Wewntrzne dzieje Polski za Stanissawa Augusta, 1764-1794 : Badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego. [Tom 3] [PDF]

Zitiervorschau

r

i

^v V

^

:

','":-'

'

-' '

;

i> ;5v?::

;;v;',-'.ir>'

WEWNTRZNE

DZIEJE

POkSKI za

Stanisawa Augusta.

TADEUSZ KORZON.

WEWNTRZNE DZIEJE

POLSKI za

Stanisawa Augusta (1764—1704).

BADANIA HISTORYCZNE ze

stanowiska

ekonomicznego

i

administracyjnego.

T oto ^>

„

WYDANIE DRUGIE, podug pierwszego wydania Akademii Umiejtnoci w Krakowie, z illustracyami

TOM

i

dodatkami.

III.

KRAKÓW.

WARSZAWA. j^akadbu j^cgarni

Ksigarnia L.

ZWOLISKIEGO

I

S-KI

TEODORA PAPROCKIEGO 41.

1897.

Nowy-wiat

41.

I

S-KI

Ki* II.

Jlo3Bo.ieno Ii,eii3ypoK).

BapiuaBa, 5 ABrycTa 189G

90553

rojia.

Wiadomoci wstpne.

56.

Rozpatrzywszy

narodu, zbadajmy teraz

w

si

ilo

i

materyalnych

zasobach

warto

funduszów wydziela-

nych z ogóu bogactwa narodowego na potrzeby powszechne, na utrzymanie budowy pastwowej. wieku XVIII, tak samo jak dzisiaj, pienidz byl nerwem „rerum gerendarum"; budety, od dzisiejszych mniejsze rozmiarami, ale niemniej pewno uciliwe dla opodatkowanych, byy niezawodn miar potgi rzdów.

W

Dla zrozumienia rónicy i

pomidzy budetami

dzisiejszymi

rachunkami skarbowymi dawnej Polski zanotowa

nasamprzód,

e

ju w XVI

lewskiego zosta

1562

oddzielony

w. (od

r.

skarb

wszystkie wydatki tego

1512)

od

rzeczypospolitej

ostatniego,

winnimy

skarbu i

poddane

kró-

e w

byy

r.

pod

Takiemu urzdzeniu zawdziczamy niezwyke bogactwo dokadno materyau do dziejów skarbowoci polskiej: do dzi dnia przechowa si nieprzerwany prawie szereg rachunków koronnych od r. 1520 *) do 1794. kontrol sejmów. i

a

*)

Xie Jan Tadeusz Lubomirski w

em: Trzy rozdziay

Wewntrzne

z historyi

dzipje Polski

skarbowoci, Korzona.

—

Kraków

T- III.

dzieku

1868,

pod

tytu-

opracowa 1

do-

porzdnych, starannie, czasem ozdobnie pisanych, w drzewo Liczba tych „rachunków gelub skór oprawnych ksigach. kopiami wynosi neralnych sejmowych" wraz z brulionami Na egzemplarzach 118 w archiwum koronnem skarbowem. gównych znajdujemy zawsze pokwitowania, a czasem uwagi

w

i

i

sprostowania, podpisane przez senatorów

skaday si deputacye sejmowe

z których

i

posów

ziemskich,

„do examinowania"

W

litewskiego. skarbów Rzpltej, koronnego skarbie litewskim musia te znajdowa si moe mniej liczny, ale równie wiacenny poczet rachunków sejmowych; nie mielimy rogodny sposobnoci widzie go w oryginaach; znamy tylko pojedyncze rachunki z dyary uszów lub relacyj. i

i

Nie podlegay

obfitej

dan

czyli

rachunki

skarbu

na-

królewskiego, to

tylko z królem,

wic

noci chwilowe

i

soci

sejmowej

kontroli

te nie doszy nas one w tak iloci, bodaj nawet nie byy ukadane zawsze z podokadnoci. Podskarbi nadworny mia do czynienia

dwornego

przymioty charakteru, okolicz-

osobiste

róne przygody nie zawsze sprzyjay ciNawet za panowania Stanisawa Augusta

w buchalteryi.

podobno znajd si luki. My przynajmniej znalelimy porzdne, zamknite bilansami obrachunki roczne do roku 177J w Arch. Gl. Kr. Pol., z lat 1787 1794 w Archiwum znaj-

—

dujcem si

Wród

w

Jabonnie; z 1781

zamieszek

rozbiorowych,

w

zakrada si nieporzdek,

królewskiej

rocznych z epoki pierwszego

rozbioru

mnóstwo

papierach

zdaje

si,

wic i

Kiciskiego.

e

w

i

kamerze

nam ksig

brak

niektórych z

lat

dru-

szczegóowych kilkanacie ksig w których Stanisaw August wasnorcznie wpisywa przychód wydatki swojej osobistej szkatuy (w Jabonnie).

giego okresu. Ale jest

dat

i

i

Skarbowo dla badacza.

w adnym

chody 1507,

skarbu

1510

i

polska

Materya

w

jest

kraju zapewne,

ogóle przedstawia

niezwykle

bogaty

i

pole

wiarogodny;

prócz Anglii, nie znajdzie si tyle

królewskiego z wczeniejszych nawet 1511.

wdziczne

dat,

mianowicie

z

lat

i

tak szczerych dokumentów,

dajc3 ch wiadectwo o obrocie T

odbijajcych,

grosza publicznego,

zwierciado,

niby

przemiany dziejowe, wszystkie chwile potgi

wysie

energicznjTh

niedonego upienia

lub

dugo te zapewne bdziemy

ry

oczekiwali na

Pocztek

finansów Polski.

jest

Lubomirski opracowa kilka prof. A. Pa wisk skarbowo z

ju

wszelkie

saboci rzdu.

i

narodu.

Nie-

kompletn

histo-

Xe

zrobiony.

pierwszych

lat

T.

J.

XVI wieku,

czasów Stefana Batorego*). jeszcze wieki XVII i pierwsza poowa XVIII, Nie tknite ale w tych epokach o tyle ju wydoskonalia si technika rachunkowa, ksigi ju do tyla dokadne i systematyczne, z nich powzi moemy ogólne wyobraenie nawet bez gbszych studyów naukowych. Co si za tyczy epoki przez nas badanej, panowania Stanisawa Augusta, nie bdziemy ju biadali na braki lub niedostateczno informacji, jak to si niejednokrotnie w poprzednich rozdziaach zdarzao: owszem, obiecujemy dokadne, a co do skarbu rzeczy pospolitej nawet cise sprawozdanie z obrotu funduszów pui

s

s

e

zoy

blicznych.

Trzymajc si ustalonego bdziemy badali oddzielnie skarb

dawnej

podziau,

Polsce

królewski, a potem oba skarby

i

Ostrzegamy zawczasu,

Rzeczypospolitej.

bów aden

w

z tych trzech skar-

obejmowa funduszów edukacyjnych,

nie

zwanego dzi ministeryum owiaty,

urzdów wojewódzkich

i

czyli tak

kosztów na opacenie

ani

powiatowych,

ani

budetu ministeurzdników sdo-

ryum sprawiedliwoci, gdy zaledwo kilku wych (jak marszakowie prezydenci trybunau, jurysdykcya marszakowska w Warszawie, gród warszawski sdziowie i

i

pograniczni)

ju

pobierali

dopiero od

o

1

f

P a

w

i

fana Batorego 1576 1881.

Warszawa.

Rzecz3 pospolitej r

i

to

1776.

Skarbowo w

*)

wi A d

r.

skarbów

pensye

s ki —

Polsce

dzieje za Stefana Batorego

jej i

ksigi Podskarbiskie

w

dwóch czciach wyda Dziejowych tomy VIII IX.

1586

róde

i

1881 roku

i

A.

z

przedsta-

czasów

Pa

Ste-

wi s ki

DZlA

I.

©KARB KRÓLA

ROZDZIA Stosunki

MCI.

VII

pienine Stanisawa Augusta.

„Czy bardzo bogaty jest Stanisawa Augusta,

57.

I

pani Geoffrin

król polski"?

— zapytywaa

otrzymawszy

wiadomo

o obiorze jego.

Gdyby

pj^tanie takie

skierowanem byo do

nas. jako do

gdyby wymagano odpowiedzi cisej ogólnej, cay obszar dziejów polskich obejmujcej: musielibymy zada z par lat czasu na przygotowanie si do niej. Trzebaby najprzód zebra kompletny spis dochodów królewskich z oznaczeniem wartoci monet}', co nie jest atwem, a kto wie? czy Nastpnie nalejest nawet moliwem na kade panowanie. historyka,

i

aoby zbada

przygodnych, kowydatków staych zbytkowych co jest rzecz jeszcze trudniejsz. niecznych Nasunaby si nastpnie rubryka dugów, a nareszcie kwerejestra

i

i

—

stya najtrudniejsza: czy porzdnie,

jtnie by}' administrowane

datkach nie

chon,

byo

utracyuszostwa,

wszelkie bogactwa

czy

starannie,

dochody królewskie; które

wszelkie

wyczerpa moe?

czy umieczy

w

wy-

skarby po-

si kusi obecnie o odpowied w takim orzeka, o ile susznem byo mniema-

moemy

Nie

Nie

zakresie.

miemy

e

nie szlacht)',

król

bogaty

bardzo

jest

wykrzykn bom nie mia

gorycz

Jagielloczyk

z

stawiaem,

co je''!

w

W

czego ostatni

dla

i

sejmowej:

izbie

zgodzie z

„Za-

Lengni-

c h e m zdobdziemy si chyba na okrelenie ogólnikowe, e zamono tronu uszczuplaa si stopniowo w miar ograni-

wadzy

czenia

monowadców

przez

królewskiej

Po Ka-

*).

zimierzu Wielkim przetrway do dzi dnia baszty, zamki tusze z ciosowego

dencya Jagiellonów na Wawelu; zaledwie przystojnie stawia si oku zamek Warszawski, siedziba Wazów,

zem

Rzeczypospolitej. Jan

móg

rego

wojsku

ra-

przeda zara-

wic opatrywany z przy wasnym majtku,

fundu-

milionów, przy

upach

miejsce obrad sejmowych, a

szów

i

majestatycznie pitrzy si rezy-

kamienia;

III

wypaca

po kilka

z któ-

wyprawy wiedeskiej, przy skrztnoci i reputacyi móg wystawi zaledwo may wiejski paacyk, który jednak wydawa si zbytkownym pewnemu tureckich z

bardzo bogatego króla,

„Wilanów prawda,

senatorowi:

jest

sztuka piasku, ale

siedziaby szlachcic, a na Powsinku drugi i

III

jej,

**)!

utrzymywali si gównie z dochodów

maej,

ale bogatej Saksonii;

by paac nigdy

Saski z ogrodem

zabrakn

nie

w

mogo

ich

i

na

niej

Augustowie

II

swo-

dziedzicznej

te prywatn wasnoci Jedzenia zapewne

Warszawie.

królowi polskiemu, bo dobra jego

nawet po ostatecznem oddzieleniu ekonomii od królewszczyzn czyli starostw (w r. 1595), b3'y bardzo obszerne i najliczniejszy

dwór

wyywiby

zdoay:

usug, kunsztów, artyzmu narchicznego

*)

Lengnich:

**)

1876.

str.

61,

Stefan Batory

mao

Krakowie ksigi

Grzymultowski;

Warszawa, ***)

w

za

Który

***).

publicum regni poloni.

Jus

pracy ludzkiej,

wszelkich narzdzi przepychu mo-

i

bywao zawsze

danie polskie Helcia 1856

ale pienidzy,

Listy

i

II

z królów

Gedani 1742

rozdzia

mowy wyda

i

wy-

10.

A.

Jabonowski

112.

miewa dochodu wedug

dnio po 1S0.O0O zp. z Korony

i

prof.

Pawiskiego re-

130.000 zp. z Litwy czyli razem 310.000

elekcyjnych

mógby zamarzy

cioem w.

Piotra,

wybudowaniu Watykanu z koZa to mae Wersale

o

Eskorialu. Wersalu?

budowali sobie Braniccy w Biaymstoku, Czartoryscy w Puawach, a zamek Niewiezki Radziwiów paac Tulczyski Szczsnego Potockiego mogy o lepsze z Wilanowem, Ujazdowem azienkami. i

i

i

jake odpowiedzia Stanisaw August na obcesowe „mamy"?

Ale

zapytanie swej przyjacióki, swej

—

„Pragniesz wiedzie

czy król polski

maym

przy

noci

mam

król,

mu

zasiku, jakiego

nadziej,

naród udzieli,

w

r..

ile;

przy staran-

interesach swoich,

utrzymania si mniej

sposób

znajdzie

22 grudnia 1764

d.

Nie bardzo, o tyle o

cisego porzdku

przestrzeganiu

i

on

pisze

bardzo bogaty?

jest

Bd

wicej z godnoci. co bd, król polski daje dawa bdzie bez rozgosu tym, którzy si znajduj w wielkiej potrzebie. To nigdy nie jest strat. Takie jest moje przekonanie"

*).

Zapamitajmy

wedug

Skarbowo

w w

naszej

etc.

Tygodniku

by

str.

T.

467,

i

Nr. 283,

r.

na

zp.

Korzon

rok

recenzya

na

je

150 zp. dzisiejszych,

a

wic suma

pierwsza

rubli dzisiejszych,

czyni

i:

142 za 100,

okoo

monet za

na

s k

i

monogram'

Zoty owoczesny

347).

str.

w

(P a tej

przy kursie rubla papierowego

z dzisiejszym,

suma druga 9,675.000

lionów;

zapiszmy

raczej

czyli

razem 430.000

rehuby 130

Ilustrowanym 1881

porównaniu

wart

sowa,

te

do którego niniejszem powoujemy ambitnego

czele protokóu,

zp., a

i

7

mi-

czasów

z

Stanisawa Augusta 12,300.000 lub 17,000.000 zp. Za Augusta III gotowymi pienidzmi król pobiera zaledwo okoo miliona zp. dobrej czyli pruskiej

monety,

a

„i

ta

suma od

prz} r padków,

i czasem wiksza a czasem wpywa" (Lengnich wyd. Helcia czy o zym zarzdzie dobrami; za to zawisa,

I,

czyli

tlom.

po 6 milionów

128). Briihl

dochód}''

do

skarbu

Ale dochód tak

miewa po

(Pam. St. Aug.

s

podlege,

królewskiego

may wiad-

milionie

talarowi

Poniatowskiego

Br. Zaleskiego). *)

Ch.

dochodu.

zip.

którym

mniejsza

Mouy.

Correspondance inedite de Stan. August Paris,

Plon.

1875,

de Pologne est bien riche?

Ii

str.

ne

136:

1'est

pas

et

de

Mme

Geoffrin par

Vous souhaitez de savoir et

si

tant s'en faut, mais etc.

le

roi

S

litewskiego.

stolnika

one

szczere,

jeli o nich Poniatowski na tronie

jego sumienie

rozsdne;

saw.

i

Rozpatrzmy si teraz w rachunkach rozrzdzefunduszów Stanisawa Augusta w pierwszem

58.

i

do

co

niach

i

wiksz b-

waniej szymi zarzutami wypadnie obci-

dzie jego wina. tern

y

rzetelne

zapomni, tern

panowania.

trzyleciu jego

Zebrany po mierci Augusta III-go sejm konwokacyjny nie przepomnia o uposaeniu przyszego króla „na to wzgld determinowali przysz elekcy Polaka". majc, Zale-

emy

cono

podskarbim

ted}*

„aeby

rodów

i

Komisyom Ekonomicznym obojga

na-

w

ekonomiach tak Koronnych, jakote Litewskich tudzie Wielkorzdach, upach solnych, ciach, porinnych wszelkich ekonomicznych protorium Gdaskiem i

wentach stou królewskiego, strzegali

do

i

caoci tyche prowentów dla

odbierali

siebie

prze-

zachowania

onych przytych dochodach zrz-

królowi". Za wszelk szkod, w dzon, konstytucya niniejsza zagrozia sdem.

szemu

Wyznaczono

nawet cztery liczne komisy e z senatorów posów do zre widowania up solnych ekonomij królewskich: „w jakim i

i

si

konserwacya ich naleyta bya, albo jeeli czem jakim sposobem i od kogo szkod poniosy". Wyznaczono te deputacy do rewizyi klejnotów i archiwum w zamku Krakowskim. Litwini zalecili swemu pod-

znajduj

stanie,

jeeli

w

skarbiemu, aby spaci

dug cic}' na

ekonomii Szawelskiej

objwszy, do dóbr stou królewskiego przyczy. Nareszcie „chcc aby pro honore gentis Król Im przyszy móg pro condigno z dworem swoim mieszka w zamku tutejszym (warszawskim^, kazano ukoczy rozpoczte w nim roboty, pokoje przyozdobi obiciami i innemi rekwizytami, dwa place przylegle dokupi dla rozprzestrzenienia tego zamku wszystko to na koszt skarbu Rze czypospolitej *). Zapomniano jednak o kosztach koronacyi. i

t, od dnia 24 lipca

176-1-

r.

—

"

176

(str.

Vol. Leg. VII,

85

.

fol.

101,

102

(str.

52),

fol.

97,

98

(str.

50)

fol.

8

Tym deracya

przyszym królem, o którego si troszczya konfezosta za

Czartoryskich,

X

spraw posów

rosyjskiego

X

Adam, ani lecz jeden z szeciu synów, a omiorga Ogiski, dzieci parweniusza Stanisawa Poniatowskiego, wojewody Mazowieckiego, ju nieyjcego podówczas. Wybraniec piciu pó tysicy zgromadzonej pod Wol szlachty przyznawa si do krwi Jagielloskiej przez matk, Czartorysk; w marzeniach tej maw dodanem do Stanisawa Augusta imieniu „August" tki, i

pruskiego, nie

August,

ani

syn jego

i

upatry

wa

przepowiedni przeznaczonej od losu korony

wikszoci narodu

dla

Czartoryskich

obiór

Ród Poniatowskich

szlacheckiego

ten nie

by dziwn

móg

i

i

dla

niemi

niespodziank.

pomimo talentów

jeszcze,

ale

*),

wasnych wujów pro-

dorówna wietnoci znakomitym domom magnaosobistych zasug Stanisaw August nie mia za sob

toplasty,

ckim;

adnych; o charakterze czowieka

byo do piej

powiedzenia;

przenikliwy

znali

Fryderyk

„Zgoda,

e

kiedy,

II,

w

przyzwolenia na gotujce si

wia

mao

go tylko

znanego

nie

wiele

protektorowie, a najle-

odwodzc Katarzyn od

Polsce reformy, pisa do

niej:

przy królu Stanisawie nie potrzebujemy si oba-

(wzmocnionej

reformami

Polski), lecz

po jego mierci?"

Podobnie zapewne sdzia Katarzyna swego dawnego ulugo na bieca; przynajmniej obawy Dywanu Tureckiego, tron Polski prowadzi, eby miaa wyj za niego za okazay si zupenie plonnemi. Jeli mona wierzy sowom wezyra, wszystkie dwory, z wyjtkiem rosyjskiego pruskiego

e

m

i

uznaway Stanisawa Augusta niegodnym korony

**).

Na akcie elekcyi jest podpisanych 5472 nazwisk w Vol. Leg. Jastr. 107 — 132 (suflragia); o przeznaczonej koronie 224—299, VII, gielloskiej krwi pisze sam Stanisaw August w Pamitnikach, tlómaczenie w korespondencyi z pani Geoffrin; o przepowieZaleskiego 1870 Drezno dni Wiocha astrologa Fornica— R u h i e r e: Hist. de 1'anarchie. Paris 1807. *i

fol.

i

i

1

I,

238. **)

Co.ioisbeB-K IIct. Poccin,

XXVI,

str.

80,

90.

Zamek królewski (Elewacya

w

podug

^ 1

Do

str.

10,

t.

III.

I

grL_gug

/-*

^r

tfr -

_

C

£cd

rszawie od strony Wisy. irda Schmidtnera, 1824

r.).

7/a+erz

i

r -

^:; r

- „

~-

Elekcya taka wiadczy niewtpliwie o upadku moralnym i

politycznym spoeczestwa, a

twa

polskiego;

wiadczy te o

w

szczególnoci

chorobliwej,

monowadz-

lekkomylnej, po-

O

*

I

&

s

O

3

ho

c

(D

operacye

wicej wyranie

7

Nr.

s

zaznaczone

kamery Królewskiej 90

w

[Archiwum

*).

Gownem

mniej

Mona Króle-

37 je

uzna

gani,

wszake

za niepotrzebne, lekkomylne, bezadne,

monoci

przekraczaj one jeszcze granic

nie

wyplatnoci

i

w

skarbu królewskiego, mieszcz si prawie bez deficytu

chodach z pierwszego trzylecia

na zarzut jawnej nieuczciwoci

miewa

August

chodzce

zasuguj.

nie

jamuny

z

Stanisaw rku, po-

Ale

bez porównania gorsze pienidze

datków haniebnych,

z

do-

na bezwzgldne potpienie,

i

w

Te

ebraczei.

dochody nie wpisywane do adnych ksig, o ile nam wiadomo, stanowiy dla narodu, a zapewne dla otoczenia tajemnic; jedynym dowodem roporty ambasadorów rosyjskich, których wiarogodno stwierdza si do pewnego stopnia mnogoci wypadków, i ubocznemi okolicznociami natur stosunku ich do Stanisawa Augusta i nareszcie korespondency wasn jego samego. Cesarzowa Katarzyna, ujwszy w rzdy Ro-

jego

i

s

i

i

sw rk

syi

w kocu

1762

r.,

snua zaraz plany ambitne

zagranicznej, szczególnie

gna

w

polityce

wzgldem pastw ociennych.

zdoby wpfyw stanowczy

w

Szwecyi, Polsce

i

Pra-

Turcyi,

si ora potg pienidzy, hojnie na przekupstwo sypanych. Najwiksze podobno sumy szy do Szwecyi, bo Ostermann co kilka miesicy po 800.000 albo posugujc si

i

da

po milionie talarów; panowie polscy poprzestawali na mniejszych bez porównania kwotach, jednake kasa ambasad} roi

7

bya,

syjskiej

w

stosunku

do

mniejszych

wymaga,

zaopa-

Po mierci Augusta III-go suya ona do pokierowania obiorem nowego króla dogodnego widokom Impe-

trywan

hojnie.

ratorowej.

Te

Po dokonanej po 1.200

koca

koszta elekcyi

dukatów

sejmu

wyszy na poytek Poniatowskiemu. nowy król otrzyma! pensy miesiczn

(21.600

koronacyjnego,

zp.)

na

swoje

poniewa

utrzymanie

pierwej nie

móg

do po-

biera swoich dochodów skarbowych *). Z tej pensyi zapewne oddziela Stanisaw August 26.800 zp. dla ambasadora rosyjskiego, hr. Keiserlinga, swojego protektora, a niegdy

*)

Co.ioBbefrb: IlcTopiH

Poccin XXVI,

str.

63, 67,

171.

38 nauczyciela logiki

umar wanie

ling

przyjaciela

i

koronacy;

przed

Xe

siostrzan Panina,

rodziców

obj

Repnin,

*

>.

Ale

przydany

z pierwszych

raportów

swoich

Keiser-

do boku

zaraz interesa ambasad}',

W

otrzyma nominacy na ambasadora.

a niedugo

nr.

mu

doniós,

e w

jednym

kasie „ministe-

znajdowao si 85.566 dukatów, (okoo l 2 miliona zacza zarazem rejestr niewypaconych nalenoci prymasowi ubieskiemu. Czartoryskim Ogiskiemu. Katarzyna kazaa wszystko wypaci, a nadto „przez szczególn swoj ryalnej"

1

zp.);

i

yczliwo

i

przyja

dla Poniatowskiego" zrobia

100.000 dukatów (1,800.000 opatrzenie

dworu

zip.)

mu

dar ze

na pierwsze potrzeby

i

za-

**).

Przyjle Stanisaw August datki takie, bdc ju na Jeli go tómaczy do pewnego stopnia widok przedajnoci panów polskich szlachty podczas zabiegów intryg przedelekcyjnych, czyli najwysze dostojestwo w narodzie, czyli obrzd koronacyi namaszczenie monarsze nie zbudzio w duszy jego poczucia godnoci? Czy nie zaliczy przynajmniej tych datków do rejestru dugów swoich, które spaci naleao przed wszystkimi innymi, przed dugiem Xcia Podkomorzego Xcia Jeneraa Austryackiego, Ogrodzkiego, Teppera, nawet PP. Karmelitek? Czy nie rozumia, dary te nie darami „szczególnej yczliwoci przj-jani", tronie?

i

i

i

i

i

i

e

i

e bd

s

Niestet}'!

jak

nie

i

zaplata zdrady

splami

*)

posa

i

Pensya Keiserlinga

88 Lustracyi. Archiwum k e n a z y:

obec interesów narodowych?

Stanisaw August speni do si dotychczas aden król

pokryjomu

datki

w

die letzte

swojej

jest

opiekunce

wykazana

w

dna zbrodni, polski.

pudo

Przyj

trufli!

No-

powoywanej ju ksidze

Gówne

Królestwa dzia 14 Expensy. Szymon Aspolnische Kónigswahl. Góttingen 1894, str. 194 mnie-

e

pensy t wzi mody Kayserling, syn ambasadora: domys jest oparty na unionym licie, adresowanym do Poniatowskiego, a przechowanym w Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie. ma,

**)

Co.ioisheirB:

op.

cit.

str.

67.

39

woczesny historyk

my wiemy istniaa, bo

rosyjski

e

teraz,

i

ubóstwa jego

si

lituje

okoliczno,

ta

i

w

w

miliony swoje

Stanisaw August posiada

chodach staych

*),

agodzca,

niby

mu

ale

nie

do-

poyczkach. biegoci, a nawet przebie-

dostarczonych

z kraju

Mia te dosy wyksztacenia, goci dyplomatycznej, eby nie rozumia: do obowizuj? Tego tylko z pewnoci nie i

czego takie datki

prze widy wa. e tene Repnin, który go na tron wprowadza, kiedy po lat 30, penych haby wszelakiej, bdzie jego dozorc w niewoli

grodzieskiej

i

w

rocznic

koronacyi

od niego

odbierze

akt

abdykacja. Nie trzeba

byo zreszt czeka

gorycz

prezentów

zada

nowego

Imperatora wej.

tak dugo,

Oto,

eby poczu

Repnin niezwocznie

midzy Rosy

Polsk i praw politycznych dysydentom. Obie kwestye byty palce, obie narodowi wstrtne, otwieray przepa midzy królem i poddanymi jego, wojny dowowej. Czartoryscy, któprowadziy do zaburze rzy wanie interwency rosyjsk w widokach reformy pastwowej sprowadzili, usunli si wnet od stosunków z Repninem. Stanisaw August próbowa wywin si od twardych figlami drobnej dyplomacyi, ale po daremnem borykaniu si zawsze w kocu ulega ambasadorowi wykonywa Bo w r. 1766 Repnin jego instrukcj-e, jak patny sualec. ofiarowa mu 20.000 dukatów tytuem poyczki **); a zreszt obchodzi si z nim tak niegrzecznie, tak natarczygrozi przymierza

traktatu

z uznaniem gwarancji,

nadania

oraz

i

da

i

i

wie,

e

grafii

o ksiciu Repninie

pani Geoffrin, która

*)

co do

za

mu

trufli,

e

t przesyk

w

cit.

str.

z lat

67.

1764

—

byy wysane w kocu nosi

LI wydawnictwa

myli

op.

Co:iOBbeBT>:

bya wiadkiem audyencyi

dat

5 stycznia

p.

C

t.

6 o

p u

ii

W

ogoszonej (1897'

Co.iOBteirb: IIct. Poccin

mono-

1763 roku, poniewa podzikowanie st.

t>.

1764 roku

XXVI,

podug

nru 810 to-

Nie rozstrzygamy, kto

dacie?

**)

kon-

1768 znajdujemy takie sprostowanie

st,

k

wieo

i

str.

181.

si

tu po-

40

w

ferencyi poiczas swoich odwiedzin

jestem

„Nie

w

stanie

myle

o

r.

1766, pisaa póniej:

Repninie

bez

oburzenia.

Nigdy nie widziaam, aby ktokolwiek posuwa zuchwalstwo do tego stopnia, jak on wzgldem W. K. Mci". Wywara nawet zemst kobiec, robic mu afront, gdy po kilku laprzyby do Parya *). Odczuwa te zniewagi sam tach Stanisaw August, bo przy rozstaniu powiedzia otwarcie Repninowi: „Sprawiae mi, osobicie wicej udrcze, nili ktokolwiek na wiecie"; ale na aden krok energiczny ku poratowaniu godnoci tronu lub osoby swojej nie zdoby si. Gd}', przeraony gromadzcemi si ywioami zamieszki nienawici narodu ku sobie, próbowa stawia opór daniom posa, ten zapowiada, si wyniesie z Warszawy do Grodna zabierze z sob puki rosyjskie, a groba taka skutkowaa odrazu. yjcie Rosyan z Warszawy byoby dla Stanisawa Augusta wyrokiem detronizacyi, on za tak praby królem za jakbd cen! Poykajc tedy wszystkie

X,

i

e

i

W

T

gn

wykonywajc

upokorzenia, jeszcze

dobry

na chwiejnym

w

najwstrtniejsze

swoich

oczach

rozkazy,

robi

bo si utrzymywa

interes,

tronie.

00. O wiele gorszem atoli, pospniejszem, dokuczliwszem by musiao dla Stanisawa Augusta nastpne szeciolecie

od

r.

1768 do 1773.

Gwatowne postpowanie tami

radomskimi,

nawet z konfedera-

Repnina,

wywiezienie

senatorów do Rosyi, sprawa

szkodliwe zmiany w konstytucyi krajowej, tudzie gwarancya Katarzyny, narzucona nikczemnemu sejmowi z r. 1767 8, wszystko to wywoao nareszcie protest

dysydentów,

—

zbrojny

w

postaci

konfederacyi

Wojna domowa

Barskiej.

szerzya si po wszystkich prowincyach z kolei: za oddziaami partyzanckimi konfederatów uganiay si wojska rosyjskie; Stanisaw August wj sa swoje gwardye wojska komi

putowego

b

)

Rzeczypospolitej

Correspond.

inedite.

cz

do województw

Mouy:

list

z dnia 4 9

ruskich;

1774,

str.

miano

476.

41

wany

regimentarzem

druh

jego

Xawery

wspólnie z Kreczetnikowem, Apraxynem, sujc si najcilej do rozkazów Repnina.

-.

MiipiP

'-

Branicki

dziaa

Prozorowskim,

•

.

-

:

sto-

42 postara

Augusta,

lecz

mil.;

uchwaa pisze

z

wypaca mu

powodu ubytku

wykonywan

ta

moc

si te o uchwal,

ronny mia corocznie

Stanisaw August

nie

— tak

handel prawie wcale ustal

której skarb ko-

po milionie z. a litewski po

w

' .,

dochodach Rzeczypospolitej

bya

„Rozruch}' teraniejsze

*).

e

niebezpiecznemi uczyniy szlaki, i

wic ca

Rzpltej

i

moje; a przytem

róne zwizkowe partye na komorach Rzpltej zoone z kwart z hybern, z pogównego ydowskiego pienidze gwatem zai

i

i

bray

moe,

W. Pana komend swego daj.

ja ze

bd

tak

ja

Dla tego si to

zabieraj.

i

które pod

dzieje,

Bóg

Ale

móg cign, gdy

e gdy temu wojsku,

nic skarb teraz

jest,

to raczy

samemu

mnie

paci

nic

wiedzie, dugo blizko mili-

intraty ubyo w tym roku, a musi by gorsz}' blizko nastpujcy **)". Z caego tego okresu znamy jeden tylko obrachunek urzdowy Kamery Królewskiej, mianowicie na rok 1770 ***). Podug niej wynosi:

ona

Tab.

Summa Summarum

wszelkich i

(jak

jeszcze sperantur)

.

Ogó dugów w

Zp.

Gr.

Den.

4,909.488

24

8'/ 2

4,755.223

5

5,278.514

3

byy .

.

expensy

„

„

intrat

138.

sumie kapitaów

w

do-

wypada

go-

Przewidywania Stanisawa Augusta co do ubytku chodach okazay si zasadnemi, a rzeczywisto

* i

n ma

Yol. Leg. VII,

widzimy 1

z

rachunków

f.

i

15

655, str. 307, e uchwaa nie bya wykonywaprotokóów Komisyi Skarbowej Koronnej. Su-

Ya miliona figurowaa jako dug królowi naleny, ale sejm Delegacyjswoj uchwa. Yol. Leg. f. 165, str. 105.

ny zniós go

**) Konfederacya Barska: Korespondencya midzy Stanisawem Augustem a Xawerym Branickim w roku 1768 wyda Dr Ludwik Gum-

p

owicz; Lwów ***)

Ksiga

1872,

list

z dnia 22.9

Nr. 92 Lustracyj

w

1768,

Arch.

str.

G.

105.

Kor.

43 rzej

od przewidywa.

w

chodem

1767

nosi przeszo

zrzdzonych

dobrach

dug wykazów zp.

porównaniu bowiem

milion z. ubytku

1

w

W

kady

(7,721.254 zp.)

r.

w intratach,

w

królewskich

administratorów,

duym

z

do

rok póniejszy przya

samym

suma r.

szkód, po-

1768,

wynie miaa

8.284.004

Wprawdzie podug powoanego obliczenia z r. 1770 dochodów mia mie zastosowany expens

*).

do uszczuplonych tak dalece,

e

dnoci,

takim

ale

przewidziano z póltorasta tysicy obliczeniom

wne sam Stanisaw zachcianek

— to

oszcz-

zp.

obietnicom nie wierzy

Oszczdza

August.

byo

nie

i

zape-

odmawia

si,

zacza mocno dokucza. Ju na pocztku

Bieda

sobie

jego cnot, jak wiadomo.

1768 pisze Repnin. powtarzajc

tre

Paninowi

swojej

roku roz-

e

Stanisawem Augustem: „mówi mi jeszcze, w licie swoim do JW. Pana powoa si na mnie co do niedostatku, a za wedle susznoci rzec mog, i przykro aonie jest patrze si na ubóstwo jego; do tego przyszo, poyczaj szczyptami po piset i po t3 sic dukatów, e nie maj czasem ywnoci codziennej, a na nieszczcie nie maj te kre-

mowy

ze

i

e

r

W

dytu z kretesem".

padzierniku

t.

r.

„Za par

czytamy:

bdzie mia nic do jedzenia, poniewa dozrabowane i nie dochodz go" **). Snad dokuczlibya bieda, kiedy Stanisaw August zdecydowa si na zmniejszenie etatu swego myliwstwa, którem zarzdza tak miesicy chody

król nie

s

w

mu w owym

potrzebny nicki:

czasie

„Ludzi co lepszych z gór}'

owczy

kor.

zachowam

w

Xawery

Bra-

pensyi, reszt

musz odprawi; konie pobior na rekrutowanie stajni mojej; sprzty wszelkie konserwowa bd, ale co wyywienie psów.

ju WPan

jak chcesz,

tak

zadysponuj,

si obcia w dal. Sam uznasz, przymus, zapewniebym I gdyby nie

*)

B

ii

s c h

die Erl. Delegation **)

i

n

g:

von

Co.iOBbeivB

Magazin

XVI,

str.

ale ja nie

e

takiej

99

mog

rzeczy od siebie

Tabella G.

do noty:

Seiten der Koniglichen Schatz-Comission. 1.

cit.

XXVI,

str.

261, XXVII,

tern

czyni musz.

tak

str.

297.

44 oddala, która

nie

WPanu

jest

WPana kocham,

decznie

A trzeba byo

bo prawdziwie

mila;

ale kiedy bieda, to bieda"

temu

jeszcze dostarcza pienidzy

nickiemu, jako regimentarzowi kilku

ser-

i

*).

Bra-

tysicy wojska, zgroma-

Co miesic tworzya si

w

jakiem województwie nowa konfederacya; Stanisaw August czu ku sobie niech, a nawet nienawi powszechn; Branicki te pisa mu, e „naród, przeciwn prewencj napojony, ufa \\'K. Mci nie bdzie... prawie caa Polska skonfederowana, dzonego nad Dniestrem.

T

WK.

a ta konfederacya jest przeciwko

Jake

zkd

sobie radzi,

Alei" **).

od.

bra pienidzy na

przecie

addytament dla onierza? Oto, gówny kunszt jego furae zasadza si na tern, aby „wyabuda" co u Kepnina. i

wikszem natrctwem,

z tern

narzdzie

e

si

uwaa —

W

ofiar polityki rosyjskiej.

i

r.

da

i

— za

susznie

1768 znajdujemy

nastpne wzmianki o tych obrzydliwych operacyach

finan-

sowych:

kilku

czerwca

20

D.

ju

„Pienidze

póniej

dniami

kilkunastu

albo

do

król

pisze

obiecano, ale czy na

mi

swego regimentarza: sam -ty Jan, czy

—

tego

upewni

nie

mog".

cej

we Lwowie, ju „Zrazu

lipca:

?

o dodanie dla

WPana

e

sy Skarbow,

bardzo

móg gwardy

9/11

str.

152, z dnia

**)

ków

str.

Barska.

Gump owicz,

wyd. Dr

G

u

m

15/11

p

1

o

w

str. i

c z:

145.

***)

Tame

str.

22,

potem

ma dawa

artylery

i

Konfederacya

*)

WPana

u Ko-

nadeszl wi-

cikim si pokaza

pienidzy,

ona

z naszej strony remonstracyi,

nickim

dla

musisz wiedzie;

***)•

potem" D.

e s

„4.000 dukatów,

D. 4 lipca:

rytowskiego

34.

e

na KomiPo dugiej Rzpltej bdzie to

na potrzeby.

ledwo

opaci

zwali

Repnin

Skarb

przez

zabranie

tylu

Korespondencya Stanisawa Aug. listy

Króla

z dnia 29/10

str.

pie-

z Bra-

139, z dnia

158.

Korespondencya

z Branickim

1872,

Kra-

45

skarbowych

nidzy

wojsko

polskie

i

e

powiedzieli,

i

umniejszenie

umniejszenie

przez

cel,

mówi, e WPan masz na lee rozpuci Mymy odniech si tam ywi, jak moe.

Repnin

handlu:

wszyscy

ci

w

majc si

nie

ludzie,

co obró-

e

WPana z czego y, w rozbójników si obróc; ci e ta reszta, co sowo, im dane. powinno by trzymane, jest w Tureczczynie, nie przyjdzie do WPana. gdy si dowie i

i

e

pierwszym nie dajesz nic. Ta racya tandem skonfinkowala go i nakoniec obieca za dwa dni da pienidzy cokolwiek, ale nie wyrazi jak wiele... Ale jednak na tern ko-

e

czy,

pisa na

gdy wszelkie sposoby ustan, rejestr,

co wydajesz

ju bdzie musiaa za uanów moich

Rzplta potem i

ekwipa, ekspedycye i okaza si najgotowszyrm wielki duch oszczdnoci

na

szpiegi,

e

dworu

jeszcze

ostatnie,

bdzie doprasza. serdeczny

i

na reputacyi

aosny i

spólnego

dla

Dobrze list

WPan

interesu

jak najprdzej

to:

stoi,

pienidzy

przewidz,

ja

WPanu,

nie

si sam do niego ywy, wyraeniem jako sam o

trzeba

nie

uczynisz

napisa, a z

i

krzywd explikujc, jakie ztd wynikn szkody, gdy w nie-

kredycie poniesiesz

dostatku pienidzy zostaniesz

rce

Juci

ciko

zawsze

ale

to

widz we wszystkiem

jego.

pienidze, które on teraz da do przesania

te

bd

i

dania

e

potrzeby

WPana, jako

to przecie

jednak

ale

Xa

bonifikowa...

wydatki

osobiste

eby WPan

trzeba,

usugi publicznej? a

dla

i

i

takowy

wprost do Repnina,

list

przez moskiewskie

niby bez mojej wie-

dzy adresowany, jakoby nie mogc si doczeka responsu na dwóch kuryerów Korytowskiego". Dla wyjanienia tego mo-

mentu z

psychologicznego,

najgorszych,

Polaków owej

kraju

si.

„WK.

oci

M

doda wypada, i

najszkodliwszych epoki, nie

wiesz

WK. miem

moj

i

Branicki,

jeden

najkosztowniejszych

napisa takiego

delikatno,

e

z

listu,

dla

tómaczc

wielk niemia-

Mci pisz o pienidze; co za do kogo nie umiem". Potem dma 6 padziernika król podobnego listu pod swoim adresem dla pokazania Repninowi i otrzyma w odpowiedzi: „Nie pisz tego do samego

inszego, to nie

da

listu,

którego

WK

i

Mo

da,

boby

to

bya

atTekiacya".

46 Stanisaw

August

pukownika strowa

nie

te uprosi odjedajcego

zaniedba

w Petersburgu wydemonsprawiedliwo potrzebuj od

rosyjskiego Karra, aby

przez

koniecznie

„jak

Moskwy pieninego

ratunku"

*).

D. 21 lipca posya król 3.000 czer. z. z zapewnieniem, wicej „wylabuda nie mona byo". D. 10 sierpnia czytamy: „O pienidz okrutnie ciko u Repnina i ciej, jak nigdy. Mymy nalegali o datek pienidzy; ciga si, ale widz, mocno dognany moe jeszcze

e

e

raz da pienidzy, ale nie

29

D. i

siebie

czas

Karra

obiecuje

sierpnia

wiele"!

i

zaratowa

król

Branickiego

pienidzmi, które Tyzenhauz przywiezie, a

wasnemi,

s

ju D.

wiem kiedy

z ekonomii,

e

dodaje,

ale

„o

wic

wten-

negocyacyi

dobre wiadomoci, jako:

10 wrzenia, Carowa przysaa 40.000 czer. zi. da-

rowizn, „bonifikujc

przewyszaj

tyle szkód, poniesionych

t sum".

Atoli

od marca

i

które

ju

„A co o pienidze to cho wylabudam, a gdy obacz, z bied, ale ci ja ich po staremu eby ju zapewne znikd ich si nie mona wcale spodziedla ciebie, to wtedy sam pierwszy tobie powiem: roz-

wrzenia

D. 22

pisze

wa

pu

znów:

i

wojsko a powracaj". 19

D.

padziernika

komunikuje

król

napisane

przez

Xcia Podkomorzego (brata Kazimierza) punkty rozmowy z Re-

pomidzy

pninem;

bdzie

kiego

teraz

nimi

znajduje

6.000 czer.

si

zi.;

5-ty:

„dla

o wicej

P. Branic-

bdzie si

pi-

eby te bya grzeczno za grzesi wanie stosunki Rosyi z Turcy;

sao, ale pod kondycy,

czno"

(zaogniay

przewidywano i

hojno

ju wojn: ztd zapewne

ambasadora).

Na

1.000 czer. zi. Repnin jeszcze daje".

u Xcia

w

Prozorowskiego

2.000

Tame

str.

44, 45,

115,

dukatów,

125,

prochu

Sam

padzierniku.

')

pochodzia grzeczno

skupienie

137, 46.

we Lwowie poyczy chcia odda

Branicki

ale je

47

zawiadamia król, „e konwój modzi wozem jadcy, poczt, wiezie WPanu 12.000 Godn uwagi jest rzecz, dostawszy t stosunczer. zi.". kowo znaczn kwot od Rosyi, pisze w tyme licie: „Gdy Kamieniec opatrzysz, to z Gwardy Litewsk pukami zwraD. 29 padziernika

skiewski,

e

i

caj

si ku mnie,

unikaj

si Branicki okaza wicej

z Turkami, nigdzie

jak

najpilniej

cz

nie

z

szczeroci

wszelkiego

Moskw". i

staoci,

spotkania

w

I

bo

e

tym

razie

przyznajc,

„Moskwa na nasze substancye daje pienidze bez nich nie obdziem", radzi trzyma si jej za jakbd cen wojowa z Turcy, zerwa traktat Karowicki, zawrze natomiast wieczyste z Moskw przymierze, skasowa aukcy i

si

ni „zbytnie" podatki, „gdy po takiej alliansie wanie jak avan -gard moskiewsk. drog wielkiej chway, wicej zrobisz, ni dojdziesz W. K. wszycy monarchowie, pokaesz si wanie Ojcem tej niewojska a z

stalibymy si

T

Mo

i

szczliwej ojczyzny" *). Jestto zapewne polityka godna Grzesia Dyrdy, co o sobie

mówi:

miaa przecie

„gupi, ale zdrów";

t

e

zalet,

nie

doprowadziaby Stanisawa Augusta do utraty wszelkiego zaufania w oczach Rosyan do zemsty, jak z czasem Katarzyna na Polsce i na nim wywara. Do charakterystyki Stanisawa Augusta warto doda, w jednym z najbardziej frasobliwych listów napisa do swego wodza: „Prosz na moje conto kilka materyek tureckich biaogowskich, co tylko moe by najpikniejszych, kupi i pierwsz okazy przesa". par miesicy potem Branicki odpisywa: „Te materye tureckie kosztuj 300 dui

e

W

Sam te Branicki wydawa w Kamiecu bale, na któ bywao po 40 dam, obiady, kolacye: „tacuj, jedz,

katów". rych

pij

ca gb,

135,

138,

*)

**)

Dr

ale ja

wod

Gumplowi

cz:

pij"

1.

cit.

144.

Tame

str.

100;

147, 79.

**).

str.

Miao

to

suy

47, 65, 84, 93,

106,

do

zje-

128,

131,

48 dla króla. Sam Stanisaw August bral si na rone sposoby do zdobywania sobie serc do zaegnania

dnywania szlachty

i

tej

nienawici,

wic

kraju: a

woa, wstawia si

jak

kademu,

robi grzecznoci

w caym

objawia si

niemu

przeciwko

jaka

co si do niego od-

za jecami, a wyjednawszy

do Rosyan

zawsze doprasza si, aby jego imi byo ogasprawcy dobrodziejstw. Byy to zwykle drobne osobiste sprawy, nie majce doniosoci ogólnej, nie wywierajce wpywu na los kraju. Ilekro zaczepia Repnina o ustpfolg,

jako

szane,

stwa

w

otrzymywa zawsze od niego dysydentów (choby sami

traktacie 'gwarancyi,

e

ostr odpowied,

w

„w

materyi

rzdów sowa

materyi formy

óysydenci radzi)

i

Imperatorowa".

Pomimo nieustannych

i

nie

opuci

instancyj królewskich,

swoje: „W rónych miejscach mudzi, urzdników najznai-zniejszych tych wanie, którzy najbardziej starali si najbogatszych wstrzymywa skonn do konfederacyi szlacht, Moskwa porwaa albo wystraszya z domów, które f u n d t u s zrabowaa" *).

jeneraowie

rosyjscy

robili

Litwy, a osobliwie na

i

i

i

W wdy

innym

a

Moskale"

z

obydwóch zdejmuje

—

ustawi-

si bogac

niezmiernie

str.

43, 73, 92,

132.

Odmowna odpowied

Stanisawa Augusta co do reform u Soowiewa **)

miejscach

**).

Tame list

wielu

i

W

ochrania".

Moskal

w

czsto tym, którychby powinni najbarinnym znów: „Polak Polakowi wydziera,

cznie dokuczaj, a dziej

„Nierzdy, krzy-

król cyframi:

moskiewskiego

wojska

od

te

licie pisze

Tame,

str.

149,

126.

O upieztwach

cit.

1.

jeneraa

Katarzyny na

XXVII,

str.

279.

Kreczetnikowa,

o wysianiu do Rosyi kilku taborów (oóoaoBb) z narabowanemi bogactwami

pisa sam Repnin

do Panina

Co.ionbein>:

1.

cit.

XXVII,

str.

293.

To samo

pose Saldem do Panina w roku 1771: „Nie do uwierzenia, jak si powiksza liczba konfederatów; nasi komendanci powikszej czci nie dbaj o to. Pragn oni przeduenia tej maiej wojny, eby grza apy rabunNasi oficerowie zrobi pustyni z Polski, ale kiem, uciskiem, naduyciami. wanie przez to powikszy si liczba konfederatów Polska uspokojon pisa

i

49

wtpimy

Nie

e

tedy,

owe pienidze dawane na

owych

stancye" Branickiemu,

kilkadziesit

tysicy

„sub-

dukatów,

danych Stanisawowi Augustowi, wracay z lichw, lubo w nieokrelonych liczbach, do kieszeni oficerów rosyjskich, a nawet do kas wojskowych przy opatach za dostawy *). Dziwnie ted} wyglda owo marzenie Branickiego, aby Polska bya tylko awangard Moskwy, owa wdziczno jego za otrzymane „substancye", jako te pojawiajce si czstokro w listach krór

W

29 padzieri przykrej ze wszech miar sytuacyi, ale czyste sumienie i jednostajnie wierna dla ojczyzny daje mi spokojn dusz, która ostatnie nieszczcie znie lewskich patryotyczne apostrofy.

licie np. z d.

nika, czytamy: „Doznaj cikiej

mio

i

sie

bez trwogi,

dzian

a

która jednakowo

ale

pom3 ln T

Przeczucia

odmian"

dla nas

Stanisawa Augusta

mio

sumienie jego „czystem", lub

przeczuwa

jak

niespo-

**).

byy

równie

trafne, jak

dla ojczyzny

„jednostaj-

wiern". Z kocem roku 1768 sytuacya zmienia si w istocie: zacza si wojna turecko-rosyjska; regimentarz generalny Branicki, wbrew swoim szczerym chciom wróci w objcia wdzicznego króla, rozpuciwszy sw parotysiczn armi; Repnin ustpi miejsca Wokoskiemu; konfederacya Barska rozpocza ywsze dziaanie, a Fryderyk II niedugo snu nie

zacznie plan pierwszego rozbioru.

Jake

sobie radzi

w

tym

czasie

Stanisaw August?

bdzie". (Tame, XXVIII, 290). Nie ma wic adnej przesady w sowach Kiciskiego, wygoszonych dnia 3 maja 1791 roku: „Skarby Radziwiowskie, ba, nawet prawie wszystkich obywatelów caej Polski ruchome majtki nie do Moskwy wywiezione"? Gazeta Narodowa y Obca 1791, nie

s

str.

149.

Zdaje si,

*)

e

na utrzymanie wojska rosyjskiego

w

Polsce

50.000

byy

ju przez ministrów niezwykle nizkie sumy np. Czernyszew na gów w roku 1771 rachowa na pierwszy rok 560.000 a na nastp-

obliczane

ne lata tylko po 374.000 *

* I

Gumplowicz:

Wewntrzne

r.

1.

(Co.ioBbeBt cit.

dzieje Polski

str.

1

1.

cit.

XXVIII,

str.

268).

39.

Korzona.

—

T. III.

4

50

Odwoanie Branickiego

nad Dniestru, a potem odsurady nastpio pod wpywem Czartoryskich, tudzie zacnego ex kanclerza Zamoyskiego, kilku innych osób, które czsto marszaka Lubomirskiego „przyjaciela"

nicie tego

z

od serca

i

i

bvwaly na zamku. z

ambasad

usun

Stanisaw August

rosyjsk, opar si wydaniu

si od stosunków

Kamieca Sotykowowi

miesicy utrzymywa si na stanowisku nieza26 lipca 1769 r., zaprosiwszy Wokoskiego zacz si nawet domaga zniesienia traktatu gwana obiad, takowy by zawarty pod przymusem. rancyi, twierdzc, Ale w teje rozmowie król zagadn posa o poyczenie

i

kilka

przez

lenem.

Dnia

e

Wolkoski da tylko 5.000. Po niejakim bya ponowiona z pogrók, e w razie odmowy gwardya bdzie rozpuszczon. Bojc si, eby puki gwardyi nie poszy do konfederatów Barskich, Wolkoski da drugie 5.000 *). Na tych skromnych dwóch sumach za10.000 dukatów.

próba

czasie

ta

koczya si podobno hojno

jego:

nie

ufajc Stanisawowi

Augustowi, wola on sam organizowa stronnictwo rosyjskie,

nazw

pod

„patryotycznego"

da

i

2.000

dukatów Poni-

skiemu.

iu

Od pocztku roku 1771 ukady o rozbiór Polski byy Wokoskiego zastpi gwatowny, grubiaski biegu

w

i

Saldem.

Tego Stanisaw August

zapyta, czy nie

ma pozwolenia

ju

na drugiem posuchaniu

da

pienidzy, bo imperato-

moe go pozostawi w takiej ostatecznoci: „ciboukryem pisze pose ramionami dniu imienin królewskich zrana le, ale nic nie obiecaem. mczy mnie poty, dopóki mu przyby do mnie hr. Branicki Pomimo to Stanisaw August nie nie daem 5.000 dukatów". rowa

nie

gnem

—

W

—

gbok sw

i

i

okazywa jeszcze zupenej powolnoci daniom posa; dozabrania wojsk rosyjskich piero pogróka wyjazdu do Grodna z Warszawy poskutkowaa tak dalece, e król wystawi arcytajemny rewers z d. 16 maja 1771, w którym zobowiza si i

*)

Co.iom.enT>: op.

cit.

XXVIII,

str.

69.

51

„szuka we wszystkiem rady

a

zgodnie z ni,

spolnych przyjació,

Zobowizanie kojnoci

w

takie

kraju, a

w

raportach

mogy

wiedzie o niem

dzia-

nie

tylko dwie osoby

Orów *).

i

Czy po takiej kapitulacyi pienidze z kasy ambasadorskiej dnej

Moci,

i

oprócz cesarzowej: Panin

e

Imperatorskiej

Jej

wynagradza bez jej prz}'zwolenia starostw" etc. nie nadawa wakansów miao trwa do chwili przywrócenia sponie

dostawa Stanisaw August Nie wiemy, wzmianki a-

?

znajdujemy

i

prawie

pewni jestemy,

Bo interesa jego pienine znajdowa}' si wci w najopakaszym stanie. Zacza si na jesie akcya rozbiorowa; wojska trzech mocarstw wkraczay kolejno zaj moway ekonomi, saliny, ca królewskie. Dnia 10 kwietnia pisa Stanisaw August do pani Geoffnn: „Umieram z godu. Powiesz mi pani: masz jeszcze okoo wierci swoich docho dów. Tak, ale nie mogem odprawi wszystkich gb, eby wystarczy na wyywienie tych. które skutkiem klsk wisz na mym karku... Szczliwi ci, co zmarli" **)! nic nie dosta.

i

Oto do jakiego stanu,

do jakich

wykrzykników dopro-

wadziy Stanisawa Augusta dary Katarzyny

II

i

„wylabu-

posów jej dukaty. Zbierajc wszystkie powysze kwoty w jedn sum, otrzymalibymy nieco wicej nad 200.000 dukatów. Wolimy jednak przytoczy rachunek, sporzd- ny przez ambasad rosyjsk: dane" u

Tab. 139. Le

Roi

a

recu

:

Czer. z.

En 1764,

En

17

Septembre

12.000

19

Novembre

24.000

1765, 20 Feyrier

*)

**)

Co.iOBbeB-t: op.

6.000

cit.

XXVIII,

Correspondance inedite

etc.

str.

p.

289—290.

Mouy

str.

440.

En 1766, 21 Aout

20.000

On

15 Octobre.

a ajoute a 11.000 duc. qu'il avoit

9.000

recus

En 1768, 27 Septembre En 1769, 19 Septembre En 1770 et 1771 Pour

40.000 10.000 18.000

.

entretien

du corps de Branicky

15.000

154.000

Dar lmperatorowej na urzdzenie dworu, zany,

tu nie wykazapewne bez porednictwa ambasady prze-

gdy by

100.000

siany

A wic

w i

wszystkie datki, pobrane przez Stanisawa Augusta

cigu 7-mu

odem

dukatów,

od

d.

panowania

lat

na korpus czyli

razem ze stutysicznym

Branickiego,

4.572.000 zp.

20 wrzenia

1763

Nadto,

do

jako

wrzenia

5

„stolnik litewski"

1764

zaopatrzenie fortecy

i

otrzyma

r.,

W

innym rachunku, 55,944 duk. =1.186.992 zp. wojsk Ogiskiego, przekupstwa utrzymanie cym

w Kamiecu

darem

przewyszyy 254.000

nie

obejmujelekcyjne,

zasiki przeciwko konfede-

raci Barskiej od d. 7 stycznia 1764 do 25 czerwca 1769 r. ambasada rosyjska wykazaa sum ogóln 291.928 duk., czyli 5.254.704 zp. Jestto

jakich

mu

*)

suma wcale szczupa Polska dostarczaa,

Za

z

i

w

porównaniu z dochodami,

dugami,

jakie

w

kraju lub

upokorze, goryczy sualstwa polityce rosyjskiej zapata bya skpa. Sumienie Stanisawa Augusta byo w nizkiej cenie. Katarzyna zrobia dona panach polskich. Bo wszystkie przebry interes na nim za granic

pozaciga.

tyle

i

i

*)

W

jednym

z 27

zeszytów,

ocalonych przez Eliasza d'AlQy^w

r.

dorczonych rz. rad. stanu" Bajkowowi dnia 18 1794 z paacu Igelstroma wiadczy autentyczne po(30) padziernika 1816 roku w Warszawie, jak i

twierdzenie

z odbioru,

obecnie Vol. VI roku

W

1777 "nr. 56

w

ksigozbiorze

poczynajcym si od wyrazów: Etat des sommes, qu'on a donn.... strcilimy pozycy 1- z dnia 24 9 1763 na trybuna Piotrkowski 2.000 dukat., poniewa wypacon zop.

Leopolda Kronenberga.

staa a

la

drugim

familie de Czartoryski, nie

rachunku

za

stolnikowi litewskiemu.

53

kupstwa sejmikowe trybunalskie

w

oprócz

1763 1764, Stanisawa Augusta, uczyni

zP

latach

.

i

paskie, cay koszt elekcyi

*).

Repnin wprowadzi co

i

wymienionych powyej sum dukatów 266.715=4.080.870

sub

mu si w

pienidzmi z wasnej

w uycie

szkaradne rewersy dla tych,

przekupywa

zapisywali:

kasy

czerpanemi,

stwami, które Stanisaw August

ile

ich

polskie mi

rekomendowanym

tyle

nie

staro-

przez niego

osobom rozdawa. Gdy sobie przypomnimy, jakie to skarby wybierao z Polski wojsko rosyjskie, ile sreber wywieziono z Radziwilowskiego Niewiea, jak zdobycz wzito w Berwodyczowie; gdzie skupia si bogata szlachta podolska i

yska,

jakie tabory

wysya ap

Saldem o grzaniu

w

Kreczetnikow do Rosyi, co pisa

wyprawach

przeciwko

konfede-

e

nawet w rachunkach pieninych Polska Augusta pensyonarzy Repninowza Stanisawa grubo Rosyi ratem:

pokae

si,

i

skich zapacia.

Przedajno wysokich urzdników bya faktem powszechnym w Europie XVIII wieku, ale nigdzie nie sprowadzia tak okropnych haniebnych skutków jak w Polsce. Wiadomo, i

Tame,

*)

deur

nr.

1

et nr.

Etat des depenses secretes 2.

selon

Total 304.659 ducats, ale

la

strcamy

not z

tej

de 1'ambassa-

sumy powtó-

rzone z poprzedniego rachunku kwoty au stolnick comte Poniatowski 65.944

dukatów za czas 29 9 1763 do 5 9 1764 elekcyjn pozycy 17/9 1764 a Mr.

Kara

i

wprowadzon niewaciwie

pour

le

po-

Tym

Roi 12.000 dukat.

sposobem otrzymalimy 266.715 duk. I w tej sumie zawieraj si 250 duk. noblesse w roku 1763, na sejmiki konwokacyjne 1764 roku przez rce Augusta Czartoryskiego 11.671, na sejmiki elekcyjne 28.600 przez rce tego, na sejmiki pruskie 5.CC0 przez rce Przebendowskiego, dwie kwoty na Trybuna 1.650 i 2.000 dukatów, razem 49.171; na panów podkomorzego tedy: prymasa ubieskiego, Czartoryskich, Poniatowskich a la petite

i

generaa austryackiego, Gozdzkiego wojewod podlaskiego, Brzostowskiego, ich faworytów Modziejowskiego, Sosnowskiego, Mokro-

Przezdzieckiego

nowskiego,

i

Ogrodzkiego,

200.000 dukatów po

Oskierk

wyczeniu

tensye do wojsk rosyjskich.

etc.

przypada

oddzielnych

reszta,

wynoszca okoo

wydatków na prowianty

i

pre-

54

e

Woków, Marków.

Tureckiej),

i

obcych

datkami

Panin

innych

tylu

sam Repnin (podczas kampanii

i

dygnitarzy

rosyjskich,

nie

gardzili

monarchów, a przecie Katarzyna przepro-

wadzaa wszystkie swe plany z zupenem powodzeniem. Przekupywaa ona wezyrów baszów tureckich, a jednak pose i

jej

ni

si do wizienia

dosta

w

Polsce,

pienidze

w

miaa zastpy zaprzedanych ministrów,

tarzy,

rzyci

i

wszystkie

wytómaczy*

a jednak

nakady

t rónic

Nierównie wiksze,

Jedykuy.

wydawaa w

czonków

sobie

nie

Szwecyi

osigna

liczniejsze

i

sejmu,

dygni

spodziewanych ko-

stracia niepowrotnie.

Jake mamy

skutków, przy jednakowych rodkach

dziaania?

Co do Szwecyi moemy Król Gustaw III

wyjanienia.

wydar

cyjnym

wadz

da w

r.

zupenie przekonywajce 1772

sposobem rewolu-

sam pochwyci wodze rzdu siln doni. Namyla si dugo, obserwowa wanie Polsk jeszcze w 1768 r. zapisa w swoim dzienniku nastpne sowa: „W Warszawie odbyy si dwie rady; rezultat by taki. e król senat udali si o opiek do Imperatorowej. To haba. Ach, Stanisawie Augucie, ty nie król, a nawet nie obywatel! Umrzyj w obronie niezalenoci ojczyzny, lecz nie przyjmuj niegodnego jarzma w czczej nadziei zachowa cie potgi, któr zniesie jeden ukaz przedajnej

arystokracji

i

i

i

—

Moskwy"

*).

s

Nie wszyscy

monarchowie zdolni do bohaterstwa, nie wszyscy umieraj w obronie niepodlegoci pastw swoich: ale prócz dwóch ostatnich Stuartów z wieku NVII-go aden wród najprzedajniejszego otoczenia, wród najwikszych ko-

potów pieninych nie wyciga rki po cudze datki. Jedna Polska doczekaa szczególnego losu, miaa króla przedajStanisaw August jest oryginalnem, niemal jedynem nego.

e

w by

dziejach zjawiskiem tego

rodzaju.

naród szlachecki, jakkolwiek

*)

Co.iOBbeBt:

1.

cit.

XXVIII,

str.

Jakkolwiekby zepsutym

zrujnowanym

395.

i

niezdarnym

55

mechanizm pastwowy, nie uwierzymy, aby katastrofa pierw moga si dokona tak atwo, tak rycho pod innym królem, chocia równie sabej woli, ale rk czystych. Zajmujc stanowisko najwysze, najwydatniejsze co najbardziej wpywowe. Stanisaw August szerzy dokoa szego rozbioru

bd

i

bd

demoralizacy

siebie

przodujc

poktyczn,

ludziom

najbeze-

wasnemi przykadami, obraca wszystkie zasoby swojego urzdu na posugi wrogiemu mocarstwu. By wic

cniejszym

i

zbrodniarzem. Win mylno wasnego charakteru którym suy za narzdzie.

zdrajc

jego agodzi nieco tylko lekko-

i

niezwyka przewrotno

Rozbiór kraju zrzdzi

61.

szkody

i

w

ogromne

dochodach.

ludzi

te Stanisawowi Augustowi

W

prowincyach

zabranych

stoowe i tak intratne saliny wielicki e. nocie urzdowej, przesanej do Delegacyi sejmowej kamera królewska podaa taki obrachunek z r. 1773. traci on obszerne

dobra

W

Tab.

140.

Zabrane dochody królewskie przez Austry. Wieliczka,

Bochnia

i

upy

ekonomii

Samborskiej,

z których

sprzedawan bya na skadach wielkopolskich Wielkorzdy, Niepoomna (po odcignieniu dochodów pozostaych z tej strony Wisy) Ekonomia Samborska (odjwszy to, co przynosi klucz Osieck po tej stronie Wisy)

2,400.000

Razem.

2,698.000

sól

.

.

..."

Przez

175.000

123.000

Prusy.

Ekonomia Malborska

356.000

Klucz Tczewski

Ekonomia Rogoziska Portorya miasta Elblga Poczty pruskie prócz Gdaska, którego dochód pocztowy ledwo wystarcza na

opat

oficyalistów

40.000 9.440 za-

76.14U

513.580

56

Rosy.

Przez Ekonomia Mohylewska

Cz dochodu

z

ce

696.000 128 000

litewskich

824 000

Suma sumarum roczna

W

wykazywaa

innych tabelach

zrzdzone

podczas

konfederacyi

.

4,035.580

kamera szkody

nadto

w

Barskiej

.

dobrach

stoo-

wych na sum 8,284.004 zp., zabór dochodów przez trzy dwory rozbiorcze w kwocie 5,999.825 obliczonych do koca listopada, a wic z dwóch tych pozycyj formowaa cyfr 14 milionów, jako sum strat; przypominaa znów o 2'/ 2 miofiarowanych

lionach, Rzpltej;

nareszcie

przez Stanisawa Augusta na potrzeby

doczaa

rejestr

Nr. 7

a

wic

dugów,

które

doszy

ju

do

147.

milionów zp.

przerosy blizko o 2 miliony

sum

z

r.

1770

*).

w kraju uszczuplonym ekonomij obliczono dochód roczny tylko na 2 miliony, o innych za ródach dochodu przemilczano. Z pozostaych

w tern uszczupleniu dochobdów wasnej polityki. Wiemy

Czowiek sumienny uznaby

dów bezporednie nastpstwo

ju, jak straszna ruina ekonomiczna zalega Polsk pozosta. Czyli król, ywicy rzekomo „wiern ojczyzny", nie powinien by, oblókszy si worem, popió zamiast chleba poywa,

mio

lub

mówic

po

prostu

—

niedoli

powszechnej z narodem

podzieli?

Stanisaw August

wola on skorzysta

cyi ale

inaczej

z bezecnej

swoje

powoanie zrozumia: majtku narodo-

szarpaniny

*) Wykazy te znajduj si czciowo wProtokule Delega1773—1775 pod sesy XXX XLII. Zagajenie I, str. 153—4 238, naley je uzupenia Magazynem Biischinga XVI, str. 96—100. i

i

57 przez garstk zbrodniarzy, by wasne miar zwikszy, by swoich krewnych

wego, wykonywanej dochody nad dawn

ulubieców zbogaci Ju od sierpnia 1773 za porednictwem biskupa Ostrowskiego, prezydujcego, zacz przed Delegacy skada swoje i

wzgldem

pod

podejrzane

w kocu

nych;

nim wówczas go hasa: na

„Machiawel

Mlodziejowski

dugach królewskich

projekt o

rex egeat"

,,ne

konferencyach

ju

wzmianki

„w nagrod

1)

nej

przez

w

tudzie

a na 2 tysice

wypaca

materyi.

tej

byy

uchway

trzy

czci pastw

Delegacyi:

Rzpltej trzem ssiedzkim powagi tronu 4 miliony,

na utrzymanie

gwardyi

królowi

7 milionów

protokóle

intraty nierównie znaczniejszej", utraco-

ustpienie

potencyom,

w

bo

Rezultatem tych zabiegów

— a by — wniós

zaatwiaa si zapewne adnej innej

Reszta

*).

poufnych,

k.

polski"

przypomnieniem starodawne-

z

znajdujemy

nie

intrat straco-

rzetelnoci rachunki

1774 roku kanclerz w.

listopada

milion zp. rocznie

1

skarby Rzpltej

maj, który tym sposobem mia pobiera liczc

rocznie,

w

sumie

tej

miliony na pozo-

2

stae dochody. 2) przez

„wdziczno"

za zrzeczenie si szalunku sta-

rostw Rzplta przyja na siebie

spat

osobistych

w

suma

ta

iloci 7-miu milionów zp.

1-szej,

3)

i

dugów

najpilniejszej klasy

w

wiat „nadgród"

*)

i

zostaa do

Delegacy królowi

dziedzictwo

i

suk-

cztery starostwa: Biaocer-

kiewskie, Bohusawskie, Kaniowskie

Czeme si róni

zaliczon

króla

skarbowych.

z teje pobudki ofiarowaa

cesorom krwi jego

dugów

i

Chmielnickie

**).

uchway od rozgonych na cay wdzicznoci", jakie powpisywa do ksigi te

Prot. Delegac. Zagajenie

I,

sesye 30

i

47; zagajenie VI, se-

sya 7-ma.

"i (str.

127;

likwidacyi

Vol. Leg. VIII, fol tit.

Wdziczno

dugów

Rzpltej.

138

88)

(str.

N. królowi

i

fol.

tit.

fol. 209 Komisya do

Intraty królewskie,

165,

str.

105,

tit.

58 praw kaza bezecny Poniski „na zawdziczenie swojej ku ojczynie przychylnoci"? Co do motywów, nie widzimy adnej rónic) a co do rozmiarów lupie/twa, Stanisaw August znacznie Poniskiego przewyszy. Bo ten ostatni wycisn ze skarbu okoo 300.000 zp. a zarazem z poyczk genue7

,

sk

pensy

i

sy

za

jego

zip.;

z kasy

zgarn okoo

ambasadorskiej

400.000-czna gratyfikacya

i

2,400.000.

100-tysiczna pen-

ze skarbu koronnego pozostay tylko na papierze, bo

mu

Z tablicy 175 przekonamy si, e ogó rozdarowanych przez Delegacy kapitaów wynosi tylko 3,290.000 zp. a cae brzemi roczne zwalonych na kraj opat nie dosigao miliona zp. Tymczasem Stanisaw cakowit prawie sum swoj wybra póniej jeszcze po nowe dary siga. eby oceni wedle susznoci cae zuchwalstwo

je

sejm ±716 roku, skasowa.

i

da

zwamy, i podawa

jego,

wyszej, ni przecitna lecia (Tab.

134);

rozbiorem wicej,

e

dochody

swoje

w

cyfrze

z pierwszego, najpomylniejszego trzy-

pobiera

chcia

ni mia

z

uszczuplonego

kraju

dawniej ze wszystkich ziem Rzpltej;

e

niepraktykowanym w Polsce przykadem zwala to brzena skarb narodowy nader ubogi; narzuca temu skarbowi swoje dugi, kiedy od Rzpltej otrzyma przy obiorze

e

mi

czyste intraty;

tyle,

ile

e

Bo starostwa

nomie.

w

nadto

te

byy szacowane kade

na 12.000 dukatów (216.000 zp.)

cya

w

roku 1790

datku ofiary,

wzi

czterech starostwach

przez Austy, Prusy

czyniy zabrane

wykazaa

w

intraty,

i

rocznie

eko-

przynajmniej

a cilejsza lustra-

dobrach Biaocerkiewskich po-

pobieranego z samych tylko pewnych

dochodów 154.990 zp.

prawie

Rosy

(na

dwie

raty),

staych

i

a zatem do-

30 grosza) wynosi musiay przynajmniej 516.633 zp. rocznie, w roku za 1792 Sotyk, pose krakowski, szacowa warto tego starostwa podug wycignitej intraty na 8 milionów, a przez licytacy spodziewa si sprzechody (przy

day

stopie

za 24 milony

*)

sesya 529

Prot.

*).

Ekonom.

z dnia 20/4

1792

(A/28), str. r.,

str.

123.

35— 37, G a z. Nar. Pose sejmu

y

Obca

wielkiego (anonym)

59 Stanisaw August nie zatrzyma tych starostw, owszem rozda je natychmiast blizkim serca osobom: Chmielnickie synowcowi Józefowi, Kaniów Bohusaw drugiemu synowcowi swemu Stanisawowi Poniatowskiemu, Biaa Cerkiew za dostaa si Branickiemu (czy Braneckiemu- Ksaweremu wraz z buaw hetmask. Ju w roku 1768 otrzyma Branicki pikne dobra niegdy Wyhowskiego, Lubomi obarczy skarb dugoletni opat doywocia posesorce tych dóbr wojewodzii

i

si ju mawysokim dostojnikiem w Rzpltej. Tym sposobem hojnie wypaci si przyjacielowi swemu Stanisaw August za przysugi lat modzieczych, za pomoc przed elekcy w po-

nie Rzewuskiej (po 70.000 zp. rocznie): teraz sta

gnatem

i

konaniu

hetmaskiej

partyi

Jana Klemensa Branickiego

regimentarstwo podczas konfederacyi Barskiej:

nimy

ale

my

i

za

powin-

najciszych win kreowanie tego nowego nigdy nic poytecznego nie uczyni, a do upadku przykada si w wielkiej mierze, jako przywódzca stronnictw, jako zy urzdnik, nareszcie jako jeden z trzech naczelników i twórców Targowicy. zaliczy

magnata,

co

Na tem

do

jeszcze nie koniec.

wycigny

go

kraju

dla

na jaw niektóre

ytkowi krewnych bez wiedzy skiej,

Rozprawy sejmu czteroletnieoperacye, wykonane ku posejmu,

moc wadzy

stosuneczków dyplomatycznych, lub intryg.

królew-

Brat Kazi-

mierz Poniatowski otrzyma ogromne starostwo Szadów, niby tytuem wynagrodzenia za awansowany w czasie zamie-

od

szek

dla

regimentu,

którego

by

szefem,

i

za utrat 16.000

dukatów rocznego dochodu w starostwie Spiskiem, zajtem przy pierwszym rozbiorze przez Austry. Tak si tómaczy sam Stanisaw August w izbie sejmowej w roku 1790. kiedy bya mowa o odbieraniu donatyw, albo pocigniciu donataryuszów do wyszego podatku. Nikt nie wytkn mu, zape-

szacowa

saw a str.

83.

dar

Branickiemu

A u g. P

o n

i

a

t.

na 20 milionów: Pamitniku z XVIII wieku.

uczyniony

w

Czasy Staniupaski tom

VII,

60

wne przez grzeczno, e kraj nie by obowizany tak dalece pieci caego rodu Poniatowskich, iby wynagradza mu Ale Kubli-

wszelkie szkody, jakie skutkiem rozbioru ponieli.

Xi

e

uwag,

cki zrobi

ex-podkomorzy pobiera wynagro-

dzenie za utracone intraty Spiskie ze skarbu cesarsko-austrya-

da

samemu

Król faktowi

ckiego.

e

sprostowanie,

nie zaprzeczy, takie tylko po-

„nie za Spiskie, ale za Stryjskie

ne bierze ze skarbu cesarskiego

owie". Potem znów posa bracawskiego,

i

to nie

pokazao si

e

w

caoci,

wyjanie

z

za szefostwo swoje

Xi

i

ale

za

in-

w

po-

Potockiego

ex-podko-

morzy dosta od jego stryja 16.000 czerw. z. (288.000 zp.). Potem znów Suchorzewski zauway brak „ekwiwalencyi" pomidzy wydatkiem na regiment, podanym w kwocie 700.000

cz

sprzedan którego siódma Syn podkomorzego, Stanisaw Poniatowski zarzuci temu rachunkowi przesad, przyzna jednak, e nie byo ekwiwalencyi, bo warto starostwa wynosia okoo 6-ciu milionów *). Wic ju chyba tylko od skpego

zp. a

bya

wartoci Szadowa,

za 1,800.000 zp.

Fryderyka ni

w

wet przy z

II

swych

wyebrali Poniatowscy pienidzy, nienasycezbytkowania i wesoego uywania na-

nie

dzach

nieszcz krajowych! Wspomnielimy wyej, jak pozycy wytwarza

wród

najstraszniejszch

Stanisawa Augusta

protekcyi

opata

wyniesiony

czerwiskiego

prymasa (tom

str.

I.

256).

brat

drugi

ostatecznie

Nie widzimy

sobie

jego Micha,

godno

na

wic adnej

przesa-

dy w licie Igelstroma, uspokaja Sieversa, oburzonego

kiedy ten podczas drugiego rozbioru

Kossakowskich: konfederacych

„Król

w

i

czasie

bezczeln chciwoci braci caa jego familia przy wszystkich swego panowania to samo czynili.

Zacza ona od zupienia hr. Briihla: brat królewski podkomorzy wzi Bruhlowi starostwo Spiskie ze 30.000 dukatów (540.000

zip.)

li rozdzielone

')

dochodu; inne starostwa zostay.

Dz. Cz.

S.

G.

W.

i

urzdy midzy

Przy pierwszym rozbiorze

sesya 253 z dnia 26,4

1790

r.

fami-

wzia

fa-

61

kade

milia cztery starostwa,

chodu"

najmniej

12.000 dukatów do-

z

*).

sposobem druga siostra królewska, Zamojska, zwana „Madame de Podolie" otrzymaa na w licie, pisanym Podolu starostwo Prosiatków; wiemy tylko, nazajutrz po podpisaniu abdykacji do Katarzyny, Stanisaw wiemy, kiedy

Nie

jakim

i

e

August prosi o pozostawienie tego starostwa

wstawienie si

i

rzdu pruskiego wzgldem innych dóbr Zamojskiej **). Nawet „pani krakowska" to jest Branicka, starsza siozacnoci, wzistra Stanisawa Augusta, chwalona z rozumu do

i

a

w

udzia

upieniu funduszów narodowych, nie poprzestajc

na pozostaych

jej

znaczone dla

mu

po

dostatkach.

niej

p.

da

i

byy wówczas

kon-

t.:

wzdrygn si te

Nie

bie pieniaczy

W skandalicznej

„Nagroda zasuonych" jest przestarostwo i lenictwo Bielskie ***).

1775

stytucyi z roku

Stanisaw August

stan w

od Poniskiego „Komisyi", jakich

licz-

setki

pominiciem sdownictwa zwyzagroonych pozwami w sprawach cywilnych. Król, za namow T3 zenhauza, windykowa do swoich ekonomij miasta Grodno i Brze, niedawno dekretem kanclerskim (w Asesoryi) ostatecznym uznane i potwierdzone w praw ach miast wolnych. Sprawa wygran

w

czajnego,

tworzone

celu

z

upienia

obywateli,

r

r

zostaa, a dekret

yczeniu

gwoli

w

dawniejszy,

ostatniej

instancyi

króla zosta obalony ****).

skarbu jego niewiele na

Na zakoczenie

zapad}-,

Zreszt dochody

zyskay.

tern

ustpu musimy wymieni jeszcze ale zapewne najhaniebniejsz pozycy: 6.000 dukatów wzitych przez Stani-

w

jedne,

sawa Augsta

**) str.

podczas akcyi rozbiorowej z kasy wspólnej 3ch

Pamit.

*)

tego

porównaniu z innemi najmniejsz,

Sieversa

3e-IIy.ie:

w\

r

d.

upaskiego

OaH. ABrycTt

bt>

str.

237.

TpojHl u JlnTBa Bt 1795

—

7,

102. ***)

****)

Pozna,

str.

Vol. Leg. VIII,

fol.

236,

(str.

Michaa Zaleskiego 51.

139).

Pamitniki wyd.

upask.

1879.

dworów,

wanie

utworzonej

sejmu delegacyjnego.

sanym przez wszystkich Rewitzkiego

i

trzech

Benoit; data nie jest

w kocu

sumka

w

przywódców

rachunku podpi-

ambasadorów: Stackelberga, wymieniona, tylko z brzmie-

domyla si mona, i

nia innych pozycyj

pacone

na przekupowanie

Figuruje ta

pienidze

te

byty

na pocztku 1773.

Stanisaw August zrozumia nareszcie moraln warto takiego postpku w roku 1794, gdy odczyta w gazetach warszawskich „extrakt z dowodów autentycznych regestrów moskiewskich na pensye brane od Moskwy". Pospieszy zaprzeczy, twierdzc, roku 1772

i

i

e

w aktach Kamery jego nie znaleziono nic podobnego, dwory zwróciy mu tylko remanenta dochodów z ekonomij

ze

Mohylewskiej, Malborskiej Zaprzeczenie

saw

*).

wcale, bo Stani-

nas

Kamera moga nie znaswych aktach adnej wzmianki, gdy w latach poprze-

August

le w

Samborskiej

przekonywa

nie

to

kama

i

niejednokrotnie, a

i

byy w rachunkach kram". .W tym samym

dnich datki rosyjskie

nie

„Jaki pan, taki

jej

zaznaczone.

,,excrakcie''

jest

umieszczony przyboczny sekretarz Stanisawa Augusta, uywany do poufnych zlece podobno przywizany do niego i

ubogi protestant Friese.

ambasadorów dziennik

w

rónych

czasach".

Ten za 100 dukatów przepisywa dla sejmowy „i inne papiery z archiwów

W

samym

gabinecie królewskim istnia

„kana" przez który ambasadorowie rosyjscy np. Saldem dosi o tajemnej korespondencyi Stanisawa Augu sta **). otoCzy tym „kanaem" by Fryz? nie wiemy.

wiadywali

W

*) Dowody czyli rachunki autentyczne byy znalezione w paacu ambasady rosyjskiej dnia 19 kwietnia 1794 roku po wypdzeniu Igelstroma z Warszawy; ukazay si najprzód w Gazecie Wol. Warsz. w Nr, 36, przerwane w nastpnym numerze z rozporzdzenia wadzy, byy nastpnie

w G a z. Rzd w Nr. 52 z dnia 23 8; zaprzeczenie Stanisawa Augusta znajduje si w Nr. 54 z dnia 27 8 na str. 217. Znajdujemy jeszcze wzmiank u Ferranda (Hist. de trois demembr. 1820, II, 274, powtórzone

e w

doczy

roku 1773 Panin

jeszcze 150.000 rubli **)

Co.iOBbeB-b,

w 1.

trzech cit.

do

noty 50.000 rubli

dla króla

ratach za rzeczy znalezione

XXVIII,

str.

301.

w

i

obieca

ekonomiach.

63

znajdowa si

czeniu królewskiem

który

w

trafi

przysig faszywie na sejmie

wa

wooszyn Boskamp, Raczyski,

taki

czteroletnim,

e

bra

nie

co

rosyj-

odegra przy drugim rozbiomóg si te nadai t. Zreszt p. który z kancelistów, a moe i kamerdjmerów. Haniebnie tedy zachowywa si Stanisaw August podrol

pienidzy, co fataln

skich rze,

taki np.

roku 1794 na szubienic,

do podobnych usug

Przechwala si w listach do pani 30tu senatorami opiera si do posami ostatecznoci wyznaczeniu delegacyi (w dniu 14 maja 1773), go przegosowano wikszoci piciu kresek; miao to suludzie uczciwi i odwaza dowód cudzoziemcom, „e ni w tym kraju, poniewa prawie poowa sejmu opara si zlotu przemocy ich" *) to jest mocarstw rozbiorowych. Ale nikt zapewne nie zalicza do tych ludzi „uczciwych i odwaczas pierwszego rozbioru.

e

Geoffrin,

z 50ciu

i

e

y

s

i

nych" samego Stanisawa Augusta, jeli wiedzia chociab}^ czstk przytoczonych powyej faktów. cudzoziemcy, pani i

I

nie mogli

Geoffrin

dnym

wasnym

przyzna uczciwoci

dowanych

w

,

parku Ujazdowskim".

pakali po dworach

czasie

i

Uczciwi ludzie

dworkach wiejskich

suchali wieci o orgiach, wyprawianych przez

ców

w

je-

ywicej

a w drugim 100.000 obcego onierza adnych mieszkaniach odnowionych lub zbu-

kosztem

o wielu „bardzo

w

który

królowi,

pisa jeremiady o wyniszczeniu Polski,

licie

w owym ze

i

zgroz

kup potpie-

Warszawie.

62.

Z okresu drugiego doszy nas

chunki Kamery królewskiej,

nie kompletne ra-

brak mianowicie z

lat

pocztko-

wych do roku 1780. Pomimo to o dochodach tworzymy sobie dosy jasne wyobraenie z rachunków i rozpraw sejmowych, gdy Stanisaw August mia ju list cywiln znaczne i

fundusze czerpa ze skarbu Rzpltej.

Sejm skonfederowany roku 1776 pokasowa sznych

*)

ustaw

Delegacyi,

Correspondance

inedite:

zniós

wszystkie

M o u y,

str.

448.

duo

niemal

grze-

upiezkie

64

beli

zmniejszy wydatki skarbowe prawie o poow; list cywiln królewsk, wpisujc do Taexpensy czyli budetu koronnego dla króla tylko 2,666,666

zip.

i

„nadgrody"

obci te

i

znacznie

a litewskiego

20,

gr.

saw

August

bów

Rzpltej 4,000.000 zp.

mia pobiera

Wystpi branej

bór ten

Tym

poow. i

w

pobiera

sposobem z

istocie

on jednak z pretensy o dopacenie

Stani-

obu skar-

mu

niedo-

kwoty za czas ubiegy podug dawnej normy (niedowynosi 2,405.952 zp. oraz o przyznane mu 7 milioa wypacone mu zaledwo w jednej Wprowadziwszy jeszcze par innych kom-

nów na opat dugów, dwudziestej czci. binacyj, obliczy

niewa

skarby

ca

swoj naleno na 9 milionów zip. Rzpltej nie byy w monoci tak wielkiej

Posu-

opaci, przeto zapada konstytucya, upowaniajca do zacignienia dugu za granic na t cakowit sum z ubezpieczeniem takowego na ekonomiach litewskich: Brzeskiej, Gro-

my

dzieskiej, Kobryskiej, Olickiej

i

Szawelskiej

*).

Przed kocem tego sejmu, marszaek koronny nadworny Rzewuski, wezwany przez króla do znegocyowania poykredyt znalaz „z t jedynie kondycy, aby czki, doniós, zabezpieczenie Stanów Rzpltej wzmocnione zostao pork N. Imperatorowej Rosyjskiej". Uda si wic do tej monarchini odebra pork na 500.000 czer. z. Jako zoy akt gwa-

e

i

podpisany

rancyi,

Panina

i

tym

zp.

Pewny

odtrciwszy

tewskich,

w

przez Katarzyn,

Ostermana.

akcie

i

kontrasygnowany

przez

czysty dochód z ekonomij

podany na 63.000

ekonomiczne,

expensa

wszelkie

czer.

czyli

z.,

li-

jest

na 1,134.000

**).

Bya

to

ju

IV poyczka zagraniczna

obostrzona warunkiem,

•)

**)

"")

Vol. Leg. VIII,

e

fol.

***),

holenderska,

bankierowie po pierwszem uchybie-

891—3,

str.

550—2).

Dyaryusz 1776, str. 410 411. Kto wie? Moe V-ta, bo Stanisaw i

August prosi

Katarzyn o zarczenie dla banku Wrocawskiego. XXIX. str. 234.

Co.ioui»en

i>:

w

roku 1776

Hct. Poccia

65

obejm zastawne ekonomie litewskie. Lecz skrupulatnie, ponieamortyzacya odbywaa si prawidowo wa skarby Rzpltej opacay stale po 900.000 zp. rocznie, jak niu raty pórocznej

i

w

si przekonamy

swoim

czasie

rachunków sejmowych,

z

mianowicie 1,200.000 ze skarbu koronnego tewskiego

w kadem

Dochód wic

wa je

z ekonomi]

po 600.000 z

li

by wpy-

litewskich powinien

do kasy królewskiej bez adnego

Stanisaw August

i

dwuleciu.

w dzieraw

uszczerbku.

Wypuci

Antoniemu Tyzenhauzowi

podskarbiemu nadwornemu litewskiemu, który

mia zwiksza

intrat przez ulepszenia gospodarcze, windykowanie od ssia-

dujcej

szlacht}'

uytków lenych, nie Tatarów gruntów zakadanie fabryk. Tyzenhauz cieszy si ask znacznemi pienidzmi

i

i

susznie

przywaszczonych,

obraca

w

pask,

dopóki nie

istocie

i

i

zagmatwa

interesów do tego stopnia,

e

zabrako w kasie raty pórocznej na dug holenderski. Sprat rozpoznamy obszerniej w dziejach Komisyi Skarbowej Litewskiej (§ 89); tu zanotujemy tylko, pocigna ona w r.

w

e

1780 dymisy Tyzenhauza

i

odebranie

mu dzierawy

zobowiza si grub sum 40.000

marszaka nadwornego Rzewuskiego,

który

paci

o

czynsz

wikszy od poprzedniego

na rzecz

ta przesza na synowca Stanisawa Poniatowskiego, który zarabia na Zubow, minister niej podobno po 900.000 zp. rocznie *). rosyjski póniejszy posiadacz ekonomii Szawelskiej (po ostaekomie tnim rozbiorze z daru Katarzyny II), mniema, przynosiyby wikszy dochód „gdyby byy dobrze rzdzone". na tak Czyniy one wtedy przecie okoo 3-ch milionów sum obliczaa intrat z nich delegacya sejmowa w r. 179ó*~

dukatów. Po trzech latach dzierawa królewskiego

i

e i

.

Tyzenhauz paci

mniej,

ale

zawsze

nie

móg zej

niej za-

*) Tak pisze Sievers z dodatkiem: „suma troch za gruba r.a dzierawc" (Pamit. wyd. upaskiego V, str. 81). **) Protokó Czynnoci Delegacyi do uoenia Tabelii wydatków

Listy Cywilnej

str.

Wewntrzne

22, (druk z roku dzieje Polski

1793

Korzona.

—

1.

T. 111.

5

66 gwarantowanego minimum dochodów pewnych staych; bioku kocowi swego zarzdu pagrafowie jego utrzymuj, i

e

ci

okoo

2-ch milionów.

W

w

caoci jedna tylko ekonomia Wielkorzdów krakowskich wiksze czci odeszy do Austryi, przeto z niemonoci do-

w

Koronnej resztek

roku

byo zalecone Komisyi Skarbowej 1776 dokona sprzeday lub zamiany tych

na

rok,

popraw

na

expens

rozkazami

J.

gruntowa

K.

W

ca

(str.

czyst intrat a nawet

555).

pienidzy

w

póka L, Fontan dnia

VII,

przez administratora

Bilans percepty y Expensy dwie kolumn) przytoczymy.

10 do 14,000,

deficyt **).

Archiwum Jabonn}', szafa

uoony

jest

etc.)

ra-

ekonomiki, a szczególnie expens „za

899

Vol. Leg. VIII, f

**)

z podatkami

Moci" zabieray

sprowadzay czasem spory

*)

albowiem

wzmiankuj o nich w perwynosi od 57 do 109 ty-

brutto z Kozienic

expens

nastpio,

nie

lOgo dziesiciolecia

i

Dochód

cepcie.

zapewne

jednak

co

*),

chunki z 9go

nea

i

zagospodarowania

brego

ale

za

Sandomierskiej

Kozienicka,

sicy

pozostaa

Koronie

Ekonomii

Nr.

480 Miscella-

31 czerwca 1793

Kozienickiej,

której

z

r

Prowentu

z

Expens gruntowa

Ekonomii

podatkami

z

12.395

1785

14.037

11.617

11,536 lu.035

15.364 13.988 14.033 13.489

Suma

714.838

za

expensy

Po odjciu rozkazami rej

suma

1791

ci z

J.

K. Mci formuje

ze wszystkich lat

— 1792

(szafa IV,

lit.

(mylna zam. 691.819)

na

popraw

116.497

ekonomiki,

si staa rubryka

,,expens

oraz

expensy za

nad percept", któ-

w ksidze kasowej z roku pod dniem 25 czerwca Karski opa-

wynosi 97.583 zp.; F. Nr.

196)

dzierawy Ekonomii Sandomierskiej rat póroczn 16.000

i

t.

d.

67

i

Znaczne koszta poszy na urzdzenie fabryki broni pobudowanie domów mieszkalnych dla sprowadzonych z za-

miastach, otaczay

tyme

blowany,

sztowne

w

bo

król

potnych

zjeda

zimow

cala

w zbiór

rzadkie futra,

i

wysokich, o

i

sta-

oknach.

palc królewski niezbyt bogato ume-

stal

lecz zaopatrzony

piwnic,

ków

rynku

najcelniejszych

karczmy, przez architekta Kublickiego

wiane, o izbach obszernych

Przy

w

Rynek ogromny, jakby

granicy runikarzy.

najprzedniejszej broni

w

tu

w

garderob,

owy

zimie na

ko-

obfit

i

jeleni

dzi-

i

*).

Oprócz pensyi ze skarbu publicznego

cz

nomij sza na rzecz króla 3-cia

w

lonego

w

roku 1775

cyfrach

ca

i

dochodów

z eko-

generalnego, uchwa-

niestaych,

znacznych,

ale

bowiem przypadao po 360, czasem po 500.000 **), z Korony okoo 800 wicej tysicy zip. Poczta, port gdaski, skady solne, a po czci fabryki czyniy pewien dochód nie do pogardzenia. Xa ogól przeto Stanisaw August z Litwy

i

i

po a

1776

roku

wic

kraju

miewa

dla

interesa

adnego

poniós

nie

pewnoci okoo

tak swoje

potrafi!

uciliwszym

z

narodu,

czerpan ze skarbów

Rzpltej,

starcza}' na utrzymanie

i

urzdzi,

uszczerbku;

e

6 milionów

wiksza czyli z

za

o tyle

cz

zip.,

na rozbiorze

bya

podatków, które nie wy-

naleyte rozwinicie instytucyj

i

si

stal

dochodu

pa-

stwowych.

W

9

tern

dziesicioleciu

dochody królewskie wzrastay

zarzd wszelkich funduszów i utrzymywanie kasy przeszo do Komisy i Ekonomicznej Skarbu JK. Mci. Komisya ta zostaa ustanowion szczególnie od roku

stale,

*J str.

231.

Niemcewicz: Zrabowany paac

Tytow uskara si, kamerdynera

tabela.

mu

królewskiego.

Dembowski w **)

e

1784. kiedy

Pamitnik czasów moich. Pary 1848, Martinet,

w

1794 roku przez Rosyan;

pewien pókownik

przypad}' tylko adamaszkowe firanki

Wygld

miasta

w

1803

roku

opisa

Pamitniku, Ateneum 1882 roku. Kwiecie

Niej rachunki skarbu W. X.

Lit.

Dyaryusz

str.

1784,

z

óka Leon

105. str.

280

68

ju dnia 11 maja 1781 roku reskryptem, który wkada na ni obowizek zawierania wszelkich kontraktów, puszczania zawiadywania

arend,

przyjmowania

dochodami,

wszelkiemi

sdzenia skarg na dzierawców, sprawdzania kwitowania kontrybuentów. Drugim reskryptem

od poddanych

i

rachunków z tego roku zniesiono pensye rónym osobom dotychczas nad tabele ju uoone pacone; owiadczono uroczycie, (budet) król pod adnym pozorem nie pozwoli sobie wikszych wydatków, e asygnacyj, skryptów, zobowiza si podpisywa nie chce, pod jakimkolwiek tytuem wydawa i

e

i

ale je z

góry poczytuje za faszywe,

Komisya skadaa si

majestatowi.

koniuszy w.

Adam

kor.,

uwaczajce

podstpne,

czonków:

z 6ciu

Cieciszowski pisarz w. kor.,

Kicia

Antoni

Dziekoski stranik, póniej podskarbi nadworny lit., MokroMicha Mninowski jenera, Szymanowski poeta szambelan szech póniejszy marszaek w. kor., oeniony z siostrzenic i

królewsk, prezydujcy w pocztkach; z czasem prezydencya przesza na Kickiego. Zachowane dotychczas protokóy dzienrachunki roczne wiadcz, Komisya penych posiedze wietne czynno porzdnie starannie, osigaa nia i rezultaty; lecz Stanisaw August swych uroczystych deklaraprowapo za jej plecami na wasn cyj nie dotrzyma

e

i

sw

e

rk

i

dzi zwyke swoje zatwierdzony dnia

gospodarstwo

utracyuszowskie 16

6,203.000 zp. na rok, lecz zaraz potem ciu

okazaa si gruba prze wyka

Oba

*)

wtórzone przez

Augusta

Grube

J.

w Gazecie

któr Kamera

rozchodzie,

Wars/.. 1781 roku,

Bartoszewicza w

(Dziea, wyda

pierwszem dwule-

rozprawie:

**)

Kazimierz Bartoszewicz 1880,

szczególnie z roku 1794

Sumaryusz

król",

w za

stay

czyli

w

Arch.

Expens

Archiwum Jabonny,

i

69 po-

króla Stan.

tom

I,

si

w

str.

17.'

.

Jabonnie;

G. Koron.

roczny

szafa VII,

s

43

Nr.

O dochodach

ksigi Protokóów Komisyi Ekonomicznej znajduj

lune pisma, August

reskrypty

w

w

Etat,

*).

obejmowa

**)

roku

1781

sierpnia

z Nr.

podpisem 480,

„Stanisaw

Miscellanea

nr.

wzite z papierów Piusa Kiciskiego szefa gabinetu, stanowicych wasno prywatn. 134. Rachunki

niniejsze (T.

142)

69

w

sprawozdaniu swojem wyranie uwydatnia. Notujemy wa-

niejsze pozycye, opuszczajc grosze

Tab.

i

denary.

142.

Rachunki Kasy JKM. Generalnej dwuletnie a

1

1781

aug.

ad ultimam

Julii

wyjtek).

1783

Expens dwule- iExpens\v dwóch tni

podu?

1.

2.

Do szkatuy Najj. Pana Na fundusz umarzajcy dugi

3.

„

4.

„

5.

„

1,250.506 2,622.653 1,000 000 395.381

....

prowizye

puk jeden 'Azulewicza) wraz z Eskort ministrów u dworów zagranicznych .

militaria

Gabinet

J.

Mci

K.

28.

„

29.

„

manufaktury Grodzieskie artystów i malarni

„

Mennic

30.

„

.

.

.

.

dujemy znacznie

wiksz sum w

nie dostrzegamy

w

niej

ani

nego

my

Rozchód

etatu,

ale nie

rekapitulacye

grosze

*)

i

denary

145.667 81.058 539.477 1,455.892 1,639.417

37.800

w

roku 1787

16,107.545

—8

znaj-

pobranych dochodach, lubo

przekroczy granice zatwierdzo-

przewyszy

przecie dochodu.

rachunków rocznych

kasy,

Przytacza-

odrzucajc

*).

Jabonna, szafa

chunków Kasy JKM

26.595 343.056

opaty ze skarbu Litewskiego, ani si mieszcz w intratach sto-

znacznie

z

343.056

moe

cel litewskich (te ostatnie

owych).

38.938 383.789

12.405,907

niniejszego okresu

1,196.506 5,526.143 986.027

40.032 382.289

700.000

Suma

Ku kocowi

actu

uczyniony

395.124 210.418

145.667 95.472 539.477 1,469.894

.

leciech

200.000

....

Departament Górniczy. 32. Familia J. K. Mci 33. Pensye 34. Expens extraordynar., nieprzewidziany i na budowle tudzie z podanych sum przez J. W. Rzewuskiego 31.

Kta-

uoony

tu

Glnej

IV,

póka

1787

F, plika Nr.

— 1791.

199

p.

tyt: Duplicat Ra-

70 Tab. 143. Duplicat

Rachunków kasy

JK. Mci Gcneralney, a

ad ultimam Februarii

R

a)

e

kap

t

i

u

1

a cy a

!

martii

1787

1788,

Percepty.

Z remanentu.

3.

Z naleytoci corocznej... ze Skarbu Rzp. Koronnego. Z tego Skarbu Koronnego ex Subsidio Charitativo Z dochodu cel JK. Mci koronnych

4.

Z dóbr JK. Mci stoowych

5.

Z dochodu poczt JK. Mci Z najmu skadów JK. Mci solnych Z manipulacyi Tabacznej (vacat).

1.

2.

6. 7.

8.

9. 10.

11. 12. 13.

14.

w

2.841

83.800 289.627

200.000

Z intrat JK. Mci stoowych w W. X. Lit Za remanenta ekonomiczne fabryczne Litewskie Z dochodu portu Gdaskiego Z dzierawy Manufaktur JK. Mci Grodzieskich. Z dóbr JK. Mci dziedzicznych Dochód ze Skarbu Rzp. Koronnego na reparacy Zamku. Z extraordynaryjnej percepty i

kap

Re

b)

i

tu

1

acy

1.

Do szkatu}' Najjaniejszego Pana

2.

Familii JK.

3.

Stó, kredens, cukiernia

4.

Drzewo do opau

5.

wiece woskowe

6.

Sprawunki stajenne

7.

Fura

8.

Sprawunki

9.

Podatki publiczne

11.

507.046

Koronie

.

.

.

.

.

.

Suma.

10.

3,211 583

.

.

a

.

2,238.932

432.000 89.047 14.541

3.490

16.784 7,909.695

Ex pensy. 847.170

Mci

290.138 i

piwnica

469.243

pochodnie

i

40.000 45.983 92.025 86.541

liberyi i

najem

domów

52.107

Departament Gospodarski Zamku

151.471

Expens extraordynaryjna

Kamera

Moci Moci inclusive Szambelanów

12.

Dwór

14.

Adjutantom JK. Mci

15.

Gabinet JK. Mci

Ki.

Kancelarya JK. Mci

J.

1,093.3S4

114.078

Kr.

J.

K.

i

Kamer- Jun420.566

krów i

Buczucznym

36.298 127.993

Wojskowa

25.4-15

1

17.

Biblioteka JK. Mci

18.

Oficyalistom

19.

Puk

20.

Ministrom

i

JK. Mci

i

46.300

ludziom stajennym

55.395

....

197.690

Eskorta

rezydentom JK. Mci

i

u dworów za-

Rzpltej

i

113.220

granicznych 21.

Na korpus Kadetów

22.

Militaria

23.

Xa mennic

24.

Departament Górniczy

25.

Pensye

26.

Na Na Na Na Na

27.

28. 29.

30.

33.466

• .

.

.

.

JK. Mci.

42.437

zasuonym

160.560

pensyonowanych pensye ubogim

491.793

prowizye

674.372

25.692

opaty roczne bez obowizku spacenia kapitaów.

43.150

.

1,981.161

umorzenie kapitaów i

Wyrównywajca zupenie

Zdawaoby by

100.000

si.

e

przy takim

ju czu si zadowolonym,

dwakro,

a fundusz

równaniu z etatem. funduszu (dzia

II),

stanie

7.909.695

suma.

percepcie

funduszów

mona

zwikszya si

kiedy szkatua

extraordynaryjny blizko trzy razy

Przegldajc rachunek szczegóowy opacone Ryxowi na

znajdujemy:

w

po-

z tego

utrzy-

manie baletu teatru (po 7.500 zp. miesicznie) 90.000 rocznie, na posag tancerki Piekarskiej „z wyranej woli X. Pana" 1.000 zp., gratyfikacyi Tgoborskiemu „z wyranej woli N. Pana" 1.800 zp.. nadto pod d. 18 wrzenia 1787, „do szkatuy Paskiej na wiadomy interes N. Panu" 2.000 dukatów, pod d. 10 listopada do rk N. Pana w gotowinie i

i

oddane

na

expens

podróy

JP.

Littlepage

do

Parya 300

dukatów.

Majc opacone wszystkie koszta stou, garderoby, stajni suby, mieszkanie nawet dla rónych faworytów rezydentów lub rezydentek, majc przeszo 600.000 na pensye do rozdania, chocia te byy reskryptem zniesione, dostajc okoo i

2,000.000 zp. na szalunek

hojnoci

i

fantazji

paskiej,

mo-

nie zadawa faszu robi kasyerowi, który w swoim bilansie doprowadzi expens do równowagi z percept. Tymczasem dugi znajdoway si, jak odbijay si w ragrzyby po deszczu, wzrastay nieustannie

naby

przynajmniej

dugów

nie

i

i

chunkach Komisyi Ekonomicznej, na wzrocie trzech ostatnich zbiorowiskiem 30 tym. ródem dziaów expensy 28, 29 tych dugów bya zawsze szkatua, czyli wydatki osobiste królewskie. Stanisaw August zapisywa je nawet, sprawiajc i

kady

sobie na

i

oddzieln ksig,

rok

odczytywa

sumy niema

w

Pierwsze karty

jednej.

ani

wiemy

nie

ogól?

bo

tych ksigach

s

przeznaczone na pozycye dochodowe (Recette);

zwykle pobrana

figuruje

tylko czy

kiedykolwiek

po zapisaniu, czy oblicza

otó na

czele

ni

idzie

kasy suma etatowa, a za

z

szereg pozycyj „empruntc", z nazwiskiem bankierów,

ju dugi

t. d. *). zakonników, cudzoziemców, szlachty, ydów Z pozycyj wydatkowych przygodnych do najgrubszych i

nale

koszta podejmowania

W.

Xcia rosyjskiego

Pawa

z

on

podczas przejazdu przez Polsk za granic incognito pod przybranem nazwiskiem hrabiego du Nord w r. 1781; te

wydatków Stanisawa Augusta na podró do Winiowca, wyniosy 632.013 zp. **). Podró liczc osobistych

koszta, nie

Tak

np.

zylego Wielkiego,

w

roku 1777 poyczono 100.000

które

30 czerwca 1781 roku

Poniskiego, cie

miay te

by

opaty miesiczne ustay;

mia podug dwóch

zlo.

ze

Zakonu

zwracane miesicznemi ratami;

kart królewskich

w

(w roku 1781) 5.097 dukatów (Archiwum

nr.

.

Ba-

od dnia

Tomatis, przyjaciel

naleno w Jabonnie,

duej kwo-

szafa VII Nr.

480 Miscellanea). Nota wiele przejazd W. Kiztwa rosyjskich przez kraj Polski kosztowa móg Archiwum w Jabonnie, szafa VII, Nr. 480 Miscellanea). Na podró do Winiowca in 7bri et 8bri 180.000

1781 roku

Pocztamtowi Warszawskiemu za konie

Tepperowi a) b)

i

.

78.693

f.

gr.

12 d. 9

gr.

12 d. 9

Blankowi za prezenta:

88.740) do Winiowca wzite 9.900/ za 5 piercieni brylantowych

Komarzewski G. M.

expensowa

na

po-

dróe swoje

Tene odebra

98.640

62.280

na powrót

W. Xistwa.

Expens na fajerwerk jeszcze

.

198.000

nie podany,

14.400

plus minus In

suma

fi.

.

.

632.013

Teatr dworski

w

Pom

(Podug obrazu

I

Do

linczami lira

w

Dymitrowicza).

str.

71,

azienkach.

t.

III.

73

Niewiea w odwiedziny Karola Radziwia musiaa kosztowa te sporo, a w r. 1787 podró do do Grodna na sejm

Kaniowa

do

i

si

widzenia

dla

do 6 milionów

pochona

Katarzyn,

z

podobno

*).

wasnych przejmowa Stanisaw August dugi ulubieców swoich np. w r. 1781 Byszewskiego adiutanta 502 dukaty, Trembeckiego szambelana 2.450 dukatów (44.100 zp.); Triblemu za obrazy naleao si dukatów 700;. Oprócz

cudze,

zakoczya si

spata nie

jeszcze

w

r.

1784**).

Komisya Ekonomiczna zawsze dosy nieobliczania budespodzianek, które wszelkie przewidywania towe wywróci mogy, a kunszt po) czania pienidzy by

Miaa wic

i

r

dla ubiegajcych si o ask Króla Blanka: poyczki Teppera wystarczay awanse

niezbdnym tkiem

czn

roku

od Ouiryna Wilhelma van Hoorn na

wic

holenderskich, a

105

kursie d.

1

now poyczk

odkrywamy ju

1782

przeszo

3

miliony

sum

Nie

Imci.

i

i

pocz-

z

zagrani-

1.000.000

zp.

na

5"

'„

fi.

po

zacz od Gdy wic w

stywrów za dukata; spata miaa si

marca 1782

1784 poprzedni

r.

w

dug

ratach pórocznych***).

holenderski (IV)

by

r.

blizkim umorzenia r

Grodzieskim przez usta Naruwystpi z nowem daniem ne rex egeat wyjedna konstytucy o dalsze pacenie 900.000 zp. ze skarbów Rzpltej. do przedostatniego kwartau I pacono w istocie r. 1792 przez lat 17 bez przemy; a nadto zapacono 1,200.000 Stanisaw August na sejmie

szewicza

i

a

s

u b

s

i

d

i

u

m

c

h a

r

i

t

a

t

tym sposobem oba skarby cywilnej

*)

**)

i

v u

m w

Rzpltej

r.

1794

—5

do

powan sum.

Jul.

Bartoszewicz:

1.

c.

Arch. Jabonny, Miscellanea

Tame.

str.

w

1

marca;

dopaciy królowi do

174. szafie VII, Nr. 480.

listy

144.

Nr. 16,500.000

na

zp.

dugi,

zaoenia nowej seryi: poyczka zagraniczna u Hope'go. Ku kocowi okresu, w chwili zebrania si sejmu czteroletniego, skarb JK. Mci by obarczony znowu brzemieniem okoo 13 milionów *). do

co nie przeszkodzio utracyuszowi

w

znegocyowana zostaa VI

1786

r.

Bya

przecie

Rzplt na rzecz

w

i

korzy jaka

tronu:

obec zagranicy, nie

z ofiar, ponoszonych przez Stanisaw August czu si niezalenym „abuda" podobno ebraczych datków

a gdybmy uwierzy mogli sam nawet paci mu znaczn pensy **). Rozpiera si wprawdzie Stackelberg na komnatach zamkowych, narzuca swoich protegowanych na wakanse, wdawa si w sprawy sdowe, postpowa, mówic sowami Fryderyka II, jak prokonsul rzymski, ale to byo ju nastpstwem nieuchronnem gwarancyi, a poniekd dawao si tómaczy polityczne-

u posa rosjjskiego Stackelberga,

Ferrand'owi,

mi przekonaniami Stanisawa Augusta co do stosunków Polski z Rosy. Pomimo to nie pozwoli on na wj-danie Kamieca Rosyanom w r. 1777. nakazane ju przez Departament Wojskowy,

O

zdoby

i

si

dyzunickiego

biskupa

zupenej

na

postaw Sadkowkiego (I,

energiczniejsz

Wiktora

wszake niezalenoci

znanym jego

charakterze,

moralnej

oczy wicie

nie

i

w

sprawie

str.

206).

materyalnej, przy

moe by mowy: w Kaniowie zmie-

w memoryale dorczonym Katarzynie II rza wprost do takiego celu, by Rzplta staa si „prowincy" pastwa Rosyjskiego, a prowadzc potem ukad}' o alians

Rachunki sejmowe niej

*) nie,

IV,

E.

X.

Kalinka: Sejm

i

ksiga Kasy JKM.

czteroletni

II,

25

(Lwów

Nr.

193

w

Jabon-

1881).

Ferrand: Hist. des Trois demembrements Paris 1820; II, 44. król paci Stackelbergowi po 72.000 dukatów rocznie; suma ta wydaje si nam niemoliwie wielk; chyba moe 72.000 zp. **)

powiada,

e

/

z

Rosy

w

udzia

i

wojnie

oy

,

przepomnia o

nie

tureckiej,

daniu „osobnego zasiku od Imperatorowej"

o

*).

Stanisaw August na sprawy publiczne .z czego zawsze robi parad. Najwicej na korpus Kadetów po 100.000 zp. rocznie; na kancelary Wojskow i militaria bibliotek mao. znacznie mniej ni na teatr, baletniczki nieco

i

(a militaria to

znaczy

tylko

cych na subie

przy

zydentów przy

dworach

przesyali

drobne

i

dla oficerów

„trakty er"

królu);

dodawa co na bo

zaatwiali,

re-

i

mu nowiny adne powane

którzy

zagranicznych,

zlecenia

zostaj-

ministrów

toczyy si w cigu okresu. Najwawsza korespondencya toczya si z Rzymem pomidzy Ghigiottfm Anticfm. Ten ostatni przysugiwa si w r. 1787 projektem krucyaty t. j. jakiego podatku, który monab} wyjedna u papiea na zasilenie kasy królewskiej **). Ale gdy w r. 1787 kompania pruska wzia w dzieraw saliny Wielickie podnio-

ukady

nie

i

T

i

sa cen

minister polski Corticelli nie doniós o tern z Wiednia:

soli,

oskarono go za to na sejmie, zarzucano te cesarskiej „z ambon ogoszonej" ***).

Sievers:

*)

X.

rzyny).

Coup

d'oeil

1787,

e

etc.

Sejm 250.

str.

czteroletni

Kiciski

wnij

„Imperatorowa chce

królewsk

dla zabezpieczenia

ju zoonych

2

upaskiego

Pamitniki wyd.

Kalinka:

55

I,

32

V,

(Koresp.\

do

pisze

staroci

i

i

raport do Kata-

Komarze wski:

(1880).

po przyjacielsku

mu wygodnej

pobieranie pensyi

Badeniego

3 3

w domow sytuac\ na t pomoc ma by T

rublów".

mil.

róne praata Ghigiotti od wielu osób w Arch. Jabonny szafa VII, póka 2, tam si znajduje te Progetto delia Crociata mandato dal marchese Antici nel 1779, sprawa rozwodowa hr. Prot-Potockiej, listy **)

Listy

Xcia biskupa warmiskiego do Rzymu, Etat de que,

de

sommes

Pologne

Napolitaines

***) str.

les princes

et

79).

Gos

maison

la

la

mestion entre

de Conde

par

la

Republi-

rapport aux

etc.

Ign.

Dawniej,

de

Krzuckiego na

sesyi dnia 31

bo dnia 10 grudnia 1788

maja 1791

Krasiski

,

broszura,

pose podolski

in-

terpelowa marszaka Maachowskiego, biskupa pockiego oraz Szydowskiego, dla czego,

wymazali?

uznawszy

(Dyaryusz

Corticellego

godnym odwoania, wyrok

urzdowy 1788

I,

cz

2,

str.

373).

ten z

ksig

Kalinka mnie-

76

W

1780 Stanisaw

r.

cay

daruje Rzpltej ludwisiarni, oraz

Ztd urosa

zip.

sejmie,

e

koszt, poniesiony na jej

w

wystawienie, jakote na wykonane

ogóem 700.000

owiadczy na

August

dotychczas roboty,

niej

pogoska,

popierana

nie-

e

w cigu swojego asnem wyraeniem raportu z r. 1791, panowania król darowa krajowi 227 armat. cilejsze sprawdzenie inwentarzy arsenau rachunków ludwisarni od r. 1780 i

wykae

bdno

szawski

przechowywa 38

W

pogoski.

tej

ceughauz

1777

r.

5 haubic,

armat,

i

war-

2 modzierze,

razem 45 sztuk z napisami: „Impensis Regiis Reipublicae restitutum". Niewiele zapewne przybyo w cigu trzech lat nastpnych, niewiele te mogo pój do Kamieca, gdzie po-

owa dzia bya elaznych, do uycia niezdatnych, a z drugiej r. 1780 sejm, przyjmujc ludwipolowy najwicej starych. siarni, wyznaczy na ni po 30.000 zip. rocznie, w r. za 1789

W

etatem powikszono

td

lano

ju

tukowego" tem

nie

t sum

do

127.500

dziaa na koszt skarbu króla pozostao tylko

wpyno ju

zip.

Rzpltej; z

8.020 zp.

funduszu „szka-

w

r.

1780

i

po-

na odlanych sztu-

grosza, a jednak

ani

Od-

rocznie.

„Stanislaus Augustus Rex Reipublicae dedit". Do d. 29 listopada 1791 przybyo takich Wiedzc to, dopiero mona zrozumie naleycie dzia 120. urzdowy raport o stanie arsenaów pod rzeczon dat, gdzie kach kadziono napis:

w

rubryce fundatorów (w tablicy

7

p.

t.

„Procedentia dzia

czytamy nastpne sowa: „N. Król St. August ludwisarni postawi do r. 1780 swoim kosztem utrzymywa, a zip. 700.000, na to zoone, Rzpltej darowa, z czego jako metalowych")

i

i

z

f

jest:

1780 w y z n a c z a n y c h, zrobione r. armat 129, haubic 59, modzierzy 39, suma dzia 227" *).

u n d u s z ó w, o d

Potrcajc

ma. I,

e

z

tej

sumy

120,

otrzymamy najwyej

Corticellego obwiniano „najnicsuszniej"

107

dziel

(Sejm czteroletni 1880 roku

63). *)

Inwentarz

porta

Ludwisarni

ksiga

68.

Aarsenaów Warszawskiego

od roku 1769

Raport z roku

1791

y

w Aktach zamiecimy w tomie do

1791

Kamienieckiego

y ra

Komisyi Wojskowej, IV, tab.

240.

77 wszelkiego rodzaju, zaliczajc

w to

i

Kamienieckie, na rachunek

samego Stanisawa Augusta. Ludwisarnia te jego okazaa si w r. 1791 zbyt szczup i ze wzgldu na niebezpieczestwo

w

ognia niezdatn do lania dzia

budowniczego

nim

lecz za

Ajgnera,

wikszej

W

iloci.

by nowy gmach

za Kociuszki wystawiony

pod

r.

1794

kierunkiem

ustawiono machiny,

ju

nastpi szturm Pragi. Jeli przypomnimy sobie, e ju w r. 1766 Stanisaw August owiadcza darowizn sum wyoonych na ludwisarni (wyej str. 28) pokae si, i powtórzenie tego daru w r. 1870 byoby zbytecznem, gdyby nie miao cakiem innego znaczenia: oto, pod

piknym pozorem

na rzecz

ofiary

ukrywao si danie, aby Rzplta zwolnia przeja wszystkie koszta lania od ciaru

dobra publicznego skarb królewski

i

dzia na rachunek skarbu publicznego.

W

63.

epoce sejmu wielkiego rachunki

kasy JK. Mci

— 1791

przedstawiaj si wietnie: donajwyszych, a po opaceniu wszelkich znanych Kamerze wydatków pozostaj nawet remanenty. Przekonamy si o tern z rekapitulacyi percepty expensy (odrzucajc grosze i denary *). lat

1788

chody dosigaj

cyfr

generalnej z

i

Tab. Duplicat

145.

Rachunków Kasy JKM.

Rekapitulacya Percepty.

a

a

1

martii

remanentu

Z naleytoci

1790—1791

18.821

156.866

2,666.666 300.000 896.420

2,666.666 1,200.000 779.002

corocznej ze skar-

bu Rzpt. Koronnego.

.

.

Ex subsidio charitativo Z ce koronnych

*)

ad ultimam Februarii

1789—1790

1788—1789

Z

Generalnej.

Arch.

w

.

2,666.666 392.953 797.047

Jabonnie, szafa IV,

póka

F.

plika Xr.

199.

78

79 cono

22

d.

i

pannie

wj praw T

padz.)

14

(d.

„zwykej gratyfikacji" baletnikowi

r.)

baletniczce

2.000; na

wieniu si" skiej

1789

lipca

Waliskiemu

1.000

1.000

sakowskiemu biskupowi inflanckiemu krakowskie)

n v

vim

m

i

r

(w

r.

Adol-

na

posag

1790);

Ko-

(za ominione biskupstwo

sumy 8.000 dukatów od 23 czerwca

d.

Oarowskiemu

dukatów;

1.000

zp.

i

zapacono

znanej,

zip.

postano-

„przj*

Marj annj'

z woli X. Pana

zip.:

Pietraszewskiej z baletu

dla JP.

Makarskiej baletniczki

1.000

i

X. P. przy-

sierpnia

12

1790

r.

kasztelanowi wojnickiemu in

wypacono 19.800 „Stosownie do wyranej woli X. Pana

4.000 dukatów, od X. P. darowanej, 3 stycznia 1791

d.

r.

rk

Komarze wskiego G. L. na expens sejmików wj-pacono 9.000 zp.", d. 29 wrzenia 1788 r. Podobnie z woli X. Pana Kickiemu, marszakowi Trybunalskiemu „na wiadonw X. Panu interes" zip. 18.000 d. 29 padz. 1788, póniej d. 26 maja do

temu

1789

koniuszemu

Kickiemu

w.

k.

zp.

72.000

„na

expens przy funkcyi marszaka Trybunalskiego", Zakrzewskie-

mu

Trybunau koronsumy 3.000 dukatów, na expens funkcyi marszaka wyznaczonej, dano dwa razj po 18.000 zp. d. 12 sierBuharynowi marszakowi pnia 1789 d. 27 lutego 1790 r. kasztelanowi nakielskiemu, marszakowi

nego

i

n v

m

i

r

i

i

Trj-bunau

darowane

Gównego W. zp.

18.000

pisarzowi w.

W.

X.

d.

Litt.

na wsparcie expensj z funkcji T

26 lutego 1791

X. L. sposobem

r.

Dzieduszj-ckiemu

awansu na expensa Depar-

Spraw Cudzoziemskich 11.009 zp. (mianowicie na dla pukownika Trokina, do Xcia Potomkina wysanego, 400 dukatów) w lutym 1779 r.; Tgoborskiemu szambelanowi sekretarzowi Departamentu Spraw Zan v m granicznj'ch na dugi z szczodrobliwoci X. Pana 2.078 duk. opacia kasa glna 8.515 zp. d. 26 lutego 1791 r. Wmu d'Essen, ministrowi dworu saskiego od X. Pana za tamentu

gabinet 3.809 zp.

i

i

i

dugi przecig czasu

nieodebranej

intraty z

szkany wyliczono 4.500 zp. d.27 lutego 1790 cznia 1791

r.

sekretarzowi

Drewnoskiemu, posowi

z najgorszj^ch ludzi

folwarku

Arci-

tjie

5 sty-

i

omyskiemu

Poniskiego z r. owego czasu) na stancy

konfederacji

i

1773,

w

d.

(niegdy jednemu

czasie sejmu

80 kwitu

bez

S

1.800

tajemnicze

i

JKM.

z woli

zip.

pod

pozycye:

15

cl.

wiadomy JKM. padz. 1789 na wiadomy N.

czenia JP. Cabrit na cl.

14

5.400

d.

30

1789

stycznia

r.

wrzenia 1788 do wyliinteres

Panu

93.600

zip.

i

pod

interes bez kwitu

zip.

na

I

wszystkie wydatki, szczodrobliwoci. faw< ry dla

te

na

baletniczek,

„zasuonym"

pensye

i

niezasuonym,

na

„wiadome N. Panu" interesa, na utrzymanie dworu, libery stajni, na jakiego Achmetowicza z wielbdami, jakich marynarzy w azienkach starczyo; pozostaway nawet remanenty. i,

A jednak zdwojone w cigu dwóch lat prowizye (dzia! wskazuj, dugi wci wzrastay, dugi nie objte „perce pt" rachunkow, notowane tylko w tajemnych ksigach Sta nislawa Augusta wasn jego rk, a wiadome Duhamelowi. Dla niego pienidzy kilku innym osobom zaufanym. Crutta nigdy nie byo dosy.

e

i

Usposobienie izby sejmowej, literatury politycznej

kszoci

narodu

myle

o

byo

tej

powtórzeniu

wniosków:

w

1790 roku

naramiennik,

przygrywki

i

gwiazd do

Grodna a

orderu,

nim z trzema z

królowi

wystpowa

dla

z ofia-

w

dniu

acuch

26

lutego

Ora Biaego, szpon do za-

orderowy, order

koron nad gwiazd do tego orszmelcem szafirowym, kamieniami osadzon *). Sza-

Andrzeja (rosyjski) z szmelcem

deru

wi-

odstpi wieczycie skarbowi mianowicie: order

klejnoty,

i

ani po-

do kosztownych

wypado

efektu dwukrotnie

Brzecia

byo

niepodobna

szlifk z guzikiem do kapelusza,

picia paszcza,

.

z

darowa

e

Przeciwnie,

dniu 27 marca 1789

czopowe

Rzpltej

dawnej

ne rex egeat.

wywoania podanego rami:

natury,

duymi

kamieniami,

szafirowym"

i

oraz

cowano wszystkie te brylanty na 25.000 dukatów (450.000 wezwani przez Komisy Skarbow biegli oznaczyli ich zip.);

Czyn. nosi

S.

dat

Dyaryusz krótko zebrany Dufoura, sesya 83, str. 260. Dzien. W. sesya 227; kwit z odbioru w Komisyi Skarbu Koronnego

G.

4 kwietnia znajduje si

w

Prot. Ekon. A/27,

str.

251.

Vr-"'

Pokoje g-órnego pit (Podug

litografii

Ph. Benoit

w

Album

J.

Ki

Do

paacu

w

str.

azienkach.

zyskiego, ze zbioru U-ra H. Dobrzyckiegoi.

80,

t.

III.

.-•

81

warto tor.

ale

gdyby si znalaz amakrólewsk za tak hojn ofiar, Caa izba caowaa Komisya Skarbowa obesza si z klejnotami bardzo delinajmniej na 26.957 czer. z.,

rk

bo ich nie sprzedaa, a

katnie,

versa zwrócia

je

w

w

roku 1793 z polecenia Sie

caoci Stanisawowi Augustowi

w

Dajc si porwa panujcemu

sejmie

i

*).

spoeczestwie

prdowi, Stanisaw August po raz pierwszy wyzwoli si

sun

od ambasady

móg wic ju

i

od-

pomyle o „wyabudaniu" jakiejkolwiek sumki z tego róda. Upaja si okrzykami widokiem szarf, ozdobionych haftowanym rosyjskiej;

nie

ani

i

napisem:

dnak

ta

narodem,

z

„król

rozkosz

nie

Poniewa

naród z królem".

przyczyniaa

je-

mu wpywów pieninych,

wic w roku 1790 spróbowa wyzyska dla wieo zawarte przymierze pruskie zgosi si i

swej

kieszeni

do Fryderyka

Wilhelma najprzód o milion dukatów, a póniej chocia o miOfiarowano mu tylko poow tej ostatniej sumy, ale pod warunkiem ustpienia dochodu z Gdaska i hypoteki na dobrach dziedzicznych królewskich. Warunek ten by niepodobny do przyjcia, gdy Stanisaw August nie chcia wy-

lion talarów.

jawia tej wola wic

w

operacyi przez oblatowanie rewersów

odoy poyczk do lepszej móg zada porczenia od sejmu. Nie

zaoenia banku, któryby

z prowizyi

grodach;

kiedy

bdzie

uda si te

projekt

pory,

móg

dostarczy 80.000 dukatów rocznie **). Dopomoga jednak nabyta popularno do znegocyowania na dniu 1 marca 1791 roku poyczki MI zagranicznej w Holandyi u bankierów amsterdamskich von Hoorna, Gulchera

wrów

za

*)

gowickiej

A

32, str. **)

1

i

Mildera na 1,500.000 z. hol, po 106 sty-

czer. z.

czyli

5,094.339 zp.

gr.

18,

z

czego je-

Zwrot nastpi dnia 5 sierpnia przez sancitum konfederacyi Tarwaciwie na rozkaz Sieversa. Prot. Ekon. 973. Oszacowanie w A 31, str. 911—914. z dnia 27 lipca, a

X.

Kalinka: Sejm

Wewntrzne

dzieje Polski

czteroletni;

Korzona.

—

II,

252—4.

T. III.

6

82

dnak

dla

Teppera

i

Blanka

porednictwo

za

i

expens nego

cyacyi akordowany 9 proc, czyli strcono 458.490

Ta

zip.

sama ksiga kasowa wykazuje znaczny ruch duszów w cigu 1791 1792, mianowicie:

fun-

—

Tab. Z Percepta razem z

Dochody bez

*).

tej

kocem

poyczk

146.

lutego

1792

roku:

holendersk

13,052.293

poyczki

7,957.954

Expens

12,811.717

Remanent

241 803

Pomimo przechodzenia tak wielkich, dotd niepraktykowanych sum przez kas, Stanisaw August nie zaniedbywa zwykych swoich operacyj wewntrznych, warszawskich. Znajdujemy skrypta w tym rodzaju: „Niej podpisany zeznatym rewersem, jako wziem do rk moich 12 blankietów r na dukatów 1.000 na papierze stemplowym ceny zp. Najjan. Pana podpisanych, które dla wzicia pieni12,

j

kady dzy

rk s mi

powierzone;

tedy tychto blankietów upotrzebi,

ile

pienidze gotowe przynie winien

Mikoaj

bd,

—

d.

13 Xbris 1791,

Wo".

Zebray si pliki doniesie Crutty, Duhamefa, Kickiego o rónych kombinacyach poyczkowych. Znany yd Szmul ona Szmulowa „miewali tajemne interesa z królem Jmci", o których sam Kicki dobrze nie wiedzia. Byy wydane papiery na 16.000 dukatów z dopiskiem: „Pod honorem królewskim zarczam zapat tych paZederkowski

Sta

i

pierów

S. A.

K.";

póniej oddano za nie powozy, oszacowa-

ne przez Dangla na 12.000

da

*) str.

czer. z.

papier swój na 60.000 zp. do

41

Ksiga Kasowa kasy

(Arch.

Jabonny, szafa

[V,

JK.

Mci

W

roku 1792 król wy-

negocyowania

Glnej a

1

martii

polka F, plika Nr. 196.

niejakiemu

1791

—

1792;

83

ydowi dzy

Markiewiczowi, który, skoro na takowy papier pieni-

dosta

nigdzie

w

u kupca

móg, zastawi go na

nie

swoj

rzecz

Dla wycofania si z tego przykrego

Petersburgu.

król obmyli now kombinacy: kaza da na wykupno papieru trzy karabele kosztowne, zapacone niegdy 10.000 dukatów; zatrudnia si tern kasztelan Leduchowski; skrypt by odzyskany, lecz karabele dostay si do niejakiego

interesu

yda

Tobiasza

*).

Przyjmujc wojn rosyjsk Stanisawowi Augustowi naczeln

czy

2 milion} r

w

roku 1792,

komend

celem opatrzenia króla Imci na

Jako Komisya Skarbowa zaja si

jenn.

obozowej

utworzeniem „kasy regenta

jej

Nielubowicza

czerwca wypacono do

wyzna-

wypraw

dnia

w

wo-

czerwca

1

Zaku-

powóz pó-kryty pod

czyskiego;

500.000,

Jak wiadomo,

100.000 zp.

drugi

aplikanta

i

niej

i

bokiem JK. Mci".

pod

powóz 6-konny pod kas,

piono

odda

sejm

wojska

dnia 8-go

tego m.

dniu 22-im

do obozowania nie przyszo, bo

w Warszawie

Stanisaw August wola podpisa

akces do kon-

federacyi Targowickiej; ale do kasy generalnej skarbu Obojga

Narodów wrócia powozy

staych

w

z dyspozycji

i

w.

in.

ców po mierci **)

Tu

króla,

punkta 9

A

proponowa lOO.OOC

WK.

.Mo

wchodz:

które

i

30, str.

narady z ministrami

i

Kicki,

rónego rodzaju dla

1503, 1563, 1575, 1761, 2009.

mi wolno bdzie

do obozu wyjedzie".

spadkobier-

11.

marszakami przed akcesem,

podane sobie przez Katarzyn,

Duhamel,

Crutta,

z objanieniami

woy

je

St.

Podczas

Maachow-

dodajc wsze-

do pojazdu, którym

Stanisaw August wola podpisa warunwic pienidzy od Maachowskiego nie i

(Niemcewicz: Pamitnik czasów moich ***) Ksiga percepty expensy Kasy JK. Mci 1792, archiwum Jabonny, szafa IV, póka F, plika

dosta.

i.

i

tii

funduszów

Obrót

czerw. z. na potrzeby królewskie,

lako warunek: „lecz niech

ki

w

jest nota Kickiego

Prot. Ekon.

za

jeszcze znaczny.

Stanisawa Augusta,

Berneaux

ski

***).

1,400.000 zp.

by

zlot.

wypacono jednak pozo

Nie

Arch. Jabonny, szafa VII, Nr. 480 Miscellanea,

*)

ostatniej

**).

konie

i

kasie królewskiej

interesa

skromna sumka 327 czerw.

tylko

sprzedane

i

Generalnej a Nr.

196.

1

mar-

Tab. 147.

Od

marca

1

1792

do

koca

lutego 1793

r.

Suma percepty Suma expensy

10,078.746 9,788.373

.

290.372

Remanent

t kas

Ale

w kocu

przytaczaa

1792 roku olbrzymia,

wiksza od dawnych masa dugów, przenoszca podobno cyfr 20 milionów zp. Znowu tedy zaczy si kopoty, zawi taa ndza, rozwara si przepa przed utracyuszem.

moe

Przesadza

podraniony mocno, a plotkami posi-

kujcy si Buhakow, gdy pisa w swoim dzienniku, e król poyczy u jednego z kupców 17.000 dukatów, z tych 4.000 tylko otrzyma! gotówk, a reszt fantami, które sprzedaje za

e

drugich 4.000;

Aleksander Lubomirski nie chcia

poyczy

nawet na 18 procent bez porczenia Stanisawa Poniatowskiego, którego plenipotenci znów, Badeni i Wa100.000 zp.

wrzecki

opuci Warszaw wanie

mieli

porczenia

ich do tego

nie

e

zmuszono;

przez

od

obaw, eby

ydów

udzi 15.000 dukatów, obiecujc im nowe prawo.

mu

szkodzio

dugów

do przyjcia

to

4.118

król

wy-

Nie prze-

dukatów (74.124) zp.)

Znaczne sumy (180.000 dukatów czyli miay pój na wydatki sejmikowe celem po-

Biaciarellego.

3,240.000

zip.)

pierania konstytucyi Trzeciego

maja

*).

wiadomoci Buhakowa byy nawet zupenie mylnemi, nie ulega przecie wtpliwoci, e na pocztku roku 1793 Stanisaw August znajdowa si ju z funduszami swymi w stanie krytycznym, który sta si jeszcze gorszym od

Gdyby

te

czasu bankructw

*)

344, 348. juin

wum

1792

warszawskich.

Niewiele zapewne dotykay

Kalinka: Pamitnik wydal upaski. Dokumenta;

Not et

de mes dettes

pour

le

Jabonny, szafa

(

Bacciarelli)

payement desuelles VII,

póka

L,

Nr. 38.

que

j'ai

je n'ai

presente

str.

a

S.

329, 332.

M.

poins des fonds.

le

14

Archi-

85

go pogoski

a

moe

i

(któremu si na-

wyrzekania Teppera

leao 5,120.636 zip.), e niewypatno kasy królewskiej bya gównym powodem katastrofy: ale najobfitsze ródo kredytu popochu niepodobna byo zaniko; wród powszechnej ruiny i

w

Warszawie wytropi adnej poyczki.

Wród

pooenia

tak

rozpaczliwego,

ale przed

bankruc-

poleceniem

przyjecha ambasador rosyjski Sievers z wykonania drugiego rozbioru Polski. Mia on wyznaczonych od Carowej „do kasy ambasadorskiej" czyli na przekupstwa twami,

Nie drogo wic rs., to znaczy okoo 1,200.000 zp. szacowano w Petersburgu sumienie króla i wszystkich figurantów, którzy mieli odegra rol w tragicznym spek-

200.000 i

teraz

taklu!

Przy pierwszych wizytach swoich Sievers dostrzeg ubó-

na zamku warszawskim, dworu Katarzyny. „Wyobra

stwa

na prawo pokój sypialny

binet,

go,

w

mieszkanie króla: jada

liche jest

si trzy pokoje

zdaje

i

oprócz

cye. Byo nas 17 osób przy wi mi król sekretarza swego

po wietnoci

które go razio

—

sobie

przedpokoju;

stole...

jak

na lewo ga-

bawialny razem: sal

—

pisa do córki

wszystkie-

paradnych na audyenprzy drzwiach przedsta-

gabinetu Friese, jako czowieka

którego uywa bdzie, ilekro mi co poufnie powiedzie zechce; odtd czowiek ten dziesi razy by u mnie". Póniej pisa o nim: „Friese bardzo jest przywizany do swe-

zaufania,

go pana;

jest protestant

i

bez majtku; cigle mówi: królprosi

Ten przywizany czowiek, zauwamy w zdawa póniej tajemne raport)' Repninowi o yciu

naj pokorniej".

wiasie,

dziennem

64.

i

osobach, odwiedzajcych króla

w

W okresie

IVtym powtórzyy si na dugi, nidzy a Sieversa, jak niegdy u Repnina, derna. Stanisaw August popad w zupen z okresu pierwszego

*)

cit.

str.

5.

stosunki

— narzekania

Pamitnik Sieversa

je-FIy.ie op.

wyda upaski

V,

Grodnie

naco-

*).

i

sceny

„abudanie"

pie-

W okoskiego,

Sal-

T

recydyw podo-

str.

59,

35, 36,

169.

86

Wiedzc, po co go sprowadzaj do Grodna, jedzie, wziwszy 20.000 dukatów. Przed samem wyruszeniem w drog otrzyma podobno jeszcze 10.000 za porednictwem bankiera

ci.

Meysnera,

jednak

którego

woreczki,

numery, papiery miay

by

zmienione przez Igelstroma dla niepoznania,

dze

pochodz.

zkd pieniOpiera si niby Stanisaw August kademu daniu Sieversa; ale ktoby temu oporowi dawa wiar lub wag, skoro ju w marcu Littlepage, pobierajc pensyi gratysowej po 50 dukatów, wydoby od króla w cztery oczy wyznanie, e traktat rozbiorowy z pewnoci podpisze, o czem Igelstrom

omieszka

nie

natur

okreli

zawiadomi!

ambasadora

tego oporu Igelstrom, gdy pisa z

Trafnie

Warszawy

ju w Grodnie: „al mi pana szczebdzie z nim na jednem tern samem miejscu, gdy bomba pknie; bdziesz pan przeze nielitociwie nudzonym drczonym; tam zy, westchnienia, mdoci ustawiczne powtarzania: czy niema sposobu, aby rzeczy odmieni" ?

do Sieversa, bawicego rze,

e

król

i

bd

i

i

Otoczenie,

dostarczyo

te

bezecników do odegrania tragi-komedyi

sej-

królewskie

stronnictwo

lub

najzuchwalszych

by np. Boscamp jego „wielki przyjaciel" Biemarszaek sejmu, Raczyski, Oarowski, protegowany niegdy biskup Kossakowski, Tgoborski sekretarz Deputacyi do Spraw Cudzoziemskich t. p. mowej; takim

i

liski,

i

Wyabudane pienidze grodzieskim

zawsze

e

Sievers z pogosek,

swojej

—

e

row

przeprowadzi.

tern

oszczdniej

liczono,

Stanisaw August, Sieversa,

e

W

byy

w

tylko

istocie,

1.000 dukatów

i

w

kasie

Zubowa, co ma znaoperacy rozbiobdzie gdyby wszystkie osoby, na

ca

dalece spodlone

w

Zamku

dnia 19 kwietnia wie

licie do

mona

tak

ukoczy sejm

nakadów.

Ju

i

niedone,

ziciyby si niewtpliwie róowe

da kilka niebieskich kich

ma

król

„tern lepiej"! dodaje

czy,

których

rozchodziy si szybko; na bieda.

jest

jak

nadzieje

dniach czternastu, a potem roz-

czerwonych

wstg

polskich,

bez

wiel-

87 Ale z

powodu

okolicznoci, od Stanisawa Augusta ca-

kiem niezalenych, sejm si przecign do pó roku, znalaza si opozycya odwana i energiczna lubo bezsilna, a wic wydatki kasy ambasadorskiej zwikszyy si nad zamierzenie,

pomimo zwalania na kas skarbow koronn niektórych cimaju Sievers kae wyliczy z tej kasy poow arów.

W

Zamek Augusta (Z natury

III

podug

caego zapasu gotowizny bo ten dzie to

„jest

w

wyjecha

wojsko

w

Grodnie od frontu.

fotografii Z. Carrasio).

e

takich kopotach, z Grodna,

dostanie

tylko

okoo 400.000 zp. mu z trudnoci przyj-

królowi, to jest

uda

do Biaegostoku";

za

czstk odu, urzdnicy za

nic

aby si

W

czerwcu odebra Friese 30.000 dukatów, wszake zgoa. nie w samych „najaskawszych podarunkach" (od Katarzyny), owdzie zarwanych poyczale te „w dugach", to jest tu i

88 kach. Bya póniej chwila ozibienia stosunków, a nawet porónienia si z Sieversern, który kaza sekwestr na ekonomie na wszystkie dochody królewskie. Dowiedziawszy si o tem, posowie otoczyli Stanisawa Augusta w izbie

naoy

i

sejmowej, ofiarowali nie

by

mu

ze skadki

milion zip.,

ale ich

przyjty; otrzymali tylko czue podzikowanie.

Zamek

Aug-usta III

w

dar

Wola

Grodnie od strony Niemna;

na lewo Stary Zamek. (Z natury

podug

fotografii

Z.

Carrasio).

Stanisaw August pogodzi si z gronym ambasadorem i pój znowu na sub, tym razem z wysz ju pac; zwrócono mu ze skarbu ofiarowane niegdy klejnoty pómilionowej wartoci (w sierpniu), od I-go za wrzenia do dnia do niego

I-go listopada

zp.)

pacono mu

miesicznie

wyliczy,

e

stale

ze skarbu

po 14.000 dukatów (252.000

polskiego,

przy czem

na utrzymanie dworu potrzeba jeszcze

Moszyski

dopaca

89 po 3.000 dukatów. Dnia 11 listopada „na usiln

prob

króla"

kaza mu Sievers wypaci przez Meysnera 6.000 dukatów, za co otrzyma przy osobistem widzeniu si podzik „w najywszych wyrazach". Obieca jeszcze 3.000 za miesic listopad tyle na koszta podróy. Nareszcie Sievers wzi w swoje rce spraw dugów królewskich przyj urzdowy tyche wykaz, który przytaczamy bez zmiany. i

i

Tab.

dugów

Rachunek ogólny wedle

148.

z 9 wrzenia 1793 roku Skarbowa (Kamera) wykazaa.

królewskich

tego, co Izba

w

Gminie ewangielickiej wyznania augsburskiego

War-

szawie

Arndtowi

7.100

Szulcowi

i

2.700

Bacciarellemu

144.000

Sukcesorom Canalettego

.

Siodlarzowi Danglowi

Temu

wedle rachunku z 19 padziernika 1793

Hopemu

i

Sp. reszt

poyczki

z roku

1786

.

.

i

w

Klasztorowi Karmelitów

.

....

Hoornowi Gulcher Mulderowi poyczka 1791 roku Wdowie Jacobsohnowej

.

w

Reverdilowi

za

.

36.000

7.200 18.000 2.727

etatu

ksiki

6.990 dostarczone

do

— 27 — 9'/

2

biblioteki J. K.

Moci Kupcowi Richardowi

2.700

w

Warszawie Sakramentkom w Warszawie Szambelanowi Trembeckiemu Fergusonowi Tepperowi

.

.

.

1.800

6.100 27.637 .

5,120.636

Pod tytuem: drobne dugi Merliniemu

54.000

Tremie

74.250

i

— 13 — 18

Warszawie za Marcina Ledu-

chowskiego

dawnego

5,094.339

6.000

Rafao wieowi reszt za pani Byszewsk Za reperacye poczynione przez Fontan reszty

128.736 2,713.212

45.000

jako wynagrodzenie za 30-letnie blizko usugi

Klasztorowi Paulinów

Z

— 15

18.000

Warszawie

Merliniemu za cegielni

Temu

2.445

167.400

jego rodzinie

Szambelanowi Przemskiemu

5.000

— 15 — 267-2

90 Mieczkowskiemu dla uzupenienia sumy, któr JK. Mci podarowa Kossakowskiemu biskupowi inflanc36.000

kiemu

Dugi

ksig

objte

nie

wierzycieli:

108.000

Hr. Mniszchowi za brylanty

Meisnerowi

reszt

19

z

tysicy dukatów

dug

na

ks.

117.000

Poniatowskiego P. hr. P.

Tyszkiewiczowi referentowi litewskiemu

.

.

900.000

.

300.000

Zamoyskiej wojewodzinie podolskiej

Pasua wedug

asygnacyi JK.

Moci

z dnia

1785

16 8

9.000

patnej 16/8 1788

Sukcesorom Nostitza wedug asygnacyi

Duhamelowi

sumy

dla uzupenienia

wedug

z odsetkami po 6 proc.

3

z

1

dug

za

4.750

r.

tysicy dukatów asygnacyi JKM.

1788 roku.

1787 patnej 28/7

z dnia 28/7

Mieczkowskiemu

2

16 3 1786

z

18.000

.

.

220 dukatów

Trembeckiego

3.996

1788 patnych 3/5 1790 roku

sumy 2 tysicy dukatów duRysowi nej mu od JKM. odnonie do utrzymania tancerzy z- dnia 24/ 9 patnych w miesicu wrzedla uzupenienia

niu

18.000

1792 roku

Dugi departamentu paziów wedug tabeli z 10,5 1793, wynoszce od 1/7 1787 do 31/12 1792 roku Oprócz powyszej sumy departament paziów duny .

jest

od

1/1

10.375

do 31/1 1793 roku

Wydzia ekonomiczny Zamku

królewskiego

winien

szcze wedle rachunku z 28/2 1792 roku

Dostawcy dworskiemu za fura rachunku od Littlepage

wedug

1/7

i

.

.

z

maja 1793

r.

.

.

24

.

lipcu

1793

r.

540.000

30 tysicy dukatów Tabela szkatuy królewskiej podana przez Ryxa wynosi 405.504 dukatów tabeli

i

rachunków

Crutty,

które

tylko

122.255 dukatów 10 z.

w

7,299.072

przekonywa-

j, e w czasie caej tej negocyacyi JKM. bra na rewersa wydane na sum 151.520

odeduk.,

rewersach pry-

najwyej 40-000 dukat, masa dugów w gotowiznie; ztd wypada, JKM. moe by obciona jedynie

watnych do oddania,

103.144

4:-i_'.000

wedug rónych rewersów JKM. w

Wedug

25.398—21'

ty-

sice dukatów Item,

9

je-

drzewo wedug jego

1792 do 30/6 1793 reszt

rewersu JKM.

119.860

a

e

720.000

,

91

ma istotnie 31.655 duk. wedug tego, co Ryx wykaza 29, 10 1793, gdy oprócz dawniejszych

Berneaux

25.666 duk. jest jeszcze

1793

z kwietnia

wiey

JK. Mci

rewers

który Duhamel

r.,

negocyowa;

wypada ztd suma Heymanowi ydowi w Berlinie Yan Badowi 17.280 duk

Wykowskemu

569.988

288.000 311.046 135.000

7.500 duk

Blankowi 25.000 duk

•

Szambelanowi Gaszyskiemu 3.000 duk Szambelanowi Tgoborskiemu JW. ex-marszakowi Raczyskiemu odnonie do kupna

450.000 54.000 108.000

regimentu Szydowskiego Szambelanowi Camelli

36.000

onie Zalegoci pensyi paconych przez JKM. rónym osobom wedug rachuku, zoonego przez JW. Ko-

36.000

36.000

Pani Camelli, jego

niuszego Wielkiego do 31,5 1793 roku. Item,

od

1

.

.

czerwca do ostatniego sierpnia 1793 roku

.

1,187.535

.

396.883

— 22

368.217

— 14

Pensye nalene za rok ludziom dworskim, których JK.

Mo

oddali

zmuszonym,

jest

do

stosownie

....

ukadu pojtego na 1,9 1793 roku Poniewa zdaje si, e JKM. yczyby sobie

jeszcze

paci po 1-ym wrzenia 1793 pensye ludziom, majcym rzetelne tytuy do jego prawnej dobroczynnoci, kiedy tymczasem wedug ukadu na miliony

trzy

przyjtego na dniu 1/9 1793 brak zgodzono si, aby osoby,

potemu funduszów,

ka

nadal wedle wymajce z nich korzysta, kazu doczonego na rachunek dugów JK. Mci,

zapewni im

te

pensye przynajmniej na

likwidowa bdzie dugi królewskie, strzeeniem,

wiek z tych reszta

5ciu

e

w

przypadku mierci

osób przed lub

lat

Komisy,

zapacenia bez procentu przez

w

5 do

która

z tern za-

którejkol-

cigu tych

lat

sumy, przeznaczonej dla zmarego,

....

powróci do masy amortyzacyi dugów Naley si Campioniemu, majcemu na zastaw klejnoty JKMci wedle tego, co poda JW. Koniuszy

36.000

29,10 1793 roku Procenta do

na

Do

1,9

zapacenia

w

Holandyi

i

innym osobom

1793 najmniej

tego dodaje

1,500.000

si suma 47 tysicy duk, przeznaczo-

900.000

1

/2

na dla JKM.

uytek wiadomy JW. ambasa-

na

dorowi

846.000

Ksiciu Józefowi Poniatowskiemu

dowodzcej prawa,

jakie

w

skutek

ksi

ma

informacyi

do stu

tys.

duk. z rozkazu królewskiego zapisanych do pro-

tokóu

17

listopada

e

Tak,

1,81"

ogó dugów

królewskich wynosi

33,515.236—11

.

Które przy pomocy trafnych rodków, jakie JW. pose przedsiwemie wedug znanej swojej susznoci, mog jeszcze

by

sprawiedliwie

Excel. przepisze

j

tym

przeszo

i

umiarkowane

pooy

przedmiotem trzydziestu

za

(podp.)

za-

Grodnie

Stanisaw August

odbija na

i

król.

wyranie

sobie

chunkowoci, praktykowanej zapewne poszanowanie grosza, rzdno,

i

w i

zalety

i

ra-

kamerze królewskiej,

rzetelno Stanisawa

ustpem

charakterystycznym

Najbardziej

Jego

jaki

spaceniem rzeczonych milionów zotych polskich

(!)

w

9 Listopada 1793

Augusta!

rzeczy,

stopniowem

i

czterech

Ten dokument

biegiem

zasad Komisyi, majcej si

bez

jest

wtpienia dopisek z wymienieniem „przeszo 34-ch milionów" tu pod sum cyfrow, wyraajc tylko 33,515.236 zp.

W

mieszcz si

szczegóach

jak np.

naleno

z

pewnoci

Bacciarellemu,

pozycye

fowi Poniatowskiemu, Tyszkiewiczowej, Zamojskiej

wnej notatki poufnej

niem Meysnera

familijnej

znajduje

fikcyjne

Ryxowi, Tremo, Xciu Józe-

dowiadujemy si,

si suma 11.000 duk.

i

p.

t.

e

Z

pe-

pod imie198.000

czyli

zp. dla pani jeneraowej Grabowskiej. Póniej przybyy jeszcze

sumy dla

dla dzieci

Stanisawa,

*)

i

Stanisawa

6.000

duk.

Grabowskich

Kazimierza

Extrait

vembre 1793

jej

r.

z

*).

du compte des

dla

24.000

Augusta:

Michaa

i

4.000

dukatów duk.

Naleno maonków

dettes

du Roi signe a Grodno

numerem 67 bez podpisu

i

daty

w

At eh.

dla

Camelli

le

9 no-

Jabonny szafa

93

wieej

bardzo

jest

podczas

swoim

daty

dziwnej treci

i

W

wanie czarowaa piewem

szambelanowa Camelli

sejmu,

starego Sieversa, a ten

kosztem.

w

:

dni

kilka

po

j

chcia

w

licie,

Grodnie,

wynagrodzi cudzym córce opisywa

którym

oktaw swoich

imienin oraz odrzucenie ofiarowanych

od Stanisawa

Augusta

da

sego

tysicy,

mu

pozostaway w kasie. Stanisaw August wyzna-

wówczas

jeszcze

Tym

razem

czy

jeszcze

obie

sumy zostay umieszczone na

nych

trafi frant

na

oprócz dugów,

ulubiecom

franta:

2.000

drugie

niewypacalnych.

i

Frie-

dukatów dla pani Camelli od króla z 9-ciu

2.000

jakie

dla niej

tene Sievers przez

brylantów,

maonka

dla

ów

Rejestr

róne darowizny

ale

nieopaco-

niewtpliwie,

obejmuje

gratyfikacye

i

narzucane

królewskim,

protegowanej,

dugów

licie

krewnym

lub

dworom rozbiorczym do

spaty.

Dugi i wydatki grodzieskie pisane i dzielone byy na rachunek spoiny sprzymierzeców: jednake Stanisaw August adoracy swoj zwraca, dawnym obyczajem, wycznie do Rosyi. Przy podpisaniu traktatu uciska Sieversa po dwa go do

razy, tuli

piersi,

wylewa zy radoci. Przed kocem swych ekwipay moe odesa

cz

sejmu zapytywa go, czy i

mie

konie

odpowied

w

Za potwierdzajc

pogotowiu na 23 listopada?

Sieversa

znów mu dzikowa

Te ustawiczne dzikczynienia,

tern

*).

s dziwniejsze, e wy-

padek ostateczny akcyi Grodzieskiej odbi si fatalnie na funduszach JKMci. Ksiga kasy

VII,

Xr.

wykazuje zaledwo:

480 Miscellanea. Wymienione pozycye znajdowa si powinny pod

Nrami 38

by

**)

i

36, ale te nie

zgadzaj si

z Tab.

147;

moe

dnia 9 listopada

przygotowany jeszcze inny, szczegóowszy rachunek. *)

**)

Sievers: Pamitniki

wyda upaski

Archiwum Jabonny szafa

IV,

póka

V, F.

str.

Nr.

339, 361, 880. 196,

ksiga

Xr.

11.

94

Tab. od

Sum Sum

marca

1

1793

149.

do

r.

koca

lutego 1794

r.

percepty

5,027.279

expensy

4,580.544

Remanentu

446.735

W

pocztkach Grudnia wrócili Stanisaw August Sievers do Warszawy; ten ostatni na krótko, bo w kilka dni po przybyciu otrzyma dymisy przy gronym ukazie Imperatoi

Dyktator grodzieski sam znalaz si teraz w kopopieninych tómaczy si musia (przed Zubowem), e niesychana droyzna zniewolia go do wydatków z nadzwyczajnej kasy na utrzymanie wasnego domu. Ale Stanisaw rowej. tach

i

dosy czasu, pienidzy swobodnej myli, eby wyry na jej ciasal balow w azienkach nach istniejc do dzi dnia dat MDCCXCIII. Dziwny to jest i bodaj jedyny w dziejach napis, w którym monarcha uwieAugust mia

i

wykoczy

cznia

i

myl weso

dat

swojej sromoty

Nowe urzdzenia sejmowe, które

wyznaczyy mu

ruiny

swego narodu.

raczej

czyli

uytkowanie

utracyuszowi

odjty

i

z

Sievers'owe,

dóbr

stoowych

pensy ze skarbu, trway krótko, bo ju 24 marca 1794 r. wystpi Kociuszko w Krakowie. Stanisaw August z Rad Nieustajc stosowa si, jak wiadomo, do wszelkich rozkazów Igelstroma. By nawet przez wspóczesnych pomawiany, e posa zawiadomienie do tego wodza rosyjskiego o wybuchajcem w Warszawie powstaniu dnia Jeli to prawda, speni znów zbrodni zdrad)*. 17 kwietnia. Naturaln wic konieczn byo rzecz usun go od wszeli

tylko

i

kiego

wpywu

a potem Rada

na

dzi tedy samotne ludu,

osoniony

bezpiecznej

spraw; ale

rzd)',

jak

to

ycie

na

wszake

przygody.

okazywa

Rada Zastpcza, Stanisaw August p-

uczynia

Najwysza Narodowa. zamku,

otoczony podejrzeniami

wadze powstacze od nieKociuszko trzyma go te zdaa od przez

wielkie uszanowanie, bo

a w rk

pu-

95

naboestwa caowa,

podczas

blicznie

czynem niezmiernej pokory przeszoci

radnej

tego

niefortunnego

co bezwtpienia

byo

w

szka-

tronu

dla

czci

i

obec

zasady

reprezentanta

Stanisaw August usiowa odzyska populardatkami na spraw powstania: w kwietniu ofiarowa 18.000, potem do dnia 20 sierpnia da dwie tabakierki zegarków zotych z acuszkiem, 21.057 zip. na gratyfikamonarchicznej.

no

i

cye dla wojskowych,

58

koni

z

zp. na oporzdzenie

79.759

wasnej

stajni,

wojska, karabinów 100,

8.758

pistoletów

kupno

zp. na par

oficerów,

koni

sztuców

10,

pi dla

strze-

butów kielich dla regimentu gwardyi kondla komisoryatu, ornat nej, sukna czerwonego na mundury okci 900 po zp. 5 (a wic zp. 4.500), pótna na podszewki okci 300, sukna na paszcze koszary dla wojska zp. 360, onierskie okci 393, na buty na wspomoenie cywilnych podupadych zp. 680; cegy na now ludwisami sztuk 750.000, oraz dachówki „karpówka" zwanej 25,000, owsa, siana i somy dla komend, jako te dla aresztantów na zp. 984. We wrzeniu Stanisaw August zakuleckich 9,

1.000

expensy z rusznikarni,

zip.

par

10

i

i

pi biletów skarbowych za zp. 48.000 srebrne z postumentami,

niku sukna

ofiarowa

i

dwa wazony

w

grzywien 300;

1.288,

w przeddzie

padzier-

144, mosidzu funtów cegy 60.000 wapna asztów

czerwonego okci

oowiu funtów reszcie

wace

i

szturmu Pragi

d.

w

3 listopada

1.173, 3;

na-

ostatnim

e

numerze Gazety Rzdowej znajdujemy jeszcze wiadomo, oficyny Kozienickie na lazaret, „ale bez król daje swój paac okien", gdy gmachy te byy zrujnowane przez wojsko pieców i

i

rosyjskie

*).

Ogólna suma gotowizny

w

efektach

*)

dowa 512.

oszacowa

178.598 zp. (wartoci darów

nie umiemy), stanowi

Gazeta Wolna Warszawska

Nr. 49, str.

197,

Nr. 79, str. 316,

skromn zapewne

Gazeta Rz-

Nr. 6, str. 82;

Nr. 90,

str.

361

i

Nr.

121,

str.

:

96

kwot w

w

rónych czasach milionami: ale powinnimy ofiarom tym wysz przyzna cen. zwaywszy, e Stanisaw August przez cay czas powstania musia niedostatku. Ekonomie pozostay w wielkim porównaniu

roztrwonionymi

z

y

w

wprawdzie a

Chlewiski wielkiemi

w

bya

W

ale czyniy mniejsz intrat, maju gotowizn z kasy Szawelskiej: Obarczona Sulistrowski 16.000 zp.

jego dyspozycyi,

powstacy

w

zabrali

85.000

i

szczupa kasa generalna skarbowa

wydatkami

wypaca

stanie

regularnie

nie

królowi.

cywilnej

listy

e

nie sierpniu skary si Stanisaw August Kociuszce, w inotrzyma dwumiesicznej pensyi; zdaje nam si, nych miesicach pensya nie dochodzia go; w rachunkach, ogaszanych przez Rad Najwysz Narodow, znalelimy

e

i

dat 28

sierpnia „do porachunku od skarbowymi 100.000 zp. pod d. 28 padziernika. Przy takich dochodach na zamku warszawpoyczki askim musiaa panowa ndza ostateczna, bo

tylko 60.000 d.

1

pod

zp.

czerwca",

oraz

biletami

i

zapewne zacign nie byo podobiestwa. sreber w mennicy na 192.006 zp. *).

Stopiono

dnej

rachunek

Ostatni

a

koca

do

lutego

kasy

1795

r.

JKM.

**)

Generalnej

przedstawia si

przeduony

w

nastpnej

postaci

*)

Gazeta

Rzdowa

Nr. 56,

str.

224,

Nr.

119,

str.

500,

Tab.

Archiwum Jabonny szafa VII, plika Nr. 480, Miscellanea list Stanisawa Augusta z dnia 19 wrzenia 1794 r.: „Mój SokolkuL. obaczemy tu z Kickim, jeeli jak odzyskane owe 85.000 przez Chlewiskiego Innym listem 16.000 przez JP. Sulistrowskiego zabrane w Szawlach". z teje dat}' proponowa król Wawrzeckiemu Gen. Leut. zarzd generalny

bd

i

i

zwierzchni

Ekonomij

litewskich,

lecz

ten

odmówi

z Grodna. **)

Arch.

Jabonny

szafa IV,

póka

E,

Nr.

193.

dnia

2

padziernika

Sala balowa

w

pt

(Podug obrazu

Li

Do

ii

li

azienkowskim. Dymitrowicza).

sir.

94,

t.

III.

97 Tab.

Rachunek percepty

150.

expensy od

i

1

marca 1794 do

koca

lutego 1795 roku. a)

Rekapitulacya percepty. Zp.

Z remanentu Z naleytoci

446.735 3-milion.owej

z

Skarbów Koronnego

obu

Li-

i

tewskiego

820.000

Ex subsidio Charitativo Z dochodu poczt Z dochodu ce

Z

ze Skarbu Koronnego

1,200.000

201.799

sreber JKMci, do stopienia do mennicy oddanych

....

192.006

Z najmu Skadów solnych

Z dochodu mennic}' Z dóbr JKM. stoowych

„w

„

Z

portu

205.095

•

w W.

X. Lit

1,279.198

Koronie

21.666

Gdaskiego

Z szkatuy Najjaniejszego Pana. Z dzierawy Miedzianej Góry Z dóbr JKM. dziedzicznych Z percepty extraordynaryjnej

222.300

,

1.814

253.407

Suma

percepty.

.

.

4,844.020

Rekapitulacya expensy (wyjtek).

b)

1.

Do szkatuy Najjaniejszego Pana

2.

Familii JK. Mci

3.

Stó, kuchnia, kredens, cukiernia

434.207

276.100 i

194.971

piwnica

18.

Na adjutantów JKM Na Gabinet Na Kancelary Wojskow Na opat culagów, wart, na stó

19.

20, 22, (razem pensye)

160.590

21.

Expens extraordynaryjny

860.584

14. 15. 16.

33.300

40.900 8.750

w

oficerski

zamku

.

2.004

Expens reparacyi Zamku warszawskiego na zapacenie prowizyi kapitaów „

236.921

Na umorzenie kapitaów

dzieie Polski

1,731.96/

•

Suma Wewntrzne

Korzona.

22.362

.

—

expensy.

T. III.

.

.

4.676.040 7

98

Ubogim tedy, jak nigdy, by Stanisaw August w chwili, gdy z okna zamkowego patrzy si na straszny szturm Pragi, gdy baterye Suworowa rycza}' nad zlamanem powstaniem, nad zapadajc si w otchanie Rzeczpospolit Polsk. Oblupo bieniec Katarzyny, co, wstpujc na tron, wyciga jej dukaty bez wstydu nawet bez potrzeby materyalnej, szed teraz na jej chleb, jako ebrak... gorzej jako zrujno-

rk

i

—

dugami obarczony marnotrawca. Dalsze losy jego nie obchodz ju historyka p oskiego. Chocia abdykacya, na któr w najtragiczniejszych chwilach nie umia si zdoby, wali}'',

bya

podpisana

d.

25 listopada

1795

wykona adnej czynnoci

lem, nie

r.,

ale nie

by ju

kró-

monarszej od czasu ka-

Warszawy, zawartej przy jego udziale. Chyba dla zamknicia rzeczy, dla zaokrglenia tego ostatniego paragrafu dodamy, e, wyjedajc ostatecznie z Warszawy, sprzeda pitulacyi

swoje kosztownoci, naczynia srebrne, puhary, dzbany, roztru-

chany z czasów Zygmuntowskich z pikn rzeb, sioda, mundsztuki z drogiemi kamieniami, czapraki, szmaragdy, rubiny,

szafiry,

granaty

turkusy za kilkadziesit

i

sprzedae odbyway si te znaleziono

400

(d.

duk., a

2 lutego

i

daa 234.415

rubli;

e w

zostaa uregulowan 1797

pruski

sumy

'

5

40,000.000

*)

123 dukaty

szufladzie

za tababierk z

Ninon

17736,

Rosya

konwency i

zip. *).

la

VII,

Nr.

282,

d.

dwory

trzy

15 roz-

przyjy po 2 3 a król dosza wówczas do wysokoci

Nie byto przecie

sur

przez

Austrya

ogólnej, która

Bilan genera

str.

55

dugów Stanisawa Augusta

spata

recette

et

,

dug

480 Miscellanea Nr.

38.

depensc

IIo.in.

Po mierci

ostatni.

depuis

ju5qu'au 10 5 1799 Archiwum Jabonn}' VII, L. (urzdowy)

go tame

i

Lenclos

drodze dyplomatycznej dopiero

przez

r.

zawart:

biorcze

w

tysicy; e e po mierci

sprzeda powozów, koni, sreber, biuteryi, porgwiazdy -go Andrzeja, win, likierów etc.

celany, orderu

stycznia

latach 1796, 1797;

1798)

Pawe przysa

cesarz

rubli;

w

i

le

1,1

1798

nota Kickie-

Coóp. 3aK. tom 24, Nr.

Bartoszewicz podug Pamitników Sagatyskiego

99 Katarzyny

przeniesiony do Petersburga

hojnie przez cesarza

przed

do

utrzymywany

i

Pawa, Stanisaw August

potrafi jeszcze

mierci swoj zrobi 7.221.554

zip. dugu, po wikszej synom, Stasiowi Grabowskiemu, Cichockim, jakim Górskim trzem braciom i siostrze za-

czci na

mnej A

tajemne

rozdawanie

Rudnickim, nareszcie oficyalistom swej kamer}'

jednak

sporzdzony

inwentarz,

dla

wadz

kaza warto dóbr nieruchomych (Ujazdowa i

azienkami, poczty, mennicy, teatru),

rónego

oraz

kamienic}'

z

przez

wyBelwederem stryju,

Hryniewiczowskiej

ruchomoci

rodzaju

p. *).

t.

pruskich

Xcia Józefa Poniatowskiego, jako spadkobierc po

i

i

— prócz

koni. po-

wozów, ubrania, klejnotów gotowizny, które to artykuy w Warszawie nie znajdoway si podug szacunku zapewne moliwie szczupego w powanej sumie 1,135.992 duk. zip. i

—

i

czyli zip. 20,447.869.

13,

tak,

e

po strceniu wszelkich pa-

sywów pozostawao dla Xcia Józefa 7,221.-164 zp. w nieruchomociach i ruchomociach **). Oto jakie kapitay byy uwizione w apartamentach paacowych, w sprztach zbytkownych, fraszkach galanteryjnych: byy one martwe, nawet dla samego waciciela. Pisarze

Augusta

w ani

„Dochodach Stanisawa Augusta".

poowy

zestawionych

Legum,

wie Voluminami

y

zwykle wytykaj

rosyjscy

ubóstwo Stanisawa

formuj ztd zarzut Polakom.

i

Dziea

przez nas danych, trafnie

„najwiksz krzywd

Tom

Gdyby

I,

str.

wiedzieli

175.

Nie

znajc

posugujc si wycznie

e

przecie zrozumia,

ile

pra-

ród Poniatowskich

Stanisawa Augusta obarcza najcisum}' szacuje na 150 milionów. *) archiwum Jabonny w ksidze p. t.: Friese znajduje si np. wasnorcznie przez Stanisawa Augusta zrobiony podzia sumy 50.000 dukatów na dzie stycznia 1796 r. Stasiowi Grabowskiemu 24.000) i innym; potem bez daty podzia 67.000 dukatów oficyalistom, np. Kickiemu z

Rzpltej".

szymi zarzutami, a stracone przez

niego

W

1

30.000,

4.000

i

Kónigsfelsowi komendantowi Departamentu t.

d.

z dodatkiem:

sans exception, que

le

„Mais que cela

secret reste sacre.

Paziów 5.000, Rysowi Yous Friese) et moi

reste entre

**) Inrentarium des Nachlasses des hóchstseligen

Majestat Stanislaus Augustus

etc.

l

8

Kónigs von Pohlen

100

funduszów z Polski wycign, ile unieruchomi dla ubawienia oka, dla zbytkownego a niewczesnego przepychu, ile zmarno-

Duk.

Przytaczamy gówne

pozycye:

An unbeweglichen Giitern (Ujazdów Jazdów 38 Huben, 26 Morgen, sammt a-

Titulus v.

I.

Pcice

Kaufs-Pretium

1,000.000 Q., 2,208.849, die Plantierungen 224.373, nach aber den abgegangen Theilen der Giither Pcice 100.000, des Palais azienki 200,000, des Palais Ujazdów, welches zu den Casernen iibergeben worden mit 200,000 u. der auf dessen Fabriue u. Plantierungen wie oben und dagegen mit Hinzufiigung des Theils, namlich der Kaufspretiums von Belweder mit Hiilfte des 109.000 betragt das Kaufpretium 709.000; die Gebaude Rozdroa, Koszyki, Auberge 333,000, Territorium Belweder 109.000, azienki Hauser Platze u. Postgebaude 2,834.400, N. 421, Muntze, Hrvnie\vitzches Haus, Theater 1,810.000) . Tit. II. In Activis u. ausstehenden Forderungen. An baarem Gelde Tit. III. Tit. IV. An goldenen, silbernen, u. and. Medaillen u. seltenen Miinzen An Juwelen u. Kleinodien Tit. V. zienki

die

u.

Fabriue des

Tit.

VI.

Tit.

VII

Tit.

VIII.

Tit.

IX.

Palais

azienki

An Uhren An Gold u. Silber-Geschirr An Porcellain An Glasern, Spiegeln, Kronleuchtern,

....

Lampen, Laternen Tit.

X.

An

Zinn,

Kupfer,

Metali,

Messing,

Blech, Eisen, Bley Tit. XI. An Leinenzeug u. Betten

An Meubles u. Hausgerathen. An Kleidungstiicken XIV. An Wagen u. Geschirr ohne Taxe XV. An Pferden XVI. An allerhand Vorrath zum Gebrauch. XVII. An Gerathschaften von Bronze. An Gemahlden, Zeichnungen, KuXVIII.

Tit. XII.

.

.

.

Tit. XIII. Tit. Tit.

Tit Tit. Tit.

.

.

pferstichen u. mathematischen Tit. Tit.

Tit.

Instrumenten

An Buchern u. Manuscripten XX. An Briefschaften u. Documenten. von Marmor XXII. (sic) An Sachen XIX.

.

.

.

.

.

.

gear-

beitet Tit.

XXIII.

An Sachen von

Stein gearbeitet

.

.

599.393 vacat

FI.

101

wa

na fajerwerki,

jak

nieopatrznym

Tit. Tit.

Tit.

metresy, jak

w

nieogldnym by

zaciganiu dugów:

w

datkach,

przekonaliby si,

An Sachen von Gips gearbeitet An Sachen von Thon, Leim, Erde XXVI. An theatralischen Decoracionen ohne XXIV.

.

XXV.

.

Taxe XXVII. wachsen

Tit.

Tit.

XXVIII.

Tit.

XXIX.

Tit.

XXX.

An Orangen,

Citronen

u.

Ge-

a.

An Miinzengeratschaften ohne Taxe An Baumaterialen An verschiedenen Sachen in Gard

Meubles

Summa summarum Hier von geht ab: XXXI. An Passivis und Schulden sowie solche von dem Herrn Grafen v. Kicki ais Plenipotenten notificirt worden jedoch von mir noch nicht eingeraumt werden und daher noch naher verificirt werden miissen

Tit.

(podp.) Fiist Joseph Poniatowski.

Podana

w

tytule

XXXI

ostatnia

lista wierzycieli

nastpne nazwiska

i

obejmuje

sumy: Czer.

Xiciu Stanisawowi Poniatowskiemu Hr. Mniszchowi

....

zl.

100.000

60.000

Hr. Kickiemu

30.000

Vicompte Delpon

20.000

Von Meisner

20.000

Ryxowi za teatr z przylegociami Gorzeskiemu jeneraowi

23.000

Berneau

15.000

Badeniemu

5.000

Bacciarellemu

Bergen

Watson

w

55.000

Petersburgu

25.000 5.000 1.500

e

102

najwiksze

skarby

nie

uchroniyby go od ruiny

i

ndzy

na-

wadzy, przy wolnem rozrzdzaniu wszystkimi zasobami pastwa. wet

na tronie rosyjskim

przy nieograniczonej

Cik

win

tego

marnotrawcy agodzi nieco

na poyteczne i

pami

przedsiwzicia,

kraju

dla

hojnoci jego

owiai

przemys,

zasugi nie mosztuk narodow. adne wszake wzgldy wszelzmy Stanisawowi Augustowi tej plamy z czoa, speni, zadali, niego wrogowie kraju podo, jakiej od i

g k

e

a za wszelki swój czyn haniebny

Za

bilety

wzi

od nich pienidze.

wystawione przez Kickiego:

Krasowski

1.500

Pieniek Haumann

1.000

Niewieciski Szymanowski

1.500

Kiciski

1.100

1.000

1.000

Falcki

655

Labarouillere

350

Fock

1.500

Pczkowski

1.000

FI.

16

10

600

Bracia Baczankiewicz

741

Siarczyski Marival bez oznaczenia sumy

Duk.

zp.

Sartorius liwerant bez oznaczenia sum}'.

Krupiski

540

Segebarth

12.000

200

Axamito\vski

Zalego subie

od

listopada

1797

roku

mierci.

do ,

Suma sumarum.

.

401.197

8

D Z

I

A

II.

fc

Skarby Rzeczypospolitej: Koronny

65.

Rossman

P.

woju budetu polskiego sor Dr.

Biliski, budetowe

z

Litewski.

i

dopatrzy podobiestwa w rozrozwojem budetu Anglii, a profe-

podzielajc to zdanie,

utrzymuje,

i

in-

pochodz z Polski Anglii, gdzie te jedynie w dawnej zachoway si czystoci *). Podstaw tego podobiestwa jest podzia budetu na dwie czci: sta, konsolidowan, od sejmów niezalen, niesta, niby budet okolicznociowy, nad którym baczn kontrol rozci-

stytucye

europejskie

i

i

gay

deputacye sejmowe rewizyjne.

Podzia taki zosta ostatecznie usankcyonowany dopiero przez konstytucy sejmow z roku 1717, która oznaczya sta pac regimentom choi

rgwiom podug

rozoonej na pojedyncze wojewódza trwa tylko do roku 1775, kiedy wprowadzotabeli,

twa ziemie, ny by nowy system podatkowy. i

Jak

daleko

skarbowoci

*) I,

str.

str.

21.

407.

siga mogo

polskiej

Rossman: Rys Dr. L.

do

to

budetów

zaszczytne

hisoryczny budetu

Biliski:

podobiestwo dzi potgi

najpierwszej

w

Polsce. Ekonomista 1865

System Nauki Skarbowej.

Lwów

1876 roku,

104

wiata? o

finansowej

w

stem

stanie ze

tern

zasadnego

jednak,

e

sprawozdaniu

i

szów skarbowych zdaje si,

we

znajduj dopiero

Francyi

w sawnem

zr. 1781 (Compte rendu au Roi), Europy budety powstaj dopiero w XIX kontrola sejmowa co do obrotu fundu-

si w Polsce od poowy XVI wieku: przyzna Polsce wysokie stanowisko w hi-

datuje

przewodnich gospodarstwa skarbowego.

storyi zasad

Inne

mojej

Neckera

e w innych krajach wieku, e jawno mona,

finansici

pisarze

zawizek budetu francuzkiego

pierwszy

nie je-

porównywanych krajów. Zwa-

co do historyi finansowej obu

ywszy

objawi

zdania

wzgldu na niedostateczno wiedzy

wszake domysy nasun si nam,

skoro zajrzymy

zapyta zechcemy o tre skarbodo skrzy podskarbiego woci, o zawarto realn, o zasoby pienine skarbu. i

Dopóki wystarczao gospodarstwo redniowieczne,

gdzie

sdownictwo otrzymywao pace

w zie-

rzd pastwa sprosta

królo-

wojsko, administracya,

produktach

mi,

jej

wie

syn

bez

adnych

zastrzeone

i

bydle

zamonoci

z

i

lub

futrach, dopóty

potrzebom

prawie staych podatków.

ugod koszyck

Dwa

i

mog

grosze od anu,

1374 roku, jako

znak podda-

stwa szlachty królowi, wystarczaj nawet na pomp dworsk. Ale gdy od XVI wieku rozwija si zaczo gospodarstwo

w caej Europie, skarb popada z kadym niemal w coraz wiksze kopoty. Nie mamy jeszcze opracowanego w caoci obrazu finansów dawnej Polski, moemy wic wycign powierzchowne tylko wnioski z lunych cyfr pienine

rokiem

z tego wszake, comy pobienie ogldali, dosi wolno, i od czasów Zygmuntowskich rzadko obywa si skarb bez deficytu, rzadko prawdziw móg si pochlubi zamonoci. Za Zygmunta I, w badanym przez ksicia Lubomirskiego okresie, dochody roczne wynosi} mniej wicej okoo 100.000 zp. ówczesnych, których warto poi

rachunków;

myla

7

dug

cen

yta

deficyt

1868 odpowiada

U

1

',

milionom zotych

suma ta nie wystarczaa czstokro na wydatki by pokrywany przez bogatego kupca krakowskiego

dzisiejszych; i

z roku

105

Zygmunt August musia

Seweryna Bonera*). czne dugi,

dugów

500.000

np.

w

zip.

zna-

sejmy uchwalay wpraw-

wojenne

oraz na potrzeby

zacign

roku 1565; na pokrycie tych

szy do podskarbiego; wprost z sejmikami obowizek rachowa si poborcy mieli deputacy sejmow, a pienidze skadali czasem w zamkach gównych województw **). Za Stefana Batorego, wedzie hojne podatki,

ale te nie

zawsze

i

dug oblicze

Pa

prof.

w

pospolitego

103.000, a doliczajc

sumie 725.000 zp. przy

szym

s

i

kwart,

wedug

zip.,

k

g

e

i

redni dochód skarbu

o,

za

naszego

107,750.000 zp.

skromne jak na mocarstwo

skarb Rawski,

czyli

owoczesnego

wartoci

czyli

w

Koronie wynosi 500 do 530 tysicy,

mniemania 835.000

zotego

równej 150

dzisiej-

Sumy

bardzo

dzisiejszych ***).

potne

i

w Litwie w ogólnej

kwitnce!

Bo te skarb owoczesny mia zawsze

jeszcze niewielkie

w

rachunkach swoich mieszcz ko wydatki na ^ludzie suebne", na wojsko zacine, na potrzeb)'.

Podskarbiowie

tyl-

o-

na bro prochy, na podatki tatarskie posów wschodnich, lub wyprawienie poselstw do Tatar, do Turek, do Moskwy oraz pewn sumk na posów ziemskich w sejmie. Gówn te pozycy dochodow nierzy

i

kwarcianych,

i

utrzymanie

stanowi kwarta.

pastwowem

Przy takiem gospodarstwie

byo rzecz niemoliw prowadzi

wielkie

sprawy

nie

polityczne,

spuszczajc si na dorane przez sejm uchwalane pobór}', dopóki szlachta nie zatracia ducha ofiarnoci.

wieku

Wszake

i

w XVI

funduszów utrudnia królom wykonanie najwazada, a podskarbiowie, hetmani, nawet rotmistrze

brak

niejszych

Xi

*)

J.

T.

L.

Trzy rozdzia}-

ze

skarbowoci

str.

24,

27,

92, 93.

Vol. Leg. f.

668, 699, ***)

bowoci

w

str.

41,

II,

f.

699,

str.

55;

uniwersa poborowy 1564.

taki uniwersa 1565.

Pawiski

1.

cit.

str.

Ibid.

206, 469.

T.

f.

717,

str.

Korzon,

Tygodniku Ilustrowanym 1S81 X. 283,

str.

347.

Ibidem

64.

recenzya

Skar-

106

wasn

niejednokrotnie chcieli

Nie posiadamy

wych

w cao

zebranych

za panowania

Zygmuta

w

III;

wykaza dochodów:

podskarbi

w

nadstarcza kieszeni, dopóki

musieli

potrzeb tego rozumieli.

i

Korony 1,063.492

z

do Stanisawowskich

stosunku

Czackiego, okoo

rachunków skarbo-

dwuleciu 1603

— 1604

r.

czyli

zip.,

podug ewaluacyi

czasów,

roku (a wic po 531.746 zp. równych 4,750.000 z. Stanisawa Augusta, majc na wzgldzie wag srebra lecz nie warto w stosunku do

za byy

wydatki

cen);

1611 rachunek z

z

kry zp.

z.,

e

tak,

dopoyczy

sia

bez

mniejsze o 47.911

poborów 1609, 1610,

zalegoci

doliczeniem

844.300

9,400.000 zp., z 1706

z

W

*).

kwarty 1610 1603

1601,

lat:

zip.

i

roku

1611

i

wynosi

1607

na koszta wojny moskiewskiej skarb mu-

580.502 z.

tym

i

sposobem zdoa po-

tylko

w

wydatki

wszystkie

deficytu

sumie

1,424.803

**).

W

epoce wojen kozackich z 1648

dwuletnie

1649 roku wydatki

i

wyniosy 5,979.970 z. (równe 16,611.028 z.

Sta-

nisawowskich z 1766 roku) a dochody tylko 5,934.446 zp. Pozornie najwiksze ze znanych nam cyfr XVII wieku pochodz z dwulecia 1659 1661. Dochody z tego dwulecia wy-

—

nosz zt.

Stanisawowskich

okoo bra

Wszake

7,034.237 z.

(a

wic

w

ewaluacyi

Ksiga

Nr. 40.

Ceny

byty nastpujce: kopa czyli masa znej miejscowoci) pszenicy gr. 20,

na Ukrainie trzecinnik pszenic}- z.

skór wróci; kur kokosz

wieprz karmny z.

gr.

"

* "

)

masa

1,

tworzydowy

,

/

zl..

2

podug wagi

sre-

***).

Nr. 36.

Ksiga

**)

Czackiego.

tylko 19,539.547

po 3,517.1 18

10 milionów Stanisawowskich na rok

")

ser

1766

z roku

s

warte one

gr.

Ksiga

1.

garniec,

Vol. leg.

Nr. 47

i

49.

w owej epoce, zboa na Rusi

mianowicie i

Woyniu

yta gr. 16, owsa gr. yta gr. 20, owsa

I,

2,

w II,

niekarmny

z.

1,

4,

gr.

g

1704,

str.

482.

roku 1609

wic w y-

siana 6,

wóz

baran

groszy

którym bywa 24 kwart, f.

w (a

z.

1

1

gr. 3;

gr. 10, i

gr.

pó, 10,

107

zapewne zdumiewajcym jest rachunek kosawnego dwulecia 1683 1685, kiedy miaa miejsce wyprawa wiedeska Jana III Sobieskiego. Dochód dwuletni w tym okresie wyniós zaledwie 2,291.697 zt., a w tej cyfrze mieszcz si 382.761 z., wypacone przez papiea InNajbardziej

ronny

—

ze

nocentego XI, oraz 800.000 „z pienidzy Cesarza Imci Chrze-

Wydatki ciaskiego in subsidium teje wojny tureckiej". wyniosy znacznie wiksz sum 2,673.550 z. czyli 3,653.851 Stanisawowskich

zt.

e

wyprawa

z roku

tak trudna

i

mi zasobami skarbowemi?

bów

pokryte

armii polskiej,

stwa

do Holandyi

Persyi

i

t.

koronnego

i

w

i

wojskowego.

wydatkach znaczne sumy na Hiszpanii

Anglii,

i

Portugalii,

posel-

Wiednia,

p.

Przytoczone Nie

przypuszcza,

urzdami kapitastwa wojskowego,

stranikostwa

polnego,

mieszcz si

Nadto

Któby

*).

byy koszta utrzymania w polu najsawniejszej z gwardy królewsk, artylery koronn, woj-

skiem „zaporohowskiem", pisarstwa

1766

wana dokonan bya z tak maeA jednak z tych skromnych zaso-

tu

cyfry stosuj

si do skarbu koronnego.

znamy odpowiednich rachunków skarbu W.

X. Litew-

skiego; wnioskujc wszake ze znanych nam rachunków póniejszych, domylamy si, dochody Litwy stanowiy mniej wicej okoo trzeciej czci dochodów koronnych. ewaluacya Czackiego, Nadmieni przytem musimy, oparta wycznie na iloci srebra w monetach zawartej, nie wystarcza do ocenienia rzetelnej wartoci cyfr z XVII wieku, poniewa cena srebra samego wci si znia. Niezbdnem

e

e

jest ta,

porównanie cen rónych lecz

ni

w

uczyni tego

e

tylko,

nie

przedmiotów, a szczególnie

jestemy

lubo cyfry z wieku XVII

wieku XVI,

warto

w

stanie.

zdaj si

*)

Ksiga

srebra.

Nr.

Domylamy si

by

wikszemi

ich rzeczywista jest mniejsza sku-

tkiem wzrostu cen na wszelkie produkta, czyli

enia si ceny

y-

w

skutek zni-

108

Porównywajc Polsk

z

Europy, przekonywamy si,

e

pastwami

pierwszorzdnemi

ju w kocu

XVII w. rozrzdzay znacznie wikszymi funduszami. Tak, Anglia przy ludnoci 5 milionowej dostarczya skarbowi w spokojnym 1685 roku 1,400.000 funtów sterlingów, czyli najmniej 55.600.000 te

zp.

podug

za

wojennych, pod berem Wilhelma

stopy

lament uchwala

w

pieninej Stanisawa Augusta, (1689

III

podatki nadzwyczajne,

—

czasach

1702) par-

w

czstokro

kwocie

i 1 pó miliona funtów i zezwala na poyczki, które ku kocowi tego okresu dosigy ogromnej sumy 15,730.439 funtów

sterlingów, czyli 624.482.000 zp.

niemiecko- rzymski

sarz

miewa

z

Stanisawa Augusta *). Cekocem XVII wieku okoo

guldenów dochodu rocznego **). Jeszcze uboszym wyda si nam skarb Rzeczypospolitej w porównaniu ze skarbem francuzkim, który ju w roku 1610, dziki umiejt12 milionów

oszczdnej administracyi Sully'ego, posiada 26 milionów w dochodach zwyczajnych i 13 milionów w nadzwyczajnych; spóczesny za Sobieskiemu Ludwik XIV wydawa nej

i

liwrów

zwykle

po 187 milionów, a

milionów liwrów (663

mil.

w

zp.)

latach

a

wojennych

— prawda, e

po 221

mono,

nad

dugu 2,600.000.000 liwrów (a 28 z grzywny okoo 7, 8 miliarda zp. z epoki Stanisawa Augusta. O takim dugu podskarbi polski oczywicie nie mógby ani pomyle. Nawet wasal polski „wielki elektor Brandenburski, Fryderyk Wilhelm II mia w 1689 r. 1,100.000 bo pozostawi

koloskiej), czyli

reichstalarów czyli 6, 6 milonów zp. dochodu ***).

Macaulay:

Th. B.

*)

284, VII, 299,. 300;

London. Macmilan

***)

Duncker:

XXI, 189;

p.

M.

Dr.

330.

II,

234.

I,

str.

5.

History

Martin,

of

Tauchnitz

England,

edition

I,

The Statesman*s Year Book 1875,

223. Prinz Eugen von Savoyen

Philippson:

Voltaire:

Arneth:

Droysen:

Friedrich

p.

Arneth:

**)

Frederick

Prinz

Heinrich

Siecle de Louis

Wien

1858.

IV

und

XIV,

189.

I,

Philipp

Oeuvres

Eugen von Savoyen 1858.

Wien

Berlin.

III

1785, III,

Geschichte der preussischen Politik 2-te Aufiage.

96

tome i

l,

Leipzig.

109

W

XVIII wieku

Europa

skrawiej.

rónice

uwydatniy si jeszcze

te

ja-

zachodnia doskonalia swoje machiny rz-

czasów saskich wyprodukowaa synn anarchi; tam fundusze skarbowe wzrastaj potnie, We Francyi np. w poowie tu malej prawie do nicoci. XVIII wieku w latach 1746— 1749 dochody byy obliczane na 334,898.000 do 379,020.000 liwrów, a wic zdwoiy si prawie w stosuku do zwyczajnych a tak wielkich dochodów Ludwika XIV; potem wzrastajc wci z równ szybkoci, Polska za smutnych

dowe,

w

budet pastwowy przed wielk rewolucy,

roku 1785, do-

szed do 500 milionów oprócz administracyi prowincyonalnej (41 mil.), dochodów pobieranych przez duchowiestwo 149 Doliczywstempli (37 mil.). mil.), opat sdowych (29 mil.), robót, Syb e1 warto rent}' szy ca dziedziców, czynsze, miliona 880 obliczy ciar dwigany przez naród francuzki nów liwrów rocznie *). Austrya ku poowie XVIII wieku równie podwoia sum dochodów skarbowych do 24 milionów guldenów, a w roku 1770 bilans krajów Maryi Teresy wykazywa 90,398.156 guldenów dochodów i 83,544.039 gulcigu za wojny siedmioletniej zacidenów wydatków. Rosyi w roku gnito dugów na 230.000.000 guldenów. 1

i

W

1769 liczono 17 i

149 zp.

t.

i

zoone

stowi

w

chód

W

a

w

1773

Wcale

r.

(z

w

inaczej dziao

si

w

percepty

i

pozostao 20.804 zp.,

prowentów

ostatnie

Biisching: Magazin tom te der Revolutionszeit

3-te Auflage

108 Ra-

H. Lubomirskiego Augu-

przez podskarbiego

sumie 2,713.109 z.,

czyli

Polsce.

23, 6 mil. rubli,

1701 roku z poprzedniego dwulecia,

ogólny

naryjnych)

**).

p.

chunki, II

mil.,

wykazuj

Rzeczypospolitej

oszczdno

z którego na

za

XII, str.

sprawozdanie

233

i

1865; Dusseldorf

do-

ordy-

finansowe

Sybel: Geschich36—37.

nast. I,

Biisching: Magazin tom XVII: Landschaftlicher Contributionsgesammten k. k. deutschen Erblanden, summarische AnzeiArneth: Maria Theresia und der siebenjahrige Krieg 1875, Wien II, **)

Ertrag von den ge.

254—8.

Co.TOBbeB-:

Frvdervka

II

z

IIcTopia Poccin;

XXIX, 212

Saldernem 8 5 1767 roku

.

i

XXVII,

201

rozmowa

110

zoone

k. Karola Odro Stanom Rzeczypospolina walnym sejmie warszawskim 748 roku (zerwanym tej dlatego w Yoluminach niezapisanym), wykazuje dochód dwuletni w cyfrze 1,792.769 zip. z oszczdnoci na wydatkach

z tego okresu,

wa

przez podskarbiego w.

Sedlnickiego Augustowi

nr.

III

i

1

i

w

kwocie

77.074

zlt.

Wypada wic na

*).

896.389

rok

1 .

cay milion na Koron! Wprawdzie jestto rachunek tylko z wydatków dochodów nadzwyczajnych, poniewa od czasu smutnej pamici sejmu 1717 roku wojsko miao zapenion sobie „punktualn pac", czyli budet stay normalny,, nie

zlt.,

i

w

sumie

zp. dla Korony

3,940.477

(wraz z hybern).

2,046.000

i

poowy XVII

Nadto od

dla

Litwy

miao

wieku

je-

lee zimowe. Pac t wybierao samo wojsko z województw, ziem, ekonomij, miast miasteczek za asygnacyami, wywojsko 1,014.000 zotych hyberny z Korony

szcze

na

i

danemi bory

od

wszelkie

i

wego

spory

**).

Sumaryusz

*)

zoony

10 Octobris

**)

dug

W

Vol. Leg. VI

tit.

Leg. V.

Vol.

rachunkach

róni si

te

w

(druk),

II

f.

336—337,

str.

169,

przez

710,

sejmowych gr.

3.

pro

die

str.

Repartycya Wojska Koron-

tit.

2),

f.

381,

str.

196,

f.

279 sqq,

Hyberna obliczona po-

etc.

346 z potrceniem jednorazowych dodatków. roku (ksiga

177T>

s

Nr. 92

Dochody

pogówne figuruje w sumie Mamy w rku jeden kwit, wydany

troch, mianowicie:

berna 1,063.939

etc.

Rachunki Generalne

a)

przychody

marca

Zp.

1.

Z remanentu po przeszych

3.

rachunkach z potrceniem na delaty Z ce koronnych ." Z kwart

4.

Pogówne ydowskie

5.

7.

Kwadrupla Remanent pruski Przewóz pod Warszaw

8.

anowe

9.

Percepta potoczna.

2.

6.

10.

.

.

.

7,412.

.

9,178 3,204 1,056 38

.

216

.

.

.

.

.

2,835. 369

.

322 .

.

.

.

.

Czopowe

Suma sumarum

834 862

1773

Gr.

r.

Den.

Podug

ksigi Xr. 94

(orygina) od 1 kwietnia 1773 do 31 marca 1775

Zp.

r.

Gr.

Den.

142

b)

wydatki

143 Nr.

3 15,081.575 gr. 11 den. 4 /4

zip.

pokry kasa

którego

167.

mogaby caym swoim

generalna nie

pasem, bo ten wynosi tylko zp. 988.940

Poniewa do rachunków pogówne chrzeciaskie,

.

za-

16 den. 874*)-

gr.

wchodzio nie tylko nawet hyberna, wypada przeto

niniejszych ale

nie

e

skarb koronny by w tej chwili Nru 153, obarczony dugiem przenoszcym trzyletnie dochody z kraju przedrozbiorowego. Nie wiemy, ile si okazao niezaspokojonych nalenoci w Skarbie Litewskim? domylamy si jednak, Nadto stan jego nie by od koronnego pomylniejszym. Stanisaw August, jak wiemy, wystpi z pretensy o przyjcie na rachunek Rzpltej dugów jego w cyfrze 13 milionów,

z porównania

e

mu

z których

7 milionów

w

u

miast

i

kocu

spaci dugi

plony rozbiorem, musia jeszcze

zacignite

W

przyjto.

prywatnych

osób

a

dawniejszych czasach, niektóre

z

uszczu-

kraj,

Rzeczypospolitej,

czci

wikszej

po

XVII wieku. Nieznan

wówczas bya cyfra ogólna tych dugów, bo likwidacya zacza si ju po rozwizaniu sejmu delegac3 jnego; wiedziano r

e

tylko,

jest

ogromna.

cyjn zadeklarowano

W

przed

istocie

nadto na 9.150 czer. zot., 312.669 talarów

Po rozpoznaniu

wszake dowodów

1,142.670 zp., 350 czer. z.

nów

przekazali

a

noszc no".

lenia;

i

Taki

pó

i

6,106.151 zp.

rezultat jest 1

14'/.,,

etc.

„nie

ale

zaznaczony

wypaci naleao

11,

tal.;

reszt

w

w tym

za wy-

nalee demonstrowai

najhanie-

do gruntu pokole-

przynajmniej zrozumial-

albo

ksidze

padziernika 1766

Ogól wypaconych gotowizn sum den.

177.669

i

która zmniejsza,

dni 8 od

gr.

60.000 tynfów.

komisarze przyznali tylko

spraw tego zdemoralizowanego

sprawa,

*)

z lat 8

i

zapewne jedna z najdziwniejszych

Jestto

bniejszych

Likwida-

1.700 talarów; do decyzyi Sta-

i

122,209.976 zp.

Komisy

na 129,458.798 zp.

pretensyj

a

okresie

zp. 51,105.357

92

obejmujcej okres

do dnia 8 kwietnia 1775.

wynosi 36,023.782 gr.

22 den. 11 '/z-

gr.

10

144

szem czyni natrctwo utracyuszowskie Stanisawa Augusta, gdy w liczbie zuchwaych „pretensorów" znajdoway si miasta: Kraków, Gdask, Toru, znajdoway si osoby wysokiego stanowiska, nieobarczone zarzutem udziau w delegacyi jak np.

sum

Micha Brzostowski, podskarbi

600.000

W bioru

zip.)

kadym

byl

równie

wielki litew. (na

grub

*).

razie

stan Polski

okropny

pod

w

epoce pierwszego roz-

wzgldum finansowym

jak

ekonomicznym i politycznym. Byato ruina powszechna, rozkad dawnego pastwa przeraajcy, rozpaczliwy! Kady, kto móg, spieszy si, aby porwa lup jaki z walcego si gmachu Rzeczypospolitej.

*) str.

114.

Dyaryusz

1780 roku,

sesya XVII

z dnia 20,10,

tabela przy

—

ROZDZIAW Reformy

08.

I

zasoby skarbowe

i

delegacya sejmowa

t

IX.

w

okresie

ruin rozumiaa,

II.

ale co jest

niepodobnem prawie do uwierzenia, nie mao skutecznych na ni wynalaza rodków, w zakresie za finansów dokonaa niezwykle

miaej

Trudno i

rozlegej reformy.

i

jest

przejrze jasno

odmt

ten

bya Warszawa

intryg, jakiego siedliskiem

w

przewrotnoci 1772

latach

Bo gdzie jest sposób wytropienia wszystkich mauytych przez wytrawn dyplomacy trzech dworów, przez ambasadorów, podzia kraju wykonywajcych? Czy podobna zrozumie stosunki, pomysy pobudki wszystkich grup delegacyi, a raczej wybitniejszych jej przewódców! Cay skad jej budzi w naszej wyobrani zgroz, skoro wiemy e wybór 1775.

i

tactw,

i

jej

móg przyj

do skutku dopiero po zgubieniu Rejtana, do-

piero po zakupieniu nej

gosów

za 6.000 dukatów z kasy wspól-

ambasadorskiej. dopiero po sesyi 10 maja, z której Stani

saw

August

szuka chluby

dla siebie

dla

i

gosujcej z nim

wypadków w dziekreskami przegosowan bya ta

mniejszoci, ale która do najhaniebniejszych jach

cz

Ca

wiata sejmu,

nale}',

która

te dziaalno Wewntrzne

gdy

w

5

obronie

caoci czci kraju stawaa. ryczatowem potpieniem i

delegacyi okryli

dzieje Polski

Korzona.

—

T. III.

10

9

146

posowie

w

zwali

j

„szkaradnym jarmar-

na którym nie tylko dobra ojczyzny,

kiem,

wystawione

sprzeda

na

jej

sejmu czteroletniego,

byy"

ale

wntrznoci

i

Zdawaoby

*).

mów

owej delegacyi nie bdzie ani dziesiciu

si,

e

sprawiedli-

wych, którzyby mogli wyjedna przebaczenie Boe dla Sodomy Gomory. Jednake w cigu obrad znalaza si opozyszczególnie Stackelberg, irytowali si cya; ambasadorowie, i

czsto; kilka imion wspominano z

uszanowaniem jak

np.

w

epoce rozbudzenia narodu

Oraczewskiego,

Jerzmanowskiego,

Bohuszewicza, Korsaka, Dunina, Antoniego Czetwertyskiego,

e

wspomnimy ju o

nie

biskupie Turskim, Chreptowiczu, Je-

ukowskim. Lubomirskim marszaku wielObecno tych uczciwych obywadaaby si wytlumacz3' tern, e nie ca delegacy mia-

zierskim kasztelanie

kim koronnym teli

nowa

i

Poniski,

innych.

e

ministrowie zasiada mogli z urzdu, a 13

posów wszystkich senatorów mianowa Stanisaw August, czowiek nie wytrway nawet w podoci owszem przechwalajcy si z czasem, e, „z tyche rozwalin stawia przybytki dla Cnoty". Ale nastpnie nastrczy si nam inna znów zagadka: dla czego opozycya, a szczególnie Antoni Czetwertyski tamowa wszelkie bezwarunkowo uchway, chociaby najniezbdniejsze najpoyteczniejsze dla przyszoci kraju? Dla czego projekt}' reform finansowych byy gwatownie przez i

i

i

Stackelberga

popierane

i

przeszy tylko dziki jego poparciu?

Cakowitego rozwizania

w stanie; ale do czstkowego sun nastpne kombinacye: 1)

tej

zagadki

poda

nie

jestemy

wyjanienia omielamy si pod-

Opoz3 cyonici bezwzgldnie stawali r

w poprzek

wszy-

wychodzio od Poniskiego jego kliki, eby protestowa przeciwko nielegalnej, samozwaczej wa-

stkiemu,

wci

co

i

dzy jego, oraz eby nie wprowadzi kraju w sida, jakie, zdaniem ich, zastawia zawsze pragnli znani nikczemnicy.

*)

1789

w

Koci akows ki Dz. Cz. S. G.

W.

pose wikomierski na

sesyi

163 z dnia 28/

147

W

obawa bya niesuszn, ale pokona j byo tern trudniej, e owi gorliwi posowie nie byli w stanie krytykowa, a bodaj wyrozumie projektowanych reform. Z powielu razach

midzy

wyej nazwisk

przytoczonych

poselskich,

tylko Ora-

naukowe jako wizytator szkó rektor Szkoy Gównej kraz ramienia Komisyi Edukacyjnej kowskiej. Jezierski, póniej czynny gony, przemawia zyska

czewski

sobie uznanie

i

i

w

delegacyi jeszcze jako pospolit}

Wszyscy

bonami. lili

myl

tyzm

inni ani pierwej, ani póniej, nie wystrze-

po nad poziom miernoci, reprezentowali konserwa-

szlachecki,

dego

szlachcic ze starymi zabo-

7

usiowali, oczywicie bez skutku,

broni ka-

kamienia z obalonego gmachu dawnej Rzeczypospolitej. Stronnictwo rosyjskie od czasu konfederacyi Czarto-

2)

cile zwizane z ide reform. To dla pomocy ich wezwane byy do Polski wojska roWprawdzie w roku 1766 Katarzyna, podraniona

ryskich jest

w

przeprowadzeniu

syjskie.

oporem Czartoryskich opiera,

i

Stanisawa Augusta

w

sprawie dysy-

nakazywaa Repninowi, aby si dalszym reformom

denckiej,

a

minister

zwaliskami

Panin

konfederacyi

przez Czartoryskich

Wszake gdy

wyraa

„zagrzeba pod nowoci, które byy

potrzeb

wszystkie

te

wprowadzone do rzdu pastw

Repnin wystawi

w

silnej

polskich".

nocie potrzeb utrzy-

mania Komisyj Skarbowych oraz podziau spraw sejmowych na materye „status" ekonomiczne, z poddaniem ostatnich pod i

wikszo

Katarzyna pozwolia piszc: „bo gdyby nam sposób korzystania z liberum votum (sic), dla czegóbymy mieli nie pozwala ssiadom na uywanie pewnego, dla nas obojtnego porzdku, który czasem mógby na nasz korzy posuy?" Skutkiem takiej korespondencyi

gosów,

tylko pozosta

i

przyszy do skutku reformy 1768, które nazwa naj waciwiej naley Repninowskiemi. Stanisaw August wynurza nadziej, otrzyma przyzwolenie na reformy dalsze, lecz Katarzyna

e

dala

mu

*)

wtedy grzeczn

ale

odmown odpraw

Co.iOBbeBt: Hct. Poccin; XXVII, 191

— 192,

*).

Gdy

264, 279.

na-

148

przyszo do rozbioru

reszcie

w

Polski,

dwory, wystawiajc

trzy

swojej deklaracyi niebezpieczestwo z anarchii,

zagraajce

pastwom ssiednim jako gówn pobudk, sodziy gorzk piguk nadziejami, e uszczuplona w granicach Rzeczpospolita kosztowa bdzie nieznanego szczcia pod lepszym rzdem. Wtedy ju Katarzyna przyzwolia na nowe reformy, na podochodów skarbowych do 33 wikszenie wojska do 30.000 Miao to by niby wynagrodzeniem dla jej stronmilionów. dla jej wybraca Stanisawa Augusta za cay ogrom nictwa haby, jaki na przez akcy rozbiorow zwalia. Do takiej to sytuacyi stosowa si Stackelberg, który nadto sam by autorem projektu Rad}' Nieustajcej, modelowanej na wzór wpywom rosyjskim posusznej Rady Pastwa przedajnej i

i

i

szwedzkiej.

Reformatorami

oddawna ju za-

nie byli Czartoryscy,

odepchnici od przewodnictwa politycznego, lecz Staposugujc}' si nisaw August z przywódcami delegacyi mu projektu Rady niemiego Nieustajcej) powyjtkiem (z

mani

i

,

W

parciem Stackelberga.

domylamy

za, o

delegacyi

ile

z

protokóów

August Poniski Sukowski; obaj oni wystpowali zwykle pod hasem postpu tern miejscu musimy przyjrze si im bliej. reform. jej

si,

przewodzili

najbardziej

i

W

i

Poniski, Adam Lodzia, nie by pospolitym otrem: mona go niemal porówna z Katylin, nie zapominajc naturalnie o tej rónicy, e jeden pad z broni w rku, a druycie w rynsztoku, bo sd sejmowy polski nie gi skoczy zdecydowa si posa zbrodniarza na rusztowanie. na

odwadze, a raczej

wao

i

na

czelnoci

i

zuchwalstwie

wyprawa na sejmik przemoc zdoby, jego samo-

Poniskiemu, jak dowodzi jego

liwski,

eby

sobie

poselstwo

zwacze ogoszenie si marszakiem, pochwycenie ku

Przecie nie zby-

laski

marszakowskiej,

stawienie

si

w

kija

w

bra-

obec izby oburzo-

wydany. A poprzednio ju (w roku 1766) by w cikich opaach, gdy na sejmiku poznaskim ocali go tylko jenera Apraksin szlachta chciaa go zrba nej,

wyrok

na Rejtana

i

pomoc wojskow.

Nie

mcio mu umysu

pijastwo.

By

149

przegrywa bez koca rosyjskim oficerom lub niejakiemu hr. Tomatysowi Wochowi, który z czasem przyszed do adnego paacyku pod Mokotowem, pooy areszt na pensyi Poniskiego. a nawet otrzyma od

namitnym graczem

w

karty

i

urzdu podskarbiskiego. Na gr potrzebowa Poniski zawsze pienidzy, a zdobywa je ze sprytem niezwykym. Pierwsze dukaty rosyjskie musia dosta od Repnina, gdy podczas konfederacyi Radomskiej (roku niego dokument odstpienia

1767) by dodany Igelstromowi dla wskazywania, kogo przekupywa naley? Jedzi te do jeneraa Kreczetnikowa, jako

ambasady rosyjskiej do zbierania partyi i odbierania rewersów bezwarunkowej ulegoci od zwerbowanych stronni-

ajent

Wokoskiego zdoby

ków. Od

sobie 2.000 czer. z., ale Sal-

derna zrazi do siebie tak dalece, ko: „niegodziwiec"

grob

i

e

usysza od niego sów-

zupenego

cofnienia pensyi.

sie

sejmu rozbiorowego odkry umia

nie

na skal odpowiedni zasobom zrujnowanej Polski:

z kasy

zjednoczonej

zt. pensyi

czer.

czyli

j

bowiem

Za uchwal litej

z

828.000

raz,

polskiej;

zip.

a

zip.,

rocznie

t pensy

utrzyma

ambasad}' rosyjskiej

a

i

do

z podniesie-

na póniej, po-

koca

1788

r.

poyczy pod gwarancy Rzeczyposposum. bo 68.000 cz. zt. (1,224.000 zp.) Nie gardzi te mniejszymi upami: 20.000

Delegacyi

wiksz

jeszcze

u Genueczyków.

zp.

wybra

ambasadorów przez 23 miesice 46.000

niem do sumy 43.000 biera

W cza-

kopalnie Potosi, natural-

potem 30.000 drugi raz z kasy czopowego Wielkoz

kasy

generalnej

Koronnego

Skarbu

za

rónemi

W

asygnacyami wybra 290.000 zp. zi jak sumk od ydów za sfaszowanie konstytucyi, wzbraniajcej im pobytu w miastach (za dodanie wyrazu „tylko" przy Warszawie). T

Wymyli te nowo, federackim

czyli

opatrzonym

we

e

sprawy cywilne podda sdom kondelegacyi komisyom, za-

wyznaczanym od

wadz

przedawnienie, ani na

nieograniczon.

ani

na

dawne wyroki,

mieszkajcy spokojnie o sto niespodzianie pozew; musia z pienidzmi,

Niezwaano

mil

Obywatel, lub ustawy. od Warszawy, otrzymywa

wic jecha albo posya kogo eby za uzyska przychylnych dla siebie ko"

150 misarzy musia jemu si opaci.

e

bra od kadego interesanta, za kad z uchwalonych przez delegacy „nadgrod", zamian lub darowizn. Sobie wyjedna korzyst na zamian lichej wioski na królewszczyzn Brzoz pod Warszaw, dzieraw mostu na Wile, nadgrody 400.000 zip. Powiadano,

doywotniej pensyi 100.000 ze skarbu koronnego: ale skarb nie spieszy si z wypat dwóch ostatnich sum, a sejm

i

staej

1776 roku skasowa je *). Pomimo tej niefortunnej przygody, akcya rozbiorowa przyniosa Poniskiemu ogóem ze 2 pó miliona zip. w pienidzach, prócz nieznanych zdobyczy z si

dów

przeora maltaskiego, ordery,

gdy — podskarbiego lifikacyj

jego

w. kor.

politycznych

czynia go niezbdnym dla nia

ksic,

pensy mundur zyskowny nienareszcie urzd Wszystko to byo plonem kwa-

nadto mitr

konfederackich,

i

—

biegoci

oraz

rzdów

prawniczej,

która

rozbiorczych do wyszuka-

dopenienia formalnoci legalnych.

i

Ale Poniski

zbiera

nach polityki owoczesnej.

zote

niwo

Jego spryt

nie koniecznie

na a-

praktyczny produkowa

na polu wszelpowodzeniem w sferach szlacheckich By czas (1776 1782), e w Dukich obrotów pieninych. bnie na wielkim jarmarku robiy si interesa caych kontraktów w jego mieszkaniu; dwóch plenipotentów, nieustannie zajtych, expedyowao sprawy, które Poniski „w mgnieniu oka Szlachta woyska znosia mu swe kapitay decydowa". z najwikszem zaufaniem, pijc jego wódki i wino, zajadajc wrzawy. misiwa i sery wród toku, kartowych stolików

si

z

i

—

i

*)

Odpowied

ze strony U. U. Instygatorów Ob. Nar.

i

ich

dono-

szcego W. A. Poniskiego przeciwko Woyciechowi Turskiemu etc. (druk Sumaryusz dowodów doczonych do Delacyi Turskiestr. 28, 30, 32, 33 i

go

raczej

^TeHia

Barssa) M.

IIct.

Oóm. Poccin XXVII

VIII,

f.

b-b

210,

str.

dnia 1789 roku.

Zaleski

Pamitnik

s.

47.

Kpe^eTBHKOB-b, JKypHa.Tb:

n JpeBH. Poccin 1863, III, str. 49. 245, XXVIII, 296; Gaz. Rzd. Nr. 52

Co.iOBbeBb,

IIct.

Gos Grabowskiego na sesyi 214, Pamitnik Sieversa, wyda upaski str. 127.

Reise eines Lieflanders

III,

90.

i

58, Vol. Leg.

z dnia 29 gru-

208.

Schultz

151

Opowiada

by wanie jednym

rego ojciec

nach posiada Poniski tylu

od jakiego czasu

i

Cudnów, dawniej

które

(nie

u podskarbiego

— bodaj

W

z wierzycieli.

przypominamy

któ

i

•

tych stro-

sobie z jakiego ty-

od roku 1772) obszerne dobra

czyniy 260.000 zp.

Wspominalimy

rocznie.

e

Poniski sprowadzi do Warszawy stolarzy mia jakie fabryki elazne na Podolu. nie

(§ 47),

ebenistów

bywa sam

Ochocki, który

to

To

i

byo, eby tak kolosalne pozaciga dugi, po ogoszeniu bankructwa w r. 1784 spado z fortuny do dwóch milionów „dugów kredytorskich" *). lada

zrcznoci

trzeba

e

e

by wszelk proponowa lub popiera, e skarbem publicznym mógby szafowa z wiksz jeszcze rozrzutnoci, ni groszem wasnym to oczywista. Ale nie kadyby si domyli, e ów Poniski mia jakie wyobraenie o lepszych, ni dawne polskie, rzdach, e chwyta bystrym umysem plany reform pastwowych, e jeszcze w 1764 r. przy takich przymiotach Poniski gotów

w

zmian

konstytucyi krajowej

—

mówi

sejmie o projektowanym

na

podatku

by

bryce papieru stemplowanego „która

Poniski

zechciaby

nie

ukada,

jektu dla dobra kraju tylko, bez

wasnemu

ani

stempla

ma"

**).

i

popiera adnego

wasnego

o

fa-

Naturalnie

interesu lub

pro-

wbrew

czstokro, gdy osobista kolizya nie si przyczyni do posuwania postpowych

interesowi, ale

móg

zachodzia, projektów.

August Sukowski by nów znanego

ministra pod

ksicego domu

i

najstarszym z czterech sy-

Augustem

III

Sasem,

ordynacyi Rydzyskiej.

O

zaoyciela

ministrze Sta-

1780, patrz

Ochockiego wydanie Kraszewskiego wileskie I, Cudnów zostawa w dzierawie u Korytowskiego w roku Móllers: Reise nach der Ukrane str. 20. Glos Suchodol-

skiego na

sesyi

*) str.

239.

79, 83

Ochocki

hastam daje

Pamitniki

— 88;

115,

twierdzi,

potioritatis)

1789 roku

z dnia 8 czerwca

e

w

Kontyn. Dyar.

same aktywa wyniós} 83 miliony zp., 7

'

ale cyfra ta

si nam niemoliw. **)

Dyaryusz sejmu

str.

po przeprowadzeniu procesu konkursowego (sub

Electionis, sesya X, karta nr.

2.

wy-

L52

nisaw August mówi w swoich pamitnikach z lekcewaeniem, mu przyznaje jako o czowieku „bardzo ograniczonym", wszake szacowny przymiot, e „nigdy pomówionym nie by o oszustwo lub brak uczciwoci"; Moszczeski za kreli nader pochlebn charakterystyk: nazywa go czowiekiem „rozumnym, rzdnym, przywizanym do kraju Polakiem nieinteresowanym". Posiad minister znaczn fortun Leszczyskich inne z przylegociami, miasta: Rydzyn, Leszno, Szmigiel i

—

i

po

czci

za

który zapaci ze

i

z majoratem.

budowa

synów swoich: Augusta, Fran-

swe miasta „podoprowadzi dobra do „najwyszego

tylko przejeda przez sdzi, e si znajduje w rzdnym zagranicznym Wszyscy czterej bracia ukazywali si na widowni

stopnia ekonomiki, a kto

za Stanisawa inni

dwaj

wo

w

cywilnej.

Wszyscy

aden

nie

przyczyni blasku imieniu swemu.

kraju"

zyska

*).

publicznej

pomawiani o

byli

Antoni

móg

nie,

wojskowych,

dwaj na stanowiskach

Augusta:

subie

na pienidz nieprawy;

od Sieversa

je

cztery paace, ozdobi

budowlami",

i

i

Augusta

darowa

Aleksandra wyznaczy cztery schedy, wy-

i

umeblowa

i

rzdkiem

dobra 14 milionów zp.

te

Dla czterech

Antoniego

ciszka.

z aski

Póniej sam Sukowski kupi ksistwo Bielskie otrzyma dyplom ksicy od Maryi Teresy wraz

ulubiecowi.

na Szlsku

Leszczyskiej

Maryi

Ludwikiem XV, a po czci

z królem francuzkim III,

maestwa

skojarzenie

chci-

sobie czci, ani

w

1793 przyj

r.

suy

mu

eby unikn rozbioru

kanclerstwo wielkie koronne,

za

losu Konarzdzie przy operacyi drugiego sakowskich tylko dziki apopleksyi, która go zabia po pierwi

On

szych wiadomociach o powstaniu Kociuszkowskiem. jednak by ojcem sawnego

w

Józefa Sukowskiego, zagorzaego rewolucyonisty

August,

*)

najstarszy

Pamitniki

Drezno 1870 roku, skiego,

1863,

str.

str.

z

braci,

Stan.

may,

garbaty

i

i

demokraty.

cakiem

przez

Augusta Poniatowskiego, tomacz. Zaleskiego.

24, 54.

29—33.

to

czasach Napoleoskich jeneraa

Moszczeski:

Pamitniki wyd.

2

upa-

153

(Ze

zbioru

Wt. Smoleskiego;

154

natur upoledzony,

przez

tycznego przeznaczony

marszaka w.

wstp

do

jeszcze do

ojca

zawodu dyploma-

Mniszchówna, siostr póniejszego oeniony, ju w r. 1751 móg otworzy

k.

z

i

wyszych towarzystw wiedeskich podróujcemu modziecowi Poniatowskiemu Stanisawowi; pó-

podówczas

niej by z nim skoligacony jako z królem przez Mniszcha, oenionego z Poniatowsk. Najczynniejsza rola Augusta, wojewody gnienieskiego, przypada na epok pierwszego rozbioru okresu Rad}' Nieustajcej. Pozostay po nim z tych czasów wstrtne lady: uchodzi zrazu za stronnika prui

skiego

w

dobrych

Lesznie

od

Wielkopolski

w

e

dalece,

tak

aby zebra

ciaa

ze

czer.

od

niego,

jeszcze

x

i

pobiera z kasy

w kocu

uroczystej

Nie

1779.

r.

„Uznaj,

formie:

x

Bielski, marSukowski, Rady Nieustajcej" z wycinieniem pieczci rodowej. wyrobi sobie dzieraw czopowego w Warszawie

August

odebraem...

szaek Nadto

280.000

za

da

móg

Stackelbergiem z.

waha si wystawia kwitów w

i

II

rad, któraby ogosia oderwanie Rzeczypospolitej; póniej znalaz si

stosunkach

po 3.000

rosyjskiej

Fryderyk

jak

zamiast

ofiarowanych

na

do

licytacyi

skarbu

domaga si dzierawy stempla, naraajc si na kompromitujc odmow ze strony Komisji Skarbowej itp. *). 400.000,

A

mona

go stawia na jednej linii z Poniskim marszakiem sejmu Grodzieskiego BieAugust Sukowski by czowiekiem zasad, po swoliskim. dumnym, jemu moe uczciwym, arystokrat zagorzaym Nieporównan w swoim rodzaju a przynajmniej pysznym. jest charakterystyka jego, skrelona przez wychowaca-syjenowca, wzmiankowanego przed chwil Józefa, adiutanta neraa napoleoskiego. Pisze on: „Sulkowscy byli troch za jednak nie

alb

póniejszym

i

i

wie

szlacht...

*)

Nr. 52 Pr.

i

Ferrand: 58.

Ek. A/12,

zrobili

Hist.

Dyaryusz str.

1038.

skok z przedpokojów Augusta

d. trois

177b

demembrements

sesya 27

z dnia 7

II,

63.

Gaz.

padziernika,

II

na

Rzd.

str.

250,

155 tron

t

Ztd powstaa mania

ksicy... starszych

uroczysty

towarzyszy

zwykle

wi

w

paac

Ukoczywszy

kapelusza

formie

pragn

August)

trójgraniastego, jaki

dworskiemu, kaza tedy posta-

ubiorowi

swych jego

(niewtpliwie

nazwiska

tego

odda hod

wielkoci: jeden z ksi-

dobrach

budow, da

w

tej

rozkaz

dziwacznej

formie.

stray tego paacu,

wkroczy w kaNieszczciem... ksi nie mia tyle peluszu cylindrowym. pienidzy, aby zapaci ów gmach, a tern mniej, aby go

aby

do

nikogo nie wpuszczaa, ktoby chcia

wic paac zamieni si wkrótce na budynek dla niemieckiego barona (we wsi Woszakowicach pod Wschow)... Ju jako wojewoda okryty by August wszelkiemi byskotkami (orderami).... radby jednak posiada wszystkie godnoci istniejce w obcych krajach: grandostwo hiszpaskie, niebiesk wstg francuzk, parostwo nawet angielskie, które wedug praw angielskich nie moe zamieszka...

osobicie

folwarczny

by

przyznane

gnienie

cudzoziemcowi...

— pewien

sadach,

w

nieugaszone

pra-

rodzaj puchliny szlacheckiej...

Augusta

Sukowskiego,

przygniatay

odmawia mu wszelkich przyRydzynie utrzymywa dwa instytuta edukacyjne

byoby jednak miotów....

to

Przy tylu prze-

prawie

które

Byo

niesprawiedliwie

dla szlachty ubogiej... a jego korpus

kadetów (na 12

tu

chop-

ców) by kopi warszawskiego... Zwolennik wstecznoci i, ze August wzgldu na wiek, mionik przestarzaych idei,

X

z innego

wany

wzgldu sta na równi

synowiec -demokrata

stosuje

Augusta o edukacyi i wynurza staranne wychowanie, ale my delegacyjnym poyteczniejsze

od

mu wdziczno

lub

uwagi,

e

jeszcze,

Adopto-

*).

t pochwa

wiemy wychodziy

Augusta

wnioski

z ideami wieku"

za

e

wasne

na sejmie

najwiatlejsze z

poj

do

pomidzy

i

naj-

zasiada-

jcych w owem gronie rzeczników postpu on bodaj okaza najwysze wyksztacenie uzdolnienie. Przytaczalimy ju zdai

*)

Pamitnik jeneraa

wyda upaski,

tom

IV, str.

Sukowskiego w 26

— 31.

Pamitnikach

z

XVIII w.

156 nie

w

jego

wociaskiej

sprawie

tom

(wyej,

I

394);

str.

wymieni musimy jego gos przeciwko uywaniu tortur w sdach protest przeciwko wyrokowi Komisyi Skarbowej Koronnej na dwóch ydów faszerzy monety *); zreszt przejrzymy wkrótce dyskusy finansow. obecnie

i

O

przygotowanie projektów podatkowych Delegacya, na

wniosek Poniskiego. upraszaa komisarzy skarbowych, ofiarujc im miejsce w swojem gronie **). Skutkiem takiego wezwania przyby w charakterze reprezentanta Komisyi Skarbu i

w Delegacyi wielokrotnie ju wzmiankowany Fryderyk Moszyski, którego biografi po-

Koron, zasiada finansista

damy niej (w

§ 84).

Nadto, dla przypieszenia sprawy podatkowej, Delegacya

na wniosek

tacy szli

r.

„subdelegacy do uoenia podatków". Wesam Ostrowski podówczas biskup kujawski (pó-

czyli

do

swego biskupa Ostrowskiego w d. 17 wysadzia ze swego grona oddzieln depu-

prezesa

wrzenia 1774 niej:

August Sukowski, pocki Józef Podoski, kapoznaski Antoni Jabonowski sztelan poznaski Józef Mielyski, marszaek w. k. Stanisaw Lubomirski i hetman w. k. Fr. Xawery Branicki z seministeryum, a ze stanu rycerskiego Raczyski pisarz natu kor., posowie: Miaskowski, Korytowski, Antoni Sukowski, niej prymas), wojewodowie: gnienieski i

i

:

Lipski, Lasocki,

Frankowski,

Krosnowski,

dzimiski,

Biesiekierski,

Radoski,

Xta Czetwertyscy Kochanowski. Nadto z

Rociszewski, Ra-

Hadziewicz,

X

Woro-

Micha, Dbski,

niecki,

dwaj

(Antoni

i

Czaplic

i

W.

Litewskiego:

X.

To-

maszewicz, Lenkiewicz, Pruszanowski, Jeleski, Stypakowski, Kurzeniecki

*) str.

Pr.

i

Wolmer

***).

Deleg. Zagajenie IV, sesya 43 z dnia 26 Sierpnia

299. **)

***)

Pr.

Pr.

Deleg. Zagajenie Deleg. Zagajenie

IV, sesya 40, str. 282. IV, str.

397.

1774 roku,

157

zoeniu projektów przez t deputacy, oraz Moszyskiego w imieniu Komisyi Skarbowej Koronnej,

Dopiero po przez

zaczy si rozprawy dnia 1774

r.

w

nader mozolne

o podatkach

zagajeniu

VI, a

zakoczyy si

10 gru-

d.

w

zagajeniu

d. 15 marca 1775 r. Wanie w pierwszej z pomienionych dat Poniski, wyliczajc interesa, jakie do zaatwienia pozostaway, na pierwszem miejscu wymieni: 1) pogówne

VII

generalne

i

„pewnie"

podymne

generalne,

co

2)

generalne,

Nazajutrz przy3) czopowe miejskie, 4) papier stemplowany. szed pod obrady projekt ca generalnego, lecz wywoa róne opozycye i wnioski krzyujce si: to aby wpierw przedstawiono taryf, która jeszcze uoon nie bya, a której sam druk, zdaniem Moszyskiego, zabraby ze dwa tygodnie; to, eby wykonanie nie zaczynao si od nastpnego nowego

roku (Czetwertyski);

to,

eby ca

na szlacht wcale

nie na-

kadano (Jezierski) t. p. Pomimo napomnie Stackelberga, e wyznaczony dla Delegacyi termin limity jest ju ostatnim, Nie pomoga te grubo nienie przyszo do adnej decyzyi. i

grzeczna poajanka Stackelberga na nastpnej ministrowie

wicej

(dworów rozbiorczych)

wrzasku,

ni

dobrego

sesyi,

e

sprzykrzyli sobie

„trzej

sysze

Dopiero na posiedze-

zdania".

—

miaste17 grudnia uchwalono czopowe z miast nawet dziedzicznych. Wnoszono potem inne projekty: od króla, od Masalskiego biskupa wileskiego, od Lubomirskiego marszaka w. k. etc, ale decyzy otrzyma jeden tylko projekt Litwinów o opacie dwóch kwart z królew-

niach 15

i

czek

szczyzn litewskich, poczem przy nadchodzcych witach odNajwstrtniejsz stron roczono posiedzenia na cay stycze. tych sporów

bezowocnych stanowi

targi ze Stackelbergiem

o wyznaczenie czasu do suchania interesów prywatnych, osobistych

(szczególnem

natrctwem odznaczy si pose Fran-

Na pierwszej po tern odroczeniu sesyi (d. 1 lutego 1775 r.) wystpi Stackelberg z gronem owiadczeniem, e podug otrzymanych od trzech dworów instrukcyj, wszystkie kowski).

sprawy publiczne tego; inaczej

bd

maj by zmuszone

zaatwione

dwory

dniem 28 lumocy, któr im

przed

„uy

1

58

zmusi Delegacy do przyjcia projektów projektów, których jednak treJako zoy pochodzenia Protokó nie podaje *). Pogróka ta oso-

Bóg powierzy"

i

bez rozpraw.

ci

i

1 1

e

pracujcych nie bdzie zapomniauchwalia Delegacya (3 10 lukolei tego) prawo o emfiteuzach, o papierze stemplowym, o kalendarzach i ksigach ydowskich dwa ostatnie wniesione przez omyskiego, pomimo opozycyi Ant. Sukowskiego posa na uciliwoci obywatelów, który biada Czetwertyskiego, nie bdzie Chomentowskiego, który wyraa obaw, dzona upewnieniem, Z no" poskutkowaa.

„o

—

—

e

i

mia

w

pokaza si pozostaym

wywoa

domu

Niezmiern

braciom.

podymnego: „Powstaa caa izba, pytajc si o autora tak uciemiliwego dla kraju wynalazku, drudzy owiadczajc si quam solennissime protestowa". Na to odezwa si August Sulkowski wojewoda gnienieski: ten projekt poda.... komuniko„Nie wstydz si tego.

burz

projekt

em

waem

reprezentowaem JKMci: odesa go pan dobry rozumny do rezolucyi Przewietnej Delegacyi... Znosz si za hybernego (s c), które tak to dwa podatki: pogównego byy niesprawiedliwym cikim haraczem. Sto pidziesit dobra poszy w gór: czyli nie sulat. jak byy lustracye; Jeeli nie szna, aby wicej na obron siebie importoway? mamy myli wystarczajcych do obrony Rzeczypospolitej podatków, pytam si: na co nam tak dugi sejm... ale kto go

i

i

i

i

i

ojczyzn

kocha

i

wolno,

szanuje

przyzna,

i

trzeba

jej

Wytknita w tej mowie zamiana pogównego hyberny na podymne uspokoia wzburzenie; po innych gosach propozycyach (pomidzy innemi podatku rolniczego pugo-

obrony".

i

i

wego),

*) i

Pr.

Delegac. Zagajenie

bo drugi raz powtórzona

mylna,

sesye 18

— 20

19 grudnia, z dnia

Stackelberga

poparciem

za

1

z dnia 15

str.

lutego

81—83,

w

i

17

grudnia,

86, 87;

Zagaj. VI,

VI,

str.

sesye 22

czci

II

zlecono

sesya 14 z dnia 10 lutego,

sesya

,

Poniskiego,

i

str.

17

z dnia

14 grudnia,

70, 71, 75, 78, sesya 21 i

3.

23,

str.

str. str.

57 67;

z dnia

90, 94, 97, sesya .'4

159

uoy

Komisyi Skarbowej Koronnej

wikszoci gosów dnia 14 dziaem dymów na dwie klasy, przyczem przyjty

no natychmiast na podstawie

w

Potem

cigu

a

t

z po-

r.

politycznego

(!) *).

kompanii

o

subsidium chari-

i

m na spat tych dugów, ale dopiero po nowej prow marcu, pod naciskiem Stackelberga, duchowiestwo

v u

i

ten

klasyfikacyi dopenio-

rozprawy

si

dugów

i

Zosta on

1775

lutego

— kalendarzyka

toczyy

lutego

tabacznej, oraz o likwidacyi t

podymnego

projekt

poszed nareszcie pod stanowcz rozpraw.

ostatni

longacie

zdecydowao si na pacenie 600.000 rocznie (350 t. lickie 250 t. greckie); ta suma przyjt zostaa, bo wany przez Szamockiego przykad, e duchowiestwo

katocyto-

i

paskie, prócz udziau

dukatów

rocznie

dowania.

Projekt

zycy

strony

w

hisz-

podatkach ogólnych paci 3 miliony

królowi

— nie

zachci

anowego napotyka

nikogo

do

nala-

zacit opo-

niemniej

7 dotyka (d. 6 marca); tylko zniesienie loteryi Genueskiej i zamiana jej na krajow posza gadko **). Utrzymanie dawnych podatków podwyszenie poglównego ydowskiego odbyo si bez ze

t}

T

ch

których

starostów,

i

i

rozpraw.

Spodziewano

si,

projektowanego

trzenia

milionach dochodu

w

i

e

te

wystarcz do zaopa-

podatki

budetu o

a

32,

30.000 wojska; cyfry

nastpnie o 33-ch te

byy

oznaczone

dworów, szczeze Stackelbergiem, jako reprezentantem gwarantki na

naturalnie gólnie

porozumieniu z posami

konferencyach poufnych po za Jakiekolwiek ostateczny

*)

Pr.

sesya 24,

str.

uczucia,

Izb

widoki,

trzech

***).

wpywy skaday

wypadek obrad: zaznaczy winnimy,

Deleg. Zagajenie 62

VI,

cz

2,

sesye

25—31,

e

si na

reformy

32, str. 52, 53,

— 63.

7 marca 1775 2 z dnia 6 Pr. Deleg. Zagajenie VII, sesye 1 17—22, 12, 23, sesya 9 z dnia 15 marca, str. 53, 56, 22. ***) sesya 36 z dnia 16 lutego Pr. Deleg. Zagajenie VI 2,

**)

roku,

str.

1775

str.

i

i

cz

go

str.

75, sesya 31

50.

z dnia

10 lutego

str.

49

i

sesya 32 z dnia

11

lute-

160 Delegacyi

signy

siy

istniejc od 1717

one

wojska"

Skarbowych;

tak znacznie,

bd

lestwa

r.

zwan

tak

zarazem

i

Zno-

dawniejsze, Czartoryskich.

pac

„punktualn

zarzd wszystkich podatków koncentroway

i

misyach

kow

ni

dalej,

podnosiy

one

skal

w

Ko-

podat-

dochody uszczuplonego rozbiorem kró-

we dwójnasób wiksze od dawnych

przedroz-

biorowych.

Przypatrzmy si tedy bliej temu nowemu sypodatkowemu z uwzgldnieniem cech, jakich nabra z czasem w wykonywaniu. Tym sposobem obeznamy si zarazem z czciami skadowemi sprawozda Komisyi Skarbowych na cay przecig okresu drugiego.

00.

stematowi

Po dymne

1.

generalne

by

miao

pobierane ze wszy-

duchownych zakonów ebrzcych mcndican-

stkich trzech kategoryj dóbr to jest: królewskich, (z

wyjtkiem samych

tium)

i

ziemskich

te

jako

Koronie, jak

województwami

paciy jedne po

kowane,

mu

w

tak

Wsie,

wsi.

tylko

7,

drugie

lub komina; miasta dzieliy

szej jedna

komina,

klasa

najmniejsze

Na

zp.

druga

6,

cztery klasy: 14,

15,

klasa

10,

8

trzecia

w

pierw-

6 zp. od po 8 do 4, i

ni 300 dymów liczce, po 4 bya inna, a stopa opat w nie-

mniej

miasteczka,

Litwie

16,

po 12 do

tak z miast

Litwie,

powiatami rozklasyfi-

i

po 5 zp. rocznie od dy-

si na

Warszawa pacia po

w

klasyfikacya

których razach wysza *). Dla wykonania tej konstytucyi Komisye Skarbowe wykonay lustracy dymów w latach 1775 i 1776, o której mielimy ju sposobno mówienia (w § 7-m).

Podymne zajo miejsce dwóch zniesionych dawnych podatków: pogównego chrzeciaskiego podymnego starego, przei

niegdy na „punktualn pac wojska", co stao si gównym filarem nowego budetu, wynosio bowiem rocz-

znaczonych nie

okoo 2.

skich

i

')

5 milionów

w

Koronie

i

2 miliony na Litwie.

Pó po dymne stoowych;

Vol.

Leg

zastpio hybern z dóbr królewzapewne skutkiem uszczuplenia tych dóbr

VIII,

f.

133

i

nasL,

f.

631

i

nast.

161 przez rozbiór kraju (na Litwie nie i

10

pó

i

Czopowe

3.

okoo 350.000 w Koronie Paciy je kominy po 7 pó

tylko

wcale).

i

zip.

byo podatkiem dawnym, od

(krajowe)

t nazw w Ksigach Praw, (=akcyza) w laudach od roku 1479

wspominanym pod

roku 1511

a pod

wynosio

byo go

nazw

„cyza"

*);

niewykonan uchwa z czyli tak zwan „ordynacy

obecnie wskrzeszono sobie

wybierania,

szelnego". lonem zostao:

Po zawarciu

i

i

5.

w 0, 5

r.

po

czopowego

traktatów handlowych usta-

czopowe od likworów zagranicznych

4.

skadne winne.

Koronie

za

1768 o spo-

Dochód z tych

do

l. s

2, 2

milionów

akcyz wynosi

trzech

w

rocznie,

okoo

Litwie

miliona.

Pótory kwarty

6.

(podwójna)

w

w

Koronie

i

kwarta sowita

Litwie stanowiy znaczne zwikszenie

poniewa

sprawiedliwej" Czartoryskich,

obie

te

.,

kwart)'

opaty

byy te

pobierane na podstawie lustracyi z roku 1765;

przynosiy

z uszczuplonego

a nawet nieco

rozbiorem kraju niemniejszy,

wikszy dochód ni 1,367.000

w

Koronie

anowe

7.

fana Batorego

i

przed

dawniej

1,103.000

i

w

byo pamitk

zapomnianej

w

rozbiorem,

okoo

bo

Litwie.

po utworzonej przez Ste-

XVIII wieku piechocie ano-

wej z wybraców. branieckie

Wyznaczone na jej utrzymanie any wydostay si po wikszej czci w rce starostów

poszy na zasilenie przypomniaa sobie o

i

worka.

ich t}

T

m

Konstytucya z roku 1764

awulsie Rzpltej

owe any „dla informac3'i Rzpltej", razem z kwart pobiera **). Ale

a

i

kazaa lustrowa

nalece

z nich

anowe

zawsze je mona byo wynale w masie gruntów starostwa lub dzierawy. Dopiero w drugim okresie, stosownie do zalecenia konstytucyi

*)

Yol.

Leg.

I,

**)

376

fol.

Ziemskie 1895. W/arsza\va, Yol. Leg. VII,

str. f.

42,

tit.:

nie

Nobiles

Regni.

Pawiski:

Sejmiki

142. str.

25.

We-.vntrzne dzieje Polski Korzona.

—

T. TTT.

11

162 z roku 1776

*)

zaja si

t spraw

pilnie

Komisya Skarbo-

dochód z anowego podwoia; wa Koronna z to jednak pozycya malej wagi (30 do 60 tysicy). i

czasem

Poglówne ydowskie

8.

bya

podwyszya

Delegacya

z 2ch na 3 zote; ponawiane co lat 3 „lustracye gów ydów si do powikszenia tego dochodu z 495

skich" przyczyniy

do 630 tysicy

w

Koronie

i

300 tysicy na Litwie.

Ca: kupieckie, 10. szlacheckie 11. od soli 9. „ciem generalnem" z roku 1764, pobiewskrzeszonem byty bez wyjtku transportów. Fryderyk II wszelkich od ranem ujcia Wisy. posiadszy Pomorze opiera, ju mu si nie Dochód wszake nie dorównywa clu dawniejszemu z lat 1764 1766, a przyczyn tego niepomylnego rezultatu zrozumiemy, gdy przypomnimy sobie taryf celn prusk, szykany Fordoskie i opakany stan handlu polskiego w tym Przecie ku kocowi onego wszystkie trzy rodzaje okresie. i

i

—

ca czyniy okoo 1, 8 Stemple, 12.

miliona rocznie.

stemplowany**),

mianowicie: papier

15. ksigi ydowskie stem13. kart}'', 14. kalendarze plowane byy teraz wprowadzone po raz pierwszy. Tylko tranzakcye, pyn do skarz papieru, uywanego na weksle i

i

bu koronnego dochód znaczniejszy

na

Taryfa, ostatecznie

rok.

w

— od

ga by uciliw, gdy we wszystkich wymagany by stempel ceny 1 grosza nych) ksle

od pierwszego

to

i

za

i

320 do 427 tysicy nie mo-

roku 1776 ustalona,

aktach „jurydycznych" srebrnego (6u miedzia-

arkusza

tylko

tranzakcye o kupno dóbr,

oryginaów, na wezapisy tabelka za-

lub

—

czynaa si od 2ch srebrnych groszy na 100 500 zip.; przy interesie szacowanym na 50.000 pacio si tylko 30 zp., od 100.000 pacio si 90 zp. a dopiero

*)

**)

Francyi

Yol. Leg. VIII, 898,

Bv uywany

(Rank:

str.

najprzód

przj'

sumach wyszych

554.

w

Hiszpanii,

Franzosische Gesch. 1869,

III,

potem str.

122.

od 1655 roku

we

163

podwójn *). OdpowieKomisye Skarbowe zamawiay na fabrykach zapas papieru stemplowanego pakami rozselay do ofi-

nad

tysicy stosowano rachub

sto

dnio do

taryfy

tej

i

cyalistów swoich

sumy

wielkie

w

do grodów.

i

Przy tranzakcyach na bardzo

odbijano arkusz pojedynczy

waciwej

ceny; tak

roku 1787 posiano superintendentowi prowincyi ukraiskiej

arkusz ceny 28.650

zip.

do kwitu z sumy 12.000.000, zapa-

Smilaszczyzn, potem drugi na

conej przez Potemkina za

m

2.682

w

bra Orowskiego;

daa

temu

do kwitu za sprzedane

zip.

za

roku

Meysnera bankierów

i

szczup

przynosiy nader

sumy 14 **).

caych 5.000 na

nie

Pobór}

16.

ksigach ydowskich,

7

stanowiy malu-

flisów

i

czk strug dochodu — okoo 50.000 w Koronie. Proweniencya tabaczna datuje si 17. który zwróci

uwag

e

izb}',

e

grosz

z roku

na

w Warszawie,

„nietylko

wszystkich miastach kamerdynerowie

dluj tabak,

groszu

1775 urzdzio

i

zarabiaj"

ten

dochód

po obliczeniu danych ** **).

*)

fol.

zaprzysieniu iloci tabaki

Prawo

A

Pr. Ek.

W

***)

kade\-

i

to

Vol. Leg. VIII, 889,

**)

przez handlujcych

uiszczanego

r.

rule tabaki

wywoao

str.

ruch

we

i

****).

w i

Prawo

postaci po-

lOgo grosza

w kocu

roku,

tytuniów sprze-

midzy

kapitalistami

549.

24, str. 53, 288; A/30, str. 934.

1661 uchwalio

po zotych

W.

pici...

X. Litewskie na termin dwuletni „od

ab industis

et

evectis"

(Vol. Leg. IV

wyjtkowy. by, jak si zdaje, wypadek jedyny Pr. Deleg. Zagajenie VI cz. 2. sesya 42 z dnia 23 lutego

817), ale to ****)

1775 roku,

ale

cudzoziemcy tak han-

datku po zotemu od funta tabaki zagranicznej

od krajowej,

od sejmu

Pierwszy wniosek wyszed od Poniskiego,

delegacyjnego

***).

pierwotne,

milionów

rok.

od furmanów

7

pó

i

Inne gatunki stempla

a szczególnie stempel, wy-

intrat,

ciskany na wprowadzonych z zagranic}

bo czasem

Potemkinowi do-

1792 regencya stemplowa wy-

arkusz wartoci 3-1.650 zp. od

dla Teppera

su-

str.

"****)

i

122. Vol. Leg. VIII,

f.

147,

str.

95.

164 i

Do Komisyi Skarbowej Koronnej wnet zgopukownik wojsk koronnych

spekulantami.

si si niejaki Antoine de Saby,

Wystpowa

z projektem „do arendowania tabaki".

on jako

zaczyna swe podanie od motywynagrodzenia krajowi strat przez

reprezentant caej kompanii,

wów

—

patryotycznych

proponowa od

rozbiór poniesionych,

funta tabaki krajowej po

da

za monopolu, zotemu zamiast 6ciu groszy do skarbu; ce protekcyjnych t. Na prób Komisya zawara z nim p. kontrakt tymczasowy bez oznaczenia terminu „do nowych i

praw" (dnia 28 padziernika 1775

roku).

Ta

dwa

mae

przynosia

trwajca administracya

lata

skarbowi, a szkodliwie

krajowych

niów

z roku 1776

tytu-

dowiadczeniem

sejm

poda nowe

tabaki wszelkich

dochody

miaa oddziaa na produkcy Nauczony

*).

pierwsza, blisko

tern

w

gatunków

aeby fabryki na zaoone byy, aeby ta-

jak np.

przepisy,

kraju

ksa sprawiedliwa wszelkich gatunków tabaki zagranicznej lub

uoona bya

krajowej

**)

i

Niebawem zgasza si

p.

t.

za-

czli nowi kontrahenci: Kompania Morska Pruska przez reprezentanta swego

ab Hein,

J.

baron Wetzlar ze

swoj kompa-

ni, Jezierski kasztelan ukowski na czele konkurentów krajowych. Ostatecznie po dugich ukadach i roztrzsaniach, tak

w

Komisyi jak „Pioter"

i

ywszy

Blanc.

powikszenie

przedawanie

Arch.

*)

ksiga

Radzie Nieustajcej, otrzymali kontrakt zje-

w Kompani

dnoczeni kert

w

Nr.

1

nie

tabaki

Skar.

Tabaczn Andrzej Rafaowicz, Jan DePoniewa Komisya Skarbu Kor. „uodochodu publicznego z tabaki przez zysk Skarbu Koronnego z wycze-

na

Kor.

paginowana;

dzia XXVI kontrakt

z podpisami komisarzy Piwnickiego

i

Interesa

bezterminowy

dotyczce tabaki „do nowych praw"

Sobolewskiego oraz Antoine de Saby

aprobowany przez Kossowskiego p. n. k. z dnia 9 Czackiego posa czernich. na sesji 20 padziernika 1789 roku, druk w Biblot. Uniw. Warsz. Unicat Nr. 4, 16, 5/36 („dwa lata tylko tabaka le administrowana bya, a za 20 lat plantacya tytuniu nie Colonel

Compagnie,

et

listopada.

Gos Michaa

powraca"). **)

Vol. Leg. VIII,

f.

890,

str.

550.

165

niem wszelkich

handlujcych od handlu tabacznego, nie moga na to odwaa znacznych sum... na zaoenie fabryk, na przysposobienie materyaów, na opacenie fabrykantów roi

botników,

magazynów

utrzymanie

przypadko-

ponoszenie

i

szkód:" wic spóka zebraa kapita przez akcye, zobowizaa si urzdzi wasnym kosztem fabryki, przerabia na

wych

nich tyle tytuniu do kurzenia

sumencya

wymaga;

kraju"

tabaki do

i

zaoy

zaywania,

„kon-

ile

utrzymywa

i

10 do 12

magazynów w Koronie z tych tylko towar dystrybutorom sprzedawa pod kontrol „officyantów" czyli urzdników skarbowych. Dochód skarbowy formowa si z rónicy pomidzy cen fabryczn z góry okrelon cen w sprzeday, która i

i

bywaa podwójn

albo

systematem

takim

i

jeszcze

silniej

upyn

cay

zwikszon

gdy

okres drugi,

Pod

*).

z

kocem ta

pierwszego szeciolecia dnia 30 maja 1783 utrzymaa si

sama „Antrepryza", przypuciwszy do udziau Komisy Ekonomiczn J. K. Mci. Drugie szeciolecie upyno z kocem wtedy dopiero Komisya Skarbowa Koronna mo1789 roku i

ga wykona brykowa

konstytucy z roku 1786, która jej zlecia faadministrowa cay interes bez porednici

tytunie

twa jakiejkolwiek „Antrepryzy" **). Wzrost dochodów z tego Skarbie Koronnym by stay znaczny: od 324.000 rok. na Litwie gorzej si dziao z tabak: do 1,076.000 kompania tameczna, do której wchodzi Jezierski, kasztelan ukowski zysków nie miaa, kapitau postradaa.

róda w

i

W

wa

tabaczne ksiga

Interesa

*)

1777;

doczona

po 3

zip.

cz

i

i

1,

kontrakt

funt tabaki Holenderskiej przedniej, St.

w

oowiach

z

e

tabelka cen fabrycznych wskazuje,

dnia

16

czerwca

skarb

ma

przyjmo-

Omer

i

Marocco, oraz

Pod królem angielskim; po 2 zp. tabak Holendersk ordynaryjn w oowiu tytu Turecki redni; tytu Yirginia; po gr. 18 po 1 zp. tabak naturaln ordynaryjn Rappe tytu krajowy w rolach. Ceny sprzeday znalelimy dopiero pod rokiem tytunie: Turecki najlepszy krajany

i

i

i

1788 (ksiga

12):

Marocco,

de Paris Offenbachska zp. trepryza

w

**)

Skarbu Kor.

ksidze

7

St.

8.

Omer

i

Holenderska przednia po

zp.,

7'/.2

(Kontrakt z Komisya Ekonom. JK. Mci

i

An-

).

Konstytucy sejmu 1786 roku

str.

21

tit:

Zakwitowanie Komisyi

166 18.

Loterya krajowa bya spadkobierczyni

Genueskiej

przyjtej

(Lotto di Genewa),

Na mocy

1768 przez sejm Radziwillowski. Skarbow Koron,

tego przez Komisy

bankierem

genueskim, kantor

tej

z

Polski

dla

loteryi

w

roku

kontraktu, zawar-

margrabi de Croza r

zacz

loteryi

funkeyono-

wa

od roku 1769 pod dyrekcy niejakiego Filipa de Gibelli, Ale Genueczycy nic bodaj a potem Perozza czy Perazzo. nie zapacili do Skarbu, wymawiajc sie szkodliwym wpywem zaburze krajowych. Z tego powodu Delegacya zalecia Komisyom Skarbowym

bami krajowemi,

zawiera umowy

wchodzcemi do kompanii

6-letnie z oso-

loteryi.

W

wy-

konaniu tej konstytucyi Komisya Skarbowa Koronna dnia 10 lipca 1775 postanowia zawrze kontrakt z Tepperem, który si zobowiza paci do skarbu po 180.000 zp. rocznie. Tepper odstpi swego kontraktu bankierowi Boccardo, ale dal roku 1781 na za kaucy do wysokoci opaty rocznej.

W

Wilh. Zugetakiche warunkach podjli si dzierawy Kahl hoer, lecz zapewne kaucyi nie zoyli, bo dnia 3 kwietnia tei

go roku

rzd

powierzony zosta

loteryi

a dnia 15 lipca

ostatecznie

wasnego kapitau 12.000 czerw.

wizywa

si

zt. na

gr,

ale

tylko po 40.000 zip. rocznie jako

chodu, przenoszcym

za t sum

winien ze skarbem po poowie cyalistów

czasowo Tepperowi, który ofiarowa

Piotrowi Blanc,

skarbowych

czas cignienia.

i

Jeszcze

—

zobo-

minimum

do-

by

po-

zyskiem dzieli si

naturalnie pod kontrol ofi w

dozorem jednego przed

paci

upywem

z komisarzy

terminu, bo

pod-

ju od

pocztku roku 1787 Komisya Skarbowa Koronna zacza organizowa wasn Dyrekcy Loteryi i, usunwszy dzierawc, obja bezporedni administracy od dnia 1 wrzenia 1787 r. Fundusz na gr wyznaczony wynosi 216.000 zip. Jak sidowiadujemy ze szczegóowego „Opisania Gry", cignienie odbywao si 24 razy do roku we rody, w wielkiej sali paacu Rzeczypospolitej, Krasiskim zwanego, z okazaoci; przygrywaa muzyka, prezydowa Komisarz Skarbowy, bilety r czyli raczej numera wycigao dzieci, obwoywali woni. Po kadem cignieniu wypacano 5ciu ubogim panienkom rodem

167

w

z Polski,

wic

znajdujcym si, po 80 zp.

szpitalach publicznych

pannom 9.600 zip., dziecku cigncemu losy 9 zp., a poniewa place oficyalistów obliczone byy na 30.260 zp., wic ogól kosztów wynosi 41.084 prócz tantyemy, pobieranej przez kolektorów. Dochód skarbów}- powstawa z zakupywanych przez publiczno stawek i rónicy pomidzy wpywami a sum wypaconych wygranych. eby da wyobraenie o planie, wypisujemy kilka paragrafów: „Grajcy zakupuje jedne lub kilka liczb... a cen zakupionych numerów, wielko majcego nastpi zysku rodzaj cigniea

rocznie 120

i

nia

wedug

dyrekcya

(extratto semplice)

determinatto)

(extratto

ale trudniejsze

W

moe".

cignieniu prostem

paci 14 razy

w razie

postawiono (naturalnie,

lonem

uoy

woli swojej

wygranej);

wygrane

tyle,

w

s

za liczb

ile

cignieniu okre-

znacznie wiksze,

do zdobycia, bo gdy pomidzy 5-ciu wyciga-

nymi numerami grajcy oznaczy:

w istocie wyjd

„ta pierwsza,

ta

druga

b-

same i w porzdku tym samym, dyrekcya paci 67 razy tyle, ile wynosia stawka; kto zakupi i wygra ambo. wemie 240 swoich stawek, za terno wykupione i wygrane bierze si 4.800 stawek. Gdy kto wszystkie 5 liczb wygra na wszystkie amba i terna, biedzie"; tedy, jeli

rze:

za 10

48.000

trójek

50.400 razy,

ale

by

nie

liczby te

oraz za 10 dwójek 2.400,

razem

na terno nikomu wiksza suma nad 10

zip.

Cignie si za kadym razem tylko 5 numerów (wygrywajcych) a wszystkich liczb wkada si 90 z imieniem i przezwiskiem ubogiej panienki. Bya to wic tak zwana loterya liczbowa, hazardowniejsza od praktykowanych dzi klasycznych. Jakkolwiek dochód skarbowy wzra-

zapisan

sta szybko

(z

moe.

28.500 do 253.000 zp.), to jednak wzrost taki

sprawiby pociechy dzisiejszemu finansicie, gdy wszystkie rzdy staraj si w XIX wieku lotery omija, lub tylko na dobroczynne cele obraca. Litwie jej nie byo *). nie

W

*)

AT str. w A 24

Szczegóy o 54; str.

A

9

str.

loteryi

680;

331—349.

A

pochodz 12

str.

z Pr. Ek. A/5

520;

A

18

str.

str.

154,

169, 440;

161, 218, 420:

plan

168

Miasta Gdask Toru ju od roku 1768 udziau ciarach Rzpltej bra nie chciay; skaday opat homagialn (36.000 3.600 zp.) to nie tylko zawsze. Nie moemy si temu dziwi, wiedzc z § 34, w jak opakanym znajdoway si stanie. Paciy jednak co do skar19.

w

i

podatkach

i

ma

i

i

bu królewskiego.

Warszaw po by zbudowany w roku 1775 Most pod

20.

roku

te

rozebraniu

w

zimie 1764

przez Poniskiego;

jemu

konstytucya delegacyjna przyznaa wybieranie mostowego

przez

lat

10 na

wasn

paci do

zalecia

korzy,

a po upywie

terminu

tego

Skutkiem

skarbu po 50.000 zp. rocznie.

Komisya zabraa most w swoje administracy od roku 1786, ale poprzestawaa na zabieraniu swojej nalenoci, przelewajc przewyk dochodu do masy konkursobankructwa

wej

*).

Gdy dodamy bnych i

i

jeszcze 21)

przypadkowych

Percept potoczn

wpywów,

a dla Litwy

M

1

z dro-

y n o

Czynsz Magdeburski, otrzymamy ju cakowit

nic funduszów,

jakimi

rzd

polski

móg

we

skarb-

si posugiwa do

wymogów pastwowych w II okresie. wszake inne jeszcze dochody, przeznaczone na uydo atek specyalny; byy one wjjte z obrotu biecego takich Do mogy. planów przyszoci posugiwa nie dnych nale: zaspakajania potrzeb

i

Istniay

i

22)

Proweniencya

Na mocy ukadu, zawartego ta z dugoletnich

z

z

Ostrogskich.

dóbr

Zakonem Maltaskim, sawna

ugod ordynacya przesza pod zana pensy dla jej szy kawalerów maltaskich, na wyregu-

procesów

i

rzd Skarbu Koronnego; dochody (Poniskiego)

przeora

lowanie

rachunków

mentu Ostrogskiego;

Vol. Leg. VIII

•i

301

i

t.

d.

i

z

duchowiestwem

ma f.

205.

tylko

Pr.

sumk

Ek.

A/23

i

utrzymanie

regi-

(okoo 3.500 zp.

str.

625,

648;

A/25

ro-

str.

169

zdoa

cznie)

skarb koronny

zaoszczdza na rachunek rema-

nentu.

S u b s d u m charitativum od duchowiestwa, owe z takim trudem wykoatane 600.000 zip. byy przeznaczone na umorzenie dugów Rzpltej, a przewanie Stanisawa Augusta. Na tene cel szo z funduszów skarbowych 500.000 23)

w

i

Koronie

i

200.000 na Litwie.

i

Równie

24)

suby dugu

do

byl przekazany

czynsz

emfiteutyczny, który zasuguje na blisze rozpoznanie.

w

Czy

Legum konstytucy 1775 r. p. t. Stakrólewszczyzny, monaby mniema, e dokonan rostwa zostaa jaka wielce doniosa w skutkach swoich reforma: tajc

Volumin'ach

i

oto król zrzeka si szafunku starostw

wszelkich królewszczyzn

i

„na uytek i potrzeb publiczn"; sejm po mierci kadego uprzywilejowanego

bd

szczane

za

e

sianowi,

teraz

prawem emfiteutycznem „na czynsz pewny

pieczny dla Rzpltej na 50

lat" z licytacyi

one

posesora

pubez-

i

(per plus offeren-

Nastpuj potem przepisy wykonawcze: jak maj stpowa Komisye z ona sejmu wybierane, Koronna

tiam).

i

tewska, do nadawania

misye

Skarbowe

kad wakujc

kontraktów

maj

pilnowan

ciso w

paceniu

Tymczasem oparte

na

kilkarotnie

w

swoich

rat

wykonaniu prawo

egoistycznym przez

posa

lustratorów

urzdza

wojskowej,

sekwestrac3'i, egzekucyi

Li-

emfiteutyczny eh; jak Ko-

„w przecigej

dzwonieniem

krotnem

przez

królewszczyzn,

po-

projekcie

rosyjskiego,

szacowa

licytacy z trzy-

chwili";

jak

ma by

czynszowych pod zabierania to,

w

kaucyi

grob i

t.

p.

gównych czciach

Moszyskiego, popierane zawotowane po uporczy-

wej dyskusyi dnia 3 i 4 lutego, przynioso skarbowi mae poytki, a stao si powodem wielkiego skandalu. Wysadzone

Poniskiego

Komisye rozdawnicze rozposayy mnóstwo królewszczyzn, wakujcych dzieronych jeszcze, pomidzy swoich stronników lub tych, co si najlepiej datkami komisarzom okupili, tak, e list owych obdarowanych emfiteutów lub expektantów nazwano czarn ksig. Warunki dzierawy musiay by bardzo dogodne, skoro Szczsny Poprzez

klik

i

170

nakupi

tocki General Artyleryi

Na

zotych.

wykonaniu

duo

X

starostwa.

rr.

emfiteuzów za milion

ów cno

o tern prawie

i

powszechne m

z

oburzeniem;

jego

i

wychwalano

przyj ofiarowanego mu Hieronim, wojewoda woyski,

Czetwertyskiego,

ksicia

takich

sejmie czteroletnim

który nie

Sanguszko

zrzeka si swoich dwóch emfiteutycznych starostw: Czerkaskiego i Kazimierskiego; kady mówca, jeli móg, chwali si,

e

imi

jego nie znajduje

pose woyski twierdzi,

bya umocowan od

„czarnej ksidze". Switcslawski

siew

e

delegacya sejmowa z

1775 nie

r.

Naru-

Rzpltej do tworzenia emfiteuzów.

szewicz biskup smoleski, tych, co zakupywali

syszc

szyderstwa z expektantow

(t. j.

mierci

sobie kontrakt zawczasu, przed

nagani ich, e, „nie zmierzywszy przecigu ycia swego, czekaj na koniec cudzego", ale jako hi„nie pierwszy sejm 1775 storyk uspakaja izb perswazy, obecnego)

starosty

e

r.

da przykad

expektatyw:

miaa

Rzeczpospolita

Werresów, chciwych majtku publicznego" Pomijajc haniebn,

jest

i

wszake

stron

wanego urzdu

wnego obszaru

ziemi

wszystkich

przejcia

ze stanowiska

to.

W

czysto

dawniej

moralno- historyczn,

stron pastwowo-polityczn, która

(bo oddzielenie

i

*).

starosty

od

odkadao si na dugie

jest

która

adn

posiadania lata,

pe-

a do czasu

królewszczyzn na emfiteuzy): prawo to

finansowego miao przecie

przyszoci, przy

jak

war-

prawidowem wykonaniu otwieraa

ono skarbowi coraz obfitsze róda dochodu, gdy pod licyotaksotacy przychodzia królewszczyzna „zlustrowana wana" na nowo; dawna kwarta z r. 1765 stanowi moga i

chyba minimaln sum czynszu; chcc stan do licytacyi,. konkurent musia ofiarowa co wicej nad takie minimum,, a wic przy najmniej pomylnych warunkach licytacyi czynsz, emfiteutyczny musia z ubocza,

*)

6 3

e licytacya

Posiedzenia

65

by wikszym

od kwarty.

Wiemy te

sprowadzaa nawet hazardownych kon-

z dnia

w Dyaryuszu (urzdowym)

21 ',2

tom

1789,

II,

cz

68 2,

z dnia 27,2 str.

i

71 z dnia

117, 262, 282.

171

kurentów, którzy „z nieprzyjani ku starostom aukcyonowali

bewzgldnie".

ciary

Przytem

emfiteuci

poddani pod wszelkie

byli

prawo na nich

publiczne, jakie

naoy

moe.

uwal-

i

si tylko od „dwojakiej kwarty", któr czynsz zastpowa *). Jako z rachunków skarbu kor. widzimy, dochód 1788 doszed z czynszu emfiteutycznygo w dwuleciu 1786 do 244.154 zp., a pótory kwarty pópodymne, pacone przez dawniejszych starostów i dzierawców, zmniejszyo si tylko niali

e

—

i

o

142.795

osign

zp.,

zatem

skarb

ju

wtedy

100.000 zp.

emfiteuzach

okresie

zysk ten nie

pomnaa! czynnych zasobów

uszczupla

raczej gwoli rychlejszej spacie

W

je

na

wszake

II

skarbu; przeciwnie,

dugów.

rachunkach skarbowych, jako dochód, figuruje jeszcze

„Grosz

dochodem kasowym, popotrca si z wypacanycn wie-

60-ty", ale ten jest tylko

si bowiem,

biera

zysku

rocznego

W

rzycielom Rzpltej

czyli raczej

sum

kapitalnych na rzecz komisarzy likwi-

prawo

którym

dacyjnych,

z

r.

tak wanie przyznao

1775

zapat

za ich prace przy rozpoznawaniu

pacaa

j

sdzeniu pretensyi. bya tedy prostym skarbowa porednikiem Kasa w zaatwieniu tego rachunku: pobieraa naleno od zaspokojonych wierzycieli (po zi. 1 od kadych wypaconych 60-ciu zp.) i wyOto

nastpnie komisarzom

s

cy wadzy ziemskich

*)

8vo,

**)

w

Ale

zasilay

skrzynie skarbowe

przeszed pod dyspozy-

okresie

znaczny

krajowej

„O

fundusz,

zawarty

fol.

138

i

nast. (str.

91—93)

w

dobrach

nalecy, po

szczególnie §§ 2do,.

Banku Narodowym w Polszcz ustanowi si atwo

(broszura)

str.

Wyjanienie

6.

takie

Kalkulacya Generalna

W.

tym

kapitaach, dawniej do OO. Jezuitów

Vol. Leg. VIII

Kjmo.

mogcym" p.

i

**).

róda, któremi si

Rzeczypospolitej.

i

znajdujemy

w

drukowanej broszurze

percepty y expensy Rzpltej skarbu

in folio

kor....

przez.

Rudnickiego starosty Konkolowni: bywszego superintendenta kasy Generalnej Rzpltej. Urzdowi Burgrabskiemu Grodzkiemu Starociefa

skiemu Warszawskiemu Zjazdowemu do weryfikacyi podana str.

8.

roku

1788,.

172

w

r.

za Towarzystwa

1773, przeznaczony na

Jezusowego przez Klemensa XIV wychowanie narodowe. Ustano-

Delegacy

sejmow Komisya Edukacyjna

zniesieniu

wiona

t

przez

w

kapitaów *) „uroczystemi zapisami obwarowanych" a 5% rocznie przynoszcych; nie kada w niej „tych dóbr, ani sum, ani dziesicin o które windykacya rozpoczta lecz nieskoczona, ani oraz tych, wzgldem których proces... jeszcze nie jest zacztym". Sumujc wszystkie pozycye szczegóowe z tej tabeli otrzyma-

ogosia

1781

r.

tabel

intrat

i

limy sumy nastpne:

Tab. 168.

Fundusze Komisyi Edukacyjnej. Zp. Jntrata z

dóbr po-jezuickich

w Koronie w W. X. Lit

Gr.

384.539

9%

533.447

24 1 /*

355.700

14

Kapitay zapisane na dobrach: ziemskich

w W.

w

Koronie

X. Litewskiem

.

.

.

.

4,682.967

.

2,431.042

13

7,114 009

26

Procent od kapitaów (5%) powinien wynosi.

Suma dochodu

13

.

.

rocznego.

.

.

1,273.687

18'/3

Ten dochód zwiksza si ustawicznie, ale szczegóowych sprawozda ukada nie widzimy potrzeby, gdy fundusz edukacyjny nigdy

*)

Druk

ronie polskiey

w

nawet czasach wojny

najtrudniejszych

nie

„Komisya Rzeczypospolitej Edukacyi Narodowey w Kot. Wielkim Xistwie Litewskim". Tabele znajduj si w rod-

p. i

ku uniwersau, a na

kocu

data: dnia 10

marca 1781

i

podpisy: Mich.

X,

Poniatowski biskup pocki prezydujcy, Hyacynt Maachowski podkanclerzy PoW. K., Joachim Chreptowicz podkanclerzy W. X. Lit., Stanisaw

X

niatowski Marszaek

Ignacy Potocki pisarz

Rady

Nieust.,

W. W.

Mich. Mniszech sekr.

X. L.,

Adam

Mokronowski, Franciszek Bieliski starosta dynat.

Czartoryski czerski,

W. W.

X. Litew.,

G. Z. P.,

Andrzej

Andrzey Zamoyski Or-

173

by

ku innym celom odwracany, a zakady naukowe pod rzdem Komisyi doszy, jak wiadomo, do stanu znakomitego.

tylko

Usuwajc z rozwaania fundusz edukacyjny, porównajmy ilo podatków okresu II z iloci podatków okresu I,

a przekonamy si odrazu,

e

delegacya 1773

sejmów

haniebniejszy ze wszystkich

polskich,

—5 w

r.,

ten naj-

zakresie skar-

bowoci dokonaa reformy miaej rozlegej. Sejm 1776 raaloznaczne tylko wprowadzi poprawki lub wyjanienia. Czy ten nowy system podatkowy przyniesie oczekiwane dochód}*? i

tego delegacya przy braku informacyj

statystycznych przewi-

dzie nie moga. O tej kwestyi decydowa ostatecznie ekonomiczny stan kraju, a poniekd wykonanie przepisów. Ale my bdziemy w monoci da zupenie dokadn odpowied, przejrzymy

skoro

sprawozdanie

Sejmowe" obu Skarbów

„Rachunki

czyli

Generalne

Rzpltej.

JO. Czas pomidzy rozwizaniem delegacyi i zebraniem si nowego sejmu w r. 1776 wykaza, zawodn bjla rachuba

tych

którzy mniemali,

finansistów,

e e

nowy system

podatkowy dostarczy skarbom koronnemu 18.341.461 a Litewskiemu 11,000.000 *) czyi razem okoo 30 milionów zp. Sprawozdanie Komis3 i Skarbowej Koronnej za czas od d. 8 r

kwietnia 1775 do 31 sierpnia 1776

r.,

a

wic

za

17

blizko

miesicy wykazao dochodu tylko 1 1,748.568 gr. 19, den. lTYs **)Stosunkowo wypadoby zatem na rok mao co wicej nad 8 milionów zamiast spodziewanych 18-tu. Podobnie w Litwie 13-miesiczny (od d. 23 marca 1775 do 25 kwietnia 1776) wykaza dochodu tylko 5,492.488 zp. wraz ze rachunek

„sperand" dzimy do

*)

**)

***)

do

fol.

***).

Tego jednak szczupego dochodu nie wprowanaszych, poniewa pochodzi z epoki

rozumowa

Yol. Leg.

Arch.

f.

Kom.

Dyaryusz

153

str.

99

i

644

str.

402.

Sk. Kor. Nr. 98.

1776 sesya 44 z dnia 23/10

434. Rzeczywicie pobranych

reszta zaznaczona

f.

„praenotatorie"*.

str. 433, sumaryusz przychodów byo tylko 2,299.725 zp.; i

.

174 anormalnej, przejciowej,

po raz pierwszy, gdy

gdy nowe

pobór nie

urzdzane byy si jeszcze odby pra-

podatki

móg

widowo. Zasadnie

rozwaa mona

dopiero

rachunki

póniejsze

Tak te uczynimy.

Postrzeemy rozwój postwykonaniu budetów. Rachunki KoKomisya Koronna uramisyj Skarbowych systematyzuj si. bia sobie pewien wzór stay, z którym warto jest zapozna od

r.

powy

si

1776.

w

zasobach

i

w

dla atwiejszego oryentowania si.

Dziel si Rachunki Skarbu Koronnego na sze rozoznaczanych numerami. I tak, Nr. I jest przeznaczony na obrachunek z Remanentu Sejmowego, Nr. II obejdziaów,

III nosi nazw „Oplata duProweniency z dóbr Ostrogskich; pod Nrem V mieci si „Grosz Szedziesity", nareszcie pod Nrem VI formuje si „Rekapitulacya" wszelkich remanentów. Kady z tych dziaów rozpada si znów na „Expens" (wydatki). Rok dwie czci: „Percept" (przychód) skarbowy koczy si d. 3 sierpnia nowy zaczyna si od d. 1 wrzenia. Zwykle we wrzeniu lub padzierniku zbieray si rachunki bywaj dwusejmy ordynaryjne co lat dwa. Ztd Zaczynamy od Nru II jako najwaniejszego podstaletnie. pracy wemiemy tylko wowego. Dla oszczdnoci miejsca

muje „Dochody"

gów

Rzpltej,"

i

„Expens", Nr.

Nr. IV zawiera

i

1

i

i

i

i

trzy

przeskakujc

dwulecia,

Odrzucimy te grosze

i

przez

Tab. Nr.

li.

drugie,

1

Podymne

trzecie

i

pite.

169.

Przychody dwuletnie Skarbu Rzpltej Koronnego. 1776—1778

.

.

.

.

9,998.301

3.

Pópodymne Czopowe krajowe.

709.989 2,551.254

4.

Póton' kwarty.

5.

anowe

2,825.121 62.808

2.

i

denary.

.

.

.

.

.

.

.

|

1782

— 1784

10,016.239 659.782 3,490.197 2,741.943 120.839

1786-1788 10,014.850 659.717 3,544. 364

2,732.538 119.978

175

1776—1778

Pogówne ydowskie.

9.

Co Co Co

kupieckie szlacheckie

od

soli

.

.

991.651 2,232-568 629.250 285.894 3 11.931 728.404

.

.

11.

Skadne winne Czopowe od likworów

12.

Pobory

13.

Papier stemplowany

14.

Karty stemplowane Kalendarze stemplowane

10.

15.

16. 17. 18. 19.

.

....

.

.

Miasto Gdask. Miasto Toru

642.936 95.625 14.715 14.295 648.029 57.000 140.7

I

I

.

— 1784

Hvberna

....

Suma Sumarum

percepty

1786—1788

1,107 478

1,261.067 .346

2,557 278

699 403 279 551 322 875 779 942 107 484

597.136 317.813 218.842 731.944 88.145 854.04 123.839

759, 198

I

58 019 12. 998 9 732 1,713 352 261 115 67 ooo 6 700

Most pod Warszaw.

21. Percepta potoczna.

00

1119.473

Ksigi ydowskie stempl. Proweniencya tabaczna Loterya krajowa .

20.

.

1781'

17.941

9.834 2,152.805 506.897 [

79.200 100.0

10

57.107 57.833

243.992

49.413

23,154.953

26,015 127

26,981.718

Uzupeniajc sumy ogólne tego dziau dwuleciami, pow powyszej szczegóowej tablicy, otrzymamy kom-

minitemi

pletny szereg

w

nastpnej postaci

:

Tab. 170.

Sumy

176

moemy wyklarowa

rachunków poprzesta musimy na tych tylko materyalach. jakich nam dostarczaj dyaryusze sejmowe *).

oryginalnych, nie

i

—

177

Sum}' ogólne z obu ostatnich wszystkich

wpywów

wyraaj jeszcze

tablic nie

skarbowych, cakowitego dochodu dwu-

bo prócz numeru drugiego rachunki koronne zawieWprawdzie V. raj jeszcze „percept" w N-rach I, III, IV wchodzi milion brany dugów 1 do percepty Nru III na opat z funduszów skarbowych, wprawdzie percepta grosza 60° (zwykle maa, kilkanacie lub kilka tysicy wynoszca) nie bya rzeczywistym dochodem; wszake znajduj si w tych letniego,

i

powane

dziaach bardzo

pozycye jak 1,200.C00 „daru" du-

chowiestwa (subs id ium charitativum),

eby wic rzeczywist „sum summarum"

Ostrogskich.

ma, doda wypada robia

tego

lub 607.000 z dóbr otrzy-

sum} wszystkich piciu dziaów. Nie Komisya Skarbowa, poprzestajc na sumowaniu 7

samych remanentów. My jednak wykonalimy to dziaanie, nie potrcajc funduszu skarbowego na dugi obracanego, ani grosza 60-go, by nie naruszy równowagi z expens. Otrzymalimy dla Korony nastpne wypadki:

Tab.

172.

Sumy ogólne przychodów koronnych

ze wszystkich

5u dziaów. Zp.

1776—1778 1778—1780

I.

II.

Gr.

.

.

26,028.093

5

.

.

29,084.748

3

Den. 13'

,

93/ 4

ukadu ratami pojedyczemi; kolumna II z Dyaryusza 1782 kolumna III z Dyaryusza 1784 kart}- 150; nareszcie kolumna IV Poniewa jestto z Dziennika Czynnoci S. G. W. sesya z dnia 18,3 1791. popiesznie prowadzona, wic nie mamy zupenepublikacya nieurzdowa

twanego str.

ich

109;

i

go zaufania do wymienionych w niej liczb; nadto brak tu czterech pbzycyj; bowiem uformowa z wzmianki jednake suma jest dokadna; moglimy uczynionej przez Deputacy sejmow w „Relacyi examinu rachunku Komi-

j

Skarbu

syi

w

W.

X.

Lit."

drukarni Dufoura

1788

bya ogoszona Wewntrzne

str.

z lat

21.

1788

Wiemy,

drukiem,

dzieje Polski

— 1790 e podobna

alemy

etc.

jej

Korzona.

—

przez

Butrymo wicza...

Relacya z dwulecia 1786

nie ogldali. T. III.

12

178 III.

—

179

Nr.

na 18.000.000 wiatach 1776 skarbu

oprócz

nów

Rzuciwszy

ew

odrazu,

z

który

okiem

na

i?

Przewrómy

ralnych koronnych

Tu

patno

sejm z

151,

i

2

z

i

1788

milio-

przekonamy si

Polsce dochody okresu l

3 /

4

w

razy

porównaniu po porów-

królestwa

do 3-ch blizko razy

ciarami pastwo wemi

do 8

czasie 6

przedrozbiorowego

reformie Czartoryskich, a 2 1

li.

wiatach 1787

143).

rozbiorem a potem

1

najwyszemi dochodami

naniu z

142,

161

Xr.

uszczuplonej l

w owym

miewa

rocznie (Tab.

zwikszyy si

II-go

1777, a na 21,600.000

i

królewskiego,

174.

w

1748.

r.

kart ksigi rachunków geneprzypatrzmy si wydatkom.

i

teraz

te jedne poyteczn zasad urzdów pastwowych. wykonaniu

1775 zapisa

r.

W

wszystkich

umia oprze

wynagrodzenia na iloci wartoci pracy; wyznaczajc kolosalne pensye dygnitarzom, a maluczkie rzeczywistym pracownikom, alimentowa but pask: ale tak przynajmniej korzy przyzna mona nowej czowiek ubogi móg teraz urzdowa w Komizasadzie, dygnitarze przy ogromnych pensyach swoich syach i

jej

wprawdzie

nie

skali

i

e e

mniej kosztowni byli dla kraju,

ni

przy

dawnem bezpatnem

urzdowaniu. Ale po za

znajdziemy tu

w

t

innowacy

si mieci gówne brzemi win

Poniskiego:

miany

etc.

mdroci

niewiele

i

dobrej woli

dyspozycyach wydatkowych delegacyi. nagrody,

dla ludzi,

i

gratyfikacye,

którzy

Owszem

nieprawoci konfederatów

wanie

pensye,

doywocia, zasi ojczynie

najgorzej

—

„bez rzucania losów vestimenta Reipublicae unt" jak powiada jeden z posów (Dobiecki w r. 1776*). Obliczono, suma rozszafowanych pensyj wynosia 299.000

zasugiwali

di vis er

e

zp. rocznie (w

")

tej

Dyaryusz

liczbie

1776,

str.

znajduje

si

151, tabela ad

100.000

fol.

118.

dla

Poni-

180 skiego, po 20.000

Twardoskiemu

Rogaliskiemu.

i

5.000 po-

Boskampowi); suma rozdarowanych kapitaów wynoRadziwiowi sia 1,589.750 zip. (w tej liczbie Poniskiemu

demu

i

marszakom po 40.000, Drewnowskiemu sekretarzowi ktorowi gównych konstytucyj politycznych 100.000, regentowi

konfederacyi

oddanych

dochodów

liczbie Branicki

podymnego z Lubomli

mian

w

na

367.106 zp.;

sum w tej

otrzjmia mia dochodów na zp. 117.935

gr.

dochodów z Biaej Cerkwi 79.412, pólkwarty hyberny w dwóch cyfrach na 31.620 Tym sposobem prócz zailoci 39.706 zp.).

zwrotu

oprócz

16,

nareszcie

10.000),

litewskiej

publicznych

reda-

i

Szyszle

i

i

w

dobrach jak np. Lachowicz o 50.000

dochodu

in traty

na cztery

dla

Massalskiego

biskupa wi-

leskiego, delegacya obarczya kraj

ciarami na

rzecz swoich

starostwa o 300.000

czonków. Tab.

W W W

175.

kapitaach 3,289.924 zp. z których dochód a 6 proc.

197.395

.

299 000

pensyach

oddanych dochodach publicznych

367.106

Razem.

863.501

.

Nadto: Stanisawowi Augustowi pensyi Na amortyzacy dtugów (7m)

5,000.000

900.000

Razem.

Uoya

te

5,9O0.
JP.y .H. o" 3-

ui

•5

c

?T

eS*

00

N

(U

xi

o

'fe j>

O

3

o

-UJ

*

3

t3

—

»

.2

2

S

o 5? N O Ci tn O.—

zzz > 3 t o o * "o* "5 oj 5 ^ OD 3

—

3

& S s

en

_5

o-

.u 2;

^ ca

xr

efl

cd

o*

Ot-;/; >, O 3 OS

o

s -C

a

a

E £ ;
> oN O H ? i: E uj £ > S ci ci O C ci ci O

O " ci

^ :5

p

£

J-;

ci

Z? u

iio.^SJrtcici

..

S

§§ s

-• N t, „ Son ci cp G ^ « 3 £ >» o ctf

-s -R

bO

8" o ci

%

3 S ZQ ci

£

s-

"5.

a

&.£

zzz

oi*

ej

-i;

"3

»

.

200

00

a

V

r- i— r- r-

I

JG

? c

-

K >l*-0 o -S —~ N CS

o O 2

03 *r^

•-*

O — O 3 o o M = — "O js

.

Ul

(-!

—

sd

O-

£ * n

-C

22

b-J

O a o E „ •£

a-

$>

Z

c3

«-

r- je r- o >>

—

o.

a> to

2

"2

M U-tK

2 iO

201

202 tak

may

latach

1778

lub

w

w

grosza,

a

i

w

e si nim zajmowa nie warto: wykazanych 56.000 nie wpyno ani

remanent,

— 80

dwóch

z

póniejszych

— 1788,

ostatniem 1786

dwuleciach

z którego

po

4

tysice,

dokadnych rachun-

ków expensy nie znamy, pozostao w kasie gotowizn 300 z.; przytem na opat wojska brako pienidzy, jak si dowiadujemy z wyrzeka Kazimiersa Sapiehy, marszaka konfederacyi Litewskiej*).

Lubo tedy

nie

znamy archiwów Komisyi Skarbowej

Li-

rachunków sejmowych albo na domysach poprzestawa: z tego jednak, co wiemy, wnioskowa wolno, gospodarstwo jej finansowe w tym okresie byo tewskiej;

lubo

ogólnikowe

niekompletnych

z

tylko

jej

moemy tworzy

pojcia,

e

pod

kadym wzgldem

w

Czyja

Prawdopodobnie Tyzenhauza, jak wina wielka, gdy w dziale doprzez prawo odkryte, nie byy wyzyskane zawsze dostarczay sum okrelonych bude-

bdziemy widzieli chodowym róda, naleycie

tem

z

r.

wci

nie

i

1776

naganne.

wina?

tern

A

niej.

(5,000.000

zip.);

ponawiaj si naduycia,

w

dziale

nielegalne

wierstwa oficyalistów, nieporzdki

w

te wydatkowym wypaty,

przenie-

rachunkach, brak rema-

nentów, a nawet brak funduszów na pokrycie opat, prawem przepisanych.

Komisya Skarbowa Koronna zyskaa suszne pochlubnie wychodzi z obecnej naszej rewizyi. 1788 cigu lat 12 tu pomidzy rokiem 1776 sumienna gorliwa praca wydaa pikne owoce: stay, systematyczny przyrost w dochodach, niezachwian równowag budetow szereg znacznych remanentów (Tab. 182) po zaAle

chway

u spólczesnych

i

W

i

i

i

spokojeniu

wydatków prawnych.

cyami Rady Nieustajcej tecznoci publicznej

*)

1788,

tom

i

cz

2,

str.

za dyspozy-

obracane na roboty

uy-

na powikszenie wojska.

Glos z dnia 21 stycznia 1789 II,

Te remanenta

mogy by

286.

r.

w Dyar. (urzdowym

z

roku

ROZDZIA Oziaalno

finansowa sejmu czteroletniego (w okresie

Widocznem

73.

X.

tedy.

uderzajcem byo

III).

polepszenie

skarbowoci, podniesienie finansów pastwowych ku kocowi okresu

II

bioru,

ale

w

nie tylko

nawet

Rzeczypospolitej.

porównaniu z epok pierwszego rozskarbem przedrozbiorowej, rozleglejszej

ze

Czy jednak

byo

to polepszenie

dostatecz-

nem, czy stan Skarbu chociaby w ostatniem dwuleciu by ju stosunku do zadawalniajcym? to znów inne pytanie. pastw innych, do potrzeb wasnych, do wymogów samoistnego politycznego bytu 21 milionów zp. rocznie stanowiy

W

jeszcze zbyt szczupy, wcale niedostateczny dochód.

te zadowolenia

tych rezultatów

z

o podwignienie kraju roletni z pragnieniami

co si

gdy si zbiera sejm czteplanami reform, sprawy skarbowe na-

i

wagi.

Jakie przygotowania,

ów

Nie czuli

spóczeni,

troszczyli, a

bra musiay najwikszej tualne znalaz

ludzie

sejm

w

jakie

warunki

spoeczestwie,

zasoby

i

które

intelek-

reformowa

zamierza?

Pouczajcemi wielce

pastw

pomoc

zachodnich, subtelnie

tych

mogy by

badania nad budetami

szczególnie,

które

wytworzyy

za

rozwinitych systematów podatkowych bo-

2< 14

cign

eby

gate, miliardowe skarby.

potoki zota

srebra

i

do skrzy pastwowych, potrzebn bya nie tylko zamono narodu, ale te umiejtno wyzyskania tej zamonoci, po-

mysowo pili

bo

si,

Do

u finansistów.

przeraa

ich

takich

W

wiemy

istocie,

teraz,

Polacy nie kwa-

wywierany przez olbrzymie

ucisk,

jcz

budety, przygnbienie, pod jakiem

nów liwrów

bada

e

cignicia 500

dla

rzd

klasy opodatkowane. milio-

zabiera 53°/o dwiga brzemi cinadto który czystego dochodu rolnikowi,

arów

rocznie

francuzki

opat duchowiestwu uiszczanych, z móg zatrzyma zaledwo 18, 29

feudalnych

na ogó dla

do skarbu

tak.

i

%

siebie

i

czystej

dowiedzie si mona byo o podatkach pruskich austryackich od tamecznych obywateli, z których wielu przebywao w Polsce, a nawet zasiadao na sejmie czteroletnim; ale jakie ztamtd przychodziy wieci? Oto,

atwo

swojej intraty*). i

e

dziedzic

w

Galicyi

paci

40%

z

oprócz podatków niestaych, porednich,

„We

ci spaday.

w

dóbr

intraty

które na

wszystkich pastwach,

mówi

swoich,

ogó

ludno-

Staszic,

dzi-

w jednych trzem a w drugich sze-

mocy sawnych, podatki czystych równaj si, Dla szlachcica dziesit od sta czystego dochodu wnosz" **). polskiego, co to „z mlekiem matki wyssa zasad, jako nic dawa nie powinien", nie byy to pontne wzory do naladowania! To te w literaturze owoczesnej nie znajdujemy adnego dziea, powiconego wykadowi finansów zagranicz-

siaj

Europie z

czciom dochodów

nych, badaniu

nansowych.

systematów podatkowych, albo pomysów fipismach ekonomicznych i politycznych znaj-

W

duj si tylko liczne uwagi, wypowiedziane zawsze w tonie niechtnym, czasem w poczeniu z nagan czynów despo-

*)

regime,

str.

**) str.

116.

Taine: Les 543,

not

origines de la France contemporaine

tom

I

L'ancien

5.

Staszic: Uwagi nad yciem

J.

Zamojskiego,

wyda

Turowski,

205 tycznych, z

pochwaami

równaniu z

sowy

e

wolnoci republikanckiej*). innymi dziaami literatury owoczesnej dzia

móg

najmniej

by najuboszym,

dla

czytelnika

owieci — nie

W pofinan-

tylko dla tego,

e

przechowywa uporczywie zasad}' kracowo przeciwne wyobraeniom praktyce Europy. Pisarze polscy epoki badanej gosz zasad fizyokratyczale

i

n

na

polu

ekonomii politycznej (§ 33). Popawski, zwolennik

przeciwnik wszelkich ce, uznaje

tek

z ziemi

przytem

i

zamonoci

tj.

caej

dziedzinie

wolnoci han1774 tylko poda-

nieograniczonej

dlu,

stopy

w

finansowoci tak samo, jak

z czystej

w

r.

intraty,

proporcyonalny do

wikszy od bogatych, ni od ubogich

po-

sesorów dóbr**).

On te zapewne zadawa

w

1787

r.

kandydatom stanu

akademickiego przy szkole Gównej Koronnej (Akademii Kratakie tematy: „Czyli wyznaczona pewna czstka proporcy czystej z gruntu intraty jest najlepszym podatkiem w kraju rolniczym? Czy wszystkie inne rónego gatunku podatki nie spadaj ostatecznie na wacicielów? spadajc nie zmniejszaj tak reprodukcyi, jak i kwoty samyche dochodów publicznych"?***) Niewtpliwie profesor na te

kowskiej)

w

i

da

wszystkie pytania twierdzcej odpowiedzi.

cia

X. Strojnowski Hieronim zupenie identyczne pojwpaja akademikom szkoy Gównej Litewskiej (Wileskiej):

„Moc narodu

*)

najbardziej

Wyliczywszy

zawisa od miary dochodów

ogromne wydatki

publicz-

dworu francuzkiego, Staszic

woa: „Ty, wolny narodzie, który swemi podatkami rozrzdzasz, namylij si nad tern umiej lepiej szacowa broni wolnoci". (Tame, str. 108). i

i

Napomnienie dla Polaków zupenie zbyteczne! **)

Warszawa ***)

Zbiór niektórych

Porzdek materyi

Gównej.

str.

64

politycznych

przez

A.

P.

— 71.

z nauk moralnych fizycznych na pokandydatów stanu akademickiego przy Szkole Gównej edukujc}' eh si, z roku 1788. Kraków, w drukarni Szkoy

pisy publiczne

Koronnej

materyi

1774, Scholarum Piarum,

dla

i

21 >6

w

s

bliczne

Poniewa podatki nakady coroczne

g

pacone, tylko z dostatków pewnych

nych...

by

radzajcych.

nie i

w swym

zyskiem

nego podatku ze swego koniecznie potrzebny

by

kupcy

ludzie,

odnawia

któreby si co rok i

narodzie

i

potrzebne

na pu-

nigdy nie ustajce, zatem nie mo-

Rzemielnicy,

mysem bawicy si nagrod

i

co rok si od-

i

majc takowych

przyczynia nie

mogy

dostatków, (?').

utrzymujc si.

stanie

paci

i

inni jakimkolwiek prze-

mog.

corocz-

Wymiar podatków,

raz na

sprawiedliwy,

jedynie

zawsze uczynio-

ustanowion proporcy midzy czystym dochodem gruntowym a podatkiem, do skarbu nalecym. Poniewa za dochody gruntowe z czasem powiksza si lub umniejsza mog, zatem oznaczone by powinny te obrachowania czystych dochoepochy pewne d Q poznania ny

powinien

przez

i

dów gruntowych" Te

same

*)..

wyznaje

przekonania

„Czworaki

Staszic.

sposób ukadania podatków: na osoby; na rzeczy, na do-

jest

Wszystko ziemia wydaje. Wszystkie daniny na ziemi spadaj. Tylko jeden jest rzeczywisty podatek, a ten ziemia paci... Dla oszczdnoci sdz mdrcy niektórzy, aby zamiast tylu gatunków ustanowi jeden powszechny: na dochód, albo na ziemi podatek. Ta myl jest sprawiedliwa... Podatek nigdy rolniczych wydatków narusza nie powinien, tylko z dochodów czystych wybierany by chody

na

i

moe"

ziemi.

**).

Kotaj w wiejskiej

i

w

wadza

ney

i

podobnie

na poytkach

tylko

uznaje,

e

wasnoci

„podatek

gruntowej

wasnoci gruntowej miejskiej", a wic nie wprorachub nawet domów, które przecie przynosz

stay dochód

nych

zasadzie

moe

si

opiera

w

proponuje

miastach;

w

zastosowaniach

zastpi wszystkie

podatki

za

praktycz-

(kominowe

czyli

*) Nauka Prawa Przyrodzonego, Politycznego, Ekonomiki PolityczPrawa narodów. Edycya 2ga 1791 w Wilnie, str. 215, 217, 226. .

**)

Staszic: op.

cit.

str.

112,

115,

110.

207

podymne, lOty grosz, cla na komorach itd.) dziesicin zboktórby waciciele dóbr skadali w magazynach centralnych, a nastpnie urzdnicy skarbowi wyprzedawali w dro-

ow,

kupcom krajowym

dze licytacyi

i

zagranicznym

*).

Ko-

dziwny ten pomys trzyma si nietylko gowy taja. Odnajdujemy go w broszurze, zapewne w r. 1789 wydanej p. t. „Projekt sejmowy z Autora Zgoda Niezgoda I

i

wynikajc}''"

Czytamy

**).

tu:

„Kada

ziemia

i

powiat obierze

sobie kasyera na realacyjnych sejmikach, doda do niego

wiarogodnych komisarzy, a

(w poowie

lutego)

bd

towa

i

ci

dwóch

zjechawszy mediis februariis

miasta stoecznego... dziesiciny licy-

do

najwicej dajcemu za gotowe

ex nunc

pie-

nidze przedadz".

W

r.

wysza jedyna

1791

„O podatkowaniu przez

go"

Wychodzc

***).

jak tylko udzia jednej

chowania reszty 1)

e

nikt

inny

J.

bodaj

rozprawa:

specyalna

Sebastyana Dembowskie-

z zasady,

e

„podatek nie co innego

czci wasnoci

swojej dla obron}

jest,

7

i

za-

oneje",

wyprowadza ztd dwie „prawdy":

podatku

da

moe,

nie

tylko

co

ten,

ma

e

wicej posiadajcy wicej te da moe. idzie zatem, i lud niewolniczy, adnej wasnoci nie majcy, podatkiem obowizywa nie mona, lecz ten szczególnie na

swoj wasno,

2)

samych wacicielów spada

moe

powinien.

i

A

e wasno

bogactw krajowych ródem, zakadego wacicielów onych, ale nawet

gruntowa

najobfltszym jest

silajcem

nietylko

i

yjcego, dajcem jestno rzemiosu

i

handlowi:

wic

cokol-

wiekbymy pod opat podcign chcieli, zawszeby opata tego na dochód wasnoci gruntowej spadaa, to jest na rol-

) **)

Listy

Bez

Anonyma:

Cz

wymienienia

III,

autora,

str.

290, 295.

daty

i

miejsca druku, z

poow

kart

biaych, przeznaczonych dla czytelnika do wpisywania uwag. ***)

w str

Komisarza Cyw. Woysk. Wdztwa Krakowskiego,

drukarni Antoniego Grebla, stronic 100 in 16; 14,

95

przytoczenia

w

Krakowie,

pochodz

ze

208 nictwo, z którem nierozcznie

wszystkie inne bogactw kraPrzechodzc nastpnie istniejce ju w Polsce podatki: pogówny, dymowy, skóro wy, kwaterunkowy, stempla ca, odrzuca wszystkie da, aby „zwolna, agodnie, stopniami postpujc", zamieni je na „jeden powszechny, ogólny gruntowy, wszystkich krajów mieszkaców w proporcyi czystych ich dochodów dotykajcy".

róda

jowych

s

spojone".

i

i

Nie mona odmówi konsekwentnoci, sprawiedliwoci, a nawet szlachetnoci zasadom takim. Widzielimy (§§ 28, ekonomici nasi mieli zawsze na baczeniu interesa 29),

e

rolnika-waciciela

przemysu

wycznie,

dla nich

powicali

interesa

wasno

ziemsk

suszna wic, jeli na

handlu;

i

e

ciary pastwowe. A jednak fizyoze wzgldu na spoeczestwo, do którego byy stosowane, jako te na chwil, w której byy wygaszane, niosy wicej szkody, ni poytku. Jako teorya mieci} one bd zasadniczy w zacienionem, uom nem

te

zwalali

wszystkie

wywody

kratyczne ich

7

pojciu

bogactwa

narodowego,

w

zapomnieniu

gównych jego czynników — pracy. umysów, umacniay w nich przesd, z

ków,

zway

widnokrg, uszczuplay

pomys

Zamiast

o jednym owiecania

zakorzeniony

od wie-

pole kombinacyi.

W

lat

zboowych, albo podatku gruntowego od zbiorów by ju herezy dla Fryderyka

trzydzieci

hr.

cie

póniej

dziesicin

wykadajcego nauk finansów na UniwersyteWarszawskim *). Przy stosowaniu do praktyki nauka

Skarbka,

wpyna

fizyokratów

naszych

wocian

ciaru nowouch walony eh podatków,

giej

od

strony

rednie

wraaa wci

opaty

i

podatki

„mement o" byo

co

niezawodnie

szlachcie,

e

odbij si

na

na

ochranianie ale z dru-

wszelkie niestale, pojej

intratach, a takie

najmniej niewczesnem dla pokolenia,

*) Fr. hr. Skarbek: Rys ogólny nauki finansowej dla uytku uczniów Uniw. królewskiego Warszawskiego 1824. Warszawa, str. 28: „Podatek gruntowy od rocznych zbiorów jest niesprawiedliwym w zasadzie ... w rozkadzie uciliwy dla kontrybuentów, a kosztowny dla skarbu".

209

wychowanego na zakorzenionem od wieków sobkostwie. Tanie budety saskie odzwyczaiy .od pacenia podatków nie sam

Ju w

szlacht, ale wszystkie klasy narodu.

okresie drugim

e

brzemi opat wydawao si zbyt cikiem:' zdarzao si, chop wola mieszka w jednej chaupie z onatym synem,

e

dziedzice

budynki,

stare

rozbierali

e

mieszczanie rozwa-

swe domy po miasteczkach przed lustracy dymów stawiali je na nowo po lustracyi, eby unikn podymnego, które przecie wynosio tylko 4, 5 lub 7 zip. rocznie *). Czyli tedy moiwem byo wobec praktyki przypuszczenie, e polali

i

datek z czystej intraty

waciciela

rolnej

wystarcz}' na zapenienie skarbu

A

w

si

budzio

jednak

gbokich,

form

rzdu

dóbr dziedzicznych

pastwowego?

spoeczestwie pragnienie

mocniejszego,

wojska

re-

liczniejszego.

Sejm z r. 1780 nakaza, aby remanenta obracane byy na powikszenie liczb}' „gemejnów", t. j. onierzy szeregowych (bo na strojnych oficerach nigdy nie zbywao w Polsce, nawet podczas pierwszego rozbioru, kiedy ich liczono podobno 1.271 na 3.298 onierzy w calem wojsku litewskiem). Na sejmie Grodzieskim w r. 1784 L n o w s k i, pose krakowski, wymówi! ju, o ile nam wiadomo, pierwsze sowo o stu tysicach onierza **), sam jednak wyznawa niemono takiego przedsiwzicia zajednem skinieniem „przy rozwolnioubogim skarbie. Naszemu krajowi tak si nym rzdzie wzmacnia potrzeba, jak choremu". Radzi wic tylko poi

i

mnaa

regimenta stopniowo.

Zwikszanie wojska wymaga wielkich kosztów. Przy zasobach skarbowych z drugiego okresu remanenta wystar-

*)

przed

W

Pajcznie

podaniem

je stawiali" (Pr.

w

dymów Ek. A 16, i

skiem Pczkowski rozwali

chaupy byy bez gruntu i

18

roku

str.

3,

a

(K. C.

obywatele

1779

abjurat

uchylenia

dla

274).

W

miejscy „domy obalali si od podatku, a potem

roku 1790

w

województwie raw-

Cywiska 2 chaupy; oboje przysigali, e W. Rawska ksiga Nr. 3 pod dniami 12 8

8).

Dy ar.

1784, sesya

XXIX

Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.

**)

z dnia 3 11, str. 475.

—

T. HI.

14

,

210

czay zaledwo na dodanie

m

w

i

r.

1786 wojsko koronne

a x

i

m

u

m

700

gów

rocznie;

byo doprowadzone

litewskie

za-

gów; sia taka nie zasugiwaa na nazw armii, nie moga mie adnego znaczenia na linii bojowej, przydatn bya tylko do suby garnizonowej, do utrzymania bezpieczestwa wewntrznego. Chcc armi tworzy, trzeba byo nowemi ródami skarb Rzeczypospolitej zasili. ledwo do liczby 18.500

rze?

z

r.

Jaki na to sposób wynajd rzecznicy reformy w literatu Co powie Staszic w swem wiekopomnem dziele 1785, w Uwagach nad yciem Jana Zamojskiego? Z niechci, z nagan przyznaje on przecie, e „dzisiaj

krajowej

mocy gruntem

s

pienidze...

e

teraz ani monarchia

ani arystokracya, ani demokracya, zgoa aden kraj rzd tego przywileju niema, aby pod nim obywatel

Równie jak

podatków.

dla ocalenia

despotyzmie,

odda poow,

Rzpltej dzisiaj trzeba

dów

w

Teraz

czwartej.

tak

w

albo trzy

aden

i

y

bez

najwolniejszej

czci

docho-

wolnym,

nie ten kraj jest

Ten rzd jest mao wiadomy albo nieczynny, który teraz powiTen kszeniem podatków nie zabezpiecza krajowi obrony. który nie daje podatku, ale ten, który paci

najwicej...

swoj

naród, który dotychczas na niepaceniu podatków

no

zasadza,

ubóstwa Podatek

ale

ludzi, i

kredyt

Polacy za Augusta byli dla

s II,

zamiast rozpuszczenia 60 tysicy wojska,

utrzymania jego

i

powaani yliby"

i

powaania

Wic w

zoyli

nie

chwali,

*)

109.

w

tern

prawie

dla Polski

Europie uznaje

Staszic:

dotychczas

podatki,

wolni

*).

potrzeby,

znajduje

budki do szukania obfitszych

nujcego

wol-

myli dzisiaj, e podatki s ródem przytem jedyn obron wolnoci jego... Gdyby to dwa prawa mocy potrzeby.

niechaj

róde

militaryzmu,

dla

wolnoci

pragnieniu

a

nadto

skarbu.

silne

Wobec

popa-

którego zreszt bynajmniej

on za niezbdne

Uwagi nad yciem

w

Staszic

J.

dla

Polski

Zamoyskiego,

sto

str.

tysicy

|l(-ciu

1784)

r.

i

wycign

z nich

dla

j.

sprze-

w

cigu kadego wo-

jewództwa, dla kadej ziemi szacunek dymu. Tak np. z aktu exdywizyi dym wypada na 1.220 zp.; liczc po 5°/„, wy-

pada rocznej „pro wizy i" zp. 61;

wynosi powinien zp. 6

wic

podatek

10- go

grosza

gr. Nazajutrz wszake Moswojego odstpi; inne wnioski byy usu-

3

*).

szyski od projektu utrzyma si projekt lamy, Krasnodbskiego

posa podlaskiego, jak si domywtedy zredagowan by moga ostatecznie konstytucya p. t.: „Ofiara Wieczysta Prowincyów Obojga Narodów na powikszenie si krajowych" noszca dat 6 kwietnia 1789 r. Za podstaw taryfy przyjto zeznanie intraty przez dziedzica ub jego rzdc, ekonoma, penomonite;

i

poparte inwentarzami

cnika,

o

by moe

ile

rachunkami gospodarczemi,

nastpnie przysig.

Po zaa-

rónych szczegóów co do sposobu wybierania podatku

twieniu

w

lub

trzyletniemi, a

dniach

23, 24, 27.

28

i

30

kwietnia,

11,

12,

19, 22,

28

„majc wzgld na ryche zaradzenie potrzeb Rzptej", sejm „nieprakty kowanym nigdy sposobem", uprzedzajc wybór obywateli z kadego respective województwa, i

29

maja,

*)

glos

Dyar.

krótko

Krasiskiego;

szyskiego

z dnia

zebrany

Zbiór 9 3 1789.

I,

Mów

305 nast. sesya 87 z dnia 3/4 1789 etc.

tom

VIII,

str.

15,

16

r.

gos Mo-

237

sam wyznaczy „komisarzy 10-go grosza" z pomidzy szlachty osiadej po 15 do kadego powiatu, na ogó 1.800 (1.445

Koron

na

i

w

dawcz zakoczono budetu

trzeby

W.

345 na

s

X.

Lit.)

na

i

tern

e

sodkiej nadziei,

czynno prawoju wszelkie po-

zaspokojone*).

zawodn. Komisabo w cigu czterech prawie miesicy, ale uoone przez nich taryfy wykazay spoinie z 20-tym groszem z dóbr duchownych okoo 6, 3 Nadzieja ta okazaa si, niestety!

2.

rze

swe zadanie szybko,

wykonali

grosza

10

miliona (same dobra ziemskie niespena 5 milionów) na Koron, a zatem o milion parkro wicej, ni wynosio podymne 2, s miliona na Litw, czyli od podymnego o om kro sto tysicy wicej, razem na ogó troch wicej, ni 9 milionów na rok. Inne podatki równie przyniosy dochód szczupy w porównaniu z przypuszczaln rachub. Zawód by i

Od

gorzki.

by

racyi

w w

listopada

w

jak

izbie,

r.,

ju wypadek

gdy

zarzuty

literaturze politycznej.

„Wygórowane

ubóstwie kraju:

i

caej

Nax szuka przyczyny podatków czopo-

podymnego, a nawet teraniejszej

generalnego

ope-

wyrzekania tak

tuszenie tych konjektur kal-

którzy z dawniej uchwalonych

kulatorów,

wego,

1789

zaczy si sypa

znany,

ofiary

niezliczone miliony przed lustracyami obiecywali, znacznie zo-

stao omylonem w tern swem mniemaniu o niezmiernych bo gactwach krajowych". Ale Staszic wrcz nie wierzy, aby szlachta polska miaa okoo 60 ciu milionów dochodu; racho-

wa

zawsze 120 milionów; oskara

dawanie"

intrat,

a nareszcie nie

j

o „niesprawiedliwe po-

waha si napisa

strasznego

oskarenia: „szlachcic polski krzywoprzysigl, aby nie datku".

skpstwo

*)

konstytucyj

Na wiar i

dniem 30/5 1789, **)

imienna

uchwa str.

komisarzy oraz instrukcya dla nich

seymu...

1788, edycya Pijarska,

po-

**).

w Zbiorze

Warszawa

1791, pod

-^6—74.

Nax: Wykad poczt.

Przestrogi dla Polski

da

nowoczeni potpiaj

sobkostwo spoeczestwa szlacheckiego

Lista i

tych sów, historycy

1790,

str.

prawid. Ekon.

301, 304;

Polit. str.

Niemcewicz

XXII; Staszic: (Parni t.

czasów

W dlu.^

istocie

obliczenia

105,554.840

z samych dóbr ziemskich wepoprawnego (Tab. 185) wynosi

dochód roczny póniejszego

wic

zip.,

grosz

10-ty

za

skarbowi 10,555.484 zp. Z dóbr

cz

powinien

by przynie

duchownych, które czy-

niy mniej wicej szóst poprzedniej intraty, przy zdwojonym podatku wypadao z gór 35 milionów, razem przeto ofiara powinnaby przynie przeszo 14 milionów rocznie gdyby prawo zagarniao wszystkie dochody cay stan szlachecki. Poniewa jednak wyczali si wszyscy waciciele, posiadajcy mniej ni 10 korcy wysiewu: wic naleaoby strci ca intrat szlachty uboszej, zagonowców na wasnej siedzcych roli, tudzie wielu instytucyj duchownych proboszczów z mniejszem uposaeniem w ziemi. Dla braku materyaów dokadne obliczenie jest niemoliwe; niepodobna przecie przypuszcza, aby przez potrcenie wymienionych pozycyj cytra opodatkowanych intrat moga si zmniejszy do 91 milionów, a podatek ofiary do 9„ miliona, jak to wypado z taryf, uoonych przez Komisye 10 go grosza. Jest tedy rzecz niezawodn, e oszacowanie intrat byo zbyt nizkie. Nie kwapmy si jednak do takiego wyroku rozejrzyjmy si T

i

i

i

w

szczegóach.

—s

Przysuchajmy si gosom sejmujcych one szczere; w zapdzie walki oponenci nie szczdz sobie wyrzutów, dochodz nawet do przesady. Przytaczano przykady zbyt nizkiego szacunku; aowano,

e

za

spraw Wielkopolan by odrzucony

skiego o

wyciganie

moich 1848,

str.

ledwie drugi

lub

by posem,

118)

intraty z transakcyj;

woa:

trzeci

w

Moszyradzi

Czartoryski

maych wyjtków, wstyd powiedzie!

„prócz

paci".

projekt

Nie

mówi

tego jednak

w

izbie

sejmowej,

prawdy nie podobna, bo X. Kalinka (Sejm tabele byy sprawdzane przez Komisy Skarbow. czteroletni 1880 I, 438) decyduje podobnie: „Dugie nawyknienia sobkostwa uchwadodajmy, nierzetelnoci, pozbawiy Rzplt rodków, bez których a o wojsku ofiara lOgo grosza stay si tylko patryotyczn przechwagdy

lecz

50

lat

póniej;

rzecz do

i

i,

i

k, zapa narodowy pomieniem

ze

somy"!

239

wróci do tego projektu. bra gos Suchorzewski:

ków

komisarze

Wtedy,

powiatu

d.

3 listopada 1789

si do mnie

„Zgosili

e

pyzderskiego,

i

za-

r.

do marsza-

posesorowie dóbr

Krotoszyskich, przez

czowieka notowanego klasyfikujc

dobra z uszczerbkiem

skarbu,

folwarki

e

zataili,

piwa

beczek

1.700

mae

okazali

intraty,

mniej

te

e

dwa dali

podali;

wic

woli stanów". Nie bronic naduy, mówca zwraca jednak uwag na wadliwo przepisanej komisarzom instrukcyi, bo chce to „wywietli, aby przekona Europ... od-

ca

i

wróci opini, krzywdzc Rzplt, e jest napeniona krzywoprzysicami". tak, w Wielkopolsce nie ma zwyczaju rachowania dochodów z krów przy sprzeday dóbr, wic koI

i

misarze

porachowali

nie

odwouje

si

Na

go.

poparcie twierdzenia

wiadectwa

tego

Jabonowskiego; o sobie za mówi: „Nie miaem przyczyny krzywoprzysiga, bo ja dobrowolnie ofiarowaem np. z wioski jednej 500 zp. i wiecznie paci, a podug regu, przez Suchorzewski

do

Xcia

bd

Komisy

przepisanych, nie

W

jak 250 zp.

mam

300 dukatów;

misy i

wiosce nie

mona byo wyprowadzi wicej mam 150 krów, z tych dochodu

t

tej

mogem

tego artykuu, jako

ich poda do intraty, bo Kome wchodzcego do przeday dóbr

niepewnej intraty, susznie nie rozkazay podawa...

pooya

sya 8...

taks na

kop yta

stosownie do zwyczaju...

moe

zbdzi,

e

na 4

wymówi

nie powinien

zp.

6,

kop

Jeden tylko

jest

byy.

po zp.

moj

i

wiem

w

tyle.

jest

ile

ale

yta

i

kad

pszenic}",

dwa-

byy

czy

oceniono

2... Projekt Moszyskiego... nie moe znale tylko kolegów generau wielkopolskiego opozycy, ten bo-

projekt

zasadzony

na

wygórowanej

kalkulacyi...

Wielkopolsce oprócz osad holenderskich tak

i gdybymy z tranzakcji otaksowali dym,

ca intrat z *)

czy go

daleki transport produktów, bo o

kop

-

zp.

powiat, który

z. taksowa kop yta,

dziecia kilka mil? Owiec z kadej wsi rachowano, czy nie

Korni

pszenicy

Dz

Bo

s liczne dymy,

toby podatek przeniós

dóbr".

Jako przykad przytoczone dobra Dolsk*").

Cz.

W.

S.

G.

sesya 183 z dnia 3 11

1789.

240

Uderzajcy przykad rónic, wynikajcych z instrukcyi, Trypolski posowie kijowscy na dobrach podali Proskura Xcia Potemkina Smia, pooonych w powiecie migrodzkim, który zalicza si wtedy do dwóch województw: bracawkijowskiego. Komisya bracawska obliczya z nich skiego grosza podatek 10 go na 105, a kijowska, przy wyszej cenie paszczyzny, na 150 tysicy zp. *). i

i

Zacny Zakrzewski, pose poznaski zwróci uwag izby, nadany podatkowi tytu „ofiary" wielu osobom nasun mniemanie, i to jest raczej rzecz dowoln, ni przymusow; twierdzi, niejasno zrozumianem byo okrelenie dochodów staych; nareszcie przypisywa wiele bdów rachuby uytym cenom z lat dawniejszych, zbyt nizkim w porówna-

e

e

Stanisaw Potocki, pose lubelski, ubole„niedokadne tego podatku wybieranie, niedostateczny

niu z owoczesnemi.

wa,

e

od nas

w

i

godnego

za-

wiary

obywatela,

e

w

Mazurach"

**).

wnosi, a nawet 2 '/2 nie paci

na Rusi 10°

da.

Mam

mierze opis zawiód Rzpltej nadzieje.

tej

wiadomienie od poczciwego

Powtarzay si przytem oskarenia o nierzetelno poZieliski, pose nurski, donosi, w ssiedztwie z nim

e

królewszczyzny

day

(ale te

zamiast

10

nie

40-tu

naleay do podatku

tysicy

intraty;

e

ofiary)

jeden

po-

obywatel

paci tylko 11 czer. z. Suchorzewski, dowojewództwom ruskim, „sysza, e tam, gdzie tak szczyc si z gorliwoci jcz pod ciarem podatków,

z 12.000 bdzie

cinajc dalece

i

Wyk

otaksowano 900 zp. z wsi dzierawionej za 50.000. widzia niepodobiestwo, aby intrata dziedziców z caego kraju

wynosia po 100

e

majc

*)

**)

tylko 50 milionów,

mil.

gdy za granic wychodzi rocznie

oskara proboszczów, 2.000 intraty. I Moszyski

Suchodolski pose chemski

po 4.000. podawali tylko

Tame Tame

sesya 249 z dnia 19,4 1790.

sesya 225

z

dnia 23

2,

sesya 222

z dnia

18 2

(

17 A>.

241 chce ju spuszcza si na dobrowolne zeznanie, nawet przysigi zawiedzione zostay" *). nie

„kiedy

Szukajc informacyj z innych róde, znalelimy w ksigach Komisyi Porzdkowej Cywilno-Wojskowej Czerskiej nastpne wyjanienie co do obliczenia ofiary w tej ziemi, na-

lecej

województwa Mazowieckiego: 1) nie rachuje si tok; szarwarków niema; zboa osepowe rzadko gdzie bywaj dawane, a szacunek tyche niepewny oblicza si moe tylko podug cen targowych; stróa nie czyni intraty; danina z kaponów jaj bya oszacowana na Komisji Ofiary; danina z gsi, kur i inne rzadko si trafiaj; 2) do sprzeday dóbr niemasz adnej reguy pewnej: sprzedaj si na 4 lub 3 „; najczciej jednak projekt sprzeday formuje si z wysiewu na dwa ziarna; tak te Komisya Ofiary zarachowaa, a poniewa przytem nie potrcaa do

wcale intrata z paszczyzn}*

i

i

'

ordynaryi gruntowej,

wic

„ustanowia szacunek przyzwoity";

wóz dwukonny rachowaa po z. byy rachowane, poniewa intrata z

siana nie

gruntach sapistych; 4) z lasów

cy

nic

obiczono podug kontraktów,

niesta,

arendarze

jeli

maj

dodane

6-ciu;

owce

o)

nich jest niestaa na

rachowano; propina-

nie

lecz

do

4

i

ta intrata

koty,

moe by

garnce,

statki

browarne etc; 5) do niestaych intrat, a wic nierachowanych, zaiczono „bydo, trzody, drobi upadkowi podlege wikszej liczby czeladzi wymagajce; sady nieurodzajom, wiatrom i wy marnieniu podpadajce; ogrody expensy wymagajce, zabu i

dowania

dobre...

wygod

tylko

czynice"

(nie

dochód) 6) nie

by Do tych wyjanie Komisy a Cywilno-Wojskowa doczya wycig z suliczony

dochód z rzek

i

wód

wszelkich.

maryusza tranzakcyj, zawartych w czasie od d. 1 stycznia 1784 do d. 31 grudnia 1789 r.; wymieniono tu dóbr 24 o 614 dymach w szacunku 1,882.100 zp.; dochód z nich 5",, wynosi 94.105 zp., ztd podatku ofiary przypada 9.410

*)

Tame

sesye

22/11, 225 z dnia 23 11

Wewntrzne

184

z dnia 5/11,

185

z dnia

611,

224

1789.

dzieie Polski

Korzona.

—

T. III

16

z dnia

242 zip. 15 gr. 9 na jeden dym. Komisya Porzdkowa zaznacza, i od tej kwoty „mao co si róni ofiara Ziemi Czerskiej, intraty swoje dla ustanowienia podatku z dwóch ziarn zboa wszelkiego podaj-

wszystkie dymy, czyli po

na

oto

I

a proporcyi, która, przez tranzakcye odkryta, niestale

cej,

traty

w

wygód}' obejmuje,

i

Majc

to jasne

i

moemy ju

Mazowszu podatek

wypad

ofiary

zrozumie,

dlaczego

e

tak szczupy,

dóbr z województw ruskich ceni go zaledwo na 2

dano

tu

wnych

i

ogrody

i

w

„sapiste"

kiedy

staych

w

intrat",

podpadaj mierze,

innej

wykad wyrazom wykad przesadny,

najobszerniejszy

wiatrom

nieurodzajom,

ni

pola

ozime

jare?

lub

miay odbiera owcom przymiot Wielkopolsce

dochód

z

*).

wytlómaczenie pro-

charakterystyczne

szacunkowego,

cederu

donoszcej"

tern tylko nie

in-

owiec

do

1

na

waciciel "/ Na-

/2

prawa:

-

„z

pe-

czy sady

bo

wymarzniciu

i

Czemu grunta staej intratnoci,

najstalszych

by

nawet porównywany z iloci kóp zboa? Monaby rachowa dochód z byda, gdy w miasteczkach teje ziemi funt misa kosztowa najmniej 6 groszy. I z lasów powinien by dochód, gdy -co roku pewno spawiano drzewo do Gdaska Wis. Wóz siana by rachowany najwyej na 6 zp. T a dla wojska wydawano taks po 20 groszy za pud, a wic okoo 20 zp. za fur dwukonn. Nareszcie plon 2-ch ziarn, chociaby na zych gruntach, daje si usprawiedliwi chyba liczony

i

lichym stanem gospodarstwa rolnego. dziwi

rezultat

ofiara

„mao si rónia"

ostateczny,

e

Najbardziej nas

obliczona

od dziesitej

na

takich

wszake zasadach

czci dochodu wy-

zastawu dóbr. Przeczy temu póniejszy poprawny rachunek, gdy, jak ujrzymy w Tab. 185,

cignitego

dawna

z tranzakcyi

ofiara

kupna

wynosia 8.548, a nowa 14.728 zp.

Lubo sprawdzenia

cisego caej operacyi szacunkowej wykona nie jestemy w stanie,

do ofiary nie wykonalimy

')

1790,

str.

i

i

Komisya Cyw. Wojsk. Ziemi 41—46.

Czerskiej

ksiga

I

pod dniem 9/4

243 wszelako

pomoczonych tu wyzna gosów czerpiemy e przyczyn gówn obnienia podatku byo okrelenie „dochodów pewnych staych" w re-~ z

i

przewiadczenie, niejasne

i

dakcyi samego prawa.

czynno

pod

Komisarze 10 grosza wykonywali

wpywem

obawy,

aby

ta

— obawy,

sw

granica przestpion

któr do przesady wzmagaa literatura Przypomnijmy sobie (§§ 25 73), ile to si czytao suchao wówczas o „czystej intracie", o ,,odbierce rolniczej", o zuboeniu krajów przez wygórowane podatkowanie. Wykazywalimy ju, jak dalece te fizyokratyczne wywody krzewi buja mogy w umysach szlacheckich, zacienionych w kulcie interesów rolniczych. Po raz pierwszy od lat dawnych ziemianin decydowa si obarczy intrat swoj podatkiem: ile to obaw powstawao w duszy jego, by nie zwichn przez nieopatrzne taksowanie caej produkcyi dóbr swoich w przyszoci, by nie zostawi potomkom zepsutego warsztatu rolnego Bo przy operacyi podatkowej nie szo ju o doran ofiar, o jednorazowy datek dla skarbu Rzpltej, ale o brzemi stae, niezmienne, które zawsze wasno ziemsk przytacza bdzie. Wic bez naduy oszukastwa, w dobrej wierze, pod opiek najmdrszych najzacniejszych publicystów, odbywao si owo bojaliwe i pewnych dochodów". To nie w szkoszacowanie „staych dliwych dla skarbu zamiarach, ale pod wpywem panujcych

nie i

bya

nauka owoczesna.

i

i

i

!

i

i

wyobrae

ekonomicznych

nej, zwolni od podatku

sejm,

ofiary

zoony

ze szlachty zamo-

szlacht, poddanych nie ma-

jc,

wszystkich wacicieli, posiadajcych mniej ni 10 korcy i wysiewu, a stanowicych klas bardzo liczn. Gorszono si ofiara wyrównywaa zaledwo podymnemu, ale póniej,

e

o tern zapomniano,

e

podymne

pyno

ze

wszystkich

po-

siadoci wiejskich i miejskich, ofiara za tylko z dóbr dzieduchownych, które pod wyczenie nie podpadzicznych Niesusznie tedy oskary szlacht o krzywoprzysiztwo da)-. Staszic, który swojemi teoryami sam niemao si do spaczePodania faszywe nia operacyi podatkowej móg przyczyni. krzywoprzysine zdarzay si tu i ówdzie, jako przestpstwa i

244

w

indyvvidualne; takich

ciu

wspomniano o pi byoby przecie rozciganie

sejmowych

rozprawach

bdem

wypadkach:

wyjtków na ogó, przyznawanie kryminaowi

przewagi nad

na wielk skal byy niemoliwe, gdy komisarzami byli ziemianie miejpowiatu byy znane, którzy, scowi, którym dobra swojego dziaajc zbiorowo, do grzesznej pobaliwoci posuwa si komisarze

powiatu

przewiadczywszy si o faszywem podaniu

derskiego,

z dóbr Krotoszyskich,

Zkdind

mowym.

wem, dowiadujemy

donieli o tern

mianowicie

Ziemskiego

si,

podali

patryotycznej

sami

znów,

Kredytowego

rzystwa

e

Jako widzielimy,

mogli.

nie

Oszustwa

czowieka.

przecitnego

przymiotami

e

marszakom sejpoyczek TowaKongreso-

Królestwie

dziedzice z gorliwoci

niektórzy

wysoki

zbyt

w

z

pyz-

intraty

szacunek

swoich

intrat

wiksz, ni naleao, pacili ofiar. Zreszt faszywe zeodpowiedni rygor znanie naleao te przewidzie w prawie na nie rozcign; jeli tego nie uczyniono, to znów jest win i

i

prawodawców opieraj

jeli

*).

Dzisiejsze

prawodawstwa

podatek na deklaracyach,

n.

czyli

austryackie,

p.

„fassyach", nie

zapominaj zagrozi dotkliwemi karami wszelk nierzetelno podania.

Czy datku

godzi

ofiary

i

si jednak wykonanie

potpi samo

prawo

mona

czy

jego,

o

po-

nazwa

je

ciso

okrele potrzebn bya w Polsce wicej, ni w innych nie umiaa paci podatgdy szlachta od tak dawna nie pacia ków. Ciekawy do obserwacyi przykad znajdujemy w jednym z listów Ko*)

krajach,

ciuszki

„Z

i

do

Estkowej,

siostry

Wocawka,

ludzie (to jest poddani)

dwór

trzeba

owsa, siana,

która

20 marca 1790.

eby

nowy podatek

odda... co

to tylko

da yta

ka i

dwór zapaci powinien, nakazane da L. Siemieski 1877, Lwów, str. datkiem zsypki zboowej

nywa

tylko

wyrane

i

dawali, z

jak tylko stary;

dymu dawa po 4

cokolwiek owsa,

za

Kociuszki o sobkostwo

rzdzia wsi jego Siechnowicami: Bój si Boga! Nie chc ja, eby

Anusiu!

za

teraz

nowe".

187,

188).

siana

(Listy

wicej

nic;

garnce yta, 16 nie.

Podymne

Kociuszki wy-

Nikt przecie nie posdzi

brak patryotyzmu, a jednak urzdza si on z po-

wedug

swojej kombinacyi

zalecenia prawa.

gospodarczej

i

wyko-

245

„przechwak patryotyczn, ze somy"? *). Przy

tworzeniu

tak

instytucyi

w

penie nowej, uchybienia

pomieniem

narodowy

zapal

a

zoonej

wielkiej,

szczegóach

s

i

zu-

nieuchronne, a zu-

wymaga

czasu i dowiadczenia, czerprzepisów winnimy wykonania panego z praktyki. Co komisarze ukoczyli sw czynno w niezawiadczy, spena pó roku w caym kraju bezpatnie, a wic bez adnych kosztów dla skarbu, dokadnie i wogóle sumiennie. powiatach intrata bya podana ogólTylko w 13 ziemiach

pene uregulowanie

jej

do

e

i

na wniosek marszaka

nikowo:

za przesa napomnienie

**).

tym 13 Komisyom sejm kaznawcy dziejów admiczy zdoaaby tak prac wy-

Niech

skarbowoci orzeka, najsprystsza biurokracya lepiej i wanego pastwa w XVIII wieku? My zwrócimy

nistracyi

kona

g

i

prdzej

e

na fakt spóczesny,

nów)-, uchwalony

by

w

r.

we

1789

scentralizo-

nazw

pod

uwa-

tylko

podatek

Francyi rewolucyjnej

„contribution pa-

w

poowie r. 1793, brako bowiem wtedy 7.000 taryf, obliczenie za, oparte pierwotnie na deklaracyach dobrowolnych obywateli, okazao si bez porównania skpszem ni w Polsce, zdarzao si bowiem, e podawano 48 liwrów podatku zamiast 150, jak o tern

triotiue"

nie

uregulowany jeszcze

przekonaa nakazana póniej detaksacya

e wodz

dzieo

komisarz}'

póniejsze

dzieje.

***).

zasugiwao na Ustanowione

w

uznanie, r.

1825

tego dodla króle-

stwa Kongresowego Towarzystwo Kredytowe Ziemskie wzi-

o za podstaw do udzielania poyczek nie podymne, ale ofiar ****). Rzd pruski utrzyma zajtych przez siebie pro-

w

*)

X.

••

***)

****)

Kalinka: Sejm

Dz. Cz. S. G.

W.

czteroletni

1,

438.

sesya 257 z dnia 3/5 1790.

Taine: La Revolution. Paris Projekcie wzgldem

W

1878, Hachette

przesanym przez Ministra Sekretarza Stanu wi dnia 12 (24) czerwca 1823 roku,

w

I,

str.

359 do 362.

Towarzystwa Kredytowego, hr.

Grabowskiego Namiestniko-

Usprawiedliwieniu

tamy: „Dla wykrycia istotnej teraniejszych dóbr wartoci

do

art.

przemiar

15 czyi

dta-

246

wincyach ofiar podug dawnego urzdzenia, ale zmieni jej skal, podnoszc do 24"' co nie stanowi bynajmniej popraw,

ki

w

w

ten sposób

za

komisarzy

dziele

cz

czyli za 20"

Chocia tedy si,

1823

nie

rzdy utrzybya ona

inne póniejsze

w

e

Królestwie Kongresowem.

póniejszych poprawnych

z

obliczon

ofiara

bya

potpiamy dziaa komisyj 10

w owym

przy braku statystyki nikt

oblicze prze-

w

za nizko

ku do 5 procentów od wartoci dóbr ziemskich

jednake

uwaany

1824

i

do niedawna jeszcze po stu latach

i

osi systematu podatkowego

konywamy

latach

intraty przy podniesionej znacz-

Wszystkie

dóbr.

ofiar, a

poniewa zwikszony

grosza,

by w

podatek

pit

wartoci

nie

myway

10-go

stosun-

duchownych:

i

poniewa zna rzeczy-

grosza,

czasie

nie

byaby nieodzownie potrzebn; uskutecznienie za tego tak duwymagaoby czasu, e nimby si przyszo w pomoc wacicielom dóbr, juby skutki po skoczonem moratorium wynikajce znacznie uczu si day bezcenna dóbr sprzeda wielu duników do ostatniego przywiodaby zniszczenia". Dla popiechu tedy projekt zaleca ofiar 10, 20, 24 gr. rozmnoon przez 5, jako istotny czysty dochód z dóbr, który ma si xacya

ich

giego

i

kapitalizowa

wydawane.

w odleg

5"/,,,

a

B

/s tego

Zaznaczono

przy

siga epok,

kapitau

e

tern,

w

tej

zbliy si moe".

ostatniej

wa przyja rzeczon zasad

ofiary

i

oszacowania

których przypadkach do

podatku

za na poytek zwikszenie szacunku nakady warto jdrnych dóbr przeciw dru-

w równym podniosy stopniu... wic w ogólnoci nisz od prawdziwej wykryje majtków cen,

nie

by

miay

zastawnych

listach

„gdy ustanowienie

rozliczne

czynione od tego czasu

ziemi

gim

z

przecie

w

nie-

Deputacya sejmo-

dóbr ziemiaskich,

ocenienia

sposób takowy

t

tylko

wpro-

wadzajc do redakcyi artykuu 15 zmian, e wszystkie obliczenia maj si opiera na 24 groszu. (Zmiany etc. str. 4). Tak zmodyfikowany artyku wszed do projektu, wypracowanego przez Rad Stanu (str. 9), do prawa ostatecznie zatwierdzonego. Wypadek rachunku w ten sposób przeprowadzonego wyda cyfr czystego dochodu wysz tylko o 20 proc. od i

—

oblicze z roku 1789 (24X5 120, gdy 10X10=100), a cyfra poyczki 72 proc.) zaledwo o 5'/:i proc. róni si od tej, jakaby wypa-

(120X 3 / 5

da

z

dóbr.

=

10 grosza, stosujc

Porównaj:

Polskiem,

str.

24.

przyjt w tyche

Trzetrzewiski Prawo nosi dat

o

:

1

projektach

podatkach

(13) czerwca

norm:

staych

w

1825 roku.

"-' , ;

wartoci

Królestwie

247

zasobów narodowych; poniewa pierwsza próba opodatkowania nie moga si obej bez nieporozumie, uchybie, bdów; poniewa odrzucono z taksy dochody „niepewne", które w powtórnem obliczeniu z tranzakcyi (tab. 185) wyczone nie byy: poniewa dla ustalenia czystej intraty potrcono zapewne im podatki stae, jak np. podymne, anowe, subsidium charitativum, pacone dotychczas przez chopów de jur, ale de facto najczciej przez dwory skutkiem ubóstwa chopów; poniewa nareszcie ludzie dobrej wiary dobrej woli pod wpywem panujcych poj ekonomicznych i uwaali przecienie intraty rolniczej za krok niebezpieczny, grocy wyniszczeniem gównego róda dochodów pastwowych na przyszo. Jakkolwiekbd, ofiara zawioda nadzieje powzite w czasie uchwalania jej, a ten zawód by wielce dotkliwym wobec zacztych ju zacigów do wojska. Do dawn3'ch dochodów skarbu, wynoszcych 19, 5 miliona przybyo tylko 9 5l mil. czyli razem fundusze Rzpltej nie dosigay 29 mil., a przy

wistej ceny

stutysicznej

skiego

48,531.411 zp.

wedug

zagranicznych,

w

sejm uchwalonego

byo wedle oblicze Moszy-

potrzeba

armii

gr.

27,

1792

r.

wojennej z doliczeniem racyj

47

oprócz

wydziau interesów

dokadniejszego za,

ostatecznie

przez

samo wojsko na furaowych potrzebowao

stopie

etatu,

a na stopie pokojowej 39,141.816 zp.

mil.,

znów ukaza si niezmierny deficyt szuka nowych funduszów do zape-

Niespodzianie tedy

zagraniczn szy

Zbiór pism

*)

tom

22 5 1792 i

licznych

stami

i

12

VIII, str. r.

drukach

zp.

Na domiar klski ukady

i

bankierowie

z

oporem;

mów

niektórych

w

gos Moszyskiego

(znajdujcy si

6.892

42,427.867

owe.

i

otchani.

rozwartej

nienia

yczk

1798,

by

zmuszony

sejm

blizko

*).

w

konstytucyach,

czasie

seymu

z dnia 9/3

o

po-

genuescy,

1788. Wilno,

1789;

Etat

z d.

aktach Komisyi Wojskowej

lunych) obliczony na 98.515 gów, z 23.478 kantoninie wchodzcych do komputu pokojowego, wymaga

koni, gr.

18

den.

13

na

od,

4,510.260

zp.

na

racye

fura-

248

pomimo zadouczynienia ze strony sejmu wszelkim ich wymaganiom, pienidzy nie nadesali, a nareszcie ratyfikowan ju pod d. 30 wrzenia umow zerwali (§ 77).

W

obec tak trudnego pooenia sejm zdecydowa si na odroczenie kompletnej organizacyi wojska do póniejszego czasu i tymczasowym etatem z d. 8 padziernika 1789, tu-

dzie zaleceniem do Komisyi Wojskowej zmniejszy liczb

gów

do 65.074

z d. 3

dla Koron}'

i

marca 1790 r. Litwy razem;

szuka nowych róde do zasilenia skarbu rozwin drug sery rozpraw podatkowych na skutek owiadczenia (z d. 17 wrzenia 1789) podskarbiego Kossowskiego,

obok

e

tego

i

opaca

wojsku „laff

W

miar

Komisyj 10 grosza, trat i

ma

na

i

potrzeba, a pienidzy niemasz".

jak nadchodziy

mnoyy

wydajno

wiadomoci o wypadku prac

si skargi na

nizki

podatku ofiary.

wyrzeka, któremy przed chwil

powtórzyli,

magali si sprawdzenia caej czynnoci

szacunek

posowie do-

na cilejszych

zasa-

Deputacyi Koekwac yjne j, Deputacyi do porównania ofiary podatków.

dach

i

in-

Wród oskare

skadali projekta

czyli

W na-

i

e

mieci si mniemanie, w niektórych dobrach takzbyt nizkie w porównaniu do innych, susznie otaksowanych, w tym wypadku znajduj si cae pro win cye, np. Mazowsze w porównaniu z województwami ruskiemi, deputacya, z ona sejmu wysadzona, ma pocign wszystkie dobra do równej a waciwie do najwyszej skali opodatkowania. Najpierw, mianowicie: ju w padzierniku 1789 r. dali koekwacyi Suchodolski, pose chemski, Potocki Stanisaw; w listopadzie Suchorzewski rozpraw nad zoonym przez siebie projektem, ale stanowczo sprawa ta rozwa bya dopiero w 1790 r. na posiedzeniach z d. 18, 19, 22 i 23 lutego. Przemawiali: Potocki Stanisaw, Wejsenhof, Moszyski, Czartoryski Adam z zaleceniem wasnego projekzwie

tej

sowanie

byo

e

e

i

da

an tu,

Morski

nowski, Izba

z

pochwa

Suchorzewski,

okazywaa szczer

dodatek,

i

dla

projektu

Cieciszowski gorliw

„jeliby si przez

r

o. to

X. Ossowskiego, biskup

kijowski

Stroji

inni.

Nawet Moszyski wnosi zmniejszya

intrata skarbu.

Tabl. 185

Intrata

(Kopia

z

oryginau

z

opuszcze

okazuica summy przedanych Dóbr podug tranzakcyi

Tabella

y

Offiara

od

tyche, '

W kadym

iaks

ypzda

respective

mów,

ale

jaka

i

kou

i

IV

Xi

i

wypadajcy ztd szacunek iaki ztd po woiei

Dóbr, >ka.:;iniL

*

wiele

bya, oraz

z

Koekwacyi

.

.

dymów z niego

dla okazania

wypadajc

porcya wiele za 100000

rónicy y

wielo

ze nie

i

intrat

)

podatek.

Ow

z

wypadajca

now y

Prowtncya

Prowincya W.

Powiaty

Maopolska.

X.

Lite*

wyprowa-

ibr Ziemskich wypada !',ei Duchownych do Skarbu obojga Narodów.

Komput nowycli Dy-

emie

z

latku z niego

i

-

województwie jest kupionych ich szacunek stanowi kapita, a

.i.

.

,-y

:1

:,v •

mm

'4 ..

-

i:

Offiara

z

Komput Dymów z Dóbr Duchownych y proporc. P/a dymu albo 15 proc.

249 natenczas przy

dawnych

zwali si tylko Zieliski

manej od wyborców instrukcyi, ski,

ten sam,

który si

tak

oraz kasztelan biecki,

ode-

otrzy-

ele-

odznaczy przy uchwalaniu po-

datku ofiary, ale wdanie si króla

y

Z opozycy

zosta".

taryfach

pose zakroczymski, na mocy

proby caej

i

wic uchwaa zapada

izby zmusi-

gosowajednomylnoci. Utrzymaa si zasada, pierwotnie przez Moszyskiego podana: oszacowanie dymu w kadym powiecie podug tranzakcyj z ostatniego szeciolecia. Dnia 4 marca obran zostaa sama Deputacya Koekwacyjna z 24 osób, pomidzy któremi znaleli si: gówny autor projektu. Moszyski; czcigodny biskup pocki Okcki; jeden z najzasuesziych czonków stronnictwa reform}' „zoony z samej cnoty", Zakrzewski, pose poznaski; dowiadczony wytrawny go do zamilczenia,

bez

nia,

i

Komisyi Skarbu Koronnego

pisarz

Józef Mikorski,

pose go-

styski; Niesioowski wojewoda nowogrodzki, prezydujcy naj-

w

czciej

Komisyi Wojskowej; Wawrzecki

póniejszy Naczelnik

wiaty pose

Bernowicz.

wdzie

i

Najwyszy Siy

Kossakowski,

pose bracawski, po Kociuszce;

Zbrojnej

nowogrodzki.

znany biskup

Znalaz

inflancki,

i

si wpraGutakowski

pose orszaski, póniejsi Targowiczanie; wogóle jednak skad dawa dostateczne rkojmie sumiennoci i gorliwoci; na-

jej

leeli do niej najznakomitsi finansici sejmu

i

kilku

najgort-

szych patryotów*).

Deputacyi Koekwacyjnej zacza si w marcu albowiem pod dniem 13 tego miesica rozesaa ona

Czynno 1790

r.,

drukowany okólnik do wszystkich kancelaryj trybunalskich, grodzkich, ziemskich, kontraktowych, metryk etc, aby wszelkie tranzakcye, kontrakty, kwity,

cen

midzy d. 1 stycznia 1784 1789 podug „schemy" (szematu) zapisane i

*)

3/11 23.

1789

Dz. Czyn. roku,

26 lutego

i

S.

sesye

G.

222,

W.

dóbr stanowice, a po-

zeznane, i

w

byy

w

tabel

jednym egzempla-

sesye 174, 177, 183 z dnia 16,10, 22

223, 224, 225, 227, 229 z dnia 18,

4 3 1790 roku; konstytucya nosi

dat

8,3 1790.

19,

li'.

22,

250 rzu

Obok

przesiane.

tranzakcyj

dymów

taryfy

ostatnie

ludnoci.

i

miay by te doczone Na wykonanie tej czyn-

noci wyznaczono termin 8-tygodniowy. Moe nie w tak krótkim czasie, ale zebrao si przecie ze wszystkich prowincyj 3.288 aktów. Ktoby chcia pozna sposób wykonania, moe dzi jeszcze przejrze due operaty kilku powiatów korespondency z Komisyami Porzdkowemi Cywilno-Woji

skowemi*).

Wynotowujc

b

nim dymów,

objtych

w

intrat

5%

stosunku

kadego

z

cen

aktu

dóbr

Deputacya Koekwacyjna

w

wykazanego

°d

licz-

i

obliczaa

szacunku

akcie

dymu podatek z niego, czyli wynajdywaa stop podatkow dymu dla kadego powiatu lub ziemi, a nareszcie mnoc t stop przez liczb dymów, otrzymaa spodziewan

jednego

i

sum, czyli „komput nowej ofiary". Owocem mozolnej pracy bya olbrzymia tablica (185), pod wieloma wzgldami dla nas pouczajca; przytaczamy te j z pominiciem dwóch kolumn,

mianowicie

z tych

z nastpnej

C", oraz kolumny IX

p.

si kupio"

W liwie

tablicy

tej

a

w

Grodu

z

Kolna

i

Archiw. Akt

tom

I

w

intraty a

10

100.000

za

najwiarogodniejszych mo-

(kolumna VIII

par pism plice Nr.

innych

54;

plice 86;

w

rolnictwa

ró-

„szacunek dymu" od

Dawnych

Tablic

t

w

znajduje

w

si

„Zbiór tranzakcyów"

pockiego,

korespondencya z

z

Archiwum Skarboobejmujcy 7 kaje-

Ciechanowa,

nie

w

archiwum skarbowem,

Militaria

z roku

1791,

Domylamy

si,

e

bya przepisywan

stów Kom. Wojsk, na rozkaz Niesioowskiego.

lecz

w

ksi-

1792 (etykiety Nr.

Raporta Komisyi (Wojskowej) Sztabu Generalnego

34 dziau Komisyi.

Mawy

Komisy Porzdkow Czersk

ksigach teje Komisyi.

znalelimy

gach wojskowych, mianowicie: 88)

dymów

charakterystyk

Ziemstwa prasnyskiego,

tame w

**)

krajów

i

wem Koronnem w tów

„Wiele

C.

odtworzy

jest tej

p.

do 4.625 zp.), oraz ogó intraty ze wszystkich dóbr

Okólnik

*)

:

znajdujemy

wyraon

liczbach

1.025

p.

a 5

„Intrata

**).

nych czciach

i

zatytuowanej:

III-ej,

poniewa kolumn t atwo noszcej napis: „Nowa ofiara z

dóbr",

i

t.

d.

ad Nr.

przez kanceli-

251 ziemskich, dziedzicznych szlacheckich

^mnoc

lumn

Wadliw nam si wy-

„komput nowej

XII

ofiary").

przez 10 ko-

kolumna ostatnia XV p. t. „Nowa ofiara z dóbr duchownych" naprzód dla tego, jest obliczona w stosunku 15 " Deputacya nie moga posiazamiast 20 grosza, a potem, da najwaniejszych tranzakcyj sprzeday kupna, gdy dobra te stanowiy nienaruszaln wasno instytucyj kocielnych. Pod wzgldem moralnym uderzy nas musi porównaVI); z tego porównanie nowej ofiary ze star (kolumny V nia chlubnie wychodz tylko trzy województwa: Kijowskie, daje

e

e

i

i

w

rónica dwóch oblicze

którem

dolskie

i

Bracawskie,

datek okaza si

w

których

wyszym za

zakcyj; wszystkie inne

sejmowi

i

a czasem

ogóu

dla

my

gdy

Staszic,

cz

Po-

oparty po-

podlegaj zarzutom egoizmu,

stara

jakiemi ofiara

je

obarczali

wynosi czsto

nie-

mówcy

poow.

nowej. Pomimo tak niekorzystnego wiadectwa cyfr, my jednak nie powinniwyrokiem potpienia, majc na wzgldzie

trzeci

szlachty

si kwapi

przytoczone

nieznaczna, oraz

od obliczonego na podstawie tran

krzywoprzysiztwa,

rzetelnoci,

jest

na wyznaniach

z

wyej

(str.

224

— 228)

wyjanienia,

tudzie roz-

zasad, na których oparte s dwa róne obliczenia. Wszak 5-procentowa intrata nie do kadego moe by zastosowana majtku sama Deputacya przewidziaa wypadki

maito

i

przecienia dóbr niektórych podatkiem. zredagowanym ju projekcie do prawa i

termin roczny dla

kadego

now

pokrzywdzonym

obywatela,

taryf, do

W

przygotowanym

by

pozostawiony

któryby si

dania

lustracyi

sdzi

by

przez Ko-

misy Skarbow nadto,

co

do

z udziaem delegata od Komisyi Porzdkowej; województw wielkopolskich, przyznaa Depu-

tacya istnienie takich czynszowników,

wieczystem prawem

którzy posiadaj grun-

swoim lub posesorom duchownym tylko mierny bardzo czynsz wypacaj, adnych robocizn ani powinnoci nie penic; ci mieli by pocignici do opacania poowy podatku z wasnego mienia; przyznaa równie, i „zdarzaj si miasteczka bez wiosek, dziedzicom swoim a osobliwie posesorom swoim mata

nadane, którzy dziedzicom

252 lo

dwory ani gruntów adnych, ani maj"; miasteczka te miay by „pro-

gdzie

co importujce,

propinacyi adnej

nie

do lustracyi odesane". Wic tablica niniejsza nie za dowód, potpiajcy spoeczno szlajeszcze

sto zaraz

suy

moe

check; trzeba byo poczeka

w

widzimy, jest

wielu razach

te pewn

miliona

z

i

dóbr

obliczona

na rezultat

lustracyj, które, jak

byyby zarzdzone

urzdu.

z

suma ogólna podatku

dziedzicznych, a co si

tyczy

ofiary

dóbr

Nie 10, 5

ducho-

wnych, Deputacya wniosa zmian uchwalonej ju przez prawo stopy 20-procentowej na 15"/ „gdy te dobra czci z wizoone, ni szlacheckie wieckie, a zawsze cej dymów powinnoci, tudzie wolnych, do paszczyzn i dla maych czyni intrat, gruntu nie przywizanych wocian... tak iby posesorowie duchowni ze swojej kieszeni dokada mu,

s

ma

sieli" *).

Przygotowane przez Deputacy projekta nie przyszy poprawka w taryfach nie moga pod decyzy sejmu i

ju

by

przeprowadzon przez wadze skarbowe, poniewa zacza si wojna nieszczliwa, a potem nastpiy rzdy konfederacyi Niepodobna przecie

Targowickiej. ani

dobrej woli, ani pilnoci

podawa w

podejrzenie

czonków owej Deputacyi Koe-

kwacyjnej, jeli si rozpatrzymy

w

ogromie dziea, przez nich

w

cigu lat dwóch prac wasn, nawet bez poPrzypomnijmy sobie, e sawna biurokracya pruska, majc do czynienia z czci czwart rozebranej Polski, nie zdoaa ukoczy szacunku ryczatowego na podTrudnoci techstawie akt hypotecznych jeszcze w r. 1804. wykonanego

mocy

kancelaryi.

niczne

mno

si

i

wzrastaj

cisoci metod, uytych przy

w

stosunku prostym do stopnia

rachubie statystycznej.

Baczc na to wszystko, musimy uzna trafno pieruchway sejmu o sposobie wycigania podatku otiary

wotnej

')

Tame

Nr. 34.

Urzdzenie wniesienia'

ofiary 10-go

i

20-go grosza

(przygotowany projekt do konstytucyi; przytem projekt lustracyi na 2-ch kuszach cisego pisma).

ar-

253 bo

przez 1.800 komisarzy,

n

czynno w pó

sobie

ci

wykonali

ukoczyli przepisa-

i

roku, przy dokadniejszych

za

pro-

Moszyskiego zasadzie trando zakcyj, sejm zapewne nie doczekaby si taryf ofiary r. 1792, jak nie doczeka si rezultatu koekwacyi. Szczciem nie poprzesta sejm na tych poprawkach taryfowych lecz skwapliwie przyjmowa wnioski o nowych poprzy

cederach,

przez

zalecanej

a

po wzmiankowanem

Tak, nazajutrz

datkach.

podskarbiego o braku funduszów

przemówieniu

od

wojskowy, Suchozadali decydowania mana

Weisenhof i Mierzejewski teryj podatkowych, a sekretarz odczyta trzy projekta: 1) o podwojeniu podymnego z m. Warszawy, 2) o powikszeniu czopowego od trunków zagranicznych, t. j. od win wgierskich z 9 na 50 zip. (od beczki) i francuskich do 36 zp. (od oxeftu), 3) o sprzeday dóbr galicyjskich, t. j. duchownych, zwróconych przez Austry na skutek regulacyi gradolski,

pierwszym rozbiorze

nicznej po

kraju.

Powikszenie czopowego uwag

co do traktatu handlowego z

du cesarskiego, po wprowadzeniu

po

Austry

wysuchaniu

reklamacyj rz-

i

maych poprawek,

przyjto

jednomylnoci.

Sprzeda dóbr Galicyjskich w

nakazan zostaa

po- duchownych

pomimo wyjanie, dostarczonych przez Kossowskiego, e skadaj si z drobnych nienaleycie urzdzonych majtków, tak, i przy licytacyi czstkowej wypadoby sprzedawa las bez pastwiska, albo drodze licytacyi,

i

e

pastwisko bez wody;

intrata ogólna z tych

Jako

ledwo 75.000 zp. rocznie. sprzedano

tych dóbr

1

/a

Dz.

*)

1789 roku.

w

7 U do

l

Cz.

5"/

za 1,725.711 zp.

G.

W.

sesye 158, 159, 161

Uniwersay Komisyi Skarbowej Koronnej

Prot. Ek.

A

27,

Od sum

r.

galicyj-

podniesiono pro-

przeznaczajc go na wojsko*).

,

S.

dóbr czyni za-

wrzenia 1790

wypoyczonych osobom prywatnym,

skich,

cent z 3

1789

ju

przed

str.

999

i

1141.

Objanienie

z

dnia 18, 21, 24 9

z dnia 5/10

i

14 11

Morskiego do

ta-

254 Zdwojenie podymnego

w

zarzuty

nowy

sta z

redakcyi, projekt

p.

Warszawy napotkao pewne

od

ale d.

padziernika odczytanym zo-

12

? o

t.

w ikszenie dochodu

wikszych królewskich,

miast

wedug

które-

go Warszawa miaa paci 400.000, prócz dawnych podatków, a pewne miasta jak Lublin, Piotrków, Pozna, Wscho-

owicz

wa,

w

w

etc.

Koronie,

byy

Litwie pocignione

Wilno,

do pacenia

Wokowysk

Grodno,

pótora podym-

nego. Jezierski, kasztelan ukowski, twierdzi, e Warszawa mogaby bez uciliwoci paci po 800.000 rocznie, ale izba wolaaby wyznaczy poprzednio deputacy do zbadania stanu miasta do oznaczenia susznej stopy podatku, „majc na wzgldzie krzewienie handlu" *). Poniewa jednak miasta zapaciy na pocztku roku podymne protunkowe, wic sejm i

kaza zwróci na

poow

lat

nego, z upadku.

tany

podatku

tego

przy poborze najbliszej

Kraków zostao uwolnione od pó podymnego pitnacie, celem dwignienia miasta, niegdy stoecz-

a miasto

raty,

przez

odczy-

Raport obszerny deputacyi miejskiej,

Kublickiego,

by nacechowany yczliwoci

m. Warszawy, ponowiono znów projekt o 400

uchwaa

800)

(nie

dla ty-

przysza wtedy do skutku, poniewa wytoczya si wanie w grudniu owa wielka sprawa miejska z „czarn procesy" Dekerta i memoriaami, dajcemi sicach, ale

reform politycznych

bra

wa

nie

dla stanu miejskiego

(§ 52).

Sejm wy-

now

deputacy, z tego powodu odroczya si te i sprapodatkowa na par miesicy. lutym Warszawa ofia-

W

rowaa do skarbu 50.000

koronne zrzeky si 4 marca 1790 r. miasta

miasta

zp.,

zwrotu podatku protunkowego, a

d.

wystpiy z owiadczeniem, e, gdy JM przykadem przodkuj, miayby si za

koronne

i

litewskie

stan

rycerski

i

król

naj-

beli, str.

w Dy ary uszu urzdowym 1790 roku tom podatków niestaych.

zamieszczonej 112, punkt 3 •)

15,10,

1

Dz. 12,

Cz.

15 12

S.

1789,

G.

W. sesye

18/2, 2

i

43

173,

199, 206, 222,

1790 roku.

1

cz

2,

229, 230 z dnia

255

gdyby si ze swej strony do dobra Rzpltej przyoyy; dlatego i uczynion dawniej ofiar do Skarbu

nieszczliwsze, nie

zapac

now

i

Sowa

chtnie przyjmuj".

te

wywary

naj-

zamilky wnet niechtne gosy (Butrymowicza, Jezierskiego, witosawskiego), Weisenhof zaproponowawyraenie wdzicznoci, a sejm odpowiedzia jednomylnym

lepsze wraenie:

okrzykiem: „Zgoda!"

amali te

*)

sobie

gow

Tak

przez

innych podatków.

posowie nad wynalezieniem posa mujdzkiego

Górskiego

wniesiony projekt strcania 10 go

grosza

wilnych, przenoszcych 10.000 zp.

ny do

deliberacyi a

z

swojego projektu o

cy-

zosta przekaza-

rocznie, **).

nastpnie przyjty

Nazajutrz Madaliski, pose gnienieski, sienia

pensyj

zada

podnie-

podatku skórowym. Jako

zdecydowaa niezwocznie wikszoci 44 gosów przee podatek ma by wprowadzony uiszczany w naturze t. j. rzenicy maj oddawa skóry wolowe do Skarbu. Szczegóowe rozprawy toczyy si jeszcze przez kilka posiezakoczyy si uchwadze, do 30 padziernika 1789 r., leniem opat w postaci stempla od byda drobniejszego: cielt, jagnit, kolt, owiec, oraz uwolnieniem byda upadego. Przy wykonaniu ten podatek okaza si niedogodnym w poborze i uciliwym dla ludnoci z powodu podroenia misa, oraz Narzekania daj si szykan, wyprawianych przez rzeników. w raportach oficzyta w aktach Komisyj Porzdkowych izba

ciwko 36,

i

a

i

i

i

skarbowych,

cyalistów

w

i

drukach spóczesnych.

Nareszcie

Komisya Skarbowa Koronna wystpia w r. 1791 z obszernym raportem wasnym projektem zamiany podatku skói

*)

tacyi

Tame

sesye 171

i

172

z dnia

12

pochodzi od Ankwicza; wyznaczeni do

radzki,

xi

tebski,

a

z

13/10 1789; projekt

i

Jabonowski kasztelan krakowski, posów: Kublicki, Strasz, Bierzyski,

leski.

Tame

depu-

Walewski wojewoda sieFelkierzamb wojewoda wi-

niej:

sesva 173 z dnia 15 10 1789.

Mikorski

(kaliski),

Je-

256

rowego podatkiem od rzezi, pobieranym Zamiana przyjt zostaa bez opozycyi *).

w

jatkach.

Wyk

Dnia 17 listopada 1789 r., Rudzki doradzi ustanowienie magazynów w kadym powiecie dla wojska; fu-

by zwoone w

rae miay bliu

mogy

oddziay

staej znionej

(zwykle

w

iby konsystujce siano

owies

i

po

Po

po 3 zp. za korzec owsa).

po-

cenie krót-

i

W

okrzykiem: „zgoda"!

dymu

z

bra

zachcajcej przemowie króla izba ozwaa si grudniu za uchwalono po zotemu na magazyn generalny onierski **).

dyskusyi

kiej

naturze,

z nich

Jezierski, kasztelan

ukowski, radzi

3 listopada), aby

(d.

dawn uchwa o zwrocie pobranego ju podatku wszystkich p rot u n ko w ego, sam zrzeka si swojej czci

zniesiono

i

senatorów do podobnego postpku zachca. Izba nie uznaa za suszne zacignitego wzgldem narodu zobowizania

ama

i

nakazaa zwraca podatek

przedniego

prawa;

czaj

e

protunkowy stosownie do poskarbowe przewiad-

wszake

rachunki

nas, kasztelan Jezierski znalaz naladowców, bo samej Koronie skarb zyska okoo 700.000 zp., oczywicie skutkiem dobrowolnego zrzekania si ze strony kontrybuentów.

w

Zrzeky si cae powiaty: prowincyi skarbowej

liczy nawet 818.714 zp.

*)

z dnia

Dz.

Cz.

15,

owcy

zp.

1.

gr.

**)

A

jagnicia

Dz. Cz.

cye, prawo 1789.

10,

G.

S.

w

miasia

oraz

wilicki,

174,

177,

16 10, 20/10, 23 10, 26 10, 27/10, 29 10,

nowiono stempel od koza zp.

Kk.

i

Morski

swoim

raporcie

***).

W. sesye

G.

S.

chciski

krakowskiej.

kozy

1,

gr.

gr.

wieprza

5,

W. sesya

15,

179,

kolcia

karmnego

z dnia

191

178,

180,

181,

182

30/10. Zamiast skór ustagr.

zp.

1789

17 11

barana

5,

od

3,

gr.

chudca

Konstytu-

Komisye Porzdkowe Cywilno-Woyskowe z dnia 15 12 Uniwersa Komisyi Skarbowej Koronnej z dnia 25 1790 w Prot. p.

t.

1

27,

str.

9.

***) Dz. Cz. wnaj pozycy 33 z

239, Dyar.

179!)

S.

G.

tabl.

tom

1.

W.

sesye 183

186 z 10

cz

2,

i

str.

i

12t 112.

186 z dnia 3 z tabl.

199.

i

9/11 1789, poró-

Pr. Ek.,

A

27, str.

257

Na

skutek

noty,

przesanej do Komisyi

Skarbu Koron-

sejm zezwoli obraca 1,000.000 zip. na fabryki tabaczne, celem osignienia wikszych zysków. Odtd, zakunego,

piwsz}' wszystkie fabryki

narzdzia od spóki, która dawniej

i

wyrobem tytuniów trudnia rce *).

si, Skarb

wzi

ten interes

w

swoje

y-

pose woyski, wnosi, aby nakazano

St^ojnowski,

dom zapaci jedno pogówne oprócz zwykej raty; opiera si temu Butrymowicz przez wzgld na ubóstwo ydów; izba

za

nakazaa

wej

lustracyi,

Dnia

doniós

na

wyznaczonej na miesic maj 1790 grudnia

e

sejmowi,

(podskarb.

z

1

zwykego pogównego podug

tylko pobranie

litt.)

1789

r.

no-

**).

marszaek Kazimierz Sapieha Stanisawa Poniatowskiego litewska zgodzia si jednomylnie r.

na wniosek

prowincya

porównanie wszystkich swych podatków Koron, „jakkolwiek przykr dla niej jest ta zmiana".

Wykonanie uchway wymagao, Dnia 26 lutego

wych zapado,

1790

r.,

naturalnie,

ju

gdy

tyle

duszego

czasu.

uchwal podatko-

bya na ukoczeniu,

a sprawa koekwacyi

Sta-

nisaw August owiadczy, e dla zaspokojenia wszystkich potrzeb skarbowych niezbdnemi s nowe ofiary. Chcc przodowa przykadem, wystpi z darowizn brylantów, które miay warto okoo pó miliona zip. Izba wynurzya wdziczno swoj przez ucaowanie rki królewskiej i zaraz uchwalia ofiar podymnego pojedynczego z Litwy i Maopolski, a podwójnego z Wielkopolski, zapewne kompensujc tym sposobem zbyt szczupe podania do taryf 10-go grosza ***).

*)

W.

Nota

21/10

**)

Dz. Cz.

S.

***)

Dz. Cz.

S. G.

z dnia 27/2

w

z dnia

w

Pr. Ek. A/26,

str.

sesya 174 z dnia 16,10 1789, prawo z dnia 5/11

Pr. Ek.

A

G.

W.

sesye 227

i

W. sesya 227

1052,

1789

229 z dnia 26,2

z dnia 26/2

1790,

Dz. Cz.

S.

G.

r.

i

2/3

1790.

Konstytucye

1790 roku, Uniwersa Komisyi Skarbowej Koronnej z dnia 3,3 27, str. 235 („nie wyczajc dóbr stoowych").

Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.

—

T.

III.

17

258

nastpnem Butrymowicz objawia mniewnosi zlecenie dla manie, e skarb ju opatrzonym zosta, Komisyi Wojskowej, aby wystawia 65-tysiczne wojsko „bez adnej exkuzy". Ale w par miesicy póniej Strasz, pose

Na

posiedzeniu

i

sandomierski,

i

snad

do kosztów

po dokadniejszym obrachunku, twierdzi, takiego wojska brak jeszcze 8-u

utrzymania

Zkde

wydosta? Brzostowski, pose trocki, wnosi, aby prócz króla nikomu nie byo wolno uywa srebra w naczyniach ozdobach, pozwala zaledwo na zatrzymanie srebrnych yek sztuców, wszelkie za inne przedmioty chcia do mennicy odsya *). Ten wniosek rozza wskazówk, e posom brako ju paczliwy moe pomysów do podatkowania. Wytoczono wic drug wojn milionów.

znów

te

miliony

i

i

suy

starostom.

Najprzód

natywach,

d.

który

1790

18 marca

dotyka

wniesiono

r.

czterech

cerkiewskiego, Korsuskiego, Bohusawskiego

w

projekt o do-

starostw: Biao-

wielkich i

Chmielnickiego,

Stanisawowi AuguBranickiemu, odstpionych natychmiast niego przez stowi, a Chciano je Stanisawowi. bratu podkomorzemu i synowcowi do skarbu odebra. Król, przywoawszy ministeryum do tronu,, nadanych przez delegacy

zabra gos przeciwko

1775

r.

sabo

Mówi, i

wnioskowi.

ledwie

przyszed atoli, eby tych Przekada, te stawzili. dobra jego rk broni, którzy z za odstpione prewynagrodzenie rostwa byy mu dane jako don atary usze rogatywy królewskie, owiadczy w kocu,

mu przyj

do

izby

pozwolia;

e

e

s

zapaci 1,050.000 zip. do skarbu; poczem wykrólewsk popiera biskup Naruszewicz. propozycy szed, a Wywizaa si nastpnie draliwa dyskusya, w której wspogotowi

minano, brzy

e w

r.

1775

przyjmowa nie nie miaaby

trzyma,

Grodzieskim

*)

Tame

„li tylko

e

chcieli",

i

nagrody, bo ich do-

gdyby

król te starostwa za-

Rzplta 6 milionów na sejmie

potrzeby

mu ofiarowa

brali

t.

p.

sesye 228, 257 z dnia 1/3

Nazajutrz sekretarz czy-

i

3,5 1790.

259'

ta zredagowany wniosek królewski, Ignacego Potockiego izba nie

strony

saa

ukadów deputacy

dla

Xa nastpnem wic

e

królewska,

w

izbie;

30'V

I

2 miliom' jednorazowo,

od intraty wiecznie, albo na-

si

znalazy

poszukiwaniu

o

od

dochodu

z

10-ciu

dobrego

przy-

i

Stanisaw

wszystkich

darowizn

Maachowski zaproponowa tych czterech staro st w, ozwa

Dopiero gdy marszaek

W

nie

si zarzuty, a Weisenhof

r.

si okrzyk: „zgoda!"

wa

ukazaa si nowa propozycya

zapac

warunki

te

mnoyy

odzywali

Potocki

1775

posiedzeniu

podatku 20°

intraty.

wy-

tylko

zgadzaj si na odbiór czci, odpowiadajcej

reszcie

procentom jcia

poparcia ze i

do chorego Stanisawa Augusta.

donataryusze

bd

paci

albo

pomimo przyja go

ale

*)

miesic póniej „na danie wielu osób" znów spradonatyw wywoan zostaa: odczytano mianoi

starostw

wicie

projekt

grodzkiego

bom day

p.

Tadeusza Czackiego, t.

nowo-

„Opatrzenie potrzeb Rzplt ej", zalecajcy skar-

obojga narodów, by na zastpienie potrzeb wojska prze

w

cigu

miliony.

lat

w

trzech

Na nastpnych za

projekta Suchorzewskiego

mianach, sigajce

rk

starosty

a

i

1768

Koronie za 10, a posiedzeniach

Ronowskiego r.,

w

Litwie za 3

wynurzyy si nowe o

donatywach

kiedy Repnin najpierw

i

za-

„cign

do szafunku dobrami ojczyzn}' naszej". Rozpraw}' miay przebieg;

ostry

opaach,

mówców

a

stajc

Stanisaw August znalaz si w przykrych obronie obdarowanych, straszc miaych

w

zgryzotami sumienia za

a

„krzywd

bliniego".

Poni-

si wzgld na brata ex- podkomorzego, musia sucha dotkliwych zarzutów i wyjanie Suchorzewskiego Kublickiego, jak dalece obdart bya Rzplta na starostwie szadkowskiem, nadanem jako wynagrodzenie za od, awansowany jednemu regimentowi (str. 59 60). Dostao do proby o

a

i

—

*

Dz. Cz.

S.

G.

Konstytucya pod dniem rostw.

W.

sesye

237, 238

31/3 1790 p.

t.:

i

239

z dnia 18, 19

i

22/3

Ofiara 30 grosza z czterech sta-

260

si te Branickiemu Xa\veremu za nieprawne zagarnicie przylegego do Biaej Cerkwi starostwa kamienobrodzkiego zrzucei

nie

na skarb opaty doywotniej z Lubomli.

Jeden z posów,

Szymanowski, odezwa si za „sprawiedliwoci" dla jakiego Rychowskiego expektanta, który si wyzu w r. 1775 z wasnego majtku, oczekujc na starostwo wareckie; lecz powieRychowski by pierwszym dziano mu verba veritatis, zausznikiem i sekretarzem posa moskiewskiego, a Kiciski polubo Rychowski jest jego ciotecznym se liwski, owiadczy,

e

e

go i, powodujc si wzgldami sprarównego wymiaru sprawiedliwoci dla Jeszcze gwatowniejszym by atak na Masalskiewszystkich. go, biskupa wileskiego, o zamian Lachowicz z mnieman Z gorliw obron wystfortec na cztery sute starostwa. powa po razy kilka Kocialkowski, pose wikomierski, wystawiajc koszta poniesione (400.000 zp.) na budowle i osuszenie bot, rozwodzc si nawet nad cierpieniami za ojczyzn w r. 1772 przez biskupa doznanemi, gdy w habicie

wszake

bratem,

wiedliwoci,

nie broni

da

Niemnem przed Moskw. kamedulskim ucieka Wili Masalski musia kraj nisaw August domówi si, i

e

I

Sta-

opuci

skutkowao wobec Kupose nurski, Ten ostatni chcia nie dopuszcza do blicki pose inflancki. solwowania sesyi, by „doby fortecy Lachowickiej ogodzeniem, kiedy nie mona szturmem". Nie zraa si tylko w protegowaniu ludzi sponiewieranych Stanisaw August, bo

skutkiem pogróek Salderna.

Nic to nie

oburzenia, z jakiem przemawiali Zieliski,

i

da

przyznania

300.000

zp.

na

starostwie

soleckiem

Przeben-

dowskiemu „w nagrod szkód, przez antenatów jego jeszcze za wojny szwedzkiej poniesionych"! Ale Radziwi, kasztelan wileski, zrzek si sumy, na starostwie borysowskiem zapisanej

*).

•)

z dnia

Dz. Czyn.

20 4

S.

G.

W.

sesye 250, 252, 253,

do 6.5 262, 263, 264, 268

z dnia 11,

14,

255, 256, 258, 259 17,

21/5

1790

r.

Powodem gorliwoci Kocialkowskiego to byo, e posiada sum, wypoyczon biskupowi zapisan na starostwie pogowskiem. i

261

Jaki Dnia 30

by wypadek

kwietnia

w

kszoci 77 przeciwko 24 gosom chorzewskiego, ale

Do

tych ostrych rozpraw?

gosowaniu jawnem przyjty

w

wniosek Su-

obszerniejszy

sekretnem 64

bahy.

by wi-

kreskami przeciwko 37

utrzyma si szczuplejszy projekt Ronowskiego, aby do skarbu wróciy tylko te dobra, które podczas darowizny czterech starostw w r. 1775 do tych starostw nie naleay; stosowao si to zapewne do jednego Kamienobrodu. Starostwa za: kowelskie, nadane Rzewuskiemu, szadowskie xcia podkomorzego byy pozostawione w posiadaniu ich dziedzicznem, nawet i

z opat nie 30%? a le 10-go grosza podatku. Dnia 6 maja jednomylnoci uchylono wszystkie zamiany starostw

wic Masalskiego. Napoowy doywotni sum (70.000), pacon wojewodzinie Rzewuskiej za Lubomi Brawykonaniu prawie wszystkich tych uchwa nickiego *).

i

królewszczyzn z

reszcie dnia

17

1768

lat

i

1776, a

i

maja zmniejszono do

W

wynikn

trudnoci i zwoki procesowe; gdy pozostaway jeszcze w expektatywie, a prawo dawnych posesorów nie dosigao; inne dobra przeszy ju przez kupno, darowizn, dekreta konkursowe w róne rce; w dobrach zamienionych Komisye Skarbowe miay spawdZd „ekwiwalency", co wymagao procesu i t. d.

musiay

np. niektóre

wszystkie

te

I

liczne

starostwa

wysilenia

jeszcze nie

W

dorównay

potrze-

e

w skarbie lilipcu Sapieha doniós bom. tewskim zabraknie 3 milionów na opacenie raty wrzeniowej wojsku. Dla zaradzenia tej biedzie Butrymowicz wniós prosejmowi,

zboowej dla wojska. eleski, kasztelan omieszka oponowa swoim zwyczajem, ale Moszyski nagli, przekadajc okropny stan kawaleryi narodowej i pomimo nieobecnoci 1 15-tu posów, projekt natychmiast

jekt

zsypki

biecki, nie

uchwalonym zosta**).

*)

187,

Zbiór Konstytucyj

etc.

pod dniem 31/3

i

20/5

1790

r.,

188. **)

Dz. Cz.

S.

G.

W.

sesye 285

i

286

z dnia

12

i

13/7

1790.

str.

262 Dla uzupenienia obrazu stara, poczynionych przez sejm

e

jeszcze przed celem zaopatrzenia skarbu, doda winnimy, rozpoczciem rozpraw podatkowych zapada uchwaa o zajciu na fundusz wojskowy dóbr biskupstwa krakowskiego d. 27 lipca 1789 r. Nowomianowany biskup Turski mia

wydzielonych dla

jedn

dóbr na 100.000

siebie

zip.

intraty; z reszty

cz

Komisya Skarbowa, podzieliwszy na cztery przedziay (w powiatach: krakowskim, proszowskim, sandomierskim,

radomskim,

wierskiem),

wilickim,

wypucia

chciskim drug

z licytacyi;

sama, mianowicie klucze samsonowski

i

i

w

cz

ksistwie

Sie

administrowaa

suchedniowski z ku-

nicami, które wielce przydatnemi okazay si do wyrabiania rónych efektów metalicznych dla wojska. Czysty

amunicyi

i

dochód z dóbr, po strceniu podatków i expensy gruntowej, by podany przez podskarbiego Kosowskiego na 574.861 zip.; a do

tej

sumy

doliczy

by

naleao warto amunicyi

i

do-

dla wojska, oraz osignite póniej wpywy z magazynu warszawskiego za sprzedawane publicznoci wyroby elazne; te ostatnie przynosiy na rok cz}'stego dochodu okoo

staw

wic

znacznym dla skarbu zasikiem. Mniej korzystnem, a czasem nawet wprost szkodliwem dla skarbu byo prawo ogólne o biskupstwach, metropolicie unickiemu wyznaczajce biskupom katolickim 45.000 zp.

By}

*).

7

dobra biskupstwa

i

za

po 100.000, biskupom

unickim po 50.000 rocznej pensyi.

poniewa przy oddaniu biskupstwa uckiego Naruszewiczowi pokazao si z lustracyi. e dochód wynosi tylko 100.604 zp.

wic

dla skarbu

nic

nie

biskupstwa chemskiego

*)

w

Pr

Ek.

sowskiego

pozostao, znaleziono

przy zawakowaniu za dochodu zaledwo 48 334

17 roku Uniwersa Komisyi Skarbowej Koronnej z dnia 11 w Dz. Han dl. 1790, str. 200—221: owiadczenie KosA 27 _'

(

.'i)

i

w

Dz. C

z.

S.

G.

W. sesya 269

z dnia

26 5

1790;

rachunek

magazynu elaznego od dnia 19 1790 do 19 1791 w Pr. Ek. A 28, str. 1655. X. Kalinka (Sejm czteroletni I, 476) myli si mniemajc, e Skarh zyska tylko 40.000 na zajciu biskupstwa.

263 zp.. tak,

e

okoo 52.000

Xa

tern

musia

skarb zip.

jeszcze

dopaca Skarszewskiemu

*>.

zamykamy drug sery rozpraw finansowych Widzimy w nich szczere pragnienie za-

sejmu

czteroletniego.

silenia

skarbu funduszami potrzebnemi do utrzymania wojska

najprzód

si przekonano o

stutysicznego, a potem, gdy

za-

wodnoci oblicze, 65-tysicznego. Chocia Moszyski teraz jeszcze (w lipcu 1790 r.) przewidywa deficyt na Koron 2 mil, a na Litw 2 mil. kilka kro sto tysicy, przekonamy si jednak, e skarb móg ju wydatkom podoa, bo si odkryy teraz róda kredytu tak w kraju, jak za granic, skutkiem rozbudzonego w Europie zaufania do nowych urzdze i

sejmowych.

Gdy po upywie dwóch 3) rozwiza si, lecz prowadzi

nie

lat

zgod

za

dalej

narodu sejm

swoje dzieo reform.

przyjwszy do swego skadu drugi komplet posów z nowych wyborów, przybyo duo wieych si, duo postpowych

umysów, z któremi sprawa odrodzenia narodu sza wawiej. Jako w cigu kilku miesicy dojrzaa j ogoszon zostaa Ustawa Rzdowa Trzeciego Maja (1791 r.), ale te objawia}- si wrogie zamiar}' ywioów opozycyjnych, i

patryotycznych

dochodziy wieci o iakich planach powtórnego podziau Polski, pooenie midzynarodowe kraju pogorszyo i stanowczo skutkiem zakoczenia wojny rosyjsko-tureckiej. z za granicy

W

gronych wypadków

przewidywaniu

trzeba

o doprowadzeniu wojska do stu tysicy, lezieniu

Tymczasem zoone

d.

sprawozdanie Komisyi Skarbowej Koronnej

r.

7

funduszów.

t. j.

1

/,

miliona

deficytu

na

na 65 tysicy onierza

*

Pr. Ek.

A

28, str.

sam Koron

byo

znowu

myle

o

wyna-

9 czerwca 1/91

wykazao

przy etacie,

blizko

uoonym

**).

166, 365.

Gaz. Nar. y Obca sesya z dnia 9 czerwca 1791 r. str. 1 Dochód roczny stay figurowa w cyfrze 19,681.131, niestay 7,350.000 **)

S S.

n;e

264

Jaka na

rada?

to

Po wysuchaniu raportu Komisyi Skarbowej jeden z posów iWojczyski) odrazu zwraca uwag sejmu na starostwa, drugi (Nosarzewski) radzi zabra fundusz Zakonu Maltaskiego. Jeszcze w marcu Byszewski, pose, czycki domaga si sprzeday starostw przez licytacy. Sprawa bya trudna

i

zawikana

wielce,

wzgldu na opozycy po wikszej czci monych,

nietylko ze

ze strony osób interesowanych, ale jeszcze bardziej

z

powodów prawodawczych, gdy jedne

królewszczyzny znajdoway si

w

posiadaniu emfiteutycznem,

wydane z licytacyi na lat 50 (§ 69), inne byy zahaczone w doywociach, expektatywach, przywilejach juris communiWszakcativi lub obarczone dugami (starostwa sumo we) itp. e d. 29 wrzenia Gliszczyski, pose poznaski, wniós projekt X. Ossowskiego, sejm wyznaczy deputacy do rozwawypracowania stanowczego projektu, a tym enia kwestyi i

sposobem trzecia ostateczna kampania otwart zostaa *). Projekt

X.

Ossowskiego,

przeciwko

zapewne

starostom

ten sam,

któr}'

si

w znaczniejszych ksigozbiorach p. „X. Michaa Ossowskiego o urzdzeniu starostw rada y projekt do

znajduje

prawa"

t.

wójtostwa

dane

i

folio

(in i

art. 34),

zasadza si na myli, powinny

zamienione

„na dziedzictwo ziemskie",

nie nikt tak usilnie nie pracuje nie

kosztów

e

nie

oy,

i

nie

starostwa,

by

wszelkie królewszczyzny

rozprze-

bo „zwyczaj-

przemyla,

kiedy nie jest zapewniony,

ani tak hoj-

i

wszelkie

spodziewane korzyci niewtpliwynikajce ztd ulepszenia Dobra kamejego zostan". wasnoci wie na zawsze starostwa w Polsce okazay si wobec ralne za granic wiata Ekonomii Politycznej mao uytecznemi dla kraju: wyi

i

i

rachujc przybytku, spodziewanego z koekwacyi na wojsko 24,814.668, a z wydatkami cywilnymi zlot.

pol. *

Gaz. Nar. y Obca 1791,

str.

317.

i

zsypki zboowej; expens ogól expensy

3_',

109.762

265

266

szy te nakazy sprzeday tyche od Józefa

Wyjtek

II

i

rzdu

fran-

zastrzeony tylko dla dóbr kocielnych, za których „niewzruszon staoci" owiad-

cuskiego (rewolucyjnego).

Na spat praw doywotnich

cza si autor.

nych

moe wypa

150.000

jest

dymów

najwyej 100 milionów

wiejskich

w

i

zp.,

emfiteutycz-

warto

ale

dym

królewszczyznach, rachujc

po 2.000 zp., wynosi 300 milionów;

czci na spat, otrzymany

wic

po strceniu

trze-

sprzeday kapita powinien przynosi dochodu 9 milionów rocznie, rachujc po 4 Poniewa kwarta z Korony Litwy czynia dotychczas tylko ciej

ze

1

i

2,450.898 zp.,

okoo

musi

w

wic

na proponowanej operacyi skarb zyska

7-miu

milionów.

korzystnych warunkach

rzy, urzdzi, od kilkuletniej

dugów

pracy;

dla

X. Ossowski

skarbu

kiem

umorzenia

w

dokonania

pretensyj

i

oczyci,

co

rozmie-

wymaga

wic nagym potrzebom wypuci biletów skarbowych na

„sposobem antycypacyi", z obowiz

czasie

zamierzonym.

Tym

utworzy si znaczny fundusz na opatrzenie wojska bez nakadania

wyprzeday

zlustrowa,

zaradzenia

radzi

18 do 20 milionów zip.

Dla

trzeba dobra

nowych podatków,

sposobem i

zbrojowni

nawet na zasilanie kredytem fabryk przez poyczki 4-procentowe na lat kilkanacie. Rozprawy toczyy si z przerwami blizko trzy miesice. Zambrzycki, pose nurski upatrywa w biletach skarbowych niebezpieczestwo

dla

kraju

„ile

a

zewszd

otwartego",

jak

mórz nieprzebytych gdyby kredyt publiczny wymaga gór na granicy. Sokolnicki, pose poznaski, chcia matery biletów skarbowych odczy od materyi starostw. Prymas, zasiadajc}'' znowu w senacie po powrocie z za granicy, doprojekt pienidzy papierowych grozi Rzpltej zgub. wodzi, pienidze takie ju niejeden kraj zgubiy, e sprzeda starostw zachwieje konstytucy 3-go maja; protestowa przeto tak przeciwko monecie papierowej, jako te przeciwko wyprzeday królewszczyzn *). Suchodolski, obecnie ju kasztelan i

i

e

*)

321, 351.

Gaz. Nar. y Obca sesye

z dnia 10,

11,

28/10 1791,

str.

320j

267 radomski, twierdzi,

da}' starostw, bo

Równie

przeciwko

e

mocen uchwala sprzewe wadzy caego narodu. sprzeday owiadcza si Skarszewski bi-

te

sejm

nie jest

znajduj si

bronic

chemski, a Moszyski,

skup

uoy jak

tabel

zagroonej

e

dla przekonania izby,

placówki,

deficytu niema,

wic nie zachodzi potrzeba nowych projektów uchwa. Wszake Witosawski, pose, Tadeusz Czacki, komisarz skari

i

bów}', wykazali,

e

sawny

posugiwa niedokadnemi

bdnie, bo si

rachmistrz oblicza

cyframi*).

Za projektem przemawiali: Plater, pose trocki, Witosawpose podolski, który zwracajc uwag na deficyt, wyprowadzenia wojny bez dugu przez lat dwastawia nacie za cen sprzedanych starostw: Rzewuski, kasztelan witebski, który owiadcza si za sprzeda, ale by przeciwny wypuszczeniu biletów skarbowych; Oldzki, pose mudzki, który doradza nawet zaoenie Banku Narodowego wypuski

mono

i

szczenie 5-ciu milionów lan przemyski, który

nazwiska dóbr

ucze

Potocki,

o

tej i

e

w

Czetwertyski,

papierach;

domaga si sprzeday

kaszte-

„dla zatracenia

natury", ale za gotowizn, a najsilniej Prot

przyjaciel X.

Ossowskiego,

i

wie-

który

przy-

bankier

senator

— wojewoda

kijowski,

projekt X.

Ossowskiego

by aprobowany

mianowany

pomina,

w

jesz-

posa nurskiego, CzartoWawrzeckiego posa bracawskiego; obecnie za, gdyby przyszo do zakadania Banku Narodowego, on sam ofiarowa poyczk w gotowinie ze cze

1788

r.

przez Zieliskiego,

ryskiego, generaa ziem podolskich,

znionym

procentem.

i

Król, jak zwykle,

kadc

na pierwszem

miejscu sprawy osobiste, godzi si na sprzeda królewszczyzn.

da,

aby licytacya odbywaa si dopiero po mierci starosty Do najgorliwszych najczynnijszych stronników sprzeday nalea Sotyk, pose krakowski. Jego te projekt ale

**).

i

otrzyma zwyciztwo nad projektami Jasiskiego,

*)

**) str.

Tame

sesye z dnia 28 10, 22 11

i

1

Gaz. Nar. y Obca sesye z dnia 10,

320, 350, 354. 400, 401, 38

I.

12 1791,

28

i

str.

31 10,

posa san-

350, 379, 388.

12/12

i

24

11,

268 domierskiego

Sokolnickiego,

i

posa poznaskiego, przy goso-

W

waniu odbytem w d. 19 grudnia 1791 r. *). projekcie tym zawieray si „zasady do urzdzenia na przeda wieczy-

st królewszczyzn" w drodze licytacyi, z ubezpieczeniem doywotników polewy, dla expektantów pótorej kwarty, emfiteutów jednej ósmej cyi

intraty, jaka

si

z

najwyszej

dla

dla

licyta-

okae.

Bya

to

jedna z najmielszych

sprawia ona

sejmu czteroletniego;

dyplomatycznych.

po owej z nich

jest

pose

Lucchesini,

sejmowej:

sesyi

i

najwaniejszych

uchwa

w

sferach

silne

wraenie

zrujnowanych;

pisa

pruski

„Starostowie

duo

nazajutrz

wielu

stracili;

skarb Rzpltej zyska niewiele,

ale

Rosya osignie korzyci z tego przedsiwzicia, poniewa ujrzy zwikszajc si liczb swoich stronników". I Buhaków, pose rosyjski, zapisa w swoim dzienniku d. 3 stycznia 1792 r.: Zwyczajnie w wigili Nowe„Liczba malkontentów wzrasta. go Roku zbieraj si wieczorem na zamku kobiety; t byo ich tylko siedm, liczc w to ksin Kurlandzk z dwiema damami swej wity, siostr króla; inne wymówiy si chorob, a wiksza odpowiedziaa, i po odjciu sta-

ra

i

cz

rostw

nie

maj

monstracji Schultz

za co sukien

kupowa". te podrónik,

sobie

wspomina

niewieciej

O

tej

de-

Inflantczyk

**).

Wróby

zoliwe

dyplomatów nie trafiaj starocin mogli si dsa demonstrowa na zamku przeciwko niemiej uchwale sejmowej, ale bied do obozu rosyjskiego nie mieli adnej ponty, gdy Rosya, podobnie jak rzd pruski, zabieraa wszy-

nam do

i

nadzieje obu

Starostowie

przekonania.

i

i

*)

Oblat}-

konstytucyj (rkopis,

Królestwa) pod dniem 23 str.

orygina

w

Gazeta Nar. y Obca

Archiwum

Gownem

sesya z dnia 19

12,

409. **)

X.

Kalinka:

wyd. upaski, tom X. III,

12;

163.

Pamitniki

Dokumenta,

do

str.

panowania Stanisawa Augusta

283, 289.

Reise eines Lieflanders

269 stkie

królewszczyzny na skarb, nawet bez upewnienia jakich-

praw

kolwiek

lub

posiadaczom.

intrat

Nie

byo

tu nic

do

mono

poniesienia wiprzypominaa si kszych strat. I sejm nie zachwia si bynajmniej w swoich „Zasadach". Owszem d. 24 kwietnia 1792 r. uchwali wypracowane szczegóowo prawo p. t. „Urzdzenie wieczyste króle wszczyzn" tej treci: kada królewszczyzna ma by zlustrowana, z procesów oczyszczona, geometrycznie rozmierzonajdogodniej pod wzgldem gospodarczym podzielona; na potem pójdzie na licytacy, która odbywa si ma w War-

zyskania,

raczej

i

w Wilnie podug rozporzdze Komisyi Skarbowej; szacunku, a reszta ponabywca zapaci odrazu pit zostanie jako dug skarbowy, oparty na dobrach z obowi-

szawie

i

cz

zkiem uiszczania 5 V rocznie; z tych opat procentowych utworzy si stay dochód, przeznaczony wycznie na wojsko; na

adne

inne cele,

na

adne

dary

ani

ów

dochód,

ani kapi-

moe by odwracany nawet na rzecz króla, lub nastpcy tronu; w razie potrzeby Komisya Skarbowa Obojga wol sejmu zada moe spaty peNarodów za wiedz ta

nie

i

wnej czci

cajc

dan

z

pozostaych czterech pitych kapitau, rozrzumas dóbr; prawo sum równomiernie na

ca

zachca posiadaczy królewszczyzn do dobrowolnego poddawania si pod licytacy, nabyte bowiem t drog dobra staj si ich wasnoci dziedziczn; ktoby za wola pozosta przy

swem

prawie posiadania

a

do ostatka, ten bdzie paci:

li jest doywotnikiem 3 kwarty, jeli expentantem 3

emfiteut 4 kwarty, posiadacze wyrzekali na przecienie,

cise

dajc z

r.

(ex asse)

ostatniej kategoryi,

mog

rachunki

da obnienia trzyletnie

l

/2>

jeli

jeli

bd

opat,

podug

je-

ska-

lustracyi

1789.

Operacya sprzeday

musiaaby zabra

z kilkanacie lat

bya te wykonan z powodu szj^bko nadbiegajcych wypadków gwatownych; wszake nowe prawo przyczasu, nie

czyniao skarbowi dochodów niezwocznie przez podwyszenie kwart.

270

w

Na danie Tadeusza Czackiego, Skarbowej zaniesione, d. 10 maja 1792

majc

zacign

si

rostwach lub

poyczk

na funduszu,

ze

imieniu

Komisyi

sejm zahypotekowa

30-m sprzeday

1

i

i

o n o

w

na

sta-

starostw utwórz)

si majcym. Nareszcie w obec wypowiedzianej przez Rosy wojny, 26 maja, izba uchwalia pobór generalny w iloci 10% dodatkowych do podatku ofiary, tak, i dobra dziedziczne

d.

wnie

miay

do skarbu 20%? duchowne

nych,

Bya

30%, donataryusze

pacca ofiary mieszczanie dwoje podymwocianie pó podymnego, ydzi podwójne poglówne.

-10%, szlachta nie

to ostatnia

stpia

i

uchwaa

czyli raczej

limita,

finansowa;

w

kilka dni

póniej na-

posiedzenie sejmu cztero-

ostatnie

letniego.

la. Rozpatrzmy si teraz w rachunkach skarbowych,, sprawdzonych przez Deputacy Sejmow objanionych przez sprawozdawc Morskiego, posa a nastpnie kasztelana jej i

kamienieckiego.

Dnia 13 stycznia 1791

w

przemówi

te

sowa:

„W

r.

podskarbi koronny Kossowski

porze dla mnie radosnej

i

nader

mnie uszczliwiajcej gos zabieram nie dlatego, abym si wcznie bada, co o czynnociach moich powie Deputacya? proste kroki moje dalekim mi czyni bo poczciwe zawsze i

od trwogi

i

obawiania si

wyroku waszego:

janiejsze Stany zawiadomi,

e

ale

ebym

Naj-

sejm dwoicie trwajcy dwoi-

odbiera bdzie rachunki, do czego z osobna tabele, okapierwszej ujrzycie zujce stan skarbu, rozdane zostan. dawniejszy dochód skarbu ograniczony i wydatek z niego na ste

W

sub

cyszczupy komplet wojska, list cywiln (waciwie druwiln), podug prawa nad prawo uycie remanentu. giej tabeli zobaczycie ju skutki dzie waszych i nadto usyszycie o cisym egzaminie z urzdowania Komisyi Skarbu Koron-

W

i

Dla czego prosz o pozwolenie wnijcia oficyalistom skar-

nego.

bowym kocem *)

rozdania

Dyaryusz

1790,

wzmiankowanych przezemnie tom

I,

cz

2,

str.

30

nast.

tabel *).

271

drukowane

Wniesiono rech:

1)

za dwulecie 1786

w

zamykajce si

1790,

W

tabele

z

— 1788

r.

przeddzie

rachunkami i

z lat czte-

za dwulecie 1788

1

wrzenia

—

kocem

z

chwili zajmowa nas bdzie rabowiem dwulecie byo ju wyej przedstawione. Wiadomo wszake, i sejm czteroletni trwa jeszcze blizko dwa lata po 1-szym wrzenia r. 1790. Dla

roku

finansowego.

chunek

wic

przedstawienia

ba

zbada

1791

nia

w

do

do

r.

jego dziaalnoci finansowej potrze-

caej

Te byy

rachunki póniejsze.

syi Sk. Kor.

nia 1790

tej

poprzednie

drugi,

trzech epokach: d.

1

marca

marca 1792

1

1)

1791 i

3)

za pórocze od

r.,

od

w

zrobione

2) za rok

d.

od

wrze-

marca

1

marca 1792 do

1

byy zrewidowane

Komi1

1

wrze-

Deputacy pokwitowane (ks. Nr. 113); drugie przez rewizy Sejmow nie przeszy zawieraj si w ksidze 112; trzecie stay si przedmiotem sporu pomidzy Kossowskim, stajcym w obror.

Pierwsze

1792.

przez

i

i

nie

swoich oficyalistów,

Targowickiej.

padziernika

13

i

trzema delegatami

od konfederacyi na rewizy niespodzianie w d. a na oryginalnym egzemplarzu

którzy zjechali r.

1792,

111) rachunków', zamiast pokwitowania,

(Nr.

dla Komisyi.

Sprawa

ta jednak, o

ilemy

napisali

ze

nagan

szczegóów po-

zna mogli, nie uwacza bynajmniej rzetelnoci rachunku. Mamy wic prawo doczy go do poprzednich. eby utworzy

obraz finansowy dwulecia, gdy

nam

brak sprawozdania

nam

deputacyi rewizyjnej przed sejmem, pozostaje

ko droga: nas

wynalezienia

doszed,

sum zbiorowych

trzymajc si jaknajcilej skarbowych uywanej

przez oficyalistów nia strony

*)

my

przed

buchalteryjnej

jedna

tyl-

materyau,

z

rubryk

i

jaki

metody,

Do wyklarowa-

*).

dopomóg nam askawie urzdnik

Próbowalimy bada ten okres w pórocznych przedziaach maoczyma sporzdzon w ten sposób tabel porównawcz, lecz i

caa administracya skarbowa nie bya do takich terminów zastosowan; ztd w rachunkach znajduj si pozycye niekompletne wynika gmatwanii

na.

Ksigi, z których materya czerpalimy,

nosz Nry

111, 112,

113.

2~'2

!73

L'74

275

Banku Handlowego w Warszawie, autor wych, pan Jan Smolak.

w

Poniewa jednak a

wpyway

podatki

lone

w

drugiem ku

d.

doczamy

marca 1791

1

tentycznej

Nr.

dla

do

prac finanso-

dwuleciu

nowouchwa-

wszystkiemi

nie

sprawiy znaczny

w

112.

i

w

zamt

oddzielnej kolumnie

skarbowoci,

rachunek roczny od

31 lutego 1792

d.

ratami,

zwyciztwo konfede-

r.

podug ksigi

au-

suy

za

Ten wanie rachunek

moe

moliwie

wyraz prac sejmu czteroletniego, uproszczenia odrzucamy grosze denary w po-

najdokadniejszy

(wszake

jeszcze

kocowi dziaalno

racyi Targowickiej

przeto

pierwszem

kilku

i

zy cy ach szczegóowych).

Porównywajc kolumn pierwsz blicy z

kolumn

dochodu

w

ostatni 167-ej

trzech pozycyach:

niniejszej

2,

4

i

186-tej

dostrzegamy

tablicy,

we

15,

ta-

ubytek

wszystkich

za

objawi si przybytek. Z objanie kasztelana Mor„Deputacyi do egzaminowania Skarbu skiego, sprawozdawcy ubytek na pókoronnego" wyznaczonej, dowiadujemy si, innych

e

podymnem (pozycya

gdy

powsta z wykrelenia 12.000 paconych przez Warszaw, która pacia ju wyszy podatek 40.000 zp.; podobnie póltory kwarty (pozycya 4) jest podana tylko w trzech ratach, poniewa póniej zastpiy j dwie kwarty, wykazane pod pozycya 38; rzeczywisty ubytek objawi si tylko na kartach (pozycya 15)

w

jest

2)

pozorny

tylko,

kwocie 65.710 zp. „z okazyi zbyt drogiego stempla", prze-

noszcego warto towaru. Przybytek za na podymnem (p. 1) wynik z przybyych dymów na skutek nowej lustracyi, a wic udoskonalenia poboru; przybytek na czopowem zagranicznem, papierze stemplowanym dochodzie tabacznym (p. 11, 13,17) by owocem nowych praw, na sejmie czteroletnim uchwaloi

Na pogównem ydowskiem (p. 6) przybytek 54.000 jest jeszcze cakowity, poniewa pobór nie zosta uko-

nych. nie

czony z powodu nieukoczenia nowych taryf. Przyrost dochodów w innych pozycyach nie by przez sprawozdawc obja-

niony; dnich,

gdy jednak objawi si takowy

wnioskowa naley, i pochodzi

w z

podatkach poreoywienia dziaa-

— 276

W

wzrostu zamonoci narodowej. ogólnej za sumie noci 1790 przedochodu z podatków dawnych dwulecie 1788 i

—

wyszyo sum poprzedniego dwulecia o 1,374.750 zip. Do tego ju zwikszonego funduszu przybyy dwa

cale

przychodów, dawniej nie istniejcych. Nie wszystkie wpywy stanowi rzeczywicie bogactwo skarbu,

dziay

wprawdzie

niektóre sumy przechodziy przez kas chwilowo, jako poyczka zwracana w ratach nastpnych pozycye 33 34, 37, 38, które znajduj si zaraz w expensie (Tab. 197 pozy-

gdy

i

cye

10,

11,

jak

np.

sumy

12,

13),

ta ostatnia

kapitalne,

w

i

obu dwuleciach; niektóre, 400.000

najmniej

zip.

podniesione

mieszcz si pod pozycy 36, a powindwudziestej czci, bo niosy 5 proc. dow nyby figurowa chodu *); inne znów, jak 1,725.711 zp. ze sprzeday dóbr poduchownych galicyjskich, stanowi wpyw jednorazowy **): z dóbr

galicyjskich,

wszelako po strceniu tych wszystkich pozycyj czyste docho1790 wynios jeszcze z dwulecia 1788

—

dy

Nr,

187.

56,809.164 zp.

a dochody

czyste z jednego roku

poyczki holenderskiej wynios:

i

1791

—

1792 po strceniu

podymnego protunkowego

Nr.

(p.

33

45)

i

188.

28,902.673 zp.

1792)

Podobnie przez potrcenie w dwuleciu drugiem (1790 poyczek (poz. 33, 37, 41, 46), lubo niektóre z nich

*)

Podniesione

zostay umieszczone odebrania **)

okoo

kapitay wynosiy

4i

huk

ki

do dnia 19 marca 1789;

na dobrach Prota Potockiego;

2ch milionów (gos prymasa

w Dy ar.

pozostao jeszcze krótko zebranym

Sprzedano tych dóbr za 1,725.711 zp., jak

wyjani

I,

do

241).

Morski.

277

r>

er? Qy

\oacruirUi \^je/iraJn

/kan

oroane-ao ojzfczupkjpoutu ^Aoronae-a*

'frtl

za

jf^l. ^Ji

=

•

-

o

errut/ten/u i^/ei/mouj eao Q./a.t&

yS7) l&cept, ffy

,

;

r

Cj.rpt-n

-^Kzpaet

/•i

r?

7

^/jfi/cjrti'

C?/ nura. Q^/ze. /roi

^ /rrcepfa G>jzp&r{.n/ cOt)uj'c y yJtcAaptfilia cui- u-wtu-sT-lA. i

VI.

Tytuowa karta ksigi za pórocze od

1

113

^lesTLarienfru.'

7

Rachunków Sejmowych

wrzenia 1790 do

1

(Podobizna zmniejszona).

marca 1791

r.

278

7a %,?\Atue7/tt^v> usttiisdztc

os 'o b> o p> p>

co cccc

-ti

cocccocc-joo

^ n

'
wni. biletami

cz

z

l

co miao by pacone w zocie. Bilety wypuszczane przez sekretn kancelary, opatrzone

/o%, rabatu, tylko

miay

w

i

by

cyfr gabinetow

W

„w przeskokach

uywan"

i

w

znaki

tene X. Ossowski ponownie przed stawi swój plan z poprawkami p. t.: „Projekt o urzdzeniu starostw'', zredagowany w postaci prawa sejmowego w 34-ch sekretne.

*)

Na

r.

1791

ostatniej

karcie:

W

drukarni

Nadworney

JK. Mci y

Komisyi Edukacyi Narodowey; stronnic 30 nieliczbowanych.

Przew.

335

STASfcAUG?

-«fc*

W$S

X. Micha Ossowski. (Z

wydawnictwa Medali gabinetu Stanisawa Augusta,

w

Biaopolu).

ze zbioru Kiciskich

336 artykuach

z

przedmow, zawierajc motywu.

Cz

tego

podalimy wyej w §. 74 przy wykadzie rozprawsprzeday starostw. Zwalczajc uprzedzenia wzgldem biletów skarbowych, spodziewa si. e: „ten wynalazek dogo-

projektu i

caemu narodowi, e go niestraszono jak ogóln szkodliwoci papierowych Naduycie papierów zamiast pienidzy byoby za-

dny okolicznociom da pozna potrzebnie

pienidzy.

pewne szkodliwe;

ale

wygod

te

sprawi

wicie

i

przybyo

uycie rozsdne korzyci

tyle

zota

i

i

umiarkowane t sam jak gdyby rzeczy-

przyniesie,

srebra do krajowej cyrkulacyi*

Plan samej operacyi kredytowej zawiera si

noszcym

projektu,

w

artykule

XXXIII

„Zastpienie tymczasowe przyszego

tytu:

dy

dochodu z prze starostw, czyli Antycypacya w biletach skarbowych". Czytamy tu: „Gdy uyta zwoka czasu w dopenieniu ju zapadego prawa nieodzownej przeday królewszczyzn powicona by ma doskonaemu tych dóbr urzdzeniu

razem powikszeniu

i

zkd

dziedzicznej wartoci,

ich

utworzony bdzie kapita szacunkowy nierównie wikszy nieli móg by wycignity z aktualnego tyche królewszczyzn stanu,

dochód stay na

przyszo

ukadu warunków

mniej z

tej

zostanie

powikszony;

przeday wejdzie na

do skarbu publicznego tak znaczna gotowizna,

mych róde,

amy

które

nam

dobrze

uyta zwoka

i

ten czas

z tych sa-

otworzy, zdo-

na potem zastpi czasowy niedostatek dzisiejszy

wna stay dochód

nie-

i

zró-

publiczny ze zwyczajnemi wydatkami Rzpltej.

Znajdziemy ffi^em samem

ródle przyszej przeday królewszczyzn nowy dodatek gotowy fundusz na umorzenie tymczasowego zakadu, który na dopenienie dochodu, wydatkom teraniejszym odpowiadajcego, potrzebnym by uznajemy. Przeto sposobem antycypacyi na ten przyszy rachunek przei

day

starostw postanawiany

utworzy

corocznie 3,000.000 zp.

Skarbowych, które w wypatach zwyczajnych dla wojska na inne z przepisu prawa wydatki w równym podziale na dwie prowineye Koronne .i na trzeci prowincy w równym rozkadzie na zwyczajne raty Litewsk, jakote w przecigu tych przez Komisye Skarbowe wydawane

w

Biletach i

i

bd

337

przeda

królewszczyzn skutku bra nie na wszelkich dochodach skarbowych, równie jak gotowe pienidze, przyjmowane z zyskiem dla wypacajcego po pó od stu przy kadem paceniu w zwyczajnych ratach podatkowych, w innych dochodopóki

kilku,

lat

Te za

zacznie.

bilet} 7

bd

bd

bd

do administracyi

dach,

rkojmi

jako

skarbu wiar}'

dobrej

i

publicznego

nalecych.

Co

pewnej wzitoci tych biletów

Komisyom Skarbowym przykazujemy, pod surow

najcilej

odpowiedzi z ich osób, jako w rzeczy kredyt publiczny, który jest skarbem Narodowym, interesujcej. Zapewniamy i

w

to

i w

szczególnoci,

dzictwa

wszelkie

sumy,

starostw na dzie-

czasie licytacyi

które za

kupno tych dóbr

w

goto-

winie do Skarbu Rzpltej przychodzi maj, jeeli tymi biletami pacone bd, take po pó od sta na zysk wypacajcego uczyni, chociaby kto ca naleyto tymi biletami opaca. Urzdzenie tych biletów z przezornoci, zabezpieczajc od atwego sfaszowania, dla zupenej jednostajnoci powierzamy samej Komisyi Skarbu Koronnego, która

cz

ich do skarbu

my pol.

wydawane byy X., nie

poi.

bilet}'

znione".

znajdujemy jeszcze

y

raty

wydawa

Chce-

bdzie.

za, aby najwyszej wartoci bilety nie przechodziy z. N. jakote, aby w pewnej czci dla atwiejszej cyrku-

lacyi

z.

zwyke

na

Litt...

W

waloru

niszego,

wszake nad

za nastpnym XXXIV

artykule

rozrzdzenia: „Jak tylko z przeda-

takie

nowy dochód nowy fundusz towinie, ju wicej bilety nowe wychodzi nie bd. Te starostw utworzy si

które

w

przecigu

i

kilku

lat

przychodziy

w

i

w

go-

tylko,

cyrku lacyi

na

znajdowa si bd, równ zawsze wzito zachojednakowym zyskiem dla wypacajcych dochody pu-

ten czas

waj

i

bliczne

przyjmowane

w kadym

roku

bd

Skarb

do skarbu Rzpltej.

Rzpltej

cz

tych

Nastpnie

za

biletów wykupi,

Skarbowe publicznie spalone bd. A ile ich za kadym razem wykupionych zniszczonych zostanie, o tern powszechno krajowa uniwersaami Komisyów

które

przez

Komisye

i

obwieszczona bdzie". Wewntrzne

dzieje Polski

Korzona.

—

T.

ni

22

338 Pod wzgldem gruntownoci ogldnoci njbojaliwszy owoczesny nie miaby chyba nic do zarzucenia. Bezpieczestwo biletów skarbowych byo ufundowane na dziei

szlachcic

wedug minimalnego szacunku; nadawa tym papierom cech dugu tlottante); byyby to prawie bony, jakie dzi

wartoci

siciokrotnej

dóbr

kilkoletni termin emisyi

ulotnego (dette

wypuszczaj nawet bez upowanienia potrzeb biecych, budetem

ministrowie skarbu

lamentów

dla zaspokojenia

parnie-

przewidzianych.

Ze mielszym

W

liwy patryota.

pomylanym

szerzej

i

Jdrzej Kaposztas, lipcu

1790

wystpi

projektem

arpoda on za porednictwem

kupiec r.

bankier warszawski,

i

posa Kublickiego sejmowi, a potem wysadzonej od sejmu Deputacyi projektu Ekonomiki Krajowej, swoj „Plant uoenia projektu Banku Narodowego *)"; nadto wydrukowa j, poddajc „pod trutyn caej powszechnoci krajowej... na wszelkie

odpisy, a nawet,

jak nie czne,

si.

na

zarzuty,

majcy

eby nic

poprawy,

wszelkie

odmiany,

dodatki,

onej, co

wszystko

na zupene obalenie

i

innego na celu,

tylko dobro publi-

jako

zawsze z winnem uszanowaniem przyj" owiadcza wstpie znajdujemy krótk, ale treciw charaktery-

We

styk banków europejskich owego czasu dziaem na dwie kategorye, giro- banków wstajcych

z

przyczyny

obfitoci

Hamburgski, Genueski,

Mons

kadane

banki

niedostatku

z

Szwecyi,

Moskwie,

Danii',

d'Escompte

i

banki

lombardów,

i

(Wenecki,

Pietatis

i

biletowe

Francyi,

ziemskie,

dowcipnym po-

z

Pruski), oraz

w

pod

operujce

po-

Amsterdamski,

Anglii,

imieniem „biletami"

na zaAustryi,

Caisse (listami)

by bank Narodowy, czyli prawami zgodnemi z form

zastawnemi, jak na Szlzku. Dla Polski potrzebnym z niedostatku, a

wic

Biletowy

Krajowy, opatrzony przywilejami

*)

in

folio;

W

drukarni

broszura ta

klejonych arkuszy.

Nowey

J.

K. M.

bya doczon do

przy tern

i

i

y Rzpltey u Piotra Zawadzkiego Dz. Han dl. 1790, w postaci do*

339

rzdu

i

sytuacy

Wedug

kraju.

ma

przywilej

planty,

upo-

wani

bank do wypuszczenia na lat 20 „asygnacyj bankowych" w biletach po 10, L'5, 50. 100, 500 1,000 zip. ogóem na sum 40,000.000. Pierwsza emisya ma wynosi i

10,000.000, nastpnie po 2 miliony na kwarta wedug uznania Komisyi Bankowej (Dyrekcyi), która bdzie zostawaa pod nadzorem Komisyi Skarbowej. Pierwsze 10 mil. wpro-

bd

wci

wadzone w obieg tym sposobem, i wyjdzie nakaz Rzpltej aby wszelkie podatki publiczne byy opacane w poowie biletami, a w poowie gotowizn. Ztd wpynie odrazu 10 mil. monety, która zatrzyman zostanie na fundusz wy(sejmu),

miany, czyli

„realizacyjny",, a ten da

mono

na

kade

-

asygnacy spaci. Dla dogodnoci w Warszawie ma by urzdzony kantor pryncypalny, w Wilnie, Lublinie, Poznaniu, Dubnie, lub ytomierzu Misku Litt. danie okaziciela

i

sze

kantorów prowincyonalnych; na komorach skarbowych miay znajdowa si kasy „realizacyjne". Gdy si nagroma-

mona bdzie przy banku urzdzi Pietatis z przybraniem 10 milionów, akcye; na kady milion gotówki wolno b-

dzi zbyt wiele gotowizny,

Lombard:

Mons

zebranych

przez

wypuci 2 40 tu mil. Ogó signby 90-ciu dzie

lat.

miliony biletów, przeto biletów,

milionów, ale nie

Zabezpieczenie tych

lionach

10 ciu

a

zoonych

na drugie 10 milionów reszcie na gwarancyi usunicie

wszelkich

wrzenia, proponujc

drugich

wej w obieg, doprdzej, jak w cigu 3V 2

papierów polega

gotowizny, utrzymywanych milionach

do wysokoci

mogcych

przez

w

ma na 40

tu mi-

kasach realizacyjnych,

akcyonalistów,

hypotece,

w

dobrach tyche akcyonalistów, naRzpltej, wszystko to wystarcza na

w

obaw,

gdy Necker

plan

przeksztacenia

r.

1789

dnia

4

Kasy Eskontowej uznawa 70 mil. za sum

Bank Narodowy we Francyi, wystarczajc do zabezpieczenia realizacyi biletów Mo'ns Pietatis bdzie wypoycza kapitay mil. 240 na tylko na zastaw ruchomoci, Lombard za moe wypoycza nietylko na domy i grunta, ale nawet na produkta krajowe za okazaniem zawiadczenia z magazynu o iloci gatunku na

zupenie

i

340 tyche, oraz dowodu asekuracyi od ognia.

z tych po-

Zyski,

vk osigane, pójd po czci na dobro akcyonaryuszów, a po

czci na

by

zaleconem

skarb

we

musi Komisyom Skarbowym, aby

kich kasach publicznych

Równie

podatków.

umniejszenia

dla

expensa krajowe

wszelkie

wszyst-

zwy

10

biletami przynajmniej przez poow. byty wypacane Rzd bankowy mia si skada z 6-ciu komisarzy bankowych po dwóch od kadej z trzech prowincyj Rzpltej (Wielkoposki,

zip.

Maopolski z

Litwy),

i

dyrektora

i

wyboru dokonywanego przez

szerstwu bilety

rónych,

miay

Dla zapobieenia fa-

sejm.

opatrzone

podpisami

rk

czterech

przyrzdzanemi sposobem seskadu atramentem równie sekretnego

ozdobione

kretnym,

by

vice-dyrektora ze wszystkich,

pisane

kolorami,

nowego arcanum"); brzegi obcite podug formy w drzewie wyrnitej wyraz wodny: „Jezo-rna", przecity w poowie dla sprawdzenia, miay uzupenia warunki wiaPrawo miao zagrozi kar mierci faszerzom. rogodnoci. Kaposztas spodziewa si tak wielkiego zaufania od powszechnoci, e uwaa za moliwe oznaczy dla biletów u. wedle

i

przy emisyi kurs

wyszy o 1° od pari, za bank mia paci tylko

100, przy odbiorze to

suy

za bodziec,

bilety prywatnie,

t.

j.

po 101 za

Miao aby publiczno wolaa sprzedawa swe

omijajc

kasy

al pari.

realizacyjne banku, nie

wy-

czerpujc gotowizny.

wystpi z projektem Banku Ziemskiego Buhaków nazywa wóczg *), a którego

Jednoczenie

G

1

av

my

którego

e.

znamy, jako

holenderskiej,

oraz p.

t.:

jako

poprzednika

zaszczyconego

redaktora

X. str.

sprawie

spoinie z

poyczki przysug, Warszawie

pierwszej

t wydawanego w

indygenatem

dziennika,

Gazet te de Varsovie

kumenta,

w

za

de Mehee 1791

—

l*

Kalinka: Pamitniki do panowania Stanisawa Augusta, Do279, dziennik

ega Glave,

który

w

daje tu dziennik francuzk

Buhakowa

Berlinie

pod

odsiadywa

dniem 14 12 1791: .Znany wizienie

w

kajdanach, wy-

341 a zapewne

Journal Historiue w r. 1794. Nie znamy domylamy si tylko niektórych z zasad z po-

te

i

tego projektu,

Zdaje si,

lemiki, toczonej przez Kapostasa.

wypuci

kredytowe,

papiery

stawionych dóbr ziemskich,

bank

centowej przez

nawet

siciu

jc

ogólny

liardy

do

5"/

i

a z czasem

szacunek dóbr nieruchomych

zip.,

dowodzi,

e

Glave chcia

wartoci za-

po

latach

przypuszczalnie

Kaposztas,

.

e

trzeciej

pro-

obiecywa obnienie stopy

6%>

do

na

oparte

poyczki

nie

w Polsce" mog by

dzie-

„rachu-

na 3 miudzielane

stosunku Va wartoci dóbr, poniewa wypadoby wypuci „papierowej monety na miliard, a tyle jej nie moe w kraju

w

naszym kursowa Projekt

*)".

polemika Kaposztasa okazuj dostateczn znabankowych Europy i obycie si praktyczne

i

jomo urzdze z kredytem.

Suma

wszystkie potrzeby

40-to milionowa chwili

mogaby wystarczy na

owoczesnej.

Moe

wystarczyyby

obmylane dla nadania wartoci „asygnacyom bankowym"; chocia trudno byoby moe utrzyma je na kursie 101. Lubo niebezpiecznym pomysem zdawa si nawet sposoby,

moe

rozpoczynanie operacyi kredytowej bez funduszu zaka-

dowego,

wa

ale

odrazu

przyj mia

ry

asygnat.

obawa 10

jest pozorna,

mil.,

w

zamiast

skoro

bowiem skarb

istocie

oczekiwanej

da-

gotowizny

ca

wypuszczon seobjanieniach swoich Kaposztas wspomnia poborze

przy

W

podatków

o koniecznoci podobnego pocztku: „1-mo, bo

w

naszym

kra-

jak w in-

mao handlu, któryby takowe bilety tak nych krajach handlowych z Banku na cyrkulacy wyprowadzi móg; 2-do, bo trudnoby obywatelowi wyperswadowa mona byo przyjmowanie biletów, pókiby on nie wiedzia, koniecznie przy kadym podatku takowych biletów po-

ju nadto za

e

trzebowa bdzie... wtedy nietylko one z wszelk ochot przyjmowa, ale nawet przy przedaach swoich produktów

*)

Odpowied

z

uwagami na plant bankow

niona (do sejmu) przy Dz.

Han dl.

1790.

JP. Karola

Glave uczy-

342

domaga si bdzie". Doda winnimy, e by opracowany szczegóowo z obliczeniami

o takowe

Kaposztasa

kiemi objanieniami

izb

przez

i

w

tak,

e

móg by

odrazu

funduszów

narodowym

o banku

wszel-

zatwierdzony

prawo zamieniony.

ca

Gdy rozprawy podatkowe uwydatniay gromadzenia

projekt i

na

potrzeby

trudno

myl

wtedy

skarbu,

zjednywaa sobie zwolenników w sejmie po za sejmem. Ukazuje si kilka nowych projektów, wynika maa polemika w Pamitniku HistorycznoPolitycznym. Niektóre pisma nie mi znane, jak np. „Uwagi wzgldem fabryk Banku Narodowego" pewnego obywatela, i

o kredycie

i

s

i

zoone

Deputacyi Ekonomicznej przez Kublickiego

W o

*).

1790 czy 1791, zapewne pod wraeniem rozpraw

r.

starostwach,

dosy

ukazaa si obszerna

O Banku NarodowymwPolszcze

atwo m o g c y m

broszura

usta ow

(bez daty, miejsca druku

i

autora,

p.

t.

si

i

str.

40

przytem tablic 6). Oryginaln stron projektu stanowi zasada, i „adna papierowa moneta pozwolon nie bdzie Bankowi, oraz, i Skarb publiczny zna onej nie chce in

i

4-to,

on w

jakimkolwiek sposobie

Nawet weksle zostawa

li".

noci

Komisyi

kslarstwa Skarb (str.

31).

sunków

Skarbowej,

zarcza

maj

i

powania

nie

my-

pod najtroskliwsz czuj„poytków z we-

adnych

a

Narodowy zbiera

Buchalterya wekslowa

nie

bdzie, ani powinien"

ma posugiwa „Bank

tylko do sto-

Zdaniem autora, skad milionów pod wiedz rzdu... odoony na to, aby potrzebujcy ratunku wsparcia pieninego w kadym czasie dostawali onego za procent prawem nakazany aby te same miliony zarczeniem ewikcy byy dla tych par-

jest.

z zagranic.

nic innego nie

jak

i

i

i

tykularnych

kapitalistów,

którzyby

zbiory

swoje

Dz. Cz. S. G. W. sesye 291 (nie 293) z dnia 23, 7 my te wczeniej wydanych „Uwag wzgldem bankocetl", X. Ossowskiego

w

pierwszej jego rozprawie.

w

1799.

pieni-

Nie zna-

zbijanych przez

343

oddawa doczenie albo na zawsze pod zawarowaniem procentu... znionego"...

dzach

Dla

tej,

tak jednostronnie

wadliwie

i

w

kredytowej, autor wynajduje fundusz

miach

bo

królewskich,

kruszcowych wybitemi

nie

by

ma

Polska

sposobu z

siebie

poycza

majcych, a

instytucyi

pojtej

starostwach

majca

„nie

bankowi,

chcieli

gór

ekono-

i

wasnych

wystawienia milionów...

indziej

t mas ogromn

aby do tylu nieszczliwoci krajowych jarzmo dugu narodowego, dotd niebyego, w wieWic królewszczyzny czne j nie wprzgo poddastwo". pienidzy

nie jest. bezpiecznem,

maj by

rozprzedane

prywatne, z pozosta-

na dziedzictwo

wieniem pierwszestwa obecnym ich posiadaczom starostom, Ci maj paci w cigu lat 20 tu emfiteutom, dzierawcom. :

po 8%, od kapitau, wynalezionego z ostatniej lustracyi, lub bank bdzie zabiera tylko 3" „ na swój funprzelewane do skarbu tytupozostae za 5° dusz, z licjtacyi, ale

bd

em

podatku

(2,

2,,

3',

i

kwart,

Skutkiem

przeznaczonego na wojsko.

50. 62

czyli tej

88

1

,,,

operacyi z

'/'o),

kocem

20-go roku posiadacze królewszczyzn stan si ich dziedzica-

bank posidzie 38 milionów; nadto z rozpoyczonych obywatelom 202 milionów bdzie pobiera dochód)' w cigu pewn, utworzy drugich lat 20-tu. a z tych, odkadajc z kocem roku 40-go wieczny „niemiertelny" kapita na romi, a

cz

czn pac

wojska (po 7,200.000 z.). Tablice wyjaniaj szczegóy operacyi. Podstawa rachunku, roczna intrata ze starostw 8 milionów,

jest

a

nadto

bezpieczna (bo

Moszyski

oblicza t intrat na 10,571.000, a król Stanisaw August na 12,000.000); nie rozumiemy tylko, jakim sposobem przez raty roczne, czek,

niezwocznie

umarzalnych

cem 20-go roku

w taki

rozdawane obywatelom tytuem poyokresie 20-letnim,

nowy

moe z komógby chyba po-

powsta

kapita, jaki

wsta ze skadania wszystkich rat nietykalnie w kasach Nie wyjani te autor, zkde Polska „wasnych gór

banku? krusz-

majc," dostarczy moga 210 mil. w zocie, gdy, jakemy widzieli wyej, ilo wszystkich pienidzy zotych, srebrnych i miedzianych nie bya wtedy na caty kraj obli-

cowych

nie

344

czan nawet na 100 milionów? Sdz, e autor byl równie sabym rachmistrzem, jak nieudolnym teoretykiem w dzieBo w tabeli B ju od roku 36-go sam dzinie ekonomicznej. wykazuje a

na

braki,

pokrycie

przez

które

lat

deficytu

tego

5

dojd do 16,480.000

ogólnikowo

zi.

wskazuje

tylko

Dyrekcya Bankowa ma si skaosiada z dyrektora „szlachcica dobrze urodzonego (!) dego, oraz dwóch asesorów z rzdu bankierów, albo majtniejszych kupców kraju, wybranych wszystkich trzech na „profit"

z innych funduszów.

i

wraz z komisarzami skarbowymi", ale prezydowa w niej ma Komisy a Skarbowa, „a przeto bez kompletu Kooperacyj si jakichkolwiek misyi Dyrekcyi Bankowej Dyrekcya powinna by jednym z departamennie naley...

sejmie

j

tów Komisyi Skarbowej" nie

wadzy

(str.

administracyjnej

i

bd

23).

sach z czynnociami bankowemi, uzdolnienia

staoci

i

szcze bardziej racyj,

w

Tak niewaciwe

obieralnoci

zasadach

w

wymagajcemi specyalnego przewodnich,

na

si

ilo

je-

ope-

Bo oprócz skupu

wypoyczania obywatelom ziemskim kapitaów „na

i

przepad"

staje

racem, gdy zwrócimy uwag

narzucanych bankowi przez autora.

starostw

skojarze-

dwuletnich okre-

(t.

j.

sposobem

amortyzacyi) lub

ma utrzymywa

5%

na

(termino-

lombardy po miastach miasteczkach dla wypoyczania mniejszych sum na krótsze, bodaj nawet miesiczne terminy szlachcie, mieszczanom osiadym, rzewo), bank

i

mielnikom za ewikcy cechu, ydom za pork kahaów, na tern: nawet wocianom za kaucy ich panów. Nie bank ma podejmowa si asekuracyi, t. j. ubezpiecze od ognia, od niepomylnych wypadków eglugi rzecznej, od nieurodzajów gradobicia, od hazardów handlu, ba, nawet od przypadków na morzu... z czasem „kiedy bandera polska Nastpnie na morzach bezpiecznie buja pocznie" (str. 28).

do

i

„buchalterya lokacyjna" Dalej „bank

pryzów

w

ma przyjmowa wkady

kapitalistów.

moe przyjmowa

kraju jako

to:

kompanistów do rónych entresoli, do zadobywania kruszców i

fundowania manufaktur, do handlu nawet czyli wewntrznego czyli zewntrznego tak ldowego jak wodnego, a w rzdzie

345 ostatnim kie

ju

morskiego,

ju

rzecznego"

mogy banki

w

tylko

takim

pastwowe,

kraju,

gdzie

te

wszyst-

si one

nie

ani banki handlowe, ani

piecze, gdzie operacye

finansowe

byy

Na

— e lgn

(str.

fantasmagorye wystarczy jedno zdanie

30).

istniay

nigdy

ani

towarzystwa ubez-

dla szlachcica

czem

w rodzaju „lana caprina". Z tych przymiotów, jakote ze szczególnej troskliwoci o dobra zastawne *) wnioskujemy, Zasuguje te autorem by szlachcic bodaj zaduony.

e

na nie

i

uwag

ta

pomyla

e

troszczc si o interesa ziemian, wcale o potrzebach rzdu, o wojsku, o nagych

okoliczno,

potrzebach chwili.

w

Przeciwnie,

interesie

pastwowym wycznie

gos w Izbie, wszed domaga si rozpraw nad swoim

niejednokrotnie nej

i

zabiera

do Deputacyi Ekonomiczprojektem

Jacek

J e-

ukowski. Nie doczekawszy si wprowawniosku na porzdek dzienny, wydrukowa

kasztelan

zierski,

dzenia swojego

w t k o w s k ePamitniku Historyczno-Politycznym tu: „Gdy Czytamy t. Projekt Banku Narodowego. p. milioosiemdziesit Komisy e Skarbowe... Bank w biletach z nów ustanowi, tak jakby 80 mil. obcych pienidzy do krajowej cyrkulacyi wprowadziy, tak jakby kraj 80-ciu milionami podsyciy... Jakowemi biletami Skarby obojga Narodów wszystkie expensa tak cywilne jako i wojskowe paci go

w

i

i

go**),

bd

bez

poow,

przez)

(t.

j.

*)

Zapowiada

on,

e

a

drug

poow

Administracya Bankowa,

pienidzy,

za

po wejciu „percep-

„obwieci obywatelów o wieloci kapitau najistotniej najszczególniej destynowanego prawem dla ratunku powszechnoci przez dla uwolnienia obywatelów od zgubnego przez lichwialat 20 pierwsze rzów wyzyskania, a równo z takowem obwieszczeniem uwiadomionemi bpowiatowe, aby doniosy o najuciliwszych Komisye wojewódzkie

ty" do kasy bankowej i

i

d

i

w okrgu wasnym znajdujcych si, a to wzgld Rzdu, od oswobodzenia dziedziców t smu-

dla dziedziców zastawach dóbr, dla tego jedynie, aby

tn przygod si sprawc", **)

przygitych str.

1790

poczwszy,

10. r.,

str.

1123—1128.

istotnego zarazem

dobra kraju sta

346 bilety u siebie

aby majcy

móg

godziny

zostawion, a

bilety,

Skarb Rzpltej

bd

skada

chccy mie za

do Banku biletowego, pienidze,

nie

kadej

Z takowego Banku je przemieni na realne. adnego mie nie bdzie awantau, owszem na

oficyalistów expens,

za

80-ma

kraj

A

milionami

w

cyrkulacyi

dopiero z tych milionów, osobno si bogatszym. skadanych do Banku, ustanowi si Bank drugi, Lombard nazwany; z tego Lombardu potrzebni poyczy mog

stanie

sum na zastawy srebra, zota, klejnotów na pewn dóbr hyZ tych poyczonych na hypotek sum potek po 7%. dunicy mieli to dobrodziejstwo, e w upaceniu coroczi

bd

nie z

tych dzie

bd

kapitau

tyle,

dopiero

rozpoyczonych

miaa

ile

percepty

tego

wypaci si

mog...

Od

milionów

Rzplta

b-

(40-tu)

swego,

do skarbu

Odtrci od

2,800.000.

chcieli,

naley

taksatorów plus minus 300.000,

po

7%

rachujc,

na expens oficyalistów,

zostanie

czystego

prowentu

dla Rzpltej 2,500.000; z tych gdy skarby Obojga Narodów na zakadanie fortec, arsenaów, -krajowych magazynów odo-

-

corocznie 1,500.000, a 1,000.000 na czyszczenie rzek, czenie

kanaami, na zakadanie fabryk z produktów kopanie mineraów, szukanie czyli warzenie soli,

onych

krajowych,

oy

bd,

szczliwym, lubogatym. Te sto lub wicej milionów, sucdnym, mocnym cessive expensowane, nie wyjd z kraju; bogactwo jego si nie zmniejszy, owszem go niezmiernie przybywa bdzie, gdy te przy dobrym rzdzie ludno zamieszka próne odogi Te bdzie. wszystkie expensowane miliony wraca skarbom corocznie

stanie

si ztd

kraj

i

i

2,500.000

przybytku corocznie

owszem ogólno zbogac

nie

do skarbu nikogo nie ucisn, ex

monopolio,

nie

ex ultima

wynikaj owszem gwatownej potrzebie pomagaj. Tento wymys agodny podobnych Banków ssiedzkie kraje do tej wietnoWygoda pienidzy papieroci, w której s, przyprowadzi. wych wiksza jest, ni metalowych, raz dla zodzieja, powtóconsumentia,

ale

od

potrzebujcych

z

procentu

i

ciaru;

re dla

na,

a

w

miliony papierami

metalu niepodobna; po

w

przewozi mobezpieczestwo od

kieszeni

trzecie,

347

gdy zamiast zniszczonych, Bank insze wydaje; zgubione Bank znalazcy nie wypaca. Prawno bankowych biletów jest w Polszcz niezawodna, bo Skarby Obojga Narodów, majc ziemi wasn w starostwach, bezpieczestwo biletów w 80-ciu milionach hypotekowa asekurowa ognia,

a ogoszone

i

bd.

w

czego inne monarchie

maj. — Ca

snej ziemi nie

saem,

doka,

kredycie nie

tre

banku

w

jeli

wa-

krótkoci wypi-

e

Bank jest niby panem, a Lombard jest jego ekonomem, Bank pomnaa bogactwo w cyrkulacyi, a Lombard nalec mu wypaca intrat... Ten Bank tymczasem do lat 20-tu mniej wicej trwa ma, a po wyszych pewnych latach jak si Rzpltej upodoba, tene powikszy, zniy, aprobowa czyli

one skasowa wolno bdzie". Po Jezierskim, jako jednym z

w

czych ludzi

Polsce owoczesnej,

spekulacyami. fabrykami,

umowami

spodziewa janiejszych

lepiej

Tymczasem

cie.

w

i

kilkunastu

lat

monaby si

ze skarbem,

wyrobionych

projekcie jego

przedsibier-

najbardziej

zajtym od

poj

o

kredy-

znajdujemy naprzód

bd

zasadniczy:* zakadanie instytucyi kredytowej bez kapitau za-

Pomyla

kadowego.

ale ten fundusz

gotowizny

w

on

wprawdzie

mia si utworzy

poowy

stosunku

o funduszu wymiany,

z niedopaconej przez skarb

chyba za zadanie oswaja publiczno z

kadego

g

szlachcica,

poow

e

zaraz

wic Bank miaby

wartoci:

moe pój

przekona

biletami,

eby

do kasy,

dukatami odebra, bo zreszt byaby

to

dru-

czcza ope-

racya, praca bez Aadnej korzyci, przenoszenie pienidzy z jednej skrzyni i

do drugiej.

funduszu swojego za

ko

e

Skd

Skarb paciby

pomoc

naleno cakowit

kredytu nie zwikszyby;

poowa gotowizny byaby uwizion tu

wynikn moe

wet zapomniano,

e

w

kasie

zwikszenie cyrkulacyi?

skarb

w

tyl-

wymiany.

O

tern na-

cigu jednego roku przynaj-

miaby monoci wypuci ani 80, ani 40 milionów poniewa nie mia tyle wypat wedug budetu swoPoczenie z lombardem przyniosoby zysk bahy (2 2 ale dla czegóby nie mia bank prowadzi wszelkich

mniej nie biletów, jego. mil.),

1

interesów bankowych, jak np. dyskonta weksli, przyjmowania

348 depozytów,

udzielania

cych, przekazów

i

zalicze,

p.?

t.

otwierania

Przy tak

ociaej

kredytów szczupej

i

biedzia-

alnoci proponowanego Banku, Jezierski uznaje jeszcze potrzeb oparcia wartoci biletów, chocia nie wskazuje sposobu uruchomienia tej ewikcyi. Dla braku szczegóowych urz-

dze

i

przepisów, dla braku wszelkich form,

jakiejkolwiek

w

mienienia

ustawy,

jego

projekt

wymaganych od

by niemoliwym

prawo, nie kwalifikowa si

do

do za-

rozpraw sejmo-

wych, zasugiwa zaledwo na nazw pomysu. Z zarzutami wystpia te Redakcya Pamitnika, zamieszczajc swój ar-

tyku p. Myli Przestrogi nieobojtne dla Narodu wzgldem projektu Bankowego. Wzór nowy Banku uytecznego*). Autor, krytykujc t.

i

projekt Jezierskiego, twierdzi,

milionów któryby

trzebaby

.

naprzód

wyrównywa

sumie,

e

przed wypuszczeniem 80-ciu

„zebra fundusz w gotowinie, jak chcemy mie w biletach;

cz

si o trzeci tyle gotowizny, bdzie zastpiona przez to, kiedy skarb owiadczy, podatki i ca wszelkie wolno bdzie kademu opaca pienidzmi lub biletami bankowemi". Przewiduje „zamieszanie zatrudnienie w cyrkulacyi krajowej, gdyby tak wielkie mnóstwo biletów (80 m.) ukazao si w kraju do tego nieprzyzwyczajonym. Zkd wzi kapitau gotowego, któryby cho w trzeciej czci reprezentowa tak wielk w biletach sum? bilety Za bez tego kapitau czy mona spodziewa si, mog si utrzymywa zarówno z pienidzmi mie z niemi nieszczcia, Przypomina bankructwo Lawa kurs równy?" do 1775 sztokholmski, gdy od 1762 przez bank zrzdzone wyda niezmierne mnóstwo biletów. „Przyszo do tego, nawet wszystk przez te bilety wyprowadzono z kraju albo przynajmniej postara

a reszta

e i

e

i

i

e

a

miedzian monet". Nareszcie za jeden talar srebrny musiadawa 96 biletów bankowych. „T okoliczno uwaajc, Fryderyk II wszysUemi cikociami wojny 7-letniej nie no

*)

Pam.

Hist.

Polit.

1791),

str.

1129—1145.

349

da si przymusi

do szukania pomocy

ratunku

i

w

ustano-

wieniu biletów bankowych". Za wzór do naladowania jest po-

dana ustawa Ban ku Duskiego, który przeistoczy si wtedy z cyrkulacyjnego na „ Depozyto-poyczalny z kompanii prywatnych" na lat 40. Ustawa ta ma by podobna do banków londyskiego, edymburskiego, berliskiego. Do artykuu niniejszego przywizujemy znaczn wag, poniewa ukaza si w czasopimie, które najgorliwiej stosunkowo najumiejtniej krzewio idee reformy, a którem kierowa utalentowany zacny publicysta w t k o w s k Moe on sam by autorem artykuu. I có? Trafnie jest uchwycony bd Jezierskiego w pojciu, jakoby samo wybicie wypuszczenie biletów bankowych równao si wprowaz przywilejem

i

i

i

i.

i

dzeniu

80 milionów

pienidzy

obcych

dosy szczliwie

wej;

jest

tom wartoci przez nagromadzenie

w

stosunku

trzecia,

i

i

da wymiany; w

zatrudnienia

mnóstwo

czci

a zwykle nawet

wszelkich nia

trzeciej

i

ale

ponn

cyrkulacyi

w

bile-

jest

krajowej,

kraju

wypuszczanych

dzisiejszej,

wystarcza

pita,

nadania

utrzymywanie gotowizny

praktyki

z

ukazao si

biletów

cyrkulacyi krajo-

do sumy ogólnej

wiadomo bowiem

biletów,

do

wyraony warunek

e

cz

do zaspokojenia

obawa „zamieszagdyby tak wielkie

do tego nie

przyzwy-

czajonym", a jeszcze dziwniejszem

jest

zwichnicie celu

ponowanej instytucyi kredytowej.

Bo

przy

pro-

zaoeniu Banku wystarczy na wy-

Narodowego idzie o to. eby skarb móg datki niezwyke niepodobne do zaspokojenia z wpywów podatkowych, nie za o wypoyczenie pienidzy osobom pryi

watnym na zastawy przyjmowanie depozytów. Mona byo wybornie czeka chociaby lat pidziesit na zaoenie i

banku „depozyto-poyczalnego", gdy czynnoci tego rodzaju byy ju zaatwiane przez bankierów prywatnych Teppera,

—

Prota Potockiego, Blanc'a. Kabryta

i

innych.

Nag

bya

po-

urzdzia spotgowaa kredyt pastwowy, któraby posugiwaa rzdowi operacyami swemi zdwoia przynajmniej jego zasoby. Pod nazw Banku Narodowego mymy szukali Banku Pastwowego. Jezierski

trzeba utworzenia instytucyi, któraby

i

i

350

kwot zysków

przeznacza dla skarbu maluczk mil.,

w

ale

niejasnem jego pojciu

o

zaledwo

pomnoeniu

)!

_

2

cyrkulacyi

e

moliwem b80 milionami kryla si zapewne nadzieja, podatków; krytyk za dzie zwikszenie chociaby wydajnoci jego ma na myli wycznie wygodzenie interesom prywatnym.

Có sób

wyniko

zuytkowa

z tych wszystkich projektów?

W

jaki spo-

sejm czteroletni?

je

w

cigu rozpraw odezwa si raz podskarbi Koswniesione sumy ze sprzeday starostw (12 mil.), miaby skarb superat: takbymy zaoyli Bank Narodów}', z którego miaaby Rzeczpospolita korzyci" przy hyOto

sowski,

e

„gdy

potekowaniu król,

bd

dóbr królewskich

*).

zalecajc Izbie najpilniejsze

mianowicie prawa

sejmikach,

o

W

miesicy póniej do roztrznienia przedmiot}', kilka

sejmach

stray,

i

wymieni

te Bank Narodowy**)". Ale sejm puszcza te napomnienia mimo uszu. Gdy Jezierski domaga si wprowadzenia sprawy

Banku

porzdek

na

odpowiedzia

dzienny,

na

to

Banku Narodowego JW. kasztelana ukowskiego, lecz roztrzsanie radz odoy po egzaminie Komisyi Skarbowej Litewskiej" ***), a po tym egzauchway I adnej minie znalaza si znów sprawa pilniejsza. nie powzito, nawet do rozpraw nie przyszo.

Krzucki: „Uwielbiam autora projektu

i

To wanie

w

oczach naszych

sejmu czteroletniego

w

dziale

szuka naley

jest

najwikszym

róda

prac finansowych.

w

kiej

opieszaoci

niu

posów sejmowych, komisarzy skarbowych,

bdem

niedostatecznem

ta-

uzdolnie-

podskarbich

W

istocie przodocaego pokolenia owoczesnego. postpu, przewanie ze szkó wnicy rzecznicy reform wyszli i

wogóle

Komisyi Edukacyjnej

naukowych rednich.

*)

**)

Dz. Cz.

S.

G.

z korpusu kadetów,

i

Akademie Krakowska

W.

t.

i

z zakadów j. Wileska znaj-

sesya 222 z dnia 18 2 1790.

Tame sesya 314 (nie 313) z dnia Tame sesya 402 z dnia 183 17

1

351

doway si

jeszcze

ze zgrzybiaych

na nowoczesne

w

przeistaczay si

przejciowym,

stanie

redniowiecznych

scholastycznych

wyday

Nie

uniwersytety.

kolegiów

one jeszcze go-

dnych uczniów krajowi, a w szkoach wydziaowych nauka skarbowoci nie moga by wykadan. Tym sposobem tylko daje si wytomaczy i nieudolno projektodawców obdne zdania, goszone w literaturze, i obaw icie zabobonn, z jak sejm wszelk wzmiank o papierach kredytowych i

przyjmowa; rozumiano tylko rachunki ziemiaskie, poyczk dukatami na zastaw wioski lub zapis w grodzie; oswojono si z wekslami, które wchodz w powszechne uycie dopiero od r. 1775; ale obrót funduszów w onie narodu, warunki kredytu publicznego, zakres powagi finansowej

nizowanego rzdu

— byy

to

dobne do wyrozumienia.

deputacy ekonomiczn,

ju

Sejm

wieo

zorga-

rzeczy niezrozumiae, niepo-

móg zdoby

nie

z projektów

któraby

si na tak

zoonych

lub

wasnych wiadomoci potrafia uoy porzdn ustaw dla banku pastwowego. Przyjwszy prawo o sprzeday starostw podug projektu X. Ossowskiego, sejm odrzuci artykuy gruntownie uoone. o biletach bankowych, tak ogldnie z

i

Kaposztasa by trafnie objaniony, w szczegóach dokadnie

pomylany,

Projekt

byo przyj czy.

odrazu bez rozpraw,

rachunkami

zredagowany; a nikt go

Podskarbi Kossowski przynosi

mona

oceni

go

nie ra-

do Komisyi Skarbowej

czopowego i stempla, ale rozumia bahe bdzie móg wypoycza tyle tylko o banku narodowym, pienidze na hypotek dóbr, jak to ju czyni na wielk skal Prot Potocki. Monaby nareszcie sprowadzi ustaw}' bandokadnych opisów z Londynu, ków zagranicznych, projekta podniesienia

e

zada

Parya,

Amsterdamu,

wiadomoci o

Berlina

od

zakadanym wanie

posów

w

r.

swoich,

zasign

1790 Banku Narodo-

wym

Stanów Zjednoczonych, który mia spaci ogromny o tern nikt nie pomyla, dug wojny o niepodlego; ale poniewa sama wzmianka o biletach bankowych wywoywaa w umysach grone wspomnienia bankructw Lawa, banku i

szwedzkiego

i

duskiego, bankocetli austryackich.

352

Bez kredytu wszake niepodobna byo w kocu XVIII w. wielkich przeobrae w budowie pastwa, stworzy

dokona

armii stutysicznej.

Dokoa

uyway

Austrya

tej

potgi.

wszystkie

w

rzdy

uyway

1763 miaa

r.

i

nad-

150 milionów

600 m. zp. dugu (6 razy wicej, _ ni cay ale dotrwaa w wojnie siedmioletniej. Kongres amerykaski wypuci papierowych pienidzy na 42 mi-

guldenów,

czyli

dochód roczny), dolarów,

liony

t.

336

j.

mil.

zp.

przy

ludnoci

niespena

za 100, ale Stadoszy do kursu ny Zjednoczone zdobyy sobie niepodlego. Anglia groma4-milionowej; te pienidze

dug pastwowy ju

dzia swój olbrzj-mi

zdobya

od

koca XVII

w.,

morzami gloPrawodawcze we Francyi, zasila}' skarb wycznie prawie asygnatami; Konwencya dosza do 8 miliardów w poowie 1794 r., a do 16 miliardów franków ku kocowi 1795 r., sprowadzia cikie zawikania ekonomiczne: ale ca skoalizowan Europ odpara zwyciya. Katarzyna II wydaa asygnat na 200 mil. rubli, t. j. ale

sobie

panowanie

nad wszystkiemi

Zgromadzenia: Ustawodawcze

bu.

i

i

okoo

sk

l,o

miliarda zp.:

ale

Turcy

dwukrotnie pobia

i

Pol-

sejm czteroletni rozumia te zjawiska omieli si przypuszcza, przez proste podatkowanie i odrczne krótko-terminowe poyczki dostarczy skarbowi zasobów dostatecznych do stawienia czoa poi

podzielia.

fakta.

tn3 m r

Jelib}

T

e

czyliby

finansom

jednokrotnie

pastw ociennych?

politj-c}'

on}' dugami: nie wyzyskali

tern

polscy,

wiksz

e

Skarb Rzpltej

jest ich

na ratunek kraju

Przechwalali si nie-

w

wina,

e

obcidogodnoci

nie jest tej

ostatniej potrzebie.

ROZDZIAW w

Stan Skarbu Rzpltej

XL okresie

IV.

79. Okres czwarty w dziejach skarbowych powinien •datowa si nie od zawizania konfederacyi w Targowicy '(d.

14 maja),

(31 maja),

nie

nawet

od limity

nie

ostatniej

sejmu

czteroletniego

od akcesu Stanisawa Augusta (23

lipca),

jcz od d. 18 sierpnia, kiedy si rozwizaa Komisya Skarbowa Obojga Narodów, wysiawszy ostatni swój rozkaz do superintendenta prowincyi Krakowskiej, e, „kas tylko pod

grob

niezwocznego posuszestwa,

•oprze,

wyda moe".

W pi

pozostajcy z dawnego kompletu, ski,

jako

i

mogcy si

nie

dwaj komisarze,

dni póniej

podskarbi w.

wykonawszy przysig na posuszestwo

k.

Kossow-

konfederacyi,

szereg posiedze Komisyi Skarbowej Koronnej; we wrzeniu ustanowion zostaa, acz nieskompletowana, oddzielna Komisya Skarbowa Litewska: okres walki zakoczy si, Szczsny Potocki, Xawery Branicki, Seweryn Rzewuski zdobyli sobie rzd skarbu i wszystkich zasobów kraju. zagaili

Wszake nie

s

cznych.

zaznaczone

bez znaczenia

i

wyej momenta

wpywu

Uchwalony na sejmie

wpywa w

czerwcu,

Wewntrzne

ale

dzieje Polski

na obrót d.

okresu

walki

funduszów

publi-

z

26 maja pobór generalny

do tych kas tylko, Korzona.

—

T. III.

które

nie znaj23

354

doway si rosyjskiej.

tylko,

e

w Ile

promieniu

uczyni?

dziaa postpujcej szybko armii Wymiarkowa nie umiemy; wiemy

sam Skarb Koronny zwróci

chopów

liczc poboru od mieszczan, i

20-go grosza

póniej

szlachcie,

ydów

i

ofiar}'

nie

10-go

*).

Nr.

213.

1,230.035 zp.

a nie wszystko

byo zwrócone.

Znajdoway si dobrowolne

w

w

kasie Generalnej

klejnotach

gotowinie.

i

chowalimy wedug Protokóu

w

Warszawie ofiary Tych ostatnich nara-

**):

Nr. 214. 199.725 zp.

Z drugiej strony Konfederacya Targowicka nie omieszkaa paraliowa usiowa rzdu i spoeczestwa, wydajc pod d. 31 maja uniwersa do oficyalistów komor skarbowych z gronem zaleceniem, aby nie suchali rozkazów Komisyi Skarbowej Ob. Nar.; urzdzajc uniwersaem z d. 21 czerwca administracy skarbow na swoj korzy w ten sposób, i konfederacye miejscowe miay wedug wasnej uwagi podatki „doczenie w}'biera zmniejsza"; nareszcie zakazujc poi

*)

ofiar}'

ksiga 114 Expens

Rach. Sejm.

lCgo

i

20go grosza

w

Skarbu Litewskiego z tego okresu

podatków **)

nie jest

A

30, str.

Wedug

pada tylko 136.416, zp.

II:

„Na

powrócenie poboru

nie

znamy, a

wic

i

cyfra

Rachunków zwróconych

nam wiadoma.

Pr. Ek.

1984, 2013, 2014.

Nr.

czerwcu 1792 roku zoonego".

Rónica moga

1816,

1863, 1872, 1967,

1973, 1978,

Rach. Sejm. (ks. 112, dochody Nr.

ale za to

wynikn

w

ksidze 114

ze zwrotu

II

i

III

1979,

wy-

znalazo si jeszcze 16.593

niektórych

ofiar

i

z przetopienia

355

Or

yczki pod grob utraty kapitaów *). rosyjski popar te groby zdoby dla konfederatów wszechwladztwo i

w zwycionym

W 1)

kraju.

dalszym rozwoju wypadków wyrónijmy trzy epoki:

rzdy

Konfederacji

Najjaniejszej

Targowickiej;

urz-

2)

dzenia sejmu czyli zjazdu Grodzieskiego: 3^ rozkazy Kociuszki

Rady Najwyszej Narodowej

i

1

czc

Nazywajc sejm

l

dziea jego.

sierpnia

1792

r.

które

byo

jednak

to

stworzonego

zniosa

uwaa

ofiar

sejm

d.

i

niwe-

i

24 nakazaa paci

3 maja

systemu

nienawistny; nie

przedsejmowych.

z d.

1791

Nie

r.

finansowego,

byo powrotem do

Utrzymanie

10-go

ofiary

Konfederacya takim argumentem,

jako dar dobrowolny; ale utrzymania innych

podatków podwyszonych

daway si sysze

nie

Snad

usprawiedliwiaa wcale.

jakie narzekania ze strony zwolenników

w

„zotej wolnoci", bo

bya si na

podwójne

pobierane przed

grosza usprawiedliwiaa N.

e

decyzy swoj

zupenem obaleniem

przez

stanu z czasów

podatki

1794.

r.

„rewolucyjnym"

czteroletni

Konfederacya

Najj.

byy

te tylko,

w

dar wcale

listopadzie

hojny: oto,

Najjs.

Konfederacya zdo-

nakazaa bonifikacy

czyli

podatków „narzuconych po dniu 3 maja 1791 r.", a ju dawno opaconych do skarbu i wyexpensowanych przez kasy skarbowe **). Oczywicie „bonifikacya" miaa si dokozwrot

w

sreber

wiem

mennicy.

Zreszt

suma

tylko z Siu Komisyj Cywilno

ofiar nie jest kompletn, wpyny boWojskowych; inne nie zdyy przesa,

jak to wiemy dowodnie o czerskiej. *)

Z b

leskiej tom ski) z

I,

u

wszystkich

r

str.

177, 265.

ksigi pod Nrem **

skiej

i

I,

Z b

str.

i

u

306.

r

I,

druków Konfederacyi Targowickiej

y

Summaryusz Generalny (urzdowy

Wilitew-

Nr. 21.

wszystkich druków Konfederacyi Targowickiey y Wile Pr. E k. A 31, str. 43. Sumaryusz Generalny (urz-

dowy

czynnoci Konf. Targ. z wypisaniem treci tak sancitów jakote retak) prawa Sejmu teraniejszego 1793 Ru na dniu 26 zolucyi... w myci drukiem Województwom, Ziemiom Powia7bra zapadego sporzdzony i

tom W. X.

Lit.

ogaszajcy si.

i

Z ksigi pod Nrem

I,

Nro.

116.

356

nywa

przez potrcanie kuntrybuentom uiszczonej kwoty przy

opacie przyszych

Tym

podatkowych.

rat

sposobem zwróci

jakemy zapisali wyej (Nr. 213). Podobna operacya odbywaa si te w skaroie litewskim. Wszake lojalna Konsek wentno obroców zotej wolnoci okazaa si nieco za kosztown, bo wypróniaa skrzynie skar-

skarb koronny 1,230.000

w

6

marcow

rat

na

bowe: d.

otrzymao asygnacyi, Koronna wyznaje, „e ma gotowizny", a w maju trzeba byo paci Smethowi prowizy od poyczki holenderskiej.

kasie

nie i

wojsko

nie

Skarbowa

Komfcya

kwietnia

Grandowi

zip.,

Czyniono rozpaczliwe wysilenia; tak np. posano do

prowincyi

superintendenta

ruskiej,

aby

list

jak

naglcy

najprdzej

przesa do Warszawy 200.000 zip.; cignito z kunic wszystkie artykuy zdatne do sprzeday (znalazo si takowych na 31.365 zp.); zawieszono w dobrach biskupstwa krakowskiego wszelkie reparacye roboty; kazano, aby wszystkie zalegoci na poddanych karczmarzach exekwowane byy „pod odpowiedzi osobist". Wysano te do mennicy wszystkie i

i

srebra z ofiar pochodzce.

Byy

miesicami federacy Targowick.

pyny

kilkoma

przed

W

wia

wanie owe ofiary, które walk z t sam kon-

to

na

grudniu

1792

Komisya postano-

wszystkie fanty sprzeda z licytacji, zatrzymawszy tylko

brylanty, przez króla ofiarowane; srebra

za w

przystpie do-

brego humoru miano wtedy obróci „na bicie medali dla cnoty

Chocia na licytacyach konkurenci nie stanli, medal dla uczczenia konfederacyi zosta jednak wybity. Niektórzy ofiarodawcy wyjednali sobie zwrot darów jak np. Husarzewskieobywatelskiej"!

mu oddano

skrypt jego na 13.000

W

królowi na rozkaz Sieversa.

raczya

Najja. Konfederacya darowizn: uniwersaem z d. 25 bonifikacy poboru do dalszego czasu nakai

w

racie

3-m maja uchwalone

)

zwrócono te brylanty

cofn swoj hojn

maja odoono zano paci ju

str.

zip.;

kocu

Pr.

Ek.

22, 58!, 542;

A/31,

A

czerwcowej wszystkie podatki przed

*).

str.

690; A/32,

31, str. 911

—

str.

914; A/32,

314, 531, 533, 534; str.

973, 703.

A

33,

Bonifikacya

357 Nie wiele

niejszych

to

która

bankierskich; od

firm

Od

pomogo.

zreszt

ju przepa,

rozwara si

pierwszego

marca

pochona sze njzamo12-go marca zaczyna si ju

pruskie zacigay nowy korwojska rosyjskie don; w kasie prowincyi Ukraiskiej zabrano 1,150.670, w Wielkopolskiej 1,002.727 zp.; nie wiemy, ile zabrano z kas litewskich; czytamy nieskoczony rejestr skarg na uciliwe

likwidacya;

furae

i

ndza rozpocieraa si Pomimo to Konfederacya miaa wyjtkowe wydatki. Tak, w czerwcu sancitum do czci Poniski wystpi do

gwaty wojsk

na

i

widomie

caym

po

rosyjskich;

kraju.

zawsze jakie pilne, przywrócony przez jej Komisyi Skarbowej Kor.

daniem wypaty: sdzon bya jego

z

skarbiskiej za czas, kiedy

pensyi pod-

)

maltaskiego na rzecz nieodstpnego swego drute zwrotu administracyi Tomatysa; 3)

syi przeora

da

ha, gracza hr.

mo;>tu

1)

sprawa; 2 pen

mu

Komisya dala

warszawskiego.

na razie grzeczn

odpraw, lecz poparcie byo widocznie silne, gdy w lipcu musiaa asygnacy na 15.000 do percepiy czopowego warszawskiego na sierpie, a w listopadzie gotowizn wypacia 10.000; potem Tomatys otrzyma 20.000 z pensyi przeorskiej, a wic razem kosztowa Poniski 45 000 zp. Ankwicz za swoje poselstwo do Danii domaga si wypaty 4.083 du-

wyda

katów

w

takiej

a

zaspokojeni,

mu

wypacono 73.493

zip).

chwili,

1.000

wojsko,

ani

skutecznie,

dukatów,

Konsyliarze

swoje pace, a nawet

Szczsny

kiedy

domaga si

a

ani król nie byli

w

bo

potem

i

par

tygodni

reszt

(razem

Konfederacyi pobierali bez zawodu

ów magnat

tak

dumny, bogaty

i

hojny,

siga po pac jeneraa artyleryi, wylicza pensy jeneral-leutenanta.

Potocki, nie tylko

jeszcze kaza sobie Podobnie Seweryn Rzewuski kaza

ale

sobie

wypaci

50.000

-wnosia poow ofiary podymnego, kwart}pogównego ydowskiego, wiadczy Relacya Deputaeyi do examinowania Skarbu Ob. N. przez i

jak

Stany... cie E.

1793

r.

wyznaozoney co do Skarbu Koronnego uczyniona na

kar-

358

gay

hetmana polnego, zalegej (raczej zatrzymanej, mewy w r. 1790 za trzy kwartay za 2 kwartay r. 1792. Wiktorowi Sadkowskiemu tytuem zwrotu wydatków kocu kwietnia Kow czasie aresztu wypacono 18.000. misya otrzymaa rozkaz oddania Kossakowskiemu ogromnych dóbr biskupstwa krakowskiego wraz ze wszystkiemi kuni fabrykami, poniewa N. Konfederacya „kocioowi je cami przywracajc... prowenta z nich w nagrod zasug tego JW. biskupa (inflanckiego) na dochód uytek jego przeznaczya". Komisya Skarbowa, „znajc posuszestwo", natychmiast dozwolia obj te dobra Kontrymowi, jako specyalnemu plenipotentowi Kossakowskiego do podania onych oficyalistów

siedzianej)

i

W

i

i

i

swoich wyznaczya

*).

Rachunki Generalne Sejmowe nie mog nam dokadnie okreli gospodarki Targowickiej, poniewa ukadane byy w okresach pórocznych, poczynajc od d. 1 wrzenia t. j. od zwykej daty roku finansowego, a rzdy konfederacyi trway znacznie duej. Zuboenie skarbu odbija si wszake wyranie na ksidze 115 koronnej, obejmujcej okres od d. wrzenia 1792 do d. 1 marca 1793 roku. Zachodzi nawet 1 zmiana w ukadzie samych rachunków: znikaj dawne sze

dziaów, pozostaj tjiko jest

sem): pod

zczone

*)

cztery, a

„rekapitulacy

tylko

Nrem

s

I

percepty

Pr.

Ek.

287, 652, 653, 667.

w Sumaryuszu pod Nrem Protokó Nr. 4

A/32,

Nr.

III

bilan-

czyli

i

str.

ksigi 117

297, i

351,

118.

furaów

Co do

Glnym. 2

skiej

trzy (bo Nr.

expensy",

i

mieci si dawny remanent, pod Xrem II wydatki z dawnych N-rów dochody

wszystkie

Glne Seymowe

waciwie

Protokó

i

r.

p.

k.

rosyjskich Nr. 2do

sumaryusz materyi Nr. 107

793,

Pr. E

Dwie

9,

941,

A/32, i

Rachunk

1481. str.

658, 700, 871,

uciliwoci

patrz

np

uniwersa konfederacyi litew !0.

pozycye

Prot. Nro. 5,

(Rzewuskiego

Nr. 6, i

10,

Sadków

z „Wyszczególnienia sum wzitych pod rónemi tytuami Zjazdu Gro Narodowego za sancitami spisku Targowickiego dzieskiego, z ksig Komisyi w kasie bdcych wypisanych dnia 15 sierp

skiego

pochodz

ze Skarbu

nia 1794 roku",

i

(rkopis).

Ogó tych sum wynosi 1,185.750 zp., przyszo Mesynerowi na 1,390.191

7-miu asygnacyj, wydanych na

oprócz

zp.

359 III

II,

cy

remanentów. dawniej

liczba

podanych;

waga

i

Nie

szczegóowych pozycyj

wtarzania blic

Xrem IV znajdujemy rekapitulawidzimy potrzeby ani poytku z po-

pod

IV; nareszcie

i

do

—s

one

powiedzie,

tych pozycyj. Podajemy

wic

ju

e

znane z

ta-

si zmniejsza

sum}' ogólne.

Tab. 215.

Z Rachunków Generalnych Skarbu Koronnego od

wrzenia 1792 do

1

Nr.

Summa

1

marca 1793

II.

percepty pórocznej

expensy

„

Xr.

(

....

...

„

r.

Zip.

Gr.

Den.

15,496.938

2

47s

17,940.675

5

6

III.

Rekapitulacya percepty

Zostajcy remanent na

d.

i

expensy

.

w

7bris 1792

1

go-

towinie dla niewyrównywajcej percepty pórocznej tu do Rekapitulacyi przenosi

w

si

su-

5,217.756

mie

od dnia 1,9 1792 do

Percepty Glnej pórocznej 1,3

1793 jest

Summa £xpensy pórocznej Zostaje z percept}- post expensas

Jako

W

gotowinie 2,290.866

wzi ski

Ur.

w

gr.

to:

zostawa powinno

skarbie 1

145/8 ,

den.

órawski

zp. 111.950

b.

gr.

leez

gdy

Superintendent

15

den.

15,

zip.

z tych

ukrai-

przeto zo-

staje tylko

Na

Retentach

etc

15

359.959

27

7>/4

595.103

28

8'

j |

17 5 / s

2,178.915

.

360 Nadto

z

remanentu znajduje si dana do fabryk

tabacznych suma

1,000.000

Podug prawa obywatelom krajowym na

procent

dana

213.000

Tak wic, pomimo ograniczenia spaty dugów (opazip.), pomimo tylko prowizy do Holandyi 79.995 uszczuplenia wydatków na poselstwa zagraniczne a do 40.000 cono

pominicia

zp.

i

nia

deficytu

który dawniej

innych wydatków, dla zapenie-

niektórych

uy

byo miewa inne

trzeba

Rachunków skarbu jestemy,

e

duszów.

Pewno t

poow

przeszo

remanentu,,

przeznaczenie. litewskiego

znamy,

nie

ale

pewni

doczytalibymy si w opieramy na wskazówkach protokóu Konfederacji Litewskiej. Tak, jeszcze we wrzeniu z powodu „nieznajdowania si kompletu Komisyi Sk. Litt." zalecono Tyszkiewiczowi, jako prezydujcemu, aeby sam jeden podpisa kwit na sum wojsku litewskiemu od skarbu koronnego nich lepszego stanu fun-

nie

nalen; póniej na zapytanie tego Tyszkiewicza podskarb. w. litt., zwrócono wszystkich oficyalistów do winnego jej posuszestwa, ale zakazano jej wszelkich asygnacyi prócz królowi, „gdy z przyczyn zazapacenia expensów Fundi i

mieszania krajowego ani liczba

wojska,

ani

wielo

percepty

s

wiadome". Snad nie dobrze wróono o tej percepcie, gdy „na wydatki Konfederacyi Generalnej" nao-

skarbowej nie

ono

podatek

nowy po

gr.

15 z

kadego dymu

*).

„cnotliwych" obywateli Konfederacya Litewska nie

A

dla

bya

nie-

uprzejm od Koronnej. Tak np. kamienic, nalec urzdu skarbstwa w Wilnie, zabran przez Suchodolskiego, mniej

sztelana smoleskiego,

w

znania

*)

ciów dnia

w

sdach

zostawia

Asesoryi

Su mary us z Giny

Konfederacyi

Brzeciu

Lit.

Glnej Nr. 2.

W. 12,

Litt.

w

jego posiadaniu do rozpo-

powodu oonych na

Protokó

etc.

X.

„z

Lit.

29.

do-

ka-

zaczty

Nr. 4 p.

t.:

restaura-

Protokó Czynno-

roku 1792 m-ca wrzenia

Królowi kazano

niku ze skarbu Litewskiego 666.666 zp. (ksiga Nr.

1,

wypaci w

9

padzier-

determinacya Nr.

_

361

cy wydatków"; w r. za 1793, stosujc si do noty Sieversa, przywrócia zniesion przez sejm czteroletni zmian starostwa biskupowi nadaa Pogowskiego za Lachowicze Massalskiemu w kadym czasie, nawet z uyciem siy zbrój nej, obj w posiadanie dziedziczne: Polg z wsi Tarwidy.

mono

i

Mejszago, Plungiany

Potem zaraz kazaa wy-

Szyrwinty.

i

da w doywotni dzieraw

z

opat poowy dochodów, wy-

kazanych przez ostatni lustracy, same Lachowicze, wieo przemienione w królewszczyzn, hetmanowi Szymonowi Kossakowskiemu. Temu Kossakowskiemu zapewniona suma 500.000 zp. na starostwie braclawskiem (z warunkiem,

e

sumy nikt do posesyi starostwa przyjnie moe) niby wydatkowana z wasnej kasy przez hetmana, wszake bez wymienienia: na co? Niepodobna przypuci, eby na wojsko, gdy znajduj si w Protokóle asygnacya przed wyliczeniem

tej

na 2.281.469 zp.. oraz dwa kwity: na 900.000

odu w

i

na 1,393.359

miesicy r. 1793, wypacone ze skargeneral-leutenantsk za bu. Otrzyma nadto Kossakowski lat3 o w kwocie 42.000 hetmask za kwarta jeden 10.000, razem 52.000 zp. I Ankwiczowi dano 15.451 zp.. i Józefowi Zabielle „w nagrod zasug" dwa starostwa (wilkiskie telszewskie \ panowie konsyliarze generalnoci nie zai pomnieli o sobie. Tak np. jaki konsyliarz Szpink „w na grod pracowit3'ch zasug" wzi dzieraw grabowsk, Romanowicz dzieraw Matucie, Manuzzi kaza sobie zmniejszy podatek ze starostwa opeskiego, gdy lustracya z r. 1789 zp.

cigu

kilku

ga

l

i

i

bya

niby uciemiajca;

z

poprzednich:

lat

ma

starostwo inturskie.

federacyi

i

Przy

lionów

by w

stanie

Tame

dnia Xra: 21, 53, Nr. 4,

str.

15.

takiej

mu

nawet potrca przebór Ferd. Kontrym otrzy-

sekretarz

Ogó wypaconych

Sejmu Grodzieskiego

*).

*)

miano

nareszcie

sum

za sancitami Kon-

obliczano na

1,5

gospodarce dochody skarbowe nie

mi-

mog

kwitncym.

Nr. 120,

176;

Protokó

121, 301,

N"r.

5 od roku 1793 m-ca stycznia

176, 151, 348, 318,

344.

Gaz.

25

Rzdowa

362

SO. Po dokonaniu drugiego rozbioru, sejm Grodzieski prawem swoje m z d. 27 sierpnia 1793 zleci ministrom Pacis Ob. Narodów

wydatków,

Do

uoy

budet

zastosowany

do

czyli projekt dochodów oraz nowych uszczuplonych granic.

czynnoci zasiedli nowi ministrowie, mianowani przez Sieversa: Ogiski Micha, dawniej pose w Hollandyi, obecnie podskarbi w. W. X. Litt., Zauski Teofil podskarbi nadw. kor., Fr. Moszyski marszaek w. k., Tyszkiewicz Ludwik ju nie jako podskarbi, ale jako marszaek w. W. X. Lit., Plater Kazimierz kanclerz lit., czasem Sulkowski Antoni kanPoclerz kor., a z dawnych Dziekoski, podsk. nadwor. litt. siedzenia odbyway si w pomieszkaniu Moszyskiego, który by najczynniejszym czonkiem owej deputacyi. Za wskatej

zówk

zasad zmniejszania wszystkich plac czwart cz. Przy ukaprzewidywanych dochodów Deputacya uznaa za

sejmu

przyjto

cywilnych, poczynajc od króla, o daniu tabeli

przez wzgld na wycieczenie obywateli miasta Warszawy znie pacony przez nich od r. 1789 „uciliwy" wróci do podymnego z pólpodatek ofiary (400.000 zp.) podymnem takiego, jakie byo pacone przed r. 1788 t. j. Przewidywaa te znaczne zmniejszenie na po160.000 zp. datkach niestaych (porednich) z powodu „odjcia tylu róde, zeszym sejmem otworzonych". Dla powetowania tych

konieczne

i

ubytków

nie

znalaza

Deputacya

innego

sposobu, jak

da -

aby si zrzek swojej trzeciej czci ce w Koronie Stanisaw August, jak zwykle, przysta na to danie bez oporu; ofiar jego obliczono na 250.000 z cla kupieckiego koronnego na 208.000 ze wszystkich ce litewskich. Przy ukadaniu za tabeli wydatków wypado „uoy prood i

króla,

Litwie.

i

porcy" czyli oznaczy stosunek, w jakim skarb litewski mia si przykada do expens spólnych z Koron. Poniewa rozbiór kraju uszczupli

ni Litw, oznaczono nowy jak koronne,

w

znacznie

wikszej

mierze

przeto zamiast stosunku

prowincye

dawnego

(1

:

9'

6. Tym sposobem Deputacya dosza do nastpnych sum budetowych.

10 do

363 Tab. 216.

Dochody. Summa niezawodnego

przychodu Skarbu Koronnego.

W.

„

Wydatki

X.

10,000.0000

Lit.

6,000.(

(podug Rekapitulacyi

00

.

Król Imci

3,000.000

Fundusz umarzajcy dugi

2.000.000

Rzpltej

Lista (suba*) cywilna

Summa

....

Na wojsko

Summa

ogólna expensy

.

.

3,369.944

15

8,369.944

15

7,630.055

15

16.000.UX)

.

Szczegóowych pozycyj nie powtarzamy, poniewa ten budet trwa zbyt krótko, a nawet nie by w zupenoci wykonany z powodu powstania Kociuszkowskiego *).

uchwa

Sejm,

naaja

czteroletniemu

wszystkie wnioski

z d. 21 padziernika,

deputacyi zatwierdzi, a chocia przy i

tej

sposobnoci sejmowi

niby do tabeli 1776 wraca,

przecie

jego system podatkowy z maoznacznemi zmianami utrzyma

Rachunki generalne Skarbu Koronnego obejmujce: rocze od

1

stpne do do

w

d.

1)

**).

pó-

marca do 1 wrzenia 1793 r. 2) pórocze namarca z doczeniem okresu pótoramiesicznego i

1

17 -go kwietnia 1794

nosz widoczne

r.

jakim si rozbierany kraj znajdowa.

W

oznaki zamtu,

pierwszym

rachunków podug ksigi 116 Remanent przedstawia si

z tych

w

na-

stpnej postaci:

*)

Tabele szczegóowe oraz

dnia 30 sierpnia

cay

przebieg narad na 14 sesyach, od

do dnia 12 padziernika 1793 roku

„Protoku Czynnoci Deputacyi

do

uoenia

drukowany wydatków Listy

obejmuje

Tabelli

Cywilney wyznaczone}'". **)

O. X.

Prawo

p.

Massalski B.

W.

W

Podatki Oboyga Narodów Urzdzenie Wydatków póarkuszówkach drukowane) z podpisem: J. motywach czytamy: „Gdy sejm zeszy Rewolucyjny

t.

(na oddzielnych

i

X

364

—

p

c/>

03

N-

C/>

C 3 N

c 3 Cl c

o

Z O -j

o P

o M

i-

*

E P

3 o

d.

p

Cl

_

N c

P o

»TJ

CD

S pj

C/O

VC

C/3

a-

w