Wewntrzne dzieje Polski za Stanissawa Augusta, 1764-1794 : Badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego. [Tom 4] [PDF]

Zitiervorschau

'^Vis^m^

WEWNTRZNE

DZIEJE

POfeSKI za Stanisawska Augusta.

TADEUSZ KORZON, ///

WEWNTRZNE DZIEJE

POLSKI za St8Lnis8i^2va, Augrusta (1764— 17Q4).

BADANIA HISTORYCZNE ze

stanowiska

ekonomicznego

administracyjnego.

T WYDANIE DRUGIE, podug

pierwszego -wydariia Akademii Umiejtnoci z illustracyami i dodatkami.

TOM

KRAKÓW. ZWOLISKIEGO

IV.

Krakowie,

.

WARSZAWA.

)

j^akadbm

Ksigarnia L.

w

jK

I

$37

JloBBOJieHO I];eii3ypoK).

aBa, 5

AarycTa 1896 roaa

790554

RZD

RZECZYPOSPOLITEJ

DZIAALNO

I

MACHINY

ADMINISTRACYJNEJ.

ROZDZIAW Pogld Jelibymy

sdownictwo

na

chcieli

XIL

sejmy.

i

przedstawi skad rzdu Rzpltej

polskiej

wziLen gnie ha mówilibymy

ze stanowiska prawnego dogmatycznie lub historycznie,

libymy

sobie za przewodnika np.

o królu,

senacie

wilnych,

jak

skich

W

*)

lanowie

wojskowych

grodzkich

i

***).

senatorskich tak cy-

nareszcie o

**),

Ale

nie

wiksza

cz

godnociach ziem-

urzdów pastwo-

senacie zasiadali: arcy-biskupi, biskupi, wojewodowie, kaszte-

ministrowie

i

i

dostojestwach

*),

niektórzy

marszakowie, podskarbiowie

(kanclerze,

wielcy).

Dostojestwa,

**)

wielki sekretarz,

chorowie stolnik,

pisarz

koronnych,

taki

cy

i

podskarbi

miecznik,

w

sdowy, 4

3-ch pisarzy

neraowie

i

i

i

Lit.:

podkoniuszy, czenik,

krajczy,

owczy nadworny,

i

lit.,

litewskich,

podinstygatorowie.

litewski, pisarz polny,

X.

chory,

pisarzy wielkich

skarbowych

Litwie, instygator

polni koronny

koniuszy

W.

i

podkomorzy,

nadworn}'',

owczy koronny

podstoli, podczaszy,

metrykant,

i

nadworni,

koronne

czyli dygnitarstwa cywilne

referendarz,

2

regent,

pisarzy skarbowych

kustosz koron

w

Koronie

Wojskowe: hetmani

wielcy stranicy,

oboni

wieli

ge-

artyleryi.

**•)

Do urzdników ziemskich

zaliczani byli:

podkomorzy, chory,

sdzia, podsdek, pisarz, stolnik, podczaszy, podstoli, czenik, owczy, mie-

Wewntrzne

dzieje Polski

Koreona.

—

T. IV.

1

wych

i

w

te

wieku

XVIII

owi urzdnicy

liczni

ale

ziemskich

nie

staa si czczym tytuem;

pobierali ze

nic nie robili; oni to byli

winowajcami sawnej anarciii

raczej

skarbu

gównymi

adnej

pacy,

botiaterami, czyli

polskiej z

czasów

saskicli:

rozpisywa si o nici nie warto, gdy dodalibymy jeszcze par kart o prónoci, próniactwie zepsuciu szlacity ówczesnej; a moe nie trafilibymy na orodki, z który cti si Oprócz sejrozchiodzia dziaalno publiczno, pastwowa. mów sdownictwa wszystkie niemal urzdzenia tak cywilne, jak wojskowe z epoki Jagielloskiej obumary; eby wznieci i

i

ycie w organizmie politycznym, trzeba byo tworzy nowe wadze. I tworz si one nieustannie w cigu badanej przez ksztatuje si rzd nowy. Poniewa obciodzi nas nas epoki wanie to budzce si j^cie, przeto w wykadzie swoim za punkt wyjcia obierzemy nie system prawa pospolitego poli

ówczesnego, lecz dzisiejsz bu-

skiego, nie pojcia szlacicica

w

dow

naj ogólniejszy cti i najwyszycti prawa pastwowego A wic zwrócimy uwag na trzy naczelne okreleniach. wadze pastwa: 1) prawodawcz, 2) wykonawcz i 3) s-

znowu najbardziej zajmowa nas bgdy dwie inne nieznacznym ulewykonawcza, dzie druga, gy przeobraeniom w cigu panowania Stanisawa Augusta, nie wywoyway same przez si wanych przemian w yciu przedstawiaj mao stron lub punktów nowych dla czytel-

dow.

Z

tych trzech

i

nika,

obeznanego ogólnie z sejmowaniem, konfederacyami

i

pa-

estr polsk. Dla wykonania

wystarczy

nam

zakrelonego

planu,

w

zarys pobieny sdownictwa,

naszem, najsabszy stosunkowo

cznik, skarbnik, wojski a

na

Litwie:

wpyw

marszaek

pracy

niniejszej,

zdaniem

które,

wywierao na

ziemski, ciwun,

losy za-

horodniczy,

mostowniczy, budowniczy, krajczy, koniuszy, stranik, leniczy, obony; do grodzkich

za:

starosta

sdowy,

podstaroci,

burgrabia, pisarz grodzki, surrogator starosty, go, surrogator podkomorzego.

podwój ewodzy

w

Prusach,

surrogator pisarza grodzkie-

groonego narodu i pastwa; o wadzy prawodawczej wypadnie nam powiedzie to tylko, co do innych czci wykadu nie- weszo co nie naley bezporednio do historyi politycznej; dokadnie rozpozna oceni obowizujemy si tylko wadz wykonawcz, a raczej rzdzc, t. j. administracy, tak cywiln (z wyjtkiem spraw zagranicznyci i edukacyi), jak wojskow. t stron przedewszystkiem skierowane byy i

i

W

usiowania reformatorów; tu si objawiaa najusilniej praca zmierzajca ku przeobraeniu i odrodzeniu obumarego pastwa.

Warunki historyczne wzgld treciwoci nie pozwol nam usystematyzowa wykadu wedle jednakowego schematu; bi

dziemy jednak czytelnik

ym

móg

ugrupowa materya nasz, iby pojedyncz instytucy obejrze w ca-

usiowali tak i

kad

cigu jej dziaalnoci, i o spólnem dziaaniu wszystkich w cigu kadego z czterech okresów jasne powzi wy-

razem

obraenie.

Sdownictwo cae

^2.

uywao

zupenej niezalenoci ustanawiajc Trybunay, Koronny i Litewski, przela na nie swoje najwysze atrybucye monarsze. Odtd przestay apelacye do tronu; król

od

1578,

r.

kiedy

Stefan

Batory,

i

uywa

prawa aski, czyli raczej uywa móg tylko jako czonek sejmu, bo Yolumina Legum zawierai liczne uaskawienia, lecz w drodze gosowania, jako konstytucye, uchwa izby zapade. Stanisaw August w sprawie przeciwko konnie

Barskim o porwanie siebie, w r. 1771 dokonane do sdu z daniem aski, lecz nie by wysuchany. Jeli sejm nie przyszed do skutku, lub zerwanym zosta, to ju niepodobna byo umiarkowa surow^oci prawa federatom

mow

mia

drog

chociaby tego wymagaa nawet sprawiedliwo.

aski,

w

danym wypadku

nietylko lito, ale

Niezaleno sdownictwa rozdziau z

wadz

teorye

siejsze

w

Polsce nie znaczya jednak administracyjn, wymaganego przez dzi-

prawa pastwowego.

Owszem, kady urzd,

obyczajem staroytnym rzymskim, by zaopatrzony do karcenia wykrocze w zakresie swojej

sdow I

tak,

hetman lub

we

wadz

dziaalnoci.

Komisya Wojskowa rozpoznawaa

i

wy-

rokowaa

w

ostatecznie

„krygsrechtach," czyli procesach o na-

artykuów wojskowyci; Komisya Skarbowa co kwarta na kadencyaci czterotygodniowych! sdzia sprawy

ruszenie

monety, o przemytnictwo, o konfiskaty

o faszowanie

celne,

o naruszenie kas skarbowych, o dzieraw podatków, o faszywe zeznanie nalenoci do taryf skarbowych, o sprawy

wekslowe króla

t.

i

marszaek

p.;

posiada

wielki

policy,

nietylko

dla

ubezpieczenia tak

czyli

zwan

osoby

chorgiew

lasce, ale te swoje sdy marszarozcigaa si na wszystkie kompetencya kowskie, przestpstwa kryminalne, spenione w promieniu milowym dokoa rezydencyi królewskiej. Sam król, jako nominalny

wgiersk

przy

swojej

których

waciciel króle wszczyzn,

sd

da

SWÓJ cami dóbr

wytaczanych;

ale

miast

j.

osob

i

wsi królewskich, posia-

Referendary do spraw z dzieraw-

i

poddastwo

przez

starostami,

i

t.

Assesorski

lub

przez miasta

reprezentowa prezy dujcy

jego

pie-

cztarz wielkiej lub maej pieczci, a ten wedle pactów con-

by stosowa si

ventów obowizany i

sdzi

spoinie z asesorami

oznaczona

zostaa

na

tylko:

ksidz

w

24

gdy

obieranych od sejmu, sekretarz

do wikszoci gosów Wszystkich asesorów liczba

*).

roku

z

1764, po wikszej

urzdu

wchodzili

referendarze,

wielki,

czci

do kompletu podskarbi

na-

dworny, pisarz wielki, instygator i vice-instygator, oraz regenci kancelaryi wikszej i mniejszej. Sprawy waniejsze, a szcze-

dotyczce przywilejów

gólnie

kanclerza; tak

Micha

Brzecia

miast

i

Grodna,

które

rce dugo pracowa nad spraw

miast, przechodziy przez

Czartoryski

nie

chciay

nalee

do eko-

uzyskay wyrok, przyznajcy im prawa miast wolnych królewskich. Nawet nisze organa administracyi, jak Komisye Porzdkowe Cywilno-Wojskowe, ustanowione w r. 1789, urzdzaj sobie kadencye sdowe, sporzdzaj ksig dekretów, utrzymuj swoich instygatorów i wyrokuj w sprawach o bójki, o wóczgostwo, o drobne kradziee i t. p., nomij

i

*)

Vol. Leg. VII,

f.

78

str.

41,

skazujc winnych na kilkudniowy

areszt

albo na plagi,

twierdzy kamienieckiej

ego, nawet na

teczn

i

kary

pienine, na

gdy sdy, poprzednio wyjak np. zamknicie

dochodz do kar gównych,

mienione,

w

wynagrodzenie

kar

konfiskata towaru lub mienia ca-

i

mierci, a wyroki takie

miay moc

osta-

mogy by

zaskarane tylko do sejmu. Istniay nadto sdy oddzielne dla stanów niszych. Chopi i

sdownictwu swojego pana, czyli jego z prawodawstwa Xny Jabonowskiej, e urzdzenie sdów, ilo instancyj, postpowanie sdowe, system kar, z wyjtkiem kary mierci, wzbronionej w r. 1768, wszystko to zaleao od woli i rozumu dziedzica, jako czstka, wszechwadzy jego nad poddanymi *). dziedziczni

podlegali

oficyalistów.

Widzielimy z § 26

W rozlegych

i

i

ludnych dobrach gubernator, komisarz lub

in-

nazwy rzdca gówny by wysok instancy, do której nie atwo byo doj po szczeblach apelacyjnych, ale na kilku dymach siedzcy szlachcic nosi wszystkie instancye w swojej osobie i sam by wykonawc swoich wyroków. Tu sdownictwo patrymonialne stawao si stosunkiem patryarchalnej

nym: poddani yli który

w

dzinie za

pomoc

w

swem

i

batoga, obdzielajc plagami poddanych bez

adnej ceremonii, a synów swoich

*)

wadc swoim, w swej ropastwie

codziennem obcowaniu z

utrzymywa karno

na

ydzi

kobiercu.

za-

w sprawach o czary z XVII w. umieci X. Lu w swoich Wspomnieniach ze mudzi (Wilno. 180—211): w majtnoci Dyrwianach, nalecej do Pa-

Kilka dekretów

dwik Adam Jucewicz Gliicksberg 1842

str.

nien Benedyktynek Kroskich, 9-ciu uproszonych sty

na

spalenie;

sdziów skazao 4

podobnie namiestnik Brzostowskiego,

niewia-

administratora Eko-

„A tak ja Urzd (dworski) JMMPP. Xistwa mudzkiego do rozsdzenia tej sprawy uproszonych, 4 eh pp. Wójtów Traktu Zagórskiego wokowanych dwu Generaów powiatowych majc zgodne vota; postpujc wedug prawa pospolitego Statutowego... kazaem" etc. Dekret ów jest wpisany do ksig wieczyJKM. Szawelskiej, wyrokuje:

nomii

szlachty obywatelów

i

stych

i

Mitkun

do

dekretowych

dworu JKM. Zagórskiego.

„przeciwko Janowi Ubie

administratora.

i

eni

onego*

W

caego sioa zostaa apelacya

sprawie

zaoon

swe spory przed sdem rabina kahau, do czego nie wtrcaa si wadza krajowa, dopóki nie byy zadranione interesa rzdu, lub osób innego stanu, lub religii chrzecia-

atwiali

i

wasny

sdowy: wójta wizienia na dole, prgierz klatk na rynku, pachoków miejskich, kata, czyli mistrza z pomocnikami, w miastach wikszych nawet onierzy swoich z oficerem. Sd miejski wyrokowa podug artykuów prawa magdeburskiego móg skazywa na wszelkie kary: pienine, habice, cielesne, nawet na kar mierci. Zarzucano nadmiern surowo sdom wójtowskim szczególnie w maych miasteczkach, gdzie panowaa ciemnota. Naduywanie szubienicy byo jednym z motywów Mieszczanie

skiej.

z

aw

w

jednej

posiadali

z górnych

aparat

kordegard,

ratusza,

izb

i

i

i

konstytucyi

Litewskiej z

r.

która

1776,

odebraa prawo ma-

Duchowiestwo katolickie miao te swoje sdy, których kompetencya rozcigaa si

gdeburskie pótorasta miasteczkom.

na osoby stanu wieckiego w niektórych sprawach, podpadajcych pod prawo kanoniczne. Przewanie tedy spoeczestwu szlacheckiemu posugiway wysze sdy cywilne i kryminalne. Ze spraw cywiln szlachcic zgasza si do sdu ziemskiego w miecie stoecznem swej ziemi lub województwa; jeli spór dotyczy granic wioski, to si szo do podkomorzego, który mia przy sobie geometrów i prezy dowal w sdzie granicznym, a sprawy pospolite kryminalne naleay do kompetencyi starosty sdowego, czyli raczej grodu Bo starostowie oddawna ju nie sdzili osobicie; tylko „zajechawszy" na starostwo, po. otrzymaniu

i

przywileju

sdu tora,

królewskiego,

grodzkiego,

a

zwykle

ci

t.

zamku

wadz swoj

sdziego, podsdka,

j.

ju wykonywali

na

mianowali

w

ca

izbie,

regenta

czynno sdow,

jako

tako

i

komplet surroga-

zasiadajc

wyporzdzonej,

lub

zamczysko rozpado si w gruzy. kadym razie przy grodzie musiao by par izb dla winiów, oraz izba na archiwum; oprócz bowiem sdownictwa

w

klasztorze,

jeli

cae

W

kryminalnego, grody akt,

miay t

jeszcze

czynno, i

przeznaczony do uytku publicznego

i

wszelki

prawnego, mani-

fest

pojedynczego

szlachcica

w

sprawie

taryfa po-

osobistej,

datkowa, sporzdzana przez

urzdnika skarbowego, lustracya starostwa, a nawet konstytucya, lub uchwaa sejmowa musiay by „ obiato wane", czyli do ksig grodzkich podane dla zyskania cechy prawomocnoci. przeto, powan, a nawet gron wadz by gród. Skazywa móg na cikie

Wan

kary kryminalne,

wyjmujc kary mierci. Lubo skada szlachty, ale sdzi ludzi wszelkich stanów, nie

si wycznie ze oskaronych o przestpstwa, podpadajce pod

kuy"

o

^)

mobójstwo

i

Od tych sdów szlacheckich bunau Gównego Koronnego, albo

bywa

kadencye swoje

Maej

Polski

sdzi

w

zenhauza

Kady

i

w

Wilnie,

arty-

suya

miska

po

Misku,

i

w

kolei

Lublinie

ale za

dla

Drugi

**).

Wielkiej Polski

dla

Nowogródku

apelacya do Try-

Litewskiego. Pierwszy od-

póroczne

Piotrkowie

kadencya

„cztery

kradzie.

wpywem

Ty-

przeniesion zostaa do Grodna.

sdowy skada si

z deputatów wieckich duchownych pod przewodnictwem wieckiego marszaka lub duchownego prezydenta; wieccy byli obierani na sejmikach tak zwanych trybunalskich.

komplet

i

porzdku i nakazania posuszestwa tej najwyszej wadzy sdowej asystoway: trybunaowi litewskiemu chorgiew trybunalska, a koronnemu oddzia wojska koDla utrzymania

W

Piotrkowie do r. 1867 sta jeszcze nieuszkodzony gmach posiedze trybunalskich z kordegard i wie do odsiadywania kary „in fundo" dla skazanych winowajców ze szlachty. Nieosdzeni na jednej kadencyi winiowie byli odprowadzani pod stra do tego miasta, gdzie miaa si odby

ronnego.

„Biaogowskie zgwacenie,

*)

najazdy", **)

podug prawa 1420 Od

rolcu

pooga

rozbój,

(Vol. Leg.

I,

f.

77

str.

i

34

zapa, tit.

gwatowne

de causis).

1764 do 1772 trybuna Wielkopolski agitowa si alw Poznaniu i Bydgoszczy, Maopolski za oprócz

ternat oprócz Piotrkowa Lublina ski

w

we Lwowie

(Vol. Leg. VII,

Piotrkowic ob. na

sir.

355,

fol.

w

53, 54 str. 30).

Wilnie na

str.

Gmach

330 tomu

trybunal-

II-go.

8

kadencya druga, i tamecznemu komendantowi nale „pod regestrem i atestacy" zdawani.

przy

Trybu-

W

niektórych sprawach szczególnej wagi, albo ze wzgldu na przedmiot sporu (jak np. olbrzymia ordynacya Ostróg ska), albo

na stanowisko spoeczne stron

dziwiów) sejm wyznacza komisye

w

ostatniej instancyi

z

(jak np.

wadz

wyrokowania

Tej-to instytucyi zuchwale

*).

sprawa Ra-

naduywa

Poniski podczas sejmu rozbiorowego, wyznaczajc za pienidze niezmiern ilo komisyj w sprawach, oddawna ju za-

koczonych prawomocnie

i

ostatecznie.

Nareszcie przestpstwa przeciwko Rzeczypospolitej, czyli

odmow

zbrodnie stanu, do jakich zaliczano

sprawiedliwoci,

wolnoci obywatelskiej, przedajno sdziowsk i krzywoprzysiztwo, podlegay zreformowanemu w r. 1775 sdowi sejmowemu; kady te sejm wyznacza senatorów i posów na tak zwanych sdziów sejmowych, którzy wadz sw. ucisk

utrzymywali

a

do przyszego sejmu

Jake dziaaa, jakiej sawy loramienna wadza sdowa?

**).

u narodu

uywaa

wie-

ta

panowanie zasady wyborczej w organizacyi wszystkich prawie sdów, a nawet najwyszego trybunau, nie sprzyjao wprawdzie udoskonaleniu techniki sdowej^ wytworzeniu jurisprudencyi, wyksztaceniu znakomitych prawników; ale powinno byo zabezpieczy niezaleno moNiepodzielne

i

ralne

kwalifikacye

sdziów,

uczyni

ich szczerymi

przedsta-

wicielami spoeczestwa.

W

postpowaniu sadowem, czyli procedurze, widzimy wszdzie zachowywane zasady: jawnoci, rozprawy ustnej, oskarania i obrony. to zasady znakomite, w XIX wieku za wpywem wielkiej rewolucyi francuskiej wprowadzone we wszystkich pastwach europejskich, ale przed rewolucy

S

*)

**)

543.

Vol. Leg. VII, Vol. Leg. VIII

fol. fol.

536,

str.

238.

118—120,

str.

82

fol.

869—874,

str.

540-

o bo

O

M O ar (D

•H

N

-d

o 9 d

o o

Cd

d d X3 >i

>.

•§ ss

•§

^

przechowywane prócz

Polski

w

jednej tylko Anglii, bo

ldowych panowa wszdzie

narchiach

zycyjny, z badaniem tajemnem, opartem

mo-

gównie na

torturach

wykrtnych,

lub na

gen)

w

proces ledczy, inkwi-

podstpnych pytaniach (captiose Frana protokóach pimiennych.

i

moe

Tymczasem, adna

cigna

na

siebie tylu

instytucya Rzeczypospolitej nie

tak ostrych nagan, co

i

sdownictwo.

Trybunay stay si igraszk stronnictw; magnaci wywierali swój wpyw przemony, by powolnych sobie deputatów i marszaków na sejmikach przeprowadzi, zjedali z pocztana kadency, eby przeciwników odstraszy; wyprawiane przez, marszaków, prezydentów, a nawet

mi zbrój nemi uczty,

przez strony procesujce si, przeistaczay kadency w nieprzerwany niemal festyn pijacki; nie obeszo si te bez po-

mawia

o przedajno

powtarzano anegdot rozda szuby deputatom i zyska

sprawiedliwoci;

o wielkim Zamojskim, jak

wyrok niesprawiedliwy przeciwko ubogiej szlachcie, ssiadom swoim, a póniej zawstydzi prze daj ny eh sdziów i poszkodowanej stronie krzywd wynagrodzi. Za czasów saskich do tego przyszo, w r. 1749 trybuna w Piotrkowie ze-

e

„wszyscy rozjechali si w trwonem oczekiwaniu nastpstw, jakie wywoa ten fakt bez przykadu, i

rwanym zosta

i

by

pozbawion sdu najwy1763 Karol Radziwi „Panie Kochanku" w Wilnie i Misku przystawia onierzy swoich do izby sdowej, zatacza armaty przemoc wprowadza nielegalnie

Polska

przez

szego",

a

w

cay

rok

miaa

r.

i

obranych deputatów lub

wymusza

dekreta

*).

W

procedurze cywilnej uskarano si na rozwleko, na niewyczerpane, niezliczone sposoby powstrzymywania wyroków i wznawiania procesu, jakie wynajduj na zawoanie

*)

Pam. stan. Aug. Poniatowskiego str. 39, Vol. Leg. VII fol. tit. Approbacya konfederacyi Glney W. X. L. i Ge-

Ul, 114 (str. 57, 58) neralna Stanów W. X.

L. Konfederacya.

10

patronowie

sympaty

ca

*). Stan obroczy z palestr nie cieszy si u spoeczestwa: do typu patrona przyroso, oprócz

obrotnoci jzylca, liciu

wyobraenie wytrwaoci przy l^uflu, kieszybl^iego bogacenia si Icosztem ruiny Ten ostatni powab przyciga do palestry ubog

rdlu,

i

clientów.

oraz

modzie szlacieck masami. stay ci urzdów sdzio wskici

zupenym niemal braku obroczy stanowi jedyn w Rzeczypospolitej klas prawników specyalistów; wszake o zasugach jego nauko wyci niewiele w ródach historycznych dowiedzie si mona. Palestranci uczyli si Voluminów Legum i form sdowych praktycznie, zapisujc si na dependency do znanych patronów, oswajali si nawet z prawem rzymskiem, które

w

byo powoywanem, ale teory tycznego wcale. Zaleski, który mia Radziwiów, Ogiskich, Czartoryskich, niewiele mówi

czsto

wyksztacenia klientów

o studyach

Polsce

nie

pod

skiego,

P

e s

t

zawód

szczególnej,

1

i

refor-

utalentowany pa-

równie

poj; rozszerzy on

kierownictwem e

e

od

Wybicki prawnictwa

dosadnie opisuje braki swego wychowania,

i

swoich

wiatem

wskazuj,

uksztacenia nie posiada.

znakomity

swój

Wielkopolsce

ciasnot

tej

czteroletniego

wyszego

tron litewski

zaczyna

odbierali

swoich, a zapatrywania jego na reformy

matorów sejmu

w

Przy

stan

Nareszcie,

a.

Polakom

je dopiero

profesora

któ

sysza o

nie

znanej

tylko

w

Holandyi

uniwersytetu

Lejdej-

zajazdach,

formie egzekucyi

s-

dowej?

W

procedurze

kryminalnej

sdzonym, dopóki si

nie

ganiono

aden

wadzenie zasady skargowej.

kracowe

przestpca nie

przepro-

móg by

(delator), zwyswe oskarenie popiera musiaa

znalaz oskaryciel

kle osoba prywatna, która

sdu przystawi i jeszcze podda si rygorowi prawa, oszczercom (kalumniatorom) równ za-

dowodami, oskaronego do

*)

w

„W

koczy spory, a u nas skoczy spraw? Wybicki:

Litwie jeden przecie oczywisty dekret

Koronie, gdy

si podobao, któr

Listy Patryotycznc

II,

82.

kiedy

'^

11

dawanemu przestpstwu kar grocego. najczciej

gotowego

zoczycy

bezkarni,

e

kady

nie masz. Prawie

„Dla tego

stray

w Polszcz

publicznej,

e

sdu

obywatel chroni si tako-

wego ima, bo nim kadencya sdów przyjdzie, któ zbrodnia pilnowa bdzie? A najwicej kady unika expensy sdowej kata"

i

*).

Inflantczyk S c h u 1 1 z, rozpisujc si o tej wadzie sdownictwa szeroko, przytacza wypadek zamordowania jakiej dziewczyny przez rozpustnych modzieców w Warszawie, który uszed bezkarnie dla braku delatora. Obok tego za znajdujemy i takie ubolewania: „Inni gnij w wizach i niemasz, ktoby si tego okruciestwa zemci" **). Jeszcze w roku 1790 Komisya Wojskowa rozesaa okólnik do Komisyj Porzdkowych z powodu odbieranych od jeneraów doniesie, „i winiowie, pod areszt wojskowy przez obywateli oddawani, po lat

sdowej konwikcyi bywaj trzymani"; z tego powodu zawiadamia o wydanym ordynansie, i uwolnieni i nadal nie przyjmowani tacy winiowie, co do których Komisy e Porzdkowe Cywilno- Wojsko we nie wydadz zawiadkilka bez

bd

bd

ywno

czenia, nie ubezpiecz funduszu na i nie oznacz wyranie czasu, jak dugo ma by trzymany takowy aresztant *^*).

Mamy ganach tak

i

poprzesta na tych skargach, wyrzekania eh, na-

potpi ryczatem

*)

Proiekt

II

ca

Seymowy

(bez nazwiska autora

brak

bez rónicy czasów i warunków jakote politycznych i spoecznych,

historycznych,

z

Autora

miejsca druku, z

i

Zgoda y Niezgoda wynikaicy

poow

kart biaych)

„urzdu publicznego" skary si te Wybicki:

Listy

str.

36.

>}a

Patryotyczne

84. **)

Wybicki:

Listy Patryot.

II,

118.

Komisyi Porzdkowej Wdztwa Rawskiego, ksiga Nr. 4, list drukowany z dat 30 grudnia 1790; powodem byo doniesienie Rzewuskiego pis. poln. z lustracyi, e pod stra garnizonu dubieskie***)

Akta

go znajdowa si od lat piciu bez inkwizycyi aresztant Cclkowski oddany przez Lccliniokiego podkomorzego zakroczymskiego. (K. W. 179 str. ,

246.

w

dziaalno wadzy sdowej

wedug wymaga

zdanie

spóczesnym sdownictwa

ze stanem

Mamy

Polsce?

tworzy

o niej

bezwzgldnych!, bez porównywania

w

innyci krajach?

Ma-

e

my

nawet u tyci narodów, które poo tem zapomnie, day wiatu cywilizowanemu wzory urzdze prawnycli, znajd si bolesne wspomienia np. w Rzymie procesy o obraz

w

sdy

Rady Jorskiej, „krwawe posiedzenia" (the Bloody-Assizes) pod prezydency Jeffrys'a-'* Stosownie do przestrzeganej w niniejszem badaniu metody naleaoby oceni kad z wymienionych tu instytucyj wedle jej wasnych akt, wyrozumie ustawodawstwo obowizujce wynale skal sumiennoci w stosowaniu ustaw do praktyki, wykazy statystyczne, jeli nie w liczbach dokadnych, to przynajmniej w maksymalnych lub minimalnych, lub nanagany spóczesnych reszcie przyblionych, a pochway przyjmowa tylko w znaczeniu illustracyj czstkowych. Pracy takiej podj nie bylimy w stanie; pozostawiajc j komu majestatu,

Wysokiego

Anglii

Gwiadzistej,

Izby

Konsystorza (High Commission)

i

i

uoy

i

innemu, re

moemy poda

i

spostrzeenia, któ-

znanych

nam materyaach

takie tylko fakta

si przypadkowo nadarzay

w

epoki badanej.

Co do organizacyi sdowej, uwaalimy, reformach

a

do

utrzymywan bya administracyjnych

aa dach

i

stale

w

do doywotnich i

chwil

ostatnich

zasada

Assesoryi

ministrów

e przy wszystkich

istnienia

wyborcza;

prezydency lub ich

Rzeczypospolitej

w sdach urzdu nale-

tylko

z

zastpców, a

w

gro-

sdach duchownych czonkowie otrzymywali swój urzd

z nominacyi.

sdzce

do

Pod

wpywem

wiernie

tyle warci byli,

ile

zasady wyborczej

komplety

odbijay stan spoeczestwa:

wybracy

wyborcy.

Tak zuchwale wybryki za Sasów,

takie

tej

zerwanie

anarchiczne, jakie

si zdarzay

trybunau, jakie si zdarzyo

w

r.

ile nam wiadomo, w cigu caego 1749, nie panowania Stanisawa Augusta. O przewodzeniu monowladców syszymy w pierwszym i w poowie drugiego okresu mianowicie na Litwie Radziwia „Panie Kochanku", a póniej Ty-

ponawiay si, o

13

zenhauza do

r.

w

1780;

Koronie narzekania

gone

obudzi,

wiemy, tylko marszaek Olizar 1780 r.; zreszt na obprezydenckiej najwikszy sadzenie godnoci marszakowskiej wpyw wywiera podobno Stanisaw August, a stara si dobiera ludzi uczciwych; chwalonem byo np. urzdowanie Krasickiego, biskupa i ksicia poetów, Ludwika Tyszkiewio

ile

i

Janowi Kickiemu za pilne marszakowstwa sprawowanie we Lwowie 1768 r. sejm „wdziczn pami" owiadczy ekspens izby trybunalskiej, z wasnej wyoony kieszeni, zwróci; Adam Czartoryski, jenera Ziem Podolcza.

X

i

skich, jako

wojewod

marszaek trybunau Litewskiego, skaza

ojca swego,

ruskiego na uiszczenie pretensyj, czynionych

mu

przez

pewnego obywatela; a nawet na zapacenie grzywien (jakkolwiek dziwi nas, spraw tak móg sdzi). O innych nic zego nie mówiono, niektóre nazwiska, jak Maachowski, Krasiski, Karnicki budz zaufanie. Pijatyki praktykoway si dugo, ale ju w r. 1785 mamy wyrane wiadectwo jednego z czasopism, „trybunay byy trzewe" *).

e

e

O

przedajnoci faktu adnego,

ani

zarzutu

wyranego,

nawet przypuci na seryo moliwo przekupstwa pieninego, jeli grono deputatów skadao si z 30 blizko osób, a komplet niezbdny wedug prawa z 7. sdach niszych o wpywach stronniczych na obiór osób nie dochodz nas adne skargi, przeciwnie, znamy bardzo pikne podania, jak np. o Staniszewskim, który przez lat 70 by wci sdzi Ziemi Warszawskiej; szlachta kochaa i czcia go jak ojca; umar w wieku okrelonego, nie napotkalimy;

trudno

jest

W

100-letnim, ozdobiony

W

administracyjnych

*)

moich.

Vol. Leg. VII

Pary

str.

103.

str.

335.

**)

krzyem

za

fol.

663

przez króla

zasiadali

(s.

1848 roku, Martinet,

310).

str.

w

roku 1785

komisarze,

obierani

**).

na

Niemcewicz: Pamit. czasów

71. Dziennik

Handlowy 1787

Bartoszewicz: Dziea, wydanie krakowskie

(syna)

tom

roku,

VIII,

14

cz

sejmach na termin

w

dwuletni, podobnie jak asesorów Wielu z tych komisarzy poznamy bliej przy

referendaryi.

utworzonych przez sejm

na

lat

dwa

W

rzdowych.

zatrudnieniach

komisarzami

musiaa

by

byli obierani

wad

Najdotkliwsz

ludzie nieposzlakowani.

kich kompletów

Porzdkowych

Komisyach

czteroletni,

znajomo

niedostateczna

miaa duo ochoty

ta-

prawa:

sposobnoci do oswojenia si ze statutami, to jednak zasiadajcy na awach sdziowskich deputaci i komisarze mog by porówna-

jakkolwiek szlachta polska

ni

chyba

koronny,

w

Anglii,

roku,

awy

procesu

potrafi

pytania do orzeczenia o fakcie.

jasne

i

przysigymi; wszake nie kierowa nimi sdzia bo na fotelu prezesowskim nie zasiada, tak jak czonek Królewskiej, wytrawny i znakomity

z

co z zawiego

prawnik,

nie

jedno

siao z tego

wanie powodu. urodzonych

specyalnych

od

byo oprze si wymowie przez co stan

za

proste

bd

wy-

wynikn mu-

Komplet trybunalski, z pose-

zoony, musia zasiga

pisarzy

celaryi, nie odpowiedzialnej

uformowa Nie jeden

sprawiedliwoci

uchybienie

syonatów dobrze formacyj

i

i

tre

patrona

regentów^

wyroku; lub

t.

od

j.

trudno

in-

kan-

mu te

mecenasa zrcznego^ Po-

obroczy nadmiernego nabiera wpywu.

tych niedogodnoci nie zraaa si bynajmniej do sdownictwa ani szlachta, ani mieszczastwo. Pieniactwo byo nawet naogiem, plag powszechn. Nie zapominajmy, adwokatura wydaa kilku ludzi spoeczestwu zasuonych. Ozdob jej byli: Adam Mdrzecki

mimo

e

i

Franciszek Barss, patronowie warszawscy,

oraz Grabowskie

mecenas Asesoryi Litewskiej, z których pierwszy zasyn jako biegy prawnik, dwaj inni jako patryoci peni powicenia. (Wskazówki biograficzne w tomie I na str. 20 22). Nareszcie obok wyrzeka polskich popatrzymy, jak si przedstawia Trybuna urzdnikowi rosyjskiemu, niegdy sekretarzowi Repnina, posowi nadzwyczajnemu w latach 1790

—

— 1792,

autorowi

przytaczanego

póniej, po ostatecznym rozbiorze,

wileskiemu, Buhakowowi.

niejednokrotnie

dziennika,

pierwszemu gubernatorowi

Gdy Katarzyna

II

kazaa podda

15

Trybuna

pod

Litewski

nadzór

prokuratora

na:

„Te formalnoci (biurokratyczne), wcale

tu nieznane, do-

piesz,

su

lecz

bez to:

desperacyi,

starostw,

dzienniki?

bez

i

pisanin, spraw nie przy-

raczej, a poniewa wszyscy tu widoków otrzymania czegokolwiek,

rang,

wic

orderów,

na deputata.

Prokuratorów

jednemu z

nasiona

zwiksz

przeszkodz im

pacy

nikt nie stanie

lub

zaprowadzi

pisa do Repni-

prowadz do

jako

i

Buhaków

dziennik obecnoci dla deputatów,

przyszego sdu ma utrzymywa te poleci za kancelicie,

niemasz

tu,

deputatów — znaczyoby

niechci,

do

Przytem, kto

denucyacyj,

skarg,

to

a

zasia midzy nimi nawet procesów.

W

Trybunale to nie moe by wcale wykonanem, poniewa czsto siaduj oni po kilka dni i nocy z rzdu jadaj na i

miejscu,

by

przychodzili o godzinie

nazajutrz

zachowaj dawne b}^

wielki

litewskie

porzdek

pisywania codziennej nie

listy

prawa

i

da od

mona

wychodzc: jake tedy

nie

8-ej?

sdy (w

I

w

nich,

czeme si

których przecie

bez sprawozda miesicznych

i

za-

obecnoci), gdy cae ich urzdze-

uszkodzone m zostanie temi formami?"

*).

e

znaczne Co do postpowania sdowego mniemamy, zaszy w niem ulepszenia. Od r. 1775 do 1788 cae sdownictwo znajdowao si pod kontrol wydziau Sprawiedli-

woci w Radzie Nieustajcej. Na kadym sejmie daway si sysze wyrzekania na t niesympatyczn narodowi wadz; skadano niemao zaskare na jej decyzye sdowe. eby susznie mona byo warto tych zaskare oceni, trzeba przejrze

*) Jle-IIyae: CTaniiciaB-L AsrycT- Bt Tpo^^tH- etc. str. 151. Od Niemcewicza te (Pam. czasów moich 1848 str. 68), wiemy, e „w Wanych sprawach, gdy dekret w jednym dniu napisany by nie móg, nie wychodzono z namowy sdziowie ca noc zamknici b3di a do ogoszenia dekretu dla tego, by strony nie miay sposobnoci widzenia si z sdziami ujmowania ich sobie. Ciekawa bya rzecz widzie hajduków deputackich, znoszcych kilkadziesit piernatów na tych kilkudziesit wsai

i

i

tych deputatów chrapicych pokotem." Zwyczaj to

owi

litewskiemu.

waciwy

tylko trybuna-

16

ksig pozostaych po Wydziale Sprawiedliwoci. rzecz pewn, e Wydzia dobroczynnie wpyna wykonanie wyroków, stosownie bowiem do prawa z r. 1768, w razie doznanego oporu, strona wygrywajca nie moga czyni zajazdu, lecz otrzymywaa pomoc wojskow; kilkadziesit

To

n

jednak

jest

widzielimy

protokó takich

oddzielny

Odtd

nastu grubych tomach.

rekwizycyj

w

kilku-

zajazdy utraciy swój cel go-

s

ju cierpiane: w rachunkach skarbu korondziwy i nie nego z dwulecia 1782 1784 znajdujemy sum 500 zp. na popieranie procesu przeciwko pewnym osobom, winnym wykonania zajazdu, i 1200 zp. na ywienie winiów o zajazdy obwinionych*). Uproci form procesowych Rada nie moga, poniewa do tego potrzebn bya reforma prawa, któr przed-

—

siwzi swego

sejm

mianowicie

w grudniu

normalne w W. X. L." wo mdrze uoone, podobno przez

graniczenie

poytek

obiecujce

konstytucye

Sd

p.

t.

W. X. by sawny

zostaa

w

Trybunalski

jeszcze

Litt.

czerwcu

skompletowaa si

w

niech

Koronie (pra

Sd

za

1792

i

wielki

przyjte

Trybunalski Koronny

miaa Korona takiego wic wyznaczon

Nie

1791

deputacya

„dla

dla prowincyj

napisania

koronnych";

dziea nie dokonaa, ani nawet sama

lecz ta zleconego sobie

Zaleski przez

w

Chreptowicza,

J.

Statut Litewski,

codicis civilis et criminalis nie

r.,

takie

i

miesicach uchwali „Roz-

ostatnich

1791

styczniu

Ziemiaski,

kodeksu, jakim

i

w

krajowi);

Sd

w

dopiero

ale

czteroletni,

istnienia,

— odmówi

np. swego udziau Micha do konstytucyi 3 -go maja. Ukazaa si

druku tylko kodyfikacya prywatna: Trembickiego.

Zapytajmy nareszcie:

gówny snoci?

i

najkopotliwszy

w

cel

jakim

stopniu

procedury cywilnej

*)

**)

— obrona wa-

Odpowied musi wypa bardzo pomylnie, skoro powoywane przez Czackiego, e w Polsce byo straci ycie, ni wasno *^). I w umysach

istniao przysowie,

atwiej

osiganym by

Wyej

Tab. 178.

Czacki: O

lit.

i

polskich prawach.

17

w instynktach caego narodu pougruntowane mocno, a szanowane moe jcie wasnoci byo do przesady, jal< mielimy sposobno widzie niejednokrotnie ogóu

mieszczan,

szlachty,

na sprawach podatkowych.

Co do dziaalnoci sdownictwa w przytoczy

W

r.

wyroków

kilka spraw,

podczas

1768

uczty

Wiaewicza; sdzony za

zabi

Litewski, publicznie

pijany

to

straconym

sferze karnej

Galimski

szlachcic

skazany przez Trybuna

i

zosta;

obecny

zauway, i panujcy dotd naóg

Zaleski

moemy

cyfr dla przykadu.

i

gólnie na ucztach trybunalskich, zmniejsza

tej

sprawie

pijastwa, szcze-

si zacz, „umiar-

kowanie stao si powszechniejszem" *). Znan te, bo i w powieciach kilkakrotnie krelon bya sprawa jednego z przyjació Radziwia Panie Kochanku, Woowicza, który za wyprawiane po Litwie wystpne awantury poniós kar mierci przez rozstrzelanie

w Misku

**).

rk

kata zdarzao si bardzo rzadko; wypadków wicej takich przez cay cig panowania czy byo Stanisawa Augusta, nie wiemy.

Tracenie szlachty

Czciej zdarzao si skazywanie dzenie

wiey

in

fundo przez

rok

i

na odsie-

szlachcica

sze

niedziel;

pozornie

równaa si wyrokowi mierci, gdy wizienie in fundo miecio si na sze okci pod ziemi bez komina, a powietrze wiato wchodzio do tylko przez winia spuszczano; wic chyba wyotwór w górze, kdy jtkowo silny organizm zdoa opiera si tak fatalnym warunkom hygienicznym, oraz dziaaniu samotnoci ciemnoci na umys przez cay rok ***). Godnem jest uwagi, e skazany agodna

ta kara prawie

i

i

*)

**)

w

M. Zaleski: Pamit. Scena ta

„Pamitnikach

1880

str.

34.

zostaa wybornie ilustrowan oówkiem Andriollego (Ign. Chodki) edycyi Gebethnera i WoliTa

Kwestarza"

r.

***)

Komian:

Wewntrzne

Pamitniki tom

dzieje Polaki

Korzona.

I

—

str.

188.

T- IV.

2

18

zwykle sam si stawi, wyrokiem sd go nie

eby „zasi wie", gdy aresztowa

stosownie

przed

do przywileju

„neminem captivabimus", a po wycierpieniu kary przywracane mu byy wszystkie prawa stanu szlacieckiego; gdyby za nie clicia uczyni zado wyrokowi, stawa si banit, zabi bezkarnie w kraju, czy za granic t. j. kady go móg (i takie wypadki praktykoway si od wieku XVI). Ludzie innych stanów, plebejusze, byli skazywani na gardo bez wielkich ceremonij przez grody, sdy miejskie, wojskowe, nawet skarbowe, a czasem przez komisye nadzwyczajne. kuset ry,

i

Po rzezi humaskiej Stempkowski i Brani cki stracili kilhajdamaków karami okrutnemi: darciem pasów ze skówbijaniem na pal na sposób turecki; 800 skazano od publicznych

robót

mikn

i

kara

*).

W

drugim

okresie

stosowan bya

mierci

jednak

obyczaje

rzadziej.

Wedug

wiadectwa Czackiego, sdy marszakowskie w Warszawie wyday wyroków mierci w cigu dziesiciolecia 1768 1779 Staraniem r. tylko 59, gdy w 1752—1762 stracono 450''^). Lubomirskiego, marszaka w. kor., okoo r. 1773 zosta

—

przetómaczony Beccaria

i

na posiedzeniu delegacyi sejmowej

odesa do

jenera rosyjski,

Kreczetnikow,

*)

damaków

i

mia wiadomo

powieszona; zaraz potem

posa znowu

Branickiego

e

dnia 29 lipca 1768,

z tych

780

wiksza

84, dnia 10 sierpnia 63-cti; dnia 19

sierpnia 29ciu, dnia 29 sierpnia 15 tu, a

wic razem

sa

(HTema bt. 06m,. Hct. h sam Branicki musia te

do Kijowa jako poddanycli

Pocc. 1863,

mao. sy

St.

skiego

III

str.

184,

971; nadto wielu ode-

rosyjskicli

195, 200, 204);

iaj-

cz

JlpeBH.

uj

nie-

eleniak wszake by odesany do Kijowa, (tame str. 199). CeaAugusta przez posa sejmu wielkiego w Pam. z XVIII w. upastr. 57. IIIyjitrHHT,: OnepKi, KojiinsmaHi, Kieet, 1890 omawia

wyroki Stempkowskiego na 440 osób.

Cza cki: O

**)

litewskich

i

polskich prawach

II

godn

131.

Caa

tablica

si samo jak w XIX w., stopniowe zmniejszanie si przestpstw gwatownych, rozbojów, zabójstw, kalectw wzrost potajemnych, jak truz wyszczególnieniem

z

niej,

rodzajów

przestpstw

jest

uwagi:

okazuje

tak

i

cicielstwo

i

zodziejstwo. Bardzo ciekawemi

1506—9; 1554—8.

te

s

tablice poprzednie z lat

19 dnia 26 sierpnia

mówi

Massalski,

e

w3'pomina, a

— co

ale

„za

nie

prze-

tyil, a TpancnopTi.

en-na KpaKOBCKaro, He njaia

jt-kiaert

iiponniaHia

BCflKaro

cie ynoipedaj-B h3i. cBoero AeTaniesieHTa

BoeBOACTsi CeHAOMupcKOMi.

Kon-

hpothbhocth

TO Hpesi. cie npoiny B. II-bo upiiKasaiB

HHHy hto5h oh- Ha Ha

enncKon- KpaKOBCKiii

„noneate

no ^.ncHAenTCKOMy a^^JT

4

Jio-

BC'fexT>

50 Przeciwnie

w

pochwyci Repnin

najwikszej tajemnicy

jakie-

odda go w dniu 25 padziernika Kreczetnikowi pod mianem „aresztanta sekretnego" z zaleceniem, aby przez nikogo nie by widziany; eby imi jego przed nikim nie byo wymienione; eby mu do ywienia dawano racy oniersk z misem. Wysany pod stra oficera do puku Troickiego, potem do ókwi, ów tajemniczy wizie zosta nareszcie wywieziony dnia 26 kwietnia 1768 przez

go

opozycyonist

Kijów na Sybir

Nadszed

i

*).

nareszcie

dzie zagajenia sejmu. Jeneraowie wiadomoci o ciarakterze obra-

rosyjscy dostarczali Repninowi

ny cli

posów, a Kreczetników opowiada naiwnie, jak zbiera „swojego korpusu"; i nakania do powolnoci posów ma to znaczy posów z województw, zajmowanyci przez korpus jego, a wic zagroony ci kwaterunkiem, rabunkiem, u

siebie

Wszake

sekwestrem, aresztem od jego oddziaów.

wszystkie

te

rodki okazay si jeszcze niewystarczajcymi. Na pierwszej sesyi (d. 5 padziernika) Repnin z jeneraami swymi, ukryty

w

loy

królewskiego, sysza przeciwn interesom i yczeniom swoim", tudzie „niepoyteczny" gos ietmana polnego Rzewuskiego. Nazajutrz day si znowu sysze gosy opozycyjne: arcybiskupa lwowskiego, biskupa chemskiego tudzie posa Golejewskiego, a d. 9-go ksidz unita Nauszczyski, który nie brzydzi si rol patnego szpiega, przyszed z wiasi odbywaj dwie narady opozj^yjne: jedna domoci, u Kapucynów, zwoana przez Sotyka, druga—:W domu Rzewuskiego, hetmana polnego. Wtedy Repnin zdecydowa si

mow

abbe,

niejakiego

biskupa Sotyka

sekretarza

„wielce

e

*)

e

Tame,

iJKypnajn.

(HcT. PocciH

sztowany,

69, 79,

potem puszczony wolno,

Polaków, jako bohater

danie wjewa, by na

str.

105,

122.

winiem by Kouchowski, o xxvi str. 255), e by „gównym

tajemniczym

Repnina,

i

odbiera

mczennik, a

wic

powtórnie

on odstawiony pod

stra

nie

Monaby przypuci,

którym wie krzykaczem",

Soowjew

e

by

wizyty od nuncyusza,

are-

tumu

chcia wyjecha do dóbr swoich

zosta

uwiziony.

Ale

wedug

do domu swego na wie.

Solo-

51

polskiego.

obozy pod stolic

móg wyjecia o godzinie

i

puci

wieczorem

10-ej

dzone wojskiem*), a

d.

i

Dnia 12 padziernika

Warszawy

z

midzynarodowego niezakaza rozbi

prawa

pogwacenie

jawne

na

lenoci sejmu

nikt

ldem,

ani

14 padziernika, dowiedziawszy si,

Zauski

Sotyk,

te

wszystkich

w

dysydentom

przeciwko

czterecli

cigu nocy dwaj

natu

i

naczelników biskupi,

Repnin

delegacyi,

opozycyi

lietman

polny,

e

Rzewuski

i

synem znów przemawiali tak przeciwko gwarancyi,

z

nie

wod; nazajutrz wskazane posterunki byy obsaani

prowincyonalnyci

na sesyacti

aby

patrole kozackie,

jako-

postanowi

pojma.

Jako

czonkowie

se-

syn Rzewuskiego Seweryn, czonek izby poselskiej do-

i

e

prawo neminem captivabimus niema adnej wartoci wobec bagnetów rosyjskich. Uwizieni we wasnych apartamentach, znaleli si przed witem na Pradze,

wiadczyli na sobie,

a

w

w gb

kilkanacie godzin póniej wywiezieni byli

Rosyi

do Kaugi.

Na

razie ten

krok

miay

zapewni Repninowi zupene

powodzenie, na nastpnej bowiem

sejm okaza si zupenie ulegym

sesyi,

d.

16

padziernika

zgodzi si na obranie dedziejach sejmowania polskiego podobno nigdy jeszcze nie praktykowany, a zalea

legacyi.

By

to

pomys nowy,

i

w

na tem, i czterech ministrów, 12 senatorów i 48 posów pod prezydency wieo mianowanego prymasa Podoskiego traktakt z Rosy i konstytucy w porozumieniu mieli

uoy

*)

MS Wad.

Górskiego z Kotynian

p.

t.

Papiery z kancelaryi króla

archiwum Marcina Badeniego zaznacza pod dniem 13. X. godziny 10 wieczorem rozstawione byy konne piesze woj-

Stan. Augusta, z

1767:

Okoo

i

sko rosyjskie, zaczwszy od

sk

ulic

Mennicy

koca

Leszna okoo paacu Mniszka, Senator-

a po Marywil, na krzy za ulic Wierzbow Bielask okoo a do kocioa w. Trójcy; podobnie okoo Cekauzu ulic Dug,

a

i

pominwszy plac, man polny koronny. a przejazdu nie

gdzie mieszka Rzewuski

wojewoda krakowski, tietZatrzymywao przejedajcych, drugich zwracao dopuszczao, jako to: Zamoyskiemu kancl. w. k., Czaplico-

wi podkom. uckiemu.

52 który

z ambasadorem,

dobranemi osobami,

acniej

móg

kierowa kilkudziesiciu

ni licznem zgromadzeniem izb obu.

a

r

W pa-

do d. 1 lutego, poczem dni póniej sejm odroczy si wojska rosyjskie odsuny si od Warszawy. Delegacya odbywaa posiedzenia swoje naprzemian w paacu prymasa i u Repnina. Na tyci posiedzeniach byy przygotowane traktat gwarancyi, prawa kardynalne z liberum veto

w

nader

materyaci

dyskusy

porzdek sejmowania z uciliw

stanu,

przez punkty, zdania, wyrazy, prawo

mikaci z udziaem szlachty szaraczkowej cyi,

by

wiele

i

powiconych sprawom wewntrznym. zatwierdzone

limity.

W

ryczatowo przez sejm po

styczniu

1768

r.

Dzieo

o

sej-

konstytuto

miao

upywie terminu posuny si

wojska rosyjskie

znowu ku Warszawie, jednake na

pierwszej

sesyi

d.

3

lu-

pose Golejewski wygosi mow opozycyjn i upomina si o wolno wywiezionych senatorÓYy. Stanisaw August uspakaja mówc, zaleca cierpliwo i zgodnie z yczeniem Repnina odroczy posiedzenie do dnia 20-go, poczem nastpio nowe odroczenie na tydzie, a Repnin wyda znowu tajemne rozkazy do wojska, aby na dzie 27 stao w gotowoci do dziaania. Pomimo to na sesyach nastpnych znajdowali si wci oponenci, których usuwa musiano; tak, Ledóchowski pose pruski by powstrzymany grobami Kretego

czetnikowa

i

namowami

Potockiego,

przez Kossakowsk, Rybiski

nie

o

zosta zatrzymany

otrzyma gosu, a dnia 5

marca na posiedzeniu ostatniem protestowa Wybicki, i prócz niego byo kilku posów przeczcych; nie zwaano przecie na te protestacye i na konstytucyach pooyli swoje podpisy marszakowie z sekretarzami sejmowymi. Poniewa kancelarye warszawskie

nie

miay przyjmowa

sw

manifestów

opo-

Wybicki poda protestacye do akt dopiero w Piotrkowie, a potem jeszcze po raz drugi na Spiu. Formalno ta powinnaby wystarczy do uniewanienia konstytucyj sejmu, który uznawa i w prawach kardynalnych zamieci liberum veto: wic te konstytucye jakote traktat gwarancyi nie powinny byy znale si w Yoluminach Le-

zycyjnych,

przeto

53

gum, jak

znajduj si uchway

sejmów zerwanych; a jednak zostay one zamieszczone, delegaci bowiem wrócili teraz do zasady wikszoci gosów, wystarczajcej dla sejmów skonfederowanych, i wyrzekali si jednomylnoci, której dotychczas dobija si Repnin tylu gwatami *). Cay sejm tedy od pocztku do koca by nielegalny, z duchem i liter praw polskich sprzeczny; wszake konstytucye jego byy póniej uznawane i wykonywane w miar nie

monoci,

w

jako

znacznej

Byy

wpisane

czci

znowu na

innych

ksigi praw;

zniós

je

dopiero

sejm czteroletni.

zapowiedziane konstytucy roku 1768 trzy sejmy

na rok

póniejsze:

do

tylu

Litwie

1770

**),

ale

w

1772

Litwie,

fatalne

w

Polsce

i

1774

wypadki stany na prze-

szkodzie wykonaniu

tej konstytucyi. Pierwszy z zapowiedzianych sejmów wcale nie doszed skutkiem zaburze, sprawionych przez konfederacy Barsk, w roku za 1772 pod dniem 5 sierpnia stan traktat rozbioru pomidzy trzema

niedugo potem (d. 18 i 26 wrzenia) ukazay si „jednosowne" deklaracye tych dworów i wkroczyy ich wojska w liczbie przeszo 100.000, gdy wojsko polskie kodworami,

dny z

gównem ródem

Niedawno jeszcze

*)

domskiej

sejmu 1767/8 roku

i

Biblioteki

by

do dziejów konfederacyi Ra-

prywatny i bardzo niedokaJagielloskiej wydany przez Ant. Sozaskiego (Lwów Dyaryusz

za posugiwa dziennik jeneraa Kreczetnikowa ^reHia Oom. Her. h Jl^peBH. Pocc. 1863 tom III. Póniej CdopHUK-b HsinepaTopcKaro HcTop. 06ns,. w tomaci XX, XXVII, LI, LVII LXVII ogosi obfite cenne materyay z archiwów rzdowyci pedo

1865);

uzupenienia

w

ogoszony i

i

tersburskich

i

berliskich.

W

ostatnich

za

czasach

znalazy si: Proto-

rk

kó czynnoci

konfed eracyi Radomskiej jej sekretarza Marcina Matuszewicza pisany (w ksigozbiorze L. Kronenberga) oraz Akta teje konfederacyi w Muzeum XX, Czartoryskich manuskrypt 841, Te pierw-

szorzdne

róda zuytkowa wiea w

monografii o ksiciu Repninie Al-

zahaczajc o innych pomniejszych manuskryptach i drukach i zyska uznanie bezstronnoci w zeszytach majowych 1897 roku wydawnictw:

kar, nie

„PyccKaa CiapEHa" **)

i

„HciopHH. B-fecTHHicB*.

Vol. Leg. VII

634

Cstr.

297)

tit.

Sejm Ordynaryjny.

.

54 ronne

razem i

razem

litewskie

i

nie

liczyo nawet

10.000

*).

powoywaa stany Rzpltej do traktatów z kadem mocarstwem

wola obca

zatwierdzenia

Tym

zawarcia rozbior-

czem z osobna, do nadania legalnoci dzieu przemocy

fi-

zycznej.

Chocia rozprzona wojn domow znkana Rzeczznajdowaa si w zupenej bezsilnoci, a naród szlachecki w stanie najgbszego upadku umysow^^go i moralnego; jednake zaatwienie tych bezprzykadnych w historyi i

pospolita

da

na drodze legalnej

plecie,

a szczególnie izba poselska, wolnymi

byo niemoliwem.

Sejm w komgosami obrana,

samobójczej uchway nie wydaa, a liberum veto tym jedynym wypadku mogoby sta si desk ratunku, gdyby si znalaza nawet wikszo zdrajców. Rozumieli to ministrowie, czyli posowie mocarstw rozbiorczych i nad

nigdyby

w

tem tylko pracowali, aby wymusi pozory legalnoci, nie troszczc si ani o ducha, ani o liter prawa publicznego polskiego. Fryderyk II, który w swej zaborczej polityce umia

zarówno posugiwa si elazem i ogniem swej armii, jak przewrotn dyplomacy, szyderstwem i oszczerstwem, mówic o swej akcyi w Polsce, wystawia tylko wady Polaków, ich

„próno"; „podo", zuchwalstwo

„tchórzostwo"

w

niebezpieczestwie

w

powodzeniu, ich przedajno i rozrzutno bezrozumn, e, wziwszy pienidze za zdrad kraju, natychmiat je wyrzucaj. Tym sposobem ukoronowa ny historyk przedstawi si potomnoci wcale przystojnie, a potomno, olniona wietnoci dzie wielkiego wojownika i dyplomaty, nie atwo dostrzedz zdoa, i zdobywca jest

i

tak

dalece

zarazem

oszczerc,

i

zrabowani

zostali

te spotwarzonymi

przez niego.

mioty

Bo przypisane przez Fryderyka narodowi caemu przynaleay waciwie do Poniskiego i jego kliki, zoo-

*)

Mouy

Correspondance

1875 Plon.

list

inedite

z dnia 19

de

St.

Aug.

wrzenia 1772

et str.

de

M-me

434.

Geoffrin

par

55 potem zwikszonej do liczby kilkuGurowski, marszaek w. litt. „czowiek ctiy-

nej pierwotnie z siedmiu,

nastu osób jak:

rozumem, ale nie majcy ani iskierki uczciwoci", gracz namitny; Massalski znany biskup wileski, Modziejowski biskup poznaski i kanclerz w. k., wojewoda z

try,

przytem

podlaski Aleksandrowicz,

który

„uwaa

pienidze za jedyne

swe boyszcze, dobry krzykacz", Ostrowski biskup kujawski, póniejszy prymas „podobny do Modziejowskiego, tylko mniej inteligentny", ale nie rozrzutny, owszem gospodarny; Szydowski kasztelan mazowiecki, Twardowski wojewoda kaliski Sukowski. Micia Hieronim Radziwi z uboszej i August linii

„w

kleckiej

ostatnim

samolub,

sposobie

zy

obywatel,

marszakowa! Litwinom; musia by jeszcze w 1811 r.; wtedy w rezydencyi jego, Niebomody, bo rowie, syna przepychem Arkadya, przyozdobiona zreszt

nieuczynny"

y

nie przez niego, ale przez

bian

przez Stackelberga.

on,

pikno, uwielsejmowym by jeden

niepospolit

Sekretarzem

owego czasu Józef Junosza Drewnowski, czenik omyski, zawadyaka i szuler. Widywa go Niemcewicz uróowanego, w bajucie zotej siatce, jak sapic z otyoci, krci okoo faraona na redutach w paacu Suz najgorszyci ludzi

i

kowskich *). Tychto pensyonarzy rosyjskich i pruskich, a po wikszej czci szulerów, ambasadorowie trzech dworów zdoali postawi na czele bezsilnej Rzpltej. Z senatu, na danie ministrów, wydalono biskupów smoleskiego i inflanckiego, kasztelanów elblgskiego,

bydgoskiego,

bielskiego,

wojewod

ruskiego, biskupa kamienieckiego:

„Jeli ojczyzna nasza

zgin,

grobu

nie

Suchodolski,

*)

w

przynajmniej

pose chemski

mówi w

dla niej

roku

1789:

siedem osób zaczty by buntem przeciwko narodowi

W. z

kopajmy

sesya 205 z dnia 14/12 1789);

osób tych

nie wyliczy,

(Dz.

ma

wasnemi

„Bunt ten

Cz.

mymy

S.

G.

podali

wasnego domysu, a charakteryzowali przewanie sowami Salderna (Cocit. str. 287); o Radziwille Niemcewicz: Pamitniki 1871.

JiOBbeB-B op.

upaski

I

tom

str.

68.

56

rkoma"

A

'^).

way

w

si

bywa

miaa skada

poselska

izba

narodu szlacheckiego?

wistych przedstawicieli

si

z rzeczy-

Sejmiki odby-

asystencyi wojsk obcych. Poniski

w

Litwie zdo-

pomoc

oddziau rosyjskiego; jenera pruski Lossof pod grob egzekucyi wojskowej nakazywa Wielkopolanom, aby wyseali swych posów do Leszna, gdzie

sobie

X

deryka

poselstwo za

Sukowski mia odczyta jakie propozycye Fry-

II;

o strasznych

kontrybuycyach pruskich

zasobów ekonomicznych mówilimy

ju wyej

(tom

i

o ruinie 34).

II, str.

Województwo Podolskie wcale posów nie obrao i nie przysao. Wojska austryackie, pruskie i rosyjskie zajy Warszaw. Na przekupstwa utworzon zostaa tak zwana kasa ministeryalna, do której kady z trzech dworów rozbiorczych wniós po 27.000 dukatów, a wic razem 81.000 dukatów czyli

1,458.000 zp.

Pomimo la,

takich

ambasadorowie

przygotowa, pomimo niedoztwa kró-

mie

nie chcieli

do czynienia z sejmem,

si sposobu Repninowskiego: aby do zawarcia traktatów upowanion bya delegacya w komplecie 30 osób to jest 10 z senatu i ministerium oraz 20 posów ziemskich. chwycili

lecz

Do

tak szczupej gromadki

nych

zdolnych

i

tem

krajowi,

sad

prostej

mona byo wybra zdrady

do spenienia

bardziej,

e wze

ludzi powol-

przeciwko

konfederacyi

wikszoci gosów do obrad

i

wasnemu

wprowadza

uchwa

w

za-

onie

samej delegacyi.

dworom rozbiorczym na prawd o

Jeli chodzio

no,

legal-

doznay one zupenego niepowodzenia." Sejm, lubo sejmikami skaony, opiera si i nieprawnemi

to

niekompletny

wymaganiom dworów.

e

Takie

nie spisano dyaryusza,

e

panowao na nim

zamieszanie,

dokadnie wiedzie

nie

mona

Wiemy przecie z póniejszej sprawy swspomnie przemów na sejmie czteroletnim, e

przebiegu rozpraw.

dowej,

*)

ze

i

Ferrand:

tekst polski

Histoire des trois

widzielimy

w

demembrements 1820,

jednej Silva rerum.

II,

47,

63,

Posiedzenie sejmu (Podug obrazu Norblina

Wewn. dzieje Polski T. Korzona. Do str. 60, t. lV-go.

'

ielkieg-o

w roku

1791.

CU Ordynacyi hr. Krasiskich).

Druk. Artyst. S. Sikorskiego.

57

zawizanie konfederacyi oraz obiór jej marszaka odbyy si pogwaceniem wielu form i zwyczajów prawny cti jako to: akt by podpisany w mieszkaniu prywatnem pewnego bisku-

z

pa (Massalskiego?)

przez siedem osób

niski, jako marszaek konfederacki

i

dnia 16 kwietnia;

Po-

sejmowy, skada przy-

sig tame, nie w izbie, przed Kazimierzem Raczyskim, nie posiadajcym waciwego urzdu (marszaka wielk.), wszed

w

do izby poselskiej z kijem

rku

zamiast

witany krzykami oburzenia; pierwsza jego

wanie sesyi do

wywoaa

jutra

laski,

zosta po-

i

czynno

— solwo-

bohatersk protestacy

Rejta-

Ten przesiedzia w izbie kilkadziesit godzin, odrzuci pogard propozycye pienine, mówic, e ma przy sobie

na.

z

które odda chtnie zdrajcom

4.000 dukatów,

ich niecnego dziea;

ocalony od mierci

za zaniechanie

przez jeneraa prus-

skazanym zosta na banicy przez sd przez samego Poniskiego. Do ksig grodzkich podano akt konfederacyi dopiero dnia 20 kwietnia, kiego Lentulusa,

konfederacki, a

ale

waciwie

a przyjmowania manifestów protestujcych zakazano grodom.

Przywaszczenie przed

sobie

marszakowstwa stao si dla Ponigównych punktów obwiniajcych

póniej jednym z

skiego

sdem (w

roku 1790)

*).

Sejm, zaczty urzdownie dnia 19 kwietnia 1773 roku,

Ambasadorowie musieli uyrodków gwatownych, jak np. egzekucyi wojskowej

opiera si przez

wa w

cay miesic.

-

mieszkaniu

senatora

w

biskupa Turskiego

cyi z ministerium, senatu

i

dniu 11 maja.

danej

Dopiero dnia 18 maja nastpio wyznaczenie

*^).

stanu rycerskiego

delega-

Teraz

ju

ambasadorowie mieli zupen swobod; bardzo czsto znajdowali si na posiedzeniach i brali udzia w rozprawach; i tu jednak musieli nieraz ucieka si do pogróek. Czynno delegacyi,

*)

**)

cztku.

przeduya si

po ó-krotnych odroczeniach terminu,

Porów, charakterystyk Poniskiego

Akta

i

w

nazwiska czonków delegacyi

§ 68

w

i

89.

Vol. Leg. VIII od po-

58

a

do dnia 20 marca 1775, poczem zwoanym by (niewiaw jakim skadzie?) sejm dla ryczatowego zatwierdzenia

domo

Formalno

caego dziea.

ta

zapewne

w

w

dopenion zostaa, gdy znajdujemy ogólnikow „approbacy

siedzenia

opatrzonyci

kacy

i

w

konfederacya swycti

majcyci zewntrzny pozór

akt,

podpisy

pieczcie delegatów

i

po-

ratyfikacy dziea De

i

tyme aktem rozwizan zostaa Tak wic dwory rozbiorcze przez

legacyi;"

zdobyy plik

cigu jednego

Voluminach Legum

ministrów

legalnoci, za-

oraz

w

zbywao na

aprobacye sejmu, ale tym aktom

kici warunkach legalnoci wewntrznej, gdy

*).

ratyfi-

wszyst-

posowie ziem-

i

scy nie byli wolnymi gosami obrani, a wielu z nich nie mo-

goby przej nemi, lecz

przez rugi,

si

i

uchway

tego sejmu nie

zbrojn wymuszonemi,

i

byy

wol-

przedstawiciel sejmu,

marszaek Poniski, by zbrodniarzem stanu, sdownie skazanym i ukaranym w pierwszej chwili, jak tylko naród uczu si wolnym od przymusu. Trudno zrozumie warto caej akcyi warszawskiej dla dworów wiedeskiego i berliskiego, które po zajciu pewnych czci Polski nie okazyway adnej chci wdawania si w wewntrzne jej sprawy. Logicznie przecie postpowa Stackelberg, zabawiajc si z Poniskim, Sukowskim, Ostrowskim, obiecujc 100.000 zp. za redakcy ustawy o Radzie Nieustajcej Drewnowskiemu **), opacajc Modziej o wskiego o podpisy

na

i

innych,

traktatach

poniewa chodzio mu nie tylko ale te o rzdzenie

rozbiorowych,

Polsk za porednictwem tych skiego

w zdobytej

Fryderyka

II.

prowincyi,

ludzi,

e

o rol prokonsula rzym-

zapoyczymy porównania od

Ale fakt zaboru prowincyj

by

i

móg by

do-

konany wycznie si; wprowadzi go w dziedzin prawa przez instytucye republikaskie na wolnym obiorze, wolnem

*)

Vol. Leg. VIII

fol.

830

(str.

526).

w roku 1793 Igelstrom przekada pretensy Drewnowskiego Sievers'owi: Pamit. Sieversa wyd. upaskiego **)

str.

276.

Obieca, ale nie wypaci, bo

59

—

by to pomys raczej iumoni powany. Niech sobie przy-

zdaniu, wolnej uchwale oparte

rystyczny, lub sarkastyczny,

kady — cudzoziemiec, czy polak — jak dziwn, niezrozumia, pogmatwan wydawaa mu si opowie o przygopomni

dach sejmowych z

lat

1773

— 1775,

w jakiejkolwiek historyi. wanie w naturze zadania czyli wszy

co j czyta po raz pierTajemnica gmatwaniny ley

w

raczej

sprzecznoci z na-

tur ludzk zadania dyplomatów rozbiorczych, aby naród wiertowany dobrowolnie zatwierdza niewol spóobywateliy upadek

i

hab

wasn!

Sejm 1776 roku odby si te pod wzem konfederacyi, która tern si od wszystkich poprzednich rónia, zawiza j sam król z Rad Nieustajc, naturalnie w porozumieniu ze Stackelbergiem, który na przekupstwa mia sobie przysanych z Petersburga 50.000 rubli. Tyle si nawet nauczy Stanisaw August z poprzednich wypadków, przy wejciach kaza postawi swoich gwardzistów, a ci przepuszczali „przez kolby" takich tylko posów, którzy zgadzali si do konfederacyi przystpi. Niedopuszczonych posów liczono siedemdziesiciu kilku *). Po takim gwatownym pocztku nie popeniono ju wicej adnych gwatów: marszakiem zosta jenera Mokronoski, uywajcy powszechnego szacunku; nietykalno osobista posów i wolno gosu nie byy naru-

e

e

szone

ani

uchwa bre

razu;

Delegacyi

zniós

sejm i

naduy

po sobie wspomnienie

wiele

szkodliwych

pomimo

kraju

dla

pozostawi te do-

Poniskiego;

nielegalnoci,

która ska-

zia jego pocztek.

Nastpne sejmy

zway si ju

z

lat:

1778, 1780, 1782, 1784

i

1786

ordynaryjnymi szecioniedzielnymi, zbieray si

pod przewaajcym wpywem króla, a waciwie Stackelberpodówczas wszechwadnego; ale wpyw ten nie przekra-

ga,

*)

z Dubna.

List

Szczsnego Potockiego do

Gos

Ciemniewskiego

do

Stan.

Augusta z dnia 2/8 \192

króla na sejmie

sierpnia 1793. CciOBbeBi.: Hct. PoccIh

XXIX

str.

Grodzieskim dnia 10

230.

60

wyraa si w gwatach winawet „wza" konfederacyi. Sejnakadano domy cti ^), my te byy wolne, z przywrócon libertate sentiendi ac iure cza granic

ukrytej agitacyi, nie nie

z liberum

vetandi, czyli

Jeli

veto.

to

straszne

sowo

nie

uytem, policzy to naley do zalet objawów wzrastajcej dojrzaoci spoeczestwa. Legalno tedy piciu sejmów drugiego okresu nie podlega adnym zarzutom. Sejm czteroletni rozpocz si pod wzem konfederacyi, obrzale z zachowaniem wszelkich prawnych przepisów dów, bez adnych rodków przymusowych i bez opozycyi. Duo akcesów nadchodzio po otwarciu sejmu; zauwaono, nie zgosi si hetman polny Rzewuski, ale go nikt nie nagli, nawet zatrzymania mu pacy hetnie zmusza; nikt nie maskiej za nieczynno. Konfederacya pod laskami Maa-

byo na

nicti

i

i

e

da

miaa adnych cech buntowniczych, za jego wol; nie zapowiadaa bo si wizaa te wojny domowej, poniewa wszystkie stronnictwa czuy celem potrzeb reformy pastwowej, która bya hasem chowskiego

i

Sapiehy nie

przy królu

i

i

zwizku. Rónice mniema i programatów mogy si uwydatni póniej przy rozprawach szczegóowych. Niezupenie dobrej sawy uywajca u teoretyków prawa pastvv^owego i

u historyków instytucya konfederacyj

waa

si

w

teraz

wiem sejm od

szlacheckich ukazy-

postaci najkorzystniejszej, zabezpieczaa bo-

liberum

veto

i

pozwalaa

przeduy

obrady

*) Zdarzay si tylko jowialne sceny na sejmikach ze_ szlacht szaraczkow, jak np. w Kamiecu w roku 1786 przy rywalizacyi Xicia Nassau-Siegen, indygieny polskiego z Xiciem Czartoryskim: „Po obiedzie, gdy-

my

kto spostrzed na stoku twierdzy Kamieca

po dziedzicu pijan szlacht

chodzili,

cych im kontusze

upany, pazujc szablami

lec

limy dowiedzie

i

na murawie jak coby

si,

tya ksicia Czartoryskiego,

poprzecinaa tylne

posa

natychmiast,

nagrodzi

i

Pary 1848

to

znaczyo:

melony na czworo.

by si

116).

a innych nad nimi, zaginaj-

leeH

tych, co

oznajmiono

nam

pazowaa party przeciwn

w

gorliwoci

rany opatrzy kaza" str.

dug,

Zmartwio

to

pohamowali;

i

pijani.

Posa-

i

par-

niektórym z

niej

wkrótce,

niezmiernie ksicia,

obraonych

(Niemcewicz Pamitniki czasów

hojnie

moich.

61 po za termin 6-niedzielny, który nie pracowanie

móg

wystarczy na wy-

uchwalenie reform rozleglejszych.

i

W kwestyach,

stanowiy kamie obrazy dla stronzarzdzane byo gosowanie (turnus) najprzód jawne, a w razie dania chociaby ze strony jednego posa, nastpi musiao tajemne. Tak wikszoci gosów obalono Departament Wojskowy i Rad Nieustajc. Jeli za moliwem byo osignienie jednomylnoci, w takim razie marszaek Maachowski nie szczdzi stara i nie waha si przedua rozpraw, eby przeprowadzi nictw,

szczególnie

uchwa

które

dla Stackelberga,

bez gosowania

usysze

i

„zgo-

trzykrotny okrzyk:

pose odezwa si ze pozwol"; wtedy upraszano go, król przywoywa go do tronu, i gdy opozycyonista ustpowa, okrzyk „zgoda"! ponowiony dwukrotnie zatwierdza uchwa lepiej, da"!

Niejednokrotnie jaki senator albo

swem:

„nie

uroczyciej,

gruntowniej,

poj szych

ni najpomylniejszy turnus, wedle jednomylno dla najwaniej-

'Uzyskano te

polskich.

praw tego sejmu, jako

o podatku

ofiary o miastach;

wszystkie prawie projekty

to:

o stutysicznem

po ogoszeniu

wojsku,

ustawy 3 maja

byy przyjmowane jednomylnoci

po krótkich rozprawach.

Przeduenie obrad sejmowych na póczwarta roku byo bezprzykadnym, jedynym w caej historyi polskiej wypadkiem. Wedug odwiecznego zwyczaju, a nawet wedug wyranych, wieo ponowionych (w roku 1768) ustaw, z kocem dwuletniego okresu musia zbiera si nowy sejm ordynaryjny. Termin taki przypada na padziernik roku 1790. Ale stronnictwo reformy potrafio t zawad usun swój pomys o sejmie „gotowym" czyli nieprzerwalnym na legaln drog wprowadzi, odwoujc si do sejmików, to jest do cai

ego narodu 1790 roku. rzewski)

szlacheckiego

W

onie izby

oponowao przeciw

moga przej

tylko

z dnia 15

padziernika

posów (szczególnie Suchotemu pomysowi silnie, uchwaa

kilku

sab wikszoci

gosów,

ale naród, za-

ju dokonanych, zastosowa si do przeduy penomocnictwo dawnym posom

dowolony z prac uniwersau:

uchwa

da i

ob-

62

ra nowych, którzy odrazu

ków

Od

reformy.

si kierownictwu

poddali

rzeczni-

skada si

stycznia 1791 roku sejm

z po-

dwójnego kompletu posów.

Dotd czynnoci

sejmu nie podlegay

pastwowego

ze stanowiska prawa

adnym zarzutom mogy si nie-

polskiego;

podoba konserwatystom lub ambicyuszom; Szczsny Potocki, Micha Zaleski odjechali: ale poprzestawa musieli na biernej roli,

galno

na milczcej protestacyi

mitnej Konstytucyi

w

*).

Pogwacon

dopiero dnia 3 maja 1791 roku

Ustawy Rzdowej,

czyli

zostaa

le-

przy ogoszeniu paktóra

miecia

draliwy i niebezpieczny artyku o dziedziczczem powiemy obszerniej na kocu tomu. Nie wiemy dokadnie i nie umiemy obliczy, jakiemi rodkami rozrzdzaa opozycya? czy mogaby zgromadzi wikszo przy gosowaniu w izbie? czy miaa si zbrojn, któraby z wojskiem koronnem mierzy si bya w stanie na ulicach sobie wielce

noci

tronu, o

Warszawy w polu? Wiemy tylko, bya w gbokiej tajemnicy, w kóku i

Stanisawa Augusta,

Do

zatwierdzenia

zamachu stanu (coup

*) etc.

Suchorzewski

zarzuca,

e

ustawa redagowan z

udziaem

schodzi do mieszkania Piatolego,

który

poprzedzany przez jednego skiego.

e

60-ciu osób

jej

dworzanina, przez

niemow Wilczew-

izb obran bya droga

d'etat) **).

w

swojej „Odezwie do Narodu z protestacy"

„przeduyli sejm

nad opisy prawa;

komisarzów

10-gro-

posami obrawszy, potwierdzili, drugie tyle narodowi obra pozwolili", sam jednak pozosta i w dalszych pracach od udziau nie usuwa si (Tekst odezwy przy Wegnera Dziejach dnia 3 5 maja

sza sami obrali:

siebie,

i

str.

255). **)

Najwicej

szczegóów co do pracy przygotowawczej dostarcza

Niemcewicz: Pamitniki czasów moich. Pary 1848. Martinet. Posiadamy te dobr monografi Wegnera: Dzieje dnia 3 5 maja 1891, Pozna 1875. Nakadem Towarzystwa Przyjació Nauk. Tu przyznany jest przewany udzia „klubowi konstytucyjnemu", zaoonemu za spraw Kotaja a kierowanemu przez znanego prawnika Trembickiego (str. 111). Sam Kotaj okrela swój udzia w opracowaniu konstytuc3^i w ten sposób, e orygina tej konstytucyi by podany od króla, król go odda Potoci

63

Pogwacenie prawa byo zreszt bahe,

w ma by

dotyczyo bo-

sejmowym z r. 1768, wydrukowany na dwa dni przed e wszelki projekt rozprawami rozdany tak senatorom, jak posom. Tego to warunku autorowie Ustawy Rzdowej nie dopenili i do ostawiem jednego

unikn Obrano do

rozpraw

i

wielkanocne

dosy manewr

spolity

na posiedzenie stanow-

*);

stronników reformy. Ten po-

parlamentarny

mógby

kiego zgorszenia, jak uchodzi jeszcze dzisiaj

nie parlam.entaryzmu: wieniem wojska na

zatwierdzenie.

czonków sejmu rozjeciao si

wycznie

ze wsi

tajemnicy, clicc

jednomylne

nagle

taki czas, kiedy wielu

wezwano

w

utrzymywali

zdoby

domów na wita

cze

i

wniosek swój

ciwili

tniej

regulaminie

artylcuu

uj

w

bez wiel-

Anglii, ojczy-

si wraenia spotgowano

ale

ludno Warszawy gorco

wysta-

bodaj bez susznego powodu, bo

ulicach,

sympatyzowaa

z reformami

**).

Potocki marszaek sejmowi jemu Kotajowi, on za przez komunikowa go wprzód Essenowi, rezydentowi saskiemu, poczem sam jeszcze poprawia. (Listy H. Kotaja wydanie upaskiego

kiemu,

a

i

Strassera

1872,

str.

I

27

list

XVIII do Strassera).

Suciorzewski

*)

zarzuca,

e

w to

„bo zamiast 500 przeszo, raciujc

nie

byo

kompletu

reprezentantów

senatorów, jest nas tylko wszyst-

wczorajszym w interesie JW. Wykowskiego odeszy zawiadcza". (Odezwa do Narodu u Wegnera 1. c. str. 273). Ale prawo nie okrelao niezbdnej do wanoci uciwa liczby posów i sekici 96, jak to turnus na dniu

natorów. **)

pierajc

Stanisaw Kostka Potocki jenera-major

zarzuty

Myskiego posa

z arsenau nie brano, ani 7/10). dzi,

e

gwatu

nie czyniono

(Gaz.

od-

mówi, i ani broni N. y O. sesya z dnia

Targowiczanie mówili o zatoczonych armatach. Suchorzewski twier-

„gwardye

i

regiment

Dziayskich stan pod broni, majc sobie dworzanom krótewskim od tronu, sprowadzonym, jednym w mudurach, drugim

adunki rozdane; oficerom, adjutantom

uanom

artyleryi koronnej,

sandomierskiego

JKM.,

przybranym

w

poczt na

to

i

obywatelskie suknie, od laski marszakowskiej

stan

kaza-

dowiadczonych w szynkowniach z brawury najwicej nie rozumiejcych jzyka polskiego do awek poselskich na ganki, dysponowano. Sawnym rbaczom, na to poczt sprowadzonym, pilnowa posów w awkach kazano.

no.

Mieszczan

kilkaset,

prócz tych co z gospody prz3'j mieli, i

i

64

W z

istocie

sia

zbrojna

Zamku do kocioa

wród

nie

w.

miaa

nic

do czynienia:

odby si bez

Jana

radosnyci okrzyków tumu.

w

Tylko

pochiód

przeszkody;

izbie

po odczy-

gotujcym si rozbiorze kraju oraz tekstu Ustawy, ozway si gosy opozycyjne. Zotnicki, domownik Szczsnego Potockiego, póniejszy jenera Targowicy i ostatni komendant Kamieca woa, si godzi na elektora Saskiego, ale na sukcesy tronu nie pozwala; Oataniu raportów dyplomatycznych! o

e

rowski kasztelan wojnicki,

w

roku 1794,

wygasza

póniejszy swoje

hetman,

powieszony

pozwalam" i domaga rozpraw nad projektem popi„nie

si porzdku dziennego, to jest Czet Wertyski kasztelan przemyski, zwany Czarsów; nym, mówi: „pierwszy raz dzisiaj syszaem projekt kilkuarkuszowy; widz w nim wiele dobrego, ale te i wiele zego, widz zgub wolnoci, widz niewol tam, gdziemy si wolnie z królami umawiali... Co do mojej osoby, niech Bóg zniesie jej egzystency i trojga dzieci moich, jeeli dnchem partykularnoci przeciwko temu projektowi obstaj; powiaw nim jest grób wolnoci; gdyby za mia przej. dam,

Xi

e

Byli

i

lokaje przebrani,

Gemeini z regimentu

nacyi znani, byli przygotowani... no...

w

Pistolety

w

z determi-

kieszeniach poukrywa-

chustk lewa rka owinita w gór wyniesiona bya hasem rozpocz majcego si boju, e rani tych si nie godzi" (Ode-

Bia

czasie

W. Dziayskiego,

nawet

i

zwa do Narodu u Wegnera

1, c. str. 269). Wszystko to nie zasuguje na wiar, bo Suchorzewski, z charakteru gorczka impetyk, nie mia ju wtedy stosunków ze stronnictwem reformy i wadzami rzdowemi, przesiadywa u Buhakowa, posa rosyjskiego i tam by podburzany wszelakiemi i

plotkami.

Stronnicy

strony przeciwników prowadzili

konstytucyi i

twierdzili,

3go maja ywili te obaw gwatów ze zapewne równie bezzasadnie, ci przy-

do izby rbaczy, z których jeden,

e

wedug

relacyi Niemcewicza,

mia nawet szepn Branickiemu: „A có panie Xawery, machniemy?" lecz mia odpowiedzie: „Wara!" Nie wiemy z jakiego róda zaczerp-

Branicki

n

e

Wegner 1. c. str. 117, o godzinie 10 wieczorem dnia 2 maja rozdano onierzom naboje po poowie ponne i ostre i dowództwo nad wojskiem w stolicy sprawowa Józef Poniatowski. Nie doczyatalimy si nic podobnego w aktach Komisyi Wojskowej.

Xi

e

65

em paka, em obstawa, si protestowa". Oponowali równie Mielyski, starowaecki, pose poznaski; Maaciowski, wojewoda mazo-

przynajmniej wiadectwo zostanie,

em sta

marszaka, Mierzejewski,

wiecki, jeden z braci

Orowski, za-

cny Korsak pose wileski, Ciomiski, pose oszmiaski, Sanguszko, wojewoda

woyski.

cioletniego syna *)

da

i

Najgwatowniejsz bya

si stratowa przed tronem. Augusta, skadaa si

wedug Stanisawa

oponentów,

Nawet marszaek konfederacyi

•osób.

poprzednio

przeciwko

o projekcie

prote-

który cicia zabija swego dziewi-

stacya Suchorzewskiego,

nie

dziedzicznoci

z osobistego

przekonania

nia przysigi

**).

wiedzia

tronu, i

ale

Grupa z 12-tu

Litewskiej, Sapieia, nic i

mocno owiadcza si

w kocu

poszed do kocioa

ofiar

zrobi dla

wykona-

Tak wic pomimo pogwacenia regulaminu, jednomylzostaa osignit podczas posiedzenia samego, a nazajutrz dnia 4go maja, gdy marszaek Maachowski nie poda

no

nie

do oblatowania w Grodzie Ustawy, opatrzonej podpisem swoim i Sapieiy, „urodzio si 21 protestacyj poselskici i 1 senatorska, Czetwertyskiego Czarnego". Te protestacye day powód Kossakowskiemu, biskupowi inflanckiemu, prezydujce-

mu w

depulacyi

do

konstytucyi

(stwierdzajcej

zgodno

e

treci zagosowanej ucliway), zawiesi swój kolegów swyci podpis. Wszake dnia 5 maja, gdy sejm zebra si na posiedzenie, a deputacya zapytaa go o wol, jednogony okrzyk izby zmusi nawet piciu opozysamego Kossakowskiego do podpisania. cyjnych! deputatów Korsak, pose wileski, jeden z manifestantów, a „zwyky we wszystkiem trudnik," doda nawet, jedno w narodzie

ogaszanego

tekstu

z

i

i

e

*)

Zrani go nawet

w gow,

jak zapewnia prawnuczka Suchorzew-

skiego, p. Woyciechowska. **)

Gaz. Nar. y Obca 1791 str. 145—149. Wicej u Wegnera, Gos Stanisawa Augusta w odpowiedzi na mow Ciemniew-

ale bez cyiai.

skiego

w

Grodnie dnia 10 sierpnia 1793

Wewntrznie

dzieje Polski

Korzona.

r.

—

T. IV.

5

66

majc

sam zaprasza

za rzecz najcelniejsz,

aby na znak ukontentowania generalnego ucaowania rki królewskiej, co i factum"

senat

poszli

i

posów^

wszyscy do

*).

Józef Kossakowski, biskup inflancki. (Z portretu olejnego

w

Bibl.

Ustawa 3-go maja, jak

sob ogromn wikszo

Ordyn.

hr.

Krasiskich).

teraz jasno widzimy,

nietylko

w

sejmie,

ale

w

miaa za narodzie

*) List Stanisawa Augusta do Bukatego z dnia 7/5 1791 w Kalinki Dokumentach (Pamitniki z XVIII wieku, wydanie upaskiego t. X. str. 187).

67

caym; opozycya bya

nieliczna

saba tak pod

i

wzgdem

te materyalnym. Zdaje si, e nie o wiele goniejszy opór zdoaaby ona postawi, gdyby ustawa wniesion bya do izby w drodze zwyczajnej. Autojako

intelektualnym,

rowie podobno nie rozumieli jasno stanowiska swego, przypi-

sujc za wiele znaczenia i siy przeciwnikom swoim, dajc im bro przeciwko sobie w pogwaceniu prawa. Bo dzie 3 maja by nazwany rewolucy. Burk w parlamencie angielskim wysawia j wprawdzie za to, „e adna kropla krwi nie prysna, nie byo tam ni zdrady, ni obelgi, ni zmowy na czyjkolwiek ionor; aden obywatel pojmanym, aden wygnanym nie zosta" *); ale w kraju, a nawet w izbie sejustaw, „gwat mowej daway si sysze gorzkie sowa,

e

e

e

utworzy",

dzie 3 maja by „zbrodni"

Niektórzy i

e

posowie

w

udziau

nie brali

i

senatorowie

naradaci.

**).

odtd

sejm

opucili

mówi Wawrzecki, „mono wadcy albo

Susznie

bd

Ustawy tylko szczciu naszemu ssiedzi"; ale gdyby nie zaszo pogwacenie legalnoci, nie mógby monowadca Szczsny Potocki gosi konfederacyi w imi dawnych praw i swobód Rzpltej, nie omieliby si nazywa sejmu czteroletniego „Spinieprzyjaciómi

zawistni

skiem warszawskim".

w z ru

Sejm Grodzieski 1793 roku, extraordynaryjny, ostatni mia si zebra dla zawarcia traktatów

Rzeczypospolitej,

Rosy

Prusami, to jest dla zatwierdzenia drugiego rozbio-

i

— zadanie

20-tu

laty;

te musiay

Tomaczenie caej

*)

rozwizywao przed uyte rodki sposoby.

identyczne z tem, jakie si

podobne

mowy

by

znajduje

i

si

w

Gaz. Nar. y Obca

1791, Nr. 71. **)

mierski

Bukatego patrz

Gwatownych

Skórkowski,

(Kalinki:

te sesy

wyrae uywa

na którego

Dokumenta

z dnia 17/5

w

szczególnie

mody pose

skary si Stanisaw August w

w

Pamitnikach XVIII tom

Gaz. N. y O.

str.

163.

X

sando-

licie do str.

189);

68

Jako gówny

aktor

pose nadzwyczajny

i

gotujcego si dramatu, Jakób minister

Jakób (Podug Kugelchena,

tarzyny,

z

hr. Sievers,

dziea A. Brucknera:

wyjedajc

Hct.

do Warszawy,

do kasy nadzwyczajnej

Sievers,

penomocny Imperatorowej Ka-

EKaTepHHu

II

otrzyma

Cn6. 1885,

t.

200.000

III).

rubli

na przekupstwa, oprócz 100.000 dla

69

ambasady przeznaczonych *). Mia do armi rosyjsk, nad czci któzwycizk swojej dyspozycyi baron Igelstrom, dorej sprawowa komend w Warszawie na utrzymanie

siebie,

Polsk obeznany od czasów konfederacyi Radomskiej.

brze z

Do

wiadczya ambasadorowi

czasu

gorliwe usugi Najjaniej-

sza Konfederacya Targowicka, a nie podlegaa

woci zupena powolno

adnej wtpli-

pierwszego stanu Rzpltej, króla Sta-

nisawa Augusta. Powodzenie tedy spektaklu sejmowego byo z góry zapewnione.

O legalno któby si posów nych!, i

ciocia

wedug

najbliej byli

ci

we wanie

by

III,

w

Nie

do

przeznaczo-

sprawie zainteresowani

tej

przed

wezwano wcale

zaboru

Woszecti,

praktykowanej

Napoleona

teoryi

troszczy?

z województw,

senatorów

i

Sabaudyi,

wszystkimi

Mexyku

innymi

po-

Tym

sposobem komplet sejmujcy uszczupla si do 134 posów i 6 senatorów, którzy mieli reprezentowa pozostawiane przy Polsce ziemie i powiaty **). I z tego kompletu uniwersaem sejmikowym Jeneralnoci Konwinniby

wyczono

federackiej

w

wszystkich,

którzy

si

wpisali

delegowanymi

podzikowania za ustaw Trzeciego maja,

którzy recesu

od sejmu 4-letniego nie

tycli

do ksig miejskich,

którzy byli

roku 1791

do

pytani.

uczynili ***).

i

akcesu

do konfederacyi Targowickiej

Ograniczywszy prawo obieralnoci

do sa-

mych Targowiczan, Sievers spoinie z Igelstromem zarzdzi agitacy wyborcz na sejmikach przez oddziay wojska rosyjskiego przekupstwa. Chwali si w maju przed Zubowem, e aden sejm taniej nie wypad: caa Litwa kosztuje moe i

wieku

*)

Pamitniki

str.

59.

**)

spisie p.

nie

t.

zawsze ***)

184,

ksiga

kiego.

Sieversa wydanie upaskiego

Nazwiska

adresy znajduj

i

Wiadomo

stancyi etc.

si

w

w

Pamitn. z XVIII

drukowanym, spóczesn3^m

Prócz 6 senatorów

byo

obecnych, lubo

7 ministrów.

Summaryusz Giny Konfed. Targ. 1

Pamit.

Nr. 27.

— Czasy

upask. tom

protok. Nr. 5ty urzdzenie Nr. Stanisawa Augusta przez posa sejmu wiel-

VII 1867

str.

211.

70 po 200 dukatów na posa,

dukatów".

20,000

w

a

Igelstrom

Koronie bdzie ich 40-tu za

by

zupenie

zadowolony ze

skutku swoici zabiegów, pisa bowiem: „wypadek sejmików... jest

pikny

wet

i

Pomidzy posami znalaz si

doskonay".

oficer rosyjski niszej rangi

posea

Sievers

z depeszami

Spóczesny korespondent

posów 1793 midzy nimi

roku

jako kuryera do Imperatorowej.

pisze*

sejmu

i

nie znajdziesz!"

—

na-

major obarzewski, którego

„Przejrzyj,

jakiche

wspóziomku,

list

zbrodniarzów gatunku

*).

Do pierwszych ról na sejmie upatrywano odpowiednie pomidzy znanymi graczami. Tak, marszakow-

indywidua

Walewskiego konfederacyi po wyjedzie Szczsnego otrzyma Puaski, odrodny brat Kazimierza, zdolny wyda 800 dukatów na fajerwerk dla Sieversa, pobierajc od niego 1000 dukatów na miesic. Na marszaka sejmu by upatrzony Bieliski, przyjaciel ohydnego Boskampa; ofiarowano mu w kwietniu 500 dukatów, ale bez skutku; Igelstrom, donoszc o tem, pisa: „Bierze on chtnie, lecz to za mao". Potem Oarowski mia zosta marszakiem; w tej nadziei podwojono mu pensy, któr dawniej ju pobiera jako komendant garnizonu warszawskiego w kwocie 500 dukatów miesicznie. Wreszcie wrócono do Bieliskiego, który przyj 1000 czerw, z., ale przed wyjazdem z Warszawy „tak si uar", trzeba mu byo jeszcze co doda, a w Grodnie pobiera po 500 dukatów miesicznie na siebie i drugich 500

stwo

i

e

domów tak swojego, jak Sieversa pod rachunte do dyspozycyi ambasadora w Grodnie: Miczyski „gotów na wszystko", Raczyski Kazimierz,

na utrzymanie kiem.

gracz

Znaleli si

marszaek nadworny koronny, pobierajcy pensy z góry; BoCo do kilku innych **). skamp, którego sam Sievers obi, kwalifikacyj tego grona, nie zachodzia i wtedy adna wtpliwo. odczyta list Igelstroma, gdy, ujmujc si za i

Do

*)

**)

Trbicki — Przedmowa. Sievers

str.

314,

124, 103, 136,

248.

71

swoim,

przyjacielem

mem

a raczej

przyjacióki,

Teofilem

Zauskim, pisze do Sieversa: „Taki Zauski nie moe chodzi w jednem jarzmie z Witkowskim, Walickim, Raczyskim lub dwoma innymi jeszcze niszego urodzenia szulerami, krtaczami

dno

i

otrami publicznymi"

*).

Zawczasu, przed dniem zebrania si sejmu, miasto Grozostao obsadzone zaog, a na wzgórzachi przedmiej-

skich zatoczono armaty syjskiego

patrole

Bez biletu od komendanta przepuszczay nikogo; zdarzyo si,

nie

*'^).

nawet królewskie powozy zatrzymano móg przejadki za miastem.

i

Stanisaw August

ro-

e nie

uy

Pomimo

przygotowa, wiele przykrych niespoprzezornego ambasadora. Sejm zgromadzi si dnia 17 czerwca, ale na krzesach senatorskich znaleli si tylko: Oarowski, Ankwicz, Suchodolski, to jest, kasztelanowie: wojnicki, sandecki, smoleski, jeden wojewoda, witebski Kossakowski, oraz biskupi: Kossakowski Józef i Skarszewski, razem przeto szeciu ***). Trzeba te byo tworzy nowych ministrów, bo dawni usunli si. I w izbie poselskiej wypadek sejmików okaza si nie tak „doskonaym", jak mniema Igelstrom. Naoczny wiadek (Trembicki) w ko-

dzianek

takich

spotkao

respondencyi

swojej z pierwszych dni pisze,

e

„s

cnotliwi

midzy posami".

Z prowadzeniem Bieliskiego na marszakostwo zaszy trudnoci: wystpi przeciwko niemu silnie Cie-

da, eby

mniewski

i

W

rzucio si wielu posów,

istocie

ma, Poniski, nazwisko

Grodno.

e

str.

Widza

**)

je

Trzy razy

Schultz

do

klka

przysigi.

midzy innymi syn AdaBieliski

przez ojca

przed krucyfik-

(Lieflander), przejedajcy wówczas przez Deszert wspomina pod dniem 22 czerwca,

by zaoony

(Korespondencya Kiciskiego, tom ***)

dopuszczono

180.

Sekretarz gabinetowy

obóz rosyjski

nie

pragncy rehabilitowa shabione

swoje.

Tame

*)

go

Wiadomo

stancyi

na górze naprzeciw okien izby sejmowej II). etc.

(druk).

72

sem go.

dla spenienia krzywoprzysiztwa i trzy razy odpdzono Trzeba byo sesy odwoa na dzie jutrzejszy. Ale zno-

wu posypay si

wyrwa

terminacy" szaka,

Adam

Wic

na

sobie

(syn) i

„czcy

do flegmy straszn de-

nagotowany do przysigi margo „ruszeniem rki pochyli, taboPoniski nie da przysiga". i

gow

porwa Miczyskiego za piersi. to posiedzenie spezo bez skutku.

19 czerwca, od godziny 6 z rana

dnia,

kry

czy

pose po-

Karski,

taboret,

kilku otaczajcych!

woy

ret

przemówi gorco

zarzuty,

a Rakowski, pose wizki

cki,

po miecie;

batalion

stany pod

kawaleryi rosyjskiej

patrole kozackie za-

pieszy

broni.

Trzeciego

jegrów

i

oddziay

Posowie: Rakowskie

Szydowski zozatrzymani w mieszkaniach swoich, a Karski, Goyski, Gazowski zdoali unikn aresztu, chronic si na Zamek. O godzinie 10-tej Sievers z jeneraami Duninem Rautenfeldem, zadawszy audyencyi, uskara si przed królem na zmarnowanie dwóch dni. Wchodzi nastpnie do izby, pyta, ile jest drzwi? Kaza, aby szyldwachy nie wpuszczay arbitrów. Pomimo to z otwarciem sesyi znaleli si jeszcze liczniejsi, ni dawniej przeciwnicy. Wród zamieszania udao si przecie Bieliskiemu wykona przysig w kcie, poczem ogoszono, przy gosowaniu wzbronionemi kreski seGrodzicki,

Poniski,

Suewski, Beszyski

i

stali

i

bd

e

kretne

*).

Jeli

przekupstwo

twienia sprawy bez

uzna

miao posugiwa do gadkiego zaa-

gwatów

*)

Deszert

w

22/6; posiada on cechy

dujc si

w

Korespondencyi

najwyszej

W

wypadnie chyba

by

ju

wydalany z

tom

dla tego, sali,

II,

pod

e,

jak to

d.

znaj-

miao

ogólnych zarysach zgadza si z jego listami „Opi-

Seymu 1793 r. Grodzieskiego" przez Ant. Trbickiego Rkopis ukry krucyfix dnia 18 czerwca. Czasy o Rakowskim mówi, Aug. Poniat. w Pam. z XVIII w., tom 12 str. 212 wspominaj tylko

sanie

St.

to

Piusa Kiciskiego,

wiarogodnoci,

królewskim, nie

orszaku

miejsce z arbitrami.

str.

widocznych,

za stracone wszystkie wydatki kasy nadzwyczajnej tak

7

— 18;

o 5ciu aresztowanych.

e

73 Sieversa, jako

i

w

posuwa si

Bucholtza,

posa pruskiego. Bo

nie mogli oni

swoich interesach ani na krok bez

uywania

przymusu fizycznego, który, jak wiadomo, zawsze stanowi warunek niewanoci wszelkich umów ludzkich. Tak, gdy Bieliski, majc wzrok bardzo krótki, pomimo dugiego przypatrywania si przez lornetk, dawa gos posowi z grupy patryotów i niespodzianie ozwaa si mowa przeciwna interemówca bywa som dworów robiorczych, zdarzao si,

e

wyprowadzonym

przez oficerów rosyjskich, którzy znajdowali

si w izbie w ubraniu cywilnem umylnie na to byli wyse*). ani eby wymusi wyznaczenie delegacyi do ukadów i

rozbiorowe, Sievers sekwestrowa ekonomie krózakaza administratorowi Badeniemu przystawiania wiktuaów, drew i wgli do dworu, a podskarbim tak litewskiemu, jak koronnemu, poleci powstrzyma wszelkie opaty królowi pod pozorem „zbytniego duenia si", d. 25 czerwca. Takie godzenie Stanisawa Augusta trwao jeszcze dnia 31 sierpnia *^). Na szamotaniu si z oporem izby upyn termin, extraordynaryjnym sejmom przez prawo zakrelony, i wynik nowy spór o prorogacy 1 lipca, a gdy grone noty nie skutkoway, znów ukazaa si na rogach ulic konnica; oficerowie z onierzami poszli aresztowa opornych posów po domach; 13-tu ucieko w koszulach, lub paszczach lokaj-

o traktaty

lewskie

i

skich oknami, 7-miu

za

aresztowano, mianowicie: Karskiego,

Suewskiego, Modzianowskiego, Skaryskiego, Wyganowskiego Kunickiego. Nawet Czetwertyski Czarny, kasztelan przemyski, otrzyma od Sieversa rozkaz wyjazdu we 24 godzin. Podobnie wyprawiony z miasta Siwicki, byy konsyliarz kontederacyi Targowickiej ***). Po rónych scenach, Mikorskiego,

i

*)

**)

Engelhardt Pam. z XVIII w. wyd. upaskiego, t. XIII, 1873 s. 91. Trembicki: Opisanie sejmu str. 65, 66, Deszert w listach

z dnia 27 lipca ***)

i

31 sierpnia.

Trembicki

1.

c.

str.

mitnikach z XVII wieku tom VII aresztowanych.

120 str.

Czasy

St.

Aug. Poniat.

w

Pa-

212 wspominaj znów tylko o 11 -tu

74

nieni

(dnia 3 lipca).

towa,

W

par

przyjeda do

Rautenfeld

winiowie

do Sieversa, ukadach,

poselstwach

lecz ten

dni

póniej

stancyi Poniskiego,

wyrwa mu si

z

rk

i,

zostali lipca)

(6

eby

uwoljenera

go aresz-

wsiadszy do

karety,

sesy na Zamek. Podobnie uciek przed aresztowaniem Suewski. Marszakowi w. lit. Tyszkiewiczowi posano kilkuset onierzy na egzekucy do dóbr jego. nocie z dnia 11-go lipca grozi znów Sievers sekwestrem

przyjecha przed

W

aresztem

i

posom, nalegajc na wyznaczenie ponowiy si te w nojeliby delegacya nie podpisaa przedoo-

kikudziesiciu

delegacyi traktatowej, a takie pogróki

16

cie z dnia

lipca,

nego tekstu bez zmiany.

midzy Rzeczpospolit

Tak zawartym zosta traktat Polsk i Imperatorow Katarzyn.

Po zaatwieniu tej sprawy mia jeszcze Sievers poprze koleg swojego Bucholtza, który wojska pruskiego w Grodnie tylko pienidzmi móg si posugiwa. nie mia Opór seji

mu by

jeszcze zacitszy,

poniewa

wie

dzonego przymierza z roku 1790. o

jakim zamierzonym zamachu na

pami

zdra-

Dowiedziawszy si

niby

bya

króla „ludzi niepoczci-

wych", Sievers w licie z dnia 1 wrzenia, adresowanym do marszaka w. lit. Tyszkiewicza, zapowiada, nazajutrz dwa bataliony grenadyerów stan na tarasie i na placu zamkoczuway, aby pikiety nawet pod oknami sali wym; nikt nie wszed z arbitrów, lub osób obcych subie zamkosuyy jedyne drzwi, przy których do wejcia wej; pikieta oficerska bdzie rewidowaa wszystkich posów podejgwardyi litewskiej bro ma by zrewidowana, rzanych; a onierz, u któregoby si znalazy proch lub kule ukryte,

e

bd

e

bd

e

e

pójdzie do wizienia;

e

jenera Rautenfeld usidzie blisko

tro-

z czonków sejmu nie ma si rusza z miejsca; poczem upewnia sejmujcych o zupenej wolnoci mówienia! nikogo nie Wszystko to zostao wykonanem, wyjwszy, nu, a nikt

e

trzsiono

przy

drzwiach

i

e

Rautenfeld

siedzia

w

drugiej

75

awce midzy posami

zelantami

Potem znów

*).

na 23 wrzenia z rozkazu Sieversa

Skaryski

dbski, Mikorski, i

odesani

do ziem

wie weszli do

sali

swoichi;

w

nocy z 22

posowie:

Krasno-

wzici

w areszt

wojsko otoczyo zamek,

oficero-

czterej

Szydowski

i

byli

posiedze, a jenera Rautenfeld

zaj

miej-

Wtedy nastpia znana sesya niema: izba spdzia ca noc w zupenem milczeniu. Nareszcie nad ranem Ankwicz owiadczy, e milczenie jest znakiem przyzwolenia. Siedzcy obok króla Rautenfeld, wziwszy go za rk, w ni oówek Stanisaw August podpisa swe imi

sce obok tronu.

woy na

i

traktacie.

poprzestali

i

Na takim komentarzu uwizion izb uwolnili,

i

wie nazajutrz

24 wrzenia,

d.

borom prowincyj

rzdy

Jeli

womocne

dawcz

dokonanym gwatom

czem

pruski

i

jeli

ich

sankcy legaln

by

za-

i

^*).

rosyjski

traktaty zaboru,

Polski;

uzyskali tu,

ale wpózemdleni posokryjomo udawszy si do kan-

zanieli manifest przeciw

celaryi,

podpisie ambasadorowie

e

mniemay,

zatwierdzone przez

ambasadorowie

posiadaj pra-

wadz

prawo-

byli przekonani,

e

sejmu: to chyba nie rozumieli z grun-

sejm Rzeczypospolitej Polskiej,

dach fundowaa si jego powaga

i

na jakich zasa-

W

wadza.

kilka

miesi-

gdy wybucho powstanie, Polacy odmówili zgro madzeniu Grodzieskiemu nazwy sejmu i we wszystkich ak-

cy póniej, tach

urzdowych nazywali

je nie inaczej, tylko „Zjazdem Dzi, gdy urzdzenia parlamentarne upogdy pojcie reprezentacyi narodowej znane wszystkim narodom europejskim, byoby zbytecznem wy-

Grodzieskim". wszechniy si, iest

*)

List Sieversa

drukowany posiadamy

dzieskich; inny, podobny i

sprostowanie

w

w Ogiskiego

szczegóach u Deszerta,

w

swoim

Memoires

w

I,

zbiorze 302;

mów

gro-

stwierdzenie

licie z dnia 6/9 do Kici-

skiego. **)

drukowany

Niemcewicz: Pamitnik czasów moich

kich, znajduje

si

w

licie Deszerta z dnia

1848,

str.

151.

Tekst

wyjty z ksig grodzKorespondencyi Piusa Kiciskiego, tom ligi przy

protestacyi, czyli deklaracyi o przymusie,

28/9.

76

jania szczegóowo syjskiej

i

ca mylno wyobrae

z XVIII wieku.

prusl>

«

-• (^

>»CU

•^Oh n-dn

•-.CU

CU

>.CL, Oh*

N ° Cd

N ^

^

6

N O

lisidc/jOfflcol^CH

Pu co

N

•-•cscoTtiOOr^oooo

"TO

O CU

o 'c >>

CM CM

:§c^ CQ

»

N

^O ^ CU .-.

sa

co CU

.£•§>.

o

^

•,•;;

O

o

6 S (U

^ c

II co6 CU

2i

.SJ

li

cuco c

J>

O.-

^"2 ^ ^CU o (U

CU co

"O

^

«,

110 o

S

K

Oh'

^^a>>

:§

O. 5^

s

£fi

faO

O O O N

.2i^X!«j^

O)

2

Oh

N

Oh Oh

^O Oh 3 3 II N O.^ O ;r

OJ

o

tn (U

(U

OJ

o

R3T3

Tj-iOOt- oo0'-HCMoo-^

— — o lO

I

I

a:a«eH

r- 00 -H

^

O^

—

t

o CM

111

o e o

O B o

tSJ

Oh ^•

c

lis ^ o rt

2.S

^ N -.-.^P

II

o.2s^c«s^e.s«, 3 D 04

Cd

=5

3

^-

i; ;^ i5

c-

^ ««

112 o B o

Pi

Xi

0.

113

u5

c o S o N Ul a.

K .

Ci ._

O

^

.

^^

"^ oI (M

•

-^

l-sl 2 CU 3

SI

>> •=

N

a>

2 O

fcO

>>

C3

>>

^^ ^,

:§ _:

^

a-, c/5

O

o o ^

^

c^i

^^(S 3

o

c > S 5 rf .° -^ ^ :-i

K

hCL.

O u

t>

2L,

SJ

^1

(U

en >,

^

.-3

^

Is

?*

c

•

2i

O O -^

^cMCO'Ges^o 5 fcc^-i - ^ c

c3 .-O

a>

O

O

rt

3

i-

? ? N « 3 £ -H N ca c3

NJ

—c^iroTTLOOt-oooO'— coco-^ico Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.

—

T. IV.

CU

c/5

« O

114

Gdy si porówna

skromne

obu tych spisów kordonem wojskowym przy komorach dzisiejszych, wypadnie zawnioskowa, granica polska w XVIII wieku bya sabo strzeon, niemniej jednak z porównania obu spisów okazuje si, po dziesiistnieniu cioletniem Komisya Skarbowa przekonaa si o powzmocnienia administracyi cowej, gdy, pomimo trzebie z

licznym

personelem

cyfry

potrójnym

i

e

e

zmniejszenia terytoryum

trudnych okolicznoci finansowych,

i

utrzymaa dawn liczb oficyalistów i potem powikszya j nawet o 24*^/0; zamiast 200 koni milicyi ustanowia prawie

podwójn liczb straników,

a w

która

W

wci

bya powikszan,

1790 dosza do 657. roku 1786 ustanowiona komora w Wereszczakach „z powodu obróconego teraz tam r.

handlu znacznego" bience

etc.

Ogó

ronnych wynosi

i

potem przybya jeszcze komora w Ducelnych w prowincyach kolatach 1788 i 1790 osób 830 ""),

oficyalistów

w

Obowizki tych urzdników zaleay gównie na rewidowaniu transportów kupieckich i pobieraniu ca, oraz na zapobieganiu kontrabandzie. Bogatsi kupcy wyjednywali sobie pozwolenie do przesyania pak nieotwieranych na komor tego miasta, w którem handel swój prowadzili. To si nazywao remiss z komór pogranicznych; Komisya ograniczya takie remittowanie Warszaw, Lublinem, Kaliszem, Pozna-

a

niem,

Krakowem

otwiera lub

i

wyczya ydów.

widrowa

beczki

midzy bawanami niema po kieszeniach,

t

ale tylko

rewizye po za

byo po

w

Wizyi:

*)

r.

A/24

120.

ydów

i

728.

w

i

Podróni

Plika 35

w

seryi

LV.

urzdowym

Zresz-

ucianie kupców podlegali

daa od pocztamtu

Dyaryuszu

czy

rewidowa nawet

ludzi podejrzanych.

po jarmarkach

1767 Komisya

str.

Wolno byo celnikom

dla przekonania si,

innych towarów,

kilkakrotnie wzbraniane.

wozdanie Morskiego str.

komor

soli

te

re-

Warszawskie

Podzia Akcydensu. Spratom I, cz. 2,

z roku 1790,

115

aby

go,

„kawalerów"

wieli

pocztylioni

na

najprzód

ko-

mor *). Z

ga

stów czopowego

t.

przejrze

mówic

j.

acz

mao rozwinit

musimy

o

dzisiejszym

f

i c y a 1 jzykiem, i

•

W

sub raz

dawn,

kolei czasu, jako wielce

zarzdu skarbowego,

r. 1768 wyznaczono na ten akcyzy od trunków. „Lustratorów trunków krajowych" **). Jeszcze w cigu

móg

poprzestawa tylko na przez agentów administratora lub dzierawcy, który bra z licytacyi jakie miasto lub cae województwo, lub nawet prowincy, lub naPo przejrzeniu rachunków strcano po reszcie ca Koron. groszu od zotego dla administratora, po szelgu na poborców (succollektorów), a reszt dochodu wykazanego zabierano do skarbu. To te dawniej obrachunki mogy by robione niekoniecznie przez specyalnych urzdników, lecz przez

caego okresu drugiego skarb kontroli ogólnej,

-eKaktorów ***)

gdy

wykonywany by

pobór

ofcyaistów celnych,

przez

albo

przez regenta Czopowego.

a nastpnie

Poborca (succollektor)

by

przeto

zalenym wycznie od dzierawcy, by officyalist prywatnym. Komisy a te Skarbowa dugo poprzestawaa na ogaszaniu licytacyi przez uniwersay

awcy

zobowiza

z przyjtych

i

na pilnowaniu, aby

uiszczali si.

dzier-

Wszake wy-

padki niewypatnoci zmuszay j do zabierania tego lub owego miasteczka pod swój bezporedni zarzd. W^zór takiego zarzdu znajdujemy w „Urzdzeniu administracyi czoChwaliszewa na skarb koronny". powego miast Poznania i

W

1788

r.

ników

ci

zaraz

Prot. Ek.

*)

695, nast. A/ 30 **)

***)

A; 5

str.

plice

przy

A/25 str.

bramach miasta Poznania straprzydaa nowych wjedzie obowizani byli pobiera

str.

90,

404, A/4

248, str.

A/15

str.

140,

A/19

str.

6,

/24

246.

90.

skarbowe z Imci Panem Krzysztophem RaAkcyzy Województwa Kaliskiego in Anno 1673,

Np. porachowanie

-dlickim Administratorem

w

w

pieszych celnych czterech Komisya

czterech;

str.

do stojcych

52 dziau LV.

116

czopowe od piw przywozowych, likworów, gorzaek i miokrajowych, wydajc kwity drukowane i zapisujc dochód w oddzielne regestra. Nadto jeden stranik by przeznaczony do pilnowania wyrobku piwa, przemiaru beczek nad regestrami kadzi, zapisywania w regestra i dozoru i piwowarów. Dwóch innych straników ma pilnowa gorzelni i szynków, rewidowa je, pilnowa, by skadnicy i szynkarze utrzymywali porzdne regestra lub „karby". Pienidze skada co tydzie pisarzowi komory celnej; i raporty maj równie rewizor komorny ma obchodzi browary skady co tydzie, za co wyznacza si oddzielne wynagrodzenie: dla pisarza 1000 zt. dla rewizora 500 zlt. i tantiema w zakresie 107o od podwyszonego dochodu. Stranicy za w liczbie 5 dostawali po 600 zt. a czterej, przy bramach stojcy, po koszt 200; póniej etat zosta nieco powikszony, tak, roczny administracyi wynosi 6017 zt. *) Warszawie cznie z Prag administracya skarbowa

dów

i

e

W

wprowadzon zostaa

w

znajdujemy szawskich

9 praskich,

i

piwnych,

rewizorów

pobierajcych

w

jeszcze wczeniej, bo

1778 roku.

Tu

epoce sejmu czteroletniego 15 straników war-

kady

pobierajcych

po 700

po 2,000

zt.,

zt.,

czterech

dwóch prazkich, rewizora okopowego z pa-

trzech gorzaczanych

i

c

2,600 zt., rewizora generalnego (4,500 zt.) kasyera (3,200 zt.) i kontraregestranda (3600 zt.) Cay tedy etat Warsza-

wy wynosi

49.100

zlt.

(bo

400

zt.

pobiera dodatkowo

re-

gent na pensy).

skiej

W Krakowie administracya bya podobn kosztowaa 7,200 W Piotrkowie dopacano dwom stranikom

zreszt administrujcy pobiera

We nie

*)

Pozna-

5'7o

A/ 15

389, 395.

zt.^

nielicytowanych skarb

oficyalistów

wynagrodzenia oficyalistom

str.

po 360

5^/o.

wszystkich innych miastach

utrzymywa oddzielnych

ofiarowa

"do

zt.

i

czopowego innej

i

tylko

suby, co

117

si poboru lub sobem personel by 50 osób

subowy w

tej

bem Komisyi specyalnych skadnikom

pewnym

gazi dosiga zaledwo

oficyalistów;

licz

nie

mia po

rozdawano

za obr-

stemple

przysigym przy grodaci Wydatkowaa wic komisya na papier,

kontrahentom

czyli

rabatem.

drukarnie, furmanów, upakowanie,

wanie raciunków

w

spo-

*).

Departament Stemplowy

z

Tym

czopowego podejmowali.

kontroli

za utrzymy-

Podobnego systematu trzymano si

itp.

dochiodu

administracyi

gratyfikacye

z

kalendarzy

kart,

i

y-

ksig

dowskich.

Gdy sejm 1789

oddzieln

r.,

Skórowych" wedug

pobiera

byda

i

ga

—

pisarzy,

mieszka powinni

którzy

ry od

byda uchwali pobór od skór zorganizowaa w listopadzie i grudniu zarzdu t. zw. „Oficyalistów

czteroletni

Komisya,

rznitego,

taksy

rznitego.

rewizorów,

kontraregestrantów,

po miastach i miasteczkach, od wieprzów (po 3 zt.) i skó-

byli

opat

63^0 t3Th oficyalistów wraz ze

stra-

nikami 402, ale tym sposobem koszta utrzymania ich pochaniay trzeci dochodu, a nawet w samym tym poborze okazay si wielkie niedogodnoci. Sama przeto Komisya, zgodnie z gosem delegata sejmowego Morskiego, wystpia z not do Marszaków sejmowych (d. 15 marca 1791 r.), wykazujc potrzeb zastpienia tej „akcyzy" skórowej podatkiem konsumpcyjnym od rzezi, pobieranym w szlachoto tuzach miejskich. Sejm przychyli si do tego wniosku ju d. 24 maja wyszed uniwersa oraz dokonan zostaa nowa organizacya oficyalistów: zamiast dawnych 402 ustanowiono 64 i to po wikszej czci z pomidzy pisarzy cel-

cz

i

kasyerów lub exaktorów.

nych,

A/ 15

*)

czopowych

LV tom

oraz I

cz.

w 2

str.

373.

355,

Najliczniejszy etat

Tabela Expensy rocznej

by

na-

na ofic\'alistów

Czopowy" w plice 35 dziau sprawozdaniu Morskiego przed sejmem (Dyaryusz 1790 roku,

z podpisem „Andrechewicz Regent

str.

118,

122

i

116.

118 turalnie dla

Warszawy:

tu

znajdujemy specyalnych straników

taksowych przy i rewizorów generalnych

dozorczych

rzów

i

Zarzd tabaczny od

r.

cyi z

stwie

pisa-

exystency swoj tylko

datuje

po dojrzaym namyle,

1777 gdy

kantorowych,

okopach, *).

dugiej koresponden-

Rad Nieustajc i dwuletniem próbowem przedsibiorpukownika de Saby, Komisya zawara 6-letni kontrakt

z Rafaowiczem, Dekertem

Blankiem o „liwerancy tabak".

i

Spóka zobowizywaa si sama zaoy fabryki, zakupowa w kraju sprowadza z zagranicy tytunie tabaki, napenia niemi magazyny, a sprzeda po cenie, z góry przez skarb oznaczonej, miaa by prowadzona przez „Oficyalistów i

i

Skarbowych", naturalnie tylko en gros, dystrybutorom. Osignity ze sprzeday dochód dzieli si pomidzy spók i Skarb Otó do kadego magazynu mianowano teraz koronny. magazynowego substytuta, a do kadej fabryki 1) pisarza I ten obowizani byli przei ów 2) Inspektora tabacznego. sea raporty, regestra i sumaryusze do regenta tabacznegow Komisyi co miesic. Dystrybutorowie tak chrzecianie, Niedugo jak ydzi podlegali kontroli i skadali przysig. w 1779 r. okazaa si potrzeba ustanowienia jeszcze 3) rei

pac

wizorów generalnych tabaczny eh piciu z

wypado utrzymywa

po 3,000

zlt.

4) straników *^). Komisyi szo najbardziej o to, eby na fatabaczny eh brykach znajdoway si dostateczne zapasy materyau, eby przedewszystkiem zakupywane byy tytunie z plantacyj kra-

Nareszcie

jowych, z

eby wyroby

magazynów

*)

A/26

str.

1233, 1245, A/28

szczegóowa

nie

byy

co do jakoci

wychodzi towar

1149, 1173, 1184,

str.

tabela

dobre

oddzielnych

tajemnie

**)

1271, 1194, 1206, 1253, 1269,1289,.

A/16

str.

307, 576, A/ 18

Nr.

str.

I,

str.

130;

pac

roczn wydziaowych 186 z pac,

wykazuje rewizorów generalnych 49ciu

Interesa Tabaczne ksiga

Prot. Ek.

eby

pieczci

bez

373, 701, 730, 659. Dyaryusz 1790 roku

od 3,500 do 4,000 zlt., pisarzów miejscowych i od 900 do 2,000 zlt.; reszt stanowi stranicy.

stów.

wagi,

i

1

:

z

Rozrzdzenie

17, 41.

Oficyali-

119 skarbowej, to jest bez opacenia przypadajcej

ci

w

na skarb cz-

Gdy na propozycy Spóki Tabacznej urzdzono

ceny.

w

niektórych!

austryackiej

magazyny

1784

miejscowociaci na granicy pruskiej Exportationis do sprzeday wyrobów tabacznyci polskici obcokrajowcom, a cena wyrobów bya ustanowiona nisza od cen sprzeday krajowej, oficy ali-

i

r.

ci

pilnowa, aby z

mieli

towar po kraju

y

róne

*).

etykiety,

ierbów z

literami

za

krajowych

tycli

magazynów

nie rozchodzi

si

Dla uatwienia kontroli wprowadzone by-

mianowicie

dla

exportowych:

biae bez

w

jzyku niemieckim, do czerwone, niebieskie z orem na laku

M. E.

biae,

napisami

i

czerwonym. Na skutek porozumienia z Komisy Skarbow Litewsk, ta ostatnia zobowizaa si nakaza, aby na wyrobach fabryk tabacznych ru zielonego lub

ciskana

towych.

litewskich

ótego, a piecztka

etykiety

byy

z

papie-

pogoni litewsk, wy-

z

uywano duych — funMiaa wic Komisya gotow ju sub, gdy powzia

na laku

Paczek

czarnym.

zamiar odkupi fabryki

i

wici

z

1.000.000 zt.

magazyny od spóki

tabacznej,

funduszów skarbowych

po-

na kapita

obrotowy i samej prowadzi tak sprzeda, jak fabrykacy. Rafaowicz, Tepper, Meisner i inni dostarczali transportów za oddzieln na kady raz umow; a przerabianie tytuniu odby-

wao

si ju pod bezporednim zarzdem oficyalistów. Do dawnego przeto personelu przybyli 5) fabrykanci (po jednym na kadej fabryce), 6) kontrolerowie (take po jednym), na Warszawskiej fabryce

7)

werkmajster

i

8) pisarz

szpineryi,

Utworzony pierwotnie Kantor Tabaczny zamieni si wkrótce na opisan ju wyej oddzielDyrekcy Tabaczn. 1790 r. fabryk byo 3: Warszawska, Korzecka, Poznaska; 1791 przybya znów Kielec-

9) substytuci,

10)

stróe

W

n

*)

znalaz si

NaX

w

opowiada,

Prusach

e

e

dowy

zaraz

zaoenia fabr3'^ki adnego funta w kraju nie

handel do Polski

po

uchwaleniu

podatku

tabacznego

u króla Fryderyka II stara si tabacznej nad polsk granic, zobowizujc

spekulant,

o pozwolenie si,

etc.

(s.

49).

który

sprzeda, lecz

ma

w

zamiarze kontraban-

120 ka;

w

magazyny znajdoway si

Warszawie,

czycy, Wocawku,

kowie, Biae,

Poznaniu, Lesznie, Korcu,

Lublinie,

Piotr-

Krakowie, Sandomierzu,

Beresteczku,

Kamiecu,

Dubience,

Cudnowie, Biaej Cerkwi. Pisarze pobierali od 1,200 do 3,000 zt., kontrolerowie po 3600, inspektorowie po 5,000 6,000 w tej w r. 1790 osób byo gazi Ogóem 140, t. d. i

—

koszt

utrzymania

ich i

pac

r.

1792

bacznym

W cigna

wynosi

regenta

187.343 zt.

z

kantorem

ta-

*).

Komisya Skarbowa Obojga Narodów rozi na celn W. Xiztwa Litew-

sub

sw wadz

skiego (§ 89). c)

Wszystkie wyliczone

w

go zostaway sunkach z

zalenoci,

tu

organa

zarzdu miejscowe-

a przynajmniej

w

czstych

zarzdem prowincyonalnym.

sto-

Wiemy

e w

kadej prowincyi znajdowaa si Kasa Prowincyonalna pod zarzdem 1) Kasy era i kontrol 2) Kontrarege-

ju,

stranta prowincyonalnego; nadto byli przy niej jeszcze 3) Re-

wizorowie niej

(od

Generalni, r.

1783)

najprzód

dwóch na

po jednym na

kad

ca

Koron, pó-

prowincy.

Naczel-

za caej tej suby tak miejscowej jak prowincyonalby 4) Superintendent. Gówna czynno zarzdu prowincyonalnego zaleaa

nikiem nej

na pobraniu

i

obrachowaniu wszelkich dochodów

i

wpywów

skarbowych z caej prowincyi. Dokonywao si to na tak zwanych „Ultymach" kwartalnych w lutym, maju, sierpniu listopadzie z poprzedzajcych trzech miesicy; obrachunki i

powinny byy zaczyna si dnia czwartego, a. koczy si przed 20Ttym w tyche miesicach, poniewa d. 20 ju podo Komisyi wykoczone i podpisane „sumwinny byy

i

174 (np. magazyny takie

w

Rydzynie, Myszecu, A/22 Kempnie A/15 223) D y aryusz 1790 r. tom I, 2 str. 123 4. Zniesiono wszystkie magazyny exportationis rezolucy z dnia 1 stycznia 1787, bo uszkadzay skarb (A/24 str, 860) a potem znów przywrócono (A/25 str. 223). *)

str.

352,

A/21

A/ 18

str.

str.

22

w

Mawie,

cz

Szczucinie

—

i

121

wykazy cyfrowe bez dokumentów *). Kady oficyalista, skadajc pienidze, strca nalen sobie jego pac sta (salarium); tym sposobem i podwadnym summaryusz kwartalny prowincyi wykazywa ju czysty doAle kasa prowincyonalna czynia te wychiód skarbowy. datki podug nadsyanych z Komisyi Skarbowej assygnacyj. Najwiksz cyfr stanowiy zawsze wypaty oddziaom wojska koronnego, konsystujcym w granicaci prowincyi. Pamaryusze"

czyli

cono w czci gotowizn, zotem, a w czci „delatami" t. j. wykazami: kto, w jakici dobraci, lub w jakiej miejskiej posesyi nie uici w terminie nalenej skarbowi opaty. Ctiorgiew lub kompania, otrzymawszy tak delat, udawaa si, a raczej

wysyaa

i

ci

do zalega-

swoj naleno

wybierali

przymusowej.

egzekucyi

z szeregowymi

kilku oficerów

jcych kontrybuentów

w

dro-

egzekwowania zalegych podatków nalenoci zaleca si zapewne oszczdnoci dla skarbu, ale, pomijajc niedogodnoci dla egzedze

Taki

sposób

i

móg by uywany

kwowanych kontrybuentów,

e

puszczeniu,

dnak r.

w

wojsko

nie pójdzie

XVIII wieku

adnej

Polska

1792 nie prowadzia,

wic

na wojn. prawie

Poniewa

je-

a

do

wojny

odwieczny system

i

w przy-

tylko

delat

móg

si stale utrzymywa. Wracajc do ultym, doda winnimy, e, po strceniu poczynionych w cigu kwartau wypat, pozostao w gotowinie przesyan bya do Warszawy, do Kasy Generalnej przez najtego furmana pod eskort dwóch straników, lub oddziau wojska

atwo domyle

si,

mia

e

w

czasach wojennych.

superintendent,

jako

naczelnik

wadz

nad wszystkimi oficyalistami celnymi, stemplowymi, czopowymi, a przez czas jaki tabacznymi i skórowymi. Za dawnych czasów on sam móg

prowincyi

skarbowej,

oddala wszystkich podwadnych,

odja mu t kowali za

")

sub

A/ 30

ale

w

moc, poniewa zdarzao si,

str.

i

otrzymywali

1323

i

r.

e

1766

Komisya

oficyalici dzi-

od superintendenta dymisy,

nast. reszta passim.

122

popeniwszy jakie naduycie potajemnie. Tylko wic straby przyjmowani i oddalani bez wiedzy Komi-

nicy mogli

syi. Od r. za 1787 superintendenci attestuj wszystkich swoich podwadnych w przesyanej do komisyi „Conduite Licie". okresie sejmu czteroletniego objawio si w Ko-

—

W

denie

misyi

do centralizacyi

wadz

kas

skarbowych,

tedy

kancelary prowincyonaln przeksztacono niby na namiestnictwo, czyli uywajc autentycznego wyraenia, na „rzd namiestniczy w prowincyach skarbowych Obojga Narodów". Wtedy superintendent otrzyma te wadz nad exaktorami *). d) E X a k t o r o w i e, jak wiadomo, byli poborcami podatków staych: podymnego, anowego, hyberny a póniej pó-podymnego, nareszcie kwart. Jestto instytucya prastara, i

od superintendentów,

dawniejsza

od administracyi

jest starsze

rowie pobierali

wszelkiego

o

ile

lub

podymne

Dawniej zreszt exakto-

celnej.

rodzaju

anowe

dochody skarbowe

i

od-

niegdy do Rawy, rachujc si ostatecznie przed trybunaem Skarbowym Radomskim, a póniej przed regentem czopowym w Komisyi Skarbu Kor. Mogli te odwozi pobrane pienidze do Warszawy;

wozili

je

ale exaktorowie Winnicki, berdyczowski, latyczowski

wnie

mogli

niecki

je

do kasy prowincyonalnej

i

kamie-

za pokwito-

waniem. Dopiero od raty septembrowej r. 1789 wszyscy oni obowizani byli rachunki przed superintendentem, obliczy si i otrzyma pokwitowanie od niego. Przez rce exaktorów przechodziy znaczne summy, gdy samo podymne stanowio zwykle gówn podpor budetu i dwukrot-

zoy

nie przynajmniej

cyz.

Pomimo

*)

A/3

przewyszao

to nie mieli oni

str.

w i

w

509;

la nawet straników,

wszelkie dochody

staych

biur;

roku 1787 wzbroniono

w

ale

-z

nast.).

Rewizorowie

superintendentów nia 1789 (A/26

w

str.

i

oficyalici tabaczni poddani str.

46j,

ak-

superintendentom odda-

par miesicy decyzya

1781 roku (A/18 971).

i

Komisya wyzna-

ta

cofnit zostaa

rezolucyi na raport Czackiego dnia 3 listopada 1787 roku

695

ce

(A/24

str.

42

byli subordynacyi

exaktorowie dnia 30 wrze-

123

s

miasteczka, w których obowizani wyraz „exakcya" oznacza albo pewien obwód, z którego exaktor ciga podatki, albo nawet sam czynno poborow. Spis miast do exakcyi by podawany po kilkakro z maemi zmianami do po^vszechnej wiadomoci przez uniwersay Komisyi Skarbowej. Ostatecznie w ksigaci regencyi podymnego i w uniwersale z r. 1790 znajdujemy nastpny poczet exakcyj:

czaa im

tylko miasta

pobór swój

odbywa

i

i

Tab. 223. Prowincya Wielkopolska. 1.

2.

Pozna, Wrzenia,

3.

Kalisz,

4.

Wieruszów.

Prowincya Mazowiecka. 5.

Brze

6.

Sieradz,

15.

Warszawa, Radom.

Kujawski,

14.

7.

Piotrków,

16.

Sandomierz,

8.

Bobrowniki,

17.

Opoczno,

9.

owicz,

18.

uków,

10.

Pock,

19.

Drohiczyn,

11.

Mawa,

20. Bielsk.

12.

oma,

21. Lublin.

13.

Ciechanów,

Prowincya Krakowska. 22.

Kraków,

23.

Chciny.

Prowincya Ruska. 24. Kamieniec Podolski,

25.

uck,

26.

Wodzimierz,

27. Krzemieniec, 28.

Chem.

Prowincya Ukraiska. 29.

Latyczów,

32. Winnica,

30.

ytomierz,

33.

31.

Owrucz,

Bracaw.

124

W

r.

Komisya Skarbowa Obojga Narodów do-

1792

datkowo ogosia

ej

w

exakcyj

spis

Termina,

(§ 89).

litewskici,

czyli raty

który

byy

poboru

podamy

ni-

najprzód dwie,

nastpujce: podymne, czopowe szelne z miast dziedzicznych, hybern, czyli pó- podymne skadano w racie marcowej od 15 marca do 15 kwietnia, w septembrowej od 15 wrzenia do 15 padziernika; od r. 1790 raty kazano raciowa od pierwszego do ostatniego dnia miesicy marca lub wrzenia, cigajc do tycie terminów i miejsc

a potem

opat

cztery

i

czynszu

kwarty,

wnego ydowskiego

emfiteutycznego,

anowego, pogó

ordynacyi Ostrogskiej; dla nowycli podatków mianowicie ofiary 10, 20 i 30° grosza, konsumpcyj nego, od rzezi

etc.

i

ustanowione

byy

inne raty

— styczniowa

czerwcowa, trwajce przez cay cig tych miesicy. Komisya Obojga Narodów rozcigna te same termina na podatki w W. X. Litewskiem w r. 1792.

i

Z dawien dawna

pewn

exaktorowie pobierali za

tantiem: np. po szelgu

i

po

pó szelga

swoj prac od zotego.

Komisya Skarbowa wprowadzia pensye, stae zamieszczone w prawie, mianowicie w tabeli 1776 r. 750 zt. na kad rat, a wic po 1500 rocznie, a w 1789, gdy przybya znaczna praca z podatkiem

ofiary,

pensya

podwyszon

zostaa

Pószelne za zniesiono *). kocu nadmieni w^ypada, e pogówne ydowskie

do 2,200 zt.

W

mianowanych ad hoc „Lustratorów gów ydowskich", którzy pobierali po 3 grosze od kadej zapisanej przez nich gowy, a po 6 od gów nowo- wynaleziony eh,

byo

obliczone przez

dawniejszym popisem nie objtych. Od r. 1776 lustracye te odbyway si co trzy lata regularnie; pogówne pobierao si ogóem od kahau przytem z góry za cae trzylecie, eby i

zabezpieczy skarb od

*) str.

959.

1159,

A/12

A/12

str. str.

strat,

1046; A/17

str.

jakie

ponosi przez rozbieganie

532, A/30

str.

664, 666, 711, '713, 1047,

1007, 1119, 1353, A/ 29

A/13

str.

30,

A/27

str-

125

si

i

ydów.

ukrywanie si

byli potrzebni specyalni

Do

urzdnicy,

takiej

to

dorywczej pracy nie

te obov/izków

lustra-

si zwykle oficyalici celni, aplikanci, Podobnie wyznaczani byli lua w Warszawie sam rejent. przemierzenia na morgi anów wystratorowie do spisania

torskich podejmowali

i

branieckich.

Zamilczelimy dotd o uposaeniu oficyalistów prowincyonalnych, a Zomilczelimy rozmylnie, poniewa jestto kwestya zawia i niezupenie jasna. Ani w Protokóle Ekonomicz-

nym, ani w sumaryuszaci nie bya umieszczon lista pacy dla zarzdu prowincyonalnego, a w lunyci wskazówkaci, rezolucyaci i wyjanieniacti sprawozdawczyci zaciodz sprzecznoci.

W

kwartalnym komory Przedbórz z r. 1717 ogóln pobranego dociodu taki obraciunek: Salarium pisarskie zt. 100, stranikowi konnemu 100, stranikowi piechotnemu 100 i od rezydencyi 100 zt. Jestto zapewne dziwny obraciunek: dlaczegó bowiem pisarz i stranicy jednakow mieli pobiera pac? A jeli „rezydencya" naleaa do samego tylko pisarza i zdwajaa jego uposaenie, to jeszcze pozostaje niewyjaniona zagadka: dlaczego pomidzy stranikiem konnym i pieszym niema rónicy w uposaeniu? Pomijajc wszake te dziwy i kadc je na regestrze

znajdujemy pod

sum

zdobywamy jeden przynajmniej sam sobie odlicza „salarium" czyli pac, bo wszystkie powysze pozycye s odcignite od sumy ogólnej i tylko reszta oddawan bya do Skarbu (ad

karb

owoczesnej

wniosek pewny,

anarciii,

e

pisarz

Tym

sposobem skarb odbiera ju dociód czysty Jestto widocznie oddawna po opaceniu kosztów pot)oru. ustalony zwyczaj, który przy panujcym w Polsce XVIII

Tliesaurum).

a

do ostatniego wieku konserwatyzmie utrzymywa si musia w sumaryuszaci z lat 1784, 1785, istocie, rozbioru. 1790, 1791, 1792 widzimy t sam zasad, tylko porzdniej przeprowadzon, bo w jednym dziale pisze si dociód z ca generalnego pro Consumo, w drugim dociód z ca generalnego pro Exito, a zawsze obok rubryk dociodowyci kad

W

—

126

si rubryki Expensy,

w

potrciwszy

je,

salarium;

których

pisarz

reszt wykazuje

obrachowuje

w

swoje

obocznej rubryce:

ad Thesaurum, jako dochód czysty, wnoszony do Kasy. Dla przykadu podajemy ustp z summaryusza Prowincyi Ruskiej z

1785.

r.

Za Jana

w

celnej)

III przy wydaniu Instruktarza Celnego (taryfy 1685 dla oficyalistów celnych wyznaczony by

r.

akcydens

szesnastugroszowy

miedziane od

nie", czyli kwicie,

kadych

ca

opaty

kwitowe t. j. 2 grosze wyrachowanej w „membraa zatem szesnasty grosz na

czyli

kadego zotego

z

celnej,

Nadto przy waeniu wypadao opajeszcze „wagowe" po 3 grosze od centnara na utrzyma15 groszy ca.

stróów przy wagach. Tym sposobem przy ekspetowarów kupiec, szyper i wogóle kady, co prowadzi towary przez granic, musia uici prócz ca, innie

wag

dycyi

i

i

ocleniu

struktarzem

okrelonego, jedne

by

stosownie do tego, czy towar

Owó

zachodzi

pytanie,

swoje

salarium z samego

wego,

czyli

te

dodatkow opat,

lub nie

czy

tylko

z procentów

dodatkowe opaty,

albo obie

od

by waony *).

oficy alici

akcydensu

celni pobierali

szesnastogroszo-

ca, pobierajc z akcydensu

która znakomicie uposaenie ich

zwiksza

by musiaa?

e

Komisya w r. odebraa superintendentom akcydens, a za to wyznaczya im pensye stae po 8,000 zt. rocznie. Zapewne za-

Z Protokóu Ekonomicznego widzimy,

1765

zabiegi, poniewa w roku naz tego powodu skargi stpnym 1766 akcydens zosta superintendentom przywrócony, ale pensy sta zmniejszya Komisya do 3,600 zt. rocznie. okresach drugim trzecim znajdujemy sta pensy su-

szy

i

W

i

*)

Nr. 79

ryusz

Regestra

komory

rónych komór celnych, kajecik w plice Summaryusze Oddzia XVII, plika 10; D y aLikwidacya Skarbu Koronnego przez delegowanych kwartalne

Przedbórz;

Sejmu 1784

r.

na sesyi XIX dnia 22 padziernika

str.

202.

Prot. Ek. A/ 7, str. 304.

127 :

CM CM

128

w

kwocie 12,000 zt. rocznie, a czy dostawali oni przytem akcydens? rzecz nie zupenie jasna. perintendentów

—

Wszelako w aktach Komisyi znalelimy przez samego Wichliskiego Kontraregestranta generalnego podpisany „podzia

w

akcydensu" z

r.

1787;

cyfrach zmiennych, a

tiem,

nie

wic

figuruj

tu

niewtpliwie

za pac sta.

Przytaczamy

dwie tylko prowincye, jedne z najwiksz,

sz akcydensow dopat

te superintendenci wyraajcych tandla

przykadu

drug

z najmniej-

dla superintendenta

*).

Tab. 225. Prowincya Mazowiecka. Superintendent

13.600

Kontraregestrant

6 219

gr.

Kasyer

3.648

„

15

8.479

„

22

2.875

„

21

1.301

„

6

4.621

„

24

2 Rewizor.

Glnych a 4,239.26.57.2.

13 Pisarzów a

f.

221.4.1

.

.

.

Rewizorów a 162.19.10 75 Straników expedy torami z 8

.

a 61. 12. 13

.

.

4 den

129 98 Stranik(5\v a 29.24

2.920

Antoszewska bierze z Pr. Kr.

Im. Pani

Zbywajcy akcydens

516 „ 26.667

w

Dlaczego

w

rozumiemy

w

i

7 lub 8 zp., jeli

12.000 zp.

i

mu

„

zarzdu prowincyokomornym? nie wyjani nie jestemy

rewizorom

tylko dowodnie,

dodatkowej pacy,

rzystali z

„

„

— — — —

oficyalistom

wogóle zasady podziau

Widzimy

stanie.

i

pisarzom

drugiej

26

„

„

przyznano wiksze wyna-

jednej prowincyi

grodzenie superintendentovd nalnego, a

— — —

„

ÓOC) „

e

bo aden

staa paca

i

superintendenci ko-

z nich nie przyjbjr-

wyznaczon bya

w

cyfrze

*).

Wnosimy,

e

oficy alici

celni,

nie

wyjmujc zapewne

pacy pobieranej podczas „ultymy" przed oddaniem dociodów do kasy prowincyonalnej, otrzy mywali póniej, moe z kocem roku, dodatkow tantyem z akcydensu szesnastogroszowego, podug repartacyj, czynionej przez Komisy. Doliczajc taki akcydens do pensyj stalyci, wypada, e stranik móg mie okoo 600 zp. rocznie, rewizor komorny okoo 1,600, pisarz od 1,300 do 3,000, rewizor generalny okoo 5,000, kasy er okoo 6,000, kontraregestrant okoo 7,000, nareszcie superintendent od 19 do 26,000 lataci pomylnych dla handlu, gdy szo wicej transzp. superintendentów, oprócz

W

Pomijamy szczegóowe roztrzsanie rónych dyspozycyj Komiprzez Deputacye rewizyjne Sejmom. izba poselska zawsze bya zbyt skp na uposaenie oficyaZdaje si, listów; Komisya, nie majc dostatecznego funduszu na niezbdne koszta administracyjne, staraa si ukrywa akcydens przed posami. Ktoby chcia gbiej t spraw zgruntowa, musi przejrze Dyaryusze sejmowe: z r. *)

syi,

jako

te wyjanie, skadanych

e

1784,

cznia;

197, 202, 203, 394; z roku 1782,

str.

z roku

1776,

D

z.

str.

czynnoci

tudzie Prot. E k o 716

str.

65; z roku 1778, str. 200;

204, 222, 253; z roku 1790 tabel na sesyi dnia 19 sty-

n.

A/2

S.

G.

str.

W. 290;

sesya 396 z dnia

A'3

str.

181;

1

A/23

marca 1791 roku, str.

490; AI2A-

etc.

Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.

—

T. IV.

9

str.

*

130

wicej ca pobrano, cytry te mogy si podnie, ale te i pracy przybywao. Na trzech najczynniejszych komorach: Nieszawa, Warszawa i Nowodwór, oficy alici mieli niewtpliwie jeszcze wysze uposaenie, bo nie przysyali swego akcydensu do Kasy Generalnej i mogli nim dzieli kocu dodamy, oficyalici celni mieli jeszcze si sami. przypadkowy dochód z konfiskat przemycanego towaru; gdy Komisya konfiskat wyrzeka i sprzeda w drodze licytacyi dokonan zostaa, wtedy suma, ze sprzeday otrzymana, dzielon bya na trzy czci: jedna sza na skarb królewski, druga na skarb Rzpltej koronny, trzecia na oficyalistów. Warto rzeczywista tych uposae nie wyraa si przecie dokadnie cyframi. Rónica cen ycia w rónych prowincyach portów

i

W

bya

w

e

znaczniejsza,

rozmaitych

ni

wskazuje

dzisiaj;

miejscowociach

*).

to

nam

cena

Uwzgldniajc

te

zbó ceny,

e

przekonamy si, oficyalici prowincyi Ruskiej mniej byli upoledzeni w porównaniu z kolegami swymi prowincyi Mazowieckiej lub Wielkopolskiej,

wa.

gdybymy nawet

niby

z cyfr

mona

wniosko-

uposaenie oficyalistów kadej prowincyi odpowiedniemi cenami yta, jeszczebymy nie powzili dokadnego wyobraenia o warunkach ycia Ale

wyrazili

pracy w subie skarbowej. Musimy bardziej szczegóowych poszuka wskazówek i wyrozumie ogólny typ dawnego oficyalisty rzdowego w Polsce. Zwracamy nasamprzód uwag na zupeny brak biurokratycznej trdy cyi w Polsce. ssiednich Prusach biuro-

i

W

kracya

bya ju wyksztacon pod ojcem Fryderyka

II:

prze-

kroczywszy prusk granic, widzielibymy i wtedy, jak dzisiaj, na kadym kroku mundury cywilne obok wojskowych, Polsce urzdnik tylko inne i w mniejszej nieco liczbie. czy to koronny, czy wojewódzki, czy powiatowy by ziemia-

W

ninem, nie

Korzec pszenicy 8

*)

ku 1786

zna atmosfery

i

t.

d. patrz § 37.

zip.

biurowej,

w

ubiera si podug

Winnicy, 16 zp.

w

Warszawie

wa-

w

ro-

131

sn ej

Ale

fantazyi.

oficy alici,

i

t.

j.

utrzymywani przez pe-

wnych urzdników wykonawcy rozkazów, przewanie

ze stanu

szlacheckiego pochodzcy, nie znali systematycznego, codzien-

nego przymusu, nakadanego zwykle przez regulamin biurokratyczny. To te i zarzd skarbowy ksztatuje si na tle wieniaczem, ziemiaskiem. Mody oficy alista, zakoczywszy

w

przepisanym, terminie

sk,

ma

wie; starszy

ojca na

marzy

boczni oficy alici Komisyi, mieszkajcy z szawie,

garn si do ziemiastwa:

przasnyskim,

swojej lub dzier-

mia

króle wszczyznie

siedziby, ten przynajmniej

skiej

w

mieszkaj zwykle *), Kto nie

superintendenci

awnej

czynno skarbow, wraca do domu najczciej wasn posiado wiejswojej

wiej-

Nawet przykoniecznoci w War-

o

niej.

Ostaszewski

jest

chorym

Pczkowski podczaszym przasnyskim,

superin-

tendent kasy generalnej Rudnicki starost brzesko-kujawskim,

czy ski

podkomorzym gostyskim.

pisarz Mikorski

kwarciany stolnikiem gostyskim

i

t.

regent

Na komorze

p.

gra-

nicznej pisarz rewizor znajdowa si musieli cigle, ale yli te po wiejsku. Powinnimy tedy wyobraa sobie ofic^^alist polskiego nie tyle w kancelaryi, wród stosu papierów, i

z piórem za

gocice,

uchem,

na bryczce lub konno zwiedzajcego

ile

miasteczka,

szlaki,

w czynno urzdow. Przybocznych

formu. bie

w

dwóch

cigu

w

w

')

ojca

w

ksztatach

by

str.

we wsi

str.

27; A, 22 str. 258;

swojej

tylko

9) Zakrzewski,

Chaawach

ski

narodowego.

stroju

dla

exaklor wieluski

Np. Mroczek,

swojej wsi

w

so-

strojach

fran-

za

sejmu

epoce

taratatkach, bekieszach

Komisy

przez

swego" (A/21

fryzurze,

uni-

wyobraamy

w

okresów

pierwszych i

Komisyi

kontuszach; starszych wiekiem, lub niszych

prowin cy onalnych

liwych sany

Niema te adnego munduru, oficyalistów

frakach ze szpadami

cuskich,

czteroletniego

jadcego na kilkutygodnio-

lub

(A^7

str.

Sobodyszcze

A

12

str.

wszelkich

i

Mundur

straników

i

mo-

przepi-

dla Milicyi

wraca z raty exakcyi

„w dom

superinlendent wielkopolski mieszka

222) (A/ 16

Godlewski str.

277)

superintendent ukraiA, 28

str.

1349,

242; listy prywatne do Rudnickiego.

A/23

T32

Stranikom co dwa

Skarbowej.

pan

koloru

1779 ponowiono

r.

lata

dawano: „kontusz

wyogami czerwonemi i

pas

koloru

i

u

czapk

i

takowego".

subie zotak „barw", poniewa zauwaono, suby dopuszczali si rónych naduy, po-

wydaleni ze

rozkaz, aby

stranicy, na

w

si

stajcy, ubierali

e

z

tako czerwonego, jako

wierzchu

W

popielatego

dajc si za straników skarbowych.

Milicya

durowan bya na

cudzoziemskiej

sposób

karabiny z bagnetami

piechoty

umun-

piesza

miaa

i

*).

skarb nie wymaga od ogóu swoich oficyacakowitego oddania si swojej „funkcyi", powicenia caego czasu, caorocznej pracy i wszystkich swoich zdol-

Poniewa

listów jej

wic te

noci,

bez

móg wyznacza

niesprawiedliwoci

umiarkowane pace wikszoci ich. Szacowano tylko dan czynno, wiksz lub mniejsz sum pracy, oraz jej ,tru dno lub atwo. Tylko stranik, pontonier i oficyalista przyboczny warszawski musieli by zawsze na subie; mieli

te

oni wcale

dobre

jakemy

uposaenie,

widzieli z etatów.

wasn

gospodark wiejsk lub nieruchomo miejsk, mogli przestawa na wynagrodzeniu skarbowem za tak czynno, która ich czasowo tylko od gospodarki odrywaa; jeli za nie mieli osobistych funduszów, mogli si podejmowa innych czynnoci skarbowych. Jako widzimy, pisarz komorny jest jednoczenie exaktorem podaktów, rewizor generalny prowincyi robi lustracy gów ydowskich, oficyalista celny suy zarzdowi tabacznemu, aplikant jedzie jako dworzanin podawa starostwo t. p. Inni oficy alici, jeli posiadali

e

i

A/2

*)

14,

str.

A/ 16

dla korpusu pontonierów 1

suknia,

szule,

1

w

str.

Moderunek na

259.

roku 1766:

1

2 przepisany

kamizola, pludrów 2 pary sukiennych

i

i

tyle biaych, a do nich 3 tuziny guzików,

czek do trzewików,

1

para podwizek,

1

przczka do

ne halsztuchy, 2 konierzyki biae do halsztuchów, czarnej,

1

kitel

pócienny (A/3

str.

885).

1

1

by

temblak,

tyle póciennych, 4 ko-

4 pary trzewików, 4 pary podeszew, 2 pary poczoch,

2 pary czarnych

ki

lat

kapelusz ze sznurem,

kamaszy po para prz-

1

halsztucha, 2 czerwo-

haarcop, 6 okci

wst-

133

kad

tak czynno, za podró otrzyma oddzielne wynagrodzenie.

Za

Przytem Ko misy a uwzgldniaa

dodawaa

w

skarbowym

interesie

okolicznoci

miejscowe:

powodu drogoci miejsca 1,600 ztr. superinmieszkajcemu w Warszawie, pi-

np. z

tendentowi mazowieckiemu

sarzowi komory Skwierzyna na pograniczu pruskiem z powo-

du drogoci

urzdowania

w

Brandenburgii

straty

Wysuonym

wynagrodzenie.

dawaa doywotnie dzieciom zmarego, rytalnej

i

Koronie

e

utzj^manie

chocia

nie

Za poniesione z powodu oddzielne, czstokro znaczne p.

przestarzaym

i

i

oficyalistom

wdowom,

pensye

a nawet

miaa urzdowej kasy eme-

*).

Nie masz

w

t.

i

przyznawaa

oficyalici

dostateczne do

byli

e

wtpliwoci,

przeto

byo

uposaenie

zaspokojenia

zadowoleni ze swycti

skarbowe

potrzeb

ycia

dociodów. Depuskarbowy Radzicki

towany sejmowy, a dawniej komisarz w 1782 r. mniema, Komisya nie potrzebuje przyjmowa oficyalistów bez wasnoci ziemskiej, poniewa na tak „pewne

e

i

dostatne pensye bez kaucyi osiadych

obywatelów".

Autor

jednej

broszury

i

cnotliwych dostanie

mówi,

e

oficyalici

e

do wspaniale mieszkaj i dostatek maj, drugi, prdkich fortun prowadz: prawnictwo i oficia tak skarbowe, jak dworskie**). Jedyny objaw niezadowolenia, a przynajmniej przyszoci znalelimy wzdychania do lepszej w probie, zaniesionej przez 14-tu aplikantów przybocznych skarbowi robienia

do Komisyi Obojga Narodów po ogoszeniu

w

r.

1792 (dnia 5 marca), gdy

Konstytucyi 3 Maja

reorganizowano wszystkie

wadze rzdowe: powoujc si na przykad Komisyi

Przykady:

*)

.

A/ 9

2012, napadnitemu przez

wi 6.000

zip.,

etc.

1790

A/22

str.

Starych

**)

str.

Warszawa

62;

1790.

str.

517; A/23

hajdamaków

i

str.

626; A'19

str.

Policyi,

529, A/27

str.

poranionemu exaktorowi Mroczko-

77.

Uprzedze Nowe Roztrznienie

Nax: Wykad pocztkowy prawide Ekonomiki

Dufour

str.

21.

etc,

politycz.

134

podwyszenie im pacy

aplikanci upraszali o

Zreszt adnych innyci skarg, ani

Owszem,

tykalimy.

e

tej

do 2.500 z.

treci nie napo-

rónych faktów okazuje si

z

funkcya skarbowa

poda

a

raczej,

korzystnem zatrudnieniem.

Dwaj ydzi przemytnicy pobili, pisz w raporcie swoim do magazynu tabacznego Koreckiego: „sodki jest chleba kawaek, lecz milsze ycie". naganach, udzielanych przez Komisy, najwysz pogrók jest oddalenie od funkcyi. Niejednokrotnie ojciec skada sw funkcy na rzecz syna i Komisya udzielaa nominacyi, uwaajc to za nagrod dugoletniej suby. Byo zreszt zadawnionym zwyczajem odkupowa funkcye skarbowe. Jak Szczsny Potocki odkupywa jeneralstwo artyleryi od Brlihla, tak samo zakupywano rewizory, pisarstwo, superintendency. Pacono podobno trzyletnie uposaenie, poczem dawny oficyalista funkcy swoj skada, a nowy nominacy otrzymywa. Jeli mona wierzy modzieczym wspomnieniom Ochockiego, to za superintendency Ukraisk órawski zapaci Lasockiemu

skarc

stranicy,

jest

e

si,

ich

W

50.000 z.

chód

z

w

1784

prowincyi

by w istocie trzyletni dow owym czasie, to dobry

Jeli takim

r.

Ukraiskiej

urzdowa bowiem

zrobi interes,

na banku Teppera 20.000 zt. Ale Komisya Skarbowa

1775 wzbrania podobnych

jeszcze

w

1793 roku

i

mia

"").

ju

w

ukadów

drugim okresie, od roku

ogasza je za niewane. urzdzeniach 1792 dla Obojga Narodów znajdujemy nawet

W

szczegóowo obmylany

*)

Gos

nie aplikantów

sy

i

go

i

Radzickiego

w

plice Nr,

i

w 26

i

cile przepisany porzdek miano-

Dyaryuszu sejmowym 1782

str.

66.

Poda-

„Papierów tyczcych si Komi-

k. Kor. jej organizacyi, wadz etc." Raport Straników ZankowskieWesoowskiego w plice Nr. 60 Interesów Tabacznyci; o ó-

S

rawskim Ochocki w Pamitnikach, wydanie Kraszewskiego tom I, str. 79. Porównaj w Prot. Ekon. A/20 str. 321 i A/32 str. 125. Ochocki myli si, twierdzc,

po Godlewskim (A/17

str.

343

i

e órawski

od roku

1780

A/20

321).

str.

odkupowa funkcy od Godlewskiego, gdy superintendentem

ukraiskim

by

Lasocki

135

wania oficyalistów na posiedzeniach nie

za

(nie

Wszake

podskarbiego,

przez

Komisyi przez gosowa-

bywao).

dawniej

jak to

delegowani od Konfederacyi Targowickiej

w

liczbie

zoliwych zarzutów wspominali, e sprzeda funkcyj odbywa si wci nawet pod bokiem Komisyi. Nie miemy te twierdzi, eby kilkoletnie usiowania zdoay wypleni z korzewielu

we Francyi la venalite des we wrzeniu 1789. r. 1784

niem zwyczaj odwieczny. Wszak charges zniesion zostaa dopiero

i

W

sami Komisarze przyznali si przed Deputacy

baliwoci

w

Sejmow

do po-

mierze. Sprzedawane byy przecie stopnie wojskowe, pomimo zakazów "*). Nie mniej jednak czujemy si tej

prawie postawi wniosek, e uposaenie oficyalistów skarbowych byo dostateczne wobec ich potrzeb i wymaga. Stosunki urzdowe podwadnych ze zwierzchnoci byy

w

wogóle

uprzejme

i

wyrozumiaoci nacechowane. Do

intendentów wychodziy z Komisyi rozkazy

mie listów z napisem cyi Wielkopolskiej

„Wielmony

:

(lub

innej),

i

polecenia

super-

w for-

Superintendencie Prowin-

nasz wielce Mci Panie

i

Bra-

Zapewne te Superintendent naladowa Komisy w korespondencyi ze swymi podwadnymi. Czasem pisarze komorni pozwalali sobie uywa straników do posug swoich osobistych, ale Komisya karcia za to naduycie zaraz po otrzymaniu wiadomoci. razie choroby oficyalisty Komisya pozwalaa mu wyrcza si substytutem i oczekiwaa cie".

W

na wyzdrowienie po kilka miesicy. Udzielaa te kilkumiesicznych urlopów, ale zwykle wymagaa, aby oficyalista pozostawi na swojem miejscu zastpc. Nawet wrazie wykro-

Komisya przyjmuje suszne wymówki, lub napomina po kilkakrotnie, grozi, posea innego oficyalist na koszt winowajcy, skazuje na kar pienin. czenia lub uchybienia

*)

A/12

str.

383.

terminów

Dyaryusz

W

sejmu 1784

str.

197.

D

z.

Czyn.

ga

G. sesya 146 27/8 str. 83. wojsku pacono za szare czteroletni; prawem z roku 1784 zawarowano, e oficer odprzeda swoj moe

S.

nie inaczej, str.

12.

jak po 15 latach

suby

(Konst. Sejmu Grodzieskiego 1784

r.

136

na utrat pensyi

w

funkcyi tylko

kwartalnej

albo

oddala

pórocznej,

wanych narusze

razie

za

od

interesu skarbowe-

Wogóle oficyalista dymisyi nie ba si wcale, jeli obowizek swój spenia. Konserwatywny nastrój spoeczestwa i ugruntowana od wieków zasada doywotnoci na oficyalistów. urzdów publicznych rozcigaa si te lubo nie ubezpieczonych adn ustaw prawodawcz. Wj^pdzenie ze suby lub rugowanie przymusowe z posady dla „widzi mi si" zwierzchnika, byo rzecz równie niemoliw. go

*).

tylko

i

a przynajmniej niegodziw,

domu

zakupienia

By

rawskiego. czyli

Wymownym

intratnego.

sprawa

raczej

w

od niego dencyi

faktem

domowy

totumfacki

podarunku

niezawodnie

by

odwoa

£0.000

i

swe usugi. jej

wspomniana ju

zaufany

sekretarz,

Poniskiego za

jest

wioski lub

Ukraiskiej

superintendencyi

ofiarowa na zakupienie

i

ówczas

to

komu

wydarcie

jak

przez

zp.

Pragn

ó-

plenipotent,

otrzyma

superinten-

ca darowizn. A mógby

si do wadzy Poniskiego, który pod

podskarbim Wielkim koronnym, sam udziela no-

zawiadamiajc o nich Komisy i nareszcie zoy ju uderzajce dowody zdolnoci swoich do wszelkiego gwaZapewne wic nie przyszo do gow}' tu nad prawami kraju. ani órawskiemu, ani Poniskiemu uprztn upragnion po minacyj,

sad

przez udzielenie dymisyi poprzednikowi bez usprawiedli-

wionej przyczyny.

Uspokoiwszy si

co

do

losu

i

pooenia

oficyalistów

skarbowych, spojrzyjmy teraz na nich z innego punktu: spytajmy, o

ile

zdatnoci,

skarb

pilnoci

•subowych. Co do

mia i

z nich poytku? o ile okazali oni sumiennoci w penieniu' obowizków

uzdolnienia, od oricyaljstów

a nawet prowincyonalnego

nych

kwalifikacyj.

') str.

Na

Prot. Ek. A/9

375, 526.

nie

sejmie

str.

227;

zarzdu miejscowego.

wymagano adnych delegacyjnym,

A/17

str.

601,

specyal

rozbiorowym.

A/24

str.

740;

A/25

137

Poniski

w

kandydata,

by

projekcie

nominacyi

o

szlachectwa

prócz

notowany, oraz aby umia

oficyalistów

rkojmi, tego

i

pisa

i

od

aby

nie

raciowa.

na sejmie czteroletnim Suciodolski mówi, nauki nie trzeba: „aby tylko

zada

tylko,

Podobnie

e w skarbie

umia czyta, pisa

i

wiele

raciowa,

Posowie upominali si, aby RomanoCatliolicus", a czasem jeszcze, „

reszt instrukcya go nauczy".

kady oficyalista by aby by szlachcicem sabszy gatunek"

„nie

nowej

fabryki,

Gówn szko

*).

albowiem ten

bya

naj

Tak

praktyka.

komory w^odnej Nieszawa, by posany przez

Celiski, pisarz

podskarbiego Kossowskiego do pomocy przy ukadach o traktat

majcy

handlowy z Prusami, jako

„dokadn

i

grun-

town znajomo

ekspedycyi, oraz gatunku towarów, co jest fundamentem do nadania rzeczom szacunku i zastosowania opaty celnej", a tej znajomoci naby na komorze przez lat dwadziecia. Przy objciu za nowej „funkcyi" oficyalista powinien by sam obrachowa si z wasnemi siami, czy obowizkom swoim i odpowiedzialnoci podoa, Komisya bowiem Skarbowa, na mocy praw 1764 i 1765 r.

suc

mocn bya kadego

niezdatnego

oficyalist oddali, co

te

si przekonamy wkrótce. Moliwem tedy byo, jaki plenipotent prywatny (np. órawski) lub major wojsk koronnych (np. Zajczek) otrzyma nominacy na i pracowit posad superintendenta, ale te czsto si trafiao, ojciec przygotowywa syna swojego do zajcia wasnej posady z czasem (np. Wichliski Kazimierz. Zaleski t. d.). Byway nawet wypadki, mianowany ju oficyalista skada dobrowolnie funkcy swoj, przekonawszy si, nie potrafi jej peni, jak np. Zbyszewski, mianowany buchalterem w Dyrekcyi Tabacznej, wyznaje niezdatno swoj w podaniu z dnia 27 stycznia 1791 roku i skada niejednokrotnie czynia, jak

e

wan

e

e

i

e

'>

Prot

Czynnoci str.

356.

S.

Del. Zagajenie G. Warsz.

V

sesya

sesja

CL

XIX 26/10 1774

VIII,

str.

114.

D

z.

dnia 18 wrzenia 1789 roku

138

e

rzecz naturaln, aplikacya poprzednia bya podanym tytuem dla kandydata do wszelkiej posady. Biurze Przybocznem i w ogóle w zarzdzie centralnym dostrzegalimy dbao o to, eby posady zajmowane byy przez wykwalifikowanych, a nawet wypróbowanyci kandyswój urzd.

Jest

W

datów,

w

przynajmniej

w

roku 1775 Komisya

ralnej

5.000

drugim

trzecim

Tak

okresach.

dodaa superintendentowi kasy genena

rocznie

zt.

i

ekspensa

zdatnych".

„ludzi

i

Jako z wynagrodzenia doywotniego, przeznaczonego przez Komisy staremu aplikantowi Hartmanowi, tudzie z memoryau Biernackiego, dorczonego

w

roku 1792, przekonywamy

e

si, aplikanci kasy posiadali niepospolit wpraw w czynnociach swoich, szczególniej w szybkiem i dokadnem liczeniu pienidzy. kontraregestrancyi Komisya dopacaa kontraregestrantowi generalnemu (Wichliskiemu) po 6 dukatów (108 zp.) miesicznie „za uczenie aplikanta Wyszkowskiego algebry i formowania podobnie bilansów handlowych"; w mennicy podwyszono pac kontrolerowi de Friese za to,

W

e

uczy si wardejnostwa.

syn jego

w

mianowicie

czteroletniego,

r.

1789,

W

epoce

za

sejmu

majc na widoku

roz-

wyzyskiwanie kruszców w dobrach biskupstwa Komisya zdecydowaa wyprawi trzech modzieców: Okraszewskiego, Biekowskiego i Mieroszewskiego do Akademii Szemnickiej (w Wgrzech) dla uczenia si „mi-

wój górnictwa

i

krakowskiego,

docymazyi, mychty, wardejnostwa podziemnego miernictwa". Wyznaczono im rocznie po 1.600 zt. neralogii, metalurgii,

i

pod warunkiem szecioletniej wysugi skarbowi .po ukoczeniu nauk; nadto na koszta podróy dano im 1.258 zt. i na ksiki po 434 zt. Nauk ich w istocie Komisya zuytko-

waa: ju

w

r.

kopalni solnych. syi,

za

rzdów

Mieroszewski posany by na rewizy Nawet gdy zasza zmiana w skadzie Komi-

1792

Konfederacyi Targowickiej, wszyscy

dziecy otrzymali po 2.000 Okraszewskiego do kunic,

kowskiego

do

Okraszewski

mennicy.

Mieroszewskiego do

(Za

by czonkiem

trzej

mo-

zt. uposaenia, z przeznaczeniem

powstania

soli,

a Bie-

Kociuszkowskiego

Komisyi Porzdkowej

Ksiztwa

139

W cigu

Mazowieckiego).

Obojga Narodów podskarbi nadw.

W.

trzech „Obywateli

X.

rzdów

kilkumiesicznych litt.

Komisyi

Dziekoski wybra te

mianowicie: Wincentego Ma-

Litt."

achowca, Mikoaja Sobolewskiego Michaa Andrzejkowicza, a gdy ten ostatni nie pojecha, wic Tomasza arskiego; z jego tedy nominacyi Komisya wysaa rzeczonych obywateli do Akademii „w Freymbergu" (zapewne Freiburgu) dla uczenia si nauk mineralogicznych, mechaniki etc. Jak dugo wszake byli utrzymywani i jakie ich losy spotkay, nie wiemy, gdy Komisya Litewska wkrótce oddzielon od Koronnej zostaa, a zreszt nadbiegay szybko grone i fatalne wypadki *). i

Przy braku

zaj

klasy fikacyi

biurokratycznej

i

obo-

wizków moliw byo

dla

wa

polecenia rónorodne, a czasem wcale

ze i

oficyalistom

swoim

skarbowoci zwizku

Skarbowej

Komisyi

nie

majce.

misyi (Ostaszewski), reparacy ratusza

mory, a gdy ten nie

budowniczego wielkich

z

robót

móg

Puaw

w

regent Ko-

Piotrkowskiego poleca

— pisarzowi

miejscowej ko-

Tylko

Czartoryskiego.

ks.

do

zamku Krakowskim zjeda budowniczy

rzeczypospolitej Merlini na

porzdze

by

poradzi, kazaa sprowadzi

sobie

od

da-

Tak, do zrewidowania

reparacyi mostu w^arszawskiego delegowany

pisarzowi tamecznemu; Lubelskiego

rzecz

sze

tygodni dla poczynienia roz-

stosownie do zatwierdzanej „planty", dozór wszak-

e

nad robotami powierzony by superintendentowi krakoworaz dozorcy zamku. Zjeda jednak Merlini do Lublina i do Piotrkowa, gdy znacznych sum na reparacy skiemu,

dano.

ks.

A/27

13;

str.

Ciechocinek

Pr. Ek. A/32,

*)

ne

ma jecha

Superintendent

wynaleziona?

jest

A/22,

1800,

str.

111, 1500,

str.

32.

str.

A/25 1640,

str.

1255, A/23

str.

245,

A/24

464,

A; 31

str.

str.

na sprawdzenie, czy

sól

zawdzicza odkrycie swoich

str.

490,

A/26

str.

649,

A/32

251

A/16

I

564, 775, str.

7,

n

t

str.

er es a 145,

A/28

576,

Tabacz-

A/12 str.

str.

1791,

767, A, 30

Journal Hist.

140

skarbów solnych oficyalistom komory Nieszawa. Raz (1791 r.). Komisya, zamierzajc urzdzi fabryk kos w dobrach bi skupstwa krakowskiego, od swego oficyalisty, admini-

daa

tych

stratora

dóbr,

nawet czysto technicznych:

informacyj

wiele trzeba funduszu zakadowego, elaza, reszcie „przez wiele

rk

i

w

wgli,

jakim sposobie

ludzi,

kada

na-

kosa si

Podobno jednak odpowiedzi na te zapytania nie Raz (w 1788 roku) dostrzeono na ksigach ydowskich faszywy stempel komory Leszno, i powzito wiadomo, takie stemplowanie odbywa si we Wrocawiu, u niejakiego Michla; wnet otrzymuje superintendent prowincyi Wielkopolskiej polecenie: „posa kogo rozgarnionego do Wrocawia", aby kupi kilka egzemplarzy i wywiedzia si o wszystkiem, „ale z jak najwiksz ostronoci, eby nasz cel nie by wyrozumiany" *). Nie wiem, o ile si udaa owemu „rozgarnionemu" czynno agenta policyjnego, ale niezadugo potem tene superintendent otrzyma polecenie przywie do Pyzdr „doskonaego doktora z Poznania" z powodu wybuchej zarazy na ludzi i bydo, „aby do zapobieenia tej chorobie przyzwoite staranie uczyni". Inie dziwio to zapewne nikogo, bo ju w 1780 roku z powodu dochodzcego z Turcyi mo rowego powietrza, superintendent ukraiski mia mnóstwo kopotów z urzdzaniem kwarantan w wacu, Mohylewie, Cekinówce i Bacie, z dozorowaniem przysanych z Warszawy doktorów i felczerów, z wykonywaniem obszernej instrukcyi sanitarnej (mia pilnowa pomidzy innemi artykuami „eby

wyrabia?"

otrzymaa.

e

pienidze

przed

zinfekcyi).

By

wyseaniem nawet

taki

z kasy

„w

leay"

otcie

wypadek (zreszt

dla de-

jedyny),

e

su-

perintendenci otrzymali okólnik z zaleceniem, aby mieli „piln

baczno" na jakiego ksidza

*)

Sprawa

ta

zostaje

Jelskiego, który

zapewne

w

zwizku

ze

„z

Warszawy

wspomnianem przez

autora jednej broszury wielkiem faszerstwem papieru stpemlowanego, które

przyczynio Skarbowi straty przeszo 2 miliony:

,,

wyjawieni byli winowajcy,

ydach

jednake im jako to si upieko". (Katechizm o a c h... dla poprawy formy rzdu do Deputacyi przesany

str.

41).

Neofi-

141

ujecha".

Wród

obawy buntów chopskich na

wydawa

cy alici scarbowi mieli

Ulcrainie, ofi-

„zawiadczenia dla gminu,"

do pieczar Kijowskich udajcego si, a superintendent ukraiski

mia

wywiedzie

polecenie

si, czy prawda,

e puk

lekkokonny

bro, w wozach bdca, do miy przeznaczone zostay. Gdy zasza potrzeba urzdzania magazynów zboowych dla zapobieenia klsce godowej, albo dla zaopatrzenia wojska, zadanie takie powierza si znów superintendentom lub regentom komisyi: Pczkowski urzdza magazyny w roku 1786 nawet na Litwie, superintendent za ruski funkcyonuje jako intendent wojskowy podczas kamChersoski zwany,

Z raportów prowincyonalnych

1792 roku.

panii

si o wkroczeniu

dowiadywali o

skich,

cy

bitwach

potyczkach,

misya wyranie

Ko-

zdarzeniach;

za napominaa

nawet superin-

Poprzednio

w

popie

niesie sztafetami.

Ukraiskiei, „czemu nie donosi o Wyle-

Panko wicach?"

W

eby

i

t.

p

dajc

,

takich do-

Komisya kazaa

1785

roku

krakowskiemu,

tendentowi

wszelkich

sejm

i

przez dyspozy-

Prowincyi

yskich, o

wojsk

ruchu

i

i

król

nieprzyjaciel-

zalecia to superintendentom

okólnikow.

tendenta

oraz

doniós

superin-

„o trzsieniu ziemi

przesea w kadej podobnej okolicznoci". Obok takich wymaga zupenie ju stosownym zdaje si by list do superintendenta prowincyi Ruskiej z roku 1789 z poi

doniesienia nadal

leceniem, „aby albo

te

zdolnego

nieodwocznie

skarbowego,

by

tame zesa,

uzna,

sam do Lwowa zjecha,

albo

oficyalist

którego

do

czynnoci

tej

któryby o urzdzeniu

te-

wojny trwa-

raniejszem podatków galicyjskich, z przyczyny uchwalonych, wystara si i takowe, skoro wystarane

jcej

bdzie, natychmiast do Komisyi sztafet odesa"

Wszystkie przytoczone

e

zarzd skarbowy,

*)

265; A/18 str.

a

Prot. Ek. A/21 str.

688, A/26

182, 318, str.

A/28

obecnie

str.

455;

A

24

886, 503, 320, 345, A/29

498, 557, 621, A/23

str.

416,

str.

969, A/24

22—27; A/22

str. str.

str.

246,

*).

mog

kierujca

szczególnie

str.

fakta

wiadczy, Komisya

nim

A/17

518, A/25

str. str.

117,

1689, 1890, A/ 17 351, A/26

str.

128,

469, A/25

116,

str.

15,

135.

142

usuway si od

nie

wizków. nie

pracy na rzecz dobra publicznego, owszem

citnie zakres waciwyci swoici obowic ju tylko o to, czy sumiennie, czy pilbyy te wszystkie waciwe nadetatowe czyn-

przekraczay

raczej

Idzie

speniane

i

noci?

woci

Najpierwsz i najwaniejsz kwesty w rzeczach skarbojest kwestya rzetelnoci w racliunkach i w oddawaniu

grosza publicznego do kas skarbowych.

misya

zawsze

by

W tym

si nader skutecznie

ubezpieczya

przestrzegany z

oficjalista (naturalnie prócz

punkcie Ko-

przepisem,

który

e

kady

najwiksz cisoci:

onierzy, straników

i

aplikantów

musia skada dokument na wasnym majtku nieruchomym (kaucy), albo zarczenie od jakiego wacibiurowych)

ciela

dóbr

ziemskich,

soko sumy

czy

WyZtd

te wogóle nieruchomoci.

porczanej zaleaa od

wanoci

funkcyi.

przy kadym awansie subowym wykaucya lub nowe zarczenie. Od roku 1785 wprowadzone byy drukowane blankiety podug jednakowego wzoru. Przy kadej nominacyi Komisy a rozpoznawaa, czy kaucya jest dostateczn, a jeli zarczenie rozcigao si na pewny termin, to regenci nie zapominali we wa-

przy kadej

zmianie,

magan bya nowa

ciwym

nowego

starczenie

W

r.

upomnie si u czynnego ju

czasie

1787

mia

Piotrkowskiego

i

gdy

zarczenia

pod

oficyalisty o do-

zagroeniem

dymisy.

miejsce taki wypadek: obywatele z powiatów

Radomskiego daleko im

chcieli

mie

exaktora

w

Pio-

byo odwozi podatki do Sieradza; uoyli si tedy pomidzy sob, e samr z funduszu skadkowego podejmuj si paci pensy exaktorsk. Donieli o tem Komisy i i prosili o nominacy dla niejakiego trkowie,

za

Bogusawskiego.

W

propozycy przyja, czya.

Alici

w

uprzejmej ale jeszcze

kilka

tygodni

rezolucyi

Komisya

nie

tylko

„wdziczno" swoj owiadzalecony

przez szlacht

Bo-

gusawski zosta suspendowany, a czynno jego powierzon bya tymczasowo pisarzowi magazynu tabacznego z powodu, kaucyi nie zoy. Bo te kaucya lub zarczenie nie byy razie jakiejkolwiek straty, zrzdzonej czcz formalnoci.

e

W

143 skarbowi

przez

zajmowane byy wszystkie jego pozwy przed sd Ko-

oficyalist,

otrzymywali

fundusze, a porczyciele

naleno bya Sprawa koczya si zwykle prdko misyi. pokrywana zawsze w zupenoci. Widzielimy dowody, jeden porczyciel zapaci za pisarza lubelskiego 51,527 zt. i

e

a drugi 305,218 zt.

w

ratach za superintendenta kasy

kilku

generalnej.

Taka zasada utrudniaa wprawdzie przystp do funkcyj skarbowyci ludziom ubogim, nie posiadajcym odpowiednici stosunków z zamonymi, ale za to z drugiej strony dawaa Komisyi rkojmi uczciwoci, a nawet zdatnoci kandydata, bo któby cicia obarcza swój majtek niebezpiecznem porczeniem za niepewnego czowieka? *). Pomimo niezaprzeczonej doniosoci tej zasady, pomimo caego rygoru w jej wykonaniu, moliwem jest powtpiewa-

obrbem

czy po za

nie:

bowi

byli

pilni,

obowizków

i

rzetelnoci pieninej oficyalici skar-

sumienni

zlece?

i

zrczni

dalimy postpowanie pojedynczych

suby

stan

giny,

zdaje

wydatniejszych si,

w

penieniu rónorodnyci

eby t wtpliwo osób,

rozstrzygn, ba-

usiowalimy

przynajmniej pracowników.

conduite- listy,

Za-

nadsyane do Komisyi przez

superintendentów; zreszt poczet tych atestacyj nie

gdy wprowadza

uoy

móg by

zaczto dopiero od 1787 roku. rezolucy Alemy notowali starannie decyzy, i dyspozycy, w której si uwydatniaa moralna lub subowa charakterystyka oficyalisty. Zaczniemy od funkcyj niszych, eby janiejsze powzi wyobraenie o aparacie, jakim Komisy a rozrzdzaa.

wielkim,

je

kad

kad

W

okresie

pierwszym (1764

— 1774)

oficyalici

naamy-

si do porzdku po anarchicznych narowach z pewn trudnoci. Uniwersa, w którym Komisya oficyalistów „ostrzega, napomina" zapozwaniem grozi za naduycia, w którym wali

*) str.

149;

Prot. Ek. A/4 A/27

str.

1837.

str.

150;

'22

str.

86;

A/24

str.

96,

195;

A/32

144 dla

dokadnoci

nakazuje

kontroli

pisa

liczby

w

kwitach

akcydensa szczegóowemi pozycyami, nie odniós oczekiwanego skutku bez rodków przymusowych. Po upy

wyrazami

i

w nastpnym 1765 roku musiaa Komisya wymierzy kar pienin na nieposusznych pisarzy komor, wie kilku miesicy

a znalazo si takich 77,

Niektórzy

nej 81).

prawie wszyscy

t. j.

wydali

po

a niektórzy po kilka

kilka,

kwitów numerice (cyframi)

(z liczby ogól-

akcydensów anonyme (bez wymienienia osoby i rzeczy oclonej). Winni utracili czwart, trzeci albo nawet poow pensyi kwartalnej. To widocznie poskutkowao: wicej ju kar, dotykajcych ogól oficyalistów, nie napotykamy. szczególnych jednak wypadkach trafiaj si rzeczy jaskrawe: oto w roku 1766 dwaj pisarze komorni (z Rymanowa Baligrodu) „pijastwem si bawi, kupców depaktuj"; jeden z nich od koni, do Wgier prowadzonych, ekspedycyi na 40 czer. zt. wybranej do re gestrów nie wcign. Wyznaczono na nich indagacy, t. j. ledztwo. Dwóch straników w Zawichocie okazywao zu chwalstwo wzgldem pisarza swojego i wybierao datki niedziesit

i

cz

W

i

prawne; decyzya 1

dosta

plagi

bya

surowa: mieli zapaci po 100 zt. kary

na rynku, jeden

suby

niem na zawsze od

pado oddali dwóch

100

150 z wyklucze-

drugi

skarbowej.

W

roku

pisarzy za „wiolencye

1767

wy-

obywatelom m.

Bydgoszczy domierzone"; o jednym z nich mówi rezolucya, „wicej kótni ni swojej pilnowa powinnoci"; jednego

e

za

to,

e,

zt.,

za-

rewizora prowincyonalnego rozkazaa aresztowa za

w

odebrawszy z komor pienidze

trzyma

je

Warszawa

przy sobie.

W

tyme

w

przez wyjcie okna

kwocie

roku

•

325

c-zer.

kradzion bya komora

kancelaryi pisarza; po prze-

prowadzeniu ledztwa Komisya kazaa oficyalistom wynagro-

dzi szkod z wasnej pensyi akcydensów, za brak ostronoci; w drugim za wypadku, gdy ukradziono 2,010 zt. pisarzowi komory Kobylin, jadcemu na ultym, poprzestaa na i

przysidze, stwierdzajcej

Decyzye

takie

karnoci midzy

niewinno aresztowanego

wiadcz

oficyalistami

pisarza.

o szczerej chci zaprowadzenia i

wdroenia

ich

do pilnego pe-

145 nienia powierzonych

dostrzeglimy

w

Niewaciw pobaliwo

obowizków.

jednej tylko decyzyi co do kasyera general-

nego przy boku Komisyi, Rudnickiego, któremu pozwolono wywin si od zarzutów przysig na tak rot: „adnych podarunków, oprócz kto mi dobrowolnie (!) da, nie braem". dozoru wzrastaa z kadym rokiem, gdy bowiem w 1765 r. znajdujemy dwie decyzye dyscyplinarne, w 1766

ciso

zapado

w

ich trzy, a

wród

Ale

pi*).

1767

usiowa

tych

organizacyjnych

zaskoczyy

komisy zaburzenia krajowe: konfederacye Radomska Barska, rze hajdamacka, a nareszcie katastrofa pierwszego rozbioru. Nie dziw tedy, e od r. 1768 zarzd skarbowy zacz te odczuwa skutki fatalnych wypadków. Na Ukrainie co zmusio i Rusi zbuntowali si onierze milicyi skarbowej, komisy do zwinicia konnych chorgwi; kasy byy zabierane i

niejednokrotnie przez konfederatów, albo przez oddziay wojsk

obcych; podatki

i-

dochody

mogy wpywa

nie

akuratnie.

Da-

remnie pisaa Komisya odezwy do Komisyi Wojskowej o komen-

dy do ubezpieczenia tendentów,

dnoci"

kas; daremnie

eby rachunki

— pienidzy

w

nadsyali „bo kasa generalna

byo

kasie generalnej

Wypado

tylko 250.000 zt.

obsyaa okólnikami

zmniejsza

w

etaty,

superin-

ma

tru-

lutym 1769

wydawa

r.

ur-

bezterminowe, zawiesza pace: na lask w. koronn, komisarzom wojskowym, a nawet samemu podskarbiemu (Wessiowi) „do szczliwszego czasu", do „sposobnoci kasy", lopy

pomimo jego

*)

A/2

reklamacyi.

str.

327

i

600, 626; A/3

250, 513, 582, 6C6, 621.

wypadki:

1)

niejakiemu i

szawa za uywanie

ydów

w

niektórzy

182,

str.

tu

kapitana

i

182—5, 858;

pominite

skar-

oficy alici

w

A/4

str.

pontonierów Woytena za przy-

Sucheckiemu

w

przeprawie

Wis,

przez

na komisantów, 3) oddalenie od funkcyi

kordegardzie jednego exaktora,

który

areszt

i

pobra kwart duka

—

rachujc je po 18, a nie po 16 zt. od hetmana Branickiego dak zapewne zgrzeszy zbyteczn powolnoci dla wielkich panów.

tami,

We-wntrzne

5,

tekcie pomniejsze

potrcenie pensyi kwartalnej rewizorowi komory War-

2) areszt 7 -dniowy

4-tygodniowy

Znajduj si

kikodniowy

areszt

kro, wyrzdzon

Wic

dzieje Polbki

Korzona.

—

T. IV.

10

bie-

146

bowi pozwalali sobie naduy: w Wielkopolsce caa prowincya potrcia sobie zbyt wielkie salarya, a Komisya w r. 1770

moga

tylko

dziwienia:

zdoby si na

da

„jak

list

moecie...

do

nici

z

wyraeniem

super contentis...

nad

za-

insti-

Zreszt dokadne sprawdzenie byo nawet niemoliwem, gdy z kilku ju kwartaów ultymy nie byy odprawowane i summaryusze nie dociodziy. Ostatecznie sam superintendent dopuci si zalegoci w kasie na 15.144 zt. Inny superintendent (kujawski, Lasocki) skazany te zosta tuta!"

na zapacenie 11.481

zt.

naleno t

i

Komisya kazaa

ci-

ga w drodze egzekucyi. Poniski podczas sejmu delegacyjnego w 1773 (d. 17 grudnia) uwolni go od zapaty z umor.

rzeniem procesu; Lasocki

by

sztelanem sociaczewskim

i

komory

Pisarz

ciga

Lublin,

podówczas posem, póniej kapewno Poniskiemu posusznym *).

Trembiski,

bdc

zalege podatki z asystency

zarazem exaktorem^

obcycli onierzy;

za to

wytómaczenia si. Iw prowincyi Mazowieckiej na komorze Mawa rewizor z pisarzem mogli w cigu lat czterech nie stawi si na ultymach, to pobranych dochodów kwarte do takiej doszli swobody,

wezwano go do Warszawy

dla

e

do kasy

talnych

y

nie

chcieli,

regestrów

nie wnosili,

ksiek

membranów

i

rewizorowi przedo(t.

j.

drukowanych

kwitów), od superintendenta przysanych, nie przyjli,

woami

towarem

i

Mawy

obiecujc

zapraszali,

Doda

zreszt

stokro

*)

niskiego

w

winnimy,

e

trudnem

bardzo

kupca

prowadzili,

folg.

Brodzkiego

handel

do

listem

Oddalono ich nareszcie.

oficyalici

pooeniu.

cz-

znajdowali si

Tak

np.

ów

superin-

To uwolnienie byo póniej jednym z punktów oskarenia Podo procesie (odpowied ze strony U. U. Instygatorów O. N.

w

i

—

druk. str. 28. Xicia Poniskiego przeciwko U. Turskiemu) o d z c k (Pamit. str. 29) mówi o Lasockim jako o sawnym pyszaku, który w majtku swym, w kociele, mia zawiesi swój portret z pod-

noszcego

W

i

ich i

pisem:

Nie

miem

Ciocia

na Ciebie oczu

podnie

z publikanem,

ja sochaczewskim jestem kasztelanem.

147 Zakrzewski, otrzyma rozkaz od pukownika rosyjskiego de Renne, aby obesa po wszystkich komorach zaleci odwozi co tydzie wszelkie wpywajce pienidze do Poznania dla wypacenia 1.500 czerw, zotych wojsku rosyjskiemu na mocy dyspozycyi jeneraa Wejmarna. Gdy Zakrzewski usucha takiego rozkazu nie chcia, przyby o do jego wsi Chaaw 20-tu kozaków, zabrali go chorego w nocy wraz z kas i regestrami, a nadto aresztowali ofi-

tendent wielkopolski,

i

cyalist (Karczewskiego)

mia

kanonika Suewskiego, który

i

asygnacy do kasy na 1.000 czerw. zlt. Prusacy aresztowali pisarza komory Fordon, Lasockiego, Austryacy zabrali kon-

Wzmiankowany wyej Trembiski, niós straty na 36.426

wznieconego

i

zlt.

i

komory

t.

i

p.

Lublin, po-

przez wojsko

rossyjskie

mu

sejm oddzieln konstytucy przyzna

te dwie

za to

prow. krakowskiej, Gruszecki,

a przytem okaza „wierkazaa wypaci mu 12.000 za 13 kwartaów. pó pensyi (zapewne zalegej)

poniós

zlt.

pisarz

z ognia,

wynagrodzenie. Superintendent

no"

Wichliskiego

Wieluskiej,

prowincyi

traregestranta

na majtku,

straty

skarbowi, za co Komisya

a

Chocia

dyscyplinarnych

rezolucyj

nieszczsnego

szeciolecia

znajdujemy

i

nie

karnych

w

cigu

bo oprócz

wiele,

wymienionych, narachowalimy jeszcze tylko cztery dymisye pisarzy ^oraz

komornych

i

pisarzy

jedn kar pienin

powego okresu

przewozowych

za niewypenianie powinnoci),

U -letniego

w

Warszawie,

(zatrzymanie pensyi regentowi czo-

tylko 7 dymisyj

i

a

w

cigu

caego

13 decyzyj z naganami

pieninemi, ale sama istota wykrocze wskazuje na znaczne rozprzenie machiny administracyjnej. Pierwotne usiowania Komisyi zostay zniweczone w znacznej mie-

lub karami

ale bo sama Komisya musiaa odczuwa zamt, rym spoeczestwo pogronem byo *). rze,

i

*)

77, 374;

A/9

str.

Prot. Ek.

A/7

str.

A/3

str.

305, 390; A/6

str.

223, 185, 186, 344, 304, 90;

517, 275; A/ 7

str.

222, 223; A/ 10

str.

43, 78, 91,

A/8 53,

str.

w

któ-

140, 200, 259,

447;

128, 345;

A/6 A/9

str.

str.

15;

628;

148

W

istocie,

przecie znaczn skonalenie

pierwsze

doz

komplety

starannoci

komisarzy

okazyway

o zreorganizowanie

i

udo-

zarzdu skarbowego.

W

tydzie po uroczystem otwarciu Komisya wydawaa pierwszy swój uniwersa do superintendentów, pisarzów, kontraregestrantów, rewizorów, wszelkici oficyalistów, oraz

„lu-

dziom handel prowadzcym", ogaszajc zasady sumiennego penienia ustaw celnych i zapowiadajc sprawiedliwo swojo, w usuwaniu naduy; dla bliszego porozumienia si wszyscy superintendenci

i

kontraregestranci zostali

powoani

osobi-

cie do Warszawy na dzie 1 wrzenia; w drugim uniwersale, swoj do kupców skierowanym, Komisya wygaszaa do opieki nad handlem. Organizowano jednoczenie biuro przyboczne, zarzd celny, mostowy, pontonierów, ukadano „or-

dno

dynacye"

dla

Komisyi,

jak o tem

ju

niejednokrotnie

go

za

wejrzenia

w

instrukcye

dla

oficyalistów

i

t.

p.,

wzmiankowalimy, dla bliszeadministracy prowincyonaln rozjechali

si do wszystkich prowincyj celnych wydelegowani komisarze.

cignito nalenoci skim,

podug

332.508 zt.

dekretu

i

po

dawnych

Ossoliskim

Z sukcesorami za

podskarbich:

w

Odrowa

ogólnej

Czap-

summie

Sedlnickiego pro-

zaczty w r. 1765, doprowadzi do wykrycia wielkiego nieadu i deficytu, dekret bowiem Komisyi skaza spadkobierców na zapacenie 2,868.250 zt., i 172 ;

XXVni

str.

284.

cz

Pr. Del.

Ss.

C o-

Bz. LI.

Zagajenie VII, sesya

XI wieczorna str. 73. Zagajenie VI sesya 95 z dnia 27 2 str. 2, 152—3; Dyar. 1766 r. sesya 27 z dnia 7/10 str. 244, 251, 252; Dyar. 1778 sesye 12 15 str. 38 i 47; Dyar. 1780 str. 26 131; Dyar. 1782 i

i

wypat

zaskary

deputowany do examinu Skaryski pose podolski; Rogaliski tomaczy si, asygnacya na

str.

75

i

77;

20,000

przed sejmem

e

t sum wydan bya sza Najjan. Pana zarczonej

dziau

opaty".

XXX w

i

przed

prawem

1776;

przyznaje

si

jednak,

Ustawa Manufaktur Wenianych

Areh. Skarbu Koronnego.

w

plice

e

upra-

tej

ju

Nr, 34

od-

Przewiet. Rady o zalecie Komisyi Skarbowej

161

e

dzenie,

„ojko chcia podnie handel o monecie

pisanie dziea

Dzieo

*).

talcie

przez na-

Rzpltej"

moe mie

wielk

warto dla numizmatyków lub historyków, ale jaki poytek mogo przynie kupcom, handlowi? Zdaje si nam przet

I

'

FeliX

oykO

(Podug drzeworytu

w

biografii,

e ojko nie nalea do czonków Komisyi, e akta

to,

Bartoszewicz:

*)

Petersburg 1856

penienia

w

i

r.

Wolff,

sprostowania

(ur.

1717, um. 1779). napisanej przez wnuka).

liczby jej

Znakomici

Felix

wpywowych

obchodziy go

ojko

str.

mowie 156,

poda przy wasnej

polscy

ruchliwych

w

XVIII wieku.

164, 165.

Krakowie.

Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.

—

T

IV.

ma-

UzuEdward ojko 1891

159, 166,

biografii

i

raczej jako

11

162

do studyów ekonomiczno-historycznych,

terya

w

narzdzie do dziaania

Moszyski

Fryderyk hrabia

nem; niewtpliwie sistów

i

w

gbszy lad

pozostawi

mów

w

i

w

yciu

Augusta

a

II,

Niemki z krwi

wic wnukiem

vice

w

komendantem

w

By modi

zwa-

tak

nieprawej córki

Po mat-

*).

brylantaci"

zostawszy

i,

ukazywa si czasem

kadetów,

kosztowny ci brylantowyci

na 30.000

cenionyci

szlifaci,

klamr u pendenta, rkojeci u szpady, kitk kapelusza, gwiazd ora biaego ogromnemi piercieniami

dukatów, u

korpusu

ductia,

i

Sasa od lewej rki

„wielkie skarby

ce odziedziczy

r.)

publicz-

z najwybitniejszycti finan-

epoce Stanisawowskiej.

szym synem wzmiankowanego wyej podskarbiego nej irabianki Cosel,

jako

1737 um. 1816

(ur.

aktaci Komisyi

on jednym

jest

stanu

za

nie

yciu praktycznem.

z

i

na palcaci

— wszystko

ci, wartujcemi

dobra

ziemskie:

obsypane brylantami niemaej wielko

ogóem

w

z milion zp.;

te ogromne

posiada

samyci województwach! poudniowo

skici 25.000 poddany ci,

prócz dóbr

w

Ziemi Czerskiej

i

ru-

za-

pewne w innyci czciaci Rzpltej. Bartoszewicz^"^) schiarakteryzowa go dosadnemi rysami, jako najzimniejszego egoist, skpca, dusigrosza, który od spóczesnyci (od Xicia Czartoryskiego, generaa ziem Podolskici) otrzyma imionisko „percepty" w pizeciwiestwie do brata Augusta, zwanego „expens",

a

bie

na plecach

damy

jeszcze

*)

bywa

nadto

popisywania si

tacem

przedmiotem

przeczymy tym rysom

Nie

poprawk,

Niemcewicz

e

**) etc.

nazywa go synem Augusta

Bartoszewicz

w

go te dawny kadet

skiego 31.

str,

Jul.:

Prot. Ek.

E

144,

II str.

str.

639.

Seweryn Bukar:

180

gar-

do-

móg by

z Orzelskiej (Pa-

mowie

Znakomici

13

II

i

owszem,

i

dowodzi,

33), ale Bartoszewicz

wyd. petersburskie Wolffa, tom

iako Vice Komendanta

wa

citk

za

Moszyski, jakkolwiek

mitnik czasów moich 1848, Pary, Orzelska bya córk Augusta II.

wieku

artów

przy niepozornej ciudej figurze

polscy

—

Skpcem

i

3,

w

e

XVIII

196; podpis

egoist nazy-

Pamitniki, wyd. Kraszew-

163

obojtnoci na losy Niemcem z wychowania si wszake gboko duchem konserwatyzmu

w

jego najbardziej egoistycznem odcieniu.

cha Ogiski,

w

a który daje

mu

czy

k

z

czystoci zamiarów

nienawi ku wszystkiemu, uczciwo, zasady

jego

Staszic,

mówic

podatku

ofiary:

w

r

niedosy

emy

powzili

e

dla

szkod

posów

chlub

rosyjskich,

wyj moe

rozbioru:

„Jest

i

taki

uznania,

Mu,

sowi pa), ki,

do

za twoje prac, któ-

wdziczno".

i

Jako

„gównemu czynnikowi" w rpoczwszy od Xicia Repnina, na i

sd

Igelstroma

z

kupi si nigdy

kordonie".

W

epoki drugiego

w

pracowity, nie

da,

kraju

Rosyi

wzem, ma

teraz

notatce, danej Siever-

pr.'iez jednego z agentów ambasady (zdaje si, BoskamMoszyski ukazuje si jako czowiek bardzo skryty giti

obdarzony niepospolit

interesów

swe

e

jakie zapisa

ceni umia... pociech...

kraju

on uczciwy, peen nauki,

w naszym

ulegay

nie

intraty tranzakcyj

z zasad oddany, a co jest najmocniejszym

25.000 dusz

ucz-

i

niesprawiedliwego...

dla króla

szacunek

swojej rzetelnoci znany,

ze

czuy

gruncie

jest

te sów

wiaty

ciebie

staemu stronnikowi Rosyi kach

co

o projekcie obliczania „Odbieraj,

nim „Mo-

z

prawoci uczu gbo-

i

powicenie

Nie zataimy

podejrzeniom".

sejm

i

Przeczy tylko Mi-

chlubne wiadectwa:

szyski, czowiek z pozoru zimny, ale ciwy,

szlacheckiego

par miesicy kolegowa

który przez

ministeryum,

przej

kraju,

i

zrcznoci

przenikania familijnych

przypodobania si; „wielu niechccy powierza

i

tajemnice;

dwór bardzo z nim

jest

mu

ogldnie; nieraz sdzi,

w

rku w chwili, kiedy on wanie najmniej o tem ma go nigdy, ile razy da si spostrzedz, e idzie krzyw drog z Rosy, która zawsze bya jego gwiazd przego

ma

myli, a nie

wodni. By on giem zwizany".

w

sprawach krajowych cile ze Stackelber-

Autor zaleca go, oraz Maachowskiego Ja-

cka na „filary wycznie rosyjskiej systematycznej partyi". Poniewa kady z nich prowadzi dom i to wielce uczszczany i wspaniay dla osób najwyszego stanu, wic daoby si i

zrobi za nej

ich

zawici,

porednictwem wszystko bez haasu

obaj

albowiem

posiadaj ten

stopie

i

widocz-

wzitoci

16+ i

znaczenia, jakiego potrzeba,

i

kaba

udaremni"

Ta

ostatnia

aby nakaza milczenie zawici

*).

gbsz

skrelona z

charakterystyka,

prze-

e

Ogiski móg w snikliwoci psyciologiczn, ostrzega, dzie swoim o Moszyskim uledz jego sztuce przypodobania si i zjednywania sobie ufnoci: dla nas pewniejsz bdzie droga utworzenia samodzielnego sdu, na podstawie czynów sdzonego. Pierwszy krok Moszyskiego w yciu publicznem zasuguje na uznanie: poniewa skutkiem zrywania sejmów za Augusta

III

wic w

r.

ojcu,

wyjedna na

„wróci skarbowi

i

obracliunki z podskarbimi,

1764 Fryderyk Moszyski, zebrawszy dokumenta,

pozostae po

misy

byy zaatwione

nie

sejmie

wasno

j

cy innyci podskarbich! zatrzymali

lekkomylnoci

wi w

dla siebie

przed

sdem

i

najwiksz

z

Sam

kwity sobie wyjednywali".

obronie swojej

e

konwokacyjnym ko-

Rzpltej, kiedy spadkobier-

ale

(1794),

o tem

mó-

chtnie wie-

Potem zasiada w Komisyi Skardwanacie od r. 1766 do 1778; w teje bowej obronie powoywa si na stosy papierów, wasnorcznie zarzymy,

mówi prawd.

przez

pisanych dzeniach

i

spraw

urzdowania.

podczas pilnie,

reprezentant

wego

lat

W

a zawsze odznacza

Komisyi zasiada

wystpowa

z

wekslowych,

rónemi

w

istocie

bywa

na posie-

si pracowitoci.

Delegacyi

sejmu

Jako

rozbioro-

projektami, jak np. o

urzdzeniu

Departamentu

sdzeniu Skarbowego

W

w

Radzie Nieustajcej, papierze stemplowym. sprawie urzdzenia starostw wygosi obszern, najeon liczbami historycznemi mow, w której dowodzi, i kombinacyami królewszczyzn nie naley, gdy dobra w cigu rozprzedawa

e

podwoiy si w cenie. Sprzedawa je, mówi, „jestto, tracc zysk przyszych nadziei na wzór nieoszczdnej i rozstulecia

*) -jtr.

Pamitniki

386, 183, 48;

strogi dla Polski

Sieversa w

Ogiski: str.

306.

Pamitnikach z XVIII wieku, tom V,

Memoires

I,

309,

256;

Staszic:

Prze-

165 rzutnej

wszy

rozsta si z majtkiem swoim,

modzi,

uyteczno onego

gdzie

lat,

rozbudza

al

i

ju

ale

za

póno

odwetowamomentalnej korzyci za-

narzekanie poniesionej,

ale

nie

mówi, blaskiem przysz okazao fundusz utraci spodziewanej

nej straty; jestto,

mi

dopiero,

nie doczeka-

sobie

i

zawsze aukcyi dochodów Rzpltej". Wszake dbao jego o te przysze dociody podpada powtpiewaniu, gdy odczytamy ustp dalszy, gdzie radzi pozostawi starostwa w rku obecnych posesorów, nawet bez lustracyi, do ich mierci; gdzie twierdzi, dwie kwarty zaszkodziyby poprawie gospodarstwa (!) w królewszczyznach i radzi poprzesta na pó-

a

e

torej

kwarcie z rónemi potrceniami, pocieszajc przesadnem

e

obliczeniem, niesie

dochód skarbu tym sposobem otrzymany, wyWiedzie przytem naley, i sam Mo-

3,750.000 zp.

szyski posiada starostwo Nowokorczyskie, wic mówi oczywicie pro domo sua. Wogóle podczas rozpraw o nowych podatkach rozwodzi si zwykle nad ndz obywateli

e nowych ciarów nakada niepoznów strony w interesie skarbu zwalcza Wessla do rónych wypat, oraz do mianowania

dla przekonania

dobna.

Z

roszczenia

bez

oficyalistów z

izby,

drugiej

posem pruskim

misarz do skarbu,

zgody

Komisyi.

Nalea

o traktat handlowy, i

tak samo,

zagodzi twardych warunków,

jak inni

jako

do

konferencyi

delegowany konie

delegaci,

przez Fryderyka

II

zdoa

podykto-

W

wanych. latach 1778 i 1780 obierany by na konsyliarza do Rady Nieustajcej; zasiada w niej przeto lat cztery. Wtedy zostawa w cisych stosunkach nietylko ze Stackelbergiem, ale z Potemkinem, który go zrobi swym generalnym plenipotentem do spraw ekonomicznych prawnych, zapewne po nabyciu dóbr miy od Lubomirskiego. Podczas zjazdu Kaniowskiego w roku 1787 by jednym z tych panów polskich, co si najskwapliwiej zasugiwali dygnitarzom Imperatorowej, mia podawa nawet prob na pimie Potemi

i

kinowi o przeznaczenie dla niego pierwszego, jakie za wakuje, ministeryum Polsce. Pisze o tem Stanisaw August z nie-

w

chci, dodajc:

„ale

wie o nim Potemkin

niektóre

rzeczy,

166 dla których

Widzia si biega"

—

mu

mniej

w

pisze

wiadomoci

Jeli te

w

sprzyja

ni on

gruncie,

rozumie".

Bohusawiu z cesarzem Józefem „take znów Stanisaw August *). z

Kaniowa

s

prawdziwe

wiarogodnoci — pokazuje

odmówi im

—

i

tam

a nie-

e

Moszyskiemu znanem byo ambicyi. Ale nie tak rycho dosta si on do krzesa ministeryalnego przez protekcye ro-

podobna

syjskie:

do

wanie

nadchodzi

si,

sejm czteroletni, który gwarancye

Moszyski, jako pose bracawski, jako sekretarz W. WXL., a wic jako czonek stanu rycerskiego. Znajc przeszo jego, atwo domyle si Zasiad na nim

Katarzyny odrzuci.

moemy,

czy sprzyja

w

deniom

duszy

i

projektom stronnic-

twa reformy, utworzeniu armii stutysicznej, wynalezieniu nowych podatków, wyzwoleniu Rzeczypospolitej od wpywów

wntrza duszy Moszyski nie otwiera nigdy, opoostronie, umia zastosowa si w czas do nowych warunków zaj nawet powane stanowisko mi-

obcych?

Ale

zycy swoj prowadzi

i

Prawda,

dzy reformatorami.

e na to stanowisko

zasuy

pra-

cowitoci, dugoletniem dowiadczeniem w zarzdzie spraw skarbowych i biegoci w rachunkach. Z prac jego przebija si pewne wyksztacenie teoretyczne, a lubo wyszego uzdolnienia finansowego dopatrzy w nim niepodobna, jednake w skadzie sejmu by on moe pierwsz, a w kadym razie

jedn nie

powag w zakresie finansów. On to waowych znakomitych jedynych tablic sta-

z pierwszych

jest

autorem

i

tystycznych Polski z

w pochway w

r.

1789

1790, z których korzystalimy

i

niejednokrotnie

dziele niniejszem, a które

rce

izbie

Mowa Moszyskiego

*)

Prot. D VI. i

963

i

e

1

Sesya 13

dziernika

str.

575

(str. i

Zagajenie

e g.

str.

ki Dokumentach

i

469.

X

„znakomitego

przy Pamitnikach

str.

114.

ma

Sieversa V

sesya z dnia 26/10 1774

54—59. Zagajenie V Prot. E k. A/10

582)

t.

V

saw

zjednay

r.

str.

mu

go-

stanu"

str.

216;

89, Zagajenie

Vol. Leg. VIII

fol.

946

A/13 pod dniem 21 paListy Stanisawa Augusta do Kiciskiego w Kalin-

cz.

2 str. 87

i

41.

str.

837,

167

za

granic,

Posuyy czania

czci

w

dyplomatom

po

sw

polsku

1793

lataci

przy drugim

Polski

podejmowa

autor

w

gdy byy wydane

one

prac

i

po francusku.

i

i

1795

do

trzecim rozbiorze.

ci

nie przez

obli-

Sam

uczestniczenia

Rzeczypospolitej, nie w celu usuenia dokadnemi informacyami, lecz w zamiarze udowodnienia wtpliwej tezy, powojewództwa bracawskie dolskie, gdzie mia swoje dobra, przecione podatkami. Widzielimy wyej (§ 74), podczas najmozolniejszyci rozpraw nad wypenieniem deficytu skarbowego, Moszyski zabiera zawsze gos po to tylko, eby zmniejsza cyfry proponowanyci podatków, hamowa poyczki tymczasowe, zwaldziele

odrodzenia

finansistom

e

i

s

e

cza

wszelkie projekta co do wypuszczania papierów lub za-

kadania dlaczego

mia, szenia

instytuc3^j

kredytowych.

by staym

Nie

atwo

jest

Czy

przeciwnikiem kredytu?

odgadn: nie rozu-

te obawia si nastpstw, mianowicie podwyspat kapitau? Przypuszczepodatków na procenta

czyli

i

nie pierwsze

nie

zgadza si ze stopniem jego wyksztacenia;

prawdopodobniejszem wydaje si przypuszczenie drugie.

posuwa

Moszyski

w

przezorno swoj

kierunku

To egoi-

e

tak daleko, opiera si podwyszeniu czopowego od trunków zagranicznych, przez obaw, aby kupcy nie faszowali szampana! Mona te domyla si egoistycznych pobudek w projekcie obliczania podatku ofiary z tranzakcyj, chocia ten projekt zmierza do zwikszenia dochodów skarbowych. zasadzie gruntowny, mieci on wymaga bardzo dugiego przecie wad fataln polityczn, wykonania. A myl czasu do tajemna wnioskodawcy w tem si wydaa, e, zostawszy czonkiem Deputacyi Koekwacyjnej, Moszyski wypracowa na wzór alfabetyczn schemm z taryf podymnego Ziemi Czerskiej, „iby si ju nigdy nie zmieniaa, ale wnukom i prawnukom moga". Raz rzetelnie interes publiczny, nie szo o gotylko popar gdy towizn: dopomina si o decyzy projektu zsypki zboowej, poniewa kawalerya znajdowaa si w okropnym stanie. Ale zawsze umia tak zrcznie przemawia postpowa, ni-

styczno-szlacheckim

W

e

suy

i

e

168

kogo

sobie

swoj biegoci By te

zrazi, a techniczn

nie

pocign

nociami umysowemi

i

ku sobie izb.

zdolobie-

rany do rónyci Deputacyj: Koe^wacyjnej, Fabrycznej, Etatu

W

uoenia formy rzdu". draliwej oponowa stronnictwu reformy; tyllco, aby w uniwersale wymienionym by wyranie elel^tor saski. Przyj te Ustaw Rzdow Trzeciego Maja^ dlatego, jak mówi, e wprowadzaa dziedzictwo tronu, dowojslca, a

nawet

„do

sprawie o succesy tronu nie

da

i

siadywa na sejmie do

w

Udzia

ostatnici niemal

pracaci sejmu czteroletniego nie przeszkodzi

póniej

zaj

miejsca

maczy si

sam,

e

mu

wróci do

posiedze

*).

kraju

w

Konfederacyi Targowickiej.

spdzi

z Drezna, gdzie

musia pod

bi akces za przykadem

grob

e

zro-

bola

nad

sekwestru dóbr,

Nie wiele jednak

króla.

Tó-

miesicy,

kilka

tym przymusem, bo z przedziwn atwoci potrafi zastosowa si do nowyci okolicznoci. Dnia 22 kwietnia 1793, gdy plan drugiego rozbioru nie by ju zagadk, Sievers napisa do Moszyskiego list zapraszajcy do Grodna. Zaprosiny te Moszyski przyj z nadzwyczajn skwapliwoci: si caobieca wyjecia ju d. 27 kwietnia, „gotów

wzi

lem sercem do tego,

i

e

Mówi,

dzie...

za

wol

usunoci

czego

nie

naszej

poniekd

masz

b-

lepszego do czynienia, jak

—

móg popycha

majtkowy: owe 25,000

w

nic

monarciini"

tych kordonem rosyjskim;

da

ambasador od niego

pisa Igelstrom.

Do

tej

wzgld byo zaj„dusz," t. j. poddanych, ale oprócz tej pobudki, dziaaa te Moszyskiego

egoistycznej duszy jego niewczesna ambicya.

Przybywszy

przyj urzd marszaka w. kor. od Sieversa, który w tym czasie uskara si poiifnie, e nikt nie chce urzdów od niego przyjmowa. Wkrótce Moszyski odsdzi Oarowskiego Raczyskiego, pozyska nieograniczone zado

Grodna,

i

*)

13/11

Dz. Cz.

S.

G. W.

sesye 156

z dnia 21/9

1789

r.,

183 z dnia

1789, 222 z dnia 18/2, 336 z dnia 26 10, 290 z dnia 22/7, 320 z d.

28/9 1790, 407 z dnia 28/3 1791.

169

wszechwadnego ambasadora, zosta jego „jedyn rad", zawdzicza mu zaszczyt otrzymania biustu imperatoro-

ufanie

w

wej Katarzyny

podarunku, czem

by

wielce „wzruszony".

W

raportach!

by

jeden tylko Moszyski, który clicia dobra dla dobra; inni

swoici

pracowali tylko przez

e w

Sievers zapewnia,

próno

lub egoizm"

jego otoczeniu

*).

Tak wic zosta nareszcie Moszyski ministrem nawet po odwoaniu Sieversa uywa wielkici wpywów w rzdzie, i

zorganizowanym podczas zjazdu Grodzieskiego

ego po drugim

rozbiorze

Jako naczelnik

policyi,

i

aresztowaniu

towawcz

osób,

do

dopomaga

dla pozosta-

pastewka

maluczkiego

Igelstromowi

polskiego.

w

ledzeniu

podejrzewanyci o dziaalno

mia nawet swoj

powstania;

przygo-

sub

szpie-

Ale zwierza si czsto przed ulubionym synowcem swoim, a ten ostrzega niezwocznie zagroony ci patryotów i sam wreszcie uciek z Warszawy**). Dnia 17 marca 1794 roku Moszyski wypoyczy skarbowi 150.000 zp. na trzy

gowsk.

tygodnie, na zaspokojenie

si kaza opisa

Skarbowej

Komisyi

e

„naj uroczyciej,

najpilniejszych!

potrzeb,

jake

ale

Obiecywaa mu ona

!

najpóniej dnia 10 kwietnia zwróci".

Nie

wiemy, czy mu zwrócono, bo w tydzie po udzieleniu poyczki ju Kociuszko stan na rynku Krakowskim. Moszyski doczeka w Warszawie zniesienia zaogi rosyjskiej i ucieczki Igelstroma. Stosujc si do nowych okolicznoci da 100 dukatów na powstanie, ale ta skromna ofiara nie zatara pamici o zbrodniach jego. Aresztowany d. 30 kwietnia

stan

swoje zalety

i

zasugi,

wyroku mierci,

ale

bienic; ocali go z

snemi

*)

06m.

IIcT.

H

Jl,peB.

si

mowie przedstawi

z zarzutów

i

unikn

tum d. 28 czerwca powlók go na szunajwikszem wysileniem, zasaniajc wa-

Sievers: Pamitn. Zeznania

obszernej

uniewinnia

Zakrzewski,

szlachetny

piersiami,

**)

W

sdem.

przed

str.

w

Kapostasa

Pocc. 1867

I

prezydent

miasta.

218, 183, 386, 387.

ledztwie

str.

115.

petersburskiem:

HTeina

bi>

170

Podobno w kilka lat póniej tene Zakrzewski, dotknity nieszczciami i utrat mienia, przyby do wiejskiej rezydencyi Moszyskiego prosi o poyczk, lecz zosta odprawiony i

z niczem

*).

e

Polacy XVIII wieku uwolnili MoNie dziwimy si, szyskiego od szubienicy. Niedawno rozbudzone uczucie mioci ojczyzny jeszcze nie doszo do waciwego natenia, a zyci obywateli widziano liczb, niestety! wielk. Do naj-

Moszyski nie móg by zaliczony, bo nie podejsi pocztkowania w szkodliwych dla kraju dziaabo nie by przodownikiem, jak Poniski lub Szczsny

gorszych

mowa niach,

dy za innymi,

Potocki, lecz

spoeczne

stanowisko

gardzc dobrym

ratujc swoje dobra, dochody,

grocego

od

interesem,

poniós on nigdy adnej ofiary dla

w

nidzy

gotowinie

od

posów

niebezpieczestwa

mona byo

jeli go

te

kraju, ale

Nie

nie

bra

pie-

do pracy pu-

a

rosyjskich,

nie

i

zrobi.

stawa chtnie i pracowa pilnie. Dobija si ministeryalnego urzdu drog niegodziw, ale zstpujc ze szczedo skromniejszej sfery bli najwyszych komisarza skarbowego, widzimy w nim poytecznego i odznaczajcego si

blicznej

—

urzdnika.

Staym

i

najdugowieczniejszym

Stanisaw Kostka ga si, i naley

Krajewski, go odróni

czonkiem Komisyi

instygator koronny.

od

Krajewskiego

Chryzostoma, równie instygatora koronnego,

go

w

sdach zadwornych

ojca,

Jana

urzdujce-

ale

Ojciec

(Assesoryi).

by

Ostrze-

by

czowie-

kiem znacznym od czasów Augusta III; na sejmach konwokacyjnym i koronacyjnym wystpowa jako pose pocki, popierajc

reform

Czartoryskich,

i

by

obrany do Deputacyi

podpisywa si jako Marszaziemi Ciechanowskiej. Otrzyma póniej

Konstytucyjnej; na sejmie 1766

ek

konfederacyi

kasztelani

*)

Pr.

z

racizk

Ek. A/33

i

zasiad

str.

towicz, Bartoszewicz:

369.

w

Komisyi Skarbowej

Gaz. W. Warsz.

Znakomici

Mowie

II

Nr. 3

str.

196.

od roku

str.

31.

K

i-

171

Znalaz si te i w delegacyi sejmu rozbiorowego, obdarowaa go starostwem Gob, tudzie na wyranie

1768. która

yczenie króla, przez wzgld na „godnego ojca koleg swego" przyznaa po uporczywycti sporaci, doywotni tytu instygatora koronnego roczn pac (12.000 zp. zmniejszon w r. 1776 do 10.000) synowi, zasiadajcemu objawione

i

i

w

Komisyi Skarbowej.

rzony

Domylamy

e

si,

nienajpospolitszemi zdolnociami;

W

ojciec

o synie

by

obda-

tego powie-

nie moemy. dyaryuszach Stanisaw Kostka nie pozostawi zgoa adnego ladu. Komisyi dziaalno jego skupia si musiaa z koniecznoci w wydziale sdowym, którego wanie nie znamy: nie umiemy przeto nic powiedzie o jego zasugach lub winacti w urzdowaniu. Musia to by

dzie

czowiek gitki

i

o kiesze

W

sw

W

dbay.

epoce sejmu czte

poyczek skarbowi na 77o z yczliwoci, jak powzi dla dzie tego sejmu. Nawet podczas rozpocztej ju walki, w kocu czerwca 1792 r., proponowa poyczk jednoczenie z Maachowskim i Ostrowskim, ale jako nie wniós pienidzy do kasy, wic odbiera nie potrzebowa, jak tamci. Wypadao mu jednak usun si z Komisyi po objciu rzdów przez Konfederacy Targowick, roletniego udziela

i

i

usun

nika

w

si; ale niespena

zada ju

komplecie

nowych komisarzy.

w kocu

pensyi;

przyznano

we dwa

przypuszczenia,

i

t spraw

miesice, a

Mia

10 padzier-

grudnia

zasiad

nieporozumienie co do

pomylnie

mu pensy zaleg

d.

27

d.

dla

siebie

zaatwi:

od ostatniego kwitu.

Umar

zapewne przed r. 1794, bo d. 19 wrzenia t. r. pani instygatorowa sama wystpowaa z memoryaem do Rady Najw. Narodowej o zwolnienie dóbr starostwa Gobskiego od obo-

wizku

si

z

dostarczenia kantonistów

*) Rónica dwóch Krajewskich instygatorów koronnych wyjania gosu Augusta Sukowskiego, wojewody gnienieskiego, w Pr. Del.

Zagajenie V, karta

*).

K

i

II

str.

175;

karta G;

29; 11 karta Gg. 2, Pr.

szczegóy o

ojcu:

Dy ar.

Dyar. 1766 roku De leg. Zagajenie

series

VI,

Sejmu Coronat. sesya

posów

str.

7,

11,

i

IV,

sesya 43 z dnia 16;

Ka

1

e

n d a-

172

Waciwy, prawem wskazany zwierzchnik Komisy poda by nim w cigu caego pierwszei,

skarbi wielki koronny,

W

e s s e 1, rzadko i tylko w pierwszych go okresu Teodor kad swoje podpisy na protokóach. Pilniej mu byo zapewne uwija si midzy ^stronnictwami w zamieszkach

latach

w

krajowych: widzimy go

niej

w

konfederacyi Czartoryskich,

Radomskiej, która go obdarowaa

(w

pó-

a

adn

1768)

r.

pensy 300.000 zp. rocznie; niestety! nie zdoa jej ani razu pobra gorliwy podskarbi, poniewa opart bya na nowych a

podatkach,

midzy

wpyny.

nie

te

Póniej ukazuje si Wessel

konfederatami barskimi, nareszcie podczas pierwszego

w

rozbioru

przyjació

poczcie

Poniskiego,

mu

który

jednak

najczynniejszych spólników

i

odmawia wypaty zalegych zgody Komisyi. Z nai-

pensyj, oraz nominacyi oficyalistów bez

wnych wyzna

adnych

jego o nieposiadaniu

pierów skarbowych, z niedbalstwa

w

przed utworzeniem Komisyi, jako

te

z

akomstwa na pienidz skarbowy, z

przedstawienia

z utarczek

o

wnioskowa,

pensy

e

i

w

w

potem

pa-

z

czasie istnienia onej,

wykrtów na

sejmie

od skadania rachunku szczegóowego

konwokacyjnym asse),

informacyj

penieniu urzdu swojego

rachunku

latach 1770

bez

— 1774

(ex

dokumentów, mamy prawo

by zarówno

niesumiennym i niezdatnym miZapatrujc si na takich ministrów uczymy si dopiero ceni naleycie donioso reformy Czartoryskich i poytki z urzdzenia Komisyj Skarbo1775 Wessel sprzeda swój urzd Poniskiemu, wych. r. a pose Chomtowski mówi w izbie przy rozprawach o zalegej pensyi: „Wiadome wiatu caemu czynnoci podskarbiego i dosy ma szczcia, e, nie trzymajc za ojczyzn, nistrem, jak

zym

obywatelem.

W

przecie otrzyma

te

rzyk Polityczny 338

(str.

2,

1768 pod

139); o synie Pr.

909, Gaz. *)

wzgldy pozwolenia mu

E

k.

Sdem A;30,

Zadwornym;

str.

Rzd. Nr. 77, str. 307. Dy ar. Convocat. sesye XVI, XIX

Pr. Ek. A/7

str.

zbycia urzdu"

1810,

A/31

*).

Volum. Leg. VIII str.

a szczególnie

f.

358, 809, 873,

XXXI karta Nn. byy ju przy-

344; liczne miejsca z A/ 10, A/11, A/ 12

173

Zastpca Wessla, podskarbi nadworny

ski zasiada od aktaci

i

kad

Kossow-

kor.

na wanycli

swoje podpisy

na kontrakcie kupna paacu Krasiskich!, na niet. p., ale rzadko; poczynajc od r. uniwersaacti do koca 1774 coraz rzadziej. Z tego powodu odi

a

kadamy

Usuwanie si taki

póniejszyci okresów, gorliwym kierownikiem Komisyi.

jego ctiarakterystyk do

dy si sta czynnym

o

1764

np.

którycli

1767

r.

-

kie-

od prezydowania miaspraw przechiodzi najczciej senatorów: Moszczeskiego lub Twardowskiego. obu podskarbici

e

skutek,

do komisarzy

i

kierunek

Streszczajc spostrzeenia, poczynione nad okresem pier-

e

suba Komisyi, przekonywamy, si, skarbowa przy wybitnej rzetelnoci w rachunkach pieninych zaczynaa si wdraa do obowizków prawidowego urzdowania, gdy zaburzenia krajowe i smutne koleje rozbioru zrujnoway nieustalony jeszcze porzdek; wadza centralna wszym dziaalnoci

e

w

skarbu dokonaa

powanych,

od

ale

pierwszych latach kilku dzie

w

1767

r.

i

urzdze

obec trudnoci politycznych

e

si bezsiln i prawie bezczynn; w gronie ludzi przewodniczcych znalazo si kilku zaledwo pracowitych komisarzy, ale i ci nie odznaczyli si ani odpo Wiedniem stanowisku wyksztaceniem, ani wyszemi zaletami charakteru. Odpierali jednak energicznie wszelkie posdzenie o nieuczciwo, wiar w prowadzeniu interesów skarbowych *). Urolub staje

z

Dumouriez w

toczone.

VI

Ferrand

22.

str.

II,

Pamitn. z XVIII Pr.

150,

Del eg.

wyd.

V

upaski tom str.

*)

W

roku 1768

znajdujemy nastpny manifest

w

tionum regnante

UU.

VI

Zagajenie

Metryce Koron-

(Acta privilegiorum, inscriptionum variarum, transactionum

szemi

79.

59, Zagajenie VII str. 47.

str.

nej

Metryki

Ig.

Aug. Nr. 234

St.

Koronnej

Twardowski

f.

Kancelaryi

kaliski

i

429):

„Przed nami

Wielkiej

A. Moszczeski,

Baz. Walicki, kasztelan sochaczewski, Roch z bi

w.,

Zagajenie

nasz nadworny,

Piotr

morzy województwa

Oarowski

lubelskiego,

Fr.

i

et

manifesta-

ksigami

osobicie stanwszy

niniej-

WW.

i

inowrocawski wojewodowie,

Gogowy

Kossowski podskar-

Tom. Duski podkoMoszyski nowokorczyski, Gaspar

pisarz

koronny,

174

bia si te pewna wprawa techniczna,

w

w

ad

poracyjna, pewien

prowadzeniu

pewna tradycya interesów,

kor-

szczególnie

Biurze Przybocznem.

Komisya Skarbowa Litewska patrz § 89,

2.

Komisye Wojskowe Koronna

85.

Na

sejmie

i

konwokacyjaym

3

II,

4

i

Litewska. Czartoryscy

zdoali

przeprowadzi tylko ustanowienie Komisyi Wojskowej Koronnej, Litwini za pozostawili hetmanów swoich Massalskiego (wielkiego) i Sapieh (polnego) „przy dawnych prawach i prerogatywach wedug opisu Konstytucyi 1717 r."; czynili to „przez rekognicy chwalebnych postpków tyche WW. hetmanów i cisej przez nich praw obserwy". Dopiero na sejmie koronacyjnym, „gdy prowincye koronne, nierozerwalnym

odzi

nakielski starostowie, Wal. Piwnicki miecznik ziem pru-

Rogaliski,

And. wicicki

skicti.

Ziemi Bielskiej,

sdzia ziemski radomski,

augustowski,

narewski,

starosta,

St.

Karwowski,

podstoli

skarbowi od Rzpltej ko-

misarze, tudzie U. Chryzostom Krajewski instygator

koronny solenny po gdy niewiadomy dotd zoliwy wymys wydrze nam usiuje, czernic nas przed wiatem przez artyku z Warszawy do Gazet w Utrechcie pod dniem 21 Junii roku teraniejszego pod liczb 50 drukowany inne publiczne wieci, jakobymy kupcom nieukrzywdzenie przez cay rok skarbu koronnego na kocu roku zaprzysiga kanazbyt, lecz nie zali i za szpetnym okupem (na shabienie honoru na uspokojenie, gdyby w nas bya, chciwoci wystarczajcym) od teje manifest

dali

brzmienia

takowego...

i

a

a

do której sprzeciwiajcej si razem cnocie rozpodobiestwa nie byo: przeto czyste tak sprozmazane cigajc rce, przeciwko czci niegodnemu au-

przysigi u'volni ich

sdkowi

nym

akcyi,

e

zyskiem nie

i

mieli,

i

cienia

i

torowi kalumnii, ten solenny podpisujemy manifest, ofiarujc si,

bno

pozwoli,

tego

sawy

wskazanych,

rania

tak

O tym str.

to

274.

autora dochodzi

ciga

spronego faszu manifecie

i

ile

sposo-

win prawem, na upisców ludzkiej

na nim bdziemy; a co tylko do dowodu i ukaciga si moe, nic czyni nie omieszkamy".

zapisana

wzmianka

w Protok. Ekonom.

A/

175

wzem

prowincy W. X. Litewskiego zczone, porówna-

z

praw

nia

w

wadzy hetmaskiej

i

teje prowincyi

mi przez instrukcy województw, ziem

nay

skowa d.

powiatów... dopomii

Komisy a Woj-

Litwy (w Grodnie) postanowion zostaa,

dla

czeniem wczeniejszego nawet

bo

i

odwoan

si", poprzednia konstytucya

ze swoje

24 lutego 1765 Istnienie

ni w

z

ozna-

Koronie terminu otwarcia

r. *).

Wojska Koronnego

Komisyi Rzpitej

datuje

si

marca 1765 r., a wic o 7 miesicy póniej od Komisyi Skarbu koronnego. Otwarcie nastpio w klasztorze Bernardynów w Warszawie pod prezydency nie tietmana od

d.

1

wielkiego, ani polnego, lecz Augusta Aleksandra Czartoryskie-

go wojewody generaa Ziem Ruskich, marszaka generalnego

Stanów Skonfederowanych

Rzpitej.

byli senatorowie: Józef Podoski,

Pierwszymi

Roch Zbijewski

a ze stanu rycerskiego: Kazimierz

ski,

komorzy

(brat

Ronikier,

owczy

Hieronim

królewski),

N.

W.

Xi

X.

L.,

komisarzami i

Antoni Mor-

Poniatowski pod-

Wielopolski,

Lasocki

starosta

koniuszy,

gostyski,

Rydzyski stolnik poznaski. Gogowski starosta krzywiski i dwaj chorowie: Mczyski (sieradzki) oraz Dzierzbicki (czycki **). tytuów wystarcza Samo wymienienie nazwisk i

e

do przekonania si,

ka

myl

sejmowi ani na

nie

przyszo szu-

niezbdnem do specyalnego urzdu uzdolnieniem: cay komplet, do którego wchodzio jeszcze kilku starostów, skada si z osób cywilnych, bo dwaj chorowie, noszcy tytuy wojskowe, nigdy w yciu chorgwi nie nosili, a monie widzieli, poniewa naleeli do pospolitego ruszenia,

e

ludzi z

i

które od

lat

prawie stu ju sienie zbierao.

Komisy równie pod prezydency tora,

kilku

Michaa Ogiskiego,

ale

wojskowych: Narbutta

ta obersztleitnanta

*)

**)

Akt otwarcia

fol.

w

porucznika Petyhorców,

171, 387, 51, Pr.

K.

wezwali

przynajmniej

regimentu konnego

Vol. Leg. VII

Litwini zafundowali

cywilnego wówczas sena-

Buawy

(str.

W. ksiga V

83,

170,

151.

Polnej,

154).

do

niej

Bittow-

Horaina

176obersztleytnanta

majora

i

Buawy

regimentu

Józefa Sosnowskiego

niejszego

W

hetmana.

1776

r.

Paca generaa-

Wielkiej,

wówczas

pisarza polnego,

obrano

Koronie

i

Kickiego pukownika pukownika regimentu Buawy W.

pó-

przecie

MalczewStempkowskiego, porucznika znaku pancernego (niedugo potem regimentarza); zasiad te w Komisyi Franciszek Ksawery BraRzecz cienicki wówczas owczy w. k., póniejszy hetman.

wojskowych:

kilku

skiego

artyleryi,

Kor., Józefa

kawa: czy August Czartoryski, podpisujc ordynacye i protokóy, mia nadziej,

rk

ministeryum wojny,

godn

armi i

Fryderyka

wie

II?

monowadcy

zaman

zostaa

Biuro

polskiego;

wadza

i

potrafi

Eugeniusza

ksicia

Prawdopodobnie

t.

zoone,

z takich ludzi

szeregów

drc od staroci e Komisya, Sabaudzkiego

myl taka nie postaa w

go-

zadawalnia si tem tylko, pycha hetmanów.

e

ponion

Przyboczne,

czyli

„Oficyalici

Komisyi

byo urzdzone na skromn skal

Wojskowej Koronnej,"

j.

stworzy

*).

Tab. 226. zp. Pisarz Komisyi (Mieczyski)

12.000

6.000

Regent (Nowicki)

Genera Audytor (Jan Krystyan Grohtz). Genera Adjutant (empicki)

.

3.000

3.000

2.000

Instygator

Dwom wonym

900

Na kancelary

Podobny skad

.

2.000

by

Biura Przybocznego Komisyi Woj-

skowej Litewskiej.

Najwaniejszem dzieem nowej magistratury byo „po lepszenie pacy" dla wojska o poow, mianowicie w polskim zacigu usarzowi do 600, pancernemu do 500 i lekkiemu po

*)

Vol. Leg. VII

fol.

461

(str.

204).

^^^^^!j

177

400

na konia;

zip. rocznie

w

cudzoziemskim

za

autoramen-

konnym do 450, pieszym do 26272 zp. rocznie; gwardyom królewskim, przez wzgld wikszej drogoci tutaj (w Warszawie) ustawicznej usugi przyznany jeszcze nadetatowy dodatek, czyli culaga. Ta sama skala zastosowan zostaa do wojska litewskiego. Ogó dodatkowej pacy wynie mia 3,691.056 zp., a doliczajc pac dawniejsz, koszt cakowity utrzymania obu wojsk mia dosign 11- tu blizko milionów. Sejm zatwierdza t polepszon pac, „cicc wojsko mie w aktualnym komplecie, naleytym porzdku w gotowym zawsze do usugi publicznej stanie, oraz dla oddalenia cie

i

i

w

wszelkiej

marszaci,

obozacli

i

na

konsystencyach

oby-

uciliwoci" ^). Liczba gów pozosta tedy miataka sama, jak oznaczya smutnej pamici konstytucya

watelom

a z

r.

1717, ciodzio tylko

ojej wypenienie,

o

skompletowa-

skromny cel osignitym nie zosta, bo skarb Rzepltej nie znajdowa funduszów dostatecznych do pokrycia cakowitego odu wród zaburze i nieszcz krajowycli nie, lecz

(Tablice

i

tak

162,

dezorganizacya,

165).

Przestarzaa

sprowadzaa

organizacya,

t szczup

liczb

raczej

czyli

do zupenej

Znajdoway si oddziay do wojny nieuyteczne, jak chorgwie janczarskie i wgierskie, przeznaczone do asystencyi hetmanom, piechota trybunalska i chorgiew wgierska do asystencyi sdom, usarya, nie odpowiadajca wymaganiom XVIII wieku, i wszystkie prawie chorgwie polskiego zacigu (pancerni, puki przedniej stray w Koronie, petyhornicoci.

I

—

na Litwie), skutkiem zadawnionego nieadu i braku karnoci, oficerowie bowiem i towarzysze rzadko ukazywali si w chorgwi, a po wikszej czci wasali si i hanTylko dragonia i regimenty piechoty cudlowali komi *^).

cy, Tatarzy

I

*)

**)

Vol. Leg. VII

fol.

455—459

Gos pukownika Zajczka

i

528—531

(str.

201, 234).

na sejmie czteroletnim Dz.

Han dl.

Chorgwie liczyy czstokro zaledwo po 25 koni (KpeneiHHKOB'b: IlepenHCKa, HieHia bt. 06in; HcTopia h /Ipeen. Poccin, str. 84).

(1791,

str.

65).

Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.

—

T. IV.

12

178

dzoziemskego autoramentu, tudzie cztery puki gwardyi królewskiej miay pozór wojska regularnego. Komisya Wojskowa Koronna pokusia si o jak reform, mianowicie: wy-

pracowaa leryi,

w

wedug

jak pieszo".

1767

r.

nowy „Regulamen regimentom kawa-

którego powinny Stosuje

by

exercytowane

tak konno,

si on waciwie do regimentów drago-

Organizacya nosi na sobie

widoczne pitno naladownictwa wzoru pruskiego: regiment skada si z dwóci szwadronów, szwadron z trzecti kompanij, kompania z „gli„kameradszaftów". Komenda jest przeadowana i dów" wyrazami niemieckiemi, a jej rozwleko wiadczy zapewne autorowie regulaminu nigdy si na polu bitwy o tem, Dla przykadu przytoczymy kilka ewolucyj: nie znajdowali. ,;Dawajcie baczno! Dobdcie paaszów! Abmarsze czyni! Halt! równajcie si! Trzema cugami szwenkujcie (4 tempa). si w praw! Formujcie wasze cugi! Handgryffy konno robi! Odwiedcie kurki! (2 tempa). Przyócie si! (2 tempa). Pal! Kurek na swoje miejsce! (2 tempa). Zamknijcie (1 tempo). nii

polny cti.

—

e

Bro z kruczka! (4 tempa). SchowajZócie bro przed si do ataku!" *). tempa). bro! cie (4 O ile wykonanie odpowiadao przepisom nie wiemy. O innych rodzajach broni, zdaje si, nie pomylano. Gdy wybucha konfederacya Barska, gwardya i uani królewscy dziaali przeciwko niej pod komend Xawerego Branickiego, owczego panewki! (2 tempa).

—

w. k., spoinie z wojskiem rosyjskiem, lecz inne korpusy po przechodziy na stron wikszej czci opuszczay króla konfederatów. Tak, ju w marcu 1768 przeszo 6 chorgwi tyle od regimentarza Dzieduod regimentarza Woronicza i

i

*)

Wydany

w

roku 1861, przez

mitnikach Historycznych Podpisali

si na tym

regulaminie:

August

K. Chrzanowski, Leon Moszyski, Kazim. polski,

Xawery

Dobiecki,

nera.

Branicki,

Modliski,

Leopolda Huberta w

(Warszawa, Jaworski) tom

owczy

Xi Xi

II,

str.

Czartoryski,

Poniatowski,

wielki koronny, Ronikier,

Józef Stempkowski,

A.

Kicki

i

K.

311

i

jako

Pa-

nastp. prezes,

Hier. Wielo-

Adam

Poniski,

Malczewski, ge-

179

musia nawet schroni si do Kamieznów 12 cliorgwi z partyi UkraiCzerkasach; w maju caa komenda w konsystujcychi

szyckiego; ten ostatni

w

ca;

skiej,

kwietniu przeszo

tego Dzieduszyckiego zostaa pobit

i

wzit

do niewoli

jakemy

Milicya skarbowa,

Zaleszczykami.

pod

wyamy-

widzieli,

z posuszestwa zwierzchnoci swojej. Tym sposobem rozprzgo si wojsko koronne. Konfederacya Bar-

waa si te

sworzy powanej siy

ska nie potrafia

ku bohaterskich czynów

i

waa

a nie

tylko partyzantk,

pomimo kilwodzów, utrzymy-

zbrojnej;

kilku zdatnych

miaa prawie

piechoty.

Tym

sposobem na rok 1772 Polska ujrzaa si zupenie bezbronn

wobec

trzech

ssiednich,

armij

które

wkraczay

Resztki wojska Rzpltej,

nania rozbioru.

dla doko-

obliczane przez Sta-

nisawa Augusta (w r. 1776) zaledwo na 10.000, nie stawiy te nigdzie czoa najezdnikom, prócz jednej maej utarczki z

Prusakami pod Kraszewskim, regimentarzem partyi Wielko-

polskiej

poytku

Nie widzimy przeto

*).

z roztrzsania szcze-

w tym okresie, ani marnowaniem czasu i pracy.

góowego protokuów Komisyi Wojskowej

uchwa

z

1768

r.

— bjioby

to

Reforma Czartoryskich na tem polu pozostaa bezowocn czcz: Polska nie miaa siy zbrojnej pod lask marszakow-

i

Xicia Augusta, jak nie miaa pod hetmahetman polny Rzewuski by wzity nami ówczesnymi.

sko konfederack

To

do niewoli przez pukownika rosyjskiego Stackelberga, na roza szyldwachy

kaz Repnina,

nie

spróboway

nawet stawia

oporu (w nocy z 13 na 14 padziernika 1767

w

pierwszym okresie

*)

ma jeszcze,

r.)

Jak,

ale

warto miao urzdzenie

Ordynans do regimentu gwardyi uanów, aby

szli

walczy

z kon-

Komisy z pewnym oporem; Miodmówi swego podpisu urzd zo-

federatami barskimi, byt podpisany przez

czyski, kasztelan lubelski

y. (C^asy tom

St.

VII, str. 49).

zycyi 7 b.

KOBa

O

i

komisarz,

i

Aug. Poniatowskiego w Pamitn. z XVIII w. O Kraszewskim patrz wyej Tab. 176, odsyacz do po-

K p e i e t h hPocc, 1863, III, 100,

korpusaci poczonychi z konfederacya patrz

^ypHa.TB, cienia et Oóm;. Hct.

l27, IlepenHCKa,

tame

str.

61.

ii

^Tpeiinoci.

180

Biura

Przybocznego, które si stao zawizkiem ministewojny z pewnym porzdkiem w prowadzeniu ksig, ryum obejmujcych protokóy, rolle, rang listy, inwentarze i t. p. Wikszej niewtpliwie uytecznoci byy dwa zakady, utworzone przez Stanisawa Augusta: ludwisarnia i szkoa Rycerska, czyli Korpus Kadetów.

Arsena Koronny w Warszawie, przez WadysaIV zbudowany, „aparatem maciin wojennych, oraz upami na nieprzyjacielu zdobytemi ozdobiony i pomnoony w r. 1649" *) znajdowa si w stanie zupenego opuszczenia. Stao tam spiowych 12 armat 6-funtowych z r. 1732, 2 trzyfuntowye z r. 1738 ze staremi podwozami, 2 takie

wa

W

prymasowskim pótrzecia krzya „stare", z cyfr Zygmuta Augusta, elazna 2- funtowa armata „sama tylko rura" do armaty 2-funtowej, modzierzy spiowych 4-funtowych z komor stokow i napisem: Moszyski Nacz 1736", 2 modzierze elazne 40-funtowe z r. 1589, modzierz elazny „starowiecki, obrczami okuty, modzierz

armaty z herbem

90 funtowy szwedzki

ni

dbale utrzymane,

dwisarnia na

Rzpltej

leaa w wydoby j

mat,

piecami

Byo

opatrzy

muzeum

obszernego pastwa.

w uywaniu okryy j zarola.

bya

„nie

z ruin,

to raczej

nie-

Lu-

od czasów JaStanisaw Au-

machin do

narzdziem (na co

wiercenia ar-

wyda okoo

sprowadzi ludwisarza Neuberta, któremu padoda mu robotników

„traktamentu" 2,800 zp.,

ci rocznego

ju

p.

zbrojownia

wszelkiem

i

100.000 zp.),

t.

i

gruzach;

III";

gust

**)

móg

si pochwali „przelanemi na nowo z zepsutego, w Cekauzie od wieków darmo lecego metalu" 12 -tu armatami. Na kadej wyryt bya cyfra Sta-

i

na sejmie

*)

r.

Opiewa

1766

to napis

aciski na marmurze czarnym,

iauzowej zdjtym, skopiowany

w

z facyaty ceug-

Inwentarzu Arsenaów z dnia 25/7 1788,

ksiga 68 K. W. **)

W

teje ksidze 68 znajduje si cay szereg inwentarzy: z roku

1767, 1777, 1784

i

1788.

181

I^L

N GO !^,

o GC i*n

GS

A O?

•H

c GO

o ® 'd co

U

O

^**-*

]

Iss&aak*!^

182

nisawa Augusta

„Impensa Regis Reipublicae usui chocia materya do Stanisawa Augutyme r. 1766 Icaza JKMo osadzi na

z napisem:

restitutum" susznie,

kó

i

W

nalea.

sta nie

nowo

w Kamiecu, lece po waaci bez da wyreparowa swoim kosztem zepsowa-

wszystkie dziaa lawet,

oraz

ne od wody mury fortecy Kamienieckiej

*).

W lataci póniej-

wród kopotów pieninyci Stanisaw August móg bardzo mao (czasem tylko 6.000 zp.) na ludwisarni,

szyci

oy

1767 odlano 5 haubic 1768

20 armat

r.

w

nareszcie

modzi

w

w

wic

a

2,

1-m okresie 41 dzia rónego kalibru

Rycersk,

szlacheckiej

i

na wa-

i

czyli

Korpus Kadetów dla edujej do zdatnych usug

sposobienia

radzie

boju

i

„nie

172 miliona

nie

aowa"

***).

koszta na utrzymanie korpusu

1766

676.432 zp.

tylko

— mniejsza

cilejszy rachunek do o

zawsze przecie zakad ten istnia, zrzek si na jego korzy ofiarowanych efektu:

200.000 zp. i

12-funtowe,

przez Pacta Conventa,

wykadu wykaza r.

1774 dwie

r.

nastpnym

zobowiza si Stanisaw August jako dotrzyma zobowizania czekajc poprzedzajcej hojnoci Rzpltej, z wasnego

ojczynie

zaoy i

w

3-funtowych,

i

w

tak,

pilnie;

w tyme

1-funtowych,

**).

Szko kacyi

dosy

niej

1775 modzierzy 32-funtowych

r.

ogó przybyo gomiaru

w

odbywaa si

robota jednak

rocznej

za

bonifikacyi

wyjedna stay fundusz roczny

400.000

czyli z

poprzedniemi na

wrzenia przesad dla Stanisaw August d.

mu

zniesione z

ogó

obu

I-go

t

co

in

skarbów

600.000,

sejm

przez

przez

Regno Rzpltej

co

za-

wychowanie 200-tu kadetów. Palc Kazimierzowski „dziedziczny" królewski, uyczony czasowo na szko, sta si jej wasnoci w r. 1768 za

pewnionem zostao utrzymanie

*)

**)

Dy ar. 1766, sesya 4 Za dokadno sumy

s

zgodne.

***)

Dy ar.

zupenie

1776

1.

cit.

i

z dnia 9 10, karta F2.

ogólnej

nie

rczymy, bo inwentarze

nie

183

X-

Adam

Czartoryski,

genera Z-em Podolskich. (Z Ratusza

warszawskiego podug fotogramu

St.

Bogackiego).

184

umówion

z

sum

sejmem

(750.000 zp., a z kosztami maj-

wznie budynków cznie

cych si

nieszcz

suma

3 miliony), chocia

podobno wypacon do skarbu królewskiego nie bya. Stanisaw August zatrzyma dla siebie imi Szefa Korpusu Kadetów, tudzie kierunek caskutkiem

ta

ego wychowania

krajowych

W

istocie zajmowa si nim troskliwie mianowany komendantem Adam Czartoryski, Genera Ziem Podolskich, by hojnym wiatym opiekunem za'^).

umiejtnie;

i

i

kadu,

autorem

sobota

powtarzali

mio

ojczyzny

„katechizmu politycznego",

i

przed brygadyerami

i

z

który kadeci co

którego

czerpali

Vice-komendant Fr. Mo-

poczucie honoru.

szyski, chocia nie zapomina o rachunkach osobistych

i na tem stanowisku (bo zjedajc do Warszawy, zajmowa darmo mieszkanie w jednej z oficyn), nie le zapewne sprawowa si, kiedy jeden z dawnych kadetów, zasiadajcy na krzele senatorskiem (Morski), wyrazi wdziczne swoje uzna-

nie dawnemu zwierzchnikowi gono w izbie sejmowej. Inny wszake kadet, sigajcy swojemi wspomnieniami wstecz z XIX w. powiada, e gabinety uniwersytetu warszawskiego byy dla „przedmiotami górnych wiadomoci, które w dawnej naszej Szkole Rycelskiej pazem tylko dawane byy,

sposobic nas tam co

do

do powierzchownej udatnoci,

raczej

umysu, jako gimnastyki, wiata,

wielkiego

jak

na

zastosowane

korzy

istotn

tak

do

bardziej

tym,

którzy si

przykada do nauk" ^'^). Pomimo to zakad Stanisawa Augusta nalea do najznakomitszych zakadów wychowawczych swojego czasu **^), ksztaci ludzi wiatych, zdachcieli

Vol. Leg. VII

*)

nastpia,

poniewa

164, 165,

180).

Dy ar.

**)

462

fol.

nie jest

***)

nie

byo.

a

204),

1790 sesya z dnia 13

gier: Estetyka m. Warszawy zachodzi

(str.

wymienion

str.

Moszczeski: do twierdzenia,

e

w 1

f.

643

(str.

302).

Spata

Rachunkach Skarbowych 1791, tom 1 cz. 2,

str.

44.

nie

(tab.

Ma-

9. str. 61), w pochwaach szkoy jak Korpus Kadetów nigdzie

(Pamitniki wyd. 2 takiej

185

suby

tnych do

si chlubi

i

Kazimierz

cewicz,

Nestor

nastpnie

Dbrowski, Kniaziewicz pominiemy wielu innych.

e

Kociuszko,

niemiertelny

Morski pose,

Sapieha,

jeneraowie

kamieniecki,

kasztelan i

oywiony ci patryotyzmem, a móg wychowacami, jak Julian Ursyn Niem-

spoecznej,

takimi

Oprócz warszawskiego, istnia jeszcze

w latach

1774

i

1775

na dwudziestu kilku kadetów w Grodnie, o którym podalimy troch szczegóów w tomie II (na str. 245 w przypisku). Ten sam zapewne by przeniesiony do Wilna korpus

mniejszy

i

zwa si „Korpusem JKMoci Kadetów Wileskich". wiadomo o nim powzilimy z dymisyi, udzielonej

n

cemu Roszkowskiemu i

w tyme O

wzmiank,

ze

korpusie miesicy 132,

9 wrzenia 1778

Igna-

9 wrzenia 1789 za podpisem króla

d.

GM. Gorzeskiego

Jedy-

a

e

ów

wic

lat

kadet 11,

spdzi

liczc od

r. *).

zaoonym

na 12 kadetów,

korpusie

Sukowskieg j, wiem^y

pamitników

z

tylko

przez Augusta

jego

synowca,

Józefa.

skiego

saw

*)

Orygina

w

Rudawicach (gub. grod.).

dymisyi

znajduje

August... Szef Szlacieckiego

szym Listem Naszym wszem

w

si

w

posiadaniu Bartosza Roszkow-

Przytaczamy

z niego wyjtki:

Stani-

Oznaymuiemy

niniey-

nie tylko przez

mio

Korpusu Kadetów. obec...

I daic

y staranie Nasze Oycowskie, ale te przez skutki ask Naszych Królewskich, zachci Szlacheck, w Korpusie naszych Kadetów Wileskich

mód

umieszczon, tak do pilnoci w uczeniu si wszelkich umieitnoci obywatelskich, iakote do nauk sztuk woiennych, tudzie do ukadnoci w obyczaiach y postpkach, skonilimy si dobrotliwie do zaszczycenia t Dy-

missy

Ur. Ignacego Roszkowskiego,

dwa

w tyme

który

iako

kadet miesicy sto trzy-

Naszym przepdziwszy, nie tylko do wszelkich nauk czuym przyoeniem si prawdziwe daniom Nasz3'm czyni ukontentowanie, ale te przez chtne subordynacyi wykonywanie y przez obyczayno przeoonych nad sob officerów y pochway ziednywa... Dan w Warszawie d. IX mca Wrzenia R. P. MDCCLXXXIX, Panodzieci

korpusie

mio

wania Naszego XXVI Roku. (Podpisy:) Stanisaw August Król. rzeski G. M.

w

Woysku Oboyga Narodów Amploiowany

mp. (Piecz) Dymissya z zaszczytem Mci Kadetów Wileskich dana.

Ign. Roszk.

A. N. Go-

przy Boku JKMci

Kadetowi Korpusu

J.

Kr.

186

Jurysdykcya Marszakowska

80. Marszalek

zasyn

jeszcze za Augusta

rzdkowaniu

Warszawy

stolicy.

51).

(§.

biskupa,

starosty

III

Warszawie.

Bieliski [(1742

troskliwoci

— 1766)

energi

i

w

po-

O zasugaci jego mówilimy w opisie On to utworzy albo raczej wskrzesi

Komisy Brukow,

która

miejskiego

skadaa si

z

marszaków,

magistratu m. Warszawy, po-

i

oraz docipdy przypadkowe, jak: ydowskici, od widowisk, teatru, fiawynajmujcych! karety dziennie i od wpuszczajcych

bieraa okciowe,

od

koronny

wielki

w

rzezi

krów,

i

brukowe,

garkuchini

cieki

prywatne do

róde

fundusze

kanaów

Czerpane z tych

publicznyci.

szy na uporzdkowanie miasta *). Po Bieliskim lask wielk koronn otrzyma Stanisaw Lubomirski (1766 1782), bogaty i dumny, utrzymujcy znaczn milicy i kozaków nadwornych, zaliczany do stronictwa Saskiego *^),

—

a jednak chtnie popierajcy Czartoryskich

Prawo

misy! Skarbowej na sejmie

W

w

dziele reformy.

charakteru jego okazaa si przy rozprawach o Ko-

zamieszek

czasie

by

konwokacyjnym (wyej podobno

przeciwny

str.

81).

Kontederacyi

wysanie przeciwko niej Braprzyjani si z ambasad rosyjsk i cinawet sekwestr na dobra swoje **^). Zachowa dobr saw w epoce pierwszego rozbioru, chocia w delegacyi zaWadz marszasiada i traktaty rozbiorowe podpisywa. kowsk obj Lubomirski ju ograniczon, czyli raczej na nowo opisan w konstytucyi 1776, która bya uzupenieniem Barskiej,

bo doradza królowi

nickiego,

ale

nie

gn

reformy

Czartoryskich,

Dyar.

*)

Po

raz

pierwszy

dodawaa

sdom

marszakowskim

r. (urzdowy) sesya 56, str. 338, gos Mniszcha. Komisya Brukowa utworzona bya prawem z roku

1788

1685. **)

przypisuje

Moszczeski:

wia zawsze ***)

Pamitniki wydanie 2gie 1863 roku,

mu „saby rozum" — wtpi

str.

42;

czy susznie, bo na sejmaci przema-

rozumnie, a przynajmniej rozsdnie CoJiOBbeB-: HcTopifl Poccia XXVIII, i

uczciwie. str.

60—62,

187, 302.

187

w

sprawach kryminalnych 8-u asesorów

szaków

i

„uwalniaa", mar-

nadwornych od rzdzenia dworem powierzaa za im wszj^stko, „cokolwiek tycze si policiem albo porzdku", a wic: ustanowienie taksy ywnoci i towarów, „baczno na ochdostwo ulic, kanaów, bezpieczestwo od ognia, doskona wiadomo nie tylko o mieszkajcych, ale i przybywajcych, a o cudzoziemcach czem si bawi? i jeeli godziwy do jxia sposób maj"? tak wielkich, jak

Icrólewskim;

Chorgiew piesza Wgierska powikszona o 50 gów, odtd miaa 123 ludzi, „dla objedania za w nocy

a

wic

obszer-

nych przedmieciów i opatrzenia wszelkiego w kadym czasie... bezpieczestwa Komisj^a Wojskowa co pó roku dwie chorgwie lekkie pod dyspozyc3' laski marszakowskiej ordynowa i oddawa powinna bdzie". Ta konst^^ucya wyznacz3'a stay fundusz, 40,000 zp., na pensy e dla oficyalistów: sdziego, pisarza, regenta, instj^gatorów, wonj^h i na exekucye krj^minalistów, „gdzieby instj^gujcy na ich ycie *). nie b\li w stanie kosztu Na urzdzie swoim Lubomirski okaza si dbaym: brukowa miasto i wyjedn^^ya co roku niemal zasiek ze skarbu po 15,000 na bruki, cieki, mosty, majstra brukarskiego, dozorców i porzdki ogniowe,

oy"

Na

na chorgiew swej z wasnej kieszeni. Jako naczelnik policyi stoecznej i stró osoby królewskiej, nie sprostaby wymaganiom dzisiejszym, gdy ani wiedzia, ani zapobiedz umia porwaniu króla przez konfederatów Barskich w rodku miasta, na rogu ulic Kapitulnej i Miodowej (w roku 1771). Ale onierze chorgwi jego marszakowskiej: „Wgry, kruki, kurpiki", tak zwani od zego obuwia, w opitem ubraniu granatowem z czerwonemi wyogami i w giwerach, synli jednak ze zrcznoci do apania intendenta raportowego.

laski,

gdy brako pienidzy

zodziei

*)

*')

oficyaUstów

w

skarbie,

i

awansowa

**).

Vol. Leg. VII foL

Mage

r:

467—471 (str. 206-208). Warszawy str. 39.

Estetyka m.

188

Z powodu wkroczenia wojsk obcych do Warszawy

w

r.

1773 Stanisaw August

ustanowi

Komisy

Kwa-

ter n c z , nie podlegajc marszakowi. cigna swojem postpowaniem liczne wyrzekania urzdow nagan *). i

i

Magistrat

w

Warszawski

podlega marszakowi. Ale we wszystkichi innyci miastacli Korony i Litwy nie byo wgrów, czyli kruków, nie funkcyonowa rzeczaci policyjny ci

aden zarzd marszakowski.

wic

Radziy sobie

z rzeczami

umiay ciciay. Stosownie do zamonoci mieway pacioków miejskici lub cae komendy policyjnemi

magistraty,

jak

kordegard w istniaa nawet w zawizku. z oficeranii

nie

króla

i

Marszaek „fundowa"

i

ratuszu.

za

Policy a

wiejska nie

w

cigu caego tego okresu swojej jurysdykcyi, z powodu nieobecnoci na Litwie; musia tedy poprzestawa na senatorskiej

czynnoci,

wielki

litewski

gospodarstwie

w

izbie senatorskiej

i

sprawach

cere-

moniau przy audyencyach ministrów cudzoziemskich. Marszakowie nadworni od r. 1766 nie mieli z dworem królewskim nic spólnego w zwykym stanie rzeczy nie mieli zgoa nic do czynienia; tylko w razie nieobecnoci marszaków wieli

kich penili ich obowizki, jako zastpcy.

87, Istniaa jeszcze Dyrekcya Poczt, która zostawaa w wycznej dyspozycyi króla. Mówilimy o zaletach i wadach zarzdu pocztowego w tomie II. (str. 64 66). Sejm 1767

—

—8

projektowa ustanowienie

silium Sanitatis,

do wykonania

i utrzymanie jakiego Conna które wyznaczy 300,000 zp. rocznie, ale

tego projektu nie przyszo.

oKonfederacyach dziaalno

P

*)

ich

r.

bya czasowa, wyjtkowa

Departamentu

Nie

mówimy

generalnych, wojewódzkich,

P o

1

i

c

y

i.

Nr. D.

i

P.

wycznie

2,

sesya

nic

poniewa

48

prawie

z

dnia

memoryay Komisyi Kwaterniczej D, P. 4, str. 337; w roku 1779 Departament ostro domaga si rachunków; „przyczyna zatrzymania nie moe by jej tajna, bo caemu publico wiadom: wtpliwoci w ra2/8 1777

r.;

chunkach*.

trzy

189

Jeneralno konfederacyi Barskiej miaa swoje wojsko, swoj dyplomacy i swoje sdy, ale caa jej dziaalrzdowa skupiaa si bodaj w jednej osobie sekretarza, Boliusza, nie ogarniaa przecie ani na ciwil caego kraju. Wogóle za na stan wewntrzny kraju tak samo, jak na po-

polityczna.

no

lityczne jego stanowisko konfederacye tak Repninowskie (To-

ruska

i

Radomska), jak Barska prowincyj,

spustoszenie

fatalny:

wywary wpyw

ralizacy siy zbrojnej, podzielonej bezadnie Anarchiia rozpostara

nictwa.

mia

sab

toryskich!

jeszcze

nym

i

bezwadnym.

midzy dwa stron-

si znów po caej Polsce

dziaalno budowy rzdowej,

wzniesionej.

czynienia z krajem

szkodliwy,

wyniszczenie skarbu, demo-

i

stu-

przez Czar-

Trzy mocarstwa rozbiór cze miay do

anarchicznym,

z

rzdem

nieukszatowa-

ROZDZIALI. XIV. Wadze 88. 1)

W

w

administracyjne

okresie

li-im.

przybywa nowa wysoka wadza: JKMci Nieustajca (Consilium Zastpowaa ona dawne Rady Senatu (Senatus rónic, na podobiestwo sejmu skadaa si

okresie drugim

Rada przy Boku

Permanens). consiiia) z

t

e

z trzech stanów, czyli

mówic

senatorów

ministrów.

i

Stanisaw August

*);

szczerzej,

w

czonkowie stanu rycerskiego

liczbie

Ustanowieniu

ustaw

lichszych ludzi owej epoki

niedbale

—

e

wciodzili do niej

18-tu,

równej z liczb

mocno si opiera redagowa jeden z najjej

Drewnowski, podczaszy ziemi omyskiej, sekretarz konfederacyi sejmowy, za co mia dosta, ale nie dosta 100,000 zp. z kasy rosyjskiej; pomys istnia ju w roku 1767, lecz urzeczywistnienie byo dzieem i

Stackelberga,

stwa

który,

szwedzkiej,

*)

lewskiej;

Opór

ten

wypróbowawszy przedajno Rady Papobytu swego v/ Sztokholmie,

podczas

czyni zabiegi na wszystkich dworach two,

bo król szwedzki (Gustaw

zdoby

sobie

wadz

HcT. PocciH XXIX,

wadzy

niewtpliwie pochodzi z obawy o zakres

Stackelberg donosi Paninowi,

str.

III,

e „o

który

Stanisaw August

wasne

i

o

kró-

roku 1774

samowadz-

przez

zamach stanu

mu gow".

CoJiOBBeBT):

niedawno

nieograniczon) zawróci 107.

interesa

w

191

mie podobn

chcia

w

instytucy

wyrozumienia rzeczy niezbdnym

Do naleytego

Polsce.

domys,

jest

e

ten dyplo-

mata ywi wielce pesymityczne ^pojcia o naturze ludzkiej w ogólnoci i o ciarakterze Polaków w szczególnoci, gdy

przewidywa zawodu w rachubie swojej, opierajc skad Rady na zasadzie obieralnoci. Zrobiono wprawdzie zastrzeenie co do stanu rycerskiego, i kandydatem moe by taki

nie

tylko szlachcic, który poprzednio zasiada

jurysdykcyj Rzpltej,

wpywów

ambasady

odbywa si mia kratnemi

przez

kandydatów.

mywan

w

jednej z czterech

Wojskowej,

Marszakowskiej,

j.

ju w kadym

Skarbowej, a zatem przeszed

lub

sorskiej

t.

ale

rosyjskiej;

na sejmach

podkrelanie

Trzecia

cz

na drugie dwulecie

przez

Ase-

prób obiór

razie

ordynaryjnych kreskami

nazwisk na

se-

drukowanej

licie

by

utrzy-

Rady jednak miaa

„aeby mie zawsze osoby

wiadczone interesów wiadome". Rada Nieustajca ograniczaa

do-

i

senatorów-rezydentów

j

krpowaa aktach

wadz

ni dawna

bardziej

królewsk,

swoj wikszoci gosów

nietylko i

we

urzdowych wprowadzaa aryng: „My

rada

bowiem

wszystkich król za zda-

pozbawia prawa rozdawnictwa królowi tylko wybór z liczby trzech obranych kreskami sekretnemi kandydatów. Stanisaw August sprzeda swe prastare prawo królewskie za cztery starostwa pienine dary, ofiarowane mu przez delegacy 1773 r. Odtd by tylko prezesem staym Rady, która nadto miaa swego obieralnego na dwa lata marszaka ze staniem Rady Nieustajcej",

ale

wyszych urzdów, pozostawiajc

i

nu rycerskiego, pobierajcego 30,000 zp. pensyi i zaopatrzonego w wart z wojska koronnego: 15 ludzi z oficerem. Wszyscy konsyliarze, prócz ministrów, biskupów i prymasa, pobierali

bya

po 14,000

zp.

rocznie.

Taka paca wyznaczon

dla sekretarza.

i

„Nie

majc

najmniejszej

mocy prawodawczej,

ani

s-

dzcej", Rada Nieustajca miaa pilnowa egzekucyi praw, wy-

dawa

asygnacye

extraordynaryjne,

do

tunduszu

odbiera

i

rezerwowanego na wydatki

rezolwowa

lub

do

sejmu

po-

192

dawa i

do

projekta

obiera

strukcye;

wyszy juszów

reformy

dworów

ministrów do

wysya

praw,

zagranicznych,

kandydatów

trzech

im

in-

kady wakujcy

na

mie „najwiksz baczno na zachowanie soRzpltej" ^a wic gwarancyi rosyjskiej).

urzd;

traktatów

i

ambasadorów

dawa

oraz

i

Gdyby Rada przestpia

wadzy, osoby radne podlegay sdom sejmowym, jako przestpcy stanu (pro crimine status ^). granice swojej

Posiedzenia ogólne,

wtpliwoci

strzygania

i

plenarne, zbieray si tylko do rozspraw szczególnej wagi; sprawy za

biece byy zaatwiane w departamentach, wiono pi: 1. Interesów cudzoziemskich. dobrego porzdku.

3.

Wojskowy.

których ustano2.

czyli

Policyi,

Sprawiedliwoci.

4.

5.

Skar-

W

kadym zasiadao po 8 konsyliarzy, prócz pierwszego, bowy. w którym mieci si mogy tylko cztery osoby, liczc w to kanclerza albo podkanclerzego. Niewtpliwie ten departament najbardziej obchodzi Stackelberga; a szczupy komplet mia wanie uatwia mu wpywy, czyli kadym departamencie

W

wami.

prezydencya naleaa do tym sposobem mia podwójn urzdu swego kierowa jedn z czterech jurys-

odpowiedniego ministra, rol,

bo z

dykcyj,

a jako

nadzór nad

wym

a

opis

departamentu

ministeryum.

co

dziwniejsza,

paragrafie,

e w

„w

w

Radzie

i

poprzestaa na ogólniko-

departamencie,

porzdku

wykonywa

Brako jednak ministra sprazapomniaa o tem ustawa,

departamentu

tego

bdzie, pierwszy to

który

prezes

swem

wiedliwoci,

pomina

raczej kierownictwo spra-

senator

gdzie

ministra nie

prezydowa ma".

Byo

zapomnieniem, czy zachowaniem nietykalnoci sdownictwa?

Konstytucya z roku 1776 zamiecia

dwa artykuy,

z których

memoryaów skarg, oraz o wydawaniu rezolucyj, nie wdajc si „w moc kasdow", drugi o nadzorze nad sdami Asesorskiemi. dym razie nowa, nigdy w Polsce nieznana wadza nadzorjeden

bardzo

niejasny

mówi

o examinowaniu

i

W

)

Vol. Leg. VTII fol.

84-111

(str.

66—78).

193 cza nad sdami

nad wykonaniem wyroków, dziaajca bez napotkaa dokadnych opisów prawa, musiaa napotka nieci w spoeczestwie, która si wyrazia w mnóstwie w yi

—

i

rzeka. licznych ksig departamentu Sprazaskaronych przed sejmami rezolucyj jego nie stanie oceni: przeraao nas niebezpieczestwo

Nie przegldalimy

wiedliwoci,

jestemy

w

zgubienia si

chaosie

spraw

prywatnych,

zwykych zatrudnie sdownictwa.

miotem niczne

w

nie

wchodz

departamenta

do planu

musz by

innych rozpoznamy

niniejszego

przed-

Interesa zagra-

dziea,

wic dwa

wykadu. Dziaalno dziaalnoci jurysdykcyj, czyli

usunite

cznie

s

jakie

z

z

ministeryów.

Rada Nieustajca miaa swoje dobrze uposaone biuro, zwanych Subalternów, „modzie talentami dystynniemaa wasnym majtkiem funkcyj gwujc si, której czyli tak

cz

dokupia si"

2.

*).

Komisye Skarbowe pod Departamentem Skarbowym.

80. Departament Skarbowy rozpocz swe posiedzenia paacu biskupa Masalskiego, pod jego prezydency d. 5 maja 1775 r. Prócz komisarzy Rady (midzy którymi znajdowa si Rogaliski) Poniskiego, bywali te na posiedze-

w

i

niach: Krajewski, istygator,

i

Mikorski, pisarz Komisyi Skarb.

jednake nowej wadzy z dawn uoyy si nieodrazu ju bowiem dnia 30 maja Komisya Koronna odmówia wysania delegatów od siebie na posiedzenie Departamentu z powodu, „nie traktuje interesów tylko na pimie i w komplecie, przez prawo przepisanym, przeto na deputowanych zda traktowanie interesów skarbu Kor. prawa nie ma". Zreszt póniej dla dostarczenia wyjanie przy-

Stosunki

przyjanie,

e

*) str.

Tak mówi Ad.

Czartor3^ski:

Dy

a

r.

1788 roku, tom

I,

cz

250.

Wewntrzne

dziele Polski

Korzona.

—

T. IV.

13

2,

194 bywali Piwnicki

i

inni

z jednego tylko roku

Znamy protokó

komisarze skarbowi. nie

*),

ytku przynie mogy

miemy wic

sprawie

orzeka, o

ile

po-

Departa-

sesye

publicznej

mentu. Gówna czynno w kadym razie pozostaa przy Komisyach, których akta zaznacz te nie jedn decyzy lub

asygnacy Departamentu. nie

Wystarczy tedy akt Komisyj Skarbowych.

Koronna.

I.

W

drugim

okresie

dla nas przejrze-

musiaa zaczyna

Pocztki nowych urzdze i reform siwchodz one w ycie w praktyk dopiero w 1775. Warunki, wród których dokonywao si przeobraenie, byy nader cikie, okropne. Dosy jest odczyta wszystko

ab

gaj 1774

roku, ale

ovo.

i

„Remonstracye

wzgldem podatków

marca 1774

przesane od Komisyi sejmowi,

r.,

publicznych" z dnia

biera si do urzdzenia zasobniejszego

wojska

w

zmniejszonym

kraju,

ni

to

skarbu dawniej

1

gdy ten zai

liczniejszego

byo

w

rozle-

i

do wnosili, ale od tej daty oficy alici skarbowi „na miejsce intrat do skarbu wnosz z wszystkich stron wiadomoci, jak wielk ruin kraj cay przykryty ley". Oprócz klsk poniesionych przez szlacht, stan kupiecki, „tylu na drogach zaborów opacania wielorakich ce nadzwyczajnie dowiadczywszy, tern bardziej dla powszechnego ubóstwa nie majc odbytu na sprowadzane towary, ani atwoci odzyskania dawniejszych kredytów, ju do upadku nakoniony". Stan rolniczy zrujnowany podwodami zaraz na bydo, moe nie zdoa wyywi sam gej przedpodziaowej Rzeczypospolitej.

pocztku

r.

1769 wszyscy

obywatele

Komisya

chtnie

pisze,

podatki

i

i

Od

siebie.

powietrza

wymaro duo

przez hajdamaków, nie uiszczaj

Przypuszczajc egoista

i

**)

skiego

skpiec Moszyski,

tyt.: r.

pogównego.

e t nie

ydzi, wyrnici

remonstracye

moemy

jej

redagowa

odmówi

wiary,

Nr. 484 Biblioteki Publicznej Uniwersytetu WarszawProtokó Departamentu Obojego Skarbu Interesów Koron-

Rkopis

pod

nych 1775

nawet,

ludzi;

195

gdy si zgadza z ogóem innych wiadectw, gdy cyfra wywozu wszelkich zbó z Gdaska w r. 1776 (19.355 asztów)

wiadczy wymownie

o

ndzy

krajowej.

Pomimo tak opakanego stanu wszystkich róde bogactwa krajowego, Komisya na wezwanie delegacyi sejmowej (t. II, str. 143) musiaa zaprojektowa podwyszenie kilku dawnych i wprowadzenie jednego nowego podatku, mianowicie: porównanie w pogównem i hybernie województw kijowskiego, woyskiego, podolskiego bracawskiego z innemi; podwyszenie kwarty pogównego ydowskiego; przywrócenie zniesionego w 1766 r. ca generalnego; przyczenie do skarbu czopowego i szelnego z miast wszystkich; nareszcie wprowadzenie papieru stemplowego, co byo rzecz zupenie i

i

now

*).

Sejm

uchwali

Komisy

nietylko

te

wszystkie

zaprojektowane

powikszy, a nadto otworzy inne jeszcze róda dochodów skarbowi. Obowizkiem Komisy i byo wprowadzi w ycie reform finansow, uchwalon w drodze prawodawczej. Jako w r. 1775 bya ona bardzo czynn: wydawaa uniwersay przepisujce porzdek poboru nowych podatków, zawieraa kontrakty z antrepreneraml, organizowaa nowy zarzd w prowincyach, ukadaa instrukcye dla oficyalistów, zarzdzia popis wszystkich dymów w Koronie, oraz uoenie nowych tabel i taryf podug jednakowych wzorów (formularzy) drukowanych porzdnie; wyznaczya lustracy na wyszukiwanie anów, bo taryfa, jeszcze w r. 1729 w Radomiu sporzdzona, zawieraa ich tyle, ile si podobno w naturze nie znajdowao, podatek anowego, nie pobierany w rzeczywistoci, figurowa w raprzez

podatki

i

opaty,

ale

je

i

chunkach skarbowych zawsze w retentach *). Ta wielka pradokonan zostaa w cigu dwóch lat z niepraktykowan

ca

Pr. Ek. A/ 11,

*)

**)

1778

r.,

str.

O anowem mówi

sesya XII, 7,10,

str.

119-122. tak Rogaliski 39.

wojewoda

inflancki

na sejmie

196

cisoci.

dawniej

za

Instrukcye

i

decyzye kierownicze wy-

chodziy z Departamentu lub Rady in pleno. Zaznaczylimy we waciwyci miejscaci zmiany w orLiczba oficyalistów zwikszya si, pracy ganizacyi zarzdu. przybywao z kadym rokiem; w drugim okresie nie znaj-

dziemy cznoci

ju

w

razu

ani

adnotacyi,

e

„nie

byo adnycli

interesaci skarbowycti do zaatwienia".

okoli-

Prowadze-

nie ksig i korespondencya staje si coraz dokadniejsz. Sprawowanie si subowe oficyalistów, ici uzdolnienie i pilprzedstawia si ku kocowi okresu duo korzystniej ni

no w

pocztkachi.

jest

W

skiemu) nia

i

i

w

1776,

Komisya zmuszon

kontraregestrantowi (Trzebiskiemu),

w

(Skary„eby polowa-

czasie ultym zaniechali,

pienidzy skarbo-

podarunków prezentów bra

nie tykali,

Skutkiem

r.

prowincyi Ruskiej superintendentowi

wyjazdów

wych

w

pocztkach bowiem,

zaleca

nie wayli si". panów administracya interesów i

niedbalstwa

tych

bya prowadzona przez rewizora generalnego Barbowskiego. Zreszt Komisya na samych zaleceniach nie poprzestaa, lecz popara je dotkliwszym argumentem: skazaniem winnych na utrat pensyj kwartalnych (superintendent 3.000

z.),

a nadto

na zapacenie 800 zp. Barbowskiemu, tyle niejakiemu Szempliskiemu 376 zp. na sztafety. Kuracya ta nie bya jednak zupenie skuteczn, gdy w rok potem tene Trzebiski znów dotknity zosta kar pienin w kwocie 500 zp. za spónione odebranie i zapisanie ca od wina, które i

przewoonem byo

przez

niejakiego

Waltera,

a

caa

pro-

wincya Ruska dostaa nowe napomnienie, na "skutek raportu regenta Komisyi, aby ultymy byy odprawowane w terminach, aby pisarze i rewizorowie penili obowizki swoje osobicie, nie wyrczajc si zastpcami, pod not opieszanastpnym znów roku superintedent oci suspens etc. Skaryski odbiera niezwykle surowy list od Komisyi z daniem explikacyi natychmiast, z grob „pocignicia do odpowiedzi", z ponowieniem rozkazu, z wyznaczeniem krótkiego terminu do ukoczenia klasyfikacyi dymów m. Chmieli

W

-

197

poniewa robi j trzy lata. Nareszcie „tykanie" skarbowych pienidzy doprowadzio Skaryskiego do ostatecznej nika,

katastofy:

wykryto

stpstwem

tego odkrycia

w

deficyt

na

kasie

by sd

i

dekret

Na-

zp.

59.831

komisyi; pienidze

zostay niewtpliwie cignite z funduszów winowajcy i ewiktora jego Skaryskiego, sdziego ziemi omyskiej. Naturalnie, po takiej sprawie tylekro napominany i karany

e

funkcy swoj

superintendent

utraci.

Posad

obj

Pie-

czowiek sumienny i pilny. Jedn z pierwszych chwalebnych czynnoci jego byo obliczenie skadów papieru stemplowego zwrot Skaryskiemu 427 zp. za arkusze, mylnie w niszej cenie policzone i nadpacone. Nastpnie w roku 1780 byy jeszcze wydane pozwy o sekwestra na Ruszkowskiego „byego" supdenta pro w. Ukraiskiej, a dobra gowski,

i

kautora jego Karwickiego zatradowane (o 50.000 zp.). Inni superintendenci nie dopuszczali si nigdy takich wykrocze. Trafiay si tylko uchybienia pomniejsze, atwo dajce si wytómaczy okolicznociami i znaczn liczb za-

trudnie.

W

1779 udzielone

r.

Ukraiskiemu

byo

ostrzeenie

superinten-

sumaryusze spónione raporta i w r. 1781 Wielkopolskiemu nagana za niedokadnie przeprowadzon indagacy (t. j. ledztwo). czasie za dalszym pisano mu w licie urzdowym „spodziewa si Komisya, dentowi

o

i

—

WWPanu

interesa prowincyi

egzekwowa

raczysz,

perintendenckich

Potem przeto

i

223;

A

18

str.

i

pilniej

sprawowanie tych obowizków sutak ku pomnoeniu dochozasugiwaniu dla siebie zalety" *).

i

str.

98.

ju

uagan na liczne

Prot. Ek. A

*)

117, 399, 492; A/17 str.

jako

lub

wierzy,

e

dokadniej

e

znajdujemy

nie

powierzone

obraca bdziesz

dów skarbowych, indagacyami

i

W

13

str.

i

superintendentów;

winnimy

rónorodne obowizki byy przez

—330; A/14 str. D y a r. sejmu 1784

327

651, 343.

ani jednej rezolucyi z karami,

491, 328; A/15 str.

str.

213, 588; A^ló

198 nich penione uczciwie

wymieni

i

Zasuguj

sumiennie.

oni przeto

na

nazwisk.

Tab. 229. Lista superintendentów

W

w

II

i

III

okresach (od 1779 do 1792):

Gruszecki do roku 1790,

prowincyi Krakowskiej:

potem Markowski. „

Wielkopolskiej:

„

Mazowieckiej:

^Jan Zembrzuski.

Ruszkowski do roku 1780. Lasocki Dyonizy do roku 1786,

w

potem Zajczek, a Filip

roku 1792

*).

Skaryski od 1774 do

Ruskiej:

„

Garlicki

1778,

po nim Pieglowski. Godlewski do 1780, Lasocki do 1783,

Ukraiskiej:

„

po nim órawski.

Tu dectwa

i

owdzie znajdujemy nawet chlubne dla nich wia-

Komisyi

daa

Komisya

dogldajc

gn

na

i

skutecznej

pilnie

siebie

rewidujcych komisarzy. opieki

Tak,

1779

r.

dla Godlewskiego, który,

przepisów co do sprzeday

zemst jeneraa

w

tytuniów,

ci-

rosyjskiego Szyrkowa, miano-

przysanych do domu

wasnej wsi Soskonfiskowanie 20 kozaków za tylu bodyszcze 100 koni funtów tabaki onierzom. Zembrzuskiemu owiadczono w r.

mia

wicie:

sobie

i

1782 „ukontentowanie" za projekt sztychowych cech do znaczenia

sukien

fabrykacyi

wyrazia „pochwa

i

polskiej.

Piegowskiemu Komisya

ukontentowanie" za uwagi nad pomno-

w

Lasockiemu wyraono te ukontentowanie za urzdzanie magazynów zboowych na Litwie; potem z powodu zoenia funkcyi komisya zawiad-

eniem

czya

handlu,

przesane

„o wiernem

*)

Kwitowaa

Rawska, ksiga Nr. 3

jego

1784.

urzdów skarbowych

Garlickiego

w

r.

Arch. Akt

pod dniem

42

Dawn. Warsz.

1792

przez

r.

lat

Komisya

C.

20

W.

199

W

sprawowaniu".

roku 1787 Piegowski otrzyma zapewnie-

wzgldach Komisyi

nie o

porcie Czackiego

wincy cile

bezwtpienia przecie sumiennie.

i

i

Ruskim Ukraiskim. Piegowski mieszka

z superintendentami

i

Krzemiecu, jak wida, nauczyciela

pro-

Cudzozie-

wysany podczas morowego powietrza w 1780 1781 r., mia stosunki

miec lekarz Molier,

w

ca

rewidowa wanie

dla dozorowania kwarantan

ciach

zaszczytne, bo na ra-

szczególnie

który

oparte,

mia

dostatnio,

przy swoicli dzie-

Wielkopolanina,

Róssela,

odbywa

który

prawne na uniwersytecie lipskim. Przy objedzie on; pozna si z zaproszonymi hr. Duninami, potem otrzyma konie do dalszej podroy, dostarczone przez studya

mem

Molier

koronnego,

pisarza

i

list

tendenta

Ukraiskiego.

o

uczonym

mu

polecajcy do Lasockiego,

O tym

ostatnim

nadzwyczaj

i

mówi

uprzejmym

i

superin-

Molier

(gelehrter

jako

und

ausserst dienstfertiger Mann).

Z pomidzy urzdników zarzdu prowincyonalnego, prócz wzmiankowanego Trzebiskiego, jeden tylko kontaregestrant pro w. Ruskiej (Lutomski) otrzyma surowe napomnienie „za przypuszczenie ydów do kontraktu o zboe, w chci mienia zysku". Komisya uznaje, e zasuy na oddalenie od funk„z litoci

cyi, ale daje

kar

oddalenia ze

i

ostrzeenie,

suby

cignie"

uchybienie

najmniejsze

*).

Z pisarzy komornych najbardziej wraa si wzmiankowany ju poprzednio (§ 84) Trembiski pisarz

exaktor zarazem.

i

minaa si u strog,

e

*) str.

cign

moe

A'24

str.

A

16

str.

stf.

11,

tylko

277;

729; A/24

von Warschau nach der Ukrane im 1804,

r.

z Lublina,

Komisya upo-

przykre dla

Trembiski tómaczy si chorob,

Prot. Ek.

148, 251;

grudniu 1777

niego o nienadesany obrachunek percept z prze-

„to

sekwencye".

W

w pami

16, 20.

str. J.

WPana

kon-

ale nie

wy-

275;

A/23

A/19

str.

722.

Wilh. Molier: Reise und 1781, Herzberg am Harz

1780

255;

J o h.

A/2l

str.

200

rcza si kasyerem

pomimo

i

W

chunku nie przysya. chodzia przez Lublin skiej i

to

ponownych zalece, obrar.

„kasa

Ruska prze-

ju w Warszawie stana, a Lubelwyznaczono mu termin dwutygodniowy; gdy

niema";

pomogo,

nie

kilku

maju 1778

i

wyruszy

w

Warszawy

z

lipcu

regent

(Pczkowski) na koszt Trembiskiego dla przeliczenia odwiezienia kasy, oraz dla przeprowadzenia ledztwa. Zapewne pienidze si znalazy, bo wyprawa regenta zakoczya sitylko skazaniem na kar pienin 400 zp. Ale z rat wrzei

niow

ponowiy si takie same nieporzdki, wic ostakazano pisarzowi komory Puawy w razie przekro-

tecznie

prolongowanego

czenia

Trembiskiego do wykrycie

sdu

deficytów,

branowskiego,

który

zp.

W póniejszym

sidii

charitativi

terminu

(d.

Komisyi;

oddalenie

i

22

grudnia)

zapozwanie

te musia uici do czasie

wykryty

brak jeszcze

zapozwa

nastpstwem sprawy byo-

5.932

by w zp.,

kautora

skarbu

a

Wy51.257

rachunkach sub-

których egzekucye

zaregulowano znów do Wybranowskiego, lecz wstawiao si za nim wielu posów sejmu czteroletniego; skutkiem tego Komisya umorzya pretensy, pokrywajc sum wspomnian z akcydensu 16-groszowego,

suby

t.

j.

z

dochodów dodatkowych

skarbowej.

Po Trembiskim w cigu caego okresu byo oddalonych jeszcze 11-tu pisarzy komornych, najwicej po trzech

w

r.

1782

jeden za

i

1783, ale ich przewinienia

zdronoci przy

rewizyi

gów

byy

znacznie lejsze:

ydowskich, oraz na

manifest niezadowolonych obywateli, poparty raportem superintendenta; li

ci

drugi za

si z rewizorem swojej;

Zbroka

i

czwarty

to,

e

zboem

stranikami, za

ze wsi pruskiej;

skonfiskowanem

nie raportujc

podzie-

zwierzchno-

gwatowne zabranie wocianina bya w tem zapewne jaka racya,

gdy Komisya, wyrzekszy oddalenie pisarza na skutek skargi dyplomatycznej posa pruskiego, zmienia póniej decyzy na przeniesieniu oskaronego w inne miejsce; i poprzestaa inni okólnikowo za przewinienie obowizków, zle sprawowa-

201

wykroczenia przeciwko urzdzeniom Komisj/i lub na

nie si,

przeoenie superintendenta

*).

Decyzyj dyscyplinarnych, przeciwko pisarzom

komornym

wymierzonych, naliczylimy tylko 10 w cigu lat 13-tu. Najwaniejszym faktem byo ledztwo, wyznaczone na pisarza komory Bohupol, Rakowskiego, w r. 1780: czy przegra na jego pasy? czy na obieTureczyzny hajdamaków do wykradzenia koni? czy, faworyzujc wojewodzie rosyjskiemu, Orowowi, przepuszcza podwody przez luk? czy puci bez ca do Wgier 40 dbów darowanych przez Potockiego Tekelemu? nie znamy wypadku ledztwa. Zapewne jednak denucyacya bya faszyw albo przesadn, gdy nie znalelimy decyzyi karnej w protokóach. innych razach szo o nie-

marki 100.000 zp.

i

czy gra

can donatyw sprowadza

jest

z

—

W

obecno

re wizy ach

przy

ków do usug swoich

expedycyi,

i

yda

bicie

ydów,

i

albo o

karczmarki, albo kontraktu

którzy

strani-

lub o zatrzymanie im pacy, o rusze-

pienidzy skarbowych,

nie

uywanie

o

burd

e

zapewniajc,

skadali,

nie

pospolit, np. o po-

atwowierne przepuszczenie

o

gó

maj, gdy wanie termin kontraktu ju by upyn. Oficy alici komory Nieszawa otrzymali zbiorow nagan za niezwaenie jednego transportu kawy **). Rewizorów komornych podpado oddaleniu 7 u, karom 8-miu; wanych przekrocze nie dostrzechodzio zwykle o brak pilnoci, czasami bya mo-

dyscyplinarnym

glimy

—

wa

trzewoci

o

rzami

lub

o

A/24

str.

612;

Aa8

A/24

str.

313, 317, 244, 728;

A/ 18

str.

322; A/ 19

683, 739;

str.

Prot. Ek. A/17

***)

24

A/21

277, 372, 724,

str.

**)

A

A

Prot. Ek. Sprawa Trembiskiego

*)

A/16

215, 229, 259, 321, 598, 651;

51;

obwinianymi

z

spólnictwie

pisa-

***).

str.

A

14

str.

str.

str.

302, 323;

A

19

str.

str.

str.

58; A/ 18 str.

338; A/16

str.

A/19

str.

163,

str.

832, 871, A/15

A/32

str.

A

251, 56;

str.

56, 211;

A/16

421

A/21

14

105, 185;

A/20

str.

str.

str.

308,

206, 378, 380.

135, 217;

A/16

16

str.

Inne:

149.

561;

A/15

str.

410,

A/17

str.

326;

190.

308, 481; A/19

787, 713, 715, 710, 313.

str.

251;

A

20

str.

48,

202 Exaktorowie czas

nie

watelów

i

w

ogólne "napomnienie

dostali

1776,

r.

uniwersaami przecigali, a przy odbieraniu... podatków od obykogokolwiek adnego kwitowego, ani podarunków nad

exakcyi

„aby

dawniejszymi

zamierzony

pod wróceniem in duplo (we dwójnasób) nieuchronnem od funkcyi oddaleniem". Pomimo to dali powód do skarcenia odddaleniem czterej: za deficyt albo nienie wybierali, a to i

nadpisanie sumy pokwitowego dymnego; a nagan i grobami podobnie czterej: za spóniezwykle zreszt usprawiedliwiane nie si z rachunkami albo za branie

dbalstwo,

i

—

chorob, a jeden „za uszkodzenie obywatelów przez swego utrat 100 zp. z pensyi z zasubstytuta" na bonifikacy i

groeniem animadwersy nego uszkodzenia

w

maków

wypadek znacz-

zabranie przez hajda-

czci gdy

dotrzyma,

nie

puk Buawy Polnej. nie mia siy zbrojnej,

zip.,

13.806 innych funduszów

i

tych z

zmniejszony

96.287

Latyczewskiej,

dla wojska,

przynajmniej

zwrócenia

mianowicie:

kasy

caej

od

By

oddaleniem.

Komendant Kamieca g. Witte

skarbowych.

zapewne

skarbu,

1777

r.

przekazanych na

i

sum,

jednak

obietnicy

powodu

tego

nadziej

robi

Exaktor nie

musia

by

by

tu winien

dopiero po

o któr Komisya Skarbowa wypadku pisaa do Rady Nieustajcej do Komisyi

wojskowej.

Móg

wcale, bo

góle

i

tylko

zoy

wic naley przyzna

rzetelnoci

raport,

exaktorom

co

te

i

W ogó-

uczyni.

przymiot

niepospolitej

*).

W

nowourzdzonej administracyi tabacznej zaszo naduycie na fabryce Poznaskiej w r. 1781: fabrykant Sznejkonig wkrca w tytonie som, piasek, sporzdza nieczyste i niedobre, a kontroler od kompanii tabacznej wyznaczony (Wosido) sprzedawa poktnie taki towar dystrybutorom, wy-

*) (i

A/24

A'13

str.

str.

12,

str.

112.

28),

A/21

str.

str.

A/16

179,

A/16 454,

str.

15;

A/14

str.

A/20 str.

111, 385, str.

A/18

str.

284, 355, 357,

774, 832;

142,

A

23

Busching

A

23

str.

str.

633

633, A' 24

Magazin XVI,

203

w

im karty

•dziera

ksigach

t.

i

Sprawa wykryt zostaa

p.

szkoda

przez rev/izora generalnego Grdzielskiego;

obliczona

Komisy a naturalnie zadaa od kompanii oddalenia obu winowajców w cigu dwóch tygodni, a tytunie rozkrci, tabaki zgnie lub spleniae albo z fabryki wywie,

na 1.674

zt.;

Wypadek

ogie zniszczy nakazaa.

albo przez

jak wi-

ten,

dzimy, przynosi chlub oficyalicie skarbowemu

kompromituje tylko antrepryzy tabacznej. Zreszt znajdujemy jeden przykad oddalenia, czyli raczej niedopuszczenia do funkcyi rewizora generalnego za to, po otrzymaniu nominacyi i

sub

e

nie

zacz

szawie

swemi

za

bacznych,

peni obowizków,

zaraz

z

interesami,

których

i

za

jeden

napijanie

Karami dyscyplinarnemi dotknici

wagi.

w Wardwóch pisarzy tafaszowanie si

przesiadywa

lecz

oddalenie

i

jeden inspektor

byli:

si bez woli superintendenta, powierzanie stempla ksig ydowskich manualicie i pozwafabryki (koreckiej) za oddalenie

na podpisywanie imienia swojego; jeden rewizor z

lanie

wiadomego powodu, jeden handlu

mach

i

„nie przyzwoitoci extorsye

tabaczny eh obywatelom

czynione"

gach winnimy pamita, i

kade

e

nie-

prowadzenie

za

Daway si sysze

powierzanie piecztki.

skargi na

niny

pisarz tabaczny

przy

ale

*),

szlachta

na sejstraników

przez

takich skar-

kady nowy ciar

pie-

niech-

ograniczenie swojej niezalenoci zbyt

tnie znosia.

W

czopowego

administracyi

w

dalenia rewizora browarnego

za ze sprawowanie si

jedyny

jest

niedopenianie

i

*)

pocztkowych str.

e

stranicy

prawide

tym

do 32

w

**).

okresie

urosa

samej admini-

Dyaryusz urzdowy sesya 174 16/10. chopom zasadzony tytu powyrywali (Wykad

1784

Ekonomiki

Pohtycznej.

Dufour,

1790

roku,

50). **)

A 20

w

Butrymowicz

twierdzi,

obowizków

w

Jakkolwiek liczba ogólna dymisyj

do 29, a rezolucyj dyscyplinarnych

NaX

wypadek od-

W^arszawie na raport regenta

str.

Prot. E 158, A/ 16

k. str.

A/IS 307,

str.

A

677, 16, A/17

19

str.

10.

str.

149,

A/24

str.

739, 741,

204 stracyi prowincyonalnej

e, by swoich

z

okresu pierwszego;

lepszymi si stawali.

urosn

siaa

miejscowej, nie

i

oficyalici drugiego okresu

kadym

przeciwnie, z

Liczba bowiem

liczbie lat,

kszeniu liczby oficyalistów, przy wzrastajcej ru

i

rokiem

muzwi-

rezolucyj karnych

wikszej

przy znacznie

wynika ztd wszakod kolegów

gorszymi

byli

Natura

pracowitoci Komisyi Skarbowej.

przy

cisoci dozoza wypadków

e

naduy dopuszczay si tylko jekarygodnych wskazuje, dnostki, a najbardziej gorszcych wanie oficyalici pozostali z lat

pierwszego

okresu,

podziaowych

zdemoralizowani

szczególnie

anarchi

Trembiski

Skaryski).

Nie po-

(jak np.

i

winnimy te o tem zahacza, e stanowisko oficyalisty na prowincyi byo czstokro niebezpiecznem przy cicej w krai

obecnoci wojsk obcych, która przemocy ssiadów. Komisya czsto te przesya skargi do Rady Nieustajcej: w r. 1776 „na gwaty przez wojska rosyjskie oficyalistom domierzone", w r. 1777 na uchylanie si oficerów markietanów rosyjskich od opaty ca i pogróki czynione i

trwaa

przy

^gwarancyi",

ju obcej

lat

kilkanacie,

oficyalistom;

w

dawa tyto

kryjomo,

r.

przy objawiajcej si czsto

1788

markietan rosyjski

na Pradze sprze-

a gdy to si wykryo,

komendant robroni „i owiadczy rugowa natychmiast oficyalistów, jeli si nie umkn"; sprzeda tytoniu praktykowaa si „w samej Warszawie nawet w paacu J. W. Generaa Romanusa"; w r. 1779 miasta Chmielnik, Jdrzejów i Piczów upewniay, markietani dystrybutorów skarbowych bij *) i t. p. Skargi na zachowanie si wojsk syjski

przysa

trzech ludzi

z

e

rosyjskich

byy

po razy kilka podnoszone

na sejmie 1786

r.;

marszaek z rozkazu stanów przesa ambasadorowi Stackelbergowi not; podczas zjazdu kaniowskiego sam Stanisaw August mówi Potemkinowi o excesach, popenionych przez jeden puk rosyjski: „w pokojach najlepszych psy nareszcie

*)

Interesa

Tabaczne ksiga Nr.

3,

skarga

kompanii z dnia 16/12

1778 roku, raport pisarza magazynu piotrkowskiego, Czarnomskiego z dnia

27/10 1779.

205 stawia,

w

a

stawia"

rozbiera domy,

innych miejscach

aby

psiarnie

*).

byy

Szczególnie dokuczliwemi

stosunki

celne nad pru-

sk granic. Co roku prawie oficerowie pruscy zakupywali w Polsce konie dla jazdy swojej; pdzc je przez granic, zwykle paci ca,

nie chcieli

byo

jc

sztuk,

i

dopuszczali

nie pozwalali nawet liczy, ile si czynów gwatownych, korzysta-

ze sabego obsadzenia granicy wojskiem koronnem.

sem dopuszczaj si gwatów nawet onierze reszcie

w

1786

w

przyszo

r.

Cza-

Na-

pruscy.

do awantury;

Krzepicach

rot-

huzarów pruskich de Wartenberg zosta porbany; wynika utarczka z komend polsk; pospólstwo nawet zrobio tumult. Zesany przez Komisy na ledztwo rejent Pczkowski doniós, „e w oficyalistach komory Krzepice winy nie upatruje". Nie wiem, czy ta awantura posuya za nauk, czy mier Fryderyka II i zmiana rzdu w Prusach wpyna poskromienie zuchwalstwa, do, e odtd nie znajdujemy ju przypadków gwatownego przepdzania koni. Niemniej, a raczej jeszcze wicej uderzajcym rysem zuchwaej przemocy Fryderyka II jest sekwestr, naoony na dobra zakordonowe samego podskarbiego Kossowskiego z powodu wyroku, wydanego przez Komisy Skarbow kor. w sprawie mistrz od

na

pretensyj ksicia

masy dóbr

w

a królewicza polskiego Karola do

Saskiego

byego

Polsce

ministra

„Status" pruskiego, de

Górne. Pod pozorem naruszenia traktatu przez przyjcie

wy

(przyznanie forum)

1786 r. aby Kossowski nie zastawia, cesy zeznawa, d. 7 kwietnia cej:

1)

pada maj

kaucyi,

jaka sta si miaa

*)

Kalinka:

sce z XVIII w., wyd.

tej

spra-

zwierzchno Regencyi Bydgoskiej pod wydaa dwa rozkazy treci nastpuj-

way

si dóbr swoich sprzedawa,

poniewa te dobra zawsze podgdyby poddanym pruskim bezprawno

w

Polsce,

Dokumenty do

2)

aby dobra

historyi 2-go

upaski. Pozna, tom X

król do Kiciskiego 21/3 17>