158 117 2MB
Polish Pages 58 Year 1899
Purchased for the
LiBRARY of the
UNIYERSITY OF TORONTO
from the
KATHLEEN MADILL BEQUEST
ZAMKNIECIE
za Stanisawa Augusta.
LWOW^ NAKADEM TOWARZYSTWA WYDAWNICZEGO WE LWOWIE
WARSZAWA KSIGARNIA
S.
POZNA
SADOWSKIEGO KSIGARNIA 1899
A.
CYBULSKIEGO
:ti^
TADEUSZ KORZON
ZAMKNICIE
mili ZA
lElEIRZUyCH POLSK
STANISAWA AUGUSTA
Cytaty zastosowane
s do
wydania drugiego szeeiotonnowego
\A/8rszawa, 1897-1808
NAKADEM TOWARZYSTWA WYDAWNICZEGO WE LWOWIE WARSZAWA KSIGARNIA
S.
POZNA
SADOWSKIEGO
KSIGARNIA
1899
A.
CYBULSKIEGO
DK ''''
A' c
Q
rf
^.
KRAKÓW.
— DRUK W.
L.
ANCZYCA SPÓKI. I
[program, zapowiedziany na wstpie, jest
w
ju wykonany;
cakowitym
onego zakresie ukoczone: przekazujc otrzymane wyniki do uytku historykom, politykom i publicystom. Poniewa jednak badania te nie ogarniay caej natury ludzkiej, ani wszystkich stron dziaalnoci owoczesnej narodu; wic czytelnik nie dozna tego wraenia, jakie na umyle wywiera zaokrglona. Pozostaje mu trud kojarzenia nietylko wniosków i faktów, ale nawet sprzecznych czstokro rysów rozpatanego analiz czowieka. Drogi badania byy dugie i do przebycia uciliwe; czytelnik przebywszy je z natanem tak dugo wysileniem, bez tej orzewiajcej przyjemnoci, jak sprawia historya artystyczna, moe doprawdy od autora, jeli nie urzdowej, cile naukowej odpowiedzi, to przynajmniej poufnego zdania: jaka jest ostateczna warto analizowanych ludzi i ludu ? O ile ma badanie
mog
wic
zoy
pióro,
cao
da
wierzy sdom, wygoszonym dotychczas przez historyków obcych? Temu to jeszcze daniu pragnbym wedle monoci. Ludzi przesuna si przed oczyma naszemi liczba niemaa ze wszystkich warstw narodu; widzielimy ich zawsze przy jakiej pracy; dowiedzie si: ile i jak pracowa kady?
swoich
i
uczyni
zado
Mona pozna
z
atwoci
kart zacytowanych
moe
miar
a
iloci pracy,
za
pomoc
nawet
wic
skorowidza,
posuy
niemal
i
a liczba
mechaniczn znaczenia danego naza
spoeczestwie. Nie znajd si w skorowidzu prace z dziedziny nauk abstrakcyjnych, literatury nadobnej i sztuki, ale poniewa nie wyszy one jeszcze z ywego obiegu, wic
w
zwiska
sam raczy domieci. Od autora naley si charakterystyka moralna, a przede wszystkiem okrelenie i obnaród rozrzliczenie zasobów patryotyzmu, jakimi
je czytelnik
móg
dza w
epoce, tak
dla
strasznej;
tajemnica jego upadku
jani
i
potem dopiero da si wy-
ycia.
Ze stanowiska i z liczby cytacyj w skorowidzu pierwprzypada Stanisawowi Augustowi. Z bada szczegóowych posta jego wysza zagadkowo: dwa pierwmiejsce
sze
sze
a
tomy zadowolni mog najgorliwszych jego obroców, wiekuist. Jaka std ostatnie obarczyy go
hab
dwa
moe wypa
synteza?
Lear Szekspirowski
w
najwikszej
w
niedoli,
chorobie,
która mu umys zgnbia, woa: » Jestem król w kadym calu«. Chcc mie klucz do zrozumienia Stanisawa Augusta Poniatowskiego, trzeba wiedzie, e nigdy nie by kródwóch lem » w adnym calu«. Spostrzegali to ju spóczeni.
W
najudatniejszych nin,
dawny dworza-
charakterystykach polak,
cudzoziemiec dyplomata okrelili go prawie identycz-
i
nemi wyrazami: metr ceremonij, lub marszaek dworu króTyle warta bya jego zewntrzno, jego okamia powierzchowno, jego uprzejme obejcie si,,
lewskiego
zaa
i
').
ujmujca rozmowa z dobrym akcentem we wszystkich niemal jzykach europejskich. Wewntrz,.
jego
przyjemna
')
Moszczeski:
Pam. tlom. 15/5 roi
IT^J
parait
i
J. r.
un
I.
Pam. wyd.
Kraszews.
str.
donoszc o spotkaniu
homme
aimable en
Majeste, qui est un peu thealral pres de deux heures
d'afFaires
3.
up.
1867.
ze Stanis.
societe,
w
Augustem
mais qui
pour Poniatowski... indifferentes.
Kaunitz 1878 Braumiiller, Wien,
str.
53. Cesarz Józef II.
str.
260).
(Beer:
ne
60 Hr.
w
Engestrom.
do Kaunitza
licie
z d.
Korsuniu pisze:
quitte
jamais cet
air
le
de
Nous causames ensemble Joseph
II.,
Leopold
II.
et
w
najgbszych podcieliskach swej
istoty
moralnej
by
pozosta on do mierci paniczem polskim, odrol zgangrenowanej arystokracyi XVIII wieku. Matka, dumna Iza-
i
bela z Czartoryskich,
"Woczyskiego podstawie jej
i
wrób
zaraz
powia go
uoya
jakich,
e
w
sobie
ten
licznego potomstwa powinien
paacu mdrej gowie na
jednej z oficyn
syn
by
w
wanie królem
w
z
pomidzy Polsce, nie
pragn troszczc si zreszt, czy Polska potrzebowa bdzie jego królowania. Z t myl tajemn wzrasta Stanisaw August od dziecka, objeda Europ i wciska si na dwory w wieku modzieczym, a nareszcie, uczepiwszy si ambasady polskiej w Petersburgu, osign tryumf w stosunku lubienym z wielk ksin, póniejsz Imperatorow Katarzyn. Krótkie te chwile pozostawiy na jego umyle wraenie gbokie tak dalece, e przez cae ycie nosi piercie z wyrytym na krwawniku wizerunkiem zaborczyni swego kraju, chocia wiadomo byo wiatu caemu, e oboje i
nie dochowali bynajmniej wiernoci
wspomnieniom.
Kata-
rzyna lekcewaya go po upywie lat kilku podczas bezkrólewia w Polsce, gdy w instrukcyach, przesanych swemu
ambasadorowi,
hr.
Keyserling'owi, zalecaa zarówno kandy-
datur Poniatowskiego, jak jednego z Czartoryskich. Keyserling osobicie przekada pierwszego, jako swego ucznia,
sucha jego wykadów logiki. Ostatecznie jednak przechyli chwiejc si szal elekcyi Fryderyk II., król co pilnie
ju by wolnym od posdzenia o miosne zasaboci pedagogiczne; rzdzi si tylko przenikliprzewidzeniem, e Poniatowski bdzie najmniej niedogodnym dla ssiadów, a wic najmniej poytecznym dla pruski, a ten
pay wem
lub
Polski królem.
Ziciy si wic marzenia matki syna: wojewodzie si drogiego imienia Jagiellonów przez genealogi Czartoryskich, zasiad na tronie. Odtd jedynym ju celem ycia jego bya myl utrzymania si na tym troi
krakowski, czepiajcy
nie za
jak
bd
cen.
Przez
wyksztacenie wielostronne,
acz powierzchowne, doszed on do pojmowania obowizków dostojestwa królewskiego i odrazu potrafi przyswoi sobie
terminologi monarsz, mia cigle na ustach ojczyzn, cnot, uszczliwienie narodu; przemawia do posów ziemskich w izbie sejmowej jak »dobry ojciec do dzieci«; lecz
wypowiadane gadko, illustrowane odpowiedni gesty kulacy, skrapiane czstokro zami, byy rol aktorsk. Na dnie jego serca kryo si namitne pragnienie materyalnych korzyci i uciech zmysowych, zwi-
wszystkie te sowa,
—
zanych z koron; lubi mianowicie: karety paryskie, jedwabiem »w najweselszych kolorach « wybijane, kuchni » przyzwoit*, rój kochanek najpowabniejszych, tum unionych pochlebców, eskort wojskow przy boku i troch oznak poddaczego uszanowania przy wystpach publicznych. bez dugiego namysu zamieniby Przypuci mona,
e
tron polski na wszelki inny:
hiszpaski, neapolitaski,
sar-
moe
nawet na syamski i przy swych zdolnociach byby si chtnie nauczy jzyka wszelkiego narodu, któryby go zechcia przyj na króla; gdy
dyski,
lingwistycznych
ewentualno
jednak
dawaa si dopóki móg, a
taka nie
ma
przewidzie, trzy-
postradawszy go, si tronu polskiego, podpisawszy abdykacy formaln i urzdow, uporczywie do mierci, siedzc na ebraczym tytuowa si królem chlebie w stolicy wroga, stajc drcemi od staroci nogami w tumie dworzan przy koronacyi Pawa I. w Mo-
a
skwie
i
na uroczystych wystpach w Petersburgu, znoszc kapryne grubijastwa.
cierpliwie jego
Wynalazszy
t najgbsz gówn spryn i
charak-
zrozumiemy najdziwniejsze postpki najhaniebniejsze upadki tego czowieka: sprzedawanie caej swej
teru,
dopiero
wadzy
ulego
i
czci
i
za
mae sumy
Stackelbergowi
Repninowi,
Wokoskiemu,
Igelstromowi, zatrzymywanie woj-
si do stronnicwojsko wyszo, i udzia tworzeniu Ustawy Trzeciego Maja, akces do Targowicy
ska rosyjskiego przez
lat
twa patryotycznego od
w
i
25,
przerzucenie
czasu, jak to
zdrad sprawy narodowej cie czue umizgi i pienine
i
w
go zdetronizowa de
który
dzi, kuchni
» przyzwoitej*
chwili najwaniejszej, naresz-
ofiary dla
rzdu powstaczego,
lecz z
facto,
nie odebra, a
zamku nie wypdoda nawet stra
honorow z mieszczan pozwala mu objeda puki, stojce w okopach pod Warszaw. Wobec tych wielkich zbrodni, z których najhaniebniejsz bya zaprowadzenie narodu, pragncego walki niepodi
i
legoci, do szlachtuza Grodzieskiego pod obuch drugiego rozbioru, malej inne jego winy i grzechy, jak: nepotyzm, podskarbktórym kierujc si, apa naj pierwsze urzdy krewniaków; swoich dla stwa, hetmastwa, marszakostwa
—
upiestwo skarbu i dóbr narodowych na rzecz swoj, familii i faworytów swoich; demoralizacya obyczajowa, która z Ujazdowa, azienek i Zamku rozchodzia si szeroko po Warszawie i po wyszej sferze towarzystwa w kraju ^); zgnilizna moralna, która odpychaa od niego zacnych obywateli, jak Zamojski, Staszyc, Kociuszko, a przycigaa do dworu pochlebców, szulerów, rozpustników, szpiegów i wszelkiego
potpieców; jego hojno
rodzaju
bez rachunku
czno dla
i'
wyszych
podawa
Na 20 mamek
w
Lafontaine
zwanej
czyli tak
swojej,
pomoc
któ-
nawet
ale
moe
nie
zdarzao si,
» warszawskiej
byo
e
biesiadnicy kazali
oczyszczajc krew tyzann a
',
tylu ludzi bez
to
szpitalu
w.
azarza
w
Kom, Wzorem
1792,
str.
132
—
r.
1790
z
z
nosów, co
w
Warszawie.
byo
380 chorych zmaro 42.
Abhandlungen...
powodu
dawao powód do
znajdowano 15 zaraonych, »na 100 rekrutów 80
Chirurgisch-Medicinische
Leipzig. *)
osobie
spóczesnych,
nietylko
sferach towarzyskich
wesoych artów. Nigdzie
u.
suby
sztuka kamania, za
przy stole zamiast tokaju,
choroby wenerycznej
cznych*;
i
2).
w
')
sobie
stronników do
sd
umia zamci
historyi
i
obuda
nie krajowi; jego rej
serde-
wszystkich bez rónicy; jego talencik do jednania
popularnoci
sobie
rozrzutno
czyli raczej
jakiegokolwiek zastanowienia; jego
Polen betreffend.
wenery(F. L.
Breslau
4).
kunsztu Stanis. Augusta
i
programem wszelkich póniejszych
Same
katastrofy rozbiorowe
nie
byy ju
jtnemi: sprawiay dotkliwe cierpienia,
obo-
dla niego
przez to samo,
e
towarzyszy im dokuczliwy brak pienidzy w kasie. Wracajc z Grodna w r, 1793 i wstpiwszy po drodze do Michaa Ogiskiego, rozpaka si przed nim i zawoa z rozpacz: »Taki jest smutny mój los! Zawsze pragnem dobra mojego kraju, a wyrzdzaem jemu samo ze«. Odwrócilibymy si od tych ez z pogard, gdyby w owym wykrzyku nie ozwaa si jedna z lepszych stron tego tak bardzo lichego czowieka. najszczerszych moliwie listach jego do przyjacióki, pani Geoffrin w r. 1770 czytamy te charakterystyczne sowa: «Nie, nie! niepodobna, gdy Bóg wla mi tak mao óci i tak duo pragnienia by uytecznym, aby to pozostao bezowocnem dla spóczesnych dla potomnoci*. istocie liczne dziea wiadcz, e Stanisaw August, o ile nie ba si utraty tronu, pragn by uytecznym e pragnienia jego bezowocnemi nie pozostay. Wysoko cenimy jego troskliwo o wydwignienie ludu poddaczego z niewoli i udzia jego w rozwoju sprawy wociaskiej, co starannie uwydatnilimy w tomie I. Ma te znaczn wag jego
W
i
W
i
przewodnictwo
w
ruchu przemysowym, lubo nie zbogaci i jego yczliwe stosunki z mieszczanami, lubo znakomita ustawa miejska nie bya jego dzieem.
si
z fabryk
swoich,
Ale najwysz w oczach naszych ma cen jego umys, wolny od skorupy szlacheckich przesdów, owiecoay, przystpny
najwyszym prdom umysowym Europy owoczesnej. NapomykaUmy niejednokrotnie, jak gsta chmura ciemnoty wisiaa nad narodem polskim w poowie XVIII wieku. wszelkie czynniki rozkadowe, przyszUmy do przekonania, e ta ciemnota bya pierwsz i gówn przyczyn
Wac
obron jego
jest mowa, d. 10 sierpnia 1793 r. w Grodnie przeciwko Ciemniewrskiemu wygoszona, do gazet zagranicznych rozesana.
upadku dawnej Rzeczypospolitej. Maluczka bya dzi,
którzy przynieli
tej garstki
pomyki wiata
Stanisaw August
z
liczba lu-
Zachodu,
wród
a
by jednym z najpierwszych,
naj-
najgorUwszych. Mniejsza o wieczory czwartzdolniejszych kowe, o fawory dla Krasickiego i Trembeckiego, o opiek i
nad Naruszewiczem, o zacht dla kadego
numerat sze
i
literata,
o pre-
rozseanie na prowincye dzienników: ale pierw-
dzieo panowania
—
by
korpus kadetów
dobrodziej-
stwem wielkiem dla ociemniaego narodu. Dzieje umysonajtrudniej przychodzi rozniecenie pierwwoci wiadcz,
e
szej iskry.
T iskr Stanisaw August
pono
dziestu
ju due
ognisko,
zapali.
Po
literatury,
latach
nauki
i
dwu-
szkol-
Stanisaw August nigdy go nie przygasza, lecz zawsze podsyca. I ukazao si pokolenie sejmu czteroletniego, które przeobrazio, odrodzio Polsk, i znaleli si
nictwa.
czcigodni obywatele, nawet bohaterowie, a
ci,
z
Kociuszk
na czele, po wikszej czci byli wychowacami korpusu kadetów. Wic niezawodnie Stanisaw August by jednym z
najzasueszych sprawców odrodzenia
Wszake
kraju.
i dla niego najpomylniejszym samego wypadkiem byoby usunicie go od tronu a przynajmniej od wadzy, w chwili stanowczej rozprawy z wrogami w r. 1792, jak to wanie uczyniono we dwa lata póniej. takim razie odrodziciel narodu nie znalazby si
dla
Polski
W
midzy
jego zabójcami.
Warto
narodu
w
tej
okropnej epoce musi
by
mie-
w czynach pazanim jednak t miar okrelimy, winnimy wprowadzi do rachuby, oprócz znanych z badania zjawisk, jeszcze dwa wzgldy, dzisiejszym pokoleniom obce i bez rzona przedewszystkiem iloci okazanego tryotyzmu;
wiata
historyi niezrozumiae.
Polska
naleaa do pastw, zbudowanych na
zasadzie
8
stanowej
•).
W
wiekach rednich
ta
zasada
bya
kamieniem:
wszystkich pastw Europy Zachodniej dobrowydawaa skutki, zapewniajc ludziom jednakowego powoania wolno, kojarzc interesa w silne zwizki, a przez potgujc prac. Wielkie korzyci umieli to uatwiajc
wgielnym
i
czynne
i
std wycign: duchowiestwo, kupcy i rzemielnicy czyli monowadcy. Ale na stan miejski, nareszcie rycerstwo poczucie patryotyczne, na pojcie o caoci kraju, o jednoci narodu pastwa organizacya stanowa wpywaa szkodliwie. Porzdny i sumienny mieszczanin dba o sprawy swego i
i
cechu, o swój ratusz, burmistrza
si o
to,
jeszcze
w
(t II. str.
to
co
si
dzieje
i
rajców, ale nie troszczy
po za murami miejskimi. Takim
by
1794 znany ze swego uciesznego pamitnika 406) prezydent m. Krakowa, Filip Lichocki, co r.
da jak sumk
na rzecz powstania narodowego »non reverenter«8;. Duchowny najczciej po interesa narodu kad widoki swojego wyznania, katoza biskup baczy przedewszystkiem na wskazówki,
tam nad
libenter,
licki
quam
Rzymu. Tak, w latach 1766 — 8 duchowiestwo pobudzao ludno katolick przeciwko wspóoby-
udzielane z polskie
watelom dyssydentom ze szkod kraju, ale zgodnie z not nuncyusza, podan sejmowi jednoczenie z notami rosyjsk i
dworów
protestanckich;
wolno
w
od podatków, a
r.
1774
i
póniej
warowao
so-
bdc
zmuszonem do udziau w spacie dugu publicznego, utrzymao przynajmniej wcale niewczesn starowieck nazw »zasiku miosiernego*. Przestpstwa przeciwko narodowi, przez biskupów speniane, nie byy uwaane za skaz ich duchownego charakteru. Tak, Skarszewski zawdzicza swe uaskawienie wstawien-
bie
nictwu nuncyusza i z czasem zasiad jeszcze na tronie arcybiskupim. Szlachcic polski równie atwiej si zbliy, byle si rozmówi potrafi, ze szlachcicem niemieckim, fi-ancuskim,
')
•Stan.
Zasad
t
udatnie
Leszczyski jako
wytómaczy
statysta*,
p.
drukowanej
Aleks.
w
Rembowski w
Ninie 1878
r.
zeszyt
80
rozprawie: i
nastpne.
^
nawet wieo w herby zaopatrzonym rosyjskim, ni ze wspóziomkiem mieszczaninem, a có dopiero z chopem! Podzia midzy stanami rozszerza si pod dziaaniem warunków ekonomicznych, wielce niepodobnych do naszego dobrobytu bo nie dziaay jeszcze maszyny, nie istnia oli comfort'u, brzymi przemys XIX w. Szlachcic bene natus et posses-
wyglda wobec
sionatus
plebejusza, jak
czowiek
innej rasy,
krwi szlachetniejszej, czystszej, Jafetowej nie Chamskiej; róni si te mieszkaniem, trybem ycia, ubra-
innej natury,
niem, kolorem skóry, delikatnoci rki. szlachcic pojcia Ojczyzny nie zatraci nigdy
Wszelako
w
najgbszego upadku mówi zawsze o gosi, chociaby wiaroomnemi usty, e za ni gotów
i
chwilach
powici
mienie
ycie. Nie
i
mogo by
inaczej,
skoro
korzyci —
niej,
jest
ni ju
»nie rzdzi, skoro z niej cign namacalne swobód, ale pieszczot doznawa na onie ojczyzny «, jak powiada jeden z posów sejmowych. Lecz w chorobliwych spaczeniach zaciemnionego umysu mniema, ojczyzna dla niego tylko istnieje, stan szlachecki jest caym narodem, »jest Rzpt sam«, jak pisa Szczsny Potocki do syna.
e
e
Wiedzia glejszej,
nadto,
do wniosku,
jednej Polsce
e
Polska bez
takiej
bdzie ojczyzn jego. a jednak niewtpliwym jest
checkiej dzisiaj,
e w
uywa moe
nie
cy
monarchiczn
z
r.
i
e
zalepienia dochodzili najzacniejsi ludzie.
se szwedzki wychwala dokonan
najrozle-
zdolnym by doj »zotej« wolnoci szlaTrudno jest uwierzy faktem, do takiego
prawie nieograniczonej wolnoci
Pewnego
razu po-
w
swoim kraju rewolu1772; dowodzi, e skutkiem wzmoc-
ukróci si wpyw mocarstw obcych, czego i Polsce yczy; na to odpowiedzia mu Tadeusz Czacki: »Co do mnie wolabym moe by niewolnikiem obcego mocarstwa, ni wasnego króla «. Rozmowa ta miaa miejsce w r. 1787. izbie sejmowej, ilekro wnoszono reform tronu obieralnego na dziedziczny, zawsze wystpowa przeciwko niej w najgwatowniejszych wyrazach pose
nienia
wadzy
tronu
W
.
zasuony
gorliwy patryota,
kaliski,
autor miejskiego prawa
W
wielu poytecznych wniosków, Suchorze wski.
i
e
owiadcza,
si
sukcesy, nienawidzi
brzydzi
jej.
r.
»
wkada miano przez sukcesy na Polaków, a inamona zrzuci, jak by Prusakiem, Moskalem lub
kajdany czej nie
Austryakiem
— bd
W
nim«.
za
dniu
3-cim maja 1791,
podczas uchwalania sawnej Ustawy Rzdowej, woa: wolny; ale jeeli bdzie ojczyzny broni dlatego,
em
despotyzmu,
gardz ni
bdc
Czacki,
Polski*.
w cigu
zdanie
owiadczam si
i
jeszcze bardzo
lat kilku
i
poszed do Targowicy; a chocia
i
oem
nieprzyjacielem
nalea do klubu
konstytucyj-
móg nie
siebie prze-
zosta Moska-
wszake zakoczy
lem, Prusakiem, Austryakiem,
»Chc
modym, zmieni swe
nego; drugi, znacznie starszy wiekiem, nie
robi
1790
Gdyby
haniebnie
swój zawód polityczny '). Takie byy charakterystyczne cechy szlachcica starej daty, konserwatysty; takimi byli wszyscy prawie w I-szym okresie trzydziestolecia.
Lecz w najwyszej warstwie spoeczestwa mniej wiod poowy XVIII w. wystpuje grupa postpowców. Zewntrznie wyrónia si ona z kontuszowej masy peruk,
cej
roenkiem
szpad. Zalicza si do niej Stanisaw August, który przez wstrt do podgolonej czupryny nie przywdzia stroju polskiego nawet na koronacy swoj;
frakiem
i
nale te
czyli
Czartoryscy,
Sukowscy; mody francuskie
królewskiego szerz si po Warszawie, gaj zamoniejszych ziemian. r. 1773
W
Zdaje si,
*)
obd w z i
umysów si na
wreszcie
i
dzi
po
jeszcze,
formy nad
tre
stuletnich
istnienia
dworu
dowiadczeniach,
narodowego nie
jest
wystpny naleycie
wygluzowany, skoro publicysta spóczesny czuje potrzeb ogldnoci
stylizowania
dzi
e
przenoszeniu
z
nastpnie dosicaa delegacya seja
to,
w
takiem np. zdaniu: »Niemal kady dobrze mylcy Polak i gotów przyj jakkolwiek form rzdu, nawet despotyzm,
odzyska niepodlego*.
(W
dniem, rachunek polskiego sumienia, Bartoszewicza,
1883,
«*''•
47)-
zgobyle
200-letni rocznic zwycistwa pod Wie-
rozmylania
w
niewoli.
Kraków, nak. K.
II
mowa
ju po francusku; strój narodowy zosta wróci dopiero na sejmie czteroletnim. Umysowo postpowcy ci przywiecaj zaniedziaemu w starowiecczynie spoeczestwu odblaskiem nowych idei, wygaszanych przez encyklopedystów i tak zwanych wówczas filozofów, z kory mi si znaj, koresponduj, czasem nosia si
wygnany
obcuj
i
osobicie.
Na prob
horskiego Rousseau
ski Zaznaczylimy
i
Mably
biskupa Massalskiego pisali
we waciwych
prawodawstwo miejscach
i
Wiel-
dla Pol-
dobroczynny
wpyw
tych modnisiów na przebieg sprawy wociaskiej, na zmian stosunków z mieszczanami, na rozwój przemysu, dziedzinie prawa pastwowego na reformy finansowe. pragn oni wzmocnienia wadzy, usunicia anarchii, zaprowadzenia »policyi na wzór rzdnych krajów «. Byy to denia dla Polski wielce potrzebne i poyteczne; lecz ró-
W
dem
bya patryotyczna o Polsk arliwo, filozobowiem owoczeni patryotyzmem gardzili i pomysy swe dla caego rodzaju ludzkiego gosili. Jeszcze w r. 1786 ich nie
fowie
w
spónione twierdzenie, szczliwe czasy dopiero nastan, »gdy kosmopolizmus na miejsce miesznego patryotyzmu czyli tej nacyonalnej nauki nastanie, która samemi tylko jest sowami od despotów wymylonemi na przykucie niewolników do wozów
czytamy
jednej
broszurze
nieco
e
swych tryumfalnych*
Tak wic dotknici byli
').
ludzie publiczni
obu kierunków zasadniczych
w najgbszych
niemoc
fibrach serca,
wotnem ródle tych wszystkich aktów
woli,
w pier-
stano|vicych
politycznych, które niezbdnymi byy katastrofy pierwszego roznadcigajcej szczególnie wobec
charakterów
istot
Dla wyrozumienia przebiegu tej katastrofy nie potrzebujemy rozwodzi si nad innymi elementami rozkadona takiem tle psywymi; trzeba tylko jeszcze doda,
bioru.
e
')
Obroca
zujcej wychodu
z
ludu do
kraju
etc.
cesarza Józefa II.
z niemieckiego
wzgldem
1786,
str.
33.
jego ustawy,
zaka-
12
chicznem pienia si bez oporu
i
lekarstwa straszna choroba
umysowa, pód dwuwiekowych intryg elekcyjnych bezkarnych stosunków pomidzy monowadcami a monarchami obcymi. Zrozumia j z grubszego Wawrzecki w wizieniu petersburskiem, poniewa okreli kilku sowami: » i
emy
zawsze chcieli by cudzymi*. Zupenie udatnem nie jest to wyraenie, mieci si w niem przecie cecha gówna fatalnego mniemania, które bodaj stao si jdrem tylekro wyszydzanej nieudolnoci (» gupoty «) politycznej Polaków: obcy moe by przyjacielem, opiekunem, ba nawet zbawc
e
i
utrzymywa
musi.
e
Europa caa Polsk Ani zasada stanowa, ani ko-
bezinteresownym Rzeczypospolitej;
ratowa
smopolityzm filozoficzny nie stumiy gdzieindziej instynktu samozachowawczego; tylko w Polsce pod dziaaniem szczególnych wpywów historycznych mogli egoici upatrywa
korzy
dla siebie
dem wasnego
i
rodów swoich w zdradzieckiej wzglsubie dworom: francuskiemu, au-
kraju
stryackiemu, pruskiemu, rosyjskiemu, a ludzie poczciwi, na-
—
wet patryoci pociesza si sodkiemi nadziejami na zbawienn interwerwency tego lub owego mocarstwa, spychajc na obce barki najciszy, krwawy ale te najzaszczytniejszy trud budowania samoistnej siy narodu. Cay za ogrom niebezpieczestwa wyjani si nam wtedy dopiero,^ gdy poznamy, jak gboko i szeroko rozpostara si ta choroba: gboko, bo do zasadniczych kategoryj mylenia politycznego, do pierwotnych instynktów sumienia; szeroko, bo na ludzi wysokiego stanowiska, wyksztaconych, obeznanych z formami etykiety i dyplomacyi, na stanu i doktorów zarówno, jak na gmin szlachecki, na prostaczków i wiejskich polityków. Gdy miliony, gdy naród cay zatraca rdzenne pojcie samowadnoci i samoistnoci swojej zaprawd, jedynem dla niego lekarstwem by chyba mki niewoli! Uprzytomnijmy sobie teraz przebieg katastrofy. Wiadomo, pierwszym ciosem, wymierzonym prze-
mów
—
mog
e
13
ciwko niepodlegoci pastwa polskiego, traktatu gwarancyi rosyjskiej,
poczone
byo narzucenie spraw dysy-
ze
Katarzyny II. by ambasador jej X-e Repnin, czowiek wówczas mody, wyjtkowej biegoci na polu dyplomatycznem ani wojennem nie okazujcy, w sferach dworskich peterburskich znany z gitkoci dworaczej. Jeli ten czowiek móg w Warszawie wystpowa jako wadca grony, urga majestatowi królewskiemu, znieway sejm przez porwanie trzech senatorów i jednego posa, uciska szlacht, karci zgromadzenia duchowne za
denck.
Wykonawc
woli
gospodarowa we wszystkich i pisma, si tómaczy moe tylko nikczemnoci
niemie sobie kazania krajach Rzpltej: to
demoralizacy polityczn tych wszystkich, z którymi mia styczno on sam, oraz jeneraowie i oficerowie rosyjscy. istocie Polacy (Xidz Podoski, wojewodzie Poniski) pouczaj go o porzdkach sejmowych, zasadach konfederacyj i wszelkich formalnociach prawnych; najwikszy magnat litewski, Karol Radziwi, przyjmuje marszakostwo buntowniczej przeciwko uchwaom sejmu ostatniego i zdradzieckiej wzgldem narodu konfederacyi, sprzedawszy si
i
W
bezwarunkowo Imperatorowej za cen wasnych dóbr; inny magnat, Potocki, wojewoda kijowski, suy Repninowi znaczeniem swojem w kilku województwach, dysponuje oddziaami wojska rosyjskiego kieruje sejmikami; kobieta, synna z dowcipu Kossakowska z Potockich, kasztelanowa kamieska, staje si najpoufalszym ajentem rosyjskim, ma codziennie przystojnego oficera w swoim salonie do zabawy, podejmuje jeneraa Kreczetnikowa w swoim domu we Lwowie i odwiedza go w obozie; zjeda do Warszawy, eby maopolskich do gosonakania i datkami posów i
mow
wania wedle ycze ambasadora. Wystpowanie wojsk rosyjskich na sejmikach, rychtowanie armat na ratusz w Radomiu dla wymuszenia podpisów na przygotowanym zawczasu akcie konfederacyi generalnej, kwaterunki onierskie i zatrzymywanie Czackiego w areszcie domowym
—
14
wszystko to nie wywouje ani oporu, ani oburzenia. Bo wobec takiego zuciwalstwa ? Stany i jake si stawi naród
nisze i ludno miejska Warszawy obojtnie, bezmylnie,^ martwo, a król, panowie i szlachta haniebnie. Moszczeski orszaki i wojska nadworne magnatów przewytwierdzi, szay dziesi razy liczb jeden puk rosyjski, jaki si znajnaleao Repnina uwizi, do czdowa w Warszawie; stochowskiej fortecy odesa i tak dugo tam trzyma, dopóki porwani senatorowie nie powróc. danie to, wypowiedziane zreszt w lat kilkadziesit po fakcie, jest moe przesadne, bo Repnin nie jednym pukiem rozporzdza, bo mia si dostateczn do opasania caego miasta, bo wojska
e
e
nadworne panów
nie
kajów, przebranych
byy
wojskiem,
w odmienn
lecz
libery.
gromad
Walka
ich lo-
z regular-
bohaterstwa; moliw wprawbya, skoro sam Repnin uznawa za stosowne dziaa w najwikszej tajemnicy, osobicie szpiegowa swoje ofiary, przebrawszy si w mundur niszego oficera, aresztowa
nym onierzem wymagaa dzie
i
wywozi winiów
e
na
Prag w
sejmujce stany Rzpltej
nie
nocy: ale przypuszczajc,
miay monoci
stawienia
to mogy przynajmniej godno moraln podoci nie znia si.
oporu zbrojnego,
zachowa, do
e
Tymczasem widzimy, deputacya sejmowa pod przewodnictwem arcy-biskupa lwowskiego, przybywszy nazajutrz do Repnina z wstawiennictwem za uwizionymi, sucha pokornie jego grubijaskich pogróek i wraca z niczem; sejm wyznacza przez niego delegacy; e król przyjeda do obozu rosyjskiego pod Wol, oglda puki, daje onierzom nieprzyjacielskim po 200 dukatów na korpus, spoywa obiad ambasadorski, a potem zaprasza jeneraów i pukowników rosyjskich do swego stou na zamek, ozdabiajc ich przy tej sposobnoci orderami; e delegacya odbywa swoje posiedzenia najczciej w lokalu ambasady rosyjskiej i, spisawszy w postaci prawomocnych ustaw lub
e
dan
traktatów to wszystko, czego od
niej
dano,
ofiaruje indy-
15
genat Igelstromowi, Apraksynowi, Karrowi, Buhakowowi Repninowi, którego jednak ten ostatni pomimo i samemu
prób
przyj!
usilnych nie
W
czasie
limity
sejmowej,
d.
5
grudnia
1767
r.
we
Lwowie, jenera Kreczetników by zaproszony ze wszystkimi swoimi oficerami na uroczysty obchód imienin imperatorowej Katarzyny. O wicie ozwao si sto wystrzaów dziaowych, o godzinie lo-tej szy do jeneraa rosyjskiego duchowiestwo, wszystkie zakony powinszowaniami z i wszyscy biskupi, magistrat, komendant ze wszystkimi oficerami zaogi polskiej, trybuna z prezydentem swoim na :
czele;
o godzinie
za
zacza si
i-szej
uczta u kasztela-
nowej kamieskiej, trwajca godzin dwanacie z toastami, koncertem, ale bez taców, poniei gospodyni i biesiadnicy cile przestrzegali przepisów
cyfi-ami imperatorowej
wa
kocielnych co do adwentu. marcu 1768 r. sejm, zwoany po limicie, mia zatwierdzi akta, przez delegacy przygotowane. Wiadomo, wtedy wystpi z protestacy pose pruski, Józef Wybicki, lecz nikt moe nie zwróci uwagi na stron psychiczn i bezporednie skutki tej protestacyi. Dwudziestoletni modzieniec, do zawodu politycznego, wedug wasnego wyznania, bardzo niedostatecznie przygotowany i publicznoci zgoa nieznany, dowiedzia si o grozie chwili z mowy biskupa Krasiskiego, wypowiedzianej w maem kóku podczas narady; postanowiwszy protestowa, ukrywa swój zamiar przed najbliszymi kolegami, nawet przed wujem wasnym. Odezwanie si te jego w izbie sejmowej byo zupen niespodziank: marszaek stropi si, otoczenie królewskie skierowao na mówc swoje lornety; wród zapyta: «Kto to taki?« syszano krzyujce si odpowiedzi: nareszcie nowy kanclerz, »Dybicki, Zabicki, Wybicki«, nastpca cnotliwego Zamojskiego, Modziejowski odezwa si od tronu, i Najja. Pan salwuje sesy. Kilku poczci-
W
e
a
wych arbitrów
(t,
j.
widzów
z
pomidzy
publicznoci)
prze-^
i6
modego mówc, aby si schroni gdzie czemOn te niebawem wyszed na sciody widzia, jak
strzegaj prdzej.
i
»kady ucieka« od niego; nie odstpi go tylko wierny suga ukowicz. Rosyanie, znajdujcy si w sali przedsionkach, mogli go atwo przytrzyma, poniewa tum wytyka go, woajc: »0to ten! to ten!« Wyszed jednak szczliwie na miasto; po pewnej chwili dopiero zaczo si ledzi
two; wuj Wybickiego
i wszyscy posowie pruscy byli wodo Repnina; przestraszeni grobami do » postpku « tego nie naleofiarowali si przy sid, ieli. Stancya winowajcy, pooona w korytarzach jakiego klasztoru, niezwocznie otoczona wart, papiery zabrane, szpiegi rozbiegli si na wszystkie strony. Tymczasem Wy-
ani
to
do
króla,
to
e
puka do
XX. Bernardynów
na Krakowskiem znajomy gwardyan, Stembor, wzbrania si przez obaw rabunku z trudnoci wpuszcza go do pustej ale wieczorem wypdza, poceli, gdzie zamyka na klucz wiadajc, e Rosyanie ju klasztor obskoczyli i gro szuw trumnach. Szed wic Wybicki do paacu ka zbiega nuncyatury; tu znajomy kanonik chcia mu ofiarowa gocinno, lecz dowiedziawszy si o tem, nuncyusz nie pozwoli. XX. Misyonarze po dugich ceregielach dali chwilowe schronienie na swojem podwórzu za browarem; potem pewien kadet, Gordon wynalaz litociwego lektora u Karmelitów Bosych, który bez wiedzy przeora zgodzi si daschronienie na noc w swojej celi, a na dzie wskaza kryjówk w kociele na sklepieniu pod dachem. Nareszcie wuj znalaz wygodniejszy lokal na kilka dni, dopóki nie nastrczya si wyjazdu. » Mojem bezpieczestwem, czyli ocaleniem zatrudniaa si powiada sam Wybicki tylko familia moja; wielu chwalio patryotyzm, ale patryoty los by im obcy«. Protestacya nie miaa znaczenia ani praktycznego, bo Repninowi nie przeszkodzia w dokoczeniu zamierzonego dziea, ani prawnego, bo gos pojedynczego posa nie mia bicki
furty
Przedmieciu;
i
;
a
wa
mono —
—
17
znaczenia liberum veto na sejmie skonfederowanym.
Wszake
Wybicki chcia poda swój manifest do akt grodzkich wyjechawszy z Warszawy d. 7 maja, zdoa nakoni re-
i,
w
jenta
Piotrkowie do przyjcia manifestu,
t.
j.
do spenie-
obowizku, jaki prawo polskie wkadao na kancelarye wobec woli kadego szlachcica. Nieszczciem zasiada wtedy trybuna koronny, którego marszaek Bniski dowiedzia si o tym wypadku, a mniej way zapewne powierzon sobie stra prawa, ni poHtyczne egoistyczne rachuby, bo zarzdzi spraw sdow: instygator wystpi z »illacy«; deputaci z marszakiem na czele wydali jednomyln (unanimi voto) decyzy, e manifest ma by eliminowany z akt rejent podobno »osdzonym« zosta. Próba powtórzenia manifestu w Krakowie nie nia
najelementarniejszego
i
i
udaa si:
»
Uywaem
sam Wybicki,
w
do tego wszelkich sposobów, pisze
starodawnej naszej stolicy nie byo wcale ducha narodowego. Boja i trwoga obejmowaa wszystkich na moje imi; kto przecie mnie przestrzeg, ale
tej
ju
abym si do Sandecza
.przebiera, a stamtd na Spi«. najgbszego upadku, zamienia rozprzenia ducha w narodzie polskim. natoku najwstrtniejszych faktów napotkahmy zaledwo jeden objaw zdrowego a gbszego poczucia haby narodowej: szlachcianka
Oto
jest
chwila
i
W
województwa brzeskiego litewskiego, Niemcewiczowa, matka Juliana Ursyna, zemdlaa, dowiedziawszy si o porwaniu senatorów. Có wicej moga uczyni kobieta ? Podobne uczucie przywiodo Zamoyskiego do zoenia pieczci kanclerskiej, ale dla ma, zajmujcego wysokie stanowisko w narodzie, nie wystarcza taka niema protestacya, taka z
rola w chwili, kiedy patryotyzm czynów. Czartoryscy sponiewierali swoj
bierna i
torsk
i
stanli
odrazu znaczenie
pod prgierzem dziejowym: zrozumieli oni
danej
gwarancyi, lecz
narazili,
có
uczynili dla
któr sami bezporesprowadzajc wojska, biorc pienidze za prze-
uratowania niepodlegoci narodowej, dnio
wymaga trudu zasug reforma-
i8
posugujc si wpywami pottjg imperatorowe) Oto spierali sitj z Repninem na sowa, dopóki urzdy swoje. Gdy za przynie poczuli obawy o majtki Micha na konferencyi X-e senatorów, porwania szo do sta si » bardzo cichym u Repnina (d. 17 padziernika) óescnopent, jak pisze obecny zgodnym* (BecLMa tiik-b i jenera rosyjski); X-e August kaza synowi swemu Adakupstwa,
rosyjskiej
i
?
i
ii
mowi, jeneraowi ziem podolskich, wnij do haniebnej delegacyi sejmowej; a Xina, zapewne bez wiedzy starych Xit, przyja podobno zalecanki Repnina. Niei mniej dziwnym, a raczej brzydkim rysem charakteru X-cia Michaa byo zatrzymywanie pieczci kanclerskiej dla prónego tytuu: odpowiedzia podobno Repninowi na propo-
ma
zycy
e
dymisyi,
woli
znie
wszelkie
klski,
ni skada
e
zasuy na jak urzd, jakby na potwierdzenie pozorów, po sejmie (1767 r.) niezwokar; obiecywa zarazem, do koca cznie odjedzie z bratem Augustem na wie, i obaj si ju w adne sprawy publiczne wdawali. ycia nie piecz po to, eby j wycisn w kilka No, i zatrzyma lat póniej na traktatach rozbiorowych. adnej te wartoci
e
a
bd
sw
nie przyznajemy
przedmiertnym wyrzekaniem starca, gdy »Ja te drewka znosiem; kta
przed poufaymi powtarza:
inny
i
w
innym umyle podpali*.
Gdy
tak
niedonem
i
wtem byo
poczucie patryo-
tyczne u najpierwszych przewodników narodu,
e w i
coraz
niszych
sferach
zalepienia stronnicze, dochodzce
stwowych,
i
akomstwo na
có
intelektualnych
dziwnego,
ukazuj si
a
do przestpstw paurzdy, zyski z prodo podpisywania ohy-
starostwa,
a
i spodlenie, dochodzce dnych rewersów dla Repnina, i pospolita przedajno
cesów,
nina
sejmikowiczów, nie
mówic ju
pie-
o szpiegostwie, które
si lgnie we wszelkich spoeczestwach czasach. Najstraatoli objawem w oczach naszych jest martwota i
szniejszym
masy, nietylko plebejuszowskiej, ale
i
szlacheckiej.
Mniej wstrtnem, lubo wicej osawionem
byo spoe-
:
19
w
czestwo
czasie samej akcyi rozbiorowej,
w
latach 1772
do 1775. Przeszo ono ju przez konfederacy Barsk, która chocia wygaszaa niewaciwie hasa wiary i wolnoci szlacheckiej, ale te bya protestacy przeciwko przemocy
miecia w swym personelu intrygantów krótkote duo ludzi lepszych, co szli na obron powiceniem; nie umiaa zorganizowa wojska
rosyjskiej;
wzrocznych, ale ojczyzny
z
odpowiednio do chlubnych;
wymaga
czasu, ale stoczya kilka walk ratunku dla ojczyzny od Turcyi, Franksicia Kassel, Austryi, nawet od Fryde-
daa
cyi,
Saksonii,
przez jeneraow Skórzewsk), ale przynajmniej niepodlegoci narodowej, o ile j poj umiaa '). Po wydaleniu Jeneralnoci z Preszowa przez rzd austryacki konfederacya musiaa wojny zaniecha dla braku si; a niedugo potem wkroczyy trzy armie nieprzyjacielskie. Bya
ryka
II.
(!
pragna
wic
Polska
kona si sejm
by
w
zwycion, zgnbion
fizycznie,
rozbiór do-
drodze przymusu militarnego. Widzielimy,
e
niekompletny, a dziaania jego nie posiaday wa-
runków prawomocnoci. Nie jeden Rejtan, ale kilkunastu posów bronio praw kraju ze wszystkich si swoich, a po-
owa
prawie sejmu gosowaa przeciwko daniom trzech ambasadorów, popartym wszelkiemi grobami i pokusami interesu prywatnego. Narzdziami sromoty byli przewanie karciarze, t. j. gatunek nicponiów kosmopolityczny, waciwy nie samej Polsce, ale wszystkim spoeczestwom ludzkim. Ku potpieniu najwaniejszym argumentem byt pozór ówczesnej Warszawy. Francuzka, pani Geoffnn pisaa w r.
')
Sam
biskup Krasiski
wyznawa w
licie
poufnym do Brzostowskiej
»Les forces sur lesuelles nous nous appuyons ne sont d'autres la
France
bonheur
et les autres puissances
(!)
depend
de
la
negociation entamee
puissances*. Przejrza dopiero
gramie z
ukadów
gowy pust
napisa:
opini,
e
w
que
les
Turcs,
ou amies ou neutres, par conseuant tout notre
r.
entre
1772 po smutnyin
>Czas przyszed,
w
les
dites
kocu
Confederation et
wojny,
gdy
inne potencye za nas
i
za
w
pro-
wybi sobie nasz wolno bi si mu-
którym powinnimy
sz*. (Henr.' Szmitt: Panowanie Stan. Aug., III. T. 160,
167).
2*
20
Stanisawa Augusta: » Oburzy mi Grimm tern, Warszawie znalaz smutnym tylko Wasz Królewsk Mo; e tam si wesel, tacz, piewaj; e Warszawa 1774