Historya literatury polskiej / 1. [Tom 1] [PDF]

Zitiervorschau

ft

3^io{r

Gfimiefowslii

HISTOl^YA Literatiri Polstlei ^

przedmGif

Bronisawa Chlebowskiega. (Z ILUSTRACYAMI).

K /

^ ^

To

^

1X1

I-

^

WARSZAW

A.

DRUKARNIA

Orano ^Yskiegfo 47.

i

SikorskiegfO.

Nowy-wiat

47.

JI|o3BOJieHO

I^eHsypoH).

BapmaBa, 30 Aupija 1899 roia.

PRZEDMOWA. W

wielkiej rodzinie nauk historycznych jednym najmodszych czonków jest historj^a literatury. Pojawy duchowej dziaalnoci czowieka, w zakresie sztuki sowa utrwalonego na pimie, przez dugie wieki interesoway nieliczne stosunkowo koa ludzi

z

zdolnych

je

wiay si im

rozumie

i

ceni,

w takiej cznoci

cia politycznego, religijnego

i

a przytem,

przedsta-

z rónj^mi aktami

spoecznego,

e

y-

dostrze-

enie ich odrbnoci i wydzielenie ze spójni z innymi zjawiskami, nie atwo i nie prdko miOgo nastpi. Czowiekowi najtrudniej dostrzedz i oceni to, co mu jest najbliszem. Podczas gdy astronomia siga pocztkami swemi czasów przedhistorycznych, to psychologia i nauki spoeczne pojawiaj si dopiero za dni naszych.

Kronikarze

i

historycy,

redniowieczni, notujcy

wypadki take szczegóy

tylko wszelkie ne, ale

czy

wodzów

i

i

zarówno staroytni, jak

opisujcy skwapliwie

nie-

polityczne, kocielne, wojen-

z 3^cia

domowego królów,

dostojników rónych, a wreszcie nie-

zwykle zjawiska przyrody, mi,

srogie

niem nowe pojawy

w

komety, trzsienia

jak:

zimy, powodzie,

pomijali

zakresie

zie-

zwykle milcze-

majce

literatury,

dla

ludzkoci doniolejsze nieraz znaczenie od zwycistw ornych, uroczystoci publicznych lub wstrznie politycznych.

Rozwój duchowy naszego spoeczestwa nie stanowi wyj'.ku od tego prawa ogólnego. Podczas gdy roczniki kroniki notujce fakty, nawet drobiazgi i

nieraz, z

ju

w

ycia kocielnego

i

politycznego,

spotykamy

pierwszych wiekach naszego bytu dziejowego,

gdy ju w wieku XV nasza historyografia moe si poszczyci pomnikowem dzieem Dugosza, któremu równych nie atwo spotka we wspóczesnych literaturach ludów Zachodu, to praca nad history naszej literatury

cem

rozpocznie si dopiero

Prac dzenia

t

peryod

poprzedzi

materyalu

bez

wiadomoci

bez

pojcia

biograficznego

powolnego i

celów, jakim kied\'

dla

groma-

bibliograficznego,

ma

on slu3',

zwizku naturze dauytku zbieraczy ksiek

o w^ewntrznym

nych, regestrowcnych i

w bie-

waciwie

stuleciu.

i

erudytów.

Pierwszym pracownikiem, który zaj si zebraniem dan3'ch, biograficznych przewanie, odnoszcych si do dziaalnoci pisarzów polskich, by uczony,

publicysta

i

kaznodzieja

jjcy w

zarazem,

ks.

Szymon

poowie wieku XVII. Pragn on z pobudek patryotycznych naukowych zaznajomi cudzoziemców z zasugami Polaków na polu literatury nauki. tj^m celu ogosi r. 1625 Starowolski,

pierwszej

i

i

dzielio:

W

„Scriptorum polonicorum Hecatontas" (Setka

nastpne wydanie (Wekrótkich biografij z ocenami 230 necya 1627) mieci

pisarzów polskich),

Drugie dzieko,

ogólnikowemi.

(„De

w

którego

claris oratoribus

Wenecji

1628.

r.

powicone mówcom:

Sarmatiae"),

W

ukazao si take

pracach tych niema adne-

w

wyborze postaci brak zasady staej Opuszcza niekiedy znakomitych pisarzów (jak Rej), a wprowadza ludzi maej wartoci naukowej literackiej. Pierwszy popd do zbierania ksiek, rkopisów, rycin i monet polskich lub do Polski si odno-

go planu, a i

w

trafnoci

ocenie.

i

szcych,

dali

powani

i

wiatli mieszczanie Gdaska,

przewanie pastorowie, kolekcyi rónorodnych osobliwoci (muszle, owady, ptaki i t. p., gromadz oni, ju na pocztku wieku XVIII, rónorodne zabytki, odnoszce si do ycia umysowego, religijnego i politj^cznego Polski, z któr czyy ich tradycye niedawnej przeszoci (w Królewcu) i stosunki handlowe, wzy pastwowe (w Gdasku), interesy kupieckie dawna duchowa, w zakresie religijnym zwaszcza, pod wpywem re-

Torunia, Elblga rajcy

miejscy,

Królewca,

i

Obok

nauczyciele.

bd

bd

czno

i

formacyi.

Modne upodobanie w kolekcj^ach osobliwoci udzieli si wspóczenie niektórym z panów polskich. Po rezydencyach magnackich zaczn powstawa ksigozbiory,

bdzie wspania trudów braci Zauskich

z których najbogatszy

niaym pomnikiem

ofiarnoci

i

(Andrzeja, biskupa krakowskiego,

jowskiego). stanie r.

si

i

Józefa, biskupa ki-

Oddana na uytek ogóu

ich biblioteka

pierwszym publicznym ksigozbiorem (od

1748 do 1795).

6

w tym kierunku wzmoe si nadpocztkach obecnego stulecia. Po przewiezieniu zbiorów Zauskich do Petersburga, powstanie w Warszawie, za staraniem Lindego, nowy ksigozbiór, który pod rónemi nazwami, rosnc stopniowo, przetrwa do naszych czasów jako biblioteka uniwersytecka. Jednoczenie we Lwowie Jdrzej Maksymilian Ossoliski, zgromadziwszy bogat kolekcy ksig, rkopisów, rycin i monet, poczy te zbiory z instytucy naukow, któr, hojnie j uposaywszy, ustanowi dla popierania bada nad history literatur polsk. In3t3^tucya ta pod nazw „Zakadu naukowego imienia Ossoliskich" istnieje ju od roku 1827 go we Lwowie i odgrywa powan rol Dziaalno

zwyczaj

w

a

i

w

yciu

Pozna

umysowem otrzymuje

z

prowincyi daru

i

hrabiego

caego.

kraju

Edwarda Ra-

czyskiego bibliotek i galery obrazów. BibliDteka uniwersytecka w Krakowie zaczyna si dwiga z upadku swego pod zarzdem uczonego bibliografa historyka, Jerzego Samuela Bandtkego. i Wspóczenie rozwijaj si pod umiejtnem kierownictwem prywatne ksigozbiór}^: Czartoryskich (w Puawach, dzi w Krakowie), Czackiego w Porycku, Tarnowskich w Dzikowie, Chreptowiczów w Szczorsach,

widziskiego skiego

w

w

Sulgostowie, póniej nieco

Kórniku, Branickich

w

Suchy,

Dziay-

Krasiskich

w Warszawie, i wiele innych. Towanaukowe, powstajce w pierwszj^ch latach wieku obecnego, dadz pocztek zbiorom ksig i rkopisów, jak: Towarzystwo przjjació nauk w War-

i

Zamojskich

rzystwa

szawie (1801

kowie

(dzi

— 1832),

Towarzj^stwo naukowe

Akademia Umiejtnoci),

w

Kra-

Towarzystwo

w Poznaniu, póniejsze wreszcie Muzeum archeologiczne w Wilnie. Przy zbiorach tych pracowa bdzie cay zastp bibliografów, zaczwszy od Zauskiego Janockiego, a skoczywszy na wspóczesnych zasuonych pracownikach na tern polu'. Kazmarym niedarolu Estreicherze, Wad. Wisockim wno egocie Paulim. O postpach w poszukiwaniach bibliograficznych

przyjació nauk

i

i

i

metodzie,

wiadczy moe

najlepiej

zestawienie

skromnych rozmiarami i zasobem wiadomoci prac na tem polu, jak dzieko Hoppiusa „o historykach polskich" (1707 roku), lub Brauna Dawida (Katalog wasnej biblioteki z ocen dzie), „Muzeum" Jabonowskiego, wierszem napisana „Biblioteka historyków, polityków i prawników," Zauskiego, z tak bogatemi w szczegóy i fakty dzieami, jak Adama pierw^szych

Jochera; i

nauk

czone),

„Obraz

w

bibliograficzno- historyczny literatury

Polsce"

pomnikowa

(dotd 16 tomów),

(Wilno 1840, „Bibliografia bibliografia

niedoko-

3 tomy.

polska"

Estreichera

wieku XVI Wierzbow-

skiego, Bibliografia historyi polskiej Finkla,

Pótorawiekowej

pracy

fów zawdziczamy wj^krycie nieznanych,

zbieraczów i

zapomnianych, lub

i

i

inne.

bibliogra-

przechowanie tysicy za stracone

uwaa-

rkopimiennych drukowanych, zwikszajcych rosnce z kadym rokiem bogactwo nych

zabj^tków

i

spucizny pimienniczej po naszych przodkach. Jeeli

dla zebrania

i

spisania

tego

dziedzictwa

dwuwiekowej niemal pracy caego zastpu niezmordowanych zbieraczów i uczonych regestratorów, to ile znowu trudu, ilu pracowników potrzeba bdzie do zbadania, wyjanienia, oceny satrzeba bj^o

8

mych zabytków, do odtworzenia

zwizków czcych je literatur obcych yciem kami maczenia

i

ich

genezy, wytoz pomni-

ze sob,

naszego spoecze-

stwa?

Pierwsz branych

prób osnucia na

poszukiwania

byo dwutomowe

literatury,

skiego,

powan

przez

wydane

danych, ze-

bibliografów,

historyi

dzieo Feliksa Bentkow-

1814 w Warszawie p. t. „Histor3'a wystawiona w spisie dzie drukiem

r.

literatury polskiej,

ogoszonych.'*

Autor skiego

tej

pracy,

nauczyciel

w

pomocnik Lindego

i

warszaw-

liceum

zbieraniu

materyaów

do „Sownika jzyka

polskiego," zamierza pierwonapisa podrcznik szkolny do wykadu teoryi prozy i poezyi. Ztd zastosowa on, jako zasad klatnie

pomników literatury, podzia oparty na formach poezja prozy. Cech historyi nadaje pracy tylko wstp, mieszczcy charakterystyk okresów, jasyfikacyi

i

kie autor

dostrzeg

czynników, które jej

rozwój.

w rozwoju

wpyway

Cae dzieo

waciwie, jak to sam usystematyzowan biblio-

jest

na tytule zaznaczy,

autor

literatury polskiej, oraz

dodatnio lub ujemnie na

uzupenion

krótkiemi biografiami waniejtreciwemi ocenami wybitniejszych utworów. Oceny te ogólnikowe uwzgldniaj zwykle stylowe waciwoci autora i najczciej zapoyczone z rozpraw i dzieek ówczesnych powag litera-

grafi,

szych pisarzów

i

s

ckich.

z niedokadnych wielce notatek, w japrzechoway si wykady o historyi literatury polskiej, miewane przez Kazlm. Brodziskiego w uniwersytecie warszawskim (1822 1831), on pierwszy

Wnoszc

kich

—

9

w

wytworzy woju piero

w

odczytach

tych

dziejowego

kiyt^-czny obraz roz-

Ogoszone drukiem

literatury.

roku 1874 zapatrj^wania, nie

wpywu

na

dziskiego nie

nad

pracy

rozwój

e

zwaszcza,

aden

history

z nielicznych

powica

do-

mogy wywrze literatury,

suchaczów Bro-

si temu przedmiotowi.

wzgldu usuga podjcia czciowego wykonania krytycznej, na wielk skal zamierzonej Z

tego

i

przypada niewtpliwie Michaowi Wiszniewsldemu. Jako profesor uniwersytetu historyi literatury polskiej,

krakowskiego,

rk

mia on pod

bogate zbiory ksig

rkopisów, pozwalajce mu uwj^datni w caej peni zjawiska ruchu um3'sowego, koncentrujcego si i

w

Krakowie od poowy wieku XI\^ do koca XVI. Obznajmiony przez swe poprzednie studya i podróe z dziejami

i

literatur Zachodu,

duchowego

proces naszego 3'cia

si owietli

stara i

pimienni-

dzieje

ctwa, przez szeroko roztoczone obrazy wybitniejsz3xh

momentów

mono

w

rozwoju cywilizacyi europejskiej.

gruntownego

przestudyowania

Nie-

olbrzymiego

materj^au, jaki przedstawia nasze pimiennictwo wie-

ku XVI, nie pozwolia

mu uwydatni

póniej

specyalne

dopiero

nych zwizków, z

literaturami

przez

czcych

obcemi.

Wiszniewskiemu prac

na

tomie VII

zdaa od

dzi

dziea.

wielkiego

szone przez przyjació,

koczone

pimienne przerway wieku XVI.

polskie pomniki

Wypadki 1846

Utraciwszy katedr, dalej

tych licznych,

badania wykrywa-

kraju nie

r. i

móg

prowa-

Trzy dalsze tomy, ogomieszcz przewanie niewy-

miateryay, notatki

i

regestr alfabetyczny.

Wkrótce po pracy Wiszniewskiego ukazuje si druga próba ujcia

w

wielki zarys dziejów}'

procesu

10 rozwoju naszego pimiennictwa. ratury

wystpi

Wacaw

teraz

W

roli

historyka

Al. Maciejowski,

lite-

pra-

wnik z powoania, profesor uniwersytetu warszawskiego przed r. 1831, autor gonej w swoim czasie „Hi-

W

prawodawstw sowiaskicli." skrztnyci podanych, odnoszcych si do rozwoju kultury i prawa w dawnej Polsce, pozna on po rónych bibliotekach mnóstwo rzadkich dzie i broszur,

storyi

szukiwaniach

które

ceni

kiego

mu

odpowiednio do bogactwa materyalu,

ja-

dostarczyy do przedsibranyci prac, std

nawet za podstaw klasyfikacyi zjawisk literackich przyjmuje on zasad trzech sfer kulturalnych: ludo-

najwysza, mieszczca jedynie wybrane, wybitne umysy, wytwarzajce literatur ludowo-narodow. Te trzy sfery nazywa „zwrotami" literatury. „Obrotami" tych zwrotów wa, redniej inteligencyi (narodowa)

s: jzyk,

styl,

przedstawia i

podania),

dawniejsze)

w

latach

formy

literackie,

szkoy.

W

tomie

I

nam kolejno: literatur ludow (pieni narodow (zabytki pimienne polskie naji

narodowo - ludowy

od 1500

do 1650,

wybitnych przedstawicieli. obroty

i

zwrotów,

a

wic

w

Tom dzieje

rozkwit

literatury

osobach wybranych II

mieci

w

sobie

szkó, jzyka, stylu

rozwój pracy nad history literatury u Polaków i innych ludów sowiaskich. najobszerniejszym tomie trzecim pomieci przegld dzie pisarzów drugorzdnych lub bezimiennie wydanych. Obok tj^h dwu dzie, na wielk skal obm^^lanych i samodzielnie opracowanych, lecz urwanych na poowie wieku XVII, pojawiaj si liczne kompilacye, majce za podrczniki w nauczaniu. Najpopu-

i

W

suy

larniejszy z nich,

uoony

przez

Lesawa ukaszewi-

n ukaza si pora pierwszy jako ksieczka o 93 stronicach. cza,

w

Krakowie r. 1836,, póniejszych liczrozszerzany, urós do

W

nych wydaniach przerabiany i rozmiarów tomu o 900 niemal stronach (Pozna, 1866). Jest to waciwie zbiór danych biograficznych podzielonych na okresy wedle zai bibliograficznych, sad rozwinitych we wstpie do dziea Bentkowskie* go.

Dzieo K.

tury

polskiej

1859

r.)

W. Wójcickiego p. w zarysach" (1845

gdy

„Historya

r.

i

waciwie wypisy do

stanowi

literatury,

t.

nauki historyl

krótkie notatki biograficzne

Zarysy dziejów

literatury,

sarzów, wspóczesnych Hegla),

a

i

skrelone przez Ed.

i

polskiej

literatury

grupowania dzie

autorom

czci

po

tyl-

Pozna) i Jana Majorkie wir.), zasuguj na uwag jedynie

przez zastosowanie do oceny

(idei

su

wyjtków

r.

próby wyjanienia rozwoju

jako

wydanie

2-gie

ko za dodatek objaniajcy do obszernych z dzie wybitniejszych lub mniej znanych.

Dembowskiego (1845 ea (Warszawa 1847

litera-

poj

i

pi-

filozoficznych

spoecznych (demokra-

tyzm).

Kondratowicz „Dzieje

literatury

Wiszniewskiego przewanie, dlatego

dziele

wadzi

tylko do

Szereg

dwa dów

Ludwik (Syrokomla) opar swe Polsce" (Wilno r. 1851 4) na

w

—

te

dopro-

pocztku w. XVII.

opracowa kompilacyjnych przerywaj. rozmiarami, ale samodzielnoci s-

niewielkie

gbokiem rozumieniem zjawisk literackich i nacechowane dziea: Juliana Bartoszewicza (Warszawa, 1861 r.) i Wodzimierza Spasowicza (Petersburg,. 1865 r.). Bartoszewicz, gruntowny znawca ycia wewntrznego przeszoci, rozumia dobrze zwizek l-

12

czcy utwory

literackie z

posiada

nie

potrzebami

i

deniami

spo-

oceny literatury wieku XIX naleytego przygotowania uzdolnienia

eczestwa, jednak

dla

i

znowu wyrónia bardzo

krytycznego, które

korzyst-

prac Spasowicza.

Dzieo jego, pierwotnie napisane po rosyjsku, dla wydawanej pod redakcy Pypina „Historyi literatur sowiaskich," weszo po polsku r. 1882 (Warszawa - Petersburg) w rozszerzonej nie

przeróbce.

Piszc

w krótkim

dla cudzoziemców, Spasowicz przedstawi

zarysie dawniejsze wieki,

powicajc

naj

•

wicej miejsca poezyi w. XIX. Wyborna jako obraz treciwy dla obcych, nie czyni zado ta praca potrzebom czytelnika polskiego.

Kompilacyami faktów

i

1866),

T.

L.

rónej

wartoci co do doboru Nehringa (Pozna, Rycharskiego (Kraków, 1868 r., 2 tomy),

s

ukadu

prace:

Wad.

Rogalskiego (Warszawa, 1871

Mecherzyskiego (Kraków, 1873 (Wilno,

1874—78

szawa, 1868

r.,

r.,

5 tom.),

2 tomy), Karola

r.,

L.

r.),

Al.

Sowiskiego

Dubieckiego (War-

2 tomy), K. Króla

i

I.

Nitowskiego

(Warszawa 1898 r.), H. Biegeleisena (z illustracyami, Wiede, tom I Okres piastowski). Najwicej rozpowszechniony podrcznik A. Kuliczkowskiego, (Lwów 1872,

du

i

dotd 4 wydania)

przy caej starannoci uka-

bogactwie szczegóów,

jest

waciwie

tylko zbio-

rem informacyi biograficznych i bibliograficznych, nie dajcym pojcia naleytego o tem, co jest waciwym przedmiotem historyi literatury, o samych utworach pimiennych. Z maymi wyjtkami, autorami powysz3'ch kompilacyi byli ludzie, którzy nie oddawali si spe-

13^

cyalnym studyom nad history

w

cigu

literatury.

ostatnich lat czterdziestu

td si odbywa

Tymczasem

rozwijaa si

praca caego zastpu

do-

i

monografistówf

przygotowujcych powoli cegielci do wielkiego gmachu historyi literatury. Wprawdzie opracowania monograficzne pojawiaj si sporadycznie ju na pocztku obecnego stulecia (Ossoliskiego o St. Orzechowskim,

i

w Rocznikach Tow. przyj, rónych czasopismach), ale-

inne pomieszczone

w Warszawie wiadomo potrzeby nauk

i

krytycznych,

wyczerpujcych-

wymaganiom metody naukowej odpowiadajcych poszukiwa, budzi si wród modszych pracowników

i

w

poowy

pierwszych latach drugiej

naszego

wieku.

pojawów tego zwrotu bya gimnazum poznaskiego,. Józefa Przyborowskiego: „Wiadomo o yciu pismach Jana Kochanowskiego" (Pozna, roku 1857). Wspóczenie inni wielkopolscy pracownicy: W. Nehring A. Mierzyski, ogaszaj kilka rozpraw powi-

Jednym z

wybitniejszj^ch

modego

praca

nauczyciela

i

i

conych pisarzem w. XVI. tów: skiej

krakowskiego

i

Wychowacy

uniwersyte-

lwowskiego, tudzie

Szkoy gównej, zajm si

warszawprzyka-

gorliwie, za

dem swych przewodników, rozjanianiem szczegóów rozbiorami' ycia twórczoci pisarzów polskich i

i

wybitniejszych utworów.

Pierwszorzdni

pisarze, jak:

Kochanowski, Mickiewicz, Sowacki, Krasiski, znaleli teraz

licznych

biografów

i

komentatorów.

Obok,

wielotomowych nieraz yciorysów, kady z utworów tych poetów sta si przedmiotem oddzielnych specyalnych studyów. Trudno dzi odszuka drugorzdnego nawet pisarza, którego ycie i twory nie byyby ju rozjanione w specyalnej monograiiL

4 Z kadym

rokiem,

kad

z

nowo pojawiajc s^

prac, ronie zasób faktów i wzmaga si przez nowe odkrycia ilo pomników dawnej literatury. Im wiprace monografistów

cej

cegieek

dostarczaj literatury,

tak

tej

w ad zaniu

w

poszukiwania bibliografów

i

do

wielkiego

umiejtny, odtworzenie

caoci

pomnikach

W

dziejów

organicznem powiodbitego

literatury

zastpie pracowników, rozwietlajcych z po-

rozwój dziejowy literatury

wydatniejszych stanowisk tyk

w

wielkiego procesu duchowego,

•moc mozolnych poszukiwa

sa

gmachu

wicej trudnoci przedstawia ujcie bogatej i rónorodnej spucizny duchowej tem

— Piotr

zaj

i

krytycznych roztrz-

polskiej,

jedno z naj-

uczony historyk i kry-

Chmielowski.

Urodzony r. 1848 we wsi Zawady cach nad Smotryczem, w okolicy Kamieca Podolskiego, z roosiadej, pobiera dziny szlacheckiej, zdawna tam nauki gimnazyalne w Warszawie, a nastpnie od r. 1866 ksztaci si w ówczesnej Szkole Gównej na wydziale historyczno-filologicznym.

Ostatni rok nau-

odbywa ju w uniwersytecie, utworzonym po zwiniciu Szkoy gównej. Po dwuletnich studyach na uniwersytecie lipskim (1873 1874) uzyska stopie jako student Szkoy góJeszcze filozofii. doktora wnej pomieszcza w „Przegldzie Tygodniowym"

ki

i

(od (r.

r.

1867), a nastpnie

1868

— 1871)

niemieckiej

i

polskiej.

pracami swemi

w

„Bibliotece

sprawozdania

dwa

Od pisma:

r.

Warszawskiej"

krytyczne z literatury

1872

„Niw",

zaczyna

zasila

wieo zaoony

wtedy dwutygodnik, i „Opiekuna domowego." Midzy innemi ogasza dwie wiksze rozprawy: „Giene-

15

(Warszawa, 1873)

za fantazyi"

w

(pisana

Lipsku

n on swe pogldy na i

krytyki

artystycznej,

artyci"

i

pracach tych rozwi-

twórczoci duchowej

oparte na wynikach

jzykoznawstwa,

chologii, i

proces

jego czynniki skadowe,

„Artj^zm

i

W

1873).

r.

psy-

porównawczej przyswoi sobie przez

mitologii

które

gruntowne studya. Zaznajomienie si zarówno z rezultatami nauk majc3'ch za przedmiot objawy duchowej dziaalnoci

czowieka, jak kresie

i

z

objawami

greckiej,

literatury

pimiennictw,

pozwolio

ratury polskiej

zaj

nego

i

pracowitem

W

oceny.

rzym.skiej

i

ocenie

w

za-

nowoj^tnych

i

mu wobec pojawów oceny

lite-

Gorca

sdziego.

uwydatni si

nagromadzeniu

do wydania sdu, ryka

bada

przedmiotu

w

dziaalnoci

stanowisko bezstronnego a zdol-

wszechstronnej

do

mio

tej

w

danych,

sumiennem potrzebnych

starannem przygotowaniu si do

za obiektywno

krytyka

i

histo-

bdzie jedynie wzgld na uytespoeczn danego utworu. Zreszt stara si

ogranicza

czno

moliw niezawiso

bdzie Chmielowski o

od wszel-

kich teorjj estetycznych, tendenc3^j politycznych,

znaniowych

i

Ztd

spoecznych.

ten

spokój,

wy-

który

moe si wydawa z pozoru odbiciem chodu duszy krytyka. Chmielowski nie usiuje zapala porywa czytelnika, lecz chce go przedewszystkiem objani pouczy, przygotowa do czy-

niejednemu

i

i

tania

i

rozumienia danego utworu.

przestaje

wodu

by

przez

nauczaniem

eskich.

zarazem

znaczn po

Jako krytyk, nie

pedagogiem, jakim

cz swego ycia,

prywatnych

Mianowany

r.

1883

by

z za-

zajmujc si zakadach naukowych profesorem

literatury

16 polskiej

w

wkrótce

uwolnienie od tych

danie.

Obok tych

warszawskim,

uniwersytecie

zaj

otrzyma!

obowizków na wasne

peni od

1878 obowizki

r.

redaktora „Biblioteki najcelniejszych utworów literatury

1880 zajmuje przez lat 17 stakierownika „Ateneum." przytem Bierze

europejskiej", a

nowisko

od

r.

czynny udzia, jako wspópracownik lub czonek redakcyi, we wszystkicn powaniejszych czasopismach i wydawnictwach warszawskich. Zasila swem.i pracami pisma codzienne i wiele tj^godników, naley do

wspópracowników

najczynniejszych

wychowawczej",

„Wielkiej

nej", a wreszcie

„Biblioteki

„Encyklopedyi

Encyklopedyi

ilustrowa-

Od

dzie wyborowych."

dwu, ratujc nadwtlone nadmiern prac zdrowie, zamieszka stale w Zakopanem i tam oddaje si da-

lat

lej swym oci.

studyom

z

niesabnc energi

i

wytrwa-

Pierwsz waniejsz prac Chmielowskiego

by

kresu literatury polskiej

Sowackiego

ckiewicza, 1873).

i

zarys

p.

t.

z za-

„Kobiety Mi-

(Warszawa,

Krasiskiego"

Cztery wydania (z tych ostatnie jubileuszowe,

ilustrowane)

wiadcz wymownie

o

jej

zaletach

i

po-

wodzeniu niezwykem.

Po szeregu studyów kryt}^czn^^h, z których wyróniay si zaletami treci formy udatnej: „Charakterystyka Henryka Rzewui skiego („Niwa,"

Odyca z

w

1877)

ksik

ciekaw

piatem

i

i

z

rozmiary

i

„Listów z podróy"

1878),

wydaniu po

tury polskiej z ostatnich

któremu

rozbiór

wystpi Chmielowski poyteczn, rozchodzc si ju

(„Ateneum,"

kraju. lat

Jest to

r

Zarys

litera-

szesnastu" (Wilno, 1831),

kadem wydaniem nadawa zmienia z koniecznoci

autor szersze

tytu.

(Ostatnie

17

wydanie

W

dwa

p.

„Ateneum" Litwie

i

dnym

z

polskiej"*).

póniej j-wo zainteresowa czytelników

prac:

„Liberalizm

w

Rusi",

pomieszczon

tomów

„Biblioteki dzie

Bya niejszej

„Zarys najnowszej literatury

t.

lata

obskurant3'zm

i

w

roku zeszym

na je-

wyborowych." jakby zapowied ukazania si najwa-

to

najwikszej z prac Cimielowskiego, dziea

i

ogoszonego

o Mickiewiczu,

r.

1886

p.

„Adam

t.

(Warszawawyd. powiksone, r. 1898). tj^me roku ukazaa si obszerna bogata w szczegóy ksika o Kraszewskim p. t. ^ Józef Ignacy zarys biograficzno-literacki"

Mickiewicz,

Kraków,

2 tomy,

2-e

W

i

Kraszewski,

zarys

drobniejszyci, po

pismach ogaszanych rozpraw,

(Kraków, 1886).

bdce

poprzedzio dzieo polskich

biet

W

1885).

cao

r.

p.

t.

rónych

„Studya

szkice"

i

po

czci

zbiorem

dawniej

umysowej ko„Autorki polskie" (Warszawa pojawiaj si zebrane w jedn

zar^-sów dziaalnoci

p.

t.

1887

studya nad powieciopisarzami.

ciopisarze," Kraków, 1887,

i

druga serya

(„Nasi powie-

tame r.

Krytyczne ocen}^ wszystkich nowych pojawów dzinie poezyi polskiej

„Wspóczeni bnie jak ze

czn

i

praca:

kach

1895).

w dzie-

dostarcz mater^^au do dziea:

poeci polscy" (Petersburg, 1885),

studyów nad

dawn

podo-

dramaty-

literatur

rozbiorów wspólczesnj^ch utworów

powstanie

„Nasza

tomy, Pe-

tersburg,

„Obraz

czaso-

si pracy o Mickiewiczu

Ukazanie

ju wykonanych

(Kraków),

biograficzno-iteracki"

dwa tomy

tudzie

1898

literatura

Ostatniemi wreszcie

r.).

literatury

dramatyczna"

polskiej

z celniejszych

w

utworów"

(2

pracami s:

wyjt(Warszawa, 1898 r.,

streszczeniach

i

2

18 3 i

„Estetyka

tomy),

„Metodyka

(Lwów,

Mickiewicza"

1898),

(Warszawa,

historyi literatury polskiej"

1899, dodatek do „Przegldu pedagogicznego").

Ten dugi Chmielowski,

szereg

powanych

prac wiadczy,

który dopiero dochodzi

ci ani chwilki

w

czasu

lat 50,

swem yciu.

i

nie tra-

Opinia

ogóu

domagaa si od

niego wykonania olbrzymiego zadaod którego usuwaj si najpowaniejsi pracownicy na tem polu mia on napisa history literatury nia,

—

polskiej,

rozmiarami

ganiom

nauki,

ukadem odpowiadajc wyma-

i

doniosoci przedmiotu

wykonawcy.

uzdolnieniu

Chmielowski,

ni

Zadania

w

ktokolwiek inny,

warunkach pracy si znajdujcy,

wykona, podobnie

zapev\'ne

si

i

oci

wysokiemu

i

jednak

tego

ni

pom3'lniejszych

móg

bdzie

nie

jak nikomu nie starczy

uzdolnienia do opracowania na

wielk skal

ca-

dziejów polityczn^^ch.

Pragnc jednake zadouczyni, nie tyle wymaganiom i yczeniom kó naukowych, ile istotnym potrzebom naszej inteligencyi, nie mogcej zadowolni si datami, tytuami i ogólnikami, napotykanymi w przewanej czci podrczników, opracowa Chmielowski dla „Biblioteki dzie wyborowych" szerszych rozmiarów zarys, majcy na

owi

caej

czasowej pracy nad dziejami rej

sam

by tak

autor obfity

odpowiednich

bra tak i

bogaty

ywy

jaka stanowi

jedn

Usun

z

rezultatów

literatury, i

w

pracy,

zamkn w

czytajcego

ogóu,

przedmiotu

wybitnych cech balast

dotych-

wybitny udzia.

materya

do potrzeb

byo gruntownego znawstwa lowskiego.

celu przedstawienie ogó-

sumy najwaniejszych

i

tej

któ-

Ae-

ramach trzeba

miar>%

umysu Chmie-

niepotrzebn3^ch

drobi-

cz

naszych historyj zgów obciajcy witsz autorów literatur, dokona trafnego wyboru utworów zasugujcych na uwag, ugrupowa pisarzów dziei

i

a

na podstawie powinowactwa treciowego

scharakteryzowa dziea

nego,

i

ich

znaczy im waciwe stanowisko

w

zadanie, do którego Chmielowski

by

i

formal-

twórców

i

wy-

danej epoce, oto

wybornie przy-

gotowany przez 30-letni prac nad tym przedmiotem. Znajc dobrze dziea swych poprzedników, postara si unikn bdów, jakie cechuj ich prace, a wic wysun przedewszystkiem na pierwszy plan same utwór}', jako zjawiska, stanowice waciwy przedmiot historyi literatury, ograniczajc do

minimum

konieczne dane biograficzne

— nie

min

i

bibliograficzne

po-

pomników aciskich za przykadem Maciejow-

skiego,

za to wyrzuci jako

ale

literatur

naukow

teoretyczn

balast

dni wreszcie pomniki jzykowe, jzyka.

u

znajdziemy

Nie

niepotrzebny

stosowan,

i

uwzgl-

ale nie daje historyi

równie ycia

niego

szkó, ni dziejów ruchu religijnego,

lub

historyi polity-

cznego, które wielu historyków literatury wprowadza-

o

do swych

we

inteligencyi,

literatury

Uwzgldniajc potrzeby umysokarmicej si przewanie tworami

prac.

wieku XIX,

leciu

dwie

gdy

dzieje

powici

czci

trzecie

literatury

(4

temu ostatniemu

tomy)

poprzednich

dziea,

wieków

stu-

podczas

streci

w

dwu tomach. O te sympatye dla literatury wieku XIX nie si zapewne gniewa na autora czy-

bd

telnicy,

tego

raz dlatego,

wieku

istotnie

przewysza o

dnich, a po wtóre, literatur

e

epoki

e

wiele

wanie

Mickiewicza

bogactwo twórczoci produkc^-e

specyalne uzdolni}^

poprze-

studya

nad

wszechstron-

20

Przeczyta

czasów.

jzyku polskim

wyczajc

on

si cigu

pojawio

co

wszj^stko,

w

w

Chmielowskiego do wystpienia

nie

tych

w

w

historyka

roli

niewtpliwie

oceni

i

zalsresie

ostatniego

belletr3^styki stulecia,

nie

nawet drobnych tworów, pomieszczonych

po czasopismach. Czytelnik

ctwami z

polski,

spucizny

przeszoci,

chccy si zapozna

pimienniczej,

znajdzie

niejszego nauczyciela

i

w

z boga-

nam

przekazanej

Chmielowskim

najsumien-

przewodnika, który zaznajomi

go ze wszystkiem, co ta spucizna zawiera godnego uwagi, objani jasno, prosto, treciwie i rozumnie za-

warto nek

i

warto kadego

danego

ciem narodu,

tajcego

zabytku,

utworu do innych

sowem,

do naleytego

i

W3^jani

zwizek

przygotuje

i

rozumienia

stosu-

ich z

y-

doprowadzi czyi

gorcego

chania skarbów literatury ojczystej.

Bronisaw Chlebowski.

uko-

WSTP. mer

s umysy Polaków — pisa — okazuj dzielno we

„Pojtne r. 1577

w

Marcin Krowszystkiem, raczej pozna-

i

wol co nowego obmyla doskonao w jakiejkolwiek rzeczy osign, niechitnie bowiem powicaj si jednej sztuce lub do czego tylko si zwróc; lecz cudze wynalazki, ni same

wa

i

wiele, a nie posiadajc wypracy zamiowania." Ta chiarakterystyl:im z XV^-go drugiej

i

'

s

Janczar ten nie by bj^naj mniej mitniki Janczara." Polakiem, lecz Serbem; nazywa si Micha Konsant nionicz; wzity miodo do niewoli przez Turków, zacignity do milicyi, przypatrywa si przez at dziesi trybowi ycia zdobywców Konstantynopola; a skorzystawszy ze sposobnoci, uciek i schroni si do Polski za Jana Olbrachta. Opowiada tu swoje prz\gody, a kto je spisa. Z tego polskiego tekstu Czesi dokonali przekadu i wydrukowali go ju w pierwszej poowie wieku, gdy sam tekst polski dopiero w naszem stuleciu zosta ogoszony (1828 r. w Warszawie). Odznacza si opowiadanie zalet prostot}^ i barwnoci, cho nie jest wolne od gadulstwa. Janczar mówi najprzód o narodach wyznajcych wia mahometask, podaje opis wit gówniejszych, pizytacza dwa ciekawe kazania muzumaskie, wspomina krótko o pocztku potgi kalifów, a potem szczegóowo kreli dzieje nieszczsnych walk Sowiaszczyzny poudniowej z Turkami, opowiada przebieg bitw 3' pod Warn, a koczy wskazówkami, jak

XM

r

') Aleksander Bruckner; „Powieci" (w Pracach filolog. V, 355 368). W. A. Maciejowski, podajc}' „Lenarta z Balic" jako autora czy tomacza, le odcz\-tat nazwisko przepisywacza: Laurentius de Buncza.

—

130

mona

Turkami walczy skutecznie. Nauki on nie posiada zmys spostrzegawczy, luoi si zastanawia nad tern, co widzia, bola nad rozterkami mia,

z

ale

ksit

clirzecijaskicli

i

wyraa si

nieraz obrazo-

powtarzajc niejeden zasyszany rys anegdotyczny, jak np. o zaciowaniu si cara Lazara po wziciu go do niewoli. wo,

Koczc

wyliczenie tycli zab3'tków prozy poljeszcze o najdawniejszej mowie treci wieckiej jzyku polskim, jak dotychczas odszukano. Jest ona bardzo króciutka i zalet krasomówskich zgoa nie posiada. Wypowiedzia r. 1512 Jan Konarsl, biskup krakowski, witajc pierwsz Z3^gmunta Starego, Barbar Zapolska i polecajc jej wzgldom koció. Ogosi drukiem Aleksander Bruckner roku 1898 „Pracaci filologicznych," t. V, 391—2.

wspomn

skiej,

w

j w

on

j

w

Z

tego

przegldu

wierszy

i

prozy polskiej XV'

atwo wywnioskowa, e nie miay one ani w czci tej wartoci, co dziea po acinie pisane; e jednak jako przygotowanie jzyka stylu dla nastpwieku

i

nego okresu posiaday znaczenie pierwszorzdne.

OKRES

11.

loOo do 1625)

(r.

l^ozk:^2cit huirianiziTiu.

i

Keformficya.

Te same trz}-' czynniki, co wiekowi XV-mu naday odrbn od poprzednich fizyognomi, dziaaj

w

i tym okresie, a pospolitego talentu, tury staropolskiej.

zespoliwszy si z objawami nie-

wytwarzaj

-wiek zloty"

Za przykadem monowadztwa,

stara

si

litera-

teraz

131 i

szlachta zdobyte

w

poprzedniem stuleciu przywileje

wyzyska prakt3xznie, to jest dosta si do steru wadzy w^^wiera przemony wpyw na sprawy pastwa. Garnie si wic, tak samo jak monowadzi

two, do owiaty, jedzi do zagranicznyci uniwersytetów, pozyskuje stopnie naukowe i wiece poetyckie.

Spózawodniczc z monowadztwem, dobija si zupenego równouprawnienia politycznego, ponia mieszczastwo, zapanowuje cakowicie nad ludem, który staje si w zupenoci od niej zalenym. Wydaje z poród siebie wietny szereg mówców polityków, literatura pod wzgldem ducha poczci poetów i

—

swego jest szlacheck, ale jeszcze w najlepszem stosunkowo znaczeniu tego wyrazu. Humanizm dosiga szczytu rozwoju swego. Nie poprzestaje on teraz na prostem naladowaniu poezyi rzymskiej w jzyku aciskim, lecz stosuje to naladowanie w utworach pisanych jzykiem ojczystym, ju to za porednictwem przekadów, ju to za pomoc dzie oryginalnych; a nadto wytwarza now

ga

nauki: filologi klasyczn, która pierwotny entuzyazm przemienia na rozwane i skrupulatne badanie, przejawiajce si w wydaniach i objanieniach autorów, w^ ukadaniu gramatyk i sowników. Humanizm wydoskonali poczucie art3styczne, W3T0bi smak literacki, a w mylach i pogldach rozszerzy rozjani widnokrg redniowieczny. sprawie usamowolnienia ducha ludzkiego od pt krpujcyci go dokona wprawdzie niewiele, gdy zamiast powag redniowiecznych wprowadzi klasyczne; ale co te byy mniej uciliwe od tamtych.

W

i

bd

i

bd

atwiej

byo

je

zrzuci.

Reformacya rozwina

sad

krytyki

rozbioru,

i szeroko zastosowaa zawszystkich tradycyjnyci do-

gmatów, przyznajc rozumowi jednostkowemu prawo ich wyjaniania. i

reformacya

wród

nie

Jak

ruch

signa

szlachty nader Vv'ielk

husycki poprzednio, tak do ludu, ale natomiast

zyskaa popularno,

lu-

132

bo w jej um3'5lach nie utkwia gboko. Niezbyt liczne jednostki zajy si naprawd zagadnieniami wiary doszy do kracowych wyników, niemal do czystego deizmu, lecz ogó szlachty mao si troszczy o dogmata i nie chcia zrywa zwizku z Rzymem; uwolnienie si natomiast od sdownictwa kocielnego byo dla niego rzecz gówn; to te gdy si owej nienawistnej dla siebie juryzdykcyi pozby, ochód w swej gorliwoci protestanckiej i wraca tumnie na i

ono kocioa

katolickiego.

W

kadym

razie reforma-

XVI-go wieku wnikna nieporównanie wicej w ycie duchowe warstwy szlacheckiej, anieli husytyzm, przyczynia si wielce do wywoania wietnego ruchu umysowego: wpyna silnie na danie polutu rozumowi, wprowadzia ulepszenia w nauczaniu szkolnem przez ukadanie lepsz3xh podrczników, cya

i

w

zawywoaa rozpowszechnienie jzyka polskiego stosowaniu do dzie literackich, gdy dla pocigni-

ku sobi3, musiaa gonajzrozumalsz, co naturalnie powodowao i katolików do podobnego postpowania. Rozpowszechnienie sztuki drukarskiej stao si doskona}'m rodkiem du dziaania na um3'sly. gdy uprzystpniao nabycie ksiek znaczniejszej liczbie luWynaleziona w poowie XV-go stulecia, dzi. wczenie sztuka ta poznan zostaa przez Polaków; znajdujemy ich bowiem jako drukarzy w rónych stronach Europy, nawet w Hiszpanii, na lat kilkanacie przedtem, zanim si pierwsze druki w samej Polsce pojawiy. Za najpierw-s drukowan u nas ksi^ uchodzi dotychczas dzieo redniowiecznego pisarza Turrecrematy: Explanatio in Psalteriii.n (VVy> kad Psaterza) odnoszone do r. 1475. Ale nie byo nastpnie cigoci w wydawnictwacli; nie wiadomo, czy od tego roku drukarnia krakowska bya czynna stale. Dopiero w ostatniem dziesicioleciu wieku XV-go cokolwiek s. ruch drukarski oy\vi; istniaa w Krakowie nawet drukarnia sowiaska witopeka cia jaknaj wikszej liczby ludzi

si swe nauki

mow

do

k

133 pierwsze ksiki w jzyku cerk-ewnym ogoNajwicej wytaczano oczywicie w jzyku aciskim, ale nie brako take ksiek w jzyku niewgierskim. Tylko polskie dugo jeszcze mieckim wieku XVI w skutek reday na siebie czeka. formacyi gównie, kiedy monowadcy szlachta opiekujcy si rónowiercami, zakadali ksigotocznie w swoichi dobraci dla swobodnego rozszerzania „ncwinek genewskich," liczba drukar ogromnie si pcmnoya, ale te wraz z nachyleniem si reformac} do upadku, rycho zmalaa. Ogó druków z koc:i

Fioa

i

sia.

i

W

i

i

XV

i

przez

na 7,500.

cae XVI stulecie obliczaj bibliografowie tym zasobie przewaga liczebna jest za-

W

stronie ksiek aciskich, ale co do znaczenia literackiego polskie odnosz stanad niemi przewag. Dzie'a bowiem aciskie drobnej tylko czci odnosz si do zakresu literatury piknej, a gównie dotycz teologii lub zagadnie chwilowych; dziea za polskie, przeznaczone dla ogóu, nie maj tak wycznie specyalnego zna-

wsze jeszcze po

wpywu nowcz

i

w

czenia.

W

literaturze „wieku zotego" wyróni naley doby rozwoju: pierwsza przypada mniej wicej na czas panowania Aleksandra Zygmunta Starego; v,'ruga na okres rzdów Zygmunta Augusta, Henryka Walezyusza Stefana Batorego; trzecia wreszcie— na czasy Zygmunta III.

trzy

i

—

i

/.

Dofja ptencsza

Hopernik. Poeci humanici. Pierwsze druki polskie.

W

w

dobie pierwszej szlachta dochodzi ju zasadzie do równouprawnienia z monov\ladztvvem: zy-

134 (1505 r.) zatwierdzenie wszystkich dawniejprzywilejów wraz z zastrzeeniem, odtd adnej król nie wyda ustawy bez wspólnej zgody seskuje

e

szych

natu i posów ziemskich, czyli inaczej mówic, dawniejsze zwyczajowe tylko zwoywanie sejmów wal-

nych

staje

si

w

1530,

teraz

prawem obowizujcem.

Prócz

uznawszy Zygmunta Augusta nastpc po ojcu, szlachta otrzymuje obietnic, na przyszo wybór króla dokon3^wa bdzie sama w caoci swojej, nie za przez posów. 1520 utrwala paszczyzn, a r. 1538 uzyskuje ponowienie zakazu nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan. zwizku z tern ustaleniem i utrwaleniem prawnych podstaw bytu szlachty, zostaj zbiory praw czyli statutów, ukadane to chronologicznie jak u Ja)2a asJcietego

r.

e

W

W

go (1506 r.), to sj^stemat^^cznie u Mikoaja Taszycldego (1532

wedug r.),

to

materyj, jak

w

poczeniu

objanieniami deniami reformatorskiemi, jak Prócz tego u Jakóba Frzyluslriego (1548, 1553 r.).

z

i

domaga si naprawy caej Rzeczypospolitej hasem przyprowadzenia do skutku tych praw, jakie zostay dawniej uchwalone, lecz nie byy wykonywane, czyli pod hasem tak zwanej „egzekucyi szlachta

pod

praw;" w tej atoli dobie dnoci przeprowadzi, dopiero nastpnej.

tej

nie

zdoano

w

11.

do

Reform acya szerzy si szybko, luteranizm po miastach zamieszkaych przez 3'wio niemiecki, kalwinizm wród szlachty, ale pocichu, nie wywoujc powaniejszych wstrznie, nie w>xhodzc na widok publiczny. Nie pomagaj surowe zakazy Zygmunta Starego co do sprowadzania ksiek heretyckich i jedenia na uniwersytety niemieckie; nie pomagaj starania duchowiestwa, powoujcego si na edykt wieluski z 1424 i zaprowadzajce£^o inkwizycy, Wszel-

r

'5

1

'^'^

w

mierze postanowieniom brak Sily \vy"coSekularyzac3'a zakonu krzyackiego, utworzenie z niego pastwa hodujcego Po!sce, a zluteranizowanego, oddzial\'wa na Prusy polskie i poraga do szerzenia si reformacyi nich i poza nimi. kinri

tej

nawczej.

w

III.

Humanici, popisujc si swrj zdolnoci ukawierszy rytmiczn3^ch na wzór poetów rzymskich, przyswajajc sobie misternie budowane ich dania

po walce stoczonej ze schola^lycyzmem akademii krakowskiej, otrzymuj w niej miejsce wybitne, a równoczenie zyskuj sobie uznanie wród coraz to szerszych kó inteligenc3'i, gdzie

zwrotki,

w

do

wieccy ju w znaczntj znajduj si liczbie. Akademia bowiem nie posiadaa ju teraz takiego znaczenia jak w wieku XV-ym. Wci syszymy na-

i

rzekania na wadliwe jej urzdzenia, na brak zdol nych profesorów. Wydzia filozoficzny po chwilowem schnoywieniu si w kocu X\'' w. popad znowu lastyk. Bskupi, duchem humanizmu przejci, starali si przeprowadzi reform tym kierunku, lecz uda-

w

w

o

si

to

im

w

czci

tylko.

Wykady

poetów

aci-

cign

si wprawdzie systematycznie od pocztku XVI wieku; katedra ta zyskuje nawet czaso-

skich

wo

pewien

rozgos.

Ale rozszerzenie

jej

wykadem

napotyka trudnoci nieatwo usun si dajce. Dopiero od r. 1539 widzimy polepszenie, zwaszcza gd}' wymowny humanista, Szijmon z Pdda pdte^u

^gn^et b^cinopumtempxratvftdaAMm iPotpcrci multa fc>uet,rcfldc^ b?c vnda falubire Doctorunrprtanm {acnficumc^ becud. ince mfruih fcrr^inqjpoli fi aapb£*

Summft^ cKur cuiut rtil/^ldfa tfgit. "OTiersz

JaKóba Przyuskiego

na.

ierb Piotra Knoity.

147

w

Do pisania poematów, choby krótkie wiersze. takich jak Jan z Wilicy, aden z ówczesnych wierszopisów nie mia ochoty; chodzio bowiem gównie o zwrócenie na siebie uwagi, o zalecenie si jakie-

mu

mecenasowi za porednictwem wyzyskania jawesoej czy smutnej, mogcej sta si tematem niedugiego utworu. kiejkolwiek okolicznoci,

M. Z innj^h utworów, pisanj^ch po acinie, a mniej wicej duchem humanizmu owianych, zasuguj na

lub

uwag. Stanisaw Zaboroicski^ który napisa bardzo cen„o naturze praw i dóbr królewskich" (Tradatus de natura jurium et honorum regis, 1507), a nadto pierwsz gramatyk polsk wraz z pisowni (1519), która, bardzo czsto przedrukowywana w pierwszej poowie XVI wieku, wpyna na ustalenie orto-

n

rozpraw

graf!,

wydawanych wtedy ksiek

polskich.

Maciej z 'Miecliowa (Mieclioicita f 1532), lekarz z zawodu, czowiek zacny, autor popularnej rozprawy o rodkach ustrzeenia si zarazy i kilku innych, pierwszy zastanawia si nad pocztkami narodu polskiego pimie „o obojej (t. j, azyatyckiej i europej(Tradatus de duahus Sarmatiis^ skiej) Sarmacyi." 1517), która bya nieraz przedrukowywana i docze-

w

kaa si i

w

r.

pierwszy

skiej" (1519,

dcej

—

1535 tomaczenia na jzyk polski drukowany podrcznik „Historyi pol-

da

1521),

jedynem

ozdobionej rycinami

ródem

poznania

i

dugo b-

przeszoci

przez posiada, gdy do r. 1480 jest jeno skróceniem Dugosza, a dalsze lata zbywa krótko; literackie te jej zalety niewielkie. Na jzyk polski zacz przekada poowie XVI w. Stanisaw Chwalczewski; ale z tego to-

ogó

polski.

Wartoci naukowej

nie

s

j

w

148

cz

zachowaa (wydana maczenia maa si t3'lko Warszawie, 1829). Justus Jodok Bucijusz (t 1545\ Niemiec z rodu, pierwz tego tylko wzgldu wart tu wspomnienia, szy nie tylko opisywa, ale i drukowa dzieje spóczesne, wydajc w r. 1521 ksik, w której prócz rozprawy o staroytnoci Polaków, rodzinie jagielloskiej, pomieci take zarys panowania Zygmunta Starego do r. 1516, Praca jego ma znaczenie ró dowe, ale jest wykonana cakiem po kronikarsku. O innych, znakomitszym talentem obdarzonych oso-

w

e

i

bistociach,

co

ju w

mówi

ogosiy,

tej

bd w

dobie pierwsze dobie nastpnej,

swe prace kiedy si

ukazay

ich utwory najcelniejsze, najbardziej znamienrozprawach za filozoficznych i teologicznych duchu scholastycznym niema co wspomina, gdy nich wieych myli, którychby w poprzednim

O

ne.

w w

okresie nie b3'o,

znale

niepodobna.

Ml. Literatura tej doby w jzyku polskim przedstawia si bardzo ubouchno. Niecae 50 ksiek i ksieczek na pó wieku, to plon nadzwyczajnie may; zawdziczamy tym, co po acinie nie i on istnia, umieli: kobietom, mieszczanom, pragncym jakiej strawy umysowej. Trojakiego rodzaju rzeczy ukazuj si wycznie w tym przecigu czasu: karm dla fantazyi w ksztacie powiastek o sprawach wieckich

e

lub

witych, karm dla uczu religijnych w przekaczci Pisma witego, przemawiajcych najbar-

dach

dziej do serca lub rozumu, i wreszcie wskazówki poyciu praktycznem, jak zdrowie zachowa, trzebne jak ziemi uprawia, jak praw swoich broni, jak ra-

w

chowa. Inic3'atorami

razem ksigarze.

wydawnictw Oni

hyYi drukarze, a za-

to wybierali

ksiki, zgadujc,

149

moe

w

liczy na pokup, oni wzydanej chwili co wali biednj^ch bakaarzy i magistrów akademii krakowskiej, owych synów mieszczaskich, by im wskazane ksiki tomaczyli czy przerabiali, oni starali si przedilustracyami pocign oczy nabywców, oni mowach i dedykacyach polecali wytwory swej zabiegliwoci monym panom, a szczególnie paniom. Byli to Niemcy, owiadczajcy si z wielk mioci pragnieniem, dla jzyka polskiego i ze szczerem mdroci mnoyli." Nazwiska „aeby si Polacy ich: Jan Haller, Jeronim Wietor, Flory an Ungler, Maciej Scharffenberg.

w

w

Ksiki wiecznych,

wj-bierali

e

tak,

do

gównie

poowy

z

XM

zasobów redniowieku widzimy to

w drugiej poowie poprzedniego stua tamt jednak zewntrznego z literatur nie dostrzegamy; lekcewaono widocznie rkopisy XV-go stulecia, nie znano ich i podejmowano takich przedmiotach, które ju poprac na nowo samo

niemal, co

lecia.

Zwizku

t

w

przednio

w

byy

obrabiane.

Std

nie

wida postpu

W

rkopirozwoju prozy, a zwaszcza wierszy. sach XV stulecia znale mona byo daleko doskodrunalsze niekiedy utwory, anieli przewana ków z pierwszej poowy wieku XVI. Gównj-mi dostarczycielami prac dla drukarzy byli: mistrz Baltazar Ope, bakaarz Jan z Konyczek, Jan Sandecki (z Scza), Andrzej Glaber z Kobylina, Hieronim z Wielunia Spiezyski, Piotr Foznaczyk. Wianader domoci nasze o wszystkich tych pisarzach byli mieszczupe dotychczas; to tylko pewna, szczanami, cho dnoci specyalnie mieszczaskich wcale nie ujawniali. Przejrzyjmy te pierwsze druki polskie. Najdawniejszy, o ile wiadomo, druk polski, to ..Ojcze nasz, Zdrowa i Wierz," pomieszczone biskupa wrocawskiego Statutach synodalnych Konrada w r. 1475. Jzyk tego zab3^tku jest polsko-

cz

e

w

czeski.

s

150

mamy

Nastpnie

„Bogarodzic"

przy Statucie

askiego z 1506 r. Trzeci zabytek to „Powie o papieu Urbanie," przy „Agendzie," t. j. zbiorze formu obrzdowych kocielnych, drukowaJana

nym

w

Krakowie

niemiecku.

Nie

1514, po acinie, po polsku

r.

jest

ta

powie

dosownie tak

i

po sa-

Otc^ mh gcrrjgfi nanpcbcfjcb ofirpci CS flmpc ttpi: hub] in?i rwoU pako nA •

tay nitn oiffa oo puITi^ na nalTe wpmc j7aKomp oopuffrjjm? nalTfnt tp;morvac

c^bfs^p^ ITaria miIoft(|i ^;?lna 6og fi abu bogd flatn^as ti m^;i nen^efl icj ami h^iflam rrp on^cjciplos br5ucl;ac tu rgo fuMe^o iy;m cri/lus ©nm Najstarszy druk polski. („Ojcze nasz"

i

„Zdrowa

H

tfiarya" ze Sialuiaw

wrocawskich

7 fi rnlnt.)

w

m. jak j czytamy rkopisie z XV wieku, lecz niewtpliwie z tego samego róda wzit zostaa. niebaJest bardzo prawdopodobny domys, wem (midz\' 1515 a 1520) wyszed „ywot Pana Opecia^ Jezusa Krysta" w opracowaniu Baltazara nadzwyczaj popularny nie tylko w XVI, ale i w na-

e

151

stpnych

stuleciach (ostatnie

jednak

dotychczas

odszuka. wota" w

a

Mamy

rowskie, co wiadczy,

Nie

jest

1880);

zdoano dwa wydania „y-

drukarza krako^wrskiegfo J.

ksika,

r.

natomiast 1522, jedno Hallerowskie, drugie Wieto-

r.

Zrjak:

pokupna

wydanie wyszo

pierwszej edycyi nie

tej

Hallera.

e

ksika bya

odrazu wielce

pobudzaa drukarzy do wspózawodnictwa.

i

to

w

utwór

oryginalny;

XJII jeszcze

ródem

jego

wieku napiasana przez

bya . Bo-

152

nawentur. ta,

Córka Kazimierza Jagielloczyka, Elbiedla rozmnoenia pisma i którem si osobliwie kochaa," polecia Opeciowi ywot ów przeoy. Mistrz

„dla pospolitego dobrego

polskiego,

w

Baltazarowi

dokona

tej

skracajc

w

pracy orygina,

pocztkach X\'I wieku,

czci

czci

rozszerzajc, a tak „nie-

poytek pienidze sobie zasuy." Czy si doczeka owej przypuszczalnej edycyi dziea swego, nie wiemy, ale w r. 1522, kiedy ukazay si owe

may

i

r^tUC)Iemiató

pierza biatrgo yle

I

Marchot.

górnej

fal

1

bp tam ftvitt^f nicbJ^lóJc iawolld bx^

\

ptirragdtnpccmlefd 9 pa5t b^tJ^t bp fie bt)t obtema rrieji^^tr Acitle^p f vot rci3nDeix)atx)fr5 (i^ rjcfu^t? j^nii? f^nu cos te t)Qpnit Mar.^i^mag fie ^metróc bl^

I

|

nUmk

^9 tjegt)

aa ies nitett ii mirfoi^ Ifem^^^tt cjcmu^e tof ob midit

1

i

|

'

fttn^a^/

laiewi

\

j

t^iiai:t^oo^5nf)a/roif4b^to

I

fam

lejltr^em j

Pi^t)i»jg^io.^c3dobpu|/objimie motcpo mA^io fie mimem ^ bla ttj?ego v^ntw

{

I

matom

i

\ !

I

^^eto

|]5t^

fw

^e^UmatM

potem

ftarjj^i 51

^bp

j

erol fiabi/óSarc^ott lat

'^

(ac*

mam tebjag fiofits fmie^

m(5pti } co P^^eb tob bib£

mi fp-:att?i^Mitt?ofc/ oto/o ^pd motriac.^atiie

I

»)frafoi«0 nie^

\

tt>abt)i:iiwja)atid*

JVIarcl-iot.

^

i

H^

fe P^

^

"-^

Z*

^

« 2

Cl If

-*»

*-

^3*

>*'

'O

o l-t

O

s^$i

i

^

.!

"§

J

a-

>

^Ss^2-^S ^

^

i>

B

bl

ro

C

1^

II

.11

r

ftp III

ii

8^ II

i5a

dwa wydania, ju kaarz

Jan

z

nie

y

Kosz\'Czek,

w kadym

rekt,

a

mow

do „ywota,"

Pana

Jezusa:

prawdopodobnie, gdy bazajmujc}' si pewnie ko"

razie

piszcy

rymowan

mówi

w

zwracajc si do

„Baltazar,

niej,

mistrz

Twój napisa, aby po mierci

krakowski,

sicojej

prze-

ywot

ask twoj

zypotwierdzenie tego wniosku przytoczy, wydawcy dowolnie sobie z prac Baltazara postpowali; Haller pododawa róne apokryficzne szczegóy z j^cia Jezusa (list Lentulusa, list Piata, znane ju z rkopisów wieku)^ oraz kilka przekadów pieni aciskich, a Wietor „modlitwy rozkoszne przy umczeniu boem." Sam Ope, zdaje si, pierwotn}^! swym rkopisie da cztery pieni (nierymowane), odnoszce si do Narodzenia Paskiego; jest nici silne uczucie religijne, ale zdolnoci poetyckicli brak zupeny; stosunkowo najpikniejsza jest pie czwarta („Boego narodzenia anieli si wesel"), zoona ze piewu i responsoryum, powtarzajcego si za zwrotk („Pana Boga pocza Krystusa porodzia Panna Niepokalana"). Wietorowskie wydanie jest „jednym z najpikniejszycti zabytków drukarstwa krakowskiego, bo czcionki ksztatne i nowe, odbicie cz\'ste, a pocztkowe litery G, K, Al, P, S po bo milimetrów wysokie, tak udatnie naladuj inicyay rkopisów redniowiecznych!, nie mona im odmówi artystycznej wartoci.*^ Prócz wspomnianych! tu dwu W3^da „ywota" XVI wieku znamy ici jeszcze trzy. Tej samej potrzebie religijnej czyniy zado przekady „Eklezyastes ksigi Salomonowe, które polskim wykadem kaznodziejstwo mianujemy" przez Bieronima z Wielunia (Kraków, 1522), „Ksigi Jezusa Syrachowego Ecclesiasticus rzeczone, które wszystkich cnót nauk zamykaj sobie" (Kraków, 1535) przez Piotra Foznaiiczyka, to jest Psaterz Dawidów, który tej dobie mia co najmniej trzy tomaczenia róne od r. 1532; najwicej wzitoci osign prze-

ska."

I

to

jeszcze

mona

na

e

XV

w

w

—

kad

—

e w

w

w

—

ncpolonicecfde-.

ji»/^ licet etaicma^.-ws

I

A

w'***^*^

vW***^ T^^^/W 9^/7*

u^^enda

^ar

r.

lol4.

T*'*"

15c

kad ksidza Walentego Wróbla, wydany

po raz siedmiu poprawianych edycyach przedrukowywany z przedAndrzeja Glabera z Kobylina. ywoty rozm.aitych witych (Aleksego, Anny, Jakóba patryarchy, take Eufraksyi) tu równie nale.

w

pierwsz}^

r.

1539, a potem jeszcze

wci

w

mow

moe

VIIL

owoczesna wcale bya

Fantazya

niewybredna,

lubowaa si we wszystkich nadzwyczajnociach; razia jej, tak samo jak w wieku XV, rubaszno, przyzwoitoj ani sprosno, byleby na kocu sens moralny.

w

Jeeli

Anglii

przy

kocu

XM

nie nie-

b3' stu-

uchodziy grube arty Szekspira; jeeli na dwoduchowiestwa rzymskiego przygldano si bardzo a bardzo liskim komedyom, to nie mona si dziwi, e paniom naszym dawano do czytania, jako „krotofilne" rozrywki, takie powiastki, które dzi tylko dla celów jz3^kowych si przedrukowuje. lecia

rach

i

S

u nas

poszlaki,

drukowana

siaj

znamy

jest

rzecz,

tylko

e

e

ju przed 1522 rokiem bya „Historya trojaska,'' ale my dziwydanie z roku 1563. To pewn

pierwsz

wiksz ksik

polsk byy

przeoone

z aciny „Rozmowy, które mia król Salomon mdry z Marchotem grubym a spronym, a wszako jako o nim powiedaj bardzo z wymownym, z figurami i zgadkami miesznymi."

wielce rubaszne,

Wyda chota

Wietor r. 1521, a tomaczem by znany bakaarz Jan z Koszyczek. Odpowiedzi Marw formie przysów, po wikszej czci ry-

je

ju nam

s

mowanych nieraz bardzo dobitnych a trafnych. Utworów takich niewtpliwie byo wicej, poniewa przez czste czj^tanie poprostu zdzieray wic egzemplarze nie mogy si dochowa. Tak i

„Historya

rzymskim,"

pikna czyli

i

mierzna o Ponsyanie Historya o siedmiu

inaczej

ale

si, np. cesarzu

mdr-

^J^^lyegn^ p:jcpufcjvl nan^ m^ly bog niemoc; 'i^§H i gm^ercclU(?c on ygna

wWgck^

Cardiriai Bighupi* ^ : W/cb^tlko Ducljowt^enftwo^ -^ JseW Do#

by

fi^cb -aSbogy namylefct}n p:5Vy acjyelce C50 m^ ja pocsy cct?f 6ascc55 e g^ifcb 9«

§ vfcb mam cbako p:(j(tbko Tm:|ec5 kto^ rj?ms2jccE)^;moscm9c5§[;ym^$aflU5^t ip^ccsne porfp^enye. B ^ndni g|cmu

natl^onycjn^codpowjebjyaljacj^g^e deng5uct)owftycb.£aplantt}cgofcbpdl pys5a:bar50 nabojnyg^myencemjan^ §nabogn^cjcmucl}cjefc)rogp9cjacj\a?^

mylo§yerD3uboj5m boj^mBcbco^

rj^

cklDon5ego-f)ap5cfcb.C5om^ fapocjf^ cct}