Wewntrzne dzieje Polski za Stanissawa Augusta, 1764-1794 : Badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego. [Tom 5] [PDF]

Zitiervorschau

1

WEWNTRZNE

DZIEJE

POfeSKI za Stanisa^Hra. Auofusta.

TADEUSZ KORZON. ///

WEWNTRZNE DZIEJE

POLSKI za Stanisa^zif a Au.gfiista (1764—1794).

BADANIA HISTORYCZNE ze

stanowiska

ekonomicznego

T WYDANIE podng

administracyjnego.

DRUGIE,

pierwszego wydaBia Ahadimii Umiejtnoci z iUustracyaini ^

i

Krakowie,

-^ 'm^ '

\r.

KRAKÓW.

WARSZAWA. jmakadem

Ksigarnia

ZWOLISKIEGO

w

dodatkanii.

xojvi

L.

i

j' rozrzdze (§ 48). Wkrótce wytoczya si przed sejmem Nie sprawa miejska, ale na innych cakiem podstawach. Dezwiniciu wiemy, jak strat ponosiy sprawy sdowe na partamentu Sprawiedliwoci; towanej

wieków

od

adne nage

i

powane

mogo.

Nareszcie

posiada

w

swej

mniemamy

jednak,

niebezpieczestwo

w

Polsce,

wynikn ztd

nie

Interesów Zagranicznych nie

Departament historyi

e przy ugrun-

sdownictwa

samoistnoci

wspomnie

zaszczytnych;

dla

za-

wizania z Europ stosunków, odpowiednich godnoci nieza lenego narodu, trzeba byo powoa innych ludzi, inn instytucy. Jako zastpia go z wiksz godnoci Deputacya (Sejmowa) do Interesów Cudzoziemskich.

Ze stanowiska prawnego

zniesienie

w

Rady Nieustajcej

nie

poniewa dziaalno a sejmu, obradami cay ten okres wypenia si Rady ograniczaa si czasem midzy-sejmowjm. Po upywie

ma nawet

*)

ga liga.

X.

znaczenia

Kalinka:

przewrotu

Sejm

czteroletni.

okresie trzecim,

Kraków, 1880 roku, tom

I,

ksi-

-

dwóch lat kad\' sejm ordj^nanjn}' odbiera od niej wadz rzdow, przekazywa t wadz nowemu kompletowi, a sam zawsze sdzc, posiada wykonywa wszelk moc: prawodawcz, rzdzc *). Uctiwaa z dnia 21 stycznia 1789 roku miaa tylko donioso polityczn, poniewa odrzucaa gwarancy czyli raczej jednego dworu rosyjskiego, gdy trzecti dworów, Austrya zaciow}'waa si w tej sprawie obojtnie, a Prusy owszem, same do miaego kroku praw swoici zrzek}' si, zacicay. i

i

i

i

i

biecj^ci i wykony\\'ania praw, przez sejm uciwalonych, ustanowion zostaa najprzód Komisya Wojskowa, która si ufundowaa jeszcze d. 21 grudnia 1788; po zniesieniu Rady sprawy zagraniczne przeszy w rce Deputacyi; prawem z d 19 listopada 1789 utworzone

Porzdkowe Cywilno- Wojskowe

Komis}"e

za ju,

z d. 15 grudnia

dopiero

stana

cz3'nnoci

zaatwienia

Dla

d.

w

r.

t.

roku

wadz

Skarbowe,

poczone

rozwiniciu

prawem

Litwie,

potem

Koronie;

Ustawy 3 maja,

Obojga Narodów, or30 czerwca, dwie Komisye jedn Obojga Narodów, d. 29 pa-

miejskici

w

dziernika; nadto na czele

stracyjnych

w

Komisya

24 czerwca

ganizacya

takie Komisy e

1791,

w w

Policyi

d.

wszystkici

stana wadza

tych instytucyj admini-

centralna — Stra,

dawniejsz Rad Nieustajc, lubo miennem urzdzeniem.

w innj^m

która

zastpia

charakterze

i

z od

Stra.

I.

Utworzona prawem z

d.

6 czerwca

1791

r.,

nie

bdc

wcale miniatur sejmu, stra skadaa si nie z trzech stanów, a^e.

oprócz pryniasa

*)

Vol. Leg. VIII,

i

nastpc}^ tronu, z samych

ewentualnie

fol.

99

(str.

73

,

Objanienie Ustanowienia Rady Nieustajcej.

art.

IV,

fol.

849

str.

582)

tit.

w

ministrów

marszaka sejmowego; nie mopowagi, jak dawniejsze Rady Senatu,

liczbie 5-ciu *)

ga wic u3'vva

takiej

i

si skaday z dostojników, obran3'ci do rezydencji Czonkowie stray byli to niby wspópracownicy przez sejm. które

w

doradcy korony;

króla,

intj^tulacyi

pism urzdowych naka-

w

Stray", kiedy dawniej pisao si zan bya Tym „Król za zdaniem Rady przy boku jego Nieustajcej". arynga: „Król

sposobem wadza, albo przynajmniej powaga królewska podzbliaa si do typu gabinetów, czyli ministeryów konstytucyjnych XIX wieku. Co wiksza, król by mocen powoywa do Stra}^ osoby wedle wasnego rastaa nieco, a Stra

uznania po jednej z

wa

kady

wj^dzia

kadego wydziau administracyi; poniemia po dwóch wielkich po dwóch zai

w

stray móg zasiada jeden tylko, obszerwic pozostav\'ione królowi prawo wyboru byo osignienia jednomylnoci nem nastrczao nawet politj^cznej w skadzie tej najwyszej wadzy rzdowej, tem-

stpczych

ministrów, a

do

mono

i

e

bardziej,

nominacya

dalece,

e

obowizywaa

t jednom3'lno

Ale o

lata.

wezwa dwóch

tylko

króla

tylko

ministrów z

na

dba wikszoci

Stanisaw^ August nie

dwa tak sej-

mowej: Potockiego Ignacego, marszaka w. litt., i Ostrowskiego, podkanclerzego w. kor., a trzech innych wzi ze stronnictwa rosyjskiego,

przywizanie jego

achowskiego i

w

mianowicie:

do

widokach

Chreptowicza,

osoby

swej

niby

i

zarczajc za

do ojczyzny, Jacka Ma-

odsunicia

go

od

asesorji

od wpj^wu na organizacy miast, a co najdziwniejsza, Bra-

e

pod pozorem, pod okiem króla i sejmu bdzie mniej szkodliwym. Gdy po d. 3 maja 1791 roku kanclerz Maachowski ustpi dobrowolnie z urzdu, bdc przeciwnym Ustawie polityce antirosyjskiej, Stanisaw August wezwa go napowrót przez kuryera. A godnem te jest ponickiego, h. w. kor.,

i

*)

ko minister

Marszaek, jako minister pieczci,

jeden minister

belli

i

drugi

polic}'i,

piecztarz,

jeden podskarbi.

kanclerz

lub podkanclcrzy, ja-

jako minister spraw zagranicznych,

e

dziwu,

sejmu

by

krok ten

Oko

*).

knowa

nickiego od

szawy Stra

wiedz

zrobiony za

i

z

upowanienia

sejmu nie powstrzymao jednak Brai Targowickich; po jego odjedzie z War-

króla

posiadaa wcale reprezentanta armii

nie

w swym

w ciwii zaczcia wojny obowizki „ministra belli" spady na Ignacego Potockiego, czowieka znakomitego, ale wojskowoci obcego. Nie mona bjlo tedy gorszego zrobi skadzie,

uytku

i

z prerogatywy królewskiej

ni

ten, który

zrobi Stanisaw

August przy urzdzaniu Stray.

znamy akt Stray **), jednake dziaalno jej okae si dos3' w}Tanie w aktaci wadz innych, które musiay si Nie

do

odwoywa w

niej

sprawacli wtpliwej natury

lub szcze-

gólnej wagi.

Skarbowe: Litewska, Koronna

Komisye

2.

i

Obojga

Narodów. Przegld pracy skarbowej tego okresu zaczynamy

95.

od Komisyi Litewskiej,

nie dlatego, ib}^

zasugiwaa na pierwwykadu. Bo dzia-

sze miejsce, lecz jedynie dla uproszczenia

alno subowa

zasobno

i

kasy

w Skarbie W.

X. L. zawsze

jeszcze pozostawiay wiele do yczenia.

Xi Poniatowski zbrzydzi

Poniewa Stanisaw

1)

Litw

nareszcie

i

szkiewicz

obj

zoy

dopiero

je

w Komisyi Dziekoski,

sobie

podskarbstwo wielkie, a Ludwik Ty-

w kocu

1791

roku,

wic

pre-

zydowa

cigle

toni

zawdziczajcy swoje wyniesienie asce zawsze si o t ask ubiegajcy; Kowidzieli w nim „zadawnion podo ***).

Stanisawa Augusta ataj

Sesye 423 z dnia 12,5

*) str.

157, **)

***) 97.

i

424 z dnia 13 5

w

Gaz. Naród, y O.,

159.

Znajduj si

Depart. (patrz Kraj

str.

i

Ignacy Potocki

i

prawie podskarbi nadworny, An-

jej

1882

O Upadku

r.

akta

w

Petersburgu

w

archiwum Senatu

w

III

z dnia 30/11.

Konstytucyi polskiej

3

maja 1791

r.

Lwów,

1793,

wci

OfiC3'alici popeniali

szya

opieszaoci:

na

naduycia, a Komisya grze-

mudzkim, Czartoumar on w r.

superintendencie

szewskim, liczono deficytu 5.926 zp., a ciocia

jednake sprawa

1787,

bya osdzon dencie ojowskim nie

ciy

siedzia; Zaleski,

e w „rku Klikowicza kilkakro

sto tysicy,

rostw nie

wpywa"

Dugi

w

zp.,

pose

i

w

i

spadkobiercami

zmarym inten583, a na zmarym

1790; na

roku

deces

Turowskim 205

pisarzu kachi"

z jego porczycielem

jeszcze

kwocie

rewizor

Biaynicki

mówi w

trocki,

izbie

Piory, oficyalistów skarbu

e

kilkadziesit

w

„acuszsejmowej,

zniko kwarty ze sta-

tysicy

litt.,

*).

umorzone: pozostawao do

Rzpltej nie bjly jeszcze

pacenia sukcesorom

Hreiorego

rom Chrzanowskiego 7.200

i

Ogiskiego 60.000, sukceso-

skarbowi JKMci subsidium

chia-

rilativum za lat cztery **).

Dociody nowouclnwalone nie by\^ umiejtnie administrotak. Kompania Tabaczna nie dopenia warunków kontraktu; pose Bernowicz ukarania jej, ale podskarbi Dziekoski zauway, i Komisya uznaa j za niewinn na

wane;

da

podstawie explikacyi,

przysig

stwierdzonej

by

Rezultat gospodarstwa takiego

1789

mi,

podczas

r.,

Sapieha, tak

litewski

***).

smutn}'.

W

styczniu

rozpraw o funduszach! na projektowan ubogi,

jest

Kady

e e

ar-

mówi: „Skarb na opat wojska brakowao mu

marszaek konfederacyi

litewskiej,

widzc, 300 zp. tylko ma remanentu; widzc, jest podupadym, jeeli poyczy, to chyba w nadziei prz3^szych podatków to za dzielnoci JO. Xcia Podskarbiego (St. Poniatowskiego), z wasnej osoby swej majcego kredyt". Jako po uchwaleniu 3-ch milionów poyczki nieraz...

e

i

*)

1790

1789

Butrymowicz:

**)

Tame,

***')

Dy ary us

str.

76.

Relacya

D

z.

str.

Czyn.

63, 72. S.

G. W.

sesya 267

z d. 21/5

r.

r.

z krótko

zebrany Dufoura, sesya 174, z dnia 16/10

.

e

podskarbi Dziekoski doniós, dyt u Teppera

jce

2 milion}^

Skarb Litewski znalaz kre-

prosi przeto, aby brakudopoyczyla Komisya Sk. Kor. probie tej, ciwalebnej tak „stao si zado". Pomimo

na

tylko

1

milion,

i

wiemy, uczynnoci ze strony Komisyi Koronnej, w rok póniej Sapieia znowu biada w izbie: „nastpuje rata septembrowa, a w Skarbie Litewskim brakuje 3 milionów do zapaty wojska" *). Niejednokrotnie te z powodu braku funduszów powstrzymywanem byo urzdzenie wojska litewskiego nawet w listo

jak

a

padzie, kied}'

szy ju

wtargnienia

„na przypadek

ord3'nanse

wojska obcego" **), a nadto Komisya Wojskowa uskaraa si na opieszao Komisyi Skarbowej Litewskiej w zaatwieniu interesów: w maju 1789 pisaa not do sejmu o zalecenie Komisyi rzeczonej „znajdowania si w komplecie zupe-

nym

W

wojska"

maju 1790 roku pose orszaski, Gutakowski, domaga si,

aby

„zaczynajc

podskarbiego w.

od

komisarza wszystkim zalecon

wowaniu

286;

swoici".

funkcyi

Dyaryuszl788r.

*)

str.

da wzgldem

nieprzerwanie dla uskutecznienia

Dy

a

r.

a

litt.

do ostatniego

bya wiksza pilno w spraJako marszaek Maaciowski

(urzdowy), sesya 53 z dnia 21/1 1789

Dufoura, sesya 117, z dnia 12/6 1789

r.;

r.,

sesya 285, z dnia

12 7 1790. **)

Tak, skutkiem noty od Kom.

Lit.

z dnia 26/6

1789

r.

Komis3^a

Wojskowa musiaa powstrzyma ^nakazany ju zacig 50 gów do kadej kompanii (K. W. 170, str. 239); dnia 2,9 1789 r. przyszo znów zawiadomienie o braku funduszów na

od;

dnia 18/2 1790

r.

nie b3'-o jeszcze za-

wiadomienia o stanie dochodów, a z tego powodu Komisya Wojskowa nie

moga

jeszcze

kompletowa regimentów podug

e

dnia 25/6 1790 roku doniosa sejmowi,

w

Litwie

1791 dnia

W.

173,

str.

dla gwardyi

szu na strzelców,

174);

batalionów niepodobna

formowa dla braku 3,027,580 zp. (K. W. 176, str. 140). 5,9 przesan bya znów skarga do króla, e Komisya

W

r.

Skarb.

nawet na bro, amunicy, obóz dnia 2/11 nie zapewnia funduprzez co znów powstrz\'many by zacig tak strzelców,

Litew. nie przesea asygnacj^j na sukno,

od

etatu (K.

drugich

lit.

[K.

jak drugich batalionów

W.

i,K.

184,

W.

str.

str.

i

77);

198,

264).

za

zgod

W

napisa do Komisyi

izby

upominajcy

Skarbu

Litewskiego

list

*).

takim

rzeczy

stanie,

sz reform byoby

najpodasz

i

najpoyteczniej-

skarbu litewskiego z koron-

zjednoczenie

nym pod rzdami Komisyi Obojga Narodów. „Cio czua niedostatek skarbu swojego, cio wyLitwa cigy niead korzeni z magistratury nad nim przeoonej nie moga dugwatów, który w ni Tyzenhauz zaszczecha drapiestwa pi, opieraa si jednak poczeniu" — powiada Kotaj **). Nai

i

w

reszcie

d.

29 padziernika

syi Skarbow^ej

nowa

zapado prawo o Komi-

1791

Obojga Narodów,

ale dopiero d.

1

1792

lutego

otwart zostaa. Komisarze z biurem przybocznem przenieli si do Warszawy, a podskarbiowie, pozostawieni bez potrzeby w dawnej liczbie, uoyli midzy sob kolej

instytucj^a

prezydowania.

Przeciodzc do Komisyi Skarbowej Koronnej, widzido 1792, bo niej t3'ci samyci komisarzy z r. 1786

2)

my w

a

sejm czteroletni nie zmieni

wau

spraw

ci wykadu,

opowieci

wanyci

o trudaci

trzeci

najgorliwszego

Wr. Czacki

okres

wród

czasu

na-

Nie zaszkodzi tedy jasno-

trudnyci.

jeli zagaim}'

Czackiego. czteroletniego.

i

braku

ici dla

przerwan (w

komisarzy, Tadeusza

z

1788, jeszcze

przed

zoy

o

raport

§ 89)'

otwarciem sejmu

administracyi

w

tabaki,

marcu uwagi wzgldem iandlu z Modawi bilans handlu z tym krajem, oraz taryf celn; z objazdu bowiem komór Ukraiskich pojecha z upowanienia Komisyi do Jass dla porozumienia si z Niciem, czjdi Hospodarem Modawskim, Ypsyanti. Uwagi byy przez Komisj^ uznane na „poyteczne", raport, mieszczcy w sobie wyszczególnienie traktatów pomidzy Polsk Modawi od XVI w. zawieranych, a

i

i

*) z dnia

1793,

K.

w. 168 pod dniem

17^ ") O upadku

6,5 1789

r.;

Dy

a

r.

Dufoura sesya 273

21,5

11.

96.

konstytucyi

polskiej

3

maja 1791 roku.

Lwów,

w

w

czasopismach ówczesnych. Obok tego „Uwagi wzgdem handlu Tureckiego" z historycznym przegldem traktatów i umów nie tylko Polski, ale te innych mocarstw z Porta Otomask, oraz kapituRównie uoy i wasnorcznie do Protolajye handlowe. kou Sekretnego wpisa pod d. 23 marca 1789 roku not do

ukaza si

zoy

te

druku

Czacki

wzgldem

Deputac\a Interesów Cudzoziemskich z

handlu Polski

w

Przegld historyczny traktatów pocz^^na si

Angli.

dokumencie

1388

od

tym

midzy

mianowicie od traktatu

roku,

Ryszardem II, królem Angielskim, a Konradem, Mistrzem Krzyackim. Wypracowanie takich dokumentów jest „pedantery",

godn wdzicznoci trudu, ale

czy

i

te zarazem

o

gorcem

si do podniesienia

nienia

przez opiek

bo wymaga

podziwu,

i

pragnieniu i

Czackiego

rozszerzenia

Zoy

rzdow.

duo

nietyko

niepoledniego przygotowania naukowego. handlu

wiad-

przyczy-

krajowego

jeszcze taryf austryack

w j-

raport o handlu z Gaicy; a gdy w roku zyku niemieckim 1790 Deputacya Interesów Cudzoziemskich zaja si spraw traktatów handlowych, Czacki, który wspólnie z Mikorskim i

bv delegowany do konferencyi z Deputac3', napisa dla niej cenne memoryay historyczno-finansowe o handlu z Rosy (jak si zdaje) z Prusami. Wasnorczne bruliony tych mei

moryatów ogldalimy IV ym. Przed otwarciem

si objechania miejsc syi instrukcy.

i

z nich

uytek robilimy

te sejmu (w solnj^ch

Zrobi wicej

Posugujc si

kwietniu)

w

rozdziale

podj

Czacki

otrzyma stosown od Komi-

i

i

staranniej

ni

ta

instrukcya

skarbowymi wiadomociami inyniera Mehlera (z artyleryi Koronnej) zbada róda solne w Busku, Solcy, Owczarach, Bejscach, Gumiennic)^, Wchocku, Rczkach, oznaczy procent zawartej w wodzie soli, oceni widoki warunki expIoatacyi, porobi mapy, a przy tej sposobnoci bada te kopalnie wgla kamiennego sparzeki Nidy. Raport obszernj^ bj^ zoony wraz z mapami ju d. 16 czerwca; Komisya, owiadczywszy sw^ wdziczno, przesaa go Radzie Nieustajcej, eby udzieli

zalecaa.

oficyaistami

i

i

i

wno

10

skarbowego

poparcia

Buskov\-i

Solcy.

i

Jednoczenie doniós

te Czacki o zalewach Wisy pod Nowem Miastem Korczynem oderwaniu brzegu ku Galicy objani! rzecz map, wedug swego zwyczaju; Komisya przesaa not do Rady Niei;

i

ustajcej,

W

dajc

na

roboty

kred3'tu

tyme miesicu czerwcu, gdy tak Czacki da si znów „uprosi"

by}',

w

soli

m. Lublinie;

poznaki

w

sumie

9.500

obszerne prace

do

zip.

zoone

poznaków podró odby

rewizyi

bj^y mylne,

ale

W

nakazywanj^ch rewizyach rzek pracowa trzeba byo. Bugu Warty pod wzgldem spawnoci Komisya kazaa i

i

skada

„podug wzoru Czackiego do rz. Nidy", polasów nadbrzenych *). Gdy si zebra sejm czteroletni, Komisya wydelegowaa do Izby Sejmowej Czackiego z Lanckoroskim. Udzia jego w prawach sejmowych jest wan}': d. 16 kwietnia 1790 czytano projekt jego o sprzeday starostw w Koronie za 10, raporty

mijajc tylko

a

w

Litwie

w

d.-3

w

Komisyi:

cen

za

3 miliony

na

zaspokojenie

potrzeb

wojska;

przekada on niedogodnoci podatku skórowego w mowie, która musiaa podoba si suchaczom, gdy Jezierski, kasztelan ukowski, zabierajc gos zaraz po e „si niedobrze wyda po mowie starosty niej, uprzedza, nowogrodzkiego"; nalea nareszcie Czacki do liczby twórców Obok tego zawsze by czynnym Konstytucyi 3-go maja. sierpnia

t.

ukada

r.

spoinie z Mikorskim, pisarzem,

i

Górskim,

w r. 1789; konferowa Ekonomiki wewntrznej kra-

komisarzem, plan administracyi tabaki z

Deputacy do uoenia

jowej

w

1790

r.;

projektu

podj si jecha

do Krakowa

w

celu usta-

Prot. Ek. A/25, str. 84, 150. Dzie. Handl. 1788 roku, Prot. Ekon. A 35 pod dniem 23/3 1789 r, (kart}-- nienumerowane. Prot. Ekon. A 25, str. 151, 197; D z. Handl. 1778 r., str. 585; Prot. Ek. A;27, str. 382; A;26, str. 381, 148, 649; bruliony w plice 78 „Uwag wzgldem handlu Polski z Porl Otomask, Rosy, Prusami innemi pastwami od roku 1789 do 1793"; Prot. E k. A/. 5, str. 260; D z. Handlowy 1788 r., str. 589, 678; Prot. E k. A 25, str. 383, 381, 402, *)

str.

663.

i

584, 587.

11

nowienia zarzdu nad zamkiem, obmylenia tecznej opieki palni

rzdowej

dla miasta

wgla kamiennego

wkada w

itd.

rodków

Krakowa,

do sku

zwiedzenia ko-

Niepodobna doledzi,

ile

zaatwienie czynnoci biecej biurowej;

pracy

pewnem

e

utrzymywa dozór nad protokóem ekonomicznym, bo we wszystkichi ksigach od r. 1787 znajdujemy jego podpisy pod kadem posiedzeniem, a wierzymy najmo cniej, podpisu przemazywa czyta to, co podpisywa; nie potrzebowa, jak niegdy Lipski. Wszj^stkie te ksigi protokuów z epoki jego urzdowania znajduj si we wzorowym porzdku. Do otwartej w d. 1 lutego 1790 Komisyi Skarbowej Obojga Narodów wszed take Czacki, jako czynny spópracownik. Nowa organizacya zarzdu prowincyonalnego pod tytuem „Urzdzenie Namiestniczego rzdu w prowincyach

jest tylko,

e

e

Skarbowj^chi",

nie i

nowy

i

jego dzieem, jak

zmiany

w

s

jego

przewa-

poprawki

brulionaci, tudzie rozwinicie tych zasad,

on poprzednio ju,

y

regulamin samej Komisyi,

wiadcz wasnorczne

on mianowicie

w

raportach z

r.

1787,

do scentralizowania

by podawa.

funkcyj

które

D-

skarbowych

w rkach superintendentów, którzy mieli stale przebywa w miastach, obranych na siedlisko kas prowincyonalnych; zaprowadza cis kontrol za pomoc ksig, troistych protokóów

i

„conduite listy", czyli atestacji subalternów przez su-

perintendenta;

Komisyi,

obostrza

stów (odbierajc

karno, ogranicza

urlopy.

Co do

wadz mianowania wszystkich oficyalit wadz podskarbiemu); usuwa stanowczo

oddawa

jej

sprzeda funkcyj, a nawet wpj^w protekcyj prywatnych. Nie potrzebujemy dowodzi, te zasady wybornie posugiway do udoskonalenia machiny administracyjnej i do wyrobienia zdatnych urzdników. Nadto Czacki byl „uproszony" razem z Antonim Woowiczem do redakcyi praw sejmu czteroletniego (w lutj^m), do zrewidowania Koron i insygniów Rzpltej spoinie z Horainem (w kwietniu), do traktatów z ksidzem Ossowskim, plenipotentem bankiera de Haan, o poyczk (wespó z podskarbim W. Lit. Tyszkiewiczem, Komisarzami Wo-

e

12

owiczem (w maju);

yszkiewiczem, tudzie do jakiego interesu posano go do przejrzenia „planty"

i

nareszcie

okoo kanau Aluciawieckiego (te

bót

w

maju,

d.

soli

ro-

22-go).

w tydzie potem nadszed ju raport od superintendenta Ukraiskiego o wkroczeniu wojsk rosyjskicli; d. 31 maja sejm Ale

si odroczy;

zreformowanycli lub

istnienie

rzdowyci znalazo si na

instytucji

stpienie króla

usuno

opuci swoje

T. Czacki

pooy.

dla kraju

stanowisko,

Pod dniem 18

Ekonomicznym jego

kóle

dla przeniesienia sreber

w

wojsk

Przy-

rosyjskich

ku

skutkiem poniesionycli przez wojsko polskie poraek, grunt z pod nóg twórcom zreformowanego rzdu.

stolicy,

tem

zblianie si

szybkie

i

nowo utworzonycli

ostrzu miecza.

na którem

lipca

„memorya"

z

spocz

w

daniem

efektów do Galicyi,

i

plikaci arciiwalnych

tyle

znajdujemy

zasug Proto-

pasportu

a niedugo po-

akt z d. 25

t.

m., zezna-

ny przed grodem w Lelowie, o „odstpieniu od funkcyi komisarstwa Komisyi Skarbu Koronnego" *). nic

O innych komisarzach, doda do poczynionych

Lanckoroskim,

Antonim

Górskim, chorym

zi-ia bliej,

to:

podczaszym latyczowskim. kawalerze orderów polskich,

s

ciechanowskim.

tych zapewne, których

a

„Co do Skarbu,

ckiego:

mamy

Inni anonymami mielimy sposobno pospada zaszczyt sów eleskiego, kasztelana Bie-

Na

dla nas.

nie

owdzie wzmianek, jako

i

Kamienieckim,

o Dominiku

i

kolegach Czackiego, tu

ten do zazdroci obcych potennajdoskonalszym stopniu jest administrowany". Podamy chyba zwikszony poczet w Komisyi Obojga Narodów. Fundowali w d. 1 lutego 1792 r.: Kossowski, podcyj

w

dzi

j

skarbi

W.

W.

(potem przyby

Kor.

Dziekoski, podsk.

Lit.),

Prot. Ek. A/25,

*)

pod dniem

1

marca;

A/30,

str. str.

t.

d.";

A/30,

str.

159, 593,

Ludwik Tyszkiewicz, podsk.

W.

578; A/26,

X.

str.

Kor.,

jej

Benedykt Mory-

Lit.,

425; A; 27,

1323—1354, bruliony

rów tyczcych si Komisyi Skarb. i

n.

organizacyi,

1103, 1162, 1951.

str.

w plice

1385; A, 28

26 „papie-

archiwów,

wadz

13 koni,

W.

pisarz

Adam

Lit.,

X.

Górski

Woowicz, chory Nadw.

Antoni

Lit.,

chory

ciechanowski, Ludwik Sobolewski,

sdzia ziemski lidzki, Józef Okcki, sdzia ziemski warszawski, Dominik Kamieniecki, podczaszy latyczewski, Stanisaw Jelski, Samuel Korsak, pukownik wojsk lit., Antoni Lanckoroski, Jan Nepomucen Horain, wojewodzie brzeski litewski, Gotie, plenipotent wydziau lubelskiego, Dembowski, plenipotent wydziau czyckiego, Lyszkiewicz, plenipotent wydziau pockiego; Czacki na otwarciu nie znajdowa si. Trzymania sentencyonarzów podjli si: Sobolewski ekonomicznego,

—

—

sekretnego *). Okcki jurydycznego Do czynienia miaa Komisya duo rech

i

w

cigu tych

czte-

niezw3'kl dziaalnoci reformatorsk odznaczonych.

lat,

Oprócz zwykych zaj administracyjnych sdowych, oprócz wykonywanych albo projektowanych przez Czackiego, a v\yliczonj^ch ju rozrzdze, Komisya trudnia si reform kilku dawnych organizacy nowych podatków lub dochodów. Tak, od pocztku r. 1788 czyni si przygotowania do objcia wyi

i

robu

o tem

czem

z

r,

i

Meisnerem,

póniej

Tepperem,

i

z

e

tytunie,

zawarto

dla pisarzy,

oznaczono ceny,

nowy

kontrakt

z

wydano Rafalowi-

komisantem tabak zagranicznych pod Frankfurtu z Offenbachu). Takie znajdujemy czsto; zawierane za byy jako

dostaw (gównie

kontrakty i

1782

ma sam zakupowa

instrukcy o

zblia si termin konAntrepryz Tabaczn; ogomarcu uniwersaem, zapowiedziano,

w ju w

zawartego

szono skarb

gdy

handlu tabaki na skarb,

i

traktu,

z

z galicyjskimi

kiewiczem z Jarosawia),

i

dostawcami (Wapiskim. Jusz-

z rosyjskimi producentami (np. Ne-

ydami (Rbino wiczem, ZelmanoOd nowego 1789 roku fabryki ze wszynarzdziami robotnikami, oraz magazynem przeszy

steernkow z Nieyna),

i

z

wiczem) z Grodna. stkiemi

na

i

wasno

skarbu

od umówionej

skano

*)

Prot.

za

opat

581.179 zp.,

sumy ustpstwo

Ek. A/ 30,

str.

1.

ó 1.1 79

przyczem

uzy-

Do

plan-

zip.

14

uyto kolonistów amerykaskich.

tacy i

si pomylnie

w

i

padzierniku 1789

r.

Operacya rozwijaa Komisya zadaa ju

od sejmu upowanienia

do uycia na roboty tabaczne wisumy, mianowicie 1,000.000 zip. Otrzymawszy to upowanienie, ustanowia zaraz D^-rekcy Tabaczn mianowaa cakowity komplet oficyalistów do tej gazi (d. 30 grudnia), a gdy wszystko byo urzdzone kszej

i

w

i

ruci

wprawione,

ca

wszeclino

wtedy

Wykonywajc prawo zarzd pocztkiem

misya (z

dóbr

w niem

dobra biskupstwa

i

starannych

góowej 1

tyle prawie

aw

stronnic),

cz

na skarb zaAle boga-

intraty.

po dokonanej

dóbr

podobnie

r.);

przedmiotem 15

bya puszczona

intrat z

licznych

bardzo szcze-

instrukcyi, obejmujcej

(suma ogólna

z licytacyi

krakowskiego

mogy by si

stao

dla Komisyi:

(podug

lustracyi

nie

48.334 zp.

tylko

krakowskie

zaj

obja Ko-

biskupichi,

biskupstwa

15 lutego 1791

(d.

Chielmskiego

poniewa daway

biskupstwo

te

po-

100.604 zp., oddaa na wiecz-

intraty

ny fundusz Naruszewiczowi jte,

obwiecia

potem zlustrowaa biskupstwo uckie,

1790),

r.

dobraci

o

nasamprzód

znalazszy

lecz,

uniwersaem

*),

punktów

w

dzier-

wyno-

kategoryi

tej

sia okoo 400.000 zip.); reszta przesza w zarzd wyznaczonych przez Komisy oficyalistów: Gidlewskiego, administratora generalnego, z generalnego, z

pac pac

6.000

Kuszewskiego, kontraregestranta

i

4.000 rocznie.

Szczególna

uwaga bjia

zwrócona na „kunice" Sanisonowskie i Suchedniowskie, które zaczy dostarcza nie tylko elaza, ale te rozmaitych

wyrobów

dla

wojska,

jak to

ju

widzielimy

w

rozdziale

Pragnc doprowadzi zakady swoje górnicze do najwikszego moliwie rozwoju, zamówia Komisya 4-ch o przemyle.

*)

czne

ks.

Prot. Ek. A

Dyaryusz

1790,

sesya CLXXXIII 3 .\

27

str.

25, str.

14, raport}' z dnia

1429.

tom

11

I,

cz.

1789 r;

154,

164,

170, 206;

25 lutego, 19 maja, 2,

P

r

str.

127;

D

o

Ek

o n.

t.

z.

3

Interesa Tabawrzenia 17?2

Czynnoci str.

678,

1052,

S.

r.

etc.

G. W.,

1364.

1367.

15

majstrów sekretarza

Starania

wa

porednictwem

dyrektora, niejakiego Winberga, za

i

legac}^

jeden

w

polskiej

tych majstrów

z

po wypadkach

1792

skutkiem,

ponie-

ju

przyjecha

(Anders Simpel)

po odebraniu

r.,

Sierakowskiego.

Sztokholmie,

uwieczyy si podanym

nie

te

biskupstwa kra-

dóbr

(by jednak opazapewne dowiedziaw-

kowskiego skarbowi, po drugim rozbiorze

cany

uywany

i

szy si

wcale

o

podczas 1794

inni,

r.);

Komis3^ spotkaa,

jaka

katastrofie,

przybyli

nie

*).

Wykonanie sawnej konstytucyi czynio Komisyi

duo

bardzo

podatku ofiary przy-

o

9 czerwca

Dnia

pracy.

1789

wydany zosta pierwszy „Uniwersa wzgldem podatku

roku

na 23-ch stronnicach

ziemskiego" z podpisem Kossowskiego,

druku

doczono

in folio;

do niego instrukcy

dla

komisarzy

W

par tygodni powyszed drugi te obszerny

co do wynajdywania czystego dochodu.

d. 27 czerwca 1789 r., uniwersa „o zapadych prawach podatkowych", przy którym podanych byo sze formularzy do taryf i tabel nowych; wtedy to nakazano zrobi pierwszy popis ludnoci, a wzory,

tem,

wiejskiej, dla

e tak

w w

byy te

schematy,

czyli

podobne

przez

ydów

mieszczan

te

jako

tajemnicy;

Karaimów.

nieosiadej,

rodzinach, posiadajcych wiekuistej

i

a

wiksze dobra

e

prawda,

ludnoci

dla

Szkoda

byy wypracowane

schematy nie

zagrodowej,

Komisy uoone

nawet

dla

tylko,

szlachty,

liczba

gów

ziemskie, pozostaa

Komisya,

kierujc

si

wzgldami finansowemi, zapatrujc si na czynno popisow nie bya interesowagów, opacie ofiary lub innego podatku staego nie podlegajcych. nastpnym roku (1790) zadaa od sejmu instrukcyi, od maja za zaczy wychodzi

tylko ze stanowiska poborcy podatków,

na

w

zebraniu liczby

W

rozrzdzenia

*,

Hand str.

1.

1180;

wzgldem

Pr. Ek.

1790 -\

r.,

A

27, str.

str.

32, str.

200

1278.

dopenienia,

167;

— 22)

;

1188;

A

Prot.

czj^ii

28, str.

E

k.

poprawienia lustra

166, 337, 365;

A/26,

str.

Dzie.

793, 806, A/28,

16

chocia poprzednia ju dala przybytku 60.000 Komisya przy swoim uniwersale podaa nowe wzotabel. Weryfikacyi ludnoci zadaa ta sama Komisya nocie do marszaków sejmowych z d. 17 marca 1790 r.,

cja ludnoci,

d3'mów. ry

w

e w

przekonawszy' si,

chodz znaczne jako

inne

porównaniu

z

lustracy 1775

r.

za-

byy cakiem opuszczone, Po otrzymaniu wyjanie ro-

rónice: jedne wsie

miasta

zapisane

*).

zesaa wzory do Komisyj Cywilno-Wojskowych. Wprawadzenie nowego podatku skórowego zmusio Komisy do urzdzenia nowej a licznej, bo z 400 osób zoonej suby, zaopatrzenia jej w instrukcye obwieszczenia poi

wszechnoci

uniwersaami (pierwsze z d. 2 3 grudnia 1789 r.). Xa pocztku wszake 1791 r. (d. 15 marca) Komis3'a, przekonawszy si w praktyce o licznych wadach tego podatku **), przesaa do sejmu not z propozycy zreformowania go na podatek od rzezi. Uchwaa zreszt zapada podug projektu Wawrzeckiego, posa brasawskiego ***); po nadejciu nowej konstytucyi reform t wykonaa w cigu m.iesicy kwietnia i maja, wj^dawszy nowy uniwersa nowe i

i

wyznaczywszy nowych

instrukcye,

oficyalistów ****).

Pobór zwrot podatków protunkowj-ch, pobranych sposobem poyczki, dokona si przez zwykych poborców; wymagaa wszalce ta operac^^a kilku uniwersaów znacznej manipulacyi rachunkowej. Zanotowa winnimy, wanie oficyalici skarbowi donieli o popenianem przez niektóre i

i

e

Prot. Ek. A

*)

A/28

309, 603:

Cz.

26,

1839;

G. W., sesya 229,

S.

str.

569—597, 683—690, 703— 706;

o przybytku 60,000

1790

A, 27, str.

dymów Kossowski w D

z.

r.

W

Warszawie rzenicy znieli wiee skóry do szopy skarbonikt koo szopy powsta od nich taki fetor, otwartym nosem przej nie móg. Trzeba byo 5C0 skór utopi w Wi**)

wej; z

str.

le.

zaczy

K

i

t

o

***)

**•*)

1269, 1289,

e

one gni;

w

i

c z

I,

132.

Gaz. Nar. y Obca, sesya sejmu 415, 11/4 1791 r. Prot ok. Ek. A/26, str. 1149, 1173, 1184, 1194, 1206, 1253, 1271,

1217, 1233, 1245:

491, 701, 715, 719.

A

27, str.

1057,

1123; A, 28,

str.

373,

17

dwory naduyciu, mianowicie: o spychaniu tego podatku na chopów, i Komisya zaraz (d. 1 kwietnia 1789 roku) wydaa stosowny uniwersa „o nierozkadaniu podatku protunkowego na poddanych". Obrazia si mocno szlachta powiatu (o ile sobie przypominamy) j^tomierskiego za taki raport zaskarya go nawet, ale Komisya grzecznie t skarg odi

e

dalia

*).

dworem wiedeskim zwrócone zokapitay duchowne, niewaciwie

Przez konwencj^ z

stay Polsce niektóre dobra do

przy rozgraniczeniu

i

W

1789

Komidowody, a sejm przeznaczy wszelkie dochody z tych funduszów na wojsko. Niezwocznie czterech oficyalistów zabrao si do zlustrowaGalicyi zabrane.

sya odebraa od prymasa stosowne papiery

r.

i

wypoycza bankierom kwartalnem wypowiedze7'^/o zabezpieczeniem na nieruchomociach;

nia tych dóbr; kapitay postanowiono i

obywatelom ziemskim

niem

i

dostatecznem

na

z

dunicy za otrzymali przepis co do uiszczenia zatrzymanych sum w szczegóowym uniwersale. O poyczk zgosili si lecz wielcy

nie bankierowie,

tek na dobrach

ziemskich.

der Lubomirski,

trzej

Komorowski

i

panowie,

Ksita

Stanisaw,

Potoccy:

Biernacki

ziemi Czerskiej, razem

przedstawiajc

Jabonowski

kasztelanowie,

hypo-

Aleksan-

i Seweryn, Rostworowski pose

Józef

na 3,312.009 zp. (prócz

umieci na

Strembosza, którego Kossowski nie

i

szambelana

konku-

licie

uznajc za dostateczn hypoteki majtku „mianego i spodziewanego"). Nie byo wic kopotu umieszczeniem, do wypoyczenia z bowiem posiada skarb tylko 213.000 zp., jak wida z rachunków sejmowych. Licytacya na dzierawy odbya si ju d. 20 marca 1790 r. **). rentów,

*)

zapewne

Prot. E

k.

nie

A/26,

str.

wych: czy podatek protunkowy i

1006

79,

ma

by

(nota

do marszaków

potrcony tylko z

z innych podatków, gdy ofiara nie wystarczy?); A/26, **)

tów

rk

Prot. Ek. A/26, Kossowskiego

w

str.

plice

303, 999; A/27, 132.

str.

str.

ofiary,

sejmo-

czy

443; lista konkuren-

Memeryaly poyczkowe

A; 27,

316, 568.

Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.

—

T. V.

te

262, 296.

2

str.

18

loter3'i

ksz3'ch

poniewa do osignienia wi-

do 540.000 zp.,

zysków

Komisyi powikszenie fun-

przyczynio

Najmniej trudu

duszu

róda

z tego

wystarczao

powikszenie

licz-

by kollektorów po pryncypalniejszycli miastaci. adnyci te zmian w administracyi nie wymaga nowy stempel od urzdów, albo pobór zotego z dj^mu „na magazyn onierski geWystarcza do takici poborów zwykle jeden neralny" itp. uniwersa *). Jakkolwiek starann i gorliw bya administracya tak dawnycti, jak nowouciwalonyci podatków, przecie na zwikszone potrzeby

pastwowe,

100.000 wojska

skarb

Godzi si na

wszake

cala

stami

i

to

nie

sejm

praca

a

wystawienie

bez

poyczek.

konstytucye

ucliwala,

wystarcz3'

odpowiednie

i

na

szczególnie

móg

ukadania si z kapitalipoyczek spadaa z natury rze-

projektowania,

administrowania

tycli

Znalelimy te w jej protokóach bogaty pouczajcy szereg aktów, który zuytkowalimy ju w § 77. Nadto, jako poyczk na obron narodow, zrekwirowaKomisyj Porzdkowych Cywilno-Wojskowych sumy, od no zoone na magazyny, które te wpyny do kasy generalnej. cignito ofiary dobrowolne w znacznej iloci z Korony wielu miejsc Litwy; do zapisywania tjTh ofiar kazano spoi rzdzi ksig Biernackiemu; zebrao si te mnóstwo klejno-

czy na Korni 5y. i

tów, zegarków,

rónych efektów srebrnych

byy spienione

nie

wersa

10 procentów

o poborze

od intraty

zotych,

ale te

Komisy Obojga Narodów.

przez

z d. 6 czerwca

i

z

Uni-

generalnym dodatkowych

dóbr wszystkich,

oraz

drugiego

pogównego od ydów, drugiego podymnego od miast, pópodymnego od wocian na podstawie uchway sejmowej z d. 26 maja, gorco napisany, móg ju by wykonanym tylko

•

w

prowincyach przez nieprzyjaciela niezajtj'ch

*)

Prot.

**)

Prot. Ek.

1973, 1978, 1979,

lik.

A27,

A

30

str. str.

1777;

A

26,

str.

117; A,27,

1295, 1861, 1695, 1816,

str.

**).

9.

1863, 1872, 1967,

1984, 2013, 2014, 1553.

/

19

Pomijamy uniwersa}' o monecie, konferencye z Komisy Menniczn i korespondency w tym przedmiocie z superinten-

w

materyalach handlowych,

szczerej troskliwoci

e

do Deputacyi Interesów Cudzoziemskich

oraz noty

dentami,

wci

byy

które

przedmiotem

Nadmienimy

sejmu czteroletniego.

tylko,

Komis3'a dostarczaa gorliwie potrzebnych informacyj,

ruszaa sprawy niezaatwione od

r.

daa

1775,

po-

statyst3'cz-

nych polityczno handlowych wiadomoci z za granic}' za porednictwem poselstw polskicli, nakazywaa swoim oficyalistom, acz z maem powodzeniem, nadsya ceny produktów formowa bilanse tak przywozu, jak wywozu *). i i

w

Przytoczone pow}'ej

dugim

suy

e

za dowód \yymowny, wyobraeniami uczuciami, czteroletniego

temu

ze

mog ju

Komisya przejta bya temi

jakie

i

szeregu prace

oywiay posów

sejmu

Suya te sejmowi nietylko w sprawach czy-

reformy.

stronnictwa

widocznem przejciem si ale te wojskowych i politycznych. twierdzenie usprawiedliwiam}' nastpnemi faktami. sto

z

To

finansowych,

W yczk,

skow

kilka dni po zagajeniu d.

28 stycznia 1789

r..

ukadów

z bankierami

o po-

ju Komisy Wojjest zamówiona bro

zapytuje

wypaty: gdzie Potem d. 13 lutego w sprawie awansów na nowych puków prosi Komizacig Kau^aleryi Narodowej sy Wojskow: „niech tylko napisze wiele? gdzie i komu wy„najwikszej usilnoci Komisya paci?" z zapewnieniem, Jako w marcu wszystkie wydane asygnacye Sk. uyje". „dla uatwienia

dla wojska?"

i

e

byy ju

uskutecznione,

kasa generalna zostaa

poniewa jednak

przez

„tak dalece uszczuplon,

te

wydatki

e

dalszym

upowania nie bdzie moga", przeto uprzedza Komisy Wojskow, aby si udawaa o w}'paty do kas prowincyonalnych. Odpowiednie te zalecenia otrzymali superdostarcza

intendenci.

435;

W

Prot.

*) str.

i

A

28,

kwietniu, maju, czerwcu

Ek on.

str.

A'26.

172; A/27,

str.

str.

i

lipcu

109—115; A;25,

str.

robia

Komi-

660-666; A;27,

57 (schematy, 271, 289, 411, 945.

20 wypat}'

znaczne

sya

w

Berlinie,

W

kocu

nidzy

czerwca

wydawszy

pieszych;

aby

nie

jej

wojska

dla

Splitbergerowi

783.000

drugi raz

zip.,

zip.

w

wszake zabrako ju

23)

umundurowanie zacigu

na

mis3'a,

(d.

bro

za

raz 991.250

przeto

p.

regimentów sumy, prosia Ko-

artyleryi

poow danej

a

przysyano asygnacyi

t.

i

kasie pie-

i

do

wrzenia,

1

wpyn

miay nowe podatki. Tym sposobem deficj^t skarbowy tamowa czynnoci organizacyjne Komisyi Wojskowej na dwa przeszo miesice, ale te wiedzc o niepowokied}^

dzeniu

w

I

w

w

istocie

grudniu zamiast

i

ju róde

cli

Ko-

nie posiadaa. Split-

wrzenia broni zakupionej,

1

Z

do Teppera o kredyt.

e w

dny

wszake trudnem pooeniu zapewnia opat

tern

bergerowi na

b

e

sprawie poyczki zagranicznej, zrozumiemy,

misya Skarbowa

akt

danyci

udajc si z proKomisyi Wojskowej wiemy, na opatrze-

4,272.123 zp.

W

nadesza asj^gnacya tylko na 1,133.206 zp. póniejszym za czasie, z pomnoeniem zasobów skarbowyci, znajdujemy jedn tylko zwok kilkodniowa w wypacie raty by zawsze wypacany z wzomarcowej wojsku; zreszt row akuratnoci, a Komisya Wojskowa niejednokrotnie wynie wojska,

od

wdziczno swoj

nurzaa

W

tów urzdzaa magazyny

*)

i

uznanie

str.

60,

227, 243, A/38,

str.

1729. K.

str.

as\'gnacye

w

gotowinie bez

Komisyi Wojskowej

w

wojska

dla

Prot. Ekon, A;26,

679; A. 27,

*).

porednictwem superintenden-

za

Komis3^a

1790

r.

delat

K.

Krakowie,

miastaci:

104, 245, 258, 333, 452, 541, 752,

W.

W.

172,

str.

177,

str.

159.

par maych nieporozmie: pod dat

189,

podzika za

W

Protokóach

8,4 1789

r.

,.nie-

zyskawszj' skutku rekwizycyi na dniu 6/4 uczynionej o zapacenie 800 du-

katów dla

Schiillera...

misyi Skarbowej". 18 stycznia 1790 mistrz nie zasta

brygada

nie

(K.

W.

167,

str.

e

391;

otrzymaa

odu

odwie kas

tómaczj'a si,

e

z raty

grudniowej,

poniewa

nietykan do Cudnowa;

„nieuregulowany wybór podatków

zaradzia niezwocznie skargom (K.

W.

173,

str.

3,

Kodnia

jego kwater-

kasie pienidz}', a dnia 8 lutego jenera Jerlicz,

urawski kaza i

bya przyjt

skarj' si jenera-leutenant Lubomirski,

w

przeoy

uprosia Czaplica, aby raczj^ osobicie

Remonstrac3'a

e

jego

superintendent

Komisya Skarbowa

jest

tego przyczj'n*'

123,

127).

21 Kielcach, Czstochowie, Sandomierzu,

czynno

cu

ta

oddan

w ywno

opatrzenie

kowskiego, oraz trzy to

wyrabiano

bomby

we, kule,

dniowskich

w

etc.

r.

maja;

we

w.

na

w

lecz

mar-

40.700

reparacj^^e

piece,

i

zip.

na

zamku KraNad-

tych twierdz.

instrumenta szaco-

kunicach Samsonowskich

i

Suche-

*).

W 1791 w d. 4 now Ustaw Rzdow, skarbi

maju

Czstochowskiej

fortec}^

sumy na

wojska blach,

dla

w

Dano jednak

wilno-Wojsl^owym.

Kamierzu;

zostaa Komisyom Wojewódzkim Cy-

maja Komisya cz^di

wnioskowa

przysig na Konstytucy 3-go

j

potem zaprzysig te Kossowski, podszczer chtn o ile moPrzysiga bya i

trzy dni kor.

zoya

zwan

tak

z

dziaa

roku 1792,

gdy nadszed czas

prób3^

W

przeddzie wojny z Rosy,

przy rozpoczciu uzbro-

je, Komisya Obojga Narodów doniosa królowi pod d. 5-go marca, „si znalaz fundusz na erygowanie siedmiu ba-

e

talionów strzelców", braknie tylko na pacenie im

odu. Wy-

pacia po 4.000 czer. zip. na ekwipa Xciu Wlrtemberskiemu, mianowanemu do komenderowania gównym korpusem na Litwie, Xciu Poniatowskiemu (Józetowi), genera leute-

i

dowodzcemu wojskami na

nantowi,

28 maja

wysaa rozkaz nakazano

i

byy

Dnia

Rusi.

do superintendentów mudzkiego

oruskiego, aby wszystkie kasy Nazajutrz

Ukrainie

i

Bia-

transportowane do Grodna.

abie, superintendentowi

spawu

Druj-

aby przesea wszelkie wiadomoci o posuwaniu si oraz rozesano rekwizycj^ do Komisyj Cywilno-Wojskowych, aby pobieray podatki zamiast exaktorów; 30 maja kazano transportowa kas litewsk z Grodna do Warszawy i wypacono 776.200 zip. na erekcy puków kozackich, tatarskich, oraz na batalion}^ ochotników; na tene

skiego,

nieprzyjaciela,

*)

A/30,

str.

Pr. Ek. A'27, 1,

1861;

27,

str. str.

1,

49,

1948.

186, 361, 922, 895, 896;

A/28,

str. 3;

22 cel

a

we

w

póniej

tygodnie

trzy

nowe sumy

lipcu

12 czerwca

przyszed

kopolskiego o wkroczeniu

swoj gorliwo.

teraz

rozkaz

raportowania o

puci

bez

ca

600

i

Zamojskiego;

wszelkich

który

nidzy

nieprzyjaciel-

kazaa

prze-

ofiarowan3'ch przez Xcia Franciszka

sztuk

zalecia

natychmiast

je

wojsk

zaburzeniach;

ofiarowanych przez ordy-

broni

Komisyom

pobiera podatki, pomimo zbliania si

wa

Wiel-

Komisya zdwoia

Przesiaa wszystkim superintendentom

8 armat,

Lubomirskiego, nata

i

150.000,

raport do superintendenta

wojsk pruskich.

sobie „o obrocie"

potyczkach

skich,

wyliczono jeszcze

*).

kasyerowi

Cywilno-Wojskowym nieprzyjaciela,

litewskiemu,

i

odda-

Jezierskiemu,

znów otrzyma rozkaz transportowania wszelkich piez Grodna do Warszawy; przyja ofiary w pieni-

dzach

i

klejnotach

z

Cywilno Wojskowych,

Komisyj

podja si

Nadto

Wileskiej.

intcndentury

Xcia Józefa Poniatowskiego: daa polecenie

órawkiemu

superintendentom

magazynów zatrzymaa

i

i

przy

nawet

korpusie

fundusze (460.000)

Zajczkowi na urzdzenie

w Krasnym Stawie, Sandomierzu, Zawichocie, w magazjmie, Kazimierskim zboe ju poprzednio

sprzedane Szmulowi, delegowaa komisarza Horaina do obozu

Poniatowskiego

kasyera Jelskiego do obozu

i

porozumienia si o miejsce na magazyny

urzdzaa Komisya wypraw

Troskliwie

wojn. Bokiem

Jeszcze

1

JKiMci";

czerwca utworzya

delegowaa do

króla na

dla

„Kas Obozow pod

dwóch komisarzy, Lanc-

niej

którym do utrzymywania rachunków korespondencyi przydaa regenta litewskiego, Nielubowicza,

koroskiego i

Zabiely, celem

**).

z aplikantem

Horaina,

i

czyskim

i

przepisaa

co do W3Matkowania; 6 czerwca

*)

Prot. Ek. A, 28,

1465, 1473, **)

1460, 1486,

Prot. Ek.

1853, 1934,

1858,

str.

1760,

609, 613; A; 30,

instrul^cy

str.

248,

1259,

lub ka-

1531, 1463,

1891.

A, 30, str. 1689,

1878.

szczegóow

kazaa kupi powóz

1695,

1762,

1799, 1743,

1850, 1851,

2ó

w sze

kas, tudzie pólkryty powóz dla Nielubowicza i Lczyskiego; czterech ludzi miao pilnowa czerwca wypacono do niej 500.000 zp., i obsugiwa kas; 8 22 wydano znów 100.000 na obóz przy boku JKMci; nareszcie 17 lipca kazano wypaci jeszcze 36.000 „na dalsze potrzeby magazynu dla tego obozu, uformowanego iw aktualnym marszu zostajcego". Ale to by dzie fatalny; na tem samem posiedzeniu, zapewne w par godzin po zapisaniu owego „aktualnego marszu", trzeba byo do protokóu wpisa na^az Nielubowiczowi sprzedania kocza, koni i sprzStanisaw August uzna tów, do kasy obozowej skupionych pozosta w Warszawie! Nielubowicz zwróci ze za lepsze sprzeday 5.886 zp., a przeszo szekro sto tysicy stra-

rawan

pod

koni

—

cono marnie.

Dziao si zbj^t

Nastpi

wszystko za prezydencyi, jakkolwiek

to

podskarbich

pilnej,

teraz

litt.

Tyszkiewicza

popoch: wszystko byo stracone.

wynosi si do

18 lipca Czacki

Galic3i.

mia dobra zajte pod sekwestr rosyjski zbliy si do stronnictwa trj^umfujcego,

nie-

Dziekoskiego.

i

Nazajutrz d.

Ludwik Tyszkiewicz niezadugo musia i

skoro

obj urzd

Marszaka W. X. Litt. Komisya Obojga Narodów przetrwaa jeszcze cay miesic; d. 16 sierpnia Kossowski zasiad nawet na prezydencyi, stosownie do zawartej przed pórokiem ugody, lecz we dwa dni potem, 18 sierpnia, odbyo si ostatnie posiedzenie instytucyi, utworzonej przez

obalon Ustaw list

Rzdow. Na kocu

do superintendenta Prowincyi Krakowskiej,

wj'da konfederacyi szestwa, jako

*)

nie

„tjdko pod

mogcy

Prot. Ekon. A/30,

WSentenc3^onarzu kiewicza pod dniem 30

B,

lipca,

20

grob

si oprze"

now,

e

kas moe

niezwocznego posu*).

1761, 1943, 2009.

str.

1503. 1563, 1575,

str.

331 znajdujem)^ ostatni podpis T\-sz-

obecno

jego

wszake zapisan

dniem 16 sierpnia przy objciu prezydencyi przez Kossowskiego. ski

kad rk,

do 16

sierpnia

od staroci

drc,

(tame,

349).

str.

obecnie

protokóu znajdujemy

pod i Dzieko-

jest

swe podpisy na kadem posiedzeniu

a

24 Pozostaje

nam

si

jeszcze przejrze sprawowanie

w

tym okresie. Przypominamy, zwikszy si skutkiem zorganizowania

listów skarbow3'ch

oficyalistów

wych gazi suby. Dy misy e udzielone byy

tylko trzem pisarzom

e

oficyalik

tych

kilku no-

komornym,

jednemu za pobicie niejakiego Krzyanowskiego „wzruszenie spokojnoci obywateli", dwom za na mocy indagacyi bez wymienienia wykrocze; potem jednemu pisarzowi po z t3'ch

i

konsumpc3^jnego za zaduenie

datku

podatku skórov\'ego,

rewizorem

których

z

generaln^^m

si,

skórowej

manipulacyi

krakowskiego; ten sprzedawa skóry,

dwom

ofic^^alistom

by nawet województwa

(Krajewski)

jeden

i

zawini na 14.107 zp.,

a „dla uniknienia satysfakcyi skarbowi" wyjecha do Prus; Ko-

wic

mis3'a

pisaa do króla

w

Stra3',

aby winnego „sekwe-

strowa na komor Mawa odstawi". Nareszcie na oddalenie zasu3' te jeden in3'nier, porucznik Weber, posany do Siewierza „do kont3'uowania kopal wgli kamiennych; i

wod

kopalnie te zosta3'

zalane;

uatwienie cieku nie

byo

trudnem, lecz Weber, naogowi pijastwa oddany, pocz3'tywa miejsce kopalni nie za objekt

prac3'-,

lecz za fundusz do utrzy-

Wszystkich przeto dymisyj w piciu ksigach znalelimy siedm. Nadto zawini co Sz3'mon Szmulowicz, syndyl-: warszawsld, tómacz w skarbie do „charakterów" 3'-

mania ycia".

inst3'gator nie m.óg go znale, lecz pochw3'cia marszakowska, pisaa tedy Komisya do marszaka aby Szmulowicza do sdu jej dostawi *).

dowskich;

go stra

W.

K.,

Karom dyscyplinarn3'm ulegli: pisarz Ratneski z po wodu le zrobionej lustracyi dóbr Xny Jabonowskiej; udziekazano wróci honoraryum lono mu surow animadwers3' i

w

iloci

30

czer.

zp.;

manie urlopu; skazano

*)

A

27,

872.

str,

Prot. Ek. .V25, 232;

A

28, str.

pisarz

go na

str.

komor3^ Kazimierz za przetrzy-

50 zp.

478; A/27,

1201; A/28,

str.

str.

615;

kary;

2001;

A

A

27, str.

pisarz

komory

30, str. 79, 2041;

1281;

A,28,

str.

25

Bdzin

drugi

talne;

kupcom kredytu utraci salarium kwar-

za udzielanie

(komory

pisarz

by

Nagan te ydom"; nareszcie

„za preferency

pisarzy,

Opatowiec) za podobne przewiotrzj-mao dwóch

nagan.

nienie otrz3'mal tylko

do indagac}'! za niepobranie

yda, „eby si panu, Z pomidz}' exaktorów

z

stempla

puszczenie

by

on

a drugi (Ruszkowski, exaktor warszawski) za sie

— zawieszony

i

do indagacyi

to,

„e w

cza-

róne wybiera pocignity. Z rewizo-

exakcyi skadajcych podatki nie puszcza

datki"

wolno

by, nie narazi". skazany na 325 zp. kary,

pod którego

jeden

i

jeden pocignity

i

rów generalnych jeden skazany na utrat poowy pensyi kwartalnej za przetrzymanie urlopu, dwóch utracio cakowit pensy kwartaln za niepelnienie obowizków, nieposuszestwo lub niezupen pilno; jeden za nieregularne oddawaonych po czci dla siebie obracanie, stranikom bez przyczyny wymylanie i koni stranikowskich uywanie utraci salarium, akcydens, zapaci 2 czer. zip. stranikom musia odda konfiskat}' delatorom; rewizor generalny skórow}' (Stroski) zosta zawieszony i do indagacyi pocignity na skarg Komisyi Cywilno Wojskowej Chem-

nie delatorom konfiskat,

—

i

skiej

bicia

i

na

zaalenie

po wsiach

i

kilku

odbieranie raz danych

i

osób

pr3'watnych

za

zdzierstwa,

miasteczkach, za bawienie si handlem skór

kontraktów;

gdy w

pewne przesadnemi,

zarzuty okaza}^ si za-

ostatecznej

decyzyi

Komis3''a

zwolnia go od suspensy, pozbawiajc go tjlko pensyi kwartalnej i skazujc na dopat 940 zp. Suspensie uleg te jeden rewizor generalny tabaczny z niewiadomych powodów*).

Znaczna portu

dowiedzia

*) str.

cz

Czackiego,

1611;

A, 30, str.

tych kar wymierzona

który,

si o niektórych

Protok. Ekon. A 27, str. 663, 905; 1789; A/20,

450; A/27,

jedc

str.

1498.

str.

„zdronociach"

A, 25, str. 457, 568;

A/28,

bya na

do Krakowa

str,

1611; A/30,

A

30,

skutek ra-

w roku 1791, w Prowincyi

str.

1161:

A

28,

82; A;27, str. 1148; A/28, str. 487;

str.

1567;

A

27, str. 2032; A, 28, str.

26 Krakowskiej, co

spowodowao

oficyalistów na objazd

Z pomidzy

komor

i

Komisy do wysania dwóci rewizy cis.

superintendentów jeden

t3'lko

wielkopolski

otrzywa energiczne napomnienie skutkiem doniesienia, otrzymanego przez Komisy „z boku", aby komory celne tej prowincyi niezaniedbywaly rewidowa wyjedajcychi za granic powracajcycli, nawet bez W3iczenia jadcyci i z za granicy poczt. Innym za razem tene oficyalista dosta nagan w skutanio i póno, bo tek raportu regenta Ostaszewskiego za to,

e

w

rok po konfiskacie, sprzeda

moracli nie C3'alistów

towar Goltza;

w exped3'cj^achi. By

trzecli

W3'padek okradzenia kasy

spraw oddano sdowi wojskowemu;

du

na

byo wagi na szalacli, zkd wynika arbitralno

wincyi Mazowieckiej przez szyldwacia to

e

wycliodziy

Kaliskiego

funty

koofi-

w pro-

kadeta Lemcke, któr

dostrzeono,

tabaki

e ze ska-

niedokadnej

wagi.

Zarzdzono indagacy na komorze Mawa o niedbae exekwowanie dwóci kwitów przepuszczenie transportu napowrót bez cl a, lecz o wypadku tego ledztwa nie wiemy; nareszcie wytknito naduycie komorze Nieszawa, e od kupca Ragge pobraa 3.555 zip. ca od knotów zamiast 73 zp., bya to zapewne szykana lub zbytnia gorliwo, poniewa tak wysoka suma bya pobrana z powodu niezoenia auscugów i

Pomijajc tedy

przez kupca. statecznie

trzy

ostatnie

wyjanione, przekonamy si,

e

wypadki, niedo-

wszystkici dec3'zyj

wydaa Komis3'a w t3'm okresie 20 *). Chocia ilo absolutna rezoluc3'j karnycli na kady rok niniejszego okresu wypadnie wiksza ni w okresie drugim, a tembardziej ni w pierwsz3'm, jestem3'' jednak przewiadczedoszed teraz wanie do najwikszej ni, e zarzd skarbowy dyscyplinarn3'ch

dokadnoci sumiennoci, jaka Idedykolwiek, a przynajmniej w cigu ostatnich lat pótorasta, bya w Polsce praktykowana. i

W

bogatej literaturze z epoki sejmu czteroletniego,

*)

A/28,

str.

Prot. 14,

Ek. A/28,str. 768, 1811; A,'25,

491, 1036.

str.

w licznych

614, 37; A, 30,

str.

307;

27 broszurach

i

gosach sejmowych,

adnych wzgldów

obnaone byy bez

gdzie

spoeczestwa,

rany

wszystvie

nie na-

potkalimy adnej sl;argi na oficyalistów sl^arbowych. Autor celnicy przetrz,U\vag nad Uwagami" wspomina tyllv0, na komorach, „e w przepodrónych sali zawzicie tomoki trzsajcem rzemiole wszystkich zagranicznych trzsikieszonków przechodz", ale to wiadczy tylko o cisem wykonywaniu przepisów Komis}^ i powinno bj^ im za zalet poczytano. Inflantczyk Schutz wiadczy, i w roku 1791 na

e

granicy kurlandzko-litewskiej tku,

by

e

przetrzsany

ostro

suba

w

Kolm, pomimo znacznego dazapewne dla-

(szarf durchsucht)

pod kar *). Nic te prócz pochwa nie powiedzia o nich Morski w sprawozdaniu sejmowem. Komisj-a w jednej ze swoich not wspomina prz}' sposobnoci, raporta z prowincyi Ukraiskiej

tego,

moga

celna nie

tego zaniedba

e

nadchodz z

kad

regularnie

dwa

razy na tydzie, a

wic zapewne

Z bliszemi prowincj-ami komunikacya mo-

poczt.

ga

bj^ jeszcze czstsz. Samo wyznaczenie terminów 8-miodniowych na odpowied wiadczy o sprystoci w zaatwianiu spraw

subowych,

bo

telegraf nie istnia, a przestrzenie

byy znaczne. Dozór sta si teraz cisym, jak nas przekonywaj raporta Czackiego regentów, rewizye, zaalenia Koi

misyj Cywilno \'Vojskow3'ch.

Do wyznaczenia ledztwa

o

luk do

napomnie wystarcza-

wiadomo

powzita „z boku" **). Znamy te przykady odznaczajcej si gorliwoci oficyalistów. Tak, pisarz komory Opatowiec, Wdrychowski,

w

doniesienie delatora, lub

r.

1788,

„bronic kasy skarbowej

i

onej pilnujc,

uszko-

dzonym zosta na majtku swoim", za co Komisya wyznaczya mu 1.000 zp. nagrody. Skadnik tabaczn\' w Kaliszu,

*)

*')

Reise eines Liefllanders. Braunschweig 1802

,U

Turowskiego,

wag

str.

i

82;

n ad

Uwagam

dodaje on te:

,

nawet ladu tego przemycania dostrzedz kie szlaki

strzeone"; Prot. Ek.

A

i

o

mieszkajc nie

I,

str.

6.

yciu Jana Zamojskiego", uyd.

w

mogem;

26, sti. 171.

pobliskoci tak teraz

s

kordonu \vsz3'st-

28

czy swoich

poaru

„sam o sobie zapomniawszy, rzeratowa, ale skad tabaczny ocali". Zabor-

Nieciecki, podczas nie

staraniem ekonom suchedniowski, wasnym kosztem próbowa urzdzi fabrykacy stali, za co Komisja przyznaa mu zwrot expensy, gratyfikacyi 2.000 zp. podwyszenie pacy o 500 zp. rocznie. Jakiewiczowi, konsyliarzowi JKMoci, dyrektorowi kopalni, owiadczya Komisya swój „szacuGidlewski. administranek", bdgc z jego prac zadowolon. ski,

i

i

tor

by

biskupstwa krakou'skiego,

mu wadz

konfederacyi

utrzymany

Targowickiej,

przez

po

nav\'et

niechtn zwiniciu

zarzdu skarbowego „za dokadn aaministracy". Kilku oficerów milicyi skarbowej, oraz kilku oficyalistów cj^wilnych (Schroeder, Toporkowski) na wstawienie si Komisyi otrzymali nobilitacy od sejmu

Godnem wojny

jest

1792

uwagi zachowanie si oficyalistów podczas

roku.

przesyali

Superintendenci

wojsk nieprzyjacielskich

o wkroczeniu

Dubienk),

*).

urzdzali

wiadomoci

o bitwach

(np.

Komisj-a

wojska.

dla

magazj^n}''

i

pod

na

kazaa ostrzedz oficyaliczyli pod utrat miejsca". Napotykalimy wzmiank o udzielonych d3'misyach ze wzgldów politycznych, dokadnie wszake wiemy o jednym takim wj^padku z pisarzem komorj^ Ceknówka, Malickim. Wogóle za wida, oficyalici gorliwie suyli Komisyi Obojga Narodów w obronie Ustawy Rzdowej 3-go maja. skutek raportu

„eby si

stów,

z prowincja

z

Ruskiej

konfederacy

nie

e

Caa

kasa

litewska 675.439 zp.

zostaa przywieziona przez

Koliskiego z Grodna do Warszawy intendent prowincyi litewskiej

bo

eniu,

*)

nika 1792.

A

32,

str.

i

Komisya Skarbowa

nazajutrz

Prot. Ek. A/25, 1132.

str.

Super-

urzdze

Komisyi", ale

uwierzya temu oskarKomisja Cywilno-Wojskowej

zalecaa

InteresaTabaczne

5 czerwca.

zaskary kasyera prowincyo-

nalnego Jezierskiego „o niedopenianie niesusznie

d.

nie

ksiga

498;

A

28,

14, raport z

dnia 18 padzier-

A

27, str. 88, 2009;

str.

652;

29

oddawa

Grodzieskiej

za jego kwitem.

podatki Jezierskiemu

Jako z raportu jenera-lejtnanta Zabiely dowiadujemy si, e byo mu wydano 300.000 zp., a jeszcze w kocu lipca Jepozosta zierski odwióz z Grodna do Warszawy 13.000 zp., Z polecenia suwiernymi, a do ostatka, do d. 18 sierpnia. i

perintendenta prowincji litewskiej, Baranowski przywióz znc-

wu

Grodna

z

wincyi

w

d.

kas komor

10 lipca 45.920 zp.,

przywióz

biaoruskiej

Jurboga

i

320.038

Wierzboowa

w

stawszy si przez terytoryum pruskie;

t kas w

w

Wialbut

a

zp., d.

t.

28

j.

z pro-

cakowit przedo-

lipca,

„bawienie si jego

za

Komisya przyznaa mu 800 zp., nad norm (3 gr. od 1000 zt.) zwyprzy zajciu okokyci kosztów transportu. Zwaywszy, licy przez wojska nieprzyjacielskie, przy fatalnem i nader wyz

Prusiech za granic

kraju drugim"

e

ranem

znaczeniu

wypadków

lipcowyci,

oficyalista

mógby

korzysta z zamieszania, a przynajmniej nie spieszy z usugami dla upadajcej Komisyi Obojga Narodów, przyzna mugorliwo nasamsimy niekoniecznie pospolit uczciwo przód ogóowi poborców kasyerów, gdy nowa wadza nie znalaza przeciwko nim adnego zarzutu, a nastpnie Jezieri

i

skiemu, Sobolewskiemu, Wialbutowi, którzy do ostatka wszelgrosz

ki

dla kasy generalnej i uratowali przeszo Wielu za oficyalistów odmówio póniej posunowej Komisyi. Zaszed jeden tylko wypadek

ratowali

milion zp.

szestwa

uszkodzenia skarbu koronnego: órawski, superintendent prowincyi Ruskiej, od maja znajdowa si cia

Józefa

zboowych

mu stan

Poniatowskiego dla

wojska;

przed sob,

w

celu

wci w

urzdz;enia

obozie ksi-

magazynów

konfederacya Targowicka ale

urawski,

nie

usuclia

rozkazaa rozkazu

oddalonym w d. 13 sierpnia. Za zblieniem si ku Warszawie obozu, órawski odda do kasy generalnej 190.000 zp., lecz Komisya wysaa go znów na prowincy z poleceniem zakoczenia obrachunków z oficyalistami i wyprzedania zbó z magazynów. Zebrawszy z tej wyprzeday i z innych artykuów 111.950 zp. gr. 14, órawski ju do Warszawy nie wróci pienidzy nie odesa. Nie bya to i

za

to

zosta

i

30 jednak kradzie, ale sprawa polityczna.

Czytajc akta Komisi na fakcie, w cigu roku caego Komisya nie poczynia zwykych kroków prawnych do odzyskania straty, Deputacya Rewizyjna, wyznaczona w d. 21 wrzenia 1793 r., zrobia z tego powodu ostrzeenie w kwicie; domys okaza si trafnym, bo w r. 1794 znalelimy urzdow rezolucy Wydziau skarbowego w Radzie Najwyszej Narodowej z d. padziernika z podpisem Hugona Kotaja, wiadczc, superintendent órawski „dozna okropnej przemocy Targowickiej skutków... tak, i za granic uchroni si musia"... Przewiadczony sy],

domylamy si

e

tego, opierajc

i

1 1

e

o nieskaonej jego dla ojczyzny

i

skarbu wiernoci, oraz do-

kadnem powierzonych jego dozorowi dochodów sprawowaniu. Wydzia przywraca go do funkcyi, wzywa do powroobligowa tych, coby o miejscu pobytu wiedzieli, aby o tej zawiadomi go chcieli *). sama Deputacya co do wszystkich ogólnie superintendentów, jako te co do oficyalistów Biura Przybocznego, „równ z delegowanymi od tu,

Ta

rezolucyi

Konfederacyi Targowickiej oddaa sprawiedliwo

ci

w

zdatno-

obowizków". Tak zgodne uznanie rewizorów ze wszystkich spierajcych si midzy sob stronnictw jest najchlubniejszem najpewniejszem wiadectwem dla wyszych przynajmniej organów zarzdu Skarbowego. pilnoci sprawowania

i

i

Komisya Wojska Rzpitej Obojga Narodów.

3.

Pierwsze

ku

kiet}^

A

32, str. 250;

Nr. 94)

w

**)

K.

W.

Kampanii

z dnia

k.,

1

lipca

Lit. 1792, tom VI, ety-

z Brzostowicy

pod nrem 93.

do examino\vania Skarbu Obojga Narodów przez Grodnie roku 1793, wyznaczonej

Koronnego ucz3mione (druk) karty stronie.

z

ro-

1798, 1799, 1983, 2066, 1879,2013,

30, str. 1890,

raport Zabiely

stany Rzpitej sejmujce

Fr.

Raporta

Relacya Deputac}'!

na odwrotnej

odbyo si d. 21 grudnia 1788 Naw. Branickiego, hetmana w.

posiedzenie

Prot. Ek. A

*)

2059;

jej

pod prezydency

**)

Gaz.

B, 2

Rzd.

166 (Protokó Nr.

i

D, 2

na odwrotnej

1794, Nr. 1).

102,

str.

co

do Skarbu

stronie,

416.

oraz

E

2

31

w

przytomnoci Michaa Ogiskiego, hetmana w. lit., Ludwika hetmana polnego lit., or^z 12-tu komisarzy, których wymieni warto ze wzgldu na dziea, ich

T3^szkie\vicza,

wano

rkom

A wic

powierzonego.

wojewoda nowogrodzki,

byli

to:

Józef

Niesioowski,

L. Karnicki, kasztelan wieluski, se-

M. Starzeski, Cel. Czaplic, Teod. Szydowski, Tad. Dembowski, J. Zabieo, J. Szwykowski ze stanu rycerskiego, urzdnicy c}^vilni, Kazim. Krasiski, obony kor., Fab. Ojczyski pukownik, J. Czapski, równie pukownik, wojskowi; nadto obrani byli do Komisyi nieobecny wówczas Marcin Grocholski, wojewoda bracawski, Walewski, oraz trzej oficerowie: genera -major Stetkiewicz. genera-major pónatorowie;

St.

Bieliski,

szef, Mikoaj Radziwi, i pukownik Jeleski. Tym sposobem nowe ministeryum wojny skadao si przewanie, w dwóch

niejszy trzecich

czciach

prawie, z osób stanu cywilnego; oprócz hetma-

zawsze prezydowa, wchodzio do Komisyi tylko 8-miu wojskowych, liczc w tem Niesioowskiego, jako szefa na, który nie

regimentu,

i

a poprzednio

konamy

mia pewne wiadomoci wojskowe,

z jego sprawozdania o

nie wielce oryginalne,

ne, ale z

który póniej zosta rotmistrzem,

Starzeskiego,

bodaj

w kadym

pewnoci wymogom

W

zado. magaa ju

manewrach. czasu

XVIII w. organizacya wiele techniczn3'ch

jakich nie mogli

posiada

si przeurzdze-

kraju niepraktykowa-

zadania nie czynice

i

administracya armii

i

wiadomoci

C3^wilni,

jak

Jest to

i

imienia

z

wy-

dowiadczenia, t}'lko

nalecy

Nawet pomidzy' wojskowymi trzebaby robi W3'bór, szuka oficerów z W3'ksztaceniem spec^^alnem, z kwalifikac^^ami naukowemi, ze wszystkich gatunków brodo „stanu r^Terskiego".

kwatermistrzowstwa);

ni (piechoty, jazdy, art3'leryi, in3'nier3i,

cywilni mogli

si prz3^da

ch3'ba do cz3'nnoci kas3'er3kich, komi-

O tem

sor3'atow3xh, kancelar3'jn3xh.

e

m3'la, niewtpliwie dlatego,

czestwie szlacheckiem a dawna zaledwo Grz3'mutowski

wsie

w

ew

pojcia,

spoe-

wojskowo

w

b3ia,

dzie jeszcze

wsz3'stkiem sejm nie po-

mia

nie

r.

sabej

nowoczesna znan nie przechowaa si trad3T3'i.

1665 pisa:

na konia,

„m.nie

lubob3'm wola

nie

w

ciko bpolu kopy

32 liczy, albo nszemi ziemiaskiemi

zabawami fallere tempus" *). Jeszcze Sobieski przy nadzwyczajnym talencie, czyli raczej geniuszu wojennym, dokazywa cudów, ale ze mierci jego „znikny te laury". Potem przez lat sto prawie szlachcic

ju

chcia wcale

nie

„wsie

na konia",

w

liczy tylko

polu

kopy z rzemiosem rycerskiem wzi rozbrat. Co gorsza, przechowa w umj^le swoim przesdn obaw, sia zbrojna w narodzie jest narzdziem do zniszczenia wolnoci pui

e

blicznej i do ucisku osób prywatnych. I oto sejm, zebrany pod hasem reformy, uchwalajcy z zapaem 100 tysiczn armi, boi si, aby ta nieistniejca jeszcze sia nie znalaza si pod komend wojskowych, kae wydawa ordj'nanse

w

komplecie najmniej siedmiu osób, stara si zapewni tym

wikszo

kompletom

cywiln, jednem

sowem

— nie

szczdzi

usiowa, eby do machiny dobra jak najmniej zdatnego maszynist. Tak zoone ministeryum wojny w najlepszym razie

mogo by

ale

niepodobna

wykonawc uchwa sejmowych, byo spodziewa si po niem nowych a trafnych pomysów, sprawnoci, popiechu, energii w urzecz}'-

wistnieniu

wskazówek

Hetmani,

prezydowa

t

niezgrabnym

i

wedug

prawa,

tak

**).

samo jak dawniej,

po jednym kwartale

tylko

i

przepisów prawodawczych z kolei.

mieli

Baczc na

ówczesnych hetmanów aden nie posiabieg spraw nie ponosi na tem szkody; wolelibymy nawet, aby ich zupenie usunito, szczególnie Branickiego, który, mienic si jawnie Rosyaninem, wracajc z pod Oczakowa, z ochotniczej wy-

okoliczno,

z

da przymiotów hetmaskich, sdzimy,

*)

nowski

w

mow\% wyda Krz. Grzymutowskiego List}' ródacli Dziejowyci. Warszawa 1876, tom I, str. 11. i

Kalink w

bd w

„Sejmie czteroletnim"

§ 90.

z

osób

(I,

281

str.

cj'wiln)'ci,

za

Przecie

i

Departament

— 284),

ale wi-

spraw orskada si wycznie

mniemaniu, jakoby Departament wojskowy

ganizacji armii poprowadzi.

prawie

A. Jabo-

Godzimy si na krytyk prawa o Komisyi Wojskowej, skrelo-

**)

nej przez X.

dzimy

e

co do dziaalnoci jego

lepiej

powoujem}' si na

:

-no

^

^=5

CO" .

CO

'^^

c

?•

o .£^

^ oo ? ^ sl =

O

SS T-i

—

—

!M

rv>

:

o S 5 '^

S

.

•

,

s

ss

150 II

«

"

;

151

„

T3

a

«S

-^

c

a

go

o

o

'go CI]

.^

^ O 1^

>4^

>

c

a.

Cd

3 O

2 C g In

'X N c C rt cj O _in

•-

N

"
ni)-

Bala-

164 lali

energiczne

tylko

si nawet

protestacye

niezwocznie

patryotów,

czynów,

do

którzy

pomyleli

zabrali

mianowicie

o zbrojeniu si. Wolski, dawny pukownik regimentu X-go, owiadczy si z chci erygowania nowego regimentu piechoty, lub te puku jazdy od siebie mia da na to par tysicy dukatów. Na wniosek Sokolnickiego wykonano przysig wiernoci dla Ustawy 3- go maja wysano do króla i

i

prob o wybór

i

patentowanie regimentarza. Stanisaw August,

przychylajc si do objawionych

zoy

skowskiego, który

mu ycze, mianowa

za to podzikowanie

d.

Mia-

25 czerwca,

te zabra si

do werbowania „korpusu ochotników województwa Poznaskiego" w przesanych do Warszawy zaraz

i

donosi o 32, póniej o o 200 przeszo obywatelach,

raportach lipca

skarbowe

27

mundury przybran3'ch

cokolwiek exercytowanych".

i

dnia

nareszcie

117,

w

Mia te armatek 6

*).

Niezadugo potem, d. 1 lipca, „gdy zapa ogólny broniewolnoci swobód narodu ogarn wszystkie umysy", wystpili Kaliszanie z prob do króla, aby Stadnicki Franciszek, starosta ostrzeszowski, by przewodnikiem caego ich województwa. Wszake dopiero d. 15 lipca Stadnicki wyda nia

i

drukowan odezw

do JO.

JWW

Braci

Dobrodziejów z na-

„stawi si prócz rynsztunku wojennego wojewódzkim w czasie tygodni dwóch, t. j.

kazem: rze

ostatni tego

odebra z

miesica". Tymczasem

ofiar

59,207

martwi si

strzelb;

zp.,

tylko,

e

w

zamawia bro

mundudzie

na ze

lska,

ubranych 27, armat, 49 „z osiadej modziey nie id do ludzi

ochotników", zapewne skutkiem pogoski o wkroczeniu Prusa-

Tame

*)

w

nr}'

79, 80,

ad

nr.

212,

ad

nr.

171.

Leon

Wegner

Tow. Przyjació nauk Poznask. w artykule p. t. Konfederac3'a Województw Wielkopolskich... w rodzie, zawizana, str. 43", twierdzi, e z Wielkopolski zgromadzio si w krótkim czasie pod dowództwem Rocznikach

regimentarza szczan. z

których

broni.

Miaskowskiego

Twierdzenie ostatni

to

przeszo 5.000 ochotników szlachty miesprawdza si w czci przez raportj' urzdowe,

jednake

i

nosi

dat

27

lipca,

wic

dnia

zawieszenia

165

ków

*).

przyszo,

Obawy

nie

gdy

ze-

te bj^y niesuszne, lecz do sprawdzenia wojna ustaa przed zacrelonym terminem

brania.

Magistrat

Kracowa przysa

11

d.

lipca

sztafet

przez

owiadczenie cici obrony miasta, byle w bro przysposobionem zostao, prosi wic cróla o wydanie potrzebnej broni z arsenau

**).

Szlaclita

ju

bo

niej,

w

nie ofiary

województwa Kral'iatu Kowieskiego.

— —

Poniewieu

powiatu Upitskiego.

14.

W

Xistwa mudzkiego, Repartycyi R ssieskiej. Xistwa mudzkiego, Repartycja Szawelskiej. Uszaczu — Województwa Po