Wewntrzne dzieje Polski za Stanissawa Augusta, 1764-1794 : Badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego. [Tom 2] [PDF]

Zitiervorschau

1 i

1

^^° O)

lv^*SKii 1

TADEUSZ KORZON. ///

WEWNTRZNE DZIEJE

POLSKI za Stanisarara

Augusta

(1764— 1794).

BADANIA HISTORYCZNE ze

stanowiska

ekonomicznego

i

administracyjnego.

T WYDANIE DRUGIE, podug

pierwszego wydania Akademii Umiejtnoci z illustracyami i dodatkami. c~

w

Krakowie,

H32

3,o3Boaeno Ueii3ypoK).

BapmaBa, 5 A urywa 189G

7

9115 5!'

roia.

ROZ DZ IA

IV.

Handel. Co si dziao

32.

wao

z produkcj- rolnictwa, które dozna-

takiej troskliwoci, takiej czci

niemal bawochwalczej u na-

rodu szlacheckiego?

Po zaspokojeniu

on

albo

w

potrzeb

by

wasnych musiaa

spieni-

miastach krajowych, albo za granic.

wród narodu polskiego nie wygrodzia potnymi przywilejami, dopóki si nie zalepia

Dawniej, dopóki

si

szlachta

ycie narodowe rozwijao si wedle XIV udeku praw natury na podobiestwo innych narodów. synie z bogactw kupiec krakowski Wierzynek; w XV wieku dwóch innych kupców wyprawiaj z KraJan Slepkogil

swoj

idyll wieniacz,

kowa

adunek wosku,

W

i

i

miedzi,

oowiu,

wenianych, tudzie skórek wgierskich

wyrobów

lnianych

a do Briigge

1402),

(r.

kupiec Morsztyn handluje na wasnych okrtach z Antwerpi bankiew XVI wieku Bonerowie krakowscy i Hiszpani; rami królów i administratorami salin wielickich, a nawet arcy-

s

biskup

gnienieski, Mikoaj Kurowski

okrty, naadowane I

rzd

nie jest

saw Jagieo w Wewntrzne

zboem

i

wysya

misiwem do

(1402

— 1411)

Flandryi.

obojtnym na sprawy handlowe. Wady-

Nieszawie

dzieje Polski

1424,

Korzona.— T.

a II.

Wadysaw Warneczyk 1

—

w

Brzeciu Kujawskim 1436. zawierajc traktaty Krzyackim, waruj dla Polaków wolno eglugi

maych okrtach"

snych, wielkich lub

Jagieloczyk

w

roku

Muradem

reckim

szo zboe Nie jest

ni

te

a

polskie

win rzdu

wysp

na

Kazimierz

*)

sutanem

o handlu

tu-

czarnoi

Kaczy -

Cypr.

polskiego upadek

Po zdobyciu Konstantynopola

Czarnem. cya

traktat z

wa-

„na

bowiem Bialogrodu (Akermanu)

morskim, z portów beju

przepomnial

nie

II,

za morze.

zawierajc

1449.

zakonem

z

w

handlu na morzu r.

1455

Wene-

Genua, pastwa specyalnie handlowe, nie zdoay obroprzed strasznymi Turkami ani swych osad czarnomorskich, i

swych posiadoci na Archipelagu. Zamknicie Bosforu fanatyzm Osmanlisów na duDardanelów, barbarzystwo go zatamoway wszelk dziaalno handlow ludów chrzeciaskich, zniszczyy owoc ich dotychczasowej pracy, tchny martwot na cay obszar wód wschodnich. Poddanie si hordy Krymskiej sutanom byo klsk ostateczn dla pouani

i

i

dniowych granic ksztatujcej sie Rzpltej Polskiej. Odtd zaczynaj si harce tatarskie, wojny tureckie, które zjednay szlachcie polskiej wielk wobec Europy zasug i saw, lecz nie

doprowadziy do zupenego

dzie Sobieski

zada

cios

i

korzystnego tryumfu.

fatalny

i

stanowczy potdze

WprawTurcyi,.

ju z oczu posannictwo swoje szabl rycersk dla lemiesza, przeistoczya si na oligarchiczne ziemiastwo. Podole wic. Woynia nie miay adnej wielkiej Ukraina, znaczna drogi handlowej do zbywania nadmiaru swojej bogatej pro-

ale i

szlachta

wkrótce,

polska

tracia

porzuciwszy

cz

dukcji

marnoway

i

wród

pienidzy

Tern wikszego morze,

jedyne

swój plon rolniczy, doznajc niedostatku

podów natury. nabywa dla Polski Batyk mogo czy ze wiatem dalekim.

niezmiernej obfitoci

które

znaczenia

j

Szczciem odzyskaa ona wanie

*)

87); in

„Et trans

navibus

(VoL Leg.

I,

fol.

mar

in

wieku

cz

navibus magnis sive panris (Vol. Leg.

propriis navigarc 134).

w XV

ultra

mar

I,

a funthomczol... sint

Po-

fol.

liberi

Krzyaków niegdy zabran, wcielia do zwane Prusy Królewskie z obu ujciami Wisy

morza,

przez

Rzpltej

tak

Bya

1466).

(

w

i

niepraktykowana dotd

to najchlubniejsza, bodaj

historyi aneksya,

bo na dobrowolne

danie przewanie i

za-

Ogromne ofiary ponoGdask, gdy utrzymywa po 15,000 zacinego onierza

sobami miast zniemczonych dokonana. si

wyda

wojn 700.000 marek srebra, ale te otrzyma od Kazimierza Jagieloczyka przywileje pod d. 6 marca 1454 r. (P r v i 1 e g i u m Casimirianu m): nie tylko najszersz autonomi wewntrzn, nie tylko szacowne swobody handlowe, ale te prawo utrzymywania fortec}', prawo zamykania otwierania portu wilanego (nie morskiego), prawo zawierania przymierz}' z pastwami obcemi, i

na 13-letni

kosztowne

i

i

przyjmowania siejszych

i

wyprawiania poselstw

zasad

polityki

etc. Ze stanowiska dziprawa pastwowego dziwnie wy-

i

tworzcy przy ujciu gównej rzeki koronnej rzeczpospolit kupieck zbrojn prawie niezawis. Tymczasem szlachcic pruski z XVII wieku zapewnia, e nigdy

glda

przywilej

taki,

i

przodkowie nie utyskiwali na przywilej Kazimierzowy: „chyba

e

prostacy byli wielcy, którzyby nie wiedzieli, co si

za

w

wie-

pomyle g n o m n o s u m et probrosum by byo" *) I my te nie miemy nic zego mówi, ani pomyle o akcie, który zjedna cie dzieje, to

mówi,

nie tylko

ale

i

i

i-

i

.

miasta

Polsce

niemieckie

i

ca

nader

szacown

prowincye.

340 byl wicie dochowany i uszanowany przez wszystkich królów przez wszystkie sejmy polskie, za który Gdaszczanie wypacali si wiernoci Rzeczypospolitej

który

przez

lat

i

w

dobrej

cignli

i

zej

wielkie

doli

a

do ostatnich rozbiorów.

Prawda,

zyski z Polski, ale dlaczegóby mieli

e

szuka

szlachcica pruskiego do obywatela Wielkiego Xistwa lecz, wnioskujc z treci, okoo r. 1640 wydany) karta B, strona odwrotna. Odzyway si czasem róne skargi na Gdaszczan, zbijano je np. w broszurze: „ Myli rzetelne nad narzekaniem Polaków, tyczcym si mniemanego „monopolium"', czyli samokupstwa m. Gdaska, z niemieckiego przetumaczone 1774." *)

List

Litewskiego dany (druk bez daty,

si handlem! Korzystn bya dla nich opieka 1596, gdy Elbieta, królowa angielska, wypdzajc osad Hanzeatyck z pastwa swojego, jedyny wyjtek zrobia dla poddanych króla polskiego: ale wszelkie zjednoczenie trwale polega wanie na spólnoci zgodnoci interesów. „Wic jeli si dobrze z nas maj Gdaszczanie e per c o m m e r c a nasze (handel z nami) bogaciej. toby wyrodnymi byli baznami, eby mieli o odmianie w Pana przemówi powoany tene szlachcic pruski. I mówi mvliwa" prawd, bo w istocie nigdy, o ile nam wiadomo, Gdask nie okaza dnoci separatystycznych, nigdy si nie chcia od Polski oderwa. Nie tu jest miejsce roztrzsa w szczegóach: trudnic

strat,

w

polska, np.

r.

i

i

i

—

szkodliwem

czy cie

o

i

przez

miemy podnie Augusta

gaa

i

byo zagarni-

i

si

Wadysawa

jestemy przekonani o dba-

polskiego

znacznej

energii,

w

a

o polityk egoistyczn handlarsk, bo najprzód jest ona

dopuci do

takiego

wszystkie

bya

a potem

pooeniu naturaln, szlachty

miasta

Wierzymy nadto, e szlachta gdaskimi stosunkach,

e

upatrowa

popyn dzieje

„tak rzeki,

koronni

w

któremiby,

Polski

i

w

Ryg

i

w

eby

ich

nie

doszy za spraw bezrzdu.

czasie

bya na

litewscy

cho te i

konieczn,

wybornych zostawaa

e akom

jako

mogli, a Królewiec

moe

do jakiego

upadku,

inne

cami

kredyt,

e

Zygmunta

za

sprawie, która wymamiaa przeciwko sobie Szwedów. Nie miemy te oskara Gdaszczan

rozwinicia i

królewskiej

floty

IV, bo nie

wytrwaoci rzdu

Duczyków

Nie

najwaniejszego przeciwko nim zarzutu,

tworzeniu

przeszkadzali

oci

szkodliwem dla Polski

ile

Gdaszczan caego niemal spawu wilanego?

ich

obywatele

okry,

do

mijaj zdaleka

z kup-

hojny zwykli

Gdaska

— to

si

ldem".

mudzi Inflant Ryga musiaa by portem gównym jedynym z warunków pooenia geograficznego, ale mieszkacy nadniemescy nie koniecznie potrzebowali Królewca, kupcy bowiem zagraniczni utrzymywali swoje kantory w gbi Litwy. np. w Kownie, Wilkomierzu, a nawet w starostwie Pogowskiern, gdzie przy niewielkim porcie, przy rzece SwiDla

i

i

tej

(tak)

znajdowao si miasteczko, przez kilkanacie

Poga).

angielskich osiade (zapewne

Stosunki Niemieckiej

i

familij

Wgrami, miastami wewntrznemi Rzeszy Moskw odbyway si za porednictwem dróg z

ldowych, zawsze trudniejszych do przebycia i kosztowniejniby uboczne strumieto pomniejsze, szych ni wodne. nie bogactwa narodowego; gównem jego korytem zawsze

S

bya Wisa,

gównym

a

zbiornikiem

i

XV

regulatorem od

wie-

te jego przywozu najlepiej odbija si wzrost upadek zamonoci w Polsce. pierwszej poowie XVI wieku podobno z Korony do Gdaska „nie przychodzio nad 10,000 asztów zboa dlatego te peno wtenczas w Polsce bywao pusty;" w sto lat póniej, w pierwszej poowie XVII wieku, zwyky spaw wyXa

ku Gdask.

cyfrach

i

W

i

nosi okoo

asztów,

100.000

50.000 zt. intraty z i

5.000

zlt.

tej

e

tak,

majtnoci,

nie miewali."

„teraz

ma

nie jeden

z której przodkowie jego

Maximum wywozu zboowego

dosiga dawna Rzeczpospolita w pamitnym 1648 *). We wspomina trzydzieci par lat póniej pewien senator **) o tych czasach ju z alem: „Niech sobie przypomn ci, którzy pamitaj tern pora Wadysawa IV... jaka bya w Polsce affluentia rerum (obfito wszelkich rzeczy). Pachocy 'w karmazynowych starowieckich deliach, w upanach atlasowych ótych, wonice w takiche barwach chodzili; z

w

Gdaska, 128.790 asztów,

ostatnim roku swej wielkoci,

karety aksamitem niestrzyonym miasto

a

wewntrz biaym

cye paskie,

Boe

mój,

jakie

wierzchu,

obijano;

assysten-

gromadne byway!

Kiedy

oddawa in percekauzem, poczwszy a

brandeburski teraniejszy („wielki")

kurfirst

sona

o

zotogowiem

tureckim

po

skóry

hommagium

*)

List szlachcica

skiego karta

C4

precz

za

W. Xist\va Litewwywozu Gdaskiego, przez

pruskiego do obywatela

(strona odwrotna)

i

D;

tablica

Wasilewskiego w artykule „Gdask" (Niwa 1876, zeszyt 43, str. 492). **) Krzysztof Grzy mut o ws ki: Listy Mowy wydal A. Jabonowski (w ródach Dziejowych, tom Warszaw 1876, str. 113). i

1,

do Ujazdowa cale pola okryy assystencye paskie. ko defloruit (przekwito). Nie tylko u szlachty, ale

a r.

w

i

klasie

1600

móg

1613,

mieszczan objawia-

Starowolski powiada, e okoo mieszczanin dawa posagu za córk 100.000 zt,

zamono.

si podobna

(okoo 3 milionów na dzisiejsz monet), tor

Wszyst-

si zdoby

1620,

na

tylko

1629,

nawet

jeszcze

1655,

gdy

dawniej sena-

100 grzywien.

Konstytucye

16S3,

przepisujc

prawa oszczdnicze (lex sumptuaria), zabraniaj pod karami pieninemi mieszczanom uywania szat jedwabnych poszewek, futer kosztownych (okrom lisich i innych po-

i

soboli, rysiów, marmurków, pupków, safianu, jedwabnych pasów, klejnotów — wic to wszystko byo przez mieszczan uywane; w stanie miejskim za naturalnie znajdowali si kupcy. Yo u mina Legum w XVI wieku wspominaj nie je-

dlejszych),

l

dnokrotnie o kupcach cudzoziemcach:

Wielu Anglików osiedlio

Szotach."

sach królewskich, a najwicej I

wszystko

to

w

„Wiochach, Anglikach,

si

w

na zawsze

Pru-

Poznaniu.

—

„defloruit"

zmarniao!

przekwito,

Dla czego?

Ju

na schyku

dzy mieszczanami

suby

si od

trywania

i

XV

wieku

wywizaa si

Mieszczanie

szlacht.

wozów

wojskowej, od dostawy

wasnych murów,

nabywali dobra

ziemskie,

baszt które

byy obowizkiem suby

i

walka pomi-

podobno

„armaty",

a tymczasem

przedewszystkiem

rycerskiej,

nadto

usuwali

na wojn, opa-

obcione pozwalali

nie

si w miastach. Szlachta znów wymyla wci nowe zamachy na zyski handlowe kupców, pragnie kupowa wszelkie towary po najniszej cenie, a t cen wyszlachcie osiedla

musi

usiuje

moc

polityczn

i

ustaw prawodawcz.

w

Pierwszym, wielce oryginalnym, bodaj jedynym ropie

by

wynalazkiem

nach przez szlacht konie,

woy

polsk,

e

na

wszelkie produkta

Eu-

Jagiello-

—

zboe,

wasnego gospodarstwa za granic wywszelkie towary zagraniczne, do wasnego

etc, z

prowadzane, oraz

przywilej zdob\'ty jeszcze

uytku

s

szlachcicowi potrzebne,

tego dziwnego przywileju

zwalniajca

bya

„poddanych

ustawa Olbrachtowa z

za

przychodzcych na

kupieckich interesów, od

ce

i

1496,

r.

wszelkiego

króla

kmieci, a szczególnie szlacht,

prywatnych, nie

Pocztkiem

wolne od ce.

stanu...,

targi

dla

myt

tar-

W

tej pogowych nowych nieuwiconyh zwyczajem." staci ustawa miaa jeszcze charakter daru pieninego od króla poddanym wszystkich stanów z wyjtkiem kupców i

ju

Ale

z profesyi.

od 1505

e

wyranie,

uchwalili

e

(statuta

Ko-

procerum)

a Zygmunt Stary musia t zasad zastatucie (1507 r.) znacznemi karami pieninemi swoich celników

potrzeb,

pierwszym swoim

twierdzi i

w

podczas nieobecnoci

naoone tylko na handlujcych, od opaty wystarcza przysiga

wasn

na

o przeznaczeniu ich

w

s

ca

towarów

do zwolnienia

r.,

mono wadzcy

ronie króla Aleksandra,

i

starostów odstraszy

chty

i

duchowiestwa.

Zdaje si,

e

od

od naruszenia

wzgldem

jej

—

szla-

*) tej

ju

chwili

wolno

od ce

staje

si

przywilejem samej tylko szlachty (oraz duchowiestwa). Unia

Lubelska (1569) prz}'wilej ten zatwierdzia

a mu

zastosowanie

najrozleglejsze

i

**),

a praktyka da-

rozcigna na

handel

zagraniczny.

Waciciel

—

penomocnik oficyalista, szyper skada na komorze przysig, i towar do szlachcica naley, do domowego jest przeznaczony uytku, sam,

transportu

albo

jego

—

lub z

wasnego pochodzi gospodarstwa, Cieszy si tedy szlachcic,

cen moliwie najwysz, Ale

jake

móg

a

poborca

da pod zagroeniem kary

móg adnego ca

prowadzi

e

za

swój

a za obcy paci

ju

nie

surowej.

produkt

bierze

moliwie najnisz.

interesa swoje kupiec,

jeli

towar

w cenie wyszej, ni ta, najzamoniejszemu konsumentowi? albo jeli towar krajowy, przez kupca prowadzony, zagraniczny do

za

rk

jego przychodzi

jak dostawa si gównemu

*)

'*)

Yol. Leg.

Yol. Leg.

I,

fol.

II,

i

269, 298, 360.

fol.

772.

8

musia ukazywa si na targowisku

wywozowem

ciem

zagranicznem

obciony

byo), gdy tymczasem konkurujcy szlachcic przy niszej cenie móg wiksze zyski osign. Pozostawaa wic kupcowi klientela tylko w niszych coraz bardziej uboejcych klasach ludno(bo

i

takie

pobieranem

i

w zmowie „chudym pachokiem", który uycza swej krzywoprzysinej deklaracyi kupcowi. Tym ostatnim sposobem umieli czsto posugiwa si te droga naduy, oszukiwanie

ci, albo

z

przekupionym

ydzi.

szlachcicem,

skarbu

najczciej

*)

nierozumnym ze stanowiska ekonomicznego, a nawet pastwowego, by ten przywilej, szkoda jednak przeze kupcom wyrzdzona nie bya tak wielk w rzeczywistoci, jakby si na pierwszy rzut oka zdawao. Ca bowiem polskie, tak przywozowe, jak wywozowe, nie miay charakteru ani protekcyjnego, ani zakazowego; byy jednem ze róde dochodu królewskiego, nie przenosiy zdaje si nigdy 3% od ceny towaru mog by porównane do dzisiejszych konsensów, opat patentowych lub gildyjnych, którym dzi podlegaj sami kupcy, a które nigdy Jakkolwiek niesprawiedliwym

i

i

w

Polsce nie istniay.

dogodnoci

handlowe, korzyci,

czk

Znajomo

jakie

zajty,

z

szlachcic,

cign

ze

handlu

swego

zdoa wytrzyma t

kupiecki

szlachta uspokoia

si

w

Lecz walka nie ustawaa,

wzmagaa *)

pretekstem

fachu,

kredytu

rozleglejsze

stosunki

mogyby zrównoway niewiadomy, rol

przywileju.

i

te

woja-

Moeby wic

stan

jedne niesprawiedliwo, gdyby

nienawistnych

zawzito

dla

niego uczuciach.

szlachty przeciwko

kupcom

si.

Od opacania ca na komorach szlachta woln bya; pod tym ydzi kupcy znajdowali szlacht którzy dla nich pod swojem i

swemi brykami zakupione na jarmarkach lipskich, frankfurtskich t. d. towar}'- do swych domów sprowadzali kupcom podug ausztuków (Auszug) na jarmarkach im danych dzielili, a woy, konie inne produkta krajowe opacie ca ulege, szlachta z wojskowymi pod swem imieniem przeprowadzali, biorc opat od kupców mniejsz, ni co wynosio." Moszczeski: Pamitniki wydanie 2-gie, 1863 upaskiego, str. 27, imieniem

i

i

i

i

Dwaj Zygmuntowie miarkowali t zawzito i starali si nienaruszonemi prawa stanu miejskiego. Zygmunt August kae wojewodom czyni „cen kupiom", ale nie ina„wezwawszy ku temu radziec czej jak na ratuszu miejskim awników starszych rzemios... kromia zboa, którekolwiek

utrzymywa

i

na targ

kmiotki

przez

bywaj woone"

poddane

inne

i

*).

Gdy za nastay rzdy królów, naprawd obieralnych, coraz bardziej w swej wadzy ograniczanych, wtedy szlachta, zdobywszy przemone znaczenie w Rzpltej, pokonaa mieszczan i

i

wywara na

sw

nich

Ju

grzeszn nienawi.

czasów

z

czyta Sztaszic kilka listów do Jana Zamoyskiego „od rónych cudzoziemskich, osobliwie od angielskich kupców, z których jedni w Polsce sadowili si, drupierwszego bezkrólewia

dzy po naszych czas

miastach

si

doprosi

wiedliwego kanclerza"

a przez

lat

pobici

20

w

Na kadym

nowione

byy

„p

To

jeszcze

a e c

r

e

puspraspra-

w

ka-

ludzie ku-

cige domagania si, aby starerum", t. j. taksa na wszelkie 1565 wydan bya konstytucya,

oraz

(!).

towary.

sdzie

niemal sejmie,

dej niemal konstytucyi znajdujemy narzekania, pieccy kraj zuboyli

na

i

mogc, wzywali pomocy

nie

**).

Ci pod-

miewali.

skrzywdzeni,

bdc,

blicznej drodze zupieni

wiedliwoci

skady

wielkie

bezkrólewia od szlachty

i

w

a r.

zakazujca „kupcom naszym koronnym stanu wszelkiego wywoenia za granic wszelkich towarów matych wielkich. Sejm 1620 r. wyznaczy taks na róne towary bardzo nizk, niedorównywajc kosztom kupna transportu z zagranic}', szególnie na Litwie. Mieszczanie wilescy, wysyajc poi

i

selstwo swoje do senatorów cyi

miast

i

tarskim sze

w

niemoliwo wykonania handlów:

y,

„Musieliby

1611

)

*)

w instruk-

ludzie

w

polach

sposobem

abo jako oni Hunnowie, Goci, Wandalowie

róne nacye rónych pastw

!

tlómaczyli

r.,

taksy bez ostatecznej ruin)'

tej

Vol. Leg.

II,

fol.

688,

str.

sobie

J.

in-

szuka, abo i z dziemi

50.

Staszic: Uwagi nad yciem

tai

Zamoyskiego,

str.

54.

10

w

kozactwo

go sz

i".

wzgldem

pod tym

jest

w

odprawiona

komisya,

rej

te na róne sposoby, e „drosi przez kupce" *). Najoryginalniej-

Dowodzili

rzeczy nie dzieje

stanowia co do towarów szynkarz

i

w i

Warszawie

miastach

infidelis,

Mci

K.

J.

27 maja

t.

kady

i\,

któ-

po-

kupiec,

n cola, tak chrzetowarem handlujcy wobec urzdu grodzkiego

a,

jako

i

jakimkolwiek Rzpltej,

i

juramentum,

oddal

miejskiego

d.

moc

1643,

r.

zagranicznych, „aby

kramarz, tak a d v e n

jako

cianin,

konstytucya

a

ydzi przed urzdem

e

wojewódzkim, towar swój tak bdzie przedawal, jakoby po strceniu wszelkich kosztów nie bra wicej zysku, jeno, jeeli krajowiec,

chowanie i

przybysz,

jeeli

7;

Co si ma rozumie, aby ju

sta.

e

cla

wszystko

J.

familii

z

jeeli tej

swojej

K. Mci Rzpltej spawiedliwie

w

Widziano

swoje,

5;

konstytucyi

tej

zapewne

niewierny, 3 od

kwarty zysku wyi

pac

opatrowal,

oddawa bdzie"

mdro

**),

niepospolit,

kazano j „we wszystkich punktach obserwowa" w roku 1661, a na Litwie reasumowano wszystkie ustawy taksowe XVII wieku w 1676 roku; nie pomylano tylko o tern,

gdy

3%

W

7%

paci

czy kto zechce za

krajowcowi, jeeli bdzie

móg kupi

u niewiernego? taki to

sposób radzono o fakcie olbrzymim, powsze-

chnym, nieprzepartym, w poowie bowiem XVII wieku objawio si podwyszenie cen we wszystkich krajach europejskich skutkiem nadzwyczajnego zwikszenia si iloci srebra, które co dwa lata przywoonem byo z Ameryki na „srebrnych flotach" hiszpaskich. Nie robimy ztd jeszcze zarzutu szlachcie owoczesnej, poniewa wiedza ekonomiczna i finansowa bya we wszystkich krajach nader ubog, a z wyjtkiem specyalnie handlowych miast i pastewek kupcy nie doznawali nigdzie sympatyi i opieki tak u rzdów, jakote

*)

Protest

kupców wileskich z 1621 i\, r., tom VII, str. 442.

w

Kwartalniku Hist. 1893

et

inductis."

**)

Vol. Leg.

IV,

fol.

75, str. 39,

tit.

wyd.

Ant.

Komisya

„de

Prochaska pretiis

rerum

11

Zaznaczamy

u szlachty.

daa

tylko,

uzdolnienia, ale

nietylko

e

szlachta polska nie posia-

nawet instynktów potrzebnych

do kierowania handlem.

wynosimy przed trybuna historyi wieku, kiedy wszdzie objawia si widocznie troskliwo rzdów o handel, kiedy wszyscy bada stosunki handlowe monarchowie zaczli studyowa

Skarg przeciwko

niej

dopiero od drugiej polowy XVII

i

w

swoich

mówimy

Nie

krajach.

przytoczy winnimy wybornego

o

Anglii

i

Holandyi,

Ludwika

szlachcica

ale

XIV.

dwa tygodnie prezydowa w conseil de Commerce, zaoonem w r. 1662. Leopolda I, cesarza, który pomimo który co

cikich wojen

w

Wiedniu,

z

Turkami,

„wielkiego

zaoy Commer z-C o

kurfirsta"

kada kompani Afrykask

i

1 1

giu

e

m

brandeburskiego, który za-

urzdza

kolonie

aw

odno-

dze Gwinjskiej na Brzegu Zotym, królów duskich, szwedzkich, nareszcie

carów Moskwy,

uwaali si za pierw-

którzy

szych kupców swojego pastwa, zasigali rady swoich „goci" i

powierzali im

poboru ce

t.

i

znaczn p.

Piotr

wadz w za

zakresie policyi handlowej,

Wielki

wród

licznych sw oich 7

stara o rozszerzenie spotgowanie stosunków handlowych zaoy te kolegium handlu w r. 1715 *). i

Od kogó si informowa o potrzebach tychczas

winien

tej

epoce

rzd

i

sejm polski

warunkach handlu? Pomimo czynionych donie wiem. Przedmiot taki najbliej poobchodzi zarzdy skarbu, ale przegldajc spis i

poszukiwa

by

w

—

podskarbich wielkich, tak koronnych, jak

W.

X.

Lit.

nie na-

przywiodo nam na pami czy teo^ ekonomiczn, czy reform handlow i finansow. Niech mi wic przebacz ich cienie, jeeli niesuszpostpowego rozwoju stosunków ekonomicznie powiem, nych Europy nie znali i nie rozumieli. A tymczasem od poowy XVII wieku dokonywa si przewrót ogromnej doniopotkalimy adnego

nazwiska,

któreby

e

*)

Voltaire:

Kostomarow

Siecle de Louis

XIV;

Beer,

(Ilcropia ToproB.iH Mock. rocy^. b-

Droysen, Storch, XVI n XVII b.).

1

I-

— wytwarzao

niosoci

si gospodarstwo pienine, kredyt, powe Francyi Mantague w An-

lityka handlowa, dziaali Colbert

merkantylici

pisali

glii,

w

Znalelimy wprawdzie

by

majcy

za granic

wychodziy",

nie

wia naiwnoci:

„eby

ci

kupcy,

albo

w

inszych

woy w Gdasku, obligowani

daj,

w

Polsce

byli za te

w

r.

t.:

wy-

niby

merkan-

powinien...

eby

pienidze

którzy

sposób zadzi-

to

towary

swoje

lub

miastach koronnych prze-

pienidze insze towary, które si

kupowa";

znajduj,

nie

wskazówki, co czyni „obligacyi" nie sucha.

p.

zasad,

podany na

ale

1717

stycznia

1

wprowadzonym"

„W. podskarbi przestrzega

tyln:

rkopimiennej

nocie

dotyczcy, od

„Przedmiot, handlu

konanie

i

kameralici.

i

jeli

trzeba,

przytem

adnej

niema

kupiec zagraniczny takiej

czytamy tylko o ciach, mytach, sposobach ukrócenia przemytnictwa, naduyciach znoszonych, a wci odnawiajcych si, przepisy fiskalne i usiowania ku zabezpieczeniu dróg od „ludzi", albo „kup" swaZreszt

wolnych. Nareszcie zadano jeszcze jeden cios

mu — zohydzono

go wobec kraju

lekkomylnoci

i

pych

szlachectwo

szlachcic

handlami

i

on sam

dla

traci,

szynkami si

miejskie odprawuje; i

sejm

dóbr

i

i

r.

jeli,

ziemskich

nie

kupieckie-

prawodawstwa. Z grzeszn 1633

jego,

e

„kady

miecie

osiad)',

uchwali,

bdc w

bawi miejskiemi

potomstwo

stanowi

i

magistratus

podtenczas spodzone,

moe nabywa"

*).

Pogarda

kupców wesza w obyczaje; urobio si przysowie o miekwart. okciem

rzeniu

i

Objawy podskarbiowie,

takie

ani

starcz nam za dowód dostateczny, ani

senat,

miaa dokonywanych

w kocu

nomicznych; handlowych

i

e ani

sejmujca szlachta nie rozuXVII wieku wielkich prac eko-

finansowych na Zachodzie.

A wa-

wiaty mógby podwign donie tylko rzd troskliwy tknit miertelnymi ciosami zamono krajow. Nadeszy i

•i

Vol. Leg.

III,

fol.

806.

13

bowiem nieszczcia Jana Kazimierza, potem wielka wojna wojsk

pónocna, spustoszenia

nieprzyjacielskich

i

kilkakrotnie

pojawiajca si zaraza morowa (1655, 1709, 1711), która zabraa przynajmniej poow ludnoci miejskiej. Wszystkie miasta,

wyjmujc Krakowa, Wilna, Warszawy, Lwowa leay

nie

w

gruzach, fabryki, kopalnie, rzemiosa upady,

niektóre

handel

te stan

handel

wywozowy na wiksz skal

zni-

zamrze musia. Zwycitwo, odniesione w XVII wieku przez szlacht nad sabszym Gdy burze miny, nie przeciwnikiem, byo icie tragiczne. byo ju Szotów, ani Anglików po miastach polskich, nie byo

ky

do szcztu:

Polaków, dzili. i

to

cob}'

i

prowa-

Pozostao tylko kramarstwo, drobne kupieckie facyendy, rkach ydów. „W miastach znajdziemy, cho kilka

w

domów, sawnych dawnym, wielkim

polskich kupieckich

i

ob-

szernym handlem? Z pomidzy nawet kupców znjduj si tacy, którzybjr zgromadzeniem i wyprowadzaniem krajowych za granic produktów bawili si? Jakby dawno sabe, ali przecie jako tako kraj zasilajce ustay kanay, któremi zoto

wpywa, gdyby zbó. woów, koni, wieprzów, potaów sama za granic nie wyprowadzaa szlachta, wosków gorzaek ydzi! Cay sposób przemysu

z zagranicy

drzewa

i

a skór,

i

gorzak, piwo robi szynkowa, a innym do wyprónienia beczek swych wiernie dopomaga, co nie miejskiego

jest:

potrzebuje

owej

i

ustawicznej pilnoci kalkulowania

statecznoci, jak handel"

Jakie zyski przedmiot

osign

handlu

szlachcic zwycizki?

ju

na jedynem

ukazuje si za czasów Saskich

asztów

1715, a nawet 2392

w

i

w

w

r.

Oto,

targowisku,

w

asztów w roku najwysza za cyfra

cyfrze 3492

1737,

W

roku 1740 X. Pam. Hist. Po lit. 1783, str. 596. dziele: „wiat we wszystkich czciach wikszych

*)

przytem

gówny

Gdasku,

ubieski w szych,

pracy

*).

to

jest Europie,

bogata

nie jest

ców, Ormianów

Azyi, Afryce

i

ydów,

w

i

Ameryce,"

II,

kupców wasnego narodu,

którymi

napenione prócz duchownych

i

ledwie

ale

mniej-

„Polska

378, pisze:

nie wszystkie

niektórych królewskich.

Wad. i

najwicej Niem-

miasta

w

Polsce

14

wywozu

dosiga 54.175 tasztów (w r. 1724), a wic ani poowy najwyszych cyfr z wieku XVII! 33. eby si handel móg podwign z tak rozpaczliwego stanu, trzeba byo nasamprzód przeksztaci, albo raczej uksztaci pojcia szlachty, wypleni jej fatalne uprzedzenia, owieci umysy zaniedziae, zasklepione szkaradnym systemem wychowania jezuickiego. Obaczmy, o ile zadanie to rozwizay literatura i szkoa zreformowana po zniesieniu Towarzystwa Jezusowego. z

tej

Pierwszy

powany

wyszed

handlowej

w

epoki

i

dobrze

obmylany gos

w

materyi

jeszcze przed obiorem Stanisawa Augusta

niemae zasugi wydawcy pisarza M t z 1 e r a de K o o f jego „Nowych Wiadomociach Ekonomicznych Uczonych" znajdujemy obszerny pouczajcy artyku p. t.: „O sposobach ustanowienia handlów w Polsce przyprowadzenia ich do doskonaoroku

1758 od cudzoziemca,

wywiadczy

Sasa,

który

przybranej ojczynie: od lekarza, drukarza,

i

i

1

.

W

i

i

i

ci"

(str.

75

— 115).

e

Autor artykuu kadzie zasad,

rzeczy lub towarów,

które z kraju

wychodz, powinien

„zysk prze-

wysza

wydatek na cudzoziemskie towary, które wzajemnie pastwa przywiezione bywaj"; ale potpia monopole; nie do chce, aby zakazywano wywozu pienidzy. Najskuteczniejszym sposobem do pomnoenia bogactwa narodowego bdzie: mie w domu, cokolwiek doma zrobi si moe, a wic zakada manufaktury wasne, zakada fabryki i zbudzi ze snu ludno przez wychowanie, zacht, przywileje, utworzenie wielkiej Kompanii kupieckiej, np. do wyzyskiwania kopal. dla tego Monarcha powinien wiedzie o obrocie handlowym i

kupcy powinni skada rzdowi tabele o swych operacyach. Towary powinny b} doskonae i tanie, wic naley ustanowi rewizorów i wyznaczy nagrody za dobro wyrobu. Potrzeba te mie na oku kupczcych zboem, by nie dopuszcza r

urzdza

do droyzn}', jest

ogoszenie

wanie

w

dobtym

granicznego

jarmarki, ale nie wielkie.

tolerancyi

da

dla wszystkich

Zalecanem

wyzna, utrzymy-

dróg mostów. Co do handlu zaurzdzenia tatyfy protekcyjnej w ten spo-

stanie

i

15

iby co od towarów wywoonych byo mniejszemu ni co od przywozu lub transirtu, zawierania traktatów handlowych z innemi pastwami, zaoenia nowego portu „w Po-

sób,

(Podze?),

langii"

poprawienie

nowi „Collegium

Nareszcie do kiero-

monety.

wnictwa naczelnego sprawami

handlu radzi usta-

polityk

i

Kupieckie"

(Rad handlow, czy

mini-

steryum handlu).

Któ

e

cay ten program jest mdry, stanu wiedzy owoczesnej godny, pooeniu interesom Polski owoczesnej odpowiedni? Zdawaoby si, e spoeczestwo poz nas nie przyzna,

i

winno go byo przyj bez rozpraw i natychmiast w wykonanie wprowadzi; oczy powinny si otworzy od razu; a zasona, z odwiecznych przesdów utkana, spa na zawsze. Pokazao si atoli, najmdrsze nauki nie mog si przyj w reformach spoecznych na gruncie nieprzygotowanym, bezsilnem jest objawienie z zewntrz przychodzce, dopóki spoeczestwo z siebie nie wysnuje nowych zasad w powolnym procesie rozwoju. Autorem artykuu niewtpliwie by cudzoziemiec, zapewne sam Mitzler; Polacy rozumowali po-

e

e

e

dug

innej

wcale

logiki.

Wprawdzie ju od sejmu konwokacyjnego, od reformy szlachta objawia wyran troskliwo o po-

Czartoryskich

dwignienie programatu

i

rozwój

handlu;

byy nawet

w

powyszego ustp} wprowadzane, ale zasady 7

niektóre

czyn

i polityki handlowej trzymay si uporczywie dawnego oyska, jednostronnego zapatrzenia si w interesa rolnictwa.

naczelne ustroju ekonomicznego

Rozprawy o handlu rozwijaj si tycznej

i

dopiero

politycznej

w

nas epoki, a do najwikszego

literaturze

teore-

drugim okresie badanej przez czasach

dochodz oywienia

Tycz si

sejmu czteroletniego.

w

one zatem kraju

w

ju

uszczu-

plonego pierwszym rozbiorem.

Antoni Popawski uznaje handel za „czstk Ekopowica mu dos} obszerne ustpy nomii Politycznej" w swej ksice. Czytamy w nich, e „handel w niczem zboX.

T

i

16

gaci dóbr

ziemskich,

t.

j.

onych

bogactwa

pomnoy

nie

moe... ...Jeeli

e

handel

gbsz wemiemy

na

narodu

rolniczego

pomocny bdzie

tyle

uwag, przekonamy

si...

tene naród zbogaci

tylko

wikszeniu agrykultury jego... odradzaniu bogactw skonsumowanych... Sprzeda atwa patdobra uczyni rolników zamonych do podejmowania znacznych ekspens gospodarskich... Wic handel powinien by uatwiony zupenie wolny... bez opowiadania, rewizyi, dogan (komor) Któ kontrabandy, bez adnych oplacek... potrafi, ile

p


(victum)

koni na utrzymaniu

—

skarbowem; groba Chreptowiczowi wszystko to w ksidze rozmaite papiery alfabetycznie uoone'' t. I, str. 19, 20, 27,

w

roczn

ywnoci

hr.

;

wykazuj pod dniem 24

12

1774

kadetów

17,

a

27/3 1775

kadetów 23.

sytuacy rysunki wolnej rki,, udzielane przez Ludnickiego, geografi, geometry teoretyczn jzyk niemiecki przez X. Szczyta, arytmetyk geometry praktyczn przez Hizber„Regulament

dawania

lekcyi"

obejmuje:

i

i

i

ka,

formowania charakterów

(kaligrafii?)

przez Kuleszewskiego,

fektowania

przez Lobro, musztry przez porucznika Brenera, algebry przez Gerace.

wicej.

Sdy

podróników: Coxe: Travels

I;

1

Bernoulli u Liskego 207.

nic

247

pierni, w Szawlach fabryk pócien, w Brzeciu Litewskim, fabryk sukna o 7-miu warsztatach, w Sokóce osadzi jakich

fabrykantów

w

bryki grodzieskie,

raczej

czyli

W

rodnicaiosona.

wieo

obszernj"ch

nych budynkach; a najznakomitszem jego dwie

wzniesio-

byy

dzieem

fa-

H o-

osad}' fabryczne:

stoowych, mówic sowami Wybickiego, Tyzenhauz: „jak na wielkim warosona, miejsztacie przemysu swego zaoy pracowni.

w

sce

przelicznej

prawdziwej

cywilzacyi.

w

mogaby si

rwystawia mi

blizko Grodna, gdzie najwicej

dolinie

zaoy,

miao swe warsztaty

kodzielników obraz

dobrach

tych

Horodnica (przedmiecie Gro-

Do

mieci" *). dokadne wyobraenie powzi moemy z zaczonego widoku Horodnicy, wykonanego akwarel w r. 1789 przez geometr Adama Todta, oraz z planu m. Grodna przez tego geometr dna)...

w

r.

Amsterdamie

1797 sporzdzonego.

Rozgldajc si

gamy nasamprzód

w tych mnogo

bliej

ich

i

manufakturach,

spostrze-

W

rónorodno.

1777

r.

Stanisawa Augusta naliczono tych fabryk grodzieskch 15, w d. 1 lipca 1780 r., gdy odbierano je Tyzenhauzowi, liczba ta wraz z Brzesk i Szaw elsk dosza do 23. Wyliczamy je podug spisu obrachowania urzdowego **): 1) fabryka Zota. 2) Persyarska, 3) Sukienna Gro-

podczas

wizyty

T

i

dzieska,

4)

taka

Brzeska.

5)

Pócienna Grodzieska.

6) ta-

ka

Szawelska, 7) Kamlotarska, 8) Ponczosznicka, 9) Koronkowa, 10) Kapelusznicka, 11) Karetarska, 12) Bixmacherska, 13) Igielnicka,

sinicka,

14) Szpilek,

20) Drukarnia pócienna,

wy, 23) Garbarnia. westyarnia,

15) Kart, 16) Napilników,

18) Farbiernia sukienna,

19) Farbiernia

Mo-

21) Blech lniany 22) Blech wosko-

Nadto bya jeszcze oficyna warsztatowa,

spiarnia,

magazyn rónych materyaów

Raczyski: Obraz Polaków Polski w Archiwum Gówne Królestwa ksiga Nr. manufaktur Grodzieskich dnia 31 lipca 1783 *')

**)

17)

jedwabna,

i

i

sklep

XVIII w. V, 27. 100 pod tytu.: roku znaleziony."

„Stan

248

e

jem}' si,

e

salach,

Od B ernoul

bwatny.

manufakturny

l'e

go

dowiadu

*)

fabryka jedwabna liczya 62 warsztaty

pasy

24 warsztaty,

na

polskie

e

fabryka

fabryce

zotego

drutu

i

w dwóch

zatrudniay

persyarskiej

skadaa

srebrnego

wyrabiaa galony wynalazku samego grodzieska sukiennicza miaa 24 warsztaty króla, e fabryka zakres produkcyi Grodzieskiej wchodziy tedy wyroby t. d. zbytkowne: ordery, siatki na konie galanteryjne, wykwintne

si

10-ciu warsztatów

z

i

W

i

i

tasiemki do lasek, sznurki

szlify,

Rosyan, guziki zote

kamelerowe

i

due

atlasek,

kitajka,

muliny

i

dyma,

materye

bite,

umiemy jednake

Nie

gazy.

szlaki,

jedwabne, a zarazem

chustki

kami, hafty,

wosów,

do

niciane

porte-epees

zote,

dla

mae, wstki jedwabne weniane,

i

kamizelki ze szlaatlas

pikowy, pó-

grodetury,

aksamity,

orzec z której

i

z czy-

dywan, znaczony na czterech rogach fabryki jej literami A. T., a po obu kocach herbem jego, Bawol. wedle wyjanie udzielonych przez potomka spadkobierc, KonstanMoe z persyarni horodnickiej. Datego hr. Przezdzieckiego. pochodzi

i

dywan w czciowej reprodukcyi z nadmienieniem, e szeroko jego wynosi 2,33 metra, a dugo jest trzykro wiksza 6,, metra; e jest tkany strzyony; wreszcie, e barwy

jemy

ten

i

)9

s w w .

bardzo

ótym,

tonie

rodku

tak

w

delikatne

i

po

gustownie

wielki bukiet.

po jednej

stronie

niebieskim, a przedziela

je

Robotników naliczy Coxe 3.000

**)

samych warsztatach, jakote po wsiach okolicznych;

dozorujcych

i

kierowników

ziemcy: Francuzi kienniczych,

w

Wosi

i

Bylito

70.

malowania,

do

Belgowie i

wycznie

jedwabnych, Niemcy

warsztatach

Szwajcarowie przy bielnikach

by

dobrane,

—w

drugiej

t.

d.

cudzo-

w

su-

lakierowania,

Dyrektorem

zabudowa

major de Sacco z Werony, inspektorem generalnym Becu,

podobno niemiec rodem z Berlina, znany ju nam buchalter Manufaktur Wenianych, zawizanej w r. 1766

Kompanii

pod prezydency Zamojskiego.

*) N

*j

Liske: Cudzoziemcy

Coxe: Travels

etc.

w I,

Polsce, 207

220.

— 210

~W^7M?

RjIIITjI

zw

1

e

i

e

a

wzi

mitr,

starostwo

i

regiment

**).

W

przemówieniach

dosyszelimy przecie patnych odgosów; przeciwnie, wyryway mu si okrzyki bolesnego uczucia jak np.: „Pogódcie si panowie a reszt Polski rozbierzcie"! (gdy Antoni Sukowski znacznej darowizny ce dla swojego miasta Leszna), albo przeciwko Augustowi Sukowskiemu: „Podobno si temu projektowi (banku) nikt nie sprzeciwi, bo jestemy pewni, nikt pienidzy nie da; dowiadczya tego jego z

tej

epoki nie

da

e

Polska,

*)

e

publiczna wiara vacillat

Dyaryusz

1766, sesya 41

wrotna: Prot. Deleg. akt limity,

sesya 115 z dnia 8 6 1789 **) f.

238.

Dz. Cz.

S.

G.

str.

i

takie

z dnia 27/11.

piszemy

prawa.

karta dd/2, strona od-

Konstytucya Dyar. Seym.

Ord. Warsz.

217.

W. sesya 215

z dnia

30 12 1789. Vol. Leg.

VIII,

269

nam Pomidzy

jakie

r.

znalezionymi

papierami,

1794, nie

wasny

publiczne dobro, ale

nie

w

dyktuje interes"

ambasadzie

Godnem te

masz jego kwitów.

*).

rosyjskiej,

uwagi,

jest

e

na sejmie czteroletnim, i to juz po delacyi Poniskiego, bo w r. 1790, Jezierski wystpi! z wnioskiem, aby sejm kaza stan bankierom buchalterom przed sob. aby ci wyznali, którym obywatelom polskim wypacali pensye cudzojakie i

i

aby ksigi swoje pod przysig od r. 1768 komCzy podobna przypuszcza, aby si kto odwaa na podobn propozycy, gdyby wasne jego nazwisko figurowao na licie przedajnoci? Przypuszczenie takie staje si prawie niemoliwem, gdy zwrócimy uwag na charakter mówicego jowialny, rubaszny, niezdolny do gitkoci

ziemskie

i

**).

portowali

szczero

Czujem}*

dyplomatycznej.

i

pewno

kim arcie np. gdy opiera si uwolnieniu od tent

szlachectwa

znacznej

opaty

nobilitowanych,

liczby

w

siebie

za

a

ta-

pa-

potem

„Odstpuj od opozycyi, ale pamitaj JW. Marzasugi caego nie wysuszyy skarbu, bo jeeli W. Pan przez swoje cnot skarbu nie bdziesz broni, rozbior go wszyscy ja razem z nimi bra bd". Co do epozreszt wszelkie powtpiewaki za sejmu czteroletniego owiadcz}*!:

szaku, aby

te

i

nie

ustpi

w

musi

wiadectwa X. Kalinki, który

obec

z tajnych archiw*ów pruskich

e

pruskich nie pobiera,

sinfego o poyczki,

znajdowa

*)

sesya 65, **) str.

e

si,

nikt

pensyj

zgaszao si do Lucchekategoryi Jezierski si nie

ale

w

i

tej

***).

e

Nie twierdzimy,

sowach

przekona

kilka osób

by

jego zawsze polega

Pr. str.

Deleg.

Zag.

VI,

e

na

Przechwala

si

bezinteresownym,

byo mona.

sesya

44

z dnia 26/2

albo.

1775

r.,

str.

143.

156.

Dyaryusz urzdowy

1790

r.,

sesya VI, (357) z dnia

35,2

I,

123. ***)

Dz. Cz.

Sejm CzterolS-ni

I,

S.

G.

W.

sesya 340 z dnia 4 11 1790 roku, Kalinka,

278, 279, 280.

270 np

.

e

zotych

zyskowi

pochop

dal

z tabaki;

Skarbu

tymczasem wiem}'

na milion z

Kor.

z akt,

e

177 wanie w wysok warto przyznawa swemu pomysowi

jego ofert, jako niekorzystn odrzucia

e

chyba,

tak

o tantiemie z

gór

Komisya Skar.

kadego

r.

funta tabaki na rzecz skarbu,

zamiast

W

dzierawy ryczatowej. osobistej sprawie z niejakim Wolskim skompromitowa si publicznie Wyzyskujc jawnie. sympatye sejmu dla przemysu krajowego, wystpi raz ze skarg: „Kupiem w Wdztwie Sandomierskiem dobra za 7)00.000, znalazem tam stal wyborn, zniosem niektóre folwarki, a wszystko obróciem na fabryki, sprowadziem z niemaym kosztem rzemielników z zagranicy, uczyniem teraz kontrakt z komisoryatem na dostarczenie elaza. Wszystko to niszczy p. Wolski, bo zepsu grobl, której naprawi nie pozwala. Niech Przew. Stany zalec Komisyi Cyw.- Wojsk, powiatu Opoczyskiego, aby grobl naprawi kazaa, bo rzemielnicy rozbiegn si". Sam Król popar ten wniosek, a Izba jednomylnie go przyja. I có? par tygodni nadesza odpowied Komisyi Cywilno-Wojskowej, wstrzymaa si od dopenienia tego rozkazu, poniewa grobl sama woda przerwaa, a Wolski adnej krzywdy kasztelanowi nie uczyni **) Miewa te zatargi z Komisyj Skarbu Kor. o plac nad Wis w Warszawie, przywaszczony bez adnego prawa ***). Zajty wci spekulacjami, dorabiajc si fortuny na rónorodnych przedsibiorstwach, nie by wybrednym co do i

W

e

rodków

bogacenia si;

moe te

niekoniecznie prostemi

gami doszed do posiadania dóbr obszernych:

Porównaj gos

*) i

Ekonom. A

Prot.

1777

**)

***)

22,

703

i

A

na

14,

sesji

str.

31

dro-

samem San-

183 z dnia 3 11 (rezolucya

1789

z dnia 20/1

r.)

Dz. Cz.

301) z dnia

A

Jezierskiego str.

13,

w

str.

16.8 Pr.

442.

G.

S.

W. sesya

297, (nie

295) z dnia

3,8

i

303 (nie

1790.

Ek. A/21,

A

16,

str.

str.

440 mia

374; D. P.

2,

wanie str.

26.

swój

dom

przy mocie.

271 domierskiem lotu

mia

a

wsi

w

jeszcze dobra

pewne te

i

w

dwoma kocioami

z

w

ziemi ukowskiej,

parafialnymi

*)

r

Sieradzkiem, za-

innych okolicach, palc przy ulicy Danielewi-

kamienic przy ulicy Bednarskiej (t ulic wasnym kosztem wybrukowa). Ale tej chciwoci ycia prywatnego nie przenosi do spraw publicznych, przjmajmniej podczas sejcigu pierwszych miesicy prz3 pomina mu czteroletniego. wci potrzeb rychego uchwalania podatków, potem powikszania ich „bo te tylko na 40.000 wojska wystarcz", potem posuwa si do ofiar pieninych, gdy zrzek si zwrotu czowskiej

i

W

r

a

opaconej raty protunkowego

do po-

senatorów

wszystkich

i

dobnego zrzeczenia si zachca. Proponowa te skarbowi, odda mu 3 okna soli w swojej warzelni, sobie czwarte

e

zostawiajc

**).

Ostrymi

móg

docinkami

w

Suchorzewskim mówi

np. o

tobymy go

zwolil.

si niejednemu narazi. Tak „Gdyby Rzym tylko po

izbie:

za ycia jeszcze kanonizowali";

w

wowi Augustowi rzek trzymasz z Moskw...

oczy:

si

co

mae

X. Panie

tarstwa

co tylko do rozdawania

i

wielkie

i

K.

Mo

przeciwnie dzieje", albo:

teraz

„Dawae

Stanisa-

i W.

„Mówili,

starostwa, honor}', dygni-

przyszo; sobie nic nie za-

trzymae; ale nie dawae w ojczynie zasuonym, bo prónujc)- w nierzdnem królestwie zasugimy nie mieli; da-

wae szony"

way

str.

mów

Dy ary us z

1789):

pism.

i

urzd.

Wilno 1798 (sio

tom

I,

cz

D\'aryusz krótko zebrany,

Dz. Cz.

obcych

przymu-

S.

G.

W.

str.

2,

V, str.

182.

99 (sesya 49 z dnia

259, sesya 83,

(sesya 183 z dnia 3/11

1789;;

z dnia 27/3

Kontyn. Dyar.,

93. ***)

z

i

i

Zbiór

**)

1789;

swoich

Przyzna jednak naley, i te docinki zwykle bytrafne. Wogóle za jego przemówienia, uwagi, rady. jego cal)' udzia w rozprawach nosi cech

suszne

*)

1

od

***).

projekta,

13

gdy by

zbrodniom,

i

d.

1789

8,6 r.

Dz. Czyn.

1790;

S.

G.

W.

sesya 325 z dnia 7/10 1790; sesya 237

Kontynuacya Dyaryusza,

str.

214, sesya

115 z

d.

8 6

27_>

dy

W

gorliwoci o dobro

kraju. materyach finansowych zawsze do powikszenia dochodów skarbowych: wytyka wic niedostateczno uchwalonych lub wydajno pobranych podatków *), posugujc si zrcznie skombinowanym rachun-

ma

przyblionym

kiem

podatku od skór).

(np. o

sza uposaenie duchowiestwu wyszemu obesza si

„nie po francuzku

pach:

10.000

miast

Chcia zmniej-

mówi

o bisku-

gdy

z nimi Rzplta",

wyznaczya po

liwrów

i

100.000

dwa opactwa odda Akademii Krakowskiej wzgldem nowego urzdzenia opactw;

chcia

swój

maga si

„opatrzenia dla

duchowiestwa niszej

polity ruskiego

w

unickich

Wic

i

zloyl

i

projekt

szego uposaenia dla biskupów

za-

pensyi;

zip.

ale do-

rangi,

wy-

miejsca dla metro-

jemu przyzna naley suszno trafno w pojmowaniu tej materyi. Opiera si tylko podatkowi od fabryk od wartoci domów, do czego mia racye powane ***). rozprawach o organizacyi wojska zniesienia szefostw; jako urzdu senacie"

**).

nie Kitowiczowi, ale

i

i

W

da

„My podobno wini

zbytecznego, oraz przywilejów rotmistrza: cej

czyni dobrze a gwatownie usiujemy,

rotmistrzom

oni pretenduj, bo tak

zacni,

chc szaasów wojskowych ****).

ace"

ledwo

z nich i

wasny

pa-

zmniejszenia mini-

patnych ministrów, a czterech Doprasza si ustanowienia Banku

zoy

*****).

w Dyaryuszu

krótko zebranym, sesya S3 z dnia

1789.

Dz. Czyn.

**)

I,

1789,

S.

G.

W.

sesya

2-72

sesya S3

dnia 29/5 1790;

z

sesya 80 z dnia 23/8 1789

w

Dyaryuszu krótko zebra-

247,

Konstytucya Dyaryusza,

i

sesya 171

str.

82

— 84.

Dz. Czyn.

S.

G.

W.

12/10 1789.

***)

1789

da

nie ze-

maj wasne

16-tu

tu

zasiada".

projekt

z dnia 27,3

nym

i

majtni obywatele

oszczdnoci

interesie

Naprzykad

*)

27 3

W

„Mamy

steryum:

tak

pilnowa, kiedy

Dzie. Czyn.

S.

G.

W. sesya

153 z dnia

10/9

i

169 8 10

r.

'**)

Tame,

glos Krzuckiego.

sesya 237

z dnia

8,6

1790, sesya 402

18/3

17''

1,

27

Obchodzia go i sprawa ydowska; sam ofiarowa si na czonka deputacyi projekt urzdzenia narodu ydowskiego wnosi, lecz dla braku czasu przez rozpraw nie móg przesprawie miejskiej oddali si znacznie od przoprowadzi. downików reformy, jak to wykaemy niej (w §. 52); pomimo to zacny Barss w broszurze, która bardzo si nie podobaa Jezierskiemu, przemawia do niego jako do „znako twórcy tylu fabryk i patryotyzmem mitego obywatela" do fabrykanci przychodzili wsawionego ma". Rzemielnicy rzemiosa", on do niego „dajc zabezpieczenia handlu i

W

.,

i

i

skada mawia

memoryay

u

o „ekonomice"

i

ich

Nie

wida ztd

zbyt

Kto zna i

ilu

Jezierski

wypracowa

*).

by wymiewany

jego obywatelska jest

w wtpliwo

mogli

prze-

podawa.

sejmu czteroletniego, nieche sobie przypomni

dzieje

policzy, ilu

eby

gorliwo za

ebymy j

widoczn,

i

niejednokrotnie

projekt o fabrykach

wcale,

albo nawet lekcewaony,

Bo te

laski.

byo posów, coby

senatorów, coby tyle

tak pilnie dosiadywali

w Izbie?

zdrowych myli wypowiedzieli,

tyle

pracy podjli?

Bo Jezierski nietylko mówi w deputacyach pracowa, ale te drukowa broszury w kwesty wociaskiej, któremy rozbierali wyej (§. 28), jakote w sprawie miejskiej; umieci artyku w Pamitniku Histor. Politycznym w kwestyi Banku i

i

Narodowego,

wanej

nader

i

czasem rubaszny,

enie szczeroci

ale trafiajc)'

w

w

S.

G.

W.

z dnia 1.3 1791, sesya 400 z dnia 15

zwroty

w jdro

przekonaniach

Dzie. Czyn.

*)

w owym

pilnej

jego jest dosadny, treciwy, obfity

3,

kwestyi

**).

Styl

ludowej,

Robi wra-

uczuciach.

i

347

czasie.

mowy

z dnia

22 11

1791,

sesya 396

sesya 408 z dnia 29 3 1791.

Przykad rubasznoci literackiej: „Nie wierzcie warszawskim piktórych rozum tak si rozmnoy, im si w gowie mieci i nie moe, a zatem ustpi do odka, zkd na jego miejsce fum nastpi". Tak odpraw- daje autorom, którzy dla mieszczastwa praw politycznych dali, Wszyscy Rozmowa pana z rolnikiem. Dufour **)

i

str.

e

w

sarzom,

bdz.

E

Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.—

T.

II

18

274

Koczc t

dwójnym skadzie posów zwol", przecie pozosta

e

upadku

po

tycznej

w

czy nie ból nad

si

si

Rozpatrzmy

zwróci

i

nawet wyrazu „nie zepracowa po dawnemu,

majowej

widowni

znik z

poli-

ani

w

teraz

w

1800.

r.

dziaalnoci

na

Jezierskiego

Kto wie, czy nie pobudki patryotyczne, a szczególnie nad

rozbiorowemi,

traktatami

popchny go na to pole? sowy pospolitego szlachcica, si wnioskowi ca generalnego, obstaje za sawnym handlowym

traktatem

opiera

Izbie

84 letnim starcem

polu przemyslowem.

Jeszcze

jeszcze

midzy Targowiczanami, ani podawa znów projekty wadzom powsta-

Umar

1794.

uywa

i

w

konstytucyi

ukaza

nie

i

Grodnie; lecz

czym

winnimy

charakterystyk,

e Jezierski, chocia opiera si przedueniu sejmu w po-

uwag,

w

r.

pruskim,

1774 przemawia

przywilejem wolnoci

ce: „Co to

od

jest,

e

Rzplta szlacht

ni kadziemy to jarzmo" *). Moe pierwszem wystpieniem jego bya wspomniana ju oferta o dzieraw dochodu tabacznego w kocu r. 1776. Komisya uwalniaa, a

my

sami na

Skarbowa po dugich Dekertem

z Blankiem,

skarbu

Rafaowiczem,

jak proponowa

ogólnej,

korzystn,

648.000

w

zawara wprawdzie ukad

wahaniach i

bo

ale

na

Jezierski, a która

znakomicie

teje zasadzie

okazaa si

podwyszya dochód (ze w 1782—4 do Wszed do Kompanii Ta-

dwuleciu 1776—8, do 1,713.000

w

dla

i

1786—1788. kapitau nie „prowizy straci, bacznej Litewskiej, ale tam zapewne póniej, Jezierski fabryk si dobra". Zakadania okoo r. 1780 w dziewitem dziesicioleciu. eby powzi uzdolnieniu na tern polu, posuwyobraenie o zasugach chajmy jego wasnej mowy **). 2,152.000

latach

i

i

j

i

i

*) str.

Protok. Delegac. Zagajenie

Z dnia .',

VI,

sesya 15 z dnia 12/12

1774,

61.

str.

136

i

nast.

19/1

1791

w Dyaryuszu urzdowym

1790, tom

I,

cz.

275 „Posuchajcie gosu ekonomicznego, który w naszem sejmowaniu nie by we zwyczaju. Wyschyby nawet spawne Tak wy. czyli rzeki, gdyby im róda wody nie dodaway. wasza zwierzchno, gdy nie okae niezawodnego mieszkacom dochodu, cho absolutna wadza nie potrafi z ludu wycisn podatku. Zabray nam Potencye trzy kraje wraz z sol, przecie nie jestemy tak ubodzy, jak si by mniemamy;

mamy

jeszcze

w

24,000.000 ludzi

ni

wicej,

ziemi

królestwo Francuzkie, które

sobie zawiera.

Mamy

jeszcze zapomnia-

mil kwadratowych w powiecie Piskim, uytecznych nizinach zaniedbanych. Niedostaje nam tylko rzdu, gospodarstwa wewntrznego, fabryk, prawa niezawodnego dla cudzoziemców; ci zasid nasze odogi i niezmierne Mamy dla nich dosy ywnoci: chleb, miso, soli (?) puszcze. do zbytku, mamy ku ich odziey weny, lnu, konopi, skór Dla fabrykantów mamy menadto, ale rzdu nie mamy. tale, srebro, oów, mied, stal, elazo najwyborniejsze(?), a te

nego kraju kilkaset

w

a a

zaniedbawszy robi, wszelkie z nich naczynia z zagranicy zatak na podobiestwo czynimy, jak pamitale prowadzimy i

w

okolicy warszawskiej

puj.

Nie

lepiej

i

zboe

chopi:

my si okoo

w

granic wysyamy, jako byo

soli

sprzedaj, a chleb ku-

rzdzimy:

7,000.000 za

raporcie Komisyi Skarbu czy-

poniewa Austrya prawie nic z Polski nietylko zwróci wychodzce za granic miliony, ale utracony w Wieliczce dochód do wasnego powróci skarbu, jeeli nad warzelni soli tak przeoy osob,

tane...

bez

powrotu,

Polska

nie potrzebuje...

któraby nadziei publicznej nie zawioda. Posuchajcie N. Stany, ja

wam,

w

pozostaym

praktyk

jako

dzenie to jest polskie,

dalekiemi

miaa

lasach, kiedy u

z.

16,

sól

e

gr.

20.

z. sól

wynalazca

soli

warzonej Uprze-

kopana wielicka z dowozami kosztowa, ni warzona przy blizkich sól

mnie samego

w czycy

rzona po

eby

mniej

kosztuje

prewencya,

pierwszy

i

najpewniejsz uczyni relacy.

kraju,

4,

cho

wielicka

sprzedaje

Nadto

sie

sól

która si przedaje na niema wasnego lasu. Druga

ta miara,

sosza, ni warzona; garniec

po

moja blizko

w

z.

2,

wielicka

a moja wa-

równym

gradusie

276

tward sol równa

slonoci z

w

kto

si;

wierzy niech tu

nie

Warszawie dowiadcza"... „Prócz

czci

Wooszczyzn}'. Hiszpanii, cztery

Galicji,

yj

morsk

warzon. Nadto sól warzona, co do zdrowia, przenosi tward, która bez ziemnych rónych nieczystoci szkodzcych obej si nie moe. Wynalazcy soli: X. król w Busku ja, suga wasz,

wiata twardej

znaj,

nie

soli

ale

albo

i

w

Szolcy

innej

nagrody

wielki dar dla kraju

mile

pomnoy.

w

Fabryka

wyczyszczenia

wym

czytane.

rzeki I

Kompanii,

z bogatej

damy,

przyjli

Busku

Nidy,

mam

to

nie

ten tak

aby go

bezlena potrzebuje

byo

jak oto

doda,

e

w

dla

drew

skarbo-

raporcie

w

fabryka

Imci, X.

bo z Króla

skiego, Prota Potockiego,

ebycie skarbowi,

jak

zlecili

i

zoona

Busku

Prymasa.

Moszy-

Grafa

Baysta,

Teppera, Czackiego

a do mojej nie mniejszej sama si Opatrzno przyoya. Szolcy potrzebuje rozszerzenia i za„Fabryka moja

w

miany duchownych gruntów na królewskie bliskie, lub biskupie. Ta fabryka nad wszystkie ma dobrodziejstwo natury: pooona przy niezmiernych lasach, ley nad wielk rzek Bzur, która wylewa si w Wis o mil 8, take blizko splawnej rzeki Warty mil 2, a nadto ma wicej sony wody,

niby caa

potrzebowaa;

Polska

toci wody, lasów

i

przy

ta,

spawnych

jako przy wielkiej obfirzekach, najmocniejszego

czci Polski sól Sona woda znajduje si jeszcze Posku Wilczkowicach, koo których skarb koronny czyni rozszerzenia, z której

potrzebuje

na róne

spawiaby si moga.

w

i

staranie.

Wod son w Wilczkowicach jako w Busku,

kopalni

w

i

Rczkach wynalaz

yd

ubogi,

ale

tudzie

przemylny;

nagrody dla zachcenia drugich oby watelów; ma on pensy od X. Króla, z tej tylko yje, a krajowi suy. Tene yd wynalaz mied, której fabryka kosztem wielkim króle-

wart on

jest

Powiem wam X. Stany o drugiem bogactwie kraju. Nie miaa Polska elaza, ale szwedzkie kupowaa; teraz ma go nadto: za wynalazek zeszemu Maachowwskim utrzymuje

skiemu kancl.

mn

si...

kor.

winna Polska wdziczno. A kiedy za sam si pochwali musz. Nie miaa

nic nikt nie powie,

277

si jej mie spodziewaa, bo, mimo tyle dowiadczenia i kosztów przedemn na ni próno oonych przez wspomnionego kanclerza koronnego, nie udaa si. dopiero na szczcie kraju polskiego Opatrzno matery do

Polska

ani

stali,

A

stali

i

sposobno

com opacaj,

a ja nie

ebym

wojenne

rynsztunki

dam

patrza na

uywaa, aby

skiego

pomnaajc

rzdne,

kraje

grody, jak

Takowe

robienia mnie okazaa.

jej

nia wszystkie

innej

na-

aby Polska tego

daru

Bo-

ten

sejm teraniejsz}^ rozkaza robi

z niej

gospodarskie

inne

i

wynalazek

za

to,

zdarze-

industry, wynalaz-

naczynia.

Jeszcze

Europa tak doskonalej stali, jak ma Sztaiermark (Styrya) w pastwie cesarskiem, a teraz Polska... Ja, majc ochot, wszystkobym to dla uytku kraju robi, gdyby si\ wystarczyy; ale jestem wzgldem caego kraju na podobiestwo jednej pszczoy, która caego ula miodem powiem:

caa

niema

T

napeni

zdoa. Rzemioso rolnictwa, jako

nie

szym szacunku u

do roli,

w

Europie.

wolnoci,

ju

czy.

tak

Ju

dzianych, a i

mdremi

gdy

Teraz,

jest

kolonie

w

najwy-

najpierwszem u nas prawie mono-

angielskie

przyszy

kopalnie metalów, a wziy si do monopolium zboa polskiego psu za-

porzuciy

nazwane

zboem gdy te

prawami,

na

i

mk

to,

e

po

kilkanacie

naadowanych,

okrtów

w

por-

przedtem niewi-

powiksz ludno askawemi majc wicej ziemi wybornej, ni caa kolonie

krescencye

nasze

mitajmy

by ma w

nazwa si mogo

widzi Hollandya

tach swoich

Europa,

tak

Rolnictwo polskie

baczeniu.

polium

ludzi,

trzeba

i

intraty

nam

zni

si

i

upodl.

Pa-

fabryk, a przez nie ludnoci,

aby nasze produkta konsumowaa, inaczej bez ludnoci zniy si nasz majtek, nasza moc, nasza parada, nareszcie zniy ton nasza ambicya, a wiecc ubrana odzie, gdy si podlejsz okryje t. d. nie tómacz. Mówiono mi byo z raportu mennicznego, e, nie majc wasnego srebra, z obcego bi musz monet; to jest uprzedzenie: miaa Polska za dai

wnych królów a do Wadysawa wasnego srebra dostatek, ale nie ma rzdu mie nie chce ludzi do tego rzemioa zdatnych, co tak objaniam. Objechaem wszystkie góry koi

i

2 /S

województwa Krakowskiego Sandomierskiego; byem w minach elaznych z doskonaym mineralogiem; z kadego miejsca bralimy kruszec fajnowali, czego mam dyaryusz porzdnie wypisany. Przewiadczy! tene mineralog oczy moje, wszdzie, im gbiej sigany kruszec, kady jest tak bogaty, jak by w Olkuszu, na 4 kondygnacye wzgbsz dobywany. Chopi jednak, nie gbic wasnym kosztem, oów dobywaj. Kto nie wie, niechaj nie wierzy,

palnie i

w

i

Olkuszu

i

e

e

srebrnego kruszcu natura nie utworzya, ale oowiany, a ka-

dy oów

w

koniecznie srebro

mie

sobie

w

musi; a im

wi-

gbi

dobywany, tern bogatszy, ilamy wszyscy szlachta kopania kruszców prawo, a nie mamy umiejtnoci, nasze wielkie bogactwa w ziemi jakby umare. Wszdzie w Europie pan swego kraju otwiera góry, trz}'ma swoim ko-

kszej

e

s

stem

mineralogów,

buduje

kruszec pozwala, a od srebra

Polska

odbiera.

o tym zwyczaju syszy.

przecie

skiego,

za

tego

niema, zdaje

niego

w

wychodzi.

Jest

druga u mnie doskonalszego

ski,

byoby

temu

fabryka

wicej

ich

tyle,

uywa.

nie

ile

bo chocia

nie szkodzi,

granicznego

i

Korcu

J.

kraj

Komisye

granic

za

Czartoryskiego,

X.

O.

ni

fajansu;

potrzebuje,

wypado

Polak

który

objekt fajansu angiel-

pienidzy

stoln.

litt.,

ledwie

a

si

milion

nie

dziesit

czyli

May

kopa grzywn

partykularnym

a

huty,

olbor

nich

prawo,

Skarbowe

angiel-

gdyby rzd aby

kraj za-

zagranicznym

wchodzi dozwalaj: na có prawo pisa, jeeli go nie kwowa! Niewiadomym okazaem bogactwo kraju w

w

oowiu,

srebrze,

nam, jak

staje

duszu,

napisany

osobliwych, nie

przez

proponowany,

kraju jest uoony...

adn

wspaniaych,

stali

dobj^wa, a

e

fabrykach:

bogactw

rónych

za

róda oka.

damy, Fundusz

nie

mianuj Bank krajowy, rónie

przezemnie

Trzeba do

soli,

nie zo-

trzeba na nie fun-

szczupoci skarbu podobno

rzeczonych

projektach i

elazie,

N. stany, z zaniedbalego

na utworzenie

w

ze ziemi

przy

którego

wic ja wam, który

te

miedzi,

exe-

i

parcyalnie

jedynie

na

wspomnionego rzdu

jest

profit

ludzi

magistratur nie zajtych, dowiadczonych, nie

leniuchów, nie studentów, intryg

wy-

279 branych,

exekwówa

bo

zdatnych...

aie

choby

byle szlachcic,

u mnie

to

wyrostek,

Ma

powinien...

rzecz

pojta...

nie

wszystko umie, wszystko

Polska ludzi

ochotnych,

dowci-

pnych, ale prywatnym cieniem zaslonionych, z intryg nie rooswojonych, bo nie upudrowanych; tych szuka, prostak, polityki nie umiem. zum kae. Powiem o sobie, ale gdyby mnie Rzplta nad sol, czyli fabrykami, lub nad

uywa

em

i

spawem rzek przeoya, prawo do tego uoya, pewna byb}" moga swojego szczcia, a ja zaszczytu".

w

Znajdujemy skiego:

i

mowie wszystkie przymioty

tej

chwaliburstwa troch, które

uwaajmy

za

Jezier-

niezbdn

przemysowca zdolno do reklamowania wasnych utwoniedostateczne wyksztacenie naukowe (w mineralogii

dla

rów,

i

krasomówczego, ale te bystro pojcia, trafny pogld na warunki ekonomiczne kraju i zagranicy, wyzwolenie si od dawnych przesdów szlacheckich, no szczer gorliwo obywatelsk. szczególnie),

i

—

nie

wyrobienie stylu

i

Sprawdmy

jednak

te

pochway

autobiograficzne

przez

informacye postronne, z pism spólczesnych czerpane.

Dowiadujemy si

we

w

wsi Mi e dziey

cem wielkim stawi

om

i

tedy,

Jezierski

istocie

Opoczyskiem fabryk elazn

dwiema

fryszowni

e w

we

fryszerkami;

pod jednym

z pie-

Mai en c u wy-

wsi

dachem;

zaoy

warsztaty poru-

dwa koa do kadego komina; dalej tu narzdzia róne elazne drukarnia; tartak i stal tward; po raz pierwszy w Polsce we wsi Sobieniach o 4 mile od Warszawy zaoy fabryk kos, które dotychczas

szane

byy wod,

po

wyrabiano

i

przychodziy

Karyntyi

z

talarów

400.000

(2 4

i

wycigay

miliona

zp.).

z

kraju

Próbowa

corocznie tu

zaoy

po fa-

udaa. WGrbenicach zaoy fabryk fajansu, który mia by doskonay, ba nawet Nareszcie od r. lepszy od angielskiego pod wzgldem mocy. 1 780 prowadzi warzelni soli w Solcy w powiecie czycBya to wie naleca do arcybiskupstwa Gnieniekim.

bryk poczosznicz,

skiego,

czci

Jezierski,

ale ta

si

tu

T

ostatni naby czyckiej. porzdne budynki, sprowadzi solarzy

do Kollegiaty

wystawi

nie

280

rozpocz pomylnie warzenie chwalon i

A

czy dobrze prowadzone

lemizujc z Jezierskim,

byy

starania

do

niami,

Jak

byy

te

tej

bya

Barss, po-

fabryki?

„Uda si cho

go:

w

mierze czynione

A byle szczliwszy

bezskuteczne.

których

która powszechnie

zapytuje

poczosznik? wszak wszystkie i

soli.

jeden

nakady z Sobie-

sprowadzie osady? sam odebrae? Otó owe

rzemielników

cale

korzy, jak ty adne wygodne domy, puste stoj, a rkodzielnicy niewiedzie gdzie si rozpierzchnli" **). Pomimo to sam Barss skada hod przed jego „przemysem do wanych zdolnym zamiarów". Inne fabryki uda)- si lepiej rozwijay si zapewne pomylz nich kraj

i

i

w

nie:

Solcy warzelnia

bya czynn do

w

1795,

r.

Malecu

podobno fabryki elazne do dzi dnia. Nie zbankrutowa na nich kasztelan, owszem zostawi znaczn fortun istniej

potomkom swoim, którzy

i

uywaj zamonoci.

dzi jeszcze

Zatrzymalimy si moe za dugo na dziaalnoci Jebadalimy jego sowa, myli przedsibiorstwa moe zbyt szczegóowo, ale poczuwalimy si do obowizku odgrzeba zapomnian, a nawet sponiewieran zasug. Uwielbialimy Tyzenhauza, który odznaczy si tylko miaoci, czyli raczej zuchwaoci porrysów, a tyle win niós na sumieniu swojem, tyle skarg wywoa, tyle szkód i strat zrzdzi! Tymczasem lekceway limy czowieka, który pienidzy skarbowych nie naruszy, z wasnego grosza czyni spoeczeziei^kiego,

,

stwu i

i

znaczne

przysugi,

skarg adnj-ch nie

*)

laznych

Krutka

Dziennik Handlowy

by liz.

wiadomo o soli. broszura: Wszyscy

szlacheckich"

str.

42

—

cennik

6;

Pam. Hist. Polit. Rok 1788,

bdz

Bezstronne Uwagi nad

(broszura),

wsi

(cz

str. I),

46

wyrobów e-

1783,

str.

377.

— 47.

1790.

Samego JeWarszawa. D u-

89.

lana ukowskiego,

nom

76.

hist.

zierskiego four, str. 88, **)

179 1,

podany wyej pod Nr. y

„niszczy

nie

wywoywa, owszem powolaby si móg

miana na sejmie

str.

16.

mow

J.

W. Jezierskiego,

dnia 15 grudnia

przeciwko

kaszte-

mieszcza-

281

na publiczne hody spóczesnych, który nareszcie piórem i mow, walk w izbie sejmowej stara si nie ojczynie pona ytek. Ze wzgldu na charakter poj ekonomicznych i

i

zdolnoci praktyczne przyznajemy Jezierskiemu pierwsze miejsce pomidzy wszystkimi dziaaczami tej epoki na polu prze-

mysu.

Do

48. królewskich

i

paskich naleaoby doda

przemysowych,

w

prowadzonych

przemysowy

okresie drugim ruch

rokiem na coraz wiksze

e

ziemian,

si

rozszerza

Zrozumiaa cudzoziemcy swoich wyrobów przywozi szych cen polskich sprzedawa nie myl; kola.

zakadów

poczet

szlacht

przez

fabryk

dotychczas

opisanych

kilkudziesiciu

z

bo

kadym

przecie szlachta, i

podug najta-

e

sprowadzanie

z zagranicy drogo kosztuje przy taryfach pruskich

austryac-

i

e trzeba fabrykowa w domu, co mona. Zrozujapóno i nie miawszy t prost maxym, lubo sno, zabraa si sama do tego zupenie nowego dla niej zafawodu. Pocieszaa si oryginalnym swoim pomysem, bryki powinny wanie kwitn po wsiach, poniewa fabrykant ponosi tu mniejsze, ni w miecie koszta na komorne, utrzymanie robotników i opa *). Ale rzeczywisto zaprzeczaa tej filozofii. „Bardzo wiele usiowa prywatnych na wprowadzenie jakich manufaktur nadaremne byy", bo w jednem miejscu szlachcic natrafi na brak materyau lub odbytu; kich;

do

do

e

w

— nie

drugiem

wic

zabezpieczono rzemielnnika od ucisku,

rzdcy miejscowi zaczli si pastwi nad nowosiedlcami, a ci porozbiegali si; gdzieindziej znów sprowadzono sukienników, postrzygacza, farbiarza, a nie przygotowano weny, koowrotków, warsztatów; roku;

w

*)

dowodzi:

bryk

cigu

tego

Nawet Barss

„e

zakada

nietylko nie

zanim

czasu

jest

w

wszystko

t

rzemielnicy

zasad przejty

stolicy,

ale

nawet

upyno pó

to zrobiono,

w

i,

jej

rozpróniaczyli

si,

polemizujc z Jezierskim, bliskoci

znacznych

mona, gdy drogo mieszka, drzewa

wszystkie zawody fabrykantów bezskutecznemi czyni", op.

cit.,

i

fa-

ywnoci

str.

16.

„Buntowniczy duch rzemielników 'cudzosi nigdy oswoi z rzdzcym batogiem niektórych dyspozytorów": obawiali si oni przytem „uszczliwiajcej kondycyi poddastwa miejscowego" dla swych

rozpili

pouciekali.

i

ziemców)

potomków.

zawodów

W

móg

nie

e

Dostrzegali jednak ludzie bystrzejsi,

brak planty gruntownej

jest

tym

wyrazie

mieci

przyczyn

*).

si zapewne

niejasne

pojcie

sumy wszystkich warunków technicznych ekonomicznych, niezbdnych do pomylnego kierowania jakimkolwiek zakadem przemysowym. tych warunków ani pan, ani szlachcic polski nie posiada, to byo jasnem nawet dla nich sai

e

mych, gdy wszystkie swoje rachuby opierali na sprowadzanych cudzoziemcach rachuby zawodne chociaby dla tego, lepszy rzemielnik lub fabrykant znajdzie we wasnym

—

e

kraju zatrudnienienie korzystne

idc na

sub

gania.

Wic trwa

i

i

e

lada jaki nawet robotnik,

wymapaska wjjtkowo pomylnych oko-

bdzie

do Polaka,

stawia

przesadne

kwitnc moga by

lub szlachecka tylko przy zbiegu

fabryka

Przy mniejsz} ch kapitaach, przy szczuplejszych za-

licznoci.

T

móg te rozwin swojego zakadu na wielk skal udoskonali go do danej skali. To te znajdujemy u szlachty tylko fryszerki lub czasem wielkie piece do sobach ziemianin nie i

produkcyi

tu

opisywali

tylko

w

wyrabiajce tych

tablic}-

moemy

i

warsztaty

ordynaryjny.

pomniejszych

zakadów;

tkackie

lub

bdziemy wymienimy je Nie

127).

uspokoi si co do losów przemysu mieszczan, zakadajcych fadopóki miasta wzrasta nie zaczn.

Nie

tedy

nie

Wspomnielimy lewia

szklanne

towar

ogólnej (Nr.

polskiego, dopóki bryki,

huty

elaznej,

sukiennicze,

w

r.

dawniej,

e

podczas ostatniego bezkró-

1764 na sejmie konwokacyjnym prymas

wyrazach zwróci

*)

ujrzymy

uwag powszechn

Uwagi nad Uwagami,

str.

88—89,

w

mocnych

na ostateczny upadek

str.

79.

283 wszystkich

w

miast

przez Czartoryskich

dosy

obszerne

te ów, skonfederowany

sejm

Polsce;

„chcc one podwign", uchwali dwie

konstytucye

p.

„Ubezpieczenie miast" dla

t.:

„Warunek miast W. X. Litt." *). Nie znajdujemy tu jednak adnej nowej zasady, adnego pomysu wieego ywotnego, tylko troch przepisów

Korony

i

podobn

Litwy

dla

p.

t.:

i

jakie

drobne

policyjnych,

przywilejów.

ulgi

jurydyk wszelkich szlacheckich

potwierdzenie

ogólnikowe

i

by

Poytecznym mógby

artyku o zniesieniu

duchownych,

i

Obie te nie by podobno wykonanym wywary adnego widomego wpywu.

ku nie

ten arty-

lecz

konstytucye

**).

Konfederacya Radomska, zamieniwszy si na sejm z r. 1767/8, piszc swe nieopatrzne lub haniebne uchway na rozkaz

wyrzdzia mieszczanom dotkliw, a wcale niezasuzniewag. Do konstytucyi traktatowej 1768 r. z Rosy wpisano prawo kardynalne, „moc prawodawstwa dla

Repnina,

on

e

Rzpltej

w

trzech stanach: królewskim, senatorskim

i

rycerskim

dotd trwajca, niewzruszon na zawsze zostawa powinna ***). Przez pominicie mieszczan odmówiono im nazwy stanu. Xa to upoledzenie w sferze prawa pastwowego mocno si ualaj

w

sucych", my

nemu artykuowi

tak

adn.

XVI

nie

XVII wieku wodawstwie sejmów. i

wasnem

*)

Vol.

**)

Si— 86

Zbiór

Vol. Leg. VII,

*' **).

etc.

fol.

i

151

e

donioso ju w kocu

w

pra-

tern polu

duo

udziau

rzeczywicie

brali

Zdaje si nawet,

VII, fol.

e

na

Podpisy prokonsulów, ad-

— 153

istr.

43—45

i

74—75).

V. 21.

595,

str.

277

tit.

Akt

osobny

drugi,

ar-

I.

****)

w

sdzimy,

wagi;

Mieszczanie bowiem

niedbalstwem

Mdrzecki:

***)

tyku

Leg

jednak nie przyznajemy rzeczo-

wielkiej

jego praktyczna bjda

zawinili

„Zbioru praw... stanowi

1789 prawnicy-autorowie:

r.

miejskiemu

sejmach

na wysanie

Delegowani miejscy

zuboeniem i

miast

w

w

r.

1789

tómaczyli zaniedbanie udziau

rónych rewolucyach, brakiem funduszów

utrzymanie reprezentantów

(Listy,

rkopis

Biblioteki Uniwers.

284

burmistrzów Krakowa, Lwowa. Wilna, ukazuj wokatów wprawdzie na wszystkich bez wyjtku aktach elekcyi krósi lów, ale czy to nie byo czcz formalnoci! Gdyby konstytucya z r. 1768 zachowaa moc obowizujc do nastpnej elekcyi po mierci Stanisawa Augusta, tby si ju na akcie nowego obioru nie podpisali doktorowie filozofii, prawa lub i

medycyny,

sekretarze

gówne

kle miasta

byo

K. Mci

J.

i

t.

p.,

reprezentujcy

podpisów nie

z imienia tylko. Ale skoro z

rzeczywistego

poytku,

wic

zwy-

brak tych podpisów nie

i

sprowadziby adnej szkody. Szkodliwszemi nierównie okazay si

miay

które

niby

rzemiosa

i

miasta

nasze

od i

ubezpiecz3

r

tak

rónych uciliwoci

i

miasteczka do dobrego

przez ustawy handlów

i

w

praktyce ustawy,

obywateli,

jakote handle

„Chcc

przeszkód.

przyprowadzi stanu

rzemios, Komisy e... z ludzi z cnoty,

umiejtnoci zaleconych i przysig wprzód obowizanych wyznaczemy, w których liczbie starostów dzierawców naszych mie chcemy. Ci tedy komisarze... dozór... na urzdy i

starociskie zdadz... pinacyi

wszelkiego

i

Miasta

innego

i

miasteczka

prowentu

wszystkie z pro-

(dochodu)

miejskiego

kalkulacy coroczn przed starostami lub dzierawcami naszymi... aby oddaway... zalecamy". Nadto pod wzgldem s-

downictwa postanowiono: „aby mieszczanie przed swym magistratem a potem tak mieszczanie, jak i magistrat in civilibus przed starost odpowiadali"... Dopiero od starosty moga apelacya do sdów zadwornych królewskich. Dawniej za apelacya sza bezporednio do sdów Zadwornych w koronie, lub Assesoryi na Litwie *).

i

Warszawsk.

Nr.

674, karta 27).

wa

czytalimy,

Gdzieindziej

szczan zupenie bierna ich rola na sejmach

i

pogarda,

jak

e

zraaa

mie-

szlachta okazy-

miaa prostakom „przcwrósami opasanym". Zawsze jednak

zgrzeszyli

mieszczanie niedbalstwem. *) i

Vol. Leg. VIII,

fol.

753—758

miasteczek naszych królewskich

w

(str.

Koronie

351—353) tit. Warunek miast W. X. L. i

Konstytucya

stów tak

w

poddaa wic mieszczan wadzy

ta

rzeczach administracyi, jako

dowych, cywilnych,

t.

uyjemy porównania rze,

jak

niegdy

w

z bajki.

te

w

sprawach s-

owce pieczy wilków,

powierzya

j.

staro-

Byoto

zrobione

XVI wieku, kiedy

w

e

dobrej wie-

Jagiellonowie

nakazy-

urzdnikom Albo królewskim, doziera, „eby si miasta poprawoway?" czy nie byto nowy zamach ku wyzyskiwaniu ludnoci miejskiej, ku zupenemu zniesieniu niezalenoci stanowej mieszczan? Me drze ki z kolegami twierdzi, e dyktowa t kon-

wali

starostom,

podówczas posusznym jeszcze

stytucy tylko osobisty, egoist3 czny interes sejmujcych panów, (z których kady prawie byl starost lub dzierawc królewszczyzny\ si posugiwali poparciem „mocarstw" r

e

samego Repnina\ Nie moemy wasnego sdu powzi, powtórzymy tylko wykad nastpstw nowego urzdzenia go(raczej

sami spólczesnych.

Memoryaly stytucyi (1768)

miejskie z

si

datuje

r.

1789 twierdz,

coraz

wikszy

e

od

ucisk

tej

kon-

mieszczan.

si rzdzicielem mieszczanom, tym majtków mieszczan. „Protekcya dawana którzy na krzywd powszechnoci miejskiej okaz\-wali si obojtnymi, a wzgarda i przykroci tym wyrzdzone, którzy j od przywaszcze uchroni usiowali, zniechcia jednych ku miejscu ich urodzeenia, drugich dusze napenia podoci. dawniej sam sobie wyCo gorsza! lud liczny, pracowity starczajcy, utraciwszy nadziej uywania owoców swego otrzymawszy

Starosta,

sta

„jurysdykcy"

i

przemysu, sprzykrzy

cowito, zgnunia

pami siejszej

*)

nie^ dziw,

e w

dostarczaj;

pra-

trunkach, jak

których

mu

pomylnoci swych przodków

i

zatapia

najusilniej

swojej

ndzy

dzi-

*).

Jest

cowit,

i

starociskie

propinacye

sw

miasteczkach

sobie po wielu

w

tych

sowach

przemyln

Mdrzec ki:

i

stronnicza przesada,

trzew ludno

Zbiór

etc.

V,

21—22.

bo

nie pra-

zasta sejm 1768

w mia-

286 stach.

wic

od tego

nie

no

naley nam datowa jej gnuwszake konstytucya przyniosa Wyniko bowiem móstwo zatargów

roku

niemniej

opilstwo;

i

poytku szkod.

zamiast

wywizaa

si wojna miast ze starostami sdowa Zdarzyo si, Assesoryi gdy mieszczanie poszli do sdu ze skarg, to starosta wracajcy zapa, do chlewu ich Ale i bez tych gwatów nowe brzewsadzili batogami obi **). mi procesów stao si plag, która pomylnoci miastom z pewnoci nie przysparzaa. Chci zakoczenia tej wojny prawniczej tómaczy jeden z autorów bezimiennych dziwn konprocesów,

i

w

uchwalon

stytucy,

ona

Magdeburgie,

i

dla

na

Litwy:

wic prawo

a

miastach

mniejszych 150)

e

*).

i

pozostawio przy

sejmie

r.

1776

we

miejskie

zniosa

wszystkich

miasteczkach (a byo takich podobno dawnym samorzdzie tylko miast sto1 1

grodowych, mianowicie: Wilno, Lid, Troki, ecznych Kowno. Nowogródek, Wokowysk, Pisk, Misk, Mozyr, a ze Grodno. Za powód podane byy takie stoowych, Brze wzgldy: 1) bawienie si mieszkaców nieumiejtnie utrzyi

i

mywanem

rolnictwem

zamiast

kupiectwa, handlu

„przeciwne" sprawowanie

oraz, 2)

i

rzemios,

sdów przez nieumiejtnych

Co do pierwszego motywu zadaniem sejmu byo wanie zachci mieszczan do kupiectwa rzemios, co do

radców

***).

i

drugiego

zarzut

by

e sdy e „czsto

suszny,

sprawiedliwo wymierzay, przestpc, który tyle ukrad, za coby

kupi ksig

swoich; ale rzecz,

miertelny

poprawy wymagajc, niszczy naleao"! Skutki

Odpowied Woyta

na

1789 lub z 1790 roku),

str.

zarzut}'

burmistrza

Vol. Leg. XVI,

fol.

928

(str.

569)

2.

Listy Patryotyczne

(bez

daty,

ale

51.

Starych uprzedze Nowe roztrznienie

§

mona

i

*)

tewskiego

mu

e

w kocu **)

nieumiejtnie

sdziy na szubienic

le wpisyway akta tranzakcye do suszn jest te uwaga Mdrzeckiego: „jak

stryczek" ****),

gdyby

miejskie

II,

47.

tit.

1790,

str.

22

Ustawa podatku X.

Li-

287

za

w

tej

byy

konstytucyi

tych miastach...

ci

za w

miejskie

korzy

szczanom uytki na

waciwe

i

z nich mie-

starostów zagarnionemi zostay,

miastach

niektórych

uchyleniem magistratu

„za

fatalne:

dochód}*

z

dziedzicznych

miejskich

przywaszczonych, paszczyzn mieszczanom nakazywali odbywa, pomimo opaty czynszów... do skarbu Rzpltej. Na miejscu mieszczan, sposobem tym niewolniczym przeistoczonych w rolników, wncili si w miasteczka ydzi, gruntów,

ogarnli

sobie

w nich

a zakupujc

cay handel wewntrzny wszystkie rzemiosa, i

wyudzonym

od ludu groszem protekcye starostów,

utrzymuj si w miastach *)". Inne pismo **) odkrywa nam niemniej dotkliw niedogodno ze skasowania magdeburgii: oto wszystkie ksigi

szkacy

wasnoci, bez Xstwo mudzkie, powiaty: dliwoci

odwieziono do grodów, a mie-

miejskie

miasteczek, pozostawieni bez i

Oszmiaski,

Rzeczycki

kraju po nad

Poockie, do 200 mil pismo,

e

i

nie

Cale

Wikomirski.

województwo

granic moskiewsk

mujce, adnego miasta magdeburskiego

te

porzdku.

Braclawski,

Upicki,

Orszaski,

Sonimski,

ubezpieczenia sprawie-

najmniejszego

zaj-

maj. Napomyka

takie odarcie miasteczek nadgranicznych z wol-

noci nastpio na skutek wpywów rosyjskich; twierdzenie si na rozwaaniu nastpstw, bo odarci z wolnoci i „niemajcy protekcyi w prawie" mieszczanie litewscy opuszczali swe osad}* i przenosili si pod rosyjskie panowanie, izaludniajc Ryg, Dyneburg. Mohylów, Mcisaw. Smolesk inne zagraniczne miasta, w których i dawne utrzymane i nowe wolnoci dla mieszczan przyczynione zostay. miecie Poocku mieszczanie wynosili si za Dwin na stron rosyjsk. Anonym „Wójt" podaje nawet na 300.000 liczb to opiera

W

mieszczan, których ta konstytucya z kraju

nic rosyjsk

*)

i

prusk,

Mdrzecki:

Gos

Zbiór

miast

i

wypdzia

za gra-

„bo rzadko który do 11 -tu zostawio-

etc.

V,

str.

22—23.

miasteczek Litewskich

pojedynczym arkuszu, zapewne

z

1789 lub 1790

r.

do N. Stanów; druk na

288 nych miast

w

Litwie

przeniós

si".

I

Nie wynagrodzia tej mieszczanom litewskim w r.

te

wywiadczona

laska,

pozwolenie kupowania dóbr

177"):

to zachci cudzoziemców do osiadania w Liuatwi zakadanie wielkich manufaktur, wymaga-

pracy

kilkudziesit

przez fabrykanta

w

robi

obcej przemocy,

miao

ziemskich; twie, oraz

jcych

krzywdy

autor

ten

uwag: „Zgol epoka 1768 r., od zaczcia jest epok nieszczliwoci miast" *).

lub

kilkuset

mogy by ywione

i

atwiej

które

osób,

utrzymane we wsi, ni

miastach.

Tak wic

pierwszy zakoczy si pod ziemi dla wróbami. Prawodawstwo wygaszao dobre intencye, ale nakazy jego prowadziy do wbrew przeciwnych skutków. Bez oszczerstwa mona jeszcze do niego zastosowa wyznanie Wybickiego: „Wygubialimy miasta wszelk niesprawiedliwoci; wzgardzilim}' wszelkim przemysem, w naj-

sprawy

okres

miejskiej

wikszej zostawalimy ciemnoci w materyi kupiectwa" **). Jedyny objaw rzeczywistej troski o przemys i poszanowania

wyszed od Stanisawa Augusta

dla mieszczan

i

osób z nim

zblionych: jego brata Michaa, Andrzeja Zamoyskiego grona,

nielicznego

które

i

tego

si podpisao na akcie spóki Manu-

wenianych.

faktór

W

okresie 40. drugim prawodawstwo nie okazao adnych wzgldów dla mieszczan, jako dla stanu; owszem sejmy ponawiay zastrzeenia, aby wszelkie „funkcye", czyli zalene od urzdów pastwowych posady byy obsa-

jeszcze

dzane

tylko

szlacht

od

przez

szlacht, a

w

awansów wojskowych

r. i

1786 sejm nie

oddali nie-

uwzgldni wniosku

królewskiego (propozycya 6-ta od tronu) o pozwolenie miesz-

czanom koronnym prawa kupowania dóbr ziemskich,

byo ju pozwolone

')

**)

w

W.

Odpowied Woyta

X. Litewskiem.

A

na zarzuty burmistrza,

Listy Patryotyczne tom

I,

str.

253.

jakto

jednak objawia

str.

.".4

i

61.

.

289

si

kadym

z

miast

wzmagajca si

rokiem

Pisarze tego okresu,

wyda „Mowy za 177")

tlómaczone

i

„Hiszpania,

bogat, bo trzebowaa

gorliwie

r.

moga

nie

postrzega

wpa

za swe zoto dosta chleba

A

kraju.

nictwa dla niedostatku

zota

u

i

gdy

gnunoci

coraz mniej

ludzi,

znowu

Polska

siebie....

w ndz, bo si tylko Mie moe niwa, ale te

wacicielowi pewnych pienidzy, lub rzeczy,

w

gdy

mamy

upewnionej nie

kraju na

zboe zamiany.

czego po-

i

moga oywi kunsztów

nie

musiaa

nia pastwem. buje,

r.

t kwesty Wybicki, ju w 1777: mas swych bogactw nie moe si nazwa

z

w

w

francuzkiego:

wypleniaj dawne wyjaniaj znaczenie przemysu. Najstanami",

czterema

z

traktowa

trafniej

ziemi

do podnoszenia

poczynajc od Barssa, który raczej

swoje, czyli

przesdy

szlacheckie

i

dno

polepszenia losu mieszczan.

i

z

i

i

rol-

chleba

najobfitsz

rolniczem uczynie

reprezentuj

któr3 r ch potrze-

konsumpcyi, ani uytecznej

Jestenw

w

ustawicznej

depen-

Oddajemy w handlu zagranicznym za bezcen, to z trudnoci pód dziki naszej ziemi, a za ten sam przerobiony w trój nas ób opacamy. A tak wydajc wicej, ni bierzemy pienidzy, wygubiamy ich cyrkulacy wewntrzn.... Bdc bez manufaktur przemysu, pienidze, któremy za produkta brali, byy nam tylko jak na czas poyczone, które wnet za kupno rónego rodzaju rkodzie wróci musielimy ~ " dencyi zagranicznego przemysu

i

bogactw.

i

i

Pamitnik Histor3 czny

od r. 1782 i Dziennik Handlowy od r. 1786 gorliwie rozjaniali popierali spraw przemysu miast; artykuy tych pism dostarczyy nam bogatych materyaów, jak o tern przekonywaj liczne odselacze T

i

i

i

przytoczenia.

W

szkoach Komisyi

cz modzi

*)

szlacheckiej,

Edukacyjnej

e

Listy Patryotyczne

Wewntrzne

dzieje

I,

mieszczanie

profesorowie

s

tóma-

stanem zacnym,

239, 250.

Polski Korzonn.

—

T.

II.

ly

290

e

narodami, jak

czasem

nad

tedy

umysów

panowali

Usuwaa si

z

Rzym

lub Atei

chmura

ciemna

szlacheckich

odwiecznych przesdów, dokonywaa si taka przemiana,

doznawa

kiej

samym

na sobie

Wybicki, gdy,

powodze

konfederacyi Barskiej,

Przytacza

on

bdc w

który,

mu

gdy

i

tana.

go na

aden

takim

rzdzili

sposób nie

Obejmowa

ty **)".

byem tym

„Listy Patryotyczne", które

czorach czwartkowych

i

przynajmniej przez ludzi

zapewne w rónych czciach wyksztaconych.

wpyw

w

posugiwa si

dyrektorów,

nimi

i

mieszczanami,

i

wy-

pano-

szuka

po-

inspektorów, rachmistrzów, fabry-

kapitalistów do spóki, poredników wyrobów. Dokonywa si wic nawet zmiana obyczajach. I tu Stanisaw August przodowa przykadem:

kantów, do

kraju,

na podniesienie stanu

I

wci

swe:

u króla na wie-

przez nie

wie musieli

te-

króla, nie mieli szlach-

roku 1777, kiedy pisa

wywrze musiay fatalne bilanse handlowe popd do zakadania fabryk. król,

miejskiego

midzy

Obj

Turkiem...

byy czytywane

Najskuteczniejszy jednak

woany

tureckim,

od miechu,

mieszczanie, burmistrze,

si bez

ju w

to

e

mogem,

krajem, obyli

rozpk

wenecka rzdzia si bez su-

Rzplta

„Ja, szlachcic polski,

nie

nie-

Hollandyi.

opasym pole

ledwo si

Wenecyi,

powiedziano,

i

w

si

znalaz

anegdot o gupim

ja-

skutkiem

rzemielników,

sprzeday

jedzi do

w

uczt

gdzie Tepper

Falent,

roku 1786,

bywa

urzdza

dla

u Blanka, który nie

niego

sawn

mia adnych

nie obraa si za nazw „Cy1780 Prot Potocki, zostawszy kupcem, wszed stosunek koleeski z „Cycami".

pretensyj arystokratycznych

Okoo

ca".

i

r.

ju w Wadze rzdowe chtnie szczerze opiekuj si przemysem miastami, a najprzód Komisya Skarbowa Koronna, któi

i

*)

Jarosza

stanem nieszlachcckim '*')

1S9— 190.

Pamitniki

Kutasiskiego

w J.

Polscze 1790,

Wybickiego

(ks. str.

Jezierskiego):

Uwagi

nao

26.

u Raczyskiego: Obraz

Polaków

IV,

291

ma styczno

sprawami najblisz

ra z temi

opiek nad fabrykami sejmy

w

Jeszcze

zalecaa

ona oficyalistom,

urzdnikom skarbowym, aby sukiennikom adnej nie czynili przykroci, ale

sukien

wnym,

wymagajc

nie

zalecay

*).

1766

roku

której

i

w

ekspedycyach „zwyczajem da-

chcc

przysigi, z nimi postpowali...

w

wszelkim sposobem utrzyma manufaktury

czyli

kraju"

**).

Gdy w roku 1776 sejm uchwali prawo oszczdnicze, Komisy a wydala uniwersa do fabryk sukiennych, wzywajc je do wyrabiania sukien w rónych kolorach na mundury wojewódzkie wojskowe ***). Czynia udogodnienia Mezerowi, fabrykantowi fajansów w Korcu, a protekcya cowa, któr wykazalimy ju w § 40, zmierzaa wanie do podniesieeby nie wraca do tego przednia przemysu krajowego. temi chciami oywion bya i w okremiotu, notujemy, sie trzecim, gdy robia ulgi w pobieraniu podatku skórowego i

e

w

roku 1790,

mielnicy

w

„aby

z tern

wiksz atwoci

by

skóry mogli

zaopatrzeni

*

fabryki

rze-

i

**).

Komisya wesza na drog przedsibiorstw przemysowych, podejmujc si fabrykowania tabaki, prowadzc poszukiwania soli rozszerzajc wyrób tak elaza, iakote narzdzi w zakadach biskupstwa krakowskiego.

Sama

nareszcie

i

Dochód

z tabaki,

w dzieraw

czany

w

ustanowiony

antreprenerom,

1788 Komisya postanowia

wzi

roku 1775,

lecz

na

z

siebie

by

pusz-

pocztkiem roku ca manipulacy

Odkupia wic od spóki antreprenerskiej zaoone przez ni fabryki: poznask, koreck warszawsk, zaoya tabaczn.

i

*)

wych", z

np.

1780 roku Konstytucya pod

wydana

dnia 30 10 **)

dla

w Dy ary uszu

Pr.

Pr.

tyt.

Skarbowych

Komisyj 1

780,

str.

„Ubezpieczenie fabryk krajo-

obojga

narodów na

sesyi

25

319.

Ekon. A 3, str. 509. Ekon. A 14, str. 631 pod dniem

16

wrzenia

177

7

r.

Rezolucye Komisyi Skarbu Koronnej na not}' Komisyj rzdkowych Cywilno-woyskowych, ksiga 69, Xr. 96. Odpowied 18 ****i

i

Po111.

292

póniej

kalisk

i

sama sprowadzaa

to poznamy dokadniej Pragnc zaradzi brakowi

sem, jak dnia 28

kwietnia 1768

tytunie,

zamawiaa

sowem kierowaa caym

jednem

tatorów z Ameryki,

w

planintere-

tomie lVtym.

soli,

Komisya wydelegowaa

na poszukiwanie jednego ze swo-

r.

czonków, Tadeusza Czackiego. Ten zwiedzi, bada opisa w swoim raporcie wszystkie „miejsca solne", o których doszy Komisy jakiekolwiek wskazówki, a wic 'wsie: Bej-

ich

sce, i

i

Owczary, Gumiennic, Wchock,

Solec,

Rczki, Szolc

Busk; dla dwóch ostatnich

da

zasików ze skarbu, chocia

byy ju prowadzone

przez

spók

robot}'

wanie

Beusta

przez kl-na

i

zawdzicza istnienie swoje kwitncy tak przez pacyentów uczszczany dzisiaj Ciechocinek. Oficyalici komory celnej Nieszawa donieli zwierzchnikowi swemu, superintendentowi prowincyi Mazowiecki^'. a ten Kcmisyi, w pobliu rzeczonej komory pod wsi CieTej

Jezierskiego.

epoce

i

e

woda, czciami solnemi napeniona na rolinach i ziemi okazuj si wypary wi-

chocinkiem

wytryskuje

tak obficie,

e

doczne. skiej

Wydelegowany do bada Dziarkowski „nauki

lekar-

doktor" (mieszczanin z pochodzenia) raportem z dnia 27

wrzenia tego 1788 roku stwierdzi prawdziwo Mniej pomylnie, czyli raczej niepomylnie

odkrycia.

wypada wyprawa

w roku 1790 „do gbienia poznaków Wilkowicach (w czyckiem) oraz do sprawdzenia tam robót, prowadzonych przez Wyrwicza. górach Racizkich widrowano sól w roku 1792. Obiecywaa Rejcharda,

soli"

wysanego

w Sosku

i

W

Komisya po 6.000 czerw. soli

kopalnej

Waeckiemu

rykowi, który obiecywa loci, jaka jest

w

zt. rocznej pensyi za wynalezienie i

Posmanowi oraz niejakiemu

wynale

Wieliczce".

sól

eby ztamtd taszy

dzi, mijajc komory pruskie

*)

A

28, str.

Pr.

Ekon. A

1586; A, 30,

;

25,

str.

str.

tej

dobroci

i

Gie-

wie-

Podobne obietnice poczyniono

niejakiemu Genez. Niemcewicz, starosta

Libawy,

„w

rewiatycki,

jedzi do urz-

transport soli zagranicznej *).

385—387, 469, 272,

1370. Raport

342;

A/27,

Dziarkowski ego

i

str.

1599;

kilka innych

_'93

sejm oddal pad zarzd skarbowy dobra biskupstwa

Gdy

Komisya kazaa rozszerzy znajdujce si tam

krakowskiego,

wgla

kopalnie

cy Jakiewicz

(Jan),

Niewtpliwie

towarzysz".

kiej

wnej Koronnej,

w

otwarty

dyt

kamiennego. konsyliarz

czyli

kasie

„Wzity do

Prowincyi

*).

a

Krakowskiej,

paryz

Szkoy GóMia on kre-

profesor

to

jest

Akademii Krakowskiej

pra-

tej

Akademii

K. Mci,

J.

w

1790

r.

otrzyma cakowity zarzd nad kopalniami wgli ziemnych.

upowania go do sprzedawania

Instrukcya

wyznaczenia pacy górnikom,

i

wgielnemu po 54

pisarzowi

jakoto:

zp.;

wgli

za

steigerowi 72 zp.

szmslcarza, Brako jeszcze pieca szmelcowego mia by sprowadzony z Saxonii. „Co si tyczy

czya.

do

i

place

sama Komisj^a ozna-

górniczemu 75 zp. na miesic

cieli

tych

kowalowi; inne

oraz

ten

i

ostatni

da-

z póczek okae si dla skarbu Komisya wydatku nie wzbroni". Kopalnia ta istniaa zapewne pod Siewierzem. Cz3mnemi byy wci fa-

wnych zrobów oowiu, gdy poytek,

Kor.

bryki Suchedniowskie (do

tudzie Samsonowskie.

nica),

Gra-

i

Oprócz elaza, z wielkich

Suchedniowskie

ców wychodzcego, kunice

wk

naleay Dbrowa

których

pie-

Sam-

i

e, zaczy teraz wyrabia kule, bomby, granaty, obrcze elazne do kuchni polowych, piece obozowe, blach na pontony feldflasze, naczynia elazne szacowe. tyche kunicach w r. 1791 rozpoczt zostaa przez trzech Niemców, sprowadzonych z zagranicy, fabryka kos trawnych sieczkowych, a chop Piotr Pajk „dowcipnie" do-

s o

n o

i

kartacze,

i

W

i

podobnych

znajduj si midzy

Tene

map Soska.

robi *)

które

w

W

lunemi arkuszami

A/25,

str.

A

722;

programacie, druko wanym pod

Szkole

Gównej Koronnej

bd" w

Jakiewicz nazywa si:

i

Filozofii

tyt.

od dnia

czerwca 1786 publicznie dawane

1788

—9

Naturalnej,

niema go

Botaniki

i

dziale

Medycyny

Chemii

plice

119 dziau

II.

„Lekcye Akademicki

a

padziernika 1785,

1

Dr.

nego Akademii Nauk Paryskiej Korespondent, Historyi

w

27, str. 2033.

tyt.:

prezes

Szkoa Fizyczna kollegium Fizycz-

Doktór Nadworny

publiczny

ju midzy wykadajcymi.

pod

e

do 3C

profesor.

J.

Ale

K.

.Mci,

w

roku

29-1

szed sekretu robienia

surowej, jaka przedtem robi Sol

stali

bach magister (majster) zagraniczny". Za t przysug Komisya udzielia mu nagrod pienin w kwocie zip. 300 i uwolnia

go od paszczyzny na cae ycie. Dochód roczny z kunic wrzenia 1790 r. do teje daty 1791 r. wynosi od d. brutto 85.689 zip., z tego awans kunicom, utrzymanie mainne potrzeby zabray 19.653 zp., gazynu w Warszawie 1

i

leao 21.101; wpyno tedy do gotowinie netto 44.934 zp. Potem do dnia 1 stycznia 1791' dla Komisyi Wojskowej dostarczono amunicyi drzewa na 202.295 zp. *).

w

elaztwie niewyprzedanem

w

skarbu

i

te niewykonane

Widzielimy „papierni

niewa

skarbowej" do wyrabiania

krajowej

prywatne

papiernie

projekty

mog

nie

zaoenia

np.

stempla

w

dostarcza

„poczasie

w

jednakowym gatunku tyle papieru, ile go prawa skadowego na towary zagraniczne bez opaty ce miastu Krakowowi wewntrz muprzyzwoitym

i

potrzeba", albo projekt nadania

rów,

w

celu podniesienia tego miasta z upadku.

Na

reperacye

przynajmniej

gmachów

zniszczonych

Krakowie,

miastach:

w

Piotrkowie,

waniejszych Lublinie,

Ko-

misya wyznaczaa, lub u Rady Nieustajcej wyjednywaa fun-

wasnych

czasem

dusze,

uywaa

inynierów

i

do wykonania potrzebnych robót (które wymienimy

Najwymowniejszy

atoli

dowód

znajdujemy pod rokiem

1790,

do Antoniego Sukowskiego, serca

i

przeselajc

podania

jej

ofieyalistów

w tomie IV).

troskliwoci o dobro miast

gdy wystpia z „rekwizycy"

odwoujc si od

do jego litociwego

mieszczan,

oraz

ydów

od

Leszneskich „aby prz} czyni si zechcia do podwignienia m. Leszna z smutnych zwalisk handlu". Wstawiennictwo byo skuteczne, w par bowiem tygodni potem, mianowicie pod d. 9 padziernika tego roku czytamy ju obszern umow w 16-tu r

A/28,

*J

Frotok.

str.

652

273— u::.

i

Ekonom.

1655

(z

A/26,

rachunku

str.

88

Czohaskiego ekonoma;

A

str.

846, 856;

A/27,

i

30;

1281; str.

Xcia

artykuach z podpisem szna,

która

burskiego,

potwierdza

poczynione

X-cia Antoniego ulgi dla

no

w

r.

Sulkowskiego, dziedzica m. Le-

przywileje

przez

ojca

1738,

r.

dawne

oraz

1762,

nadania

i

w

pogorzalych domów, fabryk

prawa Magdeprzez samego

królewskie,

nadaje

mynów, zapewnia

i

wol-

Nastpnie Komisya Skarbowa z dobrym skutkiem udawaa si do Komisyi Wojskowej, aby m. Leszno wolnem byo od rekruta na lat 12, oraz, ab}' Komisoryat udzieli miastu pewn znaczniejsz sutytuem zaliczki na sukna dla wojska z kilkunastoletnim terminem wypaty. Podobnie w dobrach biskupstwa Krakowskiego ta Komisya w r. 1791, celem polepszenia stanu miast tamecznych, uwalniaa na lat 10 od wszelkich podatków skadek kadego, kto wybuduje dom, ofiarujc nadto po cenie kosztu ceg i drzewo na pokrycie; zalecaa, aby z kadego miasteczka kosztem mieszkaców utrzymywan bya w Akademii Krakowskiej jedna kobieta „dla nauki baod podatku ofiary na

lat

5

p.

t.

i

m

i

biarskiej".

Ta

w r. 1791. e w cigu Krakowa wyszo 1.152 rzemielników, e fabryki tameczne nie wytrzymuj wspózawodnictwa z poblizkiem miastem galicyjskiem Ludwinowem, zanosia do Komisyi Wojskowej prob o obstalunki na fabrykach krakowskich dla dywizyi Maopolskiej o zaliczenia pienine na Komisya, dowiedziawszy si

ostatnich trzech

lat z

i

i

rachunek tych obstalunków

*).

Rada Nieustajca, utworzona w r. 1775 i dodatkowemi opisami wzmocniona w r. 1776, zawieraa w liczbie piciu swoich departamentów policy pod prezydency jednego z marszaków wielkich lub nadwornych **). Temu Departamentowi powierzono „moc examinowania rachunków wszyst-

*) i

Prot.

Ekonom.

A

27,

str.

1659,

1784,

1819:

A

28,

str.

fol.

851

752. **)

533).

\'olumina

Legum

VIII,

fol.

93

i

102

(str.

70.

74")

-

kich

miast

podug praw dawnych

królewskich

dochodów na rozrzdzenie

obracania

i

Policyi najpoyteczniejsze".

Pozwo-

mu te „zawiera kontrakty z kompaniami co do m. Warszawy tylko do zamysów potrzebnych w materyi poli-

lono

cyi...

bez wycigania

w

nowych podatków

nie

i

przeszkadzajc

obywatelów prowadzonym". Chocia konsyliarze, obierani na sejmach, zmieniali si co dwa, albo co cztery lata. jednake Stanisaw August umia zdoby handlom,

kraju przez

wpyw przewany w kadym

komplecie

i

przeprowadzi za-

wsze swoje projekty. Znajc jego pojcia denia, atwo zrozumiemy, miasta mieszczanie znajdowali teraz yczliopiek u najwyszej wadzy rzdowej. Ju na pocztku panowania reskryptem z d. 1 czerwca 1765 r., król mianowa i

e

w

Komisy

Boni

przejrzenia

wnych

i

i

i

do

Ordinis

Starej

przeczytania praw,

innych

prowentów

e

i

dokumentów,

i

Nowej Warszawy

przywilejów,

w

kalkulacye

„dla

ordynacyj da-

dawniejszych

expens publicznych miejskich... wejrzenia, tych-

dawniejszych

kalkulacyj

szafarzów

przez

miejskich

pro-

wentowych, ju poczynion} ch, gdy si z ublieniem krzywd caego miasta poka, do sprawiedliwego kresu poprawienia. Wreszcie maj wszystkie naduycia bezprawia poznawa i sdy Asesorskie zawiadamia" *). Od roku za 1777 byy wyznaczone Komisye Dobrego Porzdku (Boni Ordinis) do rónych miast królestwa zwykle pod prezydency wojewody lub starosty z kilku szlachty, osiadej w okolicy. Nie moglimy doj, ile na ogó miast byo urzdzonych przez te r

i

i

Komisye? Z

pewnoci wiemy

tylko o Krakowie, Warszawie,

Wschowie, Lublinie, Sandodo Brzecia Litewskiego, Grodna, Kazimierza Dolnego, ytomierza, Wielunia, Brzecia Kujawskiego, Ziem: Róaskiej, Dobrzjmskiej, Bielskiej. Proszony by te Król o mianowanie Komisyi do Kamieca Poznaniu,

mierzu,

*)

Nr.

3,

o

Z

Piotrkowie,

Kaliszu,

wyznaczeniu

Komisyi

akt Komisyi Boni Ordini Magistratu

Warszawy, protokó

wypis uprzejmie udzielony przez Dra Alex. Rembowskiego.

B.

1.

297

omy,

Podolskiego.

yskiego

Miska Litewskiego, województw WoZ jakim skutkiem? nie wiem)" *). Ory-

Kijowskiego.

i

w

ginalne sprawozdanie

jedno tylko

p.

„Stan Miasta

t.

J.

(z

1783) znam)'

r.

Wschowy".

K. Mci

kadym wzgldem

pod

dokadne,

obszerne,

druku spóczesnym

Jest

ono

wyczerpujce;

gdyby wszystkie byy do tego podobne, nie pozostawaoby nic do yczenia pod wzgldem statystycznym, prawno-historycznym, a nawet gospodarczym, o ile moliwemi byy ulepszenia przy szczupych funduszach, znacznych dugach rozi

maitych przywilejach

sto

zarzdu

miejskiego.

sw

wykonay

w kadym

które

hamoway spry-

Nie wszystkie

zapewne Komisye gorliwoci;

zwyczajach,

i

prac

równ umiejtnoci

z

razie jednk

odszukanie

i

przyniosoby wielk dla historyi korzy.

zuytkowa

dziaalno rozwin

Jeszcze energiczniejsz

tament

komplet

w

kade

ile

intraty nie

kancelaryi

Nie

powikszaj

uoy

swojej

miasto powinno

propinacyjnego.

mie w

mogc spuci

dnia 16

marszaka „dlaczego

si,

tabel,

owszem wyraa-

kasie swojej dochodu

si na zwyczajne miast

rozesa do miast subalternów swoich

Departament

raporta,

ostatni z dru-

mianowicie Depar-

rozpocz czynno swoj od

królewskich

upadaj"? zaleci

jc,

Nieustajcej,

pod prezydency Raczyskiego, Zwróciwszy nasamprzód uwag:

1786 kor.

miastach

Rad)'

który

Policyi,

nadwor.

Nie omieszkalimy

znanych nam fragmentów.

giego okresu

listopada

i

przedrukowanie ich dzie

„dla dochodzenia na gruncie aktualnego miast funduszu jako-

te dojcia onych rzdu,

tudzie

*)

na str. mentu Nr.

w

13,

istotnej

rewizvi

potrzeby",

zabudowa.

zaradzenia

Lustracye

Metryka Koronna ksiga kanclerska wiksza Nr.

52,

125,

320,

Policyi D. str.

27,

P.

72,

tomie IV § 91.

171, 245, 328; Nr.

4,

str.

523,

427: Nr.

16,

str.

Nr.

8S, str.

547; 36,

90

Nr. 8,

— 92. str.

188, 219, 242.

25,

wadom

za-

w

33

takie,

76.

reskrypta

Akta Departa131, 289, 299;

Dokadniej bdzie

miastach dokonane

*),

polepszyy stan miast przez cise wy-

licytacyi dochodów propinacyjnych; dostarczyy te biernym. Wtedy, dokadnych wiadomoci o stanie czynnym przychylajc si do otrzymanych memoryalów, Departament as} gnowa na róne potrzeby miast 313.916 zp. z funduszu

konanie

i

r

propinacyjnego.

nie

cyi

rozumiej,

niemasz

albo

i

kasach,

dugów

„Naleaoby si spodziewa,

e

by

chtniej

tyme

posuszne byy;

dla siebie zamiar".

lecz

W

„e

e i

najwicej komisye".

uznawszy rozrz-

miasta,

dla siebie

licyta-

niszcz,

ani reparacyi,

te

dochodów

mieszczanie

obraca si na pieni

dzenia Departamentu Policyi

zbawienny

e

kondyktem (zmow)

j

w

cz

najwiksz

siebie starszyzna,

pienidzy

ani

dochodów, skadek

e

wykryli,

Lustratorowie

porozrywaa midzy

poytecznemi,

nie wszystkie

naj-

uczuy

ten

niektórych miastach koron-

Radomiu) we wszystkich pranych (trzech: Mawie, Solcu wie litewskich starszyzna stawiaa opór, odwaaa si na nieRada Niestajca musiaa zarzposluszeswo tak dalece, i

i

e

dzi egzekucy wojskow do tych miast opornych. Na przyszo dla zachowania porzdku cilejszego dopilnowania i

egzekucyi cznie

onego,

miast

widzc niepodobiestwo

kilkuset

przy

szczupej

objechania

subalternów, Departament podzieli najprzód

coro-

bo tylko piciu

liczbie,

Koron na

15cie

wydziaów, czyli komisoryatów, do kadego wydziau wyznaczy z szlachty osobnego dozorc przysigego pod nazw Komisarza Policyi z pensy 1.500 zp. rocznie

dopilnowa niej

i

stosown

in-

W

strukcy.

pierwszym objedzie komisarze obowizani byli licytacyi, przeliczy kas miejsk i depozyt dla

obmyle

gim reperacye

pod pieczciami starocisk

wyegzaminowa.

i

Wydziay

miejsk; te

w

dru

bylu

nast-

przez

Kozow-

pujce:

Warszawy,

Piaseczna

Grójca.

Chema. Dubienki

rody, Szremu, Kociana, Kopaniey. Babimostu, Midzyrzecza, Skwirzyna, Rogona. Miecisk przez Nagowskiego,

skiego, sekretarza Departamentu;

2

299

Tab. 125.

W 1.

Prowincyi Wielkopolskiej:

Poznaski

miast

17

2.

Kaliski

14

3.

Sieradzki

15

(w

4.

Kujawski

10

(z

Pockiem)

3.

Mazowiecki

18

(z

om)

o.

Warszawski

18

W 7.

tej

liczbie

Piotrków)

Prowincyi Maopolskiej:

Krakowski

miast

17

(ale

w tej

liczbie

obok Kra-

kowa mieszcz si

Kazi-

mierz, Kleparz, Strador). 8.

Sandomierski

18 1

9.

Podlaski

10.

Lubelski

13

11.

Ruski

11

12.

Podolski

12

13.

Braclawski

13

14.

Ukraiski

15.

Kijowski

Razem

w

.,

.

.

wszystkich

czano numerami

vice-sekretarza;

(Bohuslaw)

11

(ytomierz)

miast królewskich

Koronie

We

13

*),

.

.212

miastach

kominy

Wyszogrodu,

Rawy, Solca przez Taskiego;

lustrowanych

murowa

Mawy,

domy poozna-

rozkazano. Zabiera! si

Sochaczewa,

Mszczonowa, Wyskitek,

Nieszawy, Dobrzynia, Róana, Sandomierza,

Opoczna, Radomia, Zwolenia przez Michalskiego;

czycy,

wowa, Latowicza przez witorzeckiego. *) Widzia te numerowane domy Schultz

w przejedzie

Warki, Stanisaprzez Litw.

300

uformowa

Departament

rzdnych krajów" kas

wzór

„na

w rezolucyi z dnia 1 czerwca 1788 „by potrzeb osdzi, gdyby wszystkie miasta, na zaratowanie w przypadku pogorzeliska, czyniy rok rocznie skadk od morgu z roli po groszu miedzianym 1 od morgu z ogrodu po groszy miedzianych 2, od domu murowanego po zip. 1, od drewnianego po gr. 15, a takowa skadka pod rozporzdzeniem Departamentu

ogniow:

1

,

zostawa ma"

Rezolucya

*).

papierze dlatego zapewne,

kaza

e

dopenia wykonania bez

i

moga by uwaan

rane

w} da

zalecenie

stawi,

linii

zaj si

gorliwie,

bo

i

Wy-

Chema,

któ-

od Komisyi Skar-

i

ratusz

i

podkomorzego

i

do

wygód}''

starosty,

sdów

rozszerzy.

za przyoeniem sie Podobnie m. Piotrko-

allewiapowodu pogorzeli wyznaczy 20.000 zp. czopowem na dwa lata; sprawiono z tych sum porzd-

z

i

cy w ki

podatek.

pewnej kwoty dla pogorzelców, i cegielni wyswego subalterna (Kozowskiego) zesa do oznaczorynku i ulic, „abrysy" do ; murowania miasta po-

i

wydawa,

wu

nowy

za

tylko do pogorzaego m.

r

zada

bowej nia

na na-

konstytucyi sejmowej, gdy

„skadka" taka

rego odbudowaniem

tylko

by mocen

pozostaa jednak

ta

Departament nie

ogniowe,

stwo

wykupiono jeszcze zastawione wójtona zabudowania asygnowa De-

a nawet

za 9.000 zp.

Nadto

partament dla Piotrkowa 20.000 zp., dla Poznania 15,000 zp. ze

skarbu

i

12.649 zp. z dochodów miejskich

wanie hauptwachu, wystawienie bramy

ego

rynku.

w

bience, znie.

czycy

na wybudowanie

ratusz;

sumy

W

przerobiono lub

na

wymuro-

przebrukowanie ca-

i

koció

po-Jezuicki na

reperacye ratuszów

obmylone

ytomierzu, Stycy, Zakroczymiu, Drohyczynie, DuStanisawowie, Warce, Garwolinie, Wsoszu, i Wi-

W

trzech miastach procesy

ukoczy,

dla Sandomierza,

Nieszawy, Róany, Augustowa, Wiskitek, róne sumy na wykupienie

*)

szy si

folwarków

i

gruntów asygnowa.

Wilnie

kwa-

wanie Gronau To rozrzdzenie wykonanem nie byo roku 1802, e Polska nie znaa fajerkasy. i

w

W

6

301

wojskowe

tery

uregulowa,

w w

Komisy

Brzeciu Litewskim

Poocku polskim nad granic rosyjsk „sprawiedliwo dla mieszkaców obojej strony obmyli". Na usypanie tam dla zabezpieczenia od zalewów Wisy pod Sandomierzem 3.000 zip. wyznaczy. Zaoy 15 szkóek miejskich, poniewa w mniejszych miasteczkach zdanieumiejtnego rza si, e „cay magistrat podpisuje si pisarza". Szkóki te na razie nie miay wielkiego powodzenia, bo „skoro si otwiera czas pilnowania byda w polu. na„Boni Ordinis" wprowadzi;

rk

uczyciele nie

Sdy

maj

uczniów"

*).

„wspary dekretami" swoimi Kamieniec Owrucz Winnic; te miasta,

Asesorskie

Podolski, Latyczew, ytomierz,

przyznaje

iak

i

Mdrzecki, „zaczynaj przez ludno,

handel

rzemiosa obiecywa Rzeczypospolitej posiki z miast kwitncych nalene". Nawet niektórzy starostowie zarabiaj so-

i

bie

na lepsz

ni

saw; tak, Hryniewiecki, starosta wdziczno powszechn pracami nad

dawniej

zaskarbi sobie

lubelski,

uporzdkowaniem m. Lublina; zawieszono jego portret w raMarszakowie wielcy koronni Lubomirski Mniszech

tuszu**).

i

w

starannie gospodarowali

Warszawie.

Po zniesieniu Rady Nieustajcej, a Policyi dnia 19 stycznia 1789 r. miasta tak czujnej

Obojga Narodów, lipca

z

miay nad sob

swe rozpocza w dniu 4 ]ale stosowaa ju nouchwalone przez sejm czteroletni. Bdzie-

która czynnoci

miejskie,

Wszystkie

federacyi Ob. Nar. i

Departamentu

do czasu utworzenia Komisyi Policyi

o niem mówili niej.

*)

jiie

i

pod prezydency Mniszcha,

1791

we prawo

my

a

wadzy

wic

Raportu

te fakta

W

brane

tern miejscu

s

z Relacyi

zanotujemy

Deputowanych od X. Kon-

do examino\vania Komisyi Policyi Roku 1792,

generalnego

dwuletnich

tylko

str.

2

—

czynnoci Departamentu Policyi

od

sejmu 1786 do sejmu 1788 roku zeszej Radzie Nieustajcej uczynionego w Dzienniku Handl. 1788, str. 704 711. Sprawdzone z protokóem

—

D. P.

13.

**)

Mdrzecki:

Zbiór etc,

str.

20.

Komian:

Pamitniki:

t.

I.

e

i

cyj

Komisy a

Policyi

nie

o stanie funduszów

zdoaa zebra dokadnych informaOd wikszej czci miast

miejskich.

nadeszy wprawdzie raporta w latach 1791 1792, ale te nie byy wtenczas nawet uwaane za wiarogodne, „gdy magistraty rzadko istotny stan, tak co do dochodów, jak dugów w swych raportach opisuj". Podajemy jednak owe niekompletne niedokadne obliczenie, poniewa jest jedynem, jakie znamy. Czerpiemy je ze róda urzdowego i

i

i

'

.

Tab. Bilans generalny,

okazujcy

126.

nadesanych raportów

z

rych miast Rzpltej dochody

i

remanenta oraz dugi

Dochód miast roczny

Prowincra Maopolska okazuje zp. (wyjwszy m. Wielkopolska

Warszawy, oddao)

Remanent

211.879

.'

niektó-

Dugi

etc.

Dugi od

miastom

miast

nalece

winne

8.000

670.763

które raportu nie

W. Xistwa Litewskiego

.

.

113.188 297.519

.

Suma ogólna

622.586

1.458.

297.519 198.253

8.000

2.427.143

wykaz funduszów miejskich Litwy. Miaaby to przj-padkowo zoy si suma dugów zupenie równa sumie dochodów? Czy nie jest to jaki figiel kadym ramagistratów, którego nam nie wytómaczono. Najdziwniejszym

jest

W

nieobejmujcy najbogatszej ze wszystkich miast Warszawy (opacajcej 3,141.000 rónych podatków do skarstan pienin}' miast nie by bu Rzpltej) przekonywa nas,

zie bilans ten,

e

rozpaczliwy.

*)

Masa dugów

nie

Relacya Delegowanych od

do egzaminu

Policyi roku

1792,

str.

przewyszaa

czteroletniej

iri-

X. Konfederacyi Generalnej Ob. Nar

44.

303

moga wic by spacon

traty rocznej,

bez wielkiego wysile-

gdyby zostosowano jaki plan amortyzacyi. A w tym bipominite znaczne nalenoci, naprzylansie z pewnoci kad wzmiankowane w tej samej relacyi (str. 15) nalene miastom dugi kahaów ydowskich. Nie weszy tu równie kania,

s

w

pitay szpitalne

cyfrze 2,619.651, które spoinie z

mi czyniy 466.035 kimi rozrzdzaa

skrelona

publicznych

rocznego dochodu, oraz fundusze,

sama Komisya

Obaczmy

50, stoci

zip.

w

jamunaja-

Policyi.

owoce wydaa

teraz, jakie

poprzednim

paragrafie

w

rzeczywi-

dziaalno wadz

spoeczestwa?

i

Nasamprzód, czy powsta

i

si rozwin przemys

czy

miejski?

w drugim okresie. Lubo nie oznaczy dat zaoenia kadej fabryki mieszczaskiej, ale sama krótko czasu suy moe za wskazówk, e okres trzeci stosunkowo niewiele zakadów przeTak,

wanie

i

w

bdziemy

najbardziej

stanie

mysowych móg powoa

W

do ycia.

Wielkopolsce rozwina

dukcya sukiennicza.

Ju w XV

Pochodzenie

si szczególnie prosiga dawnych czasów.

jej

XVI wiekach roiy si od tkaczy cechu sukienniczego Pozna, Kocian, Kalisz; sukna polskie szy duymi transportami do lska, Czech, Moskwy. Nie zagina te cakowicie

i

w

najgorszych

czasach:

Komisyi Skarbowej Koronnej

wozu

sukien do Austryi

i

w

znajdowalimy

latach

Rosyi

*).

1766

Z

i

miast

w

aktach

1767 lady wywielkopolskich

przewanie sprowadzaa majstrów Kompania Manufaktur Wenianych. Ale w XVIII wieku lsk wzi przewag nad Wielkopolsk, ka

*)

w roku 275

.

Skarga

1767

kiewicza, ;

szczególnie

od czasu przejcia pod rzd)' Frydery-

wyrabia on podobno wysze gatunki.

II:

Pr.

tkaczów Andrychowskich Ek.

A

3 str.

kupców moskiewskich

273

w

:

Wszake w

okre-

na zakaz rzdu Austryackiego

memoryay

J.

roku 1767 (Pr.

PP. Makasiejow

Ekonom. A

4.

i

str.

Mar232

304

drugim badanej

sie

widocznie

przez

nas epoki produkcya wielkopolska

oywia si

wzrasta,

duo

prowadzili wprawdzie

e

portów urzdowych wiemy,

w

chodzio

roku 1788

berdyczowskie, skich

„miao

lskich

mona

po 5.000

przy-

na jarmarki

sztuk

piciu jarmarkach

ukrai-

30.000 sztuk sprzedawanych'

te

okazuje si

okolicy Rawicza

lecz z ra-

transito,

sukien wielkopolskich

i

odrazu

Kupcy rosyjscy

doskonali.

na wszystkich

a

liczy

Wzrost dobrobytu

w w

i

sukien

wyszych

z

cen gruntu:

kosztowa 4 czerw, zlot., gdy zip. **). Bo te Rawicz liczy 327 sukienników przy 200 warsztatach i wyrabia! (okoo roku 1800) po 14.000 postawów na rok w cenie od 2 do 12 zip.; sukno odznaczao si dobr apretur; do Rosyi wysyano samych sukien na 800.000 zp., a razem ze skóraokolicach

zagon

Warszawy

roli

4

tylko

1

._,

warto

mi

produkcyi dosigaa 1,320.000 zp.

Zduny

***).

liczyy 104 sukienników przy 70 warsztatach, wyrabiay 5.370

postawów szacowano

rocznie, a

produkcy cakowit razem

blizko na

500.000

sukienników

przy 180 warsztatach

Bojanowo ma

krosnami.

wysya

sztatach;

zip.

W i

i

250 majstrów

za granic

okoo 420.000 zp. le warsztatów. A

pótnami liczya 200 117 pócien ników z 80

po 10.000

Lesznie byo pomniejsze miasta

;

przy

a

t.

p.

****).

138 sukienników

*)

i

ty-

miay czasem wcale zp.

Nowy zp.

175.000

bralimy z oblicze pruskich z roku 1800, Holsche'go produkcya ta wówczas nie zwi-

Cyfry

wedug sów

175 war-

postawów wartoci

pokan produkcy: Obier zyska [na 300.000 most na 108.000, Trzciel (Tirschtiegel na i

z

Wschowa

te

Raport kontraregestranta prowincyi Ukraiskiej

bowej Koronnej z dnia 12/12 1788

w

do Komisyi Skar-

Archiwum Skarb. Koron, dzia XXX,

plika Nr. 34.

Pam. Hist. Holsche:

**) ••"i

****)

Theilungen 104,

107,

Holsche: historisch,

11-'.

Polit.

1785,

str.

1018.

— 302.

1.

cit.

II,

297

1.

cit.

II,

286—290; Polen zur

statistisch

Zeit der

zwey

und geographisch beschrieben

letzten

1807,

str.

Wyinik winny.

Ninik

czyli

chopiec winny.

Dama odna.

Niinik czerwienny.

Karty wyrobu

^t

(Ze zbioru

Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.

Tom

II.

o

Dama

czerwienna.

Tuz, ostemplowany przez Regenta

Papieru Stemplowego.

inka (1791 tawa

-

Wynik

Paczka,

w

byy

dzwonkowy.

której te karty

sprzedane.

1794).

Bisier).

Drak Saturnina

Sikorskiego.

305

W

dzie Pyzdrskim.

w

kicnniczych

m

wszake

su-

miastach Wielkopolski rachowano 94^. na

D3

r

wao

czynnych zalewie

sukna leao bez odbytu

W wielu

obwo-

warsztatów

wszystkich

1783

roku

— przynajmniej w

si

si, ale raczej zmniejszaa

kszaa

zi-

poniewa duo

sto,

*).

tyche miast wyrabianem byo pótno: Wschowa liczya 117 tkaczy. Tu znajdowaa si te drukarnia Jana Bogumia Hebolda **). z

\Y Poznaniu bankier Klug

w

robów wenianych pewno

zaoy wyborn

wspominaj o

wniej ksigi skarbowe

fabryk wy-

poniewa

da-

jako o kupcu

an-

drugim,

okresie

nim,

Posiada nadto dwie fabyki jedwabne, które wedug zawiadczenia magistratu poznaskiego z roku 1784 wydawa-

gielskim.

y

równy zagranicznemu,

towar

a taszy.

Rada Nieustajca

mu poyczk w pozwolia da mu plac

kwocie 1.000 czerw. z.

udzielia

bez prowi-

nad Wart i zakazaa zakadania zyij podobnych fabryk „na przeszkod" bez opowiedzenia si ma-

Do

gistratowi.

a Departament

y

te,

niego

we Wschowie

garbarni angielsk

w

te

By}'

bnych

fabryka

i

W

naleaa fabryka

zdaje si,

skór,

pozwoli te Samuelowi Rorman zao-

Policyi

Poznaniu jaka

myda

***).

fabryka

wyrobów jedwa-

czarnego przed rokiem 1786

****).

w

Krakowskiem, byo kilka (w Józefowie, Klimontowie. Bogoryi, arkach, Wodowicach, Koziegowach), ale wyrabiay samym one tylko proste sukno w niszych gatunkach. K rako w e, kupiec obywatel Frystacki wyrabia po 100 Maopolsce,

sukiennych

fabryk

szczególnie

szlacheckich

W

i

i

Pam. Hist. Drukowa

*)

Polit. 1783,

w

tej

249.

str.

drukarni

„Wschowskiej"

Sulkowski, genera-inspektor swoje dzieo str.

310

t.:

Franciszek

ksi

Pamitnik onierski" 1780,

.

***)

1792,

p.

str.

Pr. Ek. A, 4, 7.

****)

Prot.

Pam.

Wewntrzne

str.

264

i

A/5,

str.

Departamentu Policyi Hist.

Polit.

dzieje Polski

1786,

str.

8,

235.

str.

Relacya Delegowanych

177.

166.

Korzona. — T.

II.

20

306 do 150 sztuk rocznie sukien

24 gatunkach (których próby

swoj doskonali! on przy fabrykach zna si wic na rzeczy, ale zwikszeniu prozawadzie szczupo funduszów brak ludzi

zagranicznych",

dukcyi stay na

przdzcych

w

„modo

lalimy);

i

X.

*).

w

dry krakowskiej,

Wacaw

zaoy

roku 1786

ndzy moga przyj

brack,

kanonik

Sierakowski,

hr.

„dla dania wsparcia

ubóstwu", ale

i

kate-

fabryk sukienn,

e-

ta insty-

tucya dobroczynna nie zado ldu: dyrektor razem kasyer (aptekarz Like) dopuci si naduy; na pocztku roku 1788 trzeba byo zbiera kompani z 10-ciu osób

duchownych 31.800

wieckich

i

i

a po trzech latach znalazo si

zip.,

zoono

„na obmylenie funduszu";

97.186 zp.

defi-

Wyrabiano wszake sukna w dosy wysokim gatunku, bo na 13 zp. okie, a nawet utkano dla króla kobierczyk z herbem cioek **). cytu.

krakowskie musiay wyrabia znaczn liczb

Garbarnie skór,

w

gdy

roku 1789 pose

19.000 sztuk dla swego ki

pasów,

gazy,

rzdu

pilek oraz

pruski Lucchesini

kart

zamówi

tu

te jakie

fabry-

niejakiego Burgona.

Mie-

***).

Istniay

szczanin krakowski Fr. Krumpoholtz

zaoy w

okolicach mia-

fabryk rótu dwie prochowe, mianowicie pod pod zamkiem Ojcowskim; trzecia fabryka prochowa nieznanego mi waciciela znajdowaa si midzy Skalami Wysokiemi Górami; wszystkie razem dostarczay do 100 jedne

sta

i

Korzkwi

i

i

rok ****).

na

kamieni

Prawie tyle (1.000 centnarów rocz-

Archiwum Kor. Skarb. Dzia

*)

XXX

plika 34.

Raport

z

fabryki

krakowskiej z próbkami.

''

J.

Set).

Dembowski wyda

ca

broszur pod

ka o fabryce sukienney Krakowskiej. Kraków 1791

ney Koronney ***) str.

72,

74

etc.

Ekon. A

26,

str.

str.

Pr.

57,

1062.

w

ty t.

druk.

:

Rzecz krot-

Szkoy Gów-

Mollers: Reise nach der Ukrane,

4.

Dzie. Handl. 1788, str. 752 1786, str. 166. Czamarka Sar a fan, Warszawa 1791, (broszura str. 166). Cennik prochów by podany pod Xr. 77. Pr. Ek. A/30, str. 399 )

i

i

307

jacy ydzi na swym mynie prochowym wowojewództwie krakowskiem. Pod Krakowem fabryki oowiu glejty.

wyrabiali

nie")

dnym, gdzie

te

istniay

w

i

W województwach kach i

ruskich nie

wiemy

o

adnych

fabry-

wspomnianych w § 47 Amieta nabytych od Wincentego Potoc-

mieszczaskich, oprócz

w

Mullera

Niemirowie,

kiego.

Na Mazowszu przed

rokiem 1777

czaa

(np.

w

w Jeziornie „wasn

niejaki

Fisch

posiada

fabryk papieru", która

dostar-

roku 1792) znacznych iloci stempla dla Komi-

w dobrach swoich Z i e50 warsztatów, gdzie si ywio do 300 sierot**). Potoku blizko Warszaw}-, naprzeciwko Marymontu, Fryderyk Bogumi Leonhardy, konsyliarz J. K. Mci (kasyer Teppera?), ma fabryk kartunów, chustek, pasków, sukien damskich ***). syi

Skarbu Koronnego

lonce

w

i

Paschalis

*).

zaoy

Warszawie

W

W

samej

Warszawie syn

przede wszystkiem fabryki

powozów, a midzy niemi pierwsze miejsce zaja fabryka Dangla. Z profesyi by to siodlarz, uczy si rzemiosa w Londynie; wsawi si nasamprzód siodem kszatnie wyrobionem dla posa angielskiego Withwortha; mieszka wtedy jeszcze

w maym

domku przy ulicy Rymarskiej. Póniej zatrudnia 300 robotników, samych krajowców. Mia wszelkich majstrów, jacy do zupenego wystawienia powozu potrzebni byli. Bywao gotowych po 100 powozów w cenie od 100 do 2.000 dukatów. Wykoczenie

i

przyozdabianie

pierwszego pitra, a gdy powóz

by

czano go na dól po pomostach.

Wyroby

poway podobno

G.

W.

w

sali

tej

fabryki nie ust-

najwytworniejszym angielskim.

Ekonom. A 30, str. 584. Gos Jezierskiego, kasztelana ukowskiego,

Okoo

roku

Pr.

*)

**) S.

odbywao si

zakupiony, wtedy spusz-

w

Dz.

Czyn.

sesya 174, z dnia 16/10, 1789.

***)

Gazeta Narodowa y Obca.

obwieszczenie.

Suplement do Nru 37,

str.

222

308

wdawa

1793 Dangiel

rozbiorze

ostatnim 1

,

do

to

'

4

fabryk, a po

panów,

,

w

nieco

sic

fabryka jego

czci czci dla po

tego,

e

ju

byo

nie

króla

i

wielkich

Tasze

bez potrzeby, dla podtrzymania przemysu krajowego. powozy mona byo znale u Szperla i Krauza *). polowie

Solcu

istniao

i

10

Warszawa

prowadzia

XVIII- go wieku

znaczny handel pudrem

mym

nic

powodu wspózawodnictwa innych

z

kupowali u niego najdrosze powozy czasem

którzy

Ju w

Po

interesa bankierskie.

zmniejszya si jeli

krochmalem; tego ostatniego na fabryk.

Na

Bielinie

syna

sa-

fabryka

**).

bulionu

Wyprawiano skory na fabrykach:

1)

Cadra

Niemirowskiej; 2) uprzywilejowanej

bdcej wasnoci

w

rynku

pod Nr.

54, „znacznym kosztem wystawionej" przed r. 1777; nalea do niej myn do mielenia kory dbowej, ustawiony za pozwoleniem Komisji Skarbowej na Wile naprzeciwko gmachu PP.

Wizytek: wyprowadzaa ona swoje wyroby za granic, a syszczególnie z najprzedniejszych skór; zwanych „bukaty"

na

uywanych na buty woskowane; 3) Schultza, bankiera, która te wyprawiaa skóry, jakich nigdy w Polsce dotd nie byo"; i

4)

Szmula Jakubowicza

***).

Na Pulkowie pod Marymontem fabryka cycowa (perkali naleca do Leonarda Senapiusa, wyrabiaa materye na ka),

i

pokojów nawet z sylwetkami upany; wybicie karet „podug wasnych deseni", bo ma ludzi z zagranicy. Na

mizelki,

i

Magier:

Estetyka

m.

Warszawy

Uwagi nad Uwagami, str. J. Kraszewskiego Pa:n. wyd.

Lieflanders.

Ochocki:

1.

Dzie. Handlowy 12/11 str.

str.

699;

1790

291.

i

Strojnowski

348

z dnia

23

1786

str.

w Dzie. 11

388

1790 roku.

1.

cit.

II,

eines

381.

47.

II,

Cz.

Schultz: Reise

H ols che:

Sobieszczaski: Pogld na posta

**)

A/14,

24.

a.

68.

i

ni.

Warszawy,

1787,

str.

str.

282. Pr.

16.

Ekon.

W. sesya 345 z dnia Gazeta Rzdowa Nr. 48, S.

G.

309

w

Dugiej pod Nr. 589

ulicy

Dworku

bryka obi tak póciennych, jak Fabryki sukiennicze:

przyja od Komisyi

1)

Policyi

w

Prochowni, gdzie

3)

Abrahama Papgatha na

i

bya te

Pijarskim

papierowych.

fa-

*).

Rehana zapewne dua, poniewa 200 ebraków do roboty; 2)

ebraków od teje

przyjto 50

na

4) sukien

Bednarskiej;

ulicy

Komisyi;

paszcze zwane czujkami.

Fabryka

moga przyj

Pauleta

kapelusznicza

e-

30

prowadzi swoje interesa, ni owa nieudatna kapelusznia, któr utrzymywaa niegdy Kompania Manufaktur Wenianych. Mae fabryki kapeluszy za-

wic musiaa

braków, a

zakada okoo

czli

lepiej

Howisch,

1770:

r.

Zeteberg,

Stiibert,

Jdrzej Bacher; dawniej chodzono w pewnia Magier, który mia poda Bacherowi

Flus

czapkach, jak za-

i

W

nia cylindrów.

Dwie

wyrabiay

fabryki

i

zota

druty

i

ta-

Zawadzkiego zaopatrywaa 19 drukar

Gisernia Piotra czcionki ****).

Gugenmus

Zegarmistrz

do Izb}

sdowej

T

w

Jego to

zegar wieow}- do paacu Uniwersytetu),

Dz. Handl. 1791,

*)

podpisany

Magier:

(Przewodnik

m.

Estet.

Hub

***)

u Dra

Naukowy

i

1786,

122;

marszaka

Warszawy

d.

n.

)

Dz. Pr.

A/4,

1787, str.

str.

241.

(obecnie

gmach

na

jednej

dnia;

33—55.

kor.

23 grudnia 1791

(przy

r.,

Dzie. Handl.

36.

Lwów

Literacki.

Handlowy Ekon.

str.

Wad. Wisockiego w

artykule p.

1876 roku,

18).

*****)

dzi

do

Policyi. Ob. Nar. z dnia

Racz}-skiego,

przez

zegar

zrobi

r.

i

Kazimierowskiego

str.

Uniwersa Komisyi

**)

1767

Koronnego za 27 czer. syn zapewne zrobi duy dobry

funkcyonuje

gdzie

w

jeszcze

Skarbu

Komisyi

zip.) *****).

zp. (486

Nr.

srebra

ze

***).

siemki

1792).

myl wyrabiaju w Warszawie cech ka-

1780 istnia

**).

peluszniczy

w

r.

502.

str.

tyt.

Warszawa

1107,

grudzie

310

mosinych jest wyryty napis: „Zrobiony w Warszawie przez Antoniego Gugenmus Polaka w 1820 r.".

z belek

Gdy fabryka Belwederska Stanisawa Augusta nie zdoutrzyma si, jaki Sas Wolff zaoy fabryk fajansów

aa na

(dzi ulice Królewska Marszakowska), zamówi glink z dóbr ksinej Marszakowej w. k. (Lubomirskiej?) za opat 18 zip. od beczki wyrabia! naczynia bardzo mocne, mianowicie: serwis}'' stoowe, tace, filianki, wazy do angielskich zblione, wazony, piramidy, koszyki, kafle do Bielinie

i

sobie

i

wysadzania podóg

e

piknym, na

cian,

i

fabryce 40 ludzi

tej

glejt

z kolorem tak

pracowao

porcelany;

*).

Rafaowicz w}'rabia karty

pomidzy marcem

emali

czyli

byo rozezna od

trudno

polskie

i

francuzkie;

w

r.

1791

a padziernikiem Willing,

podobno Holender z pochodzenia, ale obywatel m. Warszawy, otworzy inn iabryk kart „nadzwyczaj przednich" z udziaem Rafaowicza. Komisya Skarbowa udzielaa mu swej opieki i robia róne dogodnoci, obniajc np. stempel do 15 groszy **). Da-

a

jemy zmniejszon nieco podobizn 6-ciu figur asa ze stemplem zotowym, oraz paczki z firm. Ze wiatych uwag, nadesanych nam uprzejmie przez profesorów Karola Estrejchera Maryana Sokoowskiego, wynika wniosek, e figury te byy wzorowane na francuzkich, lub ogólnie-europejskich typach i

i

Cech miejscow wyrobom swoim

kartowych.

wa, mieszczc nie i

si o

troszczc

powierzchownoci,

lilia

francuzka

mentów,

**)

skiego;

jakie

Dz.

Willink nada-

na jednym królu,

to,

i

adn

na królow zodyaku zabytkiem symbolicznym ornasi znajduj zwykle na kartach XV i XVI w. na

Pamitnik Pr.

Augusta

e niepodobny do zgoa z rysów e jest siwy, brodaty wsaty. Tak samo damie

Hist.

Cz. S. G.

Ek. A/28,

nie

wskazuje

s

Znaki

Francyi.

*)

Stanisawa

herb

str.

Polit.

sesya 345 318,

1472.

1783

r.,

z dnia

str.

376.

12,11

1790

30, str. 853.

r.

gos Jezier-

311

W karskich,

miesic

w

byo

1789

r.

Warszawie

pusz-

mogby dostarcza po 1.000 sztuk broni na

które

1776 miaa Warszawa

r.

niektóre robi}' po trzy

zwikszya si zapewne 1796 pod

r.

warów

i

w

liczba

rzdem

126 browarów, z tych

wary na tydzie

cztery

i

Przy zwikszonej ludnoci

w

warsztatów

*).

Ju w

ale

60

**).

epoce sejmu czteroletniego

browarów

i

ilo

pozostao

pruskim

produkcyi,

86 bro-

tylko

produkcy 200.000 beczek piwa. Juto produkcya miapiwa wódek bya rozwinita zanadto; kade miasto z

a

i

steczko posiadao nin

wasn

i

kady

propinacy,

maomiasteczkowy warzy piwo u

niemal mieszcza-

siebie, lub

syci miody:

tym sposobem w kadym prawie domu mieszczaskim znajdowae szynkowni. Byloto jednym z gównych powodów upadku ponienia, w jakiem znajdowa si stan miejski. Nie wszystkie jednak browary warszawskie naleay do mieszczan, byo bowiem znane piwo „szlacheckie" lekkie; warzya je uboga szlachta na Grzybowie, Muranowie. Klopockiem prowadzc na wózkach jednokonnych w maych beczkach, po 4 5 zp. po domach przedawaa ***). i

i,

i

Obok fabryk rozwijaj si w Warszawie rzemiosa. Wspominalimy wyej o kunsztownem stolarstwie (ebenisteryi). si ukazuje podobno od czasu sprowadzenia majstrów westfalskich z NeuWied przez Poniskiego. Podrónicy (np. Schultz) wiadcz, w epoce sejmu czteroletniego mona byo znale w Warszawie rzemielników, zwykle cudzoziemktóre

e

ców,

którzy

W

roboty.

*)

1796

**) 11

***)

s

Dyar3 usz krótko Warszawa tom r

tego Dufour,

2 dnia

naj wykwintni ej sze

wszelkie r.

Gos 10,

str.

biskupa

jeszcze

zebra}'I,

str.

cechy

33

Sejmu

mogli i

wykonywa

wielu

Gów. Warszaw.

majstrów,

1788 zacz-

297.

Turskiego

w Dyaryuszu

284.

Magier: Estetyka m. Warsz.

a 32.

1776

r.,

sesya

31

312 y do

adnego cechu

naleeli, jak np. snycerze, ka-

nie

Dla przykadu przytaczamy 436 krawców, 580 szewców, L98 stolarzy, 1 13 kowalów, 110 piekarzy, 133 siolarzy, 46 jubilerów zotników t. d. mieniarze,

malarze, fryzyerowie.

i

Wszystkie t.

przez „szlachetnych"

te fabryki,

„sawetnych"

i

cz

zaoone prowadzone, byy trwae, wiksza bowiem zdoaa wytrzyma dwie katastrofy L793 1795; mieszczan

j.

ich

i

znaj-

i

dujemy

je np.

w

materyalów.

miast

szlacheckich

e

Zdaje si,

bya zacofan

rony

Warszawy H

opisie

Do przemysu

i

i

nader

u b e g

o,

z

1"

r.

adnych wzgldem Ko-

litewskich nie posiadam)'

na

wielce.

tern

poiu Litwa

paskich

Nawet o fabrykach

Wy-

rzadkie napotykalimy wzmianki.

czytalimy tylko ogólnikow wiadomo ze róde rosyjskich, po ostatnim rozbiorze, pomimo klsk przebytych na Litwie,

e

istniay jeszcze niektóre

e

tabaczne,

istniay

stana, robotnicy

ay

fabryki np. sukiennicze, póciennicze,

kompanie

stracili

przedsibiorców,

zatrudnienie,

towary

po

praca

ale

czci

zle-

czci ulegy konfiskacie. Xe Repnin chcia produkcy przemysow oywi, ale dokaza tego nie by

w

si, po

stanie **).

Dla uzupenienia

spisu

przez

dodanie

pominitych za-

kadów przemysowych, jakote dla zgrupowania ich podug natury rónych gazi produkcja, uoylimy tabel ogóln; system podziau wzilimy od pana Dominika Bociars k e g o, który przed kilkoma laty bada w tym samym poi

rzdku

dzisiejszy

*)

**) lii.

Hub,

u Dra Wisockiego

Jte-Oy.ie: Oran.

1794—7, ***)

przemys Królestwa Polskiego

str.

1.

Aiuycrh

cit.,

1107.

IIoiuiToiscKiii

69.

Bibliot.

str.

Warsz. 1873, kwiecie.

***).

in>

l"po;nrt.

n

."IiiTna

313 Tab. 127. Spis ogólny fabryk, jakie istniay za Stanisawa

Przemys

A.

tkacki.

Wyroby baweniane:

I.

Leonarda

i

Senapiusa

pod

Augusta.

Fabryka

cycowa

na Pulkowe;

fabryka

1)

Warszaw

cyców Niemierowskiej w Warszawie; 3) fabryka kartonów, chustek etc. Fr. Bogum. Leonhardy w Potoku blizko Warszawy; 4) fabryka cyców w ysobykach *); 5) w Niemirowie Wincentego Potockiego, potem H. Amiefa et Comp. r Mullera et Comp. II.

nufaktur

t

Wyroby w e Wenianych

1

ni

a n

Kompani zaoona

Sukna

a)

e:

w Wgrowie

do 1770

i

1)

Kompanii Ma-

w

1794; 2) przez

Bennona odstpiona w Cuchthauzie Warszawskim; 3) w Prochowni w Warszawie istniejca w r. 1792; 4) Abrahama Papgatha w Warszawie; 5) fabryka sukien na paszcze, zwane czujkami, Warszawska; 6) Rehana w Warszawie; 7) Potockiego Prota na Pradze; 8) Kluga

w

sztatów 12)

7

14)

bryka

w

w

w

70

w

w

warsztatów 385

(X. Sierakowskiego

Staszowie

w

Rawiczu;

10)

war-

innych miasteczkach Wielko-

i

w

Czatoryskiego,

Klimontowie

Krakowie;

Kompanii

w

póniej

Józefowie zapewne warsztaty; 19)

te; 20)

w

(200)

11) warsztatów 180 we Wschowie: Zdunach; 13) warsztatów 175 w Bo-

Lesznie);

15) fabryka Frystackiego

polskich;

ebracza

konfraternii S.

Poznaniu; 9) warsztat}-

138

warsztatów

janowie;

i

w

16) fabryka

Krakowie; 17)

fa-

Lubomirskiej;

18)

Bogoryi Konarskiego

Ledóchowskich te;

21)

w

arkach;

ma

powe Wodowicach; 23) w Koziegowach warsztaty z ledni produkcy; 24) w Opolu te; 25) w Modliborzycach 22)

*)

W

roku 1794 Rada

„od fabrykantów cyców

Wacicielem

b}'l

w

i

Najwysza Narodowa otrzymaa memorya Gazeta Rzd. Nr. 99, str. 401.

ysobykach".

podobno Prot Potocki.

314 podobne; 26)

w

Janowic te; 27)

w

Czartoryskiego Józefa,

wa

w

fabryka

v Tulczynie;

*);

28) fabryka

Szczsnego fabryka w Machnówce; Choochwastowie na Ukrainie

Korsuniu; 30) Potockiego

Potockiego

31)

fabryka

Prota

Lubowidzkiego w 12) fabryka wyrabiaa kuczbaje ratyny, ale bryka Sapiehów w Róanie 34) i

i

w

w Urzdowie

Korcu; 29) Poniatowskiego Stanisa-

w w

malej

iloci **);

33)

fa-

Kodniu; 35) Tyzenhauza

w Grodnie; 37) w Brzeciu Litewskim; 38) fabryka w Rakowie; 39) fabryka w Kominie w województwie Kaliskiem ***); 40) Czartoryskiego w Woczynie; 41) fabryka (dua) w Nowym fabryka

Postawach; 36) fabryka królewska

fabryka królewska

Dworze. i

Magier wymienia jeszcze

Nadto

postrz}fgaczy

w

tkaczy,

farbiarzy

Zotowie, Chodziczu, Szamocinie,

Szubinie,

Lobienicy.

poczoch:

b),

w

Kobyce Unruha; 43) na GodziManufaktur Wenianych do 1770 Paulefa w Warszawie; 45) na Godzinie

42)

Warszaw Kompania

pod

nie

kapeluszy; 44)

c),

Kompania Manufak. Wen.

w

Józefa

w

Korcu;

Drzewicy

Winc.

1770

46) Czartoryskiego

r.;

w

Potockiego

Niemirowie;

48)

****).

Wiadomo

*)

47)

do

do 27 zaczerpnita

z ra-

Kor. (Archiwum Komisyi Skar. dzia

XXX,

o warsztatach od Nru 18

portów do Komisyi Skarbowej

ogldalimy próbki owoczesne; sto sukna ordynaryjne, samodziay szare lub farbowane, cenione wówczas na 4 do 6 zp. okie; w Józefowie byo w roku 1788 „fabrykantów" 8, w Klimontowie óciu, w Bogo-

plika Nr. 34);

—

Wszystkie

ryi 8miu.

kowskiej

Raport

**)

w

te

koo Krakowa,

Arch. Sk. Kor. ***)

Nry znajdowa}'- si

kontraregestranta

XXX,

Nr.

w

województwie kaliskiem.

38

i

z

Berdyczowa

—

Dz. Handl. 1788

Nowodworska,

po kilkanacie tysicy okci

Dz. Handl. 1788,

str.

nie

12/12

178*

r..

580.

znamy, 'wspomione

uwag,

Woczyska

Komisoryatowi

a 35). ••'•

z dnia

34. i

tylko

w

Prowincyi Skarbowej Kru-

36 Bliszych szczegóów o Nrach 35 r., str. 575 581 z

s

starczay

w

Sandomierza, Lublina.

i

w

e

Komin ley Wgrowska do-

1794 roku

(pliki

315

Wyrobj' lniane

III.

Potockiego

w

w Korcu;

owiczu;

konopne:

1)

Fabryka W*.

Niemierowie; 2) fabryka Potockiego Szczsnego

TuJczynie; 3) Czartoryskiego

Józefa

w

w

i

w

Sapiehów

6)

w Staszowie:

Spoeczestwa Fabryki

5)

wiat Oszmiaski; 8) Daniela

4^

Lubomirskiego

krajowej Póciennej

Róanie; 7) w odziszkach (poSkowroskiego zapewne gdzie

w Manufakturach Grodzieskich. zote: 1) Fabryka SucIV. Wyroby jedwabne ka pasów szlaków; 2) taka fabryka w Kobyce Lnruha, potem Filsjean"a; 3) w Róanie; 4) Drzewicy 5) Krakowie; 6) na Litwie

*),

9) Królewskie

i

i

Niemierowie; 7) Korsuniu;

8) Koreliczach,

9)

w

fakturach Grodzieskich

**).

linowa

dywanowa;

i

B.

Radziwiów, gobe1(X) w Manu-

Poznaniu 2 Kluga;

Przetwory podów rolinnych.

V.

Cukrownictwo

VI.

Gorzelnictwo

nie istniao

w

Polsce owoczesnej.

Ilo zakadów

Dy stylami

VII. VIII.

B

r

o

znana;

e

i

produkcyi nie-

bya znaczn,

skowa mona

wnio-

z ogólnej cyfry

czopowego, które w okresie 1778 1792 wzrastao stopniowo z

e

—

w ary

1,275.000 do 2,023,760 zp. na IX.

Warzelnie miodu

rok

i

przewyszao czasem cay

dochód cowy.

Myny,

X.

tartaki, piekarnie

etc.

ilo

ogólna

nieznana. XI. 2)

*)

353

Wyroby tabaczne:

Poznaska;

(nie

Xr. 8

Fabryki

3) Kielecka: 4) Korecka,

wspominam'

352) z dnia 7 12

prze}'

1790,

w

1)

zaoona

Weissenhoffa S. G. W.

i

Warszawska; przez antre-

Sapieh

na sesyi

Dz.

**) Wicej fabryk do wyrabiania pasów wyliczaj Romer w Sprawozdaniu Komisyi Historyi Sztuki przy Akademii Umiejtnoci w Krakowie Aleksander Jelski tame w zeszycie 4-m. tom V, zeszyt 3ci i

316

pryz tabaczn (prócz Kieleckiej), prowadzone póniej Komisy Skarbow Kor.

Wy

XII.

w

o b

r

papieru

y

zaoona w

Jeziornie,

r.

obi.

i

1)

przez

Papiernia Fisch'a

1778 przez Fryderyka Tysa, oby-

naleca do hr. Unruha; 2) taka Postawach Tyzenhauza; 3) papiernia w Korytnicy Xnej Lubomirskiej; 4) w Radostowie Niemierzyca, z holendrem; 5) w Przysusze Dembiskich; 6) w Supralu; 7) pod Prenami; 8) w omy; watela m. Warszawy*), potem

w

w

9)

w

Stredlówce o

mil od Berdyczowa;

Mostkach; 12)

w

10)

w

Mdrowie;

Suchowie dobrach biskupstwa Krakowskiego; 13) Wybickiego bez wskazania miejsca; 14) fabryka obi papierowych póciennych w Warszawie przy ulicy Dugiej pod Nr. 589; fabryka kart francuzkich i polskich Rafalo11)

i

taka fabryka Willinka w Warszawie przy ulicy Bielaskiej; 17) fabryka taka Burgona w Prowicyi Skarbowej Krakowskiej; 18) taka Perlego na Litwie **). wicza;

16)

XIII.

Olejarnie: Ilo

niewiadoma.

XIV.

Wyrób

i:

c

ykory

niewiadomy.

XV. Krochmalu: 10 fabryk na Solcu w Warszawie: fabryka makaronu woskiego w Warszawie na Starem Miecie

w

domu

Dr. Gagatkiewicza ***).

Wyrób musztardy

XVI.

w

fabryka octu

Warszawie

Zakady fabryczne Radziwiów;

1787,

w

2)

W.

w

Pooneczce

octu: Znana jedna

stolarskie:

tyche;

3)

1)

w Lachwie

Karczewiu, prowa-

Kuryerze Codziennym N. 163 z dnia 15/6 189

*)

K.

**J

Niewymienione poprzednio Nry 420, 430,

str.

i

****),

7

i

8 z

Holschego

3 I,

i

4,

419

wzite z Dzie. Handl. 9) Móllers: Reise nach

wspominany w Pam. Wybickiego (Raczy„Postawiem wielk papierni, która dotd zapewne sawna; byoto najbardziej skutkiem, em by w Hollandyi, gdzie róne fabryki budowle w tym rodzaju widziaem". Pr. Ek. A, 30, der Ukrane

ski V,

2)

str.

w

25, nr.

tych

10

wyrazach:

do

i

str.399,

193Ó.

***) •••*)

Dz. Handl. 1787,

Hub

(Dr

str.

Wisocki)

355 1.

i

cit.,

431. str.

1107.

317

dzona przez Stersinga nakadem Franciszka Bieliskiego, pisarza w. k.; 4) w Warszawie ebenici: Simmler, Diirehs, Nenecke. Dreistz * Gerst, Fries, Romer i

Zakady wyrabiajce terpentyn,

XVIII.

smo

.

dziegie,

i

na

szczególnie

liczne

Polesiu,

lecz

z iloci nieznane.

Fabryki

XIX. 2) Szperla

Sapiehów; 8

w

1

Staszowie Czartoryskiego, 9)

w

Manufakturach

w

Tulczynie.

w Krakowie,

Grodzieskich;

11)

Garbarstwo

bryka cholew

i

w Warszawie; 5) w Róanie w Drzewicy; 10) królewskie

Szczsnego Potockiego

organów

i

nie

podów zwierzcych,

Przetwory

C.

szawie

Danga

Fabryki fortepianów si zdaje w Polsce.

XX. istniay, jak

XXI.

1)

tame: 4/ w Poznaniu; Koskich Maachowskiego; 7)

w

6)

w o z ó w:

p o

Krauza

3)

i

i

B

a

i

1

o s k ó

r

n

i

c

t

w o: 1) Faw War-

skór angielskich uprzywilejowana Cadra

w Rynku Nr.

w Warszawie: w Xiemierowie Potockiego: 6) w Staszowie Czartoryskiego; w Smorgoniach; 9) w Piotrko11) fabryka w Czerniejowie pod taka Szulca

54: 2) fabryka

3) fabryki Krakowskie; 4) fabryka 5) 7

1

w w

wie:

Tulczynie S. Potockiego;

Korcu Lubomirskiego; 10)

zamszów

Gnieznem Kluga

**);

sawne juchtowe

wyrób}'

Szmula Jakubowicza na Pradze;

12)

w

Pisku

Fabryki wiec

XXII.

Unruha, mydl: XXIII.

pewne

8)

w Korsuniu;

2)

w

mydl a: 1) w Kobyce Róanie Sapiehów, wiec jarzcych.

Fabryki kleju

i

i

wypalania koci

nie istniay.

')

*) ***)

.Magier:

1.

Holsche:

cit. 1.

13)

***).

a

cit.

3l>. II,

323.

Polen zur Zeit der zwey letzten Theilungen 1807

str.

362.

za-

D.

Przetwory chemiczne.

Fabr y

XXIV.

k

i

wyrobów chemicznych:

Salamoniakalna doktorów medycyny Augusta Wolffa

Hoffmana, jak si

zdaje

ska witryolu, 3) saletry

1)

Jakóba

i

w Warszawie *); 2) Miedziano-górw Korsuniu, Siemiatyczach licznych i

majdanach województw ruskich; 3) prochu pod zamkiem Ojcowskim; 5) prochu pod Korzkwi; 6) prochu midzy Skalami Wysokiemi Górami; 7) myn prochowy wodny ydów w województwie Krakowskiem; 7) myn prochowy artyleryi kor. pod

i

Mocinami, wystawiony w r. 1784 za 100.000 zp., prochu Szulca w Warszawie **).

Wyrób wód mineralnych:

XXV.

9) fabryka

chyba

w apte-

kach.

Farbiarnie: gównie

XXVI.

przy fabrykach, war-

sztatach sukienniczych, przy manufakturach

Wenianych

i

Gro-

dzieskich.

Przemys

E.

Górnictwo

XXVII. kopalnie

z

wielkimi piecami

oowiu,

szrótu,

stali

kowskiego;

w

bryka

•

''

w

monet;

bito

3) fabryka

w 6)

2)

w w

Dz. Cz.

Krumpoholtza Cieklisko

taka fabryka

w

Ekon.

Pr.

Nry

S.

i

A; 33,

str.

8 broszury

238

i

Biaacze-

4)

fabryka

pod Krakowem;

5) fa-

utaka fawgiel ka-

Jezierskiego, kasztelana

Malecu tego;

7)

295.

Cza marka gosu Strojnowskiego na

7

Koskich

królewska elazna

Berezowie pod Kielcami Józefa Sotyka; 8)

i

Sar a fan Warszawa

1791,

345 z dnia 12/11 1790 G. W. Szulc zrobi nawet ofiar dla wojska z pewnej iloci

46, Nr. 9 z

prochu.

glejty,

dobrach

Miedziana

1)

Kobryniu pod dyrekcy dzierawcy Rajskiego;

bryka

str.

ziemny.

fryszerkami, oraz

i

wie Stanisawa Maachowskiego;

w

i

Hutnictwo:

i

miedzi, z której

kopalnie

góra,

kopalny, kruszcowy

sesyi

319 mienny w Sielcu Stojowskiego, czy Stoiskego; 9) wgiel w Klimontowicach Miraszewskiego; 10) wgiel w Pogoniu KorulRadziwilowskie;

11) hut}'

skiego;

mierskim

300 fryszerkami;

z

kunice Suchedniowskie, 15) kopalnie

kowskiego; rych

w

byo

te

byo wtedy

41 z

rudy

w

yto-

powiecie

13)

w

owe

16) wielkie

Siewierskie;

na cala

piece: któ-

i

i

podug X. Osiskiego 617.170 zip. Gówne znajdoway si w Parsowie, Szaasach, Samsonowie pod zyskiem,

w dobrach

wierzem

14)

dobrach biskupstwa Kra-

Polsk 42 dymarki. których produkcy roczn 61.717 centnarów czystym

1782

r.

i

12)

kunice Samsonowskie,

piece Sie-

biskupstwa Krakowskiego; u Michaowskich:

k.: Antoninów Dembiskiego, Podkaskiego Przysucha; Szaniawskiego, starosty bolesawskiego pod Drzewic; Cystersów chockich pod Bzinem; Radziwia pod Mroczkowem; Rado-

sekretarza w. k.

i

referendaza w.

wolmbroskiego;

starosty

W-

skiego

w

dona,

Mciskich, Leszczyskiego

w

Dogi. Kluszowskiego, Gor-

starostwie Radoszyckiem;

w

starostwie

Lelowskiem;

dobrach stoowych króla pod Brzeciem Litewskim; Chrep-

towicza, podkanclerza litewskiego,

owem;

w

Wiszniewie (jedyny piec

podskarbiego w.

wielki na Litwie); Poniskiego,

pod Dry-

k..

Bierzy skiego. Czartoryskiego pod Korcem.

czamy dymarek.

W

Nie wyli-

znajdowano podobno asfalt Pod Olkuszem Romiszowski kasztelan dobywa oów 3.500 kamieni dla Komisoryatu), na 20 galarach wysa do Sztokholmu kruszec, z któregoby mona wymosidz *). tapia spi Biechowie

smo ydowsk.

czyli

i

i

Wyrób machin, narzdzi

XXVIII.

w

elaznych

X. Józef

*)

44

str.

w

i

Jezierskiego,

Osiski:

tabela do kart 45,

45,

Opisanie 65.

w „Magazin" XIX, str. abcki: Górnictwo w

roku 1785

Hieronim 179,

180,

183, 270, 273,

lana do króla 6 nr.

Miedziey

52.

1

Dz.

303.

1792 roku

w

polskich

Tabel 450;

t

Handl.

narzdzi

1)

uków.;

2)

kos,

elaza fabryk etc. 1782, przedrukowa Biisching

z objanieniami

Polsce,

ksidze:

etc:

k-lana

Warszawa 1787,

str.

za zuytkowa tom

1841,

427.

I,

str.

List kaszte-

„1791, 1792 Militaria"

I,

dzia

I,

320 tegot

w

wie; "A

w

Sobieniach; 3) gisernia Piotra Zawadzkiego f-ka broni królewska

i

w

Kozienicach; 5)

Warsza-

Konieckie

f-ki

w Gowarczowie ruralnia w Pomykowie *); 6) kunice Suchedniowskie Samsonowskie dostarczay kul. bomb, granatów, kartaczy naczy elaznych szacowych; 7) bro

szabelnia

i

i

i

w

Staszowie;

8)

bro w

Tulczynie;

10)

warsztatów puszkarskich 60

nia

w

Warszawie;

mennica

12)

Wyroby platerowane

XXIX.

w

bro

9)

w Warszawie; w Warszawie. nie

Niemirowie; 11) ludwisar-

w

istniay

XVIII

wieku. z miedzi: 1) w Siemiatyczach. Inne pomniejsze metalowe: 1) f-ka pilek

Wyroby

XXX. XXXI.

w

Krakowie.

XXXII.

Fabrykacya gazu

nie

w

istniaa

XVIII

wieku.

XXXIII. Bejsce

w

Warzelnie

klucza Zborowskiego

spóki

soli:

Tarnowskich;

hr.

w

3)

w

1)

we

wsi

Solcu wsi

Busku 8 szybów

pod dyrekcy hr. Beusta; 4) w OwczaGumiennicy pod Straszniewem w powiecie Chci-

zagranicznej

rach; 5)

skim

kopalnie

i

powiecie Wilickim, sól glauberska; 2)

w

Tarnowskiego; 6) pania „ patryotyczna "; 8) hr.

zierskiego, k-lana

w Wchocku; we

7)

wsi Szolca

w

w

Rczkach kom-

Lczyckiem,

Je-

ukowskiego.

XXXIV. Wyroby z marmuru gipsu: 1) w nowicach Radziwia przedmioty kamienne galanteryjne.

Ja-

i

2)

Dbnik.

XXXV. Wyroby szklanne, fajansowe, garncarskie zduskie: 1) wyroby garncarzów okolic}' mielowa „w róne strony nawet do afrykaskich brzegów **); wyprowadzane bywaj" f-ka fajansów Belwederska 2) i

a

i

Kociuszko kaza przeprowadzi

rneck Nr.

!

z robotnikami

do Warszawy

.

"i

Nax:

Wykad

etc.

str.

fabryki broni:

dnia 22/9

149.

'794.

Kozicnick

i

Ko-

Gaz. Wol. Wars z.

Pasy

Wzorzec pasu, nalecego do

hr.

Katarzyny Potockiej

BbfPAt law CAYUfct

,

COOOOOOO

'SLUCK

Dzieje Polski T.

Korzona

Krakowie.

MEFECIU 5LUC1£ ^^ i

;'A'.i 1 ".'j.^.i,».v.'.'.'

Znaki fabryczne na pasach Suckich.

Wewn.

w

lit

— Do

str.

315

t.

Lt-go.

c

o

1

8

k

i

e.

ti

>>t^r^w|iii W*

M

AT 'Ul

nr

-

fi

ii Wzor/.ec pasu,

nalecego do

hr.

Katarzyny Potockiej

w

Krakowie.

Znaki Kobyki.

SnSrN




ró.S.StephxLn~. r6 u. L TrcUL. ttlrUt .

ii.altjL.

27. S.Hlc/ui-eL 28.

3/. S LiajuLrenZ^ 3Z .Corp o rii CJtls tt.

iSctiljzjf'.

lO.H .SbCLfllsLcLL

.

.

tt.Yj-cecrLt-rrts

.

Se rnJCcLrcLwcrRLrchs

-ic ^>. Hec/w/jTÓf

St. S CxhcwisLCL, $$. STjecnJicL-Z

w

rynku,

to miasto

natury rysowany

maj

*)

w

Piotrkowie,

roku 186S przez Tad. Korzona

i

szczyty gotyckie spiczaste. „Zreszt znalazem

wcale

zamoniejszych

w

w

oywionem; tej

Schultz: Reise

okolicy

w *).

istocie

naley ono do

Niedaleko od

eines Lieflanders

IV, 203.

murów

naj-

miej-

355

wznosi si wysoki dwupitrowy, prawie kwadratowy 32—35 okci zamek, który niegdy suy za rezydency Ja-

skich

giellonom, podczas pobytu ich na sejmach piotrkowskich, oto-

czony kanaem,

przez który prowadzi most na palach

o

X —

'

o

dbo-

g s

U s c

* >>

o

l o

w N

OpBH cc

p

wy eh.

Grube

mury jego poczerniay od

staroci,

ale

stoj

dzi dnia; zniesiono tylko trzecie pitro i pokruszono wspaniae futryny kamienne od okien ozdobnych, rzebionych, o trzech kwaterach, w stylu woskim. Na dole mie-

jeszcze do

356

ciy si

jeszcze

sd

grodzki

i

byy

mieszkalne

w

r.

w

archiwum,

1776. okna po

piwnicach

kar-

wysze pitra nie wikszej czci deskami

czmarze szynkowali piwo starociskie,

ale

pozabijane, schody zawalone rumowiskiem; tylko dach wysoki

znajdowa si jeszcze w dobrym stanie unosi *). Dokoa zamku ora srebrnego ze zoceniem po brzegach rozsiada si dzielnica ydowska, zapewne pod opiek urzdu starociskiego; opodal starostwo i wójtowstwo nosiy ju cerodku miasta, w rynku, sta gmach jech wieniacz. dnopitrowy czworoboczny z okrg wie dla odsiadywania piramidalny

i

W

fundo. Gmach

zwany ratuszem, byl miejscem doznawa opieki Komisyi posiedze trybunau koronnego

kary in

ten,

i

Skarbowej: na reparacy jego

1778

leciu

— 1780,

a

w

r.

wydaa

1781 pisaa

21.000

w

zip.

not do Rady

dwu

Nieusta-

wy reparowany

jcej o zalecenie miastu Piotrkowu. „aby

ra-

utrzymywaa staranniej". Atoli w par miesicy póniej wynik poar w miecie w kwietniu 1782 r. Komisya. zeod Rady Nieustasawszy Merliniego, musiaa znowu jcej asygnacyi 4.000 zp. na nowe reparacy, które te tusz

i

w

listopadzie

lecenie,

ab} 7

wtedy oficyamagazynu tabacznego) otrzyma za-

„zupenie

(Chrzanowski, pisarz

lista

w

byy ju

da

dopenione;

czuwa nad „konserwacy

1792 zadysponowaa Komisya

r.

ratusza".

temu

Nareszcie

„aeby

pisarzowi,

reparacy ratusza wedug planu na izb dwie sdowych przedsiwzi, jedne izb na górnem pitrze, a drug na dolnem,

*) Szczegóowy opis zamku znajduje si w „Inwentarzu Podawczym starostwa piotrkowskiego do Archiwum Komisyi Skarb. Koron.,

spisanym przez Wojciecha TarczewskiegO S. G. P. dworzanina Skarbu Kor. Dokadnia 18/8 1776 roku" w archiwum akt dawnvch piotrkowskiem. dniejszy opis oraz plan

Obecnie

zamku podalimy

z rozkazu

na biura wojskowe,

bione

dach

mury

i

w Kosach

z

roku 1868 Nr. 177.

gubernatora jeneraa Kachanowa zostay

poniewa jednak rozebrano przy

drugie pitro z najwikszemi

i

tej

najozdobniejszemi oknami,

przero-

przeróbce

wic

rujce dawniej nad miastem zamczysko zeszo na lich kamieniczk, rej archeolog nie odnajdzie wród domostw ydowskich.

góktó-

357 tam, gdzie

na dzie

1

stoy, stoki przysposobi,

w

wszystko

maja

wyreparowa, a oraz potrzebne

bya,

kurdygarda

sdowych sukna na

do izb

aeby

i

Kazaa te

gotowoci byo".

przenie kaplic trybunalsk z izby górnej do dolnej. Koszt cay wynosi, jak si zdaje, tylko 1489 zip., bo tyle pisarzowi zwrócono. Nadto samemu miastu Piotrkowu „na restauracy" wydano 30.000 zp. w latach 1786—1788 *). Holsche wymienia domów 272, w tej liczbie 81 kamiechocia poar poczyni wielkie zniszczenia i 97 placów stao pustkami; liczba dymów z r. 1788 wynosi 450; Hertzberg na pocztku pruskiego panowania liczy okoo 3.000 mieszkaców. Gdy porównamy te cyfry z 222 domami, jakie si znajdoway w r. 1659 wewntrz murów i na przedmienic,

ciach, gdy zwaj^my,

i

liczba kamienic (prócz 6ciu kociel-

e

nych) wynosia tylko 42, przekonamy si,

Piotrków z cza-

ni w posów sejmu czteroletniego by wikszy **). owie XVII wieku Na Mazowszu Podlasiu miasta miasteczka s bardzo mae: rzadko które liczy sto dymów. Biaystok jest porzdnie zbudowany, liczy okoo 3.400 gów, ale synie tylko ludniejszy,

i

i

i

jako rezydencya Jana Klemensa

Branickiego. a potem

pozo-

wdowy „pani Krakowskiej" (madame de Crawpywowej siostry Stanisawa Augusta. Paac by zwa-

po nim

staej covie),

ny przez grzeczno, a

pochlebstwo

przez

raczej

„polskim

domy pikne aleje prowadzce do paacu, ale nic nie wiemy o przemyle obrotnoci handlowej mieszkaców. Siedlce byy rezyden-

Wersalem"; miasto miao cztery bramy,

biae

i

i

-

*)

Rachunki sejmowe

sie extraordynaryjnej;

A/ 30, cze i

w

str.

492, 1539

roku 1869,

Pr. i

1854.

**)

lat

Holsche:

II,

1778

A/18,

— 1780 str.

do szcztu

1659, folio

11.

1786

A

w dla

— 1788 w

19,

str.

dobrym

241

expeni

485;

stanie jesz-

rozszerzenia rynku

zabrukowano. 353

—

4.

Biisching: XXII. Hertzberg

lustrationis Capitaneatus Petricoviensis

tionis anni

i

221;

Gmach znajdowa si

kiedy go rozebrano

miejsce, na którem sta,

Oblata

z

Ekonom.

1678;

loc.

cit.

originale hujus lustra-

—

358

cy hetmanowej Ogiskiej nic wicej. Siemiatycze, rezydencya rozumnej szanownej Anny Jabonowskiej, miay troch przemysu, mianowicie par fabryk, wszake z produkcy niewielk niedugowiecznych. i

i

i

Ale

Warszaw,

Mazowsze posiadao

ni

warta,

wszystkie

która wicej

w

wzite

razem

miasta

W

bya

jakiejkolwiek

z trzech prowincyj Rzeczypospolitej. tablicy 50 uwagach do teje wykazalimy rozwój Warszawy pod wzgldem ludnoci, w §. 41 pod wzgldem handlu, a w §. 50 pod wzgldem

przemysu. wiskach,

i

w

Potwierdzenie tych spostrzee znajdziemy

wiadczcych

o rozwoju

ycia

zja-

miejskiego, dogodno-

ciach, okazaoci, porzdku.

Po wojnach szwedzkich

Warszawa znajdowaa

i

powietrzu

w

si, jak wiemy,

morowem stanie

Krakowskie Przedmiecie cae przez zawalenie niedostpne; przystp do

yzn; wiosn

w

i

Wisy

jesieni

trudny,

nikt

do

z

r.

1709

opakanym.

gruzami

byo

co sprowadzao

dro-

miasta

nie

przybywa,

konieczn

chyba

zmuszony potrzeb; kamienice przynosiy bo handel i przemys znikn *). Zamek królewski opuszczony, znajdowa si w stanie do zamieszkania niemoliwym**), August III bowiem „przebywajc w Warszawie, mieszka we wasnym paacu Saskim"; obok niego mieci si Bruhl w paacu, noszcym do dzi dnia nazw Briihzaledwo 3 n/u

,

lowskiego (ob.

str.

Pierwsze

byy

363, 365).

prace

okoo

przez marszaka w.

1766)

i

*)

**)

uporzdkowania miasta podjte Franciszka

(1742

Bieliskiego

zostajc pod jego zwierzchnictwem Komisy Bru-

F.

M. Sobieszczaki: Rys historyczno

szawy, 1848,

wieckich

k.

str.

75

-

statystyczny m. War-

— 76.

Naruszewicz mówi o Warszawie. „Stana za ksit Mazoteraz nikt mi nie pokae cegieki z murów ksit. Nec locus

— ale

ubi Troja

fuit.

Zygmunt August wyznaczy

cy jego rzadko tu mieszkali. Henryk nie

cha we Lwowie

(?

przesiedzieli". (Dz.

,

Jan

Czyn.

III

S.

w ókwi, G.

W.

by

tu miejsce tu,

Stefan

Augustowie

sesya 172 z

d.

sejmów,

ale

nastp-

mao mieszka, Miw Drenie najwicej

13/10 1789).

359

kow

pomocy prezydenta

przy

oczyszczono, brukowano,

-dawne

now

jurydyk „na

ska).

Wszake w

zachowywaa do

Miasta

Bielinie"

skadaa si z nim

*);

Dulfusa:

place,

kanay

Bieliski

zaoy

i

Marszakowska

i

Królew-

Stanisawa Augusta Warszawa

chwili obioru

czcej si

i

(ulice

jeszcze swój ksztat

dzisiejszego:

ulice

zaoono

nowe

restaurowano,

Warszawy

Starej

rozszerzano

dawny, cakiem niepodobny

murem

z obwiedzionego

Starego

Nowej Warszawy (tu za bram znacznej odlegoci zaczynaa si

Nowomiejsk); oddzielnie w zaoona w poowie XVII w. jurydyka Leszczyskich, Leszno, jeszcze dalej „miasto Grzybów" z oddzielnym ratuszem; od Zamku szo Krakowskie Przedmiecie, które w istocie na t nazw zasugiwao, poniewa z kocem jego cignty si ju pola uprawne, wród których pitrzyy si zwaliska dawnego zamku ksit Mazowieckich, Ujazdowa. Swoje tedy jurydyk

zakada

w

Bieliski

Tylko za

czystem polu.

w

ogrodu Saskiego stao kilka domków;

cia si zaoona w

r.

niejakiego Meierhofera.

Bram by

Pami

*)

i

moe

napisem

obecnie

tisue hominum patrono

et

auspiciis,

regiis

Regni

rum

et

odbywa si na

Bieliski

Trzech

na placu

figur -go- Jana Ne-

Krzyów

(S-go

et

Franciscus

1685

Francisco

Mareschalcis...

colluviariorum Varsoviae, superatis spre-

Bieliski D. D. D."

sub Joann Bieliski

Varsavia...

lata,

III

Supremo

et

A

nova

Augusti

et decori

publico. Felicitati principis.

O

to

jakich

zniewagach

„od ludzi

II

et in

necessitati,

et

stronie:

Augusti

III

Mniszech Curiae

Georgio

Sumptu Reipublicae

erecta et continuata

Te, bonae famae

na drugiej

plateae viaeque ampliatae, stratae, ornatae; lithostrata

tiqua instaurata,

Aleksandra)

Joann Nepomuce-

rulgi injuriis, coeptum et continuatum,

Regni

elazn

za

plac

zbyt dramatycznym: „D. O. M. Per Te,

vindice.

„Leg Ordinum

1793

r.

z nich mie-

**).

opus publicum lithostratorum

ne,

w

niebrukowany;

swoich uwieczni

prac

stojc

pomucena,

siana

i

Jeszcze

jednym

kawiarnia z bilardem

pierwsza

brudny,

biedny,

nim targ zboa

1724

elazn Bram

Urbe possesso-

et colluviaria

honestati,

an-

commodo

Memoriae temporum Anno MDCCLII". gminu" wspomina marszaek? Nie-

i

wierny. **)

Liefliinders

Magier: Estetyka m. Warszawy I,

115.

str.

5.

Schultz: Reise

eines

360

Pomidzy paacem Saskim

i

Briihlowskim

miejskiemi, na miejscu dzisiejszego Teatru,

murami

a

sta obszerny pi-

trowy gmach przez Mary Kazimier w XVII w. wzniesiony, zwany Mary wiem (ob. str. 169). Sta si gównem siedliskiem handlu ydowskiego;

gwar cigy, i

hotel,

w

niechlujstwo,

którym jednak

z

czasem panowa

znajdoway si mieszkania

ani

w

nim ruch,

sklep}-,

stragany

przyjemnemi,

ani

nawet bezpiecznemi od zodziei nie byy. Zreszt hotel powsta ju póniej w okresie drugim badanej przez nas epoki.

konwokacyjny wydal trzy uchway, dotyczce „Poniewa si przy miecie naszem stoecznem War-

Sejm miasta.

czci

szawie wiele placów po

pustych,

czci

drewnianemi

budynkami zabudowanych znajduje", przeto pozwolono Tepperowi, kupcowi m. Poznania, kupowa place dla budowania

domów gstych

w

place od

i

Stara

rynkach

nieszczciu i

„Gdy za Warszawa, rezydencya królów, z okazyi

ozdobnych, lub szpichlerzów zboowych.

Nowa

miasta

i

domów

po ulicach

podpada",

ognia

domów drewnianych czsto przeto

drewnianych,

nakazano,

klitek, jatek,

aby

wolne

i

rynki nieza-

budowane byty *). Od czasu, kiedy lody uniosy podziwiany przez cudzoziemców most Zygmunta Augusta Anny Jagiellonki, przeprawa przez Wis odbywaa si na promach; sejm konwokacyjny kaza teraz na nadchodzc elekcy sporzdzi most kosztem Rzpltej takowy na zawsze utrzymywa. Komisya Skarbowa Kor. uformowaa niezwocznie milicy mostow, czyli kompani pontonierów na Wile, ze 102 ludzi i

i

zoon, i

i

pod komend inyniera Rzpltej kapitana de Woyten na elekcy zbudowaa most, ale przed zim zebrano go nie

wystawiono póniej

roboty celem

zwenia

z

wiosn; prowadzono

koryta

Wisy

tylko

od strony Pragi,

jakie prze-

si wci na promie. Z uchway sejmowej r. 1775 dowiadujemy si, owa konstytucya konwokacyjna „dla zapadej krajowej rewolucyi skutku swego wzi prawa

za odbywaa

e

*)

Vol. Leg. VII,

fol.

37.',

85

(str.

164, 45).

361

moga,

nie

za

teraz

pozycye

by

skarbowych kosztem

intrat

moe". Przyjto wic wydano mu przywilej na

pro-

nie

Adama Poniskiego

i

Kosztem tedy Poniskiego,

mostowego.

bieranie

upadych

dla

publicznym wystawiony

jako

po-

dzier-

awcy, stan most lywowy, który w d. 8 padziernika 1775 r. do uytku publicznego oddanym zosta *). Tene sejm nakaza, „aby rozpoczta fabryka zamku kontynuowana podug podanych abrysów do naleytej doskonaoci przywiedzion bya; take pokoje, które ju dotd i

s

dokoczone ku wygodzie

przyszego

nemi rekwizytami przyozdobione byy

obiciami

króla

1

td dugo

in-

nawet Od-

Rozszerzono

'.

zamek przez zakupienie przylegajcych dwóch placów

i

**).

duo

pracowano nad przyozdobieniem siedziby króla Robotami kierowali budowniczowie Fontana sejmu. i Merlini; Rubicki urzdza ogród zamkowy (od Wisy) na i

i

pod któremi do dzi dnia mieszcz si stajnie. Komisya Skarbowa zakupia od biskupa Krasiskiego i od d. 1 stycznia 17ó6 r. w posiadanie obja paac tak zwany „Krasiski", który odtd zwa si paacem Rzeczypospolitej sta si siedliskiem caego prawie rzdu krajowego; mieciy si w nim bowiem Komisye Skarbowa i Wojskowa, sklepieniach,

i

jurysdykcya marszakowska (póniej Komisya

czasem

a

ustajcej

Komisya Edukacyjna z kancelary

i

z

niektóre

sdy

Policyi),

Rady

departamenty

Asesorskie,

i

Nie-

kasyerem

swoim generalnym, kapitanem Lelewelem, ojcem znakomitego badacza dziejów, i

podug zatwierdzonych

styan Knakfus

Pr.

*)

mowe

i

p.

t.:

p.

t.:

ni abrysów, ogrodnik zaj si „zasadzeniem

przez

1766

42;

41,

str.

**)

52.

A p.

12, t.:

str.

Warszaw

Vol. Leg. VIII,

Rafaowiczowskiego

i

i

fol.

etc.; ksiga XIV ekspensy

205

(str.

856;

„z mostu

Na reperacy mostu

Przewóz pod

drogi publiczne.

str.

A/l,

r.

ksigi Nr. 88, dzia IX percepty

XIII expensy

cepty

ju w

Ekon.

Z rozkazu Komisyi Skarbowej

Joachima.

i

i

wy-

Rachunki

Sej-

przewozu" oraz

Nr. 91, p.

t.:

Chry-

dzia VII

per-

„Przewóz, tamy

125).

Rowennowskiego.

Vol.

Leg. VII,

fol.

102 r

362

363

porzdzeniem ogrodu", który istnieje do dzi dnia pod nazw Knakfusowi dano kontrakt na trzy lata

•ogrodu Krasiskich. i

w

zapat

kwocie

14.000

tynfów (17.733 zip. gr. 10.") Do ogrodu przytykay dworod ulicy -to

ki

placu i

Jerskiej,

na

paacowym budowane

czynsz do skarbu opacaj-

murgrabia pilnowa,

lecz

ce;

aby ztamtd mieci,

ani

\m a-3

wyrzucano

nie

^^i

wybijano furtek

>ez oddzielnego zezwolenia. Zreszt ogród oddam- by do

uytku

publicznego;

wzi

1769

go

w

w

roku

H

:

niejaki Miller,

w

1778 niejaki

Szum utrzymywa

M

Im

dzieraw

X

sf

w nim kr-

W

5

grywaa

kapela*); potem Wiadrowski rozbija w nim namiot ozdobny za pewn opat do kasy skarbowej ryi

1-

O 1

przy której na gale-

gielni,

CD

cukiernik

03

~

CL

|

.

Paac

Saski pozosta

w

po-

siadaniu rodzin)- dawnej kró-

mieszka

lewskiej:

w

nim

re-

zydent saski (Essen), konsy-

stowa oddzia onierz)skich, ale

ogród oddany

sa

by

na uytek publiczny. W* paacu Kazimierowskim

Stanisaw August osadzi nowo korpus Kadetów. Zaoy te

Pr.

420:

A

Ekon.

30, str. 659.

A/2,

str.

-

zaoon szko Rycersk czyli now jurydyk Aleksandry.

777 sqq.,

str.

2Q3;

A

7,

str.

196:

A

15,

str.

364

Na

podobno zatrzyma si wzrost Warszawy z okresu Zaburzenia krajowe odbiy si na losach stolicy: w r. 1770 „wida byo po smutnych paacach opuszczonych przez magnatów, dziedzice zarose traw" *). tern

pierwszego.

e

Zdaje si. miasto zaczo si rozrasta, bogaci, w dogodnoci zaopatrywa w czasie pierwszego rozbioru. Dla kraju caego bya to, jak wiemy, epoka fatalna pod kadym wzgldem; ale mieszczanie kupcy warszawscy mieli r
-

ne

i

niezwykle

zarobki

skutkiem

dugiego,

przeszo

sejmowania, konsystencyi wojsk rosyjskich

cznych oddziaach, tudzie owych rych aktorowie strasznego

sumienia

i

ukadów

spraw prywatnych,

w w

znaktó-

si tumi gosy

starali

sdu potomnych pokole. Delegacya urzdze politycznych, mnóstwo

przeczucia

poruszaa, oprócz

hulaszczych,

orgij

dramatu

dwuletniego

pruskich

i

i

pieninych, a przez

Warszawa

szlachty z prowincyi.

w

r.

cigaa

nie

1774,

wedug

wiele relacyi

przejedajcego podówczas cudzoziemca, nie odbijaa wcale na swej powierzchownoci klsk krajowych: taczono w niej, piewano **), a przedewszystkiem grywano w karty zapamitale. Ambasadorowie dworów rozbiorczych utrzymywali otwarte i wietne domy, zjedali si cudzoziemcy, artyci, rzemielzbytkownych wymysów, awanturnicy wszel-

nicy, producenci,

kiego rodzaju; wykwintne pojazdy

toczyy si nieustannie po

ulicach botnistych.

Bo czy

mona

inaczej

dwojenia si ludnoci?

wytomaczy

Ju w

fakt

nagiego

1776 Sukowski,

r.

po-

marszaek

Rady Nieustajcej, a zarazem dzierawca czopowego, przy-

wbrew wasnemu

znaje

e

interesowi,

liczba

mieszkaców

w

Warszawie wynosi okoo 60.000 dusz, gdy na pocztku panowania Stanisawa Augusta byo, jak wiemy, tylko 30.000.

*)

**)

inedite t,tr.

Magier: Estetyka m. Warszawy List pani

de Stanislas

477.

Geoffrin

August

et

z dnia

de

a.

11/11

Mme

16.

1774

Geoffrin

w „Correspondance Mouy 1875 roku,"

ed.

365

Przejedajcy w r. 1779 Bernouilii mówi wyranie, e „od niedawna Warszawa zmienia si do niepozrfania". Opis mia-

Palac

sta,

ju

Briihlowski,

1762.

wydany nie

przez Erndtla, przybocznego lekarza Augusta II, wystarcza wtedy i ksigarz Groll wyda nowy plan,

Biblioteka

Zauskich,

rysowany przez majora Henneuin. ców, a

w

tej

liczbie

s

widocznie

1762.

Znajdujemy te 47 paa-

nowe na

ulicach:

Króle-

366

Nowy wii

wskiej, Bielaskiej, Przechodniej, Rymarskiej,

W

r.

L778 Coxe opisuje

towskiego

w

Warszawie

Palac

nam ju palce i

Jabonnej,

Gozdzkiego.

X.

oraz

Michaa Ponia-

Powzki

1762.

Warszawa

ryskich.

wielkiego,

ale

ale

obszerne

i

wraenie

robi na podróniku angielskim nieuporzdkowanego miasta, ulice

pala Radziwiowski,

stronne,

le brukowane,

wspaniae,

paace

Czarto-

s

prze-

1762.

kocioy

i

arystokracyi

gmachy liczne

publiczne i

s

wietne.

*) adresy wszystkich posów Przy Dy ary uszu z roku 1776 posów etc.);, sejmowych senatorów (p. t.: Series ministrów, senatorów wybieramy ztd wszystkie domy oznaczone nazw paaców: I na Krakówi

i

367 ale

s

cz

domów, szczególnie na przedmieciach, najwiksza chaty". zbudowane to licho

Odtd z kadym rokiem Warszawa budowaa sie porzdkowaa coraz energiczniej, wzrastaa przemysem hanDawniej szlachcic dlem, ncia przyjezdnych dogodnociami. musia szuka pomieszkania u kogo ze znajomych lub wynajmowa mieszkanie w jakim dworku prywatnym, w kai

i

mienicy mieszczanina,

w

paacowej z aski jakiego

oficynie

ksiy w

murgrabiego, u

jakim klasztorze

i

p.

t.

Zjedajcy

na sejm posowie otrzymywali mieszkania z dyspozycyi marszaka w. kor. w paacach lub domach prywatnych. Ordynat Sukowski zbudowa pierwszy dom zajezdny, zwany Rydzy-

nem

prz}

1776;

7

w

Trembackiej pod Nr. 634

ulicy

1780

r.

skiem Przedmieciu:

by te

tu

dom

1)

ten

zapewne okoo

si, a wtedy

spali

Czartoryskich; 2) Lubomirskich,

zkdind

wiemy,

paac Radziwilowski, odnowiony kosztem dworów

3)

r.

ulic

otwarto

e

rozbioro-

wych na posiedzenia Delegacyi 1773 roku 4) Panien Wizytek; II na Senatorskiej: 5) Maachowskich; 6) Prymasowski; 7) biskupów krakowskich;

Bkitny Drohojewskiego

8)

(Grabowskiej?);

Miodowej: 10) Antoniego Sukowskiego;

1

1)

9)

jeneraa Soltenhof;

III

znaskiego; 12) Borcha; 13) Zyberga; 14) Czartoryskiej kanclerzynej w. 15) podczaszego w.

kowskiej;

V

Bielaskiej:

lit.;

IV naPodwalu:

16)

na

Modziejowskiego biskupa poBranickiej

lit.;

kasztelanowej kra-

na Zakroczymskiej: 17) Alex. Sapiehy; 18) Gurowskiego; VI na 19) Rocha Kossowskiego; 20) M. Ogiskiego; 21) Bazylego

Walickiego; VII na Rymarskiej: 22) Potockiego; VIII na Przechodniej; 23) Radziwia; IX na Dugiej: 24) Mycielskiego starosty lubatowskiego; 25) Lelewela;.

X

na abiej: 26) Bieliskiego; XI na Królewskiej: 27) Bieliskiego starosty ukowskie-

czerskiego; XII na Danielewiczowskiej: 28) Jezierskiego kasztelana go; XIII na

Nowym

Wierzbowej

(czyli

wiecie: 29) Xawerego Branickiego; 30) Sanguszki; XIV na Wierzbowskiej):

31)

Poniskiego (Briihlowski);

XV

na

XVI na Franciszkaskiej: 33) Maachowskiego owicimskiego; XVI na Czarnej: 34) Kauszla; XVII na Zielonej:

Lesznie: 32) Dzierzbickich;

starosty

biskupa kijowskiego; XVIII na Aleksandryi: 36) podkomorzego lubelskie-

35

go (Duskiego?); Miejsca niepewnego: 37) Dembowskich; 38) Dembiskiego;. 39

i

Ossoliskich; 40) Szeptyckich;

manowskich;

43)

taski; 47) Pod

Soohuba;

44)

41) Superintendenta de Tylli;

Hylzena;

Gwiazd zapewne na

45) Platerów;

46)

42) Szy-

Metropoli-

Senatorskiej; 48) Szaniawskich.

368 Nowo-Senatorsk, ale przykad poskutkowa. kilku powstaj hotcie: Niemiecki w Marywilu,

Palc

Bielaskiej),

Wareckie

na

Wessla,

teje

W

cigu

lat

Klopockie (na

1762.

ulicy

zapewne,

nareszcie

mv epoce sejmu czteroletniego najwykwintniejszy Pollera „Pod

Collegium

Biaym Orem" mackiem*).

*)

Lieflanders.

w

Nobilium

Piarów,

1762.

gmachu, zbudowanym przez Szulca na Tlostan podug planów Fontany

W tym te okresie

Magier: Estetyka m. Warszawy

a.

23,

1;

Schultz: Reise

cines

i

369 olbrzymi szpital „Generalny Warszawski"

(Dziecitka

wiekopomne dzieo mioci bliniego, jak przejty

Paac

Mniszcha,

oraz hojnego miosierdzia ludnoci sejmu czteroletniego Warszawa posiadaa chodem staym 264.157 zp. na rok*).

stolicy.

sie

Ju okoo nie wielu

biskupa krakowskiego,

roku 1771 ukazay

miay zwolenników, bo

X.

1762.

Baudoin,

Paac

Jezus)

by

si

1 1

Wykre-

szpitali z

do-

1762.

lektyki,

nosiciele

ale

podobno

bywali nie trze-

*) Szpitale te s: 1 . Ducha przy Paulinach; 2) . azarza; 3) . Ducha pod imieniem PP. Marcinkanek; 4 . Jana przy kolegiacie; 5) w. )

6) Panny Maryi; 7) Bonifratrów; 8) . Rocha; 9) . Kazimierza; Krzya; 11) Dziecitka Jezus; (Relacya Deputowanych do rewizyi

Bennona; 10

S.

Komisyi Policyi 1792

Wewntrzne

r.

str.

40.

dzieje Polski Korzona.

— T.

II.

U

370

W

wi.

dne

i

1779 prócz tych

r.

fiakry bardzo

lektyk

ndzne.

Ale

towarzystwo, czyli kompania,

ona w

czci

wikszej

Palc

urzdzono na

w i

rogu

kilka

J.

stacyi

powozy do wynajcia ar. 1784 zawizao si entrepryza fiakrów, zo-

w

czyli

z fryzyerów,

KI.

majtniejszych.

Branickiego,

(przy

Wtedy

1762.

Zugmuncie,

w

przy

.

Jdrzeju,

jakim lub oddzielnej budce zasiadajcy, dawa blaszk z numerem zapisywa godzin odjazdu; kurs jazdy kosztowa zoty, Elektoralnej

i

t.

d.);

pisarz,

Palc Prymasowski,

godzina 2 zp.; na odlegych napisy na ceracie:

Magier: D. P.

16,

str.

242.

1.

ulicach

1762.

byy

„Tu kurs skoczony**

cit.

25.624.

sklepie

umieszczone *)

óte

Marszaek w. k.

Bernouilli u Liskego,

str.

241, 242.

371

zaleca

w

swojej

e

„ordynacyi",

kareta

kierowana, tryp lub suknem wybita,

maci, 3.

w

dobrem

W

umiejcy".

zimie

z

by

pikna,

la-

mosidzem wychdoone, jedzi

czysto ubra}', trzewy, pilny

i

Paac

stramicy sanek.

szory

ciele,

stangret porzdnie

ma

„konie sprzgle, jednej

Wielopolskich,

i

1762.

mieli te numery na tylnej byy zapewne dokadnie wyko-

dorokarze

Przepisy

te

nywane, albowiem podrónicy z epoki sejmu czteroletniego z wielkiemi pochwaami o dorokach warszawskich *).

mówi

Paac

Okoo

oone

*)

roku

przez

Czartoryskich,

1775,

1762.

ukazay si pierwsze cukiernie, zaczyli Gryzonów, mianowicie: Ro-

Szwajcarów,

Ordynacya wzgldem trzymajcych karety dzienne z dnia 12 marszakowie wydawali podobne ordyna-

kwietnia 1788 przy Dz. Handl.; cye

w

latach

1767, 1781,

1783,

1788

i

1792 (patrz Dz. Handl. 1792).

372

by na i

t.

Krakowskiem Przedmieciu przy Karmelitach Mini potem przybyway nowe: Salvetti, Castelmuri

na

i

ulicy Freta; *).

d.

w

Jeszcze

r.

1779

widzia wiele

Bernouilli

ulic

niebru-

kowanych, ale przy rogatkach wymagano od kadego chopa, aby tytuem myta przywióz jeden kamie lub zapaci 6 groszy na bruki. Nie byo te miasto owietlonem i przed karetami paskiemi zwykle biegli laufrowie z pochodniami. Ale od

r.

1785 wprowadzono

wizani

waciciele

byli

W

r.

latarnie

domów

uliczne,

1779 Ryx, kamerdyner

czyski wydzierawi

królewski,

obo-

starosta Piase-

plac od Komisyi Skarbowej

Patac

pali

które

**).

Bieliskiego,

i

zabra si

1762.

„teatrum". Gmach ten, od dawna ju opuMelpomen Tali, istnia niedawno jeszcze (1890) na placu Krasiskich, (ob. widok na str. 362), midzy -to Jersk Dug; fasada nie wyrónia si prawie z pomido budowania

szczony

przez

i

i

dzy

otaczajcych go

chownoci Ale

dzisiejszym

w owym

ziemców:

*)

**)

sala

czasie

bya

kamienic

i

nie

odpowiada z powierz-

wymaganiom budownictwa zadawalnia obszerna

i

teatralnego.

najwybredniejszych

wysoka,

miecia

.Magier: a 32.

Bernouilli u Liskego: 216; Magier:

39.

cudzo-

trzy pitra

373 lusterkami. Za loe byy upstrzone firankami lo przy scenie Buhakow paci 40 dukatów 720 zp.) na miesic. „Co mówisz na tak cen? pisa ambasador rosyjski S e v e r s do swojej córki. Wszdzie indziej mona mie muzyka pikny dom za te pienidze". Zreszt znajdowa, primadonna piewali dobra, pierwszy piewak bya „jako tako". Od czasu zaoenia teatru zapewne weszo w zwyczaj zabawia zapraszane towarzystwo piewem; ale panny owoczesne nie pieway, przynajmniej przy gociach; trzeba

ló

paradyz;

i

i

1

i

e

do

i

wzi Wocha

byo

*).

przyjemnoci zwabiay do Te wszystkie dogodnoci wielu panów zamieszkao stale, cigamiast zagranicznych; przybywao te duo cudzoziemi

miasta wieniaków;

jc

z

ców, zwabionych

a

atwoci

cz

zarobkowania

— stanowili

oni po-

trzeci ludnoci miejskiej, jeli si na dodobno mylnej rachubie opiera mona. W 7 okresie trzecim Warszawa niewtpliwie jest ju miastem wielkiem, piknem, i

w

rzdzie

stolic

podziwianem.

europejskich

byt sejmu przyczyni si nadzwyczajnie

Ludno

zdwoia si

lv

do

stosunku do roku

Czteroletni po-

uwietnienia

1776.

czyli

jej.

dosza

—

do poczwórnej cyfr)' w stosunku do r. 1 764 w cigu wierci wieku. Powstao duo nowych ulic, stano przeszo 2.000

nowych domów.

„Niech

szlacheckim

gruncie

kady

Wolskich uczyni

z topielisk

i

zobaczy, co JP. Szulc bankier jakie

wystawi,

budowle wspaniae na przedtem nikczemne

gdzie

smrodliwem ydowstwem napenione stay chaupy; czynny swoim kosztem wybi kanaowi Wieleto dróg botnistych podniós! Wieleto ulic przedtem nieprzebytych wybrukowa!" **). Pobudowa podobno 60 domów, a njwytworniej urzdzi Tomackie, jakemy ju wyaj wspo-

tylko

i

wiele

ten

Pr.

*)

w

m

Ekon. A

16,

str.

162.

Pam. z XVIII wieku upaskiego V,

2;

Pamitniki

Sieversa

37.

Barss: Bezstronne Uwagi nad ukowskiego broszura", str. 37.

**)

sztelana

Magier:

mow

J.

W. Jezierskiego

ka-

374

ukowski wybrukowa ulic Bei budowa tam swoje domy. Stany ju podug rysunków Fontany koció klasztor Bonifratrów. By}- na ukoczeniu azienki, wydobyte z botnistej doliny (budowniminali.

Jezierski,

kasztelan

dnarsk,

i

czy

tudzie

Merlini),

w

miecie

W

okolicach

urosa do

paac

Ujazdowski.

80

prócz

Liczba

paaców

domów. Mokotów, Fawory, willa Chreptowicza pod Bielanami, hr. Tomatysa Wocha, który trudni si gr w karty na pensy Poniskiego kad areszt w skarbie, krci si przy Stackelbergu, a mia pikn tych paacykach willach Schultz widzia ex-aktork. kunsztowne ogrody, altany, groty i t. p. Przyjezdny móg w miecie znale najrozmaitsze apartamenty do wynajcia, nawet z wytwornem umeblowaniem za cen zwy 100 dukatów na miesic. Jednake przejedajc przez Nowy wiat do azienek, trzeba byo mija same prawie drewniane domki parkany Domów drewnianych byo duo, ale, jak susznie zauway pewien Niemiec, te nie oznaczaj w Polsce ubóstwa: „gdy wchodzimy do domu mieszczanina lub rzemielnika, to si o takim wiadznajdzie czstokro urzdzenie tak wygodne czce dobrobycie, jakiego nie napotykamy w niejednej ka-

mno

*),

20

si adne paacyki

tu

wielkich

letnie:

i

W

on

i

*

i

'

.

i

mienicy

som

stolic

niemieckich".

kryte, baraki z samj-ch

Byy

przecie

desek

zbite,

i

w

ndzne chaupy dziwnym kon-

tracie stojce obok wysokiego paacu; poty atane obok krat

elaznych

*)

magnackiego

podwórza.

Ten

kontrast

uderza

Do wyliczonych wyej przybyy na Krakowskiem Przedmieciu:

Ogiskiego, Czapskiego, Poniatowskiego Stanisawa; na Aleksandryi: sia,

Gozdzkiej, Duskiego; na

Nowem

kowskich, Nuncyusza; na Mazowieckiej: Krasiskich; na Królewskiej:

chowskich, Ostrowskich;

Kara-

Miecie: Branickiego, Zauskiego, Su-

na Senatorskiej:

Maa-

Zamoyskich, Jabonowskich, Po-

tockich, Pociejowski, Czartoryskich, Blanka,

Ogiskich; na Miodowej:

Mni-

szcha, Branickiego.

„Jak

Dawny szambelan Stanisawa Augusta pisze w roku 1826rNowy wiat teraz jest liczny. Gdyby to nasz mdry Sta widzia!""

Magier:

str.

12.

375

Warszaw opisywali, a inne „Moe w adnej stolicy europejskiej, prócz

wszystkich cudzoziemców, którzy miasta widywali: Petersburga

i

Neapolu, niema tak ostrej

midzy mieszkacami, palc

chaupa,

i

warstwy"

jak

oto

w

i

wyranej granicy

Warszawie: bogactwo

czem

si

odróniaj

i

dwie

przecie

mieszkali rzemielnicy

sem znajdujem}'

wiadczce

O

gówne

*).

Rzeczywisto bya od pozoru agodniejsza. Nie cach

po-

ubóstwo

o

i

spostrzeenia

zamonoci

ratuszu m. Starej

w

paa-

mieszczanie, a tymcza-

i

ogólne,

i

szczegóowe,

fakta

ich **).

Warszawy powemiemy wyobrae-

nie z dziennika delegatów kamienieckich.

30 listopada JW. Mniszech, marsz. w. k. z kilk panami orderowymi zasiada na taksie, która bya na Ratuszu w izbie prezydenckiej, bardzo piknej, ozdobionej portretami N. Pana Malowana. Dwa pajki szklanne z wiei niektórych senatorów. cami woskowemi biaemi kosztowne; stó suknem karmazynowem okryty; krzese kilkanacie piknych; figura Chrystusa Pana w wielkiej Pasyi ukrzyowanego; zegar bijcy; jeden stolik na boku may dla pisarza, drugi opodal dla instygatora.

onierzy piknych w mundurach szafirowych, z obszlagami czarnemi, kamizelk pludrami ótemi; pachoków kilkunastu. U prezydenta szyldwach stoi; na Ra-

Warta miejska 30

tu

i

tuszu kilku.

Instygator pikny, strojny

i

powany; kada rzecz

w

swoim porzdku; krucyfiks stoowy osobny; sam corpus suto wyzacany; gdzie prezydent zasiada, kaamarz do papiepikna, merów drewniany kosztowny. Izba wójtowska blowana ze stoem taboretami; figura Chrystusa Pana, ubi-

do

i

*) II,

str.

359.

Schultz: Reise

Hub: w

eines Lieflanders

Przewodniku

117, oraz

II,

Naukowym

i

liter,

I,

86.

Holsche:

do Gaz. Lwów. 1876,

914. **)

np. Bi ester

przy jego Pamitnikach.

u Liskego 280, patrz testament szewca Kiliskiego

376 czowanego u supa; posg sprawiedliwoci z mieczem, szal na twarzy *). i welonem

:o

)

377

ków i

cudzoziemców byo to miasto niepospolicie pikne oywione. Jeli szlachcic wieniak przyjeda tu po raz i

Jan Dekert. (Podug

pierwszy,

si

i

portretu

to

nagapi

w

kociele

.

Jana

w

Warszawie,

ju dostawa zamtu w do

syta.

„Miasto

lotograi. St-

Bogacki

gowie, a nadziwowa

wielkie,

zastpujce brzegi

378

Wisy, jakby jaki las; czerwone dachy, kominy na domach wysokie równo z kocioami; ludzi nie wida boso; nikt wzroku nie spuszcza na ziemi; kady z min weso, ubrany jak u nas w niedziel. Tum snujcego si ludu przejedajcych karet robi mi ustawicznie ciekawoci roztargnienie *). Na rynkach tok; koo w. Krzya zrana w wito ani przejecha, ani przej nie mona" **). Ale cudzoziemcy pisz: „Zdumiewa si mona nad mnogoci paaców gustownie i

i

wspaniale wybudowanych...

i

s

one wielkie, trwale

wntrze zupenie odpowiada powierzchownoci ozdoby i

i

umeblowanie,

pokojów,

wiadcz

d.

t.

sal

o bogactwie

zamiowaniu

s

gmachy

Najpikniejsze

cicieli...

i

zbiory

ich:

pikne,

i

ogrody

obrazów, sztuki

nowe... te

rycin

wa-

ich

nowe palce,

s wystawione w najlepszym najszlache„W adnem miecie europejskiem nie ujrzysz tyle powozów w ruchu; w dniu, kiedy jest posiedzenie sejmu, albo bal, naliczysz ich wicej w cigu jednego dnia. ni kocioy

klasztory,

i

tniejszym stylu"!

w

we

„Co do przepychu i wygody si równa z Warszaw" ***). Skarono si tylko powszechnie na droyzn. Ogldajc si na ogó zebranych w niniejszem parawszystkie miasta grafie rysów, przychodzimy do wniosku, znaczniejsze, które z warunków ekonomicznych mogy bra udzia w ruchu handlowym przemysowym, wzrastay w luBerlinie

cztery tygodnie".

ycia, chyba tylko

Wiede moe

e

i

dno

i

zamono w

okresach

metamorfoza Warszawy

*)

Jarosz Kutasiski

szlacheckim **)

ych

jest

w

Polsce 1790,

37.

„Okno otworzywszy

w

ryb do izby cinie si",

autor broszurki

p.

t.:

Myli

Jezierskie

izbie,

fetorek

cudowna niezbitym dowo-

trzecim, a

i

uderzajcym

(ks.

str.

drugim

i

Uwagi nad stanem

salcesonów

albo

nie-

zdech-

dajcy

nowych porzdków miejskich patrzcego przez okno na ulic w War-

mówi

szawie 1791 roku. ***)

Schultz:

w

Polsce,

Polen

zur

Zeit

der

Reise eines Lieflanders str.

280.

zwey I,

126.

—

Theilungen I, 223 224. Biester u Liskego: Cudzoziemcy

letzten

379 ruchu, postpu w spoeczestwie, który uwysi oczom naszym jeszcze wyraniej, skoro zechcemy nieruchomo, ów zastój, ów kracosobie przypomnie wy konserwatyzm, jaki stanowi charakterystyk poprzedza-

dem

rozwoju,

datni

ow

jcego epok Stanisawowsk Lepszym

52. i

by

XVIII wieku,

stan

stulecia.

ni

tedy,

kiedykolwiek

miast;

w

ju

swobodnie

cigu XVII si

poruszali

pozbywaa si uprzedze zadawnionych szlachta, prawodawstwie sprawa miejska nie uczynia adnych

mieszczanie,

w

lubo

postpów, kiedy si rozpocz sejm czteroletni. Haso reformy pastwowej, wymówione w izbie, rozlegajce si po Warszawie, z niepospolit si rozumowania stylu wyraone w druku przez Kotaja *), dao pochop i mieszczanom do upomnienia si o podeptane prawa swoje, oraz o

nowe

któreby ich potrzebom

instytucye,

Inicyatywy. podobno za

sprostay.

Kotaja, podj si Jan szawy,

którego

Dekert,

napotykalimy

nazwisko

i

wymogom

tajemn rad X. Hugona prezydent m. Starej War-

w

wielkich

przed-

skarbowych (np. w spóce tabacznej z Blankiem i Rafaowiczem a którego portrety wyobraaj w aksamitach i koronkach. Na jego wezwanie zjechao do stolicy Li269 deputowanych od 141 miast królewskich z Korony sibiorstwach

i

na Ratuszu miejskim „Akt zjednoczenia miast" w dniu 24 listopada 1789 r. „My obywatele miast koronnych i W. X. Litt., mówi oni na wstpie, aktowi niniejszemu caej powszechnoci miast, przytomni, imieniem naszem

twy

podpisali

i

i

Listy

*)

Warszawa. dziedzice

miejska

Anonyma

Gro 11 na

ziemscy niech

i

str.

miejscy

do

200

i

St.

Maachowskiego

etc.

201 czytamy: „Tylko

skada

u nas

cz

dwa

III,

powinni majestat rzdu.

si nazywa Izb Nisz, Izba ziemska

s

1788,

stany, to jest:

Wysz;

obie

Izba

za

propozycye dziea p. t.: stanowi powinny sejm trway". Bojaliwsze Myli polityczne dla Polski (1789. Warszawa, w drukarni Wolnej , które bvo podobno wydane z natchnienia Stanisawa Augusta i zawierao program jego owoczesny (X. Kalinka: Sejm czteroletni 1880 I, str. 312). wszake czytamy, e „miasta powinny reprezentantów i ziemie posiaI tu da", to jest: mie prawo kupowania dóbr ziemskich (str. 91, 96).

380 które nas do

tej

Królestwa

stolicy

wysia}- z zu-

Polskiego

pen moc

czenia wspólnych stara o zjednanie u Najja. Pana naszego Miociwego u Najja. Stanów Rzpltej tych wzgldów, któreby stan nasz do tego stopnia pomylnoci przyprowadzi mogy, w jakimbymy tak dzielnie do pomnoenia si, potgi wzmocnienia tej kochanej ojczyzny naszej przyczynia si mogli, jak sobie tego najtroKróla

IMci,

i

i

yczymy... Rozwaywszy prawa tak szczególne miast, stanowi naszemu miejskiemu suce,

skliwiej

jakote ogólne caemu

przekonanymi,

zostalimy

potgi

szego

miejskiego

pomoce,

i

swojej

jak

stopnia

obszerne

za

wzgldnym w czasie najwyby rzd krajowy na los stanu to

tego czerpa póniejszym dao

z dostatków

dawnego czasu

porównanie

a

jak

z

nam pozna, i w tej samej gradacyi, w jakiej siy narodu wtle, w takiej nam suce prawa zaszczyty sabie zadzisiejszym tedy czasie pragnc, aby te, które doczy. td w spokojnem uywaniu dzierym}^ jako te, które sia i

W

i

oddzielnych

jurysdykcyi

mi

w nowym

podaa,

odywionemi zostay; nasze

w

teres

publiczny

celu

przytumia, a z czasem

rej

niepa-

przedsiwzilimy zjednoczy umysy pomocy tak, i jednego miasta in-

wzajemnej

by

powinien

W. si ju

miast tak koronnych, jako

wanie

czasie

w

rzdu przyszego ukadzie na nowo

rozwijaa

i

odtd X.

interesem

Litt."

wszystkich

A poniewa w

tym

w

któ-

rewolucya francuzka,

górujc zaczyna gra rol, przeto mieszczapopieszaj uspokoi obawy sejmu takiemi sowy:

stan „trzeci"

nie polscy

„owiadczamy przed Bogiem, skrytoci serc ludzkich przenikajcym caym wiatem, i dla Najja. Króla Imci Stanisawa Augusta, askawie nam panujcego, dla Naja. Stanów Rzpltej nieskaon wierno poszanowanie zachowujemy na zawsze zachowa pragniemy, e adnego takiego kroku przedsibra nie chcemy, któryby spokojno wewni

i

i

i

trzn w czemkolwiek obron ojczyzny i jej *)

narusza...

cao

Zbiór praw, dowodów

i

a

rce

i

majtki nasze

z szczer ofiarujemy

uwag

etc.

na pocztku.

chci"

na *).

381

Deputowani

ci,

Dekertem

z

na

zamek

50, przyjechali na dla

w

czele,

czarnych

byo

których

kniach, ze szpadami u boku, karetami,

2 grudnia o godzinie

d.

su-

gór

z

zrana

9-ej

wrczenia królowi memoryalu, ozdobnie wykrukowanego Król przechodzi

(„barwianego").

Idc za denta do

i

rk

podajc

siebie,

mówic:

koo

nich do

„Moci

sali

sejmowej.

zawoa

do pocaowania,

podaj

panie Dekert,

prezy-

Wa —

Pan wszystkich delegowanych, jak si zowi których miast" Odpowiedzia prezydent: „S wszyscy, X. Panie, podpisani na memoryale, kady z imienia i miejsca swego". Ruszywszy z zamku pojechali wszyscy ta sam parad przez Senatorsk ulic do JW. Maachowskiego marszaka. Ztamtd do Xcia i

Sapiehy konf.

litt.

marszaka.

I

dla nich mieli

Ze zwyczajnymi

egzemplarze barwiane.

za

przygotowane

udali

si do pa-

acu zwanego Krasiskich, gdzie si sdz sdy asesorskie, do Maachowskiego kancl. w. k., który pod t por nie by u siebie, ale na sdach tam... temu, siedzcemu przy stoliku odda szl. Dekert p. S. W. memoryal. Kanclerz odpowiedzia te sowa: „Kiedy N. Pan askaw jest na miasta i na delegatów z tych, za có kanclerz ma odmówi W. Panom i

swoj atwo,

e

im

bd

który to czyni, co X. Pan pragnie; upewniam,

asystowa

tak,

jak

najmocniej

ostatku byli jeszcze u podkanclerzego

bd

móg".

Na

*).

W

*) Delegacya m. Kamieca w Bibl. ars z. 1886 I, str. 16. To urzdowe sprawozdanie szlachetnych Ignacego Deprekalewicza Jana Szahina magistratowi swemu usuwa stanowczo bdn opowie Kitowicza o posuchaniu w izbie sejmowej odczytaniu memoryau przed Stanami przez samego Dekerta, powtórzon przez Juliana Bartoszewicza (w Encyklopedyi Orgelbranda wikszej: , Dekert") oraz przez J. I. Kraszewskiego (Polska w trzech rozbiorach II, 200), a susznie zakwestyonowan przez X. Kalink Sejm czteroletni. Kraków 1880 I, 507). Ku mocniejszemu stwierdzeniu istot}' faktu powoamy si jeszcze na korespondencye z d. i

i

9 XII o wizycie mieszczan u niu

si xicia Adama

memorya nie

m. Krakowa,

syszaem".

(W

marszaka Sapiehy i z dnia 23 XII o odezwa„Jako pose nie wiem, czyli jest jaki Warszawy, bo adnego w tej izbie czytanego

Czartoryskiego: lub

Bibl.

Uniw. Wars z. manuskrypt

nr.

674).

Przed 2

382 Jedno miasto Kraków oddzielao si od wszystkich

rczyo memorya potenta

i

do-

kanclerzowi za porednictwem pleni-

'swój

swego Gepperta.

w

Zjazd liczny

Warszawie, uczta

w

ratuszu

i

illumina-

wzmianka o zagranicz-

cya, „czarna procesya mieszczaska",

„o prawie natury" umiesznych (francuzkich) rozruchach w memoryale wszystko to dranio ludzi staro-szlacheckiego sposobu mylenia, a nawet budzio w nich obawy i

—

czona

Ale wikszo sejmowa innym ju bya oypodejrzenia. wiona duchem. Dnia 15 grudnia, gdy sekretarz sejmowy odczyta projekt podatkowy co do miasta Warszawy, K ub 1 c k i, pose inflancki, zabrawszy gos, przekada nierzd dawny, upadek miast, potrzeb dwigania ich z gruzów, przeji

i

cie mieszczan na ono ojczyzny, uczynienie dla nich sprawiekami oczekiwanej; popierajc dania memo-

wiedliwoci ryalu

ojczynie

nie

jest to

dobro".

cznik

ograniczony

chlubnie

ukowski.

adne,

Zieliski,

i

ale

ch

biecki

Jezierski,

grudnia delegaci kamienieccy

ju

znany

kasztelan

e

dnia 23 listopada

ko spojrza na nas

i

pokojach królewskich, Stali

poszed gankami do izby

wród

Warszawy

w interesach swojego miasta przedstawiali si w sali „o 32 slupach". Wtedy „X. Pan tylsenatorskiej".

delegowani miast znajdowali si dnia 25 listopada

sko wych.

i...

nagania miao postpek Dekerta, si mimo wiedzy piecztarzów... listy okólne po

miastach rozpisa, tymi kilkudziesit mieszczan do

królowi

caego

senatorowie: wste-

kasztelan

na polu przemysowem

suenia

istotne

Pierwszy

„way

ten

i „wolno

monopolium

Z opozycy wystpili dwaj

ogóu

ju

mówi,

Dekertowskiego,

w

Wszyscy

wielkiego natoku senatorów, ministrów

uszykowani we dwa szeregi

w

za

rocznic koronacyi na i

woj-

jednakowych czarnych „mun-

dostojników. „Wychodzi N. Pan; trzech ku podziwowi panów marszaków uprzedzio go z laskami; dawa nam wszystkim z obu stron caowa rce z ukonem. Nadszed na nas spojrzawszy na Deprekalewipoznawszy go, umiechn si, mówic: „Kamieniecki!" On odpowiecza „Tak jest, X. Panie!" Prosto poszed król Jm na msz. (op. cit. dzia:

durach"

i

i,

i

str.

11\

383 sprowadzi,

a

potem nadto

miay memorya

nieprzyzwoicie

poda". Jezierski równie karci postpek prezydenta, radzi, aby dania mieszczan byy do kanclerzów przyzwoicie podane; punktem zasadniczym jego opozycyi byo mniemanie, i dla miast potrzeba chleba rzdu wewntrznego, nie za wic reform ekonomicznych, ale nie nowych wolnoci; politycznych. Wywizaa si nastpnie ywa walka. SuchoWalewski popierali tylko prob Krakowa, Budolski trymowi c z widzia niewaciwo zajmowania si pretensyami miast w chwili, gdy sejm o przymierzu z Prusami zamyla, „bo gdyby miasta nasze zyskay wolno, lud zagraniczny do Polskiby si cisn, a toby mogo obrazi ssiadów naszych". Za to Matuszewicz usiowa przejedna gniewy na Dekerta, woajc, aby do szczcia ludnoci, wina pose orszaski kilku ludzi nie bya tam, a G u t a k o w s k dowodzi koniecznoci, aby Rzplta wymierzya miastom sprawiedliwo. Rozprawy cigny si jeszcze przez dwa posiedzenia. Nawet Stanisaw Potocki, pose lubelski, i

da

i

i,

brat Ignacego, jeden z najwybitniejszych ludzi

reformy,

e

powiada,

miay wchodzi do prawodawstwa

Chreptowicz Suchorze w sk i

i,

bo mówi:

w

stronnictwie

„nigdy na to nie pozwoli, aby miasta polskiego". Ale

Ku

b

1 i

c

k

i

si za mieszczanami ujmowali. pose kaliski, nie da si jeszcze przekona, dzielnie

„wprawdzie

stan

szlachecki

jest

stanem

prawo-

dawczym, ale nie moe tylko równ dla kadego wymierza sprawiedliwo, bo dobre mienie stanu miejskiego jest ogólnem dobrem caego narodu; aby mu byo najlepiej, radzi naley, ale go kazi nie przystoi". Zacnie przemówi podkanclerzy G a r n y s z: nie podnoszc, jako piecztarz, urazy urzdowej, uspakaja owszem izb, „mieszczanie warszawscy nie mieli innego celu, jak poprawienie biednego losu swego i e ich sama kraju na to sprowadzia miejsce, ale

e

mio

nie

adna krnbrno". Sowa te wywarty te sejm jednomyln uchwa z d. 18

zaraz

•spraw

dobre wraenie;

odesa

grudnia

miejsk do oddzielnej deputacyi, któr nat3 chmiast wybra z osób, mieszczanom yczliwych. (Weszli do niej Gur

384 takowski

orszaski,

Mikorski

i

i

mieszczan

dla

si tym rozprawom pod

arbitrowie, a

„tak

Felkierzamb,

Bya

Okcki, jako prezydujcy).

biskup

dana

pomylna

zupenie

delegaci

koniec

Brzo-

Oarowski

po-

decyzya

to

Przysuchiwali

*).

jako

miast, ale tylko z galeryi,

grudnia

si do domów, saboci z smrodliwej

rozjechali

wyexpensowania si, jako

dla

chemski,

Kicki

kaliski.

stowski trocki posowie, a z senatu

i

aury".

t

Przed

deputacy

„do

naszych

miast

stawali teraz przedstawiciele stanu miejskiego

twy i

w

królewskich"

Korony

i

Li-

towarzystwie trzech prawników: Mdrzeckiego, Barssa

Grabowskiego.

memorya:

Na kade

zbiór praw,

1)

posiedzenie

dowodów

wynikajcych, stanowi miejskiemu

sucych

z wyszczególnieniem

dowodów, dawstwie

które

wiadczyy

obiorze królów;

i

*)

Dz.

Cz.

S.

G.

208 z dnia 18,12 1789.

W.

tych

z treci

tyche

municipalibus

mieszczan

w

prawo-

przywrócenia mie-

przypuszczenia

posów

206 z dnia 15/12, 207 z dnia

(Sejm czteroletni 1880,

str.

503

— 509)

np.

e

Branicki

faktu,

i

nowy

oni

traktatów, konstytucyj,

m. Kamieca,

gdotycznej

tego

uwag,

i

2) o potrzebie

sesye:

Deleg.

przynosili

ex juribus

o udziale

szczanom praw oddzielnego stanu

i

z

21, 23.

str.

X.

17

12

Kalinka

przyda stronie aneKurdwanowskim siedzia przez

za wiele wagi z

cay wieczór 25 listopada z nabitymi pistoletami; e Sapieha na balu ratuszowym nizko kania si Dekertowi przez obaw szubienicy; e domagano si, aby sprowadzon bya kawalerya narodowa dla ukoczenia buntu mieza mao za wagi przyzna wypadkowi rozpraw sejmoswe opowiadanie sowami: „Tak si odby pierwszy akt dramatu, który jeszcze pótora roku mia czeka na rozwizanie". gru-

szczaskiego wych, gdy

i

t.

p.,

zamk

W

dniu 1789 roku

nic

wicej

nie

byo do

zrobienia,

gdy

byy sformuowane

dania

mieszczan

tylko ogólnikowo, gdy projekt do prawa tak skomplinie móg by zrobiony na poczekaniu. Wanie kowanego nie by gotów potrzebn bya deputacy, czyli, jak si mówi teraz, komitet parlamentarny, do wypracowania projektu t wysadzono. Przy sposobnoci prostujemy te pomyki na str. 503 504 w mowie bdcego dziea: Fr. Barss by nie to ju nie w roku bankierem, lecz prawnikiem; monopolist tytuniowym 1789 by Rafaowicz nie za Rafanowicz; na akcie zwizku podpisao si nie 60 ale 141 miast. i

i

i

i

385 miejskich do sejmu;

na mieszczan prawa

o rozcignieniu

3)

nietykalnoci osobistej (neminem captivabimus); niu

najwyszego sdu apelacyjnego

em;

6) o potrzebie

stów; syi

dziedzicznej

staro-

przywrócenia mieszczanom prawa pose-

dóbr

ziemskich;

7)

o

przywizujcych ohyd do stanu

praw,

uchylenia

potrzebie

miejskiego;

nare

8)

wypis osób przewietnego stanu rycerskiego, które pra-

szcie

wo

miast od jurysdykcyi

uwolnienia

o potrzebie

5)

urzdze-

4) o

dla mieszczan z ich udzia-

miejskie

przyjy.

wane gruntownie,

Te wszystkie memoryay

kadej kwestyi, z nomicznemi i politycznemi, Obecnie „zbiór" historyka

s

redago-

uwzgldnieniem rozwoju historycznego argumentacy prawn, z pogldami eko

z

ten

da

zaznaczeniem

z

punktami.

wysok warto naukow

posiada

dla

prawnika.

i

Wszcza broszurowa.

si teraz nader wawa, namitna polemika Barss wyda: „Uwagi bezstronne nad mow

JW. Jezierskiego,

kasztelana ukowskiego, miana na sejmie

dnia 15 grudnia 1789 roku przeciwko mieszczanom".

jc mu hod bryk

i

ostro:

czyni,

Odda-

twórcy tylu

fa-

patryotyzmem wsawionemu mowi, spiera si z nim „Porównanie Warszawy do austeryi dosy jest trafne...

rzdowi okoo 3,060.000 na rok powinna nietylko jednego senatora ale caej Rzpltej uwag... Podobiestwo gbki, do miast stosowane,

taka

lecz

jako znakomitemu obywatelowi,

austerya,

która

cign

godne jest arystokraty, lub samoistnego despoty... Albo to do samej szlachty, która ledwo trzydziest skada naro-

cz

du, Polska

caa

nale}'?

Ta czstka sama woln?

sama znaczya? Bya tnie cudzemu mocarstwu? i

potn

staa

Nie podlegaa sromo-

Wic eby

zawsze,

im swych swobód Wole 500.000 a dajmy

udzielenie na...

na

z innymi i

i

cóby

arystokratyczna

si

istotnie

stanami

i

woln,

cilej przez

korzyci zjednoczy si powinmiliona ludzi nie

skadaj

piciu

woli

(?) milionów osób, a zatem mniejszo, nie majca penomocy od wikszoci, prawa jej przepisywa nie mocna, ani .zwa si narodem". Wykazujc zasugi mieszczan: Szulca,

Wewntrzne

dzieje Polski Korzona.

—

T.

II.

25

386

„Ceni

wicej ofiar jego (Blandany od pana z upów ojczyzny... Nie obawiaj si, wietny senatorze, aby obok ciebie brudnego posadzono rzemielnika, maj miasta ludzi dosy owieconych, nie bez prawników literatów, którzy cho pod najprzykrzejszym rzdem do wszelkich przypuszczeTeppera, Blanka powiada:

ni

ka) 50.000 Rzpltej uczynion,

ja

milion

s

s

ni

urzdów,

a tu z

tuszcz narodu

suy

zdatnoci ojczynie

i

Jezierski mocno

by broszur

i

„pisarzy

opatrz}'!

si

opiera

„Glos miast

dotknity.

i

powiadajc: „przeciwko

miasteczek Litewskich do Najj. Stanów,

uchway

szkodliwe skutki

z roku

skromnych wyrazach, aby magdeburye czas zniesione, przywróconemi byy ***).

1776, i

Pen gryzcej goryczy jest broszura wied Woyta na zarzuty burmistrza". historycznych

cytat

Nietylko po-

**).

w

tych

podug swej

broszurze:

nobilitacyi Barssa,

mnie samemu pisa"

krelc

zmieszani, *).

„Wszyscy Bdz" warszawskich" rubasznym konceptem, ale

w

wtórzy swoje twierdzenia

dugo

mog"

nie

i

prawnych

doprasza si

magistraty,

tyt.:

p.

wów-

„O d p o

Za pomoc obfiwywietla krzywdy,

przez szlacht mieszczanom zrzdzone, krytykuje konstytucye z

lat

1768

1776

i

miast

zadawnion pych

dotyczce,

szlachty

i

w kocu

pogard

skary si na

innych

dla

stanów.

e

pewien syn popa unickiego Opowiada sposobem przykadu, nauczy si aciny, francuzkiego, rysunków, geometryi by guwernerem, czyli „dyrektorem" w jakim domu szlacheckim. Przybyy w gocin jaki wysoki urzdnik, poznawszy si i

z

owym

dyrektorem, podziwia jego wyksztacenie, a zarazem

owiadczy,

*)

Str.

**) str.

55, Dz. ***)

1790.

e

mu

to

do niczego

nie

posuy, gdy

nie

jest

21, 22, 24, 52.

Wszyscy Cz.

S.

bdz. G.

W.

Jestto druk

Rozmowa pana

z rolnikiem

sesya 341 z dnia 5/11

1790.

Dufourr

1790.

na jednym arkuszu bez daty,

ale

zapewne

z

roku

387

t uwag

szlachcicem.

Modzieniec sam uzna

opuci

przeniós si za kordon rosyjski, zosta urzdni-

kraj,

w

kiem

gubernium Witebskiem

Od

ka.

auj wa

siebie autor

tego starania,

dodaje:

suszn, bo

za

doszed do rangi pukowni-

i

sam wyznaj

„Ja

szczerze,

em

oyem,

na które cay wiek

na zgromadzenie jakiegokolwiek majtku,

em

i

praco-

synom da

Obydwóch przedsiwziem wysa za granic, teraniejsze proby miast Rzplta wzgldu nie wójtostwa, okae, chtnie WPanu odstpi wszelkich potrafi dokona ywota mojego miejskich zaszczytów, edukacy... a jeeli

na

i

i

i

i

w

któremkolwiek zakordonowem miecie"

*).

Nawet w urzdowych aktach, skadanych przed deputacy sejmow, mieszczanie twierdz, e od roku 1768 znajdowali si pod coraz gorszym uciskiem, wytykajc szczególnie porednicz jurysdykcy starostów wykrelenie formalne i

miast z liczby stanów

Prawda

**).

to?

Twierdzeniu

temu przecz szeregi zebranych

wyliczo-

i

nych powyej faktów, przeczy miay swobodny ton pism, przecz wymykajce si tu owdzie wyznania o zamonoci i

i

mieszczan, i

t.

ich

wyksztaceniu,

Chocia prawodawstwo

p.

czypospolitej

nie

zmienio,

w

ale

bankierów

i

kupców

wane

mowali

byli tacy,

posad}

7

w

w

Rze-

yciu reforma ju postpia wykazuje,

Lista nobilitowanych mieszczan

daleko.

urzdów

do

przypuszczaniu

jeszcze stanowiska ich

którzy

subie

i

oprócz

przed nobilitacy zaj-

publicznej,

jak np. Andr}-

chewicz sekretarz Komisyi Skarbowej Koronnej, jak Zaboccy, z których jeden

18

rezydentem

którzy sku.

by konsulem w

Chersonie, a drugi przez

dyplomatycznym

w

Berlinie, jak

pomimo konstytucyi 1786 roku suyli przecie Niekoniecznie tedy przez

wtedy plebejusz

*)

**)

doj

Broszura bez daty

.Mdrzec ki:

i

Zbiór

miejsca druku, etc.

w

„gubernium Witebskie"

W

do rangi pókownika.

Cz

V,

str. str.

69 22

gorzkich

— 72. i

nast.

lat

oficerowie,

woj-

móg wy-

38

rzekaniach mieszczan na upoledzenie polityczne, zdaniem na-

szem, kryje si ambicya optymatów stanu miejskiego, lub na-

ju

wet rozbudzone

do wysokiego stopnia poczucie godnoci

dosownie wierzy skargom „Wójmona, a same te skargi winny za objaw ulepszenia stosunków spoecznych, bo nie daway si one sysze, nie przychodziy na myl nikomu ludzkiej

ta"

w

i

obywatelskiej; ale

autorów

i

„Zbioru"

suy

nie

czasach rzeczywistego ucisku.

Zajrzyjmy teraz do obozu szlacheckiego.

odezwa si w imi starowieckich przedo Przyjaciela'* p. t.: „Listu w okolicznociach miast tyczcych si z Warszawy pisanego z dodatkami edycya druga", woa bowiem w zapdzie: „I tego jeszcze brakowao, aby w izbie prawodawczej bawanów, Najgwaftowniej

sdów

przewrósem

krajk opasanych, posadzi!"

lub

dbaym

Mniej

o toalet,

w

zacitym

ale niemniej

w

broszury

autor

„Pytaniu,

do

czy

pastwa naszego

cznej

przyzwoitszym

konserwatyzmie

doskonaoci

koniecznie

*).

w

by

wysowieniu,

„Zmniejszaby

raczej

zaludnienie

przez zaszczyty

i

i

eniu szlacheckiem,

wadzaj

one

nie chce twierdzi:

wyludnia, albo przynaj-

tamowa, ni je wzbudza, zapomaga podnosi wykwit na znanem ju nam spostrze-

wzrost onych zbyteczny

przywileje

Pomys

naleao".

miasta,

polity-

aby gmin mia

potrzeba,

uczstek w prawodawstwie etc"? Nietylko bowiem on przypuci mieszczan do sejmu, ale nadto mniej

anonym

inny

konstytucyi

ten

e

i

kupcy tylko oszukuj

i

zbytek

wpro-

**).

yanina do Polaków twierdzi nie powinny by w sejmie. „daj

Odezwa Galie dobnie,

f

)

*) str.

21.

e

miasta

Broszura bez miejsca druku o 32 stronnicach, patrz Broszura bez miejsca druku

i

str.

po-

one

22.

daty zapewne z roku 1790,

patrz

389 od

was

tylko

przyszy"

Niechtn te dugim

praw swoich,

opieki

broszura

jest

niby

miejskich

odpowiedni

a

do

uwag

rzdu

„Miasta

mieszkacy

p.

„Sprawiedliwo

t:

w

swoim „Katechizmie

o ta-

polskiego" zacina wsteczników ostrym

skadaj si

s

ich

gard ustawiczn od stpnie

zagranicy

z

praw zbiorom i memoryalom krótk czynica. Roku 1790".

Ale ks. Fr. Jezierski

jemnicach rzutem:

z któremi

*).

przyciera

z nazwisk

swoich

praw dawnych, po-

okryci zaszczytami

szlachy

i

A

uciskiem od starostów".

„W czeme

pyszakom, pytajc:

rogi

wy-

z gruzów.

i

na-

mie-

podobny do szlachcica"? Odpowied gosi: „Co do edukacyi jest ze wszystkiem jak majtku, wygody ycia szlachcic nie róni szlachcic si od niego w tej mierze, tylko orderami, herbamii mundurami wojewódzkimi; nawet szlachcic kania mu si, potrzebujc pienidzy poyczy" **). szczanin

i

i

Gorliwy rzecznik sprawy

pomnia

miejskiej,

Kotaj

nie prze-

gdy przemawia do wysadzonej przez sejm dnia 24 tego miesica grudnia „Deputacyi dla uoenia kono

niej,

rzdu polskiego". Dowodzi on, e „stan miejski utrzyma si nie moe inaczej tylko wasnemi prawami, tylko najwyszym ich dozorem. Albo nie dowiadczylimy dotd, jak próne byy dotd usiowania wielu, którzy na dwignienie miast miliony oyli?... Potd si nie pozbdziemy pustek, stytucyi

handel

nasz

bdzie poty igrzyskiem obcej chciwoci, póki same doglda praw swoich, póki mie-

miasta nasze nie szczanie nie

bd

bd

stanem Rzeczypospolitej....

szlachcicowi chcemy,

*) str.

Broszura

z

i

dat

tak dla ocalenia

„Roku

przeoy

swobód naszych,

bez

miejsca

druku,

ja-

patrz

25. **)

Katechizm

1735 napisany przez

J.

o tajemnicach P.

Stern e

na francuzki, a teraz nakoniec po A.

1790"

Jeeli

Moci

rzdu

polskiego jaki

w jzyku angielskim, polsku w Samborze w

roku 1790 dnia 10 stycznia,

str.

6.

by okoo

roku

potem przeoony drukarni

J.

C. K.

390

kote

dla zbogacenia

rzemiosa

del,

i

uszczliwienia caego kraju przez han-

konsumpcy wewntrzn

i

podwignli miasta

abymy

potrzeba,

mia naleyt w rzdzie: przekona si natychmiast z wasnego dowiadczenia, i do tej dogorywajcej lampy trzeba nowego aby stan

nasze,

cz

przyla

Mowa

oleju".

ta

miejski

w

niebawem ukazaa si

dziele ja-

ko przedmowa do szczegóowego projektu konstytucyi

Tene dania w szlachcic, i

Kotaj broszurze

ile

mieszczanin

w ile

mocy

caej

wadz

obszernoci

i

praw municypalnych,

pilnuje

nale,

miast

miesicy póniejszej:

kilka

wacicielem gruntu,

jest

wykonawcz

wyraa

wstrzemiliwiej

nieco

o

maj wpyw

prawodawcz

„niech je

ziemi,

twiejszego

nik

kupiec,

i

szlachcic,

y

rzeczy, ile

czy kupiectwem

wy-

rzemiel-

musi z produktu ziemskiego na opacie

czy rzemiosem,

ile

miast dla a-

bogatych

swych produktów odbytu, dla nabycia sucych. Wzajemnie mieszczanin,

godzie jego

ciciela;

i

niech bez

nie narzuca;

i

potrzebuje ludnych

niech

do obrbu

te

ile

do ogólnego rzdu;

waciciel

nikt

swoje „Niech

posiada...

praw ciarów nowych na niego sobie wraz z szlachcicem stanowi, bo

niego

*).

wa-

swe powzajemna mi-

opatruje

waciciel ziemi nadgradza go musi; dzy tymi stanami potrzeba, od natury wskazana, czemuby

trzeby,

miaa zbliy

ich do spólnej harmonii, do obrony swobód ustanowi charakteru narodowego? sta si tarcz od przemocy i zason od dalszego wydzierstwa pastw nie

powszechnych?

Rzeczypospolitej"?

dnych

posun si

dawa

swoje:

**).

w daniach gdy w styczniu

miastom dogo-

Najdalej

Staszic,

„Przestrogi

dla

Polski".

1790 roku wy-

Utrzymywa

on,

e

„gdyby miasta równo ze szlacht radziy o kraju, nigdyby Moskale nie byli ozuchwalili si nigdyby nie potrafili bezi

Prawo polityczne

*)

JW.

St.

Maachowskiego,

**) str.

32.

cz

Narodu Polskiego. IV,

Ostatnia przestroga

1790, dla

str.

14,

Polski.

Listów

Anonyma do

41, 52.

Warszawa

1790.

Gróll,

391

wzi

karnie

senatorów

pierwszych

W

porodka Warszawy

z

(w roku 1767). wizanego do kraju ludu byoby tych rozbójników na sztuki zatuko, a tyran Repnin byby wczenie z sw gow zmyka musia... Nie byoby widzie tych bruków ziemi zalazych,

w na

kadem

przy

a

cigncych

pole

ludnoci

l

/7

jednej godzinie kilkadziesit tysicy przy-

ndznem

dzisiaj

miasteczku

daleko

Podajc przesadnie ludno miejsk

si".

dowodzi,

ogólnej,

e

polska przy-

„szlachta

pod kar wielkich nieszcz i niewoli przypumiasta do równego z sob prawodawstwa". Niechce izby osobnej dla mieszczan; zaleca, aby w jednej izbie ze szlacht

muszon

jest

ci

jak

zasiadali,

w

chocia jest przeciwnikiem rzdu anstu bdzie stu reprezentantów szlachty

Anglii,

„Niechaj

gielskiego.

i

reprezentantów miast"

*).

Pominwszy par cakiem ju niewczesnych gosów, dzimy,

bya

e

przedmiotem

sporu

tylko strona polityczno

mieszczan

przypuszczenie

wszystkiem. do sejmu.

W

-

w

sejmu

epoce

pastwowa sprawy

do

w

udziau

miejskiej

rzdzie,

do

istocie szlachta

wi-

czteroletniego

a

—

przede-

dugo

ponie-

wieraa stanem mieszczaskim, eby pytanie takie nie miao wywoa zadawnionych przesdów, obaw, wstrtów, aby si

dao rozwiza

bez

Od

walki.

roku 1648

si ju w ksigi obywateli spoeczeswie dokonywaa si

nie zapisa

zreszt

ma a.

bez tarcia

sprzecznych

przynajmniej bez sporu?

madze

ludzi

i

wielka, i

i

robotach

*)

mniema,

bez walki.

ostate-

jak

da zwizku

Podejrzliwo przy

rozlega refor-

przewodniczcych rozstrzyga wypadek

obec sprawy miejskiej sejm

czteroletni po zaatwieniu pierwszej, niby

przyjcia

W jakieme

miejskich.

takich razach o wartoci zgro-

zwyciy? stanowisko zaj w

czny obrad: kto

Jakie

interesów

W

nikt ze szlachty

i

wstpnej kwestyi

—

Dekertowego?

niech objawiay si

podatkowych, mianowicie:

Przestrogi dla Polski,

1790,

str.

w

izbie

gdy

do

ostro

rozprawiano

251, 284, 289.

392 o koekwacyi, o niedostatecznoci uchwalonego

go podatku

ju

i

pobrane-

Dnia 2 marca 1790 roku Mikorski, pose do powtórnej ofiary miast pociga nie

ofiary.

e

kaliski,

twierdzi,

nale}',

gdy Warszawa

dobrowolnie

oboya

siebie

opat

Butrymowicz powiada: „Nie dobrze i mieszczanie uprzedzaj to ofiarami, coby potem przez powinno obowizek prawa uczyni im naleao; malemi ofiarami chc przyj do najwyszych zaszczytów". Jezierski, kasztelan ukowski, mówi podobnie: „Niewielkie czyni Na

400.000 zp,

to

jest,

i

a

ofiary,

za

wielkich

nagród

to

daj,

bo

stopni ducho-

wnych, wojskowych", etc. Wtórowa mu witosawski, pose woyski. Atoli na nastpnem posiedzeniu cala ta kanonada ustala odrazu, gdy odczytano: „Owiadczenie miast

e

JMo

Koronnych W. X. Lit., gdy stan rycerski król przykadem przodkuj. miayby si za najnieszczliwsze, gdyby si ze swej strony do dobra Rzpltej nie przyoyy: dlatego uczynion dawniej ofiar do skarbu zapac now chtnie przyjmuj". Byto najskuteczniejszy najszlachetniejszy i

i

i

i

i

sposób

zwalczania opozycyi.

wynurzenie

mylnym

par

ju

wnym

wdzicznoci, a sejm

okrzykiem „Zgoda!"

W mogli

tygodni póniej

*).

Niemcewicz

i

Strojnowski

bez wielkiego wysilenia zwalczy proponowany da-

trybem

dodatek,

te Weisenhof wniós przyj ten wniosek jedno-

Zaraz

aby

przez

w

Zieliskiego,

posa zakroczymskiego, zasiadaa sama

wojskowym

komisoryacie

szlachta rodowita **).

W

deputacy do uoenia prote wezwa bankierów kupców. mia obejmowa sprawy fabryk, handlu, kanaów lipcu,

gdy wyznaczono

jektu o fabrykach, zalecono

Projekt i

„inne ekonomiki

*)

1790

Dzie.

Cz.

i

wewntrznej

S.

G.

W.

objekta".

sesya 229

z dnia

r.

**)

Tame,

sesya 236 z dnia 16; 3 1790.

Nie opierali si

2 3

i

ta-

230 z dnia 4/3

393

koleestwu czonkowie

kiemu

Butrymowicz

W stwo

deputacyi:

ani

ani Jezierski,

*).

listopadzie

i

grudniu 1790 roku

mieszczanom.

nobilitacyj

sejm

mnó-

udzieli

Posowie, senatorowie

rekomendowali bodaj kadego, kogo tylko

znali

i

król

z imienia,

e

bank utrzymywa, fabryk zaoy, albo w subie publicznej juto cywilnej, ju wojskowej zostawa. Marszaek uformowa wojskow; na ostatniej znaleli si r dwie listy: bankiersk i

prócz

inynierów, dzielny

licznych

chocki

i

jenera major artyleryi

eni skartabelatem

Do adnej

**).

pukownik

litewskiej

z

fizylierów Ci-

obci-

Kronneman,

tych

list

kwalifi-

nie

nobilitacy otrzymali: Barss, Mdrzecki r gdaszczanin Nuttemburg, znany doktor medycyny Gagatkiewicz, który dwa szpitale -go Rocha -go Ducha doglda bez nagrody, szko anatomii dla wydoskonalenia cyrulików utworzy i po 900 zp. rocznie na ni o-

kowali si, a jednak

(póniej) Czech,

i

y.

Podobnie

nobilitowany

w

-go azarza

leczy,

oraz

szko

anatomii utrzymywa,

szpitalu

który króla

stabs-chirurg Sztol,

a

e w

uprzejmy, wszelkie wnioski

ci,

y

do Berlina po spadek jecha

w

nie chcia, powiadajc, Polsce si urodzi i pragnie ***). Lista nobilitowanych jest duga; sejm i

usugiwa

bezpatnie

tej

niej

y

by chtny

natury przechodziy z atwo-

mowa bya

o pojedynczych

Gdy jednak weszy na porzdek dzienny

projekta ogólne

prawie bez opozycyi, dopóki

osobach.

co do zaatwienia

w

sprawy

miejskiej

podwójnym skadzie posów

W.

w

— zaraz

kwietniu 1791

wszcz si

r.,

spór

ju wa-

z dnia 22,7 1790. Czonkami tej pose poznaski: xie Czartoryski (Józef), pose woyski; Moszyski, pose bracawski; Lubiski, pose sieradzki; Bernowicz, pose nowogrodzki; nadto zaproszeni z poza koa sejmujcego Prot Potocki ksidz Ossowski. *)

Dz. Cz.

S.

G.

sesya 290

deputacyi byli jeszcze: Zakrzewski,

i

**)

***)

Dz. Cz.

Tame,

S.

G.

W.

sesya 346 z dnia 15/11

sesya 343 z dnia 4

11

1790.

1790.

394 wy, niemal namitny.

Projekt

Chreptowicza,

podkancle-

da,

aby mieszczanom wolno byo mie reprezentantów na sejmie z gosem rozstrzygajcym (cum voce rzego litewskiego,

Byto wanie punkt najdraliwszy.

decisiva).

Stanisaw

najwawiej

August,

„Temu

pun-

si wszyscy dawnymi przesdami rzdzcy si; ich zapa przeciwko temu punktowi graduatim zaprowadzi ich do sprzeciwiania si wszystkim innym prawie, pomylnym dla mieszczan punktom". Skromniejszy projekt, bo tylko z gosem doradczym dla mieszczan, byl podany do laski przez Mikors kie go, posa kaliskiego; podawano te róne poprawki doktowi,

pisze

przeciwili

i

i

w

datki

danych

celu uszczuplenia

przez stronnictwo refor

my nada. Ju dnia 29 marca mody pose inflancki Niemcewicz wygosi pikn za mieszczanami mow, która jednak widocznego

arliwy pose wraenie mow swoj pen zapau: „Podnosz gos za milionowym ludem miejskim z rozkazu szlachty województwa mego, które ten ma zaszczyt, i nazwane byo kolebk wolnoci polskiej.... Nie wstydzili si Chodkiewicz, Zamojski, Czarniecki na jednej z mieszcz nami zasiada awie, a wstydzi si bdziemy? Konkluzy skutku nie sprawia.

Sotyk wywoa

krakowski

Dnia 5 kwietnia

silniejsze

my

moj

jest: 1)

voce activa

rkodzie,

e;

2)

eby

w

miasta reprezentantów na sejmie

materyach miast tyczcych si,

podatku lub odmiany sdownictwa

aby miay trzeci

cz

asesorów

we

miay cum

to jest handlu, i

urzdze

ich-

wszystkich ma-

w których si sdz sdzi bd; 3) i eby im wolno byo kupowa dobra ziemskie". Popierali wniosek ten Bronikowski, zwalczali Siwicki posowie Zboiski i O li z ar, przemówi nareszcie król za miastami, a wtedy przy gosowaniu (turnus) znaczna wikszo (121 przeciwko 61) zdecydowaa umieszczenie projektu miejskiego na porzdku dziennym niezwocznie, przed roztrzsaniem projektu o sejmach. Nazajutrz Duski proponowa dodatek swój, aby dopuszczan bya dla mieszczan promocya w stanie duchownym gistraturach,

i

i

393

w

do kanonika, a z

wyczeniem

sam podobno,

onierskim

bdc

który

miasta Lublina,

e

nie

Hryniewiecki dobrego

tyle

i

to

(ten

zrobi dla

celowa wyksztaceniem umy-

byaby dogodn chyba

reprezentacya

miastom, Warszawie

tylko

tylko do pólkownika

starost,

ale który

sowem) mniema,

dwom

stanie

kawaleryi narodowej.

i

Grodnu;

dla

innych

za

byaby przyczyn wyniszczenia na wysyanie posów; wynurza te obawy o wiar katolick, gd} by weszli do izby przedstawiciele mieszczan dysydentów. Na to trafnie odpor

wiedzia

Nosarzewski,

o religi?

pose ciechanowski:

„Boimy si

Miasta reprezentantów, nie apostoów

wysya b-

wiem wic, co ma za zwizek reprezentacya z reliCo powiedzia Zygmunt August, tej my trzymajmy si maxymy: królem jestem ludu, nie sumienia". Domaga si te prawa dla mieszczan kupowania dóbr ziemskich, wskazujc na Litw, gdzie to prawo udzielonem ju zostao przed 17 laty, a jednak szlachta litewska nie skary si, aby na Zakrzewski, wówczas jeszcze tylko potern szkodowaa. stpowy patryotyczny pose poznaski, przypominajc do-

d;

nie

gi...

i

i

wody i

reprezantacyi

czynnej

1650 przemówi

liwy moment,

czy

ju

gdzie, stanie

od tych arystokratów,

narodowi

grozili...

miast

gwatowniej:

Bd

w

z lat

szlachecki,

moesz si

którzy królom, sejmom

troskliwym,

skadasz, nie obracay si na tuczenie

wrzecki, pose brasawski,

prawach

nie

1505

„Przyszed przecie szcz-

aby

te

zabezpiei

caemu

podatki,

które

monowadców". Wa-

zadawalnia si gosem

do-

radczym dla reprezentantów miejskich: „Vox representativa nic miastom nie pomoe: miay taki gos dawniej, lecz jako bezskuteczny opuciy. Wizie w kajdanach ma gos reprezentujcy,

Wiem, upady?

woa

jakie

ludzko,

czyto jego los polepsza?... miasta przed Uni, jakie teraz; dlaczego posowie ziemscy na sejmie nie zwaali na ich o

byy

Oto,

gos reprezentujcy, rady

ale

s

a

ich za nic wayli, nareszcie si miastom ten gos reprezentacyi... Nie przywizujmy si do prerogatywy urodzenia, a starajmy si zwa-

uprzykrzy

li ten przedzia muru, który nas róni od innego ludu.

Nie-

396

pewna wolno, kiedy

nie

jej

ma

kilka milionów,

a kilkakro

czmy

si wszyscy, a pewni wolnoci bj dziemy... Kocz t do was prob: albo róbcie prawo skuteczne, albo pucie nas, niech si rozjedziemy, gdy napróno mam}' traci majtki i zdrowie nasze. Powiadam, e te podane w projekcie posa kaliskiego (Mikorskiego) prawida s czcze

tylko

wspiera.

W

takimto

stanie

po kikodniowej przerwie dla

znajdowaa si sprawa miejska, gdy zaczo si stanowcze, najwaniejsze

sprawy posiedzenie 417 z dnia 14 kwietnia 1791 r. je wyrazami Stanisawa Augusta: „Po wielu obu-

tej

Opowiemy

mowach,

stronnych

byy

w

których

wawsze

liczniejsze

i

jednak

wziem

sam gos. Mówiem, co tylko mogem, za mieszczanami. Po moim gosie zacz mówi Suchorze w ski w sposób, oznaczajcy przeciwno memu zdaniu. To zaraz na twarzach zelantów okazao rado, osobliwie gdy Suchorzewski powiedzia, e vocem decisivam nie chce pozwoli mieszczanom na sejmach. I to jedno tak ukontentowao zelantów, e nie uwaali, i lubo Suprzeciwko mieszczanom,

chorzewski

wane

gani

wszystkie insze

niby

projekta, jednak z

któw prawie za swoje

okazy

i

zaraz

w

tylko

w

materyi

tej

sów

i

to

myli.

poda-

porzdku pun-

wszystko proponowa sam, czegomy

nowe podajc gdy

zawsze,

to

odmian

chcieli,

To widzc, jam uchwyci

e

sobie i ojczynie winszuj sejmujcych znajduj lepszo nad cakiem poparem projekt Suchorzew-

powiedziaem, wietle

wasne zdanie skiego. To sprawio uatwienie zgody, lubo zatrudniy j byy na moment gosy najprzód Rzewuskiego pisarza, a potem nawet Wawrzeckiego. Rzewuski wystawia swoje trumoje

i

i

w

dnoci, Wawrzecki punkcie

widoku

temu jeszcze przeciwi,

*)

cza; str.

Dz. Czyn.

S.

G.

W. sesya

z dnia

sesye 411

w

tym jednym chcia si

vocis decisivae

lecz ja przecie

Gazeta Narodowa y Obca, 118 116.

—

niedoskonaej

projektu Suchorzewskiego

uprosiem wszystkich

29 3 1791,

z dnia 5/4,

gos Niemcewi412

z dnia

6

4,

397

e

tandem,

si

Moje powody....

zgodzili....

e

decisiva.

ta

zamylanym reprejednak nie byaby przewaya nigdy nad miejskim, zentantom *). Uwaga ta nam wydaje 200-tu gosami szlacheckimi"

choby bya dozwolona tym

12-tu

tylko

i

si suszn.

jednomyln uchwa, e ma by adnej wzmianki o religii. konstytucye o miastach przechodziy ju bez

Dnia 18 kwietnia przyjto jeszcze

w

prawie

o miastach

Póniejsze opozycyi.

wa kacy i

Suchorzewski

rozprawami

rowanie

nie

swój

za

otrzyma

projekt

i

zrczne pokiero-

od króla order S-go Stanisa-

trwalsze odznaczenie od kolegi Trbickiego przez dedy-

cennego zbioru praw

53.

**).

Spojrzyjmy teraz na owoc obszernej dyskusyi:

nietylko rozdzia III w Ustawie Rzdowej, noszcej dat dnia 5 go maja 1791 roku, ale te dwa prawa szczegóowe z dnia 21 kwietnia i 30 czerwca tego 1791 r.

Owocem by

królewskie wolne w pastwach „Urzdzenie wewntrzne miast wolnych". Pierwsze z tych praw zjicio wszelkie dania i pragnienia Artyku I zaczyna si od punktu I-go tej stanu miejskiego.

pod tytuami:

„Miasta nasze

Rzeczypospolitej"

„Miasta

treci:

i

wszystkie

królewskie

w

krajach

Rzpltej

za

Nawet w miastach dziedzicznych wymaga si nadanie wolnoci miaszkacom. Osoby stanu szlacheckiego poddane s pod prawo miejskie, jeli maj posesy w miastach, lub chc prowadzi handle na funty okcie. „Tal-: osobom stanu miejskiego tym. z urodzenia szlachcie, jako wolne uznajemy".

i

i

potem do zaszczytu szlachectwa przypuszczonemi zostan, przyjcie obywatelstwa miejskiego, w niem znajdowanie si, sprawowanie urzdów, prowadzenie wszelkiego hanktóre

dlu,

utrzymywanie jakichbd rkodzie nic bynajmniej odtd

*)

wyd.

Król

upaski

do X,

Bukatego 16 4

cz

wilne Korony Pols. y **)

W.

2,

str.

1791

180.

A.

roku

w

Dokumentach

Trbicki: Prawo

X. L. 1791.

Gazeta Narodowa y Obca 1791

r.,

str.

122,

129.

Kalinki,

polit.

y

cy-

398

uwacza

szkodzi, ani

w tyme

com

nie

bdzie im samym,

zaszczycie szlachectwa

i

ani ich nastp-

prerogatyw, do niego

przywizanych". Prawo neminem captivabimus nisi jur viduchoctum na mieszczan rozcignite. Jurydyki wieckie i

wne

Sdy

zniesione.

Kamiecu

Lucku, ytomierzu, Winnicy,

Lublinie,

Poznaniu,

Drohiczynie,

Krakowie, Podolskim,

czycy, Warsza-

Gnienie,

Kaliszu,

w

ustanowione

apelacyjne

Pocku, Wilnie, Kownie, Grodnie, Nowogródku,

wie, Sieradzu,

Brzeciu Litewskim, Pisku

i

potenta obiera mieszczanie

bd.

Misku.

Do

Nadto

sdów

tych

w

pleni-

w Kow Komisyi Skar-

Asesoryi,

misyach Porzdkowych cywilno- wojsko wy eh,

bu Obojga Narodów, po trzech z kadej prowincyi, mieszczanie

W

bd.

zasiada

si mog,

nabywa

wojsku

miast

desideria

w

rang

dosugiwa

oficerskich

sejmie donosi, dobra

ziemskie

*).

prawo stanowi zarzd wewntrzny,

Drugie

na wydziay, a miasta na cyrkuy.

Kady

cyrku,

kraj

dzieli

mia-

lub

liczce 100 posesyonatów, obiera jednego deputata, 100

sto,

do 300

— dwóch,

Obrani

i

300

— 600

posesyonatów

obieraj

trzech.

bd

jednego

zgromadzeni z caego wydziau obiera

wydziaowego na

sejm. „Gdyby które miasto do wicej nad 9 skadao cyrkuów, tedy za przybyciem 10 go straci po jednym deputacie, za przybyciem 1 I-go straci po dwóch" **). Czegó wicej pragn mogli mieszczanie od prawodawstwa i rzdu? Sprawiedliwoci stao si zado: ohyda plenipotenta tej

wielkoci

udzia prawodawczej

zdjta,

_',

6.

**)

bioru tych

Art.

sdach, we wadzach rzdowych i w izbie starostowie uprztnieni; dogodnoci

w

nadany;

Artyku

*)

punkt

eby

przyszo,

I,

punkt

II,

punkt

Punkt)':

1,

2,

praw dokona

1, _',

5,

6,

8,

7,

3,

11.

Bardziej

3.

Dr. A.

Artyku

II,

punkt

szczegóowo

Rembowski w

Heidelberg 1873

ustaw prusk

r.

G. Mohr.

Steina.

Autor

Artyku

porównywa

i

cilejszego

cennej rozprawie

„Polnische Agrargesetzgebung und Stadtgemeindeordnung

z

1.

III,

5.

te

vom

ustawy

roz-

pod

t.

Jahre 1791": z roku

1791

399

stany otworem, a sdy nawet trybunay nie miay wadzy nad mieszczaninem. To ju jest wicej ni sprawiedliwo. uszlaAle mieszczanie zadali jeszcze czego wicej chcenia si, wejcia masami na ono stanu rycerskiego. na to odpowiedzieli potomkowie tego dumnego stanu, nioscy szlacheckizgo dla mieszczan

stanu

szlacheckie,

—

Có

chorgiew reformy? si do dania

teraz

Oto, przychylili

ocie

otwarli na

i

po-

W

„dykasteryach" dwoje skarbnicy klejnotów szlacheckich. w wojsku ranga sztabs-kapitana regenta, stopie rzdowych r lub

kapitana

dawa

chorgwi u

takowym za okazaniem

bilitatis

jeszcze nawet bez kosztów

sprawowanie

bliczna,

dzio te do

200 z.

pimie sejm

dziedziczne

place

wydawa

patentu

bdziemy"'

wysuga

Dwuletnia

podatek

grosza

10-go

mieszczanina do wniesienia

sejmu o nobilitacy.

w

pu-

plenipotenta na sejmie prowa-

obowizany by nobilitowa

poses\'e i

marszaka

do

król

prawem

Kupienie wsi lub miasteczka

opacajcego

upowaniao

?

„My

i

stempla.

funkcyi

nobilitacyi.

dziedzicznem,

w póku nadiplomata no-

piechoty, a rotmistrza

mieszczaninowi szlachectwo

30-tu

miastach,

t.

iloci.

proby na

kady

Nareszcie

mieszczan, j.

w

po

majcych

domy

prostu

*).

prawo zgadzao si z zasad utrzymywania w pastwie? Czy caa zamoniejsza inteligentniejsza masa mieszczan nie przebraaby si w szlacheckie kontusze, opuszczajc uboszych i ciemniejszych swoich towarzyszy? Czy namitne poszukiwanie dóbr do nabycia, jakie objawio si zaraz w roku 1791, nie odcigao kapitaów i zdolnoci od przemysu gwoli przesdowi, e ziemia liche rolnictwo uszlachetnia czowieka? Czy mile w ucho wpadajca zasada uszlachetnienia stanów niszych przez podno-

Czy

takie

stanu miejskiego

i

i

szenie do zaszczytów

bdnym w

*)

szlachectwa

gruncie frazesem?

To

Miasta nasze królewskie

nie

s

etc.

jest

dwicznym,

pytania,

Art.

II,

ale

na które ycie

punkt

9,

S,

6,

7.

400 odpowiedzi nie dao, poniewa ustawa nie przesza przez prób ze stanowiska moralduszej praktyki. To pewna tylko,

e

nego nie

w

tym

punkcie

zasuyo; skadao si ono

e

reformy na

stronnictwo

serdecznie

zarzut tylko

pragno wynagrodzi

mie-

szlachty

dowód, szczanom krzywdy przez ojców, dziadów szczerze,

aden

zoyo

ze

i

i

naddziadów zrz-

dzone.

Stwierdzao

ono

szczero swych

i

prawnych orzecze

Unia 29 kwietnia marszaek sejmu,

czynem Maachowski, uda si na obyczajem.

ratusz

starej

St.

Warszawy, eby si

wpisa do ksigi mieszczan warszawskich. Za jego przykadem poszo zaraz 40 osób: Stanisaw Potocki, dwaj Dzialyinni. Na prowincyi naladowano Warscy, Hugo Kotaj zapisali si Iliscy, Rybiscy, Prószyszaw: w ytomierzu i

scy,

w Midzybou mieszczanie

którego

ks.

Jabonowski,

przyjmowali

w

krakowski,

kasztelan

mundurach

zielonemi

z

gaziami *). I w stolicy litewskiej, w Wilnie, za Michaem Ogiskim poszo z 50 najzacniejszej szlachty u kapeluszów

do i

wród okrzyków zgromadzonej si wszyscy do ksig miejskich **).

ratusza

zapisali

kerta d. 4 padziernika 1790

przyj

szlachcic,

miejski

wystpi

urzd

r.

licznie

ludnoci

Po mierci De-

prezydenta m.

Warszawy

pose poznaski, kawaler orderów, Zakrzewski, czonków stronnictwa reformy. Pod najczynniejszych jeden z jego przewodnictwem nowymi zaszczytami obdarzony stan z

dzikczynieniem

uroczystem

przed króla.

Audyencya udzielon zostaa; sto karet zatoczyo si na podwórza zamkowe; po stosownej mowie mieszczanie przypuszczeni zostali do ucaowania rki królewskiej. Dnia 5 czerwca w paacu Radziwiowskim dany by obiad od stanu rycerskiego dla mieszczan na 300 osób; znajdowali si tu seUczt zaszczyci król natorowie i posowie obok cechowych.

*)

Kraszewski: Polska

w

trzech rozbiorach

SI, 84. **)

Ogiski: Memoires

I,

163.

II,

401;

III,

32,

33,

401

Ignacy Zakrzewski. (Z portretu olejnego na Ratuszu

Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona

w

Warszawie;

— T.

II.

fotogr. St. Bogacki.)

402

swoj

w

bytnoci.

Podobna

odbya si

uczta

-ty Stanisaw;

Sukiennicach na

tu wielu

i

w

Krakowie-

szlachty wpi-

W

roku 1792 d. 13 maja znów sao si do ksigi mieszczan. municypalno warszawska dawaa dla szlachty obiad, na którym, wedle wiadectwa Gazety Narodowej Obcej, ukazaa si ze strony stanu rycerskiego szczera uprzejmo, a w stawdziczno czua *). Wilnie nie miejskim poszanowanie te prezydency obj Ant. Tyzenhauz, chor. wileski. Wykonanie praw uchwalonych zaczo si niezwocznie. i

W

i

W

sierpniu 1791

w

szawskie

odbyway si zgromadzenia miejscowe

r.

kociele S-go Jana);

wydziaów

stkich

w

miejsce

zapewne

a jednoczenie

W

w

w

Asesoryi

czci

znacznej

w

miejscy

plenipotenci

sejmie, d. 28 listopada

Pam.

*)

len

w

i

Komisja Policyi

**)

Szymon ski

:

Pol.

Hist.

1791,

Warszawy

(w.

Józ.

kalisk.

);

(szlachcic komisarz

yszkiewicz, radzca

Pocka

m.

yszkiewicz.

gielski, Stecki,

m.

Miska

zasiedli-

(w. drohick.

(w. pock.);

;

An. Chevalier, radzca

);

szlachcic (w. poznask.);

Chciski

Wojciech

cywil, wojsk,

(w.

gniezn.);

od w. czyckiego);

Alexy Maciej

Kochelski Wal. (w. sieradzk.);.

Tarankiewicz (w. misk,';;

(Pr.

Ekon. A/28, p.

1773).

str.

Zawadzkiego

i

II,

wspo-

Teodorowicz (w.

w

Komisyi Skar-

Alexy Dembowski, Ma-

Do Komisyi Policyi: Ja(Kalendarzyk

Józef Wybicki. str.

538

Do Asesoryi weszli zapewne wszyscy wszed Tarankiewicz. (Gaz. Nar. u Ob.).

tytuowej).

e

Z tych plenipotentów

Gautier, Kajetan Jedlecki,

yliski, Fergis, Chevalier

Nar. y Ob. 1792, druk wiemy,

(w. lubel-

komisarz cywilno-wojskowy

Józef Wybicki,

pisk.): nikt z wydz. rosieskiego.

cie

(wydzia krakowski);

awnik m. Lublina

(w. grodziesk.); Fergis (w. kowiesk.); niejednokrotnie

burmistrz

bowej Koronnej ciej

Jagielski

nikogo od wydz. wschowskiego; D. Paszkiewicz (w. wileskiego);

yliski

minany

Nachrichten iiber Po-

Jedlecki, (szlachcic,

(w. warszawsk.);

Grochalski

Dembowski

byo

mowie wy-

Kausch:

Gautier,

Pawe Szumowicz

od w. Winnickiego;

nie

ju nam od

znany nam konsul Lewandowski (w. ytomier.

Stecki (w. uckiego);

Pawe

pierwszej swej

sejmowych:

Lista plenipotentów

Sapalski (w. sandomierski);

Czajkowski (w. podolsk.); m.

w

366.

str.

**).

Gaz. N. y O. 1792, Nr. 39.

321.

II,

Ten

zajli

mieszczanie szlacht na ple-

obrali

Józefa Wybickiego.

22

liczbie

Komisyach Skarbowych,,

nipotentów swoich. Tak, na sejm posali znanego

dawna

(war-

wrzenia obrani ze wszy-

15

d.

i

supplement na karpozostali;

wyranie

-

403

najwysz wdziczno wyborców swoich. rk naszych piersi stan na obron wolnoci narodu... Rzd kraju nowy, konstytucya sejmu teraniejszego w kadym z nas posuszestwo a do wylania krwi obron

nurza

stanom

„Krocie

i

i

Kiedy Najwysza Zwierzchno, czuwajca nad capastwa, o potrzebie obrony zawiadomi nas raczy,

znajdzie.

oci

znajdzie u

kadego gotowe

sem prosi o przyjcie przez lowi

ofiarowanych,

miasta

w

serce

or w

i

12-tu armat

i

domu". Tymczatylu wozów wojennych,

posgu

oraz o wystawienie

Warszawie „rkami ludu miejskiego"

kró-

*).

Takie rozwizanie otrzymaa sprawa miejska na sejmie czteroletnim

—

niajce

**).

Stronnictwo reformy

dwóch

stuleci.

pomylne, mdre, samych mieszczan zadawa

zdoao zatrze

odrazu

bdy

Dolao oliwy do lampy gasncej, jak tego chcia Kotaj. I skutek by wielki. Owiadczenia Wybickiego nie byy czczym frazesem. Gdy nadszed czas próby, mieszczanie okazali w czynach i szczer wierno Ustawie Trzeciego Maja, i gorce uczucia obywatelskie, jakich nigdy moe

w

dziejach miast polskich nie dostrzegano.

Zaraz po dorczeniu deklaracyi Katarzyny

II,

wypowia-

w swoim Krasiskim gromadz si tumy robi naduycia: Mielyskiego ledwie nie zabito za sowa, Polacy nie mog prowadzi wojny z Rosy. Boskampa chc koniecznie obwiesi tak, opuci T arszaw. wojn

dajcej

dzienniku:

Polsce,

„W

pose

rosyjski

ogrodach Saskim

Buhakow

zapisa

i

i

e

*)

w

—

Mowa

Wybickiego:

IV na rozpoczciu sejmu dnia 15,9 1791

stanach Rzpltej na czele plenipotentów miast Kor.

Uniwers. Warsz. IV,

17,

7,

11

W

e

i

Litwy

w

Bibliotece

.

**) Za dowód moe te suy: Podanie do sejmu od miast duchownych o rozszerzeniu na nie prawa sejmu o miastach wolnych królewPodpisa}' si tu: owicz, skich (druk, bez daty, zapewne z roku 1791).

Skierniewice, Pitek, Praga, Skaryszew, Tarczyn,

Przybyszew, Góra,

Wolborz,

Putusk,

Wocawek, Wyszków,

skarzew, Rzgów.

Kielce,

Raci,

Jee w, Supcza, Zagórów, Daleszyce, Wymierzyce,

Dolsk, Kamieniec Mazowiecki,

Pabianice,

a-

404

gotowo

Mieszczastwo okazuje anieli

bardziej,

leko

o ziemskie majtki"

szlachta,

i

bro od

dawniej

osób,

bowiem

boi

da-

si

na wojsko

w i

zgromadze

lub

zrzeky si miasta

Gazecie Narodowej

i

Obcej

róne sumy

koszta wojenne

Ju

stanu mieszczaskiego.

protunkowego,

podatku

day

12

tyle wozów: bankierowie suyli skarbowi kredytem Tepper z ziciami przy zawieraniu poyczki zagranicznej

armat (np. i

ofiar

ostatnia

*).

Potem zaczy si pojawia

wród rónych

gwatów

do wszelkich

ta

i

rónych awansach),

znaczne ofiary (np. Blank

lub skadali

50.000 zp., Szulc 3.000

funtów

prochu);

ubosze noci poczuwaj si coraz nisze stwa, jak si przekona czytelnik z dodatku i

ale teraz

sfery

A

do

ofiar-

mieszcza-

przy tomie

III.

Co do zachowania si mieszczan podczas wojny wiemy,

e w

m. Kalwaryi zatrzymali biskupa Massalskiego wraz Zyniewem, starost berznickim, jadcego bez paszportu, o czem doniós magistrat Komisyi Policyi; ta z polecenia Króla w Stray polecia, aby dalsza podró biskupowi tamowana nie bya przyczya swój paszport jemu samemu, tomajcy pod warunkiem: warzyszom drogi i dworskim jeeli nie pojedzie do kraju, z którym Rzeczpospolita w aktualnej zostaje wojnie. Z tego postpku mieszczan Kalwaryjskich niezmiernie gorszyli si póniej delegowani od konfederacyi Targowickiej; widzieli w nim zuchwalstwo, dochodzce „do stopnia swywoli ludu francuzkiego", gdy si wayli przytrzyswego biskupa we wasnej dyecezyi „szlachcica obywaz

i

suy

ma

wolnego

tela

szportu

zdatnych

dla i

kraju,

senatora

samych

wóczgów

tylko

pod

ludzi

pretextem

lunych

ostrzeonego".

do

niemienia

pa-

rekrutowania

Mieszczanie

Kowie-

Komisya cywilno-wojskowa powiatu Kowieskiego not uoyli tymczasowe ustanodo Komisyi Policyi donieli, wienie kres wojskowych w caym powiecie celem utrzymascy

i

e

*)

Dokumenta

X.

W. Kalinka

str.

370.

w

Ostatnich

latach

panowania Stan. Augusta.

405 nia

Komisya

lucyi.

w

dali

komunikacyi wojennych,

potwierdzenia

komunikowaa

Policyi

rezo-

tej

to doniesienie królowi

Stray, dopraszajc si rozcignienia podobnych zlece do

duchownych w caym kraju. danie to nie odnioso skutku z powodu zmiany okolicznoci, które Komisyi Policyi, t. j. z powodu przerway czynnoci Stray zwyciztwa Rosyan konfederacyi Targowickiej *). Mieszkacy miasteczka Dzisny odmówili przysigi marszakowi konfemiast

dziedzicznych

i

i

i

województwa Poockiego, Korsakowi, który z tego powodu zada od komendy rosyjskiej wojska; jako nadszed pók kozacki, przez gubernatora poockiego przysany, a mieszczanie musieli go ywi wraz z komi deracyi (Targowickiej)

bezpatnie

**).

Konfederacya Targo wieka, nazwawszy sejm czte„rewolucyjnym", obalia te nowe urzdzenia miejskie.

54. roletni

Plenipotenci

ustpi

musieli z Komisyi Skarbowej

d.

23

sier-

gdy Oarowski odbiera przysig na posuszestwo nowemu rzdowi; jednoczenie te zapewne wyrugowano ich z innych wadz rzdowych i sdowych. aden pnia 1792 roku,

te

mieszczanin

mieszczanin

r.

na

zasiada

nie

dzieskiem 1793

sejmie

czy

warszawski,

w

który przeznacza do najwyszej

i

tworzy zwizek

i

nieograniczonej nad narodem

stolicy,

Wspominalimy wyej

wadzy Kociuszk. 34),

(§.

okoo

rokowi traktatu podziaowego

i Gdask

opiera si wy-

6-ciu tygodni; nie chcia

si te dobrowolnie poddawa Prusakom Toru.

kaza nabi „scharff"

*)

i

posa

str.

JneBiiufl

gów,

N. Konf. GIney O. N. do axaminu

26, 27.

3anucKH....

H ApeBH. Pocciu. 1863

24

do magistratu oficera z zapy-

Relacya Deputowanych od

Policyi roku 1792, **

„Dnia

bram Che-

r. stan pod tern miastem, jenera Schwerin z regimentem liczcym 2.200

przed

stycznia 1793

misk,

Gro-

zjedzie

dokonywa drugi rozbiór kraju, Kapostas ukada plan powstania

Kiedy si

IV,

str.

KpeneTHHKOBa: 47.

Hienia

bt>

Oóm.

IIcTopiii

406 taniem, czyli go z regimentem

e

odpowiedzia,

magistrat

przepuci

Gdy moe, jenera

przez miasto?

dozwoli

tego

nie

kaza swoim onierzom siekierami wyrba bram... potem deputacy od magistratu do siebie wezwa, odda dwa egzemplarze deklaracyi, tu (w Warszawie), od Bucholtza podanej, powiedzia,

Toru,

e za wyranym

magistratowi

stem jak dotd...

i

rozkazem pana swojego obejmuje zostawujc rzdzenia mia-

zupen moc .

e

musia tym sposobem

wnij

do

To-

poniewa mu to po trzykrotnem daniu przyjacielskiem denegowano... Na to odpowiedzieli Torunianie, e im ich wierno, dla swego króla zaprzysiona, inaczej czyni nie

runia,

pozwolia"

*).

Nie napotkalimy

cye

czynione

byy

eby

wiadomoci,

w

miastach

litewskich

podobne i

protesta-

koronnych,

zaj-

mowanych jednoczenie przez Rosyan, ale wszystkie, o ile si dao zasysze, okazay w miar monoci przywizanie do sprawy narodowej

podczas powstania Kociuszkowskiego.

Kraków by wanie widowni pierwszego wystpienia Kociuszki i

na

Wodzickiego

Gówna

rola

rynku i

batalionami Czapskiego

podpisanego

na

ratuszu.

wojskowym szlachcie, ale .miewszystkim czynnociom ochoczo. Uspo-

duch ludnoci

i

dwoma

powstania

przypada

szczanie towarzyszyli sobienie

przed

aktu

tu

i

miejskiej odbija

si wybornie

w

ory-

—

w Pamitniku Lichockiego, prezydenta Krakowa, osobicie wielce niechtnego powstaniu. Jestto czowiek ograniczony, do adnych obowizków po za bramami Starego Miasta nie poczuwajcy si, ze swego urz-

ginalnym dokumencie miasta

du prezydenckiego,

ni pan krakowski ze swej obraonym w swojej godnoci,

dumniejszy,

si wci zapewne dla tego, eby krzywdy swoje przed sdem sprawiedliwszej potomnoci wytoczy; szczciem zbywa mu na animuszu, jest nawet bojaliwy. wic wszelkie

kasztelanii.

spisuje

zalecenia

*)

Czuje

pamitnik

wykonywa

pilnie,

Król do Bukatego

w

ukrywajc niech

Kalinki Dokumentach.

w gbi

du-

407 szy.

Najbardziej

kryminalny

„do

nie

lubi

Kotaja

straszenia

za

to,

e

ustanowi

e

zapewnia,

ludzi";

sd

„krymina-

adnych do sdzenia nie mieli", e niesusznie powieZ jego zapewnie mona jednak

listów

szono X. Dziewoskiego.

powzi pewno,

e

o zdradzie nikt ani

pomyla.

wród

wtedy

Jake

zapau

powszechnego niemile

by

zdziwiony,

gdy przyszed do niego czeladnik od rzenika z wezwaniem do stawienia si na mustr, bo rzenik zosta kapitanem milicyi miejskiej; ledwo si wyprosi u cyrulika, który otrzyma nominacy na pukownika. Ale n aj uciliwszym dla niego do sypania okopów: by ów dzie, kiedy mu kazano „Stuliwszy ramiona i uszy, a zasoniwszy oczy, wziem pierwszy raz w prezydenckie rce opat". Pocieszyo go szed te z opat pan Kubecki, zapewne nieco to tylko,

i

e

jaki

bardzo

Mniejsza o

te

powany urazy

kupiec

z

rynku

udrczenia jego

i

krakowskiego

prezydenckiej

*).

moci;

e

cyrulicy, rzenicy, a nawet panowie Kubeccy sj^pali do, okopy szykowaii si do walki, o czem mieszczanie krakowscy od bardzo dawnego ju czasu zapomnieli. Nie obwiniamy ich te o to, nie dopilnowali swojego komeni

danta Wieniawskiego,

gurowa

i

e e

Filipowi

Lichockiemu dozwolili

pompatycznie, zapewne po raz ostatni,

w

fi-

majestacie

prezydenckim przy oddawaniu miata Prusakom.

W

Warszawie

ludno

magistrat szenia

w gówn

miejska

miaa przewan, prawie buchem powstania szef sztabu

tnia

dniach 17 rol.

Ju

atwy.

W

czasie walki,

18 kwie-

przed

wy-

uwaa, e by do poru-

rosyjskiego Pistor

sprzyja konstytucyi 3-go Maja, a lud

„mao porzdnych

i

podug

relacyi

tego

Pistora,

brao udzia, spokojnie siedzieli po domach, wszystkie drzwi byy pozamykane, Warszawa napeniona bya motchlochem, jak np. chopcami rónych rzemios, po wikszej czci nie miejscowych (a wic jakich?),

*)

Pamitnik

z XVIII w. wydania

mieszczan

Filipa Li cho ki ego w upaskiego.

tomie

II

Pamitników

408

chopstwem cignitem ze wojskowi tak zwani wsi; pomidzy nimi znajdowali si te Jest rzecz naturaln przy po„rozpuszczeni z puków" *). ruszeniach ludowych powszechnie obserwowan, e tum nie porzdkuje si nigdy wedug stanów, lub zamonoci; e si skada z rónorodnych ywioów: ale od Kiliskiego wiemy, wonicami,

lokajami,

jakote

i

i

i

e

czynnymi

tu

byy

magistrat

i

cechy

rzemielnicze

w

po-

Walka bya trudna zacita, bo zaoga rosyjska dwakro przewyszaa liczb oddziay piechoty jazdy polskiej. Pók Dziayskiego nie zdoaby przeprze silnego oddziau rosyjskiego pod kocioem -go Krzya, gdyby od Saskiego Placu nie uderzy lud na tyy nieprzyjaciela. Walka na ulicy Dugiej, a szczególnie na Miodowej kolo paacu ambasady rosyjskiej bya wielce uporczyw. Gdy za „powódz rosyjski ustpi z miasta, wtedy wystpili jawnie rozumieniu z wojskiem.

i

i

i

W

rzdni mieszczanie". Radzie Zastpczej Tymczasowej zasiedli: Stanisaw Rafaowicz, Gautier. Kiliski, Makarowicz, Czech obok Xawerego Dziayskiego, Ciemniewskiego, Wybickiego, Szydowskiego. Debolego. Mikoaja Radziwia, Mokronowskiego, Dzieduszyckiego. Kochanowskiego,

we

Horaina

i

pod

innych

Odtd znajdujemy mieszczan we wszystkich wadzach

prezydency Zakrzewskiego**).

wszystkich deputacyach, radach,

powstaczych; tak np. w deputacyi Indagacyjnej: Bernaux, z Chersonu Zabockiego, Kiliskiego; w deputacyi

konsula

ywnoci:

Paschalisa, Meysnera,

Blanka, piekarza

ritz'a,

rino, (posiedzenia tej

w

snera);

poyczek skarbowych: Dulfusa

Administracja

w

stasa, Piotra Bilinga

(zapewne

*)

**)

ców

w

Dyrekcyi

Pamitniki Pistora

s ki, str.

8,

w

biletów

bankiera

i

Bo-

Bankowych: Kapowileskiego), Jakóba

tomie I-ym Pamitników z XVIII

wieku.

54, 65.

Gaz. Wol.

Xrze

Jakubowicza, Gie-

mynarza Wejd, kupca Moodbyway si w domu Mey-

Szulca,

deputacyi

nifacego Szperlinga;

up a

Taubera,

str.

Wars z.

111.

Nr.

1;

liczba zabitych,

rannych

i

jeców

409 Mdrzeckiego w Komisyi Porzdkowej Ksistwa Mazowieckiego; w Radzie Najwyszej Narodowej Kapostasa wprawdzie tylko z tytuem zastpcy, ale sprawujBarss przebyt. d. *). cego niejednokrotnie prezydency wa! ju wtedy w Paryu. Jerzego

Kiisel,

Poths;

i

Po walce z d. 17 i 18 kwietnia Rada Zastpcza d. 21 kwietnia nakazaa pomnoenie siy wojskowej przez urzdzenie cechów ludzi zbrojnych, od posesorów domów dodawanych; z tych utworzono milicy municypaln. Podczas i

oblenia Warszawy przez skiego Fersena,

suby i

pruskiego

jeneraa

i

miejski sypa szace Wychodzio po 9.000 na okopy i

rosyj-

by uywany do **).

Pomimo tylu wysile. pomimo nadzwyczajnych podatków rónych uciliwoci, doznawanych w cigu oblenia, miewarszawscy skadali jeszcze ofiary wyliczymy je w tomie III-cim.

szczanie i

lud

wojskowej.

króla

w

pienidzach

efektach;

Najwymowniejszym tómaczem uczu ludu Warszawy jest bez wtpienia ów Kiliski, który stromem podawa siebie za przedstawiciela 30.000 ków, bo go na radnego

duo rzezi,

w

pisano o nim

Ostatniemi czasy

obrali.

dziennikach rosyjskich,

picych

stpnie na

r.)

jako o sprawcy

podajc

i

bezbronnych, dopuszczajcym si okru-

Ale szanowne czasopismo historyczne „Starowiecz-

wywiadczyo

czyzna Rosyjska"

w

prawdzie rzeteln przysug,

tomaczeniu jego Pamitniki, o których publiczno

moga

rosyjska

nie wiele

wiedzie z

mieszczonej przez Bestuewa-Rjumina

Gaz. Wol. Nr. 90,

storine",

str.

**

z dnia

rzemielni-

(w 1894

podobnej do Nieszporów Sycylijskich, napadajcym pod-

ciestw.

Rzd.

miejskiego

przed Igel-

13

str.

398;

Warsz. Nr. 37,

w

151;

str.

wzmianki, za-

róde

39

Nr. 2,

i

spisie

Nr. 4, str.

7

i

str.

13.

49.

do Hi-

Gazeta

„Journal Hi

32.

Gaz. Wol. Warsz. 7

Nr. 5, str.

krótkiej

w

plice Nr.

48.

T

N r.

4,

str.

26.

Nota prezydenta o chleb

410 *); tómacz, Worobjow opracowa starannie p. doda uwagi lub niezbdne sprostowania do tekstu. Zapewne imi Kiliskiego oczyci si od niesusznych zarzutów; lecz do naleytego wyrozumienia jego opowiada ozna-

storyi

Kosyi

biografi

i

i

róda

czenia wartoci ich jako

by

naley wydo-

historycznego

Otó Kiliski

z nich analiz psychologiczn.

jest prostacz-

piszcym bez adnej wprawy stylistycznej, nawet bez ortografii, rozumujcjm naiwnie, atwowiernym. Gboko tedy utkwia w jego przekonaniu zasyszana plotka, jakoby Rosyanie zabierali si do wymordowania mieszkaców Warszawy w kocioach podczas rezurekcyi. To przekonanie stao si dla niego pobudk do dziaania. kiem,

Ogldajc si

w

dzonych

ostatnim rzutem

oka

na

szeregi

zgroma-

pojawów ekonomicznych, przewiadczamy si, e po

niniejszym

rozdziale

spoecznych i prawodawczych, pierwszjm rozbiorze w Polsce zasza wielka i podziwu godna przemiana. Fryderyk II zawiód si w swojej zoliwej, machiawelskiej

strasznym

wzgldów ski,

rachubie:

odepchnita od Batyku,

Polska

którego

produkcya,

statystyczne, zaspakajaa

potrzeb krajowych,

*)

Pyccnaa

lubo

dajca

nie

w

ju

1895

MiiHb: PyccKaa UcTopia Cnó. 1872 1TG0,

y.\i.

1819),

3aiii i iaTe.ibiibiii

polKUOCTbK).

kii,

nimi t.

miej-

liczby

znaczn ilo

r.

Xa wstpie czytamy: „O

oópaTHaa na

i

ruiny eko-

3amicKn óamsian-

coóbniasT. 1794

iicok- Kii.iimcKaro KaK-b nalepiana ,vis py te ko ii

ckhxt>, ocTami.Tb 3ann
~

6) pracy ludzkiej

Budet roczny mieszkaca Polski w kocu XVIII wieku Handel wywozowy: 1 Zboe z Gdaska, Elblga, Torunia.

99

7)

§ 38.

)

Królewca, Memla, Libawy, Rygi, Chersonu; toci. Porównanie z ilociami dzisiejszemi

Ogó

iloci

i

war-

105

Wókno Towar leny popió 4) Pota 5 — 8) Smoa, miód, wosk, 3)

i

127

konie

Bvdk>

9)

10—12) Wena,

130

skóry, ój

131

13) Saletra

14

— 15)

Pierze

i

szczecina.

16)

Pótno

przdza.

i

.

.

.

132

Róne

drobne artykuy caego wywozu brutto Handel przywozowy: Warto niektórych artykuów: zasady handlu zbytkowego, cennik Teppera. Rozrzutno Polaków 17)

Warto §

39.

.

§ 40.

—

124 125 126 128 129

Dziaalno rzdu ku

— 133 133 133 1

37

Konstytucye o cle generalnem, drogach, wekslach utrzymaniu praw szlachectwa przy zatrudnieniach handlowych. Prace Komisyj Skarbowych. Protekcya w taryfach celnych. Noty Czackiego. Ukady o traktaty handlowe. Sejm czteroletni. Niepomylne warunki lV-go okresu

145

Sklepy Poczet wybitniejszych lirm kupieckich bankierskich. towarów wschodnich, sukien, bawatów, tabaki, win, mód, angielskich. Bankieroksigarnie, sklepy towarów francuzkich wie, szczególnie Tepper z ziciami, Kabryt, .Meysner, Blank, Kapostas, Prot Potocki. Bankructwa

160

podniesieniu handlu. i

$

41.

i

i

§

42.

w

epoce Stanisawa Augusta. BilanBilanse handlowe Polski bdne uogólse urzdowe 1776 i 1777, ich upowszechnienie Poprawa od r. 1784. nienie. Okres rozbiorowy niepomylny. i

—

dochodów celnych 1788 1792. 1792 urzdów}'. Wnioski co do okresu runki okresu IV Bilanse

§

43.

Bilans Litwy z roku III.

Niepomylne wa183

Ilo

monety obiegowej. Stan zasobu monetarnego z dawniejszych czasów. Mennica Stanisawa Augusta. Trzy reformy co do stopy zotego. Tablice wybitych w Polsce pienidzy w lapublitach 1766 1794. Obliczenia spóczesnych polityków zagraniczcystów. Nasze wnioski co do monet krajowych nych w kadym z czterech okresów. Zamknicie rozdziau

—

i

i

.

.

193

427 str.

Rozdzia § 44.

§ 45.

Przemys

V.

i

sprawa miejska.

Smntny stan miast przed obiorem Stanisawa Augusta. Przyndzy stanu miejskiego. Wyznanie Stanisawa Maachowskiego. Ucisk dziedziców. Naduycia starostów w miastach królewskich. Jurydyki. Wyrugowanie posów miej-

czyny upadku

i

skich z sejmu

i

213

elekcji

Pierwsze fabryki paskie z czasów saskich:

elazne

1)

w

biskupstwie krakowskiem,

zaoone

przez Zau-

skiego,

elazne Jana Maachowskiego K. W. K 3) Szklanne, kamienne etc. Radziwiowej 4) Pasów Suckich etc. Michaa Radziwia Zakady przemysowe tworzone z woli funduszów lub na zacht Stanisawa Augusta: 3) Kompania Manufaktur we1) Mennica, 2) Ludwisarnia 2)

§ 46.

225 227 228

229

i

i

nianych 4) Belwederska fajansów, 5) Kozienicka broni 5) Kompania solna Buska (nr. Beusta) 6) Miedzianogórska (Komisya górnicza) 7) Manufaktury Grodzieskie. Antoni Tyzenhauz: sdy o nim zaWybickiego i nowoczesnych pisarzy: wyliczenia fabryk kadów jego; wady planu i wykonania; bankructwo; nasz sd o przemysowej dziaalnoci Tyzenhauza. Ostatnie usiowania "

230 236 237 238

i

Stanisawa Augusta § 47.

257

:

w

drugim okresie: Fabryki zakadane przez panów Korcu Czartoryskich w Staszowie 1 2 Potockich: w Machnówce, Niemierowie, Tulczynie, Mohylewie nad Dniestrem i

)

Sapiehów w Róannie Jabonowskich w Siemiatyczach

3

4 o

i

Maachowskiego Jacka

czkami 6) Poniatowskich:

czestwo

z

263

,

w

w w Wiszniewie w Dryowie: sprowadzenie

Chreptowicza

8

Poniskiego

stolarzy-ebenistów.

w

Kobyce 9) Unruha kasztelana Jezierskiego 10)

ukowskiego

263 265 265 266

charakterystyka,

przedsibiorstwa w Miedziey, Malecu, Grabenicach, Sobieniach Solcy; zapomniane zasugi i rzeczywiste stanowisko jego § 48. Nieudatno przedsibiorstw przemysowych szlachty. Potrzeba przemysu miejskiego. Rorzdzenia prawodawcze tyczce 1775 r. si miast w pierwszym okresie. Konstytucye 1768 .

i

i

§ 49.

261 262 262

kompani poszukiwania pod R-

Korsuniu, Taraszczy, Sachnówce. Spoeowiczu fabryki póciennej

7)

259

266

281

Sprawa miejska w okresie drugim. Gosy literatury. Wpyw szkó nowych. Zmiana w obyczajach. yczliwa dla miast przemysowe jej dziaalno Komisji Skarbowej Koronnej i

przedsibiorstwa: kopalnie wgla kamiennego Siewierskie, kunice Suchedniowskie i Samsonowskie. Dziaalno Radjr NieKomisya Policji. Stan funustajcej i Departamentu Policji.

duszów

miejskich

...

288

4_'s

str.

§ 50.

miejskiego przewanie w okresie II III. Przemyl Wielkopolski, Maopolski, na Mazowszu, szczególnie w Warszawie, brak ruchu przemysowego na Litwie Opis miast pojedynczych

Rozwój przemysu

i

.

S

51.

w

303 323

.

Misk

Litwie:

323

Wilkomierz

326 326

Kowno, Niewie Grodno Wilno Prowincya Maopolska: ytomierz Dubno, Berdyczew

327

Kamieniec

Mohylów nad Kazimierz nad Sandomierz

Dniestrem, Tulczyn, Lublin

338

Wis

343 346

,

Prowincya Wielkopolska: Wschowa Rawicz Zduny, Oborniki etc. Pozna .

.

:

349 353

Kalisz

Piotrków Trybunalski

§

52.

—

341 343

Kraków .

330 333 334 335 339

Biah'stok etc

354 357

Warszawa

358

Sprawa

miejska na sejmie czteroletnim. Zjazd deputowanych od 141 miast do Warszaw}' na wezwanie Dekerta. Audyencya u Króla. Rozprawy grudniowe roku 1789. Wyznaczenie Deputacyi Miejskiej skadane przez ni memoryay mieszczan. Polemika broszurowa: Barss, Jezierski kasztelan ukowski, Gos miast litewskich, Odpowied Wójta, Pytanie etc, Odezwa Galicyanina, ks. Franciszek Jezierski, Kotaja mowa ostatnia przestroga. Rozprawy sejmowe w kwietniu 1791 r. i

i

Uchwaa wedug § ó3.

projektu Suchorzewskiego

379

Prawo pod tytuem: „Miasta nasze królewskie wolne". Ustawa Rzdowa trzeciego maja „Urzdzenie wewntrzne miast wolnych". Tre warto. Zapisywanie si szlachty do ksig miejskich, uczt\* spólne. Wykonanie praw nowych. Usposobienie mieszczan podczas wojny 1792 roku. Sympatye i

i

Gdaska

§ 54.

Torunia dla ustawy 3 maja Zachowanie si miast w okresie czwartym, szczególnie podczas powstania Kociuszkowskiego. Kraków. Warszawa Kiliski. Wilno. Mieszczanie Kurlandyi. Rzut oka ogólny na przemys spraw miejsk i

397

i

i

Rozdzia § 55.

VI.

405

Ogó bogactwa narodowego.

ryczatowe Kapostasa X. Ossowskiego, szczegóMoszyskiego, Deputacyi Koekwacyjnej, wykazy hipoteczne pruskie, obliczenie Biischinga. Nasze wyjanienia wnioRachunki:

i

owy

i

ski

412

SKOROWIDZ Tablic

i

Numerów

w str.

Handel.

Tab. 67

tomie ll-gim zawartych.

DK 433 K65 1897 t.2

Korzon, Tadeusz Wewntrzne dzieje Polski za Stanisawa Augusta, Wyd.2« t. 2

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIYERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY