157 15 15MB
Polish Pages 326 Year 1897
1
WEWNTRZNE
DZIEJE
POfeSKI za Stanisa^Hra. Auofusta.
TADEUSZ KORZON. ///
WEWNTRZNE DZIEJE
POLSKI za Stanisa^zif a Au.gfiista (1764—1794).
BADANIA HISTORYCZNE ze
stanowiska
ekonomicznego
T WYDANIE podng
administracyjnego.
DRUGIE,
pierwszego wydaBia Ahadimii Umiejtnoci z iUustracyaini ^
i
Krakowie,
-^ 'm^ '
\r.
KRAKÓW.
WARSZAWA. jmakadem
Ksigarnia
ZWOLISKIEGO
w
dodatkanii.
xojvi
L.
i
j' rozrzdze (§ 48). Wkrótce wytoczya si przed sejmem Nie sprawa miejska, ale na innych cakiem podstawach. Dezwiniciu wiemy, jak strat ponosiy sprawy sdowe na partamentu Sprawiedliwoci; towanej
wieków
od
adne nage
i
powane
mogo.
Nareszcie
posiada
w
swej
mniemamy
jednak,
niebezpieczestwo
w
Polsce,
wynikn ztd
nie
Interesów Zagranicznych nie
Departament historyi
e przy ugrun-
sdownictwa
samoistnoci
wspomnie
zaszczytnych;
dla
za-
wizania z Europ stosunków, odpowiednich godnoci nieza lenego narodu, trzeba byo powoa innych ludzi, inn instytucy. Jako zastpia go z wiksz godnoci Deputacya (Sejmowa) do Interesów Cudzoziemskich.
Ze stanowiska prawnego
zniesienie
w
Rady Nieustajcej
nie
poniewa dziaalno a sejmu, obradami cay ten okres wypenia si Rady ograniczaa si czasem midzy-sejmowjm. Po upywie
ma nawet
*)
ga liga.
X.
znaczenia
Kalinka:
przewrotu
Sejm
czteroletni.
okresie trzecim,
Kraków, 1880 roku, tom
I,
ksi-
-
dwóch lat kad\' sejm ordj^nanjn}' odbiera od niej wadz rzdow, przekazywa t wadz nowemu kompletowi, a sam zawsze sdzc, posiada wykonywa wszelk moc: prawodawcz, rzdzc *). Uctiwaa z dnia 21 stycznia 1789 roku miaa tylko donioso polityczn, poniewa odrzucaa gwarancy czyli raczej jednego dworu rosyjskiego, gdy trzecti dworów, Austrya zaciow}'waa si w tej sprawie obojtnie, a Prusy owszem, same do miaego kroku praw swoici zrzek}' si, zacicay. i
i
i
i
i
biecj^ci i wykony\\'ania praw, przez sejm uciwalonych, ustanowion zostaa najprzód Komisya Wojskowa, która si ufundowaa jeszcze d. 21 grudnia 1788; po zniesieniu Rady sprawy zagraniczne przeszy w rce Deputacyi; prawem z d 19 listopada 1789 utworzone
Porzdkowe Cywilno- Wojskowe
Komis}"e
za ju,
z d. 15 grudnia
dopiero
stana
cz3'nnoci
zaatwienia
Dla
d.
w
r.
t.
roku
wadz
Skarbowe,
poczone
rozwiniciu
prawem
Litwie,
potem
Koronie;
Ustawy 3 maja,
Obojga Narodów, or30 czerwca, dwie Komisye jedn Obojga Narodów, d. 29 pa-
miejskici
w
dziernika; nadto na czele
stracyjnych
w
Komisya
24 czerwca
ganizacya
takie Komisy e
1791,
w w
Policyi
d.
wszystkici
stana wadza
tych instytucyj admini-
centralna — Stra,
dawniejsz Rad Nieustajc, lubo miennem urzdzeniem.
w innj^m
która
zastpia
charakterze
i
z od
Stra.
I.
Utworzona prawem z
d.
6 czerwca
1791
r.,
nie
bdc
wcale miniatur sejmu, stra skadaa si nie z trzech stanów, a^e.
oprócz pryniasa
*)
Vol. Leg. VIII,
i
nastpc}^ tronu, z samych
ewentualnie
fol.
99
(str.
73
,
Objanienie Ustanowienia Rady Nieustajcej.
art.
IV,
fol.
849
str.
582)
tit.
w
ministrów
marszaka sejmowego; nie mopowagi, jak dawniejsze Rady Senatu,
liczbie 5-ciu *)
ga wic u3'vva
takiej
i
si skaday z dostojników, obran3'ci do rezydencji Czonkowie stray byli to niby wspópracownicy przez sejm. które
w
doradcy korony;
króla,
intj^tulacyi
pism urzdowych naka-
w
Stray", kiedy dawniej pisao si zan bya Tym „Król za zdaniem Rady przy boku jego Nieustajcej". arynga: „Król
sposobem wadza, albo przynajmniej powaga królewska podzbliaa si do typu gabinetów, czyli ministeryów konstytucyjnych XIX wieku. Co wiksza, król by mocen powoywa do Stra}^ osoby wedle wasnego rastaa nieco, a Stra
uznania po jednej z
wa
kady
wj^dzia
kadego wydziau administracyi; poniemia po dwóch wielkich po dwóch zai
w
stray móg zasiada jeden tylko, obszerwic pozostav\'ione królowi prawo wyboru byo osignienia jednomylnoci nem nastrczao nawet politj^cznej w skadzie tej najwyszej wadzy rzdowej, tem-
stpczych
ministrów, a
do
mono
i
e
bardziej,
nominacya
dalece,
e
obowizywaa
t jednom3'lno
Ale o
lata.
wezwa dwóch
tylko
króla
tylko
ministrów z
na
dba wikszoci
Stanisaw^ August nie
dwa tak sej-
mowej: Potockiego Ignacego, marszaka w. litt., i Ostrowskiego, podkanclerzego w. kor., a trzech innych wzi ze stronnictwa rosyjskiego,
przywizanie jego
achowskiego i
w
mianowicie:
do
widokach
Chreptowicza,
osoby
swej
niby
i
zarczajc za
do ojczyzny, Jacka Ma-
odsunicia
go
od
asesorji
od wpj^wu na organizacy miast, a co najdziwniejsza, Bra-
e
pod pozorem, pod okiem króla i sejmu bdzie mniej szkodliwym. Gdy po d. 3 maja 1791 roku kanclerz Maachowski ustpi dobrowolnie z urzdu, bdc przeciwnym Ustawie polityce antirosyjskiej, Stanisaw August wezwa go napowrót przez kuryera. A godnem te jest ponickiego, h. w. kor.,
i
*)
ko minister
Marszaek, jako minister pieczci,
jeden minister
belli
i
drugi
polic}'i,
piecztarz,
jeden podskarbi.
kanclerz
lub podkanclcrzy, ja-
jako minister spraw zagranicznych,
e
dziwu,
sejmu
by
krok ten
Oko
*).
knowa
nickiego od
szawy Stra
wiedz
zrobiony za
i
z
upowanienia
sejmu nie powstrzymao jednak Brai Targowickich; po jego odjedzie z War-
króla
posiadaa wcale reprezentanta armii
nie
w swym
w ciwii zaczcia wojny obowizki „ministra belli" spady na Ignacego Potockiego, czowieka znakomitego, ale wojskowoci obcego. Nie mona bjlo tedy gorszego zrobi skadzie,
uytku
i
z prerogatywy królewskiej
ni
ten, który
zrobi Stanisaw
August przy urzdzaniu Stray.
znamy akt Stray **), jednake dziaalno jej okae si dos3' w}Tanie w aktaci wadz innych, które musiay si Nie
do
odwoywa w
niej
sprawacli wtpliwej natury
lub szcze-
gólnej wagi.
Skarbowe: Litewska, Koronna
Komisye
2.
i
Obojga
Narodów. Przegld pracy skarbowej tego okresu zaczynamy
95.
od Komisyi Litewskiej,
nie dlatego, ib}^
zasugiwaa na pierwwykadu. Bo dzia-
sze miejsce, lecz jedynie dla uproszczenia
alno subowa
zasobno
i
kasy
w Skarbie W.
X. L. zawsze
jeszcze pozostawiay wiele do yczenia.
Xi Poniatowski zbrzydzi
Poniewa Stanisaw
1)
Litw
nareszcie
i
szkiewicz
obj
zoy
dopiero
je
w Komisyi Dziekoski,
sobie
podskarbstwo wielkie, a Ludwik Ty-
w kocu
1791
roku,
wic
pre-
zydowa
cigle
toni
zawdziczajcy swoje wyniesienie asce zawsze si o t ask ubiegajcy; Kowidzieli w nim „zadawnion podo ***).
Stanisawa Augusta ataj
Sesye 423 z dnia 12,5
*) str.
157, **)
***) 97.
i
424 z dnia 13 5
w
Gaz. Naród, y O.,
159.
Znajduj si
Depart. (patrz Kraj
str.
i
Ignacy Potocki
i
prawie podskarbi nadworny, An-
jej
1882
O Upadku
r.
akta
w
Petersburgu
w
archiwum Senatu
w
III
z dnia 30/11.
Konstytucyi polskiej
3
maja 1791
r.
Lwów,
1793,
wci
OfiC3'alici popeniali
szya
opieszaoci:
na
naduycia, a Komisya grze-
mudzkim, Czartoumar on w r.
superintendencie
szewskim, liczono deficytu 5.926 zp., a ciocia
jednake sprawa
1787,
bya osdzon dencie ojowskim nie
ciy
siedzia; Zaleski,
e w „rku Klikowicza kilkakro
sto tysicy,
rostw nie
wpywa"
Dugi
w
zp.,
pose
i
w
i
spadkobiercami
zmarym inten583, a na zmarym
1790; na
roku
deces
Turowskim 205
pisarzu kachi"
z jego porczycielem
jeszcze
kwocie
rewizor
Biaynicki
mówi w
trocki,
izbie
Piory, oficyalistów skarbu
e
kilkadziesit
w
„acuszsejmowej,
zniko kwarty ze sta-
tysicy
litt.,
*).
umorzone: pozostawao do
Rzpltej nie bjly jeszcze
pacenia sukcesorom
Hreiorego
rom Chrzanowskiego 7.200
i
Ogiskiego 60.000, sukceso-
skarbowi JKMci subsidium
chia-
rilativum za lat cztery **).
Dociody nowouclnwalone nie by\^ umiejtnie administrotak. Kompania Tabaczna nie dopenia warunków kontraktu; pose Bernowicz ukarania jej, ale podskarbi Dziekoski zauway, i Komisya uznaa j za niewinn na
wane;
da
podstawie explikacyi,
przysig
stwierdzonej
by
Rezultat gospodarstwa takiego
1789
mi,
podczas
r.,
Sapieha, tak
litewski
***).
smutn}'.
W
styczniu
rozpraw o funduszach! na projektowan ubogi,
jest
Kady
e e
ar-
mówi: „Skarb na opat wojska brakowao mu
marszaek konfederacyi
litewskiej,
widzc, 300 zp. tylko ma remanentu; widzc, jest podupadym, jeeli poyczy, to chyba w nadziei prz3^szych podatków to za dzielnoci JO. Xcia Podskarbiego (St. Poniatowskiego), z wasnej osoby swej majcego kredyt". Jako po uchwaleniu 3-ch milionów poyczki nieraz...
e
i
*)
1790
1789
Butrymowicz:
**)
Tame,
***')
Dy ary us
str.
76.
Relacya
D
z.
str.
Czyn.
63, 72. S.
G. W.
sesya 267
z d. 21/5
r.
r.
z krótko
zebrany Dufoura, sesya 174, z dnia 16/10
.
e
podskarbi Dziekoski doniós, dyt u Teppera
jce
2 milion}^
Skarb Litewski znalaz kre-
prosi przeto, aby brakudopoyczyla Komisya Sk. Kor. probie tej, ciwalebnej tak „stao si zado". Pomimo
na
tylko
1
milion,
i
wiemy, uczynnoci ze strony Komisyi Koronnej, w rok póniej Sapieia znowu biada w izbie: „nastpuje rata septembrowa, a w Skarbie Litewskim brakuje 3 milionów do zapaty wojska" *). Niejednokrotnie te z powodu braku funduszów powstrzymywanem byo urzdzenie wojska litewskiego nawet w listo
jak
a
padzie, kied}'
szy ju
wtargnienia
„na przypadek
ord3'nanse
wojska obcego" **), a nadto Komisya Wojskowa uskaraa si na opieszao Komisyi Skarbowej Litewskiej w zaatwieniu interesów: w maju 1789 pisaa not do sejmu o zalecenie Komisyi rzeczonej „znajdowania si w komplecie zupe-
nym
W
wojska"
maju 1790 roku pose orszaski, Gutakowski, domaga si,
aby
„zaczynajc
podskarbiego w.
od
komisarza wszystkim zalecon
wowaniu
286;
swoici".
funkcyi
Dyaryuszl788r.
*)
str.
da wzgldem
nieprzerwanie dla uskutecznienia
Dy
a
r.
a
litt.
do ostatniego
bya wiksza pilno w spraJako marszaek Maaciowski
(urzdowy), sesya 53 z dnia 21/1 1789
Dufoura, sesya 117, z dnia 12/6 1789
r.;
r.,
sesya 285, z dnia
12 7 1790. **)
Tak, skutkiem noty od Kom.
Lit.
z dnia 26/6
1789
r.
Komis3^a
Wojskowa musiaa powstrzyma ^nakazany ju zacig 50 gów do kadej kompanii (K. W. 170, str. 239); dnia 2,9 1789 r. przyszo znów zawiadomienie o braku funduszów na
od;
dnia 18/2 1790
r.
nie b3'-o jeszcze za-
wiadomienia o stanie dochodów, a z tego powodu Komisya Wojskowa nie
moga
jeszcze
kompletowa regimentów podug
e
dnia 25/6 1790 roku doniosa sejmowi,
w
Litwie
1791 dnia
W.
173,
str.
dla gwardyi
szu na strzelców,
174);
batalionów niepodobna
formowa dla braku 3,027,580 zp. (K. W. 176, str. 140). 5,9 przesan bya znów skarga do króla, e Komisya
W
r.
Skarb.
nawet na bro, amunicy, obóz dnia 2/11 nie zapewnia funduprzez co znów powstrz\'many by zacig tak strzelców,
Litew. nie przesea asygnacj^j na sukno,
od
etatu (K.
drugich
lit.
[K.
jak drugich batalionów
W.
i,K.
184,
W.
str.
str.
i
77);
198,
264).
za
zgod
W
napisa do Komisyi
izby
upominajcy
Skarbu
Litewskiego
list
*).
takim
rzeczy
stanie,
sz reform byoby
najpodasz
i
najpoyteczniej-
skarbu litewskiego z koron-
zjednoczenie
nym pod rzdami Komisyi Obojga Narodów. „Cio czua niedostatek skarbu swojego, cio wyLitwa cigy niead korzeni z magistratury nad nim przeoonej nie moga dugwatów, który w ni Tyzenhauz zaszczecha drapiestwa pi, opieraa si jednak poczeniu" — powiada Kotaj **). Nai
i
w
reszcie
d.
29 padziernika
syi Skarbow^ej
nowa
zapado prawo o Komi-
1791
Obojga Narodów,
ale dopiero d.
1
1792
lutego
otwart zostaa. Komisarze z biurem przybocznem przenieli si do Warszawy, a podskarbiowie, pozostawieni bez potrzeby w dawnej liczbie, uoyli midzy sob kolej
instytucj^a
prezydowania.
Przeciodzc do Komisyi Skarbowej Koronnej, widzido 1792, bo niej t3'ci samyci komisarzy z r. 1786
2)
my w
a
sejm czteroletni nie zmieni
wau
spraw
ci wykadu,
opowieci
wanyci
o trudaci
trzeci
najgorliwszego
Wr. Czacki
okres
wród
czasu
na-
Nie zaszkodzi tedy jasno-
trudnyci.
jeli zagaim}'
Czackiego. czteroletniego.
i
braku
ici dla
przerwan (w
komisarzy, Tadeusza
z
1788, jeszcze
przed
zoy
o
raport
§ 89)'
otwarciem sejmu
administracyi
w
tabaki,
marcu uwagi wzgldem iandlu z Modawi bilans handlu z tym krajem, oraz taryf celn; z objazdu bowiem komór Ukraiskich pojecha z upowanienia Komisyi do Jass dla porozumienia si z Niciem, czjdi Hospodarem Modawskim, Ypsyanti. Uwagi byy przez Komisj^ uznane na „poyteczne", raport, mieszczcy w sobie wyszczególnienie traktatów pomidzy Polsk Modawi od XVI w. zawieranych, a
i
i
*) z dnia
1793,
K.
w. 168 pod dniem
17^ ") O upadku
6,5 1789
r.;
Dy
a
r.
Dufoura sesya 273
21,5
11.
96.
konstytucyi
polskiej
3
maja 1791 roku.
Lwów,
w
w
czasopismach ówczesnych. Obok tego „Uwagi wzgdem handlu Tureckiego" z historycznym przegldem traktatów i umów nie tylko Polski, ale te innych mocarstw z Porta Otomask, oraz kapituRównie uoy i wasnorcznie do Protolajye handlowe. kou Sekretnego wpisa pod d. 23 marca 1789 roku not do
ukaza si
zoy
te
druku
Czacki
wzgldem
Deputac\a Interesów Cudzoziemskich z
handlu Polski
w
Przegld historyczny traktatów pocz^^na si
Angli.
dokumencie
1388
od
tym
midzy
mianowicie od traktatu
roku,
Ryszardem II, królem Angielskim, a Konradem, Mistrzem Krzyackim. Wypracowanie takich dokumentów jest „pedantery",
godn wdzicznoci trudu, ale
czy
i
te zarazem
o
gorcem
si do podniesienia
nienia
przez opiek
bo wymaga
podziwu,
i
pragnieniu i
Czackiego
rozszerzenia
Zoy
rzdow.
duo
nietyko
niepoledniego przygotowania naukowego. handlu
wiad-
przyczy-
krajowego
jeszcze taryf austryack
w j-
raport o handlu z Gaicy; a gdy w roku zyku niemieckim 1790 Deputacya Interesów Cudzoziemskich zaja si spraw traktatów handlowych, Czacki, który wspólnie z Mikorskim i
bv delegowany do konferencyi z Deputac3', napisa dla niej cenne memoryay historyczno-finansowe o handlu z Rosy (jak si zdaje) z Prusami. Wasnorczne bruliony tych mei
moryatów ogldalimy IV ym. Przed otwarciem
si objechania miejsc syi instrukcy.
i
z nich
uytek robilimy
te sejmu (w solnj^ch
Zrobi wicej
Posugujc si
kwietniu)
w
rozdziale
podj
Czacki
otrzyma stosown od Komi-
i
i
staranniej
ni
ta
instrukcya
skarbowymi wiadomociami inyniera Mehlera (z artyleryi Koronnej) zbada róda solne w Busku, Solcy, Owczarach, Bejscach, Gumiennic)^, Wchocku, Rczkach, oznaczy procent zawartej w wodzie soli, oceni widoki warunki expIoatacyi, porobi mapy, a przy tej sposobnoci bada te kopalnie wgla kamiennego sparzeki Nidy. Raport obszernj^ bj^ zoony wraz z mapami ju d. 16 czerwca; Komisya, owiadczywszy sw^ wdziczno, przesaa go Radzie Nieustajcej, eby udzieli
zalecaa.
oficyaistami
i
i
i
wno
10
skarbowego
poparcia
Buskov\-i
Solcy.
i
Jednoczenie doniós
te Czacki o zalewach Wisy pod Nowem Miastem Korczynem oderwaniu brzegu ku Galicy objani! rzecz map, wedug swego zwyczaju; Komisya przesaa not do Rady Niei;
i
ustajcej,
W
dajc
na
roboty
kred3'tu
tyme miesicu czerwcu, gdy tak Czacki da si znów „uprosi"
by}',
w
soli
m. Lublinie;
poznaki
w
sumie
9.500
obszerne prace
do
zip.
zoone
poznaków podró odby
rewizyi
bj^y mylne,
ale
W
nakazywanj^ch rewizyach rzek pracowa trzeba byo. Bugu Warty pod wzgldem spawnoci Komisya kazaa i
i
skada
„podug wzoru Czackiego do rz. Nidy", polasów nadbrzenych *). Gdy si zebra sejm czteroletni, Komisya wydelegowaa do Izby Sejmowej Czackiego z Lanckoroskim. Udzia jego w prawach sejmowych jest wan}': d. 16 kwietnia 1790 czytano projekt jego o sprzeday starostw w Koronie za 10, raporty
mijajc tylko
a
w
Litwie
w
d.-3
w
Komisyi:
cen
za
3 miliony
na
zaspokojenie
potrzeb
wojska;
przekada on niedogodnoci podatku skórowego w mowie, która musiaa podoba si suchaczom, gdy Jezierski, kasztelan ukowski, zabierajc gos zaraz po e „si niedobrze wyda po mowie starosty niej, uprzedza, nowogrodzkiego"; nalea nareszcie Czacki do liczby twórców Obok tego zawsze by czynnym Konstytucyi 3-go maja. sierpnia
t.
ukada
r.
spoinie z Mikorskim, pisarzem,
i
Górskim,
w r. 1789; konferowa Ekonomiki wewntrznej kra-
komisarzem, plan administracyi tabaki z
Deputacy do uoenia
jowej
w
1790
r.;
projektu
podj si jecha
do Krakowa
w
celu usta-
Prot. Ek. A/25, str. 84, 150. Dzie. Handl. 1788 roku, Prot. Ekon. A 35 pod dniem 23/3 1789 r, (kart}-- nienumerowane. Prot. Ekon. A 25, str. 151, 197; D z. Handl. 1778 r., str. 585; Prot. Ek. A;27, str. 382; A;26, str. 381, 148, 649; bruliony w plice 78 „Uwag wzgldem handlu Polski z Porl Otomask, Rosy, Prusami innemi pastwami od roku 1789 do 1793"; Prot. E k. A/. 5, str. 260; D z. Handlowy 1788 r., str. 589, 678; Prot. E k. A 25, str. 383, 381, 402, *)
str.
663.
i
584, 587.
11
nowienia zarzdu nad zamkiem, obmylenia tecznej opieki palni
rzdowej
dla miasta
wgla kamiennego
wkada w
itd.
rodków
Krakowa,
do sku
zwiedzenia ko-
Niepodobna doledzi,
ile
zaatwienie czynnoci biecej biurowej;
pracy
pewnem
e
utrzymywa dozór nad protokóem ekonomicznym, bo we wszystkichi ksigach od r. 1787 znajdujemy jego podpisy pod kadem posiedzeniem, a wierzymy najmo cniej, podpisu przemazywa czyta to, co podpisywa; nie potrzebowa, jak niegdy Lipski. Wszj^stkie te ksigi protokuów z epoki jego urzdowania znajduj si we wzorowym porzdku. Do otwartej w d. 1 lutego 1790 Komisyi Skarbowej Obojga Narodów wszed take Czacki, jako czynny spópracownik. Nowa organizacya zarzdu prowincyonalnego pod tytuem „Urzdzenie Namiestniczego rzdu w prowincyach
jest tylko,
e
e
Skarbowj^chi",
nie i
nowy
i
jego dzieem, jak
zmiany
w
s
jego
przewa-
poprawki
brulionaci, tudzie rozwinicie tych zasad,
on poprzednio ju,
y
regulamin samej Komisyi,
wiadcz wasnorczne
on mianowicie
w
raportach z
r.
1787,
do scentralizowania
by podawa.
funkcyj
które
D-
skarbowych
w rkach superintendentów, którzy mieli stale przebywa w miastach, obranych na siedlisko kas prowincyonalnych; zaprowadza cis kontrol za pomoc ksig, troistych protokóów
i
„conduite listy", czyli atestacji subalternów przez su-
perintendenta;
Komisyi,
obostrza
stów (odbierajc
karno, ogranicza
urlopy.
Co do
wadz mianowania wszystkich oficyalit wadz podskarbiemu); usuwa stanowczo
oddawa
jej
sprzeda funkcyj, a nawet wpj^w protekcyj prywatnych. Nie potrzebujemy dowodzi, te zasady wybornie posugiway do udoskonalenia machiny administracyjnej i do wyrobienia zdatnych urzdników. Nadto Czacki byl „uproszony" razem z Antonim Woowiczem do redakcyi praw sejmu czteroletniego (w lutj^m), do zrewidowania Koron i insygniów Rzpltej spoinie z Horainem (w kwietniu), do traktatów z ksidzem Ossowskim, plenipotentem bankiera de Haan, o poyczk (wespó z podskarbim W. Lit. Tyszkiewiczem, Komisarzami Wo-
e
12
owiczem (w maju);
yszkiewiczem, tudzie do jakiego interesu posano go do przejrzenia „planty"
i
nareszcie
okoo kanau Aluciawieckiego (te
bót
w
maju,
d.
soli
ro-
22-go).
w tydzie potem nadszed ju raport od superintendenta Ukraiskiego o wkroczeniu wojsk rosyjskicli; d. 31 maja sejm Ale
si odroczy;
zreformowanycli lub
istnienie
rzdowyci znalazo si na
instytucji
stpienie króla
usuno
opuci swoje
T. Czacki
pooy.
dla kraju
stanowisko,
Pod dniem 18
Ekonomicznym jego
kóle
dla przeniesienia sreber
w
wojsk
Przy-
rosyjskich
ku
skutkiem poniesionycli przez wojsko polskie poraek, grunt z pod nóg twórcom zreformowanego rzdu.
stolicy,
tem
zblianie si
szybkie
i
nowo utworzonycli
ostrzu miecza.
na którem
lipca
„memorya"
z
spocz
w
daniem
efektów do Galicyi,
i
plikaci arciiwalnych
tyle
znajdujemy
zasug Proto-
pasportu
a niedugo po-
akt z d. 25
t.
m., zezna-
ny przed grodem w Lelowie, o „odstpieniu od funkcyi komisarstwa Komisyi Skarbu Koronnego" *). nic
O innych komisarzach, doda do poczynionych
Lanckoroskim,
Antonim
Górskim, chorym
zi-ia bliej,
to:
podczaszym latyczowskim. kawalerze orderów polskich,
s
ciechanowskim.
tych zapewne, których
a
„Co do Skarbu,
ckiego:
mamy
Inni anonymami mielimy sposobno pospada zaszczyt sów eleskiego, kasztelana Bie-
Na
dla nas.
nie
owdzie wzmianek, jako
i
Kamienieckim,
o Dominiku
i
kolegach Czackiego, tu
ten do zazdroci obcych potennajdoskonalszym stopniu jest administrowany". Podamy chyba zwikszony poczet w Komisyi Obojga Narodów. Fundowali w d. 1 lutego 1792 r.: Kossowski, podcyj
w
dzi
j
skarbi
W.
W.
(potem przyby
Kor.
Dziekoski, podsk.
Lit.),
Prot. Ek. A/25,
*)
pod dniem
1
marca;
A/30,
str. str.
t.
d.";
A/30,
str.
159, 593,
Ludwik Tyszkiewicz, podsk.
W.
578; A/26,
X.
str.
Kor.,
jej
Benedykt Mory-
Lit.,
425; A; 27,
1323—1354, bruliony
rów tyczcych si Komisyi Skarb. i
n.
organizacyi,
1103, 1162, 1951.
str.
w plice
1385; A, 28
26 „papie-
archiwów,
wadz
13 koni,
W.
pisarz
Adam
Lit.,
X.
Górski
Woowicz, chory Nadw.
Antoni
Lit.,
chory
ciechanowski, Ludwik Sobolewski,
sdzia ziemski lidzki, Józef Okcki, sdzia ziemski warszawski, Dominik Kamieniecki, podczaszy latyczewski, Stanisaw Jelski, Samuel Korsak, pukownik wojsk lit., Antoni Lanckoroski, Jan Nepomucen Horain, wojewodzie brzeski litewski, Gotie, plenipotent wydziau lubelskiego, Dembowski, plenipotent wydziau czyckiego, Lyszkiewicz, plenipotent wydziau pockiego; Czacki na otwarciu nie znajdowa si. Trzymania sentencyonarzów podjli si: Sobolewski ekonomicznego,
—
—
sekretnego *). Okcki jurydycznego Do czynienia miaa Komisya duo rech
i
w
cigu tych
czte-
niezw3'kl dziaalnoci reformatorsk odznaczonych.
lat,
Oprócz zwykych zaj administracyjnych sdowych, oprócz wykonywanych albo projektowanych przez Czackiego, a v\yliczonj^ch ju rozrzdze, Komisya trudnia si reform kilku dawnych organizacy nowych podatków lub dochodów. Tak, od pocztku r. 1788 czyni si przygotowania do objcia wyi
i
robu
o tem
czem
z
r,
i
Meisnerem,
póniej
Tepperem,
i
z
e
tytunie,
zawarto
dla pisarzy,
oznaczono ceny,
nowy
kontrakt
z
wydano Rafalowi-
komisantem tabak zagranicznych pod Frankfurtu z Offenbachu). Takie znajdujemy czsto; zawierane za byy jako
dostaw (gównie
kontrakty i
1782
ma sam zakupowa
instrukcy o
zblia si termin konAntrepryz Tabaczn; ogomarcu uniwersaem, zapowiedziano,
w ju w
zawartego
szono skarb
gdy
handlu tabaki na skarb,
i
traktu,
z
z galicyjskimi
kiewiczem z Jarosawia),
i
dostawcami (Wapiskim. Jusz-
z rosyjskimi producentami (np. Ne-
ydami (Rbino wiczem, ZelmanoOd nowego 1789 roku fabryki ze wszynarzdziami robotnikami, oraz magazynem przeszy
steernkow z Nieyna),
i
z
wiczem) z Grodna. stkiemi
na
i
wasno
skarbu
od umówionej
skano
*)
Prot.
za
opat
581.179 zp.,
sumy ustpstwo
Ek. A/ 30,
str.
1.
ó 1.1 79
przyczem
uzy-
Do
plan-
zip.
14
uyto kolonistów amerykaskich.
tacy i
si pomylnie
w
i
padzierniku 1789
r.
Operacya rozwijaa Komisya zadaa ju
od sejmu upowanienia
do uycia na roboty tabaczne wisumy, mianowicie 1,000.000 zip. Otrzymawszy to upowanienie, ustanowia zaraz D^-rekcy Tabaczn mianowaa cakowity komplet oficyalistów do tej gazi (d. 30 grudnia), a gdy wszystko byo urzdzone kszej
i
w
i
ruci
wprawione,
ca
wszeclino
wtedy
Wykonywajc prawo zarzd pocztkiem
misya (z
dóbr
w niem
dobra biskupstwa
i
starannych
góowej 1
tyle prawie
aw
stronnic),
cz
na skarb zaAle boga-
intraty.
po dokonanej
dóbr
podobnie
r.);
przedmiotem 15
bya puszczona
intrat z
licznych
bardzo szcze-
instrukcyi, obejmujcej
(suma ogólna
z licytacyi
krakowskiego
mogy by si
stao
dla Komisyi:
(podug
lustracyi
nie
48.334 zp.
tylko
krakowskie
zaj
obja Ko-
biskupichi,
biskupstwa
15 lutego 1791
(d.
Chielmskiego
poniewa daway
biskupstwo
te
po-
100.604 zp., oddaa na wiecz-
intraty
ny fundusz Naruszewiczowi jte,
obwiecia
potem zlustrowaa biskupstwo uckie,
1790),
r.
dobraci
o
nasamprzód
znalazszy
lecz,
uniwersaem
*),
punktów
w
dzier-
wyno-
kategoryi
tej
sia okoo 400.000 zip.); reszta przesza w zarzd wyznaczonych przez Komisy oficyalistów: Gidlewskiego, administratora generalnego, z generalnego, z
pac pac
6.000
Kuszewskiego, kontraregestranta
i
4.000 rocznie.
Szczególna
uwaga bjia
zwrócona na „kunice" Sanisonowskie i Suchedniowskie, które zaczy dostarcza nie tylko elaza, ale te rozmaitych
wyrobów
dla
wojska,
jak to
ju
widzielimy
w
rozdziale
Pragnc doprowadzi zakady swoje górnicze do najwikszego moliwie rozwoju, zamówia Komisya 4-ch o przemyle.
*)
czne
ks.
Prot. Ek. A
Dyaryusz
1790,
sesya CLXXXIII 3 .\
27
str.
25, str.
14, raport}' z dnia
1429.
tom
11
I,
cz.
1789 r;
154,
164,
170, 206;
25 lutego, 19 maja, 2,
P
r
str.
127;
D
o
Ek
o n.
t.
z.
3
Interesa Tabawrzenia 17?2
Czynnoci str.
678,
1052,
S.
r.
etc.
G. W.,
1364.
1367.
15
majstrów sekretarza
Starania
wa
porednictwem
dyrektora, niejakiego Winberga, za
i
legac}^
jeden
w
polskiej
tych majstrów
z
po wypadkach
1792
skutkiem,
ponie-
ju
przyjecha
(Anders Simpel)
po odebraniu
r.,
Sierakowskiego.
Sztokholmie,
uwieczyy si podanym
nie
te
biskupstwa kra-
dóbr
(by jednak opazapewne dowiedziaw-
kowskiego skarbowi, po drugim rozbiorze
cany
uywany
i
szy si
wcale
o
podczas 1794
inni,
r.);
Komis3^ spotkaa,
jaka
katastrofie,
przybyli
nie
*).
Wykonanie sawnej konstytucyi czynio Komisyi
duo
bardzo
podatku ofiary przy-
o
9 czerwca
Dnia
pracy.
1789
wydany zosta pierwszy „Uniwersa wzgldem podatku
roku
na 23-ch stronnicach
ziemskiego" z podpisem Kossowskiego,
druku
doczono
in folio;
do niego instrukcy
dla
komisarzy
W
par tygodni powyszed drugi te obszerny
co do wynajdywania czystego dochodu.
d. 27 czerwca 1789 r., uniwersa „o zapadych prawach podatkowych", przy którym podanych byo sze formularzy do taryf i tabel nowych; wtedy to nakazano zrobi pierwszy popis ludnoci, a wzory,
tem,
wiejskiej, dla
e tak
w w
byy te
schematy,
czyli
podobne
przez
ydów
mieszczan
te
jako
tajemnicy;
Karaimów.
nieosiadej,
rodzinach, posiadajcych wiekuistej
i
a
wiksze dobra
e
prawda,
ludnoci
dla
Szkoda
byy wypracowane
schematy nie
zagrodowej,
Komisy uoone
nawet
dla
tylko,
szlachty,
liczba
gów
ziemskie, pozostaa
Komisya,
kierujc
si
wzgldami finansowemi, zapatrujc si na czynno popisow nie bya interesowagów, opacie ofiary lub innego podatku staego nie podlegajcych. nastpnym roku (1790) zadaa od sejmu instrukcyi, od maja za zaczy wychodzi
tylko ze stanowiska poborcy podatków,
na
w
zebraniu liczby
W
rozrzdzenia
*,
Hand str.
1.
1180;
wzgldem
Pr. Ek.
1790 -\
r.,
A
27, str.
str.
32, str.
200
1278.
dopenienia,
167;
— 22)
;
1188;
A
Prot.
czj^ii
28, str.
E
k.
poprawienia lustra
166, 337, 365;
A/26,
str.
Dzie.
793, 806, A/28,
16
chocia poprzednia ju dala przybytku 60.000 Komisya przy swoim uniwersale podaa nowe wzotabel. Weryfikacyi ludnoci zadaa ta sama Komisya nocie do marszaków sejmowych z d. 17 marca 1790 r.,
cja ludnoci,
d3'mów. ry
w
e w
przekonawszy' si,
chodz znaczne jako
inne
porównaniu
z
lustracy 1775
r.
za-
byy cakiem opuszczone, Po otrzymaniu wyjanie ro-
rónice: jedne wsie
miasta
zapisane
*).
zesaa wzory do Komisyj Cywilno-Wojskowych. Wprawadzenie nowego podatku skórowego zmusio Komisy do urzdzenia nowej a licznej, bo z 400 osób zoonej suby, zaopatrzenia jej w instrukcye obwieszczenia poi
wszechnoci
uniwersaami (pierwsze z d. 2 3 grudnia 1789 r.). Xa pocztku wszake 1791 r. (d. 15 marca) Komis3'a, przekonawszy si w praktyce o licznych wadach tego podatku **), przesaa do sejmu not z propozycy zreformowania go na podatek od rzezi. Uchwaa zreszt zapada podug projektu Wawrzeckiego, posa brasawskiego ***); po nadejciu nowej konstytucyi reform t wykonaa w cigu m.iesicy kwietnia i maja, wj^dawszy nowy uniwersa nowe i
i
wyznaczywszy nowych
instrukcye,
oficyalistów ****).
Pobór zwrot podatków protunkowj-ch, pobranych sposobem poyczki, dokona si przez zwykych poborców; wymagaa wszalce ta operac^^a kilku uniwersaów znacznej manipulacyi rachunkowej. Zanotowa winnimy, wanie oficyalici skarbowi donieli o popenianem przez niektóre i
i
e
Prot. Ek. A
*)
A/28
309, 603:
Cz.
26,
1839;
G. W., sesya 229,
S.
str.
569—597, 683—690, 703— 706;
o przybytku 60,000
1790
A, 27, str.
dymów Kossowski w D
z.
r.
W
Warszawie rzenicy znieli wiee skóry do szopy skarbonikt koo szopy powsta od nich taki fetor, otwartym nosem przej nie móg. Trzeba byo 5C0 skór utopi w Wi**)
wej; z
str.
le.
zaczy
K
i
t
o
***)
**•*)
1269, 1289,
e
one gni;
w
i
c z
I,
132.
Gaz. Nar. y Obca, sesya sejmu 415, 11/4 1791 r. Prot ok. Ek. A/26, str. 1149, 1173, 1184, 1194, 1206, 1253, 1271,
1217, 1233, 1245:
491, 701, 715, 719.
A
27, str.
1057,
1123; A, 28,
str.
373,
17
dwory naduyciu, mianowicie: o spychaniu tego podatku na chopów, i Komisya zaraz (d. 1 kwietnia 1789 roku) wydaa stosowny uniwersa „o nierozkadaniu podatku protunkowego na poddanych". Obrazia si mocno szlachta powiatu (o ile sobie przypominamy) j^tomierskiego za taki raport zaskarya go nawet, ale Komisya grzecznie t skarg odi
e
dalia
*).
dworem wiedeskim zwrócone zokapitay duchowne, niewaciwie
Przez konwencj^ z
stay Polsce niektóre dobra do
przy rozgraniczeniu
i
W
1789
Komidowody, a sejm przeznaczy wszelkie dochody z tych funduszów na wojsko. Niezwocznie czterech oficyalistów zabrao si do zlustrowaGalicyi zabrane.
sya odebraa od prymasa stosowne papiery
r.
i
wypoycza bankierom kwartalnem wypowiedze7'^/o zabezpieczeniem na nieruchomociach;
nia tych dóbr; kapitay postanowiono i
obywatelom ziemskim
niem
i
dostatecznem
na
z
dunicy za otrzymali przepis co do uiszczenia zatrzymanych sum w szczegóowym uniwersale. O poyczk zgosili si lecz wielcy
nie bankierowie,
tek na dobrach
ziemskich.
der Lubomirski,
trzej
Komorowski
i
panowie,
Ksita
Stanisaw,
Potoccy:
Biernacki
ziemi Czerskiej, razem
przedstawiajc
Jabonowski
kasztelanowie,
hypo-
Aleksan-
i Seweryn, Rostworowski pose
Józef
na 3,312.009 zp. (prócz
umieci na
Strembosza, którego Kossowski nie
i
szambelana
konku-
licie
uznajc za dostateczn hypoteki majtku „mianego i spodziewanego"). Nie byo wic kopotu umieszczeniem, do wypoyczenia z bowiem posiada skarb tylko 213.000 zp., jak wida z rachunków sejmowych. Licytacya na dzierawy odbya si ju d. 20 marca 1790 r. **). rentów,
*)
zapewne
Prot. E
k.
nie
A/26,
str.
wych: czy podatek protunkowy i
1006
79,
ma
by
(nota
do marszaków
potrcony tylko z
z innych podatków, gdy ofiara nie wystarczy?); A/26, **)
tów
rk
Prot. Ek. A/26, Kossowskiego
w
str.
plice
303, 999; A/27, 132.
str.
str.
ofiary,
sejmo-
czy
443; lista konkuren-
Memeryaly poyczkowe
A; 27,
316, 568.
Wewntrzne
dzieje Polski
Korzona.
—
T. V.
te
262, 296.
2
str.
18
loter3'i
ksz3'ch
poniewa do osignienia wi-
do 540.000 zp.,
zysków
Komisyi powikszenie fun-
przyczynio
Najmniej trudu
duszu
róda
z tego
wystarczao
powikszenie
licz-
by kollektorów po pryncypalniejszycli miastaci. adnyci te zmian w administracyi nie wymaga nowy stempel od urzdów, albo pobór zotego z dj^mu „na magazyn onierski geWystarcza do takici poborów zwykle jeden neralny" itp. uniwersa *). Jakkolwiek starann i gorliw bya administracya tak dawnycti, jak nowouciwalonyci podatków, przecie na zwikszone potrzeby
pastwowe,
100.000 wojska
skarb
Godzi si na
wszake
cala
stami
i
to
nie
sejm
praca
a
wystawienie
bez
poyczek.
konstytucye
ucliwala,
wystarcz3'
odpowiednie
i
na
szczególnie
móg
ukadania si z kapitalipoyczek spadaa z natury rze-
projektowania,
administrowania
tycli
Znalelimy te w jej protokóach bogaty pouczajcy szereg aktów, który zuytkowalimy ju w § 77. Nadto, jako poyczk na obron narodow, zrekwirowaKomisyj Porzdkowych Cywilno-Wojskowych sumy, od no zoone na magazyny, które te wpyny do kasy generalnej. cignito ofiary dobrowolne w znacznej iloci z Korony wielu miejsc Litwy; do zapisywania tjTh ofiar kazano spoi rzdzi ksig Biernackiemu; zebrao si te mnóstwo klejno-
czy na Korni 5y. i
tów, zegarków,
rónych efektów srebrnych
byy spienione
nie
wersa
10 procentów
o poborze
od intraty
zotych,
ale te
Komisy Obojga Narodów.
przez
z d. 6 czerwca
i
z
Uni-
generalnym dodatkowych
dóbr wszystkich,
oraz
drugiego
pogównego od ydów, drugiego podymnego od miast, pópodymnego od wocian na podstawie uchway sejmowej z d. 26 maja, gorco napisany, móg ju by wykonanym tylko
•
w
prowincyach przez nieprzyjaciela niezajtj'ch
*)
Prot.
**)
Prot. Ek.
1973, 1978, 1979,
lik.
A27,
A
30
str. str.
1777;
A
26,
str.
117; A,27,
1295, 1861, 1695, 1816,
str.
**).
9.
1863, 1872, 1967,
1984, 2013, 2014, 1553.
/
19
Pomijamy uniwersa}' o monecie, konferencye z Komisy Menniczn i korespondency w tym przedmiocie z superinten-
w
materyalach handlowych,
szczerej troskliwoci
e
do Deputacyi Interesów Cudzoziemskich
oraz noty
dentami,
wci
byy
które
przedmiotem
Nadmienimy
sejmu czteroletniego.
tylko,
Komis3'a dostarczaa gorliwie potrzebnych informacyj,
ruszaa sprawy niezaatwione od
r.
daa
1775,
po-
statyst3'cz-
nych polityczno handlowych wiadomoci z za granic}' za porednictwem poselstw polskicli, nakazywaa swoim oficyalistom, acz z maem powodzeniem, nadsya ceny produktów formowa bilanse tak przywozu, jak wywozu *). i i
w
Przytoczone pow}'ej
dugim
suy
e
za dowód \yymowny, wyobraeniami uczuciami, czteroletniego
temu
ze
mog ju
Komisya przejta bya temi
jakie
i
szeregu prace
oywiay posów
sejmu
Suya te sejmowi nietylko w sprawach czy-
reformy.
stronnictwa
widocznem przejciem si ale te wojskowych i politycznych. twierdzenie usprawiedliwiam}' nastpnemi faktami. sto
z
To
finansowych,
W yczk,
skow
kilka dni po zagajeniu d.
28 stycznia 1789
r..
ukadów
z bankierami
o po-
ju Komisy Wojjest zamówiona bro
zapytuje
wypaty: gdzie Potem d. 13 lutego w sprawie awansów na nowych puków prosi Komizacig Kau^aleryi Narodowej sy Wojskow: „niech tylko napisze wiele? gdzie i komu wy„najwikszej usilnoci Komisya paci?" z zapewnieniem, Jako w marcu wszystkie wydane asygnacye Sk. uyje". „dla uatwienia
dla wojska?"
i
e
byy ju
uskutecznione,
kasa generalna zostaa
poniewa jednak
przez
„tak dalece uszczuplon,
te
wydatki
e
dalszym
upowania nie bdzie moga", przeto uprzedza Komisy Wojskow, aby si udawaa o w}'paty do kas prowincyonalnych. Odpowiednie te zalecenia otrzymali superdostarcza
intendenci.
435;
W
Prot.
*) str.
i
A
28,
kwietniu, maju, czerwcu
Ek on.
str.
A'26.
172; A/27,
str.
str.
i
lipcu
109—115; A;25,
str.
robia
Komi-
660-666; A;27,
57 (schematy, 271, 289, 411, 945.
20 wypat}'
znaczne
sya
w
Berlinie,
W
kocu
nidzy
czerwca
wydawszy
pieszych;
aby
nie
jej
wojska
dla
Splitbergerowi
783.000
drugi raz
zip.,
zip.
w
wszake zabrako ju
23)
umundurowanie zacigu
na
mis3'a,
(d.
bro
za
raz 991.250
przeto
p.
regimentów sumy, prosia Ko-
artyleryi
poow danej
a
przysyano asygnacyi
t.
i
kasie pie-
i
do
wrzenia,
1
wpyn
miay nowe podatki. Tym sposobem deficj^t skarbowy tamowa czynnoci organizacyjne Komisyi Wojskowej na dwa przeszo miesice, ale te wiedzc o niepowokied}^
dzeniu
w
I
w
w
istocie
grudniu zamiast
i
ju róde
cli
Ko-
nie posiadaa. Split-
wrzenia broni zakupionej,
1
Z
do Teppera o kredyt.
e w
dny
wszake trudnem pooeniu zapewnia opat
tern
bergerowi na
b
e
sprawie poyczki zagranicznej, zrozumiemy,
misya Skarbowa
akt
danyci
udajc si z proKomisyi Wojskowej wiemy, na opatrze-
4,272.123 zp.
W
nadesza asj^gnacya tylko na 1,133.206 zp. póniejszym za czasie, z pomnoeniem zasobów skarbowyci, znajdujemy jedn tylko zwok kilkodniowa w wypacie raty by zawsze wypacany z wzomarcowej wojsku; zreszt row akuratnoci, a Komisya Wojskowa niejednokrotnie wynie wojska,
od
wdziczno swoj
nurzaa
W
tów urzdzaa magazyny
*)
i
uznanie
str.
60,
227, 243, A/38,
str.
1729. K.
str.
as\'gnacye
w
gotowinie bez
Komisyi Wojskowej
w
wojska
dla
Prot. Ekon, A;26,
679; A. 27,
*).
porednictwem superintenden-
za
Komis3^a
1790
r.
delat
K.
Krakowie,
miastaci:
104, 245, 258, 333, 452, 541, 752,
W.
W.
172,
str.
177,
str.
159.
par maych nieporozmie: pod dat
189,
podzika za
W
Protokóach
8,4 1789
r.
,.nie-
zyskawszj' skutku rekwizycyi na dniu 6/4 uczynionej o zapacenie 800 du-
katów dla
Schiillera...
misyi Skarbowej". 18 stycznia 1790 mistrz nie zasta
brygada
nie
(K.
W.
167,
str.
e
391;
otrzymaa
odu
odwie kas
tómaczj'a si,
e
z raty
grudniowej,
poniewa
nietykan do Cudnowa;
„nieuregulowany wybór podatków
zaradzia niezwocznie skargom (K.
W.
173,
str.
3,
Kodnia
jego kwater-
kasie pienidz}', a dnia 8 lutego jenera Jerlicz,
urawski kaza i
bya przyjt
skarj' si jenera-leutenant Lubomirski,
w
przeoy
uprosia Czaplica, aby raczj^ osobicie
Remonstrac3'a
e
jego
superintendent
Komisya Skarbowa
jest
tego przyczj'n*'
123,
127).
21 Kielcach, Czstochowie, Sandomierzu,
czynno
cu
ta
oddan
w ywno
opatrzenie
kowskiego, oraz trzy to
wyrabiano
bomby
we, kule,
dniowskich
w
etc.
r.
maja;
we
w.
na
w
lecz
mar-
40.700
reparacj^^e
piece,
i
zip.
na
zamku KraNad-
tych twierdz.
instrumenta szaco-
kunicach Samsonowskich
i
Suche-
*).
W 1791 w d. 4 now Ustaw Rzdow, skarbi
maju
Czstochowskiej
fortec}^
sumy na
wojska blach,
dla
w
Dano jednak
wilno-Wojsl^owym.
Kamierzu;
zostaa Komisyom Wojewódzkim Cy-
maja Komisya cz^di
wnioskowa
przysig na Konstytucy 3-go
j
potem zaprzysig te Kossowski, podszczer chtn o ile moPrzysiga bya i
trzy dni kor.
zoya
zwan
tak
z
dziaa
roku 1792,
gdy nadszed czas
prób3^
W
przeddzie wojny z Rosy,
przy rozpoczciu uzbro-
je, Komisya Obojga Narodów doniosa królowi pod d. 5-go marca, „si znalaz fundusz na erygowanie siedmiu ba-
e
talionów strzelców", braknie tylko na pacenie im
odu. Wy-
pacia po 4.000 czer. zip. na ekwipa Xciu Wlrtemberskiemu, mianowanemu do komenderowania gównym korpusem na Litwie, Xciu Poniatowskiemu (Józetowi), genera leute-
i
dowodzcemu wojskami na
nantowi,
28 maja
wysaa rozkaz nakazano
i
byy
Dnia
Rusi.
do superintendentów mudzkiego
oruskiego, aby wszystkie kasy Nazajutrz
Ukrainie
i
Bia-
transportowane do Grodna.
abie, superintendentowi
spawu
Druj-
aby przesea wszelkie wiadomoci o posuwaniu si oraz rozesano rekwizycj^ do Komisyj Cywilno-Wojskowych, aby pobieray podatki zamiast exaktorów; 30 maja kazano transportowa kas litewsk z Grodna do Warszawy i wypacono 776.200 zip. na erekcy puków kozackich, tatarskich, oraz na batalion}^ ochotników; na tene
skiego,
nieprzyjaciela,
*)
A/30,
str.
Pr. Ek. A'27, 1,
1861;
27,
str. str.
1,
49,
1948.
186, 361, 922, 895, 896;
A/28,
str. 3;
22 cel
a
we
w
póniej
tygodnie
trzy
nowe sumy
lipcu
12 czerwca
przyszed
kopolskiego o wkroczeniu
swoj gorliwo.
teraz
rozkaz
raportowania o
puci
bez
ca
600
i
Zamojskiego;
wszelkich
który
nidzy
nieprzyjaciel-
kazaa
prze-
ofiarowan3'ch przez Xcia Franciszka
sztuk
zalecia
natychmiast
je
wojsk
zaburzeniach;
ofiarowanych przez ordy-
broni
Komisyom
pobiera podatki, pomimo zbliania si
wa
Wiel-
Komisya zdwoia
Przesiaa wszystkim superintendentom
8 armat,
Lubomirskiego, nata
i
150.000,
raport do superintendenta
wojsk pruskich.
sobie „o obrocie"
potyczkach
skich,
wyliczono jeszcze
*).
kasyerowi
Cywilno-Wojskowym nieprzyjaciela,
litewskiemu,
i
odda-
Jezierskiemu,
znów otrzyma rozkaz transportowania wszelkich piez Grodna do Warszawy; przyja ofiary w pieni-
dzach
i
klejnotach
z
Cywilno Wojskowych,
Komisyj
podja si
Nadto
Wileskiej.
intcndentury
Xcia Józefa Poniatowskiego: daa polecenie
órawkiemu
superintendentom
magazynów zatrzymaa
i
i
przy
nawet
korpusie
fundusze (460.000)
Zajczkowi na urzdzenie
w Krasnym Stawie, Sandomierzu, Zawichocie, w magazjmie, Kazimierskim zboe ju poprzednio
sprzedane Szmulowi, delegowaa komisarza Horaina do obozu
Poniatowskiego
kasyera Jelskiego do obozu
i
porozumienia si o miejsce na magazyny
urzdzaa Komisya wypraw
Troskliwie
wojn. Bokiem
Jeszcze
1
JKiMci";
czerwca utworzya
delegowaa do
króla na
dla
„Kas Obozow pod
dwóch komisarzy, Lanc-
niej
którym do utrzymywania rachunków korespondencyi przydaa regenta litewskiego, Nielubowicza,
koroskiego i
Zabiely, celem
**).
z aplikantem
Horaina,
i
czyskim
i
przepisaa
co do W3Matkowania; 6 czerwca
*)
Prot. Ek. A, 28,
1465, 1473, **)
1460, 1486,
Prot. Ek.
1853, 1934,
1858,
str.
1760,
609, 613; A; 30,
instrul^cy
str.
248,
1259,
lub ka-
1531, 1463,
1891.
A, 30, str. 1689,
1878.
szczegóow
kazaa kupi powóz
1695,
1762,
1799, 1743,
1850, 1851,
2ó
w sze
kas, tudzie pólkryty powóz dla Nielubowicza i Lczyskiego; czterech ludzi miao pilnowa czerwca wypacono do niej 500.000 zp., i obsugiwa kas; 8 22 wydano znów 100.000 na obóz przy boku JKMci; nareszcie 17 lipca kazano wypaci jeszcze 36.000 „na dalsze potrzeby magazynu dla tego obozu, uformowanego iw aktualnym marszu zostajcego". Ale to by dzie fatalny; na tem samem posiedzeniu, zapewne w par godzin po zapisaniu owego „aktualnego marszu", trzeba byo do protokóu wpisa na^az Nielubowiczowi sprzedania kocza, koni i sprzStanisaw August uzna tów, do kasy obozowej skupionych pozosta w Warszawie! Nielubowicz zwróci ze za lepsze sprzeday 5.886 zp., a przeszo szekro sto tysicy stra-
rawan
pod
koni
—
cono marnie.
Dziao si zbj^t
Nastpi
wszystko za prezydencyi, jakkolwiek
to
podskarbich
pilnej,
teraz
litt.
Tyszkiewicza
popoch: wszystko byo stracone.
wynosi si do
18 lipca Czacki
Galic3i.
mia dobra zajte pod sekwestr rosyjski zbliy si do stronnictwa trj^umfujcego,
nie-
Dziekoskiego.
i
Nazajutrz d.
Ludwik Tyszkiewicz niezadugo musia i
skoro
obj urzd
Marszaka W. X. Litt. Komisya Obojga Narodów przetrwaa jeszcze cay miesic; d. 16 sierpnia Kossowski zasiad nawet na prezydencyi, stosownie do zawartej przed pórokiem ugody, lecz we dwa dni potem, 18 sierpnia, odbyo si ostatnie posiedzenie instytucyi, utworzonej przez
obalon Ustaw list
Rzdow. Na kocu
do superintendenta Prowincyi Krakowskiej,
wj'da konfederacyi szestwa, jako
*)
nie
„tjdko pod
mogcy
Prot. Ekon. A/30,
WSentenc3^onarzu kiewicza pod dniem 30
B,
lipca,
20
grob
si oprze"
now,
e
kas moe
niezwocznego posu*).
1761, 1943, 2009.
str.
1503. 1563, 1575,
str.
331 znajdujem)^ ostatni podpis T\-sz-
obecno
jego
wszake zapisan
dniem 16 sierpnia przy objciu prezydencyi przez Kossowskiego. ski
kad rk,
do 16
sierpnia
od staroci
drc,
(tame,
349).
str.
obecnie
protokóu znajdujemy
pod i Dzieko-
jest
swe podpisy na kadem posiedzeniu
a
24 Pozostaje
nam
si
jeszcze przejrze sprawowanie
w
tym okresie. Przypominamy, zwikszy si skutkiem zorganizowania
listów skarbow3'ch
oficyalistów
wych gazi suby. Dy misy e udzielone byy
tylko trzem pisarzom
e
oficyalik
tych
kilku no-
komornym,
jednemu za pobicie niejakiego Krzyanowskiego „wzruszenie spokojnoci obywateli", dwom za na mocy indagacyi bez wymienienia wykrocze; potem jednemu pisarzowi po z t3'ch
i
konsumpc3^jnego za zaduenie
datku
podatku skórov\'ego,
rewizorem
których
z
generaln^^m
si,
skórowej
manipulacyi
krakowskiego; ten sprzedawa skóry,
dwom
ofic^^alistom
by nawet województwa
(Krajewski)
jeden
i
zawini na 14.107 zp.,
a „dla uniknienia satysfakcyi skarbowi" wyjecha do Prus; Ko-
wic
mis3'a
pisaa do króla
w
Stra3',
aby winnego „sekwe-
strowa na komor Mawa odstawi". Nareszcie na oddalenie zasu3' te jeden in3'nier, porucznik Weber, posany do Siewierza „do kont3'uowania kopal wgli kamiennych; i
wod
kopalnie te zosta3'
zalane;
uatwienie cieku nie
byo
trudnem, lecz Weber, naogowi pijastwa oddany, pocz3'tywa miejsce kopalni nie za objekt
prac3'-,
lecz za fundusz do utrzy-
Wszystkich przeto dymisyj w piciu ksigach znalelimy siedm. Nadto zawini co Sz3'mon Szmulowicz, syndyl-: warszawsld, tómacz w skarbie do „charakterów" 3'-
mania ycia".
inst3'gator nie m.óg go znale, lecz pochw3'cia marszakowska, pisaa tedy Komisya do marszaka aby Szmulowicza do sdu jej dostawi *).
dowskich;
go stra
W.
K.,
Karom dyscyplinarn3'm ulegli: pisarz Ratneski z po wodu le zrobionej lustracyi dóbr Xny Jabonowskiej; udziekazano wróci honoraryum lono mu surow animadwers3' i
w
iloci
30
czer.
zp.;
manie urlopu; skazano
*)
A
27,
872.
str,
Prot. Ek. .V25, 232;
A
28, str.
pisarz
go na
str.
komor3^ Kazimierz za przetrzy-
50 zp.
478; A/27,
1201; A/28,
str.
str.
615;
kary;
2001;
A
A
27, str.
pisarz
komory
30, str. 79, 2041;
1281;
A,28,
str.
25
Bdzin
drugi
talne;
kupcom kredytu utraci salarium kwar-
za udzielanie
(komory
pisarz
by
Nagan te ydom"; nareszcie
„za preferency
pisarzy,
Opatowiec) za podobne przewiotrzj-mao dwóch
nagan.
nienie otrz3'mal tylko
do indagac}'! za niepobranie
yda, „eby si panu, Z pomidz}' exaktorów
z
stempla
puszczenie
by
on
a drugi (Ruszkowski, exaktor warszawski) za sie
— zawieszony
i
do indagacyi
to,
„e w
cza-
róne wybiera pocignity. Z rewizo-
exakcyi skadajcych podatki nie puszcza
datki"
wolno
by, nie narazi". skazany na 325 zp. kary,
pod którego
jeden
i
jeden pocignity
i
rów generalnych jeden skazany na utrat poowy pensyi kwartalnej za przetrzymanie urlopu, dwóch utracio cakowit pensy kwartaln za niepelnienie obowizków, nieposuszestwo lub niezupen pilno; jeden za nieregularne oddawaonych po czci dla siebie obracanie, stranikom bez przyczyny wymylanie i koni stranikowskich uywanie utraci salarium, akcydens, zapaci 2 czer. zip. stranikom musia odda konfiskat}' delatorom; rewizor generalny skórow}' (Stroski) zosta zawieszony i do indagacyi pocignity na skarg Komisyi Cywilno Wojskowej Chem-
nie delatorom konfiskat,
—
i
skiej
bicia
i
na
zaalenie
po wsiach
i
kilku
odbieranie raz danych
i
osób
pr3'watnych
za
zdzierstwa,
miasteczkach, za bawienie si handlem skór
kontraktów;
gdy w
pewne przesadnemi,
zarzuty okaza}^ si za-
ostatecznej
decyzyi
Komis3''a
zwolnia go od suspensy, pozbawiajc go tjlko pensyi kwartalnej i skazujc na dopat 940 zp. Suspensie uleg te jeden rewizor generalny tabaczny z niewiadomych powodów*).
Znaczna portu
dowiedzia
*) str.
cz
Czackiego,
1611;
A, 30, str.
tych kar wymierzona
który,
si o niektórych
Protok. Ekon. A 27, str. 663, 905; 1789; A/20,
450; A/27,
jedc
str.
1498.
str.
„zdronociach"
A, 25, str. 457, 568;
A/28,
bya na
do Krakowa
str,
1611; A/30,
A
30,
skutek ra-
w roku 1791, w Prowincyi
str.
1161:
A
28,
82; A;27, str. 1148; A/28, str. 487;
str.
1567;
A
27, str. 2032; A, 28, str.
26 Krakowskiej, co
spowodowao
oficyalistów na objazd
Z pomidzy
komor
i
Komisy do wysania dwóci rewizy cis.
superintendentów jeden
t3'lko
wielkopolski
otrzywa energiczne napomnienie skutkiem doniesienia, otrzymanego przez Komisy „z boku", aby komory celne tej prowincyi niezaniedbywaly rewidowa wyjedajcychi za granic powracajcycli, nawet bez W3iczenia jadcyci i z za granicy poczt. Innym za razem tene oficyalista dosta nagan w skutanio i póno, bo tek raportu regenta Ostaszewskiego za to,
e
w
rok po konfiskacie, sprzeda
moracli nie C3'alistów
towar Goltza;
w exped3'cj^achi. By
trzecli
W3'padek okradzenia kasy
spraw oddano sdowi wojskowemu;
du
na
byo wagi na szalacli, zkd wynika arbitralno
wincyi Mazowieckiej przez szyldwacia to
e
wycliodziy
Kaliskiego
funty
koofi-
w pro-
kadeta Lemcke, któr
dostrzeono,
tabaki
e ze ska-
niedokadnej
wagi.
Zarzdzono indagacy na komorze Mawa o niedbae exekwowanie dwóci kwitów przepuszczenie transportu napowrót bez cl a, lecz o wypadku tego ledztwa nie wiemy; nareszcie wytknito naduycie komorze Nieszawa, e od kupca Ragge pobraa 3.555 zip. ca od knotów zamiast 73 zp., bya to zapewne szykana lub zbytnia gorliwo, poniewa tak wysoka suma bya pobrana z powodu niezoenia auscugów i
Pomijajc tedy
przez kupca. statecznie
trzy
ostatnie
wyjanione, przekonamy si,
e
wypadki, niedo-
wszystkici dec3'zyj
wydaa Komis3'a w t3'm okresie 20 *). Chocia ilo absolutna rezoluc3'j karnycli na kady rok niniejszego okresu wypadnie wiksza ni w okresie drugim, a tembardziej ni w pierwsz3'm, jestem3'' jednak przewiadczedoszed teraz wanie do najwikszej ni, e zarzd skarbowy dyscyplinarn3'ch
dokadnoci sumiennoci, jaka Idedykolwiek, a przynajmniej w cigu ostatnich lat pótorasta, bya w Polsce praktykowana. i
W
bogatej literaturze z epoki sejmu czteroletniego,
*)
A/28,
str.
Prot. 14,
Ek. A/28,str. 768, 1811; A,'25,
491, 1036.
str.
w licznych
614, 37; A, 30,
str.
307;
27 broszurach
i
gosach sejmowych,
adnych wzgldów
obnaone byy bez
gdzie
spoeczestwa,
rany
wszystvie
nie na-
potkalimy adnej sl;argi na oficyalistów sl^arbowych. Autor celnicy przetrz,U\vag nad Uwagami" wspomina tyllv0, na komorach, „e w przepodrónych sali zawzicie tomoki trzsajcem rzemiole wszystkich zagranicznych trzsikieszonków przechodz", ale to wiadczy tylko o cisem wykonywaniu przepisów Komis}^ i powinno bj^ im za zalet poczytano. Inflantczyk Schutz wiadczy, i w roku 1791 na
e
granicy kurlandzko-litewskiej tku,
by
e
przetrzsany
ostro
suba
w
Kolm, pomimo znacznego dazapewne dla-
(szarf durchsucht)
pod kar *). Nic te prócz pochwa nie powiedzia o nich Morski w sprawozdaniu sejmowem. Komisj-a w jednej ze swoich not wspomina prz}' sposobnoci, raporta z prowincyi Ukraiskiej
tego,
moga
celna nie
tego zaniedba
e
nadchodz z
kad
regularnie
dwa
razy na tydzie, a
wic zapewne
Z bliszemi prowincj-ami komunikacya mo-
poczt.
ga
bj^ jeszcze czstsz. Samo wyznaczenie terminów 8-miodniowych na odpowied wiadczy o sprystoci w zaatwianiu spraw
subowych,
bo
telegraf nie istnia, a przestrzenie
byy znaczne. Dozór sta si teraz cisym, jak nas przekonywaj raporta Czackiego regentów, rewizye, zaalenia Koi
misyj Cywilno \'Vojskow3'ch.
Do wyznaczenia ledztwa
o
luk do
napomnie wystarcza-
wiadomo
powzita „z boku" **). Znamy te przykady odznaczajcej si gorliwoci oficyalistów. Tak, pisarz komory Opatowiec, Wdrychowski,
w
doniesienie delatora, lub
r.
1788,
„bronic kasy skarbowej
i
onej pilnujc,
uszko-
dzonym zosta na majtku swoim", za co Komisya wyznaczya mu 1.000 zp. nagrody. Skadnik tabaczn\' w Kaliszu,
*)
*')
Reise eines Liefllanders. Braunschweig 1802
,U
Turowskiego,
wag
str.
i
82;
n ad
Uwagam
dodaje on te:
,
nawet ladu tego przemycania dostrzedz kie szlaki
strzeone"; Prot. Ek.
A
i
o
mieszkajc nie
I,
str.
6.
yciu Jana Zamojskiego", uyd.
w
mogem;
26, sti. 171.
pobliskoci tak teraz
s
kordonu \vsz3'st-
28
czy swoich
poaru
„sam o sobie zapomniawszy, rzeratowa, ale skad tabaczny ocali". Zabor-
Nieciecki, podczas nie
staraniem ekonom suchedniowski, wasnym kosztem próbowa urzdzi fabrykacy stali, za co Komisja przyznaa mu zwrot expensy, gratyfikacyi 2.000 zp. podwyszenie pacy o 500 zp. rocznie. Jakiewiczowi, konsyliarzowi JKMoci, dyrektorowi kopalni, owiadczya Komisya swój „szacuGidlewski. administranek", bdgc z jego prac zadowolon. ski,
i
i
tor
by
biskupstwa krakou'skiego,
mu wadz
konfederacyi
utrzymany
Targowickiej,
przez
po
nav\'et
niechtn zwiniciu
zarzdu skarbowego „za dokadn aaministracy". Kilku oficerów milicyi skarbowej, oraz kilku oficyalistów cj^wilnych (Schroeder, Toporkowski) na wstawienie si Komisyi otrzymali nobilitacy od sejmu
Godnem wojny
jest
1792
uwagi zachowanie si oficyalistów podczas
roku.
przesyali
Superintendenci
wojsk nieprzyjacielskich
o wkroczeniu
Dubienk),
*).
urzdzali
wiadomoci
o bitwach
(np.
Komisj-a
wojska.
dla
magazj^n}''
i
pod
na
kazaa ostrzedz oficyaliczyli pod utrat miejsca". Napotykalimy wzmiank o udzielonych d3'misyach ze wzgldów politycznych, dokadnie wszake wiemy o jednym takim wj^padku z pisarzem komorj^ Ceknówka, Malickim. Wogóle za wida, oficyalici gorliwie suyli Komisyi Obojga Narodów w obronie Ustawy Rzdowej 3-go maja. skutek raportu
„eby si
stów,
z prowincja
z
Ruskiej
konfederacy
nie
e
Caa
kasa
litewska 675.439 zp.
zostaa przywieziona przez
Koliskiego z Grodna do Warszawy intendent prowincyi litewskiej
bo
eniu,
*)
nika 1792.
A
32,
str.
i
Komisya Skarbowa
nazajutrz
Prot. Ek. A/25, 1132.
str.
Super-
urzdze
Komisyi", ale
uwierzya temu oskarKomisja Cywilno-Wojskowej
zalecaa
InteresaTabaczne
5 czerwca.
zaskary kasyera prowincyo-
nalnego Jezierskiego „o niedopenianie niesusznie
d.
nie
ksiga
498;
A
28,
14, raport z
dnia 18 padzier-
A
27, str. 88, 2009;
str.
652;
29
oddawa
Grodzieskiej
za jego kwitem.
podatki Jezierskiemu
Jako z raportu jenera-lejtnanta Zabiely dowiadujemy si, e byo mu wydano 300.000 zp., a jeszcze w kocu lipca Jepozosta zierski odwióz z Grodna do Warszawy 13.000 zp., Z polecenia suwiernymi, a do ostatka, do d. 18 sierpnia. i
perintendenta prowincji litewskiej, Baranowski przywióz znc-
wu
Grodna
z
wincyi
w
d.
kas komor
10 lipca 45.920 zp.,
przywióz
biaoruskiej
Jurboga
i
320.038
Wierzboowa
w
stawszy si przez terytoryum pruskie;
t kas w
w
Wialbut
a
zp., d.
t.
28
j.
z pro-
cakowit przedo-
lipca,
„bawienie si jego
za
Komisya przyznaa mu 800 zp., nad norm (3 gr. od 1000 zt.) zwyprzy zajciu okokyci kosztów transportu. Zwaywszy, licy przez wojska nieprzyjacielskie, przy fatalnem i nader wyz
Prusiech za granic
kraju drugim"
e
ranem
znaczeniu
wypadków
lipcowyci,
oficyalista
mógby
korzysta z zamieszania, a przynajmniej nie spieszy z usugami dla upadajcej Komisyi Obojga Narodów, przyzna mugorliwo nasamsimy niekoniecznie pospolit uczciwo przód ogóowi poborców kasyerów, gdy nowa wadza nie znalaza przeciwko nim adnego zarzutu, a nastpnie Jezieri
i
skiemu, Sobolewskiemu, Wialbutowi, którzy do ostatka wszelgrosz
ki
dla kasy generalnej i uratowali przeszo Wielu za oficyalistów odmówio póniej posunowej Komisyi. Zaszed jeden tylko wypadek
ratowali
milion zp.
szestwa
uszkodzenia skarbu koronnego: órawski, superintendent prowincyi Ruskiej, od maja znajdowa si cia
Józefa
zboowych
mu stan
Poniatowskiego dla
wojska;
przed sob,
w
celu
wci w
urzdz;enia
obozie ksi-
magazynów
konfederacya Targowicka ale
urawski,
nie
usuclia
rozkazaa rozkazu
oddalonym w d. 13 sierpnia. Za zblieniem si ku Warszawie obozu, órawski odda do kasy generalnej 190.000 zp., lecz Komisya wysaa go znów na prowincy z poleceniem zakoczenia obrachunków z oficyalistami i wyprzedania zbó z magazynów. Zebrawszy z tej wyprzeday i z innych artykuów 111.950 zp. gr. 14, órawski ju do Warszawy nie wróci pienidzy nie odesa. Nie bya to i
za
to
zosta
i
30 jednak kradzie, ale sprawa polityczna.
Czytajc akta Komisi na fakcie, w cigu roku caego Komisya nie poczynia zwykych kroków prawnych do odzyskania straty, Deputacya Rewizyjna, wyznaczona w d. 21 wrzenia 1793 r., zrobia z tego powodu ostrzeenie w kwicie; domys okaza si trafnym, bo w r. 1794 znalelimy urzdow rezolucy Wydziau skarbowego w Radzie Najwyszej Narodowej z d. padziernika z podpisem Hugona Kotaja, wiadczc, superintendent órawski „dozna okropnej przemocy Targowickiej skutków... tak, i za granic uchroni si musia"... Przewiadczony sy],
domylamy si
e
tego, opierajc
i
1 1
e
o nieskaonej jego dla ojczyzny
i
skarbu wiernoci, oraz do-
kadnem powierzonych jego dozorowi dochodów sprawowaniu. Wydzia przywraca go do funkcyi, wzywa do powroobligowa tych, coby o miejscu pobytu wiedzieli, aby o tej zawiadomi go chcieli *). sama Deputacya co do wszystkich ogólnie superintendentów, jako te co do oficyalistów Biura Przybocznego, „równ z delegowanymi od tu,
Ta
rezolucyi
Konfederacyi Targowickiej oddaa sprawiedliwo
ci
w
zdatno-
obowizków". Tak zgodne uznanie rewizorów ze wszystkich spierajcych si midzy sob stronnictw jest najchlubniejszem najpewniejszem wiadectwem dla wyszych przynajmniej organów zarzdu Skarbowego. pilnoci sprawowania
i
i
Komisya Wojska Rzpitej Obojga Narodów.
3.
Pierwsze
ku
kiet}^
A
32, str. 250;
Nr. 94)
w
**)
K.
W.
Kampanii
z dnia
k.,
1
lipca
Lit. 1792, tom VI, ety-
z Brzostowicy
pod nrem 93.
do examino\vania Skarbu Obojga Narodów przez Grodnie roku 1793, wyznaczonej
Koronnego ucz3mione (druk) karty stronie.
z
ro-
1798, 1799, 1983, 2066, 1879,2013,
30, str. 1890,
raport Zabiely
stany Rzpitej sejmujce
Fr.
Raporta
Relacya Deputac}'!
na odwrotnej
odbyo si d. 21 grudnia 1788 Naw. Branickiego, hetmana w.
posiedzenie
Prot. Ek. A
*)
2059;
jej
pod prezydency
**)
Gaz.
B, 2
Rzd.
166 (Protokó Nr.
i
D, 2
na odwrotnej
1794, Nr. 1).
102,
str.
co
do Skarbu
stronie,
416.
oraz
E
2
31
w
przytomnoci Michaa Ogiskiego, hetmana w. lit., Ludwika hetmana polnego lit., or^z 12-tu komisarzy, których wymieni warto ze wzgldu na dziea, ich
T3^szkie\vicza,
wano
rkom
A wic
powierzonego.
wojewoda nowogrodzki,
byli
to:
Józef
Niesioowski,
L. Karnicki, kasztelan wieluski, se-
M. Starzeski, Cel. Czaplic, Teod. Szydowski, Tad. Dembowski, J. Zabieo, J. Szwykowski ze stanu rycerskiego, urzdnicy c}^vilni, Kazim. Krasiski, obony kor., Fab. Ojczyski pukownik, J. Czapski, równie pukownik, wojskowi; nadto obrani byli do Komisyi nieobecny wówczas Marcin Grocholski, wojewoda bracawski, Walewski, oraz trzej oficerowie: genera -major Stetkiewicz. genera-major pónatorowie;
St.
Bieliski,
szef, Mikoaj Radziwi, i pukownik Jeleski. Tym sposobem nowe ministeryum wojny skadao si przewanie, w dwóch
niejszy trzecich
czciach
prawie, z osób stanu cywilnego; oprócz hetma-
zawsze prezydowa, wchodzio do Komisyi tylko 8-miu wojskowych, liczc w tem Niesioowskiego, jako szefa na, który nie
regimentu,
i
a poprzednio
konamy
mia pewne wiadomoci wojskowe,
z jego sprawozdania o
nie wielce oryginalne,
ne, ale z
który póniej zosta rotmistrzem,
Starzeskiego,
bodaj
w kadym
pewnoci wymogom
W
zado. magaa ju
manewrach. czasu
XVIII w. organizacya wiele techniczn3'ch
jakich nie mogli
posiada
si przeurzdze-
kraju niepraktykowa-
zadania nie czynice
i
administracya armii
i
wiadomoci
C3^wilni,
jak
Jest to
i
imienia
z
wy-
dowiadczenia, t}'lko
nalecy
Nawet pomidzy' wojskowymi trzebaby robi W3'bór, szuka oficerów z W3'ksztaceniem spec^^alnem, z kwalifikac^^ami naukowemi, ze wszystkich gatunków brodo „stanu r^Terskiego".
kwatermistrzowstwa);
ni (piechoty, jazdy, art3'leryi, in3'nier3i,
cywilni mogli
si prz3^da
ch3'ba do cz3'nnoci kas3'er3kich, komi-
O tem
sor3'atow3xh, kancelar3'jn3xh.
e
m3'la, niewtpliwie dlatego,
czestwie szlacheckiem a dawna zaledwo Grz3'mutowski
wsie
w
ew
pojcia,
spoe-
wojskowo
w
b3ia,
dzie jeszcze
wsz3'stkiem sejm nie po-
mia
nie
r.
sabej
nowoczesna znan nie przechowaa si trad3T3'i.
1665 pisa:
na konia,
„m.nie
lubob3'm wola
nie
w
ciko bpolu kopy
32 liczy, albo nszemi ziemiaskiemi
zabawami fallere tempus" *). Jeszcze Sobieski przy nadzwyczajnym talencie, czyli raczej geniuszu wojennym, dokazywa cudów, ale ze mierci jego „znikny te laury". Potem przez lat sto prawie szlachcic
ju
chcia wcale
nie
„wsie
na konia",
w
liczy tylko
polu
kopy z rzemiosem rycerskiem wzi rozbrat. Co gorsza, przechowa w umj^le swoim przesdn obaw, sia zbrojna w narodzie jest narzdziem do zniszczenia wolnoci pui
e
blicznej i do ucisku osób prywatnych. I oto sejm, zebrany pod hasem reformy, uchwalajcy z zapaem 100 tysiczn armi, boi si, aby ta nieistniejca jeszcze sia nie znalaza si pod komend wojskowych, kae wydawa ordj'nanse
w
komplecie najmniej siedmiu osób, stara si zapewni tym
wikszo
kompletom
cywiln, jednem
sowem
— nie
szczdzi
usiowa, eby do machiny dobra jak najmniej zdatnego maszynist. Tak zoone ministeryum wojny w najlepszym razie
mogo by
ale
niepodobna
wykonawc uchwa sejmowych, byo spodziewa si po niem nowych a trafnych pomysów, sprawnoci, popiechu, energii w urzecz}'-
wistnieniu
wskazówek
Hetmani,
prezydowa
t
niezgrabnym
i
wedug
prawa,
tak
**).
samo jak dawniej,
po jednym kwartale
tylko
i
przepisów prawodawczych z kolei.
mieli
Baczc na
ówczesnych hetmanów aden nie posiabieg spraw nie ponosi na tem szkody; wolelibymy nawet, aby ich zupenie usunito, szczególnie Branickiego, który, mienic si jawnie Rosyaninem, wracajc z pod Oczakowa, z ochotniczej wy-
okoliczno,
z
da przymiotów hetmaskich, sdzimy,
*)
nowski
w
mow\% wyda Krz. Grzymutowskiego List}' ródacli Dziejowyci. Warszawa 1876, tom I, str. 11. i
Kalink w
bd w
„Sejmie czteroletnim"
§ 90.
z
osób
(I,
281
str.
cj'wiln)'ci,
za
Przecie
i
Departament
— 284),
ale wi-
spraw orskada si wycznie
mniemaniu, jakoby Departament wojskowy
ganizacji armii poprowadzi.
prawie
A. Jabo-
Godzimy si na krytyk prawa o Komisyi Wojskowej, skrelo-
**)
nej przez X.
dzimy
e
co do dziaalnoci jego
lepiej
powoujem}' si na
:
-no
^
^=5
CO" .
CO
'^^
c
?•
o .£^
^ oo ? ^ sl =
O
SS T-i
—
—
!M
rv>
:
o S 5 '^
S
.
•
,
s
ss
150 II
«
"
;
151
„
T3
a
«S
-^
c
a
go
o
o
'go CI]
.^
^ O 1^
>4^
>
c
a.
Cd
3 O
2 C g In
'X N c C rt cj O _in
•-
N
"
ni)-
Bala-
164 lali
energiczne
tylko
si nawet
protestacye
niezwocznie
patryotów,
czynów,
do
którzy
pomyleli
zabrali
mianowicie
o zbrojeniu si. Wolski, dawny pukownik regimentu X-go, owiadczy si z chci erygowania nowego regimentu piechoty, lub te puku jazdy od siebie mia da na to par tysicy dukatów. Na wniosek Sokolnickiego wykonano przysig wiernoci dla Ustawy 3- go maja wysano do króla i
i
prob o wybór
i
patentowanie regimentarza. Stanisaw August,
przychylajc si do objawionych
zoy
skowskiego, który
mu ycze, mianowa
za to podzikowanie
d.
Mia-
25 czerwca,
te zabra si
do werbowania „korpusu ochotników województwa Poznaskiego" w przesanych do Warszawy zaraz
i
donosi o 32, póniej o o 200 przeszo obywatelach,
raportach lipca
skarbowe
27
mundury przybran3'ch
cokolwiek exercytowanych".
i
dnia
nareszcie
117,
w
Mia te armatek 6
*).
Niezadugo potem, d. 1 lipca, „gdy zapa ogólny broniewolnoci swobód narodu ogarn wszystkie umysy", wystpili Kaliszanie z prob do króla, aby Stadnicki Franciszek, starosta ostrzeszowski, by przewodnikiem caego ich województwa. Wszake dopiero d. 15 lipca Stadnicki wyda nia
i
drukowan odezw
do JO.
JWW
Braci
Dobrodziejów z na-
„stawi si prócz rynsztunku wojennego wojewódzkim w czasie tygodni dwóch, t. j.
kazem: rze
ostatni tego
odebra z
miesica". Tymczasem
ofiar
59,207
martwi si
strzelb;
zp.,
tylko,
e
w
zamawia bro
mundudzie
na ze
lska,
ubranych 27, armat, 49 „z osiadej modziey nie id do ludzi
ochotników", zapewne skutkiem pogoski o wkroczeniu Prusa-
Tame
*)
w
nr}'
79, 80,
ad
nr.
212,
ad
nr.
171.
Leon
Wegner
Tow. Przyjació nauk Poznask. w artykule p. t. Konfederac3'a Województw Wielkopolskich... w rodzie, zawizana, str. 43", twierdzi, e z Wielkopolski zgromadzio si w krótkim czasie pod dowództwem Rocznikach
regimentarza szczan. z
których
broni.
Miaskowskiego
Twierdzenie ostatni
to
przeszo 5.000 ochotników szlachty miesprawdza si w czci przez raportj' urzdowe,
jednake
i
nosi
dat
27
lipca,
wic
dnia
zawieszenia
165
ków
*).
przyszo,
Obawy
nie
gdy
ze-
te bj^y niesuszne, lecz do sprawdzenia wojna ustaa przed zacrelonym terminem
brania.
Magistrat
Kracowa przysa
11
d.
lipca
sztafet
przez
owiadczenie cici obrony miasta, byle w bro przysposobionem zostao, prosi wic cróla o wydanie potrzebnej broni z arsenau
**).
Szlaclita
ju
bo
niej,
w
nie ofiary
województwa Kral'iatu Kowieskiego.
— —
Poniewieu
powiatu Upitskiego.
14.
W
Xistwa mudzkiego, Repartycyi R ssieskiej. Xistwa mudzkiego, Repartycja Szawelskiej. Uszaczu — Województwa Po