Tablice historyczne 04. Epoka nowożytna do 1914 [PDF]

Zitiervorschau

EPOKA NOWOŻYTNA DO 1914

65

NAJWAŻNIEJSZE WYDARZENIA POLITYCZNE XVI-XIX w. 1517 1525 1525 1541 1555 1566 1571 1572 1588 1613 1618 1620 1640-60 1643-1715 1648 1683 1700- 21 1701 1721 1733 1740 1772-95 1775- 83 1789 1804 1812- 13 1815 1830 1833 1837-1901 1839-42 1848 1853-56 1854 186 1 186 1 1864 1870 1870--7 1 1879 1904 1904 1905-D7 1909- 13 1914

Wys t ąpi e ni e Marcina Lutra. Początek reformacji Wojna chlopska w Niemczech Sekularyzacja Prus Ks i ążęcyc h - Prusy pierwszym krajem protestanckim w Europie Podzial Wę g ier mi ęd zy Turcj ę i Habsburgów Pokój religijn y mi ęd zy protestantami i katolikami w Augsburgu Powstanie anty h i sz pań ski e w Niderl andach Rozbicie fl oty tureckiej pod Lepanto Masakra hugenotów paryskich w noc św. B a rtłomieja Rozbicie Wielkiej Armady przez Anglików. Koniec mocarstwowej pozycji Hiszpanii Począ tek dynastii Romanowów w Rosji Defenestracja praska. Początek wojny trzydziestoletniej Bitwa pod Bi a łą Górą. Zagłada szlachty czeskiej Wojna domowa w Anglii i przej śc i owe ustanowienie republiki Panowanie Ludwika XIV we Francji Pokój westfalski - koniec wojny trzydziestoletniej w Niemczech Obrona Wiednia i odsiecz w i ede ń s ka Wielka wojna pó łnoc n a Fryderyk I królem Prus Pi otr I Imperatorem Wszec hrosji Traktat •.Trzec h Czarnych Orłów" międ zy Rosj ą. Prusami i Au s trią Wybuch wojn y o s ukcesję austriacką . wzmoc nienie Prus Rozbiory Polski Wojna o niepod leg ł ość Stanów Zjednoczonych Wybuch rewolucji francuskiej Napoleon I cesarzem Francuzów Kampani a rosyjska Napoleona Kongres wiedeński Rewolucja lipcowa we Francji. niepod łe g łość Bel gii Traktat Rosji . Prus i Austrii o ws pó łd ziałaniu przeciw ruchom ni e pod łeg ł ośc i owym Panowanie królowej Wiktorii - apogeum pot ęg i Wielkiej Brytanii Wojna opiumowa w Chinach Wiosna Ludów w Europie Wojna krymska Prze ła mani e izolacji Japonii przez Amerykanów Reforma uwłaszcze ni owa w Rosji Wybuch wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonyc h Utworzenie I Międ zy n arod ów ki Ukończenie zjednoczenia WIoc h Woj na francusko-pruska. zjednoczenie Niemiec przez Prusy Powstanie Trójprzymierza - soj uszu Niemiec. Austrii i WIoc h Entente Co rdi a ł e - sojusz Rosj i. Francji i Anglii Wybuch wojny rosyjsko-japońskiej Rewolucja w Rosji Wojny ba łk ańs kie Wybuch I wojny światowej

EPOKA NOWOŻYTNA DO 1914

66

NAJWAŻNIEJSZE PRZEMIANY XVI-XVIII w. Zagadnieni e

Sytuacja w

poc zą tku

w

okres u

k o ńc u

okresu

Pa ń s t wo

Domin acja monar-

często

chi i absolutnych lub mo narchii konstytucyjnych. uksztalto-

rozumi ane jako s i eć powi'lzali i przywilejów Ro la palistwa różn yc h grup zwiqzanyc h osobą monarchy

wane parls lwa terytori alne

Re li g ia

Europa Zach. w zasadzie zjedn oczona reli gijni e (kato licyzm)

Brak przemys iu . w Reworze mi oś l e wc i ąż dolucja minują organi zacje prze mycechowe slowa Peryferyjne patistwo oslabione wojml stuPozycja le tni ą i wojn ą Dwóch Anglii R óż, rozw ij aj ące s i ę sukiennictwo i handel

Europa podzielo na mi ęd zy sklócone wyznania c hrześc i -

jaliskie. znaczna laicyzacja Anglia pierwszym krajem przemysIo-

\vym na i

św iecie

przodującą pot ęgą

gospodarczą

Najbardziej rozw ini ęte pa ń st wo przemysiowe św i a ta , pelna dominacja na morzac h. p otęga koloni alna

Syt uacja Pa ńs t wo moskiewskie Rosja moca rstwe m ośrodki e m jednoczew s i ęgaj ący m od Al aEuropie nia ziem ruskich wyz- ski do Europy Śr. i Wschod- wa lanych spod z\V ie- wspó ldecyduj ący m niej rzc hn ości tatarskiej w sprawach Europy

Uwa runkowa nia

zac h odzącyc h

przemian

Więk sza integracja regionów (zw iązana z ożyw i enie m gospodarki) powodem nacisku na lik w id ację lokalnych przywilejów i ujedno licanie praw. Dqżeni a monarchów do umacniania swej pozycji w patistwie kosztem stanów

Autorytet papiestwa s lab n ący od XIII w.. grup do przej ęc ia m ajątk ów kośc i e ln yc h (sekul aryzacja). dą że ni a monarchów absolutnyc h do decydowania ta k że w sprawac h re ligi i d'lżenie róż n yc h

Szczegó lna struktura spoleczna Anglii . obec n ość Intwych w ekspl oatacji z l óż węg l a umoi.liwia szerokie stosowanie maszyn (pocz . we w lókiennictwie, górnictwie i hutnictwie) Dobre po loże ni e geograficzne w epoce w ie lkich od kryć. umi ej ętn e wykorzystanie energii wolnych osobi śc i e i politycznie obywateli. silna c hęć konku rowani a ze starymi mocarstwam i europejskimi M oż li wość

ekspansj i na Wschód i zasiedlani a nowyc h ziem (m.in. Syberia). reformy Piotra I: sil a militarn a gl. czy nnikiem ekspansji

Ks ięs t wo pruskie Pozycja będ ące lennem polskim Prus

Kró lestwo Prus naj silniej szym z pań s t w ni emieck ich

Konse kwe ntna po lityka dynastyczna Hohenzollernów, nacisk na s p raw n ość milit a rn ą. wyc iąga nie korzyści zos labienia Po lski, rozwój gospodarczy w XVIII w.

Sytuacja Rzeczpospolita w naj silniej szym Europie patistwem regionu Środkowej

Porozumienie Austrii , Prus i Rosji ; lik widacj a Rzeczypospolitej

Slabość wew n ę trzna Rzeczypospo litej (pacy fi zm szlachty. du ża rola magnaterii. slaba pozycj a króla, rozpad systemu admini stracyjnego i woj skowego). agresywni sąs i ed zi

U szczytu po tęg i : zagraża Austrii . Pozycja Węg ro m . Po lsce i in. Turcji kraj om

Teryto rium niewiele uszczuplone, ale zaczyna być zdana na l as k ę obcych moca rstw

Sl a bość wew nę trz n a

Turcji - niejednoetniczna. stagnacja gospodarcza. niestabiln y system w ł ad zy : wyczerpujące wojny z Pe rsj ą. Austrią . Rosj 'l, We n ecj ą

Pierwsze wyprawy Rola odkrywczo-hand loEuropy we do Ameryki w i na Daleki W sc hód

Dominacja gospodarcza i militarna na wszystkich kontynentach

Poczuc ie mi sji i przewagi cyw ili zacyjnej , umi ej ę tni e wykorzystywana przewaga militarna. szybkie wdra ża ni e nowych wynalazków, rywali zacja mocarstw ko lonialn ych mi ędzy sobą

św i ecie

rodność

EPOKA NOWOŻYTNA DO 1914

67

WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE Region

Ameryka Pólnocna

Wydarzenie

Czas ok. 980 ok. 1000

1497- 98 1534 1610 1678- 82 1793 1492

Osiedla Wikingów na Grenlandii Dotarcie do Labradoru i Nowej Funlandii (Wikingowie) Ponowne dotarcie do Labradoru (John Cabot, Anglia) Odkrycie uj ścia rzeki Św. Wawrzyńca (Jacques Cartier, Francja) Odkrycie Zatoki Hudsona (Henry Hudson, Anglia) Podróż od Niagary przez Wielkie Jeziora aż do uj śc i a Mi ssisipi (Rene Robert de La Salle, Francja) Badania Kanady, odkrycie rzeki Mackelllie (A lexander Mackenzie)

Pierwsza wyprawa Krzysztofa Kolumba i dotarcie do wysp Bahama (12 X - umowna data odkrycia Ameryki) ~meryka 1499- 1504 Podróże w zdluż wybrzeży Ameryki Pd. (Ameri go Vespucci , Hiszpani a) 1499 Odkryc ie wyb rzeży Wenezueli (Alonzo de Hojeda, Hiszpania) Srodkowa i 1500 Wyprawy portugalskie: dotarcie do Brazylii (Pedro Cabral), odkrycie PoIuduj ścia Amazonki (Vincente Pinzón) niowa 1520 Odkrycie Cieśniny Magellana (Ferdynand Magellan, Hiszpania) 1540-41 Poznanie calego biegu Amazonki (Francisco de Orellana, Hi szpania) 1869- 70 Pierwsze przej ście w poprzek Patagonii (George C. Musters, Wlk . Bryt.) ok. 600 p.n.e. ok. 1422

Afryka

Azja Wsch. i Pd.

1823 1858 1875 1888 127 1- 95 1497- 99 1516 1648 1843 1904 15 13 1519- 22

Australia i wyspy Pacyfiku

1526 po 1600

1606 1641-44 1768- 79

Oplynięcie

w trzy lata Afryki na polecenie faraona Necho (Fenicjanie)

Początek

penetracji zachodnich wybrzeży Afryki na polecenie Henryka Zeglarza (Portugalczycy): przy l ądek Bojador (1436, Gil de Villalobos), przylądek Zielony (1446), Zatoka Gwinejska (146 I), Kongo (1483, Diogo Cro), przy l ądek Dobrej Nadziei (1488, Bartholomeu Dias), Afryka Pd.-Wsch. (1497- 99, Vasco da Gama) Dotarcie do jeziora C7.ad - jedna z pierwszych wypraw w gląb l ądu (Francja) Odkrycie źróde l Nilu i Jeziora Wiktorii (John Speke, Anglia) Przejśc i e Afryki ze Wschodu na Zac hód (Henry Stanley, Anglia) Odkrycie Jeziora Rudolfa (Samue l Telek i) Podróż

z Wenecj i do Chin, opis tamtejszych krajów (Marco Polo) z Europy do Indii (Vasco da Gama, Portugalia) Dotarcie Portugalczyków do Chin (Tome Pirez) Dotarcie wyprawy rosyjskiej do Bajkalu Wyznaczenie najwyższego szczytu Himalajów (George Everest, Wlk. Bryt.) Dotarcie ekspedycj i brytyj skiej do Lhasy (Francis Younghusband) Podróż drogą morską

Przejście

Przesmyku Panamskiego i dotarcie nad Pacyfik (Vasco Nuiiez de Balboa, Hiszpania) Oplynięcie kuli ziemskiej , odkryc ie wie lu wysp Pacyfiku (Ferdynand Mage ll an, Hiszpania, por. nast. str.) Dotarcie na Nową Gw in eę (Tristao de Menezes, Portugalia) Dotarcie do Australii (160 1 Godinho de Eredia, Portugalia; 1606 Willem Janszoon. Holandia) Przyplynięcie c i e śniny mi ęd zy A u stra li ą i N ową Gwineą (Luis Vaez de Torres , Hiszpania) Odkrycie Tasmanii i Nowej Ze land ii (Abel Tasman, Anglia) Wyprawy na Pacyfik. odkrycie licznych wysp (James Cook, Anglia)

Regiony polarne - patrz str. 283, 292

EPOKA NOWOŻYTNA DO 1914

68

NAjSlYNNIEjSZE WYPRAWY ODKRYWCZE Wyprawa

Dowódca! finan sowanie

Za loga począ tek

Genueńczy k

Wyprawa Kolumba (149293)

Cristophoro 90 lub Co lombo/ 120 ludzi Korona 3 statki hi szpa ń s ka + bracia Pinzón

powrót

Trasa

Palos (Hiszpania. 3 VIII 1492) --? W. Kanaryjskie --? Bahamy (wyspa Watling. 12 X 1492) I statek --? wybrz. Kuby (28 X) --? wybrz . Haiti (6 XII) --? Palos (15 III 1493)

Lizbona (8 VIII 1497) --? zach. wybrz. Afryki Wyprawa Portuga lczyk --? Przy!. Dobrej Nadzie i (4 XI) Vasco da Vasco da --? uj śc ie Zambezi (I 1498) 148 ludzi 55 ludzi Gamy Gama! --? arabski port Malindi (wy n ajęcie znakomitego 3 statki I statek (1497Korona pilota. Ah mada ibn M adż ida) --? port Kalikat (Indie. pobyt 20 V- 29 VIII 1498) 99) portuga lska --? Malindi (pobyt do 10 II 1499) --? Lizbona ( 10 VII 1499) Sewilla (odbicie od wybrzeży Hiszpanii 20 IX 151 9) --? wybrz. Brazy lii ( 13 IX 15 19) --? zimowanie w Argentynie (I IV- 30 VIII 1520) Po rtugalczyk --? wej śc ie do c i eś niny Magell ana (21 X 1520) Wyprawa Fern ao de --? w yp l yn i ęc ie na Pacyfik (28 XI 1520) Magellana 265 ludzi 18 ludzi Maga lhaes"/ --? archipelag Mari anów (6 111 1521) (15195 statków I statek --? Filipiny (śmierć Mage ll ana 27 IV 1521) Korona 22) hi szpa ń ska --? pobyt na Molukac h (8 XI- 2 1 XII 1521) --? pd. Oc. Indyj ski --? Przy!. Dobrej Nadziei (19 V 1522) --? Sewilla (8 IX 1522) , - nasI. Sebastian dei Cano

EKSPANSJA EUROPEJSKA Region

Kraje koloni.

Zltjące

,

Sytuacja przed przybyc iem Europejczyków

Charakter dominacji europejs kiej

Trwale skutki

Slabo zorgani- Od XVI w. osiedla koloni stów, szybkie Przewaga zowane plemio- wyniszczenie Indi an. naplyw niewolludności rasy Hiszpania. na indiańskie nikó w murzy ń sk i c h , gospodarka pl an- czarnej i ję z . Antyle nast. inne europejskich tacyjna; XIX- XX w. ni e podleg l ość kraje licznych niewielkich pań s tw wyspiarskich Rozleg le monarc hi e (Peru . AmeMeksyk). ryka Hiszpania, oprócz nich Środk. Portugalia liczne slabo i Pd. zorga ni zowane plemiona

XVI w. opanowanie calyc h wybrzeży i rozbicie pa ń s t w indi ańskic h . znaczny naplyw kolonistów. rozwój gospodarki plantacyjnej i górnictwa. do XVIII w. eksploatacja na rzecz krajów macierzystych. W pocz. XIX w. powstanie przeci w wladzy hi szpa ń s kiej i liczne pań s twa nie za leżne

Ludn ość mieszana (Latynosi, Indianie, b. liczni Metysi), dominuje język hi szpań s ki i portugalski, jednolita kultura regionu

EPOKA NOWOŻYTNA DO 1914 Region

Kraje koloni.

zUjące

Ameryka Pn.

Kraje arabskie

Wybrzeża

Afryki

Afryka Pd.

Wnę-

trze Afryki

Indie

a

Sytuacja przed przybyciem Europejczyków

69 Charakter dominacji europej skiej

W XVI w. sporadyczne wyprawy, od XVII w. stały napływ kołonistów (pocz. gł. na wybrzeża atlantyckie) i spychanie ludności autochtonicznej na zachód, w 2 poł. XIX w. opanowanie całego kontynentu

Dominuje ludność poch. europejskiego i język angielski

Państwa lokalPortugalia, nych władców, Francja, stagnacja go sAnglia, podarcza WIochy

XVI- XVIII w. rosnąca przewaga go spodarcza i militarna Europy. w XIX w. dominacja polityczna, próby kolonizacji (Algieria), w I poł. XX w. ruchy nacjonalistyczne i uwalnianie s ię spod kurateli europejskiej

Przejęcie przez kraje arabskie wielu wzorców europej skich w kulturze, polityce , technice

Słabe paJ\stwa Portugalia, plemienne, nast. wpływy kupAnglia, ców arabskich Francja

Od 2 poł. XVI w. do XVIII w. kontakty gł. kupieckie (m.in. handel niewolnikami), w XIX w. osadnictwo, podział terytorium między pań s twa kolonialne, ok . 1960 niepodległość kolonii

Sztuczne granice polityczne, angielski lub francuski językami

Holandia, Anglia

Anglia, Francja, Belgia, Niemcy

XVII- XVIII w. osadnictwo rolników z Duża liczba biaHolandii (Burowie), w XIX w. napływ łej ludności trwaplemion murzyńskich , uzyskanie le związanej z dominacji polit. przez Anglię (wojny tymi ziemiami: burskie), w XX w. niepodległość (RPA) konflikty rasowe

Prymitywne plemiona lub

Do pocz. XIX w. kompletnie nieznane Europejczykom, do końca XIX w. opanowane i podzielone między państwa kolonia lne. Ok. 1960 niepodległo ść większości kolonii

państewka murzyńskie

Pozory jedności Portugalia, (imperium Francja, Wielkich MogoHolandia, łów) , ogromne zróżnicowanie Anglia

Australia

różne

różne

i ludne, scentralizowane, lecz pakraje sywne Cesarstwo

Pocz. XVI -poł. XVIII w. faktorie kupieckie na wybrzeżu. Poł. XVIII-poł. XIX w. - podbój brytyjski. nast. panowanie brytyjskie do poł. XX w. Po II wojnie światowej niepodległość

a _ wytłuszczono

Sztuczne granice polityczne, angieIski lub francuski jęz. urzędowymi

Zjednoczenie prakt. całego subkontynentu, angie lski językiem urzędowym

XVI-XVIII w. mało intensywne (ograniczane przez cesarzy) kontakty handlowe. W XIX w. eksploatowane gospodarczo przy ogromnej przewadze militarnej Europy. w XX w. usamodzielnienie się XVI-poł.

Wpływy

ideologii europejskich. modernizacja

Monarchia, stosunki feudalne

XIX w. kraj praktycznie przed Europejczykami , pod naciskiem zbrojnym otwarcie ponów, w 2 poł. XIX w. szybka modernizacja, kontynuowana w XX w.

Kraj b. słabo zaludniony

XVII-XVIII w. brak zainteresowania Zdecydowanie Europy, następnie duży naplyw białych przeważa l udność osadników biała i jęz. angielski

kraje

Anglia

urzędowymi

Kraj b. słabo zaludniony

Rozległe

Japonia

skutki

Słabo zorganiHiszpania, zowane plemioAnglia, na indimlskie Francja, Rosja, Holandia

wewnętrzne

Chiny

Trwałe

zamknięty

nazwy krajów, których wpływ okazał się najważniejszy

Wykorzystanie wzorów europejskich do os iągnięcia wysokiego poziomu rozwoju

EPOKA NOWOŻYTNA DO 1914

70

REFORMACJA I KONTRREFORMACJA

Niemcy

1517 151 9-21 1520-22 1521 1524-25 1529- 30 1534-35 1546-55 1555

Luter zawiesza 95 tez na drzw iac h kaplicy w Wittenberdze (3 1 X) Ro zw ij aj ący s ię ruch zwolenników i przec iwników reformacji N aj ważni ej sze pi sma reformatorskie i przekład Biblii na niemiecki Cesarz Karol V po tępia Lutra edyktem wormackim (26 V) Powstanie chłopskie pod wodzą Tomasza Mlint zera. ideologa anabaptyzmu Sprawa refonny tematem obrad sejmów Rzeszy w Spirze i Augsburgu; przedstawienie przez luteranów ,.augsburskiego wyznania wiary" Komuna anabaptystów w Mlinster - próba stworzenia Królestwa Bol..ego na Ziemi Wojny reli gijne ligi protestanckiej z kato likami Uchwalenie pokoju reli gijnego w Augsburgu i przyjęcie zasady, że panujący decyduje o reli g ii poddanych ( ..cuius regio eius re li gio" , 25 IX). akceptacja niejedn orodn ośc i wyznani owej Rzeszy pań s t wo

Prusy

1525

Pierwsze

Kraje skandynawski e

1527 1530 1537

Luterani zm Luteranizm Luteranizm

oglasza luteranizm

re li g ią pa nującą

ogłoszon y re li g i ą panującą ogłoszon y re li g ią panującą

og łoszon y reli g ią panującą

(24 II )

w Szwecji w Danii w Norwegii

1523 Rada miejska Zurychu przyjmuje program refonnatorski Ulricha Zwinglego 1536-5 1 Najw aż ni ej sze pisma Jana Kal wina Szwaj1549 Ugoda t ygury ń s kaj ed n ocząca zwolenników Zwinglego i Kalwina caria pol. XVI w. Genewa gl. ośrodkiem kal wini zmu ; surowe przepisy d o t yczące czystośc i religii ( ka lwińs kiej) i m o raln ości Niderlandy

151 8 po 1535 1579

Początki

luteranizmu rozwój kalwini zmu Ogłoszenie przez sygnatariuszy Rady Utrechckiej Ho landii i Zelandii (panowanie kalwinizmu) Gwałtown y

wo ln ośc i

religii z wyj.

pol. XVI w. Wplywy doktryny lutera ń s ki ej i kalwi liskiej ( 1/4 ludn ośc i ) 1562-98 Wojny reli gijne: masakra hugenotów w Paryżu podczas nocy św. B a rtłomieja (24 VIII 1572). przywódca hugenotów Henryk IV Burbon kró lem Francja Francji ( 1589). przej śc ie króla na kato licyzm (1594) Edykt nantejski gwa rantujący wo ln ośc i religijne przy dominacji katolicyzmu 1598

Ang lia

1533 1534 1549 1552 1553-58 1563

Spór z papi eże m o m oż liwość rozwodu króla Henryka VIII Parlament og łasza króla zwierzchnikiem K ośc i o ła w Anglii Cranmer opracowuje ,. K s ięgę modlitw" w ję zyk u angielskim ,Akt ujednolicenia" Johna Knoxa wzorowany na doktrynie Kalwina Próba odgórnego przyw rócenia kato licyzmu pod panowaniem Marii Tudor ..39 arty kułów" - przyj ęte przez biskupów wyznanie kośc i o ła ang l ikańskiego

1522-5 1 1573 1658 1717

Kró lewskie zakazy rozpowszechniania reformacji i jej znaczna pop ul arność Zgoda sandomierska - porozumienie kalwinistów. luteran i braci czeskich Konfederacj a warszawska gwa rantująca wo ln ość wyznaniową Wygnanie arian (braci polskich) os karżan yc h o sprzyj anie Szwedom Ograniczenie praw dysydentów (innowierców)

1540

Zatwierdzenie przez

ł570

Polska

papieża reguły

zakonu jezuitów, w przysz ło śc i kontrreformacji Reorgani zacja inkwizycji Obrady soboru w Trydencie; umocni enie doktryny K ośc i o ła katolickiego O g ł osze nie indeksu d z i e ł zakazanych g ł ów nego n a rzę dzi a

Papiestwo

1542 1545-63 1559

EPOKA NOWOŻYTNA DO 1914

71

GłÓWNE KIERUNKI REFORMACJI Ugrupowanie

Twórca

Początki

Charakterystyka doktryny

KIERUNKI

Luteranie

Marcin Luter (Martin Luther)

Tomasz Anabap- Mtinzer tyści (Thomas Mtintzer)

POWSTAŁE

Hierarchia kościelna

Dalsze losy

W XVI w.

Najważniejsza

do zbawienia jest wiara w Boga, a nie 1517 uczynki . Ograniczenie form Niemcy kultu, prymat pmlstwa naJ Kośc iolem

Zniesienie celihatu księży. pozostawienie hierarchii hiskupiej

Obecnie Kościól ewangelicko-augsburski (..Iuterański") - gl. Niemcy, Skandynawia

Najważniejsze jest

Dali początek innym odlamom. m.in . mennonitom

Pismo Św. jedynym źródlem Duchowni wywiary. Czytanie Biblii i kaza- bierani spośród nia jedynymi formami kultu pelnoprawnych czlonków Pismo Św. jedynym źródKościoła. brak łem wiary. Predestynacja hierarchii bis ku(przeznaczenie z góry do piej, duża rola zbawienia lub potępienia). ciał kolegialBezwzględne posłuszellstwo nych (synod, władzy państwowo-kościelkonsystorz) nej

Obecnie ko ściól ewangelickoreformowany (..kalwiński") gl. Niemcy, Szwajcaria

Obecnie

narchnie- Likwidacja nie zeslane przez Ducha. Czy- hierachii ok. 1520 tanie Pisma i śpiewanie psal- duchownej Niemcy mów - jedyne formy kultu, nieuznawanie chrztu dzieci

Zwinglianie

Ulrich Zwingli

1522 Szwajcaria

Kalwini

Jan Kalwin (Jean Calvin)

1536 Szwajcaria

Anglikanie

Henryk VIII

1534 Anglia

Doktryna zawierająca pierwiastki katolickie (uznanie roli Tradycji) i kalwińskie

Arianie (bracia polscy)

m.in. Faustyn Socyn

1565 Polska

Niezależne Kwestionowanie boskości zbory, brak Chrystusa i pojęcia Trójcy (antytrynitaryzm), zbawie- duchowieństwa nie osiąga się wlasną pracą , radykalizm społeczny

U strój episkopalny, głową Kośc ioła król

Kościół

anglikański

1658 wypędzeni z Rzeczypospolitej, obecnie niewielkie grupy (unitarianie)

WAŻNIEJSZE KIERUNKI PROTESTANTYZMU POWSTAŁE W XVII-XVIII w.

Pury tanie Kongregacjoni ści

Baptyści

Kwakrzy

Metodyści

Ewolucja poglądów

w Kościele

Anglikańskim

pocz. Tzw. prezbiterianie. DokJak w XVII w. tryna kalwińska zaszczepio- kalwinizmie Anglia na na gruncie anglikanizmu pocz. Tzw. independenci. XVII w. Doktryna w zasadniczych Anglia cechach kalwińska

Brak stanu

Obecnie kilka mln (gl. USA)

Obecnie kilka mln (gl. Wlk. zbory Bryt., USA)

kaplańs kiego,

niezależne

pocz. Pod wpływem anabaptyzBrak odrębnego Najliczniejsze JanSmyth. stanu duchowne- wyznanie protesThomas XVII w. mu (chrzest dorosłych) , Helwys Anglia Biblia jedynym autorytetem go tanckie w USA George Fox

1652 Anglia

Źródłem wiary wewnętrzne Brak odrębnego objawienie. Prakt. brak kul- stanu tu, zakaz rozrywek. pacyfizm duchownego

Obecnie gl. USA, ZIIani z akcji humanitarnych

John Wesley

1738 Anglia

Rygoryzm moralny, metodyczna pobożność , aktywność misyjna i społeczna

Obecnie gl. w USA

Ustrój (najczęściej)

episkopalny

EPOKA N OWOŻYTN A DO 19 14

72

GŁÓWNE OŚRODKI MIEJSKIE NOWOŻYTNEJ EUROPY Miasto

Początki

Antwerpia

wzmianki 726. prawa miejskie 126 1

Amsterdam

wzmianki 1204. prawa miejskie 1300

Londyn

Ok. I w. n.e. znane jako Lo ndinium

Paryż

Ok.I w. n.e. znane jako Lutetia Parisiorum

Berlin

VII I w. osady. prawa miejskie 1240

Moskwa

Zalo żona

11 47

Okres rozkwitu

Uwagi

XV l w.

Rozwój od XIV w. Po upadku znaczenia Brugii i G andawy (-) str. 6 I) skupila prawie caly handel Portugalii z Europą Srodk.; w I pol. XVI w. pod s pecj a lną opie ką cesarza Karola. Ogromnie ucierpiala w czasie niderlandzkiej wojny o niepodle glość (s p l ądro w a n a 1585 przez Hiszpanów, znac zn ie s ię wy ludnila); upadek Antwerpii wykorzystal Amsterdam

Rozwój hand lu od XIV w" po upadku Antwerpii i za loże niu holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej staje s ię cen1578trum handlowym (tranzyt z Po rtugalii i Hiszpanii) i banko2 pol. XVIII w. wym Euro py. Upadek w czasie wojen z Angli'l w XVIII w., ponow ny rozwój w XIX w. XVIIXX w.

Już

w średn i ow i ec zu waż n y ośrode k miejski (-) str. 6 1). Po 1666 rozbudowuje s ię w zawrotnym tempie . Ośrodek handlu morskiego Imperium Brytyj skiego. XVIII- XIX w. n aj w ażni ej szy ośrode k św iat owej gospodarki i fin ansów

X IIIXXw.

W śre dni o wieczu jedno z najw. miast Eu ropy (-) str. 6 1), po upadku w XV w. ponow ny rozwój w XVI: ośrodek kultury renesansowej . Ludwik XIV przenos i rezyde n cj ę królewską do Wersalu. Pa ryż pozostaje jednak centrum towarzysko-kulturalnym. w XVII I i XIX w. będąc ośrodki em nowych prądów ideologiczn ych i artystycznych

XIXXX w.

Do XII w. osady i grody s low iań s ki ego plemienia Stodoran, m.in . Berlin, Spędów (Spandau), Kopanica (Kopeniek). W XII w. zajęc ie przez Niemców. powstanie handlowego miasta. Od 1486 rezydencja Hohenzollernów. w XVII w. szybki rozwój (m.in. naplyw francuskich hugenotów), od 170 I stolica Królestwa Prus, od XV III w. glówny ośrode k przemyslowy Prus, od 187 1 stolica Niemiec

XVII , XXw.

Od 1276 stolica ks ięstw a , od l pol. XIV w. stolica Wielkiego K s ięs t wa Moskiewskiego. ośrode k malarstwa cerkiewnego od XIV w. i kultury. Drewniana zabudowa wielokrotn ie niszczona (m.in. Tatarzy 1571. Polacy 16 10. Napoleon 181 2). Od XV III w. silny rozwój manufaktur, a nast. przemysiu . 1755 pierwszy w Rosji uni wersytet.

pożarze

Za lożo n y

Petersburg

1703

XV III W.pocz. XXw.

Wiede ń

lIII w. n.e. znany jako Vindobona

XV w.pocz. XX w.

przez Piotra I na bagnistych nie u żytkach nad New'j. Miasto centralnie zaplanowane (przej ści owo po 1714 monopol na budowle mu rowane w Rosj i - stą d naplyw architektów i budown iczych z calego kraju). Od XVIII w. ośrode k nauki i kultury, w XIX w. silny rozwój przemysiu. 17 14-1918 stolica Rosji. 19 14- 1924 pod na z wą Piotrogród. 1924- 1990 Leningrad

1156 stolica Austrii . Od średniow i ecza centrum handlu dunajskiego. Siedziba cesarzy niemieckich (Habsburgów) od 2 pol. XV UI w., szybki rozwój miasta. W XV III- XIX w. jeden z glównych ośrodków sztuki. kultury i życ ia towarzyskiego Europy

EPOKA NOWOŻYTNA DO 1914

73

OŚWIECENIE Zagadn.

Przed

Oświeceniem

Rosnąca

Państwo

i monarchi a

pozycja monarchy aż do skrajnych przypadków króla jako "wlaściciela" państwa (absolutyzm Ludwika XIV). Autorytet monarchy oparty na religii i tradycji (pomazaniec Boży, opiekun religii, król-wojownik)

Rola biu- Niezbyt wielka, ale rokracji

rosnąca

Oświecenie

Monarchia jako emanacja państwa , wladza panującego często nieograniczona, lecz jej celem jest modernizacja państwa i spoleczeństwa ("absolutyzm oświecony")

W wielu wypadkach skrajnie silna, znaczna kontrola policyjna

wyn ikająca

pozycja w państwie z przywileju urodzenia (wyjątek: Holandia)

Pozycja w dalszym ciągu dominująca, lecz ma wynikać z oświecenia wybranych; utrata znaczenia związana z nową rolą mieszczaństwa i biurokracji

Mieszczanie

Szybko rosnąca pozycja gospodarcza, przeważnie bez odzwierciedlenia w pozycji politycznej

Jeszcze szybszy wzrost pozycji gospodarczej , rozwój świadomości spolecznej i politycznej, próby sięgnięcia po udzial we wladzy ukoronowane rewolucją francuską

Chlopi

Zależność feudalna, na wschodzie Europy skrajne przypadki zależności osobistej

Rodzi się świadomość konieczności modernizacji wsi i ulżenia doli chlopstwa (wolność osobista, opieka państwa); pierwsze refonny (Austria)

Związane

z pojęciem klasy politycznej - przeważnie szlachty

Rodzą się poglądy rozszerzające pojęcie narodu na wszystkie klasy spoleczne (rewolucja francuska, Konstytucja 3 Maja)

Kolonie

Gospodarka oparta na niewolnictwie czarnych i przymusowej pracy Indian, liczne przypadki eksterminacji Indian

Rosnące potępienie niewolnictwa (aż po jego zakaz w Anglii). jednocześnie powstające przekonanie o kolonizacji jako obowiązku cywilizacyjnym bialej rasy ("brzemię bialego czlowieka")

Szkolnictwo

elitarne, często pod- Rodzą się koncepcje objęcia nauczaniem szerszych warstw spolecznych, rosnący wplyw państwa na czynnikom kościelnym (w krajach katolickich - szkolnictwo. zwl. po kasacie Jezuitów (1773) - w Polsce KEN. Językiem wykladowym z reguly Jezuici). Nastawienie na naukę język ojczysty, lacina traktowana jako język obcy. jęz . klasycznych i retoryki. Nauczanie przedmiotów technicznych Łacina językiem wykladowym

Decydująca

Szlachta

Naród

Przeważnie

porządkowane

Przekonanie o przemożnym wply- Po raz pierwszy uwierzono w stal y postęp ludzkości - od barbarzyństwa do cywilizacji. Karierę robi wie Boga na historię , wyobraStosunek żoną jako proces powtarzalny lub pojęcie "postępu". Popularyzacja poglądu, że świat do świata ulega udoskonaleniu dzięki postępowi techniczneupadek od okresu "zlotego" do zdegenerowanej współczesności mu, moralnemu i edukacji

Religia

Dominacja teologii, duża rola metafizyki - reformacja i kontrreformacja

Stopniowe zeświecczenie spoleczeństwa, częsta krytyka instytucji kościelnych. a nawet religii . Popularny deizm - Bóg traktowany jako bezos0bowa przyczyna powstania świata. Bardzo rzadki ateizm - calkowite odrzucenie religii

Chrześcijańska .

Dwukierunkowy rozwój etyki świeckiej: obyczajowy libertynizm, pochwala luksusu i komfortu jako dźwigni cywi lizacji postępu albo też kult cnoty obywatelskiej (oparty na stoicyzmie), piętnujący szkodliwość zbytku i próżniactwa

stosunek GO i swoi~ ; , ; ;l 'I·F U· oparty na nauce Kościola

bliźni.ch

Etyka

(kościolów)

EPOKA NOWOŻYTNA DOl914

74

REWOLUCJA FRANCUSKA I EPOKA NAPOLEOŃSKA Etap

Charakterystyka

Kryzys gospodarczy, nieuroPrere- d zaje i drożywolucj a zna żyw n ośc i , do 1789 ogromny dlug państwowy po wojni

Z

N-

O -< --j

~

O

Z

>

A

O

Rawenna

Pawia

Mohacz

Lepanto

1512 IIIV

1525 24 II

1526 29 VIII

1571 7X

Turcja - 70 tys. - Sulejman II Węg ry - 28 tys. - Ludwik II JagielIor1czyk

Biala Góra

Llitzen

Wi ede ń

Narwa

Połt awa

Plassey

1620 8 XI

1632 16XI

1683 12 IX

1700 30 XI

1709 8 VII

1757 23 VII

Pocz'ltkowo zmienne losy bit wy. jednak Szwedzi (pomimo ś mi e rc i króla) zmuszaj,! WalIensteina do porzucenia artylerii i wycofani a s i ~ Zała m a nie

obrony turec kiej po szarży jazdy polsko-niemieckiej . Pocz'ltek odwrotu Turcji z Europy Rozbicie Rosjan przez Szwedów i zmuszenie ich do ucieczki podczas obl~żcni a Narwy. Piotr Wi elki zmu szony do reorga ni zacji armii Pocz'ltkowo udane natarcie szwedzkie na obóz rosyjski . Rosjanie wykorzys tuj ą jednak zamieszanie wśród a takuj ących i sW'l przewagę w an ylerii, Szwedzi rzucają si ę do ucieczki. Zlamanie potęgi Szwecji

Szwedzi - 19 tys. - Gustaw II Adolf Armia cesarska - 12 tys. - von WalIenstein

Sprzy mierzeni - 70 tys . - Jan III Sobieski Turcj a - 115 tys . - Kara Mustafa

Rosja - 34 tys. - de Croy Szwecja - 10,5 tys . - Karol XII

Rosja - 47 tys. - Pi otr Wielki Szwecj a - 26 tys. - Karol XII

Obrona czeskich powstar1ców na s łabo ufonyfi kowanym wzgórzu. WyCzechy - 21 tys. - Chryslian Anhalcki Niemcy - 28 tys. - hr Tilly. Maksymiliml Bawarski bicie szlachty czeskiej . Pocz'ltck przyspieszonej germani zacji Czech

Angielski Anglicy - 800 (+2200 Hindusów) - Roben Clyve Odparcie przez Anglików ataku arrnii nababa Bengalu , po konlrataku Bengalczycy uciekaj'l w popłoc hu . Bengal w rękac h Anglików podbój Indii Be ngakzycy - 68 tys . - Sira udż ud Daud

pó łnoc na

III woj na

Turecka

Trzydziestoletnia

Malo ruchli wa Wielka Armada. os ła bi on a atakami Anglików. decyduj e s i ę na odwrót. Bu rza sieje spust:Jszenie. do Hi szpanii wraca p oł o w a o krę tó w. Koniec bezwzg lę dn ej hegemonii Hiszpanii na mor-1.lI

Turcy lekceważą przeciwnika. Liga wykorzys tuje przew agę w hroni palnej utrudniaj ąc dokonywa nie a bo rda żu . Złama ni e po t ~gi morskiej Turcji. Ostatnia w i e łk a bitwa okrę t ów w i os ł owyc h

Masakra jazdy węg i e rski ej przez turecką anyleri,. Ś mi erć Ludwika II . Koniec ni epodległ ośc i Węg i e r

Nieudany atak na obóz Francuzów ob legaj ącyc h Pa w i ę, kontratak francuski nie otrzymuje wsparcia an y łe ryj s ki ego i zostaje rozbity ogniem arkebuze rii , Francisze k II w ni e w o łi cesarskiej

Przebieg, znacze nie, uwagi

Francj a - 20 tys. - Franciszek II Cesarstwo - ł 8 tys. - C. de Lannoy i F. d' Avalos

OKRES 1500-1789

- dowódca

Pobicie hi szpa ń s k o-papies ki ej odsicczy id,jcej na pomoc obl~żon ej Rawennie. Pierwsza bit wa, w której d ecydującą ro lę odegra ła artyleria

li cze bn ość

Francja - 23 tys. - Gaston de Foix Hiszpania - 16 tys . - Ramon de Cardon

Strona -

Turcja - ok. 250 okr. (70 ty s . żo łn. ) - Ali Pasza Cypryj ska Hiszpania, Wenecja, Papiestwo - ok. 200 o kr~ tó w (ok. 25 tys. żo łn. ) - Juan d' Austria

- węgi e rs ka

Turecko-

w ł os ki e

Wojny

Wojna

Angli a - 172 okrę t y - Ch. Howard, F. Drake 1588 AngielskoLa 27 VIIHi szpania - 124 o krę ty (ok. 27 tys. żołn. ) Manche -hiszparIska ks. de Medina Sidonia 12 VIII

Miejsce

Data

WAŻNIEJSZE BITWY XVI-XIX w.

.j:>

..o

O

O

»

Z

-l

-