Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. 5: S-Ż [5] 8387602809, 8387602884 [PDF]

Zitiervorschau

Jan Ciechanowicz

Rody rycerskie Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego Tom V S -Ž

Rzeszów 2001

Opiniowaí prof, dr Bronislaw Jaskiewiez

Opracowanie redakcyjne Î korekta Bogdan Strycharz

Projekt okladki Ryszard Trzeciak

!Na okladce herb Trupia Giova

© C opyright by J a n Ciechanowicz Rzeszów 2001

Wydanie I

ISBN 83-87602-80-9/t. I-V 83-87602-88-4/t. V

Druk i oprawa F0S2E 35-209 Rzeszöw, ul. Oftar Katynia 15 e-mail; [email protected] www.Fosze.com.pl

SA B ILLO (Sabilas) herbu Rudnica. Znani byli na Wilenszczyznie od początku XVI wieku. SABLINSKI (Sablinskas) herbu Doliwa. Dziedztczne posiadlošci mieli w powiatach dzisnenskim i oszmiahskim (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 7,707 i in.). SA BU LEW IC Z (Sabulevičius) herbu Labądž. Zamieszkiwaii w powiecie trockim (CPAHL, f. 391, z. 6, nr 707). SA C EW IC Z (Sacevičius) herbu Pomian. Rodowe posiadlošci Sacewiczow znajdowaly šią na Wilenszczyznie, gdzie byli znani od początku XVI wieku (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1947, 1690). SACHNO (Saknas) herbu Nalęcz i Radwan. Zamieszkiwaii na Wilenszczyznie. SACKEN (Sakenas) herbu Sacken. Ich dobra rodowe znajdowaly šią w po­ wiecie szawelskim (CPAHL, f, 708, z. 2, nr 2169). SA C K O W IC Z (Sackovičliis) herbu Korab. Boleslaw Starzynski umiešcil ich wsrod rodow tzw. maloruskich (Biblioteka Jagiellonska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7015-111, t. X, s. 86). SA CZ (Sačius) herbu Pomian. Osiedleni byli na Wilehszczyznie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690). SA CZK O (Sačkus) herbu W rįby. Pochodzili z ziemi drohiczyhskiej. Od XVIII wieku znani byli takže na Wilenszczyznie i Grodziehszczyžnie. SA DK OW SKJ (Sadkauskas) herbu Rola (osiedleni na Wilenszczyznie) i Trąby. Spis szlachty Krolestwa Polskiego (Warszawa 1851, s. 214) mformuje tylko o Sadkowskich herbu Rola. W Herbarzu orszanskim z konca XVIII wieku czytamy natomiast: „Roku 1773, miesiąca Oktobra 16 dnia jašnie wielmozni panowie Maciey, Jan, Mateusz, Jerzy y Adam z synami dwoma Symonem y Michalem oraz Leon Sadkowscy, [herbem] ponižey odrysowanym pieczątujący šią, wywöd swöy w ziemstwie orszanskim uczynili (herb Trąby: trąby trzy czame mysliwe, oprawne w cztery strefy, každa z nich zlotą, W polu bialym, každa z nawiązaniem zlotym; wszystkie trzy kohcami cienszemi jakby w jedno centrum wchodzily; na hetmie pięč strusich pi6r). Dowodzili szlachectwa swego: 1673, Nowembra 6 dnia. Processem na JPP Leszewiczow przez JP UHanę W alentową Sadkowską, matkę Jana, syna, zaniesionym. 1663, Decembra 3 dnia. Intromisyą do majętnošci Jelina, Zabielina,

5

Czerlankowa y Paszyna przez Walentego Sadkowskiego czynioną, Processem tegož roku, Decembra 7 dnia, o zaginienie papierow czasu ruiny moskiewskiey” . Drzewo genealogiczne tej galęzi rodu Sadkowskich jako protoplast^ wskazywalo Walentego, ktory mial synow; Wasila, Bazylego i Jana, wnukow: Domi­ nika, Samuela, Jerzego i Jana oraz prawnukow i praprawnukow wyszczegolnionych w Herbarzu orszanskim, Archeograficzeskij sbomik dokumentow (t, I, s. 176) informowai zas o innym jeszcze Walentym Sadkowskim, woznym powiatu orszanskiego okoio 1590 roku. Byl to w tamtym czasie rod katolicki, czemu dawal wyraz nieraz - rzec mozna - w kontrowersyjny sposob. W 1621 roku mieszkahcy Kijowa skaržyli się tip. hetmanowi wojsk zaporoskich na dowodcę polskiego Sadkowskiego, že „cerkiew sofijską obydral, olowo obobral i prodal, a treškami nakryl umyšlnie, aby się obalili, jak i insze mury podwalilisia, majętnošci cerkownycli uzywajet, a cerkwie gnijuczy pustujut” . Wywdd famtlii urodzonych Sadkowskich herbu Rola z 26 maja 1800 roku stwierdzal, že: „Kazimierz Sadkowski, szlachcic polski, pradziad wywodzących się (...), zostawil synow trzech: Michala, Franciszka y Jana Kazimierzowiczow Sadkowskich. Z liczby tych braci Jan Kazimierzowicz Sadkowski nabyl dziedztczną majątnošč Niewiszę Dowgirdowską [vėl Pieczarkę - przyp. J. C.] zowiącą się za prawem wieczystym przedažnym od Augusta Dowgira wydanym” (1745). Mial on synow Michala i Jana. W 1800 roku heroldia wilenska uznala za „rodowitą i starožytną szlachtę polską" Jerzego, Jozefą i Antoniego Sadkowskich, mieszkadcow powiatu lidzkiego. Ta galąž rodu spokrewniona byla m. in. z Korėj wami, Ciechanowiczami, Dowgirdami, Jundzillami (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 948, s. 934-935; f. 391, z. 5, nr 576). Inwentarz z 1671 roku wspominal o „domku Tomasza Sadkowskiego” w Wilnie. Mikolaj Sadkowski, wojski brzeski, w 1674 roku podpisat akt elekcji krola Jana 111 Sobieskiego w imieniu szlachty tegož wojew6dztwa (VL, t. V, s, 161), Hrehory Kazimierz Sadkowski okoio 1745 roku byl chorąžym pamawskim (AWAK, t. XXXVIII, s. 4). 4 paždziemika 1765 roku do pospolitego ruszenia obywateli powiatu grodzienskiego między innymi stanąl „jegomošč pan Stantslaw Sadkowski na koniu gniadym, z szabląy pistoletami” (AWAK, t. VII, s. 398). Drzewo genealogiczne rodu Sadkowskich, przedstawione w Wilnie w 1828 ro­ ku, jako protoplast^ wskazywato Adama Sadkowskiego, „possesora dobr” w woje wodztwie potockim (ok. 1720). Mial on syna Jana; wnukow: Wincentego, Toma­ sza, Michala, HipoJita oraz prawnukow: Aleksandra, Benedykta , Felicjana, Kajetana, Ignacego, Alojzego, Antoniego (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1775a, s. 77). SADOWSKI (Sadauskas) herbu Nalęcz, Lubicz, Drogomir, Bialynia, Doliwa. Od dawna posiadali dobra Sady w powiecie drohiczynski. Heroldia grodzienska potwierdzila ich szlachecką rodowitosc w roku 1819 i 1835. Odnotowani zostali wtedy w dokumentach: Lukasz, Antoni, Tomasz, Karol, Aleksander, Roch, Ludwik Sadowscy (CPAH Bialorusi w Grodnie, f. 332, z. 4, nr 1, s. 186). Kasper Niesiecki (Herbarz polski, t. VIII, s. 227-228) wspominal o Sadowskich herbu Nalęcz - w Wielkopolsce, herbu Drogomir - w wojewodztwie krakowskim oraz herbu Lubicz - na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej: na Wolyniu, Podlasiu i Wilenszczyznie. Polska encyklopedia szlachecka (t. X,

6

s. 361) zawiera dane o Sadowskich herbu Drogomir, Janina, Lubicz, osiedlonych na ziemiach Polski srodkowej i wschodniej, W liįcie Daniela Szczyta Zabielskiego z 30 stycznia 1620 roku potwierdzająeyra darowiznę swych ziem „potockiey Boryso-Hlebskiej archimandrif” wymieniani są m.in. wozny wojewodztwa polockiego Iwan Skirmont (list pisany jest cyrylicą, stąd imiona w wersji bialoruskicj) i „pieti szlachiiczow u Wielikom Kniazstwie Litowskom osiefych, mianowicie: pana Iwana Sadowskogo, pana Krysztofa Konwickogo, pana Zacharyasza Woyszwiia, pana Fiodorą Boreyka i pana Lawryna Dworeckogo" Ųstoriko-juridiczeskįįe maUeriafy izwleczioimyje iz akiowych knig gubernii witebskoj i mogitewskoj, t. XXII, s. 285). Tomasz Šwięcki (Historyczne pamiątid znamienitych rodzin i osob dawnej Polski, t. II, s. 48-49) podawal: „Sadowski Marcin herbu Nalęcz, podkomorzy gostynski, posel na sejm 1643 roku, wyznaczony do lustracyi döbr krölewskich na Ukrainie, pözniej kasztelan gostynski,- kosciöl i klasztor zakonnicom sw. Klary w Lowiczu wielkim nakiadem wymurowal 1650 roku. Sadowski herbu Lubicz z brzeskiego wojewddztwa, mąž rycerski, 1579 roku po odebraniu Po­ locką gamizon na granicę odprowadzal”. Spis szlachty krolestwa Pohkiego (s, 215) informowal o Sadowskich herbu Lubtcz i Nalęcz, Zaš A. A. Kosirtski pisal w Przewodniku heraldycznym (Kra­ kow 1877, s. 88) o szlachcicach noszących to nazwisko pieczętujących się her­ bem Lubicz, zamieszkalych na Podlasiu i na Litwie. Warto dodad, že rodzina ta w latach 1699-1718 wydala trzech kasztelanow. W Herbarzu orszanskim czytamy o nich: „Roku 1773, miesiąca Nowembra 10 dnia, jašnie wielmozni panowie z dwoma synarni: Jozefem y Kazimierzem, y Marcinem Sadowscy, herbem ponižey odrysowanym pieczętujący się, wywod swöy w ziemstwie orszanskim uczynili (herb Nalęcz). Ma byč biaia binda w koto zawinioną y zawiązana w polu czerwonym; na hetrnie patina między jeleniami rogamį, tak že się jednego jedną ręką, a drugiego drugą trayma; giowa u niey zawtązana, že nad wiązaniem kottce z obu stron widac. Dowodzili szlachectwa swego; 1681 - Dekretem trybunalskim JP Marcina Sadowskiego z JPP Szybiekami zaszlego. 1709 - Skryptem testymonialnym metryki JP Antoniego Sadowskiego przez xiędza Jana Kiwinskiego, plebana starosielskiego, wydanym, 1773 - Prawem zastawnym na pol wfoki gruntu od JP Wilczynskiego JP Benedyktowi Sadowskiemu danym1’. Z Herbaria orszanskiego wynika ponadto, že w 1773 roku Kazimiera, Wincenty oraz dwaj Jozefowie Sadowscy zostali potwierdzeni jako rodowita szlachta przez tamtejszy urząd ziemski. Przechowywany w zbiorach dawnej heroldii wilenskiej Wywod fatnilii urodzonych Sadowskich herbu Lubicz, zatwierdzony 28 listopada 1803 roku, stwierdzal, iž: „Kazimiera Sadowski, pradziad žyjących, zaszczycal się rodowitoscią szlachecką, byl possesorem majętnosci Czyzowszczyzna, inaczej Lachowicze zwanej, w powiecie orszanskim siium mającej, y splodzil synow dwoch: Antoniego y Jozefą, ktūrzy po ojcu swym Kazimierzu possydowaii majętnosč Czyžowszczyznę sukcessive na nich spadią (...). Jözef mial czterech synow: Michala, xiędza Piotrą, Tadeusza y Ignacego, ktorzy nie zostawiwszy potomstwa, žyd przestali (.,,). Antoni Kazimierzewicz, brat Jozefą, zostawtl po sobie

7

syna Jerzego (...). Jerzy Antoniewicz z Zony z domu Antonelli Lisowskiey zostawil synöw dw6ch, dziš žyjących, Justyna y Jozefą, mającego synöw Bernarda y Jana”. W 1803 roku heroidia uznala Justyna, Jozefą, Bernarda, Jana Sadowskich za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pienvszej częsci ksiąg szlachfy gubemi litewsko-wilenskiej. Znane byly inne liczne odnogi tego rodu, pieczętujące się herbem Lubicz. W powiecie oszmiansktm byJi mocno rozgalęzieni juž w wieku XVII, gdzie od dawna petnili rozmaite urzędy oraz posiadali mnogie mąjątki, fohvarki i zašcianki, m.in. wymienione powyzej Czyžoįvszczyznę, Lachowicze, jak tež Wielkie Bory, Myszkowszczyzną, Starosiele. Mieli rovvniež posiadiošci w sąsiednich powiatach: wilenskim, trockini, zawilejskim, grodziehskim, wilejskim. Byli spokrewnieni poprzez matzenstwa m.in. z Bieganskimi, Harasimowiczami, Mizutowiczami, Granowskimi. Spošrod nich wywodzii stę Stanislaw z Sadöw Sadowski, stolnik powiatu oszmiahskiego, razem z zoną M aruszą Krzyžanowską odnotowaiiy w ksiągach Glöwnego Trybunaiu Litewskiego w Wilnie 2 lipca 1607 roku. S A JE W IC Z (Sajevičius) herbu Pomian. Zamieszkiwali na Wileriszczyznie. SAK-P1ETKIEW 1CZ (S akas-Petkevi čiu s) herbu Trąby. Miejscem ich osiedlenia byl powiat szawelski. SA K IE W IC Z (Sakevicius) herbu Korwin. Przez wieki znani byli na ziemi oszmiahskiej. SA KO W ICZ (Sakovičius), Pradawna rodzina szlachecka. Kasper Niesiecki

(Herbam polski, t, VIII, s. 229) znal Sakowiczöw herbu Pomian, wywodzących šią od kniazia Saki, žyjącego na przelomie XIV i XV wieku, zamieszkafych na wschodnich ziemiach bialoruskich, oraz herbu Korwin, osiedlonych w powiecie oszmianskim. Andruszko Sakowicz, szlachcic wilehski, wspomniany jest w przywileju wielkiego księcia Litwy Zygmunta z 15 lutego 1436 roku (Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wilenskiej, 1.1, s. 165). Jednemu z reprezentantöw tej rodziny zadedykowal odą zatytulowaną Do księdza Fäbiana Sakowicza, proboszcza Czemawczyc, XVIII-wieczny poetą polski Franciszek Dionizy Kniažnin. Cytujemy ją in extenso: Odeszla chmura, wylawszy deszcze: M ily nam Zefir powiewa. Grzmi, Fabianie! drugi raz jeszcze Burza pokldci te drzewa. Niech grožązbrodni zemstą Natury Ogien, powietrze i woda. Na Twoim czole, co nie zna chmury, Jednaka zawsze pogoda.

S

Mylę się? czyli, one Boga plemię, Gracye z nieba nam spadty? Znowu raczyty odwiedzic ziemię,

I w Twoim sercu osiadty. Szukalyc one dawniejszych wieköw Serca godnego pochwaty:

A spoglądając na twarze Greków; W Arystofanesa wìeciafy. Zlękly się zaraz czamego vvąža, Co swoję miai tam jaskinię. Gdy z cnotliwego jąt szydzic męža, W r6cądo nieba boginie. „Oycze! krzyknęty, Ty rządzisz swiatenv. Sokrates cierpi, z nim cnota! Gnębi j ą zbrodnia. nie dosyc na tem; Szyderski jeszczejad miota. Tę serca dobroc, co Ciebie kocha, Lžy Arystofanes przed zgrają: A sprošni stare e i miodziež pfocha Jeszcze wysmiewey klaskają. Takaž nagroda dia niey u ludzi? Takaž y Ciebie obrona?,.. Ješli Twój piorun éwiat strachem budzi, Cnota niech będzie zemszczona." Lecz ten, co swoim tyiko wyrokiem I bierze piorun, i skiada; Tocząc spokoynym po éwiatach okiem, Z ušmiechem na to powiada: „Niech šią, i owszem, Sokrates cieszy,

Swietna go wiedzie tu droga; Na wieczną hanbę atenskiej rzeszy, Cierpi za cnotę i Boga”,

Wywódfamilii urodzonych Sakowìczów herbu Korwin z 20 grudnia 1819 roku wyprowadzal ten ród z powiatu oszmianskiego. Wynika z niego, že juž w XVI wieku Sakowiczowie byli rozgalęzieni od Grodna po Stnolehsk i peinili wažne fiinkcje w aparacie panstwowym - cywilnym i wojskowym - Wielkiego Księstvva Litewskiego (CPAHL, f, 391, z. 1, nr 1553, s. 139-152), Wywód familii urodzo­ nych Sakomczów herbu Patnian z 23 grudnia 1819 roku stwierdzal, že „ta familia 9

starodawna szlachecka licznemi zaszczycona prerogatywami, rozmaite ziemne dziedziczyla majątki”, m.in. Poszohunie w Ksiqstwie Žmudzktm. Z tej galęzi rodu za „rodmvitą i starožytną szlachtę polską” uznani zostali Aleksander, Wawizyniec, Piotr Sakowiczowie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 173-174). SA K O W IC Z-SER A FIN O W IC Z (Sakovicius-Serapiriaitys) herbu Pomian. Naležaly do nich majątki w powiecie wilkomierskim. SALAM ON (Salam onas) herbu Labędž. W zapisach archiwalnycb notowani byli od XVI wieku. SA LAM O NOW ICZ (Salamanavijfius) herbu Korczak. W XVII wieku posiadali dobra Luczniewo, Gieczany i Smilgi w powiecie braslawskim, W 1819 roku uznani zostali za rodowitą i starožytną szlacbtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1553, s, 83-84). SA LM O N O W IC Z (Salm onovicius) herbu wlasnego i Szaszol. W XVIII wieku i pozniej dziedziczyli dobra Öchrymowce w powiecie braslawskim i Sawicze w powiecie nowogrödzkim. 17 grudnia 1819 roku heroldia wilenska potwierdzila ich starožytną polską rodowitose szlachecką (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1047; f. 391, z. 1, nr 1557). SA LISZR O W SK I (Sališrauskas) herbu Lubicz. Miejscem ich osiedlenia byl powiat oszmiahski. SA LO M O N O W IC Z (Salomonovičius) herbu Oria. Znani byli w Wielkim Ksiąstwie Litewskim od XVI wieku. SA LA TK O -PETR Y SZCZE (Salatkas-Petiiščius). Zamieszkiwali w wojewödztwie witebskim (CPAHL, f, 391, z. 6, nr 1816) SAMBOR (Samborius) herbu Sawur. Dziedziczyli majątki ziemskie \v po­ wiecie szawdskim, SA M BO RSK I (Sam borskis) herbu Ostoja. Pochodzili z wojewodztwa rawskiego. Szeroko rozgalęzieni byli w Malopolsce. SA M O STRZELN IK vėl SA M O STRZELN IK OW ICZ (Samostšelnikas) herbu wlasnego. Zamieszkiwali w powiecie grodziehskim, gdzie dziedziczyli dobra Samostrzelniki. Znani byli od XVI wieku (CPAHL, f. 391, z. 9, nr 2782, s. 249). SAM OW ICZ (Samovičius) herbu Podkowa i Luk. Posiadali inąjętnošci w powiatach braslawskim, dzisnehskim, wilkomierskim i telszewskim. SAMSONOW ICZ (Samsonovičius). Jak podawal Boleslaw Starzyhski w herbarzu Familie litewskie (t. X, s. 18, Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dzial

10

rękopisow, 7015-III), uzywali herbu wlasnego (w polu czerwonym szabla srebraa ze zlotą rękojescią, obok strzala z dwoma poprzeczkami; nad helmem korona i trzy piora stmsie. Samsonowiczowie herbu Lis znani byli zarowno w Koronie Polskiej, jak i Wielkim Księstwie Litewskim. SA M U JLO (Sam uilas) herbu Sulima. Posiadali dobra m .in. w powiecie dzisnenskim. Spokrewnieni byli z Drozdowakimi i Gugalinskimi (CPAHL, f. 391, z. 7, nr 4117/2, s. 1249-1252). SA N D ECK I vėl SĄDECK1 (Sondeckis) herbu Ogonczyk. Wywdd familii urodzonych z Sandacza Sandeckich z 18 grudnia 1819 roku stwierdzal: „Ta familia jest dawna, starožytna i prerogatywami szlacheckimi zaszczycona w Kr6lewstwie Polskim oraz ziemskie majątki posiadająca, mianowicie w woj. krakowskim w powiecie sandeddm , w stanach szlacheckich Sandaczu. Pradziad dopiero czyniących wyw6d Wojciech Sandecki, będąc swej z przodkow posiadlošci dziedzicem, oženil się z Malgorzatą Grabską i z niej spiodzil synow czterech: Gaspra, Jakuba, Jana i Stanislawa; następcami i sukcesorami po sobie majątku rzeczonego 1694 zostawit. Z tych Gasper i Statiislaw, czy mieli jakie potomstwo, wywodzącym się nie wiadomo. Jan zaš mial syna M arcina, a ten teraz wywodzącemu się Adamowi dal žycie (1770). Jakub zaš, dziad teraz czyniących wywod, zrzektszy się na rodzehstwo częšci swego ojczystego mąjątku w Sandaczu, jako tego jest dowodem tož zrzeczenie jego 1728 maja 7 dnia po Wniebowstąpieniu Panskim do akt onegož powiatu podane, a poslubiwszy Konstancję z domu Stadnicką, zostawit z niej syna trzech itnion: Franciszka Jozefą Antoniego, ojca teraz wywodzących się (...). Ten, pošwięciwszy mlodošč swą nauce medycyny, otrzymal stopien doktora chirurgii, a ktoremu, jako mąjącemu zamiar udania się vv Xięstwo Litewskie, do stolecznego miasta Wilna, zostalo wydane od tamtejszej zwierzchnosci urzędowe swiadectwo z zaletą dobrego i szlachetnego prowadzenia się, o czym przekonal tenže urzędowy atestat w 1768 maja 3 dnia przez Feliksą na Lukowicy Sędzimira, burgrabiego krakowskiego i sędziego grodzkiego powiatu sądeckiego, jemu podpisany (—). Za jakowym to atestem dostawszy się w wojewodztwo wilenskie, osiadl w stolecznym Litwy miešcie Wilnie, gdzie dziedzictwem od Wolodkiewiczow, wojskowiczbw wojewodztwa mihskiego, kamienicę prawem ziemskim zaszczyconą, nabyt [stalo się to w roku 1776], „a będąc dobrze o doskonatošci swej nauki zaleconym, otrzymal przywilej najjašniejszego Stanislawa Augusta, i zostat zaszczyconym tymže najjašniejszego krola przywjlejem 1776 Nowembra 27 dnia sobie kottferowanym (...). Tenže Franciszek J6zef Antont, trzyimienny, syn Jakuba, a wnuk Wojciecha Sandecki, zostawit po sobie, mieszkając w powiecie telszewskim, synow trzech: Floryana Macieja (1774), Hiacynta (1780) i Wawrzynca (1788), czyniących niniejszy wyw6d”. Najstarszy syn byl „rotmistrzem kawaleryi Wielkiego Xięstwa Litewskiego i stužyl komisarzem w dobrach panow Gorskich, Kossakowskich i Wawrzeckich, jak tež znajdowat się w stužbie pahstwowej rosyjskiej. Z žony Marianny Jaroszewskiej mial synow Mikotaja Macieja i Henryka Fran-

11

ciszka”. W 1819 roku heroldia wileiiska uznala Adama, Macieja F Jory ana, Mikolaja Macieja, Franciszka Henryka, Hiacynta, Wawrzyrica z Sandacza Sandecktch za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, wpisując ich do pienvszej częšci ksiąg szlacheckich gubemi litewsko-wiIenskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 118-121). SA N D ELEW SK I (Sandelevskis). Wiaroslaw Jozef Sandelewski (ur. 29 XI 1912 w Sosnowcu) byl \vybitnym kompozytorem i nauczycielem muzyki we Wloszech. Byl zatrudniony jako profesor konserwatoriow m.in. w Parmie (19581959), Bolonii (1959-1963), Mediolanie (1963-1971), Wenecji (od 1971). SA N G O W IC Z (Sangovičius) herbu Powala i Ogonczyk. Osiedleni byli na W jlenszczyžnic (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690). SANGUSZKO (Sanguška) herbu Pogonia I. Slawny i wielki rod arystokratyczny mający pochodzic od syna Giedyminowego - Lubarta. SA N K IEW ICZ (Sankevičius) herbu Prawdzic odm. Dziedziczyli posiadlošci na Wilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1475, 1553). Bartosz Paprocki pisal 0 nich: „Sankiewicz herbu Prawdzic. W plockim wojew6dztwie Sankiewiczowie z WieIkiego Sękowa piszą się; z ktorych Jakub Sankiewicz po zniesieniu Krzyžakūw przeprowadzil się do wojewodztwa chetminskiego ] 467 roku i osiadl w Konojadach Maiych, stąd Wawrzyniec Sankiewicz mial za sobą Apolonię Waldorfer. Niektorzy z nich na Podole się wyniešli. A z tych Mikoiaj Sankiewicz, starosta nowomiejski, u Zygmunta krola i krolowej Bony w wielkich byl respektach, od ktorych byl poslem do Маху mily ana cesarza, j ak i do krola hiszpanskiego. Wojciech Sankiewicz, stolnik ciechanowski, starosta mlawski, pisal się z Boleminu, na sejmie 1601 do lustracji dobr krolewskich w Mazowszu komissarzem naznaczony, na sejmie 1607 w Wielkiej Polszcze (...) ježdzil do Konstantynopola, skąd powrociwszy, przeniosl się z synem swoim Stanislawem do wojewodztwa brzeskiego 1 nabyl majętnošč Terybin w roku 1615”. Wywod familii urodzonych Sankiemczovj herbu Prawdzic z odmianą, zatwierdzony w heroldii wilenskięj 7 paždziernika 1819 roku, stwierdzal, že: „familia ta od kilku wiekow w Koronie Polskiej rozkrzewiona i dostojnošcią szlachecką zaszczycona, posiadala dobra ziemskie, pelnila publiczne dla kraju poshigj i znakomite posiadala urzęda” . Jedna z gatęzi tego domu posiadala dobra YVierzek Mokrzyca, czyli Lahody w powiecie lidzkim i Daubuciszki w oszmianskim. Ci vvlašnie Sankiewiczowie spokrewnieni byli z Wroblewskimi, Košdami, Doboszynskimi, Mohuczymi, Neslerowiczami, Aleksandrowiczami. W 1819 roku heroldia vvileriska uznala Michala, Jana, Jerzego Tomasza i Jana Sankiewjcz6w za „rodowitą i starožytną szlachtę polską”, vvpisując ich do piem szej częšci ksiąg genealogicznych gubemi wilensko-litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1475, s. 1-58; f. 391, z. 1, nr 1553, s. 48-50). SA N K O W IC Z (Sankovičius) herbu Ogonczyk. Posiadali dobra ziemskie na VVilenszczyžnie (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1690).

12

SA N K O W SK I (Sankauskas) herbu Krzywda. Miejscem ich osiedlenia byt powiat irocki. SA PIEH A (Sapegas) herbu Lis. Jedna z najznakomitszych rodzin dawnej Rzeczypospolitej. Herban starozytnej szlachty podtug keraldykow polskich z dopelnieniem do czasow obecnych (Paryž ] 858, s. 3) podawai: „Jedną z naj­ znakomitszych rodzin na Litwie jest rodzina ksiąžąt Saptehow. Od czasow panowania Wiadyslawa JagieHy až do upadku dawnej Rzeczypospolitej Polskiej Sapiehowie zajmowali najwytsze urząda cywiine i wojskowe, spelniając one zawsze gorliwie i sumieonie, z narazeniem nieraz wiasnego tyčia; a w krytycznych chwilach ojczyzny chątnie czynili dla niej wielkie ofiaiy ze swego mienia (...). Sapiehow rod poczyna šią od Narymunda, księcia pinskiego i mozyrskiego, kt6ry by! synem Giedymina, a stiyjem krola Wiadyslawa Jagieify. Narymund zostawil trzech synow: Punigajią, Jerzego i Aleksandra” . Wszyscy polscy heraldycy piszą o tym rodzie z wielkim uznaniem. „Sapieha, herbu Lis, dom starožytny na Litwie, biorący od Narymunda, ksiąžęcia piAskiego t mozyrskiego, swoj początek. Punigajto, kasztelan trocki, przodek domu sapiežynskiego, podczas szerzenia wiary chrzescijanskiej na Litwie, nie odstępując od blądow poganskich, przezwany zostai greckim jązykiem Sophia (mądry), iz od wiary przodkbw odstąpič nie chciai, ktora to nazwa z czasem w przezwisko Sapieha zmieniia się" - referowal Hipolit Stupnicki w trzecim tomie swego Herbana legendą rodzinnątego rodu. Kasper Niesiecki (Korona Polska, t. IV, s. 11) zanotowal: „Sapieha herbu Lis w Xiąstwie Litewsktm. Dom y starožytnošcią, y heroicznymi dzielami, y honorarai wsiawiony. Od Narymunda, Jtiąžącia pinskiego y mozyrskiego, swoje początki zaciąga". Jak podawai natomiast J. Jablonowski, autor zachowanego w rąkopisie dziefa pt, Traktai o familiach y kolligacyach z roku 1717 (Bi­ blioteka Akademii Nauk Litwy - Dzial rqkopisow, F. 17-18, s. 105), Sapiehowie mieli dwie linie: koronną i litewską i od dawna slynąli jako doskonali žolnierze. Spokrewnieni byli z Herburtami, Sobieskimi, Kopciami, Hlebowiczami, Pohibmskimt, Tyszkiewiczami, Wieiopolskimi, Bnanickimi, Tariami, Lubomirskimi, Sanguszkami. Mieli liczne posiadlosci, m.in. w powiecie grodzienskim (CPAHL, f. 391, z, 4, nr 2589; f. 391, z. 1, nr 1212). Sapiehowie cząsto odnotowywam byli w žrodiach archtwalnych, poczynając od XVI wieku. Pan Bohdan Sapieha wspotrmiany jest w księdze wydatkow Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego z lat 1506-1511 (Russkaja htoriczeskaja Bi­ blioteka, t. XV, s. 619). Leon Sapieha, kanclerz Wielkiego Ksiąstwa Litewskiego, starosta slonimski, pamawski i mohylewski, slynąl wsrod litewskiej szlachty w koncu XVI wieku. Pawel Sapieha na Holszanach, koniuszy Wielkiego Księstwa Litewskiego, starosta oszmianski i homelski, dzierzawca semnehski i mietelski, trafii do przekaz6w archiwalnych na początku XVII w., podobnie jak Mikolaj Sapieha, wojewoda nowogrodzki i ciwun ziemi tmudzkiej, Kazimierz Jan Sapieha, hrabia na Bychowie, Zaslawiu i Dąbrownie, wojewoda wilenski, hetman wielki Wielkiego Ksiąstwa Litewskiego cieszyl šią slawą w dnigiej polowie XVII wieku. Michat Sapieha byl zaš w owym czasie lowczym Wielkiego Księstwa Litewskiego.

13

Spis sziachty powiatu dzisnenskiego z 1798 roku wymienia Franciszka Sapiehę, wlasciciela majątku Druja, žonatego z Pelagią Polocką. (Archiwum Narodowe Bialorusi w Minsku, f. 319, z. 1, nr 5, s. 88). Zapis w slonimskicb księgach ziemskich z 1828 roku informuje, že ksiąžę Franciszek Sapieha z synem Eustachym zwr6cil šią do sądu powiatowego z prošbą o potwierdzenie sziacheckiej rodovvitošci Sapiehow. Podawai wtedy do wiadomoSci sędziow, že: „iwan na Kodniu wojewoda witebski, marszaiek wielki, Wielkiego Xięstwa Litewskiego sekretarz, braslawski starosta oraz Bohdan na Opatowie gubernator smolenski, pisarz litewski, Sapiehowie byli następcami Narymunda Giedyminowicza, pokrewnego krola polskiego Zygmunta l i przy woho6ci uzywania wszelkich prerogatyw, tytutow, herbow i urząd6w, jakich i inni z xiąžąt litewskich pochodzący uzywają w nagrodę zasiug swoich dia większego związku i zjednoczenia się do dawnego herbu Liliow mieli przydany herby Poywinie zwany Lis, ktorym za przywilejem krčla Wladyslawa Jagieily zaszczycal šią ich oyciec Siemion Sunigajto, kasztelan trocki, syn Bunigajly Narymundowicza, že cesarz rzymski Maxymilyan w nagrodę na wysokich przymiotow Pawta Iwanowicza na Kodniu wojewody trockiego przydatek rąkę zbroyną w polu czerwonym ofiarowat” (CPAHL, f. 391, z. 1 ,nr 1212, s. 2). SAPIESZKO vel SAP1EŽKO (Sapeška) herbu Lubicz. Zamieszkiwali w wojewodztwie wiienskim. SAPLICA herbu Korzbok. Miejscem ichosiedlenia byl powiat nowogrbdzki. SA PU CH O (Sapukas) herbu Samsonowicz: na tarczy czerwonej szabla srebma ze zlotą rękoješeią, obok strzala z dwoma poprzeezkami; nad koroną trzy piora strusie (Biblioteka Jagiellohska w Krakowie - Dztal rękopisow, 7015-IJI, t, X, s. 18). Znani byli w Polsce i na Litwie, gdzie mieli posiadlošci w wielu powiatach. SA R B IEW SK I (Sarbevskis) herbu Prawdzic. Z tej rodziny pochodzil wybitny poeta i myžliciel Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640), autor Lyrico­ rum iibri IV, zwany „Horacym chrzešcijanskim” . Byl profesorėm w Wilnie i Polocku. Boleslaw Starzyhski stwierdzil w jedenastym tomie swego herbarza, iz Sarbiewscy herbu Prawdzic wygasli zupelnie w wieku XVIII (Biblioteka Ja­ giellohska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7016-111, s. 52). SA RN A CK I (Sarnackas). M. Paszkiewicz i J. Kulczycki (Herby roddw polskich, s. 458) wspomnieli o Samackich herbu Prawdzic. W rękopisie Wywodit familii urodzonych Samackich herbu Boncza z maja 1800 roku czytamy zas, že „Augustyn Samacki, syn Krzysztofa, wnuk Jana, pradziad zas Benedykta i Kazimierza, dopiero wywodzących šią, szlachetną zaszczycony prerogatywą, dobra Jateluny zwane, w powiecie trockim ležące, w stopniu swych antecessorow dziedzicząc, czterech sptodzil synow, to jesk Daniela, Hieronima, Kazimierza i Stanislawa, podhig swiadectwa dwoch procesow: jednego w roku 1640 miesiąca Oktobra 19 dnia imieniem Osowskiego na Krzysztofa Samackiego, dragiego

14

zaš 1698 roku, imieniem xięžy karmelitow trockich na Augusta, ojca, Daniela, Hieronima, Kazimierea i Stanislawa, synow, Samackich o zabor gruntöw czyniony. Z liczby synow Augustyna Hieronim i Kazimierz bezpotomni, Stanislaw zostawii cörki, Daniel zai mial syna Mikolaja, o czym poswiadcza proces imieniem Samackich i xięžy karmelitow na Mikoiaja Samackiego w roku 1745 zaniesiony (...}. Tente Mikolaj z naddziadöw na się spadte dobra Jateluny dziedziczyt i czterecEi splodzil synow, jako to: Benedykta, z synami Janem i Franciszkiem wywodzącego šią; Jozefą, bezpotomnie zeszlego; Kazimierza, z synami Stanislawem i Janem czyniących wywod, i Jakuba, ktörego syn Tomasz z synami Wincentym i Janem podobniet niniejszy wywod czyni". Wszyscy oni zostali uznani przez heroldię wilenską za „rodowitą i starožytną szlachtę polską” oraz wpisani do pierwszej częšci ksiąg genealogtcznych gubemi wilehsko-litewskiej (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 613, s. 1-374). Wedhig rejestru rewizyjnego z 1801 roku Tomasz Samacki z synami Win­ centym i Michalem mieszkali we wsi Ponaryszki w powiecie trockim. Samaccy spokrewnieni byli z Balcewiczami, Markowskimi, Giecewiczami, Martusewiczami, Juniewiczami, Olędzkimi, Rutkowskimi. Od XVII wieku znani byli takte w Rosji. Iwan Samacki, „inoziemiec”, w 1680 roku byi wysokiej rangi oficerem w wojsku moskiewskim (ArcHeograficzeskij sbornik dokumentow, t. VIII, Dopolnienija, s. 285). SA RN ECK I (Sarneckis) herbu Slepowron. Dawny i zastutony röd koronny osiedlony w okolicach Sochaczewa. Od XVIII wieku odgalęzili šią na powiat trocki, gdzie weszli w posiadanie döbr Skiemiowa i innych. Spokrewnieni byli m.in. z Uminskimi. W 1819 roku uznani zostali przez heroldię w W ilnie za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 59-62). „Samecki zwali się dwaj - donosil Nekanda Trepka {Liber generationis plebeanonm, s. 357) - rozbijali się po gošcincach, pojmano ich we Lwowie anno 1615, jednego šciąto, drugį jakoš uciekt”. PrawdopodQhnie chodzilo autorowi o jakichš wykolejencow z tej rodziny. SA RN O W SK I (Sarnauskas) herbu Boguchwat. Z Samowa Samowski wspomniany zostal w lišcie kröla Wladyslawa Jagielfy z 21 maja 1429 roku {Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. IX, s. 178). Stanislaw Samowski w roku 1662 byi biskupem przemyskim. Samowscy mieszkali tež w powiecie grodzienskim i wilenskim (CPAHL, f. 391, z. 4, nr 2582,2583). SA R TO R IU S herbu Labądž. Od wiekow zamieszkiwali na Žmudzi. SASIN (Sasinas) herbu Jastrzębiec. Pochodzili z Mazowsza. Przez wieki dziedziczyii dobra Syrmiež w powiecie oszmianskim. 31 sierpnia 1820 roku uznani zostali przez heroldię wilenską za rodowitą i starožytną szlachtę polską (CPAHL, f. 391, z. 1, nr 1553, s. 271-272; f. 391, z. 4, nr 2524). Tomasz Šwįęckį {Historyczne pamiątki znamienitych rodžiu i osob dawnej Potski, t. II, s. 71) podawah „Sasin, kasztelan wyszogrodzki, z synem swoim

15

w roku 1395, w wojsku Zygmunta, cesarza, potykając się z Bajazetem, po legi na placu. Sasin przez Wladyslawa Jagiettą oblqzony w zatnku drohickim byl tam starostą księcia mazowieckiego" SA SIN O W ICZ (Sasinovičius) herbu Jasirzębiec. Miejscem ich osiedienia byl powäat lidzki. Stanowili oni najpewniej jeden rod z Sasinami. SA SZK O (Saškas) herbu Wręby. Pradawny röd znany w Wielkim Księstwie Litewskim (Biblioteka Jagielloiiska w Krakowie - Dzial rękopisow, 7014III, s. 104). SAULEW ICZ (Sau)evičius) herbu Sulima. Dziedziczyli Pokalniszki w Księstwie Žmudzkim oraz drobne posiadlosci w powiecie wilenskim. 6 lipca 1837 roku ich starožytną rodowitosc sz!acheckąpotwierdzila heroldia w Wiblie (CPAHL, f 391, z. 391, z. 1, nr 1060, s. 48-50). SA ULSK I (Saulskis) herbu Sulima. Dziedziczyli čiobrą w powiecie lepelskim i wojewodztwie witebskim. SA W A N IEW IC Z (Savanevičius) herbu Trąby. Zamieszkiwali w powiatach wilehskim i nowogrodzkim. SA W CZEN K O (Savčenka) herbu Prawdzic. W žrodlach archiwalnych notowani byli od XVII wieku. SA W IC K I (Savickas). Silny i utalentowany rod staropolski, istniejący do dziš. Prawdopodobnie piervvotną jego siedzibą byla miejscowošc Sawice w powiecie drohiezynskim na Podlasiu. W ciągu wiekow rozgalęzili się Sawiccy na wszystkie dzielnice dawnej Rzeczypospolitej, jak tež na Rosję, Węgry, Niemcy, Rumunię. Dzis znani są w Polsce, na Litwie, Lotwie, Bialorusi, Ukrainie, w USA. Szczegolnie licznie zamieszkują na Wilenszczyžnie, Grodzienszczyžnie, M inszczyžnie, Witebszczyžnie, Žmudzi. Ze względu na liczebnošč i rozgalęzienie po rožnych dzielnicach Rzeczypo­ spolitej Obojga Narod6w Sawiccy užywač zaczęli rožnych herbow: ChoIewaT Šlepowron, Nowina, Bawola Glowa, Suchekomnaty (w Malopolsce Wschodniej), lecz ich pierwotne godlo rodowe to najpewniej Lubicz. A. A. Kosinski informowal w Przewodniku hemldycznym (s. 89) o Sawjckich herbu Cholewa i Lubicz, zamieszkalych na Podlasiu i Litvvie; slawnych i zashižonych dla ojczyzny rodzinach, ktore wydaly wojewodow i kasztelandw, Tomasz Šwięcki w dziele Hisioryczne pamiątki znamietiitych rodzin i osob d a i­ nėj Polski (t. II, s. 71-72) wspominal o wielu slynnych reprezentantach tego domu: „Sawicki Jan, jėzuitą, herbu Cholewa w Brzesciu Litewskim, mąž uczony, pierwszy dal początek Kollegium Jezuit6w w Drohiczynie na Podlasiu; umarl 1657 roku. Brat jego rodzony Melchior, wojewoda brzeski'liiewski, mąž uczony, w Akademii Wilehskiej doskonalil šią; pozostaly po nim niektore pisma. Jako kasztelan dhigo i męžnie Brzešcia przeciw Szwedom bronil, przy

16

najšciu Rakoczego 1657 roku poddač mūšiai przez kapitulacyą 1662 roku. Mianowany wojewodą brzeskim-litewskim, W czasie sejmikow od nieprzyjacioi Zabity,

Sawicki Maciej herbu Lubicz w Podlaskiem, kasztelan podlaski, ktdrego syn Wojciech byl starostą mielnickini. Stanislaw, najprzod kanonik ziemski drohicki, potem. stolnik podlaski, posei na sejm 1627 roku, skąd deputat na Trybunai Radomski. Sawicki Jan herbu Nowina w ziemi mielnickiej, skarbnik pod­ laski {...). Kasper Sawicki, rektor jezuitow w Kollegium Kaliskim Urodzil się w Wilnie 1542 roku i zostal jėzuitą w Rzymie 1566 roku, skąd po nauce teologii powrocil do Polski, pr 2eznaczony na teologą; przy poselstwie poiskim na koronacyą Dymitra cara do Moskwy wyprawiony; twierdzą, iž prowadzil sumienie Dymitra i byl jego doradcą i przewodnikiem. Byl przytomny obrzędowi koronacyi Maiyi carowej (...); podlegi więzieniu i przypadkom przy zabiciu Dymitra cara, lecz w 1610 roku jeszcze stę przy boku carowej znajdowal. Powrociwszy do kraju, powrocil razem do zakonnych obowiązk6w; 1620 roku žycia dokonal. Sawicki Michal herbu Slepowron w Wilenskiem, pisarz ziemski wilenski; posei na sejm 1674 roku*’. A. Boniecki w dziele Poczet rodow w Wielkim Ksiqstwie Litewskim w XV iXVl wieku (Warszawa 1883, s. 308) pisal: „Sawicki Maciej, w 1566 r. pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego, w 1574 r. kasztelan podlaski, umari przed 24 listopada 1581 r., gdyž pod tą datą otrzymal kaszteiahstwo podlaskie Lesniowolski. W 1569 roku byl takže wojskim drohickim i starostą mielnickim; urząd wojskiego odstąpil synowi Wojciechowi w 1570 r., a starostwo mielnickie w 1576 r.” N a Podolu rod Sawickich rozgalęzii się na pięč odnog, z ktorych dwie udiodzily za starožytną szlachtę, trzy zaš pozostale musialy w XIX wieku walczyc o byt (Spisok dworian wniesiotmych w dworianskuju rodoslawnuju knigu podolskoj gubernii, s, 90, 323). W dawnych zapisach archiwalnych często spotyka się wzmianki o reprezentantach tego rodu juž od wieku XV. Najwczesniejsza bodaj wzmianka o jednym z czlonkow ktorejs z tych rodzin znajduje się w przywileju księcia Swidrygielly, zarejestrowanym w ksiągach grodzkich Lucką w 1458 roku: „Suscepit Tomasz Sawicki, namiestnik burgrabinowy zamku hickiego” (Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. I, s. 50), W 1519 roku ziemiamn kobryhski Piotr Sawicki falszywie zostal oskaržony o to, že „rozbil Zydow brzeskich i rybu u nich pootnimai na dobrowolnoj dorozie" (Russkaja Istonczeskaja Biblioteka, t. XV, s. 1287). Wspomniany przez Adama Bonieckiego Maciej Sawicki byl od 1566 roku pisarzera Wielkiego Księstwa Litewskiego, od 1574 r. - kasztelanem podlaskim, pisarzem krola Stefana Batorego. Zmarl w 1581 i. ( Monumentą Reformationis Polonicae et Lithuanicae, W ilno 1911, z. I, 5. 42; Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, t. Ill, s. 217). W 1576 r. pod wielu przywilejami krola Stefana widnieje jego podpis: Maciej Sawicki, „kasztelan podlaski, Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego pisarz”. Okolo 1580 roku otrzymal on w nagrodę za dobrą stužbę majątek Czam e Lozy na skraju Puszczy Bialowieskiej, 13 kwietnia 1583 roku Albrycht Sawicki z Sawicz, starosta mielnicki, dworzanin krola jegomošci, oraz brat jego Mikolaj sprzedali Krzysztofowi Zaliw-

17

skiemu swą kamienicę znajdųjącą się w Wilnie przy ulicy Šwiętojahskiej (AWAK, t. XX, s. 45-46). Pan Bohdan Sawicki, ziemianin z wojewödztwa brzeskiego, wlasciciel dworu Kiworty, zaskaržyl poddanych panöw Zdzitowieckich i Boguslawskich o najazd na jego majętnošč i okradzenie jej w styczniu 1589 roku (A WAK, t. XVIII, s. 61-62). Mikolaj Sawicki by! wojskim i deputatėm powiatu wolkowyskiego w Trybunale Wielkiego Ksiqstwa Litewskiego w 1594 roku (AWAK, t. XI, s. 58). W wieku XVir wzmianki archiwalne o tej rodzinie są jeszcze czqstsze. Ka­ sper Sawicki w roku 1606 by! woznym powiatu oszmianskiego. Na jednym zakt6w sądu grodzienskiego z 1609 roku wsrod innych podpisöw widnieje nazwisko: „Mikolay Sawicky rqką swą” (AlVAK, t. I, s. 28). Pozostający na ojcowiznie urodzony Stanislaw z Sawic Sawicki by! w 1613 roku poborcą podatkow ziemi drohiczynskiej (VX, t. Ill, s. 131). W 1626 roku w witebskich księgach grodzkich odnotowany zostal Jan Dermont Sawicki, podsqdek ziemski witebski. W 1642 roku skargę na Fryderyka Sapiehę podpisali m in. brzescy szlachcice Jerzy i Krzysztof Saw kcy (AWAK, t. VI, s. 411). „Melchior Sawicki, zarządca lasdw mielnickich, otrzymal licencjat z teolo­ gu na Wszechnicy Wilenskiej w 1642 r. Poslując przy elekcji krola Jana Kazimierza, 20stal wybrany do podpisania konstytucji sejmowych. Podczas uroczystosci, ktdre Akademia ureądzila ku czci blogoslawionego Jozefata Kuncewicza, Sawicki wyglosii pochwalną mowq. Umar! na stanowisku wojewody brzeskiego” (L. Piechnik, Dzieje Akademii Wilenskiej, t. II, s. 190). Dawid Sawicki, szlachcic z wojewödztwa polockiego, w 1645 roku odno­ towany zostal w polockich ksiqgach grodzkich. Elekcję krola Jana Kazimierza w 1648 roku podpisali m.in, Malcher Stanislaw Sawicki, lowczy mielnicki, sekretarz Jego Krdlewskiej Mosci - w imieniu szlachty Ksiqstwa Žmudzkiego; Kasper, Symon, Stanislaw, dwoch Janow - w imieniu obywateli wojewödztwa podlaskiego; Albrycht na Czantych Lozach, Stefan z Mikolajewic, Aleksander na topienicy oraz Pawel de Sawice Ruskie, Janusz in Sawice Ruskie Sawiccy takže z Podlasia oraz z wojewödztwa brzeskiego - Teodor, Pawel i Marcin Sa­ wiccy (VX, t. IV, s. 112,114 i in.). W jednym z „kwitow intromissyjnycb” z roku 1653, spisanym w Orszy, wspomniany zostal „szlachetny pan Jan Sawicki". Inny Jan Sawicki, skarbnik podlaski, i jego syn Stanislaw flgurują jako mieszkancy wsi Zakrie w spisie ludnošci powiatu mielnickiego z 1662 roku. Paulus Sawicki wzmiankowany jest w dekrecie kröla Jana Kazimierza z 22 stycznia 1661 jako czlonek bractwa sprzysiqzencöw krakowskich. Wsröd polskich obroncöw Smolenską przed oddzialami cara Moskwy Aleksego Michajlowicza w 1654 roku znajdowai się jašnie wielmozny pan Adam Sawicki z Horbatowa. W 1667 roku kr61 polski Jan Kazimierz podpisat przywilej, w ktörym czytamy: „Oznaymujemy tym listem naszym, komu to wiedziec naležy, iž gdy urodzeni - Jan Kazimierz Umiastowski - sądzia, y Marcin Buchowiecki - podsqdek, urzqdnicy ziemscy brzescy, kommisarze nasi, od nas osobliwym listem naszym naznaczeni, do majętnošci dziedziczney urodzonego Theodora Sawickiego, nazwanej Kiwowert, w w-wie brzeskim ležącey, zjechali, a tarn na dwu mieyscach, to jest na rzece Pohoni y dmgiey - Lehnöwce alias Dihtiarze, na

18

gošcmcu wielkim brzeskim, do Kobrynia y innych miast y miasteczek idącym, zly y niebezpieczny ludziom podrožnym przejazd oglądali y za podjąty w pobudowaniu przez urodzonego Sawickiego mostu koszt myto mostowe na ludzie, Žydy y furmany postanowili y do nas po confirmatione odesiali14. W mysl tego pizywileju miai Teodor Sawicki i „sukcessorowie jego” pobierac po dwa grosze polskie myta od furmanki (AWAK, t. IV, s, 37-38). W 1669 roku tu k a sz Gabryei Sawicki byi czesnikiem czernihowskim (ibi­ dem, s. 290). W 1671 roku w aktach Glównego Trybutiahi Litewskiego zapjsany zostai pan Stefan Sawicki, „shiga i dozorca Turowa, majętnošci jegomošci pana Marcjana Biallozora, episkopą piriskiego”. W roku 1672 jednym z dwóch burmistrzów Mohylewa byl Woyciech Sawicki. Zachowala się niezwykie interesująca informacja o žyciu codziennym na Kresach Wschodnich byiej Rzeczypospolitej. Wynika z nicj, že obyczaje szlachty polskiej, a raczej to, co w nich najgorsze, przejmowane byiy przez inne grupy ludnosciowe kraju, m.in. przez Zydów. Taką wÌasnie sprawę badai sędzia šledczy Aleksander Sawicki w 1687 roku w Rzeczycy: „Pan Jerzy Damas, pisarz cei Rzeczypospofitey y W.X.L, komory rzeczyckiey na niewiemych Žydow Szlomę y Heszkę Szmoyiowiczów, arendarzów y dzierzawców starostwa rzeczyckiego [skaržyi] o to y takowym sposobem, iž pomienieni Žydzi Szmoylowiczowie, wziąwszy przed się ziy y nieprzystoyny umysi, nie pomniąc na stan swóy zydowski, na Božą bojažn y surowosc prawa pospolitego lekce sobie wažąc - przysposobiwszy gromadę czeladzi y mieszczan rzeczyckich we wiadzy u siebie mających, z oręžem do boju naležącym, w roku teraznieyszym 1687, dnia 30 Augusta mocno, gwahownie, guerico modo sposobem na gospodę žahijącego pana Damasa, w miešcie Rzeczycy ležącą, naszediszy, staynią, kiodką zamkniętą, odbili y z niey czworo koni pana Damasa, nie wiedzieé z jakich przyczyn, zabrali y do dworu swcgo w Rzeczycy zaprowadzili”, Poniewaz gospodarza nie byio akurat w domu, na tym się na razie sprawa skonczyia, chociaž jasne j est, že bez ciągu dalszego obejšč się w takiej sytuacji nie mogio. I rzeczywiscie: „Jeszcze nazajutrz, to jest dnia 3 1 Augusta, takže z gromadą ludzi, przy czeladzi swey, powtómie na tęž gospodę pana Damasa naszediszy, czeladnika y substytuta, szlachcica rodowitego w powiecie oszmianskim osiadiego, na imię Kazimierza Košcię, porwali, y do dworu zaprowadziwszy, wiele niemilosìemie kijamì, po kįlkakrotnie pokiadając, zbili y zmordowali y za niezywego ze dworu wyniósiszy, porzucili, od którego zbicia y zmordowania tak tyranskiego nie wiedzieé, j eželi žyw będzie”. Na ostatek ograbili dwór pana Damasa i publìcznie zagrozili jego zabiciem, jak tylko wróci. I tego nie dose. Rozzuchwaleni brada Szmoyiowiczowie w tych dniach (co spisane zostaio w skardze księdza dominSkanina Dominika Waranowskiego, przyjętej w m agistrale Rzeczycy przez podstarosciego Stefana Antoniego Skorynę, „czesznika czemihowskiego”) „snudi y wazyli się” najechač na dom do kosciola naležący, „gdzie apparatów, kielichów y ròznych rzeczy koše ie [nego porządku zioženie bylo, mocno, gwaltownie czeladž y rožnych ludzi samym obzalowanym Žydom imìonami y nazwìskamì wiadomych nasiač, którzy napadlszy na dom košcioia xięžy Dominikanów, kiėdkę do izby odbiwszy, kluez koscidny w izbie na kolku wzięlt y skrzynię ze ztoženiem košcielnym tymže ktuezem odemknąwszy,

19

kielich6w, apparatow y rožnych rzeczy na zlotych tysiąc, dobrą rachując monetų, zabrali y do dworu swego zaprowadzili y w inszych rzeczach niemalo zaszkodzili y po izbie na wzgardę chwaly Božey porozrzucali” . Jak wynika ze skargi, Žydzi ci zupetnie ignorowali obyczaje chrzescijanskie, zmuszali m.in. swych podwladnych chrzescijan w niedziele „do niewoda ciągnienia y rožnych robot ciąžkicb petnienia”, co šią dzialo, oczywiscie, „przeciw przykazaniu Božemu” . Nie byf wiąc wspomniany najazd i zatarg sprawu przypadku. Skandal slat šią giosny i sąd miejski naznaczyi specjalnego sledczego, Aleksandra Sawickiego, ktory caią sprawq zbadai. Oto w catošci jego sprawozdanie: „Ja, jenerai Jego Krolewskiey Mošci powiatu rzeczyckiego, zeznawam tym moim relatijnym kwitem, iž (...) z stronną szlachtą pany Janem y Mikolajem Zawackim y panem Andrzejem Chmielewskim w roku niniejszym 1687 miesiąca Septembra wtdrego dnia zježdžalem do gospody Jmšč pana Damasa w miescie JKM Rzeczycy bądącey, gdziem widztal czeladnika Jmsci, na imię pana Kazimierza Koscię, na pošcieli ležącego, bardzo spuchlego, od glowy až do n gdy buyna mlodožč žadnych dostatkow wlasnych nie zradzala, uwodząc appetitem, naprzdd jm pan Marcyan Sawicki, w roku tak przeszlym, jako y teražnieyszym 1713, z wiosny, rožnych miesięcy y dni, zgromadzając poddanstwo swe, naježdžal na wspomnioną majętnošč y dwor Hralewo, rožne czyniąc grabieže koni, bydla y inne przykrošci, zaczepki, jakby mogl žalujących zrabowač. W ktdrym umyšle z tym trwając, za przybyciem brata starszego z w-wa brzeskiego do majętnošci tuteyszey, spolney ichmošciow, Sawlowicz; gdzie spolnie upatrzywszy porę, gdy maižeristvvo poniechęciio z sobą, že protestantka na czas do chtopa od gniewu męža ustąpila, wtedy zaraz, to jest, w roku teražnieyszym 1713, mca Septembra dilia 26, mając juž zty, w sercach swych utworzony umysl, gruntowniey zlą, niezbožną ufundowa)i radę, jakby eudzą wydrzeč substancyą, by nievvinną krew rozlawszy, by niewinną banbę wnioslszy na niewinną osobę, jako odglos dają na zathimienie wlasney bezbožnošci swey, iž sam starszy brat Adam Sawicki z zebranąniem alą gromadą ludzi, czeladzi y poddanstwa, ze strzelbą, cepami, kijami, pieszo, konno y z podwadami, razem dla zabicia y rabunku, z tylu do dwom podjecbal, a potem gwaltownie, wielkim, naglym tumultem w sam dwdr naszedl y wpadt, gdzie nic niewinnego, niespodziewającego się na się nic, wychodzącego przed sien, jw pana Michala Luboszczytiskiego, malžonka protestantki, sam jw pan Adam Sawicki, jako herszt y pryncypal, raz po raz razy dwa szablą w šamą glowę tyransko ciąl, že až na ziemię upadl. Ležącego więc, kazawszy chlopstvvu wyciągnąc na podworze pod compas, zniem iž nie!itošciwie, tyransko, jako wieprza, kotami, cepami, na smierc pokonywając, pytai, gdzie by mial pieniądze. Jakož nieboszczyk w tym nad sobą šmiertelnym okrucienstwie powiedzial: Zakopane w alkierzu, w samym naprzeciw drzwi kącie. Co powiadając, žebrai milosierdzia, aby nie dobijat, lecz nie otrzymal y mordersko stanąl dokonany tak dalece, že gdy cialo grzeszne, rozstając z duszą, drgalo, tedy, dowbnią bijąc w giowę y rrsbzg wypušcili oraz dzidą przekluli. Po takowym Zabičiu okrutnym, zajadfym zaraz sam wspomniony herszt y pryncypal, rzuciwszy się do alkierza, skrzynię, szkatuly brat y kažąc siekiera-

22

mi rozcinac, wszelki splendor, zloto, srebro, kleynoty, perly, korale, suknie pozabierai, pieniądze gotowe odkopal, sprawy, obligi y wszystkie dokumentą, oraz skaririec wylamawszy, cyną, miedž, strzelbę, szory, nawet victualia, sòl, miód, miąsiwa, na ostatek konie, owo zgola wszystko do szczątu pozabieral, do swey majętnosci Sawlowicz wyprawil (...). A sam tenie pryncypal, zbóyca, szedtszy do cerkwi protestantów, tamže przy dworze, drzwi odbil y zaraz chlopstwu dól w cerkwi wykopac kazal. A w tym gdy protestantka na zgielk y tnmult ten z žalosnym krzykiem przypadla, tedy niezbožnie y samey rzucil się z szabją, grožąc, jeiliby krzyczeé nie listala, takowąž morderską pokonač šmiercią; zaczym, mdlejąc, ustąpič onemu musiate, A tak, wziąwszy z cerkwi dawną trumu į, cialo zamordowanego nieboszczyka, owinąwszy w obrus, co prędzey do cerkwi kazal zaniesé y w dól rzucic. Tamže apparat cerkìewny y wszelki zabral y sam y dokąd ujechal A przy odježdzie zbóycy, lubo na poly urnaria w takowym žalu y strachu, zaraz okolicznym sąsiadom takowy gwalt, nieslychane morderskie zabóystwo we wtesnym dworze szlacbeckim, za najazdem potajemnym y nagle gwahownym, mimo bojažii Božą, prawo y pokóy pospolity, ogtosite. Za tym, cialo odkopawszy, w grodzie witebskim praesentowala”. Pozwany do sądu mtodszy brat Adama Sawickiego, Marcjan, zanegowat swój udzial w napadzie, zložyt pisemny protest, twierdząc, že to „nigdy w samey rzeczy nie bylo, y žadną radą, pomocą bratu swojemu do zabicia j m pana Luboszczynskiego nie byl, na dom nigdy obzalowaney nie naježdžal, rzeczy žadnych nie zabteral” i za przestępstwo brata odpowiadaó nie powinien. Co więcej, zam icil wdowie, že ona „przepomniawszy bojazni Božey, srogošci prawa pospolitego, widząc czlowieka, w mlodym wìeku będącego, prawa nìeswiadomego, chcąc nieshisznie fortūną onego sobie przywtaszczyé, urosciwszy jakowąš niestuszną, pomównq, uszczypliwą žatobę, calumniose na szkodę delatora sporządzoną, criminaliter žalującego oskaržywszy1\ Zažądal tež 400 zlotych odszkodowania, czym wprawil panów tewników witebskich w nie [ada zaklopotanie. Mimo to sąd utrzymal w mocy swój wczesniejszy wyrok, zwiększyl sumą bądącą do wyplacenia przez Sawickich do 170 tysięcy 355 zlotych i wskazal sciągnąė ją na majątku braci Sawlowiczach (Jstoriko-įuridiczeskije matieriafy izwleczionnyje iz aktowych knig gubernii witebskoj i mogilewskoj, t. XXI, s. 185-195). W sprawie zaš mlodszego Sawickiego, Marcjana, zarządzono dalszą „inqui­ sì tią”, czyli sledztwo. Archiwa milczą, czym šią to skoiiczylo, przypuszczalnie nie spotkala go powazniejsza kara za czyn popehiiony przez brata, chociaž pra­ wo przewidywato za takiego rodzaju zbrodnie kary nader surowe. Oto jedna zustaw staropolskich dotyczących takich spiaw: „O najechaniu albo naysciu domu: naježdžający albo nachodzący gwakem na gospodarza, albo ich czeladž bijący, raniący lub rzeczy zabierający, jako gwaltownik i najezdnik i raptor dóbr ma utracič poczciwoSd i dobra wszystkie, które trzyma. A wszakoz nagrodziwszy z dóbr przesądzonego wszystkie szkody ukrzywdzonemu, ostatek ich ma na króla jegomošci przypašč”. Cóz po ustawach, skoro w pobfazliwej Rzeczypospolitej nie bylo egzekucji prawa... 5 stycznia 1714 roku sprawę Sawickich ponownie rozpattywano w witeb­ skim sądzie grodzkim, pojmano bowiem jednego z uczestników zbrodni, chlopa

23

Jakusza (Jakuba) Kuzmionka, ktory m.in. domost, ze Luboszczynskiego zabili Adam Sawicki oraz trzej zbiegli chiopi Jurka Kuzmionek, Jakusz Chodorowy i Naum Nowik, o sobie twierdzil, ze w zbrodni nie uczestniczyi, „byl przytomny boju, aJe nie bil”. S^dowy wyrok brzmiai: „aby zaraz eodem in formino, vigore stalych dowoddw, sci^ciem, czwiertowaniem bez zadnych odkladöw egzekwowany byt". Rodzinie Luboszczynskich pozostawiono prawo dalszego przesladowania i ukarania sprawcöw (Istoriko-jwidiczeskije matieriafy izwieczionnyje iz akiowych knig gubemii witebskoj i mogilewskoj, t. XXII, s. 46-49). Do sadu witebskiego w 1713 roku wptyn^ty skargi Konstantego Paprockiego na wysokich dygnitarzy Kazimierza Czartoryskiego, Stanislawa Eydziatowicza, Wojciecha Antoniego D^browskiego, Jana Ludwika R^binskiego, Piotra Kotlinskiego i Wasilewskiego, ktörzy - naduzywajqc wiadzy swej i petnomocnictw — rozgrabili majatek Sawino, nalezqcy do Jana Skopa, miecznika witeb­ skiego. Oto opisuj^cy te zdarzenia dokument archiwalny: „naypierwiey na wies Sochanowe najechali, chiopow, ktorych zastali we wsi, bili, wiqzali y niemilosiemie, po nieprzyjaeielsku tyranizowali, nie folgujqc plci ani latom. Zyto w przeplotach, w polu w kopach stoj^ce na wozy zabrali y do wsi wieliskiey do Klujow zawiezli. Zyto y rözne zboze jarzynne wszystkie pobili konmi, potratowali, wniwecz obröcili”. To satno uczyniono w trzech innych wsiach. Na czele zas osmiuset uzbrojonych zotnierzy i chiopow stali osobnicy obdarzeni nie lada tytuiami: podkanclerza Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego, podkomorzego smolenskiega, skarbnika fiwskiego, namiestnika wieliskiego itp. W sierpniu 1713 roku takze wojewoda witebski Kazimierz Pociej skarzyl si? na swa sqsiadk? Zofi^ Starosielsk^ Janowa Holynska, iz wynaj^la oddzial zobiierzy polskich, ktöry mial ciagn^c na wojn^ ze Szwedami, i najechaia jego maj^tek Podlazniki, grabiac zboze i pustosz^c wies. Skoro wojewodowie nie byli bezpieczni i nie potrafili si$ obronic pizez lymi aktami swawoli i bandytyztnu, jakze musial si