Gregory of Nyssa GNO 8/1 [PDF]

Zitiervorschau

GREGORII NYSSENI OPERA

GREGORII NYSSENI OPERA ASCETICA

AUXILIO ALIORUM VIRORUM DOCTORUM

EDIDERUNT

EDENDA CURAνιτ

WERNERUSJAEGER VOLUMEN

νπι,

PARS

WERNERUS JAEGER, JOHANNES Ρ. CAVARNOS, VIRGINIA WOODS CALLAHAN

Ι

LEIDEN Ε.

J.

BRILL

1952

LEIDEN Ε.

J.

BRTLL

1952

LECTORI SALUTEM

Copyright 1952 by Ε. J. ΒΥίΙΙ, Leiden Holland rights reserved, including the right to translate ΟΥ to reproduce this book ΟΥ parts thereol in any lorm !

ΑιΖ

PRINTED

ΙΝ ΤΗΕ

NETHERLANDS

Cum abhinc triginta annos duo volumina editionis meae librorum' contraEunomium ίn lucem prodirent, UdaIricus de Wilamowitz-Moellendorff, qui primus consilium Gregorii Nysseni edendi inierat et ex stipendio ab amicis fautoribusque sibi obIato opes subministr"averat, volumen primum praefatus statuit iam opibus exhaustis nihiI amplius editum iri his duobus tomis et editione epistuIarum Gregorii, quam anno MCMXXV Georgius Pasquali edidit. sed quamquam nihil ex ίΙΙο tempore his tribus voIuminibus additum est, iam tum ίn mea praefatione νονί me ίn opere suscepto perseveraturum esse, si modo socii Iaboris ίn­ gentis invenirentur et novae opes suppeditarent. nec dixi soIum, sed sine mora libros manu scriptos adii et ampIam collegi materiam ad voIumen tertium praeparandum, quo reliqua Gregorii opera dogmatica compIecti ίn animo habebam. sed muIta ίΙΙο tempore obstabant, quominus res ad finem perduceretur. denique anno MCMXXXV patriam relicturus omnem materiam voluminis tertii Frederico Mueller discipuIo et amico tradidi, ut illud voIumen ederet. ipse monumentum eruditionis tam Iaboriosum humani generis tempore iniquo exigi posse desperavi. Sed Deo favente res aliter evenit, et universitas litterarum Harvardiensis, quae Cantabrigii Massachusettensium ίn civitatibus unitis Americae floret, postquam anno MCMXXXIX hospitio benigne me recepit, otium atque opes, quibus ad editionem continuandam egebam, Iiberaliter obtulit. iam novum consilium mihi capiendum erat et onus edendi inter compIures. socios distribuendum. neque enim fieri poterat, ut unus totum munus absoIveret, neque ut ίn tanta librorum manu scriptorum copia (sunt circa mille ducenti codices) editores, etiamsi pIures essent, ipsi omnes codices, quibus opera Nysseni conservata sunt,

ΥΙ

LECTORI SALUTEM

compararent. auxilio opus erat ίn hoc vasto labore perpetrando et grato animo confiteor ·hoc per hos duodecim annos me invenisse apud iuvenes doctos, qui ίn hac terra studio auctorum antiquorum dediti sunt. quorum nomina cum hic singillatim enumerare longum sit, ίn praefationibus ut merent commemorabuntur. Ιn codicibus comparandis magna ex parte tabellis lucis ope confectis usi sumus, quas bello durante providere difficile erat vel fortuna negabat, idquepublicationem operis distulit. sed tandem bello cessante nobis contigit, ut . hoc volumen prelo daremus. continet quinque opera ascetica partim a me ipso partim a Virginia Callahan et J ohanne Petro Cavarnos edita. ex his quinque libris unus nunc primum textu integro reperto lucem videbit, itaque eum primo loco collocavi, praesertim cum Gregorii doctrinam de vita monastica tamquam ίn nuce praebeat. tria nova volumina, dllm haec scribo, praeparantur, et spero labote progrediente praeter viros doctos Americanos etiam Europaeos Gregorio edendo denuo operam daturos esse. WERNERUS JAEGER Can tabrigii Massachusettensium mense Januario MCMLI

CONTINENTUR HOC VOLUMINE LIBRI De instituto Christiano (W. J AEGER) ............. . De professione Christiana (W. j AEGER) ........... .

Ι

91

De perfectione (W. J AEGER) . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . .. 143 De virginitate (J. Ρ. CAVARNOS) ................. 215 Vita S. Macrinae (V. WOODS CALLAHAN) . . . . . . . . . .. 347

,

ΩΕ

INSTITUTO CHRISTIANO EDIDIT

WERNERUS JAEGER

PRAEFATIO Τηιdο lectoribus editionem principem libri forma praeclari et optimae frugis pleni, qui nunc primum ίn lucem prodit, postquam ίn tenebris bibliothecarum per millennium latuit. notus fuit viris doctis Byzantinae quam ferunt aetatis, qui eum ex uno ut videtur codice feliciter servato transcripserunt. sed recentibris aevi editores inde a renascentis antiquitatis temporibus usque ad hunc diem integros memoriae fontes ne extremis quidem labris attigerunt, ut inspectis optimis codicibus iam cognovimus. nam cum libros antiquos manu scriptos adire et paginas eorum evolvere coepissemus, illico apparuit librum, qui nunc sub hoc titulo ίn editionibus Gregorii Ν ysseni legitur et a viris doctis citatur, nihil aliud esse quam miserum excerptum operis adhuc ignoti, cuius textum multo pleniorem et emendatiorem plurimi codices manu scripti conservarunt. textus huius libri, qui ίn Mignei Patrologia Graeca νοΙ XLVI, 287 sq. extat, ex editione Parisiis anno 1638 en1issa ad verbum expressus est, illa autem nulla codicum aliorum ratione habita textum libelli ex recentis excerptoris epitoma promere contenta fuit. quod si quis alium codicem quemlibet bibliothecae Vaticanae vel Marcianae cum textu decurtato, qui Ρήmο editori praesto fuit, contulisset, errorem statim cognovisset. cum autem hoc nobis propositum esset, ut omnes codices Gregorii Nysseni ad veram editionem parandam perquireremus, ubi primum ad hunc librum perventum est, textus eius genuinus mox ίn lucem protractus est, nam cuncti libri antiquiores plenum et integrum eum continent. unus codex Vindobonensis theol. gr. 35, qui et alia Gregorii opera foede decurtata exhibet, excerptum

4

DE INSTITUTO CHRISTIANO

praebet, ex quo postea duo apographa, quae adhuc extant, Iibrum expresserunt. sed, ut Cicero ait, tardi ingenii est rivuIos consectari, fontes rerum ηοη videre. itaque iam tempus est abiecto excerptoris miserabili fructu ipsum Gregorii Nysseni opus publici iuris facere, ut purum et integrum posteritati tradatur. Iam quaestio de libri auctoritate et natura, quam viri docti inde ab initio huius saeculi moverunt, ηονο textu reperto renovatur, sed apparet nunc, quam infirmo ίη fundamento omnes eorum conclusiones positae fuerint. neque enim fugere viros sagacissimos potuit misera textus condicio, et utinam unus ex eis hac re cognita memoriae Iibri manu scriptae operam dedisset! sed cum omnes editione extante contenti essent, ίη gravissimos errores incurrere debuerunt et omnia, quae contra huius Iibri genuinam originem vel de eius cum Macarii epistuIa ratione scripta sunt, nunc pIane collabuntur. quaestiones gravissimas, quae genuina Iibri forma recuperata oriu~tur, volumine separato tractabo, cum hac praefatione eas ampIecti ηοη Iiceat. hoc igitur Ioco nihil nisi de ipsa codicum memoria et de aIiis subsidiis edendi rationem redditurus sum. nititur editio nostra codicibus antiquissimis, qu{ omnes librum a textu, qui ίη editionibus impressis extat, pIane diversum exhibent, itaque eos primum describam eorumque originem et cognationem expIorabo. deinde de eorum fonte communi vel archetypo verba faciam eiusque condicionem et formam textus, quantum fieri potest, exempIis illustrabo. tum de 1ibris mutiIis dicam i.e. de excerpto Vindobonensi duobusque eius apographis et, quae ratio inter il1ud et editiones impressas i.e. textum vulgatum intercedat, exponam. apparebit autem ea, quae viri docti multis ante annis de Macarii epistuIa magna eiusque cum nostro libello similitudine disputaverunt, quamquam conclusiones eorum iam vera Iibri natura

PRAEFATIO

5

perspecta ad initum rediguntur, tamen mlnlme ίη­ utilia esse ad textum huius operis constituendum. nam, ut postea ostendam, iam Iuce cIarius est PseudoMacarium quinto saecuIo dimidiam partem epistuIae ex Gregorii Iibro integro compilasse, itaque illa Macarii epistuIa apocrypha fons memoriae nostri operis antiquissimus fit, qui ίη recensendis codicibus aetatis Byzantinae certum criteriu~ adfert, quod raro ίη antiquis auctoribus fieri solet. ι. Ι.

Α

DE CODICIBUS INTEGRIS

DE LIBRIS

Α ΕΤ

S EORUMQUE FONTE

Libri Α et S quamquam alter. ab altero multis ίη rebus dissident, tamen ex υηο fonte descenderunt, itaque eos coniunctos tractabo. eadem eorum est mutua ratio ίη Iibro De professione Christiana, ad cuius praefationem Iectorem reIego (ρ. 96). nam ίη ΠΙο quoque opuscul0 Α et S familiam librorum manu scriptorum constituunt, sed indoles ac natura eorum ibi clarius perspici potest, quia numerus codicum, qui textum ab eis plane diversum praebent, ίη ΠΙο libello maior estquam ίη hoc, ubi altera stirps memoriae codice Ambrosiano (Μ) solo servat.ur (cf. ρ. 21). Codex Marcianus Venetus graecus 68 membranaceus saeculi ΧΙΙ olim Cardinalis Bessarionis fuit sicut eius vicinus codex Marc. 67, liber antiquus saeculi ΧΙ, qui ίη libel10 De professione Christiana secundam recensionem repraesentat; sed is hoc opus ηοη continet. codex Α foliorum est 239 et opera varia Gregorii Nysseni complectitur. tractatum De instituto Christiano ff. 141r-161r praebet. primum temptavit eum Η. Brown, denuo examinavit J. Ρ. Cooke. uterque tabel1is photographicis usus est, quas et ipse omnes postea comparavi. multis 10cis textus huius

6

7

DE INSTITUTO CHRISTIANO

PRAEFATIO

codicis corruptus est et magnus est numerus mendorum ad rem orthographicam pertinentium, quod signum antiquae memoriae est a Byzantinis librariis nondum satis expurgatae. exempla dabo ίη praefatione libri De professione Christiana ρ. 95, sed ίη apparatum criticum talia ηοη recepi. Α ex vetusto codice expressus est, cuius litteras evanescentes scriba nonnumquam legere ηοη poterat. itaque interdum singulas litteras vel etiam plures spatio relicto omisit, ut ex alio codice postea supplerentur, quod tamen ηοη usu evenit. Α igitur exemplar accuratius reddidit quam S, qui talibus locis saepe coniecturis verba tradita temptavit. exemplis hanc rem il1ustrabo ρ. 26 sq., ubi ad communem fontem perditum codicum nostrorum propius accedere et condicionem archetypi eruere studebo. Sed priusquam de ratione, quae inter Α et S intercedit, inquiram, de codice S plura mihi dicenda sunt. est codex Vaticanus graecus 1907 chartaceus ίη largissimis foliis plurimisque compendiis exaratus, quo iam ίη libris Contra Eunomium edendis usus sum. iudicio virorum doctorum, qui de eo suffragium tulerunt, saeculo ΧΙΙΙ ortus est, quos et ipse olim secutus sum. attamen saepe miratus sum, quomodo fieri potuerit, ut codex Ζ (de eo cf. ρ. 19), qui huius apographon est, ipse quoque saeculo ΧΙΙΙ scriptus sit. cum enim pater et filius contemporanei esse ηοη possint, S aliquanto vetustior esse debet quam Ζ. neque prorsus negari potest libros chartaceos saeculi ΧΙΙ extare, qui permuItis compendiis scripti et Vaticano 1907 similes sint velut codex Laur. 59, 3 ab Eustathio scriptus, qui saeculo ΧΙΙ attribuendus est. tamen de S hoc pro certo affirmare ηοη ausim. ceterum si quis accuratius de codicis S indole et condicione certior fieri vult, plura ίη mea ad libros Contra Eunomium praefatione (νοl. 11 ρ. χχχνίί sq.) inveniet, ubi eum magna cura descripsi.

Hoc codice vir doctus Byzantinus quam plurima Gregorii opera col1egit, qui ea e variis fontibus hausit; nam libri plerique partem tantum operum continebant. ita factum est, quod ίη variis libris Gregorii recensendis expertus sum, ut textus codicis S aliam alio ίη opere recensionem sequatur (cf. meam praef. ad librum De perfectione ρ. 158). codex grandissimus cum pondere et vetustate dirumpi coepisset et partes eius a corpore solutae essent recentioribus temporibus denuo cOInpactus est et singula folia charta perlucida obducta sunt, quae dilabentes quidem paginas servavit, sed codicem difficil1imum lectu reddidit. itaque phototypias eius facere diu nemo temptavit, sed acie oculorurή librum ipsum adire opus erat. sic ipse Romae anno 1911/12 magnam partem eius comparavi. sed cum iussu J oharinis Cardinalis Mercati artifices nova via et ratione experimentum arduum aggressi essent, contigit eis, ut imagines lucis ope conficerent, quae (ut Cardina1is Mercati litteris ad me datis re perpetrata dixit) ex parte faciliores lectu sunt quam ipse codex. his tabellis usus et collato diligenter codice Vat. gr. 1433 (Ζ), qui, ut iam dixi, apographon codicis S est, spero nos variam eius lectionem quam accuratissime fieri potest excussisse. praeterea collatione huius operis optima mihi uti licebat, quam Paulus Troll Berolinensis anno 1911/12 Romae ex ipso codice fecit; ipse quoque plurimis 10cis phototypias denuo comparavi. Tractatus De instituto Christiano extat ff. 37v 41V . inscriptio differt ab Α, qui sic legit: περΙ το\) κατα θεον σκοπο\) καΙ τ~ς κατα άλ~θε~αν άσκ~σεως. haec verba desunt ίη S, sed olim ίη eius exemplari vel potius ίη archetypo extitisse probabile est (cf. ρ. 9). nunc eorum 10co haec ίη S legimus: προς τοuς άπα~τ~σαντας J

άσΚ'Yjτας (λόγον περΙ?) το\) τ~ς εόσεβείας σκοπο\) καΙ το\) ()πως χρ~ συνείνα~ άλλ~λo~ς καΙ συναγωνίζεσθα~ ύπο-

8

ΏΕ

INSTITUTO CHRISTIANO

haec ηοη tam inscriptio quam descriptio est, quales ίη aliis operibus Gregorii ίη 5 invenimus. librarius ίη anirήo habuisse videtur, quid qua de causa auctor hoc libro assequi voluerit, breviter indicare. itaque eUlll monachorum mentionem facere oportebat, qui a Gregorio petiverant, ut manuductionem ad vitam monasticanl (vel ut ipse appellat (philosophicam') sibi scriberet, et bene genus litterarum defi.nivit, ad quod liber pertineret, cum ύποτuπωσLν eum vocaret. omissa praepositio πεΡL suadet, ut scribam inscriptionem ex veteri exemplari sumpsisse credamus. 5ed quamquam 5 ex codice descriptus esse videtur, qui multis ιη rebus a codice Α differebat, tamen Ά et 5 ex uno fonte derivandi sunt. magnus est numerus lectionum, quas Α cum 5 contra Μ vel contra Μ et Macarium (de quo cf. ρ. 31)communes habet. velut ρ. 44, 17 πνευμα om 5Α; 45, 24 πανουργΙαν pro μεθo~εΙαν 5Α; 25 ό om 5Α; 49, 18 τελουμένων Μ Mac: τελεLουμένων Α eras εL τελεLουμένΊjν 5 ex coniectura, certe legit εL ίη . exemplarisuo; 19τ~ν om5A; 51,16 οόρανοίς Μ: άνθρώΠΟLς falso 5Α; 53, 10 ης Μ corruptum: om 5Α ex coniectura ut vid; 14 post σαφως dist 5Α falso (ante σαφως Μ recte); 55, 12 τ~ν om 5Α; 58, 4 ~μων: ύμων 5Α; 58, 6 πoλλ~ν: πάλLν 5Α; 59, ι των ante νεκρων Μ Mac: om 5Α; 61, 11 καL ante έΠL om 5Α; 65, 6 ~ν ~ Μ Mac: τ~ν 5Α; 65, 11 το Μ: τοϊς ex 5criptura corr 5Α; 67, 10 γυμνος ε'ιΊj Μ Mac: γυμνώσεL 5Α; 68, 7 φαΙνΟLΤΟ Μ Mac, φαΙνΊjZ (= φαΙνΊjταL) Α, φαν~ς 5 ex coniectura ut vid; 70, 13 τω παΤΡL κλΊjpOνόμOν Mac: τω πνεuμαΤL κλΊjpOνόμOν 5Α τω πνευμαΤLκω κλΊjpOνόμω Μ; 75, 16 τιΧ om 5Α; 78, ι τ~ ~LκαLοσuνΊj κάκεΙνΊj om 5Α Mac; 83, ι εόχ~ Μ Mac: οδν χp~ SA; 83, 3 τ~ν Mac: γ~ν 5Α om Μ; 83, 12 τιΧς άθλΙας om 5Α; 84, 2 χαρας Μ: χάΡLτος 5Α χώρας Mac. etiam ίη 1ibel1o De professione Christiana praeter magnum numerum minorum corruptionum maiores lacunas hoinoeoteleuto ortas comτUπωσLς.

PRAEFATIO

9

munes habent 5Α velut ρ. 135, 17 verba συμφυως έχομένας usque ad 18 όνόμαη om 5Α, propterea 18 ο{)τως addunt; et ρ. 138, 17 verba μLμεϊσθαL usque ad 20.~ ~υνατoν om 5Α. his exemplis comprobatur codices Α et. 5 ex eodem fonte fluxisse. communem eorum originem etiam prima verba tractatus nostri indicant, quae ίη utroque codice sic se habent: ε'~ ΤLς κατιΧ θεον άπoστ~σας του σώματος τ~ν ~LάνOLαν ... pro κατιΧ θεον codex Μ et vulg. legunt μLκρbν, quod unice verum est. verba κατιΧ θεον nescio quo modo ex titulo praecedente πεΡL του κατιΧ θεον σκοπου ίη textum delapsa videntur, quod certum indicium est hanc tituli formam ίη archetypo utriusque codicis extitisse. Sed etsi Α cum 5 ita cognatus est, ut uterque saepe eodem corruptionis contagio laboret, tamen Α multis locis ab 5 dissentit vel curo Μ contra S consentit. his locis consentaneum est codicemS textum fontis communis vel corrupisse vel correxisse, ΜΑ autem lectionem archetypi, etiam si falsa erat, conservarunt. nec desunt bonae codicis S lectiones seu correctiones, quas ίη textum recipere ηοη dubitavi. plurimas tamen eius discrepantias ab ΜΑ coniecturas esse persuasum habeo, sive ipse verba tradita temptavit sive ex fonte aliquo recepit. velut ρ. 42, 2 ταμεΙου ΜΑ legunt, ταμLεΙου 5 ex coniectura, sed recte arbitror ίη auctore atticissante, qui scripturam vulgarem vitare solebat; 43, 16 &λλον ΜΑ: δλον S recte sed ut videtur ex coniectura, nisi archetypus variam lectionem habebat, δλον Μ2 (de altera manu huius codicis cf. ρ. 24); 48,3 καL om ΜΑ ν, add 5 recte, sed etiam Α coniecisse videtur, qui omisso' καL scripsit προσάγεL et novam sententiam ab eo verbo incipit; 49, 12 μετ' αότ~ν ΜΑ, μετ' αότ~ς coniectura facili S (et Μ2, qui hoc ut solet ex 5 sumpsit) ; 54, 20 έξ c1ν om ΜΑ ν, add 5, excerptor ίη suo exemplo ηοη legit; 55, 14 ~ε ΜΑ, om S exp Μ2; 58, 12 τ~ν σφpαγϊ~α ΜΑ falso, τ~ς σφραγί~oς 5 facili ut

DE INSTITUTO CHRISTIANO

PRAEFATIO

videtur coniectura, sed potius aέχεσθα~ vel tale a1iquid excidisse puto; 62, 3 έορτάζομεν ΜΑ, έορτάζωμεν S et Μ2, facili correctione; 64, 9 τε (antecedente μεν) ΜΑ, ae S facili coniectura; 66, 7 O~ΚΎjσ~ν ΜΑ, O~Ύjσ~ν S ex Scriptura recte, cf. Mac; 67,4-5 τον έφεστωτα του θεου λόγον ΜΑ Mac : τον του έφεστωτος ώς του θεου λόγον . S falsa coniectura; 67, 7 του θελ~ματoς om S, habent ΜΑ recte; 70,2 του βιοu τούτοu ΜΑ Mac: τω βΙω τούτω SM2 facili sed fallaci coniectura; 70, Ι9 ΠΡOΎjγε~σθε ΜΑ (fuerat ΠΡOΎjγησθε, cf. exc ν), ΠΡOΎjγε~σθα~ Mac: ΠΡOΎjγOύμενo~ S ex falsa coniectura (et Μ2 ex S); 7Ι, 2 ~στα~ ΜΑ Mac (ex 1inea sequenti), έστι S (Μ2), ubi Mac ostendit ~στα~ antiquum esse errorem a S correctum; 74, Ι2 παράauσ~ν ΜΑ, παρεΙσauσ~ν cum S et Mac scripsi (var 1ect ίη archetypo ?); 76, 4 έπε~σαγαγων ΜΑ errore antiquo fontis communis, fuerat έπε~σάγων quod ex Mac restitui, &ντεπε~σάγων coniecit S; 77, 3 και ΜΑ Mac, om S; 79, Ι5 έπε~a~ ΜΑ Mac, έπει S; 80, 2 &ποaότω recte ΜΑ Mac, έπ~aότω S; 79, ι8 dist post ένOΙΚΎjσ~ς et οδν post ~κά.στoς add S fa1sa coniectura, om ΜΑ recte; 85, ι (;) ΜΑ recte, δ Mac: (;)ν S ex fa1sa coniectura. His locis codicum ΜΑ consensus 1ectionem antiqui exemp1aris servavit, ex quo omnes codices nostri fluxisse videntur, quamquam S ab ea saepe secedit. quod quomodo factum sit, mox videbimus. S ve1 eius fons intermedius νίτ doctus fuit, qui ίη re dubia suo ingenio confidebat, at Α, quae ίη antiquo codice ίη­ venerat, p1erumque re1igiose conservavit. comparandus est exemp1i causa locus impeditus ρ. 43, Ι4, ubi Α 1egit .. ελων unius 1itterae spatio ante ε re1icto, quia haec 1ittera ίη exemp1ari evanuerat et 1egi nequibat. S aελων scripsit docta sed fa1sa coniectura,· ut ρ. 27 accuratius demonstrabo. iterum ρ. 4Ι, 6 spatium quinque 1itterarum vacuum re1iquit Α, quia verbum ίη exemplari 1egere ποη poterat. Μ, qui ex eodem fonte

sua derivat, hanc 1acunam plane ignorat nullo intervallo re1icto, quasi nihi1 desit. at S πλάνΎj ex sententia antecedenti bene supp1evit, etsi coniecturam esse existimo, cum a1ii codices a1ia supp1eant. ta1ibus corre~tionibus scatet S, nec vero pro certo hoc affirmare auderem, nisi ίη a1tera parte huius tractatus Macarius, qui eam ad 1itteram ίη suam epistu1am transtu1it, testis extaret locup1etissimus, cum sit omnibus codicibus nostris quinque ve1 sex . saecu1is vetustior. de quo cf. ρ. 3Ι sq. Sed diffici1is iam oritur quaestio, quam adhuc ίη suspenso re1iqui, utrum S 1ectiones, quibus a ΜΑ differt, ipse animo finxerit an ex traditione a1iqua hauserit, et, si hoc fecit, utrum a1tero codice usus sit praeter archetypum communem codicum MAS an archetypus varias 1ectiones habuerit. haec quaestio nisi adiuvante a1io codice, quo natura archetypi ί11ustratur, solvi ηοη potest. u1tra hoc dubium p1erumque nobis ίη indaganda textus historia procedere ηοη 1icet. sed bene accidit, quod codex mu1to recentior quam Α et S servatus est, qui fontem eorum il1uminat et ίη hoc rerum discrimine nobis opem fert. itaque de eo iam dicendum est.

Ιο

ΙΙ

2. DE CODICE ARSENII ANTIQUO

L

Codex Leidensis Gronovianus Ι2 chartaceus ίο1ίοrum 277 saecu10 χνι a docta manu scriptus continet mu1ta Gregorii opera et quaedam a1ia ve1ut Eustathii Antiocheni homi1iam quandam de Lazaro, Maria et Martha; tractatum De instituto Christiano ff. I73v sq. (= ρ. 360 sq.) exhibet. textum praebet ηοη decurtatum sicut 1ibri antiquiores, et ex subscriptione, quae post indicem operum ίη eo collectorum collocata est, ipsum ex antiquissimo codice originem ducere cognoscimus: βΙβλος a~αφέροuσα &ΡσενΙοu μοναχου και ~γοuμένοu μα­ θ (Ύjτoυ) μΎjΤΡοψάνοuς του &o~ (aΙμοu) μΎjτροπολΙτοu σμύρ-

13

DE INSTITUTO CHRISTIANO

PRAEFATIO

hic codex igitur olim Arsenii abbatis fuit, et celeberrimus ille Metrophanes, metropolites Smyrnae, quem suum praeceptorem appellat, adversarius illustris Photii patriarchi et .dux episcoporum Ignatianorurn fuit, qui saeculo ηοηο vixit et bis exilium passus est. sed a1terasubscriptio extat post precationes quasdam ίη medio codice ίοΙ 234V: έγρ&φ"!) έν ~τε~ ά.πο , , -1- - Δ, , " , ,

suas coniecturas commendare voluisset. quis notas scripserit, nescimus. F. Cavallera, qui ut supra dixi ex hoc codice homi1iam Eustathii de Lazaro, Maria et Martha primum edidit (Parisiis 1905) et ρ. 4 sq. de οrίgίη.e codicis disseruit, notas marginales a manu Jo. Fred. Gronovii (1611-1671), qui olim hunc codicem possidebat, scriptas ideoque totum codicem ab eo exaratum esse putat. quod si verum esset, saec. χνιι scriptus esset, idque iιidice Cavallera eo confirmatur, quod interdum ίη margine additur tdeest ίη impresso'; quin etiam paginas editionis ίη indice initio codicis extante citari. ipse inspecto codice aestate 1950, cum tempus ηοη permitteret, ut ipse notas et textum cum Gronovii manu et litteris graecis compararem, a bibliothecariis Leidensibus petivi, ut ίη hanc rem accuratius inquirerent. haec autem est sententia Ε. Huelshoffii, viri doctissimi, quam 1itteris mecum communicavit: manum, quae codicem notasque scripsit, a Gronovii manu graeca, quam Lugduni Batavorum bene cognitam habent, plane diversam esse; numeros paginarum, qui ad editionem referunt, quotquot ίη indice codicis extant, a manu recentiore adiectos esse; verba deest ίη impresso' ηοη per totum codicem inveniri, sed ίη epistula ad Eustathium De sancta trinitate sola occurrere, ea autern diu ante Gregorii editionem Parisinam (1615) ίη Basi1ii editione Basi1iensi (apud Frobenium 1532) seorsim edita erat. itaque collatio epistulae cum Frobeniana a scriba ίη margine codicis addita est, sed ad editionem Gregorii Parisinam anni 1615 codex prorsus ηοη refert. terminus ergo, post quem L scriptus est, annus est 1532, quo Basi1ii editio Frobeniana ίη lucem prodiit. His observationibus viri docti Lugdunensis grato animo utor, nec minu,s ad rem sunt, quae de notis margina1ibus codicis L Huelshoff ίη litteris ad me

12

ν"f)ς.

κτ~σεως κοσμοu ~ XClt

Κώνσταντ(νοu

κα ~ν ~ε μ"f)ν~ oκτωβρ~ω επ~ αλεξάνaροu των

φ~λoχρ(στων

~μων

βασ~λέων.

Alexander et Constantinus a mense Maio anni 911 usque ad Iunium 912 simul regnarunt, itaque codex Arsenii mense Octobri anni 911 finitus est. primae subscriptionis Geel ίη catalogo codicum Leidensium ρ. 4 iam mentionem fecerat, a1teram F. Cavallera primus invenisse videtur, qui ίη hunc codicem accuraratius inquisivit, cum ex eo S. Eustathii Antiocheni homi1iam (spuriam, existimo) De Lazaro, Maria et Martha primus ederet (Parisiis 1905, ρ. 7). igitur codex L quamquam ipse recentissimae originis est, librum antiquissimum repraesentat. et si subscriptio ηοη extaret, eum ex Α vel eius fonte descriptum esse nobis concludendum esset, nam ίη plurimis rebus cum eo plane congruit. ipse titulus cum Μ et Α, ηοη cum S consentit. etiam eas lectiones, quas solus Α praebet, L cum eo semper fere communes habet, et insunt ίη utroque codice eadem opera Gregorii paucis ίη L additis. Sed quaestio multo perplexior est quam primo obtutu videtur. exempli gratia ρ. 40, 11 Α falso ά.οράτων pro δρατων legit et idem ίη L extat, sed L ίη margine δράτων (sic) adscripsit. hoc saepe accidit et L ηοη solum ίη hoc opere, sed ab initio ad finem notis marginalibus praeditus est, quibusA caret. notae plurimae ab eadem manu scriptae sunt, quae textum exaravit. his notis saepe verba tforte' vel tdeest' a1iaque eius modi addita sunt, quasi scriba

t

14

PRAEFATIO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

datis contribuit. etiam ex tabellis lucis ope confectis omnes notas ab eadem manu profectas esse apparet, sed νίτο docto assentioIsecundam (et tertiam?) manum ίη eis distingui posse. id quoque veri simile est notas, quae verbo' forte' insignitae sunt, coniecturas scribae esse vel esse posse, nam quotienscumque aliam originem habent, hoc expressis verbis indicare videtur. sed altera ex parte apparet, ut concedit idem νίτ doctissimus, inesse alias notas ab eodem scriba exaratas, quae ex antiquo exemplari descripsit, et quae exempla huius generis ίη L extant, hic afferam: ηοη

Ι

Ι

ι

,

f. 15 hic margo habebat ... f. 113 quae duobus hisce asteriscis inserta sunt ρτο annotatione aliqua ίη margine .erant apposita ίη archetypo f. 170 hic asscriptum erat ab alio f. 201 hoc vocabulum a1terius litera appositum margo habebat f. 203 et haec a1terius manu ίη margine erant adiecta f. 205 haec ίη margine alius posuerat f. 206 haec ab alio ίn margine adscripta inserenda putavi quod sensui pulchre quadrare videbantur 'archetypus' igitur (id est codex Arsenii) notas margini adscriptas habebat, quae varias lectiones continebant. quinquies exseptem exemplis scriba addit has varias lectiones ab alia manu appositas fuisse. ηοη igitur cum textu traditae erant. bis scriba de codicis correctionibus loquitur: f. 25v ad έν αι ίη margine adnotat: (ειaέναι scriptumfuerat ίη archetypo quod cum alicui ηοη probaretur, erasis primoribus literis dictionem hoc modo mutilatam reliquit.' longiorem notam ίοΙ 102 apposuit, quae et ipsa ad archetypum pertinet, sed hic eam transcribere supersedi. Iam supra suspicatus eram discrepantias codicis S ab Α ex notis marginalibus archetypi fluxisse, id

i

.j

1I ι

ι

Ι

!

Ι'

15

quod nunc, postquam codicem antiquissimum Arsenii mediante codice Leidensi recuperavimus, plane confirmatur. exempli causa redeamus ad duos locos ίη Α corruptos, quos supra tractavimus. altero eorum (ρ. 43, 14) Α legit .. ελών prima littera omissa et spatio relicto, S aελών prava coniectura scribit, Μ βελών, quod sensu caret, sed ostendit Α condicionem communis archetypi optime conservasse. L hoc loco aελών ίη textu habet, sed apparet eum hanc lectionem ηοη ίη textu sed ίη margine exemplaris invenisse, cum post aελών asteriscum ίη textu exhibeat. hoc signum quid sibi velit ex nota alia marginali ίΟΙ103 cognoscimus: 'quae duobus hisce asteriscis inserta sunt ρτο annotatione aliqua ίη margine erant appbsita ίη archetypo.' asteriscos etiam aliis locis ίn textu codicis L reperimus, qui omnes ad rem criticam "a viris doctis Byzantinis adhibitam pertinent. apparet igitur verbum aελών, quod est ίη S, ίη Arsenii codice ίη margine extitisse, sed .. ελών, quod Α servavit, ίη textu fuisse. etiam ceteris librorum AL lectionibus comprobatur eos ex eodem fonte fluxisse, quem Arsenii codicem antiquum fuisse iam manifestum est. A1terum exemplum extat ρ. 41, 6, ubi Α spatium quinque litterarum vacuum reliquit, quia verbum ίη antiquo. exemplari legere ηοη poterat. S πλάν'Υ) scribit, Μ omisit nullo spatio relicto, L ίη textu asteriscum ponit, sed ίη margine adnotat '~ πλάν'Υ) forte deest.' S, qui πλάν'Υ) habet, ostendit hanc ηοη coniecturam scribae codicis L esse, ut ex verbis 'forte deest' concludere possis, sed L ίη margine exemplaris Arsenii πλάν'Υ) vel ~ 'rCλάν'Υ) legit. sed hoc loco L minus audax erat neque πλάν'Υ) ίη textum recepit, id quod S saeculo ΧΙΙ fecerat. eodem loco L των ά.νθρώπων ίη textu habet sicut Α, at ίη margine 'lege ά.νον' scripsit, id quod ίη S invenimus. iterum igitur L lectionem codicis ~ ίη textu retinuit; variam lectionem, quam S

17

DE INSTITUTO CHRISTIANO

PRAEFATIO

recte praetulit, τον &νθρωπον, L ίη margine reliquit, quamquam ipse quoque eam praeferebat. sed ίη scribendo textu titubasse videtur, nam primum &νθρωπον . e margine ίη textum recipere volebat, tum animo mutato των ά:νθρώπων ίη rasura correxit, quod archetypus ίη textu habebat, sed ίη margine se praeferre &νθρωπον indicavit, quod ίη margine archetypi ίηvenerat. Apparet codicem Α, qui cum L (i.e. codice Arsenii antiquo) fere congruit, ex hoc codice saeculi Χ transcriptum esse, quo tempore notae nondum ίη margine eius appositae erant. postea S ex eodem (archetypo', postquam variae lectiones '€ί additae sunt, descriptus est, qui eas lectiones magna ex parte ίη textumrecepit. notae igitur saeculo ΧΙΙ (post Α ex Arseniano descriptum) additae sunt. ηοη est dubium, quin ηοη ex alio codice haustae, sed coniectura ortae sint. Nunc demum difficilem quaestionem solvere possumus, utrum illae notae codicis L, quibus verbum (forte' vel (deest' vel 'lege' additum est, ingenio scribae ipsius an vetustae memoriae debeantur. nam exempla quae attuli ostendunt codicem L verbum πλ&νΊ), quod ίη margine supplet, et variam lectionem (τον) &νθρωπον, ex margine archetypi sumpsisse, unde S quoque sumpsit, qui ea ίη textum recepit. quod si L scribit (~ πλ&νΊ) forte deest', vel (&νθρωπον lege', hoc ηοη significare potest eum has em.endationes coniectura invenisse, sed recte cognoverat vir doctus has notas marginales (archetypi' ni1 nisi coniecturas esse. sic etiam ρ. 42, 3 Α et L ταόΤΊ)ν legunt, τουτον S; ,sed ίη margine ίοΙ ;1:74 L (τουτον forte' scribit. neque vero ex S eum has lectiones ipsum hausisse mu1ta indicia ostendunt. sic ad locum ίοΙ 174v, ubi ex margine archetypi ~ελων ίη textum cum asterisco recepit, ~6λων ίη margine habet ηοη addito verbo (forte'. scriba igitur ίη margine archetypi duas coniecturas invenit, ~ελων et ~6λων,

e quibus primam ίη textum recepit, alteram ίη margine notavit. ex S hoc sumere ηοη poterat, cum ~όλων ibi deesset. extant alia exempla ίη L, quae ίη archetypi margine saepius plnres coniecturas ad eundem locum adscriptas fuisse docent. sic ίοΙ 128v ίη libro De ίη­ fantibus praemature abreptis ad πλιθων ίη margine adnotat L: (λιθων forte vel πλ~θων vel πλΙνθων" ceterum si L varias lectiones margini appositas ex S sumpsisset, plures exscripsisset. at patet eum quae ίη margine notavit e margine codicis antiquissimi transcripsisse, ut virum doctum decebat; ubi· autem lectionem ,marginalem ίη textum recepit, quod raro facit, hoc asterisco ίήdίcasse. sed cum duo vel tres manus diversae ίη notis marginalibus distingui possint, probabi1e est primam manum tantum notas ex· codice Arsenii promptas praebere, ceteras coniecturas recentes esse. etiam notae marginales ίοΙ 177r (πtκρως fort' et ibidem ά:πεtλΊ)ψώς pro ά:πεΙλΊ)ψας ab S receptae et textui insertae sunt. ibidem linea 7 5σα ...

16

ταϊ:ς ψυχαϊ:ς έγκαθΊ)μένΊ) habet Α, 5σi .. : ταϊ:ς ψυχαϊ:ς

έγκαθΊ)μένΊ) L, sed (έγκαθΊ)μένα (sic) forte' ίη margine addit. duas igitur coniecturas praebebat archetypus, nam aut 5σα ... έγκαθ~μενα scribendum est aut 5σΊ) ... έγκαθΊ)μένΊ), id quod recte praetulit S. aliis locis S lectionem quam ίη margine archetypi invenerat ηοη secutus est, e.g. ίοΙ 180 L ίη textu cum Α et S legit γλώσσαtς λέγω γενων (ρ. 60, 11), sed ίη margine addit (ά:νθρώπων forte', quam coniecturam S recte repudiavit,. et Mac ά:γγέλων scribendum esse docet. antecedenti linea τuχεt ίη textu legit L, τόΧΊ) ίη margine correxit, quod SA quoque exhibent. Poteram alia exempla addere partim ex hoc libello partim ex cetetis Gregorii operibus, quae L continet, sed satis me demonstravisse existimo S, ubi ab Α secedit sed cum nota marginali codicis L consentit, lectionem suam e margine archetypi sumpsisse.

Gregorii Nysseni Opera,

νπι, ι

18

DE INSTITUTO CHRISTIANO

PRAEFATIO Ι,

at ubi S neque cum notis ίη L neque cum Α consentit , aut lapsus est aut coniecturam ipse temptavit. sed a1tero fonte ab archetypo diverso ηοη usus est. immo vero communem codicum ,Α et S fontem antiquum codicem Arsenii fuisse codex L , qui eius apographon est, iam docuit. 3.

DE APOGRAPHIS CODICUM

Α ΕΤ

Ζ

ι' ι

S

Mon. Hic de apographis codicum Α et S pauca addenda 47 sunt. codex Monacensis graecus 47 chartaceus saeculi χνι librum De instituto Christiano ff. 132V sq. continet. specimen eius ρτο me contulit idoneum Franciscus Εgermaήn ι nunc professor Monacensis et olim discipulus meus. lectiones codicis, Mon cum Veneto Α plane congruunt. fol. 132ν (ρ. 43ι 3) lacunam habet Μοη quae ίη Α ηοη extat, inde a verbo 8πως usque ad ν6θ(Χι sed propius inspicientibus patet hanc lacunam integram codicis Veneti lineam capere, quam scriba a1terius libri properante stilo omisit. neque discrepat Μοη ab Α nisi raro minutis quibusdam rebus, quae scribae neglegentiae debentur. etiam ordo et delectus operum Gregorii idem est in utroque codice, quod facile intelleget, qui Monacensem ex duobus codicibus compactum esse cognoverit. prima autem pars eius apographon codicis Α continet, ut scriba ipse ίη fine huius partis subscriptione addita confirmat, nam ibi (ίοΙ 2Ι4) disertis verbis se hunc librum Venetiis anno Ι55Ι ex alio codice des~ripsisse dicit 1. iam reperto exemplari, quo usus est, apographon ex apparatu critico dimittere fas est. mu1ti codices Veneti temporibus concilii Tridentini ίη usum patrum, qui eo convenerant et ad libros scriptorum veteris Ecclesiae recurrere sole-

J

1 1

ba~t, descripti sunt. alia exempla huius rei cf. ίη praefatlOne mea ad libros Contra Eunomium (νοΙ 11 ρ. L sq.) et ίη praefatione ad librum De perfectione (huius voluminis ρ. ι64). V~ticanus graecus Ι433ι qui nostrum tractatum ff. 86r-97 r continet , codex membranaceus est saeculo ΧΙΙΙ pulchre scriptus. complectitur fere omnia Gre~ gorii opera et idem est, ορίηοτ ι quem teste Petro Batiffol (La Vaticane de Paul 111 α Paul V , Parisiis ι890ι ρ. 54) Cardinalis Sirletus saeculo χνι a Graeco quodam emit et bibliothecae pontificiae addidit. ordo et numerus titulique operum quae insunt, omnino cum S congruunt et textus idem est ίη utroque , quamquam Ζ nonnullis locis ab a1ia manu correctus et rasuras passus est. hunc librum, cum S mu1tis locis diffi.cillim~s lectu esset, totum contu1iinus eiusque lectlones ιη apparatu critico simul cum S notavimus ad. lectionem huius codicis corroborandam. comparavit pnmum Η. Brown , iteratis curis examinaverunt ]. Ρ. Cooke et Th. ]. Wade, S.]. ipse eis locis , ubi Ζ primum ab S ~issentire videbatur, denuo inspexi, perraro ta~en ld usu confirmatum inveni. praeter quosdam scnbae lapsus , qui vel peritissimo accidere solent nu~e:us coniecturarum vel correctionum , quas addldlt, ηοη magnus est. velut ίη loco ρ. 43, Ι4, quem supra ρ. Ι5 attuli , ubi pro mutilo verbo .. ελών Α aελών coniecit S, Ζι qui primum idem quod S habuisse videtur, aεσμών ίη rasura scripsit, quae coniectura melior est quam aελών ι cum sensus loci eam notionem ~ostulet, :tiamsi ηοη crediderim Gregorium sic scripSlsse. codlcem Ζ ex S descriptum esse mu1tis indiciis confirmatur, et nonnulli loci ίη Ζ reperiuntur Ι ubi totam codicis S lineam omisit. sed apparet scribam co~i~is Ζ mechanico errore unam lineam ίη exemplari omlSlsse , nam verba omissa ίn S integram lineam efficiunt. I

,

i

1,

Nomen ei erat Ioannes Murmures et frater fuisse νί­ detur illius Cornelii Murmuris, Andreae fi.lii, qui scripsit codicem Mon. gr. 23 anno postquam hic codex exaratus est. 1

19

Ι

ί

Ι

20

DE INSTITUTO CHRISTIANO

Par. Εχ Ζ codex Parisinus suppl. gr. 399 bibliothecae 399 nationalis descriptus est. hic liber chartaceus est saeculi XVI; continet tractatum De instituto Christiaηο fol.99r sq. contulit Κ. Herbert. titulus libri idem est qui ίη S et Ζ: πρός τοuς άπιxιτ~σιxντιxς (sscr. άπο­ στ~σιxντιxς) άσΚ'ητ~ς του της εύσεβεΙιχς σκοπου κτλ (cf. ρ. 40), et sicut ίη utroque illorum verba λόγον πεΡL, quae post άσΚ'ητ~ς desiderantur, ίη Parisino omissa sunt. scriba recte animadvertit άπιxιτ~σιxντιxς cum sequenti genitivo construi ηοη posse, sed emendare locum ηοη potuit. itaque stultam coniecturam supra άπιxιτ~σιxντιxς addidit, cum scriberet άπoστ~σιxντιxς, nam hoc ipsis auctoris verbis repugnat, qui monachos propter puram eorum fidem ίη libri prooemio collaudat. hunc codicem ηοη ex S ipso,sed ex eius apographo Ζ descriptum esse certis vestigiis cognoscitur. e.g. ρ. 43,14 ubi S pro .. ελων Aconiecturam 3ελων ίη textu habet (cf. ρ. 15), Ζ rasuram exhibet et super ea 3εσμων scripsit Ζ2, quae est ipsius coniectura, sed Par 3εσμων ίη textu habet. igitur hunc librum ex Ζ a Ζ2 correcto, ηοη ex S sumpsit. idem aliis locis probatur, ubi Ζ verba codicis S mutavit vel eis aliquid addidit. e.g. ρ. 49, 10 κιχκΙιχν legit S idemque prius habuisse videtur Ζ, sed Ζ2 ίη κιχρ3Ιιχν correxit, et Par hanc lectionem ίη textu habet. ρ. 49, ι S πιχρουσΙιχν scribit, sed Ζ2 hoc ίη ΠΙΧΡΡ'Υ)σΙιχν mutavit idemque Par recepit. possem multo plura dare exempla, sed unum tantum adiecisse contentus ero. scriba codicis Ζ iuxta titulum ίη margine addit hanc notam, quae ίη S deest: ό λόγος ο()τος έκ της πρώΤ'Υ)ς έπιστολης του άγΙου ΜιχκιχρΙου μετιχπεποΙ'Υ)ΤΙΧΙ. cognoverat igitur vir doctus hoc opus magna ex parte cum PseudoMacarii epistula congruere et inde concludit Macarium, i.e. patrem deserti notissimum, qui ante Gregorium Nyssenum natus erat, fontem eius fuisse. quam conclusionem falsam esse iam perspecta multo recentiore Pseudo-Macarii operum originenemo ηοη videt, sed

21

PRAEFATIO

hanc quaestionem alio loco resumam. at certe saeculo ΧΙΙΙ, quo Ζ scriptus est, haec coniectura viro docto asceticarum litterarum perito haud indigna erat. Par eam eodem loco, quo ίη Ζ extat, iuxta libri titulum ίη mcμgίne praebet. ex Ζ igitur, ηοη ex S descriptus est. Haec igitur tabula genealogica codicum, quos adhuc recensuimus, de1ineari potest:

ι

ι:

φ

Codex Arsenii (anno 911) S

Α

Ζ Μοη

4. Μ

L

Ι

Par

DE CODICE AMBROSIANO

Codex Ambrosianus graecus C 135 ίηί. membranaceus saeculi χι, qui multa Gregorii opera continet, librum De instituto Christiano habet ff. 247 v -27 2r . hic codex antiquo more duabus columnis optime exaratus est et procul dubio textum ex libris vetustis desumpsit, qui simίliter scripti erant. olim titulis aureis et litteris initialibus insignis erat, sed titulus cum initialibus ίη hoc libello sicut per totum codicem postea ab improba manu excisus est. pars tamen numeri, qui titulo ίη margine adscriptus erat, etiam nunc legi potest: fuit κ3' ,~t revera liber De instituto Christiano ίη codice est ordine vicesimus quartus. finis libelli deest, ίο!. 271V desinit ίη verba τοίς μΙΧθ'Υ)τΙΧίς . XΙXL 3ι' έκεΙ [νων (ρ. 89, 2 ). de ordine foliorum codicis turbato et de eius condicione cf. Martini-Bassi 11 ρ. 865· codex Ambrosianus olim ex Thessalia Mediolanum advectus est. a1tera manus librum correxit et notulas

22

margini adspersit, de qua postea plus dicendum erit. contu1it codicem νίτ doctus mihi ignotus ρτο Wilamowitzio circa annum 1910, qui apographon libelli integrum confecit, quod mihi praesto est. ipse tabellis photographicis usus librum rursus contuli, postquam Philippus Levine seminarii mei sodalis textum apographi anonymi totum examinavit. Textus codicis Μ cum SA plerumque congruit, sed aliquot discrepantias praebet, de quibus rationem reddere opus est. extat ίη MSA numerus satis magnus corruptionum, qui eis communes sunt eosque ab eodem archetypo repetendos esse ostendunt. de quibus postea, cum de archetypo dicam, plura exponam. sunt autem alii loci, quibus Μ unus peccavit, at SA integram lectionem servarunt: ρ. 40, 5 προς SA: περt Μ; 40,7 τίJ) &νθρώπφ om Μ; ibid. 40,8 της om Μ addidit Μ2; 41, 15 εΙς om Μ; 41, 22 έαυτων: αύτων Μ; 42, ι

42, 16 ύμίν δρμ~ν ύμων Μ; 43, 14 43, 18 verba έν Φ ~ε usque ad 19 ~ύναμις om Μ; 44, ι έπιγΙνεσθαι: έπιγενέσθαι Μ; 44, 6 α{)ΤΥ): αύτ~ Μ; 44, 8 μ6νου: μ6νον Μ; 44, 26 λαμβάνοντος: λαβ6ντος Μ; 46, 6 κάλλος: καλως Μ; 46, 11 δ παρέχει: δπερ ~χει Μ; 46, 15 τε: ~ε Μ; 47, 9 &νθρωπεΙας: &νθρωπΙν1jς Μ; 47, 11 έαν μ~ γαρ Μ (om φ1jσι); 48, 11 καΙ ρτ om Μ; 48, 14 παρα του ~ι~6ντoς: παρα~ι~6ντoς Μ; 49,6 δς: ώς Μ; 50, 4 ~ι' &ρετης: της Μ (om &ρε-); 53,10 τις Μ corruptum: om SA; 54, 4 τα λοιπα των κρυπτων: τα κρυπτα των λοιπων Μ; 54, 12 πον1jρα ταυτα: ταυτα πον1jρα Μ; 55, 6 φυλακης: φυλακ~ν Μ ex coniectura; 55, 7 &νακύψας: &νακ6ψας Μ; 56, 4 γάμου: &γάμου Μ; 56,19 το μεν ... το ~ε: τω μεν ... τω ~ε Μ; 59, 16 θυ: χυ Μ; 60, 7 πάντα έλπΙζει om Μ homoeoteleuto; 61, 5 &φΙΚ1j: &φΙκει Μ; 63, 19 ώς σεαuτον: ώς έαυτον Μ; 65, ι ~έoς γαρ om Μ; 66, 2 έαυτον om Μ; 69, 17 έπιμελείσθε: έπιμελείσθαι 1\1; 71, 15 ~ν: ~ν Μ; . 73, 16 ordinem verborum mutavit; 74, 8 μ~ καφον: γρ&μμασι: γράμμα Μ; βελων Μ;

23

PRAEFATIO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

μικρον Μ; 77, 15 τούτου: τούτων Μ; 78,2 κ&κεΙν1j:

om Μ; 79,4 &πο­ om Μ; 82, 3 ante καυχ. add Μ;

καΙ α{)Τ1j Μ; 78, 10 ~ι ~ς-11 κοινωνεί

λαύσουσιν: &πολαύουσιν Μ; 79, 6 ~μας κύμασι: πνεύμασι Μ;

86, 18 μαλλον

87, 1 &ν post ώς add Μ.

Haec omnia talia sunt, qualia ίη scribendo occurrere solent, neque varias lectiones inter ea invenimus, quae nos de diversa origine codicis Μ cogitare cogunt. immo vero ex eodem fonte atque SA eum provenisse demonstrant. saepe ubi S dissentit, Μ et Α antiqui codicis lectionem quamvis falsam servarunt (cf. supra ρ. 15). nonnullis locis Μ solus veram lectionem praebet, et ίη secunda parte libelli, ubi Macarium testem habemus, is ηοη semel lectionem codicis Μ confirmat. sic ρ. 68, 12 ~εί οδν Μ Mac recte scribunt, ~ι' 06 SA; 83, ι εύχ~ Μ Mac recte: οδν χρ~ SA. alibi Μ solus rectam lectionem tuetur, quamquam raro hoc evenit: 40, ι μικρον Μ: κατα θεον (ex titulo delapsum?) SA; 45, 24 μεθo~εΙαν Μ: πανουργΙαν SA (var lect vel coniectura) ; 51,16 ούρανοίς Μ: &νθρώποις SA; 54,11 κυρΙω Μ (=κω): θεω SA (= θω); 67, 10 γυμνος ε'Ι1j Μ: γυμνώσει SA; sed etsi dubitare possis, utrum Μ haec ex eodem codice haurire potuerit e. quo Α et S descripti sunt, id est ex codice Arsenii, tamen eadem est recensio ex eodem archetypo repetenda. aut igitur eo tempore, quo Μ scriptus est, archetypus codicum S et Α has varias lectiones continebat aut Μ ex alio eiusdem stirpis codice fluxit, qui eundem patrem habebat atque liber Arsenii, id quod magis placet. fons communis Ι

Ι

liber Arsenii Ι Α

Ι

χ

Ι

S

Ι

Μ

24

PRAEFATIO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

ex fonte communi eae corrupte1ae derivandae sunt, quas Μ cum SA communes habet. ve1ut ρ. 41, 6 verbum ίη 1ac om Α, πλάν'Υ) suppl. S, om Μ nullo spatio re1icto; 43, 14 .. ελών Α, 3ελών S ex coniectura, βελών ex coniectura Μ; 60, Ι Ι γενών MSA corruptum : ά.γγέλων recte Macarius; 75, 8 πωμιx~ν6μενoς MSA corruptum: έπ6μενος recte Mac. Apparet iam codices Μ et SA ex codice unico ft.uxisse, qui servatus erat et ηοηο saecu10 ut videtur describi coeptus est. inter eum et SA intercedit exempIar Arsenii, pauca autem, quae Μ solus habet, ex codice inter ipsum et archetypum intermedio sumpsit. Postea Μ ab a1ia manu correctus est: ρ. 40, 8. τ~ς om Μ, add Μ2; 40, 10 gχε~ ante τη φύσε~ add Μ2 fa1S0; 41, 6 ~ γΟ'Υ)τεύουσιχ τον όίνθρωπον ... 1ac quinque 1itt Α, πλάν'Υ) add S, ~30ν~ supp1evit Μ2 cum Μ nihil habeat et ne 1acunam quidem indicaverit; 42, ι γράμμιχ Μ -σ~ add Μ2; 44, ι έπ~γΙνεσθα~: έπ~γενέσθα~ Μ corr Μ2; 45, 9 3~αφθεΙρoυσιx: -σιχν Μ, corr Μ2; 46, 7 ~: εl Μ corr Μ2; 46, 16 έγκελεύετιx~: έκκελεύετιx~ Μ, corr Μ2; 47, 4 συνελθουσιχ ΜΑ: συνελθ6ντιχ SM2 falso, συνελθoυσιx~ scribendum est; 48, 14 παρα του 3~36ντoς: πιxρα3~36ντoς Μ, corr Μ2; 49, 6 δς: &ς Μ δς sscr Μ2; 53, 10 τις Μ corruptum: om SA ΙΧUΤΟLς post συνιχρ~θμΟLΤΟ add S ex coniectura, ε!κ6τως &ν ΤΟLς ά.νθρωπoκτ6νo~ς συνιxρ~θ­ μΟLΤΟ Μ2 marg; 55~ 6 φυλιxκ~ς: φυλιxκ~ν Μ, corr Μ2; 55, 7 ά.νακύψιχς: ά.νιχκ6ψιχς Μ, corr Μ2; 55, 11 τ~ν γριxφ~ν 1ibri: τ~ν Ψυx~ν correxi, exp et ιχδτον Μ2 corr marg; 55, 14 3~ post φ6βcr add ΜΑ, om S, exp Μ2; 60, 11 γλώσσιχς (γλώσσιx~ς W) ... γενών libri: γλώσσα~ςά.γγέλων λΙΧλών Μ2 marg et gχων post lαμάτων addit; 61, 4 &ν add Μ2, quod ut bonam emendationem recepi. His exemplis ostenditur Μ2 partim ipsum' errores codicis Μ correxisse partim ex S remedium petivisse. At si Μ ίη aliis 1ibris Gregorii tradendis aliis fontibus usus est j certe ίη hoc opusculo a recensione

i

ι

codicibus Α et S (i.e. codice Arsenii) servata ηοη multum differt, neque altera classis memoriae extat praeter hanc, ut ίη 1ibro De professione Christiana ve1 ίη Vita Macrinae factum est. W A~terum codicem huic persimi1em habemus Vindobonensem theol. gr. 42 chartaceum fo1iorum 239 saeculo ΧΙΙ scriptum, qui dnodetriginta opera Gregorii Ν ysseni complectitur et librum De instituto Christiano ff. 141r-161r exhibet. est unus ex libris manu scriptis Ioannis Sambuci, quos postea Sebastianus Tengnage1 possedit et legato bib1iothecae Vindobonensi Caesareae re1iquit. hic liber scriptus est manu pulcherrima, spatium linearum idem est per totum codicem, singulae paginae 361ineas capiunt. opera aliud ab alio separata sunt ornamentis accuratissime delineatis. -numerus ίη margine adpositus iuxta titulum singulorum operum ordinem eorumindicat. codex ergo Byzantinam collectionem continet. numerus κ3' 1ibro De instituto Christiano additus idem est quem ίη Μ invenimus, titulus quoque congruit, et textus idem est paucissimis scribae erroribus ίn W additis. denique delectus atque ordo operum Nysseni ίη W coincidit cum eo, quo Μ utitur. praemisit W quattuor tractatus De beatitudinibus, De oratione dominica, Vitam Macrinae et Macrinia, sed inde a libro De deitate Spiritus et Filii, qui illos sequitur, usque ad finem codex W Ambrosiani Μ vestigia premit. unde praevios 1ibros hauserit, nescio, at certe textum Vitae Macrinae ab eo, qui ίη Μ legitur, p1ane diversum habet. sed ea opera quae ei cum Μ communia sunt, ηοη dubito quin W ex ipso Μ descripserit. quare nullus fere eius usus est nisi eis locis, quibus Μ iacturam foliorum passus ve1 pars ίο1ίί ex eo excisa est, ubi pro Μ deficiente eum adhibui. ceterum ex apparatu critico dimisi. collatione usus sum e tabellis photographicis a ].Ρ. Cooke facta, iterum contulit L. Fe1dman. ipse

26

27

DE INSTITUTO CHRISTIANO

PRAEFATIO

codicem W multis locis inspexi et cum Μ comparavi. correcturas ab Μ2 additas W ηοη habet, unde eas post W ex Μ saeculo ΧΙΙ descriptum adiectas esse apparet, quod cum tempore codicis S, ex quo haustae sunt, optime convenit.

sententia (ρ. 40, 11) utitur. πλάν'Υ) lacunam quinque litterarum bene replet, nec violat numerum clausulae:

5.

DE CODICE UNICO

ΕΧ

ANTIQUITATE

SERVATO EIUSQUE CONDICIONE

Quoniam demonstravimus omnes nostri libelli codices, qui adhuc extant, ex ιιηο codice antiquo fe1iciter servato derivandos esse, de eius indole et natura quid scire possumus? Continebat textum integrum 1ibri De instituto Christiano, qualem etiam nunc ex MSAL recuperare possumus. mediocriter ille corruptus erat, eiusque errores ίη omnibus codicibus nostris invenimus, nisi unus eorum huiusmodi locis coniectura usus est. ad condicionem archetypi illustrandam exemplis utar maxime manifestis, quae mihi etiam de emendando textu disserendi dabunt copiam. ρ. 41, 5 loco iam saepius commemorato ~ γΟ'Υ)τεό­ ουσα τόν &νθρωπον πλάν'Υ) legit S, πλάν'Υ) om ΜΑ ~~oν~ add Μ2, lacunam quinque litterarum praebet Α, isque cοήdίcίοnem archetypi optime reddit. nam eum hoc verbum ίη codice Arsenii, quem exscripsit, legere ηοη potuisse ex hoc et aliis locis apparet, ubi quae legere nequibat, similiter spatio relicto indicavit. sed iam ίη communi archetypo codicis Arsenii et Μ hoc verbum legi ηοη potuisse inde cognoscitur, quod Μ quoque id omisit, et S, qui scribit πλάν'Υ), id coniecturae νίτί docti debet, qui postea notas ίη margine codicis Arsenii addidit, quas Leidensis conservavit (cf. ρ. 14). corrector codicis Μ quoque lacunam animadvertit et ~~oν~ coniecit.excerptor, qui breviorem versionem libelli confecit, απάτ'Υ) coniecit. ex his coniecturis πλάν'Υ) longe optima est, nam hoc verbo auctor ipse praecedenti

- - -"

--

-"

Sed si quis dubitet, utrum verbum πλάν'Υ) ex antiquo fonte ~etortum an coniectura ortum sit, alterum exemplum eum convincet. ρ. 43, 13 ίη textu vulgato legimus : λόοντα μεν έαυτόν καθαρώς τών του βΙου το ότου t~εσμών

και πάσ'Υ)ς αΠ'Υ)λλαγμένον τ~ς τών ταπε~νών και ματαΙων

~oυλεΙας. ίη verbo ~εσμών nihil est, quod vituperes, et facile ίη eo acquiesceremus, nisi libri manu scripti antiquiores difficultatem praeberent. Α, qui archetypi condicionem fide1issime conservat, .. ελών habet, ante ε relicto unius litterae spatio, βελών legit Μ, ~ελών S et pr Ζ, eius apographon. ~εσμών correxit ίη rasura Ζ2, quod excerptor quoque exhibet, unde ίη vulgatam receptum est. Gregorius hoc loco ad!ll0net eos, qui vitam- monasticam capessere velint, ut primum a vinculis vel servitute vitae terrenae se liberent. hoc coniectura ~εσμών bene exprimit, sed apparet eam nulla litterarum, quae ίη archetypo extabant, ratione habita factam esse. vestigia ίη codice Α conservata ( .. ελών) et falsae coniecturae βελών Μ et ~ελών S satis docent verbum quinque litterarum ibi extitisse, cuius littera prima evanuerat; reliquos Α .. ελών legisse sibi visus est; is qui ~εσμών coniecit, significatum verbi mutili animo tetigit, attamen alio verbo opus est, quod eundem sensum habet (ΎίncuΙίs se liberare') sed litteras .. ελών continet. synonynum desideramns verbi ~εσ­ μών, et si .. ΕΛΩΝ nnciali scriptnra exaratnm animo fingas, facile ΠΕΔΩΝ restitnes ('hnins vitae compedibus se liberare'). coniectnra βελών (Μ) nihil valet, qnod metaphoram pravam introdncit, qnam cum λόε~ν coninngere nemo andebit, sed etiam ~ελών (S) nihil nisi coniectura est eaque quo doctior eo pravior ('huius vitae esca se liberare'), quod ηΟΩ solum ριιι­ chram metaphoram pessumdat, sed glossam inusi-

26

DE INSTITUTO CHRISTIANO

,ι

ι

codicem W multis locis inspexi et cum Μ comparavi. correcturas ab Μ2 additas W ηοη habet, unde eas post W ex Μ saeculo ΧΙΙ descriptum adiectas esse apparet, quod cum tempore codicis S, ex quo haustae sunt, optime convenit.

5.

sententia (ρ. 40, 11) utitur. πλάνΊ) lacunam quinque litterarum bene replet, nec violat numerum clausulae: ---

~

--

-~

Sed si quis dubitet, utrum verbum πλάνΊ) ex antiquo fonte ~etortum an coniectura ortum sit, alterum exemplum eum convincet. ρ. 43, 13 ίη textu vulgato legimus:

DE CODICE UNICO ΕΧ ANTIQUITATE

λόοντα μεν έαυτον καθαρώς τών τοu βLου το ότου t3εσμών

xoct

SERVATO EIUSQUE CONDICIONE

Quoniam demonstravimus omnes nostri libelli codices, qui adhuc extant, ex υηο codice antiquo feliciter servato derivandos esse, de eius indole et natura quid scire possum us ? Continebat textum integrum libri De instituto Christiano, qualem etiam nunc ex MSAL recuperare possumus. mediocriter ille corruptus erat, eiusque errores ίη omnibus codicibus nostris invenimus, nisi unus eorum huiusmodi locis coniectura usus est. ad condicionem archetypi illustrandam exemplis utar maxime manifestis, quae mihi etiam de emendando textu disserendi dabunt copiam. ρ. 41, 5 loco iam saepius commemorato ~ γΟΊ)τεό­ ουσα τον &νθρωπον πλάνΊ) legit S, πλάνΊ) om ΜΑ ~30ν~ add Μ2, lacunam quinque litterarum praebet Α, isque cοήdίcίοnem archetypi optime reddit. nam eum hoc verbum ίη codice Arsenii, quem exscripsit, legere ηοη potuisse ex hoc et aliis locis apparet, ubi quae legere nequibat, similiter spatio relicto indicavit. sed iam ίη communi archetypo codicis Arsenii et Μ hoc verbum legi ηοη potuisse inde cognoscitur,. quod Μ quoque id omisit, et S, qui scribit πλάνΊ), id coniecturae viri docti debet, qui postea notas ίη margine codicis Arsenii addidit, quas Leidensis conservavit (cf. ρ. 14). corrector codicis Μ quoque lacunam animadvertit et ~30ν~ coniecit.excerptor, qui breviorem versionem libelli confecit, &πάΤΊ) coniecit. ex his coniecturis πλάνΊ) longe optima est, nam hoc verbo auctor ipse praecedenti

27

PRAEFATIO

πάσΊ)ς &ΠΊ)λλαγμένον τ~ς τών ταπεινών

,', Ι.

xoct

ματαLων

verbo 3εσμών nihil est, quod vituperes, et facile ίη eo acquiesceremus, nisi libri manu scripti antiquiores difficultatem praeberent. Α, qui archetypi condicionem fidelissime conservat, .. ελών habet, ante ε relicto unius litterae spatio, βελών legit Μ, 3ελών S et pr Ζ, eius apographon. 3εσμών correxit ίη rasura Ζ2, quod excerptor quoque exhibet, unde ίη vulgatam receptum est. Gregorius hoc loco ad,monet eos,. qui vitam- monasticam capessere velint, ut primum a vinculis vel servitute vitae terrenae se liberent. hoc coniectura 3εσμών bene exprimit, sed apparet eam nulla litterarum, quae ίn archetypo extabant, ratione habita factam esse. vestigia ίη codice Α conservata ( .. ελών) et falsae coniecturae βελών Μ et 3ελών S satis docent verbum quinque litterarum ibi extitisse, cuius littera prima evanuerat; reliquos Α .. ελών legisse sibi visus est; is qui 3εσμών coniecit, significatum verbi mutili animo tetigit, attamen alio verbo opus est, quod eundem sensum habet (ΎίncuΙίs se liberare') sed litteras .. ελών continet. synonynum desideramus verbi 3εσ­ μών, et si .. ΕΛΩΝ unciali scriptura exaratum animo fingas, facile ΠΕΔΩΝ restitues ('huius vitae compedibus se liberare'). coniectura βελών (Μ) nihil valet, quod metaphoram pravam introducit, quam cum λόειν coniungere nemo audebit, sed etiam 3ελών (S) nihil nisi coniectura est eaque quo doctior eo pravior ('huius vitae esca se liberare'), quod ηοη solum ρυΙ­ chram metaphoram pessumdat, sed glossam inusi30υλεLας. ίη

28

29

DE INSTITUTO CHRISTIANO

PRAEFATIO

tatissimam ex sermone epico, qua Oppianus inHalieuticis usus est, ίη Gregorii orationem pedestrem Atticam interpolat, lexicis ut videtur adhibitis. denique a6λων, quod Leidensis ίn. margine habet, coniectura est omnium pessima. nihil igitur praeter mutilum verbum .. ελών, quod Α ίη codice Arsenii legerat, scribis codicum nostrorum traditum erat, et ad unum omnes ex eodem fonte fluxerunt, sicut etiam ίη aliis Gregorii operibus satis multis factum est. Extant alia corrupti archetypi ίη libris nostris exempla, velut ρ. 44, 24 auctor scribit spiritum sanctum aedificare ίη υηο quoque bonum (το άγαθ6ν) pro animae ίη fidei operibus alacritate et studio, κατα τ~ν

coniecturae debere solet.sed cum L hoc loco notam margine ηοη habeat, aut S ipse coniecturam facilem invenit aut codex Arsenii, ex qno talia sumere solet, plures habebat notas quam L descripsit. verba έξ i1ν post 6,ντων homoeoteleuto exciderunt. άνων, quod ίη omnibus codicibus extat, iam ίη archetypo fuisse patet. ρ. 60, 9 ούaέποτε, ψησΙν, έκπΙπτει ~ άγάΠ'η. τΙ aε

του κuρΙοu φων~ν τ~ν λέγοuσαν, ώς ό λαβων την μναν έκεΙν-φ έπι έργασΙ λαβ6ντι tradit, quam ίη codice Arsenii eum invenisse puto. igitur νίτ doctus quidam Byzantinus sententiam corruptam esse animadvertit, etsi coniectura eius νίΧ verba auctoris restituit. error antiquus erat, qui ex archetypo ίη omnes codices dispersus est. ρ. 54,. 20 auo γαρ -6ντων [άνθρώπων ] έξ ιΊ)ν ό εΙς &.νθρωπος ~ρμoσται, ψuχΎjς τε και σώματος ... post 6ντων libri manu scripti legunt άνων (= άνθρώπων), sed cum animus et corpus ηοη 'duo homines' appellari possint, apparet άνων duplicatione post 6ντών ortum esse. recte igitur secunda manus, quae codicem Ζ correxit, άνων expunxit; ego unciriis inclusi. verba έξ ιΊ)ν ίη MAL desunt , unus S ea exhibet, qui talia άγΙοu πνεόματος χάρις.

ίη

τουτ6 έστιν; κ&ν τών &.λλων τις τόχη χαρισμάτων, i1ν το πνευμα παρέχει (γλώσσας λέγω γενώνt και προψητεΙαν και

γνώσιν και χαρΙσματα ίαμάτων), μ'Υ)aέποτε aε λuτρωθ?J

καθαρώς άπο τών ~νaον ένοχλοόντων παθών ... έν φ6βcr verbum γενών, quod ίη om-

καθέσΤ'Υ)κεν ~τι τΎjς πτώσεως.

nibus libris manu scriptis legitur, corruptum, sed fuit archetypo. Gregorius hoc loco ad Ι Cor. Ι3, 6 refert, quod cum intellexisset Μ2, γλώσσαις άγγέλων λαλών correxit ίη margine, id est substituit verba quae ίη Pauli epistula extant, et post ίαμάτων addidit ~χων, utrumqu~ ex coniectura. sed ίη parenthesi, quam indicavi, λέγω accusativum γλώσσας postulat sicut reliquos, προφ'Υ)τεΙαν, γνώσιν etc., et cave Pauli verba ίη textum intrudas. etiam ~χων ηοη. est necessarium. unum verbum γενών correctione eget et facile ίη άγγέλων emendatur, quod Macarius hoc loco ίη suo exemplari legit. ρ. 69, Ι7 ο{)τως οΟν έπψελεΊ:σθε αύτών ώς &ν ΧΡ'Υ)Ο"ΤΟΙ ίη

παιaαγωγοι παιaων άπαλών, οδς έπιστεόθ'Υ)σαν παρα τών πατέρων αύτών. έκεΊ:νοΙ τε γαρ τών παιaων τας ~ξεις σκοπουντες τcΊ'> μεν πλ'Υ)γάς, τcΊ'> aε νοuθεσΙαν, τcΊ'> aε ~παινoν,

τcΊ'> aε &.λλο τι τοιουτον προσάγοuσιν, ούaεν οί)τε προς χάριν οί)τε προς άπέχθειαν τοότων ποιουντες, άλλ' ώς άνΎjκε τcΊ'> πράγματι και ότου παιaος άπαιτεΊ: τρ6πος, είς το γενέσθαι

,

\ πλ'Υ)σΙον φυλάσσων' ώς ae: οόaεμΙα atαφορα των ~vaOV κεκρυμμένων κακων προς τα έμφαν~ καΙ δρώμενα, σαφως aLιΧ τοότων a'Υ)λο ί δ &πόστολος συνάγων αότα καΙ

15

δμοτΙμως &παρtθμοόμενος' Καθως οόκ έaΟΚLμασαν, φ'Υ)σΙ,

γάρ, φ'Υ)σΙν, δταν καλως ύμας ε~πωσL πάντες οΙ &νθρωΠΟL.

τον θεον ~χεLν έν έΠLγνώσεt, παρέaωκεν αότοδς εΙς &aόΚLμον

φεuγε οδν πασαν &νθρωπΙν'Υ)ν ημ~ν, ~ς το πέρας αΙσχόν'Υ)

vouv, ποtείν τα μ~ καθ~κoντα, πεπλ'Υ)ρωμένους πάση

ι

,Ι

\

"','"

"

,,..,

&aLXL~ πoρνεΙ~ πoν'Y)ΡΙ~ πλεoνεξΙ~ κακΙ~' μεστοδς φθόνου

καΙ &ΤLμLα αLωνtος, καΙ. ορεγου των ανω επαLνων, το του

Δαβιa λέγων' Παρα σοι.; δ ~παtνός μου' καΙ 'Εν τί!'> κυρΙCj)

25

λαμβάνοντες,

μαλλον ae: &νΤLκρυς φόνον όνομάζεL το μίσος' δ γαρ τ~ν

~

10

&λλ~λων

ζω~ς τον μtσοuντα τον &aελφον &σπερ τον &νaροφόνον.,

επtοεLκνυ-

εν

παρ'

πας &νθρωποκτόνος οόκ ~χεL ζω~ν αΙώνLον. έκβάλλεL τ~ς

ι

οόρανοίς." έκεί γαρ κελεόεt πασαν &ναφέρεσθαt aόξαν καΙ προς το έκεΙνου θέλ'Υ)μα πασαν &παρτΙζεσθαL πραξLν,

aόξαν

δποίόν έσΤLν, &κουσον τοι.; Ίώαννου λέγοντος' ιο μtσων 5

τοι.; βΙου καΙ των ~ργων γνωρΙζεσθαt πασLν, δπως θεαταΙ

20

53

DE INSTITUTO CHRISTIANO

θ'

ι

έπαLνε 'Υ)σεταt 'Υ)

Ψ'

Ι

~,

,

"

λ

,~,

υχ'Υ) μου' ο οε μακαΡLος αποστο ος ουοε

τον έσθΙοντα κελεόεL ρ~θόμως μετέχεLν τ~ς προκεLμέV'Υ)ς τρoφ~ς, &λλ' &ποaLaόναL πρότερον τ~ν aόξαν τί!'> aεaωκόΤL τας τοι.; ζ~ν &φορμάς' οf)τω μέχρΙ. παντος παρεγγυαταt τας , ~ 'θ' "'/' ~,~ ,~, , μεν παρ α των αν ρωπων αημα .... εLν oo~ας, Τ'Υ)ν οε παρα 't'ou μόνου θεοι.; ζ'Υ)τείν. δ γαρ οf)τως ~χων πtστος όνομά­ ζεταL παρ α τοι.; κυρΙου . τον ae: τ~ς ένταuθα ΤLμ~ς έφtέμενον 6 cf. ad 51,22 15 Luc. 6, 26 20 sq. Ι. Cor. 10, 31

19 PS. 21, ,26

Ps. 33, 3

MSZA Ι post ούρανοΤς add λέγομεν οδν σΟL exc v (σΟL om exc) post κελεύεL add ό λόγος exc v 3 μόνφ exc v 6 πας exc v 7 θαυμάσεL ΜΑ (ortum ex -"1)τε? 8 80ξά­ σ"1)τε ΜΑ 10 πραξLν &π. πασαν exc v ΙΙ Φ: 8 Α ό om v 12 σε 8ε κελεύεL-18 &τψΙα αtώνLος καΙ om exc v 13 ταύΤ"1)ν SZM2: ταύΤ"1)ς ΜΑ 16 ύμΤν post φ"1)σLν add Μ 19 σοΙ v 20 verba ό 8ε μακάΡLος-26 παρOC του κυρΙου om exc v 24 των om Μ 26 8ε om exc Υ

φόνου ~ΡLaος aόλου καΚΟ'Υ)θεΙας' ΨLθυΡLστας κατocλάλους 20

θεοστυγείς ύβΡLστας ύπερ'Υ)φάνους &λαζόνας έφευρετας κα­ κων, γονεuσLν &πεtθείς, &συνέτους &συνθέτους &στόργους &σπόνaους &νελε~μoνας,

οrηνες το

atκα(ωμα τοι.;

θεοι.;

έπtγνόντες, δη οΙ τα τοtαuτα πράσσοντες &ξtοt θανάτού Ι

]oh. 5, 44

MSZA

Ι

&νθρώπων

post exc v

4

Ι.

]oh. 3, 15

έγκαταλέγεL

add

3 την om Α

15 Rom. Ι, 28-32

ό κύΡLος

exc v

ζ"1)τουντες

2 &λλ~λων:

exc v

Μ2

το 8ε-4 έσΤLν: των &φανων έσΤL καΙ το μΤσος άμαρΤ"1)μάτων

add exc v 4 'Ιωάννου: κυρΙου exc v 6 έκ­ exc quippe sequentia omissurus έκβάλλου οδν v 8 verb-a μαλλον 8ε &νΤLκρυς-12 φυλάσσω,ν om exc v 10 ης Μ corruptum: om SZA, αύτοΤς post συναΡLθμΟLΤΟ add SZ ex coniectura εΙκότως &ν ΤΟLς &νθρωποκτόνΟLς συναΡLθμο'i:το Μ2 marg fort recte 11-12 κεκρυμμέν"1)ν om SZ ώς: ΟΤL exc v 13 pro verbis καΙ όρώμενα σαφως-15 &παΡLθμούμενος substituit &κουσον του &ποστόλου exc v 14 post σαφως dist SZA, ante σαφώς Μ recte τουτο SZ Ι 8 φθόνους, οω φόνου Α 23 πράττοντες exc v καΙ

ante

marg exc v

&κουσον

βάλλεL οδν

54

DE INSTITUTO CHRISTIANO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

,

LOV μενοόσ'Υ)ς, τif). μεν ~εί καθάπερ voιif) θεου παραγρuπνείν, Τ'Υ)ρουντα μ~ 'rL των

εΙσ(ν, .

5

55

aou.

Δόο γα.ρ ()ντων [άνθρώπων], έξ

i1v

ό εΙς &νθρωπος

~ρμοσταL, ψuχ~ς τε καL σώματος, καL του μεν ~ςωθεν

6 cf. Luc. 16, 15 17 Ps. 18, 13-14

7 Luc. 14,

ΙΙ

8 Prov. 16, 5

MSZA ι verba οό μόνον-2 πράσσουσLν ex Scriptura addidi: om libri exc ν, sed propter homoeoteleuton ίη archetypo excid cf. Rom. 1,32 (καΙ τα έξΊjς add Mac) 3 οπως exc ν 4 κρυπτα των λΟLπων Μ 5 συνέταξεν exc ν verba τΙ 8ε αότος­ ΙΙ παθων om exc ν 9 κυρΙιμ Μ: θεiJ) SZA 12 ταυτα πον"l)ρα Μ ταυτα om exc ν verba καΙ τ~ν Ισχύν-Ι3 κεκτημένα om exc ν quorum loco iterat subiectum τα ταΤςψυχαΤς έγκε­ κρυμμένα κακά exc ν 15 σύμμαχον om SZ verba 8L' εόχΊjς-I7 φωνη χρ~μενoν om exc v qui substituit haec: προσλάβη. 8LO καΙ ό ΔαβΙ8 φ"l)σLν 20 post 6ντων add &νων (i.e. &νθρ~πων) libri quod ut duplicatum ex 6ντων delevi (expunxit Ζ2 recte) έξ ων SZ om ΜΑ exc ν 21 έκ ante ΨυχΊjς add Μ2, ante 8ύο exc ν καΙ το μεν αότoυ~ξωθεν έσΤLν' ~ 8ε ... μένεL exc ν

~,

~,

Ρ~ΟLως

\

',

20

~

Ι),

~),

ι

τ~ς άpετ~ς γεωργον άπλουν τινα εΙναL καL βέβαLον, μ6νοuς εί~6τα γεωργείν τοuς τ~ς εύσεβε(ας καρποός, καL μ~τε , β'LOV εκτρεπεLν " ~ , (οοοuς ~ \ τον ποτε' " προς τας ΤΊjς καΚLας μ~τε 5 cf.

Ι.

MSZA

Cor. 3, 17

12 Prov. 4, 23

ι πάντα post μενούσ"l)ς add Μ2 τον μεν SZ το μεν Α (τω marg) 2 8εΤ: 8~ Α corr eadem manus ναον SZ χρ~ οον τον &νθρωπον το μεν ~ξωθεν παραγρυπνεΤν exc v προσπεσον ras post σο Μ 4 περΙ ου 3 σφαλερών exc ν καΙ ό &πόστολος &πεLλεΤ λέγων τον φθεΙροντα τον να ον του θεου φθερεΤ ό θεός exc ν 6 χρ~ om exc ν φρουρεΤν: τ"l)ρεΤν Α φυλακ-ην Μ ex coniectura, sed τ~ν ~ν80ν intellige Ψυχ~ν cf. ι φυλακΊjς corr Μ2 λόχος ΜΑ exc: χόλος SZ λόγος ν, .cf. 10 et 13 φρουρά, simile a Platone sumptum cf. Resp. 560b sq. 7 &νακόψας Μ, corr Μ2 8 80υ.λ~σ"l)ταL Μ exc ν ι Ι Ψυχ~ν correxi, cf. 12 et 15 γραφ~ν libri, τ~ν γραφ~ν del et αύτονίη marg corr Μ2 12 τ~ν om SZA 14 8ε post φόβιμ add ΜΑ, om SZ, expunxit Μ2 16 ταΤς προσβολαΤς Α sed τρέπεταL ηοη est passivum

DE INSTITUTO CHRISTIANO

t" :

τον λoγ~σμoν τΊ)ς εύσεβεΙας &φέλκε~ν τΊ)ς πΙστεως, &λλ'

τοίς μέρεσ~ τΊ)ς κακΙας. ποΙα γαρ φ~λΙα σωφροσόν'Υ)ς προς

εlνα~ μονότροπόν ηνα xαoL εύθΊ) xαoL &πεφον των ~ξω τΊ)ς

&κρασΙαν;

ιaΙας όaοu κεψένων παθων' ούaε γαρ auνατον τ~ν τ 5

&vaPL σuζωσαν XClL τ~ν του γάμοu καταπορνεόοuσαν

Ού ζεόξε~ς, φ'Υ)σLν ό μακάρ~oς ΜωuσΊ)ς, έν τη &λq>

&λλογενΊ) ζ οδν

XClL

XClL

τον

μένε~ν

&SL

σοφον

το ~τερoν

ούκ έθέλε~ προς το

γεωργον

καθάπερ

έκ

&γαθΊ)ς καθαρα πέμπε~ν του βιοu τα

παντος &μ~γΊ) βορβόροu, μόνα τα του θεου

XClL

τoότo~ς πονουντα a~a βιοu

XClL

παραμέ­

τΊ)ς &ρετΊ)ς καρπων λoγ~σμός, τους σους

.tacbv

πόνοuς ό

πάντα όρων ταχέως τη έαuτοu auνάμε~ τ~ν aολεραν έκεΙν'Υ)ν

ούκ έΠLβαλεις έτερογενες ζίf)oν

έΠL ~τερoν εΙς γoν~ν, &λλα τα όμογενΊ) τοίς όμογενέσL

XClL

σuζεόξε~ς.

τ κατα. aόναμLν τη της &ρετης πολLτεΙCf καΙ aέξΊ)ταL μετα­

4 Ι. Cor. 13, 4-8

MSZA 2 τα om Ζ quibus substituit ille

σΟL

...

,Ι,

καLν~ κτΙσLς ά.πoστoλ~κός έσΤL κανών' ~σΤL

ματος ά.γcΧπη μΊ)aε το τέλεLον της σωΤΊ)ρΙαζ έν τη Ψuχη

20

και

ΤL

ης έν Χριστί;>,

ae: λuτρωθη

καθαρως ά.πο των ~νaον ένοχλοόντων παθων τη τουπνεό­ 15

\ ()

Ι,

καΙ ~λεoς καΙ έπΙ τον 'Ισρα~λτοi3 θεου. καΙ πcΧλLν' Ε'Ι

πνευμα παρέχεL (γλώσσας λέγω &γγέλων καΙ προφΊ)τεΙαν

καΙ γνωσLν καΙ χαρΙσματα ιαμcΧτων), μΊ)aέπω

εόχης τε καΙ aιaαχης

, "~ εΠL το κρει.ττον μετα β ο λΊ)ν τε XΙXL,ι χαΡLν

~

ae:

aL'

ύποaεLκνuς τοίς &γαπωσL τον κόΡLον, τ~ν ύπο της ά.γcΧΠΊ)ς

σοφως

καΙ ά.ΚΡLβως Οόaέποτε, φΊ)σΙν, έκπΙπτε~ ~ ά.γcΧΠΊ). τΙ

,~~

εόσεβε~ας ά.φΙκη σκοπου, έφ' δν αότός τε ~φθασεν ό ά.πόστο­ λος καΙ τοος μαθΊ)τα.ς &νcΧγεL

&aLXLCf, σuγχαΙρεL ae: ,

Ι.Ι

&γών~ζόμενoς πcΧθOς, μέΧΡLς έπΙ το rJ.κρον του της 5

ά.σΧΊ)μονεί, οό ζΊ)τεί τα. έαuτης, οό χαΙρεL έπΙ τη

(

Ι

~χoντα αότ~ν καΙ τΙνα παρέχεL, σαφως έν τοόΤΟLς aΊ)λοί'

10

61

DE INSTITUTO CHRISTIANO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

ΠΟLΊ)θε'ϊ.σα τί;> βιιμ τ~ν του πνεόματος εις έαuτ~νχcΧΡLν,

verba

καΙ ποΤα-3 8't)λΟL

om exc v pro

5 verba οό παροξύνε­ om libri, sed cum exc v restituenda videntur 6 έπΙ et 8ε om exc v 7 verba πάντα ΠLστεύεL post 8 ύπομένεL coll SZA πάντα έλπΙζεL om Μ 8 verba πάνυ 9'οφως9 έκπΙπτεL 1ι άγάΠΎ) om exc v 8ε om exc v 10 κ&ν: εΙ καΙ exc v -rUXOL exc v ι ι &γγέλων ex Mac, correxi: γενων codd γλώσσαLς άγγέλων λαλων Μ2 marg et post 12 Ιαμάτων add ιiχων ίη ras scil ex coniectura quae ίη lectione γλώσσαLζ nititur; at Si γλώσσας restituas, quod verum esse ceteri codices et sequentes accusatiνi ostendunt, participiis λαλων et ιiχων ηοη egebis 12 χάΡLσμα Ζ εΙ' 8ε ante μ't)8έπω add et 8ε post μ't)8έπω om pr Μ ut νid, alt 8ε add Μ2 μηπω 8ε Mac 13 άπο om SZ 14 άγάπη: βο't)θεΙ~ exc v 15 8έ ξε­ -rCXL Α 18 verba μη ουν ΟL't)θεΙς-20 8ωρημασLν om exc v ΟL't)θ'1jς Α 19 την om SZ '20 μη ... έναπομεΙνης 'ne acquieveris ίη eius donis' άλλ' 8ταν: 8ταν ουν exc v έντευθεν 8't)λΟL

8 Gal. 6, 15-16

ταL-λογΙζεταL το κακόν

MSZA

ΙΙ Π.

Cor. 5, 17

14 Eph. 5, 27

exc(?) ν 2 ύποπΙπτων exc v exc v 4 μέΧΡL του έφLκέσθαL του της εόσεβεΙας σκοπου exc v &'.1 add Μ2 ex coniectura (cf. 5), recepi (cf. ρ. 66, 2 et 18) 5 άφΙΚΎ) SZA άφΙκεL Μ unde άφΙΚΟLΟ corr Μ2 (cf. 4) verba έφ' ον αότός­ ι ι τον Ίσραηλ om exc v έφ' ων Ζ τε Μ, om SZA 7 ύπο : άπο Α 1σ σΤΟLχησουσLν SZA (corr ex Script) , ΙΙ καΙ ante έπΙ om SZA καΙ πάλLν: πάλLν φ't)σΙν ό άπόστολος exc ν ε~ ίη' ras Μ 12-13 verba το καLνη κτΙσLς-16-17 ά.γΙα καΙ &.μωμος om exc v 15 αύτω Ζ έμαυτω corr Μ2 17 8ε post καLνην add exc v 18 Ψυχη: καρ8Ι~ exc v άΠ't)λλαγμένΎ)ν Α exc 20 αύτην v τφ θεφ om exc v 22 βΙου Α τω ex corr την

! ι

. ]

ι 8ωρεας:

άγάΠ't)ν:

8εησεως

το της άγάΠ't)ς καλον

DE INSTITUTO CHRISTIANO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

XΙXLV~ γ~γoνεν lSλΎ) καΙ ά.νεκτΙσθΎ). καΙτό Έκκαθά:ρατε τ~ν

του ά.ποστόλου λ~γoντoς' ΔLα πάσΎ)ς πρoσευχ~ς καΙ 3β~­

παλαLαν ζόμΎ)ν, ~να ~τε νέον φόραμα, τουτο 3Ύ)λo~, και τό

σεως προσευχόμενΟL έν παντΙ καφ~ έν πνεόμαΤL xιxt εΙς

(Εορτά:ζωμεν, μ~ έν ζόμη παλαL~, ά.λλ' έν ά.ζόμΟLς εΙλL­

αότό ά.γρυπνουντες έν πάση προσκαρτερ~σεL και 3e~aeL' lSθεν καΙ δπερεόχεταL πάντων οί)τως'

ΚΡLνεΙας καΙ ά.λΎ)θεΙας. έπεL3~ γαρ πολλοος μεν ~σΤΎ)σLν δ 5

10

πεφατ~ς τη ψυχη βρόχους πανταχόθεν αότη τ~ν έαυτου

5

Η χά:ΡLς του κυρΙου

κακΙαν προβά:λλων, έλάττων 3ε καθ' έαυτ~ν ~ ά.νθρωπΙνΎ)

του

3όναμLς τ~ς κατ' έκεΙνου νΙΚΎ)ς, δπλΙζεLν ~μας δ ά.πόστολος

(ΟλόκλΎ)ρον δμων τό πνευμα καΙ ~ Ψυχ~ καΙ τό σωμα

άγΙου πνεόματος

μετα πά:ντων

δμων.

καΙ

πάλLν'

κελεόεL τα μέλΎ) το ~ς οόρανΙΟLς lSπλως, τόν θώρακα τ~ς

ά.μ~μπτως ΤΎ)ΡΎ)θεΙΎ) έν τη ~μέρ~ του κυρΙου ~μων ΊΎ)σοο

3LκαLοσόνΎ)ς κελεόων

ΧΡLσΤΟυ. δρ~ς lSσους δπέ3εLξέ

έν3όσασθαL καιδπο3~σασθαL τοος

πό3ας έν έΤΟLμασΙ~ τ~ς εΙρ~νΎ)ς καΙ πεΡLζώσασθαL τ~ν όσφον

1Ο

aOL

τρόπους τ~ς σωΤΎ)ρΙας

εΙς μΙαν τεΙνοντας δ3όν και σκοπόν ~να του τέλεLον elVΙXL

έν ά.λΎ)θεΙ~, έπΙ πασL 3ε τόν θυρεόν τ~ς πΙστεως ά.ναλαβόντες,

ΧΡLσΤLανόν; τουτο γά:ρ έσΤL τό πέρας είς δ 3ε~ φθά:σαL 3LιX

3L'

~ς φΎ)σL Δυν~σεσθε πά:ντα τα βέλΎ) τουπονΎ)ρου τα πεπυ­

πΙστεως Ισχυρας καΙ έλπΙ30ς βεβαΙας τοος τ~ς ά.λΎ)θεΙας

ρωμ~να σβ~σαL' βέλΎ) 3~ έσΤL πεπυρωμ~να τα ά.κόλαστα

έραστας έν ~3oνη μετα ά.γωνος καΙ προθυμΙας βα3Ιζοντας. τοόΤΟLς καΙ πλΎ)ρουταL ρq;3Ιως δ πρός τό &κρον των έν-

πά:θΎ)' καΙ τ~ν πεΡLκεφαλαΙαν του σωΤΎ)ρΙου 3έξασθαL πα­ 15

C

~μων :ΙΎ)σου ΧΡLσΤΟυ καΙ ~ ά.γά:ΠΎ) του θεοσ καΙ ~ ΚΟLνωνΙα

ρεγγυ~ καΙ τ~ν άγΙαν μά:χαφαν του πνεόματος' μά:χαφαν

15

τ~ς Ψυχ~ς δπλΙσαντα τας του έχθρου

μΎ)χανας

σου ώς σεαυτόν.

cO

20

Cor. 5, 7 Eph. 6,

MSZA exc ν

3

Ι.

Cor. 5, 8

9-Ι3

cf. Eph. 6,

Ι4-ι6

om 4 post

8"f)λο'i:

άλ"f)θεΙας νerba το'i:ς περΙ της κα~νης κτΙσεως εΙΡ"f)μένο~ς συμφωνε'!:

add exc ν (cf. ad 2) πολλούς μεν γα.ρ exc ν, om επε~8η 5 νerba πανταχ6θεν-6 προβocλλων om exc ν 6 προσβoc~λων SZ άνθρωπΙν"f) Μ exc ν: άνθρωπεΙα SZA (-Ια) 7 Mναμ~ς: φύσ~ς exc ν τε post της add Α post νΙΚ"f)ς νerba 8~o καΙ add exc ν 9 κελεύων: λέγων exc ν ενΜσασθε et ύποΜσασθε exc ν ύπo81)σασθα~ Μ: ύπoMσασθα~ SZA τούς πό8ας om Μ exc ν ιο πεp~ζώσασθε exc ν ΙΙ άναλαβόντες anacoluthia toleranda est cum Scripturae hic νestigia premat auctor ι 2 8~' 1")ς φ"f)σ~ om exc ν ι 3 ταυτα 8έ εq'Τ~ exc· ν πεπυρωμένα om exc ν Ι4 8έξασθα~ του σωΤ"f)ρΙου exc ν καΙ ante παρεγγυ~ add SZ Ι5 μocχαφαν 8ε άγΙαν: TΙXUT"f)V 8ε exc ν ι6 ω Μ exc ν: δν SA ω ex δν corr Ζ2 ut νid Ι9 νerba πως οi)ν~μ'i:ν-Ρ. 63, 8, 9 κυρΙου ~μων 'Ι"f)σου Xρ~στoυ om exc ν

μεν οδν σκοπός τ~ς εόσεβεΙας ΤΟLουτος, δν αότός

τε δ κόΡLος και οΙ παρ' έκεΙνου τό εΙ3έναL λαβόντες ά.πό-

Ι7

post άνεκτΙσθ"f) add άλλα. exc ν 2 τουτο 3 έορτocζομεν ΜΑ (ο corr ίη ω Μ2) exc

ι

'Αγαπ~σεLς κόΡLον

Ψυχ~ς σου καΙ έξ lSλΎ)ς τ~ς 3LανοΙας σου και τόν πλΎ)σΙον

πως οδν ~μ~ν λΎ)πτ~oν τα lSπλα, παρ' αότου μάθε ι Ι.

έξ~ΡΤΎ)ταL πας πρoφ~ΤΎ)ς μετ α

τόν θεόνσου έξ lSλΎ)ς τ~ς καρ3Ιας σου και έξ lSλΎ)ς τ~ς

ά.ποκροόεσθαL.

Ι4-Ι5

i1v

του νόμου. τΙνας λέγω τας έντολά:ς;

3ε άγΙαν λέγεL τόν έν 3υνά:μεL θεου λόγον, Φ χρ~ τ~ν 3εζLαν

τολων του βΙου 3ρόμος,

ι

Eph. 6,

ι8

4

Π.

Cor.

MSZA

Ι3, Ι3

7

Ι.

Thess. 5, 23

ι6

Deut. 6,5

2-3 εΙς αύτο Μ: OL αύτο Α δ αύτ6ς (scil λέγε~ άπ6SZ falsa coniectura 5 καΙ πατρος post θεου ίη marg add Μ2 9 πόσους exc ν της σωΤ"f)ρΙας τρόπους exc ν et add δ ιΧπόστολος ιο ~να: &νευ exc του τέλε~oν ε!να~ χp~στ~αν6ν SZA, om Μ exc ν a του ad τουτο aberrando. quibus omissis etiam sequentia νerba τουτο yocp εσΤ~-I3 προθυμΙας βα8Ι­ ζοντας om exc ν Ι4 τoύτo~ς: εν οΙς exc ν δ ante προς postea add Μ ut νid Ι5 νerba ων εξ~ΡΤ"f)τα~-Ι9 ώς σεαυτ6ν om exc ν ων: δν Α ι 8 post 8~ανoΙας σου add καΙ εξ 8λ"f)ς της Ισχύος σου SZA; sunt autem haec νerba νar lect Scripturae pro καΙ εξ 8λ~ς της 8~ανoΙας σου cf. 6Ι, ιο et 62, 9 Ι9 ώς σεαυτόν SA Mac corr Μ2: ώς έαυτον Μ 20-2Ι νerba δν αύτ6ς τε δ κύp~oς-p. 64, 8 8ρ6μου το πέρας om exc ν solaque retinuit νerba 8ε'!: 8ε φ~λοσοφε'i:ν εγνωκ6τας quibus addit στολος)

ιΧκp~βως εΙ8ένα~ αύτον

. DE INSTITUTO CHRISTIANO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

του θεου κεκάθικεν' 8έος γιΧρ μ~ τοίς παριΧ του πνεύματος

στολοι ποφέ80σαν ~μίν' sl 8ε 8ιιΧ μακροτέρων &πο8εικνύν­

8ωΡ'Yjμασιν ι

τες εlς μΎjκoς ΠΡΟ'Yjγάγομεν τόν λόγον, του παραστΎjσαι

5

έγνωκότας καΙ τιΧς ψυχιΧς έκ των τΎjς κακίας μολυσμων λυτρουμένους &κριβως εl8έναι τόν τΎjς φιλοσοφΙας σκοπόν, ~πως μεμαθ'Yjκότες τΎjς τε πορεΙας τόν πόνον καΙ του ~

ι

ορομου

10

15

20

\

το

Ι

περας

ι/ψ

ρι

ωσι

\

μεν

Ι

\

παντες την

'θ I~

αυ αοειαν

ποιουμένους οlκονομίαν, καθως είπεν αυτός ό &πόστολος' Μιμ'Yjταί μου γίνεσθε καθως κ&γω Χριστου· καΙ πάλιν' Δι' ύπoμoνΎjς τρέχομεν τόν προκείμενον ~μίν &γωνα, &φορωντες εlς τόν τΎjς πίστεως &PX'Yjybv καΙ τελειωτ~ν '!'Yjσουν, δς &ντΙ τΎjς προκειμέν'Yjς αυτί;> χαρας ύπέμεινε

σταυρον αLσχύν'Yjς καταφρoν~σας έν 8εξι~ τε του θρόνου

&χρεί~ν έαυτοίς καΙ τόν προλαβόντα πόνον τη αυθα8είq. \

ι ι

19

Ι.

Cor.

π, ι

Hebr.

12, 1-2

MSZA Mac 4 verba inde a 8εΤ γοφ τούς ορθως usque ad finem 1ibri Macarius (Migne PG 34, 420 Csq) verbatim in usum suum convertit ita ut instar codicis sit 5 τ-ης ante κακίας om Ζ 8 πασαν αύθά8εLαν Μ2 marg 9 ~ε: τε ΜΑ 10 verba κατ&. το πρόσταγμα τ-ης γραφ-ης om exc v ι ι βλέ­ πουσL Α Ma.c 12 ~8ωκεν exc v verba καλων εLς αύτον18 ΠΟLουμένους ΟLκονομLαν om exc v 13 αύτον SZA Mac: έαυτον Μ του ΜΑ Mac: τω SZ 18 ΠΟLοόμενΟL Mac φΎ)σΙν ό αύτος άπόστολος exc v 19 verba μΨΎ)ταΙ-καΙ πάλLν om exc v 20 τρέχωμεν corr Μ2 ν: -ομεν libri Mac exc 21 'ήμων ροstάΡΧΎ)γον add Μ om cett Mac 22 verba 8 σωτΎjρι θεί;>, νόμον καΙ ό8όν του βίου τ~ν έκείνου

\

εΙς τέλος των έλπιζομένων έλθείν, έκπέσωμεν τΎjς όρμΎjς, 5

και

τό μέγα φρονείν έπΙ τοίς κατορθώμασι, τ~ν 8ε έαυτων Ψυχ~ν μετιΧ του βΙου κατιΧ τό πρόσταγμα τΎjς γραφΎjς &ρν'Yjσάμενοι πρός ~να βλέπωσι πλουτον, δν τΎjς εlς Χριστόν &γάΠ'Yjς &θ~oν τοίς &γαπωσιν ge'YjXSV ό θεός, καλων εΙς αυτόν πάντας τους τόν &γωνα του λαβείν προθύμως

,ι

&φoρμ~ν λαβόντες εlς τό φρονείν καΙ σεμνύνεσθαι, πρΙν

τ~ν ;Χλ~θειαν μαλλον ~ του συντεμείν τιΧ λεγόμενα φροντΙ­ ζοντες, μεμφεσθω μ'Yj8εΙς. 8εί γιΧρ τους όρθως φιλοσοφείν

\

επαφομενοι και το κατορ ωσαί τι 8L' &ρετ~ν

cf. Phil.

3, 13

MSZA Mac 1 8έος γ&.ρ Α Mac: 8ε8Lως γ&.ρ SZ om Μ exc v οδν post μ~ add exc v παρ&. om exc V 2 έπαφώμεθα exc v το om Α τι'J} exc v 3 λάβω μεν exc v 4 έλθεΤν post 3 πρΙν coll exc v ~να μ~ ante έκπέσωμεν add exc v textu eodem usus quo Μ qui 1 8έος γ&.ρ om 5 τον ante άχρε'Lον sscr Μ2 6-7 -ην 1j Μ Mac exc ν: τ~ν SZA 'ήμας εΤλκε exc v εΊλκυσεν 'ήμας Mac an 'ήμας εΙλκυσε χάΡLς scribendum propter numerum ? χάΡLν SZA ς exp Μ2 8 verba 8ε'!: οδν μΎ)8αμου­ ρ. 66, 4 πεΠΟLΎ)κέναL θει'J} om exc v 10 κατέχεL Mac εκεL­ νον Α ΙΙ άλΎ)θ-η Α το Μ: το'Lς SZA ex Script corr quo recepto έπΙ omittendum erat των Mac 15 ~ε: 8ε'!: Mac γLνομένους scripsi cum Μ2 Mac: γενομένους libri 16 που: του Α 22 ΟΤL μεν Μ om αν quod add Μ2 marg 23 άνάξLον om Mac Gregorii Nysseni Opera,

νπι, ι

66

DE INSTITUTO CHRISTIANO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

τ~ς του βιου τούτου τελευτ~ς, π6νοις π6νους κα~ άρετα~ς

κα~ τo~ς κατα θεον άaελφο~ς πνευματικως συναπτ6μενον

άρετας συν&:πτων, μέχρις &ν τΙμιον έαυτον τί}> θεί}> κατα­

άρν~σασθαι μετα του βΙου κα~ τ~ν έαυτου Ψυχ~ν. &.ρν1)σις

στ~ση aια των gργών, ουκ gχων έν τί}> συνειa6τι το νομΙζειν

&. ξ ιον 5

ae: Ψυχ~ς το μ1)aαμου ζ1)τε~ν το έαυτου θέλ1)μα θεραπεύειν, μαλλον ae: έαυτου θέλ1)μα πoιε~ν τον έφεστωτα του θεου

, πεΠΟΙ1)κεναι 'θ~ ~ " εστι κατορ 'θ ωμα έαυτον ε. τουτο γαρ

μέγιστον φιλοσοφΙας το μέγαν (Sντα τo~ς gργοις συστέλλε­

5

σθαι τη xcxpaL το κοινον τ~ς άaελφ6Τ1)τος πλ~ρωμα μεθ' δμονοΙας

ρΙΨαντα τί)> προς θεον φ6β τ~ν O'~1)σιν, ()πως άπολαύση ~

Τ1)ς

'θ'

έπαγγελιας

κα οσον

καθ6σον πονέσας είργ&:σατο. 10

, θ 1)ρασ 1)

ι,

πιστευσας

μεγ&:λων γαρ

ι

ταυΤ1)ς,

έπ~ τον λψένα του θελ~ματoς του θεου aLευθύνοντι. κε­

, ου

κτ~σθαι ae: ουaεν χρ~ ~ νομίζειν taLov παρα το κοινον πλ~ν του το σωμα καλύπτοντος ίματίου. ει γαρ μ1)aεν gxoL

(Sντων των

aώρων ουκ gστι πόνους άξΙους εδρε~ν' μεγ&:λ1)ς ae: aε~

10

πΙστεως κα~ έλπιaος εις το ταύταις μεΤΡ1)θ~ναι, μ~ τo~ς

,

πονοις,

,

πτωχεια

,

"β'

Τ1)ν

αμοι

,t1)

και

1)ν'

'θ'

προς

~,

πιστεως εον

οε

"

,

t

υποστασις

, ,

αμεΤΡ1)τος

προεστώτων έπιτασσ6μενον μεθ' ~aον~ς κα~ έλπίaος προ­

αγαΠ1).

ζ~ν ήρ1)μένοις Ικανως ειρ~σθαι νομΙζω.

θύμως έπιτελων καθ&:περ είίνους κα~ ιΧπλους aουλος του Χριστου προς τ~ν κoιν~ν των άaελφων χρείαν ~γoρασμένoς.

aε~ ae: λοιπον

πρoσθε~ναι τo~ς εΙρ1)μένοις, ()πως μεν χρ~ συνε~ναι τοος ι "λ t' ~" ~, ., ~, τοιουτους αλλ1) οις, οποιους οε αγαπαν πονους, οπως οε

,

τρεχειν μετ

,

1)

'λ'λ

αλ

"1\,

ι/

\

\

,Ι

'λ"

ων, εως αν επι Τ1)ν ανω πο ιν αφικωνται.

aε~ τοΙνυν τον τα του βΙου τούτου σεμνα καθαρωςάτψ&:20

ζ ον τα

"Ι

και

αρνουμενον

"

μεν

τους

Ν'

συγγενεις,

Ι

αρνουμενον

~,

οε

πασαν τ~ν κ&:τω a6ξαν κα~ έρωντα τ~ς ουρανΙας τψ~ς

MSZA Mac 2 τΙμ~oν om Α έαυτον om Μ 4 γάρ om exc ν 5 μέγα exc ν ~ργo~ς ίη γαρ corruptum et συστέ oblit exc ν 6 του βΙου ΜΑ Mac: έαυτου SZ post βΙου verba μ-η ~χε~ν έν τ ΧoΡc'ϊ> Mac 10 αύτη Mac verba aL' ~ς xιxt τας λΟLπας-ιι Φ ΚΟLνωνε'L om Μ exc Υ, add SZA Mac (qui scribit ώς pro Φ) συνάπτεL exc v 13 θεc'ϊ> post ά.ρρ-ήτου add exc ν; eratne glossema ad ιι Φ ? τον τη ευχη προσκαρτερουντα exc v verba το γαρ πνευμα-Ι7 καθως ε'{Ρ'Υ)ταL om exc v pro quibus substituit haec: 8ς ζέων τc'ϊ> πόθιμ κόρον τ~ς εύχ~ς ούχ εύρΙσκεL, ά..εl. 8ε τc'ϊ> πόθιμ του ά.γαθου εύρΙσκεταL (volebat έκκάεταL) κατα το εΙΡ'Υ)μένον 15 ζέεL libri Mac xιxt ζε'L Μ2 marg 18 με pr om Μ κεΙν'Υ)

" (~ εντος 'Υ)μων είναι; /

~

,

τ(να

aE:

οια το\) πνε\)ματος εγγιμομέν'Υ)ν ταις

των &γ(ων Ψ\)χαt έν ΤCJ) προσaοκωμένcμ αιωνι. παρακαλει

οδν ~μας ό κύριος aLιX. τ~ς ένεργε(ας ~oυ πνεύματος έπt πνε;\)ματικων αγαθων καt των έα\)του χαρισμάτων' 10

(ο

παρακαλων γάρ φ'Υ)σιν ~μας έπt 'πάση τη θλ(ψει ~μων εΙς το aύνασθαι ~μας παρακαλειν τοuς έν πάση θλ(ψει· καt

, (σαρ ,

(H~'

καροια μο\) και 'Υ)

""Υω ντα'

ξ

,

,

μο\) 'Υ)γαλλιασαντο έπt θεον

, και'(Ω" ς εκ στεατος και" ΠΙΟΤ'Υ)τος εμπλ'Υ)σθε('Υ) ~

Ψ\)χ~ μο\)' ταυτα πάντα τ~ν έκ του πνεύματος ευφροσύν'Υ)ν , , λ ~" ,

θέσεως αρρ~τo\) ό τη ευχη προσκαρτερων. το γαρ πνευμα

λαβων έντευθεν όa'Υ)γον καtσύμμαχον φλέγεται προς τ~ν

~,

πάση τη θλ(ψει ~μων εΙς το σωσαι καt μεταaοuναι των

~μας τη ευχη

πλέον προσκαρτερειν' οίον γαρ κορ\)φαι6ς τις του χορου 10

β ασι λ' ειαν

, " θ Τ'Υ)ν ανω εν

Ψ\)χαις ευφροσύν'Υ)\Ι; α{)τ'Υ) γάρ έστιν οίον εικων καt αρρα­

~ πον'Υ)ρ(α τοuς έα\)τ~ς φ(λο\)ς aLιX. των οΙκε(ων αυτ~ς μερων

aE:

'Υ)ν

~'λ'εγει οε

βων καt aειγμα τ~ς αΙων(ο\) χαρας, ~ς απολαύσο\)σιν ιxt

ανάγο\)σι του ποθο\)μένο\) τ~ν κoρ\)φ~ν, καθάπερ απεναντ(ον έπt τ~ν έσχάΤ'Υ)ν κατάγει κακ(αν. aει

., 'Υ)

79

και

15

παρακ 'Υ)σιν

Έ

a'

οι

αινιγματων

,~''''

παραa'Υ)λοΙ.

, (

~

,

,

πει 'Υ) τοιν\)ν οεοεικται, τις ο Τ'Υ)ς ε\)σεβειας σκοπος

8ν χρ~ προκεισθαι τοις ΤΟ,ν θεoφιλ~ βΙον ζ~ν αtρο\)μένοις, δς έστι Ψ\)χ~ς καθαρισμος καt του πνεύματος aL' ~ργων αγαθων πρoκoπ~ς ένΟ(Κ'Υ)σις, ~καστoς ύμων κατα τον 8

Π.

Cor.

ι,

4

ΙΙ

Ps. 83, 3

12 PS. 62, 6

MSZA Mac ι verba τΙνα aε λέγεL-4 8ε'Lγμα τ~ς αΙωνΙου χαρας om exc v pro iiS haec scribit: βασLλεΙαν 8ε την ocνωθεν τα'Lς Ψυχα'Lς 8LιX του πνεύματος έγγLνομέν'Υ)ν εύφροσίιν'Υ)ν έκάλεσεν ~τLς έστtν ά.ρραβων τ~ς αΙωνΙου χαρας ι τΙνα 8ε ocλλ'Υ)ν om et πάντως post fι add Mac fortasse recte; cf. idem fι quod introducit soluti~nem problematis a scribis ηοη r~cte intel1ectum 74, ι 3-4 8εLγμα xιxt ά..ρραβων Mac 4 ά.πολαύσουσLν SZA et corr Μ2': ά..πολαύουσLν Μ Mac 5 verba έν τc'ϊ> προσ80κωμένιμ αlωνL ante ψυχαt col1 Mac, om exc v qui τότε post ά.πολαύουσLν add 5-6 verba παρακαλε'L ουν ό κύΡLος-Ι4 8L' αlνLγμάτων παρα8'Υ)λο'L om exc v 6 ~μας SZA Mac om Μ 7 θλΙΨεL: ά.λ'Y)θεΙ~ Mac cf. 9 9 ύμας Α ΙΟ-ΙΙ και' ~ ante καρ8Ια ίn ras Μ ΙΙ-Ι2 θεον ζωντα SZA Mac: θεω ζωνΤL Μ ω et L ίn ras Μ 14 8LαLνLγμάτων Μ Mac: 8LαLνΙγματος SZA 15 έπεL8η ΜΑ Mac: έπεt SZ exc v ι 6 ζ~ν Mac om libri exc v ι 7 ας Μ Mac exc ν: εΙς SZA ex coniectura cf. ad 5 και' Μ "Mac ~xc. ν: ~ SZA ι 8 πρoκoπ~ς exc v unice verum: πρoτρoπ~ς llbn Mac gravius dist post ένΟΙΚ'Υ)σLς et ουν post ~καστoς

add SZ de coniectura

80

ύπο3εLχθέντα τρόπον παρασκευάσας τ~ν Ψυχ~ν καΙ μεστ~ν

πεΡLέπεL καΙ ερ~ του μεγΙστου κτ~ματoς' μόνον συντόνCj)

θεΙου ΠΟL~σας ~ρωτoς οuτως άπο3ότω έαυτόν ταίς τε

καΙ όρθη

εύχαίς

κατΙΙ τ~ν 3LcXvoLav έκουσΙως πεΡLπλανώμενος μη3ε &σπερ

καΙ

ν'fjστεΙαLς κατΙΙ

τό

αύτου

θέλ1jμα,

χεσθε καΙ τη εύχη προσκαρτερουντες, καΙ τ~ς του κυρΙου

5

1Ο

πόθον ,άποπλ1jρων τ~ς Ψυχ~ς καΙ τοuς άγαθοuς τ~ς παρα­ μoν~ς καρποuς πασLν έΠL3εLκνός' χρ~ 3ε καΙ τοuς λΟLποuς

έκ3ΙΚ1jσLν των βοώντων πρός αύτόν νυκτός καΙ ~μέρας'

3L3όναL Τcf) ΤΟLοότCj) καφόν καΙ συγχαΙρεLν τη παραμονη

'Έλεγεν γάρ φ1jσLν καΙ παραβoλ~ν πρός τό 3είν πάντοτε

τ~ς πρoσευχ~ς, ()πως καΙ αύτοΙ μετάσχωσL των άγαθων

σπoυ3~ μεγάλα χαρΙζεταL καΙ αύτό 3~ τό πνευμα ταίς

καρπων, &τε 3~ ΚΟLνωνοΙ του ο ΤΟLοότου βΙου Τcf) συν~1Ο

3εσθαL γεγονότες. 3ώσεL 3ε καΙ αύτός ό κόΡLος τοίς αιτουσLν

ψυχαίς ένΟLκΙζεL, 31jλοί σαφως 3L' ι1ν προτρέπεL ~μας

()πως εί)χεσθαL 3εί κατΙΙ τό εΙρ1jμένον' (ο 3L30uς εύχ~ν

ό άπόστολος λέγων· ΔLΙΙ πάσ1jς πρoσευχ~ς καΙ 3ε~σεως

Τcf) εύχομένCj). 3εί οδν αΙτείν καΙ εΙ3έναL τόν τη εύχη προσ­

,

,

\

εν

πανη

xaLpCj)

,

\"

\

xaL εLς αυτο τουτο άγρυπνουντες έν πάση πρoσκαρτερ~σε L καΙ 3ε~σεL. προσευχομενΟL

15

μ1j3αμου

έπαγγελΙας, έν ~ φ1jσL' ΠόσCj) μαλλον ό θεός ΠΟL~σεL τ~ν

προσεόχεσθαL καΙ μ~ έκκακείν' ()η 3ε ~ περΙ τ~ν εύχ~ν ,

συνεL3~σεL τουτο ΠΟLεΙτω ~καστoς,

άκοόσLον άπο3L30uς ύπ' &νάγΚ1jς χρέος, άλλ' ~ρωτα καΙ

μεμν1jμένος του παρακαλουντος τό 'Α3LαλεΙπτως προσεό5

81

DE INSTITUTO CHRISTIANO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

~,

εν

πνευμαη

&στε ε~ ΤLς των &3ελφων τοότCj) Τcf) μέρεL των άρετων

καρτερουντα πράγμαη τοσοότCj) μετΙΙ πoλλ~ς σπoυ3~ς καΙ

πάσ1jς 3υνάμεως έναθλείν Τcf) αγωνL. τΙΙ γΙΙρ μεγάλα &.θλα 15

ΤΟLοόΤΟLς έφε3ρεόεL, πανταχόθεν πεΡLεργαζομέν1j καΙ πεΡL­

έαυτόν άπο3Ι3ωσL, Τcf) τ~ς εύχ~ς λέγω, καλόν θ1jσαυρόν

4 Ι. Thess. 5, 17 5 Rom. 12, 12 8 Luc. 18, Ι 12 Eph. 6, 18

τρέχουσα καΙ ζ1jτουσα πεΡLτρέψαL τ~ν σπoυ3~ν. έκείθεν

6 cf. Luc. 18, 6-7

MSZA Mac ι ύποaεLχθέντα ex &ποa. corr Μ2 recte nescio quem secutus: ύπαχθέντα (sic) Mac &ποaεLχθέντα °1ibri τρόπον: σκοπον Mac μεγΙσΤ'ην Mac 2 έΠLΜτω SZM2 marg τε ante εύχαΤς οm Mac exc v add libri quo recepto ταΤς ante ν'ηστεΙαLς addendum erat 3 κατα το αύτου θέλ'ημα οm exc v 4 μεμν'ημένΟL Mac ut cum 5 προσκαρτερουντες id coordinaret, sed verba τη εύχn προσκαρτ, ex Paulo citantur sicut illud praecedens 'ΑaLαλεΙπτως προσεύχεσθε 4-5 προσεύχεσθε Μ recte: προσεύχεσθαL SZA Mac exc v quo recepto το ante &aLαλεLπτως ίη τ corr SZ ex coniectura προσκαρτερεΤτε corr Μ2 ex Col 4, 2 sed Gregorius ad Rom 12, 12 respicit verba καΙ τη εύχη προσκαρτερουντες-8-9 πάντοτε προσεύχεσθαL οm exc v 5-6 τ-ης ... έπαγγελΙας libri (scil μεμν'ημένος): ταΤς ... έπαγγελΙαLς Mac quiafalso coniungit cum προσκαρ­ τερουντες ~ΤL ante τ-ης sscr Μ2 9 εί5χεσθαL Mac προσεύχεσθε Α 8ΤL ae: ~: ~ γαρ exc v 10 ~μΤν post μεγάλα add exc v verba κα!. αύτο a-η-Ρ. 81, Ι μεγΙστου κτήματος οm exc ο v a-η οm Mac 11 ένΟLκΙζΟL Α 13 έαυτο Α 15 &ς ΤLς Mac (οm -τε εt) των &ρετων libri: τ-ης Mac quod aut e~ αύτης aut ex της &ρετ-ης ortum est 16 έαυτον SZ Mac: έαυτω ΜΑ έαυτον έΠLaιaωσL Μ2 marg τ: το Α

μεγάλων 3είταL καΙ πόνων, έπεL3~ μάλLστα ~ κακΙα τοίς

uπνος καΙ 20

βάΡ1jσLς σώματος καΙ

Ψυχ~ς

μαλακΙα καΙ

cXX1j3La καΙ όλLγωρΙα καΙ άνυπομον1jσΙα καΙ τΙΙ λΟLΠΙΙ τ~ς ' \ "ενεργ1jματα, oL ~,-, \ καΚLας om Mac fort recte των, .. κειμένων ΜΑ Mac: τον , , ,κεΙμενον SZ aL' εύχ~ν SZA Mac: aL' om 1\1 tria puncta super των add Μ2; fuitne έν γηι? έν εύχαLς Μ2 9 έκβαλόντα MSZ: τον πα σαν έκβocλλοντα Α έκκαλουντα Mac 14 verba καΙ καθαΙρειν-Ι5 τουτου ψυχήν om exc v ο()τως 1ibri Mac: 6ντως exc v 16 συνιουσιν exc v νοσουσιν Mac 17 μόνον 1ibri Mac: μόνcr exc v 18 verba παρακαλων αύτούς καΙ om exc v 19 αύτούς post προτρέπων add exc v καρποΙ Mac εΙλικρινους Μ Mac: εΙλικριν~ς SZA (εΙλ-) 22 verba περΙ τ~ν εύχ~ν πόνος om edd lacuna indi-

cata sed extant ίη libris integris et fuisse ίη exc testatur cod Jin quo tamen haec verb'a obliterata sunt MSZA Mac ι εύχ~ Μ Mac exc ν: οδν χρ~ SZA καλλωπΙζεται Μ Mac: καλλωπΙζεσθαι SZA 2 τον om exc v εύχ~ ΖΜ2 Mac: ~χει MSA αύτ~ exc v 3 τ~ν Mac: γην SZA om Μ 4 βλocστ'η SZA ex coniectura 4 6ντως έστΙν Mac exc ν: έστΙν 6ντως Μ έστΙν ο()τως Α 6ντως om SZ καΙ ώς ante όaος add et καΙ ante προς om SZ 6ρθρον Α 5 το om Mac exc v έστερ'η­ μένcr Mac 6 verba καΙ ταLς μωραLς-Ι4 καΙ πocνυ aLκαΙως om exc v 6 έοικως Mac, ~oικε? 8 ~ν ante ε!χον add Α sed exp (var lect) τον, , , καρπόν Μ (sed ο ίη ras scripsit ΜΙ) Mac: των, .. καρπων SZA 10 αύτας post μωρας add SZA, om Μ Mac αύτω Α ΙΙ καΙ ΜΑ Mac: ος SZ ex coniectura ut videtur ι ι ταυτας post τουτο add SZ 12 τας άθλΙας om SZA 13 τω SA: το Μ (τω corr Μ2) Ζ του Mac 14 γαρ om exc v 16 ύπομένει Mac ων ενεκα ό γεωργος τον π6νον ύπέμεινε exc v ae: 1ibri, om Mac exc v 17 καΙ χαρας om Mac

5

DE INSTITUTO CHRISTIANO

πων, οδς δ &.γιος άπαριθμείται άπ6στολος; πάντα γαρ

παρασκευασάμενος καιάπολαύσας τ~ς Φ πεπΙστευκε χάριτος

ύφΙσταται π6νον τούτων ~νεκεν δ τ~ς &νω χαρας έραστ~ς, 3ι' &ν έφέλκεται το πνεσμα, και τ~ς έκείθεν μεταλαμβάνων χάριτος καρποφορεί και άπολαύει μετ' εύφροσύνΎ)ς τ~ς γεωργΙας, ~ν έν τη έαυτοσ ταπεινοφροσύνη και έπιμελεΙ~ των ~ργων ~ τοσ πνεύματος έγε6:>ργΎ)σε χάρις. Δείοδν τοος μεν π6νους τ~ς εύχ~ς και ν'YjστεΙας και " 'λλ~ (~ ~ ", , των λοιπων εργων μετα πο Ύ)ς Ύ)οονΎ)ς και αγαΠΎ)ς και

άπ6νως τρέχει καταφρονων τ~ς τοσ έχθροσ κακΙας &.τε 3~

,~

έλπιοος

10

(,

θ

υφιστασ αι,

,"'", θ οε αν Ύ)

~,

τα

των

πονων

"

και

ξένος έκεΙνου και λελυτρωμένος των παθων αύτοσ τη τοσ

Χρ.ιστοσ χάριτι' &σπερ γαρ ot τα πονΎ)ρα πάθΎ) 3ια τ~ς 5

&σπερ

τινα

αύτοίς

~μφυτoν

μετα

~30ν~ν

χαρας και

έπιτελοσσι

οΙκεΙαν

ρ~3Ιως

καρπούμενο!;

πλεονεξΙαν και τον φθ6νον και τ~ν πορνεΙαν καΙ τα λοιπα

μέρΎ) τ~ς άντικειμένΎ)ς κακΙας, 05τως ot τοσ Χριστοσ

τους

10

και τ~ς άλΎ)θε Ιας έργάται 3ιά τε τ~ς πΙστεως και των τ~ς

έαυτc'J} τις λογΙζοιτο ταστα και το παν άνατιθεΙΎ) τοίς

άpετ~ς π6νων τα ύπερ τ~ν φύσιν αύτων άγαθα παρα τ~ς

π6νοις, άντι των άΚΎ)ράτων έκεΙνων καρπων άλαζονεΙα

τοσ πνεύματος 3εχ6μενοι χάριτος μεθ' ~30ν~ς άpp~τoυ

ft'a"θ πα Ύ)

κα θ' απερ

καρποσνται καΙ άπ6νως έπιτελοσσι τ~ν &30λον και &τρεπτον

τις σΎ)πε3ων ταίς των εύκ6λων ψυχαίς έμφυ6μενα 3ια­

20

των καλων ρ~θυμΙας τη έαυτων έπεισάγοντες φύσει και 3ιατρΙβοντεςέν

καρποος τοσ πνεύματος είναι πιστεύειν ένεργεΙας. εΙ γαρ

ι Ι ~ τα οε "" τc'J} το ιουτcr και" φρονΎ) μα φυεται, ταυ

15

85

DE INSTITUTO CHRISTIANO

άγάΠΎ)ν, τ~ν άκΙνΎ)τον πΙστιν, τ~ν άμετάπτωτον εΙp~νΎ)ν, 15

φθεΙρει και άπολλύει τοος π6νους.

" ,οντως

ΤΎ)ν

,

'θ' αγα ΟΤΎ)τα τα

τε

λ

"

~''r ο ι πα παντα, οι ων

,

(ψ Ύ) υΧΎ)

ΤΙ οδν χρ~ ποιείν τον τc'J} θεc'J} και τη έκεΙνου ζωντα έλπΙ3ι; τοος μεν ύπερ τ~ς άρετ~ς άγωνας μεθ' ~30ν~ς

κρεΙττων έαυτ~ς γινομένΎ) και τ~ς τοσ έχθροσ 3υνατωτέρα

ύπομένειν, τ~ν [3ε] λύτρωσιν τ~ς Ψυχ~ς έκ των παθων και τ~ν προς το άκρ6τατον των άρετων &ν030ν, τ~ς '

τc'J} και άγΙψ πνεύματι, παρ' 015 τ~ν άθάνατον τοσ Χριστοσ

,

τελεΙΟΤΎ)τος

τη

παρ'

, , εκεινcr "

επ

έκεΙνου

,

θ

παριστασ αι

φιλανθpωπΙ~

, - ε'λπι'3 α

ΤΎ)ν

πιστεύειν'

ο{)τω

κακΙας OΙΚΎ)τ~ριoν καθαρον έαυτ~ν παρέχει τc'J} προσκυνΎ)­ λαβοσσα εΙp~νΎ)ν συνάπτεται 3ι' αύτ~ς και προσκολλαται

'

20

και

γαρ

τc'J} κυρΙcr. λαβοσσα 3ε τ~ν τοσ πνεύματος χάριν και κολ­ λΎ)θείσα τc'J} κυρΙcr και εΙς ~ν πνεσμα μετ' αύτοσ γενομένΎ)

ού μ6νον τα τ~ς οΙκεΙας άpετ~ς ~pγα ρ~3Ιως έπιτελεί

MSZA Mac ι verba οδς δ αγLος-6 έγεώΡΥησε χιΧΡLς om exc v ι οδς Μ Mac: ο!ς SZA έπαΡLθμεΤταL Α 2 ανω om Α χαρας Μ: χιΧΡLτος SZA χώρας Mac 5 έαυτου scripsi cum Mac: αύτου 1ibri 7 της νΊjστεΙας καΙ της εύχης exc v ιο τη ante του πνεύματος add exc v της add Ζ2 marg ένεργεΙ~ exc v γαρ libri Mac exc: .3' αν v ,Ι ι ά.ναθεΙΊj Mac Ι2- Ι 3 ά.λαζονεΙα τφ ΤΟLούτφ καΙ φρόνΊjμα libri Mac (φρον~μαΤL Mac) : ά.λαζονεΙας τφ τ. φρόνΊjμα exc v Ι3 ταυτα 3ε τα πιΧθΊj­ ι6- Ι 7 ζωντα έλπΙ3L οιή exc v Ι7 ante τούς μεν add 3LO χρη exc v ι8 3ε om Mac quem secutus particulam hic delevi sed Ι9 ante τελεLόΤΊjτος de meo addidi ita ut verba την λύτρωσLν ... ανο30ν appositio fiant, hi enim sunt οί όπερ της ά.ρετης ά.γωνες ι8 post των παθων verba τφ θεφ ά.ναΤLθέναL add exc v Ι9 verba καΙ την προς το ά.κρότατον-ρ. 85, Ι5 τιΧ τε λΟLπα πιΧντα om exc v καΙ προς την Mac (om το) ά.ρετων: ά.οριΧτων Α 20 τη έλπΙ3L S 2 ι οΌτος Α

μΎ)3εν άγωνιζομένΎ) προς τον έχθρον τc'J} κρεΙττων τ~ς έκεΙ­ νου τυγχάνειν έπιβoυλ~ς, άλλα το πάντων μείζον, τα τοσ

MSZA Mac ι παρασκευασμένος Mac Α (ιχ sscr) της: ΤLς Α 8 Mac ων SZ ex coniectura ut solent 3 εκεLνος Mac αύτου om Mac 5 έπεLσιΧγονταL Mac 8 πλεονεξΙαν τε καΙ SZ πoνΊjρΙαν Mac 9 καΙ post οδτως add Mac ιο της ante πΙστεως add SZA Mac, om Μ Ι2 3εχόμενΟL om Mac Ι4 ά.μετιΧπτωτον SZA Mac: ά.μετιΧθετον Μ Ι5 3L' ων 1ibri Mac: ώς αν οδτω exc qui praecedentia verba omisit ~ om Mac ~ ψυχη post έαυτης coll exc v ι 6 γLνομένΊj SZA Mac: γενoμένΊj Μ exc v 3υνατωτιΧΤΊj v Ι7 καθαρον 1ibri Mac: ά.γαθΟν exc v παρέξεL exc v 20 verba λαβουσα 3ε την-ρ. 87,9 ιΧμαρτιΧνεLν γενέσθαL omexc v 2Ι κυρΙφ: θεφ Mac 23 τω M2SZ: το ΜΑ του Mac κρεΙττων SZ Mac: ω ΜΑ:

Ι -

Ι

\

ι

κρεΤττον ΜΑ

86

5

DE INSTITUTO CHRISTIANO

DE INSTITUTO CHRISTIANO

σωτ~ρoς εΙς έαυτ~ν άνα8έχεται πάθΎ) και έντρυφ~ τούτοις

ματα τη των

πλέον ~ οί έρασται τοα βΙου τούτου τα~ς παρα των άνθρώ­

άφαφοασα τ~ν αΊσθΎ)σιν. (Ως οδν ο{)τως έφ' δΨΎ)λ~ν 8ύναμιν και 8όξαν μέλλοντες

8ια πολιτεΙας άγαθ~ς και τ~ς τοα πνεύματος aωρεας εΙς

άνιέναι τη συνεργΙ~ τοα πνεύματος ο{)τω πολιτεύεσθε πάντα

το τ~ς νOΎ)τ~ς ~λικΙας μέτρον τ~ς 8ε80μένΎ)ς αότc7> χάριτος

s

20

χαρας δφιστάμενω προς το &ξιοι

φαν~ναι τ~ς έν δμ~ν έπι8Ύ)μΙας τοα πνεύματος και τ~ς μετα

άπόλαυσις το μισε~σθαι 8ια Χριστόν, το έλαύνεσθαι, το

τοα

πασαν {)βριν και αΙσχύνΎ)ν δπερ τ~ς εΙς θεον πΙστεως

έκλυόμενοι δπο p~θυμΙας προς τ.ο μ~τε αότοι πεσε~ν μ~τε

τη άναστάσει και τo~ς μέλλουσιν άγαθo~ς {)βρις πασα και

Χριστοα

κλΎ)ρονομΙας,

μΎ)8αμοα

χαυνούμενοι

μΎ)8ε

τo~ς &λλοις αΊτιοι τοα άμαρτάνειν γενέσθαι' εΙ 8έ τινες 10

μ~πω τον τ~ς &κρας εόχ~ς ~χoντες τόνον μΎ)8ε την όφειλομέ­

μάστιγες και 8ιωγμοι και τα λοιπα πάθΎ) μέχρι τοα σταυροα

νΎ)ν τc7> πράγματι σπoυ8~ν τε και 8ύναμιν άπολιμπάνονται

τρυφ~ και άνάπαυσις και των οόρανΙων ένέχυρα

ταύΤΎ) ς τ~ς

θΎ)σαυρων' Μακάριοι γαρ έστέ, φΎ)σΙν, f)ταν όνει8Ισωσιν

δπακo~ν κατα 8ύναμιν, 8ιακονοαντες προθύμως, έργαζό­

άρετ~ς,

έν το ~ς

&λλοις πλΎ)ρούτωσαν τ~ν

μενοι σπου8αΙως, θεραπεύοντες μεθ' ~80ν~ς, μ~έπι μισθc7>

πάντες οί &νθρωποι και ε'ίπωσι παν

πονΎ)ρον p~μα καθ' δμων ψευ8όμενοι ~νεκεν έμοα, χαΙρετε

15

τιμ~ς μΎ)8ε τ~ς άνθρωπΙνΎ)ς 8όξΎ)ς ~νεκα μΎ)8ε έν8ι8όντες

και άγαλλιασθε f)η ό μισθος δμων πολuς έν τo~ς oόρανo~ς.

δπο μαλακΙας ~ p~θυμΙας τo~ς πόνοις μΎ)8ε ώς άλλοτρΙοις

και ό άπόστολος' Οό μόνον 8ε άλλα και καυχώμενοι έν

σώμασι

και

Ψυχα~ς

δΠΎ)ρετούμενοι,

άλλ'

ώς

Χριστοα

τα~ς θλΙψεσι' και άλλαχοα, "Η8ιστα οδν καυχ~σoμαι έν

80ύλοις, ώς ~μετέρoις σπλάγχοις, ~να καθαρον δμων το

τα~ς άσθενεΙαιι::: μου, ~να έπισΚΎ)νώση έπ' έμε ~ 8ύναμις

~ργoν και &80λον άποφανθη τc7> κυρΙ~. προφασιζέσθω 8ε

τοα Χριστοα, aιο εό80κω έν άσθενεΙαις, έν -{)βρεσιν, έν

20

μΎ)8εις προς καλων ~ργων σπoυ8~ν ώς ά8ύνατος έπιτελε~ν

''ς add Μ, om SZA Mac ο{)τως έφ' Th1 (ο{)τω post όψο coll Th12 marg) οοτος έφ' ύψ-ηλη-ν Α έφ' ο{)τως έφ' ύψ-ηλη-ν Th1ac ο{)τως om SZ de coniectura, fort recte cf. 4 ο{)τω ad quod faci1e poterat scriba aberrare 4 πολLτεύ­ εσθαL Α Th1ac 7 verba μ-η8αμου χαυνούμενΟL-8 ύπο ρ~θυμΙας om Μ, habent SZA Th1ac 9 άμαρτάνεLν e Th1ac correxi, quod rectum esse articulus του ostendit: άμαρτ~ματoς libri γε­ νέσθαL e Th1ac restitui (cf. 8 πεσεΤν): γΙνεσθαL Th1 γέν-ησθε Α γεν~σεσθαL prava coniectura SZ 10 ~χoντες τόνον Th1ac: τόνον ~χoντες libri numero pessumdato 11 άπολLμπάνοντες Α 15 τψ~ς libri Th1ac: ηνL exc v verba μ-η8ε έν8LΜντες-ι6 τοΤς πόνΟLς om exc v 18 Ινα om v ~μων exc v 18-19 το ~ργoν post &80λον coll exc v 20 verba 6>ς ά8ύνατος-21 τη-ν Ψυχ~ν om exc v qui pro 20 προς praebet ά8υναμΙαν εΙς τη-ν των 21 έΠLτάΤΤΟL Α 22 τοΤς 80ύλΟLς om exc v αύτου post 80ύλΟLς add Μ2 άλλ' ο{)τως-ρ. 88,4 του8ύνασθαL om exc v έγκεχυμέν-ην Α ύψ-ηλη-ν

88

DE INSTITUTO CHRISTIANO

προς &παντας ~~ειξε τ~ν αγαθ6ΤΎ)τα της

λέγω υμϊν, απέχοuσι τον μισθον αυτων. ~να οδν μ~ τουτο

θε6ΤΎ)τος της έαuτου, ώς έκάστcr κατα το θέλΎ)μα παρα­

πάθωμεν, παραγγέλλει τοϊς μαθΎ)ταϊς xιxt ~ι' έκεΙνων ~μϊν

σχεϊν το πράττειν τι ~ύνασθαι αγαθον xιxt μΎ)~ένα των

Βλέπετε μ~ πoι~σΎ)τε τ~ν έλεΎ)μοσύνΎ)ν υμων ~ τ~ν ευχ~ν

σποu~~ν

5

t,O" ς αν,

έχ6ντων Ι

σωθηναι Ι

Ι

~ιαμαρτεϊν

φΎ)σι, ποτιση ΠΟΤΎ)ΡLOν

Ψ

Uxpou. . ,

του ι

,,'

μονον εις ονομα

,

5

τούτοuς> xιxt παρα θνΎ)των έπαΙνοuς xιxt τ~ν μαραινομένΎ)ν

ΤΙ της έντολης ταύτης ~uνατώτερον; ψuχρί{) ΠΟΤΎ)ΡΙcr

καΙ φεύγοuσαν ~μίiς ~6ξαν, ζΎ)-Υεϊν ~ε μ6νΎ)ν έκεΙνΎ)ν, ~ς

μισθος έποuράνιος ~πεται. καΙ μOL σκ6πει της φιλανθρωπΙας

oυ~ε κάλλος ~στιν εΙπεϊν oυ~ε πέρας ευρεϊν' ~ι' ~ς xιxt 1ο

αυτοt

~uνΎ)σ6μεθα ~oξάζειν πατέρα xιxt uίον xιxt &γιον

έΠOL~σατε. το μεν έπΙταγμα μικρ6ν, το ~ε της υπακοης

πνευμα νυν τε xιxt αεt xιxt εϊς τοος αίωνας των αϊώνων.

κέρ~oς πολο xιxt παρα θεί{) πλοuσΙως ανταπo~ι~6μενoν'

αμ~ν.

&στε oυ~εν δπερ ~ύναμιν απαιτεϊ, αλλα κ&ν μικρον κ&ν 15

μισθο'ί ουκ ~χετε παρα τί{) πατρt υμων τί{) έν τοϊς ουρανοϊς. ο{)τως αποστρέφεσθαι κελεύει xιxt φεύγειν