Opis ziem zamieszkanych przez Polaków, etc. tom. 1 [1] [PDF]

Zitiervorschau

v^

D7^

'3

OPIS ZIEM ZAMIESZKANYCH PRZEZ POLAKÓW POD

WZGLDEM

GEOGRAFICZNYM, ETNOGRAFICZNYM, HISTORYCZNYM, ARTYSTYCZNYM, PRZEMYSOWYM, HANDLOWYM STATYSTYCZNYM. I

TOM

I.

ZIEMIE POLSKIE

W PRUSACH.

WARSZAWA.

NAKADEM DRUK'

.1.

„GAZETY POLSKIEJ".

SIKORSKIEGO,

1904.

WARECKA

14.

ZIEMIE POLSKIE

PRUSY WSCHODNIE *

-^

^=

I

W

PRUSACH.

ZACHODNIE * *

KSISTWO POZNASKIE

W.

LSK

PRUSKI

orr.AcowAL

Aleksander Czechowski.

WE WSTPIE ILU JEST

^

:

-^^

NA WIECIE POLARÓW?

TRZEZ

]].

KOSKOW.SKIEGO

0KA7.

RYS LUDOZNAWCZY i-KZKZ

VSl\

Il.LSrUACyjiiY

roD kikuuniukm

EDWARDA

NICZA.

WARSZAWA.

NAKADEM DRUK

J.

„GAZETY POLSKIEJ"

SIKORSKIEGO,

1904

WARECKA

JANA

U.

-^=^^^_

KAROWICZA

403J30.1E110 Il,EH:3yP0K) Biipmaua,

U Mapia

H)04

j'.

—

SPIS RZECZY. ILU JEST NA Uwagi wstpne,

str.

WIECIE P0LAK(3w?

Napisa Bolesaw Koskoickki, str. 3-30. Obrachunek szczegóowy: I. Pastwo Niemieckie, str. 6 — 10. innych czciach Pastwa Królestwo Polskie. Kraj Zachodni.

3—5.

W

Pastwo Rosyjskie. Rosyjskiego, str. 10—17. III. Pastwo Anstryackie. Galicya. Polacy w innych krajach: Brazylii, Stanacli Zjednoczonycli. ogólny, str. '2G— 27. Rzut oka wstecz, str. 27 30.

II.

W

—

RYS LUDOZNAWCZY,

w

str.

(Wstp.

szczepie aryjskim.

str.

43

—

I. Stanowisko Polaków Sowianie), str. 31— 42. cielesna. Wiedza ludowa. Wierzenia),

Budowa

(Wstp.

55.

RZUT OKA WSTECZ.

—

str. 17 - 21.

21— 2B. Orachunek

Plemiona aryjskie.

Ziemie polskie w Prusach. (Prusy Wschodnie lsk). Opracowa Aleksander Czechowski. Str. 56 509. 56

austryacki, str.

Napisa /om ZoroMuz.

Cztery rasy.

Rys ludozuawstAva polskiego.

II.

— 55.

31

lsk

W

Zdobycze niemieckie

w

i

Zachodnie,

W.

Ks.

Poznaskie,

Slowiauszczyznie zachodniej,

str.

65.

ZARYS GEOGRAFICZNY, str. 66— 117. Uwagi wstpne, str. 66— 70. A. I'ojezierze Pruskie i Pomorskie, str 71 90. Gleba. Pody mineralne, str 90—91. B. Dolina Warty i Noteci, str. 91 101, Gleba. Pody mineralne, str. 102 103. C, Wyyna i zatoka lska, str. 103 114. Gleba. Pody mineralne, str. 114—116. Stosunki klimatyczne,

—

str.

—

—

—

116-117.

W.

KSISTWO POZNASKIE, str. Tog-ld historyczny,

1.

czysawa czasów,

I

str.

2.

do upadku

pastwa

str.

119-260.

119— 128. Pooenie

Polskiego,

str.

122-

126.

granice, str. 119—121.

Od Mie-

Od koca w. XVni do

na'?zych

i

127—128.

Ustrój administracyjny i polityczny, str. 129—145. Obwody regencyjne, str. 130-134. Samorzd gminny, powiatowy i prowincyonalny, str. Sdownictwo, str. 139— 141. Stosunki wojskowe, str ]41-14'2. Udzia w sejmie parlamencie niemieckim, str. 142 145. Topografia. Opis kraju i waniejszych miejscowoci wedug powiatów, str. Powiaty,

str. 130.

135— 139. pruskim

i

3.

—

145-177. 4. Ludno, str. 177—207. Uwagi ogólne o statystyce ludnoci, str. 177 — 380. Gezaludnienia dawniej i obecnie, str. 180—181. Gminy wiejskie i miejskie, str. 181 183. Statystyka wedug pci i wieku, str. 184- 185 Statystyka urodzin i mierci, str. 185. Wychodtwo i imigracya. str. 186— 189. Statystyka wedug wyznania, str. 190— 191. Polacy i Niemcy, str. 193— 199. Stosunek narodowoci do wyznania, str. 199— 2< '2. Ludno niemiecka, str. 202-204. ydzi, str. 204. Ludno polska, str. 204 - 207.

—

sto

.

Rolnictwo, przemys, handel, rodki komiinikacyi, str. 207— 237. Uwagi 207— 210. Rolnictwo, str. 210-218. Wa.sno polska niemiecka, .str. 219 — 224. Przemys i handel, str. 224—237. rodki komunikacyi. str. 231- 234. Banki spóki zarobkowe polskie, str. 236—7. 6. Stosunki kocielne, szkolnictwo, owiata, instytiicye spoeczne, prasa, str. 237-260. Stosunki kocielne, str. 237— 243. Szkolnictwo, str. 243—249. Instytucye naukowe. (Muzea niemieckie. Muzeum Mielyuskich, Biblioteka Raczyskich, Tow. Przyjació Nauk), str. 250-252. Tow. Czytelni ludowych, str. 253— 4. Stowarzyszenia polskie, str. 254—5. Tow. Pomocy Naukowej K. Marcinkowskiego, str. 255— 6. Teatr polski, str. 256 258. Dziennikarstwo, str. 258—260. 5.

ogólne,

str.

i

i

POMORZE cia

I

ZIEMI.V

PRUSKA.

(Prusy Wschodnie

i

Zachodnie),

str.

261—416.

Pog-lsjd historyczny, str. 261— 280. Pomorze zachodnie i wschodnie Krzyaków, str. 261- 2G7. Pastwo Krzyackie, str. 267— 271. Grunwald I.

a do naji

jego na-

—

ii

stpstwa. str. 271-273. IlolienzoUeruowic w Prusacli Ksicych, str. 274—278. Od koca w. XVIII do naszych czasów, str. 278 280. 2. Stosunki administracyjne i polityczne, str. 2Sl— 292. Ustrój centralistyczny i autonomiczny, str 281 — 285. Prusy Wscliodaie. Podzia na obwody regencyjne i po-

—

mie

i

parlamencie,

288—290.

str.

str. 287-8. Sprawy wojskowe, str. 288. Udzia w sejPrusy Zachodnie: Podzia na obwody regencyjne i powiaty, Sdownictwo, str. 290. Sprawy wojskowe, str. 291. Udzia w sejmie i par-

lamencie,

Sdownictwo,

285—287.

Aviaty, str.

str.

288.

str.

291—

2.

Opis kraju

Topografia.

3.

i

waniejszych miejscowoci

wedug

powiatów,

str.

293— .331. Pru.sy Zachodide, str. 295-318. Warmia, str. 318— 320. Mazowsze pruskie, Powiaty niemieckie i litewskie Prus Wschodnich, str. 328 -331. str. 320—328 4. Ludno, str. 331 - 359. Liczba i gsto zaludnienia, str. 331— 3.56. Gminy wiejStatystyka urodzin i mierci, str. 338—340; wedug pici str. 336—338. i miejskie, Wychodztwo i imigracya, str. 342 -3. Wygnania, str. 343—4. Statywieku. str. 340 1 styka ludnoci polskiej w Prusach Zachodnich, str. 346— 35 1; w powiatach pomeraskich IJytowskim i Lborskim, str. 351 2; na Warmii i Mazowszu prusldm, str. 353 5. Kaszubi i Mazurzy, str. 355 7. skie

—

i

—

—

—

Rolnictwo, przemys, handel, rodki komunikacyi, str. 359—386. Rolnictwo, polska w liu-sach Wschodnich, str 365; w Prusach Zach str. 365—368. Komisya kolonizacyjna, str. 368—370. Przemys i handel w Prusach Zachodnich, str. 370 rodki komunikacyjne w Prusach 372. Banki i spóki zarobkowe polskie, str 372—376. Zachodnicii, str. 377 — 9. luch na Wile, str. 379—383; ruch kolejowy, 380 i 383—4; handel zamorski Gdaska, str. 38 J. Handel, przemys i stosunki komunikacyjne w Prusach Wschodnich, str. 385—6. 6. Stosunki kocielne, szkolnictwo, owiata, instytucye spoeczne, prasJi, str. 387—416. Stosunki kocielne, str. 387— 392 i 398—399 Stronnictwo katolickie (centrum) i Polacy, str. 392-398. Stosunki szkolne, str. 400-406. Kozwój ludnoci polskiej a dziennikarstwo, str. 406—413. Stowarzyszenia polskie, str. 413 — 14. Polslde instytucye naukowe, str. 415 — 16, Muzea, str. 410. 5.

Wasno

str. 361.

GÓENY 1.

ksitami

,

LSK.

417—509.

Str.

Pogfld historyczny, str. 416-437. Uwagi wstpne, str. 417-419. lsk pod Piastowskimi, str. 420—431 Zajcie lska przez Prusaków, str. 429— 434.

lsk pod wadz

prusk,

434—437. i waniejszych miejscowoci, str. 437—455. 3. Stosunki administracyjne i polityczne, str. 455—462. Podzia na powiaty, str. 457. Stosunki sdowe, str. 458—9. Sprawy wojskowe, str. 49. Udzia w sejmie i par lamencie, str. 459—462. 4. Ludno, str. 462— 481. Liczba i gsto zaludnienia, str. 462 —466. Statystyka wedug pci, str. 467. Wychodztwo i imigracya, str. 467—469. Statystyka urodzin i mierci, str. 470. Statystyka wyzna, str. 470—473. Polacy i Niemcy, str. 473—479. Protestanci polscy, str. 479. Lud górnolski, 480— 1. 5. Rolnictwo, przemys, liandel, rodki komunikacyi. str. 482 — 496. liolnictwo. 2.

str. 19ij.

IS2— 486. .-rodki 6.

str.

496

str.

Opis kraju

Topojjrrafia.

wasno

Polska komunikacyi,

Przemys, górnictwo i handel, str. 489 str. 487. l$anki polskie, patrz „Uzupenieniach" str. 52(».

ziemska,

str. 496.

Stosunki kocielne, szkolnictwo,

— 509.

ju-asa,

503— 5l'9.

POLACY NA WYClODZTWIE statystyczny,

str.

W

N]^::\lCZECI.

Kapis& Aleksander Czeclmcski.

510—512.

Wykaz alfabetyczny i

owiata, instytucye spoeczne,

Stosunki kocielne, str. 496 — 7 i 501. Stronnictwo katolickie (centrum) a lud 497— 501. Stosunki szkolne, str. 501- 503. Kuch narodowy a dziennikarstwo

polski, str. polskie, str.

Pogld

—

w

miejscowoci, nazw geograficznych, wybitniejszych instytucyi w Prusach, str. 513—519.

osobistoci na. obszarze ziem polskich

Sprostowania Spis

map

i

uzupenienia,

i ilustracyi,

str. 520.

umieszczonych

w

tomie

I, str.

111— lY.

SPIS MAI' I ILUSTRACYI UMIESZCZONYCH W TOMTE PIERWSZYM.

Mapy.

Ks.

owickie. Dziewczyna ze Swiryu

(kolor.).

Zdobycze niemleekie na zachodzie so-

wiaski m

Pojezierze Pruskie i Pomorskie 68 Dolina Warty i Noteci 92, Wyyna i zatoka olska 108—9.

W.

Ks.

Wocianie poznascy Muzykanci wiejscy

61 -

69

Poznaskie 132—3.

Mapa

liiduoci "W. Ks. Pozn. 188. Tablica porównawcza ludnoci polskiej w W. Ks. Poznaskiem w latach 1890 i 1900-ym 192 ziemska wedug narodowoci Ks.

Poznaskiem

polska Cz ludnoci na

Wschód.

,.

,

z

na

G.

Wile

lsku

w Micha kowi-

Tow. katol robotników

G lsku

cach na

340.

359. 488,

Typy górnolskie 463,466,469,474,

Widoki

gmachów,

miast,

480.

ruin

it. p.

348.

Sl.^ka pruskiego 444.

31apa

182.

wybrzea batyckiego

Kaszubi l'lisacv

212.

Prusy Zachodnie 300. Prusy AV'schodnie 325. 3Iapa ludnoci w Prusach Zach. 336. „

179.

pod Buku

Bamberka 183. Mazurka 338.

Wasno w W.

z

472.

BolkiJw, ruiny zamku 433. Brzeg, zamek piastowski 419. ratusz 423. „ •

widok ogólny 449. „ Bydgoszcz, Fara 127. widok z mostu kolejowego 136.

Portrety.

Gdaskiego

„

140,

Chociszewski Józef 407. Cieszkowski August 244. Czarliski Leon 414. Erzepki l^olesaw 247. Gókowski Józef 407.

Jackowski Maksymilian Korfanty Wojciech 508.

„

Bydgoski kana, trzecia luza 146. Bytom, brama staroytna 478. Chemno, klasztor na wzgórzu 80. 216.

Likowski, biskup 239.

yskowski Ignacy

41 1.

Miarka Karol 592.

Mielyski Seweryn

243. 504.

Napieralski Adam Stablewski Floryan, arcybiskup 23S.

lski Ludwik 415. Wawrzyniak Piotr

nad portem 230. nad Brd 232.

372.

„

Brama Grudzidzka iatusz

i

koció

Copoty 291. Cranz 327. Elblskie Góry: Yogelsang

z pod Lubartowa (tabl. kolor.). Gospodarz z Mokrej Wsi, pow. Radzymiski (tabl. kolor.). z okolic Skalmierza i Dziaoszyc 'tabL kolor.).

78.

Frombork 82. Gdask, widok

„

z góry Biskupiej 262. nad l^aduni 263. ..Dugi Most" 279. Dora Artusa 289 i 296.

„

Katusz 304.

„

Arsena

„

staroytna winda

„

port 366.

„

„Dugi Eynek"

Typy ludowe.

273. katol. 23.3.

„

„ „

302.

305. 307.

synagoga 397. koció -tej Katarzyny Ikfuzeum 403

i

405.

-102.

IV Gojrowa

l^ozna nad Wart 228. widok z mostu Cliwalis/.cw-

113.

katedra 428.

Gniezno 138. katedra .,

pod

148.

zamku

Golub, rainy

Gopo

,.

skiego 163. robotniczy" 165. ,.iazar" 166.

„)om

„

3:8.

Kruwic

94.

Katusz i Stary Eynek 235. iJom Przemysowców polskich

,,

zamku 432. Grodziec, ruiny zamku 431. Greifenstein. ruiny

„

222.

"

Grodzisk 220.

„

Kaczyskich 242. Gmacli Tow. Przyj. Nauk 245.

„

Zakad Garczyskiego

liiblioteka

.,

Grudzidz, Góra Zamkowa 79. widok z Góry Zamkowej „ widok ogólny, 37G. „ widok od strony Wisy „ Hela 294.

37S.

P.

M

240.

Rogono, koció Rydzyna, zamek

170. 174.

Sambia,

wybrzee

nieka

(Schneekoppe) 101.

84.

Karlsberg pod Oliw 76. Klucze, koció staroytny 440.

Sobótka, kaplica 107.

Kajpeda, latarnia morska

roda, koció

330.

Kórnik, paac 161. Krasnobór, klasztor 429. Królewiec, zamek królewski 282. „l^ybaki" 284. port 286. „ uniwersytet 400. ,,

Kruwic,

Slysia

wiea

nek

Lec

172.

,,

418,

,,

Miosaw, paac 159. koció pobenedyktyski

Mogilno,

Nisa 448.

Nowy

Port, latarnia morska 86. koció katolicki 308. „ ,, okrty porcie 310. Oliwa 277 i 295^ klasztor 299 i 395. „ Opole 438. zamki Piastowskie 421 i 458. „ wyspa Bolka 456. „ Piekary Niemieckie 498. Pia, dom Staszica 152. Plehnsdorf, luza 367.

w

katedra 122.

„

paac DziayskicU koció N. P. Maryi

„ ,.

W;^rówiec, koció N. Wenecya pod Wielki Kamie. Zamek

l.>7.

P. ilaryi 142.

Gsaw 97.

Odrowów 460.

Wisa pod Toruniem 81 Wrocaw w poowie av. XVII

123. 125.

436.

widok ogólny 452. Ratusz 424. Wielki Rynek 454.

„ „

j

,,

Wystru

287.

Zackeu, wodospad 110. Zatoka Pucka, wybrzee 70. Zotorya, ruiny zamku 319. uin,

Fara

155.

Dwór wiejski pod l'oznauiem Kocióek Filiponów 344.

129.

„

koció

,,

73.

316. 364.

„Dausker'" 369. Zwiast. N. P. Maryi 388. K -tego Jana Chrzciciela ,, 390 i 392. pomnik Kopernika 409

„

cmentarz drzew

Wile

most na

,

eba, jezioro, widoki 74. 89, 293. 3Ialbork, zamek krzyacki 264 i 31 rynek 27 l' „ Mierzeja Kuroska: piaski wdrujc*

„

Brama Mostowa

„

Ludgierzowice 484.

Pozna

ruiny zamku Dybowa 266. ratusz 270. koció S-go Jakuba 314.

„ .,

490.

„

klasztor Norberta-

Tczew, mosty na Wile 298. Toru, widok z nad Wisy 268.

384.

zamek Piastowski Locbstaedt, zamek 323.

i

151.

Szamotuy. Baszta Czarnej Ksiniczki

120.

Lignica,

144.

koció

Strzelno,

Kynsburg, ruiny zamku 435.

Lenica

25.3.

pomnik Kochanowskiego 255. Racibórz, kaplica -tego Grobu 442. „

liauschen 321. Eogaliu, paac 168.

Heuscheuer, góry 102, 104 i 105. Huty Laury i Królewska 446.

Inowrocaw, byy ratusz 150. nowy koció N. „ Kamieniec, zamek 426.

Teatr polski 251

275.

Puczkarnia rudy

Nad Cybin

99.

486.

208.

WOCIANIE

Z

POD LUBARTOWA.

Z dziea Kolberga.

rk

ddajc dzi do ziem

zamieszJcaui/cJi

ciwe nadmieni

tu

czytelników pierwszy przez PoIaJców",

par sów

zeszyt

uwaamy

o ciarakterze

i

,,Opisi

za

wa-

planie tego

wydawnictwa. Jakie pobudki skoniy nas do podjcia go, to staralimy sie okreli w prospekcie. „Dziea takiego mówilimy tam któreby byo zarazem zbiorem interesujcych opisów, i ródem dokadnyci informacyi,

—

—

i

literatura

nasza dotycticzas nie posiada, a brak jego

daje powszectinie.

czy o Polakaci

w

jest,

ku rozwija

mógby zasign wiadomoci,

w jakicti

sie ich

sie

Czy zajdzie mowa o Polakacti w Poznaskiem, Ameryce, czytelnik z innycti okolic nie ma pod

rk ksiki, z której ków tam

uczuwa

warunkaci

yj

i

pracuj,

dziaalno ekonomiczna

i

ilu tycti

w jakim

kulturalna.

Pola-

kierun-

Informa-

mu nawet co do miejscowoci bliszych, we wasnym kraju zamieszkania. I to samo dotyczy wszystkich stron ycia ludnoci polskiej, gdziekolwiek ma ona siedlisko. Osdzilimy za rzecz uyteczn brakowi temu zaradzi i przystpujemy do wydania dziea, któreby czynio zado potrzebie". ,,Z dziea tego pisalimy dalej czytelnik dowie sie, jak wyglda ta okolica, która go w danej chwili interesuje, jakie s jej bogactwa przyrodzone, jakie s tam instytucye publiczne, jakie obycyi takich brak

—

—

i

i przemys, i handel, rolnictwo, Wszystko zilustrowane bdzie z jednej strony rycinami tablicami kolorowanemi, z drugiej cyframi statystycznemi".

czaje i

i

i

sztuka.

stosunki towarzyskie,

i

Ten zarys ogólny treci wskazuje ju dostatec/Jiie. jak rozlegy jest materyal naukowy opisowy, który obja^ zamierzamy. Uwzgldni on wszystkie kraje Europy, Ameryki innych czci i

i

wiata, w których zamieszkuj Polacy, choby w maych grupach. Powinien te da w caoci dokhidny obraz ycia rodaków naszych na pocztku

XX

stulecia.

W myl tego zamiaru, opis kadego obszaru ziemi, zamieszkanej przez

tyczn

h)

Polaków, zawiera bdzie: a) geografie fizyczn i poliludno, jej kultur i obyczaje, c) historye i urzdzenia

pastwowe

d) produkcyc ogóln e) rolnictwo komunikacye //) owiat (dzia ten obejmie f) prywatnych, wydawnictwa, pras, statystyk szkó rzdowych artystyczne t. p.) ycie spoeczne (wszelinstytucye naukowe

administracyjne,

i

przemys

i

-handel ^)

i

i

?')

i

kiego rodzaju instytucye filantropijne, towarzyskie, ekonomiczne,

sportowe

i

t.

Wstp

p.)

do

Je)

zabytki historyczne

1)

zabytki artystyczne

,,Opisu ziem za/i/icszlcdz/i/ch przez PolaJiów''

bdzie statystyk ogóln Polaków na

kuli ziemskiej

i

t.

p.

zawiera

oraz zarys etno-

grafii polskiej.

dziea, zakrelonego na tak obszern skale, poczoniemaemi trudnociami, pyncemi gównie ztd, e brak jest jednolity cli wedug jednego planu opracowywanych materyaów zasadniczych. Trudnoci te jednak postaramy sic przezwyciy nie wtpimy, e wobec wielkiego zainteresowania, jakie wzbudzio to wydawnictwo, pomylnie nam sie to uda. Cze ilustracyjna bdzie zawieraa wizerunki miast, budowli pamitkowych, ludzi zasuonych, typów etnograficznych, scen

Uoenie

ne

jest z

i

i

obyczajowych, historycznych

i

t.

p.

na wiecie Polaków?

Ilu jest

Uwagi wstpne. Dosy ne

w

trudno bdzie odpowiedzie

Trudno

nagówku.

na

pytanie,

polega nie na tem,

e

eby

bd

postawiostatystyki

bd

faszowana, ona jest nieumiejtnie robiona. Do faszowania przyczyniaj sie wzgldy polityczne, nakazujce np. w Niemczech lub Brazylii zmniejsza ilo Polaków jak mona najbardziej; do nieumiejtnoci za zaliczy trzeba dugoletnie kwestye: na czem oprze kwalifikowanie narodowociowe ludnoci? Dopiero w ostatnich czasach, i to nie wszdzie, pytanie to rozwizane zostao w zasadzie pomylnie. odpowiedniej nie byo, tylko

Jak mianowicie?

Oto wola

tak,

e

o przynalenoci narodowej stanowi ostatecznie

wiadomo

A

jzyk? a pochodzenie? a kultura? to niewtpliwie cechy bardzo doniose, przewanie decydujce, jednak niezawsze. Mamy naprzykad Belgijczyków i Kanadyjczyków, uywajcych wycznie jzyka francuskiego, a uwaajcych si za naród odrbny; mamy znów Alzatczyków lub Bretoczyków, mówicych mao, lub wcale nie mówicych po francusku, a przejie Francuzów z przekonania i z woli. Podobnie

S

rzecz

i

si

ma

jednostki.

ze Szwajcarami.

Wic

chocia

z

cech zewntrznych

mona prawie zawsze wyrozumie jej przynaleno narodow, naley wszake zachowa pod tym wzgldem ostrono. Dlaczego o tem mówimy? Dlatego, e uwagi nasze powinny w pewnej mierze wytumaczy czytelnikowi trudno statystyki narodowociowej wogóle

jednostki

i

i

fakt

faszowania naszej

statystyki np. przez

Niemców.

Opierajc

— —

—

4

si na drobnych rónicach jzykowych, natworzyli oni rónych ,,Wasser-polaków", „Górnoszlzaków" i t. p., kiedy tu chodzio o jeden jedyny w swym skadzie plemiennym naród polski. A póniej od ,,wasser-polaków" atwo byo przej... do Niemców. Dlatego takiej statystyce ufa nie moemy, dlatego mamy prawo o

mówi,

niej

e

jest

tendencyjnie na

nasz niekorzy dokony-

wana.

Z

tych

mamy

nie

wzgldem

i

dokadnej i

powodów

wielu innych

statystyki

dotychczas nie mielimy

Pod tym w wy-

Polaków na wiecie.

s

obecnie jeszcze cyfry

i

niezupenie cise, a

W

jednej np. dawnictwach obcych nawet zgoa fantastyczne. z popularnych encyklopedyi niemieckich czytaem niedawno, e Polaków jest a... 9 milionów; Larousse podaje 20 milionów, wiedeski TascJien- Atlas Hickmana 12 mil. t. d. Zupenie jak gdyby chodzio o czarnych z pastwa Kongo! Pierwszym, który podj trud obliczenia wszystkich Polaków wedug metody naukowej, by Filip Sulimierski, twórca Siowinlca Geograficznego. Ogosi on w r. 1883 w Ognislcii rozpraw statystyczn, której wnioskiem byo, e Polaków jest ,,z gór 12 milioSulinów". Wyraenie to pozwala odrazu na domniemanie, mierskiemu brako cyfr pewnych dokadnych. Tak te rzeczywicie byo. Póniej pojawiay si róne drobne rozprawki, dotyczce caoci narodu (Szymaskiego w Ordownilcu), i

e

i

bd

bd

jego

czci

[Ekonomista z

r.

1882),

i

one jednak szwankoway na

Dopiero Edward Czyski

wielu punktach.

,,Etnograficzno-staty styczny zarys liczebnoci polskiej"

rozpraw swoj i

t.

zasiedlenia ludnoci

{Wisa, 1887, zeszyt I do VI) rozpoczyna szereg prac ponie I on jednak z góry zastrzega sie,

wanych cilejszych. ma nadziei rozwizania

e

i

kadnych

p.

tak trudnego zadania,

,,brak

bowiem

cyfr etnograficznych, albo, co jeszcze gorsze,

ny wszelkich danych statystycznych

—

kad

temu

tamje".

brak

do-

ziipel-

Przy tern

ostrono tego badacza aby nie okaza przesady w obliczaniach na nasz korzy — bya tak wielka, e uwierzy zbyt lepo statystyce

urzdowej,

skim

i

nie znajcej np.

waeckim

wypa

i

t.

d.

i

t.

d.

zbyt skromnie, jak to

ne zostao.

Polaków w Gdasku, w po w. elblWskutek tego cyfry ogólne musiay

w

nastpstwie

czciowo

stwierdzo-

w roku

1898 dokona

nowych oblicze

p.

Franciszek Olszew-

Wartykule, drukow^anym w/u^r^^rze WarszaicsJctm, {iw Kalendarzu Katolickim z r. 1901), bierze on za podstaw liczby Czyskiego i uzupenia je obrachunkiem przyrostu naturalnego tudzie dwa ata póniej podejmuje te sam statystyk rosyjsk. ski.

W

now

prac w Miesicznilm Kuryera Folslciego p. Ludwik Straszewicz, Wreszcie w lipcu ale ju na podstawie lepszych materyaów. 1902 r. prof. Wt. Czerkawski przedstawi wydziaowi historycznofiozoficznemu Ak. Umiejtnoci

w Krakowie

prace

swoj

p.

t.

„Ba-

ugrupowaniem w krajach zagranicznych". Rozprawy tej, spoczywajcej dotychczas, jeeli sienie mylimy, w rkopisie, nie mielimy pod w chwili pisania niniejszego. Tylko cyfry ogólne zakomunikowane zostay w sprawozdaniach te przytoczymy na waciwem miejscu. Czy autor niej podpisany przychodzi do czytelnika z nowym lepszym dokumentem statystycznym: dania nad iloci Polaków

i

ich

rk

i

i

Niestety, nie

zu

mówi,

tylko

da

mog tego

e nie mam

czytelnikowi

o sobie powiedzie; przeciwnie, odra-

zamiaru pisa rozprawy naukowej;

pragn

wyobraenie mniej wicej dokadne o

sta-

e

Natomiast niech mi w^olno bdzie zapewni go, staraem si w miar monoci zapozna si bezporednio z mate-

nie kwestyi.

ryaem surowym

i

fragmentarycznym,

wszystkie najnowsze dane statystyczne,

wieo

e usiowaem uwzgldni e wreszcie spoytkowaem

publikacyom wymienionych nieznane. Te ostatnie dotycz midzy innemi Polaków w Stanach Zjednoczonych w Brazyhi. Powtórz tu jeszcze za Czyskim, byoby rzecz bardzo ciekaw pozna liczebno ludnoci polskiej nietylko w stanie statycznym, lecz i dynamicznym, pozna fluktuacye tej liczebnoci

niektóre cyfry,

ujawnione

i

wyej autorów

i

e

cigu czasu pod wpywem rónych okolicznoci. Atoli brak materyau porównawczego stoi temu w najwyszym stopniu na zawadzie. Swoj drog, gdzie bdzie mona, uczynimy odpowiednie zestawienia, sigajc nawet odleglejszych czasów. IV

6

—

Obrachunek szczegóowy. I.

Pastwo

Memleckie.

Trzy rozbiory Rzeczypospolitej, a nastpnie

przyczyy do Z krajów

polskicli

Poznaskie

wiedeski

traktat

okoo 54.300 km.^ z ludnoci paromilionow. rzd pruski utworzy dwie prowincye: W. Ks,

Prus

yj

Oprócz tego Polacy je:izcze na terytoryaci, dawniej ju przyczonych do Prus: na Szlsku Mazuracti pruskici. Ludno ta prawie na caym obszarze jest uwiadomiona, poczuwa sie do narodowoci polskiej daje tego niezliczone dowody. pocztkowycli latacli po rozbiorze Polski przy spisach odróniano tylko w prowincyach polskich wyznanie na podstawie tego obliczano dopiero poszczególne narodowoci. Zrazu byo to mohwe, dopóki prd kolonizacyjny nie naniós do dzielnic polskich liczebnie silnej warstwy Niemców katolików. latach 1828 wstawiono w regencyi opolskiej i gumbiskiej now 1827 i

Prusy Zactiodnie.

i

i

W

i

W

do

i

—

rubryk ..jeyka kocielnego". Zdawaoby sie pisze Komorowski e jzyk, w jakim kto odmawia pacierz, moe da najlepsz wskazówk czyjej narodowoci. Tymczasem wiadomo, e na Szlsku do ostatnich czasów ludno powszechnie uywaa ksiek czeskich do modlenia si, podobnie jak u Kabatków, Mazurów pruskich przewanie niemieckie s w uyciu. Zaprzestano

—

zatem tej nieudanej próby, a przystpiono do bezporedniego rozdziau ludnoci na podstawie wasnego przewiadczenia, dajc kategoryczn odpowied na zapytanie: Polak czy Niemiec: Bya to jednak zawczesna jeszcze próba.

Zwrócono si zatem po

r. 1830 do jzyka, rozmaicie pojmosi zaczto ju przechyla na stron ..jzyka 1843 rodzinnego'". r. 1890 wprowadzono rubryk jzyka ojczystew r. uwzgldniono go'", 1895 znowu jej nie byo, w r. 1900 j.

wanego, a od

r.

W

,,

Komorowski susznie zwraca uwagc, cza,

e

e

rubryka taka nie wystarprzedstawia ona pole do znacznych naduy politycznycii,

zwaszcza tam, gdzie

podrzdne

lud niedokadnie rozumie

nie dyalektów: kaszubskiego, mazurskiego, szlskiego

sporzdzone przez niemiecki urzd

powodu

cyfry,

powinny

podledz kontroli

Ogoszony

w

i

poowie

t.

i

znacze-

p.

Z

tego

statystyczny,

korekturze.

1902 wynik spisu ludnoci

r.

z

roku

1900-go przedstawia cyfry nastpujce:

Jeyk (1.495.374

podao

polski

mczyzn

jako

jeyk

ojczysty

osób

3.086.489

1.591.115 kobiet).

i

Jeyk mazurski" Jzyk kaszubski" ,,

jako

,,

,,

jeyk

ojczysty 142.049

,,

100.213.

,,

Oprócz tego znalazo sic sporo osób, które mówiy dwoma jeykami". Jakim sposobem mona posiada jednoczenie dwa jeyki ojczyste? tego, oczywicie, urzdowa statystyka niemiecka nie wyjania. Tak wiec mówiy: Po niemiecku i po polsku 169.634 osoby Po niemiecku i ,,po mazursku" 10.898 ,,

—

Po niemiecku

i

,,po

Statystyka ta staje

kaszubsku" sic

.

.

,

.

.

.

niedokadn, o

,,

1.052 ile

,,

ctiodzi o oznaczenie

narodowoci przez stworzenie rubryki ,,mówicycti po niemiecku obcym jeykiem", przez co cliciano obniy liczb osób pociodzenia nie niemieckiego, a równoczenie zwikszy liczb niezdecydowanycli pod wzgldem narodowociowym. rzeczywistoci za i

W

statystyka ta

wykazuje tylko liczb tych, którzy

z jakiejkolwiek

gównie z powodu zalenoci subowej lub urzdniczej, nie mieli przyzna sic otwarcie do narodowoci ,,obcej". Nadto rozdzielono Polaków zupenie dowolnie, wedug powiatów, które zamieszkuj, na Polaków, Mazurów Kaszubów. Z uwzgldnieniem tego wszystkiego, ze statystyki urzdowej wyniprzyczyny,

i

ka,

ew

r.

1900

w

granicach

pastwa

niemieckiego mieszkao Po-

laków: 3.086.489-1-142.049 („Mazurów")

+

+ 100.213

(,,Kaszubów")

10.898 (,, niemieckich Ma189.634 (,,niemieckicli Polaków") 1.052 (,, niemieckich Kaszubów"), czyli ogóem -j-

zurów")

+

byo w

r.

1900

w Pastwie

niemieckiem,

wedug urzdowej

statystyki niemieckiej,

3.510.335 Polaków.

— cyfra

ta

I

jest

zapewne

Przypuszczenie bowiem,

8

ku 1900, wobec urzcdow^ej akcyi

przyzna

wysoka. Niemiec pod koniec ro-

raczej jeszcze za niska, niz za

e którykolwiek i

antypolskiej

agitacyi

miaby

do uyw^ania jeyka polskiego obok niemieckiego w stosunkach domowych, jest zupenie wyczone. Z drugiej strony za stwierdzono, w Prusacli i na Pomorzu urzdnicy, mimo sic

e

protestów^, z

zapisywali

jako

,,

Niemców" wielk liczb Polaków

nazwiskami niemieckiemi.

powyszej okazuje si, e dotychczasowe obliczenia, dokonywane przez Polaków^ a bdce zwwkle popraw^kami spisów urzdowych, przedsibrane byy pod hasem nadmiernej ostronoci. Komornicki na podstawie gównie statystyki szkolnej Ze

dawa

statystyki

cyfry takie (dla

W.

Ks.

r.

1890)

Poznaskie

.

.

1.098.455

.

....

Prusy Zachodnie Prusy Wschodnie

.

.

526.841

377.122

.

.

Szlsk Inne prowincye pruskie okoo Razfem Kr. Pruskie Straszew^icz dla

1900 podniós

r.

j

.

1.130.603

100.000 3.233.021

do 3.400.000.

Olszewski znalaz tylko 3.160.000.

e naw^et statystyka

Widzimy,

urzdowa

przyznaje

ilo

dale-

ko wiksz, cliocia, jak to podnosiy w swoim czasie pisma poznaskie, niew^olna ona bya od tendencyi politycznych.

Czy ga nie sta.

ywio polski w Pastwie Niemieckiem stosunkow^o wzma-

sie liczebnie lub

opada, na to odpowiedzie stanowczo jeszcze

mona. Oczywicie, bezwzgldnie

Wedug

Tetznera

Polaków (wraz

W

{T)ie

Mazurami

z

Slaueu i

biorc, cyfra ludnoci w^zra-

vi Deutschlaml)

Kaszubami)

w

r.

1858

byo

2.009.816

1861

,,

,,

2.265.042

„

1864

„

„

2.356.800

„

1867 1B90

„

„

2.436.800

,,

2.977.951

r.

„

„

Dodajmy do a przekonamy

sic,

Inaczej natomiast

równaniu

z

tego

cyfr obecn

e ywio

3-510.335 polski ronie tam stosunkow^o szybko.

przedstawiaj

rozwojem

ywiou

sic rzeczy,

gdy

niemieckiego.

wemiemy

je

w po-

Wedug

Komornickiego,

Polacy wzroli o

.

w

55 -SS^

.

.

latach 1816 ,

Niemcy

— 1S49

zatem

.

=t37.)

i

graficznego na

mego morza Batyckiego (Polacy w Pucku, dawnym porcie za Wadysawa IV, dotykaj morza) 5 10 mil szerokoci, okoo 20 mil dugoci, a do granic Królestwa koo Torunia, przyczem pas

—

ten

koo Chemna

przekracza

Wis.

Na prawym

brzegu

Wisy

si te polska wyspa etnograficzna koo Sztumu. Podug Bockh'a terytoryum przewanie polskie zajmuje w Prusach Zacho-

znajduje

dnich 110 mil kw. kolonie niemieckie,

gnce

a

sie

1400 osad.

zaoone

w

sta linia,

Obie

powysze grupy

przez P>yderyka

II

rozdzielaj

nad Noteci

i

ci-

do Torunia.

Na Szlsku niema

2)

ci, jak

i

tak silnego zmieszania

dwu narodowo-

Poznaskiem i Prusach Zachodnich. Mniej wicej proprzeprowadzona od Krotoszyna na Brzeg do Prdnika 2

— i

potem do granicy austryackiej

]()

w

— Morawskiej Ostrawie odgrani-

cza terytoryum polskie od niemieckiego. Pierwsze,

zajmuje 175 mil. kw. 3)

i

Na Mazurach

podug Bóckha,

2.795 osad.

cignie si

gym

ludno

polska pasem równole-

do granicy Królestwa, na poudnie linii od Olecka az do Lubawy; pas ten ma szerokoci H 10 mil. Wogóle, podug Bockti'a, ludno polska przewaa na teryto-

—

ryum 923

mil kw. z 11.488 osadami.

Pastwo

II.

Rosyjskie.

z r. 1772. 1793. 1795 przyczyy do Rosyi Litw. Maoru, stanowice dzisiaj 9 gubernii kraju Zaciodniego, który wTaz z obwodem Biaostockim, przyczonym w r. 1807, przedstawia powierzclmie 49S.543 km.' (8.504 mil kw.j z gór 20.000.000 ludnoci. Traktat wiedeski (i'Si5) przyczy do Ro-

Traktaty

Biaoru

i

i

wiksz cze

Ksistwa Warszawskiego, która dzisiaj Królestwa Polskiego o powierzctini 1 26.945 km.^ (2.305 mil kw.) i 9* milionaci ludnoci. Oba te kompleksy terytoryalne rozpatrzymy oddzielnie. syi jeszcze

stanowi

b.

10 gubernii

Królestwo Polskie. dotyczce obcliodzcej nas kwesty i. s tutaj Obrachunek nie moe by przeprowadzony z cyfr bezporednich, bo ich dotychczas niema: rezultatów spisu jednodniowego z r. 1897 iiic ogoszono jeszcze w dziaach, uwzgldniajcych narodowoci. Oczywicie, te oMiczenia porednie nie mog za^vic^a zbyt wielkich bdów, w l^adym jednak razie mu-

Dane

statystyczne,

bardzo niepewne.

sz by

traktowane jako niezupenie cise. opar sic na urzdowej statystyce ludnoci z r. 1892, sporzdzonej przez warszawski Komitet Statystyczny. Jest tam podzia mieszkaców na wyznania na zasadzie ksig ludnoci. P. Straszewicz

Wyznanie

moe

stanowi, jak to pisalimy ju we wstpie. w ostatniej instancyi o narodowoci, przeto oparcie to nie jest zupenie pewne. co atoli, nie majc innej drogi, musimy go uy. nie

Bd

bd

1

1

cat ludno Królestwa w r, 1892 tern byo: chowal na 8.808.969 gów. Prawosawnyci 441.846^) czyli 5,0, 7o

obra-

Komitet statystyczny

W

Katolików Luteran

.

.

6.653.694

•

470.139 10.386

.

Kalwinów

ydów

.

.

.

1.224.652

.

.

„

75,,3

„

,.

5.34

-

.,

0,^2

,,

.,

13.3,

„

Do narodowoci

Cytowany wyej zaliczy naley przedewszystkiem katolików, odtrciwszy tylko ludno litewsk powiatów: Wadysawowskiego, Maryamautor tak dalej rozumuje:

polskiej

Suwalskiej.

Caa

sia 332.415

gów. co stanowi

Tym

Wykowyskiego

Kalwaryjskiego, Sejneskiego,

polskiego.

ludno

wiejska

ludno

sposobem

katolicka tycti

3.77"/o

w

gub.

powiatów wyno-

caej ludnoci Królestwa.

zredukowaaby si do owyci okolicacti mieszka

polsko-katolicka

Naley jednak pamita, e w równie sporo Polaków przy dworach, a nawet s wsie prawie cakowicie polskie. Do narodowoci polskiej nale te wszyscy 72 7o-

niemal Kalwini

gelików

i

i

naturalnie pewien procent

ydów.

Mona

tedy uzna,

tworz 757o ogóu ludnoci. Poniewa ludno Królestwa 1897 roku 9.455.943

wtedy

w

byo Polaków

gów

e w

spisu

znaczny) ewan-

Królestwie

wynosia

Polskiego

(wedug

7.091.958.

(moe

Polacy

w pocztku

jednodniowego),

wic

Doliczywszy do tego przyrost

otrzymamy na koniec 1900 r. przeszlo 7.300.000 Polaków w Królestwie Polskiem. P. Straszewicz. czynic powysze obliczenia, nie by jeszcze w posiadaniu danyci spisu jednodniowego z r. 1897, dotyczcyci wyzna. My je mamy ju pod widzimy, e mimo pewnyci drobnych niezgodnoci cyfr powysz mona przyj za najblistosunku i7o

'^a lat 4,

rk

sz

w

prawdy.

r.

Str.

1897

Wedug

byo

rzeczonego

wyrachowa. w wysokoci

';

przytacza,

Z

tej

spisu,

katolików

w Królestwie

74.3270? ^ wic nieco mniej, ni pan Natomiast przyrost naturalny wzity zosta nie-

6.987.467,

waciwie Zaleski

i

e w

t. j.

i7or.

liczby na gub. Siedleck

kiedy

naprawd wynosi on

1872 Królestwo liczyo

i

Lubelsk dawni Unici

6

:U9.02_' osób.

i.57o-

milionów

mieszkaców,

w

a

r.

—9

Powikszenie wynosi praco daje na roczne powikszenie i.57o. Ten 1897

mil.

wie 457o (44-857o)' ostatni zatem procent przyrostu

w

przy wszelkich obliczeniach: nie

mamy adnego powodu bawi si

tutaj

takiej

w

skromno.

Dodam

Królestwie

e

jeszcze,

p.

i

w

samej prawie cyfry ludnoci polskiej

musimy uwzgldnia Olszewski doszed do Królestwie: opierajc

na obliczeniach Czyskiego na normie przyrostu rocznego, znalaz on w^ r. 1897 ilo '^^•yo^-OSS Polaków w Królestwie. Gdy uwzgldnimy cztery lata ubiege, t. j. do stycznia r. 1900, do którego wszystkie nasze obliczenia pragniemy sprowadzi, to otrzymamy rónice miedzy naszym a p. Ol. obrachunkiem stosunkowo nieznaczn. sie

i

Zanim przejdziemy do dalszego cigu naszych poszukiwa, zatrzymajmy sie jeszcze na obliczeniu ludnoci prawosawnej w Królestwie Polskiem. Z zestawie danych urzdowych z Kalendarza astronomicznego- moemy tabele, przedstawiajc ,,

uoy

wzrost liczebny

tej

ludnoci w Królestwie, a mianowicie: roku i8.-)5 4.318

W

...

1859 1893

..

w

Warszawie

za

wzrost ten tak

W roku

1893

4.836

.

.

442.011

.

przedstawia:

sic

1857

1859 1874

..

.

.. .

.

!.,"/>")

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

i.5(;o

7.674 18.096

Kraj Zachodni. Krajem Zachodnim nazywaj sie gubernie: Kowieska, Wileska, Grodzieska. Miska. Mohilewska. Witebska oraz Kijowska. Podolska Woyska. Polacy w tych guberniach stanowi tylko mniej lub wicej silne nawarstwowienie. jakkolwiek kulturalne ekonomiczne ich znaczenie jest powane. Ludno wociaska, stanowica gówn cze zaludnienia tego kraju, naley do naroi

i

dowoci

litewskiej (gub.

cz cz

(pozostaa lewska

i

Kowieska

i

cze

Wileskiej), biaoruskiej

gub. Wileskiej, gub. Grodzieska.

Witebskiej)

i

Miska, Mohi-

maloruskiej (gub. Kijowska.

Podolska.

Woyska

oraz

nocne czci

Co

sic

poudniowa

cze

Miskiej

gub. Witebskiej zamieszkane

tyczy

róde,

z

któryci

ctnograficzno-statystycznycti, to one

i

Grodzieskiej).

monaby zaczerpn

sw

Pó-

s przez otyszów. danyci

opakanym. Jedy-

stanie

ny sposób okrelenia mniej wicej przyblionego ludnoci polskiej w tych dzielnicach spoczywaby w obliczeniu iloci katolików. Ale

pamita,

e w Kraju

Zachodnim, oprócz Polaków, miedzy jeszcze Litwini ze Zmudzinami i otysze, oraz tu katolikami owdzie Niemcy. Z drugiej strony jest te tutaj pewna liczba Polaków-kalwinów. Niepodobna wiec marzy nawet o tern. aby sic trzeba

s

i

na

tej

podstawie

bnoci

naszej

w

dao przedstawi

jako tako

dokadny obraz

tych guberniach, jakkolwiek

jest to.

licze-

powtarzamy,

jedyna podstawa do podobnej statystyki. Najsumienniejsze

studya

obliczeniu

Polaków

w

Kraju Za-

chodnim powieci Czyski. Zuytkowa on bardzo due materyay, odwoa sic do najrozmaitszych metod rozumowa. Na nim te, zupenie susznie, oparli sic nastpnie autorowie, piszcy o statystyce Polaków. i

Zanim przytoczymy wyniki tych bada, zwróci naley uwa-

e w

gub. Grodzieskiej dwa g, mieszkaców narodowoci polskiej: '^^^.')^//o)•

tu

Wykowwski

Grodzieskiej P.

(l~).-,')'J

biaostocki

i

ni 7-. powa-

^viecej

pow. Wilejski (4o,g7j,

(po 'M^J,

Sokolski

W 14 powiatach ludno polska stanowi S mniejszoci przewanie bardzo

ludnoci ogólnej. ne:

wikszo

poAviaty posiadaj

nale

Bialski

(37,2),

(:]~J.J,

Lidzki (37,0)

Dzinieski i

t.

d.

i

Dry.seski

Te czci

gub.

do etnograficznego obszaru polskiego. Olszewski, wziwszy liczby procentowe Czyskiego. a ogóljeszcze

n ludno gubernii ze spisu jednodniowego, uoy tak tabelk:

— Gub. Witebska ..

.

Kowieska

.

.

.

.

14

—

ogóem

Polaków

% Polaków

1.502.895

100.840

6.71

i.54().072

49-754

19 719 3

otrzymuje

ogóem okoo

'2.100.796

do tego przyrost

P. Straszewicz dolicza i

»9

3-2

2.200.000 Polak(3w

('lYo)

w

1

10.60

^^

1'^^

cztery

9 guberniacti Za-

pod koniec r. 1900. Podobno obliczenia p. Grendyszyskiego. oparte równie na ru-

ciodnicli,

brycelaci kocielnych

poborowej, ty,

pracy

prowadz do

tej

nie

mamy

Pozostaje z

r.

1895)

tej

pod

i

zestawione

z

cyframi statystyki

samej prawie liczby ogólnej.

rk,

a ze znanych

Nieste-

nam wycigów

jak metod autor dla sw^ego celu zastosowa. nam jeszcze zapisa, e, wedug spisu jednodniowe1^97. katolików byo w Kraju Zachodnim 3.803.757,

trudno rozpozna,

go

(z r.

a w^ szczególnoci:

dopodobn.

ale

zarazem za mniejsz

ni wiksz od

raczej,

aktu-

alnej.

W innych

czciacli

Wiemy wszyscy

Pastwa

ew

o tem.

Rosyjskiego.

pozostaych czciach Pastwa

duo Polaków, e w niektórych miejscowonawet gówny zastp inteligencyi siy przemy-

Rosyjskiego mieszka

ciach tworz oni sowej, nikt jednak nie zrobi dotychczas, wobec braku wszelkich danych cilejszych, chociaby przyblionego rachunku. Istotnie trudnoci pod tym wzgldem byy ogromne, a jedyna podstawa, z której wykombinowa mona jakkolwiek cyfr, mianowii

s

i

wyznanie, take nie przedstawiaa

cie:

W tym

nie.

wiato,

wzgldzie dopiero

e

notujmy,

spis

statystyce zbyt

praca

jednodniowy rzuca pewne

Przedewszystkiem jednak zaGrendyszyskiego zawiera take obliczenia

p.

katolików, mieszkajcych po za Królestwem

i

Krajem Zachodnim:

miasto Petersburg

3^^-o5(J

gub. Petersburska

miasto

^>-05l

Moskwa

14.112

....

reszta Arch. Mohilew^skiej

miasta Metropolitalne

2^)1.975 .

.

,

ni

.

ogólnej liczbie katolików

Polacy stanowi przeszo

emigruj,

74-

wiec

^i

.

181.886

28.940

Razem

w

30.868

70.000

Dyecezya Tyraspolska Po za parafiami i w wojsku Ormianie katolicy

Poniewa

w

.

630.389

Pastwie Rosyjskiem

s ywioem ruchliwszym,

630 Polaków wzi 4,")() ,")00 tysicy. P. Str., aby uniknicia pomyki, wzi 300.000. Zobaczymy teraz, co mówi spis jednodniowy. Litwini,

z liczby

tys.

katolików^

—

za

w

r.

1897

byo

... ...

,.

Astrachaska

„

Bessarabska.

„

Wodzimierska,

.

atwiej

naleaoby

mie pewno

Wedug

niego,

katolików: incz.

Gub. .Archangielska

pew-

te skorzystamy.

którego

z

w

sic

.

.

.

.

mcz.

knh.

...

504

124

Gub. Wologodzka

936

586

11.217

7.397

1.224

352

Woroneska „ Wiacka Okrg wojska Doskiego „

....

.

kob.

467

163

1.492

660

355

256

5.410

4,344

]h

Gub.

"X,

z

POWIATU RADZIMISKIEGO.

GOSPODARZ Z MOKREJ Wei.

w Chiwie

3

Marynarzów na statkach wojennych

30;]

.

Og(3em wiec. po za Królestwem krajem Zachodnim, 650.775. Do liczby tej, jak widzimy, bardzo zblionej do ustanowionej i

naley doczy przyrost naturalny i"/^ (co wydaje nam sie wicej ni umiarkowanem, bo emigracya katolików w gtb Rosyi jest dua), wskutek czego otrzymamy cyfr okoto 675 tysicy. Trzy czwarte z niej zaliczy na rzecz Polaków przez

nie nie

p.

(irendvszvskieg().

e

byoby przesad: gdy wemiemy 400.000, bdziemy pewni, zwikszamy wiadomie liczby swych rodak(')w. Zestawiamy wszystkie pozycye:

W Królestwie Polskiem W Kraju Zachodnim W innych czciach Pastwa Rosyjskiego Razem

byo

Tyle

w

7. 3( )().()()()

j.joo.ooo

400.000

.

9.900-000

.

.

Pastwie Rosyjskiem Polaków na pocztku ujoi

roku.

sówko

jeszcze szczeg(')owe. tylko

mogy

cisy

sic

wyda

ostatnie

za szczegóowe, lecz uczynilimy to

e

i

111.

byy

obliczenia

s

cyfry te po raz pierwszy publikowane niepodlegajcy zakwestyonowaniu.

dlatego,

sposób

usprawiedliwienia:

w

ten

Paiislwo Aus(rvackie. «

Rozbiory Rzeczypospolitej, rok 1815 oraz zajcie Krakowa

w

1846

r.

przyczyy do okoo

Austryi ziemie, stanowice dzisiejsz Ga-

gór

milionów luna ziemiach etnograficznie polskich w Ksistwie Cieszyskiem (Szlsk Austryacki) na Spiu (Wgry), oraz w nawarstwowieniu lub rozproszeniu: na Bukowinie, Morawach, w Dolnej Austryi po wik-

icye,

t.

dnoci.

j.

78.500 km.- powierzchni

i

z

Po za tem terytoryum Polacy mieszkiij

7

jeszcze:

i

i

szych miastacli

Pastwa.

Badania statystyczne prowadzone rzdnie, to

dziemy

te

moe

tutaj

s w

bd pewne

obchodzce nas cyfry kopotu z ludnoci

mieli nieco

Austryi bardzo poi

cise.

ydowsk w

B-

Galicyi, 3

—

IM

—

do narodowoci polskiej, czego bra powanie nie moemy, tudzie ze Szlskiem i Spiem, gdzie spisy dokonywaAle ludno tych krajów ne sa nie bez pewnej tendencyjnoci. kontrola inteligencyi przodujcej nad funkcyonajest owieccjna, ry uszami rzdowymi jest znaczna, wiec rónice mog dotyczy tylko bardzo drobnych pozycyi. kt()ra przypisuje sic

e

e

Galicya.

Ludno

(ialicyi.

uywajca mowy

polskiej,

jest

w

takim

sto-

mówicej po rusisku. jak do i. Ludno polska gw czci zachodniej kraju, rusiska we wschcjidniej. Granica etnograiiczna pomidzy temi dwoma plemionami rozpoczyna sie od Ulanowa, przy ujciu Tanwi do Sanu na prawym brzegu; nastpnie, przekroczywszy San. posuwajc si na poudnie, sunku do sto

i..,

mieszka

zbacza coraz bardziej ku zachodowi na Leajsk

Brzozów: od Iwonicza biegnie wprost ku zachodowi na migród, Gorlice. Grybów dochodzi dolin Popradu do Leluchowa. Rzuciwszy wic okiem na map. widzimy, polska etnograficzna stanowi mniej wicej czwart Galicy i. a tymczasem ludno polska przeszo o pó miliona jest wiksza od rusiskiej. Wprawdzie Galicya zachodnia ma o wiele gstsz ludno od wschodniej, to wszake nie tumaczy jeszcze ogromnej przewagi liczebnej mówicych po polsku. Przewag t jednak zrozumiemy, jeeli przypomnimy sobie, w Galicyi wschodniej liczne wioski i osady mazurskie, miasta w^iksze przewanie polskie, waciciele wikszych posiadoci liczna inteigencya mówi po polsku. (Lii

i

cz

cz

e

e

s s

e

e

i

manowski j.

Caa ludno

W

Galicyi wynosia: r.

1880(31 grudnia)

r)-958.9o7

.

0.403.572

i8^S7

..

l8(;()

..

.

,,

19(X>

-

•

redni przyrost roczny w^ynosi

Ludno

.

..

obecna Galicyi

go, przedstawia cyfry takie:

ir.

wic

1900).

r)/)07.8l6 7-31."^-CS^ i.oV'

o-

podug jzvkn

towarzyskie-

— Jeyka

—

19

uywa

polskiego

rusiskiego

.,

3.074.449

.,

.... moraw., sowack. soweskiego ....

gów

3.988.702

.,

niemieckiego

..

211.752

,,

czesk.,

.,

9.014

.,

..

127

.,

jeyków 659 uywa poskiego Xa 100 mieszkaców Gaicyi jeyka Ludno. obecna Gaicyi podug wyznania: Inny cli

,,

Rzymsko-katoików Grecko-katoików

3.352.044

.

.

.

.

.

.

.

.

.

'--35-

Protestantów

45-331

Wyznania mojeszowego

.

811.371

Innego

W procentaci

54. 70.

3.104.103

-wsctiodnici

,,

,,

738

wypada na

katoików 42.//y, na

ydów

rz. -katolików

11 -//o,

45.3

"/o?

na protestantów^

n^ grecko-

Kansas Kentucky .

Louisiana

224

Maine Maryland .

.

.

iMichigan

.

.

.

.

.

304 514 5-7-'7

.

.

1-358 1-143

.

Massachussets 75

12.104

low^a

1-783

22

123.S8S

29.099 .

59-075

)

.

— Minnesota

'-^4-7'U

.

Mississipi

-M

.

Missouri

Montana Nebraska

Nevada

New

.

.

Hampshii Jersey

Me\ico York North Carolina Dakota ..

,,

Ohio

.

.

.

Oklahoma

.

Miedzy

()()>

90.91

Czyli

w

Stanach Zjednoczo-

2.

43--")

7o-

Mieszane pokolenie, napcM pierwsze, napól drtii^ie, przedstawia sie liczebnie w sposób nastpujcy: Osób z ojców urodzonych w kraju matek urodzonych w Amei

ryce

]

5.7 44-

Osób

z

matek urodzonych

ryce 3.431. Wielkie miasta

jów

polskich:

w kraju

i

ojców urodzonych w Ame-

wykazuj nastpujce

liczby przybysz(')w z kra-

w Brazylii. Wychodtwo wzgldem

w

Brazylii

znajduje

warunkach najpomylniejszych

Chop

baczn uwag.

szczególnie

w

w

polskie

nasz

i

dlatego zasuguje na

szcie nie

go

i

wynaradawia

nie posiada

sie

sposc3b korzystny

bo otoczenie obce

sic.

bowiem same, ma mo-

przenosi

stosunki klimatyczno-geograficzne prawie takie

no zastosowania swych umiejtnoci w

kadym

si pod

i

nie

i

wre-

zmierza do

te-

To te niedaw^io trwa emigracya polju wytworzya tam potny zaród nowego spo-

na

to

sit.

do Brazylii, a eczestwa, które przy odpowiedniej pomocy z zewntrz i wzrocie zasobów intelektualnych wewnitrz moe si pomylnie i trwa-

ska

le

rozwin.

e

warto si emigracya Sporo osób przyszo do przekonania, i wskutek tego nieze ju mamy Ale jednej z najwaniejszych kwestyi przedo niej wiadomoci. wstpnych, mianowicie iloci mieszkaców polskich w Brazylii, nie Trzeba przyzna, rozstrzygnito dotd dokadnie. próby jednostek byy i zaw^sze mniej w^icej niefortunne, bo spis ludnoci przekracza granice ich monoci. A tymczasem statystyka pastwowa w Brazylii jest rów^nie niedokadna, jak w wielu krajach europejskich, równie tendencyjna. brazylijsk szczerze zainteresowa,

e

bd i

Moe Leona

najsumienniejsze

Bieleckiego.

byy pod tym wzgldem

Wedug

badania

p.

mieszkao przed 2 laty w PaCyfra ta ulega póniej popraw-

niego,

do 35 tysicy Polaków^ ce: mianowicie tene p. Bielecki i p. Kazimierz Warchaowski sprawdzali powtórnie powysze Uczby i uznali, e, bardzo ostronie liczc, mona je podnie do 50.000 (w Paranie). Oprócz tego jest w stanie S-ta Catharina okoo 5.000 Polaków i w stanie Rio Grand do Sul, "wedug p. Zdanowskiego, ksigarza z Porto-Alegre, okoo 15.000. Nadto rozproszonych po Brazylii wypadnie pewnie co najmniej 5.000. Ogóem wic, wedug wymienionych wyej podróników^ w Brazylii jest okoo 75.000 Polaków. ranie 30

Wedug nas

w

Siemiradzkiego (,,Polacy za morzem",

Paranie 60.000,

w

Rio

Grand do

Sul

(,,

str.

Szlakiem

13)

jest

wychod4

—

26

ców"

S

w

Catharina 5.000, razem 95.000. to dane urzdowe, ale niepewne.

Oprócz tego i.").().

H)

30.000.

u, str. 22)

t.

W

Mjssioiics

okoo

jeszcze

jest i

5

St.

w

t\>.

10.000 Polaków

innych stanach)

i

z

Argentynie

5 tysicy

nych pastwach Ameryki Poudniowej, szczególnie

Euador. Boliwii Wenezueli. Razem wic. wedug pp. Bieleckiego w Ameryce poudniowej

w w

Chili,

w

in-

Peru,

i

a

wedug

i

Warchaowskiego, jest 95.000 Polaków

Siemiradzkiego

Zastosowawszy

W

tu

ii5.()()()

krakowski

Ameryce Poudniowej

moemy

targ.

przyj,

ze

jest 105.000 Polaków.

Obrachunek ogólny Zanim przystpimy do zbilansowania nas powyej, przypomnijmy,

Czyski (r. 1887) oblicza Polaków chodtwa) na Olszewski

(r.

(bez

wy12.500.000 g. 15.600.000

1901) na

Prof. Czerkawski

18

1902) na

do K)

21.1

..

mil.

.347 g. w^szake oblicza nas razem z Litwinami. Cytra nas/a. po doliczeniu tych Polaków, którzy mieszkaj rozproszeniu w Anglii. l^Yancyi, Egipcie, Afryce Poudniowej.

Ten

w

zdo\vtych przez

1897) na

(r.

Straszewicz

cyfr,

e

(r.

ostatni

Azyi Mniejszej

i

t.

d..

a których

ilo

bez najmniejszej przesady

mona przyj

W

1 1

na jakie 50.000. przedstawi Pastwie Niemieckiem ,,

.')-5i.

^

^^

^^

^-.

^[s.

i

Zachodnie,

.^

W

ZIEMIE POLSKIE (Prusy Wschodnie

^>.

•js.

^

-7~.

^[>.

•j^

PRUSACH.

W. Ksistwo Poznaskie,

Szlsk).

I.

RZUT OKA WSTECZ. U/ dy spojrzymy na mapc fizyczn Europy, to rzuci nam sic w oczy zasadnicza rónica w uksztatowaniu wschodniej a zacliodniej polowy tej czci wiata. Na zachodzie widzimy kraj z bogato *^^

rozwinit

wybrzey, wybitnie górzysty, przedzielony na dwie nierówne czci kanaem La Manche, morzem Niemieckiem BaPo stronie pónocnej tej mokrej granicy wznosz sie tyltykiem. ko wyyny wysp wielkobrytaskich szeroki acuch gór skandynawskich. Wicej urozmaicona jest cze poudniowa. rodek jej zajmuj potne pasma Alp, a naokoo nich grupuj sie, zwizane z niemi organicznie, lub te tylko zewntrznie, wyniosoci mniejsze wypeniaj wszystkie trzy pówyspy poudniowe oraz lini

i

i

i

prawie

ca Europ

rodkow.

labiryntowi gór biegnie od wschodu, od Uralu

Kausfadowana, olbrzymia nizina, obejmujca wiksz polowe kontynentu. Wypenia ona Rosye europejsk na caej dugoci od oceanu Lodow^atego do morza Czarnego, Spotkawszy si z tym na caej szerokoci, od Uralu do Karpat. acucliem gór, okra go czy si na poudniu z dolin Woosi sk, na pónocy za wrzyna si znacznie cienion i

Ku temu

i

kazu, lekko tylko miejscami

i

i

zwajc

coraz w^icej

smug midzy pónocne

stoki

gór rodkow^oeuropej-

Wis. Odr

Elb. Tu dcZa rzek Saale, piero traci swój cliarakter rozlegej równiny. Wcinita Harz, a za nim w^zgórza W^ezery zastpuj jej drog. midzy góry a morze Niemieckie, zwona nagle o poow, cignie si ona zaledwie kilkanacie mil ju tylko szerokim pasem wzdu wybrzea, skrca z niem ku poudniowi i czy si tam z nizin Renu. skich a

morze Batyckie, przeskakuje

T Wielk Nizin

Europejsk,

czyli,

jak

i

j

zwano

dawniej

Sarmack, przybyy w czasie, nie dajcym oznaczy si dokadnie, z Azyi do Europy ludy sowiaskie, rozproszywszy si po niej zajy j do wieku VI po N. Cir., na pónocy mniej wi-

pow^szechnie.

a

do 57" szerokoci geograficznej, a na zaciodzie do wspc3mnianego zaamania si niziny za Elb i Saal. Niektóre szczepy, poudniowo-sownaskie. przedostay si przez nizin Woosk w kraju górzystego rozlay si po pówyspie Bakaskim oraz poudniowej czci ziem, tworzcyci dzi monarcii austryackccej

gb

i

wgiersk.

Reszta rozdzielia si

w

ten sposób,

e

szczepy wsclio-

dnio-sow^iaskie obray sobie za siedzib szerok Niziny Europejskiej, przyczem

o

42"

skicti,

dugoci

linia

geogr. (Ferro).

Z

graniczna

cz Wielkiej

znajdowaa si oko-

sowiaBram Morawsk, ku po-

szczepów^ zacliodnio

cz mniejsza wyruszya, zapew^ne

cz wiksza

zaja pónocne kraje dzisiejszej Austryi, za obja w posiadanie wski pas niziny, pomidzy

udniowi

i

stokami gór

Batykiem, nie wypierajc jednak Litwinów, którzy poprzednio ju osiedlili si na pónocno-w^schodniem wybrzeu tego morza. Wszystkie te szczepy naleay do rodziny ludów polskich, a przynajmniej byy z niemi bardzo blisko spokrewnione, o ile wmosi mona ze zwyczajów jzyka niewytpionych dotd resztek. a

i

Jest to

5^

-

e ludy podyy za

objaw charakterystyczny,

wyruszywszy

te,

ze

innemi na poudnie, swoich siedzib pierwotnych, nie upu czy lepszych germaskie, nie szukay, jak np. rozmaite szczepy warunków bytu we wszystkich czciach Europy, nawet po za

morzem, lecz osiedliy sie znowu na niskiej, botnej, lesichocia miejscami bardzo urodzajnej równinie, nie zaludniy nawet gór, które j otaczaj, lecz zatrzymay sie zarówno przed Karpatami, Sudetami górami Kruszcowemi. jak przed Harzem. Byy to widocznie ludy, zamieszkujce od wielu wieków takie ponure niziny, yjce z rolnictwa, pasterstwa i ryboówstwa, mao przedsiebiercze i usposobione pokojowo. swoich nowych siedzibach Sowianie zachodni znaleli sic w bezporednicm ssiedztwie Germanów, mianowicie za graniczyli na pónocnym zachodzie z Sasami, którzy zamieszkiwali lesiniemal do Renu, a na ste niziny nad Wezera i Ems. od Elby poudniowym zachodzie z szczepami turyngskiemi. Ssiedztwo tych ludów, a zwaszcza Sasów, nie byo widocznie wygodne, skoro Sowianie nadelbiascy („Poabianie") dopomagali pod koniec wieku VIII Karolowi Wielkiemu gorliwie do podbicia tego potnego a wojowniczego szczepu. Nie byo ono jednak zbyt niebezpieczne, dopóki take Germanie byli rozdwojeni nie posiadali jePrzynajmniej niema w dziejach dnolitej organizacyi pastwowej. ladu przesunicia sic granicy do wieku IX na niekorzy Sowian. Stan rzeczy zmieni sie zupenie, gdy Karol Wielki pokona Sasów, zmusi ich do przyjcia chrzeciastwa zjednoczy wszystkie ludy germaskie, a poczywszy pastwo Longobardów z frankoskiem, Alpami stej

i

i

zimnej,

i

i

W

a

i

i

przyj

z

rk Papiea koron

Sowianie pogascy,

rozdzieleni na liczne,

szczepy, pozbawieni poczucia

Od tej pory wanice sic ze sob

cesarstwa rzymskiego.

jednoci plemiennej, stanli wobec

zorganizowanego pastwa, które posiadao niezakultur i doskonalsze rodki walki, a poczuwao StosLinki pogorszyy sic do obowizku krzewienia chrzeciastwa. sie jeszcze dla Sowian, gdy po mierci Ludwika S-go (814 840) rozpado sic wielkie pastwo Karolingów, utworzyo sie w cigu IX stulecia osobne królestwo niemieckie, w którem niebawem waumyle wojowniczych wadzców dze objli Sasi (w r. 919). tego, w porównaniu z dawnem, karolingowskiem, bardzo uszczuplo-

potnego,

silnie

przeczenie

wysz

—

i

W

— ncgo pastwa, cirzeciasl^iej

59

—

dno

poczya sic stara wród pogaskici ssiadów

rozszerzenia granic lvrólestwa.

Talv

z

do szerzenia wiary nowem pragnieniem

rozpocza

sic

systematyczna,

germanizacyjna zorganizowana dziaalno zaborcza przy pomocy ora, podstpu, namowy Kocioa. Gównemi organami tej politylci zdobywczej byy stworzone ju przez Karola WielIciego a pod rzdami Sasów wysunite daleko ku wsciodowi posterunki graniczne, t. zw. .,marc"iie", któryci kierow^nicy otrzymywali bardzo rozlege penomocnictwa wojskow^e i sdownicze, z praw^em wadania ziemi zdobyt. Waciwym twórc tych marchii na pograniczu zacliodnio-sowiaskiem by drugi z królów niemieckich starannie

i

i

pochodzenia saskiego, Otton

Elb

(936

I

ksi

—973).

Powoani przez Hermann Biung,

niego

wowobec niezgody d wTJszcie kulturalnej oraz wojennej niszoci plemion sowiaskich, tak skuteczn dziaalno, e w cigu lat kilkunastu do penienia stray nad

saski

jowniczy margrabia Gero, rozwineji tak energiczn,

i

i

i

opanow^ali prawie

ca

dolin miedzy

Elb

Saal, a

i

Odr

i

Bo-

Przeszo trzy czwarte tego caego obszaru zdoby dla pastwa niemieckiego margrabia Gero i utworzy prowincye tak wielk, po jego mierci podzielono j na trzy osobne marchie, a mianowicie: pónocn, wscliodni Minie. Dalszemu posuwaniu sie Niemców ku wschodowi pooyo na czas pewien zapor silnie zorganizowane przez Bolesawa Chrobrego pastwo polskie. Wielki ten wojownik miay, ogarniajcy szerokie horyzonty polityk umyli zjednoczy bezsilne w^ swaijem rozdwojeniu, a spokrewnione bardzo bUsko z Polakami szczepy zachodnio-sowiaskie, i ce ten w znacznej czci osign. Zmusi nawet w pokoju Budziszyskim (w r. 1018), cesarstwo rzymskoniemieckie do zwrotu wikszej pooww ziem zdobytych przez Gerona. Po mierci Bolesawca jednak fala niemiecka popyna na nowo ku w^schodowi. Ju nastpca wielkiego króla, Mieczysaw II. nie potrafi utrzyma owocu dziaalnoci swego ojca, lecz odda Konradowi II marchie. Granica niemiecka dosiegneja znowu Odry, ale nie zatrzymaa sic na tej rzece. W^prawdzie cesarstwo rzymsko niemieckie utracio w wiekach nastpnych z jedrnoci organizacyi i znaczn cze swej potgi w wystpowaniu na zewntrz. Wadze rozdzielili miedzy siebie ksibrem.

e

i

i

— zeta,

mao

krotnie

pado rych

w sie

6o

—

zaleni od cesarza, zwalczajcy sic: czsto, niejednokrwawych nawet bojach. Ale i pastwo polskie rozw tym samym czasie na drobniejsze organizmy, któ-

wadzcy yli

z

sob

w

nawzaw walce wzajemnej odwoywali si czniemieckich, a zwaszcza samego cesarza.

jem skrawki ziemi i do pomocy ksit

sto

niezgodzie, wydzierali

sobie

Nastpstwa braku wadzy centralnej jednolitej polityki w rozdarna strzpy pastwie polskiem, niemoliwoci energicznego wystpowania na zewntrz kokietowania pojedynczych ksit z cesarstwem niemieckiem uwydatniy si niebawem. Zwabieni blaskiem wyszej kultury zachodniej, olnieni tytuem cesarza rzymskiego, namaszczonego przez gow Kocioa, niektórzy ksita, ssiadujcy bezporednio z Niemcami, uwaali sobie za zaszczyt naleenie do wasalów cesarza, starali si o zaliczenie w poczet ksit rzeszy niemieckiej, przyjmowali zwyczaj jzyk niemiecki, cigali szczególnemi przywilejami osadników niemieckich z zachodu pracowali systematycznie nad zgermanizowaniem swoich krajów. ten sposób, nie drog podboju chocia zapewne w tym wypadku odgrywaa pewn rol obawa przed wojowniczym ksiciem saskim. Henrykiem Lwem lecz dobrowolnego poddawania si urokowi cesarstwa wyszej kultury zachodniej, Pomorze i

em

i

i

i

—

W

—

i

zachodnie czyli szczeciskie zamienio

ju okoo

sie

roku 1181 na

prowincy niemieck w cigu wieko av nastpnych zniemczyo si tak zupenie, e dzi tylko nazwy niektórych miejscowoci wiadcz jeszcze o pierwotnym charakterze sowiaskim tego kraju. Ten sam los spotka wiksz Szlska, który po mierci Bolesawa Krzywoustego odpad od Polski nastpnie pod swymi ksitami Piastowskimi przyczy si do cesarstwa niemieckiego. Tak wic granica posiadoci niemieckich przekroczya rycho Odr posuna si na pónocy a do Persanty, a na poudniu do górnej Prosny, Przemszy górnej Wisy. Zanim jeszcze Szlsk zosta utracony ostatecznie, na pónocy granica ulega nowej zmianie: cae wybrzee Batyku, a daleko w gb ziem litewskich, dostao si w rce niemieckie, tym razem nie tyle przez poddawanie si tamtejszych wadzców urokowi niemieckiego zachodu, ile przez nieostrono ksicia mazowieckiego Konrada zaborczo przybyszów, wpui

cz

i

i

i

i

6i

lii

— szczonych

nicoglednie

do

62

kraju.

— mogc da

Nic

sobie

rady

pogaskim szczepem Prusaków litewskich, Konrad Mazowiecki zawezwa do Pomocy zakon rycerski Panny Maryi, który po utraodda mu cie Ziemi S-tej nie mia odpowiedniego poa dziaania, (w r. 1228) w dzieraw ziemie Ciemisk. Zakon rozpocz

z

i

swoj dziaano od

rozszerzenia nadanyci sobie ziem przez

nii-

tychmiastowe zajcie obszerny ci lubawskich posiadoci Braci Dow czabrzyskich, a nastpnie zabra sie z tak energi do pracy, sie niespena 60 lat opanowa cae wybrzee po prawnej stronie Wisy, po za Niemen, przyczem wprawdzie nie tyle nawróci, ile wytpi Prusaków pogaskich. Wkrótce po dokonaniu tego krwawego dziea, znalaza si dla zakonu podana sposobno do

e

a

swych posiadoci po stronie zachodniej. Ostatni z ksit Pomorza wsciodniego, czyli gdaskiego, Mcisaw II, nie posiadajc potomstwa, zapisa swe ziemie ks. Przemysawowi wielkopolskiemu. Margrabiowie brandenburscy, panujcy w rozszerzonej znacznie zaokrglonej dawnej „Marchii pónocnej", którzy rocili sobie prawdo do tej ziemi, postarali si jednak o to, aby rozszerzenia

i

i

—

Przemysaw nie móg obj spucizny przez usunicie go przy pomocy wynajtych morderców. Gdy za spadkobierca jego, Wadysaw okietek, przyczy Pomorze do pastwa polskiego, margrabia brandenburski wkroczy z si zbrojn do kraju. Zatrudniony w^alk o utwierdzenie swego tronu, okietek odwoa si do pomocy Krzyaków z tym skutkiem, zakon wypdzi wprawdzie Brandenburczyka z Pomorza, ale zabra kraj dla siebie. Tak nastpio poczenie tery tory alne najdalej na wschód w^y sunity eh zdobyczy z krajami, opanowanemi ju poprzednio przez Niemców. Raz jeszcze Polacy, przy pomocy Litwinów, zdobyli si na odepchnicie gronej fali germaskiej. bitwie pod Grunwaldem (1410), zostaa zamana potga Krzyaków, a pó wieku póniej, w drugim pokoju toruskim (1466), wszystkie ziemie krzyackie zostay przyczone do Polski: Pomorze gdaskie, ziemie Chemiska Michaowska, oraz Malbork bezporednio, a reszta (cz wschodnia) jako lenno. Przez okrge 200 lat utrzyma si ten stan rzeczy, z t tylko zmian, Krzyacy pod rzdami mistrza Alberta Hohenzollerna, margrabiego brandenburskiego, przeszli na protenstantyzm, lenno ich przybrao charakter wiecki,

—

e

W

i

e

i

— pod

nazw

pastwo

Prus

Ksicych.

—

63

W czasie

tych dwustu

polskie, przekroczyw^szy szczyt swej potgi,,

lat

jednak

osabo

bardzo,

w

epoce walk na wszystkie strony oraz rozstroju wewntrznego, Potonie znalazo si do utrzymania owocu dawnych zwycistw. mek margrabiów brandenburskich, elektor Fryderyk Wilhelm, zwai

pooenia pastwa, aby przez je do uznania samodzielzmusi wiaroomn polityk

ny Wielkim, skorzysta

podstpn

i

Ksicych.

noci Prus ne, ale

ce w

w

trudnego

z

Byo

ustpstwo na

to

skutkach swych nieobhczone.

stay

sie

w

razie tylko formal-

Samodzielne Prusy Ksi-

rekach Hohenzollernów silnym punktem oparcia

na wschodzie podstaw ich potgi. Elektor brandenburski Fryderyk przybra tytu króla pruskiego, mianujc now^e pastwo nowy, tworzcy sie na zwaliskach sowiaskich naród, imieniem wytpionego szczepu litewskiego. Pastwo w^zrastao szybko w siy i wpywy polityczne, a trzeci z królów, Fryderyk II, zwany równie Wielkim, móg odway sie ju na wojn z cesarstwem Habsburgów i powikszy królestwo pruskie zdobyciem zniemczonego ju w wikszej polowie Szlska. Jeszcze lat kilka, a rozpocznie ukady o zajcie ziem polskich, rozdzielajcych jego posiadoci. Skutkiem pierwszego rozbioru Polski, w r. 1773, Pomorze wschodnie, bez Gdaska Torunia, ale z okrgiem nadnoLinia graniczna teckim, dostao sic ponownie w rce niemieckie. zdobyczy niemieckich powrócia mniej wicej na to samo miejsce, na którem znajdowaa sie przed drugim pokojem toruskim. Przekroczya j tylko cokolwiek nad Noteci. Ale niebawem, w roku 1793, Prusacy zajeji cae dorzecze Warty, a przy rozbiorze trzecim, wr. 1795, terytoryum przytykajce do Prus Ksiccyci. Austrya za, polityce

i

i

i

— jako czynnik polityczny —

wówczas bya take pastwem czysto niemieckiem. opanowawszy ju

która

reszt ziem etnograficznie polskich.

w

posuwaniu

sie fali

Galicye,

By

to

zaja

w

r. 1795 punkt kulminacyjny

germaskiej ku wschodowi.

Granica zdoby-

zrównaa sie zupenie z granic sowiaszczyzny zachodniej, któr okrelilimy wyej 42 st. dugoci geograficznej (Ferro). Pruska biega od Prus Ksiecycli wzdu Niemna a pod Grodno, std zakrzywionym ku zachodowi ukiem do Nurca, wzdu Bugu, a pod Modlin, dalej do Wisy pod Warszaw, wzdu W^isly do Pilicy, brzegiem tej rzeki a do róde, czya czy niemieckicli

i

—

64

—

si z Szlskiem. Zdobycze austryacko-nicmieckie po za Galicy okrelay rzeki Pilica, Wisa Bug. Ten stan rzeczy nie utrzyma si dugo. Wojny napoleoskie odepctiney granice znowu ku zaciodowi, na to miejsce, na którem i

znajduje

sie

Siga ona jednak

obecnie.

znacznie jeszcze dalej,

ni

si pastwa niemieckiego na przeomie redniowiecza. Prusy zatrzymay na Kongresie Wiezachiodni zdobyczy z wieku XVIII, któr mona okredeskim li lini, sigajc od Wisy powyej Torunia przez Gopo do do granicy szlskiej. ujcia Prosny brzegiem tej rzeki Dobiegamy do koca. Wynikiem rozwoju dziejowego w czasie dziesiciu -wieków, od Karola Wielkiego do ciwili obecnej, jest zupena zmiana stosunków politycznyci bardzo wielka w stosun-

za czasów najwikszego rozszerzenia

cz

a

i

i

na caej zaciodniej czci Wielkiej Niziny do róde Wisy na poudnie, a praEuropejskiej, od Elby Saali caa wie 41" d. geogr. na pónocy. Zmiana jest tak radykalna, kacli

etnograficznychi

a

i

cz

ta

e

niziny

nosi

dzi

nazw

„niziny pónocno-niemieckiej".

Z szczepów zaciodnio-sowiaskich. które zamieszkiway j dawniej, pozostay midzy Odr Elb tylko resztki Serbów uycMorawian na Szlsku, po prakich., garstka Polaków, Czeciów wej stronie Odry za tylko te szczepy, które naleay od samego pocztku lub te przyczyy si wczenie do pastwa Polskiego, i

i

wic

nad jeziorem Eeba zamieszkujce resztki bardzo blisko z nimi spokrewniony ci Sowiców. Reszta zostaa wytpiona albo pocionita przez ywio niemiecki, a na miejscu dawnycli ludów sowiaskich utworzy sie mieszany nowy naród Prusaków, rónicy si charakterem znacznie od szczepów czysto niemieckich, a nienawidzcy namitnie Sowian, zwaszcza Polaków, niewtpliwie pod wpywem wielowiekowej tradycyi Ziemie polskie, przyczone do Królestwa Pruskiedziejowej. a

Polacy oraz Kaszubi,

i

cz

wsciodni na caej rozcigoci Baponiewa posta ich zewntrzna bya wynikiem wojen star nieustannych, wypeniajcych cae wieki, Mona oddzieli nie posiadaj one adnych granic naturalnych. stanowi

go,

tyku do

jego

róde Wisy,

a

i

je

od ziem niepolskich tylko dawn granic polityczn, (obecnie adtego podziau nie mona zastosowa na Pomo-

ministracyjn), ale rzu

i

na Szlsku.

i

Ziemie

te

skadaj

si,

wedug

dzisiejszego po-

-

65

-

dziau administracyjnego, z Prus Wschodnich i Zachodnich, wskiego skrawka we wschodniej czci Pomeranii, z Wielkiego Ksistwa Poznaskiego i wschodniej czci Sziska, zamknitej midzy granic a Uni -przechodzc od Rawicza do Prdnika (niemieckie

ju ziemi czysto niemieck, z wyjtkiem dwóch wysepek uyckich nad górn Szpre. Zaznaczy

Neustadt O. Schl.)*\ Reszta

e

jest

udno

polna tym, okrelonym wyej, obszarze ska nie wszdzie ju mieszka zwart mas, lecz jest mocno przerzedzona w niektórych okolicach, zwaszcza na zachodnim skraju Poznaskiego i w dolinie Noteci, a w porodku niej, w Prusach a Niemnem, nad wybrzeWschodnich i Zachodnich, midzy em morskiem, znajduje si wielka wyspa czysto niemiecka, na któ-

jednak trzeba,

i

Wis

r skadaj si pónocne czci

Warmii i Prus Ksicych. Prus ZachodWyspa ta obejmuje pónocno-wschodni nich z Gdaskiem, Malborkiem Elblgiem, oraz pónocn poow Prus Wschodnich siga na poudnie do Goldapu, niemal do jeziora Mamry, Olsztyna, Miomynu, Iawy i Grudzidza*). Pomidzy Iaw Grudzidzem wrzyna si w ni obszar, zamieszkany przez Polaków, a mianowicie okrg sztumski, luno tylko zwizany z ziemi Chemsk Michaowsk.

cz

i

i

i

i

Wychodzimy

za

historycznego.

nie

zatrzyma si

XVIII, ani

Polski

te

w

pracy

ze stanowiska etnograficznego,

Szczegóowy

wic

opis

ziem polskich

na granicach Rzeczypospolitej

nie obejmie wszystkich

Bolesawowej,

*)

tej

lecz

wycznie

dzielnic,

tery tory um,

z

które

w

nie

Prusach

koca wieku naleay do

na którem mieszka

posunito t granic zanadto ku wschostanowi mniejszo zaludnienia, jako sam omyk popeniono przy oznaczaniu obszaru Zachodnich po prawej stronie Wisy, przez co gra-

Na mapce, umieszczonej na

str.

61,

dowi, oznaczajc mylnie obszar, na któr}'m Polacy

ziemi zupenie zniemczon. Tak polskiego w Prusach Wschodnich nica ludnoci polskiej posuna si zanadto' ku poudniowi. Natomiast rozszerzono nieco obszar polski nad poudniowo - zachodni granic W. Ks Poznaskiego, w nizinie zgniej Obry Baryczy. tych stronach ludno polska nie siga ju nigdzie do Odry. i

i

W

9

— w

naszych czasach tubylcza

znaskie, Prusy Wschodnie niemieckiej i

i

nad Batykiem,

66

—

ludno

polska, a wiec:

W.

Ks. Po-

Zachodnie, bez wspomnianej wyspyoraz

cze wschodni

Pomeranii

Szlska. Ograniczenie to nie dotyczy jednak zarysu geografii

cznej, przy

fizy-

którym rozstrzygaj, oczywicie, wzgldy czysto geo-

graficzne.

^-c-

II.

ZARYS GEOGRAFICZNY. (bszar ziem,

zamieszkanych przez

zwart

mas ludnoci polskiej,

wypenia prawie dokadnie dorzecza Wisy i Warty. Tylko na pónocy granica etnograficzna posuna sic dalej, docierajc do Niemna. Ziemie polskie w Prusach stanowi wschodni cze tego obszaru, na caej dugoci od poudnia do pónocy, obejmuj wic

Wisy i dolnej Warty, pierwszej od ujcia Drwcy, od ujcia Prosny. Okrelenie to nie jest jednak cise. Na poudniu bowiem wazki pas ziemi, zaludnionej przez Polaków, siga jeszcze daleko po za róda Prosny, w dorzecze górnej Wisy, a w dwóch miejscach przekracza Odr; na pónocnym wschopoudniow dorzedzie za rozszerza si znacznie, zajmujc cza Pregoy. Obszar ten naley w caoci do niziny Batyckiej. Tak nazwiemy zwajcy si midzy stokami gór rodko>vo-europejskich do Elby, a Batykiem wylot zachodni wielkiej niziny europejskiej nie mogc nazwa go „nizin pónocno-niemieck", jak to czyni Niemcy, ani te oznaczy granicy midzy jego czci niemieck, Nizina ta, obejmujca wszystkie ziemie, zamieszkane a polsk. dorzecza dolnej drugiej

cz

a

-

67

-

wytpionych lub zniemczonych szczepów zachodnio-sowiaskich, stanowi pod wzgldem budowy swego przez Polaków, oraz siedziby

podoa

skalistego,

charakteru

wyyn,

wschodniej)

cao

i

uksztatowania powierzchni, a

jednolit,

ziny niemieckiej po lewej stronie Elby, jak europejskiej, jakkolwiek

rozmieszczenia

wyjtkiem czci odrzynajc si zarówno do ni-

take ukadu rzecznego

wyranej

linii

i

(z

od niziny wschodnio-

granicznej

przecign

tu

Jej podoe skaliste tworzy zagbienie z bardzo urozmaicon powierzchni, pokryte znacznie wyrównane osadami

niepodobna.

i

diluwialnemi (piaski, gliny, gazy) i

i

aluwi'alnemi

(namuy

rzeczne

Zblia si ona pod tym wzgldem do róni si znacznie od w^schodnio-europej-

morskie, osady jeziorowe). niemieckiej,

niziny skiej,

gdzie

a

pod osadami diluwialnemi

namuami

i

(które jednak

wystpuj tu daleko rzadziej, ni na zachodzie), spoczywaj niewzruszone od najdawniejszych czasów stare formacye geologiczne w warstwach niemal zupenie poziomych. Tylko poudniowonaszej niziny posiada podoe skaliste, waciwe wschodnia wschodowi. Najwicej charaktery .stycznem znamieniem niziny Batyckiej jest jej rozpadanie si na trzy smugi, cignce si na caej przestrzeni od wschodu do zachodu. rodkow zajmuje szeroka

cz

Cz

oyskami

Bya

niegdy dolina Wisy, która w epoce lodowcowej nie zwracaa si w biegu dolnym ku pónocy, lecz pyna wzdu wau lodowego, dohn Noteci ku zachodowi, zabieraa ze sob Odr, czya si dolinami Szprei Haweli z Elb wylewaa swe wody do morza Niemiecdolina z

starych rzek.

i

kiego

w

to

i

nizinie

Renu.

Drog t

jeszcze

w

czasach historycznych

oznaczay bardzo wyranie rozlege bagniska, obecnie za kanay, czce ze sob wymienione rzeki. Dopiero po ustpieniu lodowców, Wisa Odra wyamay sobie przez wzgórza drog do Batyku. Wzdu tej wielkiej doliny „Prawisy" cign si po obu stronach pasma niskich wzgórz: na pónocy pasmo Batyckie (Uralsko-Baltyckie), na poudniu Graniczne. Pierwsze przytyka do morza, tworzy jednolit, przerwan tylko oyskami rzek, ma charakter wybitnie morenowy i odznacza si szczególn obfitoci wód, które powstay w zamknitych kotlinach po ustpieniu lodowca. Std pojedyncze czci tego pasma otrzymay nazw „Pojezierzy". Pasmo drugie jest mniej jednolite, skada si z luno ze sob zwizai

cao

Pojezierze

Pomorsk

Zachodnie

i

Wschodnie).

fO

nych grup, nie posiada jezior, a przytykajc miejscami do stoków i gór rodkowo-europejskich, miejscami za oddalajc si od nich, pozostawia po swej stronie poudniowej kotliny nizinne, tak zwane „Zatoki": sask, szlsk, podkarpack. Wski pas ziemi polskich w Prusach, cigncy si w poprzek caej niziny Batyckiej, rozpada si oczywicie równie na trzy wymienione wyej czci, przyczem podzia administracyjny (i historyczny) kraju zgadza sie w gównych zarysach z geograficznym.

Strome wybrzee Zatoki Pucej.

Cze

rodkowa, W.

rzecznych;

Wschodnie

jest to i

Ks. Poznaskie, obejmuje niziny starych

dolina

Warty

i

Zachodnie, wraz ze

wypeniaj wzgórza

Noteci.

oysk

Cz pónocn, Prusy

skrawkiem Pomeranii

polskiej,

pasma Batyckiego, sigajce na poudnie a do Noteci w W. Ks. Poznaskiem. Szlsk polski w PruGówn jego sach naley prawie zupenie do pasma Granicznego. i

jeziora

cz zajmuje wyyna Szlska.

Wyyna

Batycka towarzyszy wybrzeom morskim na caej rozlegoci, od pówyspu Jutlandzkiego po za Dwin, czy si tam, w okolicy jeziora A.

Pojezierze Pomorskie

a

i

Pruskie.

i

-

—

71

cign

ca Rosyc

europejsk do pónocnego Uralu. Stanowi ona, jak ju wspomnielimy, pasmo jednolite, rozerwane tylko zewntrznie dolinami rzek, spywajcyci do morza, i jeziorami (w Meklemburgii), na czci, t. zw. Pojezierza, które otrzymay swe nazwy odrbne od podziau polityczPejpus, z wzgórzami, które

sie

przez

nego kraju (Pojezierze szlezwickie, iolsztyskie, zaciodnio i wsctiodnio

-

meklemburskie, pomorskie, pruskie

w Prusach obejmuj

znaczn

cz

i

t.

Ziemie polskie

d.).

Pojezierzy pomorskiego

i

prus-

rozszerzajc si na pónocy dolin Wisy. Cay ten pas nadbrzeny zawdzicza swój odrbny ciarakter tej okolicznoci, e tam utrzymaa si (z powodu pooenia pónocninego) najduej pokrywa lodowa, która okrywaa niegdy do gór rodkowo-europejskich. Posiada on niezin Batyck, równe podoe skaliste, na którem zebray si w wielkiej iloci osady morenow^e, wiry, gliny piasczyste, skay narzutowe, i potworzyy si w kotlinaci pierwotnyci, wyobionyci przez wody lodowcowe lub usypanyci przez moreny liczne, wielkie, nieregularne lodowiec skandyjeziora. I na poudniu niziny Batyckiej wielki nawski pozostawi lady swego istnienia; ale"' tam osady diluwialne spoczy na podou mniej nieregularnem ulegy w cigu dugicti wieków znacznym przeobraeniom, skutkiem zwietrzenia i dziaalnoci rzek, a w znacznej czci pokryy si pyem stepobardzo na wym („loessem"), który przez yzno wegetacy i wygld kraju. Pas nadbrzeny za, uwolniwszy si daleko póniej od lodowxów% zaciowa daleko wicej ciarakter morenowy. I on jednak uleg ju znacznym przeobraeniom, skutkiego, przedzielonych!

ca

a

—

—

i

wpyn

sw

kiem

w

dziaalnoci

sodkicti,

które

miejscami

powyryway

gbokie oyska, nadajc krajobrazowi

osadziy wielkie iloci muu potworzyy rozlege, nizkie a yzne równiny, i skutkiem spywa-

wygld i

wód

osadacti diluwialnyci

malowniczy, miejscami

nia oraz zarastania jezior,

za

przez co

z jednej

strony

wyaniaj si

wypókanej z gliny dyluwialsi torfowiska. za tworz Pojezierza pomorskie pruskie róni si od od zaciodnicti czci pasma batyckiego, gównie tylko nadzwyczajn obfitoci wielkoci swycti jezior, oraz wiksz wysokoci wzgórz. Wzgórza te, jak wogóle na caej wyynie, zajmuj przewanie obszary

yznej

gliny

marglowej,

nej, z drugiej

i

i

cz

/-'

rodkow i

kraju

ku pónocy.

i

opadaj agodnie zarówno ku poudniowi,

Sigaj

jak

na niektóryci miejscaci do samego pozostawiaj miedzy sob a Batykiem

tylko

morza; daleko czciej wazki, rozszerzajcy sie tylko przy ujciu wikszych rzek, pas nizinny. Niziny te jednak nowotworami aluwialnemi i pocliodz

s

albo

z

namuów

rzecznych, albo

wymielonych przez

wydmy

piasczyste,

woli morze,

na

z

fale morskie i usypanych przez wiatry. Te otaczajce niemal cae wybrzee, wypieraj po-

stay; miejscami tylko wdzieraj si go zupenie, niszczc wszelk, bardzo ubog zwy'TorfrrsT^r-^w

..-fc.i,.o.

"Wdrujce

W

lotnych piasków,

powikszajc ld

ld zasypuj i

te skadaj si

\

T^l

piaski morskie na wjbrzeii koroskiem.

Rycina na str. 73 wyobraa taki „cmentarz drzew", las zasypany i wyniszczony przez latajce piaski morskie. Te wydmy piasczyste Niemcy oznaczaj wyrazem Bune: Wyraenia polskiego niema. Bardzo charakterystycznym objazatoki nad wem zbierania si piasków na wybrzeu baltyckiem, ujciami wikszych rzek, zamknite prawie zupenie lub czciowo kle

tych okolicach, wegetacy.

s

—

dugiemi a bardzo wzkiemi smugami piasków, mierzejami po nieZatoki te Niemcy nazywaj hafami („Haff"). miecku ,,Nehru7i(j'' Zatok takich istnieje na wybrzeach tej czci pasma Batyckiego, która interesuje nas, jako zamieszkana przez Polaków, trzy. Mia.

/v)

nowicie za: nad ujciem

Niemna zatoka Kuroska, zamknita mie-

rzej Kurosk, nad ujciem Pregoy Nogatu zatoka Fryska, albo wiea, zamknita mierzej tej samej nazwy, wreszcie nad ujciem Wisty Gdaskiej, zatoka albo odnoga Gdaska z zatok Puck, do poowy tylko, po stronie wschodniej, oddzielon od penego morza i

mierzej Hel. ujciem Odry,

Czwarta taka zatoka, Szczeciska, znajduje sie nad nie jest jednak oddzielona od morza mierzej, lecz

dwoma wyspami piasczystemi, Usedom Wolin. Skutkiem napywu piasków morskich, porty, nie lece nad ujciami wikszych i

e

z biezatracaj coraz wicej swoje znaczenie, zwaszcza, giem czasu zwikszyy sie znacznie rozmiary okrtów. Obecnie

rzek,

„Cmentarz drzew" na mierzei Kuroskiej.

jeszcze tylko Królewiec,

nale

Elblg, Gdask,

do portów wielkich

Przyjrzyjmy

sie

bliej

i

s

Lubeka i Kie dostpne dla wszystkich okrtów.

powierzchni

Szczecin,

interesujcych nas Poje-

zierzy.

Fojezierze Fomorslcie cignie sie szerokim grzbietem z

poudnio-

wego zachodu ku pónocnemu w^schodowi, od Odry do Wisy. Grzbiet opada zwolna po stronie poudniowej do Warty Noteci, po pónocnej do Batyku. Wynioso wzgórz zwiksza si stopniowo ku wschodowi, pasmo dosiga swego najwyszego punktu ju i

i

10

— —

"4

w pobliu

Wisy, pod Kocierzyn

w

Wieycy

(Turmberg),

w

gc3-

Szembarskich (331 m.). Przecitna wysoko wynosi 150 200 m. Ponad 200 metrów wznosi sie tylko kilka wzgórz czci wschodniej Pojezierza: pobliu Piy (Sclineidemuhl) 207, pod racli

w

w

Frydem

(Markisch Friedland) 211, po stronie zachodniej Szcze-

cinka (Neu Stettin) 203

i

w pobliu Czuchowa (Schlochau)

214,

223,

na poudnie od Bytowa 227 i 256, pod Lauenburgiem 210, na brzegu zacliodnim jez. Raduskiego 272, miedzy Kocierzyn (Behrent) i Tczewem (Dirschau) 271, na poudnie Wejherowa (Neustadt) 201. Okolica W^ieycy, zwaszcza na pónocy, w pobliu Kartuz, ze swe-

'3^t^

bil^^tó^ Nad jeziorem eba.

mi kotlinami, obfita sie

w ki

gboko w^yobionemi oyskami zielone

i

pikne

jeziora,

strome, zalesione wzgórza,

zw skiej,

w

Niemniej

w poudniowo-wschodniej

okolicach Szczecinka.

urozmaicony,

nucy

grzzncych

w

strumyków,

prawie górski

pikn

czci

i

nosi na-

„Szwajcarya prowincyi pomerajest

Wogólnoci jednak

jest to kraj

mao

jednostajnoci rzadko zalesionych wzgórz

piasczystych, chudych, nieurodzajnych pól, jezior,

i

których toni przegldaj

ma wygld

„Szwajcaryi Kaszubskiej".

Pomorska",

w

rzek

piaskach

i

licznych a nie wielkich

torfowiskach.

Tylko

skraj polu-

/,)

dniowy tego obszaru, nalecy ju do W. Ks. Poznaskiego, zwaszcza nad rzek Brd, wyrónia sic na swoj korzy od reszty, jakkolwiek nie moe mierzy si pod wzgldem piknoci z „Szwajcary Kaszubsk." Tam te tylko, tu u granicy noteckiej Pojezierza, zdarzaj sie grunta lepsze, yniejsze. Zreszt cay ten obszar, nie wyczajc i pikny cti pod wzgldem zewntrznego wygldu okolic Kartuz, jest pustkowiem, nadajcem si zaledwie w lepszyci rodkow, swyci czciach do uprawy yta, owsa i kartofli, a

cz

naokoo Tucioli, zajmuje prawdziwa pustynia, poronita lasem sosnowym i wrzosem, zapewniajca tylko ndzne utrzymanie czowiekowi. Na pónocy, wzdu wybrzea, cign si nieprzejrzane torfowiska, wród któryci drzemi pytkie przewanie jepiaski ziora, zawdziczajce swój byt dziaalnoci morza, w okresie ostatnim, aluwialnym. Osady dyluwialne, z których skadaj si wzgói

miejscami tylko sigaj do morza, tworzc porysowane, zaronite sabo krzewami, rzadziej lasem, strome wybrzea. Nie s to oczywicie wybrzea skaliste, lecz gliniasto-piaskowe, z wielk domieszk gazów, naniesionych przez lodowiec skandynawski. rza,

formacyc geologiczne wyjtkow^o tylko wystpuj na powierzchni, jak np. na wyspie Rugii. Z 263 kilometrów wybrzea, Starsze

maa

tylko

cz skada si

z

osadów^ dyluwialnych;

ogromn wik-

szo, 212 kilometrów, stanowi biae, po czci ruchome,

piaski

do

wysokie wzgórza, na caej przestrzeni od morza. Na niektórych miejscach awy piasczyste (Dunen) dosigaj znacznej wysokoci, zwaszcza w okolicy jeziora eba, po stronie zachodniej do 56 metrów, po stronie wschodniej do 45 metrów^ wysokoci. Jeziora, które morskie, tw^orzc rozlege niziny, ówdzie i

odcinajc

ld

cign si acuchem wzdu

teraniejszych wybrzey,

powstay

w

pewnej odlegoci od ówczesnego ldu. to waciwie zatoki, odgrodzone rozszerzajcemi si coraz wicej mierzejami zupenie od morza, i wypenione z biegiem wieków sodk wod rzeczn. Mierzeja Hel, wrzynajca si od pónocnego kraca Pojezierza w kierunku poudniowo-wschodnim w odnog Gdask, i odcinajca od niej zatok Puck, skada si równie z piasków morskich, naniesionych przez fale. Ma ona skutkiem osadzania

S

si piasków

36 kilometrów dugoci; szeroko udniowemu; miejscami, zwaszcza

jej

zwiksza si ku kocowi po-

w czci

pónocnej, wynosi ona

-

-G

-

Cze

poudniowa jest okryta lasem sosnowym. zaledwie 400 m. piasczyPrzed falami morskiemi broni jej potrójny acuch

aw

styci,

wznoszcy cli

sie

miejscami do 25 metrów ponad poziom

morza. Pojezierze Pomorskie

w

wody.

Jeziora

jest,

jak

cae pasmo Batyckie,

s wogónoci mniejsze,

ni

w

obfite

innyci czeciaci

Na wymienienie zasuguj, oprócz wspomnianego ju jeeba, arnowieckie nad Batykiem, Raduskie w pobliu Ko-

pasma. ziora

Karlsberg pod Oliw.

Zotowskie. Nie w^iekie te, ale za to liczne Linia dziau wód cignie si przez rodek wyyny, niemal równoegle do wybrzea. Rzeki, uctiodzce do morza, wszystkie w kierunku pónocno-zachodnim, spawne, ale nie maj wielkiego znaczenia dla eglugi. Do w^iekszych nale: Rega, cierzyny, Ciojnickie

s

i

rzeki.

pyn

s

Persante,

niegdy granica miedzy Pomorzem wschodniem i zaStope (Supna), Lupow i eba,

chodniem, Wipper (Wieprz),

przepywajca

przez jezioro

tej

samej nazwy.

Rzeki stoku polu-

/

i

s

dopywami Odry, Warty, Noteci Wisy. Dopywy Warty s malekie. Do Noteci wpadaj: pod Krzyem

Idniowego jOdry

/

i

jDrawa (niem. Drag), pod Ujciem Gda (Kuddow), w pobliu WyKierunek wszystkici jest poudniowy. Do rzek Irzyska obonka. tego samego stoku nale dopywy Wisy: Brda (Braie), Czarnaone pocztkowo woda (Sciwarzwasser) Wierzenica (Ferse). w kierunku poudniowo wsciodnim, nastpnie zwracaj sie wprost ku poudniowi. Brda zwraca si w swym biegu dolnym, pod Bydgoszcz, jeszcze ku wsciodowi i wpada do Wisy w pobliu FordUjcie Czarnej wody znajrun, ukiem, otwartym ku pónocy.

Pyn

i

si pod wieciem; W^ierzenicy pod Gniewem. Dopyw ostatni pynie na caej przestrzeni w kieo tyle róni si od poprzednici, runku poudniowo-wsctiodnim. Ostatni z lewych dopywów W^isy, Motawa (Mottlau), ma kierunek pónocny i wpada do Wisy pod Gdaskiem, gdzie czy si z Raduni. Nizina Wisij. Pojezierze Pomorskie dzieli od Pruskiego W^isa, wrzynajca si szerok dolin midzy wzgórza. Na innem miejscu znajdzie si sposobno do szczegóowego sciarakteryzowania tej rzeki i jej dopywów. Tutaj wspominamy tylko o jej czci, przepywajcej ziemie polskie w Prusaci, t. j. o biegu dolnym od ujcia Drwcy pod Toruniem, epoce lodowej, do morza. jak ju wspomniano, Wisa, opuciwszy granice dzisiejszego Królestwa Polskiego, pyna innem zupenie oyskiem; nie zwracaa si ku pónocy, lecz ku zaciodowi, przedostawaa si dolin Brdy duje

e

W

a

kana Bydgoski, w dolin Noteci pyna wzdu poudniowej krawdzi lodów do morza Niemieckiego, zabierajc ze sob wody wszystkici innyci rzek. Po ustpieniu lodów, wyamaa sobie przez wzgórza, albo te znalaza wyobion ju przez wody lodowcowe, drog ku pónocy odtd zatrzymaa ten kierunek, zmieniajc jednak miejscami swe oysko. Dolina jej jest silnie wystrzpiona waia si midzy 2^ i

nizinami, przez które obecnie przeciodzi i

i

i

a 12 kilometrami szerokoci.

Miejscami pasmo Batyckie siga swym wzniosym grzbietem niemal do rzeki, tworzc strome wybrzea, jak pod Ciemnem, wieciem, Grudzidzem i Kwidzyna;

si znacznie od doliny, opadajc ku niej powoli pagórkami. Spadek jest niewielki, znacznie jednak silniej-

gdzieindziej oddala

nizkiemi sza^,

ni

u innyctiwielkici rzek,

przepywajcyci nizin Batyck,

,

u

Odry

i

Elby.

78

PoJ Toruniem

dolina

wystaje jeszcze na 35 me-

trów po nad poziom morza, pod Grudzidzem 19, pod Tczewem 5. Po za miastem Gniew (Mew), w pobliu staroytnej miejscowoci

Mtwy,

Wista rozszczepia

nazw

sie

dwa

na

ramiona, z których zachodnie,

pónocy, w^schodnie za, pod naNogat zwraca sie w kierunku pónocno-wschodnim do Malborka i wpada pod Elblgiem rozgazion delt do za zatoki Frypo

Wisy, pynie

dalej ku

zw

skiej.

Wisa

lub Leniwa,

Stara

w

po-

bliu morza, skraca

do

ostrym u-

kiem ku zachodowi i, przepynwszy przez Gdask, wpada pod Portem ( Neufahrwasser) do Zatoki

Nowym

Gdaskiej,

prze-

rwawszy jednak poprzednio jeszcze,

Gdaskiem na dwóch miejscach przed

wazki pas niziny, oddzielajcy j od Batyku. Caa dolina, od Torunia do ujcia, skada si

a

Dolina Vog-elsang

w

z

yznych osadów

g-óraeli ElbL-jskieh.

rzecznych

,

nanie-

w

cigu wieków przez potny strumie. Poniej przyldka Mtowskiego nizina rozszerza si trójktem miedzy ramiosionych

nami Wisy do jeziora

Najwiksza nizin

i

siga po obu stronach po za

Druno jej

cign

(Drausensee),

nie,

na wschodzie

na zacliodzie po za

szeroko wynosi 50 kilometrów. si

po

obu

stronach^

rzeki

Wezbrane

fale

Motaw.

Przez

olbrzymie

ca tamy,

yznych paWisy jednak zrywaj

wzniesione dla obrony urodzajnych pól, ogrodów stwisk przed powodziami.

a

i

— czQsto

jc

potnc okowy

i

79

zalewaj

—

rozlegle

przestrzenie,

wyrzdza-

nieobliczone szkody kolonistom niemieckim.

pastwa pruskiego s nieznaczne. wyej; prawe spywaj wszystkie ju O Najwikszym z nicti jest Drwca (Drez Pojezierza Pruskiego. Ostródzkiego pocztkowo w kierunku jeziora Pynie ona z wenz). poudniowym, zwraca sic powyej Brodnicy (Strasburg W. P.) na

Dopywy Wisy

w obrbie

lewych wspominalimy

poudniowy zachód, tworzy granice miedzy Prusami a Królestwem Daleko mniejsza Polskiem wpada powyej Torunia do Wisy. Ossa, przepynwszy kilka mil w kierunku poludniowo-zachodnim, skrca nastpnie pod ktem prawym ku pónocnemu zachodowi. Ujcie jej znajduje si poniej Grudzidza. Rzeczka ta ma tylko i

znaczenie historyczne, jako granica Polski Bolesawowej. sko

jej

wielki

wojownik kaza

wbi sup

Góra zamkowa

kresów pastwa.

Trzecim,

W oy-

elazny dla oznaczenia

w G radzi ad /.u.

równie malekim dopywem,

jest

wypadajca do Wisy tu przed rozdzieleniem sie jej dwa ramiona. Pynie ona pocztkowo w kierunku poludniowozachodnim, nastpnie jednak zwraca sie wprost ku pónocy, zamykajc w wyduonem kolanie Kwidzyna (Marienwerder). Pojezierze Fruskie jest pod kadym wzgldem dalszym cigiem Pomorskiego, róni sie jednak od niego ogromn obfitoci wielkich jezior, pokrywajcych gst sieci, zwaszcza poudniowo-

Liwna

(Liebe),

wschodni

cz

kraju.

Na caem pamie

Baltyckiem wszystkie

—

8c)

—

rozmiary zwikszaj si lvu wschodowi. Uwydatnia si to ju bar-j dzo na Pojezierzu Pomorskiem, wicej jeszcze na Pruskiem. Nie-' tylko jeziora

d,

s tam

liczniejsze

i

wiksze,

torfowiska rozleglejsze, wzgórza

skich potniejsze, a piaski

ale

i

same ruchliwsze. Pojezierze obejmujc

za granice Prus, na wschodzie do Niemna,

Suwalsk, na poudniu do

wemi dopywami Narwi.

nizin

Tam

w

w wo-

rzeki obfitsze

wysze, osady piasków to

siga poi

ca guberni

Królestwie Polskiem,

te,

mor-'

midzy Janowem

midzy a

le-

Maw,

Wzijórze pod Chemnem.

si jego szczyt najwyszy, wznoszcy si, wedug Kieperta, 345 m. ponad poziom morza, wedug „Sownika Geogr." 351 m. Ponad 300 m. Pojezierze (1152 st.), a wic wyszy od Wieycy. Pruskie wznosi si tylko na 5 miejscach: oprócz wspomnianego, po wschodniej stronie Lubawy (Lóbau) 313 m., na poudnie od Godapu 309, pod Goubiem 309 na poudnie od Mawy 316. Wzgórza po nad 200 m. s liczne, rozrzucone na caej przestrzeni Pojezierza, zwaszcza w czci poudniowej. Najwysze z nich znajznajduje

i

duj

sic

po za granicami Prus,

w pobliu

Przerosa

w

gub.

Suwa-

i

Na pónocy wyyny

kiej (283)-

y kilku miejscach sigaj do sa'nego morza, tworzc strome, nie-

—skutkiem cisego spojenia piasków dyluwialnyci —niemal

|aedy j.i i

gazów narzutowyci,

glin

wybrzea. Wybrzee takie znajduje sie pod Tolkemitem, qa pónoc od Elblga, nad zatok likaliste

;Frysk,

midzy rzeczuk

Elbing

sawn

niegdy stolic biskupów warmiskici (ryc. niewielkiej odlegoci str. 82). od morza wzgórza dosigaj tam 182 m.; a mil dalej ku poudniowi, w syncej piknoci swyci okolic górze „Malanej" (Butterberg) (ryc. str. 78), 200 metrów

!a

Frauenbergiem,

W

wysokoci. Na wikszej przestrzeni diluwium styka si bezporednio z

morzem

bijskim.

o

o.

w pówyspie

Pówysep ten

wie regularny,

na

Samtworzy pra-

wyduony

czwo-

zamknity midzy rzekami Prego i Dejm, zatok Kurosk, Batykiem zatok Frysk. Wzgórza jego s znacznie nisze od Elblskich (najwysze 1 10 m.), wybrzea natomiast, opadajce czsto zupenie pionowo, wyrobok,

i

^

gboko, miejscami zlepione w tward skalist opok, zasypane z dou wypókanemi

szczerbione

osadów, olbrzymiemi gazami narzutowemi, o które z hukiem

z

rozbijaj

le

si spienione

fale,

na-

do najpikniejszych nad Bal11

— tykiem (patrz ryc. na fale

str.

84).

—

cfalanoiD

'-.

l?^jy^~"

230

''I,,,,,,'*'

•'i>\

Jbacheni.

jest

tak

samo

ubogie,

Pomorskie. Posiada ono tylko rudy botne^

wyzyskiwane od dziesitek lat wcale, z powodu swej maej wydajnoci, sól i gips w Inowrocawiu i wapno, wydobywan kopaliny zwaszcza w okolicach Barcina, nad Noteci. Obfitsze pochodzenia rolinnego. Nad Wart znajduj sie znaczne pokady wgla brunatnego, w pónocnej czci kraju bursztyn, naniesiony; prawdopodobnie przez rzeki, a wreszcie w nizinach torf w wiel-/

nie

s

—

loJ

—

Z tych trzech kopalin wydobywaj w wielkiej iloci Pokady wgla brunatnego s dotd zaniedbane pratylko torf. wie zupenie z powodu blizkoci Szlska. który dostarcza krajowi Wydobywanie bursztynu tanich a dobrych wgli kamiennych. obfitoci.

kiej

nie

opaca

sie

wcale.

Wyyna

C-

i

zatoka Szlska.

czci

Po

stronie

poudniowej krainy

Warty Noteci, cignie sie z poudniowego wsciodu ku pónocnemu zachodowi pasmo wzgórz, zwane Graniznem, w tern zrozumieniu, e stanowi ono poudniow, graniczn cze wielkiej niziny. Skada sie ono tak samo, jak pasmo Batyckie, w czci z piasków diluwialnych,, gliny gazów narzutowych, jest od niego na ogó wysze, ale poniewa spoczywa na wyszej podstawie, opada agodniej na wszystkie stronyi jest mniej rozdarte gbokiemi dolinami, nie nadaje ono wielkich dolin, których

jest

dolina

i

i

krajowi tak górzystego charakteru, jaki posiadaj pojezierza batyckie. Nie dotyka

zamykaj

sob

z

ono wszdzie do stoków gór skahstych, które

poudnia nizin, lecz pozostawia

wzkie

nad-

miejscami

pomidzy

S

zwane „latokami". to: na wschodzie zatoka Podkarpacka (w dolinie Wisy Sanu), w porodku zatoka Szlska {w dolinie Odry), na zachodzie zatoka Sask*a (w doa niemi

doliny,

i

linie

Elby).

zamieszkanych przez Polaków w Prusach, naley wschodnia wyyny zatoki Szlskiej. Nie mogc jednak rozrywa caoci geograficznej, musimy przyjrze sie bfiej caemu obszarow^i i powici take kilka uwag systemowi gór, które wpraw^dzie nie nale do tego obszaru, ale ograniczaj go z poudnia i sigaj w jego pojedyczemi odnogami i szczytami. Góry te nosz w^spóln nazw „Sudetów" i stanowi pónocnego w^au Czeskiego. Nie tworz one jednak ani wraz z niemi, ani same w sobie, caoci organicznej, ecz skadaj sic

Do

tylko

ziem,

cze

i

gb

z kilku

czcych

si

ze

cz

sob grup rozmaitego pochodzenia, budowy Sigaj one od Nisy uyckiej na zacho-

skadu geologicznego. zado Odry i Beczwy (na Morawach) na wschodzie. chodnia jest najwysza i nosi nazw „Gór Olbrzymich". Cign si'one kilkoma, zronitemi ze sob, pasmami od róde Nisy uyckiej do róde Bobru. Grupa zachodnia posiada Avasn nazw

i

Cz

dzie,

„Grzebienia Izerskiego" (Iserkamm).

Najwyszy

jej

szczyt (Tafel-

,

--

104 fichte)

wznosi si 1,123 ^- ^^^ poziom morza. Znacznie wysze Olbrzymie, skadajce si z równolegycti grzbie-

s waciwe góry tów

:

czeslciego

1,426, pruski

koci.

Po

i

pruslciego.

stronie

w

Czeski docliodzi

w Scineekopp2 (ryc. pónocnej tego

Kessekoppe do

metrów wysopodwójnego pasma cign si, równolege do nich,

str.

011) do 1,605

oddzielone dolin Bobru, daleko

ju nisze

(do 730 m.)

Góry Kac-

rodkowa

baciu.

czQ

Sudetów, sigajca od róde Bobru do róde Nizy Kadz-

skada si z icznyci grup rozmaitej

kiej,

f

ormacy S nisze i.

znacznie

one

od

Gór Olbrzymici. Na

pónocnym zaciodzie,

w

przedueniu Gór Kacbacliu, cign si od Bystrzycy do Nisy Kadzkiej, Góry S owie, z najwyszym szczytem

„Wysok

Sow"

(1,014

w

ni-)»

przedueniu pasmo Gór Reiciena

ici

steinu.

Od tyci dwócli

pasm oddziela dolina Kadzka podwójny z gór Heuseheuer. Labirynt pod Adersbacliem. grzbiet poudniowy zwany „Habelschwerter" i „Adler Gebirge". Dolina ta jest zamknita na zaciodzie górami „Heuscieuer"

(ryc. str. 102,

104

i

105),

two-

rzcemi labirynt, dziwacznie wyszczerbionych! przez wody pynce, ska piaskowcdwyci, na wschodzie za „Górami nienemi". Góry Reichenstein

i

niene nale ju

do

trzeciej

grupy Sudetów, do

— [JesioniJca

lO-

(Mahrisches Gesenke),

który siga

w

dw0.ch grupach od

do Odry i Beczwy. Pasmo gówne cignie sie od poudniowemu wschodowi, jako góry Reichensteinu, ku Sowich Igor [nastpnie „Góry niene", wreszcie pasmo Dziadka (Altvater), a nastpnie skrca nagle pod prostym ktem ku poudniowemu zacho[Nisy Kadzkiej

dowi.

Pasmu gów-

[nemu

towarzyszy

,

I

i

kilka

bocznych, roz-

chodzcych

w

sic

rozmaitych

kie-

Góry

runkacli.

te,

ogóhi

posiadajce

nazw wyszego Jesionika,

czaj

sie

odznaznaczn

wysokoci

i

ustpuj

wiele

nie

Ol-

brzymim. Najwyszym szczytem Gór

nienych

jest

wiel-

Schneeberg

ki

(1,425 m.),

najwy-

w pamie

szym

— Dziadek

Dziadka

(1,490 m.).

n

Pónoc-

krawd

wyso-

Jesionika

kiego

tworzy, wkraczaj-

ju

ca

Sz z

1

s

w zatok k

, sawna

piknych

wido-

Ilciischeuer.

ków grupa gór Zuckmantel. a

Szczyt

jej

wznosi

sie

890 m. nad poziom morza,

okoo 600 m. ponad ssiedni nizin.

Zakoczenie Sudetów stacigncy sie szerok, rozdart gebokiemi dolinami, wyyn na poudniowym wschodzie od wysokiego Jesionika. Grupa ta- jest znacznie nisza od innych tylko pojedyczemi

nowi niszy

Jesionik,

i

u

•^

—

jo6

wznosi si ponad 800 m. Ku temu systemowi gór od wschodu potne, wyduone pasmo karpat. Nie styka si jednak z Sudetami, lecz wymija je, skracajc agodnym ukiem ku poudniowemu zactiodowi. Pomidzy obu pasrtiami pozostaje nad Odr, Beczw Moraw dolina, zwana Bram Morawsk, szczytami biegnie

i

tworzc wygodne

z niziny

pónocno-europejskiej ku po-

w caoci przy opisie Galicyi Tu zaznaczamy tylko, e ostatnie stoki

Opis Karpat podamy

udniowi. i

przejcie

Ksistwa Cieszyskiego.

gór Karpackich

tworz na wschodzie

poudniow wyyny

granice

Szlskiej.

Wzdu

Sudetów cignie sie po obu stronach Odry niezbyt Powstaa ona prawdoposzeroka dojina, zwana zatok Szlsk. dobnie przez zapadnicie sie powierzchni i odznacza sie wielk zwietrzaych produktów urodzajnoci, dziki pokadom loessu Grzbiety Sudetów opadaj ku niej stromo, a silne wulkanicznych. pochylenie uwydatnio sie jeszcze wicej, skutkiem czciowego spókania stoków przez w^ody. Jest to widoczne zwaszcza na pói

nocnym

midzy

zachodzie,

Zgorzelicami

(Schweidnitz), gdzie z pierwotnego

pojedyncze skay bazaltowe

Najwyszy

z nich,

w

a

(Górlitz)

podnóa

widnic

gór pozostay tylko

postaci bardzo stromych

Szpicberg pod Goldbergiem

szczytów.

(midzy Lignic

a Hirschbergiem), wznosi si 500 m. nad poziom morza;

Landes-

Wzdu

pókrone pod Zgorzelicami ma 419 m. wysokoci. nocnych stoków gór Kacbachu, Sowich i Reichensteinu cignie

si od pónocnego zachodu ku poudniowemu wschodowi wazka kotlina, oddzielona

od waciwej zatoki Szlskiej grupami wzgórz

granitowych, pokrytych przewanie bazaltem.

S

to:

midzy

Kac-

bachem a Bystrzyc góry Strzygowskie (Striegauer Berge), dochodzce do 354 m wysokoci; midzy Bystrzyc a lz, w pókolu utworzonem przez dolin wody Sobeckiej Sobótka (Zobtenberg). noszca na swym szczycie (725 m.) odwiedzan tumnie przez pta Nis ników kaplic (ryc. str. 107); wreszcie, midzy

—

lz

Kadzk,

rozdzielone

Oaw,

góry Strzeleckie, które

w

swej

czci

wschodniej dosigaj 390 m. Poza ten szereg wzgórz, zatoka Szlska siga ku pónocy do wzgórz Dakowskich (w pobliu Gogowy),

na

pónocnym

w wyyn

wschodzie, po prawej stronie Odry, przechodzi

Szlsk,

a na

poudniu

czy

si

z

Bram Morawsk.

j

— Wyyna

Szlska

kami Karpat, tak

ona jednak

czy

si na poudniu bezporednio

ze sto-

e przejcie jest prawie

zarówno od Karpat,

dziela je dolina

—

loy

jak

Odry, zasadniczo

i

niewidoczne. Róni si od Sudetów, od któryci od-

swoj budow skadem i

geolo-

Gdy Sudety s pasmem bardzo starem, skadajcem ska krystalicznyci, zmienionem wielokrotnie cigu wieków skutkiem zapadni, przesunicia $i warstw

gicznym.

si

w

z

najstarszyci

Kaplica na Sobóke

wybuctiów wulkanicznych, Karpaty za stanowi grzbiet przewanie piaskowcowy, utworzony przez sfadowanie w czasacli daleko póniejszyci, wyyna Szlska skada si z uoonyci na sobie prawie zupenie poziomo pokadów, od najstarszyci do najmodszyci, przypomina pod tym wzgldem formacy równiny wsciodnioi

—

i

do

tworzy kamie wglowy, pokryty grubemi warstwami, przewanie trzeciorzdowemi, pstrym piaskóweuropejskiej.

Podstaw

jej

—

no

—

cem wapniem muszlowym, na których znowu spoczywaj prawie wszdzie osady dyluwialne. Tylko na wschodzie warstwy te ulegy sfadowaniu, tworzc jurajskie pasmo wzgórz krakowsko-wieluskich. Formacya starsza, wglowa, w nielicznych miejscach tylko zostaa odsonita przez dziaanie wód. Nastpio to zwaszi

cza na

poudniowym

nowie, Bytomia

i

róde Kodnicy, w okolicy Tarmona wschodni wyyny Szlskiej. Na

wschodzie, u

Katowic. Wzgórza krakowsko-wieluskie

uwaa za naturaln granic poudniu granic stanowi.'stoki Karpat; na pónocy dolina Bary-

WoilosjJad rzeki Zacken.

czy, na zachodzie zatoka Szlska.

Na pónocnym

zachodzie wy-

yna

przechodzi po lewej stronie Odry do prowincyi Brandenbur-,

skiej.

Nie posiada ona charakteru górzystego, robi raczej wraeni( równiny, wród której cign si od wzgórz krakowskc

falistej

wieluskich dwa pasma niskich pagórków ku pónocnemu zachodowi. Poudniowe nosz nazw Gór Tarnowickich, tworz szerok grup nad ródami Kodnicy i dosigaj tam 360 m. wysokoci. Std cign si pod nazw Gór Chemskich wzdu pónoc-

---

111

nego brzegu Kodnicy ku Odrze

zaltow gór prawej stronie

Anny (380

S-tej

Maapanwi

nolegle do Odry

i

i

m.).

i

— kocz Pasmo

si^

tu nad

t

rzek

ba-

drugie rozpoczyna sie po

biegnie szerokim a niskim grzbietem rów-

granicy Królestwa Polskiego.

Najwyszy

szczyt

si w okolicach róde Stobrawy, w pobliu Olesna (Rosenberg). Poza Stobraw pasmo to siga jedn odnog do W. Ks. Poznaskiego (wzgórza pod Ostrzeszowem); drug, zniajc sie uwydatnia sie dopiero coraz wicej, zwraca si ku zachodowi pod Trzebnic wyraniej, w wyduonych dyluwialnych Górach Kocich albo Trzebnickich (260 m.)- Smuga wzgórz siga pod (308 m.) znajduje

i

Lubiem

Kothen szerokim grzbietem do Odry, która przerywa je, tworzc tam strome, picjcne wybrzea, i rozdziela Jedna zwraca si ku poudniowi sie znowu na dwie odnogi. druga cignie si w kierunku pói dosiga niemal gór Kacbachu, nocno-zachodnim pod nazw wzgórz Dakowskich, w okolicach Gogowy (230 m.) i czy si z wzgórzami dolno-uyckiemi. System rzeczny tego caego obszaru jest zupenie jednolity. Zarówno zatoka, jak i wyyna Szska stanowi dorzecze redniej Odry. Rzeka ta przerzyna kraj na caej dugoci, z poudniowego wschodu ku zachodniej pónocy, i przyjmuje wody prawie wszystkich rzek mniejszych, spywajcych zarówno z pónocnego stoku Sudetów, jak i wzgórz Granicznych. Odra powstaje na Morawach wród gór Jesionika, na wysokoci przeszo 600 m., w pobliu Oomuca, i pync ukiem ku pónocnemu wschodowi, czy si na granicy pruskiej z wiksz od siebie Opawic, a pod Boguminem (Oderberg) przekracza granic, Przy teje miejscowoci zwraca si ku pónocy, a niebawem, midzy Raciborzem a Ko(Leubus)

lem

ku zachodniej

ym

biegu

i

pónocy zatrzymuje i

ten kierunek niemal

w

ca-

rednim, odstpujc od niego tylko miejscami. Opuciwszy Szlsk, przepywa Brandenburgi i prowincy Pomerask uchodzi do zatoki Szczeciskiej. Poziom jej wynosi pod Boguminem 200, pod Kolem 172, pod Opolem 153, pod Brzegiem 135, pod Wrocawiem 113, pod Gogow 72, pod Krosnem 43, pod Frankfurtem 22, pod Kistrzynem 13 m. Po stronie lewej otrzymuje ona wszystkie dopywy z pónocnego stoku Sudetów, bystre i obfite w wody potoki górskie. Wymienimy tylko wiksze: Pod Krapkowicami (Krappitz) wpada do niej Prudnik, wypywajcy i

— Z

112

gór Zuckmantel przebiegajcy miasto Prudnik (Ncustadt O. i

Schl.i.

wiksz jest Nisa Kadzka, pochodzca z gór nienych. Przepywa ona kotlin Kadzk w kierunku pónocnym, zwraca sic za Kadzkiem (Glatz) ku wschodowi, za Nis (Neisse) znowu ku pónocy uchodzi do Odry powyej Brzegu (Brieg). Oawa albo Daleko

i

Ola (Ohlau) spyw^a z ostatnich stoków gór Reichensteinu; pync (Ohlau) ku pónocnemu zachodowi, zblia sie pod miastem do Odry, ale nie wpada do niej, lecz towarzyszy jej, korzystajc do Wrocawia, z jej starego oyska, na przestrzeni kilku mil, Objaw ten powtarza sic kilkakroti tam dopiero czy sic z ni.

Oaw

a

w

W

pobliu Wrocawia ucliodzi do Odry nienadaa nazw Szlzkowi, lza (Lohe), spyw^ajca ze wzgórz u podnóa Gór Sowich. Z najwyszych szczytów tych gór spywa do Odry Bystrzyca (Weistritz). Dopywem Sobócka, pochodzca z Sobótki jej po prawej stronie jest woda Lubiem Pod wpada do Odry, przepynwszy Li(Zobtenberg). dorzeczu Odry.

wielka

rzeka,-

która

gnic, najbystrzejsza

Kacbach,

z jeszcze

z

bystrych rzek szlskich, wstawiony bitwami

bystrzejszym od siebie

lon Nis. Obie spywaj

z

gór Kacbachu.

otrzymuje najwikszy ze swych z

Kwis

spadu

i

dopywem prawym,

Sza-

Z Gór Olbrzymich Odra

dopywów po lew^j piknoci

Bober swego wodoUjcie Bobru znajduje si pod Krosnem, ju stronie.

ma rzeczk Zacken, sync

(ryc. str.

no).

poza granic Szlska. Ostatni wikszy dopyw z tej strony, Nisa uycka, na niewielkiej tylko przestrzeni przepywa Szlsk. nie naley do niego ani ródami (Góry uyckie), ani ujciem (w prow. BranWszystkie wymienione rzeki, z wyjtkiem Prudnika denburskiej). Nisy Kadzkiej, spadaj i zmieniajcej kilkakrotnie swój kierunek take w dalszym biegu z wysokich stoków gór wprost ku pónocy mao oddalaj si od tego kierunku. Pyn one w skalistych, waPrawe szlskie dopywy kich, gboko wyobionych oyskach. znacznie mniejsze, mniej obfite w wody i bez porównania Odry spokojniejsze, pochodzc z niskich tylko wzgórz pasma Granicznego. do Najwaniejszym z nich jest skanalizowana niemal od róde, ujcia, Kodnica (Klodnitz), jako droga wodna z okrgu górniczego do Odry. ródo jej znajduje si w pobliu Katowic, ujcie pod Kolem (Kosel). Z pónocnego pasma wyyn spywaj do Odry: Malapanwia, Stobrawa (Stober) i Widawa (Weide). Maa-.i

s

a

.

—

113

—

panwia powstaje nad granic, ju w Królestwie Polskiem, i wpada do Odry poniej Opola (Oppeln); Stobrawa spywa z wzgórz Olesiskch (Rosenberg), Widawa z pagórków w pobliu Sycowa (P. Wartenberg) i w swym biegu dolnym tow^arzyszy, podobnie jak Oawa, na znaczniej przestrzeni Odrze, w niespena milowej od

niej

Szlsk,

dopywem prawym, przepywajcym wymieniona ju wyej Barycz, pochodzca z bagien

odlegoci. jest

w W. Ks.

Ostatnim

Wszystkie te rzeki trzymaj si wogólnoci kierunku zachodniego lub pónocno-zachodniego. Wyjtek do kolana pod Namystanowi tylko Widawa, która od róde

Poznaskiem.

a

Gogowa.

sowem, pynie ku poudniowi. Do systemu Odry nale take porednio, przez Wdarte, Prosn i Liswarta, które na maej przestrzeni stanowi wschodni granice Szlska. Na poudniowym wschodzie granic tworz, równie na niewielkiej przestrzeni, Wiwody stae wysa, i jej dopyw Czarna Przemsza z Brynic.

W

yna

i

zatoka Szlska nie

s

bogate.

Jeziora

s

bardzo

liczne,

Najwiksze nale waciwie ju do krainy wielto mianokich dolin znajduj si tu nad granic poznask. wicie jeziora: Sawskie, pod miastem Sawa (Schlawe), spywajce ale niewielkie.

S

i

do Obry,

i

jeziora

Szlskiej znajduj

w

dorzeczu Baryczy.

W zatoce

i

na

wyynie ni

si tylko stawy, objtoci rzadko wikszej,

kilkamorgowej 15

— GU'h(i.

Powierzchni

—

114

wyyny

i

znacznej

czc\4ci

zatoki

Szls-

kiej tworz znane nam ju jaowe osady dyluwialne, gliny, piaski, to pozostaoci tego samego lodowca wiry gazy narzutowe.

S

i

skandynawskiego, który póniej, cofnwszy

krain wielkici

dolin,

morenowym

jest

duajcy

po lewej

sie

luwialne ulegy

nane lin,

i

szeroki

Szlskiej takim

wa gór Kocici Odry

stronie

pojezierzy

wyranym

nasypem

czyli Trzebnickici,

a do Flemingu.

prze-

Te osady

dy-

w cigu wieków rozmaitym zmianom, zostay zrów-

wypókane

pokryy

ku pónocy, po za

usypa swemi morenami wzgórza

Na wyynie

nadbaltyckici.

sie

sie

przez wody,

na miejscacti

uynione szcztkami niskicli

gnijcycti ro-

torfowiskami,

w

dolinacli

owdzie yznym loessem, ale wogólswego pierw^otnego ciarakteru. Wyyna i zatoka Szlska po prawej stronie Odry posiadaj gleb nierówn, ale przewaaj grunty lictie, piasczyste, nadajce si tylko czciowo do uprawy zboa. Zyto i owies s tam obok kartofli najw^aniejszemi podami rolniczemi. Nie brak jednak na tej rozlegej przestrzeni oaz urodzaj nycti, na któryci uprawiaj z powodzeniem pszenic, jczmie, len, a nawet tytu wino. Znajduj si one w dolirzek osadami aluwialnemi, tu

noci

i

nie utr^iciy

i

wypenionyli namuami rzecznemi, oraz tam, gdzie wyonia si warstwa gliny marglowej lub osadzi si loess. Po lewej stronie Odry, zwaszcza na wyynie w pónocnej czci zatoki Szlskiej, gleba jest wogólnoci jeszcze gorsza, ni po prawej stronie rzeki. Prawie poow kraju zajmuj tam jaowe wrzosowiska, poronite czciowo lasami, poprzerywane torfowiskami, wród których utrzymay si niezliczone, mae stawy (gównie na zacliodzie) scz si malekie strumyki. Na obszarze tym, obejmujnacli,

i

cym okoo 150 mil kwadratowych, rzadko rozsiedlona ludno zajmuje si gównie hodowl ryb przemysem, opartym na naturze i

pdzenie smoy

NajwaniejWrzoi sowiska te cign si szerokim pasem od Odry ku zachodowi i sigaj od Lignicy i Bolesawia (Bunzlau) na poudniu, do wzgórz Dakowskich i ich przeduenia na pónocy. Poza temi wzgórzami, w okolicy Gogowy, Bytomia (który naley odrónia od Bytomia górnoszlskiego, w okrgu wglowym, po prawej stronie Odry) i Zielonogóry (Griinberg), znajduje si kilkunastomilowy obszar, kraju (huty szklane, górnictwo,

szemi produktami rolniczemi

i

t.

s tam kartofle, yto

p.).

tatarka.

posiadajcy lepsz gleb,

syncy hodowl owoców

i

winnicami,

pokrywaj zwaszcza wzgórza naokoo Zielonogóry

które

i

do-

starczaj rocznie kilkudziesiciu tysicy iektolitrów drtkiego wina

okoo miliona funtów winogron. Take po stronie poudniowrzosowiska granicz z obszarem bardzo urodzajnym, cignwej, cym si wzdu Sudetów, od Odry do Zgorzelic, i zwajcym si Jest to poudniowa zatoki Szlskiej, pokryta ku zaciodowi. warstw yznego loessu. Uprawniaj tam, oprócz wszystkich gatunków zboa, take na wielk skal warzywa, tytu, buraki cukrowe, a miejscami, na sonecznych, zasonitych przed zimnym wiatrem stokach wzgórz szczep winny, który jednak i tam, tak samo jak w okolicy Zielonogóry, z powodu braku soca w okresie dojrzewania, wydaje wino drtkie. oraz

cz

Wyyna

Pody mineralne. tów, a w czci take

Szlska, stoki

przedgórza Sude-

i

zatoka, obfituj w metale i inne poyteczne Kruszczów szlachetnych Szlsk nie posiada, przynajmniej nie w takiej iloci, aby opacao si ich wydobywanie. Najwikszem bogactwem kraju jest wyborny wgiel kamienny i elazo. Wgiel tworzy, jak ju zaznaczono, fundament wy-

mineray.

yny

wydobywaj

go jednak tylko tam, gdzie znajodsonity przez dziaanie wód (erozy). Pokad jest miejscami bardzo gruby i siga poza granic prusk do Szlska austryackiego, Galicyi i Królestwa Polskiego. Na Szlsku pruskim najwiksze kopalnie znajduj si duje

u

Szlskiej;

si

blizko powierzchni lub zosta

róde

Kodnicy,

w

okolicach

Mikoowa

Królew-

(Nikolai),

W

Huty (Kónigshutte) i Bytomia. mniejszych ilociach wydobywaj go na zachodzie, u podnóa Gór Sowich, oraz nad górnym Bobrem Kwiss. Obok wgla kamiennego, Szlsk posiada skiej

i

w

prawie wszystkich jej dopywów lewych, take brunatny. okolicy ZielonoKopalnie najwiksze znajduj si góry (Griinberg). Take torfu znajduj si tam znaczne pokady, zwaszcza na wrzosowiskach po lewej stronie Odry. Z kruszców najwaniejsze jest elazo, lece na wyynie Szlskiej, miejscami tu nad wglem kamiennym wród wapnia muszlo wego. mniejdolinie

Odry

i

w

W

szych

wydobywaj oów, cynk

mangan

w

górach Tarnowskich, nikel pod Neurode (midzy górami Heuscheuer i owiemi), grafit w pobliu Ziembie (Mimsterberg) nad Oaw. ilociach

i

—

ii6

—

Nadto góry dostarczaj rozmaitych poytecznych kamieni, uygranitu znajjak i do przemysu.

omy

wanych do budowy,

duj

siQ

na

Sobótce

(Zobtenberg)

w

górach

Strzygowskich,

Strzeleckich, pod Zgorzelicami; szarego piaskowca w górach Heuscheuer, w kotlinie Kadzkiej, nad Bobrem pod Lwowem (Loewenberg), Bolesawiem (Bunzlau), oraz na Górnym Szlsku po prawej stronie Odry; bazaltu i porfiru na górze w. Anny i w rozmaitych okolicach Sudetów; czerwonego piaskowca pod Neurode. Oprócz tych kamieni najpospolitszych, Szlsk posiada marmur w przedgórzach po lewej stronie Odry, kamie wapienny w pónocnej, gips w poudniowej czci wyyny Szlskiej, upek do pokrywania dachów w górach pod Zuckmantlem i nad Kwiss, glink porcelanow w kothnie Kadzkiej i pod Hirszbergiem, serpentyn chryzopras pod Zbkowicami i Niemczynem (Nimptsch) nad i lz, fluspat w kotlinie Kadzkiej nad górn Nis, oraz liczne a rónorodne róda mineralne u podnóa Sudetów. Stosunld atmosferyczne. Wazki pas ziem polskich w Prusach posiada klimat rodkowo-europejski, wogólnoci wicej zbliony do zachodniego morskiego, ni do wschodniego kontynentalnego. 8", rónica midzy Przecitna temperatura roczna wynosi 6 23° Celsiusza, przewanajwysz a najnisz temperatur 20 wiatry zachodnie i pónocno-zachodnie, w poowie maja nastpuje wszdzie nage obnienie si temperatury o kilka stopni, skutkiem przewaania wiatrów pónocnych (S-ty Mamert, Pankracy, rówSerwacy, Bonifacy); opady atmosferyczne s rozoone nomiernie na wszystkie pory roku, czstsze w póroczu zimowem, Na 100 dni przypada przecitnie 37 45 deszobfitsze w letniem. czowych. Rónice uwydatniaj si tylko o tyle, o ile pojedyncze mniej lub wicej oddalone od morza (Atlanczci tego obszaru tyku), sigaj mniej ub wicej ku pónocy, posiadaj mniejsze lub wiksze wzniesienie po nad poziom morza. Tylko wschodnia pojezierza Pruskiego posiada klimat, zbliajcy si ju znacznie do kontynentalnego. (Batyk jako morze nie wywiera wielkiego wpywu na stosunki klimatyczne, odgrywa rol zamknitego jeziora). Przecitna temperatura roczna wynosi na wschodzie pojezierza Pruskiego nie wiele wicej, ni 5*' Cels., w Królewcu 5, 37, w Tyly 5, 10, a w Orzyszu, w powiecie Jasborskim (Johannisburg) spada do

—

—

aj

do

—

s

cz

— Na

117

—

Pomorskiem temperatura przecitna jest o i stopie wysza: w Gdasku 6,22°, na pówyspie Hel 6,01"; miejWogólscami jednak zblia sie do 5", jak w Chojnicach (5,35). daleko mroniejsza, ni wschodzie na jest na zachodzie, noci zima Rónice te nie lato za na poudniu cieplejsze, ni na pónocy. wyrównywaj si jednak zupenie, i std pochodzi, e w rodkowej poudniowej czci ziem polskich w Prusach z powodu ich pooenia zachodniego (w porównaniu z pojezierzem Pruskiem) roczna temperatura przecitna jest znacznie wysza. Wynosi ona w Bydgoszczy 7,6", w Poznaniu 8*^, we Wrocawiu 8°, w Bramie Moraw10" Cels. skiej 9 Okolice górzyste maj oczywicie temperatur nisz: nieka (Schneekoppe) o*', kotlina Kadzka7". Take dni zimne majowe przesuwaj si cokolwiek. Najzimniejszy z nich przypada na pojezierzu Pruskiem i w W. Ks. Poznaskiem na dzie 11 na pojezierzu Pomorskiem na 12, na Szlsku na 13 maja. Opady atmosferyczne s najwiksze (w stosunku rocznym) na poudniu, w górach Szlskich 600 800 milimetrów, (na niece 1500 mm.), na wyynie i w pónocnej czci zatoki Szlskiej 600, w W. Ks. Poznaskiem 500, w Prusach Zachodnich 480 milimetrów. Natomiast dni deszczowych posiadaj najwicej w roku okolice pónocne: pojezierza, oraz W. Ks. Poznaskie 45, góry Szlskie 39, nizina Szlska 37 na lo^) dni. Najwicej deszczowym miesicem jest wszdzie marzec (na pojezierzach 49, w Poznaskiem 52, w dolinie Szlskiej 42, na górach Szlskich 43 na 100 dni), najmniej deszczów 4.85-

pojezierzu

i

—

,

—

pada na pojezierzach

niu

(38),

w dolinie

we wrzeniu

skich

czsto grady,

w padzierniku (39), w Poznaskiem we wrzew padzierniku (31), w górach Szl-

Szlskiej

(30 na 100 dni).

Burze, oraz towarzyszce im

s na poudniu liczniejsze,

ni na pónocy,

najczst-

w

czerwcu i lipcu. Burze zimowe jednak zdarzaj si na pónocy, nad morzem, daleko czciej, ni na poudniu.

sze

Obszar, zamieszkany przez

muje

W.

Ks.

ludno polsk

w Prusach,

obej-

Poznaskie oraz znaczne czci Prus Wschodnich,

—

ii8

—

Zachodnich i Szlska. Wszystkie te prowincye posiadaj na ogó same warunki geograficzne, klimatyczne i etnograficzne, a jako cze pastwa pruskiego, t sam administracy, prawodawstwo, stosunki komunikacyjne, wspólne warunki ycia publicznego i ekomicznego. Obok tych licznych cech wspólnych istniej jednak bardzo znaczne rónice zewntrzne i wewntrzne, rzucajce sie odrazu oczy przejedajcemu przez te kraje, i takie, które mona zauwadopiero przy bliszem rozpatrzeniu si w stosunkach i zetknito rónice, wynikajce z dziejów tego kraju. ciu si z ludem. Kada z tych teraniejszych pro wincy i pastwa pruskiego przechodzia inne koleje. Jedne wczeniej, drugie póniej wziy udzia w ogólnem yciu narodu, duej lub krócej byy z nimi poczone, wczeniej lub póniej przeszy pod panowanie Krzyaków i Prus, pote

w

y

S

znay

tylko

rzdy

pruskie lub

te pozostaway przez

czas

duszy

pod wadz Czechów i katolickiej Austryi, wreszcie jedne z nich posiadaj od niepamitnych czasów ludno rdzennie polsk, w inpotomkami szczepu bardzo spokrewnionych Polacy dzisiejsi nego (Kaszubi), lub ywioem przynajmniej w czci napywowym, maj w swych yach mniej lub wicej krwi niemieckiej, a moe

s

i

litewskiej.

Wszystkie

te

okolicznoci

wpyny znacznie na charakter

sób mylenia ludnoci polskiej, na kultur przynajmniej o

tyle,

e chcc da

i

ogólne stosunki

i

spo-

kraju,

jasny obraz tych stosunków, naj-

bdzie uwzgldni uwydatniajce si rónice i podziete czci, na które rozpada si pod wzgldem administracyjnym, zwaszcza, e podzia ten opiera si wogólnoci na rozwoju historycznym. Rozpoczniemy ten przegld szczegóowy charakterystyk stosunków w W. Ks. Poznaskiem, jako tej dzielnicy, która najwczeniej wystpuje w dziejach i do tej pory najwybitniejsz odgrywa rol na obszarze ziem polskich w Prusach. bezpieczniej

li

cao na

^P^^kp^^^-

w.

KSISTWO POZNASKIE. POGLD

lielkic

HISTORYCZNY.

Ksistwo Poznaskie

jest

t czci

b.

Rzeczypospolitej

po upadku Ksistwa Warszawskiego zostaa na kongresie wiedeskim w r. 1815 oddana pod zarzd Prus jako ksistwo autonomiczne, niebawem jednak pozbawiona gównych znamion samorzdu, zrównana wbrew woli ludnoci polskiej z prowincyami pruskiemi i ostatecznie przyczona wTaz z niemi, pod na„prowincyi Poznaskiej", do cesarstwa niemieckiego. Obszar ten mieci si midzy 51" a 53" 30' szerokoci geograficznej i 32^30' a 36^30' stopniem dugoci (Ferro) obejmuje, wedug oblicze urzPolskiej, która

zw

i

dowyci (Gemeindelexicon fur die Provinz Posen, 1898) 28,963, 36 kilometrów kwadratowych, czyli niespena 515 mil geograficznych. Jako cz, wykrojona dowolnie z wikszej caoci, nie posiada on granic naturalnych i nie wszdzie nawet historyczne. Jest to mniej wicej dolina Noteci, dolnej Warty i Obry, ale w szczegóach okrelenie to nie jest wcale cise. Granica nie trzyma si wogólnoci ani dziaów wodnych, ani oysk rzecznych. Biegnie ona wyzbion, pozaginan lini, na pónocy od Wisy poprzez pojezierze Pomorskie, midzy dziaem wodnym a Noteci, przeskakujc wszystkie lewe dopywy tej rzeki; na zachodzie poudniu towarzyszy Odrze, to oddalajc si od niej na kilkadziesit, to zbliajc si na par kilometrów, dobiega kolana Prosny powyej Boi

p^

—

—

121

wzdu

lesawia, skrca tam ku pónocy, idzie

a do

rzeki

jej

ujcia,

omijajc jednak Kalisz, nastpnie za zwraca sie w kierunku pónocno-wsciodnim przez jeziora ku rzece Zielonej i Wile. Na wsciodzie W. Ks. Poznaskie graniczy z Królestwem Polskiem, na pónocnym wsciodzie i pónocy z Prusami Zactiodniemi, na pónocnym zacliodzie i poudniu z Szlskiem.

Nazwa W.

Ks.

Poznaskiego powstaa

1815;

r.

czasu obszar ten stanowi jednostk polityczn

i

od tego te

administracyjn.-

Zoyy si na czci szeciu województw b. Rzeczypospolitej:^ Poznaskie prawie cae, tylko bez powiatu waeckiego i skrawka na zacliodzie, oraz utraconego ju dawno drog zastawu starostwa, Drahimskiego, cae Gnienieskie, poowa Kaliskiego (69 mil), Sieradzkiego (17 mil), Inowrocawskiego (41 mil), Brzesko-Kujawskiego (1 1 mil kwadratowych). Nalece do W. Ksistwa czci województwa Poznaskiego stanowi wiksz poow caego obszaru (okoo 260 mil kwadr.). Podajc ten podzia na; województwa, uwzgldniamy stan rzeczy z drugiej poowy wiekq XVIII. cigu dziesiciu wieków, przez które istniao pastwd polskie, obszar ten podlega rozmaitym dziaom, róne przeciodzil

cz

cz

cz

W

koleje,

kada

i

jego

cz posiada wasn

liistory, z której

moem}^

w

tym przegldzie przytoczy tylko najwaniejsze szczegóy. Pocztki dziejów narodu polskiego na tej ziemi gubi si

w

mrokacli przeszoci,

rych trudno

e

s

odróni rzeczywisto od

na tym obszarze, a mianowicie

narodu,

e

przdz poda

osnute

tam, pod

To

poezyi.

w okolicach

Kruwic, powstaa

i

legend,

w

któ-

jednak wiemy,

Gopa, staa kolebka

pierwsza organizacya,

doprowadzia do utworzenia si pastwa. istniejcej dzi jeszcze „Wiey My szej" legenda którego zjady myszy, jest zaczerpnita z niemiec-

która z biegiem

lat

Przywizana do o Popielu,

kiego zachodu: natomiast

który zosta

rzeczywistoci.

Gopem,

w podaniu

o rolniku

powoany do wadzy nad

które

ludem,

koodzieju Piacie,

i

jest

pewno odblask

Jeeli gdzie, to nad Goplem, ówczesnem wielkiem

czyo

si

z

Wis

i

Wart,

przez które

prowadzia

najwaniejsza droga handlowa od Batyku do doliny Dunaju i dalszego poudnia, moga, skutkiem zetknicia si z obcem ywioami,

obudzi si

w

tej

wiadomo

potrzeby organizacyi,

i

jeeli kto, to rolnik

urodzajnej kujawskiej krainie czarnoziemu

móg

przy

tej

16

or-

1

2 2

—

odegra role przy^Yódzcy. Nie Kujawy jednak stay sie rodowiskiem pastwa, utworzonego przez Piastowiczów. Pierwszy z nastpców legendowego Piasta, o którym posiadamy zupenie pewne wiadomoci, Mieszko, zakada pierwsze na ziemiaci ganizacyi

polskici biskupstwo sze arcybiskupstwo

wa si w owych

w Poznaniu (968), a syn jego, Bolesaw, pierww Gnienie (1000), co dowodzi, e tam znajdo-

cikoci. Kruwica otrzymaa katedr biskupi dopiero pod rzdami Mieszka II, w r. 1025. Pod panowaniem Boesawa Ctirobrego wszystkie czci obszaru, zwanego dzi W. Ks. Poznaskiem, naeay ju do pastwa polskiego. czasaci punkt

Katedra

Kraj do Noteci odziedziczy

w

Poznaniu.

ju po

ojcu Mieszko

I;

Bolesaw zdoby

a

na Pomorzanaci ziemie po prawej stronie Noteci, do Batyku. Po jego mierci kraj zanotecki zosta utracony, a Wielkopolska doczekaa si najazdu czeskiego pod dowództwem ks. Brzetysawa. ta jednak pozostaa w caoci w posiadaniu nastpców wielkiego króla, a pity z nich, Bolesaw Krzywousty, potrafi odzy-

Cz

ska take

kraj zanotecki.

Umierajc (w

r.

1

138),

Bolesaw Krzy-

wousty podzieli swe pastwo midzy synów, i przy tym podziale zosta rozerwany take obszar teraniejszego W. Ksistwa. najwiksz, Wielkopolsk, otrzyma Mieczysaw, zwany Starym, kujawsk Bolesaw Kdzierzawy, Wadysaw za wraz

Cz

cz

123

--

cz

Szlskiem otrzyaia ziemie Wschowsk, która stanowia cigu nastpnych dwóch teraniejszego powiatu wschowskiego. z

W

w

epoce zupenego rozprzenia piastowskimi, pojedyncze ksitami dzy

wieków,

i

nieustannych

czci

wak mi-

tego obszaru prze-

chodziy z rk do rk, czyy si w cao, to znowu rozpaday samych pocztkach tego okresu Wiekosi na mae odamy. polska widziaa w swoich granicach, tu pod Poznaniem, zwycisk armi niemieck Fryderyka Rudobrodego (w r. 1157), a kilkadziesit at póniej, w r. 1220, ziemia nadnotecka przesza znowu

W

wadz ksit

pod skich.

kietek

w

pomor-

Wadysaw o(1306 — 1333) poczy

Dopiero

swoim rku wszystkie czci

W. Ksistwa, oprócz Wschowskiej

w

;

ostatnich atacli

ziemi

jednak

utraci

swego pano-

wania okrgi Brzesko-Kujawski Inowrocawski, które mimo klski pod Powcami (1331),

i

zajli

i

zatrzymali

Krzyacy.

Kazimierz Wielki (1333

Kujawy

odzyska,

pozostawi

w

kich

w

cay

— 1370)

ale

kraj zanotecki

Kaliszu,

za to

rkach krzyac-

1343).

Z

(pokój drugiej

zrzek si na zawsze Paac Dziayskich w Poznaniu. Szlska, który wtedy ostatecznie oderwa si od pastwa polskiego, ale zdoby ziemi Wschow^sk. Przez cay wiek jeszcze Krzyacy pozostawali panami oderwanych od królestwa ziem zanoteckich. Nie wydali ich nawet po straszliwym pogromie w bitwie pod Grunwaldem. Nastpio to dopiero pod rzdami Kazimierza Jagielloczyka, po trzynastoletniej, cikiej, ostatecznej rozprawie z wojowniczym zakonem. pokoju toruskim, w r 1466, Krzyacy utracili swoich dzieraw, i czci, które naleay dawniej do Wielkopolski, zostay znowu z ni poiczone. Na dzisiejsze W. Ks. Poznaskie strony

W

skaday si wtedy: województwo Poznaskie, czci

poow

Brzesko-

—

124

—

Kujawskiego, Inowrocawskiego, Kaliskiego

i

Sieradzkiego.

Szóste

wymienionych na wstpi województw, Gnienieskie, nie istniao Utworzono je w r. 1768 z powiatów: gnienieskiego, kcyskiego nakielskiego, które do tej pory naleay do województwa Kaliskiego. Z pominiciem tego nowego podziau, od pokoju w Toruniu w r. 1466 do r. 1772 stan terytoryalny obszaru, który stanowi W. Ks. Poznaskie, nie zmieni si w niczem. Warunki geograficzne, pooenie na zaciodzie i nad drog iandlow od Batyku ku poudniowi, oraz blizkie ssiedztwo Niemców, oddziaay bardzo silnie na rozwój stosunków w tej czci pastwa. Wszystkie te czynniki zoyy sie na to, e tam powstay pocztki organizacyi pastwowej, w czasacti póniejszyci za zapewniay tej ziemi stosunkowo wielki ructi tiandlowy i rozwój ekonomiczny. Takie wtedy, gdy skutkiem zamulenia si Gopa i spynicia wód, pierwotny zwizek wodny z Wis zosta przerwany, Wielkopolska nie utracia swego znaczenia, jako kraj z

jeszcze.

i

wan

utrzymyway bardzo rozlege stosunki z centrami liandlowemi na zachodzie poudniu. rodowisko tego ruchu przenioso si tylko do Poznania do miast poudniowych dzisiejszego W. Ksistwa, lecych nad gównemi traktami. Cay handel spoczywa w rkach ydów i mieszczan niemieckich, którzy w tym kraju odgrywaU rol daleko jeszcze wybitniejsz, ni w innych okolicach pastwa. Ssiedztwo z Niemprzectiodni dla handlu,

i

miasta

jej

i

i

e

cami sprawio, tam, zwaszcza w epoce podziau, po mierci Krzywoustego, -ksita, odwoujc si czsto do pomocy cesarza, utrzymujc stale stosunki z Niemcami, wicej ni gdzieindziej (oprócz Szlska) cigali do swoich posiadoci osadników niemieckich. Ostatecznie zapewne tylko poczenie wszystkich prawie ziem polskich

w

rku Wadysawa okietka, mdre rzdy

Kazi-

z Krzyakami, zai zwycizkie wojny Jagiey pobiegy wczesnemu zniemczeniu si tych okolic, w sposób podobny, jak si to stao na Szlsku. epoce wielkiego rozwoju pastwa polskiego mieszczanie niemieccy przyswajali sobie jzyk polski Napyw nowych przybyostatecznie polszczyli si zupenie. szów z zachodu poudnia nie ustawa jednak nigdy, a czasami by nawet bardzo silny, jak np. w czasie reformacyi. Tem tómaczy si midzy innemi stosunkowo bardzo silny rozwój sekciarstwa w Poznaskiem.

mierza Wielkiego

W

i

i

Jako roli

czQ Królestwa Polskiego,

szczególnie

wanej.

Punkt

obszar ten nie

cikoci

odgrywa nigdy ju dawno

przeniós si

do Krakowa, póniej do Warszawy. Gniezno pozostao tylko stoyciu politycznem ziemie te mao wystpoway lic prymasów.

W

Po zamaniu potgi krzyackiej, uwaga powszecina zwrócia si ku wschodowi i poudniowi; na zacliodzie panowa spokój, rycerstwo tamtejsze nie brao nawet wielkiego udziau na zewntrz.

i

Staroytny koció N. P. Maryi

w

w

Pozaaniu.

toczyy si nad poudniowo-zaciodniemi granicami pastwa. Spokój ten zosta zakócony pod rzdami nieszczliwemi Jana Kazimierza wojn z Szwedami, którzy, nadciodzc z pónocy, nad Noteci spotkali si z pierwszym wikszym zastpem wojsk polskicli, ale skutkiem zdrady Krzysztofa Opaliskiego walkacti, które

zajli ten kraj bez walki.

Niebawem jednak rzdy szwedzkie day

si we znaki ludnoci spokojnej, przyzwyczajonej do zupenej swo-

;: ^

—

126

—

Wobec ogromnego wyzysku, upiestwa przeladowa, szlachta poznaska zdobya si na opór wystpia do walki. Probody.

i

i

wadzono wojn partyzanck,

w

której

Krzysztof Zegocki, kasztelan babimojski.

odznaczy si zwaszcza

Od

tej

pory ziemie po-

znaskie nie zaznay przez pótora wieku trwaego pokoju. Za Jana Kazimierza, oprócz Szwedów, przeciodziy przez ten kraj

sprzymierzonego

z

wojska

Karolem Gustawem elektora Brandenburskiego,

upic pldrujc, zabierajc, i

zdyli Szwe-

czego jeszcze zabra nie

W pocztkaci wieku XVIII, w miar

podupadania RzeczypoW. Ks. Poznaskiego nastay bardzo cikie czasy. Pod panowaniem Stanisawa Leszczyskiego toczyli tam walki, szerzc spustoszenia, Sasi z Szwedami. Podczas tej wojny wojska rosyjskie po raz pierwszy wkroczyy do tego kraju. Od wstpienia na tron Augusta II, nie byo ju prawie roku, w którymby nie przechodziy przez te ziemie wojska, to pruskie, to rosyjskie. dzi.

spolitej,

i

dla ziem

Ju w tym i

czasie Prusacy zajmowali

nieznacznie

i

zatrzymywali

miejscowoci graniczne, aie w ogólnoci datym roku, utrzyma sie do r. 1772. przy pierwszym rozbiofze Polski, Prusy zajy t cze kraju, o któ-i w pocztkach pastwa Polskiego najczciej toczyy si spory, Pomorze, ale wojska króla Fryderyka II nie zatrzymay si nad Noteci, lecz przekroczyy rzek i opanoway cay jej brzeg lewy, a do róde. Obszar ten wynosi 85 mil kwadratowych i skada si z czci województw: Poznaskiego, Gnienieskiego Inowrocawskiego. Pooony po prawej stronie Noteci powiat Waecki, mi-,;i dzy a Draw, zosta wyrwany z dawnego zwizku (województwa Poznaskiego) i przyczony do Prus Zachodnich; z powiatów nadnoteckich utworzono nowy okrg notecki „Netzdistrict". Przy drugim rozbiorze, w r. 1793, Prusy zajy reszt' teraniejszego W. Ksistwa, a przy trzecim rozbiorze posuny sif jeszcze dalej ku wschodowi, do Wisy i Pilicy. Napoleon I nie' pozwoli Prusom utrzyma si przy tej zdobyczy. Odebra im dla siebie pojedyncze

wny

W

terytoryalny stan rzeczy

r

i

Gd

a

w pokoju

Tylyckim

(1807)

cae

dzisiejsze

W. Ksistwo

i

kraj

a

do Wisy i przyczy do Ksistwa Warszawskiego. Ten nowotwór polityczny istnia tylko do roku 1815. Po upadku Napoleona I, Ksistwo zostao na Kongresie Wiedeskim podzielone miwiksza, wschodnia, otrzymaa star dzy Rosy i Prusy.

Cz

i

]

2'

cz

—

zachodnia W. Ks. Poznaskiego. nazwc Królestwa Polskiego, Nowe to ksistwo weszo w skad monarciii pruskiej jako dzielnica autonomiczna, z wasnym sejmem i rzdem, na którego czele Zgodnie z przepisami traktatu wiedesta namiestnik królewski. skiego, król Fryderyk Wiltielm zagwarantowa ludnoci wszystkie prawa narodowe. Miedzy innemi miaa by utrzymana nadal niez innemi iandlowa i komunikacyjna tylko moralna, ale dzielnicami; jeyk polski mia prawa jzyka pastwowego w sdacti wszystkici urzedaci, ksistwo posiadao wasne wojsko, barwy sztandary byo tylko uni osobist poczone z Prusami. PrzeOd samego pisów tyci rzd prawie nigdy nie przestrzega cile. pocztku rozpocz akcy germanizacyjn. Na razie jednak usza-

czno

i

i

i

i

Stary

nowano prawa ;

!

-

!

lak, ks.

koció

zasadnicze.

Antoni Radziwi;

(Farny)

w

Bydgoszczy.

Namiestnikiem zosta mianow^any Poskadajcy si z 4 czonków' dzie-

sejm,

46 wybieranyci przez stan rycerski, miasta i gminy wiejskie, zbiera si kilkakrotnie, sdach i urzdach jzyk polski dzicznyci

i

w

by równouprawniony. tonomi.

Niebawem jednak zaczto ogranicza

Przede wszy stkiem

skiego,

nastpnie, po mierci

urzd

namiestnika.

I

i

odkd urzd

ten

Gow

au-

wczono ks.

wojsko poznaskie do pruAntoniego Radziwia, zniesiono

rzdu sta si „naczelny prezes", powierzono namitnemu wrogowi Polaków,

—

128

—

praw ludnoci polskiej, szczególne protegowanie Niemców na wszystkich urzdach cicha germanizacja stay si systemem. r. 1848, w chwili powszechnego wzburzenia umysów w Europie zachodniej i rodkowej, take w W. Ks. Poznaskiem uwydatni sie ruch rewolucyjny pod hasem sumiennego przeprowadzenia przepisów traktatu wiedeskiego. Kierowa tym ruchem Ludwik Mierosawski. Rzd pruski, zaskoczony wybuchem rewolucyi w Berhnie, zgodzi si na ustpstwo, na narodowe zorganizowanie W. Ksistwa. Ludno niemiecka wojsko, zaogujce w kraju, opary sie temu. Wysany do Ksistwa celem zaprowadzenia tej organizacyi, gen. WiUisen, spotka si tam z niechci wadz cywilnych wojskowych. Po dugich ukadach zgodzono si na rozgraniczenie niemieckiej polskiej czci kraju, ale umowy nie wykonano. Gdy wojska rzdowe wystpiy gronie Flottvclowi, okrawanie

i

W

i

i

i

przeciw gwardyi narodowej, utworzonej za zezwoleniem króla, nastpia walka. Po kilku potyczkach ruch zosta zupenie stuBerhnie, rzd pruski zniós miony. Pokonawszy rewolucy

w

konstytucy liberaln, a

wyda now; ukad

z

reprezentacy spoe-

W

moc obowizujc. tym samym czasie W. Ksistwo zostao wraz z innemi czciami pastwa pruskiego wcielone do Zwizku Niemieckiego. Posowie poznascy protestowali przeciw temu napróno w sejmie Frankfurckim. Poniewa jednak uchway tego sejmu ostatecznie nie stay si prawem, wic akt wcielenia W. Ksistwa do Zwizku by niewany. Byo to jednak tylko odroczenie, a nie zaniechanie tej sprawy. Po utworzeniu cesarstwa Niemieckiego pod przewodnictwem Prus, W. Ksistwo zostao do niego wczone. Obecnie "nazwa „W. Ksistwo Poznaskie" urzdowo ju nie istnieje. Dzielnica ta zostaa zrównana z prowincyami pastwa pruskiego, a nadto wydano dla niej ustawy wyjtkowe, które maj zapobiedz rozwoczestwa

polskiego utraci przez

to

i

i

jowi ludnoci polskiej, a przyczyni si do wzmocnienia ywiou Akcya germanizacyjna uwydatnia si we wszy-' niemieckiego.

i

stkich dziedzinach

sunki rodzinne

i

ycia

publicznego, wkracza nawet czsto

prywatne

dotd zwyciztwo

nie jest

i

wywouje namitn walk,

po stronie rzdu pruskiego.

w

w

sto-

której

Pozna.

Widok

ogólny

z

USTRÓJ ADMINISTRACYJNY

nad Warty.

POLITYCZNY.

I

Ksistwo Poznaskie jest w swym stanie teraniejszym jedn z dwunastu prowincyi Królestwa Pruskiego i nie róni

ielkie

sie

zasadniczo od innych

W

form

ustroju

administracyjnego

i

poli-

do

znaczne. Posiada

w

w

praktyce jednak istniej rónice ono narówni z innemi dzielnicami pastwa, caoci i swych czciach, do gminy, samorzd wewntrzny; ale samorzd ten

tycznego.

a

wzgldów

germanizacyjnych okrojony przez wydanie przepisów odrbnych, i wicej, ni gdzieindziej, ograniczony skutkiem zwikszenia wadzy organów rzdowych. rzeczywistoci jest

ze

W

zwaszcza w gminach wiejskich, tylko prawo autonomicznego zaatwiania spraw gospodarczych i komunikacyjnych. Wszystkie inne sprawy bywaj regulowane z zewntrz, wczci przez autonomiczn wadz prowincyonaln i jej organy, czciej przez urzdy, otrzymujce wskazówki od rzdu centralnego. Najwyszym przedstawicielem tego rzdu w prowincyi jest naczelny prezes

istnieje,

17

— (Obcrpraesident),

ministeryum.

mianowany

Siedzib jego

wincy wobec wadzy prowincyonalnej

13'^

—

przez króla, zaleny bezporednio od

jest

centralnej,

(patrz niej)

Pozna.

Reprezentuje

rozstrzyga

sprawy,

on pro-

pomocy rady

przy

dotyczce zarzdu caej

dzielnicy, jest prezesem wydziaów lekarskiego i szkolnego i komisejmie prowincyonalnym, przedewszystkiem sarzem królewskim za instancy poredniczc miedzy rzdem centralnym a urzd-

w

nikami,

w

który ci

rkaci spoczywa

w

prezesami regencyjnymi (Regierungspraesident), czelnego prezesa

ma przewanie

Prowincya

zorczy.

w

zarzd kraju: Wogóle urzd na-

praktyce

charakter reprezentacyjny

cao

Prusacti stanowi

i

nad-

administracyjn

waciwie tylko ze stanowiska autonomicznego.. Ze stanowiska wadzy centralnej, jest to raczej jednostka polityczna; jednostk administracyjn za jest, jak ju wskazuje nazwa, ohwód regencyjnu (Regierungsbezirk).

w

Prezes naczelny nie zajmuje

sie

szczegóami

powierzonym jego pieczy, wydaje tylko ogólne w wyszej instancyi; w praktyce zaatwiaj wszystkie sprawy wadze regencyjne w swoici obwodach. Wielkie Ksistwo Poznaskie skada si z dwóch takich obwodów: Poznaskiego i Bydgoskiego. Bydgoski, z stolic w Bydgoszczy,

zarzdu

kraju,

rozporzdzenia

i

rozstrzyga

obejmuje 11.449,35 kwadratow^ych kilometrów i zosta utworzony r. 1772, oraz z póokrgu Noteckiego, zajtego przez Prusy r. 1793. nocno-wschodniej czci ziem, zdobytych Obwód re-

w w wadz w Poznaniu,

z

Poznaski, z siedzib skada sic z reszty powiatów, zajtych w r. 1793, i obejmuje 17,514 kilometrów kwadratowych. Na czele kadego obwodu stoi mianowany przez ministeryum prezes regencyjny, jako gowa rzdu, skadajcego si z dwóch wydziaów: „wydziau dla spraw kocielnych domen i szkolnych", oraz „wydziau dla podatków bezporednich, Sprawy wewntrzne, policyjne t. p. zaatwia osobicie i lasów". gencyjny

i

prezes regencyjny, przy jest

równoczenie

pomocy „wydziau obwodowego",

sdem

który

administracyjnem.

si na powiaitj (Kreis), w których sprawuj wadz landraci, jako bezporedni podwadni presesa regenPierwotnie powiaty w Wielkiem Ks. Poznaskiem odcyjnego. powiaday mniej wicej powiatom b. województw. Póniej, gdy nastpia reorgnnizacya zarzdu, powikszono znacznie ich liczb,

Obwód regencyjny

dzieli

7

i:u

aby podzieli kraj na

wa

i

cya ta

kierowa nastpia

zwaszcza przy

w w

czci

dajce

mniejsze,

sie

atwiej

dozoro-

duchu polityki germanizacyjnej. ReorganizaPoniewa w dalszym cigu tej pracy, 1887.

r.

statystyce

ludnoci,

bdziemy uwzgldnia take

w celaci porównawczyci dawniejszy stan rzeczy, przyczem trzeba bdzie trzyma si podziau na dawne powiaty, podajemy i tutaj, obok podziau teraniejszego i ten, który istnia przed r. 1887. Obwód

regencyjny Bydgoski tworzyy

dawniej powiaty na-

stpujce: 1)

Bydgoski,

6) Mogilnicki,

2)

Chodzieski,

7)

Szubiski,

3)

Czarnkowski,

8)

Wgrowiecki,

9)

Wyrzyski.

4) 5)

W

Gnienieski, Inowrocawski,

1887 powiaty: Bydgoski, Czarnkowski, Gnienieski, Inoi Szubiski podzielono i utworzono ten sposób dziewiciu powiatów 14, a mianowicie: r,

w

wrocawski z

1)

Bydgoski miejski,

2)

„

wiejski,

3) Ciodzieski,

8)

Inowrocawski,

9) Strzeliski,

10) Mogilnicki,

4)

Czarnkowski,

11) Szubiski,

5)

Wieleski,

12)

Zniski,

13)

Wgrowiecki,

14)

Wyrzyski.

6) 7)

Gnienieski, Witkowski,

Na obwód

regencyjny Poznaski

skadao si

pierwotnie

powiatów:. 1)

Poznaski,

10)

2)

Obornicki,

11) Srodzki,

3)

Szamotulski,

12)

Midzychodzki, Midzyrzecki,

13) Krobski,

4)

5)

6) Babimojski,

14)

remski, Wrzesiski, Krotoszyski,

15) Pleszewski,

7)

Bukowski,

16)

8)

Wsciowski, Kociaskij

17) Ostrzcszow^ski.

9)

Odolanowski,

1

llJ

co

M O Ico

co UJ lxi

o O

—

134

"

Obecnie istnieje, skutkiem nowego podziau, powiatów a mianowicie: i)

Poznaski

2)

„

3)

„

15)

wiejski wschodni,

16) Sremski, 17) Srodzki,

zachodni,

4) Obornicki, 5) Szamotulski,

18)

19) Jarociski,

Komiski,

Midzychodzki,

20)

7)

Midzyrzecki,

21) Gostyski,

Skwierzyski, Nowotomyski,

23) Krotoszyski,

9)

22)

1)

12)

Odolanowski,

Babimojski, (Wolsztyski)

25)

Wschowski.

26) Ostrowski, 27) Ostrzeszowski,

13) migielski, 14)

Ra wieki,

24) Pleszewski,

10) Grodziski,

Kociaski,

Przedstawiciel

gow powiatowej

28)

rzdu

w

wadzy

Kpiski.

powiecie, landrat,

autonomicznej

bardzo rozlege penomocnictwa, sta

Wrzesiski,

6)

8)

1

Leszczyski,

miejski,

„

jn.

z

i

których

w celach germanizacyjnych. Pod w W. Ks. Poznaskiem dzieli si

jest

równoczenie

posiada skutkiem tego

w

Poznaskiem

wzgldem

korzy-

policyjnym po-

na komisaryaty okrgowe (Distriktskommissarien), obejmujce po kilkanacie gmin, a zalene zupenie od landrata. (W innych prowincyach pastwa pruskiego to organizacye autonomiczne, posiadajce inn nazw: „Amt"). Najniszymi organami wadzy centralnej dodani komisarzom okrgowym do pomocy i rozdzieleni na gminy, andarmi. Zadaniem wszystkich tych organów wadzy centralnej jest przestrzeganie ogólnych interesów pastwa i przepisów prawa, nadzorowanie i popieranie rzdów autonomicznych, poredniczenie midzy niemi a rzdem pastwowym. System samorzdu jest w Prusach, z pominiciem ogranicze, pochodzcych gównie ze skojarzenia wykonawczej wadzy autonomicznej i centralnej w jednem rku, przeprowadzony konsekwentnie, dotyczy jednak w praktyce waciwie tylko wewntrznych spraw gospodarsprawach szkolczych i komunikacyjnych, obok kocielnych. nictwa i policyi, po za miastami, autonomia jest prawie zupenie wiat

s

s

do

W

— i

!

fikcyjna,

zwaszcza

w

13")

—

Poznaskiem, gdzie wchodz

w

grc

wzgldy

organizacyi autonomicznej jest^wm«

w trzech

germanizacyjne.

Najnisz form

gmina wiejska, okrg dworski (dominialny) i gmiGmina, jako ciao samorzdne, stanowi równoczenie na miejska. zwizek ekonomiczny i polityczny, i zaatwia swoje sprawy wewnetrzne samodzielnie, za porednictwem swoich wasnych orgapostaciach: jako

!

I

nów, pod nadzorem wadzy pastwowej i wyszych wadz autoswej formie teraniejszej opiera nomicznych. Organizacya gmin

w

si na ustawie

z

Na

r.

1892; ale pocztki

jej

sigaj

poowy

pierwszej

gminy wiejskiej stoi stotys (wójt) (po niemiecku Schulze), wybierany na 6 at przez czonków gminy, zatwierdzany przez rzd. pracach dopomagaj mu wybierani równie awnicy (Schóffe), nie maj jednak prawa miesza' sie do jego rzdów. Do udziau w wyborach jest uprawniony kady penoletni czonek gminy, nie pozbawiony sdownie praw obywatelskich paccy podatek minimalny; nie wszyscy jednak posiadaj równe prawa wyborcze. Waciciele gruntu s uprzywilejowani, a mianoAvicie posiadaj ^3 wszystkich gosów. Okrgi dworskie nie nale zazwyczaj do gminy wiejskiej, mog jednak by z ni poczone na yczenie wacicieli i za zgod zarzdu gminy. okrgu samodzielnym waciciel posiada wszystkie prawa i ponosi wszystkie ciary gminne, podatkowe, szkolne, drogowe i t. d. Wójt lub waciciel okrgu dworskiego posiada wadz policyjn na swojem terytoryum, ale tylko w zastpstwie policyi rzdowej (andarma). Zupenie konsekwentnie i wszechstronnie jest przeprowadzona zasada autonomiczna w gminach miejskich. Posiadaj one wszystkie prawa samorzdu, zaatwiania swoich spraw wewntrznych gospodarczych, nakadania podatków, utrzymywania szkó i policyi. Czonkowie gminy w^ybieraj w^edug systemu wieku XIX.

czele

W

i

W

(plutokratycznego) rad miejsk, która mianuje swego przewodniczcego, wybiera burmistrza i czonków („radnych") magistratu. Burmistrz moe obj urzd tylko wledy, jeeli zyska zatwierdzenie rzdu. Wyboru burmistrzów polskich

trzyklasowego

wadza pastwowa od niedaw^nego

Wysz gospodarczym

czasu nie zatwierdza

z

zasady.

organizacya autonomiczn, a zarazem zwizkiem Posiada on repolitycznym, jest pou-ia. i

wasn

— prezentacy pod

nazw

sejmiku powiatowego, wybieranego przez

Miasta posiadaj

gminy.

—

13^^

^'3

— 72 grosów, reszta

dzieli sic

midzy

—

gminy wiejskie i wacicieli ziemskich, którzy opacaj 150 450 marek podatku gruntowego i budynkowego. Prezesem sejmiku powiatow^ego jest landrat. Sejmik wybiera na 6 lat „wydzia powiatowy" (Kreisausschuss), skadajcy sie z 6 czonków, którym

znowu przewodniczy landrat, oraz 2 zastpców landrata, „deputowanych powiatowych" (Kreisdeputirte). Wydzia odgrywa rol rzdu powiatowego; w praktyce jednak rozstrzyga o wszystkiem

Bydgoszcz.

ogólny

z

mostu kolejowego.

powiatowy). Ksiy i naunie wolno wybiera do wydziau powiatowego. Ordy-

landrat lub czycieli

Widok

jego

sekretarz

(sekretarz

nacya powiatowa w W. Ks. Poznaskiem opiera si na ustawie z roku 1889 i zawiera, w porównaniu z innemi, znaczne ograniMiasta, posiadajce wicej ni 25,000 mieszkaców, twoczenia. rz lub przynajmniej maj tworzy wasn organizacy powiatoniezalene od sejmików, zow, co w praktyce znaczy tyle, onych z przedstawicieli take gmin wiejskich. Z prawa tego ko-

es

rzystaj goszcz.

dotd w W. Ks. Poznaskiem tylko miasta Pozna BydWydzia powiatowy (w powiatach miejskich wydzia i

miejski) jest

cy

tego

najniszym

sdu

jest,

jak

sdem

administracyjnym.

Drug

instan-

ju wspomniano, wydzia obwodowy.

Ob-

— i

'

'

I

:

[

wody regencyjne jednak nie stanowi organizacyi autonomicznej, systemie autonomilecz s tylko okrgami wadzy centralnej.

W

cznym po powiatach nastpuje zaraz

wyszym

j

;.

I

szczeblem

korporacyjne. skiego, jako

nizacyi [

—

137

tej

zarysacti

w

samorzdzie komunalnym

Teraniejszy

cao,

proicuicija.

ustrój

autonomiczny

opiera sie na ustawie z

r.

Jest

W.

1889.

zmieniono jednak tylko niektóre szczegóy;

utrzyma

stwa

mia

ków,

wród

sie

dawny

stan

ona

naj-

posiada prawa

i

Ks.

Pozna-

Przy reorga-

w gównycti

Dawny sejm W. KsieSkada sie on z 50 czon-

rzeczy.

charakter wybitnie stanowy.

którycli posiadali przew^ige przedstawiciele stanu szla-

Mianowicie za naleao do sejmu czterech czonków cieckiego. wysokie] szlachty, posiadajcych gos wasny, 22 czonków stanu rycerskiego, 16 przedstawicieli miast

i

8 reprezentantów

gmin wiej-

Posowie wybieralni, t. j. wszyscy, prócz czterech, posiadajcych gos wasny, byli mianowani na zebraniach powiatowych skich.

i

Wybieralni by U tylko waciciele Tak zoony sejm zbiera si Poznaniu na mocy dekretu królewskiego pod przewodnictwem

na zgromadzeniach miejskich.

gruntu, którzy

w

skoczyli

lat

30.

z poród czonków sejmu, obradowa nad sprawami, przedstawionemi przez rzd, oraz posiada prawo podawania petycyi. Ustawa z r. 1889 nie zmienia zasadniczo skadu reprezentacyi prowincyonalnej ani sposobu wyborów. Ograniczya tylko przewag wielkiej wasnoci ziemskiej. Natomiast rozszerzya bardzo znacznie prawa tego ciaa autonomicznego. Posowie s wybierani na sejmikach powiatowych pod

marszaka, naznaczonego przez króla

i

przewodnictwem andrata, a w powi^itach miejskich przez rad miejsk wraz z magistratem. Król zwouje sejm i oznacza termin sesyi. Reprezentuje go wobec sejmu z urzdu prezes naczelny, uprawniony do zabierania gosu kadej chwili. Sejm mianuje swego marszaka i obraduje pod jego przewodnictwem, ukada budet, rozstrzyga o uyciu dopat z kasy pastwowej i wasnycli dochodów prowincyi, jest uprawniony do uchwalania podatków poyczek za zezwoleniem ministeryum spraw wewntrznych, do przedstawiania swych wniosków skarg rzdowi. Przedewszystkiem za wybiera organy, powoane do zaatwiania wszystkich spraw wewntrznych prowincyi stosownie do postanowie sejmu ogólnych przepisów prawda, mianowicie za: 1) wydzia prowini

i

i

18

cyonalny, nej

4)

i

2)

138

starost krajowego,

wydziay obwodowe.

1)

-

czonków rady prowincyonalWydzia prowincyonalny W. Ks.

3)

Poznaskiego (Provincialauscliuss) skada si z prezesa, 8 czonków i tylu zastpców, oraz starosty krajowego. Zadaniem jego jest przygotowywanie wniosków, które maj by przedstawione sejmowi, przeprowadzanie ucliwa sejmu, mianowanie urzdników autonomicznyci prowincyonalnycti, prowadzenie caego gospodarstwa autonomicznego, wydawanie opinii o sprawaci, przedstawianych! przez ministeryum zarzdowi prowincyi. 2) Starosta krajowy (Landesdirektor) jest najwyszym urzdnikiem wykonawczym wydziau prowincyonanego. Jest Jon wybierany przez sejm i musi

Gniezno,

by

Widok

ogólny

z

nad j\'zoia.

zatwierdzony przez króla. Reprezentuje on wydzia na zekieruje biurem wydziau, wykonywa jego postanowienia

wntrz, i

moe

korzysta przytem

porednictwa

z

i

pomocy autonomicz-

wadz po wiato wy ci gminny ci, ale nie jest uprawniony do udzielania im rozkazów. Wydzia prowincyonalny starosta krajowy s zupenie niezaleni od przedstawiciela wadzy centralnej, naczelnego prezesa, ale oczywicie musz porozumiewa si z nim.

nyci

i

i

Rada prowincyonalna (Provincialrati) jest organizacy mieSkada si ona z naczelnego prezesa, dwóch mianowanyci przez króla (ministeryum) radców regencyjnych 5 czonków, wybranych przez sejm, oraz tylu zastpców. Posiada ona gównie 3)

szan.

i

—

139

—

penomocnictwa polityczne i policyjne, moe udziela pozwolenia na wydanie osobnych rozporzdze policyjnych dla pojedynczych czci lub caej powincyi, rozstrzyga w sprawach organizacyi policyjnej, a wogólnoci jest organem doradczym naczelnego prezesa. 4)

Wydziay obwodowe

(Bezirlisausschuss)

istniej

w kadym

ob-

s

w

Poznaniu i Bydgoszczy), orgawodzie regencyjnym (a wiec nami przybocznemi prezesów regencyjnych, a skadaj si tak samo, jak rada prowincyonalna, z urzdników, mianowanych przez rzd, i czonków, wybranych przez sejm prowincyonalny.

Ogóem

wiec podwójna i uzupeniajca sie nawzajem administracya centralistyczna i autonomiczna W. Ks. Poznaskiego przedstawia sie jak nastpuje:

Wiadra autonomiczna. Wtadsa mieszana. Wtad^a rsadowa. Sejm prowincyonalny. Frowincija: Prezes naczelny.

Wydzia

prowinc.

Starosta krajowy.

Rada prowincyonalna. Obwód

reg.: Prezes regenc.

Wydzia obwodowy. Sejmik powiatowy.

Powiat: Landrat.

Wydzia Komisarz obwodowy (3—8 na

1

(w powiatach miejsldch rada miejska, magiburmistrz, wystrat, dzia miejsld).

powiat,

powiat;

tylko policya).

Gmina:

andarm. (1

na

Sotys.

(w miastach: rada

kilka gmin;

miej-

ska, magistrat, burmistrz).

tylko policya).

Pod wzgldem sdów ijin W.

wraz z powiatem Waeckim (Deutschkrone), który niegdy nalea do województwa Ks. Poznaskie,

wasny okrg sdu nadziemiaskiego (Obersi (z wyczeniem powiatu waokrgów sdu ziemiaskiego (Landgericht).

Poznaskiego, stanowi landesgericht).

Okrg

eckiego) na siedem

ten dzieli

Trybunay ziemiaskie znajduj 3)

Lesznie, 4)

Midzyrzeczu,

5)

si:

1)

w Poznaniu,

Bydgoszczy,

6) Pile, 7)

2)

Ostrowie,

Gnienie.

Do

—

14

Wrzesisliego.

W postaci powierzchni,

stosunkach rónicy

nie

zauwaymy tam

naturze gleby

adnej.

i

ogólnych

Ta sama równina

same chaty, nawet ta które w pow. Witkowskim

z rzadko rozsianemi niskiemi pagórkami, te

sama rzeka, Wrzenia; tylko jezior, zalewaj znaczny obszar, tam niema. Z dwóch miast powiatu, stoeczne, W>-^^^s7/7>/ (Wreschen), posiada 5,517 mieszkaców, MiJosIaic

l

i ij

j

-

—

i6i

Oba posiadaj ludno przewanie polsk, rzemielnicz. Miosawiu zasuguje na wzmianl^ pikny paac, obecnie po-

2,484 m.

W

znanego polityka Józefa Kocielskiego (ryc. str. 159). Ssiadujcy z Wrzesiskim na zacliodzie powiat Si-odzTci posiada 4 miasta, z których tylko powiatowe, roda, odznacza sie wikszym

siado

ruchem

i

do

wybitn rol w dziedawien dawna odgrywao Za czasów Piastowskich bya to silna warownia, niejednokrotnie przebywaU ksita. Tam umar Waz

jach kraju.

w

której

Zamek w Kurniku.

dysaw

Laskonogi;

dotd

miasto, zburzyli zamek.

(Z

albumu Napoleona

dotarli

w

r.

1331

Oicly).

Krzyacy

i,

obiegszy

W okresie Jagielloskim

roda staa si Tam odbyway si od koca

rodowiskiem politycznem okohcy. wieku XVI do upadku Rzeczypospolitej, sejmiki województw Poznaskiego, Kaliskiego, a wreszcie i Gnienieskiego. Z wiad-

ków dawnej, wietniejszej przeszoci miasta utrzyma si do tej pory wielki koció z pocztków wieku XV (ryc. s. 144). r. 1900 roda posiadaa 5,901 mieszkaców. Polacy katohcy stanowi tam ogromn wikszo, okoo Ys zaludnienia. Inne miasta s

W

21

—

Tóbiedzislia (Pudewitz),

daleko mniejsze.

w

—

102

— 2,836,

pooone wród

— 2,339,

wzgórz,

Zaniemyl (SantomiWe wszystkicti Polacy stanowi znasctiel) 1,253 mieszkaców. Pobiedziczn wikszo. Najwicej stosunkowo zniemczone

miao

r.

1900

Kostrzyn

s

ska, gdzie

Niemcy

protestanci

i

ydzi stanowi

7.-1

ludnoci.

Z

in-

nyci miejscowoci wymienimy wje Winnogór, niegdy posiaDbrowskiego, oraz staroytn wie i miejsce mierci gen. lady dawnyci warowni i bardzo posiadajc stary koció, Giecz, burzliw przeszo. Granic poudniow obu ostatnich powiatów

do

tworzy Warta. Pync dalej z biegiem rzeki, dostajemy si w porodek powiatu Sremslciego. Otacza on z obu stron kolano Warty, która pod miastem remem opuszcza kierunek zachodni i zwraca si ku pónocy, ustpujc przed wzgórzami, cigncymi si przez powiatu rodek Ksistwa. Odpowiednio do tego. wschodnia stanowi równin, tak samo jak powiaty Wrzesiski i Srodzki, zachodnia za ma charakter pagórkowaty i miejscami odznacza si niepoledni piknoci krajobrazu, zwaszcza w okolicach Mosiny i Dol/Sr^w- (5,698), Kurnik {2, ^Sc)), Miast powiat ten posiada 6 ska. Mosina (1,793), DolsJc (1,626), Bnin (1,302) i Ksi (920 mieszka-

cz

:

ców).

Jak

ter polski;

szkaców.

cay

powiat, tak

i

w adnem Niemcy

wszystkie miasta, nie

stanowi

Wszystkie posiadaj mniej

szo historyczn.

W remie by

zachoway

ani trzeciej

lub

charak-

czci

wicej bogat

mieprze-

niegdy warowny zamek, pó-

Kurnik by równie warowni, sawn siedzib Gorków, którzy wznieli tam wspaniay zamek, istniejcy pierwszej poowie wieku XIX (ryc. dotd, ale przebudowany niej kasztelania mniejsza;

w

on obecnie posiadoci hr. Dziayskich, i synie bogat bibliotek, któr zarzdza znany uczony dr. Zygmunt Celichowski. Z innych miejscowoci wymienimy lXogalin, wasno hr. Raczyskich (ryc. str. 168). Poza Mosin pasmo wzgórz, cigncych si od wyyny Szlskiej w kierunku pónocno-zachodnim przez W. Ksistwo, zwraca si agodnym ukiem ku pónocnemu wschodowi, przekracza Wart wypeniajcych wiksz i czy si z systemem pagórków, str.

161).

Jest

obwodu stan wody by wyszy, znaczn

cz W dawnych czasach, kiedy cz tego obszaru zajmoway

regencyjnego Bydgoskiego.

grzzkie moczary

i

bagnista dolina

Warty stanowia

wan

prze-

j

\

j

\

1

;

!

,

— szkod niem

w

i63

by naturalnem pocze-

komunikacyi, ten grzbiet wzgórz

midzy poudniow

i

pónocn czci

kraju,

i

tedy sza

sta-

Odry do doliny Noteci i Wisy. Tutaj te musiao powsta gówne rodowisko handlowe i polityczne Tej okolicznoci zawdzicza Pozna rol, któr odegra kraju. ra droga liandlowa z doliny

w

dug

pierwotnego

prowin-

podziau cyij ,

We-

dziejaci.

cay ten grzbiet,

czcy wzgórza poudniowe z pónocnemi, stanowi jednostk

admini-

stracyjn,

pod na-

zw

pow. Pozna-

W zwizku

skiego. z

utworzeniem no-

we

organizacyi

j

Pozna, jako

zosta

miasto,

kie

wyczony wiatu

prawa

po-

z

otrzyma

i

powiatu Nastp-

miejskiego. nie

wiel-

podzielono

i

po-

wiejski Poznaski na dwie czci: powiat za-

wiat

chodni

i

wschodni. cie

powiat Wresz-

za, pod sam kowieku XIX,

Pozna.

"Widok

z

mostu Cliwaliszewskiecro.

niec

przyczono

z

obu powiatów wiejskich gminy, ssiadujce

stem, a mianowicie: Jerzyce,

-ty azarz

wady do Poznania.

wic

Górczyn),

z

Wild

miai

Za-

powiaty PoznaSiedzib dla wszystkich trzech powiatów pozosta biada Pozna.

skie: i) miejski, 2)

wadz

(i

Istniej

wiejski

obecnie trzy

wschodni

i

3) wiejski zachodni.

:

— Miasto

w

Pozna

jest

jedn

104

—

z najstarszych

osad

pocztkach epoki historycznej charakter

w kraju

stoHcy.

i

posiada ju

Tu rezydowa,

przyj chrzest, tu te umar zosta pochowany Mieszko a take pod rzdami jego pierwszych nastpców Pozna pozosta stolic pastwa. Musiao to by ju w X-tym wieku miasto wielkie, skoro mogo dostarczy Chrobremu w r. 992-ym 5,300 zbrojnych, a wic armi, jak na owe czasy, niema. Po przeniesieniu stolicy do I,

i

Krakowa, zmniejszyo si oczywicie znaczenie miasta; pozostao ono jednak zawsze jednem z najwaniejszych rodowisk politycznych do upadku Rzeczypospolitej i do chwili obecnej. Dzi Pozna jest stolic W. Ksistwa, siedzib wadz centralnych administracyjnych i wojskowych, gównym ogniskiem ruchu politycznego, umysowego i handlowego w tej dzielnicy, i jedn z najsilniejszych fortec nietylko w pastwie niemieckiem, lecz wogóle w Europie. Posiada on w r. 1890-ym 73,239 mieszkaców, w tej

a

liczbie

43,595 katolików, 23,745 protestantów

i

5,810

ydów.

Po-

wedug oblicze urzdów 50,37^ zaludnienia. Skutkiem przyczenia ssiadujcych z miastem gmin wiejskich w r. 1900, ludno Poznania zwikszya si wicej, ni o poow, a równoczenie zmieni si stosunek narodowoci cokolwiek na korzy Polaków. dniu 1 grudnia r. 1900 naliczono w Poznaniu 17,033 lacy stanowili,

W

1

w tej liczbie

73,415 katolików, a okrgo 65,000, czyli 55,3^, Polaków, oprócz 1,020 osób, które przyznay si do 2 jzyków oj-

osoby,

czystych: polskiego

i

niemieckiego.

W tym

samym

'

dziesiciolet-

zmieni si bardzo wygld zewntrzny miasta. Kosztem kilkunastu milionów marek uregulowano na nowo ulice, wybrukowano prawie wszystkie w nowej górnej czci miasta kamieniem kostkowym, zaprowadzono tramwaj elektryczny, wzniesiono mnóstwo gmachów uytecznoci publicznej, równoczenie za po-;' wstaa wielka liczba gmachów prywatnych i przebudowano znastarych kamienic. czn Skutkiem tego górna dzielnica mia-ij sta (po lewej stronie Warty) otrzymaa wygld zupenie nowo-

nim

okresie

i

cz

1;

ii

czesny, stereotypowo wielkomiejski.

eni,

które odnosi

Ale to tylko pierwsze wra-i^

podróny, przybywajcy

z

gównego dworca

Przy bliszem rozejrzeniu si w miecie, znajdzie on tam jeszcze bardzo hczne lady przeszoci, mnóstwo

kolejow^ego do Poznania.

gmachów

starych, a

nawet cae

dzielnice

staroytne.

Przeszo,

— po

—

i65

czci nawet bardzo odlega przeszo, spotyka si tam wsz-

dzie z

najwiesz

wego opisu gmacliy:

teraniejsz.

miasta,

wymienimy

A) staroytne

i

Nie tyll^o

Mstoryezne.

mogc poda

szczegóosumarycznie najwaniejsze Katedra pod wezwaniem tu

Pawa

na Ctiwaliszewie (starej dzielnicy po prawej -tycti Piotra stronie Warty), zaoona wr. 968, przebudowana od tej pory kilka razy, tak dalece, i z budowy pierwotnej pozostay tylko fundameni

pena pomników i pamitek iistorycznycli (ryc. str. 122). Obok kocióek gotycki N. P. Maryi, jeden z najstarszyci zabytków budownictwa w Poznaskiem (z pierwszej poowy wieku XV (ryc. s. 1 25).

ty,

Pozna.

Dom spólkowy

dla robotników.

Naprzeciw katedry paac arcybiskupi.

Na przedmieciu -go

Jana

koció romaski pod wezwaniem -tego Jana Jerozolimskiepoowy wieku XV. Midzy Chwaliszewcm a przedmieciem S-tego Jana, na ródce, koció -tej Magorzaty (Filipiny), równie z wieku XV. Z kocioów po lewej stronie rzeki najstarszym jest prawdopodobnie koció -tego Wojciecia, obecnie stary

go, z drugiej

garnizonowy (wiek XV). Sawny cudami i legend o pokótycli Hostyach koció Boego Ciaa (Karmelitaski) pociodzi w swej postaci dzisiejszej z drugiej poowy wieku XVII, tak samo, jak wielki koció S-tego Marcina przy ulicy teje nazwy. Z innych zwraca

—

i66

—

uwag dwoma wysmuklemi wieami koció Bernardyprzebudowany w kocu XVIII wieku. Bye koilegium jezuickie, zajmujce ogromny czworobok w porodku miasta, zostao przerobione na rezydency i biura naczelnego prezesa. Barokowa na

siebie

ski,

fara, czyli

koció

pojezuicki, pochodzi z

koca XVII wieku. Z

gma-

ciów wieckici najstarszy jest Zamek na Górze zamkowej, z koca w. XIV, odbudowany po poarze, pod koniec XVI wieku. Obecnie znajduje si tam archiwum i muzeum prowincyonalne. Do naj-

gmachów miasta naley ratusz, zbudowany w poowic wieku XVI przez Wocha del Quadro, z wysmuk, 214 stóp

wspanialszych

Pozna.

Bazar.

wysok, renesansow wie, zbudowan pod koniec wieku XVIII. Take domy, przytykajce do ratusza, cay stary Rynek, w którego porodku stoi ta wspaniaa budowa, zachoway swój dawny i

charakter.

Wikszo

starsze zabytki

tych

domów

pochodzi

z

budownictwa spotyka si rzadko,

w

i

XVII wieku;

mona odnale

pooonej midzy Starym Rynkiem a Wart. B) Z nowszijcli gmacliów polsldcli zasuguj na wymienienie: olbrzymi Bazar, zbudowany w pierwszej poowie w. XIX

ich jednak kilka

dzielnicy,

za staraniem Karola Marcinkowskiego (ryc.

str.

166),

Bibhoteka

Raczyskich przy placu Wilhelmowskim, dom Przemysowców

—

—

107

zbudowany tu obok Biblioteki w pocztkach tego wieku, Muzeum Towarzystwa Przyjació Nauk, Teatr Polski wraz z domem dochodowym. C) Z niemiecldcli i miejslich wymienimy: pikny koció gotycki protestancki S-tego Pawa, brzydki nowy ratusz neogotycki, wystawiony przed kilkunastu laty tu obok sta-

polskich,

i

'

:

'

\

dom

now

rzenie centraln, teatr niemiecki, germanizacyjn „Bibliotek Cesarza Wilhelma" i nowe Muzeum prowincyonalne. Wreszcie wspomnimy o piknym i starannie utrzymywanym „Ogrodzie zoologicznym" w pobliu gównego dworca kolejowego. O zakadach naukowych, dobroczynnych i t. p. pomówimy póniej, w odpowiednich rozdziawszechach tej pracy. Swój stosunkowo wielki, szybki i stronny rozwój w czasach ostatnich zawdzicza Pozna gównie walce, która toczy si midzy rzdem i Niemcami, a ludnoci Polsk. Miasto stoeczne prowincyi stao si z natury rzeczy dla obu rcgo,

olbrzymi

robotniczy (ryc.

str.

164),

do

rodowiskiem akcyi, siedliskiem gównego sztabu stron walta okoliczno przyczynia si bardzo do oywienia ruchu. Zwaszcza Niemcy dokadaj stara, aby opanowa przynajmniej zewntrznie miasto, nada mu wygld i charakter niemiecki, czyh jak si wyraaj, „otworzy je dla kultury niemieckiej". Rzd ze swej strony popiera w tych usiowaniach mieszczastwo, wadze prowincyonalne i miejskie, wyznacza fundusze na stron

czcych, a

budow gmachów zakadów i

germanizacyjnych, na popieranie

przemysu, wytwarza dla Niemców dogodne Wobec tego i Polacy, zagroeni w swej egzystencyi, rozwijaj wiksz energi, przedsibierczo i ruchliwo, i nastpstwem tego wspózawodnictwa jest ogólny przypieszony rozwój. Naturalnych warunków rozwoju, które niegdy pozwoliy zaj miastu temu pierwsze stanowisko w tym kraju, Pozna obecnie ju niema. Dzi gówne drogi handlowe w Europie rodkowej id z zachodu na wschód, a dla Poznania droga ta jest zamknita. Zarówno egluga na Warcie, jak i tory kolejowe urywaj si przy granicy Królestwa Polskiego. Gówna droga idzie dzi przez Toru i Bydgoszcz. Pozna pozostaje na uboczu. Jest on tylko najwaniejsz stacy na starej drodze z niziny nadwilaskiej do Odry, ale droga ta nie ma dzi ju tego znaczenia, niemieckiego handlu

warunki wyrobu

co

w

dawnych

i

i

zbytu.

czasach.

Z

drugiej

za

strony

Pozna

nie posiada

— warunków

naturalnych

i68

— Ley

wielkiego rozwoju przemysowego.

w porodku kraju wybitnie rolniczego, nie posiada w pobliu materyaów surowych, ani te wgla, lecz musi sprowadza je z daTaki przemys naleka, co powiksza znacznie koszta produkcyi. turalny, jak np.

rozwin si

w

nie

równo przemys,

Bydgoszczy drzewny lub mynarski,

moe. jak

i

Jeeli

mimo

to jednak miasto posiada za-

handel znaczny, to tylko

w

zastosowaniu do

potrzeb miejscowych, bliszego swego otoczenia.

Paac w dzie czytelnik

w

Rog-alinie.

w Poznaniu

(Z alb.

dalszym cigu dziea,

Szczegóy

znaj-

o handlu

prze-

Nap. Ordy).

w rozdziale

i

myle W. Ksistwa.

O

powiatach

dzenia. stosunki. z nich

wiejsldcli

Ssiedztwo

stolicy

mamy

do powiekraju nie oddziaywa bardzo na ich

Toznaskicli nie wiele

Oba powiaty maj

charakter

wycznie

rolniczy.

Kade

posiada jedno niewielkie miasteczko bez znaczenia handlopowiecie loscJiodprzemysowego. Swarzdz CSchwersenz)

w nm Poznaskim, posiada 3,029 mieszkaców, w poowie Niemców ydów. Stszewa, w powiecie zacliodnim, jest o poow mniejwego i

i

,

— sze (1,454 mieszk.),

—

169

zaludnione prawie

wycznie

przez Polaków.

Z innych miejscowoci zasuguje na wymienienie wie

oona w wielkim

z

pobliu Poznania

Pync

dalej

w

powiecie wscliodnim wiejskim,

obkanych. Wart, która przepywa

zakadem

Owiusl'a,-po-

dla

poznaskie, dostajemy si do po w.

Owiskami ju malej

i

wszystkie trzy powiaty

Wzgórza po za

Obornickiego.

zanikaj; przed nami rozciga si równina,

w pónocnej czci

powiatu napotykamy rozlege bagna. Miast Ohornihi z 3,604, Bogozno z 5,020, B.i/powiat ten cztery: posiada Oborczjjwó z 1151 i Murowan Golin z 1,513 mieszkacami. a

W

I

ydzi stanowi polowe mieszkaców, Ryczywole przewaaj Polacy. Rogono byo niegdy kasztelani mniejsz, jest pamitne tragiczn mierci Przemysawa II, zamordowanego tam na swym zamku w r. 1 296 z poZ zamku tego nie ma ju lecenia margrabiów brandenburskich. ladu. Pozosta tylko staroytny koció katolicki (ryc. str. 170). Take Oborniki posiaday niegdy warowny zamek. powiecie nastpnym, Szamotulslcim, spotykamy si ju z piaskami, zwiastujcemi blisko Brandenburgii. ley po lewej Wiksza jego stronie Warty. Z 5 miast powiatu, najwiksze jest stoeczne, Szamoiuljj (Samter), z 5,242 mieszkacami (okoo poowa Polaków). Z gmachów zasuguj na wymienienie: pikny koció, wystawiony przez wojewod poznaskiego, ukasza Górk, z otarzem obozowym z pod Wiednia, ofiarowanym kocioowi przez Jana III, oraz zbudowany równie przez Górk zamek z baszt, w której, jak twierdzi legenda, wiziono Halszk z Ostroga (ryc. str. 172). We wspomnienia historyczne jest take bogaty Ostroróg (Scharfenort), niegdy gniazdo wielkiej rodziny Ostrorogów, obecnie maa miecina z 1,003 mieszk., przewanie jeszcze polska. Z reszty

nikach

w

i

Rogonie Niemcy

M. Golinie

i

i

W

cz

rnmst, OhrycJco (1,563 mieszk.) jest z

2,572 mieszk.,

owie

w

w

^/g

niemieckie, Pniewy (Pinne)

75 polskie, WronJci z 4,672

mieszkacami,

w po-

polskie.

Powiat Szamotulski jest posiadaj znaczn przewag.

Niemcy stanowi

poow

wniej zachodni róg kraju

ostatni

nad Wart,

w którym

W nastpnym ju,

zaludnienia.

Polacy

Midzy chodzkim,

Powiat ten obejmowa da-

a do granicy Brandenburskiej. W

przepoowiono go na dwie czci: powiaty Midzychodzki

i

1 887 Skwie-

r.

22

170

—

rzyskr. Jest to kraj jaowych piasków jezior, przernity wzdu Wart. Do kadego z tyci dwóch nowych powiatów przydzielono dwa miasta. Stolica pow. Midzychodzkiego, Miedz?/ cJi ód {Birnhaum), i

w

posiada 2,956 mieszk. i charakter przewanie niemiecki; drugiem miecie, Steral^oww (Zirke), z 3,080 mieszk., Polacy posiadaj jeszcze

Powiat Slcuierzyjisli jest ju prawie czysto niePolaków). Z miast, Sl:wierzyna (Schwerin) posiada

przewag.

miecki

(5?6

7,316, Bledzew (Blesen) 1,704

mieszkaców.

Rogono. Koció staroytny. (Z albumu Nap. Ordy).

Jaowe chodzkiego

i

piaski, które

zajmuj wiksz

Skwierzyskiego, towarzysz

wzdu

cz powiatów Miedzynam

w dalszej wdrówce

w

granicy Brandenburskiej, powiatach Midzyrzeckim i Babimojskim. Przez piaski te przerzyna sie krtym biegiem, tworzc

rozlege bagniska

i

liczne jeziora,

rzeckim znajdujemy

dwa wiksze

rzecz

5,654,

(Meseritz)

z

W pow.

rzeka Obra. i

trzy

7J)szy

mae

miasteczka:

(Bentschen)

(Tirschtiege) z 2,348, Vszczew (Betsche) z 1,985

z i

3,782,

MidzyMidzyTrzciel

Brojce (Braetz)

—

;

i

!

\

'

I

'

j

!

—

We wszystkich, oprócz Pszczewa, Niemcy Brojce s osad zupenie niemieck. przewag, wielk posiadaj Midzyrzecz i Zbszy miay burzliw przeszo iistoryczn, byy przedmiotem zacityci walk z Pomorzanami, Niemcami i DuczyZbszynie istnieje dotd pikny staroytny zamek, Miekami. Z miejscowoci innyci podzyrzecki ley oddawna w gruzaci. Puradt/z, graniczn osad wielkie staroytne wymienimy wiatu powiecie nastpnym, Bahtmojslim, opuszopactwo Cystersów. czamy granice Brandenbursk, a spotykamy sie z Szlsk. Miasta s liczne, ale mae. Najwiksze, Wolsztpi, posiada 3,438 mieszkaców, powiatowe Babimost (Bomst) 2,121, RaTioiiiewice (Rackz 1,470

I

'

171

mieszkacami.

W

W

witz) 2,067, 1,594,

Rostarzewo (Rotienburg) 1,193,

Kopamca

waaj Niemcy,

(Kopnitz) 905

Kargowa

jest

i^^^^^ot^rt

We

mieszkaców. czysto

niemiecka.

K^hóiD (Kiebel) zostao zamienione na wie,

(Unruistadt)

wszystkici prze-

Dawne

miasto

jakkolwiek posiada

wicej ludnoci, ni niektóre miasta powiatu. Pomidzy Kcbowem a Wolsztynem ley wielka wie Ohi-a, niegdy jedno Nad z naj bogatszy ci opactw Cysterskici na zicmiaci polskicti. wsciodni granic pow. Babimojskiego rozpoczyna si osuszona, w znacznej czci urodzajna nizina Obry. Obejmuje ona b. powiat Kociaski, podzielony przy nowej organizacyi na dwa: Kociaski migielski. Wzdu Obry, przepywajcej oba powiaty, kanau, przekopanego do Warty pod Mosin, cign si rozlege, bujne ki, poprzedzielane tu i owdzie jeszcze grzskiem bagnem kpami olszyny. rozleporodku i po obu stronacti tyci gaj si pola, niewiele ustpujce pod wzgldem urodzajnoci Kujawom. Powiat Smigielsla posiada dwa miasta: migiel i Wielicliowo. pierwszem naliczono w 1900 r. 3,834, w drugiem 1,699 mieszkaców. Wieliciowo jest osad prawie czysto katolick, Polacy stanowi tam wikszo ludnoci. migiel by do niedawna znacznie

i

i

k

W

i

W

prawie zupenie niemiecki,

w lataci ostatnici ludno polska zwik-

s

szya si tam znacznie. Prawie zupenie polskie miasta powiatu Kociaskiego: Kocian (5,803), Czempi (2,170) i Krzywin (1,540

w czasaci

odgrywa wybitn w dziejacti tego kraju, by ludn osad siln warowni, z któobecnie zaledwie tylko lady pozostay. wieku XV byo to

mieszk.).

Kocian ju

rol rej

drugie co do wielkoci miasto

Piastowskicli i

W

w

województwie Poznaskiem i wo-

W. Ksistwa. Utrzymao si tam do tej pory kilka gmachów staroytnych, midzy innymi koció (Fara), nalecy do najstarszych w Ksistwie, pochodzcy z wieku XIV. Take Krzywin posiada koció bardzo staroytny. Powiat Ko^ gole na ziemiach dzisiejszego

ciaski naley wogóle do najbogatszych

w pomniki architektonicz-

Z wielkiej liczby zabytków wymienimy granitowy koció w Lubiniu niemniej star ruin

ne odlegej przeszoci.

bardzo stary

kocioa

w

i

Gryzynie,

znan

Szamotuly. (Z

z

piknej legendy Morawskiego o

nie-

Baszta „C/arnej Ksiniczki." albumu Nap. Ordy).

Gryyskiej. Z powiatami Kociaskim i migielskim graniczy na pónocy byy pow. Bukowski, poOba posiadzielony obecnie na dwa: Grodziski i Nowotomyski. daj gleb rednio urodzajn, powierzchni równ, przez oba przepywa wazka struga, zwana Mogilnic albo Prutem. Pow. NowotomysM posiada 2 miasteczka: Noicy Tomyl (Neutomischel) i Ltcówek (Neustadt bel Pinne). Pierwsze liczy 1,805, drugie 2,641 mieszkaców. plerwszeni Polacy stanowi drobny tylko uamek istniejcej obecnie

W

ju

brzozie

— i

\

'

'

'-

\

'

ludnoci,

w

173

—

drugiem posiadaj przewag.

siada miast trzy: Grodzisl' (Graetz),

syncy

Powiat Grodziski pood kilku wieków wa-

reniem wybornego piwa grodziskiego, liczy 3,784, Opale mca%o2H, Wszystkie trzy miasta maj charakter ^1^^ 3.55*^ mieszkaców. Najwicej stosunkowo zniemczony jest z dawien dawna polski. Poudniowe, graniczce z Szlskiem, powiaty W. Grodzisk. Ksistwa, posiadaj na ogó gleb piasczyst, z wyjtkiem tych czedorzecza Prosny. Nadci, które nale do niziny nadobrzaskiej charakter narodowy i wyznato posiadaj one odrbny cokolwiek i

niowy.

Tam

znajdowali schronienie protestanci,

wypdzani

cesarstwa niemieckiego, najpierw Bracia Czescy,

z

ziem

póniej Kalwini

oddziaaa bardzo silnie na uoenie Luteranie. Okoliczno si stosunków wyznaniowych, a w czasach nowszych narodowych w tej czci W. Ksistwa. Niektóre tylko powiaty odzyskay zuta

i

i

penie charakter katolicki

i

polski;

zachodnie

z

twierdz protestan-

w

tyzmu zamieniy si pod rzdami pruskiemi na ziemie poowie niemieckie, we wschodnich natomiast, gdzie protestanci nie byli wygnacami z stron innych, lecz tubylcami, do dzi dnia znaczna ludnoci polskiej naley do wyznania protestanckiego. Germanizacya skorzystaa z tolerancyi b. rzdów polskich, zwaszcza w teraniejszych powiatach: Wschowskim, Leszczyskim i Rawickim. Dwa pierwsze stanowiy do r. 1887 jeden powiat: Wschowski. Rawicki, wraz z teraniejszym Gostyskim, tworzy dawniej powiat Krobski. Powiat WsclwwsTci posmda dwa miasta: Wsclioiv (Fraustadt) i SzlicMijfigowo ^(ScliUchtingsheim). Wschowa, nie-

cz

gdy

miasto kwitnce, handlowe

i

fabryczne,

i

jedno

z

gównych

obecnie upada powoli, a przynajsi w porównaniu z innemi miastami. Posiada mieszkaców, w tej liczbie wiksz poow protestantów, Po-

ognisk ruchu protestanckiego,

mniej nie rozwija 7,457

laków niewielu. Szlichtyngowo w r. 1900 724 mieszkaców.

c

—

jest

osad

czysto niemieck, licz-

W powiecie Leszczyskim, miasto

stoeczne Leszno (Lissa) posiada lepsze warunki rozwoju

wao, dotd przynajmniej, jest

ono ju

kraju, jak

w

czci swoje dawne

gównem ogniskiem

ruchu protestanckiego

niegdy za czasów Komeniusza

pospolitej Polskiej, ale

i

a

i

zacho-

znaczenie.

w

tej

Nie

czci

do upadku Rzeczyi przemy-

zachowao ruchliwo handlow

—

W

sowa.

r.

1900 naliczono

174

w

—

Lesznie 14,232 mieszkaców. Pro-

znaczn wikszo; z katolików niespena poowa przyznaje sie do narodowoci polskiej. Prawie zupenie niemieck osad jest take Hydzyna (Reisen), wasno ks. Sukowskich (ryc. testanci stanowili

przodkowie

w

w. XVIII zniemczyli to miasteczko r. 1900 Rydzyna posiadaa 1,138 mieszkaców. zupenie. inOsiecznie (Storcinest) i Swiiochowie nyci miastaci powiatu (Sciwetzkau) protestanci stanowi tylko may procent ludnoci, za str,

174), który ci

W

W

:

Rydzyna.

Zamek.

(Z

albumu Nap. Ordy).

s Niemcy katolicy. Osieczno ma 1,590, wietochowa mieszkaców. Powiat i^ai^^Wa obejmuje czq do poowy 1,510 zniemczon b. przewanie polskiego powiatu Krobskiego. Miast w tym powiecie jest 5: JRaioicz, prawie zupenie niemiecki i w ^3

to liczni

równie niemieckie i protestanckie Bojanowo (2,099 rn.); w poowie protestanckie, w wikszoci niemieckie Sarnowo (Sarn) z 1,529 mieszkacami, oraz w wikszej poowie

protestancki (11,739 m.),

polskie

i

katolickie:

Jutrosin (1,906)

i

G6rl:a

Miejska (Górcien),

li)

mieszkaców.

Druga polowa b. powiatu Krobskiego, stanowica obecnie powiat osobny Gostyski, naley czci do niziny nadobrzaskiej i posiada skutkiem tego lepsz gleb, a pod wzgldem narodowym odznacza si wysokim procentem ludnoci liczca 2,233

polskiej.

Z

miast tego powiatu,

doniec (Punitz) 2,200,

Gosty, Krobia

i

Gosty posiada

'Piaseczna

Piaseczna

(Sandberg)

maj ludno

4,844, 1,231

polsk,

w

KroMa 2,186, mieszkaców. Poniecu prze-

waaj

Niemcy protestanci. Miasto Gosty synie wspaniaym kocioem gotyckim z wieku XV-go pooonym opodal na wzgórzu ogromnym klasztorem ks. Filipinów. Koció w Krobi naley do najstarszyci w Ksistwie. Graniczcy z Gostyskim na wsciodzie powiat Komish', posiada równie gleb stosunkowo dobr charakter polski. Ten sam ciarakter maj i miasta: Komin (4,655), i

i

i

Powiat ten jest take nowotworem powsta z czci dawnego pow. Krotszyslciego. Pozostaa reszta, pod star nazw, posiada gleb piasczyst i znaczny procent ludnoci niemieckiej. Miasto powiatowe Krotoszyn

Borelc

(^\

,()'^())

\

Pogorzela (1,615 mieszk.).

i

odznacza si wielk ruchliwoci handlow. tam 12,578 mieszkaców, w tej liczbie

W

poow

W

1900 naliczono katolików Polaków. r.

upadaj. Ya niemieckie i protestanckie Zduny miay w r. 1900-ym 3,514, w ^'3 polska JDotrrzyca 1,314, a w wikszoci polski 7^(y/>j///;^ 2,214 mieszkaców. Z powiatami Komiskim i Krotoszyskim graniczy na pónocy Jaronnshi. Jest to powiat nowy, utworzony w r. 1887 z czci powiatu Pleszewskiego i skrawków Wrzesiskiego oraz remskiego i obejmuje obszar, pooony midzy Wart i Prosn. Gleba naley do lepszych w Ksistwie, powierzchnia jest równa, miejscami tylko wystaj nad równin nizkie pagórki. Miasta niewielkie, nie odznaczaj si szczególnym ruchem przemysowym ani handlowym. Jarocin posiada 4,33-4, erMiv 1,724, Noiue Miasto (Neustadt an der Warthe)

Inne miasta pow^iatu

s

I5I355 Jaraczem 964 mieszkaców. We wszystkich katolicy Polacy posiadaj wielk przewag. Reszta dawnego pow. Pleszeicsldego zatrzymaa star nazw. Okrojony ten powiat posiada tylko jedno miasto handlowe i przemysowe, ale rozwijajce si wolno. Pleszew (Pleschen). r. 1900 naliczono tam 6,35-6 mieszkaców.

W

Polacy stanowi ^L ludnoci.

—

— nam

Pozostaje skie

i

Szlskiej.

redni,

w

W. Ksistwa.

w

fizyczno-geograficznym do

czci, zblionej do Prosny, gleb

W

i

utworzono

z nich cztery:

Odolanowski

i

Ostrowski, Ostrzeszowski

tych 4 okrgów tylko Osti^owsM nie graniczy z Szlnie posiada scharakteryzowanych wyej znamion wyzna-

Kpiski. i

Posiada

Pol-

Jest to kraj

czci zachodniej piasczyst. Obszar ten obejmowa dwa powiaty: Odolanowski Ostrzeszowski. r. 1887

dawniej

Z

niowych, które testantyzmu stanci

wrzynajcy si midzy Królestwo

jeszcze

nalecy pod wzgldem

wyyny

skiem

—

Szlsk, róg poudniowo-wschodni

pagórkowaty,

i

176

s wynikiem

w kraju.

imigracyi protestantów

Posiada on

ludno polsk

przyznaj si wycznie do narodowoci

ten posiada tylko jedno miasto: Ostrów,

i

rozwoju pro-

katolick;

prote-

niemieckiej. Powiat

do ludne, handlowe, prze-

Naliczono w nim w r. 1900 i rozwijajce si szybko. Polacy katolicy mieszkaców; stanowi blizko 73 ludnoci. 11,803 Trzy pozostae powiaty posiadaj wspóln cech, któr róni si bardzo od reszty W. Ksistwa. Polacy stanowi tam bardzo wyich naley do wyznania protestancsoki procent ludnoci, ale kiego, a skutkiem tego nie podlega usiowaniom germanizacyjnym

mysowe

cz

adnego udziau

w

ruchu politycznym polskim.

Dokadn liczb tych protestantów polskich okreli trudno. Obliczaj oni najliczniejsi powiatach Odoich na mniej-wicej 10,000. lanowskim i Ostrzeszowskim. OdolanoiosM posiada 4 miasteczka, prawie czysto polskie: Odolanów (Adelnau) z 2,31 1, Haszków z 1,658 i

nie bierze

S

w

W miastach pow. sldego równie Polacy posiadaj wielk przewag. W Ostrzeszowie

i

Sulmierzyce z 2,888 mieszkacami.

(Schildberg) naliczono

w

i-.

1900

Osiy^zeszow-

— 4,647, w Milcstacie 1,396, w Gra-

mieszkaców. Ostrzeszów posiada staroytny koció wieku XV, oraz ruiny znacznie starszego zamku. Powiat K^pisJci stanowi ostatni poudniow czstk W. Ksistwa. Posiada dwa miasta, z Ictórych powiatowe. Kp/w, niegdy i jeszcze w pierwszej

howie 1,805 z

poowie wieku XIX odznaczao si wielk ruchliwoci handlow Ksistwa, i naleao do naj ludniej szych na ziemiach teraniejszego zmiany stosunków komunikacyjnych, upada powoli. Naliczono w nim w r. 1900 5,707 mieszkaców. Drugie miasteczko powiatu, Barmtów, jest malekie, posiada 867 mieszkaobu Polacy stanowi wikszo. ców. ale obecnie, skutkiem

—

W

177

Koczymy

—

przegld zestawieniem miast, posiadajcych wicej, ni 10,000 mieszkaców, z uwzgldnieniem liczby ludnoci

w

ten

czasach dawniejszych: ,.

— niepodobna,

e ziemie,

178

wchodzce

w skad W.

Ks. Poznaskiego,

wówczas nie stanowiy odrbnej caoci, mona okreli liczb mieszkaców jedynie na podstawie take przypuszczalnej tylko gstoci zaludnienia. Obliczenia takie doprowadzaj do wniosku, i

—

e pod koniec wieku XVIII na obszarze teraniejszego W.

Ksistwa roku swego pomieszkao niewiele ponad pó miliona osób. posiadao, Ksistwo wedug Mayera Wielkie wstania, 1815, 779,000 roku nastpnym, 1816, przy pierwszym urzdomieszkaców.

W

W

wym

powszechnym

gów. Od powikszya si wicej ni o 100^ wy1900 roku 1,887,275 dusz. Gdy w r. 1816

spisie

ludnoci, naliczono 820,176

tego czasu liczba ludnoci

i

nosia dnia 1 grudnia na 1 kilometr kwadratowy przypadao 28, to w r. 1900 65 mieszkaców. Rozwój ten nie by w pojedynczych okresach czasu

—

równomierny, nowicie

za

z przyczyn, o

liczba

których bdzie

mowa

mieszkaców W. Ksistwa

póniej. Mia-

w pierwszych w

kilku-

ostatnich. Dla dziesiciu latach wzrastaa daleko szybciej, ni scharakteryzowania tego ruchu, przytaczamy kilka dat statysty-

cznych:

Rok

— I

;

'

\

;

L

179

—

przemysowego. Poniewa za obwód reg. Poznaski posiada na ogó gleb lepsz od obwodu reg. Bydgoskiego, jakkolwiek nigdzie nie tak dobr, jak na maym skrawku Kujaw, a z drugiej strony na poudniu Ksistwa skupia si ruci przemysowy i tiandlowy, wic obwód Poznaski wyrónia si gstoci zaludnienia. Zatrzyma on do tej pory przewag pod tym wzgldem, ale stosunek gstoci zaludnienia zmieni si mimo to na jego niekorzy, bo ud-

I

.

no w obwodzie Bydgoskim kolonizacyi,

wzrastaa znacznie szybciej skutkiem zwikszenia ruciu iandlowego nad Noteci i rozwoju

Typy wocian poznaskich

przemysu rolniczego w okolicy Kujaw. czamy kilka dat statystycznych:

Obwód

regen-

z fotografii.

Dla porównania przyta-

i8o

Obwód

regen-

iRi

Powiat

—

.

1»2

Muzykanci wiejscy

z

pod Buku.

Liczba ludnoci 1837

Obwód regencyjny

rt

roku: 1900

1895

c

rt

.S:go bo

w

o