Druga wojna światowa. tom 3 księga 1 8370754430, 9788370754433 [PDF]

Zitiervorschau

LISTA INSTYTUCJI I FIRM WSPIERAJĄCYCH EDYCJĘ KSIĄŻKI Redakcja dwutygodnika „Wiarus", Bydgoszcz Fundacja Liberałów i Redakcja „Przeglądu Politycznego", Gdańsk Redakcja „Dziennika Poznańskiego" Radio Białystok S.A. Radio Pomorza i Kujaw S.A., Bydgoszcz Radio Toruń Radio Szczecin S.A. Radio Zachód S.A., Zielona Góra Redakcja dziennika „Super Express", Warszawa Redakcja tygodnika „Panorama", Katowice Radio Leliwa, Tarnobrzeg Redakcja dziennika „Rzeczpospolita", Warszawa Radio Olsztyn S.A. Radio Lublin S.A. Redakcja dziennika „Wieczór Wrocławia" Redakcja dziennika „Goniec Pomorski", Koszalin Redakcja Gazety Codziennej „Nowiny", Rzeszów Radio „SUD", Kępno Radio Koszalin S.A. Radio ARnet, Gdańsk Redakcja „Dziennika Śląskiego", Katowice Redakcja dziennika „Kurier Podlaski", Białystok Katolickie Radio Podlasia, Siedlce Radio Rzeszów S.A. Redakcja dziennika „Głos Szczeciński" Redakcja „Dziennika Polskiego", Kraków Radio Wrocław S.A. Radio Bełchatów Redakcja „Gazety Olsztyńskiej" Radio Opole FM S.A. Redakcja tygodnika „Przekrój", Kraków Redakcja „Gazety Pomorskiej", Bydgoszcz Radio Piotrków, Piotrków Trybunalski Radio Warmia - Mazury „Wa-Ma", Olsztyn Redakcja dziennika „Echo Dnia", Kielce Redakcja „Dziennika Łódzkiego" Redakcja „Gazety Opolskiej" Redakcja tygodnika „Prawo i Życie", Warszawa Katolickie Radio Ciechanów Redakcja „Gazety Prawnej", Wydawnictwo INFOR, Warszawa

DRUGA WOJNA

ŚWIATOWA T O M III

KSIĘGA 1

Przełożył Krzysztof Filip Rudolf

PHANTOM PRESS INTERNATIONAL/REFREN GDAŃSK 1995

Tytuł oryginału The Second World War volume III - The Grand Alliance Redakcja naukowa Mieczysław Nurek Redaktorzy wydawnictwa Barbara Bukowska-Przychodzeń Jolanta Łuczkowska Elżbieta Smolarz Redaktor techniczny Lech Ciesielski Skład i łamanie Teresa Herbasch Mapy wykonał Paweł Gurgul Projekt obwoluty i okładki Karolina Kryszewska © Copyright by Winston Churchill 1950 © Copyright for the Polish edition by PMANTOM PRESS INTERNATIONAL/REFREN GDAŃSK 1995 OCR, korekta : [email protected]

Wydanie 1 ISBN 83-7075-443-0 Druk i oprawa Białostockie Zakłady Graficzne

OD WYDAWCY Oddajemy do rąk Państwa długo oczekiwane przez polskich czytelników dzieło Winstona S. Churchilla „Druga wojna światowa". Dwunastotomowe wydanie polskie oparto na edycji angielskiej „Penguin Books", której każdy z sześciu woluminów obejmuje dwie księgi. Mamy nadzieję, że nawet po czterdziestu latach od jej pierwszego wydania Churchillowska interpretacja wydarzeń i opinii o drugiej wojnie światowej wciąż stanowić będzie ciekawą lekturę i przedmiot wnikliwych studiów.

PODZIĘKOWANIA Po raz kolejny czuję się zobowiązany podziękować tym, którzy pomogli mi w pracy nad poprzednimi tomami. Są to: generał porucznik sir Henry Pownall, komandor G.R.G.Allen, pułkownik F.W. Deakin, sir Edward Marsh, pan Denis Kelly i pan C.C. Wood. Muszę również podziękować ogromnej liczbie osób, które łaskawie zgodziły się przeczytać i krytycznie ocenić te stronice. Lord Ismay nieustannie wspierał mnie swoją pomocą, podobnie jak to czynili inni przyjaciele. Jestem oprócz tego niezmiennie zobowiązany rządowi Jego Królewskiej Mości za zgodę na publikację pewnych oficjalnych dokumentów, których królewskie prawa autorskie znajdują się w gestii zarządcy Biura Dokumentów Jego Królewskiej Mości. Na prośbę rządu sparafrazowałem ze względu na tajemnicę państwową treść kilku telegramów opublikowanych w niniejszym tomie. Zmiany te w żaden sposób nie wpływają na sens ani zawartość owych telegramów. Winstoti S. Churchill

PRZEDMOWA Niniejszy tom, podobnie jak i pozostałe, ma stanowić jedynie przyczynek do historii drugiej wojny światowej. Opowieść jest przedstawiona z punktu widzenia premiera Wielkiej Brytanii, na którym, jako na ministrze obrony, spoczywała specjalna odpowiedzialność. Brytyjskie operacje wojskowe przedstawione są obszernie i ze szczegółami, gdyż znajdowały się one do pewnego stopnia bezpośrednio w moich rękach. Równocześnie uznałem za niemożliwe przedstawienie walk naszych sprzymierzeńców inaczej niż jedynie w bardzo ogólnym zarysie. Aby sprawiedliwości stało się zadość, sprawy te należy pozostawić w gestii ich własnych historyków, albo też poczekać na bardziej ogólne prace brytyjskie. Rozumiejąc niemożliwość zachowania odpowiednich proporcji, starałem się umieścić naszą historię na właściwym jej miejscu. Główny wątek stanowią serie moich dyrektyw, telegramów i protokołów dotyczących codziennego przebiegu wojny oraz spraw brytyjskich. Są to wszystko oryginalne dokumenty, pisane przeze mnie w miarę rozwoju wydarzeń. Dlatego tworzą one bardziej autentyczny zapis i - jak wierzę - dają lepsze wyobrażenie o tym jak wszystko wówczas wyglądało, aniżeli jakikolwiek opis powstały teraz, gdy znany jest już późniejszy przebieg wypadków. Chociaż niektóre z wyrażonych tam opinii i prognoz nie sprawdziły się, chciałbym, aby właśnie dzięki nim oceniony został całościowo mój udział w tym konflikcie. Tylko wtedy czytelnik będzie mógł pojąć nasze faktyczne problemy, jeśli określi się je za pomocą dostępnej nam wówczas wiedzy. Rozmiary tej pracy nie pozwalają (a czasami nie mam po prostu prawa) na publikowanie odpowiedzi, które częstokroć przybierały formę przydługich ministerialnych memorandów. Byłem przeto niezwykle ostrożny pamiętając, aby nigdy winą nie obarczać jednostek. W miarę możliwości próbowałem przedstawić streszczenia odpowiedzi na telegramy. W głównej mierze jednak te właśnie opublikowane dokumenty tworzą niniejszą opowieść.

X

N I E M C Y PRĄ N A W S C H Ó D

Mamy do czynienia z wojną na gigantyczną skalę; w bitwie na froncie rosyjskim walczyło po obu stronach tyle samo dywizyji, co w bitwie o Francję. W każdym punkcie o wiele dłuższego frontu walczyły masy ludzkie, uczestnicząc w rzezi nieporównywalnej z tym, co wydarzyło się gdziekolwiek podczas tej wojny. Bitwę pomiędzy armiami Niemiec i Rosji mogę przedstawić jedynie jako tło działań Wielkiej Brytanii i jej zachodnich sprzymierzeńców. Rosyjska epopeja z lat 1941-1942 zasługuje na szczegółowe i obiektywne studium w języku angielskim. Chociaż nie ma specjalnych ułatwień dla cudzoziemców chcących opisać rosyjską agonię i chwałę, nie należy ustawać w wysiłkach. Nie powinien również studzić zapałów fakt, że rząd sowiecki sobie właśnie przypisał wszelkie zasługi. Napad Hitlera na Rosję zakończył roczny okres, w którym to Wielka Brytania i jej Imperium, samotne i nieustraszone, bez przerwy rosły w siłę. W 6 miesięcy później Stany Zjednoczone, brutalnie zaatakowane przez Japonię, stały się naszym ścisłym sojusznikiem. Grunt do naszych wspólnych działań został przygotowany wcześniej dzięki mojej korespondencji z prezydentem Rooseveltem i można było wtedy przewidzieć nie tylko kształt naszych operacji, ale również ich ciąg dalszy. Skuteczna współpraca całego świata anglojęzycznego w prowadzeniu wojny oraz utworzenie Wielkiej Koalicji stanowią zakończenie mojego sprawozdania.

WINSTON SPENCER CHURCHILL Cliartwell, Westerham, Kent 1 stycznia 1950

WSTĘP Winston Churchill rozpoczął pisanie pierwszego z sześciu tomów Drugiej wojny światowej w 1946 r. Było to dzieło, które zamierzał odłożyć na późniejszy etap życia, ponieważ już od 1945 roku usiłował przedłużyć okres swego przywództwa na czas pokoju. Odrzucenie jego partii przez wyborców było dlań ciężkim ciosem, który mógł w znacznym stopniu pozbawiać go chęci do pisania. Jednakże odporność była chyba najbardziej wyraźną cechą jego charakteru, a pamiętać trzeba, że był on już autorem historii innej wielkiej wojny, w której odgrywał główną rolę. Raz poświęciwszy się temu zadaniu, kontynuował je z entuzjazmem i energią, wykazując się zdolnością organizacji pracy, jakiej by się nie powstydził dwa razy od niego młodszy zawodowy historyk. Jego pięciotomowa historia pierwszej wojny światowej, The World Crisis, oparta jest w dużym stopniu na dokumentach przedłożonych przez niego Komitetowi Dardanelskiemu i na luźnych relacjach pisanych dla czasopism. Dzieło to ma więc swoje korzenie w dziennikarstwie i debacie politycznej. Jednak do pisania Drugiej wojny światowej zabrał się Churchill w zupełnie inny sposób, również odmienny od tego, w jaki napisał biografię pierwszego księcia Marlborough. Wówczas jego technika polegała na dyktowaniu długich fragmentów i następnie korygowaniu szczegółów po konsultacjach z ekspertami. Tym razem rozpoczął od zebrania grupy doradców i zgromadzenia źródeł, na których dzieło miało być oparte. Wydawca Cassell dostarczył przedrukowane dokumenty, podczas gdy doradcy pracowali nad chronologią, zgodnie z którą miały być ułożone. W tym czasie Churchill przygotowywał się sam, dyktując opisy zdarzeń, które uważał za kluczowe. Składały się one po części z jego niezachwianych przekonań, po części zaś z zapytań kierowanych do zespołu, a dotyczących dat, czasu trwania wydarzeń, miejsca oraz osób. Obficie również korespondował z współuczestnikami tych wydarzeń, błagając o ich własne dokumenty i wspomnienia oraz zachęcając do komentarzy na te-

XII

N I E M C Y PRĄ N A W S C H Ó D

mat tego, co zamierzał powiedzieć. Po zestawieniu wszystkich dokumentów, chronologii i poprawek Churchill zaczął pisać. Znaczna część dzieła, ukończona w 1953 r., została - rzecz częsta u Churchilla - przedyktowana, jednakże spore fragmenty pierwszego tomu, stanowiącego w dużym stopniu apologię pro vita sua, były napisane własnoręcznie. Churchill nigdy nie był, nie pragnął być i prawdopodobnie odrzuciłby etykietkę historyka profesjonalisty. Podobnie jak Clarendon i Macaulay uważał historię za gałąź filozofii moralnej. W rzeczy samej opatrzył on swoje dzieło morałem, którego sformułowanie zalicza się do najpopularniejszych wypowiedzi Churchilla: „W wojnie - stanowczość, w klęsce - hart ducha, w zwycięstwie - wielkoduszność, w pokoju - dobra wola". Również każdy z tomów wchodzących w skład całości opatrzył tytułem, np. „O tym, jak ludy anglojęzyczne, poprzez nieroztropność, beztroskę i dobroduszność pozwoliły nikczemnikom ponownie się uzbroić" stanowi temat tomu I, który w jego przekonaniu zamyka w sobie okres w nim opisany. Usprawiedliwia on tę metodę, porównując ją z podobną, zastosowaną przez Daniela Defoe w Memoirs of a Gavalier, gdzie „w kronikę i analizę wielkich Wydarzeń politycznych i militarnych wpleciony jest wątek osobistych doświadczeń jednostki". Ta historia jest rzeczywiście głęboko osobista, i to w sposób wyraźny, ponieważ Churchill prosi czytelnika, aby traktował ją jako ciąg dalszy The World Crisis, gdyż oba dzieła stanowią zarówno „sprawozdanie z kolejnej wojny trzydziestoletniej", jak i wyraz jego „wysiłku życiowego", na podstawie którego „chętnie pozwolę się osądzić". I widać wyraźnie, że tak właśnie miało być, ponieważ wiele głównych epizodów tej wojny jest opowiedzianych na sposób autobiograficzny. Jako doskonały przykład może tu posłużyć opis walk powietrznych z dnia 15 sierpnia 1940 r., który to dzień uważany jest za krytyczny w bitwie o Anglię; Ponieważ pogoda sprzyjała wówczas niemieckim atakom, Churchill, spożywając lunch w Chequers [rezydencja wypoczynkowa premiera Wielkiej Brytanii - przyp. tłum.], zdecydował nagle spędzie popołudnie w Kwaterze Głównej RAF-u grupy nr 11. Natychmiast pojechał tam ze swo-

WSTĘP

XIII

ją żoną i wraz z nią - otrzymawszy miejsce w pokoju dowodzenia, skąd brytyjscy lotnicy byli kontrolowani - tam śledzili rozwój wydarzeń. Niebawem czerwone żaróweczki zaczęły pokazywać, że większość naszych dywizjonów jest włączona do walki. Z dołu dochodził stłumiony szum: to zapracowani planszyści przesuwali krążki tam i z powrotem, usiłując nadążyć za błyskawicznie zmieniającą się sytuacją. [...] W krótkim czasie wszystkie nasze dywizjony włączyły się do walki i niektóre zaczęły już powracać po paliwo. [...] Zdałem sobie sprawę z niepokoju głównego dowódcy. Do tej pory obserwowałem wszystko w milczeniu, lecz tym razem zapytałem: „Jakie rezerwy mamy do dyspozycji?" „Żadnych" - odparł marszałek lotnictwa Park. W sprawozdaniu sporządzonym po tych wydarzeniach napisał, że wyglądałem ponuro. Rzeczywiście mogło tak być. [...] Różnice były duże, swoboda działań mała, ryzyko bezgraniczne. [...] Później zaczęło wyglądać na to, że wróg powraca do swego kraju. [...] Następnego ataku nie było. Po upływie kolejnych dziesięciu minut operacja dobiegła końca. Wspięliśmy się po schodach prowadzących na powierzchnię i w tej samej chwili zabrzmiał sygnał: „Alarm odwołany". [...] Wróciłem do Chequers o 4.30 po południu i natychmiast położyłem się spać - był to mój niezmienny obyczaj wojenny. [...] Obudziłem się dopiero o 8 wieczorem. Kiedy zadzwoniłem, zjawił się John Martin, mój główny osobisty sekretarz, przynosząc wieczorny pakiet Wiadomości z całego świata. Były bardzo nieprzyjemne. [...] „Jednakże - powiedział, kończąc swoje sprawozdanie - walki powietrzne rekompensują wszystko. Strąciliśmy 183 samoloty, sami tracąc niecałe 40". Obrazek ten jest czymś wyjątkowym - ani Roosevelt, ani Stalin, ani Hitler nie zostawili nam tak bezpośredniego opisu swego zaangażowania w przebieg wojny, i to opisu tak wiele mówiącego. Churchill był zafascynowany operacjami militarnymi i bardzo uważnie śledził ich rozwój. Jednak absolutnie daleki był od ingerowania w szczegóły ich przebiegu, jak to zwykł czynić Hitler. Ostrzegał i doradzał, zachęcał i czasem ostro krytykował. Powoływał i odwoływał dowódców. Ale nie zamierzał bynajmniej przejmować ich obowiązków. Kolejny przykład wskazać może miarę jego cierpliwości. Znajdujemy go w tomie IV, a dotyczy on upadku Singapuru w lutym 1942 r. Churchill rzecz zupełnie naturalna - był nie tylko rozczarowany, ale

XIV

NIEMCY PRĄ NA W S C H Ó D

i oburzony nieudaną próbą powstrzymania atakujących sił japońskich przez garnizon malajski pod dowództwem generała Percivała, przewyższający znacznie siły wroga. Kiedy stało się już jasne, że Percivalowi zagląda w oczy widmo klęski, oburzenie przerodziło się w rozpacz i niedowierzanie. Łamiąc wszelkie zasady, zobowiązał naczelnego dowódcę, Wavella, aby nakłonił nowo przybyłą 18 dywizję do walki „aż do końca" i sprawił, by „dowódcy i wyżsi oficerowie ginęli razem ze swoimi oddziałami". Koniec końców, 18 dywizja prawie nietknięta została wzięta do niewoli przez Japończyków, a generał Percival przekroczył linie bojowe wroga z białą flagą. W swoim opisie autor nie zdradził się ani jednym niewyważonym słowem, jak głęboko zranił go (i jak sądził, cały naród) ten poniżający i nieszczęsny epizod. Powściągliwość charakteryzująca powyższy opis wynika z innej przyjętej przez niego zasady: „Nigdy nie wolno krytykować po fakcie żadnego kroku w sprawach wojny lub polityki, jeśli wcześniej, publicznie lub oficjalnie, nie wyraziło się swojej opinii, ani nie ostrzegło przed grożącymi konsekwencjami". W rezultacie obdarzył swe dzieło cechami tej wielkoduszności i dobrej woli, do których przykładał tak niepoślednią wagę, a było to szczególnie widoczne, gdy w grę wchodziły wielkie osobistości. Dzieło to stanowi nie tylko kronikę wydarzeń. Jest w głównej mierze zapisem spotkań, debat i dyskusji z ogromną liczbą ludzi. Byli tam przyjaciele, z którymi zmuszony był polemizować. Byli również przeciwnicy lub przyszli wrogowie, z którymi jednak udało mu się znaleźć wspólną płaszczyznę porozumienia, jak na przykład ze Stalinem. Już same opisy osobistych kontaktów z tymi ludźmi zapewniają ponadczasowy charakter temu dziełu, tak istotnemu dla zrozumienia drugiej wojny światowej. Na wartość tych tomów wpływa jeszcze wiele innych czynników. Nie brak jednak usterek: nie wspomina się - ponieważ nie można było - o nadal wówczas tajnych dokumentach wywiadu brytyjskiego Ultra, dostępnych premierowi przez cały okres wojny (chociaż uwaga, bynajmniej już nie tajna, w tomie I napomyka o ich znaczeniu). Oprócz tego zwłaszcza tom I można

WSTĘP

XV

uznać za nazbyt osobisty w ocenie polityki przeciwników Autora. Owe mankamenty jednak nie umniejszają monumentalnego charakteru dzieła. Jest to zdumiewające osiągnięcie, zdumiewające w swoim rozmachu i wszechstronności, wyważeniu i efekcie literackim. Zdumiewające niezwykłością punktu widzenia. Zdumiewające - jako dzieło człowieka będącego już w podeszłym wieku, a mającego jeszcze przed sobą karierę zdolną ukoronować życie niejednego polityka. Zdumiewające jako wkład do skarbca ludów anglojęzycznych. Jest to wielkie dzieło i będzie czytane tak długo, jak długo Churchill i druga wojna światowa pozostaną w ludzkiej pamięci.

JOHN KEEGAN

WSTĘP DO W Y D A N I A POLSKIEGO Zamysł polskiej edycji dzieła Winstona Spencera Churchilla The Second World War nie wymaga specjalnego uzasadnienia. Racje są oczywiste. Trudno bowiem poznać i zrozumieć skomplikowaną rzeczywistość polityczną i militarną pierwszej połowy dwudziestego wieku, a szczególnie tragiczny czas zmagań dobra ze złem lat 1939 - 1945, bez znajomości „Drugiej wojny światowej". Jej Autor, jedna z najbardziej fascynujących i intrygujących postaci sceny politycznej XX wieku, współdecydował wszak o losach współczesnego nam świata, w tym również Polski. Bez wątpienia zgodzić się trzeba z opinią, iż dzieła tego „nie wypada nie znać". Zarazem jednak nie ze wszystkimi opiniami w nim zawartymi można i należy się zgodzić. Już pierwsze stronice odsłaniają fakt naznaczenia opisywanych wydarzeń niezwykłą osobowością Autora - niezłomnego obrońcy Metropolii i Imperium Brytyjskiego, stratega i polityka, pisarza i oratora - uznającego przede wszystkim własny punkt widzenia. Jego bogata twórczość historyczno-literacka uhonorowana została w roku 1953 Nagrodą Nobla. Winston Spencer Churchill (1874 - 1965) urodził się jako syn lorda Randolpha, potomka wielce zasłużonego rodu Marlborough i Amerykanki Jennie Jerome, córki nowojorskiego finansisty. Niezwykłą urodę matki przypisywano jej prababce, Indiance z plemienia Irokezów. Mark Twain mówił o nim: Mr Churchill, po mieczu Anglik, po kądzieli Amerykanin stanowi mieszankę, z której powstaje człowiek doskonały. Ojciec Winstona rozpoczął niezwykle obiecującą karierę polityczną, obejmując w wieku 36 lat urząd Kanclerza Skarbu. Niestety, dziesięć lat później zmarł zniewolony chorobą, o której nie mówiono głośno w Anglii wiktoriańskiej. Jego krótkie życie określano jako „najbardziej tragiczną karierę polityczną dziewiętnastowiecznej Anglii". Winston miał wtedy lat 20. Wydawać by się więc mogło, że nadmiar ambicji i gorycz porażki u lorda Marlborough zniechęciły na zawsze jego synów

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

XVII

do działalności politycznej. Okazało się to jednak niemożliwe, skoro „Winston odziedziczył po ojcu niezmożoną wolę aktywności politycznej". Niezwykle bogatą karierę polityczną zainaugurował w roku 1900, zostając po raz pierwszy wybranym do Parlamentu (reprezentował wtedy Partię Konserwatywną, którą cztery lata później opuścił na rzecz liberałów, by powrócić do niej za lat dwadzieścia), a zakończył sprawując dwukrotnie funkcję premiera rządu brytyjskiego w latach 1940-1945 i 1951-1955. Sprawowanie i doświadczanie władzy politycznej i wojskowej okazać się miało ogromnym pragnieniem, a nawet żądzą jego dorosłego życia. Jakkolwiek pozostawał do końca swych dni zdecydowanym agnostykiem, to jednak wierzył w Przeznaczenie, które naznaczyło go ogromem spraw, jakie stać się miały jego udziałem. Wierną towarzyszką w chwilach dobrych i złych, łatwych i trudnych pozostawała jego żona, Klementyna Hozier, którą poślubił w roku 1908. Z ich pięciorga dzieci (syna i czterech córek) los zdawał się sprzyjać najbardziej córce o imieniu Mary. Churchill kochał żonę i rodzinę, ale jego prawdziwą miłością była władza. Objęcie 3 września 1939 roku funkcji pierwszego lorda Admiralicji, a przede wszystkim premiera i ministra obrony w maju roku następnego (miał wtedy lat 65) wieńczyło okres wielu lat gry politycznej, w której główną nagrodę stanowił urząd pierwszego ministra. Przejęcie steru rządu nie miało jednakże stanowić zaskoczenia, skoro wspomniany Mark Twain już w roku 1900 przedstawiał Churchilla opromienionego sławą uczestnika wojny z Burami jako „bohatera pięciu wojen, autora 6 książek (sic!) i przyszłego premiera Wielkiej Brytanii". (J. Pearson, Citadel of the Heart. Winston and the Churchill Dynasty, Macmillan, London 1991, s. 95). Z kolei rok 1945, jakkolwiek zwycięski, przyniósł Churchillowi nieoczekiwaną porażkę - i to zaledwie siedem tygodni po największym triumfie jego życia. Klęska jego partii w lipcowych wyborach i w konsekwencji konieczność podania się do dymisji są przykładem, jak niepewny jest los polityka. Ale nawet i wtedy, gdy cios był niezmiernie dotkliwy (tym razem chciał zostać wybrany

XVIII

N I E M C Y PRĄ N A W S C H Ó D

przez naród na urząd premiera, a nie tylko mianowany, jak w roku 1940), nie tracił tak charakterystycznego poczucia humoru. Odmawiając królowi Jerzemu VI przyjęcia najwyższego odznaczenia cywilnego - Orderu Podwiązki i tytułu sir za wybitne zasługi wojenne - uzasadniał swoją decyzję mówiąc: „Jakże mogę przyjąć Podwiązkę z rąk Waszej Królewskiej Mości, skoro wczoraj dostałem od narodu brytyjskiego kopniaka!" (A. Liebfeld, Churchill, Warszawa 1971, s. 494). Nie miał już wątpliwości w kwietniu 1953 roku, gdy pełniąc ponownie funkcję szefa rządu po wygranych przez jego partię dwa lata wcześniej wyborach powszechnych, przyjął wspomniane zaszczyty. Przez wiele lat nie zmieniał tak charakterystycznego porządku dnia, stylu pracy i przyzwyczajeń. Bardzo długo nie rezygnował z przyjemności spożywania wykwintnych, obfitych posiłków, picia sporej ilości whisky i koniaku. Po nieodłącznej sjeście zabierał sie do pracy. Po kolacji i grze z żoną w tiyktraka (backgammon) zaczynał o godzinie 11 wieczorem pracować ponownie, co trwało do drugiej, trzeciej nad ranem. Jak Napoleon niewiele potrzebował snu - wystarczały cztery godziny. Dopiero po dymisji w 1945 roku, w wieku 70 lat, nie palił już tak często cygar, a mocniejsze trunki zamieniał na szampan, popijając go nawet przed śniadaniem. W chwilach wolnych podróżował, malował, a także budował i to tak fachowo, że przyjęty został nawet do cechu murarzy. We wrześniu 1928 r., rozbudowując swoją posiadłość w Chartwell, pisał w jednym z listów: „[...] buduję domek i dyktuję książkę: dwieście cegieł i dwa tysiące słów dziennie" (M. Gilbert, Churchill. A Life, London 1991, s. 486). Jego upodobania i przywary nie mogą przesłonić jednego był tytanem pracy. W chwilach najcięższych, gdy ważyły się losy Wysp Brytyjskich, bał się, że nie będzie mógł pracować pełnią sił. Jak miecz Damoklesa wisiała nad nim groźba okrutnych, paraliżujących ataków depresji, pojawienia się podstępnego, bezlitosnego wroga, nazywanego przez Churchilla Czarnym Psem (Black Dog). Wolny od tych niezbyt częstych, na szczęście, stanów depresji pracował z niezmożoną energią,

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

XIX

dominując swoją osobowością nad politykami i generałami. Pomagała mu w tym umiejętność koncentracji woli, którą posiadł w czasach młodzieńczych podczas pobytu w Indiach. Gdy tak niespodziewanie latem 1945 roku musiał opuścić Downing Street 10, zaczął pisać „Drugą wojnę światową". Dzieło to ukończył w wieku 77 lat. Poszczególne tomy opracowywał nie tylko w swoim angielskim domu, ale również we Włoszech, na Maderze, w Maroku, na Jamajce. Zapewne określenie „zaczął pisać" nie jest najwłaściwsze, skoro tworzył dyktując pracującym na dwie zmiany sekretarzom - „siedząc w łóżku, z cygarem w ustach, dyktował zdania stanowiące spajającą narrację dla treści dokumentów zebranych dla niego przez zespół specjalistów, przypominających mu, czego dokonał i gdzie poniósł porażkę. Ale jednocześnie nie miał on specjalnie ani czasu, ani chęci, by gruntownie przestudiować wydarzenia i problemy z przeszłości, które ukazywały - lub wkrótce miały ukazać - sposób prowadzenia zmagań wojennych, zawiłość relacji międzyludzkich, konfliktów wynikających z różnicy temperamentu, a które o wiele częściej, aniżeli niektórzy historycy są gotowi przyznać, determinują bieg wydarzeń. [...] Jest to książka zawierająca niezwykle silny wątek osobisty; [...] przemilczenia, czasem zbyt daleko posunięta wyobraźnia, są często najbardziej wyróżniającą się cechą tej historii: a przez to historii niekompletnej" (M.Ashley, Churchill as Historian, Secker and Warburg, London 1968, s. 208). Jest w tej ocenie niewątpliwie sporo racji. Nie jest godnym pochwały, na przykład, włączanie do książki dokumentów przez niego napisanych, ale najczęściej bez odpowiedzi adresata. We wstępie do tomu III Churchill wyjaśnia powód takiego postępowania ograniczoną objętością książki oraz obawą, by po latach, jakie minęły od opisywanych wydarzeń, nie składać winy na innych. Nie jest to przekonujące - czy pisząc mógł wiedzieć o późniejszych kłopotach wydawcy? - choć z drugiej strony rzeczywiście pojawiły się poważne problemy techniczne w chwili, gdy pierwszy tom The Second World War miał zostać wydrukowany. Otóż wydawca, firma Cassell, zorientował się, że nie posiada wystarczającej ilości papieru niezbędnej dla

XX

N I E M C Y PRĄ N A W S C H Ó D

przekazania tego tomu choćby tylko subskrybentom. Powojenne racjonowanie przydziału papieru, jak się okazało, nie ominęło także i tej redakcji. Za jedyne możliwe rozwiązanie przyjęto zmniejszenie czcionki pierwszego wydania. W rezultacie starsi przyjaciele Churchilla żalili się, że bez szkła powiększającego nie uda się przeczytać tej książki. Inna - choć nie ostatnia - niezmiernie interesująca i ważna kwestia, która niewątpliwie powinna znaleźć miejsce w narracji Churchilla to historia wysp brytyjskich w kaftale La Manche, podczas okupacji przez wojska hitlerowskie. Wyspy te - Guernsey, Jersey i Alderney - zostały zajęte przez Niemców po wcześniejszej ewakuacji sił brytyjskich przy końcu czerwca 1940 w rezultacie upadku Francji. Odtajniona w grudniu 1992 część dokumentów dotycząca dziejów wysp w okresie okupacji hitlerowskiej (dla pozostałych materiałów utrzymano zakaz udostępniania przez 75 i 100 lat) potwierdza kolaborację z okupantem niektórych mieszkańców wysp, w tym także administracji lokalnej. Brytyjscy urzędnicy na Guernsey przekazywali Niemcom wszelkie informacje dotyczące Żydów. Nie zaprotestowali - jakkolwiek jako formę sprzeciwu rozważano rezygnację ze stanowisk - a odwrotnie, współpracowali we wrześniu 1942 roku w wysłaniu prawie dwóch tysięcy Anglików i Żydów do obozu koncentracyjnego. O dobrowolnej współpracy z okupantem - pozostającej jednak w mniejszości - grupy mieszkańców Channel Islands poinformowano Churchilla jako premiera w 1945 roku. Oczywiście, na tę kolaborację spojrzeć należy jako na epizod w walce Zjednoczonego Królestwa z niemieckim agresorem, tym niemniej epizod naznaczony cierpieniem zadanym współobywatelom. Winston Churchill nie lubił przyznawać się do popełnionych błędów. W każdym z tomów odnaleźć można poglądy i decyzje potwierdzające tę opinię. Uważny Czytelnik z pewnością sam oceni treść dzieła, niezależnie od intencji Churchilla. Tym niemniej słusznym może jest wyróżnienie w tym miejscu kilku kwestii. Zacznijmy od Grecji/Decyzję z marca 1941 roku o wzmocnieniu sił brytyjskich przebywających w Grecji od 3 listopada

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

XXI

1940 roku dodatkowymi oddziałami z Egiptu trudno uznać za słuszną. W konsekwencji gen. Wavell zmuszony został rozkazem Churchilla do ograniczenia działań w Afryce Północnej, pomimo korzystnej sytuacji militarnej. Niestety, wysiłki udzielenia pomocy Grecji zakończyły się niepowodzeniem. Na stronicach „Drugiej wojny światowej" Churchill usiłuje pomniejszyć odpowiedzialność za tę nieudaną akcję pomocy Grecji, przedstawiając swoją rolę jako jednoznacznie pozytywną. W rzeczywistości problem był nieco bardziej złożony. W dniu 7 marca 1941 roku informował Edena, że „Gabinet ponosi pełną odpowiedzialność" za działania zmierzające do pomocy Grecji. Ale już siedem dni później przypisywał całkowitą odpowiedzialność za rezultaty działań na Bałkanach właśnie Edenowi, który w opinii premiera taką właśnie politykę wymusił na nim i jego doradcach. Zapewne wykazał największą szczerość, gdy zwierzył się parę miesięcy później swojemu osobistemu sekretarzowi Johnowi Colville'owi: „rząd popełnił błąd, wysyłając armię do Grecji". Jedno jest pewne - decyzja i realizacja planu pomocy Grecji należały do premiera (T. Ben-Moshe, Churchill, Strategy and History, Harvester Wheatsheaf, Hemel Hemstead 1992, s. 152-158). Trudno rozstrzygnąć, czy Churchill mówiąc „rząd popełnił błąd", miał na myśli siebie. Ponieważ odpowiedź jest rzeczywiście niemożliwa, to trzeba przynajmniej określić zakres władzy, jaką istotnie posiadał w czasie drugiej wojny światowej. Od maja 1940 roku był szefem rządu i ministrem obrony, ale przede wszystkim naczelnym strategiem Zjednoczonego Królestwa. Co więcej, władzę w tym względzie posiadał niemal dyktatorską. Nie jest tajemnicą odwlekanie przez Churchilla utworzenia drugiego frontu - zaatakowania wojsk niemieckich od strony kanału La Manche. Tego rodzaju operacji domagał się Stalin, a popierał Roosevelt. Zanim wojska sprzymierzonych dokonały ostatecznie inwazji w czerwcu 1944 roku, podjęta została próba desantu morskiego (19 VIII 1942) na miejscowość Dieppe w północnej Francji. Okupiona ogromnymi stratami operacja zakończyła się klęską. Jednakże Churchill broni decyzji przeprowadzenia tego ataku. Jego zdaniem operację tę oceniać

XXII

N I E M C Y PRĄ N A W S C H Ó D

należy nie tylko pod względem poniesionych strat, ale także zdobycia niezwykle cennych doświadczeń. Pomimo takiej argumentacji, trudno uznać za nieuzasadnioną poważną wątpliwość: a może właśnie poprzez rezultat tej nieumiejętnie przygotowanej i źle przeprowadzonej akcji Churchill chciał przekonać Stalina i Roosevelta o swojej, a nie ich racji, to jest o konieczności uderzenia najpierw na przeciwległy, południowy kraniec Europy? I jeszcze jeden przykład, tym razem z końcowego etapu działań wojennych w Europie. Podczas zdobywania stolicy przeciwnika ważną rolę w każdym konflikcie odgrywają względy strategiczne i najczęściej też prestiżowe. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone podpisując ze Związkiem Radzieckim 12 września 1944 roku w Londynie protokół umowy w sprawie stref okupacyjnych w Niemczech i administracji „Wielkiego Berlina", pozostawiały to miasto w centrum przyszłej okupacyjnej strefy radzieckiej. Dla Brytyjczyków zgoda we wrześniu 1944 roku na podział Niemiec po zakończeniu wojny stanowić miała potwierdzenie ich woli współpracy ze Stalinem, także w kwestii niemieckiej. Już wcześniej, w styczniu tego roku Europejska Komisja Doradcza określiła granicę północnej części strefy sowieckiej na pewnym odcinku Łaby. Ustalenia te wynikały przede wszystkim, jeśli nie wyłącznie, z uznania za decydujący czynnik strategiczny, a nie polityczny. Eksponując to zagadnienie przypomnijmy, że najlepsza sytuacja do zdobycia Berlina przez aliantów zachodnich istniała z wojskowego punktu widzenia znacznie wcześniej - w sierpniu 1944 roku - bezpośrednio po wykonaniu operacji „Overlord". Zdaniem Churchilla, podczas konferencji jałtańskiej ustalono, iż decyzje dotyczące podziału Niemiec na strefy okupacyjne nie określały zasięgu marszu żadnej z armii sojuszniczych: „Berlin, Praga, Wiedeń mogły zostać zdobyte przez kogokolwiek, kto pierwszy tam dotarł". Jest to pogląd dyskusyjny, skoro protokoły ze spotkania na Krymie nie zawierają informacji potwierdzających tę opinię. (T. Ben-Moshe, op. cit., s. 315) Premier Wielkiej Brytanii zbyt późno - pod koniec marca 1945 roku - uznał zdobycie Berlina przez wojska zachodnie za pier-

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

XXIII

wszorzędny cel polityczny. Natomiast Amerykanie nie sądzili, by miało sens zdobywanie miasta, które i tak należałoby, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, przekazać Rosjanom. W konsekwencji Eisenhower poinformował Stalina w dniu 28 marca o skierowaniu głównego wiosennego uderzenia sił alianckich nie na Berlin, jak proponował Montgomery, lecz na Erfurt Lipsk - Drezno, pod dowództwem generała Omara Bradleya, amerykańskiego rywala Montgomery'ego. (A. Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, Warszawa 1994, t. II s. 350). Na początku maja 1945 roku Churchill nie miał już wątpliwości triumf zwycięstwa nie miał być jedynym udziałem narodów walczących z koalicją hitlerowską. Ponury cień tragedii nieodparcie zaczynał przesłaniać blask wiktorii wojennej. Zanim Churchill zechciał zrozumieć rzeczywiste intencje Stalina, to już wcześniej zadecydował o powojennym losie narodów Europy Wschodniej, skazując je na wiele lat rządów komunistycznych. Dla premiera brytyjskiego jeden z najważniejszych problemów stanowiła konieczność przedłużenia Grand Alliance na czas pokoju. Dlatego tak długo, jak nie potrafił zrozumieć istoty zaborczej polityki Moskwy, tak niezmiennie łudził się wiarygodnością Stalina i zgadzał na terytorialne żądania sowieckiego sojusznika. Ich spełnianie nie było zbyt trudne, tym bardziej, że i on również traktował kraje mniejsze jak pionki na szachownicy europejskiej gry politycznej. Tragicznych skutków tej postawy w sposób szczególny doświadczyć miała Polska. W dziele Churchilla wiele jest fragmentów potwierdzających to stwierdzenie. W Teheranie, gdy Roosevelt, Churchill i Stalin postanowili zadecydować o losie Polski bez jej przedstawicieli, premier brytyjski posłużył się trzema zapałkami dla zobrazowania planu zmiany granic Polski: linię wschodniej Rzeczypospolitej ustaloną traktatem ryskim w roku 1921 przesunął w kierunku zachodnim do linii Curzona, a granicę zachodnią Polski ustalił na linii rzeki Odry. Stalin nie mógł nie przyjąć z zadowoleniem zgody Churchilla na przesunięcie granic Polski w kierunku zachodnim. Również los Europy Południowej zależał od Churchilla i Stalina. W tomie VI wydania brytyjskiego odnajdziemy

XXIV

N I E M C Y PRĄ NA W S C H Ó D

jakże wymowny przykład procentowego podziału stref wpływów w tej części Europy, zaproponowany przez brytyjskiego sojusznika podczas debaty w Moskwie, w październiku 1944 roku. Także i sprawa polska po raz kolejny znaleźć się miała pod ciśnieniem skutków współpracy brytyjsko-sowieckiej. Rozmawiając z przybyłym na jego polecenie do Moskwy Stanisławem Mikołajczykiem, Churchill usiłował wymusić na premierze RP akceptację decyzji podjętych w Teheranie, bez informowania o tym rodaków. Mikołajczyk nie uległ presji Churchilla. Udział i rola, jaką odegrał Churchill w rozstrzyganiu powojennego losu Polski, nie przynosi chwały Brytyjczykom. Im bliżej końca wojny, tym bardziej sprawa polska traciła nad Tamizą swoje dotychczasowe znaczenie, nie wyłączając sojuszniczej armii polskiej. Kilkanaście dni po konferencji w Jałcie Churchill wyjawił (21 lutego) gen. Andersowi stanowisko rządu brytyjskiego wobec armii polskiej - 2 Korpusu: „Mamy dzisiaj dosyć wojska i waszej pomocy nie potrzebujemy. Może Pan swoje dywizje zabrać. Obejdziemy się bez nich" (W. Anders, Bez ostatniego rozdziału, Londyn 1959, s. 315). Kolejne tomy pierwszego wydania The Second World War nie zostały przyjęte przychylnie przez polskiego czytelnika. Znieważające Polaków opinie zawarte w pierwszej edycji tomu I: „Polska jest szalona i niewdzięczna. [...] wspaniała w oporze, marna i niegodna w chwili triumfu [...]" - wywołały zdecydowany sprzeciw. Interwencja Edwarda Raczyńskiego odniosła tylko częściowy skutek. Następne wydania, w tym przekłady na języki obce, nie zawierały już wprawdzie tych oburzających frazesów, ale „Churchill jednak wynagrodził to sobie, pomijając wszelką wzmiankę o udziale naszych lotników w powietrznej bitwie o Wielką Brytanię w roku 1940 i o Dywizji Karpackiej w kampanii afrykańskiej" (E. Raczyński, Od Narcyza Kulikowskiego do Winstona Churchilla, Londyn 1976, s. 106). Wnikliwą, obszerną analizę stanowiska premiera brytyjskiego wobec spraw polskich zamieścili na łamach londyńskich Wiadomości Stanisław Stroński i Michał Sokolnicki. Ten ostatni w recenzji tomu I pisał również o usunięciu z pierwszego wy-

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

XXV

dania brytyjskiego (ukazało się w cztery miesiące po edycji w Stanach Zjednoczonych) „kilku zdań najbardziej obelżywych ze stronicy, na której wygłosił sąd sumaryczny o narodzie polskim, a na ich miejsce wstawił dwuznaczny apel do polskich «odwiecznych odruchów w walce z tyranią»" (Wiadomości 1949, nr 1/144). W omówieniu tomu II zapytywał między innymi o udział lotników w bitwie o Anglię i stwierdzał: „[...] o lotnictwie polskim ani słowa u Churchilla" (Wiadomości 1949 nr 38/181). Dla M. Sokolnickiego Churchill to „historyk własnej epoki, kronikarz swoich dzieł" (Wiadomości 1950 nr 48/243). Trafnie też zatytułował artykuł recenzyjny tomu VI: „Churchill w obronie własnej" (Wiadomości 1954, nr 16-17/420-421). W tym dążeniu do zapewnienia Wielkiej Brytanii w powojennym świecie nowej roli poprzez pełnienie funkcji pośrednika pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i ZSRR, a także protektora spraw europejskich, długo nie rozpoznał rzeczywistych intencji Stalina, wykorzystującego w sposób bezwzględny swoistą rywalizację pomiędzy Londynem a Waszyngtonem. Klęska Niemiec nie stała się początkiem - jak tego chciał Churchill - powojennej współpracy Wielkiej Brytanii i ZSRR. W telegramie wysłanym 12 maja 1945 roku do prezydenta Trumana, a więc zaledwie kilka dni po podpisaniu kapitulacji przez Niemcy, pisał już o „żelaznej kurtynie" rozpostartej na linii wpływów sowieckich - „nie wiemy, co się za nią dzieje". Zrozumienie przez Churchilla istoty polityki Stalina nastąpiło nie tylko zbyt późno, ale po prostu o wiele za późno. Krytyczne opinie o Churchillu, naczelnym strategu w godzinie najcięższej próby Zjednoczonego Królestwa, wypowiadają także i Brytyjczycy, choć oczywiście nie dla tych samych co Polacy powodów. Do grona historyków podających w wątpliwość zasługi Churchilla jako obrońcy brytyjskiej racji stanu przyłączył się autor wydanej ostatnio w Wielkiej Brytanii książki - Churchill: The End ofGlory (wyd. Hodder and Stoughton 1993). W ocenie Johna Charmleya Churchill dążył do umocnienia Imperium Brytyjskiego, zachowania dotychczasowej pozycji Zjednoczonego Królestwa oraz niedopuszczenia do wzrostu znaczenia sił socjalistycznych na Wyspach. Ale w lipcu 1945

XXVI

N I E M C Y PRĄ N A W S C H Ó D

roku - jak stwierdza - szanse na realizację pierwszego zamierzenia stawały się mniejsze niż kiedykolwiek przedtem, cel drugi zależał nie od Brytyjczyków a Amerykanów, a sprawa ostatnia znalazła swój nieoczekiwany finał w zwycięstwie wyborczym Partii Pracy. J. Charmley nie waha się też przyrównać postawy Churchilla wobec Stalina do polityki appeasementu Chamberlaina, to jest polityki ugłaskiwania Hitlera. Inny historyk, Alan Clark, dostrzegł winę Churchilla w zawarciu sojuszu ze Stalinem zamiast z Hitlerem. W opinii A. Clarka sojusz ze Związkiem Sowieckim zmusił Wielką Brytanię do udziału w wojnie aż do roku 1945, spowodował rozkład Imperium, umożliwił Stalinowi opanowanie połowy Europy, zadłużył Brytyjczyków u Amerykanów, ułatwił wzrost wpływów zwolennikom socjalizmu nad Tamizą. Wiosną 1941 roku nadarzyła się - twierdzi A. Clark - najlepsza okazja dla osiągnięcia porozumienia z Hitlerem. Był to czas, gdy kosztem pobitych w Afryce Północnej Włochów można było dojść do porozumienia z dyktatorem Trzeciej Rzeszy. Czyż więc krytyczne uwagi o Autorze dzieła o najtragiczniejszej z wojen, jednym z najwybitniejszych mężów stanu XX wieku, miałyby zniechęcać do zapoznania się z jego wielotomową historią tego konfliktu? Z pewnością nie. Niezależnie bowiem od stopnia różnorodności opinii o „Drugiej wojnie światowej" Winstona Churchilla czas czytania tego dzieła - niezwykle interesującego, o wybitnych walorach poznawczych, choć mającego niewątpliwie charakter autobiograficznego zapisu przeszłości - nie będzie czasem straconym. MIECZYSŁAW NUREK listopad 1993

O T Y M , JAK

BRYTYJCZYCY TOCZYLI CIĘŻKIE

Z M A G A N I A DO C Z A S U , AŻ ROSJA SOWIECKA I STANY Z J E D N O C Z O N E ZOSTAŁY U W I K Ł A N E W TRWAJĄCY KONFLIKT.

t o m III WIELKA KOALICJA

księga 1 NIEMCY PRĄ NA W S C H Ó D

SPIS TREŚCI księga 1 NIEMCY

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX

PRĄ

NA WSCHÓD

Pustynia i Bałkany Wojna zatacza coraz szersze kręgi Blitzkrieg i nasza odpowiedź Wojna na Morzu Śródziemnym Podbój Imperium Włoskiego Postanawiamy pomóc Grecji Bitwa o Atlantyk: atlantycki szlak zachodni Bitwa o Atlantyk: amerykańska interwencja Jugosławia Japoński wysłannik Pustynna flanka. Rommel. Tobruk Kampania grecka Trypolis i operacja „Tiger" Bunt w Iraku Kreta: początek Kreta: bitwa Los „Bismarcka" Syria Ostatni wysiłek gen. Wavella: operacja „Battleaxe" Sowiecka Nemezis

D. E.

ZAŁĄCZNIKI Osobista korespondencja premiera Ocena brytyjskich i niemieckich sił powietrznych .... Miesięczny bilans strat brytyjskich, sojuszniczych i neutralnych statków handlowych i jednostek rybackich w wyniku działań nieprzyjaciela w roku 1941 Dyrektywy i protokoły wojskowe Program morski, 1941 r.

1. 2.

MAPY Ofensywa z Tobruku Kampania w Afryce Wschodniej

A. B. C.

1 20 36 56 78 93 110 133 154 174 193 216 236 251 267 283 303 322 334 354 375 440

443 444 456 65 91

SPIS TREŚCI

X X I X

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

151 152 153 169 213 229 262 263 299 309 314 315 318 319 327 337 339 459

Bitwa o Atlantyk - Faza 1 Bitwa o Atlantyk-Faza 2 Bitwa o Atlantyk - Faza 3 - Ocean Bałkany Kontrofensywa Rommla Niemiecki atak na Grecję Al Habbanijja - Al Falludża Syria i Irak Kreta i Morze Egejskie Pościg za Bismarckiem, 24 maja Pościg za Bismarckiem, 25 maja Pościg za Bismarckiem, 26 maja Pościg za Bismarckiem, 26 maja Sytuacja 27 maja Kampania syryjska Operacja „Battleaxe" Obszar Morza Śródziemnego INDEKS

ROZDZIAŁ I

PUSTYNIA I

BAŁKANY

Początek wydarzeń roku 1941 - Solidny fundament - Szala zwycięstwa - Zdradliwy świt na pustyni - Moja ocena wojny iv dniu 6 stycznia - Nasza silna pozycja wokół Bengazi - Kampania w Abisynii - Hiszpańska zagadka - Niejasna postawa rządu Vichy - Groźba niemieckich sił powietrznych na Sycylii - Największe niebezpieczeństwo na Bałkanach - Grecja potrzebuje wsparcia - Nasze główne zadanie - Noworoczne rozmyślania Hitlera - Jego list do Mussoliniego z dnia 31 grudnia 1940 - Zbieżność naszych poglądów co do Hiszpanii - Wnioski Hitlera dotyczące Rosji i Afryki - Niepokoje pana Edena - Konieczność ograniczenia naszego pustynnego natarcia - Telegram generała Smutsa z 8 stycznia - Wskazówki dla generała Wavella z 10 stycznia - Wavell leci do Aten - Mój telegram do Wavella z 26 stycznia - Moja odpowiedź generałowi Smutsowi z 12 stycznia.

S

poglądając wstecz na nie milknący tumult wojny, nie potrafię przypomnieć sobie okresu, w którym tak ogromna liczba problemów i ich presja obciążałyby mnie i moich kolegów w większym stopniu, aniżeli w pierwszej połowie roku 1941. Skala wydarzeń powiększała się z każdym rokiem i decyzje, które należało podejmować, pozostawały wciąż jednakowo trudne. Wprawdzie w 1942 r. spadły na nas jeszcze większe klęski, lecz wtedy już nie byliśmy sami - nasz los był nierozerwalnie spleciony z losem Wielkiej Koalicji. W roku 1941 żaden z naszych problemów nie mógł być rozpatrywany w oderwaniu od całości. To, co otrzymywał jeden z teatrów działań wojennych musiało zostać zabrane innemu. Wysiłek skoncentrowany w jednym miejscu powodował zwiększenie zagrożenia naszych interesów w innym rejonie. Zasoby pozostawały mocno ograniczone. Nastawienie tuzina

2

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

państw - przyjaznych, neutralnych lub potencjalnie wrogich było trudne do przewidzenia. W kraju musieliśmy stawić czoło niemieckim okrętom podwodnym, groźbie inwazji i wciąż trwającemu Blitzkriegowi. Musieliśmy przeprowadzić szereg kampanii na Bliskim Wschodzie. Wreszcie zmuszeni byliśmy podjąć próbę utworzenia na Bałkanach frontu przeciwko Niemcom. I to wszystko przez dłuższy czas robiliśmy sami. Z zupełnie gładkiej drogi zjechaliśmy na mocno wyboisty grunt. Czynnikiem utrudniającym snucie tej opowieści jest dysproporcja pomiędzy naszym samotnym wysiłkiem, by utrzymać się na powierzchni i spełnić swój obowiązek, a bezlitosnym rozwojem znacznie poważniejszych wydarzeń.

Jedna rzecz nie ulegała wątpliwości: Wielka Brytania stała na solidnym fundamencie. Byłem pewien, że jeśli utrzymamy w kraju najwyższy stopień gotowości bojowej i odpowiednią siłę militarną, próba niemieckiej inwazji w 1941 r. nie skończy się naszą klęską. Niemieckie siły powietrzne na wszystkich frontach wojny były niewiele większe niż w 1940, podczas gdy liczba naszych myśliwców wzrosła z 51 do 78 dywizjonów, a bombowców z 27 do 45 dywizjonów. Niemcy nie wygrali bitwy powietrznej w 1940 roku i zdawało się, że mają małe szanse wygrania jej w 1941. Nasza armia na Wyspie znacznie urosła w siłę. Od września 1940 do września 1941 r. jej liczebność zwiększyła się z 26 do 34 dywizji czynnych, nie licząc pięciu dywizji pancernych. Do tego dodać należy wysoką znajomość rzemiosła wojennego poszczególnych oddziałów i ogromną poprawę w ich uzbrojeniu. Home Guard powiększono z miliona do półtora miliona i wszyscy jej członkowie zostali uzbrojeni w broń palną. Liczba oddziałów, ich ruchliwość, wyposażenie, wyszkolenie, organizacja i prace obronne uległy ogromnej poprawie. Hitler, oczywiście, zawsze dysponował nadmiarem żołnierzy do przeprowadzenia inwazji. Jednak, aby nas podbić, byłby zmuszony przewieźć przez Kanał przynajmniej milion ludzi. Być może potrafiłby zgromadzić do roku 1941 dużą, choć niewystarczającą ilość sprzętu desantowego. Uwzględniając

PUSTYNIA

I

BAŁKANY

3

wszelako nasze siły powietrzne i morskie, zapewniające nam dominację w przestrzeni obydwu tych żywiołów, niewątpliwie bylibyśmy w stanie zniszczyć lub przynajmniej sparaliżować jego armadę. Przeto wszystkie argumenty, na których opieraliśmy się w roku 1940, okazywały się teraz nieporównanie silniejszymi. Dopóki nie dochodziło do osłabienia naszej czujności i obrony, Gabinet Wojenny i szefowie sztabu zachowywali całkowity spokój. Mimo iż niektórzy z odwiedzających nas amerykańskich generałów popadali w panikę, oceniając nasze położenie, i chociaż cały świat uważał inwazję na Wielką Brytanię za możliwą, my osobiście nie widzieliśmy żadnych przeszkód zarówno w wysyłaniu za granicę wszystkich oddziałów, jakie mogliśmy przewieźć dostępnymi nam jednostkami morskimi, jak i wprowadzeniu wojny ofensywnej na Bliskim Wschodzie i Morzu Śródziemnym. Właśnie tam przechyliła się ostatecznie szala naszego zwycięstwa, i właśnie w roku 1941 doszło do pierwszych znaczących wydarzeń. W czasie wojny armie muszą walczyć. Jedynym kontynentem, gdzie mogliśmy spotkać naszego wroga na lądzie była Afryka. Obrona Egiptu i Malty była koniecznością, a zniszczenie Imperium Włoskiego pierwszą nagrodą do wygrania. Brytyjski opór wobec triumfujących mocarstw Osi na Bliskim Wschodzie oraz próby przyłączenia Bałkanów i Turcji do wspólnego frontu przeciwko nim stanowić będą teraz główny wątek tej opowieści.

Zwycięstwa na pustyni dodały wszystkim otuchy w pierwszych dniach nowego roku. 5 stycznia poddała się Bardia a wraz z nią ponad 40 tysięcy ludzi. Tobruk zdawał się być niewątpliwie w zasięgu ręki i rzeczywiście w ciągu dwóch tygodni został wzięty razem z prawie 30 tysiącami jeńców. 19 stycznia ponownie zajęliśmy Kassala w Sudanie, a 20 stycznia zaatakowaliśmy włoską kolonię w Erytrei, zajmując kilka dni później stację wojskową w Biscia. Tego samego dnia cesarz Hajle Sellasje ponownie wkroczył do Abisynii. Przez cały czas jednak napływały raporty o ruchach wojsk niemieckich i ich

4

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

przygotowaniach do kampanii bałkańskiej. Zredagowałem dla szefów sztabu całościową ocenę wojny, z którą wszyscy z nich ogólnie się zgodzili. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu

6 stycznia 1941

I 1. Najgłówniejszym celem naszych działań w pierwszych miesiącach 1941 r. musi być szybkie zniszczenie włoskich sił zbrojnych w północno-wschodniej Afryce. Gdy tylko armia włoska w Cyrenajce zostanie zniszczona, armia „Nil" będzie mogła wykonywać inne zadania. Na razie nie możemy jeszcze ich wyjawić. 2. Upadek Bardii powinien umożliwić założenie bazy wypadowej dla zajęcia Tobruku. Mając w rękach Bardię i Tobruk, będziemy mogli prawie całkowicie zrezygnować z komunikacji lądowej z Aleksandrią i zdać się na transport morski w celu kontynuowania dalszej ofensywy w kierunku zachodnim. Każdy plan powinien teraz zakładać maksymalne wykorzystanie Tobruku. 3. Siła uderzeniowa, która ma być utrzymana na zachód od Bardii i Tobruku, nie musi być wielka. 2 i 7 brytyjskie dywizje pancerne, 6 dywizja australijska, brygada nowozelandzka, która wkrótce ma się przekształcić w dywizję, i może jeszcze jedna lub dwie brygady brytyjskie, w sumie 40 do 45 tysięcy żołnierzy, powinny wystarczyć do złamania reszty oporu Włochów i zajęcia Bengazi. Odległość drogą nadbrzeżną z Tobruku do Bengazi nie przekracza 250 mil, podczas gdy odległość pomiędzy Aleksandrią a Tobrukiem wynosi 370 mil. Tak więc gdy Tobruk stanie się naszą bazą i od niego zaczynać się będzie komunikacja lądowa, transport lądowy nie powinien być obciążony w większym stopniu niż obecnie i możliwe będzie rozpoczęcie wszystkiego na nowo od Tobruku, jak gdyby Tobruk był Aleksandrią. Możliwe też będzie utrzymanie tam umiarkowanej, lecz zupełnie wystarczającej siły uderzeniowej, jakiej wymaga sytuacja. Wraz z zajęciem Bengazi ta faza kampanii libijskiej dobiegnie końca. 4. Powstaje teraz pytanie: jak długo to potrwa? Jeśli wziąć pod uwagę duże straty włoskie w doborowych oddziałach, pojazdach i sprzęcie bojowym oraz nasze bezsprzeczne panowanie na morzu, upadek Cyrenajki może być niezwykle gwałtowny. Właściwie może on nastąpić nagle i o każdej porze. Dlatego właśnie tempo działania jest tak istotnym. Jednak dla realizacji naszych planów wystarczałoby, gdyby Bengazi i obszar na wschód od niego znalazły się w naszym posiadaniu jako baza morska i militarna nie później niż w marcu.

PUSTYNIA I

5

BAŁKANY

5. Wzmiankowane operacje libijskie nie mają żadnego wpływu na kontynuowaną jednocześnie kampanię przeciwko Włochom w Abisynii. Generał Wavell wycofał już 4 dywizję hinduską, 5 dywizja hinduska znajduje się również w gotowości bojowej, w związku z czym przeprowadzenie operacji w Kassala oraz rozszerzenie powstania w Abisynii przy równoczesnym parciu sił kenijskich na północ od Jeziora Rudolfa nie powinno nastręczać specjalnych trudności. W każdej chwili możemy otrzymać propozycję rozejmu od odciętego garnizonu włoskiego w Abisynii. Armia ta musiała być podtrzymywana na duchu nadziejami włoskiego podboju delty Nilu oraz Kanału Sueskiego, co umożliwiłoby przywrócenie komunikacji i regularne dostawy przez Nil i Morze Czerwone. Jednak nadzieje te zostały rozwiane. Jednocześnie nie należy zapominać, że ogromny obszar Abisynii, brak jakiejkolwiek komunikacji, a komunikacji morskiej w szczególności, oraz niemożność wyżywienia dużej liczby oddziałów mogą spowodować nieprzewidziane opóźnienia. Mimo to można bez przesady przypuszczać, że armia włoska w Abisynii podda się lub zostanie rozbita nie później, niż w końcu kwietnia. 6. Z chwilą sprawdzenia się tych przypuszczeń możliwe będzie przesunięcie na północ wszystkich zdolnych do walki sił stacjonujących w Kenii, oraz w Sudanie i Abisynii. Siły te stanowić będą od tej pory rezerwę na czas operacji we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Jeżeli przyjmiemy, że nasza siła militarna na Bliskim Wschodzie wynosi obecnie około 370 tysięcy (łącznie z konwojami „WS-5" i „6"), to można oczekiwać, iż po rozmieszczeniu niezbędnych garnizonów w Abisynii, Cyrenajce, Egipcie i Palestynie w dolinie Nilu zostanie 10 dywizji, jeśli nie liczyć dwóch dodatkowych przysłanych z kraju. Tych 12 dywizji będzie zasadniczo do dyspozycji przed końcem kwietnia. II

7. Napaść na Hiszpanię i próba przedarcia się do Cieśniny Gibraltarskiej wbrew woli rządu i narodu hiszpańskiego, zwłaszcza o tej porze roku, jest niezwykle niebezpiecznym i problematycznym przedsięwzięciem dla Niemiec. Nic dziwnego, że Hitler, zmuszony trzymać w ryzach tak wiele niezadowolonych nacji, nie zdecydował się do tej pory na ten krok. Mając pozwolenie rządu hiszpańskiego, Niemcy z łatwością opanowaliby Lizbonę oraz baterie Algeciras i Ceuty wraz z odpowiednimi lotniskami. Według kapitana Hillgartha [attache marynarki wojennej w Madrycie], mieszkającego od dawna w Hiszpanii i pozostającego w ciągłym kontakcie z naszym ambasadorem, zmniejsza się prawdopodobieństwo udzielenia Hitlerowi

6

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

przez rząd Hiszpanii zezwolenia na przejście przez jej terytorium łub przyłączenia się do wojny przeciwko nam. Jeżeli Niemcy nie otrzymają zgody na przejście, jest mało prawdopodobnym, że będą próbowali dokonać tego siłą wcześniej aniżeli w kwietniu. Jakkolwiek by na to patrzeć, zwłoka ta jest dla nas bardzo korzystną. Mamy w swoich rękach Gibraltar i czasu jest dostatecznie dużo, aby nasze siły na Bliskim Wschodzie wykonały swoje zadanie i były znowu do dyspozycji. Przede wszystkim jednak rysuje się szansa, że wypadki we Francji i w Vichy przybiorą pomyślny obrót. 8. Musimy obecnie zachować jak największą ostrożność, aby nie przyśpieszać biegu wydarzeń w Hiszpanii ani też nie zrażać do siebie rządu hiszpańskiego bardziej niż w tej chwili, a ponadto aby nie sprowokować Hitlera do nagłego zwrócenia się w kierunku Hiszpanii. Są to wszystko kwestie czysto spekulatywne i nie można mieć wobec nich żadnej pewności. Ale sam fakt, że Hitler - mimo naszych obaw - nie zwrócił się w stronę Hiszpanii, gdy warunki polityczne i klimatyczne najbardziej mu sprzyjały, pozwala wysnuć przypuszczenie, że jakiekolwiek poruszenia Niemców w tym kierunku rozpoczną się nie wcześniej niż na wiosnę. III 9. Możliwość opóźnienia działań w Hiszpanii budzi nadzieje, że rząd w Vichy, w wyniku nacisku ze strony Niemców, bądź też faktycznego ich wtargnięcia, albo skieruje swe siły do Afryki Północnej i stamtąd wznowi wojnę, albo też upoważni do tego generała Weyganda. Gdyby tak się stało jeszcze przed opanowaniem przez Niemców Cieśniny Gibraltarskiej, moglibyśmy z powodzeniem stawiać czoło ich atakom, i to niemal w nieskończoność. Bylibyśmy w stanie przerzucić nasze oddziały do Maroka korzystając z portów atlantyckich. Moglibyśmy też korzystać z francuskich baz powietrznych w Afryce Północnej. Ogólna sytuacja na Morzu Śródziemnym zmieniłaby się całkowicie na naszą korzyść. Położenie jakichkolwiek sił włoskich pozostających w Trypolisie stałoby się beznadziejnym. Moglibyśmy bez większych trudności otworzyć Morze Śródziemne w celu wysyłania dostaw i posiłków na Bliski Wschód. 10. Uznaliśmy przeto za słuszne zapewnić marszałka Petaina i generała Weyganda, że wspomożemy ich maksymalnie sześcioma dywizjami, znacznymi siłami powietrznymi i niezbędnymi siłami morskimi od momentu, gdy zdecydują się na poczynienie kroku, którego tak bardzo oczekujemy. Przedstawiliśmy im również niebezpieczeństwo zwlekania z decyzją do czasu, aż Niemcy przebiją się przez Hiszpanię, stając się panami Cieśniny Gibraltarskiej i północnego Maro-

PUSTYNIA I

7

BAŁKANY

ka. Nie pozostaje nam nic innego jak czekać na decyzję Vichy. Tymczasem wprowadzamy w życie blokadę Francji - z przerwami i tak, jak na to pozwalają warunki morskie - po części dla samej zasady, po części dla stworzenia „zasłony dymnej" z pozornych tarć anglo-francuskich, a zwłaszcza po to, aby dać do zrozumienia rządowi w Vichy, że jeżeli pozostanie biernym, jego życie bynajmniej łatwym nie będzie. W naszym interesie leży szybki rozwój wypadków we Francji. Prawdopodobnie Herr Hitler nie jest tego w pełni świadom. Niemniej jednak istnieje szansa wyjaśnienia sprawy francuskiej, zanim cokolwiek istotnego wydarzy się w Hiszpanii. IV 11. Musimy być nieustannie przygotowani na to, że Hitler niebawem uderzy i że już teraz, z typowo niemiecką starannością, czyni zakrojone na wielką skalę przygotowania. Oczywiście może on z łatwością przejść przez Włochy i założyć bazę powietrzną na Sycylii. Niewykluczone, że już się to zaczęło. Komitet Szefów Sztabu proszony jest o przyśpieszenie prac nad planem „Influx" [plan zajęcia Sycylii], który może wymagać wyjątkowego potraktowania. Trudno jednakże ustalić, czy dać temu planowi pierwszeństwo w stosunku do operacji w Libii; bez względu na wszystko należy zaczekać na zajęcie Tobruku i utworzenie tam lub dalej na zachód silnej bazy wypadowej do obrony Egiptu. V 12. Z powyższych rozważań wynika, że najbardziej odpowiadałoby nam opóźnienie niemieckiej ofensywy na Bałkanach do wiosny. Dla tej właśnie przyczyny należy sobie uzmysłowić, że zacznie się ona wcześniej. Bohaterskie wyczyny armii greckiej stanowiły dla nas niezwykłą pomoc. Grecy z kolei wyrażali się z ogromnym entuzjazmem o naszym bardzo skromnym wsparciu powietrznym, które było wszystkim, co mogliśmy zaoferować. Wszelako jeśli po ich sukcesie nastąpi fiasko albo zastój, należy spodziewać się natychmiasowych żądań dalszej pomocy. Możemy im jedynie zaoferować cztery lub pięć dywizjonów z Bliskiego Wschodu, parę pułków artylerii oraz część lub nawet wszystkie nasze czołgi 2 dywizji pancernej, obecnie działającej bez pośpiechu w Egipcie. Furions dotarł już do Takoradi, a 40 hurricane'ów wzmocni wkrótce siły marszałka lotnictwa Longmore'a do grubo ponad stu myśliwców. Straty w tej ofensywie są wyjątkowo małe. Można usprawiedliwić jego akcję mającą na celu wycofanie dywizjonów z Adenu i Sudanu. Tobruk może wkrótce znaleźć się w naszych rękach, dzięki

8

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

czemu możliwym będzie dostarczenie Grecji silnych posiłków powietrznych. Mam tutaj również na myśli dywizjony hurricane'ów. Czy lotniska w Grecji zostały wydłużone i przystosowane do ich przyjęcia? Czy lotnisko na Krecie jest w stanie służyć jako punkt międzylądowania w czasie przelotu do Grecji? Możemy ich potrzebować w każdej chwili, więc pamiętajmy, że już teraz należy puścić wszystko w ruch. Musimy też wiedzieć, ile czasu zajmie przerzucenie 2 dywizji pancernej do Pireusu i jakie liczby wchodzą tu w rachubę. 13. Wszystko wskazuje na to, że nieudana próba zajęcia portu Vlore przez Greków będzie miała daleko idące konsekwencje. Być może uda się generałowi Wavellowi z siłami nie większymi od tych, którymi teraz rozporządza na Pustyni Zachodniej, zająć Cyrenajkę i stanąć w Bengazi pomimo pewnych redukcji w jego siłach powietrznych. Wydaje mi się jednak, iż zajęcie Bengazi odbyłoby się kosztem Greków, którzy w ten sposób straciliby szansę zdobycia Vlore. Byłoby to dla nich dużym rozczarowaniem i mogłoby wpłynąć na podjęcie decyzji o podpisaniu oddzielnego pokoju z Włochami. Dlatego należy się liczyć z tym, że po zajęciu Tobruku dalsze posuwanie się armii „Nil" w kierunku zachodnim może być poważnie utrudnione. Jest dla mnie oczywistym, że po zabezpieczeniu zachodniego skrzydła Egiptu należy się skoncentrować na udzielaniu pomocy Grecji. VI 14. Nastawienie Jugosławii może wynikać z poparcia jakiego udzielamy Grecji i z sytuacji poprzedzającej próbę zajęcia przez Greków portu Vlore. Chociaż trudno jest cokolwiek przewidywać, wydaje mi się, że naturalnym biegiem rzeczy Niemcy powinni ruszyć przez Rumunię w kierunku Morza Czarnego, a następnie, zamiast przebijać się przez Jugosławię, uderzyć na Saloniki przez terytorium swojego starego sprzymierzeńca-Bułgarii. Liczne ruchy wojsk i jeszcze liczniejsze pogłoski zdają się wskazywać właśnie na to. Najwyraźniej mamy do czynienia ze wzmacnianiem sił niemieckich i usprawnianiem linii komunikacyjnych na południowym wschodzie. Musimy działać tak, aby mieć pewność, że w razie wtargnięcia wroga do Bułgarii Turcja przystąpi do wojny. Jeżeli Jugosławia pozostanie niewzruszoną, Grecy zajmą Vlore i utrzymają się w Albanii, a Turcja stanie się naszym aktywnym sprzymierzeńcem, wpłynie to bardzo pozytywnie na nastawienie Rosji. Widać wyraźnie, jak nieznośną i w rzeczy samej zabójczą jest dla Rosjan niemiecka ofensywa w kierunku Morza Czarnego lub przez Bułgarię do Morza Egejskiego. Tylko strach może powstrzymać Rosję od przyłączenia się do wojny i niewykluczone, że silny front sprzymierzonych na Bałkanach i rosnące

PUSTYNIA I

9

BAŁKANY

znaczenie brytyjskiej armii, marynarki i lotnictwa jest w stanie ten strach zmniejszyć. Ale na to nie można liczyć. VII

15.1 wreszcie sprawa dominująca w naszych wysiłkach wojennych - zagrożenie inwazją, wojna w powietrzu, jej wpływ na produkcję i bolesny nacisk na nasze zachodnie porty i północno-wschodnie linie komunikacyjne. Herr Hitler jeszcze nigdy bardziej nie pragnął zniszczyć Anglii - co do tego nie ma najmniejszej wątpliwości. Nie ma również wątpliwości, że ani wielka kampania na wschodzie Europy, ani pokonanie Rosji i podbój Ukrainy, ani też ofensywa od Morza Czarnego w kierunku Morza Kaspijskiego nie przyniosą Hitlerowi zwycięskiego pokoju, gdy za jego plecami rosnąć będzie brytyjska potęga powietrzna, a pod jego jarzmem znajdować się będzie cały kontynent ponurych, wygłodzonych narodów. Przeto zapobieganie inwazji, zapewnienie wyżywienia naszej Wyspie oraz przyśpieszenie naszej produkcji zbrojeniowej - to cele pierwszoplanowe i bez względu na to, co się wydarzy, takimi pozostać muszą.

Hitler również oddawał się rozmyślaniom w tych ostatnich godzinach kończącego się roku i niezwykle ciekawym wydaje mi się porównanie jego listu do Mussoliniego, napisanego tydzień wcześniej, z moją oceną sytuacji. Szczególnie uderzająca jest wyraźna zbieżność ocen dotycząca nastawienia generała Franco i Hiszpanii. 31 grudnia 1940 Duce! [...] Oceniając ogólną sytuację, dochodzę do następujących wniosków: 1. Wojna na zachodzie jest wygrana. Potrzeba jeszcze ostatecznego i gwałtownego wysiłku, aby zgnieść Anglię. Chcąc znaleźć na to sposób, należy - już po osiągnięciu celu przez nasze lotnictwo i okręty podwodne - sprecyzować, co jeszcze przeszkadza nam w całkowitym zniszczeniu Anglii. W tej bitwie zaraz po odniesieniu pierwszych sukcesów trzeba będzie ustalić postępowanie dotyczące ostatecznego ataku na Wyspy Brytyjskie. Koncentracja tych sił, a zwłaszcza ogromne składy żywności i amunicji - wszystko to wymagać będzie skuteczniejszej obrony przeciwlotniczej niż pierwotnie przewidywaliśmy.

10

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

2. Francja. Rząd francuski zdymisjonował Lavala. Oficjalne przyczyny, które mi podano, nie są zgodne z prawdą. Nie wątpię ani przez chwilę, iż prawdziwym powodem są równoznaczne z szantażem żądania generała Weyganda z Afryki Północnej oraz fakt, że rząd w Vichy nie jest w stanie odpowiednio zareagować, nie ryzykując utraty Afryki Północnej. Podejrzewam również, że istnieje w Vichy cała grupa, która - przynajmniej po cichu - aprobuje politykę Weyganda. Osobiście nie sądzę, aby Petain był nielojalny. Ale nigdy nic nie wiadomo. Cała ta sytuacja wymaga ciągłej czujności i bacznej obserwacji wypadków. 3. Hiszpania. Głęboko zmartwiona pogarszającą się - jak sądzi Franco - sytuacją, odmówiła współpracy z państwami Osi. Obawiam się, iż Franco znajduje się o krok od popełnienia największego błędu w swoim życiu. Całą tę historię otrzymywania od krajów demokratycznych zboża i surowców jako rekompensaty za trzymanie się z dala od konfliktu uważam za niezwykle naiwną. Kraje te pozostawią go w spokoju do czasu, aż zje ostatnie ziarnko zboża, po czym bez wahania przypuszczą nań atak. Żałuję, że tak się stało, ponieważ, jeśli o nas chodzi, skończyliśmy przygotowania do przekroczenia granicy hiszpańskiej 10 stycznia i zaatakowania Gibraltaru na początku lutego. Sądzę, że zwycięstwo byłoby względnie szybkie. Oddziały przeznaczone do tej operacji zostały specjalnie wybrane i przeszkolone. W momencie zdobycia Cieśniny Gibraltarskiej niebezpieczeństwo przejęcia przez Francuzów Afryki Północnej i Zachodniej byłoby zażegnane. Jestem więc bardzo zasmucony tą decyzją Franco, mającą tak mało wspólnego z pomocą, której my - Pan, Duce, i ja - udzieliliśmy mu, gdy znalazł się w tarapatach. W dalszym ciągu mam nadzieję, bardzo wszakże słabą, że w ostatniej chwili zda sobie sprawę z katastrofalnych następstw swojego postępowania i w konsekwencji wejdzie choćby z poślizgiem - na pole bitwy, gdzie nasze zwycięstwo zadecyduje o jego przyszłym losie. 4. Bułgaria. Bułgaria z równą powściągliwością odnosi się do przyłączenia do Osi, jak do przyjęcia jednoznacznej postawy w stosunkach międzynarodowych. Przyczyną tego jest rosnący nacisk ze strony Rosji Sowieckiej. Gdyby król przyłączył się był niezwłocznie do naszego paktu, nikt nie ośmieliłby się wywierać nań takiego nacisku. Najgorsze w tym wszystkim jest to, że działanie takie wywiera szkodliwy wpływ na opinię publiczną, która jest nieodporna na komunistyczną zarazę. 5. Niewątpliwie tylko Węgry i Rumunia przyjęły w tym konflikcie najbardziej jednoznaczną postawę. Generał Antonescu zrozumiał, że

PUSTYNIA I

BAŁKANY

11

przyszłość jego reżimu, a nawet jego samego, zależy od naszego zwycięstwa. Wyciągnął z tego jasne i konkretne wnioski, przez co znacznie urósł w moich oczach. Nie mniej lojalni są Węgrzy. Od 31 grudnia oddziały niemieckie nieustannie przedostają się tranzytem w kierunku Rumunii. Węgry i Rumunia oddały do mojej dyspozycji sieć kolejową, dzięki czemu dywizje niemieckie mogą się szybko przemieszczać na zaplanowane pozycje. Nie mogę na razie powiedzieć nic więcej na temat najbliższych operacji lub tych, które mogą stać się konieczne, jako że są one właśnie w tej chwili opracowywane. Nasza siła będzie tak znaczna, że jakakolwiek groźba flankowego przeciwuderzenia jest absolutnie wykluczona. Uważam za konieczne, Duce, aby ustabilizował Pan swój front w Albanii i powstrzymał tam przynajmniej część sił greckich i angielsko-greckich. 6. Jugosławia. Jugosławia roztropnie zyskuje na czasie. W sprzyjających okolicznościach być może podpisze z nami pakt o nieagresji, natomiast nie wydaje mi się, aby chciała się w jakikolwiek sposób przyłączyć do państw Osi. Nie liczę na to, że zyskam więcej do czasu, aż nasze sukcesy militarne wpłyną na poprawę klimatu psychologicznego. 7. Rosja. Biorąc pod uwagę groźbę konfliktów wewnętrznych rozwijających się w wielu krajach bałkańskich, należy przewidzieć ich skrajne konsekwencje i dysponować niezbędnymi do ich uniknięcia środkami. Dopóki żyje Stalin i dopóki nie spotkają nas żadne poważne niepowodzenia, nie staniemy w obliczu żadnego niebezpieczeństwa ze strony Rosji. Za podstawę pomyślnego zakończenia tej wojny, Duce, uważam istnienie armii niemieckiej dostatecznie silnej, aby dała sobie radę z każdą ewentualnością na Wschodzie. Im większa będzie siła tej armii, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że będziemy musieli jej użyć przeciwko jakiemuś nieprzewidzianemu niebezpieczeństwu. Przy okazji tych ogólnych rozważań chciałbym nadmienić, że nasze stosunki z ZSRR są bardzo dobre. Znajdujemy się w przededniu podpisania traktatu handlowego satysfakcjonującego obydwie strony i istnieje nadzieja, że możemy w rozsądny sposób uzgodnić pozostałe kwestie, które nie zostały jeszcze rozwiązane. Istnieją tylko dwie sprawy, które nadal nas dzielą: Finlandia i Konstantynopol. Jeżeli chodzi o Finlandię, nie przewidujemy żadnych zasadniczych trudności, ponieważ nie należy ona, w zasadzie, do naszej sfery wpływów i zależy nam jedynie na tym, aby nie wybuchła na tamtym obszarze druga wojna. Natomiast w przeciwieństwie do Finlandii nie leży w naszym interesie pozostawienie Konstantynopola Rosji i rzucenie Bułgarii na pa-

12

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

stwę bolszewizmu. Ale nawet tutaj przy minimum dobrej woli powinny znaleźć się rozwiązania, dzięki którym uniknie się najgorszego i ułatwi tym samym realizację naszych zamiarów. Sprawa będzie łatwiejsza, jeżeli Moskwa jasno stwierdzi, że nic nie zmusza nas do przyjęcia rozwiązania, które by nas nie satysfakcjonowało. 8. Afryka. Duce, nie sądzę, aby na tym teatrze działań wojennych można było w tej chwili przypuścić jakikolwiek atak. Przygotowania do takiego przedsięwzięcia trwałyby co najmniej od trzech do pięciu miesięcy. Tymczasem nadejdzie pora roku, kiedy niemieckie oddziały pancerne nie będą mogły z powodzeniem brać udziału w akcjach. Otóż jeżeli nie wyposaży się ich w specjalne urządzenia chłodzące, nawet wozy pancerne będą bezużyteczne w takich temperaturach. Tak czy inaczej, nie można ich używać w dalekich, całodziennych operacjach taktycznych. Zwiększenie ilości broni przeciwezołgowej będzie w tej sytuacji rozstrzygającym rozwiązaniem, nawet jeśli ma to zakładać pozbawienie pewnych oddziałów włoskich tej specjalnej broni. Przede wszystkim jednak, co już stwierdziłem wcześniej, uważam, że powinniśmy przy użyciu sił powietrznych za wszelką cenę usiłować osłabić pozycję Wielkiej Brytanii na morzu, ponieważ działania sił lądowych nie przynoszą rezultatu. Co się zaś tyczy reszty, Duce, to do marca nie powiniśmy podejmować żadnej istotnej decyzji.*

Pan Eden z uwagą obserwował gęstniejące na Wschodzie chmury. Minister spraw zagranicznych do premiera 6 stycznia 1941 Pozdrowienia i gratulacje z powodu zwycięstwa w Bardii. Trywializując owo słynne zdanie, powiedziałbym: „Jeszcze nigdy tak wiele nie zostało oddane przez tak wielu tak nielicznym". Jednakże notatka ta ma za zadanie zwrócenie uwagi na nieco mniej zadowalający odcinek międzynarodowej sceny, tj. Bałkany. W ciągu ostatnich dni otrzymaliśmy z rozlicznych źródeł ogromną liczbę informacji, z których wynika, że Niemcy przyśpieszają swoje przygotowania na Bałkanach w celu ostatecznego zaatakowania Grecji. Wy*

Hitler e Mussolini: Lettere e Documenti, s.83 (przyp. oryg.).

PUSTYNIA I

BAŁKANY

13

mienianą zwykle datą tego ataku jest początek marca, ale jestem pewien, że Niemcy zrobią wszystko, aby zaczęło się to nieco wcześniej. Nie jestem w stanie powiedzieć, czy operacje wojskowe skierowane na Saloniki przez Bułgarię są możliwe o tej porze roku, czy też nie, ale możemy być pewni interwencji niemieckiej, która będzie miała na celu zapobieżenie całkowitej klęsce Włoch w Albanii. Już w tej chwili dochodzą raporty o zwiększeniu operacji powietrznych wroga i generał Papagos swierdza, iż opóźniają one jego marsz. Wszystko to jest zgodne z przyjętymi metodami niemieckimi: zapanować w powietrzu przed uczynieniem jakiegokolwiek kroku na lądzie. Z politycznego punktu widzenia nastawienie rządu bułgarskiego napawa mnie wielkim niepokojem. Odnoszę wrażenie, że zaledwie w nieznacznym stopniu panuje nad wypadkami. Prasa w coraz większej mierze znajduje się w rękach niemieckich, będąc po prostu wyrazicielem opinii państw Osi. Jest sprawą najwyższej wagi, by nasze zwycięstwa w Afryce Północnej nie wywołały spadku czujności Turków i Jugosłowian. Czynimy wszystko, co z politycznego punktu widzenia jest możliwe, aby do tego nie doszło. Proszę przekazać te problemy do rozpatrzenia Komitetowi Obrony. Przeczytawszy to pismo, wysłałem następujący raport: Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 6 stycznia 1941 Proszę przeczytać załączone pismo od ministra spraw zagranicznych. Pomimo oczywistej konieczności ścigania Włochów wzdłuż wybrzeża Libii, gdy wszystko układa się po naszej myśli, musimy rozważyć wysłanie dodatkowych czterech lub pięciu dywizjonów RAF-u oraz części 2 dywizji pancernej do Grecji. Chwilowo nie potrafię myśleć o niczym innym z wyjątkiem Bengazi i jeżeli zajmiemy Tobruk, na wschód od Bengazi pozostaną resztki oddziałów włoskich, i to bez wątpienia tych najlepszych [...]. Chociaż względnie łatwo udaje się nam zbierać na ziemi libijskiej najbardziej pożądane nagrody - dzięki naszemu szczęściu i śmiałości - to sprawy najwyższej wagi, jak zajęcie Vlore i utrzymanie przy życiu frontu greckiego, muszą być nieustannie obecnymi w naszych myślach.

8 stycznia Komitet Obrony, mając na uwadze możliwość rychłej ofensywy niemieckiej w kierunku Grecji przez Bułgarię, zadecydował, że z politycznego punktu widzenia rzeczą pier-

14

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

wszoplanową musi być natychmiastowe wysłanie do Grecji największej pomocy, na jaką nas tylko stać. Ustalono również, że decyzja dotycząca formy i rozmiarów tej pomocy musi zostać podjęta w ciągu najbliższych 48 godzin. Tegoż dnia otrzymałem telegram od generała Smutsa. Został on napisany niezależnie od mojego raportu sprzed dwóch dni. Zbieżność naszych poglądów niezwykle mnie pokrzepiła, zwłaszcza że zgodzili się z nimi szefowie sztabu i Komitet Obrony. Generał Smuts do premiera 8 stycznia 1941 1. Chwalebne zwycięstwa na Bliskim Wschodzie otwierają pole do spekulacji dotyczących naszych przyszłych planów. Przypływ zaniesie wkrótce Wavella pod Tobruk. Czy powinniśmy iść dalej? Trypolis jest stanowczo za daleko. Nawet Bengazi jest tak oddalone od granicy, jak granica jest oddalona od Aleksandrii. Mogą jednak istnieć poważne Względy, np. morskie, dla których należałoby się posunąć aż do Bengazi. W razie braku takowych Tobruk powinien być punktem końcowym. Dalej czyha ryzyko, którego nie trzeba chyba nazywać po imieniu. Po pozostawieniu tam odpowiednich sił na umocnionych pozycjach reszta armii powinna zostać wycofana do Egiptu i na Bliski Wschód, gdzie potrzebne będą znaczne siły do odparcia spodziewanego ataku przez Bałkany. 2. Proponuję wszelako, aby na tym etapie rozpatrzyć również sytuację Abisynii. Jej podbój byłby śmiertelnym ciosem dla prestiżu Mussoliniego i w ogóle wszystkich faszystowskich grabieży. Włochy mogą być zmuszone do wycofania się z wojny, co zmieniłoby całą sytuację w basenie Morza Śródziemnego. Niemcy zostałyby znowu osamotnione, z perspektywą pewnej klęski. 3. Bardzo ważnym argumentem przemawiającym za ich likwidacją w Abisynii jest fakt, iż morale armii włoskiej musi być w obecnej chwili wyjątkowo niskie oraz że wczesne zakończenie tej kampanii zwolniłoby znaczne siły, mogące wzmocnić nasz front na Bliskim Wschodzie. Jeżeli część armii bliskowschodniej Wavella można szybko odkomenderować, aby wesprzeć atak na Abisynię od północy, oraz gdyby przypuścić równoczesny atak od strony Kenii, opór włoski mógłby się raptownie załamać. Sądzę, że wystarczyłyby dodatkowe dywizje na północy i jedna w Kenii, jeżeli oba ataki przebiegałyby równocześnie. 4. Jeżeli plan jednoczesnego ataku zostanie zaaprobowany, będę w stanie wysłać dodatkową dywizję na południe. Oprócz pewnych braków w karabinach maszynowych typu Bren jest ona gotowa i może być przerzucona w chwili dostarczenia transportu morskiego.

PUSTYNIA

I

BAŁKANY

15

Transport tak znacznych sił, zarówno na północ jak i na południe, niewątpliwie zajmie trochę czasu. A więc, jeżeli mój plan zostanie przyjęty, decyzję należy podjąć bezzwłocznie. Atak z południa gwałtownie odsunie front walki od terytorium Kenii, co zniweczy znaczną część planu, nad jakim się tam teraz pracuje. Jednoczesny atak z północy i południa jest koniecznością, jeżeli chcemy uniknąć niepotrzebnego ryzyka i długiej kampanii na tak wielkim obszarze, jak Erytrea i Abisynia. Do tego celu konieczna będzie dodatkowa dywizja na północy i ona też powinna wystarczyć. Myślę, że można ją wygospodarować pomimo pogłosek o znacznej koncentracji wojsk niemieckich w Rumunii i na Węgrzech, Powstaje pytanie, czy Niemcy mogą sobie pozwolić na wzniecenie pożogi na Bałkanach pod bokiem nieobliczalnej Rosji i wrogiej Turcji. Klęska Włochów w Afryce i Grecji oraz niepowodzenia Luftwaffe w walce z Wielką Brytanią w sposób istotny, zmieniły sytuację, a koncentracja wojsk niemieckich może mieć na celu jedynie uspokojenie Włochów i odciągnięcie sił brytyjskich od Wielkiej Brytanii, w którą wymierzone zostanie główne uderzenie. Cała sytuacja powinna zostać rozpatrzona przez sztab generalny, będący w posiadaniu wszystkich danych. Moim zdaniem w obecnych okolicznościach nie należy podejmować niepotrzebnego ryzyka odkomenderowywania jednej dywizji z niezbędnych sił powietrznych na Bliskim Wschodzie, aby wzmocnić siły w Sudanie podczas ataku z północy. Jeżeli operacja ta zostanie przeprowadzona pośpiesznie i bez zwłoki, może spowodować daleko idące zmiany we Włoszech i na Bliskim Wschodzie.

10 stycznia szefowie sztabu ostrzegli dowódców na Bliskim Wschodzie, że niemiecki atak na Grecję może się rozpocząć przed końcem miesiąca. Nastąpiłby on - jak się spodziewano przez Bułgarię i prawdopodobna linia natarcia przebiegałaby wzdłuż doliny rzeki Strumy w kierunku Salonik. Trzy dywizje wspierane przez około 200 bombowców nurkujących mogłyby być użyte na tym obszarze, a trzy lub cztery dodatkowe dywizje mogłyby zostać dosłane w terminie późniejszym. Szefowie sztabu dodali również, iż decyzja rządu Jego Królewskiej Mości o przyznaniu jak największej pomocy Grekom oznacza, że po zajęciu Tobruku wszystkie pozostałe operacje na Bliskim Wschodzie muszą zejść na drugi plan i w związku z tym za-

16

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

twierdzili wysłanie stamtąd jednostek specjalistycznych i zmechanizowanych oraz sił powietrznych w ilościach nie przekraczających: jednego szwadronu czołgów piechoty,* jednego pułku czołgów szybkich, dziesięciu pułków artylerii i pięciu dywizjonów samolotów. Głównodowodzący w Kairze uważali, że niemiecka koncentracja w Rumunii, przed którą zostali ostrzeżeni, była jedynie wojną nerwów, mającą skłonić nas do rozproszenia sił na Bliskim Wschodzie i powstrzymania natarcia w Libii. Wavell ufał, że szefowie sztabu „rozważą pilnie, czy ruchy wroga nie są jedynie blefem". Przeczytawszy tę odpowiedź, tak bardzo oderwaną od rzeczywistości, wystosowałem, co następuje: Premier do generała Ismaya lub pułkownika Hollisa, dla Komitetu Szefów Sztabu 10 stycznia 1941 Szefowie sztabu powinni spotkać się jutro, w sobotę rano, i rozpatrzyć rozliczne telegramy z kwatery głównej na Bliskim Wschodzie, są też upoważnieni do rozesłania załączonego telegramu, który napisałem do generała Wavella i marszałka lotnictwa Longmore'a, chyba że chcieliby skontaktować się ze mną w jego sprawie. Premier do generała Wavella 10 stycznia 1941 1. Nasze informacje przeczą opiniom, że koncentracja wojsk niemieckich w Rumunii jest jedynie „wojną nerwów" i „blefem mającym na celu rozproszenie naszych wojsk". Liczne dane znajdujące się w naszym posiadaniu wskazują, że przed końcem tego miesiąca rozpocznie się natarcie na wielką skalę przez Bułgarię w kierunku granicy greckiej, a jego punktem docelowym są przypuszczalnie Saloniki. Siły wroga mające wziąć udział w powyższej operacji nie będą liczne, lecz doskonale wyszkolone. Jedna, może dwie dywizje pancerne, jedna dywizja zmotoryzowana, około 180 bombowców nurkujących *

Czołgi piechoty to ciężkie, powolne i mocno opancerzone czołgi, mające za zadanie wspierać i towarzyszyć piechocie. Czołgi szybkie - szybsze i lepiej uzbrojone od czołgów piechoty, ale lżej opancerzone. Znacznie ruchliwsze w czasie walki. Czołgi „lekkie" - szybkie, lekko opancerzone i uzbrojone tylko w karabiny maszynowe. Używane do działań rozpoznawczych (przyp. oryg.).

PUSTYNIA

I

BAŁKANY

17

i trochę oddziałów spadochronowych - oto chyba wszystko, co jest w stanie przekroczyć granicę bułgarsko-grecką do połowy lutego. 2. Jednakże siły te, jeżeli nie zostaną zatrzymane, mogą odegrać w Grecji taką samą rolę, jaką we Francji odegrało przebicie się armii niemieckiej pod Sedanem. Wszystkie greckie dywizje w Albanii znajdą się w śmiertelnym zagrożeniu. Są to wnioski wypływające z naszych informacji, którym nie mamy powodu nie wierzyć. Bo czyż nie to powinni Niemcy zrobić, aby najbardziej nam zaszkodzić? Zniszczenie Grecji zaćmi zwycięstwa odniesione przez Was w Libii i bez wątpienia wpłynie na nastawienie Turków, zwłaszcza jeżeli okażemy się nieczuli na los sprzymierzeńców. Musi Pan przeto dostosować swoje plany do spraw o wiele większego formatu. 3. Nic nie powinno przeszkodzić zajęciu Tobruku, lecz bezpośrednio po tym wszelkie operacje w Libii muszą być podporządkowane pomocy dla Grecji i po otrzymaniu tego telegramu należy rozpocząć przygotowania do natychmiastowego przyjścia z pomocą Grecji w ustalonym wymiarze. Wszystko zostało dokładnie rozważone przez rządowy Komitet Obrony, a generał Smuts zupełnie niezależnie wyraził identyczne poglądy. 4. Oczekujemy i domagamy się szybkiego i czynnego zastosowania się do naszych decyzji, za które ponosimy całkowitą odpowiedzialność. Wasza połączona wizyta w Atenach umożliwi znalezienie najlepszego sposobu na wprowadzenie w życie powyższych decyzji, przy czym nie powinna nastąpić żadna zwłoka. Po wyrażeniu zgody przez szefów sztabu telegram ten został rozesłany. Stało się rzeczą oczywistą, iż zamiarem naszym w owym czasie nie było zaoferowanie Grecji całej armii, lecz jedynie jednostek technicznych i specjalnych. Otrzymawszy te rozkazy „.generał Wavell i głównodowodzący lotnictwa, marszałek Longmore, polecieli do Aten na rozmowy z generałami Metaksasem i Papagosem. 15 stycznia poinformowali nas, że rząd grecki nie wyrazi zgody na lądowanie w Salonikach naszych oddziałów, dopóki nie będą one tak liczne, aby podjąć działania ofensywne. Otrzymawszy ten telegram, szefowie sztabu odtelegrafowali 17 stycznia, że w żadnym wypadku nie będziemy pomagali Grekom na siłę. W rezultacie zmieniliśmy nasze plany na najbliższą przyszłość, decydując się na nacisk w kierunku Bengazi i równoczesne budowanie jak najsilniejszej rezerwy strategicznej w delcie Nilu.

18

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

21 stycznia szefowie sztabu zgodnie poinformowali generała Wavella, iż zajęcie Bengazi jest teraz najważniejszym zadaniem. Uważali, że jeśli Bengazi zostałoby przekształcone w silnie ufortyfikowaną bazę powietrzną i morską, drogę lądową można by zarzucić i uratować zarówno ludzi, jak i transport. Przynaglili go także do jak najszybszego zajęcia wysp Dodekanezu, a zwłaszcza Rodosu, aby uprzedzić przybycie Luftwaffe i wynikające z tego zagrożenia dla naszych szlaków komunikacyjnych z Grecją i Turcją, oraz do utworzenia z czterech dywizji rezerwy strategicznej gotowej do pomocy obu tym krajom. Premier do generała Wavella 26 stycznia 1941 Pojawienie się samolotów niemieckich w środkowej części basenu Morza Śródziemnego zmusiło mnie do porzucenia na pewien czas nadziei na otwarcie i obstawienie drogi przez cieśniny, co umożliwiłoby regularny przepływ konwojów. Jeżeli w ciągu pierwszych miesięcy tego roku sytuacja nie ulegnie zmianie, brak transportu morskiego i odległość dookoła Przylądka wpłynie ujemnie na planowany wzrost armii „Nil" i siły znajdujące się pod Pańskimi rozkazami. Z wielkim bólem dowiaduję się, że konwoje, takim kosztem i z takim ryzykiem wysyłane dookoła Przylądka, w ogromnej mierze składają się ze służb działających na zapleczu i nie przyczyniają się do wzmocnienia naszych zorganizowanych jednostek bojowych. Zrobię, co będę mógł, aby wspierać Pana w każdy możliwy sposób, ale muszę poprosić, aby w zamian udowodnił mi Pan, że każdy człowiek posyłany na Bliski Wschód jest jak najefektywniej wykorzystany i że powstaje z tych ludzi jak największa liczba jednostek dywizyjnych lub, co bardziej pożądane, brygadowych. Żołnierze ze służb działających na zapleczu powinni być wykorzystani w oddziałach bezpieczeństwa wewnętrznego. [...] Docierające do mnie zewsząd informacje nie pozostawiają cienia wątpliwości, że Niemcy już teraz instalują się na lotniskach bułgarskich i czynią szeroko zakrojone przygotowania do ataku na Grecję. To ich przenikanie, być może, a raczej na pewno, osiągnie decydujące rozmiary, zanim jakakolwiek wyraźna kwestia inwazji zostanie przedstawiona Turkom, którzy usłyszą wtedy, by trzymali się z dala, gdyż inaczej Konstantynopol będzie zbombardowany. Musimy być przygotowani na serię katastrofalnych wręcz ciosów na Bałkanach, a nawet na całkowite podporządkowanie się tego obszaru dążeniom niemieckim. Im silniejszą będzie rezerwa, którą uda się Panu stworzyć w delcie Nilu, a Pańskie przygotowania do przerzucenia jej na

PUSTYNIA I

BAŁKANY

19

europejski brzeg bardziej zaawansowanymi, tym większe będą szanse na to, że wszystko ułoży się po naszej myśli. Teraz odpowiedź generałowi Smutsowi: Premier do generała Smutsa 12 stycznia 1941 Pańska wiadomość dotarła do nas, gdy doszliśmy do pewnych ostatecznych wniosków po trzech lub czterech dniach przemyśleń. Przeczytałem ją osobiście Komitetowi Obrony, trzem szefom sztabu, ministrom trzech rodzajów broni oraz panom Attlee i Edenowi. Wszystkich uderzyła zbieżność poglądów. Różnica tkwi w jednym punkcie: sądzimy, iż natarcie dużymi siłami w kierunku północnym z Kenii wywoła znaczne opóźnienia z powodu braków transportowych. Rebelia rozwija się w dobrym kierunku. Cesarz niebawem wkroczy. Natarcie Kassala-Akordet przecina główną tętnicę. Oddziały wzmiankowane przez Pana, już w drodze. Nacisk z Kenii wywierać do maksimum, ale nie możemy przewieźć zbyt wielu oddziałów tą trasą. Proszę przysłać dywizjęjak najszybciej. Być może, zanim przybędzie, uda się ją nam umieścić w rejonie Morza Czerwonego. Gdy wszelkie prognozowanie jest utrudnione, należy zachować jak największą elastyczność. Proszę jednak przybyć teraz. Zgoda co do tego, że jeśli płacić wysoką cenę, to tylko za Tobruk, gdzie prawdopodobnie 25 tysięcy Włochów jest w potrzasku i kontynuować, póki sytuacja jest sprzyjającą, by stworzyć najbardziej wysunięte na zachód skrzydło dla Egiptu, przerzucając tymczasem wszelkie użyteczne elementy na tworzący się front na granicy bułgarskogreckiej. Oczywiście Wavell i spółka są całym sercem za pościgiem, lecz jedzie w poniedziałek lub wtorek do Aten, aby uzgodnić posiłki z Grekami. Nie może zagwarantować powodzenia - jedynie poczynić jak najlepsze ustalenia. Pogoda, góry, przejście przez Dunaj, umocniona granica grecko-bułgarska - wszystko to są czynniki niezwykle pomocne. Turcja, Jugosławia, Rosja są chyba przychylnie nastawione, dzięki dowodom brytyjskiej pomocy dla Grecji. Bez względu na to, co wydarzy się na Bałkanach, zniszczenie armii włoskiej w Abisynii jest prawdopodobnie możliwym. Jeżeli to się uda, wszystko, co użyteczne, powinno zostać wysłane z Kenii nad Morze Śródziemne. Mam nadzieję, że armia Związku Południowej Afryki weźmie udział w letnich walkach. Znaczne posiłki ciągle wędrują dookoła Przylądka. Wdzięczny jestem za Pańską pomoc, a zwłaszcza za niezachwiane osądy, w niczym nie ustępujące naszym mozolnie wypracowanym wnioskom.

R O Z D Z I A Ł II

WOJNA

ZATACZA

CORAZ

SZERSZE

KRĘGI

Zacieśnienie kontaktów z prezydentem Rooseveltem - Przybycie Harry'ego Hopkinsa do Londynu - Cenny łącznik w kontaktach z Prezydentetn - Nasza podróż do Scapa - Pan Wendell Willkie - „Płyń, płyń, o Państwa dumna łodzi" - Polityka i strategia - Ponura alternatywa - Niemieckie plany dotyczące Rumunii i Bułgarii - Sowieckie obawy - Wyjaśnienia Ribbentropa - Mój telegram z 31 stycznia do prezydenta Inónii - Nasza oferta pomocy militarnej dla Turcji - Turcja i jej braki w nowoczesnym uzbrojeniu - Potrzeba utworzenia frontu bałkańskiego.

Z

nadejściem Nowego Roku zacieśniły się nasze kontakty z prezydentem Rooseveltem. Wysłałem mu wtedy okolicznościowe pozdrowienia.

Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 1 stycznia 1941 W tym właśnie momencie, gdy Nowy Rok rozpoczyna się burzą, czuję się w obowiązku w imieniu rządu brytyjskiego, a w rzeczy samej w imieniu całego Imperium Brytyjskiego, wyrazić naszą najgłębszą wdzięczność i podziw za tę pamiętną deklarację, z którą w ubiegłą niedzielę wystąpił Pan do narodu amerykańskiego i miłośników wolności na wszystkich kontynentach. Nie wiemy, co nas czeka w przyszłości, ale podążamy za tym wezwaniem umocnieni i podniesieni na duchu, z przekonaniem, które Pan wyraził, że wszystko zakończy się dobrze dla ludów anglojęzycznych i tych, którzy podzielają ich ideały. 10 stycznia jakiś dżentelmen przybył na Downing Street, aby spotkać się ze mną. Posiadał listy uwierzytelniające najwyższej wagi. Równocześnie przyszedł telegram z Waszyngtonu stwier-

WOJNA

ZATACZA

CORAZ

SZERSZE

KRĘGI

21

dzający, że człowiek ten jest najbliższym powiernikiem Prezydenta i jego osobistym przedstawicielem. Ustaliłem przeto, że po wylądowaniu na lotnisku Poole powita go pan Brendan Bracken, a lunch zjemy dnia następnego. Tak oto poznałem Harry'ego Hopkinsa, tego niezwykłego człowieka, który odgrywał i wiele razy miał odegrać decydującą rolę w przebiegu wojny. W tym wątłym i słabym ciele kryła się wielka dusza. Przywodził mi na myśl rozsypującą się latarnię morską, której światło wskazuje flotom bezpieczną drogę do portu. Ponadto natura obdarzyła go iście sardonicznym poczuciem humoru. Zawsze lubiłem przebywać w jego towarzystwie, a zwłaszcza gdy rzeczy miały się źle. Potrafił jednak być również bardzo nieprzyjemnym i mówić bez ogródek, używając twardych i gorzkich słów. Moje doświadczenia nauczyły mnie robić tak samo, gdy zachodziła taka potrzeba. Podczas naszego pierwszego spotkania spędziliśmy razem trzy godziny i szybko wyczułem jego wewnętrzny dynamizm oraz wyjątkową wagę jego misji. Był to najgorętszy okres w bombardowaniach Londynu i ciążyło na nas wiele własnych zmartwień. Ale było dla mnie oczywistym, że ten oto wysłannik Prezydenta jest człowiekiem, który odegra istotną rolę w naszym życiu. Z błyskiem w oku i cichą, hamowaną pasją, powiedział: „Prezydent jest przekonany, że razem wygramy tę wojnę. Co do tego nie ma najmniejszej wątpliwości. Przysłano mnie tu z zapewnieniem, że Prezydent pomoże wam wszelkimi środkami i za wszelką cenę oraz bez względu na to, co stanie się z nim. Będzie czynić wszystko, co w jego mocy tak długo, jak tylko będzie dysponował ludzkimi siłami." Każdy, kto zetknął się z Harrym Hopkinsem w czasie długiej walki, potwierdzi to, co napisałem na temat jego wyjątkowej osobowości. Właśnie wówczas zaczęła się między nami przyjaźń, której nie zmąciły żadne wstrząsy i niepokoje. Był on najwierniejszym i najdoskonalszym łącznikiem w kontaktach między Prezydentem i mną, co więcej, stanowił przez wiele lat podporę i siłę napędową samego Roosevelta. Ci dwaj ludzie, jeden podwładny, nie sprawujący żadnego urzędu, drugi stojący na czele potężnej Republiki, podejmowali decyzje o najdalej

22

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

idących konsekwencjach dla całego obszaru świata anglojęzycznego. Hopkins, rzecz jasna, zazdrośnie strzegł sfery swoich osobistych wpływów i nie zachęcał bynajmniej swych amerykańskich rywali do współzawodnictwa, potwierdzając tym samym wers z wiersza poety Graya: „Faworyt nie ma przyjaciół". Ale to nie były moje sprawy. Oto siedział przede mną szczupły, drobny, chory, ale cały wprost jarzący się szlachetnym zrozumieniem sprawy. Hitler musiał zostać pokonany, zniszczony, zabity bez względu na wszelkie inne cele, wierność i dążenia. W historii Stanów Zjednoczonych płonęło niewiele jaśniejszych niż Hopkins płomieni. Harry Hopkins zawsze dochodził do sedna sprawy. Byłem obecny na kilku wielkich konferencjach, w których uczestniczyły największe i najważniejsze osobistości. Kiedy dyskusja zaczynała kuleć i wkradało się do niej zamieszanie, wtedy to właśnie on wyrzucał z siebie owo zabójcze pytanie: „Tak, panie prezydencie, z pewnością jest to punkt, który musimy wyjaśnić. A więc zrobimy to, czy nie?" Sprawa zawsze była wyjaśniana, a po wyjaśnieniu załatwiana. Był on prawdziwym przywódcą i w trudnych czasach rzadko kto mógł go przewyższyć w żarliwości i mądrości. Jego życzliwości dla spraw ludzi słabych i biednych dorównywała jego nienawiść do tyranii, zwłaszcza gdy tyrania ta święciła chwilowo triumfy.

Aby należycie uświetnić przybycie naszego nowego ambasadora, lorda Halifaxa, do Stanów Zjednoczonych, ustaliłem, że nasz najnowszy i najpotężniejszy okręt wojenny, King George V, z odpowiednią eskortą niszczycieli przewiezie lorda i jego małżonkę przez Ocean. Odwiozłem ich pociągiem na północ i pożegnałem w Scapa Flow. Skorzystałem ze sposobności, aby odwiedzić naszą flotę wojenną, której nie widziałem od czasu, gdy opuściłem Admiralicję. Decyzja ta doskonale harmonizowała z moimi planami bliższego zaznajomienia się z Harrym Hopkinsem. Przeto udaliśmy się tam wspólnie, zwiedzając okręty wojenne i urządzenia obronne. Moja żona towarzysząca mi

WOJNA

ZATACZA

CORAZ

SZERSZE

KRĘGI

23

w owej eskapadzie, przewyższała wszystkich zwinnością w przechodzeniu i wspinaniu się z jednego niszczyciela na drugi. Hopkins o mały włos byłby wpadł do morza. Następnie wróciłem pociągiem do Glasgow. Zostałem powitany przez wielkie tłumy, spotkałem się z miejscowymi władzami, odwiedziłem pewną liczbę warsztatów, gdzie dokonałem inspekcji służb obronnych, przeciwpożarowych oraz przeciwlotniczych i wygłosiłem kilka zaimprowizowanych przemówień. Potem pojechaliśmy nad rzekę Tyne i wszystko powtórzyło się dokładnie tak samo. Cały czas poznawałem tego człowieka - i jego szefa. Hopkins był ze mną przez dziesięć dni i przez ten czas pozwolił mi lepiej zaznajomić się z ponownie wybranym przywódcą wielkiej Republiki. Potem zabrałem go do Dover, aby pokazać mu ciężkie baterie skierowane przez Kanał ku wybrzeżom Francji - dla nas Niemiec. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 13 stycznia 1941 Hopkins i ja spędziliśmy razem weekend i wybieramy się na krótki objazd baz morskich, więc czasu będziemy mieć pod dostatkiem na spokojne przedyskutowanie wszystkich spraw. Jestem Panu niezmiernie wdzięczny za tak niezwykłego wysłannika, który cieszy się Pańskim wielkim zaufaniem. Byty człowiek matynarki do prezydenta Roosevelta 19 stycznia 1941 Już Pan prawdopodobnie wie, że Halifax przybędzie do Annapolis na naszym nowym okręcie wojennym H.M.S. King George V. Okręt nie może niestety pozostać tam dłużej niż dwadzieścia cztery godziny. Może byłby Pan zainteresowany jego obejrzeniem. Z dumą pokażemy go Panu lub któremuś z przedstawicieli najwyższych władz morskich, jeśli byłoby to do załatwienia. Powinien on wpłynąć do Chesapeake Bay 24 stycznia o godzinie 7 rano. Jeżeli przekaże mi Pan jakiekolwiek sugestie lub życzenia, zrobimy wszystko, aby je spełnić.

Nieco później tego samego miesiąca przybył do Anglii pan Wendell Willkie, przeciwnik obecnego prezydenta w ostatnich wyborach. On również przywiózł najwyższe rekomendacje od Prezydenta, a ponieważ był oficjalnym przywódcą Partii Re-

24

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

publikańskiej, poczyniliśmy wszelkie kroki, aby z pomocą swego przeciwnika mógł obejrzeć oblężony Londyn. Przyjechał również na jedną noc do Chequers, gdzie odbyłem długą rozmowę z tym zdolnym i pełnym energii człowiekiem, którego życiu w trzy lata później położyła kres nagła choroba. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 28 stycznia 1941 Przyjąłem wczoraj Willkiego i byłem głęboko wzruszony wierszem Longfellowa, który Pan zacytował. Oprawię go sobie jako pamiątkę tych niezwykłych dni i jako znak naszej przyjaźni, która powstała zarówno na kartkach telegramów, jak i telepatycznie pośród tak ostrych napięć. Informacje, jakie posiadam, wskazują, iż Niemcy nie ustają w przygotowaniach do inwazji na nasz kraj, więc przygotowujemy się, aby przyjąć ich tak, jak na to zasługują. Jednocześnie jednak z wieści dochodzących ze Wschodu wynika, że dużą armię i siły powietrzne gromadzą w Rumunii, i że oddziały czołowe Luftwaffe, w liczbie kilku tysięcy pojawiły się na lotniskach bułgarskich, na co rząd Bułgarii zdaje się przymykać oko. Naturalnym biegiem rzeczy Hitler chciałby zagrozić Wyspom Brytyjskim, okupować je i zrealizować swoje plany na Wschodzie. Siły znajdujące się w jego rękach są tak wielkie, że jest w stanie przeprowadzić obie te ofensywy równocześnie. Proszę być pewnym, że zrobimy wszystko, co w naszej mocy na obu frontach. Jestem niezmiernie wdzięczny za wspaniałe przyjęcie Halifaxa oraz za pomoc, której obecnie tak bardzo potrzebujemy. Poznanie Hopkinsa było dla mnie wielką przyjemnością; stanowił on wsparcie i zachętę dla każdego, kogo spotkał. Z łatwością można pojąć, dlaczego cieszy się Pańskim zaufaniem. Również pułkownik Donovan spisał się doskonale na Bliskim Wschodzie. Proszę przyjąć pozdrowienia i wyrazy szacunku. Mam nadzieję, że już czuje się Pan lepiej. A oto list Prezydenta: Biały Dom, Waszyngton Drogi Churchillu! 20 stycznia 1941 Wendell Willkie wręczy Panu ten list. Naprawdę pomaga nam trzymać politykę jak najdalej od tego miejsca. Sądzę, że ten wiersz odnosi się zarówno do Pańskiego narodu, jak i do nas:

26

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

„Płyń, płyń, o Państwa dumna łodzi! Płyń naprzód, Związku, wśród powodzi! Ludzkość i jej ukryte lęki, Jej wiara w przyszłość i udręki Od dziś splecione z losem twoim."* Jak zawsze Pański, FRANKLIN D. ROOSEVELT Te wspaniałe wersy z „Budowy łodzi" Longfellowa stały się natchnieniem.

W czasie wielkich wojen nie można oddzielać spraw militarnych od politycznych. U samego szczytu oba te aspekty zlewają się w jedno. Jest rzeczą naturalną, że żołnierze uważają aspekt militarny za jedyny i najważniejszy, a o politycznych spekulacjach wyrażają się z pewną dozą pogardy. Samo słowo „polityka" jest źle rozumiane i nie cieszy się najlepszą sławą ze względu na swój związek z polityką partyjną. Tak więc literatura owych tragicznych okresów wykazuje pewne skrzywienie, traktując rozważania militarne jako pierwszoplanowe w przebiegu wojny, oraz wyrażając przekonanie, że natrętne ingerencje polityków zaciemniają jasny obraz sytuacji posiadany przez żołnierzy. Oczywiście politycy ci dla własnej bądź też partyjnej korzyści przechylali okrutną szalę wojny na swoją stronę. Niezwykle bliskie, przyjazne kontakty pomiędzy Gabinetem Wojennym, szefami sztabu oraz mną, jak również brak jakichkolwiek tarć na tle partyjnym w owym czasie zmniejszyły te sprzeczności do minimum. Podczas gdy wojna z Włochami w północno-wschodniej Afryce trwała i rozwijała się i gdy Grecy w Albanii mieli duże szanse na zajęcie Vlore, wszelkie wieści o niemieckich ruchach i zamiarach wskazywały każdego dnia coraz wyraźniej, że Hitler jest o krok od interwencji na wielką skalę na Bałka*

Wszystkie przekłady poezji w tym tomie pochodzą od tłumacza.

WOJNA

ZATACZA

CORAZ

SZERSZE

KRĘGI

27

nach i w basenie Morza Śródziemnego. Już od początku stycznia przeczuwałem przybycie niemieckich sił powietrznych na Sycylię, co stanowiło zagrożenie dla Malty oraz przekreślało nasze nadzieje na ponowne otwarcie drogi przez Morze Śródziemne. Obawiałem się również, że będą oni chcieli założyć bazę morską na Pantellerii, stwarzając wszelkie udogodnienia, najprawdopodobniej dla oddziałów pancernych, udających się w kierunku Trypolisu. Jak się jednak okazuje, nie widzą oni konieczności zajmowania Pantellerii, lecz nie ma wątpliwości, że mają w planie utworzenie przejścia z północy na południe, prowadzącego przez Włochy do Afryki, i tym samym zakłócenie ruchu naszych wojsk na wschodzie i zachodzie Morza Śródziemnego. Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze zagrożenie państw bałkańskich, w tym Grecji i Turcji, które przekupstwem lub siłą mogą zostać włączone do hitlerowskiego imperium lub - w razie odmowy - podbite. Czy to samo, czego byliśmy świadkami w Norwegii, Danii, Holandii, Belgii i Francji, miałoby się powtórzyć w południowo-wschodniej Europie? Czy wszystkie państwa bałkańskie, łącznie z bohaterską Grecją, mają ulegać jedno po drugim, a odosobniona Turcja ma być zmuszona do otwarcia niemieckim legionom drogi do Palestyny, Egiptu, Iraku i Persji? Czyż nie ma szansy na utworzenie frontu bałkańskiego, który uczyni niemiecką agresję zbyt kosztownym przedsięwzięciem? Czy fakt oporu na Bałkanach nie znajdzie oddźwięku w postaci poważnej reakcji Rosji Sowieckiej? Z pewnością była to sfera, w.której państwa bałkańskie kierowały się swoim interesem, a nawet sentymentem, pozwalając mu do pewnego stopnia mieć wpływ na swoje kalkulacje. Czy jesteśmy w stanie wśród naszych ograniczonych lecz rosnących zasobów znaleźć coś, co popchnęłoby te wszystkie państwa, mające podobne interesy, do walki o wspólną sprawę? Może powinniśmy pilnować własnych spraw i starać się odnieść sukces w północno-wschodniej Afryce, rzucając zarazem Grecję, Bałkany, a może nawet Turcję na pożarcie wroga? Taka jednoznaczna decyzja przyniosłaby niezwykłą ulgę i miała swoich zwolenników pośród wielu oficerów zajmują-

28

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

cych drugorzędne pozycje, którzy przekazali nam swoje opinie. Z pewnością mieli rację, wskazując na nieszczęścia, których doświadczaliśmy, ale nie posiadali dostatecznej wiedzy, aby przewidzieć konsekwencje odwrotnej polityki. Gdyby Hitler był w stanie bez walki rzucić Grecję na kolana, wchłonąć całe Bałkany i zmusić Turcję do wyrażenia zgody na przejście swojej armii na południe i wschód, czy nie zdołałby porozumieć się z Sowietami w sprawie podboju i podziału tych rozległych obszarów i w ten sposób opóźnić ostateczny i nieunikniony konflikt z nimi? Lub - co bardziej prawdopodobne - czy nie mógłby zaatakować Rosji wcześniej i ze znacznie większą siłą? W kolejnych rozdziałach będę się starał odpowiedzieć na pytanie: czy swymi działaniami rząd Jego Królewskiej Mości wpłynął w decydujący sposób na posunięcia Hitlera w południowo-wschodniej Europie i czy te działania wywarły wpływ na postępowanie Rosji oraz dalsze jej losy.

W momencie zaatakowania Grecji przez Włochy udzieliliśmy jej - o czym była mowa w poprzednim tomie - skromnej pomocy i cztery brytyjskie dywizjony powietrzne rozpoczęły z pewnym powodzeniem - działania na tym obszarze. W tym momencie warto zobaczyć, co też działo się po niemieckiej stronie. 7 stycznia Ribbentrop wysłał następujący list do szefów niemieckiej misji w Moskwie: Od początku stycznia silne formacje niemieckie przemieszczają się do Rumunii przez terytorium Węgier. Odbywa się to w ścisłej współpracy z rządami Węgier i Rumunii. Chwilowo oddziały te będą rozkwaterowane na południu Rumunii. Powyższe ruchy wojsk wynikają z faktu, iż należy poważnie przemyśleć konieczność całkowitego wyrzucenia Anglików z Grecji. Oddziały niemieckie są tak silne, że mogą dać sobie radę z każdym zadaniem w regionie Dunaju i z każdą ewentualnością. Podjęte przez nas środki mają jedynie na celu uniemożliwić Anglikom zadomowienie się w Grecji, a nie są wymierzone przeciwko żadnemu państwu bałkańskiemu łącznie z Turcją. Co do instrukcji w sprawie rozmów, to należy wykazywać ogólną powściągliwość. W razie pilnych oficjalnych dociekań, trzeba poin-

WOJNA

ZATACZA

CORAZ

SZERSZE

KRĘGI

29

formować - zależnie od okoliczności - że odpowiedzi może udzielić jedynie Berlin. Gdy rozmów nie da się uniknąć, należy wyrazić opinie w sposób bardzo ogólny. Tak postępując, możemy podać posiadanie przez nas sprawdzonych raportów na temat ciągłego zwiększania się liczby oddziałów angielskich w Grecji jako wiarygodny powód i przypomnieć operację w Salonikach z czasów poprzedniej wojny światowej* Jeżeli chodzi o siłę oddziałów niemieckich, pożądane jest utrzymywanie dotychczasowej mglistości obrazu, przynajmniej chwilowo. Nieco później będziemy przypuszczalnie zainteresowani ujawnieniem pełnej siły naszych wojsk, a być może nawet pewnym wyolbrzymieniem faktów. Wszelkie wskazówki zostaną udzielone we właściwym czasie. Tego samego dnia do niemieckiego ambasadora w Japonii: Proszę o dyskretne i osobiste powiadomienie ministra spraw zagranicznych Japonii, że w chwili obecnej silne oddziały niemieckie są wysyłane do Rumunii. Cała ta operacja przebiega w ścisłej współpracy z rządami Węgier i Rumunii. Są to jedynie środki ostrożności, na wypadek interwencji, która stanie się konieczna w Grecji, gdyby siły angielskie zbytnio się tam zadomowiły. Schulenburg, ambasador Niemiec w Moskwie, odpowiedział 8 stycznia 1941: Krążą tutaj liczne pogłoski dotyczące wysłania wojsk niemieckich do Rumunii; liczbę wojsk szacuje się na 200 tysięcy. Koła rządowe, radio i prasa sowiecka nie podjęły na razie tematu. Rząd sowiecki będzie z pewnością niezwykle zainteresowany tymi ruchami wojsk, zapragnie poznać ich przyczyny, a zwłaszcza ustalić, do jakiego stopnia będą miały wpływ na Bułgarię i Turcję. Proszę o odpowiednie instrukcje. Niemiecki minister spraw zagranicznych odpowiedział tego samego dnia. Ribbentrop do Schulenburga 8 stycznia 1941 Proszę nie poruszać z rządem sowieckim tematu zwiększonego przepływu oddziałów niemieckich do Rumunii. *

Wyróżnienia w tekście pochodzą od autora (przyp. oryg.).

30

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Jeżeli byłby Pan nagabywany w tej sprawie przez Herr Mołotowa lub inną wpływową osobistość z rządu sowieckiego, proszę odpowiedzieć, że zgodnie z informacjami, jakie Pan posiada, wysłanie oddziałów niemieckich jest wyłącznie kwestią środków ostrożności wymierzonych przeciwko Anglikom. Angielskie kontyngenty wojskowe znajdują się już na terytorium Grecji i należy oczekiwać, iż ulegną one powiększeniu w najbliższej przyszłości. Niemcy pod żadnym pozorem nie mogą tego tolerować. Do czasu otrzymania kolejnych instrukcji proszę nie wdawać się w szczegóły.

Około połowy stycznia Rosjanie wykazali głębokie zaniepokojenie i poruszyli sprawę w Berlinie. 17 stycznia ambasador radziecki przybył do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie podał do wiadomości treść następującego memorandum: Wedle naszych informacji liczne oddziały niemieckie stacjonują obecnie w Rumunii i przygotowują się do wkroczenia na teren Bułgarii w celu zajęcia Bułgarii, Grecji oraz cieśnin. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że Anglia będzie usiłowała uprzedzić działania oddziałów niemieckich, opanować cieśniny, rozpocząć ramię w ramię z Turcją operację wojskową przeciwko Bułgarii, czyniąc z niej teatr działań wojennych. Rząd radziecki podkreślał wielokrotnie, iż uważa terytorium Bułgarii i cieśniny za strefę bezpieczeństwa ZSRR i w związku z tym nie może pozostać obojętny wobec wypadków godzących w bezpieczeństwo interesów ZSRR. W związku z tym rząd radziecki czuje się w obowiązku ostrzec, że traktować będzie pojawienie się jakichkolwiek obcych wojsk na obszarze Bułgarii i cieśnin jako pogwałcenie bezpieczeństwa ZSRR. 21 stycznia ambasador radziecki został wezwany do niemieckiego ministra spraw zagranicznych, gdzie poinformowano go, iż rząd Rzeszy nie otrzymał żadnych doniesień stwierdzających, że Anglicy planują zajęcie cieśnin. Z dużym niedowierzaniem odnosi się również do przypuszczenia, że Turcja zezwoliła oddziałom angielskim na wejście na jej terytorium. Rząd nieodmiennie pragnie uniemożliwić wojskom angielskim zajęcie pozycji na terytorium Grecji, co stanowiłoby zagrożenie dla żywotnych interesów Niemiec na Bałkanach. Rozpoczęto przeto

WOJNA

ZATACZA

CORAZ

SZERSZE

KRĘGI

31

koncentrację pewnych oddziałów na Bałkanach w tym jedynie celu, aby uniemożliwić Anglikom umieszczenie swoich oddziałów w Grecji. Rząd Rzeszy wyraził także przekonanie, że akcja ta służy również interesom Sowietów, dla których umocnienie się oddziałów angielskich na tym obszarze musi być zjawiskiem niepożądanym. I na tym sprawa chwilowo stanęła.

Kilka dni później zwróciłem się osobiście do prezydenta Turcji. Premier do prezydenta Inönü, Ankara 31 stycznia 1941 Rosnące zagrożenie Turcji oraz interesów brytyjskich skłania mnie, Panie Prezydencie, do zwrócenia się do Pana bezpośrednio. Posiadam pewne informacje, że Niemcy zajmują już pozycje na lotniskach bułgarskich. Zaczęto budowę baraków, a personel naprawczy, liczący kilka tysięcy ludzi, jest również na miejscu. Wszystko to odbywa się w ścisłej współpracy z Królewskimi Bułgarskimi Siłami Powietrznymi i niewątpliwie z rządem Bułgarii. Wkrótce, być może już za kilka tygodni, niemieckie oddziały powietrzne i lądowe wejdą na terytorim Bułgarii. Eskadry powietrzne będą jedynie musiały pokonać odległość między swoimi placówkami w Rumunii a przygotowanymi dla nich bazami w Bułgarii i natychmiast po wylądowaniu będą gotowe do akcji. Następnie, jeżeli nie obieca Pan Niemcom, że nie zaatakuje Pan Bułgarii ani oddziałów niemieckich przemieszczających się przez jej terytorium, jeszcze tej samej nocy zbombardują oni Istambuł i Adrianopol, jak również Wasze oddziały w Tracji. Niewątpliwie chcieliby albo dotrzeć do Salonik nie napotykąjąc oporu, albo zmusić Greków do zawarcia pokoju z Włochami i oddania im baz powietrznych w Grecji i na wyspach, zakłócając w ten sposób komunikację pomiędzy armią turecką a naszymi armiami w Egipcie. Pozbawiliby naszą marynarkę wojenną możliwości korzystania ze Smyrny, opanowaliby całkowicie Dardanele, kończąc w ten sposób proces okrążania Turcji w Europie z trzech stron. W dużej mierze ułatwiłoby to im ataki na Aleksandrię i Egipt. Oczywiście zdaję sobie sprawę, Panie Prezydencie, że w obliczu tak śmiertelnego zagrożenia Turcja bez wątpienia wypowie wojnę. Ale czyż koniecznie należy dać wrogowi tę niezwykłą szansę opanowania bułgarskich lotnisk bez jednego strzału i bez jednego słowa?

32

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Wygląda na to, iż Niemcy szykują się do powtórzenia na granicy tureckiej tego samego manewru, który pomyślnie wykonali na granicy francuskiej w 1940 r. Istnieje jednak pewna różnica: zamiast wahających się i przestraszonych państw neutralnych, jak Dania, Holandia i Belgia, Niemcy znaleźli w Bułgarii sprzymierzeńca i byłego sojusznika, który bez wątpienia zrezygnował z jakiegokolwiek oporu. Wszystko to, powtarzam raz jeszcze, może nastąpić już w lutym lub marcu i Niemcy dokonają tego z łatwością bez korzystania z dużych ilości wojsk od momentu, gdy lotniska bułgarskie zostaną dostosowane do przyjmowania samolotów Luftwaffe i gdy opanuje je personel naprawczy i personel naziemny. Czyż mamy więc siedzieć z założonymi rękami i spokojnie przyglądać się przygotowaniom do tego śmiertelnego ciosu? Jeżeli zlekceważymy to, co podpowiada nam roztropność i najzwyklejszy dar przewidywania, narody nasze będą miały pełne prawo obarczyć nas odpowiedzialnością za to, co się wydarzy. Już teraz zwlekamy zbyt długo. Przeto proponuję Panu, Panie Prezydencie, abyśmy Pan i ja przedsięwzięli w obronie Turcji te same środki co Niemcy w stosunku do lotnisk bułgarskich. Gdy zostaną stworzone odpowiednie warunki, rząd mój pragnie wysłać do Grecji przynajmniej dziesięć dywizjonów myśliwców i bombowców, nie licząc pięciu działających aktualnie w Grecji. Gdyby przypadkiem Grecja się poddała lub została pokonana, te pięć dywizjonów zostanie wysłanych na lotniska tureckie i oddziały nasze, startujące z baz tureckich, prowadzić będą wojnę powietrzną coraz większymi i nowocześniejszymi siłami. Stanowić to będzie dodatkowe wsparcie powietrzne dla armii tureckiej, pomagając w podtrzymywaniu tych cech bojowych, z których najbardziej słynie. Lecz co istotniejsze, gdy nasze dywizjony znajdą się na tureckich lotniskach, Turcja będzie w stanie zagrozić zbombardowaniem rumuńskich pól naftowych w razie jakiegokolwiek niemieckiego natarcia w kierunku Bułgarii lub gdy personel powietrzny znajdujący się już w Bułgarii nie zostanie pośpiesznie wycofany. Zobowiążemy się nie podejmować żadnych akcji tego rodzaju z lotnisk tureckich bez uprzedniego porozumienia z Wami. Istnieje jeszcze wiele innych problemów. Rosja jest w dalszym ciągu niezdecydowaną i mamy nadzieję, iż pozostanie lojalna i przyjazna. Nic skuteczniej nie powstrzyma Rosji od udzielenia pomocy Niemcom aniżeli obecność znacznych brytyjskich sił powietrznych, mogących zaatakować [z Turcji] pola naftowe w Baku. Ogromna część gospodarki rolnej Rosji uzależniona jest od dostaw z tych pól i ich zniszczenie spowodowałoby dotkliwy głód.

WOJNA

ZATACZA

CORAZ

SZERSZE

KRĘGI

33

Tak więc Turcja, broniona przez znaczne siły powietrzne, może posiadać środki do powstrzymania Niemców od zajęcia Bułgarii i zdławienia Grecji, stanowiąc przeciwwagę dla rosyjskich lęków przed armią niemiecką. Jeżeli ta decydująca pozycja Turcji ma być zachowana, nie ma ani chwili do stracenia i po otrzymaniu Pańskiej zgody rząd Jego Królewskiej Mości niezwłocznie wyda konieczne rozkazy naszym dobrze wyszkolonym oddziałom - umundurowanym lub cywilnym, wedle Waszej woli - aby natychmiast udały się do Turcji. Oprócz tego gotowi jesteśmy wysłać Wam sto dział przeciwlotniczych, które znajdują się obecnie w drodze do Egiptu bądź też już tam są. Wysłalibyśmy je razem z obsługą umundurowaną, albo - jeśli tego sobie życzycie - w przebraniu instruktorów. Wszystkie pozostałe środki, które przedyskutowałem z marszałkiem Chakmakiem, także te morskie, zostaną przedsięwzięte w odpowiednim momencie. Zwycięstwa odniesione przez nas w Libii pozwolą nam na poczynienie bardziej bezpośrednich i zdecydowanych kroków w celu wspomożenia Turcji, gdyby oba nasze kraje stały się sprzymierzeńcami w tej wojnie. Dążąc do tego samego celu używać będziemy naszych rosnących sił, aby wspierać Waszą waleczną armię.

Wysłałem również następujące pismo do szefów sztabu: Premier do Komitetu Szefów Sztabu 31 stycznia 1941 Nie wolno nam zapomnieć o decyzji przekazanej generałowi Wavellowi, zgodnie z którą natychmiast po zajęciu Tobruku problem grecko-turecki uzyskuje pierwszeństwo. Natarcie na Bengazi jest niezmiernie pożądanym, co podkreślono w późniejszych telegramach. Jednakże można użyć tylko tych sił, które nie będą pilnie potrzebne w Europie. Ponieważ prognozy mówią, że Bengazi nie może być zajęte przed końcem lutego, należałoby to uzmysłowić generałowi Wavellowi. Pomoc powietrzna obiecana Turcji nie może być wstrzymywana do tego czasu. Wszelako nie można wykluczyć, iż uda się pogodzić oba te cele. Szefowie sztabu zatelegrafowali do głównodowodzących na Bliskim Wschodzie, zwracając ich uwagę na moje pismo do prezydenta Inönü i dodając, co następuje:

34

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

Największe znaczenie mają obecnie kroki mające na celu zapobieżenie niemieckiemu przenikaniu na teren Bułgarii. Zajęcie Bengazi, a przez to zabezpieczenie Egiptu i baz morskich we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, przyniesie niewątpliwe korzyści, pod warunkiem, iż nie odbędzie się to kosztem naszych interesów w Europie. Jak najrychlejsze zajęcie Bengazi jest więc sprawą najwyższej wagi. Aprobujemy Waszą chęć rozpoczęcia operacji „Mandibles" [Rodos] i wysyłamy trzy szybkie statki transportowe typu Glen kosztem sparaliżowania podobnych operacji w zachodniej części Morza Śródziemnego. Uczyniliśmy to w nadziei zapobieżenia zajęcia „Mandibles" przez powietrzne oddziały niemieckie, co zakłóciłoby naszą komunikację z Turcją. Prosimy o przyśpieszenie tej operacji, jak dalece to tylko możliwe. Reasumując powtarzamy raz jeszcze, że sprawa grecko-turecka jest najistotniejszą i powinniście nieustannie mieć ją na uwadze. Rozumiałem wówczas, jak niebezpieczną stała się sytuacja Turcji. Było rzeczą niemożliwą uważać zawarty z nią przed wojną traktat jako zobowiązujący, biorąc pod uwagę całkowicie zmienioną sytuację. Gdy w 1939 r. wybuchła wojna, Turcy zmobilizowali swoją silną, dobrą i dzielną armię. Cała ta akcja została jednakże przeprowadzona w warunkach przypominających pierwszą wojnę światową. Piechota turecka była jak zawsze doskonała, a artyleria polowa godna podziwu. Brakowało jednak Turkom nowoczesnej broni, która miała rozstrzygające znaczenie od maja 1940 r. Lotnictwo było żałośnie słabe i prymitywne. Nie posiadali czołgów ani samochodów pancernych, a także fabryk do ich produkcji i obsługi, czy też specjalistów mogących je użytkować. Nie mieli prawie żadnej artylerii przeciwlotniczej czy przeciwpancernej. Służby łącznościowe stały na poziomie elementarnym. Radar był czymś nieznanym. A w swoim walecznym nastawieniu nie wykazywali specjalnego zainteresowania wszystkimi tymi nowoczesnymi urządzeniami. Jednocześnie zaś Bułgaria została przez Niemców uzbrojona w ogromne ilości najróżnorodniejszego sprzętu zabranego z Francji i Niderlandów po walkach w 1940 r. Niemcy byli więc w posiadaniu obfitych zapasów nowoczesnej broni, którą mogli szczodrze obdarowywać swoich sprzymierzeńców. My

WOJNA

ZATACZA

CORAZ

SZERSZE

KRĘGI

35

zaś straciwszy tak wiele pod Dunkierką, zmuszeni do utworzenia armii krajowej, do stawienia czoła inwazji, znosząc przy tym nieustanny nacisk Blitzkriegu na nasze miasta i zarazem kontynuując wojnę na Bliskim Wschodzie, mogliśmy jedynie obdarowywać w sposób bardzo oszczędny i kosztem innych palących potrzeb. Armia turecka w Tracji znajdowała się przeto w beznadziejnie niekorzystnej sytuacji w porównaniu z Bułgarami. Jeżeli dodamy do tego jeszcze nawet umiarkowane odkomenderowanie tam niemieckich oddziałów powietrznych i pancernych, ciężar spoczywający na Turcji był nie do zniesienia. Wojna zataczała coraz szersze kręgi i jedyną podówczas nadzieją był zorganizowany plan zjednoczenia sił Jugosławii, Grecji i Turcji - i właśnie to usiłowaliśmy osiągnąć. Gdy Mussolini zaatakował Grecję, nasza pomoc dla niej ograniczona była do kilku dywizjonów wysłanych z Egiptu. Następnie w telegramie szefów sztabu zaoferowaliśmy Grekom wysłanie jednostek technicznych. Grecy nie wyrazili na to zgody, uzasadniając swoją decyzję w sposób absolutnie niedorzeczny. Dochodzimy teraz do trzeciej fazy, gdy możliwe wydawało się stworzenie silnego i bezpiecznego skrzydła pustynnego w Bengazi i dalej oraz skoncentrowanie jak największych rezerw strategicznych lub manewrowych na terytorium Egiptu. I tak oto minął styczeń i nadszedł luty.

R O Z D Z I A Ł III

BLITZKRIEG

I

NASZA ODPOWIEDŹ

Blitzkrieg trwa - Potrzeba oszacowania niemieckich sił powietrznych - Rozbieżności pomiędzy departamentami - Śledztwo pana sędziego Singletona, grudzień 1940 - Jego raport, 21 stycznia 1941 - Niemieckie przygotowania do ataku na Rosję - A także do zbombardowania nas i zagłodzenia - Trzy fazy Blitzkriegu - Nasze zasłony dymne i pozorowane pożary - Luftwaffe uderza na porty, marzec i kwiecień 1941 - Moja wizyta w Bristolu, 12 kwietnia - Nadal wprowadzamy zamieszanie w pracy radionamierników wroga - Atak bomb zapalających na Londyn, 10 maja - Pożary wymykają się spod kontroli Zniszczenie Izby Gmin - Niemiecka flota powietrzna rusza na wschód - Badamy niemiecką obronę radarową - Koniec wojny radarowej - Weekend w Ditchley - Nieoczekiwane i fantastyczne wieści Rudolf Hess ląduje w Szkocji - Próba zrozumienia motywów jego postępowania - Wyjaśnienie Niemców-Moje wskazówki dotyczące traktowania Hessa - Informuję Prezydenta - Rozmowa lorda Simona z Hessem, 10 czerwca - Wizja umysłu Hitlera - Ciekawość Stalina w 1944 r.

G

dy rok 1940 miał się ku końcowi, a Blitzkrieg w dalszym ciągu trwał, konieczne stało się nie tylko zerknięcie w przyszłość, lecz także próba oceny naszych dotychczasowych doświadczeń. Jak długo jeszcze na nasze fabryki i ludzi kontynuowane będą zaciekłe ataki nocne i do jakiego stopnia wzrastać będzie ich okrucieństwo? Przede wszystkim należało w sposób dokładny ocenić niemieckie siły powietrzne, rzeczywiste i prawdopodobne, oraz ich plany na rok 1941. Premier do ministra lotnictwa oraz szefa sztabu lotnictwa 2 grudnia 1940 Nie ulega wątpliwości, że Niemcy będą czynili ogromne wysiłki, aby zwiększyć tej zimy siły powietrzne, i że na wiosnę należy się

BLITZKRIEG I NASZA ODPOWIEDŹ

37

spodziewać o wiele poważniejszych prób z ich strony. Uważam za rzecz niezbędną dokonanie jak najdokładniejszej oceny możliwości wzrostu sił niemieckich (a) do 31 marca, (b) do 30 czerwca. Terminy te nie są ostateczne, jeżeli inne daty byłyby wygodniejsze i pozwalały na równie rzetelną ocenę. Niezbędne jest unikanie przesady w ocenie możliwości niemieckich, a w związku z tym interesują nas specjalnie takie czynniki ograniczające, jak: silniki, specjalne surowce, wyszkolenie pilotów oraz efekty naszych bombardowań. Jednocześnie szczególną uwagę należy poświęcić wykorzystaniu przez Niemców fabryk w podbitych krajach. Będę niezwykle wdzięczny, jeśli służby wywiadowcze dostarczą mi raport (nie dłuższy niż dwie lub trzy kartki) dotyczący tej kluczowej kwestii. Uważam zarazem, że znacznym ułatwieniem przygotowywania tego raportu będzie kontakt z profesorem Lindemannem, pozwalający uniknąć sporów o podstawy, na jakich opierać się będą wszystkie wyliczenia. Chciałbym, aby raport ten był krótki oraz by poinformowano mnie o przyjętym sposobie rozumowania i danych, na których się opiera. Nie jestem pewien, do jakiego stopnia należy się tutaj liczyć z Ministerstwem Przemysłu Lotniczego. Byłoby wielkim udogodnieniem, gdyby wszystkie departamenty mogły przedstawić zgodny punkt widzenia. Chciałbym zostać poinformowany, w jaki sposób zamierzacie się tym zająć. Macie nie więcej niż jeden tydzień.

Z pomocą profesora Lindemanna i jego oddziału statystycznego począłem badać tę nieznaną dziedzinę. Zaczęliśmy sondować oświadczenia Ministerstwa Lotnictwa. Porównaliśmy je z oddzielnymi danymi i różniącymi się ocenami Ministerstwa Wojny Ekonomicznej i wywiadu Ministerstwa Lotnictwa oraz z poglądami Ministerstwa Produkcji Lotniczej. Pozwoliłem na to, aby kłótnia spowodowała zdrowy rozłam pomiędzy departamentami. Jest to bardzo dobry sposób na dotarcie do prawdy. Pomiędzy młodszymi urzędnikami panowała przyjaźń i zgoda, więc z prawdziwą przyjemnością zebrałem ich wszystkich pewnego popołudnia w Chequers. Obie strony przedstawiły swoje dane i obie były w równym stopniu dręczone licznymi wątpliwościami. Dowody były tak sprzeczne, a wszyscy uczestnicy tak bardzo pragnęli poznać prawdę, że zdałem sobie sprawę, iż jakiś rozsądny umysł, jasny, czysty i niczym nie

38

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

ograniczony, powinien to wszystko przesiać i ocenić. W związku z tym przekonałem wszystkich obecnych, aby poddali swoje wyniki surowemu śledztwu, przeprowadzonemu przez wybitnego sędziego. Premier do ministra lotnictwa oraz szefa sztabu lotnictwa 9 grudnia 1940 W sobotę spędziłem cztery godziny z urzędnikami wywiadu Ministerstwa Lotnictwa i Ministerstwa Wojny Ekonomicznej. Nie byłem w stanie stwierdzić, którzy z nich mają rację. Niewątpliwie prawda leży gdzieś pośrodku. Sprawa ma kapitalne znaczenie dla przyszłego obrazu wojny, jaki sobie stworzymy. Nie pozostanie to również bez wpływu na sposób, w jaki używamy obecnie naszych sił. Z niecierpliwością oczekuję, kiedy te dwie wymienione przeze mnie grupy, będące w jak największej przyjaźni, zasiądą razem podczas śledztwa, które wyłowi dowody i potwierdzi fakty. Niezbędny tutaj byłby bezstronny przewodniczący, umiejący nie tylko rozważyć dowody, lecz również wziąć obecnych w krzyżowy ogień pytań. Zastanawiałem się, czy najodpowiedniejszy do tego nie byłby pan sędzia Singleton, który posiada doświadczenie wojenne jako artylerzysta oraz niedawno przeprowadził dla mnie dochodzenie w sprawie przyrządów celowniczych do bombardowania. Sądzę, że byłby on w stanie poprowadzić dyskusję i rzucić światło na niejasności tej tak istotnej sprawy. Musiałby, oczywiście, otrzymać wszystkie dostępne nam informacje. Pragnąłbym poznać Waszą opinię przed powzięciem jakiejkolwiek decyzji. Tymczasem z faktów poznanych podczas naszej sobotniej dyskusji sporządziłem raport będący smakowitym kąskiem dla poszczególnych departamentów. Wszystkie dane w nim zawarte mogą być podawane w wątpliwość, modyfikowane i rozmaicie interpretowane. Rozesłałem egzemplarze do wszystkich wydziałów i staną się one podstawowym tworzywem badań, które zamierzam przeprowadzić. Oświadczenie to ułożyłem sam i zajęło mi to wiele godzin głębokiej koncentracji. Ponieważ jest ono nieco techniczne, drukuję je w Załącznikach, gdzie mogą je przeczytać wszyscy ci, którzy pragną bardziej zgłębić dyskutowany problem. Premier do ministra lotnictwa 13 grudnia 1940 Z 1 800 samolotów, które jak się szacuje, Niemcy produkują miesięcznie, według działu wywiadu Ministerstwa Lotnictwa tylko 400 jest przeznaczonych do szkolenia. Liczba ta wygląda na bardzo niską,

BLITZKRIEG

I

NASZA ODPOWIEDŹ

39

jeśli wziąć pod uwagę pogląd Ministerstwa Lotnictwa, że Niemcy utrzymują w jednostkach liniowych siłę dwa i pół raza większą od naszej. Jeżeli wymagania Ministerstwa Lotnictwa w stosunku do liczby samolotów szkoleniowych będą uzasadnione, jeżeli nasze samoloty szkoleniowe nie będą nadmiernie eksploatowane i jeżeli duża ich liczba nie będzie trzymana na lotniskach w stanie nie nadającym się do użytku, wówczas siła niemieckich jednostek liniowych nie będzie mogła być utrzymana przy tak małej proporcji samolotów szkoleniowych. Zaprosiłem pana sędziego Singletona na lunch w niedzielę i zamierzam wciągnąć go do pracy nad tym dochodzeniem.

Sędzia Singleton doskonale dał sobie radę z lotnikami oraz innymi ekspertami. 21 stycznia przedstawił mi swój końcowy raport. Niezwykle trudno jest porównywać brytyjskie i niemieckie siły powietrzne w liczbach rzeczywistych. Każda strona podzieliła siły powietrzne na określony stan liczebny: całkowitą liczbę samolotów, „zdolne do walki" oraz „linię frontu". Kategorie te były różne, arbitralne i zmienne. Co więcej, RAF został podzielony na siły krajowe i zamorskie, podczas gdy u Niemców wszystkie oddziały były „krajowe". Nie chciałbym tutaj skonfundować czytelnika spornymi statystykami. Koniec końców sędzia stwierdził, że siły niemieckie mają się tak do brytyjskich jak cztery do trzech. Chociaż Ministerstwo Lotnictwa (wywiad) w dalszym ciągu uważało, iż Niemcy mają więcej, a Ministerstwo Wojny Ekonomicznej uważało, że mniej, panowała znaczna zgodność, a oszacowanie Singletona stało się podstawą naszej pracy. Raport ten był bardzo zachęcający, ponieważ wskazywał, że stopniowo wyprzedzaliśmy Niemców w powietrzu. Na początku bitwy o Francję było ich przynajmniej dwukrotnie więcej. Obecnie stosunek ten wynosił cztery do trzech. To była znaczna poprawa. Nie osiągnęliśmy jeszcze wówczas pełnego tempa wzrostu ani też nie otrzymaliśmy amerykańskiej pomocy, która była dopiero w drodze.

40

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Pod koniec 1940 r. Hitler zdał sobie sprawę, że w bezpośrednim ataku powietrznym nie jest w stanie zniszczyć Anglii. Bitwa o Anglię była jego pierwszą porażką, a złośliwym bombardowaniem miast nie zdołał zastraszyć ani narodu, ani jego rządu. Przygotowania do inwazji na Rosję w początkach lata 1941 r. zaabsorbowały większość niemieckich sił powietrznych. Liczne naloty, które musieliśmy znosić aż do końca maja, nie miały już tej siły co dawniej. Dla nas były one najbardziej bolesne, ale nie należały do najważniejszych w planach dowództwa niemieckiego i Führera. Kontynuowanie ataków powietrznych na Wielką Brytanię stanowiło dla Hitlera niezwykle wygodną zasłonę dla koncentracji wojsk przeciwko Rosji. Jego optymistyczny plan zakładał, że Sowieci, podobnie jak Francuzi, zostaną pokonani w ciągu sześciotygodniowej kampanii, a siły niemieckie będą wówczas mogły się skoncentrować na ostatecznym pokonaniu Wielkiej Brytanii jesienią 1941 r. Tymczasem uparty naród miało wyczerpać: po pierwsze, połączenie blokady prowadzonej przez U-booty z działaniami lotnictwa, a po drugie, ataki powietrzne na brytyjskie miasta, zwłaszcza porty. W armii niemieckiej operację „Sea Lion" (przeciwko Wielkiej Brytanii) zastąpiono „Barbarossą" (przeciwko Rosji). Niemiecka marynarka została pouczona, aby koncentrować się na naszym ruchu atlantyckim, a Luftwaffe - na naszych portach i podejściach do nich. Plan ten był o wiele bardziej przemyślny aniżeli bombardowanie na oślep Londynu oraz ludności cywilnej i mieliśmy szczęście, że nie został on przeprowadzony wszelkimi dostępnymi siłami i z większą wytrwałością.

Gdy spojrzymy wstecz, Blitzkrieg 1941 r. dzielił się na trzy fazy. Podczas pierwszej (styczeń-luty) niekorzystna pogoda pokrzyżowała szyki Niemcom, z wyjątkiem ataków na Cardiff, Portsmouth i Swansea, a nasze Służby Obrony Cywilnej mogły złapać zasłużony oddech, z czego nie omieszkały skorzystać. System komitetów bezpieczeństwa portów, reprezentujących główne interesy związane z organizacją portów, powstał na długo przed wojną z inicjatywy Komitetu Obrony Imperialnej

BLITZKRIEG

I

NASZA

ODPOWIEDŹ

41

[Committee of Imperial Defence], Organizacje te, zahartowane w wyniku ciężkich doświadczeń zimy 1940 r. oraz wspomagane przez gotowość Ministerstwa Transportu Wojennego do decentralizacji, były w stanie same prowadzić efektywną walkę i mogły liczyć na pomoc z zewnątrz dzięki regionalnym pełnomocnikom rządowym. Nie zaniedbywano jednak bardziej czynnych metod obrony. Zasłony dymne, tak niepopularne wśród mieszkańców z uwagi na to, iż zanieczyszczały domy, były ciągle przygotowywane i później, podczas obrony ośrodków przemysłowych w środkowej Anglii dały dowód swej skuteczności. Pozorowane pożary, zwane także „rozgwiazdami", były gotowe do rozpraszania uwagi bombowców wroga i cały plan obrony łączył się w jeden spójny system. Gdy pogoda nieco się poprawiła, Blitzkrieg zaczęto od nowa i ze świeżą siłą. Faza druga, określana krótko „Luftwaffe zwiedza porty", rozpoczęła się w pierwszych dniach marca. Składała się z pojedynczych lub podwójnych ataków, które choć poważne, nie były jednak w stanie zaszkodzić naszym portom. Przez trzy kolejne noce - począwszy od 8 - Portsmouth było zajadle atakowane, w wyniku czego tamtejsze stocznie zostały poważnie uszkodzone. 11 zaatakowane zostały Manchester i Salford. W ciągu następnych nocy przyszła kolej na Mersey. 13 i 14 Luftwaffe po raz pierwszy spowodowała poważne straty atakując Clyde, zabijając lub raniąc dwa tysiące ludzi oraz unieruchamiając stocznie, część do czerwca, a niektóre do listopada. W warsztatach stoczni Johna Browna pożary spowodowały przestoje i normalna produkcja rozpoczęła się na powrót w kwietniu. Firma ta szczególnie ucierpiała w marcu, głównie w wyniku ogromnych strajków. Większość strajkujących została zbombardowana w swoich domach, ale cierpienia związane z nalotami i niebezpieczeństwo przywiodły ich do spełniania swoich obowiązków. Mersey, środkowa Anglia, Essex i Londyn - wszystkie otrzymały dodatkową dawkę przed końcem miesiąca. Jednak najcięższe ciosy zadano dopiero w kwietniu. 8 kwietnia nastąpiła koncentracja w rejonie Coventry, a w pozostałej części kraju cały impet skierowany był na Portsmouth. Londyn

42

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

przeżył ciężkie ataki 16 i 17; ponad dwa tysiące ludzi zostało zabitych, a trzy tysiące ciężko rannych. W tej trzeciej i ostatniej fazie wróg nadal usiłował zniszczyć większość naszych głównych portów i w niektórych przypadkach ataki trwały nawet do tygodnia. Plymouth było atakowane od 21 do 29 kwietnia i chociaż pozorowane pożary pomogły uratować stocznie, odbyło się to kosztem miasta. Punkt zwrotny przypadł na 1 maja, kiedy to Liverpool i Mersey były atakowane przez siedem kolejnych nocy. 76 tysięcy ludzi straciło dach nad głową, a trzy tysiące zostało zabitych lub rannych. 69 ze 144 miejsc postojowych zostało wyłączonych z użytku, a ładunek, na krótki czas wyniesiony na ląd, został zredukowany do jednej czwartej. Gdyby wróg naciskał, bój o Atlantyk z pewnością rozpocząłby się o wiele wcześniej. Lecz Niemcy, jak zwykle, zrezygnowali. Przez dwie noce bombardowali Hull, gdzie pozbawili dachu nad głową 40 tysięcy ludzi, zniszczyli sklepy z żywnością i unieruchomili morskie warsztaty naprawcze na prawie dwa miesiące. W tym czasie uderzyli ponownie na Belfast, który dwukrotnie już przeżył naloty.

12 kwietnia, jako tytularny rektor Uniwersytetu w Bristolu, przyznałem honorowe tytuły doktora praw panu Winantowi, ambasadorowi Stanów Zjednoczonych, panu doktorowi J.B. Conantowi, prezydentowi Uniwersytetu Harvarda, oraz panu Menziesowi, premierowi Australii. Towarzyszyła mi moja żona. Pociąg nasz przeczekał noc na bocznicy w otwartym polu, ale nawet stamtąd słychać było ciężkie naloty na Bristol. Wczesnym rankiem wjechaliśmy na stację i udaliśmy się do hotelu. Tam spotkałem się z grupą dygnitarzy, po czym niezwłocznie wyruszyłem na inspekcję tych części miasta, które najbardziej ucierpiały podczas nalotów. Służby ratownicze pracowały gorączkowo, w dalszym ciągu wydobywając ludzi spod ruin. Próba była ciężka, lecz mieszkańcy nie upadali na duchu. W jednym z miejsc wypoczynkowych siedziała grupka starych kobiet, którym zburzono domy i które w dalszym ciągu były zaszokowane samym faktem znajdowania się tutaj - czysty ob-

BLITZKRIEG

I

NASZA

ODPOWIEDŹ

43

raz przygnębienia. Gdy wszedłem, otarły łzy i entuzjastycznie wznosiły okrzyki na cześć króla i kraju. Ceremonia odbywała się zgodnie z planem. Spędziłem godzinę objeżdżając najciężej zbombardowane miejsca, a następnie udałem się na Uniwersytet. Wszystko przebiegało jak należy, ale ogromny budynek sąsiadujący z Uniwersytetem nadal płonął, a akademickie szaty co poniektórych z głównych aktorów nie ukrywały zmoczonych i brudnych uniformów, świadczących o ich nocnym trudzie. Cała ta scena była wzruszająca. „Wielu z Was tu obecnych - powiedziałem - spędziło całą noc na swoich posterunkach i wszyscy znajdowali się pod ciężkim ogniem wroga podczas długiego bombardowania. Wasze zebranie się tutaj jako oznaka hartu ducha i spokoju, odwagi oraz obojętności na sprawy materialne jest godne tego, w co nauczyliśmy się wierzyć od starożytnych Rzymian i współczesnych Greków. Kiedy tylko udaje mi się uciec na kilka godzin lub na dzień od moich obowiązków w kwaterze głównej, jeżdżę po kraju i oglądam zniszczenia spowodowane przez wroga; lecz wśród zniszczeń i ruin dostrzegam spokojne, jasne i uśmiechnięte oczy, wyrażające świadomość uczestniczenia w idei wyższej nad jakąkolwiek ludzką czy osobistą sprawę. Widzę ducha nieugiętego narodu. Widzę ducha wychowanego w wolności, karmionego tradycją przekazaną nam przez poprzednie stulecia, tradycją, która teraz, w tej właśnie chwili, w tym punkcie zwrotnym historii świata, pomoże nam znosić nasz los w taki sposób, żeby ci, którzy przyjdą po nas, nie mieli nam, swoim ojcom, nic do zarzucenia".

Tymczasem „magiczna wojna" rozwijała się we właściwy sobie, dziwny sposób. O powstawaniu jej pierwszych, nowych rodzajów broni wspominam we wcześniejszym tomie.*Już je*

Patrz: tom I, rozdział IX (przyp. oryg.).

44

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

sienią 1937 r. plany obrony powietrznej Wielkiej Brytanii zostały zmienione w oparciu o założenie, że obietnice naszych naukowców dotyczące wciąż jeszcze nie sprawdzonego radaru, zostaną dotrzymane. 5 pierwszych stacji nadbrzeżnego łańcucha radarowego, 5 stacji strzegących ujścia Tamizy, obserwowało wylot i powrót pana Chamberlaina z misjami pokojowymi we wrześniu 1938 r. 18 stacji rozciągających się od Dundee do Portsmouth rozpoczęło dwudziestoczterogodzinną służbę wiosną 1939 r. i pełniło ją nieprzerwanie przez następnych sześć lat. Stacje te były czujkami ostrzegawczych służb przeciwlotniczych; dzięki nim uniknęliśmy ciężkich strat w produkcji wojennej, a i pracownicy obrony cywilnej mieli znacznie ułatwione życie. Załogi obsługujące broń przeciwlotniczą uniknęły niepotrzebnych i męczących godzin oczekiwania podczas alarmów. Uniknęliśmy wyczerpania sił ludzkich i maszyn, do czego by doszło, gdyby nasze niezrównane, lecz mimo wszystko skąpe siły zmuszone były utrzymywać ciągłe patrole. Radary nie spełniały idealnie swojej funkcji podczas nocnego przechwytywania, ale umożliwiały walczącym w ciągu dnia wyczekiwanie na swoją ofiarę w najkorzystniejszym do ataku miejscu i wysokości. Przyczyniły się w sposób decydujący do naszych zwycięstw podczas walk dziennych, a pomagały im w tym inne stacje najnowszego projektu*, które wysyłały ostrzeżenia zbyt późne, lecz bezcenne - o zbliżaniu się nisko latających samolotów wroga.

W 1941 r. w dalszym ciągu wprowadzaliśmy zamieszanie w sygnałach radiowych naprowadzających samoloty Luftwaffe na cel, pomimo stosowanych przez Niemców ulepszeń. Można tu przytoczyć następujący przykład: nocą 8 maja Niemcy planowali dwa ataki, pierwszy na fabrykę Rolls-Royce'a w Derby, a drugi na Nottingham. W wyniku interferencji fal nastawio*

Określane w naszym żargonie CHL albo CHEL (przyp. oryg.).

BLITZKRIEG

I

NASZA

ODPOWIEDŹ

45

nych na Derby zbombardowali oni Nottingham, gdzie od ubiegłej nocy widać było jeszcze małe pożary. Ta pierwotna pomyłka skierowała ich kolejny atak na dolinę Belvoir, tak oddaloną od Nottingham, jak to ostatnie oddalone jest od Derby. Komunikat niemiecki głosił zniszczenie fabryki Rolls-Royce'a, do której samoloty niemieckie wcale się nie zbliżyły. Zrzucono jednakże 130 bomb o dużym ładunku i pewną ilość materiałów zapalających na otwartej przestrzeni. Jedynymi ofiarami były dwa kurczaki. Ostatni atak był najgorszy. 10 maja wróg powrócił nad Londyn z bombami zapalającymi. Spowodował ponad dwa tysiące pożarów, a niszcząc system wodociągów w 150 miejscach, co zbiegło się w czasie z niskim przypływem Tamizy, uniemożliwił nam ich gaszenie. O 6 rano następnego dnia setki pożarów były nie ugaszone, a cztery wciąż jeszcze widać było nocą trzynastego. Był to najbardziej niszczący atak podczas tej całej nocnej wojny. Ucierpiało pięć stoczni i 71 punktów o kluczowym znaczeniu, z których połowę stanowiły fabryki. Wszystkie stacje kolejowe, z wyjątkiem jednej, zostały zablokowane na całe tygodnie, a drogi nie były przejezdne aż do początku czerwca. Ponad 3 tysiące ludzi zginęło lub zostało rannych. Okres ten również z innych względów wpisał się do historii. Zniszczono Izbę Gmin. Z powodu jednej bomby przez lata stały tam ruiny. Na szczęście, sala była wówczas pusta. Jednocześnie nasze baterie i nocne myśliwce zniszczyły 16 samolotów wroga. Było to największe osiągnięcie w nocnych walkach i w dużej mierze owoc naszego zimowego wysiłku w czasie „magicznej wojny". Nie zdawaliśmy sobie wówczas sprawy, że był to ostatni atak wroga. 22 maja Kesselring przeniósł kwaterę główną wojsk powietrznych do Poznania i z początkiem czerwca całość sił powietrznych została przesunięta na wschód. Miały upłynąć prawie trzy lata, zanim formacje Obrony Cywilnej w Londynie stawiły czoło „mini-Blitzkriegowi" z lutego 1944r. i późniejszym zajadłym atakom rakiet i bomb latających. W ciągu dwunastu miesięcy od czerwca 1940 do czerwca 1941 r. nasze straty w ludności cywilnej wyniosły 43 381 zabitych i 50 856 ciężko rannych, w sumie 94 237 ludzi.

46

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Z wyjątkiem wsparcia radarowego dla artylerii przeciwlotniczej wróg do tej pory koncentrował swoją uwagę na urządzeniach zaczepnych, jak np. radionamierniki i rok 1941 minął, nim Niemcy odczuli potrzebę zatroszczenia się o siebie samych. Oczywiście, my w Anglii, jeżeli chodziło o znalezienie celów, całkowicie zdawaliśmy się na nasze duże i kosztowne szkoły nawigacyjne, radar traktując głównie jako środek samoobrony. Po rozpoznaniu techniki stosowania fal radiowych do naprowadzania na cel przez Luftwaffe, oraz gdy rzeczy zaczęły mieć się lepiej, rozpoczęliśmy badania nad niemieckim radarem, aby usunąć wszelkie przeszkody powstrzymujące nas od akcji odwetowej. W lutym 1941 r. po raz pierwszy odkryliśmy i sfotografowaliśmy niemiecką stację radarową wykrywania samolotów i niemal natychmiast złapaliśmy jej pasmo nadawania. Po tym odkryciu w pobliżu Cherbourga, szukaliśmy podobnych urządzeń wzdłuż zachodniego wybrzeża okupowanej Europy, przeprowadzając rozpoznanie fotograficzne oraz posługując się tajnymi agentami. W połowie 1941 r. RAF zaczął planować zmasowane ataki nocne na Niemcy. Aby to się powiodło, musieliśmy wiedzieć wszystko o ich urządzeniach obronnych. Najprawdopodobniej opierały się one, podobnie jak i nasże, na radarze. Studiując niemiecki system radarowy wybrzeża, doszliśmy krok po kroku do niemieckich urządzeń obronnych przed nocnymi nalotami. Rozciągały się one długim pasmem od Szlezwiku-Holsztynu, poprzez północno-zachodnie Niemcy i Holandię aż do granicy francusko-bełgijskiej. Lecz środki przedsięwzięte przez nas i przez naszych wrogów nie miały większego znaczenia w tych końcowych miesiącach 1941 r. Bombowce niemieckie zgodnie z planem miały powrócić z Rosji w sześć tygodni po inwazji. Gdyby powróciły, w ich atakach na Wielką Brytanię wspierałyby je liczne nowe stacje naprowadzające z jeszcze potężniejszymi przekaźnikami, rozmieszczonymi wzdłuż Kanału, aby ułatwić przebicie przez angielskie zagłuszanie. Napotkałyby wiele nowych przekaźników po naszej stronie, zniekształcających i załamujących sygnały. Natknęłyby się również na znacznie ulepszony radar zainstalowany na naszych nocnych myśliwcach. Coraz większe wpląta-

BLITZKRIEG

I

NASZA

ODPOWIEDŹ

47

nie się w sprawę rosyjską zapobiegło tej nowej wojnie fal radiowych i ogromne wysiłki obydwu stron w tej sferze nie zostały wykorzystane.

W niedzielę 11 maja spędzałem weekend w Ditchley. Przez cały wieczór dochodziły wieści o ciężkim nalocie na Londyn poprzedniego dnia. Nic nie mogłem w tej sprawie uczynić, więc oglądałem komedię z braćmi Mara, tak jak to zaaranżowali moi gospodarze. Dwukrotnie wychodziłem, aby dowiedzieć się o zniszczeniach, i mówiono mi, że są poważne. Zabawny film klekotał sobie w najlepsze, a ja zadowolony byłem z tej drobnej rozrywki. Wkrótce jednak sekretarz poinformował mnie, że ktoś chce rozmawiać ze mną przez telefon w imieniu diuka Hamiltona. Diuk był moim osobistym przyjacielem i dowodził sektorem bojowym na wschodzie Szkocji, ale nie wydawało mi się, aby była to jakakolwiek sprawa, która nie mogłaby poczekać do rana. Jednakże rozmówca nalegał twierdząc, że jest to sprawa najwyższej wagi państwowej. Poprosiłem pana Brackena, aby wysłuchał, co ma on do powiedzenia. Po kilku minutach pan Bracken oznajmił, że diuk chce mi zakomunikować niezwykłą wiadomość. Posłałem więc po niego. Po wejściu oznajmił, że niemiecki więzień, którego osobiście przesłuchiwał, to Rudolf Hess. „Hess w Szkocji!" Pomyślałem, że to bajka. Raport jednak okazał się prawdziwy. Pilotując swój własny samolot w mundurze porucznika Luftwaffe, przyleciał z Augsburga i wyskoczył na spadochronie. Najpierw twierdził, że nazwisko jego brzmi „Horn". Dopiero po przyjęciu go w szpitalu wojskowym nie opodal Glasgow, gdzie opatrzono drobne zranienia spowodowane upadkiem, okazało się, kim jest naprawdę. Krótkimi etapami przewieziono go wkrótce do Tower, a stamtąd do innych miejsc odosobnienia w kraju. Pozostał tutaj do 6 października 1945 r., kiedy to w więziennych celach Norymbergi połączył się z tymi spośród swoich przyjaciół, którzy przeżyli wojnę i byli teraz sądzeni przez zwycięzców.

48

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Nigdy nie przykładałem dużej wagi do tej eskapady. Wiedziałem, że nie miała żadnego związku z biegiem wypadków. Przez Anglię, Stany Zjednoczone, Rosję, a przede wszystkim Niemcy przeszła fala ogromnego podniecenia i mnóstwo książek powstało na ten temat. Ja ze swej strony napiszę to, co uważam za prawdziwą historię.

Rudolf Hess był dobrze wyglądającym, dość młodym mężczyzną, bardzo lubianym przez Hitlera, który uczynił go członkiem osobistego personelu. Hess ubóstwiał Führera i był żarliwie zaangażowany w problem losów świata. Jadał z Hitlerem przy jednym stole, czasami tylko z nim, a czasami we dwójkę lub trójkę. Znał i potrafił pojąć umysł Hitlera - jego nienawiść do Rosji Sowieckiej, jego żądzę zniszczenia bolszewizmu, jego podziw dla Wielkiej Brytanii i szczere pragnienie życia w przyjaźni z Imperium Brytyjskim oraz pogardę dla większości innych narodów. Nikt nie znał Hitlera lepiej, ani też częściej nie obserwował go w chwilach nieuwagi. Z nadejściem wojny wszystko uległo zmianie. Towarzystwo Hitlera przy posiłkach z konieczności powiększyło się. Generałowie, admirałowie, dyplomaci, wysocy funkcjonariusze, byli od czasu do czasu dopuszczani do tego wyselekcjonowanego kręgu władzy. Zastępca Führera znalazł się nagle w cieniu. Jakie znaczenie miały teraz demonstracje partyjne? To był czas na czyny, a nie na wybryki. Musimy do pewnego stopnia pomniejszyć wartość jego przedsięwzięcia, a to z powodu nuty zazdrości, która pojawiła się, gdy spostrzegł, że w warunkach wojennych przestał odgrywać swoją dawną rolę przyjaznego powiernika ukochanego Führera. Oto tutaj, rozumował, znajdują się generałowie i wszyscy inni, którzy mogą być dopuszczeni do najbliższego kręgu Führera i zasiąść z nim do stołu. Mają oni do odegrania swoją rolę. Aleja, Rudolf, czynem najwyższego oddania prześcignę ich wszystkich, przynosząc mojemu Führerowi większy skarb i ulgę niż wszyscy oni razem wzięci. Pojadę i zawrę pokój z Anglią. Moje życie jest niczym. Z jaką radością rzucę je na

BLITZKRIEG

I

NASZA ODPOWIEDŹ

49

szalę za taką sprawę! Nastroje takie, choć naiwne, z pewnością nie były ani nikczemne, ani plugawe. Hess pojmował scenę europejską w sposób następujący: Anglia została oderwana od swoich prawdziwych interesów i polityki przyjaźni z Niemcami, a nade wszystko od koalicji przeciw bolszewizmowi, a stało się tak z winy podżegaczy wojennych, których najoczywistszym przedstawicielem był Churchill. Gdyby tylko on, Rudolf, mógł dotrzeć do samego serca Anglii i przekonać króla co do rzeczywistych uczuć Hitlera, złośliwe siły rządzące tą nieszczęsną wyspą zostałyby odsunięte. Jak Anglia mogłaby przetrwać? Francja upadła. U-booty niebawem zniszczą całą komunikację morską. Niemieckie ataki powietrzne pokonają przemysł brytyjski i zgniotą brytyjskie miasta. Ale do kogo miał się zwrócić? Mógł to być diuk Hamilton, znajomy syna jego politycznego doradcy Haushofera*. Wiedział również, że diuk Hamilton pełnił funkcję wysokiego dygnitarza dworu królewskiego. Taka osobistość z pewnością co wieczór zasiada do stołu z królem, który chętnie go słucha. Oto najlepszy środek bezpośredniej komunikacji.

„Wygląda na to - głosiła notka prasy niemieckiej kilką dni później - że członek partii, Hess, dręczony był halucynacjami, w wyniku których zdawało mu się, iż doprowadzi do porozumienia pomiędzy Anglią i Niemcami. [...] Partia Narodowosocjalistyczna z żalem stwierdza, że ów idealista padł ofiarą swoich urojeń. Nie będzie to jednak miało wpływu na dalszy przebieg wojny, do której Niemcy zostały zmuszone". Całe to wydarzenie było dla Hitlera wielce kłopotliwe. To tak, jakby mój *

Diuk Hamilton spotkał po raz pierwszy Albrechta Haushofera, syna Karla, autora nazistowskiej teorii „geopolityki", podczas Igrzysk Olimpijskich w 1936 r.; było to w czasie, gdy diuk zajmował się studiami nad niemieckimi, a potem rosyjskimi siłami powietrznymi. Albrecht, podejrzany o branie udziału w spisku na życie Hitlera, został skazany na śmierć przez nazistów (przyp. oryg.).

50

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

zaufany kolega, minister spraw zagranicznych, który był niewiele młodszy od Hessa, wyskoczył z ukradzionego spitfire'a, prosto na trawnik w Berchtesgaden. Naziści niewątpliwie z dużą ulgą zaaresztowali adiutantów Hessa. Premier do ministra spraw zagranicznych 13 maja 1941 1. Uważam, że najwygodniej będzie traktować go [Herr Hessa] jako więźnia wojennego w gestii Ministerstwa Wojny, a nie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych; jest on osobą której można wytoczyć poważne polityczne oskarżenie. Ten człowiek, podobnie jak inni przywódcy nazistowscy, jest potencjalnym zbrodniarzem wojennym i tak on, jak i jego wspólnicy, może zostać wyjęty spod prawa po zakończeniu wojny. Wtedy jego skrucha może mu się bardzo przydać. 2. Tymczasem powinien przebywać w wygodnym domu niedaleko od Londynu, całkiem odizolowany i podejmować należy wszelkie próby zbadania jego umysłowości i wyciągnięcia z niego wszystkiego, co może przedstawiać dla nas jakąkolwiek wartość. 3. Należy dbać o jego zdrowie i wygodę- żywność, książki, materiały piśmienne i rekreację ma już zapewnione. Nie może się kontaktować że światem zewnętrznym, ani z nikim, kto nie jest wyznaczony przez Foreign Office. Trzeba wybrać specjalnych strażników. Nie powinien mieć dostępu ani do gazet, ani do radia. Ma być traktowany z szacunkiem, jak ważny generał, który wpadł w nasze ręce. Premier do sir Alexandra Cadogana 16 maja 1941 1. Proszę w miarę najdokładniej przeanalizować części konwersacyjne trzech wywiadów z Hessem, zwracając szczególną uwagę na punkty wymienione przeze mnie w oświadczeniu dla Izby Gmin, którego jednak nie odczytałem. Wyślę to później do prezydenta Roosevelta wraz z wyjaśniającym telegramem. 2. Przyjąłem propozycję Ministerstwa Wojny, aby dziś w nocy przewieźć Hessa do Tower, podczas gdy przygotowuje się dla niego miejsce w Aldershot. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 17 maja 1941 Przedstawiciel Foreign Office przeprowadził do tej pory trzy wywiady z Hessem. Podczas pierwszego wywiadu, który odbył się w nocy z 11 na 12 maja, Hess mówił z niezwykłą swadą i posiłkując się notatkami wygłaszał długie oświadczenia. Pierwsza ich część była rekapitulacją stosunków angielsko-niemieckich podczas ostatnich trzydziestu lat i miała na celu pokazanie, że Niemcy zawsze mieli rację, a Anglia nie.

BLITZKRIEG I NASZA ODPOWIEDŹ

51

Druga część podkreślała pewność niemieckiego zwycięstwa dzięki połączonym działaniom sił podwodnych i powietrznych, niezachwianemu niemieckiemu morale oraz całkowitej jedności narodu niemieckiego pod przewodnictwem Hitlera. W trzeciej części zarysowane były propozycje ugody. Hess stwierdził, iż Hitler nigdy nie miał wrogich zamiarów w stosunku do Imperium Brytyjskiego, które pozostałoby nienaruszone z wyjątkiem podlegających zwrotowi byłych kolonii niemieckich i w zamian za pozostawienie mu wolnej ręki w Europie. Znalazło się tam jednak zastrzeżenie, iż Hitler nie zamierza negocjować z obecnym rządem angielskim. Jest to stara próba nakłonienia nas do opuszczenia wszystkich przyjaciół, aby chwilowo uratować większą część swojej skóry. Przedstawiciel Foreign Office spytał go, czy mówiąc o Hitlerze mającym wolną rękę w Europie, miał na myśli europejską część Rosji, czy azjatycką. „Azjatycką" - odparł. Dodał jednak, że Niemcy mają pewne żądania w stosunku do Rosji, które musiałyby zostać wzięte pod uwagę; zaprzeczył przy tym pogłoskom, jakoby Niemcy planowały atak na Rosję. Wygląda na to, iż Hess wymyślił sobie, że Niemcy muszą wygrać wojnę, ale zrozumiał, że zajęłoby to dużo czasu i spowodowało zniszczenia oraz wielkie straty w ludziach. Sądził, że gdyby udało mu się przekonać ludzi w naszym kraju, iż istnieje podstawa do porozumienia, zakończyłoby to wojnę i zapobiegło niepotrzebnym cierpieniom. Podczas drugiego wywiadu, 14 maja, Hess poruszył dwie kolejne sprawy: 1. Bez względu na formę, jaką przyjęłoby porozumienie pokojowe, Niemcy kontynuowałyby poparcie dla Raszida Alego i zadbałyby o usunięcie Brytyjczyków z Iraku. 2. Wojna prowadzona przez U-booty i lotnictwo trwać będzie tak długo, aż odcięta zostanie możliwość jakichkolwiek dostaw dla Wyspy. Nawet gdyby zdecydowąła się ona poddać, a reszta Imperium kontynuowała walkę, blokada Anglii nie ustanie, choćby to miało oznaczać, że ostatni jej mieszkaniec umrze z głodu. Z trzeciego wywiadu, przeprowadzonego 15 maja, nie wynikło nic prócz kilku rzuconych mimochodem, nieco obraźliwych, uwag na temat Pańskiego kraju oraz pomocy, jakiej jesteście w stanie nam udzielić. Przypuszczam, że to, co zdaje mu się, że wie na temat Waszej produkcji lotnicznej i typów Waszych samolotów, nie robi na nim większego wrażenia. Hess jest człowiekiem zdrowym, spokojnym i nie można u niego stwierdzić żadnych typowych objawów choroby psychicznej. Oświadcza, iż na pomysł eskapady wpadł sam i że Hitler nic o tym nie wie-

52

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

dział. Gdyby dać wiarę jego słowom, zamierzał on skontaktować się z członkami „ruchu pokojowego" w Anglii, którzy mieli pomóc mu wyrugować obecny rząd. Jeżeli mówi prawdę i jeśli jest przy zdrowych zmysłach, to jest to zachęcająca oznaka głupoty niemieckich służb wywiadowczych. Będzie on tutaj dobrze traktowany, lecz wolałbym, aby prasa nie stworzyła romantycznej otoczki wokół jego osoby i całej tej historii. Nie wolno zapominać, że dzieli on odpowiedzialność za wszystkie zbrodnie Hitlera i że jest potencjalnym zbrodniarzem wojennym, którego los ostatecznie zależy od decyzji sprzymierzonych rządów. Panie Prezydencie, te informacje są przeznaczone dla Pana. Uważamy, iż dobrze się stało, że prasa ma się tutaj czym zająć przez pewien czas, dając tym samym Niemcom sporo do myślenia. Niemieccy jeńcy wojenni w randze oficerów byli niezwykle wzburzeni tymi wiadomościami i nie wątpię, że niemieckie siły zbrojne będą miały wiele złych przeczuć, co jeszcze może zostać ujawnione. Wyjaśnienia, których Hess udzielił lekarzom, również nie dostarczyły żadnych nowych informacji. 22 maja jego lekarz zapisał, co następuje: „Powiedział, że był przerażony zmasowanymi nalotami na Londyn w 1940 r. i odrazą napawała go myśl o zabijaniu małych dzieci i ich matek. Te uczucia wzmagały się, gdy myślał o swojej żonie i synu, co sprawiło, że powziął zamiar udania się do Anglii i zawarcia pokoju z dużą frakcją antywojenną, która - jak sądził - istnieje w naszym kraju. Powtarzał, iż nie uczynił tego z myślą o jakiejkolwiek osobistej korzyści - było to czysto idealistyczne pragnienie".* „Ten właśnie stan ducha spowodował, że duże wrażenie wywarły na nim słowa Karla Haushofera, wyrażającego podobne opinie i wymieniającego diuka Hamiltona jako człowieka o zdrowym rozsądku, którego również przeraża ta bezmyślna rzeź. Haushofer powiedział też, że trzy razy śnił mu się Hess pilotujący samolot w niewiadomym kierunku. Ten uznał jego słowa za zachętę do udania się na Wyspę w charakterze wysłannika pokojowego i do odszukania diuka Hamiltona, który by go *

The Case of Rudolf Hess, wydane przez J.R. Ressa, s. 2 (przyp. oryg.).

BLITZKRIEG

I

NASZA

ODPOWIEDŹ

53

zaprowadził do króla Jerzego. Rząd angielski zostałby usunięty, a na jego miejsce weszłaby partia pragnąca pokoju. Podkreślił, że nie zadawałby się zupełnie z tą «kliką» rządzącą, która uczyniłaby wszystko, aby pokrzyżować jego plany. Wypowiadał się dość mętnie o tych politykach, którzy mieliby zastąpić usuniętych i wykazywał przy tym słabą orientację w nazwiskach i znaczeniu naszych osobistości życia politycznego. [...] Opisał, jak skontaktował się z Willym Messerschmittem i uzyskał pozwolenie na długodystansowe loty nad terytorium Niemiec podczas ćwiczeń do tej wyprawy i jak był przygotowany do niej. Twierdzi, że nie miał żadnych współpracowników i że wykazał duże umiejętności w zaplanowaniu swojej podróży, ustalając samodzielnie trasę i lecąc z dokładnością, która pozwoliła mu na wylądowanie tylko dziesięć mil od Dungavel, miejsca przenaczenia"*

Rząd poprosił lorda Simona o przesłuchanie Hessa i nastąpiło to 10 czerwca. „Gdy Hitler zrozumiał - powiedział Hess - że zdrowy rozsądek nie bierze w Anglii góry, zadziałał zgodnie z zasadą lorda admirała Fishera: W wojnie umiarkowanie jest szaleństwem. Jeśli uderzasz, uderzaj mocno i gdzie tylko możesz. Ale muszę stwierdzić, że z dużą trudnością przychodziło Hitlerowi wydawać rozkazy do ataków powietrznych oraz przeprowadzanych przez U-booty. Niezmiernie go to bolało. Głęboko współczuł narodowi angielskiemu, iż musi paść ofiarą takiej właśnie metody prowadzenia wojny [...]. Powiedział, że nawet strona zwycięska nie powinna przedstawiać surowych warunków krajowi, z którym zamierza dojść do porozumienia". I myśl przewodnia Hessa: „Sądzę, że gdyby Anglia wcześniej zdała sobie sprawę z tego faktu, z pewnością byłaby ze swej strony gotowa do ugody". *

Tamże, s. 18-19 (przyp. oryg).

54

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Gdyby tylko Anglia wiedziała, jaki Hitler jest dobry, z pewnością spełniłaby jego życzenia!

Wiele uczonych badań medycznych poświęcono stanowi umysłowemu Hessa. Bez wątpienia był on typem neurotycznym, rozdartym wewnętrznie, poszukującym spokoju w pościgu za władzą i pozycją oraz w kulcie wodza. Ale było to coś więcej niż tylko przypadek medyczny. Niezachwianie wierzył w swoją wizję umysłu Hitlera. Gdyby tylko Anglia mogła zrozumieć, jak wielu cierpień można by uniknąć i jak łatwe byłoby dojście do porozumienia! Wolna ręka dla Niemiec w Europie i dla Anglii w jej własnym Imperium! Pomniejsze warunki przewidywały zwrot niemieckich kolonii, ewakuację z Iraku oraz rozejm i pokój z Włochami. A w sytuacji obecnej pozycja Anglii była beznadziejna. Jeżeli nie zgodzi się na te warunki, „prędzej czy później nadejdzie dzień, kiedy będzie do tego zmuszona". Na to lord Simon odparł: „Nie sądzę, że akurat ten argument trafi do przekonania rządowi brytyjskiemu, ponieważ - jak Panu wiadomo - w tym kraju nie narzekamy na brak męstwa i nie lubimy, gdy ktoś nam grozi". Jeśli wziąć pod uwagę, jak blisko Hess przebywał z Hitlerem, zadziwia fakt, że nie wiedział on lub udawał, że nic nie wie o zbliżającym się ataku na Rosję, do którego czyniono przecież tak ogromne przygotowania. Rząd sowiecki był mocno zaintrygowany tą przygodą z Hessem i stworzył wokół niej wiele fałszywych teorii. Kiedy trzy lata później przebywałem w Moskwie z drugą wizytą, zdałem sobie sprawę, jak bardzo Stalin był tą sprawą zafascynowany. Zapytał mnie przy obiedzie, jak przedstawia się prawda o misji Hessa. Odpowiedziałem tak, jak to tutaj opisałem. Wyczuwałem jednak, iż był przeświadczony, że Niemcy i Anglia prowadziły w celu wspólnego zaatakowania Rosji tajne negocjacje, które spełzły na niczym. Znając jego mądrość, zdumiony byłem aż taką naiwnością w tej sprawie. Gdy tłumacz wyjaśnił, że Stalin nie wierzy w to, co powiedziałem, odparłem: „Gdy składam oświadczenie dotyczące faktów, które znam, pragnę, aby było ono traktowane jako prawdziwe."

BLITZKRIEG

I

NASZA

ODPOWIEDŹ

55

Stalin przyjął tę nieco szorstką odpowiedź z dobrodusznym grymasem. „Nawet tutaj, w Rosji, dzieje się wiele spraw, o których tajne służby niekoniecznie mnie informują". Więcej do tematu nie wracałem.

Zastanawiając się raz jeszcze nad tą całą historią, cieszę się, że jestem odpowiedzialny za to, w jaki sposób Hess był i jest traktowany. Bez względu na moralną winę tego człowieka stojącego blisko Hitlera, Hess, moim zdaniem, odpokutował swoje winy poprzez pełen oddania, szaleńczy czyn wariackiej życzliwości. Przybył do nas z własnej woli i chociaż nie posiadał żadnego upoważnienia, był jednak kimś w rodzaju wysłannika. Był to przypadek medyczny, a nie kryminalny i tak należy go traktować.

R O Z D Z I A Ł IV

WOJNA NA MORZU ŚRÓDZIEMNYM

Kluczowe znaczenie Malty - Plan admirała Keyesa zajęcia Pantellerii - Jego odroczenie - Morskie spotkanie z Luftwaffe, 10 stycznia - Lotniskowiec „Illustrious" uszkodzony - „Southampton" zatopiony, a „Gloucester" uszkodzony - Posiłki lotnicze dla Malty - Niemcy z determinacją atakuję Wyspę - Gubernator Dobbie - Admirał Someroille uderza na Gennę, 9 lutego - Posiłki dla garnizonu maltańskiego - Działania i zwycięstwa naszych okrętów podwodnych - Zniszczenie konwoju wroga - Zajęcie Bengazi 6 lutego - Zakończenie podboju Cyrenajki - Misja Edena i Dilla na Bliskim Wschodzie - Mój telegram do generała Wavella z 12 lutego - Jego odpowiedź - Instrukcje ministra spraw zagranicznych - Telegram do generała Smutsa, 15 lutego - Foreign Office - Mój telegram do pana Edena, 20 lutego Równoczesna wiadomość od Edena - Zagrożenie minowe dla Kanału Sueskiego - Raport pana Edena z 21 lutego-Jego wyjazd do Aten Jego raport z 22 lutego - Grecja będzie walczyć - Grecja przyjmuje propozycję pomocy oddziałów brytyjskich - Gabinet Wojenny przychylny wysłaniu armii do Grecji - Nieodgadniona przyszłość.

O

d czasów Nelsona Malta była wierną brytyjską placówką, strzegącą wąskiego i niezwykle ważnego korytarza morskiego przez środkową część Morza Śródziemnego. Nigdy jeszcze jej strategiczne znaczenie nie było większe niż podczas ostatniej wojny. Z punktu widzenia potrzeb ogromnych armii powstających w Egipcie najistotniejszym zadaniem było zapewnienie swobodnej drogi przez Morze Śródziemne naszym konwojom oraz zatrzymywanie posiłków wroga płynących do Trypolisu. W tym samym czasie nowa broń powietrzna zadała śmiertelny cios nie tylko Malcie, lecz również brytyjskim siłom morskim na tych wodach. Bez tego

WOJNA

NA

MORZU

ŚRÓDZIEMNYM

57

nowoczesnego niebezpieczeństwa nasze zadanie byłoby bardzo łatwe. Moglibyśmy się swobodnie poruszać po całym Morzu Śródziemnym i zatrzymywać pozostały ruch. Teraz już niemożliwym było osadzenie głównej floty na Malcie. Wyspa była narażona na groźbę inwazji z portów włoskich, jak również na nieustanne ataki powietrzne. Wysiłki wrogiego lotnictwa sprawiły, że przejście naszych konwojów przez cieśniny zaczęło stanowić ogromne ryzyko, co zmuszało nas do odbywania niezmiernie długiej drogi dookoła Przylądka [Dobrej Nadziei]. Jednocześnie doskonałe siły powietrzne wroga pozwoliły mu, dzięki ograniczeniu możliwości działania naszych okrętów wojennych, na utrzymanie strumyczka nieustannych dostaw posiłków i materiałów do Trypolisu. W odległości około 140 mil od Malty, w gardzieli Cieśniny Sycylijskiej, między Sycylią a Tunisem, leży włoska wyspa Pantelleria, jak wieść niosła, silnie ufortyfikowana i posiadająca doskonałe lotnisko. Było to ważne miejsce na szlaku wroga do Tunisu i Trypolisu i znalazłszy się w naszych rękach, znacznie wzmocniłoby osłonę powietrzną, którą tworzyliśmy dookoła Malty. We wrześniu 1940 r. poprosiłem admirała Keyesa, aby opracował plan zajęcia Pantellerii przy użyciu nowo utworzonych jednostek do zadań specjalnych. Pomysł był taki, aby dołączyć dwa lub trzy transportowce do ogona jednego z naszych ściśle strzeżonych konwojów. Podczas gdy główna część skupiłaby na sobie uwagę przeciwnika, transportowce miały się oderwać pośród ciemności i zaatakować wyspę z zaskoczenia. Plan, opatrzony kryptonimem „Workshop", uzyskał aprobatę szefów sztabu. Keyes był pełen zapału i chciał osobiście poprowadzić atak, rezygnując ze stanowiska admirała floty. W moim kręgu nie uważaliśmy, że to przedsięwzięcie jest zbyt trudnym do zrealizowania, ale problemy z utrzymaniem tej wyspy, gdy tak bardzo byliśmy naciskani na Malcie, wywoływały złe przeczucia. Jednak 28 grudnia 1940 sporządziłem następujący raport: Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu Po długich przemyśleniach zaczynam bardzo wysoko oceniać plan „Workshop" pod warunkiem, że zostanie on niezwykłe starannie do-

58

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

pracowany, i że da się mu szansę. Plan ten, jeżeli się powiedzie, wywoła piorunujący efekt i znacznie wzmocni naszą pozycję strategiczną w środkowej części Morza Śródziemnego. Jest to także krok w kierunku otwarcia cieśniny dla naszych konwojów handlowych i wojskowych, co stanowiłoby ogromną ulgę dla naszej żeglugi. Sprawa staje się tym pilniejszą, że gdy Niemcy zajmą Włochy, ten sam los spotka także wysepkę stanowiącą cel operacji „Workshop", dzięki czemu stanie się ona w ich rękach znaczącym atutem zaczepno-obronnym. Szefowie sztabu natychmiast zajęli się problemem, a ja powróciłem do obowiązków po Nowym Roku. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 13 stycznia 1941 1. Przybycie lotnictwa niemieckiego na Sycylię może stać się początkiem niekorzystnego rozwoju wypadków w środkowej części Morza Śródziemnego. Pomyślne ataki bombowców nurkujących na lotniskowiec Illustrious i dwa krążowniki jasno ukazują, że okręty te muszą być zaopatrzone w miotacze min lotniczych. Nie rozumiem, dlaczego Illustrious takowych nie posiada. Do maksimum należy ulepszyć plan wyposażenia w miny lotnicze. Potrzeba również szybkich samolotów mogących skutecznie ścigać bombowce nurkujące. Nie ulega wątpliwości, że zanim Formidable wyruszy na Morze Śródziemne, musimy go zaopatrzyć w pół tuzina samolotów typu Grumman. 2. Obawiam się, by Niemcy nie usadowili się na Pantellerii, gdyż dysponując dużą liczbą bombowców nurkujących byliby w stanie zamknąć cieśninę. Lękam się, aby to nie było kolejne potwierdzenie „ przysłowia: „Kuj żelazo, póki gorące". 3. Jest rzeczą konieczną, aby plan operacji „Workshop" został ponownie przejrzany. Staje się ona coraz pilniejszą, a zarazem coraz trudniejszą, a gdy Niemcy się tam zainstalują, stanie się całkiem trudną. Byłbym zadowolony, gdyby przejrzane i ulepszone plany mogły być gotowe od dziś za tydzień. Należy również sporządzić plan jak najwcześniejszego wykorzystania nadarzających się sposobności. Decyzję o rozpoczęciu akcji można wydać dopiero wówczas, gdy kwestie techniczne i czasowe zostaną rozstrzygnięte w sposób zadowalający. 4. Jestem całkowicie przekonany, że „Workshop" jest sprawą o zasadniczym znaczeniu.

WOJNA

NA

MORZU

ŚRÓDZIEMNYM

59

Choć wszyscy wyrazili zgodę, nie mogliśmy z powodu innych spraw zdążyć na koniec stycznia, jak to pierwotnie planowano. Podczas konferencji w Chequers rankiem 18 stycznia zgodziłem się z pierwszym lordem Admiralicji i szefami sztabu, że plan należy przesunąć o jeden miesiąc. Sądzę, że mogliśmy podjąć całkiem inną decyzję, lecz podobnie jak pozostali uległem presji o wiele donioślejszych spraw, a niemały wpływ miała posiadana przeze mnie informacja, że jednostki specjalne nie zostały jeszcze w pełni przeszkolone. Keyes, nieobecny na tym spotkaniu, był głęboko rozczarowany. Zwłoka okazała się zabójczą dla jego planu. Jeszcze przed upływem miesiąca Luftwaffe przybyła na Sycylię i cała sytuacja uległa zmianie. Niewątpliwa jest waga tego, co mogliśmy zyskać. Gdybyśmy zajęli Pantellerię, w 1942 r. udałoby się ocalić wiele wspaniałych statków, które straciliśmy w konwojach przedzierających się na Maltę, i w jeszcze większym stopniu utrudnilibyśmy komunikację wroga z Trypolisem. Równie dobrze jednak mogliśmy zostać pokonani przez Niemców w walkach powietrznych, utracić posiadaną przewagę i utrudnić równocześnie obronę Malty. Czułem niezwykle mocno, jak bardzo Pantelleria była nam potrzebną. Ale nasz czas minął. Zbyt wiele spraw naciskało na nas ze wszystkich stron. Dopiero w maju 1943 r., po rozgromieniu niemieckich i włoskich armii w Tunisie, Pantelleria, po ciężkim bombardowaniu, została wzięta przez wojska brytyjskie na rozkaz generała Eisenhowera. Byliśmy wtedy wszechmocni na tym teatrze działań wojennych i choć zadanie było uważane za bardzo trudne, nie ponieśliśmy żadnych strat.

Nasza pierwsza poważna potyczka morska z Luftwaffe miała miejsce 10 stycznia. Flota zajęta była osłoną szeregu ważnych posunięć, w tym przejścia konwoju z zachodu przez środkową część Morza Śródziemnego, uzupełnienia zapasów Malty od wschodu i różnych pomniejszych ruchów morskich w kierunku Grecji. Tego ranka niszczyciel Gallant wszedł na minę w Cieśninie Maltańskiej, gdy towarzyszył flocie bojowej. Wkrótce pojawiły się sylwetki samolotów, a po południu rozpoczął się cięż-

60

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

ki atak niemieckich bombowców. Ich wysiłki skoncentrowały się na nowym lotniskowcu Illustrious pod dowództwem komandora Boyda i podczas trzech ataków okręt został trafiony sześcioma ciężkimi bombami. Mimo poważnych uszkodzeń i szalejącego pożaru, mając 83 zabitych i 60 rannych, okręt dzięki swemu opancerzonemu pokładowi pomyślnie odpierał ataki, a jego samoloty zniszczyły przynajmniej pięciu napastników. Jeszcze tej nocy pomimo coraz gwałtowniejszych ataków lotniczych komandor Boyd, mając uszkodzone urządzenie sterowe, doprowadził lotniskowiec Illustrious do Malty. Podczas tej nocy admirał Cunningham wraz z flotą bez przeszkód eskortował na południe od Malty konwój udający się na wschód. Następnego dnia krążowniki Southampton i Gloucester, znajdujące się wówczas w dużej odległości na wschód od Malty, zostały trafione przez bombowce nurkujące, które zbliżyły się niepostrzeżenie od strony słońca. Gloucester został jedynie nieznacznie uszkodzony przez bombę, która nie eksplodowała, natomiast Southampton otrzymał trafienie w samą maszynownię. Ogień był nie do opanowania i trzeba było opuścić okręt, który niebawem zatonął. Tak więc, chociaż konwoje dopłynęły bezpiecznie do miejsc przeznaczenia, koszty tego były wysokie. Niemcy zdawali sobie sprawę z beznadziejnego stanu uszkodzonego Illustriousa na Malcie i ponawiali wysiłki w celu jego zniszczenia. Jednak nasze baterie przeciwlotnicze na wyspie były wtedy dość liczne i tylko podczas jednego dnia walki strącono 19 samolotów wroga. Pomimo kilku trafień podczas pobytu w stoczni, Illustrious był w stanie wypłynąć wieczorem 23 stycznia. Wróg, dostrzegłszy jego ucieczkę, usilnie próbował go znaleźć, lecz ten bezpiecznie dopłynął do Aleksandrii dwa dni później. Do tego czasu nie więcej niż 250 niemieckich samolotów działało na Sycylii. W styczniu Malta była atakowana 53 razy, a później - aż do końca maja - po trzy - cztery razy dziennie z krótkimi przerwami. Lecz nasze siły rosły. Pomiędzy kwietniem a czerwcem eskadra „Force H" admirała Somerville'a przywiozła sześć znaczących dywizjonów na bliską odległość

WOJNA

NA

MORZU

ŚRÓDZIEMNYM

61

od Malty i 224 hurricane'y weszły na scenę bitwy od zachodu. Dostawy i posiłki doszły także ze wschodu. W czerwcu odparto pierwszy zajadły atak i wyspa tylko o włos uniknęła zagłady. Najcięższa próba czekała ją w roku 1942. Malta znalazła w generale Dobbiem gubernatora o wyjątkowym charakterze, który swoją determinacją zainspirował wszystkich, zarówno wojskowych jak i cywilów. Był on żołnierzem, który przywództwem w boju i religijnym zapałem przypominał generała Gordona, a sięgając głębiej wstecz, żołnierzy Cromwella. Premier do generała Dobbiego, Malta 21 stycznia 1941 Przesyłam Panu w imieniu Gabinetu Wojennego najszczersze gratulacje z powodu wspaniałego i pamiętnego odparcia niemieckich i włoskich ataków na Maltę przy pomocy Pańskiego walecznego garnizonu i obywateli, wspieranych przez siły Royal Navy i RAF-u. Oczy całej Anglii i całego Imperium Brytyjskiego śledzą Waszą walkę dzień po dniu i pewni jesteśmy, że zwycięstwo, podobnie jak i chwała, wynagrodzi Wasze wysiłki.

Wśród napięć wciąż rozszerzającej się skali wydarzeń na Morzu Śródziemnym usiłowaliśmy znaleźć środki na przeniesienie działań wojennych na scenę włoską. Podobno morale narodu włoskiego było bardzo niskie i wymierzony tam cios przygnębiłby Włochów w znacznie większym stopniu, przybliżając coraz bardziej upadek, którego tak bardzo pragnęliśmy. 9 lutego admirał Somerville przeprowadził śmiały i udany atak na port w Genui. Eskadra „Force H" (w której skład wchodziły: Renown, Malaya i Sheffield) pojawiła się w pobliżu miasta i bombardowała je przez pół godziny. Równocześnie samoloty z Ark Royal zbombardowały Livorno i Pizę oraz zrzuciły miny niedaleko La Spezia. Osiągnięto całkowite zaskoczenie, a jedyna reakcja baterii nadbrzeżnych w Genui była zupełnie nieskuteczna. Zniszczono wiele urządzeń portowych i statków. Korzystając z nisko wiszących chmur, okręty admirała Somerville' a wycofały się, szczęśliwie unikając zetknięcia z flotą wroga, która poszukiwała ich na zachód od Sardynii.

62

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Niezwykle pilną stawała się sprawa posiłków dla Malty, zwłaszcza teraz, gdy Niemcy coraz bardziej zaczynali się interesować Morzem Śródziemnym. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu, 6 lutego 1941 Chociaż działalność brytyjskiej stacji zaopatrywania w paliwo w zatoce Suda w znacznym stopniu powiększa trudności wroga w atakowaniu Malty, niemniej jednak z radością powitam wysłanie tam jak najszybciej drugiego batalionu, co zwiększy ich liczbę do siedmiu. Biorąc pod uwagę, że w związku z rozgromieniem Włochów wycofanie tego batalionu z Egiptu nie powinno przedstawiać większych trudności, a także to, jak kłopotliwym jest przewożenie wojsk drogą morską, trzeba zadać sobie pytanie, czy przewiezienie dwóch nie jest równie łatwe, jak przewiezienie jednego. Szkoda by było, żeby wóz piekarza jechał tylko z jednym bochenkiem, skoro podróż jest tak niebezpieczna, a ładunek dostępny. Proszę o rozważenie tego. Bezzwłocznie.

Z początkiem kwietnia byliśmy w stanie zintensyfikować nasze ataki na statki wroga zaopatrujące oddziały Rommla w Libii. Główną rolę odgrywały brytyjskie okręty podwodne operujące z Malty i skala ich zakończonych pomyślnie działań ciągle się powiększała. W tej dziedzinie wyróżnił się komandor podporucznik Malcolm Wanklyn, który za swoje późniejsze czyny otrzymał Victoria Cross. Następnego roku zginął razem ze swoim okrętem Upholder, a jego przykład żył wśród tych, którzy kontynuowali jego dzieło. 10 kwietnia grupa uderzeniowa w składzie czterech niszczycieli pod dowództwem komandora Macka na niszczycielu Jervis została wysłana na Maltę w celu zwalczania konwojów przeciwnika. Już w ciągu pierwszego tygodnia osiągnęła ona niebywałe sukcesy. Pewnej jasnej, księżycowej nocy natknęła się na konwój pięciu statków płynących na południe pod osłoną trzech niszczycieli. Wszystkie zostały zniszczone podczas ogólnej walki na bliską odległość. Nasz niszczyciel Mohawk został storpedowany i zatonął,

WOJNA

NA

MORZU

ŚRÓDZIEMNYM

63

ale dowódcy i większości załogi udało się uratować. W czasie tej tylko akcji zniszczono statki o tonażu 14 tysięcy ton, pełne niezwykle ważnych materiałów wojennych.

Z pustyni w dalszym ciągu dochodziły nas dobre wieści. Na trzy tygodnie przed planowaną datą, 6 lutego, 6 dywizja australijska weszła do Bengazi. O świcie 5 lutego 7 brytyjska dywizja pancerna (wtedy w sile jednej brygady pancernej) po długim przedzieraniu się osiągnęła Msus. Skierowano ją, aby przecięła drogę nadbrzeżną. Tego wieczora kolumna wroga licząca 5 tysięcy ludzi wpadła na blokadę drogi do Beda Fom i natychmiast się poddała. Rankiem 6 lutego główne kolumny wroga zaczęły się przemieszczać w dół drogi i przez cały dzień trwały walki z poszczególnymi grupkami, w tym ze znaczną liczbą czołgów. Po zapadnięciu zmroku wróg znajdował się w opłakanym stanie, z wymieszaną masą pojazdów na przestrzeni prawie dwudziestu mil, zablokowanych z przodu i atakowanych od flanki. O świcie 7 lutego zaatakował po raz ostatni trzydziestoma czołgami. Gdy zakończyło się to porażką, generał Berganzoli poddał się wraz ze swoją armią. Tak więc w ciągu pięciu miesięcy armia „Nil" posunęła się o 500 mil, zniszczyła armię włoską liczącą ponad dziewięć dywizji i wzięła do niewoli 130 tysięcy jeńców, zdobyła 400 czołgów i 1290 dział. Podbój Cyrenajki był zakończony.

Pomimo tych zwycięstw kwestie dyplomatyczne i militarne wchodzące w grę na Bliskim Wschodzie były tak poważne i złożone, że 11 lutego podczas spotkania Komitetu Obrony zaproponowano, aby minister spraw zagranicznych oraz generał Dill, szef sztabu imperialnego, przyłączyli się w Kairze do generała Wavella, trzymającego w swoim ręku tak wiele istotnych spraw. Premier do generała Wavella 12 lutego 1941 1. Proszę przyjąć moje najszczersze gratulacje z powodu ostatniego, zdumiewającego zwycięstwa i niezwykłej szybkości, z jaką Cyre-

64

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

nąjka została zajęta. Zgodnie z Pańską prośbą wspomniałem o męstwie generałów O'Connora i Creagha. 2. Komitet Obrony rozważył wczoraj całą sytuację, biorąc pod uwagę: primo, niezwykle sprzyjający nam rozwój dostaw ze Stanów Zjednoczonych, secundo, rosnące zagrożenie ze strony Japonii, która w najbliższej przyszłości może nas zaatakować, i tertio, realną groźbę inwazji. Na tej podstawie musimy ustalić plany dotyczące Morza Śródziemnego. 3. Powinniśmy się byli zadowolić stworzeniem bezpiecznego skrzydła dla Egiptu w Tobruku i jak już mówiliśmy - po tym fakcie, należy przyznać priorytet Grecji i Turcji, choć jeśli można było bez trudu zająć Bengazi nie naruszając interesów europejskich, tym lepiej. Cieszymy się, że wygrał Pan trzy tygodnie wcześniej, niż tego oczekiwaliśmy, lecz nie zmienia to, a raczej potwierdza naszą wcześniejszą dyrektywę, w myśl której Pański główny wysiłek musi być skoncentrowany na pomocy Grecji i Turcji. Wyklucza to poważniejsze działania wymierzone przeciwko Trypolisowi, aczkolwiek drobne demonstracje siły mogą wywrzeć odpowiednie wrażenie. Przeto po zabezpieczeniu się w Bengazi powinniście skoncentrować wszystkie siły w delcie Nilu i oczekiwać na moment wyruszenia do Europy. 4. Zarówno Grecja jak i Turcja odrzuciły chwilowo naszą propozycję wysłania jednostek technicznych, ponieważ - jak twierdzą - są one zbyt małe, aby rozwiązać ich problemy, a z drugiej strony dostatecznie rzucające się w oczy, aby sprowokować niemiecką interwencję. Jednakże niebezpieczeństwo interwencji wzrasta z każdym dniem i sytuacja staje się coraz poważniejszą. Jeżeli Turcja i Jugosławia zagrożą Bułgarii atakiem, a ona nie przyłączy się do powstrzymania niemieckiej ofensywy na południe, stworzy to barierę, która zmusi Niemców do znacznego zwiększenia liczby oddziałów znajdujących się obecnie w Rumunii. Lecz obawiam się, iż państwa te nie zgodzą się na to i zmarnują szanse wspólnego oporu, takiego jak w Niderlandach. 5. Grecja, tak dzielnie w tej chwili walcząca, musi znajdować się na pierwszym miejscu w naszych planach. Jeżeli zostanie pokonana lub zmuszona do zawarcia odrębnego pokoju z Włochami, oddając w ten sposób w ręce niemieckie ważne z punktu widzenia strategicznego bazy morskie i powietrzne, będzie to ogromnie niekorzystne dla Turcji. Lecz jeżeli Grecja z pomocą brytyjską wytrzyma przez kilka miesięcy ofensywę niemiecką, wzrosną szanse tureckiej interwencji. Dlatego uważam, że powinniśmy zaoferować Grekom przerzucenie na ich terytorium części armii broniącej do tej pory Egiptu oraz zaplanować dla niej maksymalne posiłki w ludziach i sprzęcie.

66

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

6. Nie wiemy, jak Grecja zareaguje na ofertę tego rodzaju. Nie wiemy, jakimi dysponuje środkami do odparcia inwazji niemieckiej od strony Bułgarii. Należy przypuszczać, że plan ten polega na przerzuceniu oddziałów z Albanii w celu utrzymania przejść i linii obrony wzniesionych wzdłuż granicy bułgarskiej lub w jej pobliżu. Nie mogli oni kontynuować swoich działań w Albanii, nie biorąc pod uwagę śmiertelnego zagrożenia od tyłu lub z prawej strony. Lecz jeżeli posiadają jakiś dobry plan, uważam, że powinniśmy go poprzeć na ile to tylko w naszej mocy i walczyć z Niemcami w Grecji, mając w ten sposób nadzieję na wciągnięcie do walki Turków i Jugosłowian. Powinien Pan bezzwłocznie rozpocząć sporządzanie planów, jak również precyzowanie posunięć transportu morskiego. 7. Nie oznacza to, że powinien Pan opóźniać zajęcie Rodosu, co uważamy za rzecz najpilniejszą. 8. Aby umożliwić podjęcie wszelkich kroków przeciwko Niemcom na Bałkanach, zarówno dyplomatycznych jak i militarnych, wysyłamy ministra spraw zagranicznych wraz z generałem Dillem, aby przyłączyli się do Pana w Kairze. Wyjadą 12 lutego i powinni dotrzeć do celu 15 lub 16. Oceniwszy sytuację w Kairze, z pewnością pojedzie Pan z nimi do Aten, a następnie, być może, do Ankary. Sądzimy, że w jak najkrótszym czasie można będzie zaoferować przynajmniej cztery dywizje, w tym jedną dywizję pancerną, oraz wszelkie dodatkowe siły powietrzne wraz z zaopatrzeniem, jakie tylko lotniska greckie będą w stanie przyjąć. 9. Trudno nam określić, z których portów greckich powinniśmy korzystać i który front powinniśmy wspierać. To musi być ustalone na miejscu wraz z dowództwem greckim. 10. W razie gdyby osiągnięcie jakiegokolwiek rozsądnego porozumienia z Grekami oraz wypracowanie sensownego planu militarnego stało się niemożliwym, należy ocalić, co tylko się da. Musimy za wszelką cenę utrzymać Kretę i zająć wszystkie wyspy greckie nadające się do wykorzystania jako bazy. Trzeba by także rozważyć natarcie w kierunku Trypolisu. Ale byłyby to tylko nagrody pocieszenia po przegraniu głównego biegu. Pozostanie jednak zawsze poparcie Turcji. Generał Wavell odpowiedział 12 lutego, dziękując za przesłane mu wyrazy uznania. Już od pewnego czasu rozważał możliwość pomocy dla Grecji i Turcji. Miał nadzieję zmienić na korzyść swoje pierwotne oszacowania dotyczące dostępnych rezerw, zwłaszcza gdyby rząd australijski pozostawił mu pewną

WOJNA

NA

MORZU

ŚRÓDZIEMNYM

67

swobodę. Rozmawiał już z panem Menziesem, premierem Australii, który zatrzymał się w Kairze wracając z Londynu, i okazało się, że jego punkt widzenia jest zbieżny z naszym. „Zrobimy, co w naszej mocy - powiedział - aby pokrzyżować niemieckie plany na Bałkanach, lecz zadanie jest niezwykle utrudnione z powodu wahania Greków i Turków oraz bojaźliwości Jugosłowian. Ze względu na trudności w portach oraz w transporcie morskim nasza pomoc będzie z konieczności nieco fragmentaryczna".

Naszkicowałem instrukcje dla ministra spraw zagranicznych podczas jego misji i otrzymałem formalną zgodę Gabinetu. 12 lutego 1941 1. Podczas wizyty w rejonie Morza Śródziemnego minister spraw zagranicznych reprezentować będzie rząd Jego Królewskiej Mości we wszelkich kwestiach dyplomatycznych i militarnych. W razie konieczności będzie się komunikował z Gabinetem Wojennym za pośrednictwem premiera. 2. Jego głównym zadaniem będzie pośpieszne wysłanie pomocy dla Grecji. W tym celu może zainicjować działania, jakie uzna za skuteczne, w prozumieniu z naczelnym dowódcą na Bliskim Wschodzie, z rządem egipskim oraz z rządami Grecji, Jugosławii i Turcji. Będzie on oczywiście na bieżąco informował Foreign Office o swoich poczynaniach, a ministerstwo ze swojej strony, bądź też premier, przesyłać mu będzie informacje o wszelkich poprawkach wnoszonych do istniejącego planu. 3. Szef sztabu imperialnego będzie udzielał porad w kwestiach militarnych, natomiast minister spraw zagranicznych dopilnuje, aby w razie jakichkolwiek rozbieżności nie omieszkał przedstawić swoich poglądów rządowi Jego Królewskiej Mości. 4. Specjalnej uwagi wymagają następujące zagadnienia: a) Jaki jest minimalny garnizon mogący utrzymać zachodnią granicę Libii i Bengazi oraz jakie środki należy podjąć, aby uczynić z Bengazi główny garnizon i bazę powietrzną? Należy podkreślić wagę jak najszybszego zaprzestania komunikacji drogą lądową. b) Wprowadzenie ścisłego reżimu w Cyrenajce przy uwzględnieniu naszego pragnienia, aby oddzielić naród włoski od systemu stworzonego przez Mussoliniego.

68

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

c) Wykonanie operacji „Mandibles" [Rodos] najwcześniej jak tylko się da, włączając w to nawet wysłanie komandosów z Kapsztadu; pamiętać jednak przy tym należy, że nie może to stać się przeszkodą w kwestii zasadniczej. d) Utworzenie w delcie Nilu z dywizji i brygad najsilniejszych i najlepiej wyposażonych sił, które mogą być przy najbliższej sposobności wysłane do Grecji. e) Należy definitywnie zakończyć kwestię Erytrei i złamać pozycje włoskie w Abisynii bez względu na wynikające z tego obciążenia finansowe. Sprawa pierwsza jest niezwykle pilną; druga - tylko pożądaną i nie może stanąć na przeszkodzie kwestiom zasadniczym. f) Należy dokładnie się przyjrzeć wielkim ilościom wojsk walczących obecnie w Kenii (około 70 tysięcy) w celu uwolnienia dywizji południowoafrykańskich i skierowania ich do walk w Egipcie. Wszelka łączność z generałem Smutsem odbywać się będzie poprzez premiera. Bardzo przydatnym może się okazać kolejne spotkanie ministra spraw zagranicznych z generałem Smutsem. g) Podczas wizyty w Atenach minister spraw zagranicznych, przebywający w towarzystwie szefa sztabu imperialnego, generała Wavella oraz pozostałych oficerów jest w pełni upoważniony do sformułowania takich ustaleń z rządem greckim, jakie w danej sytuacji będą najkorzystniejsze. Równocześnie będzie on w stałym kontakcie z rządem Jego Królewskiej Mości, który cały czas udzielać będzie wszelkiej możliwej pomocy. W nagłych przypadkach musi on jednak działać wedle swego uznania. h) Wejdzie on w bezpośredni kontakt z rządami Jugosławii i Turcji, przesyłając jednocześnie kopie wszelkich dokumentów Foreign Office. Ma to umożliwić jak najefektywniejszą wspólną walkę i wzajemną pomoc. W tym celu powinien wyznaczyć spotkanie ministrowi w Belgradzie lub ambasadorowi w Turcji. Będzie miał cały czas na uwadze, że chociaż naszym obowiązkiem jest walczyć, a nawet cierpieć razem z Grecją, to interesy Turcji są dla nas nie mniej ważne. Być może uda się nam pogodzić greckie i tureckie żądania dotyczące pomocy w zaopatrzeniu oraz pomocy powietrznej. i) Minister spraw zagranicznych dołoży wszelkich starań, aby dla wyżej przedstawionych celów osiągnąć maksymalną ekonomikę wojenną w armii i siłach powietrznych na Bliskim Wschodzie

WOJNA

NA

MORZU

ŚRÓDZIEMNYM

69

oraz aby wszystkie ważne jednostki na tym teatrze działań wojennych działały zgodnie ze spójnym planem i by ich działalność przynosiła natychmiastowe efekty, j) Za pośrednictwem premiera powinien on przesłać rządowi Jego Królewskiej Mości swoje sugestie dotyczące wyboru dowódców mających realizować owe zadania. W tej materii skonsultuje się niewątpliwie z generałem Wavellem, który cieszy się tak wielkim zaufaniem rządu Jego Królewskiej Mości. Wybór generała mającego objąć dowództwo w Grecji ma daleko idące konsekwencje i pożądane by były zgodne rekomendacje w tej kwestii, k) Oczekujemy, że marszałek lotnictwa Longmore zastosuje się do życzeń i decyzji ministra spraw zagranicznych zgodnie z przedstawionym tutaj generalnym zarysem postępowania. Jednak w przypadku jakichkolwiek różnic minister spraw zagranicznych przekaże poglądy marszałka lotnictwa Gabinetowi Wojennemu za pośrednictwem premiera. Obowiązkiem marszałka lotnictwa na Bliskim Wschodzie jest zapewnienie maksymalnego wsparcia powietrznego Grecji i Turcji. 1) Minister spraw zagranicznych przedyskutuje z admirałem Cunninghamem wszelkie operacje morskie niezbędne do osiągnięcia powyższych celów i poprosi rząd Jego Królewskiej Mości o ewentualną dalszą pomoc w postaci transportowców albo, co może okazać się koniecznym, w postaci okrętów wojennych, m) Zaproponuje rządowi Jego Królewskiej Mości wszelkie kroki dotyczące Iraku, Palestyny lub Arabii, odpowiadające powyższym celom. Może rozmawiać bezpośrednio z tymi krajami oraz z rządem Indii, lecz nie w tonie zobowiązującym. Ministerstwo ds. Indii musi być nieustannie informowane, n) Przedstawi ogólną sytuację w Gibraltarze, na Malcie i - w drodze powrotnej - w Takaradi. o) Krótko mówiąc ma on za zadanie zebrać w swoim ręku wszystkie nici i nieustannie proponować najlepsze rozwiązania naszych problemów oraz bez obawy podejmować samemu decyzje, których pilność wyklucza jakiekolwiek kontakty z krajem.

Sądziłem, że Smuts powinien wiedzieć o misji Edena i miałem nadzieję, że będzie mógł udać się osobiście do Kairu.

70

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier do generała Smutsa 15 lutego 1941 Przyśpieszone zajęcie Bengazi i Cyrenajki stwarza zabezpieczające skrzydło dla Egiptu. Sytuacja w Kisimaju jest również dobra. Teraz musimy próbować pomóc Grekom i pchnąć Turków do odparcia nadciągającej ofensywy niemieckiej w kierunku Morza Egejskiego. Żadnych gwarancji sukcesów na terenie Europy, lecz gdyby wszelkie wysiłki zawiodły, musimy ocalić z tej klęski te wyspy, które się da. Dlatego wysłaliśmy ministra spraw zagranicznych i szefa sztabu imperialnego do Kairu (skąd udadzą się do Aten i Ankary), aby uzgodnili jak najsilniejszy front. Prawdopodobnie pozostaną na Bliskim Wschodzie przez trzy tygodnie. Proszę rozważyć spotkanie z nimi. Proszę również o przesyłanie przez najwyższego pełnomocnika Zjednoczonego Królestwa kopii wszelkich pism wysyłanych do nich.

Podczas nieobecności pana Edena stanąłem na czele Foreign Office. Oznaczało to, oczywiście, kolejne poważne obowiązki. Jednak od czasu gdy zostałem premierem, nawykłem do czytania codziennych telegramów najwyższej wagi oraz specjalnych raportów i podczas mojej korespondencji z Prezydentem oraz innymi głowami państw, wystosowałem wiele istotnych pism. Z wyjątkiem specjalnych wypadków pozostawiałem rozmowy z zagranicznymi ambasadorami stałemu podsekretarzowi sir Alexandrowi Cadoganowi i panu Butlerowi, parlamentarnemu podsekretarzowi. Ogół spraw zagranicznych i strategii wojennej łączył się w owym czasie w jedną całość, którą ja musiałem pojąć oraz, w miarę możności, ukształtować. Premier do pana Edena, Kair 20 lutego 1941 1. Cieszę się, że bezpiecznie dotarłeś do celu. Czyniłem duże wysiłki, aby wysłać do Ciebie 50 dywizję oraz wymogłem na Ministerstwie Transportu Morskiego dodatkowe transporty, nie bez hojnego współudziału Admiralicji. Odpowiedź zbija mnie z tropu. Kwatera główna na Bliskim Wschodzie najwyraźniej nie zna dokładnego składu konwojów. Mam nadzieję, że zdołasz to wszystko uporządkować. Dokładne dane dotyczące konwojów oraz stanu pól walki muszą być znane zarówno tam, jak i tu. Wszystko to sprawia wrażenie ogromnego bałaganu w świeżo sformowanych oddziałach przebywających na Bliskim Wschodzie, gdzie znajduje się wiele zaimprowizowanych formacji taktycznych. Zarówno 6 dywizja brytyjska, jak i 7 dywizja

WOJNA

NA

MORZU

ŚRÓDZIEMNYM

71

australijska będą przez pewien czas funkcjonować w sposób niedoskonały. Znajdź sposoby uczynienia z nich skutecznych jednostek bojowych. Być może udadzą się przerzuty z innych zaimprowizowanych jednostek. Ustalenia nie są rzeczą świętą, jeżeli można osiągnąć pożądane rezultaty w odmienny sposób. Najświeższy przegląd sił znajdujących się na Bliskim Wschodzie wskazuje na wzrost rzędu 50 tysięcy pomiędzy 31 grudnia a 31 stycznia. Czy z tych posiłków nie da się stworzyć żadnych jednostek bojowych? Jeżeli formacje te są tak skromne w porównaniu z posiadanymi przez nas zasobami i jeżeli przerzucenie tych nielicznych formacji na inny teatr działań wojennych trwa tak długo i nic nie można w tej sprawie poradzić, musimy pogodzić się z ograniczeniem naszych sił na lądzie oraz przesunąć wszystkie bliskowschodnie zamiary na drugi plan. 2. Martwią mnie niepowodzenia w Kerenie. Sprawę Abisynii można na razie odłożyć, ale sądziliśmy że kwestia Erytrei zostanie załatwiona. Proszę uwzględnij to w swoich dyspozycjach dla sił powietrznych oraz pozostałych. 3. Proszę, nie czuj się w żaden sposób zobowiązanym do rozpoczynania greckiego przedsięwzięcia, jeżeli w głębi duszy uważasz, że będzie to jedynie kolejne norweskie fiasko. Jeżeli nie uda się stworzyć żadnego dobrego planu, poinformuj mnie o tym. Lecz zarazem zdajesz sobie chyba sprawę, jak cennym byłby dla nas ten sukces. Telegram ów minął się z telegramem od Edena, wyrażającym jasne przekonania człowieka znajdującego się na miejscu i zawierającym wnioski z konferencji pomiędzy nim, Dillem i trzema głównymi dowódcami. Uzgodniliśmy, że należy zrobić wszystko, co w naszej mocy, aby jak najszybciej pomóc Grekom. Jeżeli zaproponowana przez nas pomoc zostanie przyjęta, istnieje duża szansa uratowania Grecji przed najazdem oraz powstrzymania ofensywy niemieckiej. Z powodu naszych ograniczonych zasobów, zwłaszcza powietrznych, pomoc dla Turcji nie będzie możliwa, jeżeli Grecja ma być równocześnie wspierana w skuteczny sposób. Po wyjaśnieniu, że szczupłość naszych zasobów lotniczych może uniemożliwić utrzymanie frontu tak wysuniętego, aby sięgał do Salonik, Eden kontynuował: Generał Wavell proponuje następujące kroki: garnizon w Cyrenajce zostanie utworzony z gorzej wyćwiczonych i uzbrojonych dywizji

72

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

australijskich, obecnie szkolonej hinduskiej brygady zmotoryzowanej oraz jednej brygady pancernej - jest to w tej chwili wszystko, co pozostało z 7 dywizji pancernej. Jak Pan pamięta, dywizja ta nigdy nie osiągnęła pełnego stanu liczebnego. Głównodowodzący w rejonie Morza Śródziemnego donosi o kolejnej komplikacji: w chwili obecnej oddziały znajdujące się w Bengazi nie mogą być wspierane drogą morską z powodu zniszczenia jednego z portów. Dostawy muszą więc wędrować lądem, z Tobruku. Tworzy się właśnie 6 dywizja, która zostanie użyta na Rodosie. Oddziały zaangażowane w walki w Erytrei mogą być zredukowane dopiero po pomyślnym zakończeniu działań na tym obszarze. Keren okazuje się twardym orzechem do zgryzienia. Z drugiej strony zapadła już zgoda na redukcję sił znajdujących się w Kenii i wystosowano ostrzegawcze rozkazy wycofania dywizji południowoafrykańskiej w celu przerzucenia jej do Egiptu, gdy tylko transport morski stanie się możliwy. Mam nadzieję przedyskutować te oraz inne sprawy ze Smutsem przed powrotem do kraju. Tak więc generał Wavell dysponuje obecnie następującymi siłami dla Grecji: po pierwsze, jedną brygadą pancerną i dywizją nowozelandzką, której stan zwiększył się do trzech brygad piechoty gotowych do wypłynięcia; następnie brygadą polską, dywizją australijską, drugą brygadą pancerną, jeżeli zajdzie potrzeba, i następną dywizją australijską. Wysłanie tych sił z pewnością nadweręży znacznie zasoby administracyjne i zmusi do wielu improwizacji. Szczegóły są na razie nieznane, gdyż zależą od rozmów z Grekami i możliwości transportu morskiego. Rachuby wskazują, że do przerzucenia powyższych sił potrzebne będą przynajmniej 53 statki. Liczbę tę można uzyskać jedynie poprzez zatrzymywanie statków przybywających w konwojach na Bliski Wschód, z wszelkimi tego konsekwencjami. Obawy powiększa zagrożenie minowe w Kanale Sueskim. Należy poczynić energiczne kroki, aby zapobiec temu niebezpieczeństwu, lecz istnieje ryzyko, że zanim niezbędne materiały zostaną dostarczone z kraju, Kanał będzie musiał być zamknięty na pięć do siedmiu dni. Moja opinia, podzielana przez generała Dilla i głównych dowódców, jest następująca: najbliższa pomoc dla walczących i zagrożonych Greków musi być całkowicie uzależniona od posiadanych przez nas środków. Zakres pomocy, której następnie udzielimy Turkom, będzie z kolei zależny od posiłków powietrznych, jakie będą w stanie dotrzeć na Bliski Wschód, oraz strat poniesionych w operacjach afrykańskich. Zamierzam obecnie poinformować Greków o pomocy, jakiej chcemy im udzielić, i przynaglić ich do jej przyjęcia, gdy tylko zostanie do

WOJNA

NA

MORZU

ŚRÓDZIEMNYM

73

nich wysłana. Jeżeli przyjmą tę pomoc nie zważając na ryzyko wzbudzenia wrogości Niemiec, będziemy mogli utrzymać front w Grecji. Jeżeli rozdzielimy te skromne środki, jakie posiadamy, zwłaszcza powietrzne, nie będziemy w stanie skutecznie pomóc ani Grecji, ani Turcji. Nie należy błędnie interpretować słowa „przynaglić", które sam w tym telegramie podkreśliłem. Eden miał tu na myśli nie samą zasadę przyjęcia pomocy brytyjskiej przez Greków, lecz czas tego wydarzenia, jeżeli miało ono nastąpić. Oto moja odpowiedź: Premier do pana Edena, Kair 21 lutego 1941 Cały czas uważałem za rzecz absolutnie konieczną, abyś spotkał się z Grekami przed przybyciem do Ankary, w przeciwnym bowiem wypadku moglibyśmy przyjąć na siebie zobowiązania, które wiązałyby nam ręce w stosunku do Greków, w tej chwili właśnie walczących. W związku z tym całkowicie zgadzam się z proponowaną przez Ciebie kolejnością postępowania. I do generała Smutsa: 21 lutego 1941 Podzielam Pańskie obawy, iż nastawienie Niemiec nie pozostało bez wpływu na Turków, którzy zachowają jedynie uczciwą neutralność. Nasi wysłannicy w Kairze muszą dokładnie przemyśleć całą sprawę Greków. Będę Pana o wszystkim informował. Jeszcze tego samego dnia Eden przysłał kolejny telegram z Kairu: Co się tyczy perspektyw kampanii greckiej, to uważam, że wysyłanie w tej chwili oddziałów do Europy, aby walczyły z Niemcami stanowi ogromne ryzyko. Chociaż nikt nie może zagwarantować nam sukcesu, stwierdziliśmy jednak na konferencji w Londynie, że lepiej jest cierpieć razem z Grekami, niż pozostawić ich bez żadnej pomocy. Jesteśmy wszyscy tego samego zdania. Co więcej, chociaż kampania ta jest śmiałym przedsięwzięciem, mamy jednak nadzieję, że przynajmniej powstrzyma ona Niemców przed zalaniem całej Grecji. Musimy pamiętać, że stawka jest duża. Jeżeli nie pomożemy Grekom, nie ma szans na współpracę z Jugosławią, a przyszłość Turcji może zostać załatwiona drogą kompromisu. Chociaż niewykluczone, iż będziemy zmuszeni użyć naszych kart atutowych, uważam, że po-

74

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

winno dojść do podjęcia próby pomocy Grecji. Trzeba się też liczyć z taką ewentualnością, że gdy spotkamy się jutro z Grekami, nie będą sobie wcale życzyli naszej pomocy. Przemyśleliśmy także problem dowództwa. Dill, Wavell i ja zgodnie doszliśmy do wniosku, że musi to być osoba wzbudzająca szacunek u Greków i mająca autorytet u oficerów greckich, z którymi przecież trzeba będzie współpracować. Musi być to zarazem pierwszorzędny taktyk. Przeto zdecydowaliśmy, że dowództwo powinno być oddane w ręce Wilsona, którego miejsce w gubernatorstwie wojskowym w Cyrenajce zajmie Neame, dowodzący obecnie w Palestynie. [...] Wilson jest niezwykle szanowany przez tutejszy ogół, jak również przez żołnierzy i mianowanie go głównodowodzącym siłami w Grecji będzie dla Greków dowodem, że robimy wszystko, co jest w naszej mocy.

22 lutego pan Eden w towarzystwie generała Wavella, sir Johna Dilla i innych oficerów poleciał do Aten na rozmowy z królem Grecji i z rządem. Wieczorem, gdy Eden przybył na pierwsze spotkanie, został zawieziony do pałacu królewskiego w Tatoi. Król spytał go bez żadnych wstępów, czy nie spotkałby się w cztery oczy z jego premierem. Pan Eden tłumaczył swoje opory w tej kwestii, ponieważ chciał, aby rozmowy miały charakter całkowicie militarny. Jeżeli mielibyśmy udzielić Grekom pomocy, to uczynilibyśmy to jedynie z powodów militarnych i sprawy polityczne nie powinny odgrywać tu jakiejkolwiek roli. Jednakże król nalegał i Eden wyraził zgodę. Podczas spotkania premier A. Korysis odczytał oświadczenie będące podsumowaniem dwudniowych narad gabinetu greckiego. Ponieważ oświadczenie to stanowi podstawę do naszych działań, przytaczam je w całości. Pan Eden do premiera 22 lutego 1941 Przekazuję streszczenie pisemnego oświadczenia wręczonego mi przez przewodniczącego Rady Ministrów na początku naszego dzisiejszego spotkania. „1. Pragnęz całą stanowczością podkreślić, że Grecja, jako wierny sojusznik, zdecydowana jest prowadzić walkę wszystkimi siłami, aż do osiągnięcia ostatecznego zwycięstwa. Determinacja ta nie ograni-

WOJNA NA MORZU ŚRÓDZIEMNYM

75

cza się do walki z Wiochami, lecz dotyczy jakiejkolwiek niemieckiej agresji. 2. Grecja posiada tylko trzy dywizje w Macedonii na granicy z Bułgarią. Pozostaje więc do rozważenia czysto militarna kwestia: jakie posiłki powinny być wysłane, aby umożliwić armii greckiej odparcie Niemców. Rząd grecki, znając sytuację sił niemieckich w Rumunii oraz oddziałów mobilizowanych w Bułgarii, jak na razie posiada informacje dotyczące brytyjskiego wsparcia tylko na okres jednego miesiąca. Co więcej, intencje Turcji i Jugosławii są mu nie znane. W związku z powyższym przybycie Waszej Ekscelencji na Bliski Wschód jest ogromną pomocą nie tylko w wyjaśnieniu istniejącej sytuacji, lecz także w uczynieniu jej wspólną sprawą Wielkiej Brytanii i Grecji. 3. Chciałbym podkreślić raz jeszcze, że bez względu na to, co przyniesie przyszłość, oraz na to, czy Grecja ma jakiekolwiek szanse odparcia wroga w Macedonii, będzie ona bronić swego terytorium, nawet zmuszona liczyć jedynie na własne siły". Rząd grecki chciał dać nam przez to do zrozumienia, że decyzja została przezeń podjęta, zanim my wysunęliśmy propozycję pomocy. Król pragnął, aby pan Eden wiedział o tym przed, rozpoczęciem rozmów wojskowych. Po konferencjach wojskowych oraz posiedzeniach sztabu, trwających całą noc i cały kolejny dzień, pan Eden przesłał nam następujący, niezwykle ważny telegram z datą 24 lutego: Minister spraw zagranicznych do premiera 24 lutego 1941 W dniu dzisiejszym [23 lutego] osiągnęliśmy porozumienie z rządem greckim we wszystkich punktach. 1. Kiedy pod koniec dyskusji zapytałem, czy rząd grecki z radością powita w Grecji oddziały brytyjskie w liczbie oraz na warunkach przez nas zaproponowanych, przewodniczący Rady Ministrów stwierdził oficjalnie, że rząd grecki przyjmuje z wdzięcznością naszą pomoc i akceptuje wszelkie szczegółowe ustalenia obydwu sztabów generalnych. 2. Po przybyciu spotkaliśmy się z królem Grecji, przewodniczącym Rady Ministrów i generałem Papagosem. Naszkicowawszy krótko ogólną sytuację, dokładnie przeanalizowałem niemieckie plany dotyczące Bałkanów. Następnie wyjaśniłem, że ministrowie, szefowie sztabu w Londynie oraz obecni tutaj naczelni dowódcy są zgodni co do tego, że powinniśmy niezwłocznie udzielić Grecji jak największej pomocy. Wyszczególniłem następnie siły, które mogą być wysłane do

76

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Grecji, tłumacząc jednocześnie, iż jest to wszystko, na co sobie możemy aktualnie pozwolić. Nasze przyszłe działania uzależnione będą od ogólnego rozwoju sytuacji i posiadanych przez nas środków. Mogłem tylko powiedzieć, że zaoferowane przez nas oddziały są doskonale wyszkolone i uzbrojone i niewątpliwie spiszą się bez zarzutu. 3. Zapewniwszy ponownie o woli walki z Niemcami, przewodniczący Rady Ministrów powtórzył obawy rządu greckiego, aby niedostateczna pomoc brytyjska nie przyśpieszyła jedynie niemieckiego ataku, oraz stwierdził, iż biorąc pod uwagę niepewne nastawienie Turcji i Jugosławii, należy ustalić, czy siły greckie oraz zaoferowane siły brytyjskie są w stanie stawić skuteczny opór Niemcom. Zanim rząd grecki zdecyduje się w cokolwiek zaangażować, eksperci wojskowi powinni rozważyć sytuację w świetle brytyjskiej oferty. Wyjaśniłem logiczną konkluzję wynikającą z postawy przyjętej przez przewodniczącego Rady Ministrów. Jeżeli mielibyśmy opóźniać akcję z obawy przed sprowokowaniem Niemców, musiałaby ona nastąpić zbyt późno. 4. Z dyskusji pomiędzy generałami Dillem, głównodowodzącym na Bliskim Wschodzie oraz ze strony greckiej naczelnym dowódcą lotnictwa i generałem Papagosem wynikło, że w związku z niepewnym nastawieniem Jugosławii jedyną linią frontu dającą szansę na wycofanie oddziałów z Albanii będzie linia na zachód od Wardaru, Olimp - Weria - Edesa - Kaimaktsalan. Gdybyśmy mieli pewność co do reakcji Jugosławii, można by przesunąć linię dalej na północ, od ujścia Nestos do Beles, włączając w to Saloniki. W przypadku nieprzyłączenia się Jugosławii byłoby rzeczą niepraktyczną utrzymywać linię frontu obejmującą Saloniki, gdyż wystawiłoby to greckie lewe skrzydło na ataki niemieckie. Następnie pan Eden opisał ustalenia, jakie wówczas zapadły. Rozmowy trwały około dziesięciu godzin i obejmowały wszystkie główne punkty współpracy politycznej i wojskowej [...]. Byliśmy pod dużym wrażeniem szczerości i uczciwości przedstawicieli greckich we wszystkich poruszanych sprawach. Jestem pewien, że są oni zdeterminowani walczyć do ostatka i rządowi Jego Królewskiej Mości nie pozostaje nic innego, jak wspierać ich bez względu na konsekwencje. Zdając sobie sprawę z ryzyka, musimy je podjąć.

WOJNA

NA

MORZU

ŚRÓDZIEMNYM

77

I kolejna wiadomość: Jesteśmy przekonani, że postąpiliśmy słusznie, a ponieważ minęło już jedenaście godzin, czujemy, iż nadszedł czas na wysłanie szczegółowych informacji do kraju. Ryzyko jest duże, ale istnieją szanse powodzenia. Będzie to dla nas poważne wyzwanie i obciążenie, szczególnie w kwestii myśliwców. Po otrzymaniu powyższych depesz zadecydowano, że Gabinet Wojenny w pełni zaakceptuje wysunięte propozycje. Premier do pana Edena, Kair 24 lutego 1941 Kiedy szefowie sztabu zaaprobowali linię działania opisaną w Twoich telegramach z Kairu i Aten, przedstawiłem ją dziś wieczór Gabinetowi Wojennemu w obecności pana Menziesa. Decyzja została podjęta jednogłośnie, tak jak sobie tego życzyłeś, lecz oczywiście pan Menzies musi skontaktować się z krajem. Przypuszczam, że poczyniłeś również ustalenia z rządem Nowej Zelandii w kwestii ich oddziałów. Nie ma sensu przewidywanie trudności z którejkolwiek strony. Przeto odrzuciwszy wszelkie złudzenia, wysyłamy Ci rozkaz: „Cała naprzód".

Na razie ograniczyliśmy się jedynie do zgromadzenia maksymalnie dużej rezerwy strategicznej w delcie Nilu, sporządzenia planów oraz przygotowań do przetransportowania armii do Grecji. Gdyby w wyniku zwrotu w polityce greckiej lub czegoś innego sytuacja uległa zmianie, bylibyśmy w stanie dać sobie radę. Przyjemnie było po długotrwałych trudnościach zakończyć pomyślnie kampanie w Abisynii, Somali i Erytrei oraz włączyć znaczne siły do naszej „masy manewrowej" w Egipcie. Chociaż nie można było w żaden sposób przewidzieć reakcji ani przyjaciół, ani państw neutralnych, rozmaite inne możliwości stały przed nami otworem. Przyszłość pozostawała w dalszym ciągu nieprzeniknioną, lecz nie wysłaliśmy jeszcze ani jednej dywizji, a podczas przygotowań nie zmarnowaliśmy ani jednego dnia.

ROZDZIAŁ V

PODBÓJ IMPERIUM WŁOSKIEGO

Początki i rozwój Imperium Włoskiego w Afryce - Klęska pod Aduą, 1896 - Włoski desant w Trypolisie, 1911 - Ambicje Mussoliniego Zadziwiający rozrost kolonii włoskich - Budozoanie umocnień i siły militarnej - „Taka szansa trafia się raz na pięć tysięcy lat" - Nowy plan Wavella - Uporządkowanie sytuacji w Sudanie - Trudności w opanowaniu Kerenu - Sandford wznieca powstanie - Cesarz powraca do Abisynii - Bezczynne oddziały tu Kenii - Smuts kieruje się do Kisimaju - Cunningham zarządza postój - Wzywamy do kontynuowania wysiłków - Zajęcie Kisimaju - Błyskawiczna kampania w Somali Włoskim - Odzyskanie Somali Brytyjskiego - Atak na Somali Francuskie i blokada Dżibuti - Obawy Prezydenta o los ludności cywilnej w Abisynii - Bitwa o Keren - Hołd oddziałom indyjskim Włoska marynarka wojenna wyeliminowana z Morza Czerwonego Pościg za Włochami - Cesarz ponownie wkracza do swojej stolicy Książę d'Aosta poddaje się - Koniec Abisynii.

G

dy Mussolini wypowiedział wojnę Wielkiej Brytanii w momencie upadku Francji w 1940 r., Imperium Włoskie w Afryce Północnej i Wschodniej przedstawiało się imponująco. Królestwo Włoch stosunkowo późno stanęło w szeregu państw dziewiętnastowiecznej Europy. Słabe przemysłowo, a więc także militarnie, rozpychane przez rozrastające się społeczeństwo, było w wyścigu do Afryki w sytuacji o wiele gorszej niż pozostałe państwa. Wraz z otwarciem Kanału Sueskiego w 1869 r. Włochy nastawiły się na ekspansję w Afryce. W szesnaście lat później zajęły Massawę i oficjalnie założyły kolonię w Erytrei jako suwerenne terytorium włoskie. Somali Włoskie z dostępem do Oceanu Indyjskiego również powoli rosło. Pomiędzy tymi dwiema koloniami leżało staro-

PODBÓJ

IMPERIUM

WŁOSKIEGO

79

żytne Cesarstwo Etiopii. Na tę ziemię wkroczył w latach dziewięćdziesiątych signor Crispi, mając w ten sposób nadzieję na podniesienie prestiżu Włoch do rangi głównego mocarstwa europejskiego. Przerażająca klęska pod Aduą w 1896 r., kiedy to włoska armia najeżdżająca Abisynię została rozbita w pył, spowodowała upadek Crispiego i pohamowała na pewien czas włoskie zapędy w Afryce. Ten tragiczny epizod wbił się głęboko w pamięć Włochów. W 1911 r. rząd włoski zaszokował i przeraził stateczny podówczas świat, atakując Trypolitanię i rozpoczynając jej podbój. Dzięki temu, że Francja i Wielka Brytania potrzebowały poparcia Włoch wobec rosnącego niemieckiego zagrożenia oraz w wyniku klęski Turcji na Bałkanach w następnym roku, Włosi mogli ustalić swoją pozycję na wybrzeżu Afryki Północnej. Fakt, iż Włochy znajdowały się po stronie zwycięzców w pierwszej wielkiej walce, uprawomocnił zajęcie przez nich Trypolitanii i Cyrenajki, którą, odwołując się do tradycji rzymskich, przechrzcili na Libię. Rebelia sekty sanusijja pozostawała nieustannym wyzwaniem wobec okupacji i kolonizacji pustyń arabskich przez rozrastającą się populację Włoch. Tak wyglądała sytuacja, gdy Mussolini wypłynął na faszystowskiej fali niechęci do bolszewizmu. Lata następne były świadkiem planowej ekspansji Włoch jako afrykańskiej potęgi kolonialnej. Terytoria Afryki Północnej poddane zostały surowej władzy wojskowej generała Grazianiego. Bunty były bezlitośnie tłumione; osadnicy mnożyli się; odzyskiwano pustynię; budowano forty i lotniska; drogi i tory kolejowe rozciągały się wzdłuż całego wybrzeża Morza Śródziemnego. Za tym poważnym, lecz nieefektywnym zużywaniem swoich zasobów kryło się głębokie, narodowe pragnienie pomszczenia klęski i wstydu spod Adui. W pierwszym tomie opisałem, w jaki sposób śmiałość i determinacja Mussoliniego zwyciężyły bojaźliwy, pełen niezdecydowania opór Wielkiej Brytanii z pomocą Ligi Narodów i przyczyniły się do klęski „pięćdziesięciu narodów pod dowództwem jednego". Można bez trudu zauważyć, jak konflikt ten oraz podbój Abisynii wpłynęły na przebieg drugiej wojny światowej.

80

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

W czerwcu 1940 r., gdy Imperium Brytyjskie - zdaniem faszystów - toczyło się ku przepaści, a Francja była całkowicie zdruzgotaną, Imperium Włoskie w Afryce rozciągało się na ogromnym obszarze. Libia, Erytrea, Abisynia, Somali, zasilane włoskimi podatkami, tworzyły ogromne terytorium, na którym prawie ćwierć miliona włoskich osadników trudziło się i zaczynało prosperować pod ochroną prawie 400 tysięcy żołnierzy włoskich i miejscowych. Wszystkie porty nad Morzem Czerwonym i Śródziemnym były ufortyfikowane. Wywiad brytyjski z łatwością przyjął oświadczenia o posiadanym przez nie uzbrojeniu i zaklasyfikował je jako bazy morskie o dużym znaczeniu. Gdyby - w co Mussolini wówczas wierzył - Imperium Brytyjskie upadło, to Egipt, Somali Brytyjskie oraz Brytyjska Afryka Wschodnia dodane do posiadanych przez Włochy ziem stworzyłyby przeogromny obszar pod panowaniem włoskim, coś, czego nie widziano od czasów cezarów. To właśnie miał na myśli urodzony pod nieszczęśliwą gwiazdą Ciano, gdy mówił, że „taka szansa trafia się raz na pięć tysięcy lat". Płomień tej właśnie wielkiej wizji miał być teraz gwałtownie ugaszony.

Do grudnia 1940 r. nie podejmowaliśmy żadnych wrogich kroków przeciwko Włochom znajdującym się we wschodniej części Afryki. 2 grudnia generał Wavell odbył w Kairze konferencję, podczas której przedstawił zasady nowej polityki. Chociaż nie przewidywał jeszcze wtedy żadnej poważniejszej penetracji terytorium Abisynii przez oddziały regularne, stwierdził, że wojska włoskie, które okupowały Kassala i Gallabat w Sudanie, do 4 lipca mają zostać wyrzucone. Po zakończeniu tych drobnych działań Wavell zamierzał pierwotnie wycofać większość oddziałów i użyć ich do operacji na Bliskim Wschodzie, zostawiając zadanie utrudniania sytuacji Włochów w Abisynii i przygotowywanie gruntu pod ponowne zdobycie kraju ruchowi patriotów, stworzonemu i wspieranemu przez oficerów, broń i pieniądze Wielkiej Brytanii. Działania mające na celu uwolnienie Sudanu rozpoczęły się w styczniu pod dowództwem generała Platta. Początkowa faza

PODBÓJ

IMPERIUM

WŁOSKIEGO

81

została uwieńczona sukcesem. Platt dowodził 5 dywizją brytyjsko-hinduską wzmocnioną w styczniu 4 dywizją brytyjsko-hinduską ściągniętą z Pustyni Zachodniej, gdzie miała swój udział w zwycięskich walkach grudniowych. Wsparcie stanowiło 6 dywizjonów powietrznych. 19 stycznia pod groźbą ataku i po bombardowaniu z powietrza dwie dywizje włoskie ewakuowały się z Kassala. Niebawem Włosi wycofali się także z Gallabatu i opuścili Sudan. Nasz pościg od Kassala odbywał się bez poważniejszych przeszkód, póki nie doszliśmy do bardzo silnej pozycji górskiej w Kerenie. W tym, doskonale obwarowanym punkcie, stacjonowały dwie doborowe dywizje wroga, broniące się nieustępliwie. Kilkukrotne ataki na początku lutego nie przyniosły żadnego efektu i Platt zadecydował, że aby odnieść sukces, musi zaakceptować wszystkie administracyjne opóźnienia związane z przygotowaniem regularnego ataku. Tymczasem trwały próby wzniecenia powstania w Abisynii. Jego zalążkiem była mała grupka pod dowództwem brygadiera Sandforda z jednego z sudańskich batalionów, a składająca się z brytyjskich oficerów i podoficerów, spośród których szczególnie się później odznaczył pułkownik Wingate. Po odniesieniu kilku sukcesów zaczęli oni otrzymywać pomoc od coraz większej liczby patriotów. Cesarz wkroczył ponownie do swojego królestwa 20 stycznia, a większość zachodniego obszaru Godżam była na dobre uwolniona od wroga.

Czytelnicy poprzedniego tomu z pewnością pamiętają moje niezadowolenie z faktu, że przez ten czas oddziały wojskowe w dużej sile stały bezczynnie w Kenii. Smuts odwiedził Kenię w listopadzie 1940 r. i stwierdził, iż należy rozpocząć ofensywę, kierując się do włoskiego portu Kisimaju. Przesłał mi wtedy następujący telegram: 5 listopada 1940 Odwiedziłem tutaj w Kenii większość frontów i przestudiowałem plany z generałem Cunninghamem i jego sztabem. Morale wojsk jest wysokie, a sytuacja ogólna sprzyjająca, lecz ta przedłużająca się bezczynność może być dla nas niebezpieczna. Naszym najbliższym ce-

82

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

lem powinno być Kisimaju, zagrażające naszej ważnej bazie w Mombasie. Gdy zajmiemy Kisimaju, większość naszych oddziałów będzie mogła być przerzucona z tych zakazanych terenów pustynnych bardziej na północ, tak aby zagrozić Addis Abebie. W tym celu Cunningham potrzebuje silniejszych oddziałów, niż to pierwotnie planowaliśmy; wyślę mu kolejną brygadę piechoty ze Związku Południowej Afryki, gdy tylko transport morski będzie możliwy. Potrzebne są także dodatkowe breny oraz większe zapasy wody i żywności. Biorąc pod uwagę jednoczesny atak z północy i południa oraz poważne zamieszki wewnętrzne w Abisynii, Włosi powinni paść w okolicach lata, uwalniając dużą część naszych sił, których będzie można użyć do znacznie ważniejszych działań na północy. Poglądy nasze były absolutnie zbieżne. Brygadę wysłano z Afryki Południowej i - jak mi było wiadomo - wszystko zmierzało ku temu, by natarcie rozpocząć w styczniu, jeszcze przed porą deszczową. Nic więc dziwnego, iż następujący telegram był dla mnie ogromnym zaskoczeniem: Generał Wavell do szefa sztabu imperialnego

23 listopada 1940

Cunningham uznał za niemożliwe przeprowadzenie śmiałych działań tej zimy. Sugeruje natomiast serię drobnych operacji w północnej Kenii w okolicach połowy grudnia i potrzebuje do tego celu obydwu brygad zachodnioafrykańskich [...]. Wysoki pełnomocnik do spraw Afryki Południowej poinformował nas o rozczarowaniu generała Smutsa faktem, że planowana na styczeń ekspedycja przeciwko Kisimaju została najwyraźniej przełożona na maj, pomimo wysłania 3 brygady południowoafrykańskiej. 25 listopada 1940 r. na posiedzeniu Komitetu Obrony zadałem pytanie, dlaczego planowana operacja przeciwko Kisimaju została przesunięta na maj. Sir John Dill poinformował o otrzymaniu telegramu od generała Wavella, w którym donosi o mającej się niebawem odbyć konferencji dowódców, w tym generała Cunninghama, na której przedyskutowane zostaną plany na najbliższe sześć miesięcy. Ponieważ nikogo z nas te wyjaśnienia nie zadowalały, Komitet poprosił Komitet Szefów Sztabu, aby zażądał od generała

PODBÓJ

IMPERIUM

WŁOSKIEGO

83

Wavella wytłumaczenia motywów swojej decyzji, a następnie raportu do premiera. Wysłałem następujące pisma do ministra wojny oraz do szefa sztabu imperialnego: 26 listopada 1940 Spodziewam się otrzymać od Pana dokładne wyjaśnienie przyczyn, które rzekomo uniemożliwiają działania przeciwko Kisimaju przed majem, jak również oczekuję, że poczyni Pan wszelkie wysiłki, aby nie poddać się sile ich argumentacji. Jeżeli naprawdę nic się nie da zrobić, brygada zachodnioafrykańska musi wyruszyć z pierwszą częścią pustych transportów na Zachodnie Wybrzeże, aby zluzować batalion znajdujący się obecnie we Freetown. Propozycja, aby zatrzymać brygadę pomimo przesunięcia terminu walk, jest nie do przyjęcia. Po konferencji Wavella, 2 grudnia, postanowiono zaatakować Włochów w Kassala i wzniecić powstanie w Abisynii wszelkimi możliwymi środkami. Nadal jednak próba zajęcia Kisimaju miała być odłożona na okres po zakończeniu się wiosennej pory deszczowej, tj. na maj lub czerwiec.

W dalszym ciągu drążyłem sprawę liczby i bierności wojsk znajdujących się w Kenii. Premier do generała Wavella 26 stycznia 1941 Pański telegram z 21 stycznia wprawił mnie w duże zakłopotanie. Sądziłem, iż pragnął Pan dużej rezerwy strategicznej w Delcie, co było zgodne ze wskazówkami- jakie stąd przekazaliśmy. Jest rzeczą jasną, że nie ma potrzeby wysyłania kolejnej dywizji południowoafrykańskiej, aby zwiększać stan bezczynnych obecnie oddziałów w Kenii do 70 tysięcy. Za zgodą generała Smutsa otwartą zostaje kwestia przeznaczenia tej nowej dywizji. Do czasu załatwienia transportu oraz pozostałych spraw zostanie ona, być może, wysłana na północ, gdzie zasili armię „Nil". Czy oczekuje Pan, że będę narażał nasz transport morski na ogromny wysiłek, nie pozostający bez wpływu na dostawy żywności i amunicji, aby wysyłać kolejne dywizje na Bliski Wschód, podczas gdy Pan nie chce przyjąć dywizji południowoafrykańskiej, która miałaby do pokonania o połowę krótszą odległość? Żywię nadzieję, że obie dywizje południowoafrykańskie

84

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

stacjonujące obecnie w Kenii będą w ciągu kilku miesięcy przerzucone do delty Nilu i że brygada zachodniafrykańska zostanie, jak obiecano, odesłana do Freetown. Generał Smuts nie powinien w żadnym razie zaprzestać śmiałej i zdrowej polityki stopniowego wprowadzania sil południowoafrykańskich na główną scenę wojny. Pod silnym naciskiem z kraju generał Wavell zdecydował się w końcu na przeprowadzenie akcji przed porą deszczową. Pobudziwszy do działania sztab w Kenii, poinformował nas, że oddziały w Nairobi miały nadzieję przeprowadzić operację „Canvas" (tak nazwany był atak na Kisimaju) pomiędzy 10 a 16 lutego. Była to zapowiedź prawdziwych działań na wschodnioafrykańskim teatrze działań wojennych Z wielką ulgą 2 lutego odebrałem telegram od generała Wavella, w którym donosił: „W Kenii przyjęliśmy propozycję rozpoczęcia ataku na Kisimaju w połowie lutego. Choć wróg jest silnie ufortyfikowany, a sytuacja dostawcza utrudnia nasze działania, sądzę, że szanse powodzenia są duże [...]. Wydałem instrukcje dla Platta i Cunninghama, aby dali z siebie wszystko w czasie najbliższych dwóch miesięcy". W ten oto sposób zrobiliśmy krok naprzód. Rezultaty pokazały, że dowódcy znajdujący się na miejscu wyolbrzymiali istniejące trudności i że rację mieliśmy my, w kraju, przynaglając do jak najszybszego działania. W lutym generał Cunningham rozpoczął atak. Włosi w sile sześciu brygad i sześciu grup miejscowego rekruta bronili rzeki Dżuba, u ujścia której leży port Kisimaju. 10 lutego generał Cunningham wystawił przeciwko nim cztery grupy bojowe. 14 lutego Kisimaju zostało wzięte bez walki. Po drugiej stronie rzeki, w Gelib, na północ od portu stały główne siły wroga. Zaatakowano je 22 lutego jednocześnie z obu skrzydeł i od tyłu. Był to ogromny sukces: wróg zdruzgotany, ponad 30 tysięcy zabitych, wziętych do niewoli lub rozproszonych po okolicy. Lotnictwo nieprzyjacielskie, brutalnie potraktowane przez samoloty południowoafrykańskie, nie brało udziału w walce. Teraz nic już nie stało na przeszkodzie, aby rozpocząć ofensywę w kierunku Mogadiszu, głównego portu Somali Włoskiego, 200 mil dalej na północ. Nasze oddziały zmotoryzowane weszły tam 25 [lutego], znajdując ogromne ilości materiałów, składy

PODBÓJ

IMPERIUM

WŁOSKIEGO

85

i ponad 400 tysięcy galonów cennej benzyny. Na lotnisku leżało 21 zniszczonych samolotów. Generał Cunningham słusznie ocenił, że nikt nie utrudni mu następnego posunięcia. Dysponował wystarczającą siłą, chociaż 1 dywizja południowoafrykańska, z wyjątkiem jednej brygady, zajęta była działaniami w innym rejonie. Jedyną przeszkodę stanowiły odległości. Cunningham, za zgodą generała Wavella, za następny cel obrał sobie Dżidżigę, oddaloną około 740 mil od Mogadiszu. Po trzydniowej przerwie natarcie wznowiono 1 marca, łamiąc słaby opór i nie napotykając specjalnych trudności ze strony lotnictwa nieprzyjaciela, którego lotniska były poddawane ciągłym atakom. Dżidżiga padła 17 marca. Były to piękne zwycięstwa. Premier do generała Wavella 1 marca 1941 Najszczersze gratulacje z okazji błyskotliwego rozegrania kampanii w Somali Włoskim. Proszę przekazać generałowi Cunninghamowi podziękowanie oraz wyrazy podziwu od rządu JKMości za szybkie, śmiałe i pomyślne operacje, które przeprowadził, dowodząc swoją pełną zapału, doskonale wyszkoloną i zorganizowaną armią. Proszę również poprosić go, aby przekazał te podziękowania swoim oddziałom. Jeżeli uzna Pan za słuszne, to proszę opublikować ten tekst. Nie wątpię, że 7 marca przedyskutuje Pan wszystkie przyszłe operacje z generałem Smutsem. Jak Panu wiadomo, zawsze pragnąłem, by dywizje południowoafrykańskie doszły do wybrzeży Morza Śródziemnego. Generał Wavell do premiera 2 marca 1941 1. Dziękuję za wyrazy uznania. Przekazałem Pańską wiadomość generałowi Cunninghamowi. 2. Cunningham przesuwa niewielkie siły do Ferferu [około 200 mil na północ od Mogadiszu i Dolo], czym zakończy okupację Somali Włoskiego. Z powodu trudności dostawczych i transportowych nie będzie w stanie rozpocząć natarcia na Harer wcześniej niż 21 marca. 7 marca ma przybyć do Kairu, aby przedyskutować plany na najbliższą przyszłość, jak również ruchy dywizji południowoafrykańskich. 3. Już poleciłem Adenowi rozpoznanie terenu Berbery pod kątem ponownego jego odzyskania.

86

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

W tym momencie nasze oddziały w Adenie mogły okazać się bardzo pomocne. Znajdujące się tam cztery dywizjony powietrzne, oprócz wypełniania swoich obowiązków nad Morzem Czerwonym, wspierały kampanie Cunninghama i Platta, atakując bazy lotnicze wroga. 16 marca dwa nasze bataliony wylądowały w Berberze. Garnizon nieprzyjacielski w sile jednej brygady rozpłynął się, zostawiając w naszych rękach 200 jeńców. Szybko odzyskaliśmy cały obszar Somali Brytyjskiego i poprzez port w Berberze dalsze natarcie generała Cunninghama mogło być efektywnie wspierane. Wznowił on natarcie na Harer, który poddał się 26 marca, a 29 wkroczył do Dire Daua. Tak doszliśmy do linii kolejowych Somali Francuskiego. Gdyby Vichy otwarło dla nas port w Dżibuti, rozwiązałoby to problem dostaw. Tak się jednak nie stało. W Dire Daua generał Cunningham skupił swoje siły do ostatniego ataku na Addis Abebę, W marcu wyruszywszy z Mogadiszu wraz z 11 dywizją afrykańską i 1 brygadą południowoafrykańską przeszedł 850 mil. Od przekroczenia rzeki Dżuba jego oddziały miały na swoim koncie 50 tysięcy wrogów - zabitych, uwięzionych lub rozproszonych - kosztem około 500 ofiar. W wyniku tych zwycięstw wyłoniły się rozmaite komplikacje. Generał Wavell obawiał się, że ścisła blokada Dżibuti, której sprzyjali generałowie de Gaulle i Le Gentilhomme, wzmocni jedynie wolę oporu. Jako alternatywę zaproponował przyznanie oblężonym pewnych dostaw (np. mleka dla dzieci), co zapobiegłoby wybuchowi rozpaczy, pozwolenie ochotnikom na przyłączenie się do Wolnej Francji oraz ewakuowanie pozostałych do innej francuskiej kolonii i wynegocjowanie prawa do użycia kolei dla dostaw wojskowych. Lecz my, w kraju, byliśmy odmiennego zdania. Premier do generała Wavella

1 kwietnia

1941

1. Uważamy, że powinien się Pan jak najściślej kierować wytycznymi przedłożonymi Panu w telegramie szefów sztabu (25 marca), dopuszczając drobne zmiany, które okazałyby się konieczne po przedyskutowaniu ich z generałem de Gaulle'em. Pierwsze kroki w kierunku Somali Francuskiego powinny być uczynione przez władze

PODBÓJ

IMPERIUM

WŁOSKIEGO

87

Wolnej Francji, a blokada w pełni przeprowadzona bez żadnych skrupułów. Proszę nie przejmować się wrażliwością Weyganda i Vichy. My się już tym zajmiemy. 2. Sądzę, że w tej i podobnych sprawach z uwagą będzie Pan wysłuchiwał poglądów generała de Gaulle'a, któremu rząd Jego Królewskiej Mości złożył poważne obietnice i który ma nasze pełne poparcie jako przywódca ruchu Wolnej Francji.

Prezydent był zaniepokojony losem włoskiej ludności cywilnej w Abisynii. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 4 kwietnia 1941 Z niezwykłą uwagą rozważyliśmy tutaj propozycje hrabiego Sforzy [dotyczące bezpieczeństwa włoskiej ludności cywilnej]. Proszę jednak zdać sobie sprawę z naszych trudności. Książę d'Aosta może nagle oddać Addis Abebę, odmaszerować w góry i stamtąd prowadzić walkę przez kilka tygodni albo nawet miesięcy, na naszych barkach pozostawiając odpowiedzialność za zdrowie i bezpieczeństwo ludności cywilnej, liczącej dziesiątki tysięcy osób. Nie mamy środków, aby poradzić sobie z takim zadaniem, dopóki nie skończą się regularne walki. Do tej pory nie zajęliśmy Dżibuti; linia kolejowa jest przerwana, a każdy, choćby najskromniejszy środek transportu pozwala naszym oddziałom kontynuować długą ofensywę. Skończyć się to może pożałowania godnym niepowodzeniem, za które odpowiedzialność spadnie na nas, tak samo jak w wypadku obozów koncentracyjnych w dawnej wojnie południowoafrykańskiej. W momencie, gdy książę zdecyduje się zakończyć walkę, zrobimy wszystko, by nie stracić istniejącej szansy sukcesu. Przeciągający się opór włoski w Etiopii opóźnia wysłanie naszych posiłków do Libii, które - jak sam Pan wie - stały się w tej chwili niezwykle potrzebne. Nie jest to jedynie dawanie wrogowi ogromnej szansy militarnej, lecz realizacja przedsięwzięcia, które może zakończyć się klęską. Premier do generała Wavelła 30 maja 1941 Jak najszybsze zajęcie Dżibuti byłoby dla nas bardzo korzystne i chciałbym, aby Pan rozważył, jakie siły są konieczne do złamania oporu Francuzów i czy ich sprowadzenie nie odbędzie się kosztem innych potrzeb. Moment uderzenia uzależniony jest od wypadków w Syrii, które mogą doprowadzić albo do zerwania z Vichy, albo przeciwnie - do współpracy pomiędzy armią francuską w Syrii i Wol-

88

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

ną Francją generała de Gaulle'a. Tak czy inaczej, zajęcie Dżibuti byłoby bardzo korzystne. Tymczasem blokadę należy utrzymywać z całą bezwzględnością. Jeżeli konieczne są jakiekolwiek wstępne przygotowania na granicy Dżibuti, proszę postępować wedle uznania. W ten sposób można uniknąć rzeczywistej walki, co jest rzeczą wielce pożądaną. Moment rozpoczęcia walki musi być uzgodniony z nami.

Tymczasem kampania w Abisynii posuwała się naprzód. Keren nadal odpierał ataki. Atak oskrzydlający był tutaj niemożliwy - jedyną szansę stanowił atak frontalny. Aby zgromadzić odpowiednie siły i rozwinąć obydwie dywizje, Platt miał tylko jedną drogę - i znajdowała się ona dokładnie na oczach wroga. Najbliższa stacja na zapleczu leżała w odległości 150 mil, więc nie tylko przygotowania musiały zająć kilka tygodni, ale i jakiekolwiek zaskoczenie było wykluczone. Lotnictwo, w tym samoloty ściągnięte z Adenu, okazało się nieocenione. W pierwszej fazie kampanii piloci włoscy wykazali dużą inicjatywę, lecz wkrótce hurricane'y, które zasiliły południowoafrykański dywizjon myśliwców, okazały swoją wyższość. We wstępnych etapach ostatecznej bitwy o Keren armia włoska była nieustannie nękana na ziemi i w powietrzu. Niebawem wróg zaprzestał mieszania się w ruchy naszych wojsk i po rozpoczęciu bitwy wsparcie powietrzne otworzyło drogę do zwycięstwa oraz złamało ducha nieprzyjaciela. Bitwa była zażarta i kosztowała nas 3 tysiące ofiar. Po pierwszych trzech dniach (15-17 marca) nastąpiła przerwa na przegrupowanie. 20 marca generał Wavell zatelegrafował, że walka jest zacięta. Wróg atakował zajadle i bez przerwy. Pomimo ciężkich strat i osiągnięcia przezeń tylko jednego sukcesu nic nie zapowiadało jego rychłej klęski. Włosi czynili desperackie wysiłki, aby utrzymać tę twierdzę, a ich lotnictwo było niezwykle aktywne. Choć z punktu widzenia Londynu równowaga zdawała się być zachowana, podnieśliśmy sprawę posiłków. Lecz okazały się niepotrzebne. 25 marca wznowiono atak, w dwa dni później pękła włoska obrona i Keren upadł. Teraz wypadki następowały błyskawicznie.

PODBÓJ

IMPERIUM

89

WŁOSKIEGO

Asmara padła 1 kwietnia, a Massawa z 10 tysiącami jeńców poddała się 8 kwietnia. Zwycięstwo w Kerenie zawdzięczamy głównie 4 i 5 dywizji hinduskiej. Złożyłem im hołd należny ich dzielności. Premier do wicekróla Indii

7 kwietnia

1941

Całe Imperium jest poruszone osiągnięciami sił hinduskich w Erytrei. Zapał i wytrwałość, z jakimi żołnierze wdzierali się i zdobyli strome szczyty Kerenu, sprawiły, iż powróciły do mnie wspomnienia z granicy północno-wschodniej sprzed bardzo wielu lat; mówi to człowiek, który miał zaszczyt walczyć ramię w ramię z żołnierzami ze wszystkich stron Hindustanu. Przeto w imieniu rządu Jego Królewskiej Mości chciałbym prosić, aby Wasza Ekscelencja zechciał przekazać im oraz całej armii indyjskiej zapewnienia o naszej dumie i podziwie, z jakim śledziliśmy ich bohaterskie wyczyny. Pośpiesznie wysłałem moje najszczersze gratulacje generałom Cunninghamowi i Plattowi oraz ich dzielnym armiom, w imieniu swoim oraz rządu Jego Królewskiej Mości z okazji „tego idealnego i błyskotliwego uwieńczenia pamiętnej i ciężkiej kampanii". Pozostałe sprawy również zostały załatwione. Rozpoczynając wojnę, Włochy posiadały 9 niszczycieli, 8 okrętów podwodnych i pewną liczbę pomniejszych okrętów na Morzu Czerwonym. Obecnie odpowiadała za nie Royal Navy i jej lotnictwo morskie. 11 kwietnia prezydent Roosevelt mógł ogłosić, że Morze Czerwone i Zatoka Adeńska nie są już „strefami walki" i jako takie stoją otworem dla okrętów amerykańskich. Pozostałości armii włoskiej w Erytrei wycofały się 230 mil na południe, przedostały się przez góry i ufortyfikowały się pod górą Amba Alagi. Generał Platt posuwał się ich śladem. 4 dywizja hinduska wraz z większością wspierających dywizjonów powietrznych została skierowana do Egiptu, by wziąć udział w wydarzeniach, które niebawem zostaną opisane. Platt ze swymi siłami zbliżył się do wroga. Generał Cunningham osiągnął Addis Abebę 6 kwietnia, gdzie natknął się na lotnisku na pozostałości po włoskich siłach powietrznych. Posłał on na północ przez Desje brygadę południowoafrykańską, której udało się zajść Włochów od tyłu pod Amba Alagi. Mając odcięty

90

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

odwrót, atakowani od północy przez generała Platta, dręczeni przez patriotów, ostrzeliwani z karabinów maszynowych i bombardowani z powietrza, Włosi nie byli w stanie długo się bronić. Na początku kwietnia sudański batalion Wingate'a wraz z miejscowymi jednostkami zepchnął 12 tysięcy nieprzyjaciół z Godżam w kierunku Debre Markos. Połowę z nich wzięto do niewoli; reszta uciekła na północ, do Gonderu. 5 maja cesarz ponownie wkroczył do stolicy.

Gdy przyglądam się roli odegranej przez Mussoliniego w kryzysie europejskim i wydarzeniach prowadzących do wojny w wyniku jego ataku na Abisynię i gdy przypominam sobie, jak skutecznie sprzeciwił się Lidze Narodów - „pięćdziesięciu narodom pod dowództwem jednego" - zaczynam dostrzegać, z jaką łatwością niezłomność oraz zdecydowane działanie mogły rozpędzić te chmury gromadzące się nad Europą. Jakkolwiek na to patrzeć, pośród wszystkich nacisków i niebezpieczeństw udało nam się zwyciężyć. Pod wpływem tychże emocji, przemyśleń i doświadczeń przekazałem swoje pozdrowienia cesarzowi Hajle Sellasje. Premier do cesarza Etiopii 9 maja 1941 Naród brytyjski i całe Imperium z głęboką i wielką radością przyjęło wiadomość o powrocie Waszej Cesarskiej Mości do stolicy, Addis Abeby. Wasza Wysokość jest pierwszym prawowitym suwerenem wypędzonym z kraju i pozbawionym tronu przez faszystowsko-nazistowskich zbrodniarzy i zarazem pierwszym, który triumfalnie powrócił. Podziękowania Waszej Wysokości zostaną przekazane dowódcom, oficerom oraz wszystkim żołnierzom sił brytyjskich i imperialnych, którzy wspierali patriotów etiopskich w ostatecznym zlikwidowaniu włoskiej uzurpacji militarnej. Rząd Jego Królewskiej Mości z niecierpliwością oczekuje nadejścia długiego okresu rozwoju i postępu w Etiopii, skoro siły zła zostały ostatecznie pokonane. Książę, d'Aosta, kuzyn króla Włoch, był generalnym gubernatorem Włoskiej Afryki Wschodniej i wicekrólem Etiopii od 1937 r. oraz naczelnym dowódcą sił włoskich na tym obszarze od 1939 r. Człowiek rycerski i wykształcony, edukowany czę-

92

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

ściowo w Anglii i ożeniony z francuską księżniczką, nie cieszył się łaskami Mussoliniego. Duce, z pewną dozą słuszności, uważał go za człowieka, któremu brakuje bezwzględności i zdolności przywódczych. 17 maja poddał się wraz z resztkami swojej armii i zmarł w 1942 r. w Nairobi jako jeniec wojenny. W czasie walk toczonych od stycznia większą część sił wroga (liczących pierwotnie 220 tysięcy) wzięto do niewoli lub zniszczono. Jednak tysiące nadal pozostawały w niedostępnych twierdzach górskich w Abisynii.

W tym miejscu zakończymy opowieść o zniszczeniu Imperium Włoskiego i jego armii w Afryce Wschodniej, co towarzyszyło tak wielu ważnym wydarzeniom toczącym się w pozostałych częściach świata. Pierzchły nasze wcześniejsze obawy, że 20 tysięcy włoskiej ludności cywilnej w Addis Abebie zostanie wymordowanych przez Abisyńczyków. Dalej na północ 4 500 Włochów oraz ochotników, spychanych przez patriotów w kierunku Debre Tabor, poddało się 2 lipca oddziałom brytyjskim w sile jednego dywizjonu i jednej kompanii. Południowo-Zachodnia Abisynia została wyzwolona przez część 11 dywizji afrykańskiej z Addis Abeby i 12 dywizję, idącą w kierunku północnym od granicy z Kenią. W czasie licznych operacji, utrudnianych w dużym stopniu przez warunki terenowe i klimatyczne, cały obszar został oczyszczony z 40 tysięcy żołnierzy wroga. Latem przybyły tubylcze oddziały pod dowództwem belgijskim, które wyruszyły z Konga, przewędrowując 2 tysiące mil, aby uczestniczyć w ostatniej fazie wojny i same wzięły 15 tysięcy jeńców. Pozostał jeszcze tylko Gonder. Lecz nadeszła pora deszczowa i z ostatnim uderzeniem trzeba było trochę poczekać. Pętla zaczęła się zaciskać pod koniec września, a gdy 27 listopada zacisnęła się ostatecznie, 11 500 Włochów, liczące 12 tysięcy oddziały miejscowe oraz 48 dział polowych dostało się w nasze ręce. Tak skończył się sen Mussoliniego o stworzeniu Imperium Afrykańskiego, zdobytego podbojem i skolonizowanego w duchu starożytnego Rzymu.

ROZDZIAŁ VI

POSTANAWIAMY

POMÓC

GRECJI

Strategiczne rezerwy w delcie Nilu - Podjęcie decyzji - Możność odwrotu - Nadzieje na front bałkański - Admirał Cunningham o konieczności podjęcia ryzyka na morzu - Mój telegram do generała Smutsa z 28 lutego - Rozmowy pana Edena z Turkami, 28 lutego - Mój komentarz na ich temat - Najważniejsza Jugosławia - Armia niemiecka wkracza do Bułgarii - Zmieniona i kłopotliwa sytuacja w Atenach Poglądy szefów sztabu - Moje refleksje i depesza do pana Edena, 6 marca - Zmartwienia naszego ambasadora iv Atenach - Pomóc Grecji, czy zostawić ją swojemu losowi? - Wyważona odpowiedź pana Edena - Smuts i główni dowódcy mówią: „Grać dalej" - Krótkie posiedzenie Gabinetu i ostateczna decyzja, 7 marca - Odpowiedź Nowej Zelandii - Odpowiedź Polaków - Mój telegram do pana Edena, 14 marca - Moja depesza do Prezydenta z 10 marca.

D

otychczas nie angażowaliśmy się w sprawę grecką z wyjątkiem szeroko zakrojonych przygotowań w Egipcie oraz dyskusji i ugody w Atenach, które wcześniej opisałem. Przygotowania mogły być wstrzymane jednym rozkazem, zresztą zgromadzenie rezerwy strategicznej w postaci czterech dywizji ; w delcie Nilu było rzeczą samą w sobie korzystną. Grecy tak bardzo odeszli od ustaleń umowy ateńskiej, że mogliśmy, gdybyśmy tylko chcieli, poprosić, aby pozwolono nam od niej odstąpić. Niebezpieczeństwo zbliżało się ze wszystkich stron, lecz do pierwszych dni marca byłem spokojny i zasadniczo wolny, mając do dyspozycji tak dużą „masę manewrową". Nadszedł jednak moment podjęcia nieodwracalnej decyzji o wysłaniu lub niewysłaniu armii „Nil" do Grecji. Ten poważny krok był nie tylko konieczny, aby pomóc Grecji w jej niebezpie-

94

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

czeństwie i cierpieniu, lecz również miał na celu utworzenie przeciwko Niemcom frontu bałkańskiego, w skład którego wchodziłaby Jugosławia, Grecja i Turcja. Trudno przewidzieć, jakie wrażenie wywarłoby to na Rosji. Z pewnością byłoby ono duże, zwłaszcza gdyby przywódcy sowieccy zdawali sobie sprawę z tego, co ich czeka. Nasze działania nie miały wielkiego wpływu na kwestię bałkańską. Mieliśmy cichą nadzieję, że pobudzimy inne państwa do wspólnej akcji i spróbujemy ją zorganizować. Gdyby za dotknięciem czarodziejskiej różdżki Jugosławia, Grecja i Turcja zjednoczyły się w walce, Hitler albo odłożyłby kwestię bałkańską na bok, albo zaangażowałby się w nią tak poważnie, że powstałby tutaj nowy, wielki front. Nikt nie zdawał sobie wówczas sprawy, jak daleko posunięte były przygotowania do gigantycznej inwazji na Rosję. Wiedząc o tym, znacznie bardziej wierzylibyśmy w słuszność naszej polityki. Powinniśmy byli dostrzec, że Hitler ryzykuje trafienie pomiędzy młot i kowadło i że bałkańskie preludium może bez trudu zniweczyć cały genialny plan. I tak właśnie miało się stać, lecz wówczas nikt z nas o tym nie wiedział. Nasze wysiłki były słuszne, a ich efekty nawet lepsze, niż moglibyśmy przypuszczać. Celem naszym było pobudzić do działania Jugosławię, Grecję i Turcję jednocząc ich siły. Mieliśmy obowiązek pomóc Grekom w miarę naszych możliwości. W dodatku cztery dywizje w delcie Nilu były doskonale usytuowane do wykonania tego zadania.

Opinia admirała Cunninghama z 4 marca nie pozostawiała wątpliwości co do ryzyka związanego z przerzuceniem armii i RAF-u do Grecji. W praktyce oznaczałoby to wielką rzekę ludzi, zapasów i pojazdów płynącą przez dwa miesiące. Zwłaszcza niszczyciele miałyby do wykonania bardzo ciężkie zadanie, a myśliwce i obrona przeciwlotnicza nie byłyby przez pewien czas w pełnej formie. Gdyby Niemcy rozpoczęli ofensywę powietrzną od strony Bułgarii, musielibyśmy spodziewać się strat w konwojach, zarówno na morzu jak i w portach rozładunkowych. Niewykluczoną była też akcja floty włoskiej, czemu

POSTANAWIAMY

POMÓC

GRECJI

95

jednak mogłyby zaradzić nasze okręty wojenne znajdujące się w zatoce Suda na Krecie, lecz stałoby się to kosztem osłabienia eskorty niszczycieli dla konwojów i pozostawienia bez żadnej osłony linii dostawczej dla Cyrenajki. Wszystko to pogorszyłoby tylko sytuację Malty. Groźba min akustycznych i magnetycznych w Kanale Sueskim spowodowała duże zaniepokojenie, gdy rozpoczęły się wielkie przemieszczenia wojsk i konwojów. Zdaniem admirała, wszystkie plany ofensywne, również te dotyczące połączonych operacji przeciwko wyspie Rodos, muszą być przełożone. Siły jego zostałyby poddane najsurowszej próbie, ale był przekonany o słuszności naszej polityki i uważał, że ryzyko powinno być podjęte. Odłożenie operacji przeciwko Rodosowi było dla nas dużym rozczarowaniem, gdyż zdawaliśmy sobie sprawę z jej ogromnego znaczenia. Rodos i Karpathos były kluczowymi punktami ze względu na lotniska leżące w niewielkiej odległości od Krety. W ciągu następnych lat wielokrotnie planowaliśmy zaatakować Rodos, lecz nigdy nie potrafiliśmy wkomponować tego planu w główny bieg wydarzeń.

Gdy dowiedziałem się, że generał Smuts udaje się do Kairu na prośbę pana Edena, przesłałem mu następujący telegram: 28 lutego 1941 Cieszę się, że jedzie Pan na spotkanie z Edenem i Dillem. Podjęliśmy ciężką i ryzykowną decyzją wspierania Greków oraz próby stworzenia frontu bałkańskiego. Oczekuję na Pańską opinię w tej kwestii po zakończeniu konferencji. Konieczne jest w tej chwili wysłanie posiłków do Egiptu i Libii. Sądzę, iż po ustaleniach z Wavellem i Dillem „Acanthus" [1 dywizja południowoafrykańska] zostanie w trybie pilnym wysłany nad Morze Śródziemne. Sukcesy osiągnięte w Afryce Wschodniej bardzo pomagają naszej sprawie. Nie dalej jak kilka tygodni temu donoszono nam, że Kisimaju nie może być zaatakowane wcześniej aniżeli w maju. Teraz w naszym ręku znajduje sięMogadiszu i cała reszta.

96

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Sprawozdanie pana Edena po rozmowach z Turkami w Ankarze nie było zbyt zachęcające. Tak samo jak my zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa i podobnie jak Grecy uważali, że siły, które oferowaliśmy, były zbyt małe, by cokolwiek zmienić w ewentualnej bitwie. Pan Eden do premiera

28 lutego

1941

Szef sztabu imperialnego i ja odbyliśmy dzisiaj wyjątkowo szczerą rozmowę z przewodniczącym Rady Ministrów, ministrem spraw zagranicznych oraz marszałkiem Chakmakiem. Niezwykle życzliwie przyjęto naszą propozycję jak najszybszego wysłania pomocy Grecji. Raz jeszcze potwierdzono determinację Turcji, gotowej walczyć w razie niemieckiego ataku, i przekonanie, że atak na Grecję będzie niechybnym znakiem, że następna w kolejce jest Turcja. Ponieważ jednak w chwili obecnej siły tureckie są zbyt słabe, aby prowadzić jakąkolwiek akcję ofensywną, Turcy uważają, iż lepiej przysłużą się wspólnej sprawie, trzymając się z dala od wojny do momentu, gdy wszystkie niedobory zostaną uzupełnione. W razie ataku Turcy spodziewają się powstrzymać Niemców przez pewien czas, lecz mają nadzieję, że będziemy w stanie przyjść im z natychmiastową pomocą. [...] Wyrazili gotowość skoordynowania swoich poczynań z rządem jugosłowiańskim, który jak do tej pory, udzielił tylko wymijającej odpowiedzi na ich propozycje. Obawia się on ataku rosyjskiego, gdy Turcja włączy się do wojny przeciwko Niemcom. Z rozmów tych wynika, że Turcja zdecyduje się na wkroczenie do wojny na pewnym etapie. Oczywiście, stanie się to natychmiast, gdy zostanie zaatakowana. Jeśli Niemcy dadzą jej czas, nie zmarnuje szansy i odbuduje swój potencjał militarny, aby przystąpić do wojny w momencie, gdy odniesie to najpomyślniej szy skutek. A oto moja odpowiedź: Premier do pana Edena, Ateny

1 marca 1941

Plany niemieckie najwyraźniej przewidują opanowanie Bułgarii, następnie zastraszenie Grecji perspektywą nalotów, wyeliminowanie jej z wojny, a potem zwrócenie się ku Jugosławii i zmuszenie jej do uległości - dopiero po tym wszystkim Turcja zostanie lub nie zostanie zaatakowana, w zależności od tego, co będzie w danej chwili korzystniejsze. Jugosławia wysuwa się w tym momencie na pierwszy plan. Nagły ruch

Jugosłowian

w

kierunku

południowym

spowodowałby

klęskę

POSTANAWIAMY

POMÓC

GRECJI

97

wioską niewyobrażalnych rozmiarów, która być może wpłynęłaby w sposób decydujący na całą sytuację bałkańską. * Gdyby jednocześnie Turcja wypowiedziała wojnę, nieprzyjaciel przez kilka miesięcy nie byłby w stanie zebrać dostatecznych sił, podczas gdy nasze oddziały powietrzne nieustannie by rosły. Jestem gotów podjąć poważne ryzyko, jeżeli istnieje realna szansa powodzenia. Koniec końców jest to tylko kwestia kilku miesięcy i przygotowania powinny ruszyć pełną parą. Chciałbym jednak, abyś tak pokierował sprawami w Grecji, że gdyby po rozważeniu wszelkich czynników (w tym także kwestii Rodosu) nie istniała według Ciebie żadna szansa na sukces, nadal możliwym było uwolnienie Greków i nas od konieczności prowadzenia jakichkolwiek transakcji. Zarówno Ty, jak i ja mamy jeszcze kilka dni na podjęcie decyzji. Na razie jednak powinnśmy postępować zgodnie z ustaleniami.

Warto opisać nasze wysiłki, których celem było ostrzeżenie rządu jugosłowiańskiego. Cała obrona Salonik zależała od jego posunięć i siłą rzeczy musieliśmy wiedzieć, co zamierza zrobić. 2 marca pan Campbell, nasz ambasador w Belgradzie, spotkał się w Atenach z panem Edenem. Donosił o przerażeniu Jugosłowian oraz niepokojach wewnętrznych spowodowanych trudnościami politycznymi. Było jednak prawdopodobne, że gdy Jugosławia dowie się o naszych planach pomocy dla Grecji, będzie gotowa nam pomóc. Pan Eden oraz Grecy obawiali się, by Niemcy nie wpadli na trop tych wszystkich starań. 5 marca minister spraw zagranicznych wysłał pana Campbella z powrotem do Belgradu, wręczywszy mu poufny list do regenta. Odmalował tam los Jugosławii W rękach niemieckich i powiadomił, że Grecja i Turcja będą walczyć, gdy zostaną zaatakowane. W takim więc układzie Jugosławia musi przyłączyć się do nas. Regenta miano także ustnie poinformować, że Wielka Brytania zdecydowała się udzielić Grecji pomocy powietrznej i lądowej i że Belgrad musi wysłać do Aten oficera sztabu jugosłowiańskiego, jeżeli ma on wziąć udział w naszych dyskusjach. Obro*

Podkreślenie moje - autor (przyp. oryg.).

98

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

na Salonik będzie uzależniona od nastawienia Jugosławii. Jeżeli ustąpi Niemcom, konsekwencje będą łatwe do przewidzenia. Nalegaliśmy, by przyłączyła się do nas i walczyła z nami ramię w ramię. Włożywszy dużo energii w pomoc dla Greków, mieliśmy spore szanse utrzymania linii frontu.

Od 1 marca armia niemiecka rozpoczęła wkraczanie na terytorium Bułgarii. Zmobilizowana armia Bułgarii zajęła pozycje wzdłuż granicy z Grecją. Niemcy przy pomocy Bułgarów posuwali się powoli na południe. Następnego dnia pan Eden i generał Dill powrócili z Ankary do Aten i wznowiono rozmowy wojskowe. W ich rezultacie pan Eden przesłał mi bardzo istotne pismo. Pan Eden i szef sztabu imperialnego do premiera 5 marca 1941 1. Przybywszy tutaj, stwierdziliśmy, że sytuacja ogólna i atmosfera znacznie się zmieniły od czasu poprzedniej wizyty. 2. Generał Papagos skorzystał z ostatniej sposobności, aby stwierdzić, że z militarnego punktu widzenia jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest wycofanie wszystkich oddziałów znajdujących się w Macedonii na linię Aliakmonu. Sądziliśmy, że to wycofywanie już się rozpoczęło, jednak byliśmy w błędzie. Papagos utrzymuje, że wprowadzenie w życie decyzji podjętej na naszym ostatnim spotkaniu uzależnione było od otrzymania odpowiedzi od rządu jugosłowiańskiego precyzującej jego stanowisko. [...] 3. Papagos proponuje utrzymywanie linii obronnych w pobliżu granicy macedońskiej siłami czterech dywizji, choć zdaje sobie z drugiej strony sprawę, że nie jest to na dłuższą metę możliwe. Co sięzaś tyczy frontu albańskiego, to chciałby po prostu, by pozostał on tam, gdzie jest. To otwarte przyznanie się do utraty nadziei. 4. Zaproponował, aby natychmiast po przybyciu przerzucać małymi grupami oddziały brytyjskie nad granicę macedońską, choć wiadomo, iż nie będą one w stanie przybyć na czas. Naturalnie odrzuciliśmy tę propozycję, zupełnie sprzeczną z warunkami, na jakich zgodziliśmy się wysłać nasze siły. Zatelegrafowaliśmy do naczelnego dowódcy na Bliskim Wschodzie, by przybył do Aten na rozmowy. Przyjechał 3 marca i od tej pory rozmowy trwają nieprzerwanie. Ponieważ Papagos nie chciał nam iść na rękę, próbowaliśmy zjednać sobie po-

POSTANAWIAMY

POMÓC

GRECJI

99

parcie króla, który podczas tych bardzo trudnych rozmów był niezwykle spokojny, zdecydowany i życzliwy. 5. Ostatecznie Grecy zaoferowali nam trzy dywizje [...]. 6. Mieliśmy przeto następujące wyjścia: a) przyjąć plan Papagosa polegający na przerzuceniu naszych sił małymi grupami nad granicę macedońską; b) przyjąć trzy dywizje greckie przeznaczone na linię Aliakmonu, co odpowiada w najlepszym wypadku 23 batalionom, zamiast obiecanym poprzednio 35, i tam skoncentrować resztę naszych sił; c) wycofać całkowicie naszą pomoc wojskową. 7. Zgodziliśmy się, że wersja a) absolutnie nie jest konkretnym militarnym rozwiązaniem, a wersja c) jest równie rozpaczliwa [...]. 8. Zdecydowaliśmy się przeto z pewnym wahaniem na wersję b), pod jednym wszakże warunkiem, a mianowicie, że dowództwo i organizacja linii Aliakmonu zostaną powierzone generałowi Wilsonowi. Strona grecka wyraziła zgodę. 9. Nasi doradcy wojskowi nie uważają, że niedorzeczna jest próba powstrzymania natarcia niemieckiego na tej linii, która sama z siebie stanowi mocny punkt. W najgorszym razie zawsze istnieje możliwość zarządzenia odwrotu z tej linii w terenie tak doskonale nadającym się do akcji na tyłach. 10. Jesteśmy pewni, że w tej trudnej sytuacji podjęliśmy słuszną decyzję. Ostatnie dwa dni były nieopisanie gorączkowe, ale teraz, gdy decyzja już zapadła, generalne nastawienie strony greckiej bardzo się poprawiło. Prawda jednak jest taka, że nasze siły, włączając w to kontyngenty z dominiów, wezmą udział w operacji znacznie bardziej ryzykownej, niż się nam wydawało tydzień temu. W Pańskiej gestii pozostawiamy kontakt w tej sprawie z rządami poszczególnych dominiów [...].

Tymczasem tutaj, w Londynie, nasz pogląd na sprawę uległ poważnej zmianie. Szefowie sztabu wskazali na pewne okoliczności przemawiające przeciwko naszej polityce bałkańskiej, zwłaszcza przeciwko wysłaniu wojsk do Grecji. Przede wszystkim podkreślali zmiany w sytuacji ogólnej: załamanie naczelnego dowódcy wojsk greckich; niewycofanie - pomimo umowy sprzed 12 dni - greckich oddziałów na linię, której mieliśmy bronić, gdyby Jugosławia nie zdecydowała się na przyłączenie

100

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

do nas; fakt, że na tej linii mieliśmy być wspomagani przez trzydzieści pięć batalionów, a teraz zaoferowano nam maksimum dwadzieścia trzy, i to w dodatku świeżo utworzone, nie zaprawione w walkach i ubogie w artylerię. Ponadto oczekiwaliśmy, że Grecy będą w stanie wycofać część dywizji z frontu albańskiego. „Generał Papagos twierdzi, że w chwili obecnej nie jest to możliwe, ponieważ są one zbyt wyczerpane i niedostatecznie liczne". Jeśli chodzi o nasze własne trudności, to szefowie sztabu, jak się okazało, cały czas oczekiwali, że zajęcie Rodosu nastąpi przed wyruszeniem do Grecji lub równocześnie z nim - teraz okazuje się, że będzie to mogło nastąpić dopiero po tym fakcie. Oznacza to, że zamiast koncentrować nasze siły powietrzne przeciwko ofensywie niemieckiej, będziemy musieli przeprowadzać „poważne" operacje lotnicze przeciwko Rodosowi, aby chronić nasze linie komunikacyjne z Grecją. Oprócz tego Kanał Sueski był całkowicie wyłączony z użycia z powodu min i miał być oczyszczony dopiero 11 marca. Połowa statków przewożących pojazdy wojskowe znajdowała się na północ od Kanału, zaś statki z obsługą - na południe. A czas ciągle uciekał. Szefowie sztabu przypuszczali, że do 15 marca Niemcy będą w stanie skoncentrować dwie dywizje na linii Aliakmonu, a do 22 marca następne trzy. Wśród nich znajdzie się jedna dywizja pancerna. Przyjmując, że Grecy będą ich w stanie powstrzymać tylko przez krótki czas, powinniśmy wystawić jedną brygadę pancerną i jedną nowozelandzką przeciwko pierwszym dwóm dywizjom niemieckim. „Ryzykowność tego przedsięwzięcia - stwierdzili szefowie znacznie wzrosła". Nie kwestionowali wszakże kompetencji osób znajdujących się na miejscu, które w żadnym razie nie uważały istniejącej sytuacji za beznadziejną.

W niedzielę wieczorem przemyśliwałem w Chequers opinie szefów sztabu oraz przebieg porannej dyskusji w Gabinecie Wojennym i zdecydowałem się wysłać telegram do pana Edena, który właśnie opuścił Ateny, by udać się do Kairu. Fakt ten

POSTANAWIAMY

POMÓC

GRECJI

101

bardzo mnie poruszył. Ponoszę całkowitą odpowiedzialność za końcową decyzję, ponieważ jestem przekonany, że gdybym tylko zechciał, mogłem wszystko powstrzymać. Powstrzymać jest o wiele łatwiej niż zrobić krok naprzód. Premier do pana Edena 6 marca 1941 Sytuacja faktycznie uległa pogorszeniu. Potwierdza to opinia szefów sztabu, którą właśnie otrzymałem. Niedotrzymanie przez Papagosa słowa danego Ci 22 lutego, trudności z wyplątaniem jego armii z walk w Albanii, rozkład naszych możliwych posunięć dostarczony przez Wavella oraz pozostałe niepomyślne okoliczności wymieniane przez szefów sztabu, jak np. przesunięcie operacji przeciwko Rodosowi, czy zamknięcie Kanału, sprawiają, iż członkom Gabinetu trudno jest uwierzyć, że jesteśmy w stanie w jakikolwiek sposób zmienić los Grecji, jeżeli - co wydaje się mało prawdopodobnym - Turcja i Jugosławia nie włączą się do wojny. Uczyniliśmy, co tylko było w naszej mocy, aby stworzyć na Bałkanach układ jak najbardziej niekorzystny dla samych Niemców. Nie możemy jednak namawiać Grecji wbrew niej samej do beznadziejnego, samotnego oporu w sytuacji, gdy jedynie garstka naszych oddziałów jest w stanie znaleźć się na miejscu o czasie. Wciągnięcie do tego coraz bardziej ryzykownego przedsięwzięcia wojsk Nowej Zelandii i Australii nadaje mu rangę imperialną. Niewątpliwie przekażemy rządom dominów podziękowania Twoje oraz szefów sztabu. Nie mogę zapewnić zatwierdzenia przez nich tej operacji. Nie ma powodu, aby spodziewać się sukcesu, choć oczywiście przykładamy dużą wagę do opinii Dilla i Wavella. Powinniśmy wytłumaczyć Grekom, że nic nie stoi na przeszkodzie, by przyjęli niemieckie ultimatum. Natomiast jeżeli z własnej woli zdecydują się walczyć, musimy w pewien sposób dzielić z nimi te trudne przejścia. Lecz gwałtowna ofensywa niemiecka najprawdopodobniej uniemożliwiłaby włączenie się do walki poważniejszych brytyjskich oddziałów imperialnych. Utrata Grecji i Bałkanów to dla nas ogromna katastrofa. Moglibyśmy zająć się sprawą Rodosu oraz rozważyć plan ,Jnflux" (desant na Sycylii) i plany dotyczące Trypolisu. Słyszymy zewsząd, że sromotna utrata pozycji w Grecji bardziej by nam zaszkodziła w oczach Hiszpanii i Vichy, aniżeli fakt oddania Bałkanów, których utrzymania nikt od nas nie oczekiwał. To wszystko ma przygotować Cię na to, co z braku odmiennych faktów zostanie prawdopodobnie wyrażone w jutrzejszej decyzji Gabinetu.

102

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

W załączeniu znajdowało się streszczone powyżej pismo szefów sztabu.

Otrzymawszy mój ostrzegawczy telegram w Atenach, sir Michael Palairet był żywo zaniepokojony i wysłał następującą depeszę do ministra spraw zagranicznych, który właśnie zjawił się w Kairze: 6 marca 1941 1. Właśnie przeczytałem skierowane do Pana pismo Pana Premiera. Nie muszę chyba podkreślać wrażenia, jakie czyni nasze wycofywanie się z umowy podpisanej przez szefa sztabu imperialnego i naczelnego dowódcę wojsk greckich, a obecnie realizowane tutaj przez generała Wilsona. Jakże możemy teraż opuścić króla Grecji, zapewniwszy go o dużych szansach powodzenia ustami naczelnego dowódcy i szefa sztabu imperialnego? Jest to nie do pomyślenia. Powinniśmy zostać postawieni pod pręgierzem przez Greków i cały świat za łamanie danego słowa. 2. Nie może być mowy o „wytłumaczeniu Grekom, że nic nie stoi na przeszkodzie, aby przyjęli niemieckie ultimatum". Zdecydowali się oni w razie konieczności podjąć samotną walkę z Niemcami. Pozostaje tylko pytanie, czy pomożemy im, czy też ich porzucimy. I kolejny telegram do pana Edena tego samego dnia: Król Grecji, rozmawiając dzisiaj z attache lotnictwa, wyraził głęboką wdzięczność z powodu Pańskiej wizyty i chęci kontynuowania akcji skierowanej przeciwko Niemcom. Wierzy niezachwianie w możliwości zwycięstwa i cieszy się, że wiarę tę podziela generał Papagos i rząd. Podkreślił znaczenie szybkości, a zwłaszcza dostatecznych sił powietrznych do odparcia pierwszego ataku niemieckiego, dokonywanego zazwyczaj przez samoloty. Klęska zadana Niemcom w powietrzu już na samym początku, bardziej niż cokolwiek innego rozbiłaby mit ich niezwyciężoności, przyczyniając się do wzrostu naszej wiary w ostateczne zwycięstwo. Nie widziałem się z nim jeszcze od czasu Pańskiego wyjazdu. I następny: Generał Wilson odbył dzisiejszego ranka niezwykle zadowalające rozmowy z generałem Papagosem. Wilson jest podniesiony na duchu

POSTANAWIAMY

POMÓC

GRECJI

103

przypływem jego nadziei i twierdzi, że jest on gotów współpracować z nami w każdy możliwy sposób. Premier do pana Edena, Kair 6 marca 1941 1. Szef sztabu imperialnego i ja w konsultacji z trzema głównodowodzącymi przeanalizowaliśmy ponownie problem i stwierdziliśmy jednomyślnie, że pomimo poważnych zobowiązań oraz niewątpliwego ryzyka, zwłaszcza z powodu naszych ograniczonych zasobów powietrznych i morskich, decyzja podjęta w Atenach była słuszną. Telegramy Palaireta do Kairu pisane są z greckiego punktu widzenia. 2. Telegram ten wskazuje jedynie, w jaki sposób przebiega nasze rozumowanie w oczekiwaniu na decyzje Gabinetu. I później: Pan Eden do premiera 6 marca 1941 Dzisiejszego wieczora odbyliśmy z generałem Smutsem i głównymi dowódcami kolejną dyskusję, której wyniki prześlę jutro rano. Premier do pana Edena, Kair 7 marca 1941 1. W dniu dzisiejszym zamierzam przedstawić Gabinetowi Twoją przemyślaną i wyważoną odpowiedź. Tymczasem wszystkie przygotowania powinny postępować z maksymalną szybkością. 2. Jestem pod dużym wrażeniem nieugiętości wykazanej przez Ciebie i Twoich doradców, Dilla i Wavella oraz - jak przypuszczam Wilsona, w świetle posiadanych przez Was informacji o sytuacji technicznej oraz memorandum Komitetu Szefów Sztabu. 3. Należy podkreślić dwie rzeczy. Po pierwsze, nie możemy brać odpowiedzialności za namawianie Greków do beznadziejnej walki i doprowadzenie ich kraju do szybkiej ruiny. Jeżeli pomimo szczupłości pomocy, jaką możemy im zaofiarować, zdecydują się na walkę na śmierć i życie, musimy być wówczas razem z nimi. Nie można powiedzieć, że wciągnęliśmy ich do tej wojny, mając tak mało do zaoferowania. Z Twojego nastawienia i z telegramów otrzymanych z Aten wnioskuję, że masz w tej sprawie pewność. 4.1 sprawa druga. Tak się składa, że większość oddziałów, na których spoczywa ten poważny obowiązek, to dywizje nowozelandzkie, a pod koniec marca - australijskie. Musimy szczerze wyjaśnić obydwu rządom, że ryzyko, którego nie unikały, zostało podjęte nie z powodu zobowiązań wynikających z rozmów ministra rządu brytyjskiego w Atenach, a podpisanych przez szefa sztabu imperialnego, lecz dlatego, że Dill, Wavell i pozostali naczelni dowódcy są przekonani, iż istnieją realne szanse zwycięstwa.

104

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

5. Pisząc te wyjaśnienia, proszę pamiętaj, że jak dotychczas przedstawiłeś nam niewiele dowodów świadczących na korzyść podjętej decyzji oprócz tych, które wynikają w prostej linii z zasady noblesse oblige. Niezbędna będzie dokładna argumentacja z militarnego punktu widzenia. 6. Całym sercem jesteśmy z Tobą i Twoimi dzielnymi oficerami. 7 marca doszło do Londynu obiecywane pismo: Pan Eden do premiera 7 marca 1941 Oto ogół poglądów Pańskich wysłanników: 1. Całość ponownie rozpatrzona przez naczelnych dowódców i Siriutsa. Zdając sobie sprawę z konsekwencji tej decyzji, nie znajdujemy jednak powodów, dla jakich mielibyśmy zmienić poprzednie zdanie. 2. Nie można mówić o namawianiu Greków do walki wbrew ich woli. Na początku naszego spotkania w Tatoi grecki premier wręczył mi pisemne oświadczenie stwierdzające zdecydowanie Greków do odparcia - w razie potrzeby samotnie - ataku włoskiego lub niemieckiego. Rząd grecki nieustannie podtrzymywał tę decyzję mimo powracających wątpliwości co do jej rezultatu. Grecy godzą się z faktem, iż nie istnieją szanse na pokojowe rozwiązanie tej kwestii z Niemcami lub Włochami, którzy zagrażają ich granicom. Mogą tylko podzielić los Rumunii lub kontynuować walkę bez względu na wszystko. 3. Podjęliśmy już pewne zobowiązania w stosunku do Grecji. Od kilku miesięcy działają tam dywizjony RAF-u w liczbie ośmiu, siły lądowe oraz personel obrony przeciwlotnicznej. 4. Upadek Grecji, spowodowany brakiem dalszych wysiłków z naszej strony byłby wielką klęską, biorąc pod uwagę, że po zwycięstwie libijskim - jak wie cały świat - mamy dostateczne środki, aby klęsce tej zapobiec. Jugosławia z pewnością byłaby stracona; nie możemy mieć nawet pewności, czy Turcja byłaby w stanie wytrwać, gdyby Niemcy i Włosi zajęli Grecję bez żadnego oporu z naszej strony. Niewątpliwie nasz prestiż ucierpiałby, gdybyśmy zostali sromotnie wygnani z Grecji, lecz jakkolwiek na to patrzeć, lepiej jest walczyć w Grecji i cierpieć, niż pozostawić Grecję swojemu losowi [...]. W istniejącej sytuacji zdecydowaliśmy się utrzymywać istniejący kurs i kontynuować pomoc dla Grecji. Ufamy, iż nie wynikną żadne trudności w związku z wysłaniem przyrzeczonych wojsk z dominiów. Równocześnie, jeżeli operacja ma się udać, należy znaleźć sposoby na uzupełnianie luk w naszych

POSTANAWIAMY

POMÓC

GRECJI

105

siłach, a zwłaszcza w siłach powietrznych. Jak to już wielokrotnie podkreślaliśmy, słabość w powietrzu jest główną przyczyną troski na tym teatrze działań wojennych. Niemcy zwiększają siłę ataku z Sycylii i Trypolisu, Bałkanów i wysp Dodekanezu. My odpowiednio nie zwiększamy naszych posiłków, a drastyczna redukcja w obiecanym przydziale tomahawków jest ciężkim ciosem. RAF codziennie toczy walki z włoskimi siłami powietrznymi nad Albanią oraz z ciągle rosnącą w siłę Luftwaffe w innych rejonach. Wojna w powietrzu na tym obszarze będzie niezwykle zacięta. Longmore'owi potrzebna jest maksymalna pomoc. Jeżeli będzie się on w stanie utrzymać, większość kłopotów zostanie zażegnana. Wspierany przez szefów sztabu, przedstawiłem sprawę Gabinetowi Wojennemu, już poinformowanemu o wszystkim i oczekiwałem na ostateczną decyzję. Pomimo tego, że nie byliśmy w stanie wysłać większej liczby samolotów, niż przyrzekliśmy, nie było wśród nas wahań ani niepewności. Osobiście uważałem, że znajdujący się na miejscu ludzie zostali gruntownie zbadani. Żadne polityczne naciski płynące z kraju nie miały wpływu na podjętą przez nich decyzję. Smuts, z całą swoją mądrością, świeżym spojrzeniem i indywidualnym punktem widzenia, podzielał nasze zdanie. Nikt nie mógł powiedzieć, że w jakikolwiek sposób narzuciliśmy się Grekom wbrew ich woli. Nikogo nadmiernie nie przekonywano. Mieliśmy za sobą autorytet najlepszych ekspertów działających za pełnym przyzwoleniem strony zainteresowanej. Moi współpracownicy, zahartowani przez wielokrotne podejmowanie ryzyka, w sposób niezależny doszli do tych sąrnych wniosków. Pan Menzies, na którym spoczywał specjalny ciężar, wykazał niezwykłą odwagę. Zapał do działania był ogromny. Posiedzenie Gabinetu było krótkie, a decyzja - ostateczna. Premier do pana Edena, Kair 7 marca 1941 Tego ranka Gabinet rozpatrywał projekt w świetle Twoich telegramów z Aten i Kairu oraz moich telegramów. Szefowie sztabu stwierdzili, że w obliczu niezachwianej pewności głównodowodzącego znajdującego się na miejscu, szefa sztabu imperialnego oraz dowódców zainteresowanych sił, zaleca się kontynuowanie działań. Gabinet postanowił upoważnić Ciebie do kontynuowania operacji i tym sa-

106

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

mym przyjął na siebie pełną odpowiedzialność.* Skontaktujemy się z rządami Australii i Nowej Zelandii. W tonie bardziej osobistym zatelegrafowałem dwa dni później: Premier do pana Edena, Kair 9 marca 1941 1. W zupełności akceptuję sposób, w jaki załatwiłeś sprawę telegramów bałkańskich. W dalszym ciągu istnieje szansa na przyłączenie się Jugosławii, chociaż bardziej można liczyć na jej absolutną bierność. 2. Będąc na miejscu, przedstaw szczerze premierowi Egiptu, królowi Farukowi i wszystkim pozostałym nasze wymagania dotyczące bezpieczeństwa. Jest rzeczą nie do zniesienia, by poselstwo rumuńskie było gniazdem niemieckich szpiegów, czy żeby strefa Kanału roiła się od agentów wroga. Ufam, iż położysz kres nieporadności wykazywanej przez tych, którym przychodzimy z pomocą. 3. Powiedz Smutsowi, że teraz, gdy jest tak blisko, z przyjemnością zaprosiłbym go do miesięcznej przynajmniej pracy w Gabinecie Wojennym, jak za dawnych czasów. 4. Nie przeocz tej części instrukcji, która dotyczy oszczędności w armiach bliskowschodnich. Zdaję się w tym na Ciebie i wierzę, że żaden z żołnierzy nie będzie szczędził wysiłku. Warto poświęcić tej sprawie kilka dni.

Tymczasem Nowa Zelandia w piękny sposób odpowiedziała na naszą prośbę o wysłanie swoich dywizji. Premier do premiera Nowej Zelandii 12 marca 1941 Jesteśmy głęboko wzruszeni Pańską odpowiedzią, która bez względu na wynik tej wojny zapisze się złotymi zgłoskami w historii Nowej Zelandii i będzie podziwiana przez wszystkie pokolenia wolnych ludzi w każdym zakątku globu. Premier do pana Edena, Kair 14 marca 1941 1. Dochodzę do wniosku, że lepiej będzie, jeżeli pozostaniesz na Bliskim Wschodzie do czasu, aż dojrzeje pierwsza faza tego kryzysu. *

Moje późniejsze podkreślenie - autor (przyp. oryg.).

POSTANAWIAMY

POMÓC

GRECJI

107

Posiadane przez Ciebie instrukcje dają Ci możliwość skoordynowania akcji militarnych i politycznych. Nastawienie Jugosławii w dalszym ciągu rokuje pewne nadzieje i niewykluczone, że niebawem będziesz musiał się tam udać. W miarę rozwoju wydarzeń Turcja będzie wymagała dodatkowych bodźców i wskazówek. Nikt lepiej od Ciebie nie potrafi prowadzić i harmonizować doniosłej polityki, której kurs nam narzuciłeś, i który przyjęliśmy. Gabinet Wojenny potrzebuje na miejscu swojego przedstawiciela i ja także. 2. Dziś rano widziałem się z Sikorskim i poprosiłem go o brygadę polską. Zgodził się z wielką ochotą, ale poprosił, aby ta brygada, będąca już chyba ostatnim ucieleśnieniem polskiego ducha narodowego, nie była nigdy lekceważona ani pozostawiona swojemu losowi. Przyrzekłem w pełni ją uzbroić oraz nie narażać na większe niebezpieczeństwa, niż nasze własne oddziały. Powiedział wtedy: „Wy macie miliony żołnierzy; my - tylko tych kilka jednostek" - Sądzę, że docenicie to, na co decydują się ci dzielni cudzoziemcy, i że generał Wavell będzie miał to nieustannie na uwadze. 3. Bardzo dotkliwie odczuwam fakt, że nie używamy ani jednej dywizji brytyjskiej. Czynię starania, aby wysłać 50 dywizję z konwojem „WS-8", mającym wypłynąć 22 kwietnia. Wysyłając dodatkowy konwój, zaoszczędzilibyśmy najwyżej tydzień, a na dodatkową eskortę nie możemy sobie pozwolić. 4. Nie mamy wiadomości od Wavella, czy transportowce Glen* przedostały się przez Kanał, lecz mam nadzieję, że będzie to traktowane jako sprawa najwyższej wagi. Ze znanych Ci źródeł posiadamy informacje, iż Niemcy wycofują swój personel z Rodosu w obawie przed okupacją brytyjską. Odwlekanie ataku na Rodos w nieskończoność nie jest najlepszym wyjściem. Musimy zająć go jak najszybciej, ponieważ później potrzebować będziemy 6 dywizji brytyjskiej bez względu na to, czy wszystko się powiedzie, czy też nie. Nie można dawać powodów do oskarżeń, £e ryzykujemy tylko cudzymi oddziałami. Powinieneś naciskać na zajęcie Rodosu jeszcze przed końcem tego miesiąca. 5. Czy możesz mi wytłumaczyć, dlaczego Papagos nie wycofuje trzech lub czterech dywizji z Albanii, aby wzmocnić prawy front? Niedawne powstrzymanie Włochów, o którym słyszeliśmy, oraz fakt, że natarcie niemieckie jeszcze się nie rozpoczęło wciąż dają temu *

Odnosi się to do trzech szybkich transportowców przystosowanych do operacji wojskowych (przyp. oryg.).

108

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

dużą szansę. Obecne strategiczne rozmieszczenie armii greckiej jest niezwykle niebezpieczne. Papagos musi mieć jakieś powody i jeśli je znasz, powiadom mnie o nich. 6. Jeżeli Jugosławia się przyłączy, usprawiedliwi to, oczywiście, siły greckie w Albanii. Ale to chwilowo jest nie do przewidzenia. A może wraz z Dillem przestudiowałbyś możliwości ataku Jugosłowian na Włochów w Albanii? Pierwszą korzyścią byłoby samo zwycięstwo, drugą - zdobycie ogromnych ilości sprzętu, którego potrzebują dla zachowania swojej niezależności, i którego nigdzie indziej nie znajdą na czas. 7. Nie oddajcie Niemcom za darmo Limnosu na bazę powietrzną. 8. Należałoby najpierw otrzymać zgodę z Kerenu przed wycofaniem stamtąd dywizjonów lotniczych. 9. Twoja wiadomość zawierająca skargi Longmore'a nie uwzględnia po drodze wielu spraw. Po podaniu szczegółów dotyczących tych posiłków lotniczych dodałem: Chociaż Longmore sądzi, że powinieneś wrócić do kraju przez Lagos, z czym zgadza się Portal, uważam, że Ty i Dill powinniście pozostać na miejscu działań wojennych. W przeciwnym wypadku, abstrahując od rozważań natury ogólnej zawartych w punkcie 1, znajdziecie się poza głównym nurtem wydarzeń podczas najbardziej krytycznych siedmiu dni. U nas wszystko spokojnie, powoli łapiemy Hunów w sidła przy świetle księżyca. Niech Was Bóg ma w swojej opiece. Uznałem za słuszne powiadomić Prezydenta o naszych planach w depeszy, która stanowić będzie doskonałe zakończenie tego pełnego napięcia rozdziału. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 10 marca 1941 Muszę poinformować Pana, co postanowiliśmy na temat Grecji. Chociaż kusząca była myśl o uderzeniu z Bengazi na Trypolis i chociaż w dalszym ciągu możemy rzucić w tym kierunku znaczne siły, zrozumieliśmy, że naszym obowiązkiem jest stanąć ramię w ramię z Grekami, którzy oznajmili nam swoją wolę walki z niemieckim najeźdźcą, nawet gdyby miała to być walka samotna. Generałowie Wavell i Dill, którzy towarzyszyli panu Edenowi do Kairu, wierzą, że szanse są znaczne. Wysyłamy dlatego większą część armii „Nil" do

POSTANAWIAMY

POMÓC

GRECJI

109

Grecji, wzmacniamy do maksimum nasze siły powietrzne. Smuts wysyła siły południowoafrykańskie do Delty. Teraz może Pan sam, Panie Prezydencie, ocenić rozmiary ryzyka. W tym momencie działania Jugosławii są sprawą o pierwszorzędnym znaczeniu. Jeżeli uderzyliby na Włochów w Albanii od tyłu, w ciągu kilku tygodni zaczęłyby się dziać rzeczy nieoczekiwane. Nigdy wcześniej żaden kraj nie miał tak ogromnej szansy militarnej. Cała sytuacja uległaby zmianie, a poczynania Turcji zaczęłyby działać na naszą korzyść. Można by się spodziewać, że Rosja, kierowana chociażby strachem, w pewnym przynajmniej stopniu zapewni Turcję, że przestanie naciskać na nią na Kaukazie i atakować ją na Morzu Czarnym. Nie muszę chyba mówić, że połączone działania Pańskich ambasadorów w Turcji, Rosji, a przede wszystkim Jugosławii miałyby w tej chwili ogromne znaczenie i niewątpliwie przeważyłyby szalę. W związku z tym muszę podziękować Panu za wspaniałe wywiązanie się z zadania przez Donovana podczas jego przedłużonej podróży po Bałkanach i Bliskim Wschodzie. Gdzie tylko się pojawił, rozniecał ożywczy, ciepły płomień.

R O Z D Z I A Ł VII

BITWA O

ATLANTYK:

SZLAK

ATLANTYCKI

ZACHODNI

Ogromny niepokój - Połączenie U-bootóxv i samolotów - Nacisk na atlantycki szlak zachodni - Nasze przeciwdziałania - Walka o przetrwanie - Liczba dowożonych ładunków spada o połowę - Uszkodzone okręty i zagęszczenie w portach - Powstanie Rady Importu, styczeń - Praca Komitetu Lorda Przewodniczącego - Mój raport z 28 stycznia - I z 22 lutego - Przeniesienie dowództwa atlantyckiego szlaku zachodniego z Plymouth do Liverpoolu, 17 lutego - Sztorm niszczy nasze starsze statki - Groźba Hitlera, 30 stycznia - Służba ratownicza Admiralicji - Wypady niemieckich krążowników - „Scheer" na południowym Atlantyku - „Scharnhorst" i „Gneisenau" uciekają - Zatopienie w ciągu dwóch dni statków o łącznym tonażu 80 tysięcy ton, 15-16 marca - Rajdery chronią się w Breście, 22 marca - Pomyłka Hitlera - Bitwa o Atlantyk - Zmagania Komitetu Bitwy o Atlantyk Moja dyrektywa z 6 marca - U-booty w „wilczych stadach" - Problemy taktyczne - Uchwalenie ustawy Lend-Lease - Budżet importowy, 26 marca - Bliskie stosunki ze Stanami Zjednoczonymi - Incydent z „Dunkerque" - Nacisk prezydenta Rooseoelta na Vichy.

P

ośród fali gwałtownych wydarzeń jedna obawa dręczyła nas niezwykle mocno. Bitwy mogą być wygrane lub przegrane, przedsięwzięcia udane lub nieudane, terytoria zdobywane lub tracone, lecz ponad pragnieniem kontynuowania wojny czy nawet utrzymania się przy życiu górowała konieczność opanowania szlaków morskich oraz wolnego dostępu do naszych portów. W poprzednim tomie opisałem, jakie niebezpieczeństwo stanowiła dla nas niemiecka okupacja wybrzeży Europy od Przylądka Północnego aż do Pirenejów. Z każdego portu lub zatoczki na tym niezwykle długim froncie wrogie

BITWA O

ATLANTYK:

ATLANTYCKI SZLAK

ZACHODNI

111

U-booty, nieustannie ulepszane pod względem prędkości, wytrzymałości i zasięgu, mogły wyprawiać się, aby niszczyć nasze towary i żywność przewożone drogą morską. Ich liczba wciąż rosła. W pierwszym kwartale 1941 r. produkowano ich 10 sztuk miesięcznie, co wkrótce zwiększono do 18 miesięcznie. Wchodziły w to tzw. 500- i 740-tonowce, pierwsze o zasięgu działania 11 tysięcy mil, a drugie - 15 tysięcy mil. Do działań bezlitosnych U-bootów doszły teraz ataki powietrzne samolotów dalekiego zasięgu, dokonywane w głębi Oceanu. Najstraszniejszymi z nich były Focke-Wulfy 200, zwane potocznie „kondorami", choć na szczęście początkowo było ich niewiele. Wystartowawszy z Brestu albo Bordeaux, mogły oblecieć Wyspy Brytyjskie, zatankować ponownie w Norwegii i następnego dnia przebyć na powrót tę trasę. Lecąc widziały nisko w dole bardzo duże konwoje 40 lub 50 statków, do czego zmuszała nas szczupłość posiadanej eskorty. Samoloty te mogły atakować zarówno owe konwoje, jak i pojedyncze statki, bądź też sygnalizować pozycję, na którą mają się udać zaczajone U-booty. Już w grudniu rozpoczęliśmy realizację desperackiego pomysłu, polegającego na stworzeniu podwodnego dywanu z dynamitu, rozciągającego się od ujścia rzek Mersey i Clyde aż do linii stu sążni na północny-zachód od Irlandii.* Tymczasem zarządziliśmy rozbudowę i ponowne rozmieszczenie Dowództwa Powietrznej Straży Przybrzeżnej, dając mu w pierwszej kolejności pilotów i maszyny. Planowaliśmy rozwój tej jednostki do 15 dywizjonów w czerwcu 1941 r, a w skład tychże posiłków wejść miało 57 Catalin - amerykańskich wodnopłatowców dalekiego zasięgu, obiecanych do końca kwietnia. Pozbawienie nas możliwości operowania z Irlandii Południowej wywarło złowieszczy wpływ na nasze plany. Nalegaliśmy na budowę nowych lotnisk w Ulsterze, jak również w Szkocji i na Hebrydach. *

Projektowana bariera minowa, która nigdy nie powstała, patrz: tom II, rozdz. XXX (przyp. oryg.).

112

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Opisane powyżej warunki nie ulegały zmianie; niektóre z nich stawały się jeszcze bardziej nieznośne. Dzięki nieustannemu trudowi tysięcy oddanych ludzi, wykonujących swą pracę na tysiącach przeróżnie uzbrojonych małych samolotów, zdobycze brytyjskiej nauki i pomysłowości zostały wprowadzone w życie i wpłynęły na rozluźnienie pętli min magnetycznych, uniemożliwiając nieprzyjacielowi jej zaciśnięcie. Nasz ruch wzdłuż wschodniego wybrzeża Anglii był nieustannie zagrożony przez niemieckie lekkie bombowce i myśliwce, a w efekcie drastycznie ograniczony. Port londyński, który podczas pierwszej wojny światowej został uznany za kluczowy dla naszego istnienia, był czynny jedynie w jednej czwartej. Kanał stanowił faktyczny teatr działań wojennych. Naloty bombowe na Mersey, Clyde i Bristol znacznie utrudniały funkcjonowanie tych ostatnich głównych portów handlowych. Kanały Irlandzki i Bristolski były zamknięte lub poważnie zablokowane. Gdyby któremukolwiek z ekspertów przedstawiono rok temu nasze obecne warunki, oceniłby sytuację jako beznadziejną. To była walka o przetrwanie. Rozmiary i udoskonalenie naszych środków obronnych (konwoje, objazdy, demagnetyzacja okrętów, rozminowywanie, unikanie Morza Śródziemnego), wydłużenie czasu i dystansu dla większości przejazdów i opóźnienia w portach wynikające z bombardowań i zaciemnień - wszystko to zmniejszyło operatywność naszych okrętów w stopniu znacznie poważniejszym niż faktyczne straty. Pierwotnie Admiralicja kładła największy nacisk na bezpieczne doprowadzenie statku do portu i za sukces uważała jak najmniejszą liczbę zatopień. Lecz obecnie nie było to żadnym sprawdzianem. Zdaliśmy sobie sprawę, że wszystko zależy od ilości towarów, jaką uda się bezpiecznie dostarczyć do portu. „Z tego, co widzę - zadepeszowałem do pierwszego lorda Admiralicji w połowie lutego - w porównaniu z sytuacją ze stycznia ubiegłego roku liczba statków przybywających z towarem zmniejszyła się o połowę". Nacisk wzrastał nieustannie, a straty w okrętach zatrważająco przewyższyły wszelkie prognozy. Ogromne zasoby Stanów

BITWA O

ATLANTYK:

ATLANTYCKI SZLAK

ZACHODNI

113

Zjednoczonych były powoli wprowadzane do akcji. Nie mogliśmy czekać na kolejny ogromney spadek liczby statków, podobny temu, jaki wystąpił po zajęciu Norwegii, Danii i Niderlandów w 1940 r. Co więcej, nie byliśmy w stanie naprawiać rosnącej liczby statków uszkodzonych i z każdym tygodniem zostawaliśmy coraz bardziej w tyle. Na początku marca tonaż wszystkich naszych uszkodzonych statków wynosił ponad 2 miliony 600 tysięcy ton, z czego około 930 tysięcy ton stanowiły statki naprawiane w trakcie ładowania towarów, a statki o tonażu prawie 1 miliona 700 tysięcy ton były trwale unieruchomione. Jaką ulgę stanowiłoby dla mnie odwrócenie się od tych wszystkich spraw i zwrócenie ku sferze niebezpiecznych, lecz jakże fascynujących działań militarnych. Z jaką ochotą wybrałbym niebezpieczeństwa rzeczywistej inwazji w miejsce tego bezkształtnego, nieuchwytnego zagrożenia, wyrażonego w tabelach, wykresach i statystykach!

Na początku stycznia 1941 r. utworzyliśmy Radę Importu, obejmującą główne działy importu pod kontrolą Ministerstwa Zaopatrzenia oraz analogiczne ciało, Radę Produkcji, pod kontrolą Ministerstwa Pracy. Głównym celem działania pierwszego z tych ciał było uregulowanie sytuacji w imporcie oraz rozwiązanie wielu skomplikowanych problemów pracy i organizacji powstających w portach. Współpracowałem blisko z obydwoma radami, które często pracowały razem, i próbowałem skoordynować ich działania. Premier do ministra transportu morskiego 4 stycznia 1941 Rada Importu zanalizuje ogólną sytuację, pod której wpływem powołano do życia tę właśnie organizację. Pozostanę z nią w jak najbliższym kontakcie, próbując przekazywać wszystkie konieczne decyzje. Mamy nadzieję, że dzięki bardziej efektywnemu użytkowaniu statków, przygotowywaniu ich do drogi powrotnej, wykorzystaniu portów i siły roboczej dostępny tonaż może wzrosnąć powyżej 33 milionów ton; to jest wszystko, na co chwilowo możemy liczyć. Minister transportu morskiego, minister transportu i minister pracy mają współdziałać z Radą Importu, która będzie koordynować ich działa-

114

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

nia. Oprócz tego Admiralicja zostanie poproszona o skoncentrowanie wszystkich wysiłków na naprawie okrętów, nawet kosztem zaniedbania budowy statków handlowych. Liczymy na szybkie nadejście pomocy amerykańskiej oraz na to, że coraz krótsze noce wpłyną na większe bezpieczeństwo naszych konwojów, do czego również przyczyni się wzmocnienie sił je eskortujących. Premier do Rady Importu 23 stycznia 1941 1. Proszę nie czuć się w żaden sposób skrępowanymi przez ocenę strat nadesłaną przez Ministerstwo Transportu Morskiego ani też nie traktować jej jako podstawy do przyszłych obliczeń. Ministerstwo doszło do liczby 5 milionów 250 tysięcy ton rocznie, przyjmując za podstawę wyliczenia okres rozpoczynający się od upadku Francji, włączając w to zupełnie wyjątkowe straty poniesione podczas norweskiej i francuskiej ewakuacji. Nieco lepszą metodą prowadzenia obliczeń byłoby przyjęcie za podstawę wskaźnika miesięcznego za cały rok 1940, czyli 4 miliony 250 tysięcy ton, lub lepiej za cały okres wojny, czyli pomiędzy 3 miliony 750 tysięcy a 4 miliony ton, pod warunkiem że odliczymy z tego wyjątkowe straty podczas ewakuacji. 2. Należy przypuszczać, że wskaźnik ten się utrzyma. Nie znaczy to jednak, że nie może on ulec zmniejszeniu po wprowadzeniu udoskonalonych metod i zasileniu floty dodatkowymi niszczycielami. Mając to na względzie, jestem zdania, że bezpieczniej jest pracować biorąc pod uwagę średnią miesięczną, zaczynając od początku wojny. Wypadki roku 1941 w pełni potwierdziły słuszność moich oczekiwań.

Na początku roku poprosiłem sir Johna Andersona, lorda prezydenta Rady, aby dopilnował, by wszystkie zasoby ekonomiczne naszego kraju zostały wmontowane w tryby naszej machiny wojennej. Premier do lorda prezydenta Rady 28 stycznia 1941 Podczas gdy Rady Importu i Produkcji zajmują się z konieczności praktyczną stroną spraw im powierzonych, uważam, że szersze problemy polityki ekonomicznej powinny być rozwiązywane przez Pański komitet, a zwłaszcza przez Pana. Takie są przynajmniej głosy dobrze poinformowanej opinii publicznej. Powinien Pan przeto bez wahania przejąć inicjatywę i wezwać do siebie ekonomistów, na przykład Keynesa, aby osobiście przedstawili Panu swoje poglądy.

BITWA O

ATLANTYK:

ATLANTYCKI

SZLAK

ZACHODNI

115

W razie potrzeby powinien Pan poprosić o personel lub nieodzowną pomoc, wykorzystując oczywiście departament statystyczny. Profesor Lindemann i jego wydział będą służyć Panu swoją pomocą i zarazem działać jako łącznik pomiędzy Panem a mną. Chciałbym, aby poprowadził Pan ten komitet w sposób energiczny i skuteczny, oraz aby jego spotkania odbywały się przynajmniej raz na tydzień, jeśli nie częściej. Proszę skontaktować się w powyższej sprawie z sir Edwardem Bridgesem. Oczekuję od Pana propozycji na temat wprowadzenia tego projektu w życie. Anderson włożył w to zadanie całe swoje doświadczenie, dojrzałość osądu i administracyjną zręczność. Długoletnia praca w charakterze urzędnika państwowego w kraju oraz stanowisko gubernatora Bengalu dały mu znajomość rządowych departamentów i ich działania. Rychło zdobył zaufanie swoich kolegów ministrów i przekształcił Komitet Lorda Przewodniczącego w potężny instrument koordynowania planów poszczególnych departamentów z szerszą polityką wojenną. Z czasem komitet ten w imieniu Gabinetu Wojennego zaczął w pewnym stopniu sprawować władzę oraz podejmować decyzje w wielu sferach. Jego niepodzielne panowanie nad polityką ekonomiczną oraz problemami frontu krajowego pozwoliło mi poświęcić więcej czasu sprawom militarnym.

Premier do sir Andrew Duncana, ministra zaopatrzenia 22 lutego 1941 Premier byłby niezwykle zadowolony, gdyby zechciał Pan polecić załączone notatki i diagramy uwadze Rady Importu. Zostały one przygotowane przez profesora Lindemanna pod osobistym nadzorem premiera. Ujawniają one bardzo poważne i jak do tej pory nie wyjaśnione zjawisko, które zlekceważone, może zagrozić istnieniu Wielkiej Brytanii i spraliżować jej cały wysiłek wojenny. Premier nie może pojąć, dlaczego import uległ tak drastycznemu obniżeniu, skoro liczba zatonięć zmalała (choć w dalszym ciągu jest bardzo poważna), a tonaż zmniejszył się nieznacznie. Z przyjemnością zauważa gwałtowną poprawę w ciągu ostatnich dwóch tygodni i ma nadzieję, że są to pierwsze efekty działania Rady Importu.

116

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier z przyjemnością spotka się z Komitetem Rady Importu we wtorek o godzinie 5 po południu, aby się dowiedzieć jakie zamierza on przedsięwziąć środki mogące zapobiec temu potencjalnie śmiertelnemu niebezpieczeństwu. Już 4 sierpnia 1940 r. zaproponowałem Admiralicji przesunięcie centrum dowodzenia atlantyckim szlakiem zachodnim z Plymouth do Clyde*. Propozycja ta napotkała na pewien opór i dopiero w lutym 1941 r. presja wydarzeń sprawiła, iż Admiralicja wyraziła zgodę. Z dużą słusznością wybrano wówczas Mersey zamiast Clyde i 17 lutego admirał Noble zajął stanowisko głównodowodzącego rejonem atlantyckiego szlaku zachodniego z siedzibą w Liverpoolu. Szef lotnictwa marszałek Bowhill - dowodzący obroną wybrzeża - ściśle z nim współpracował. Nowa, połączona kwatera główna wkrótce zaczęła działalność i od 15 kwietnia oba dowództwa stały się jednym hartownym mieczem w rękach Admiralicji.

Nowy rok rozpoczął się od gwałtownych i nieprzerwanych sztormów powodujących ogromne zniszczenia wśród starszych statków, których - mimo ich wieku i niepełnej sprawności musieliśmy używać na szlakach oceanicznych. Niebawem, 30 stycznia 1941 r., w Berlinie Hitler wygłosił mowę, w której zagroził nam zniszczeniem i zwrócił szczególną uwagę na owo połączenie wojny powietrznej i morskiej otaczającej nas ze wszystkich stron, co, jak sądził, spowoduje naszą klęskę. „Wiosną - powiedział - rozpocznie się nasza wojna U-bootów i wtedy zauważą, że przez ten cały czas bynajmniej nie spaliśmy [śmiechy i oklaski]. Siły powietrzne niewątpliwie zrobią swoje, a zadecyduje, tak czy inaczej, ogół sił zbrojnych".

*

Patrz: tom II, rozdział XXX (przyp. oryg.).

BITWA O

ATLANTYK:

ATLANTYCKI SZLAK

ZACHODNI

117

Premier do Rady Importu 25 lutego 1941 Dowiaduję się, że służba ratownicza Admiralicji przyczyniła się do utrzymania naszego tonażu w tym samym stopniu co nowa produkcja, ocalając około 370 tysięcy ton brutto w ciągu ostatnich pięciu miesięcy w porównaniu z 340 tysiącami ton zbudowanych jednostek, podczas gdy liczba okrętów, którymi zajmuje się organizacja, wzrasta gwałtownie od dziesięciu sztuk w sierpniu do prawie trzydziestu sztuk obecnie. Należą się za to gratulacje i jestem pewien, że jeżeli potrzebna jest jakakolwiek pomoc w rozbudowywaniu zaplecza lub znalezieniu odpowiednich oficerów, niezbędne kroki zostaną poczynione. Chwilowo jednak nie możemy w pełni wykorzystać tych rezultatów z powodu zmniejszenia się możliwości naprawczych. Nie wątpię, iż wasza Rada planuje zwiększenie tychże możliwości, i że tymczasem wykorzystuje inne, istniejące za granicą, w przypadku jednostek zdolnych do odbycia jeszcze jednej podróży przed naprawą.

Kolejnym naszym problemem, oprócz U-bootów, były wypady potężnych krążowników niemieckich. Wspominałem już o ataku krążownika Scheer na jeden z naszych konwojów w listopadzie 1940 r., kiedy to zatopiony został wspaniały Jervis Bay. W styczniu Scheer działał na południowym Atlantyku, płynąc w kierunku Oceanu Indyjskiego. W ciągu trzech miesięcy zniszczył dziesięć statków, w sumie 60 tysięcy ton, po czym wrócił do Niemiec, gdzie przybył bez przeszkód 1 kwietnia 1941 r. Nie byliśmy wówczas w stanie użyć przeciwko niemu potężnych sił, które rok wcześniej wytropiły Grafa Spee. Krążownik Hipper, który wyruszył na Atlantyk na początku grudnia 1940 r., przebywał obecnie w Breście. Pod koniec stycznia, po zaleczeniu ran zadanych im w Norwegii, okręty liniowe Scharnhorst i Gneisenau otrzymały rozkaz wyruszenia na północny Atlantyk, podczas gdy Hipper przemierzał szlak ze Sierra Leone. Podczas pierwszej próby przebicia się okręty te pod dowództwem admirała Lütjensa ledwo uniknęły zniszczenia przez naszą Home Fleet. Uratowały je tylko gęste mgły i 3 lutego przepłynęły nie zauważone przez Cieśninę Duńską. Równocześnie Hipper opuścił Brest i udał się na południe.

118

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

8 lutego dwa niemieckie okręty, płynąc szlakiem Halifax, dostrzegły zbliżający się konwój brytyjski.* Niemieckie okręty rozdzieliły się, by przeprowadzić atak z dwóch stron. Nagle ku ogólnemu zdumieniu zauważono, że konwój jest eskortowany przez pancernik Ramillies. Admirał Liitjens natychmiast zrejterował. Jedną z podstawowych wskazówek, jakie otrzymał, był rozkaz Unikania walki z równorzędnym przeciwnikiem, przez co trzeba było rozumieć każdy okręt brytyjski wyposażony w działa 15-calowe. Jego roztropność została wynagrodzona i 22 lutego zatopił pięć statków oderwanych od konwoju płynącego w kierunku kraju. Z obawy przed naszym odwetem przemieścił się dalej na południe i 8 marca natknął się na konwój z Freetown. Lecz również i w tym przypadku towarzyszył mu pancernik Malaya i Liitjensowi nie pozostawało nic innego, jak wezwać U-booty, by same przeprowadziły akcję. Zatopiły one pięć statków. Znalazłszy się na tym obszarze, Liitjens ponownie powrócił na zachodni Atlantyk, gdzie osiągnął swój największy sukces. 15 marca wpadł na trop sześciu pustych tankowców oderwanych od konwoju i zatopił je lub przechwycił. Następnego dnia zatopił kolejnych dziesięć statków, głównie ż tego samego konwoju. Tak więc w ciągu tylko dwóch dni straciliśmy statki o łącznej wyporności ponad 80 tysięcy ton. Tymczasem Rodney, eskortujący konwój na szlaku Halifax, był coraz bliżej. Admirał Lütjens bardzo wiele ryzykował w ciągu ostatnich dni i miał się czym pochwalić. 22 marca wpłynął do Brestu. Podczas swojej dwumiesięcznej wyprawy Scharnhorst i Gneisenau zatopiły lub wzięły do niewoli 22 statki o łącznej wyporności 115 tysięcy ton. Tymczasem w pobliżu Azorów Hipper wpadł na nie chroniony konwój płynący z Sierra Leone do kraju. Podczas zajadłego ataku, trwającego blisko godzinę, zatopił 7 z 19 statków i nie usiłując ratować rozbitków, wyruszył do Brestu, gdzie wpłynął dwa dni później. Znacznie „Halifax convoy" - konwój płynący trasą pomiędzy Wyspami Brytyjskimi a portem Halifax w Kanadzie (oznaczony HX).

BITWA O

ATLANTYK:

ATLANTYCKI

SZLAK

ZACHODNI

119

wydłużyło to listę strat, dostatecznie już długą dzięki skutecznym akcjom U-bootów. Co więcej, obecność tych groźnych okrętów zmuszała do zapewnienia eskorty wszystkim naszym konwojom. Był nawet taki okres, kiedy naczelny dowódca Home Fleet dysponował tylko jednym pancernikiem. Wówczas jeszcze Bismarck nie wkroczył do akcji. Niemiecka Admiralicja czekała na ukończenie tak jego, jak i bliźniaczego Tirpitza. Utrzymywanie na Bałtyku w ciągłej gotowości bojowej tych dwóch gigantycznych pancerników i wypuszczanie kontrolowanych „przecieków" o ich planowanych wypadach byłoby najlepszą metodą, jaką tylko Hitler mógł obrać. Zmusiłoby to nas do koncentracji w pobliżu Scapa Flow wszystkich posiadanych przez nas okrętów, umożliwiając atak w dowolnej chwili bez konieczności trwania w nieustannym napięciu. Ponieważ okręty muszą przechodzić okresowe remonty, ich stałe utrzymanie w odpowiedniej liczbie nie byłoby możliwym. Każdy poważniejszy wypadek byłby niezwykle niebezpiecznym.

Problem ten dręczył mnie dniami i nocami. W owym czasie jedyną nadzieję zwycięstwa dawało nieprzerwane prowadzenie wojny aż do uzyskania miażdżącej przewagi powietrznej i, być może, do momentu, gdy inne wielkie mocarstwa staną przy naszym boku. Lecz śmiertelne niebezpieczeństwo grożące naszym głównym liniom było moją zmorą. Na początku marca admirał Pound poinformował Gabinet Wojenny o wyjątkowo dużej liczbie zatopień. Po zapoznaniu się z danymi i spotkaniu w Izbie Gmin powiedziałem do Pounda: „Sprawa ta wysuwa się w tej chwili na pierwszy plan, przed wszystko inne. Zamierzam ogłosić rozpoczęcie bitwy o Atlantyk". Podobnie jak w przypadku obwieszczenia dziesięć miesięcy wcześniej „bitwy o Anglię" miało to być sygnałem do skoncentrowania maksymalnych wysiłków na walce z U-bootami. Aby kontrolować możliwie jak najściślej przebieg wydarzeń i aby przekazywać na czas dyrektywy mobilizujące wszystkie zaangażowane departamenty oraz zmniejszyć prawdopodobieństwo pomyłek i nieporozumień, powołałem Komitet Bitwy

120

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

o Atlantyk. Spotkania tego komitetu odbywały się co tydzień i uczęszczali na nie odpowiedni ministrowie i wyżsi urzędnicy, zarówno wojskowi jak i cywilni. Trwały one zazwyczaj nie dłużej niż dwie i pół godziny. Zajmowano się wieloma sprawami, z których wszystkie były przedyskutowywane, a wszelkie decyzje podejmowano niezwłocznie. O tempie bitwy o Atlantyk świadczy częstotliwość spotkań tego komitetu. Spotykał się on dokładnie co tydzień od 19 marca do 8 maja, potem przez pewien czas raz na dwa tygodnie, a potem jeszcze rzadziej. Ostatnie spotkanie odbyło się 22 października. Na naszą machinę wojenną składały się tysiące zdolnych, oddanych ludzi, którzy w tej trudnej sytuacji znajdowali się pod nieustannym obstrzałem wielu czujnych oczu. Jak pamiętamy z poprzedniego rozdziału, 6 marca był dniem niezwykle trudnym, kiedy to ważyła się decyzja o wysłaniu wojsk do Grecji. Tym niemniej przed jej podjęciem zakończyłem dyrektywę zatytułowaną „Bitwa o Atlantyk". Odczytałem ją w Izbie Gmin podczas tajnego zebrania 25 czerwca 1941 r. Koniecznym wydaje mi się przedrukowanie jej w tym miejscu. BITWA O ATLANTYK DYREKTYWA MINISTRA OBRONY 6 marca 1941 Biorąc pod uwagę dotychczasowe oświadczenia niemieckie, czujemy się zmuszeni obwieścić, że bitwa o Atlantyk została rozpoczęta. W ciągu najbliższych czterech miesięcy powinniśmy zażegnać niebezpieczeństwo odcięcia dostaw żywności i połączeń ze Stanami Zjednoczonymi. W tym celu: 1. Musimy rozpocząć ofensywę przeciwko U-bootom i focke-wulfom, gdziekolwiek i kiedykolwiek będzie to możliwe. Należy ścigać U-booty na morzach oraz bombardować je w stoczniach i portach. Focke-wulfy oraz pozostałe nieprzyjacielskie bombowce mają być atakowane w powietrzu i w swoich bazach. 2. Największą uwagę należy poświęcić wyposażeniu okrętów w urządzenia umożliwiające start myśliwcom atakującym bombowce wroga. Propozycje powinny zostać przedłożone w ciągu tygodnia. 3. Należy przyśpieszyć wszystkie zaaprobowane i wprowadzone w życie środki zmierzające ku koncentracji głównych sił Dowództwa

BITWA O ATLANTYK: ATLANTYCKI SZLAK Z A C H O D N I

121

Obrony Wybrzeża na północno-zachodnim Atlantyku oraz ich wsparciu na wschodnim wybrzeżu przez myśliwce i bombowce. Można mieć nadzieję, że dzięki wydłużającym się dniom i wytyczeniu nowych szlaków możliwe będzie zmniejszenie zagrożenia istniejącego ze strony U-bootów. Co więcej, będzie można podjąć skuteczną walkę z focke-wulfami lub nawet Junkersami 88. 4. Z powodu pilnej potrzeby zwiększenia liczby niszczycieli eskortujących należy rozważyć, czy niszczyciele amerykańskie rzeczywiście powinny być wysłane do doków w celu dokonania ulepszeń, skoro krytyczna faza tej nowej bitwy jeszcze się nie zakończyła. 5. Admiralicja ponownie rozpatrzy problem uwolnienia z konwojów okrętów rozwijających prędkość 13 i 12 węzłów i zastanowi się nad eksperymentalnym wprowadzeniem tego projektu w życie. 6. Admiralicja będzie miała pierwszeństwo w dysponowaniu bronią przeciwlotniczą bliskiego zasięgu, którą można zamontować na odpowiednich statkach handlowych operujących na zagrożonym obszarze. Obrona powietrzna Wielkiej Brytanii oraz fabryki mają udostępnić 200 dział typu Bofors lub ich odpowiedników. Powinien temu towarzyszyć nieustanny dopływ broni oraz obsługujących ją załóg lub zawiązków załóg, które zostaną później przejęte przez Admiralicję. Należy stworzyć odpowiedni program na sześć miesięcy. 7. Musimy być gotowi, aby stawić czoło zmasowanym atakom na nasze najważniejsze porty (Mersey, Clyde i Kanał Bristolski). Powinny one posiadać maksymalnie silną obronę przeciwlotniczą. Raport o stanie tych przygotowań powinien zostać sporządzony w ciągu tygodnia. 8. Ogromna liczba zniszczonych statków znajdujących się w naszych portach musi stać się celem skoordynowanych działań wszystkich zainteresowanych departamentów. Do końca czerwca liczbę tę należy zmniejszyć przynajmniej o 400 tysięcy ton netto. W tym celu można odsunąć na drugi plan budowę nowych statków handlowych i okrętów wojennych. Pracownicy zatrudnieni przy budowie statków, na których prace nie mogą być skończone przed wrześniem 1941 r., powinni być przeniesieni do prac naprawczych. Admiralicja zobowiązuje się dostarczyć w jak najkrótszym terminie 5 tysięcy ludzi pracujących w stoczniach budujących okręty wojenne i kolejne 5 tysięcy biorących udział w długoterminowych budowach statków dla marynarki handlowej. 9. W celu nadania tempa okropnie powolnym przeładunkom w portach brytyjskich należy wprowadzić wszelkie, nawet ryzykowne, uproszczenia i przyśpieszenia w naprawach i demagnetyzacji. Zaoszczędzenie w ten sposób 15 dni równać się będzie ekwiwalentowi 5

122

NIEMCY

PRĄ N A W S C H Ó D

milionów ton importowanych towarów lub tonażu odpowiadającego 1 1/4 miliona importującej floty. Oficerowie portowi zostali poinstruowani przez Admiralicję o obowiązku udzielania wszelkiej pomocy mogącej przyśpieszyć te procesy, a zwłaszcza proces naprawczy. Kolejne zarządzenia powinny być wydawane od czasu do czasu, a oficerowie portowi powinni zdawać relacje ze swoich osiągnięć, jak również zgłaszać wszelkie istotne wnioski. Korzystną rzeczą byłaby ogólna konferencja oficerów portowych, dająca szansę przedstawienia istniejących problemów i szukania skutecznych rozwiązań. 10. Podczas konferencji z pracodawcami i pracownikami minister pracy osiągnął porozumienie w sprawie wymiany pracowników zatrudnionych w portach. Powinno to w zauważalny sposób wpłynąć na wzmożenie tempa prac. Tak czy inaczej, trzeba jak najszybciej zwiększyć liczbę osób pracujących przy naprawie i budowie statków o kolejne 40 tysięcy. W portach i stoczniach należy przeprowadzić szeroko zakrojoną kampanię propagandową, aby uzmysłowić pracownikom kluczowe znaczenie wykonywanej przez nich pracy. Jednocześnie prasa i radio nie powinny nadawać zbytniego rozgłosu całej sprawie, by nie zachęcać wroga do większych wysiłków. 11. Ministerstwo Transportu nie dopuści do powstawania zatorów przy nabrzeżach i dopilnuje, by wszystkie przywiezione towary były natychmiast wywożone. W tym celu minister zwróci się z prośbą o pomoc do przewodniczącego Rady Importu. Będzie również co ty dzień informować Radę Importu o postępach w udoskonalaniu funkcjonowania portów, na których nam szczególnie zależy, przez przesyłanie tam dźwigów i tym podobnych urządzeń z innych portów. Powinien on również zawiadamiać o ulepszeniach w innych portach oraz informować, czy w dalszych ciągu należy korzystać z lichtug w celu przyśpieszenia załadunku i rozładunku. 12. Z przedstawicieli departamentu transportu Admiralicji, Ministerstwa Transportu Morskiego oraz Ministerstwa Transportu powstał stały komitet, który będzie zbierał się codziennie i informował przewodniczącego Rady Importu o wszelkich napotykanych trudnościach i komplikacjach. Rada Importu skoordynuje wszystkie działania i d nosić mi będzie o nich co tydzień, tak abym mógł zasięgać rady Gabinetu przed podjęciem dalszych decyzji. 13. Oprócz wysiłków na terenie kraju musimy dołożyć starań, by przeładunek w portach zagranicznych również przebiegał szybko. Wszyscy zainteresowani powinni otrzymać specjalne instrukcje na ten temat i być zobowiązani do relacjonowania podejmowanych kroków oraz napotykanych po drodze trudności.

BITWA O

ATLANTYK:

ATLANTYCKI SZLAK

ZACHODNI

123

Tegoż 6 marca napisałem również memorandum w sprawie siły naszej armii w świetle tego, co wynikało z sytuacji w imporcie. Znajduje się ono w Załącznikach.*

Teraz U-booty zaczęły stosować nową metodę, którą przyjęło się nazywać taktyką „wilczych stad". Ataki przeprowadzało jednocześnie kilka okrętów, działając z różnych kierunków. Odbywały się one zwykle nocą: U-booty zbliżały się do ofiary, płynąc z pełną szybkością po powierzchni, jeśli nie zostały spostrzeżone. W tych warunkach jedynie niszczyciele były w stanie szybko je dogonić. Taktyka ta stała się głównym akcentem walki przez kolejny rok i postawiła nas przed dwoma poważnymi problemami. Pierwszy dotyczył obrony naszych konwojów przed tymi nocnymi atakami, wobec których aparat azdyk był całkowicie bezradny. Rozwiązanie leżało nie tyle w zwielokrotnieniu siły eskorty, co raczej w udoskonaleniu radaru. Co więcej, konieczne było znalezienie szybkiego rozwiązania, gdyż straty stawały się coraz bardziej dotkliwe. Wcześniejsze ataki U-bootów, prowadzone na znacznie mniejszą skalę, były przez nas odpierane, co dało nam fałszywe poczucie bezpieczeństwa. Teraz, gdy rozpętała się gwałtowna burza, brakowało nam sprzętu technicznego, który był tak bardzo potrzebny. Zabraliśmy się do dzieła z niezwykłym wigorem i dzięki nieustającym wysiłkom naszych naukowców oraz rzetelnej pracy żeglarzy i ludzi morza po pewnym czasie osiągnęliśmy zadowalające rezultaty. Przychodziły one jednak powoli, a straty nasze przez cały czas były bardzo poważne. Drugi problem stanowiło wykorzystanie bezbronności wynurzonego U-boota wobec ataku z powietrza. Rozwiązanie go mogło uczynić z nas zwycięzców w przedłużającej się bitwie. *

Patrz: Załącznik D (przyp. oryg.).

124

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Do osiągnięcia tego potrzebowaliśmy skutecznej broni powietrznej oraz czasu na odpowiednie przeszkolenie sił powietrznych i morskich. Gdy w końcu obydwa te problemy rozwiązano, U-booty raz jeszcze musiały ograniczyć się do ataków podwodnych, z którymi umieliśmy sobie poradzić, używając starych i wypróbowanych metod. Na to jednak trzeba było czekać jeszcze dwa lata. Tymczasem zarówno groźny Prien jak i inni znakomici dowódcy U-bootów z zapałem wprowadzali w życie taktykę „wilczych stad", zainspirowaną przez admirała Dónitza, dowódcę U-boota z poprzedniej wojny, obecnie dowodzącego wszystkimi tymi okrętami. Jednak odwet nastąpił szybko. 8 marca U-47 Priena został zatopiony wraz z nim i całą załogą przez niszczyciel Wolverine, a dziewięć dni później zatopiono U-99 i U-100, podczas wspólnego ataku na konwój. Obydwa były dowodzone przez niezwykle zdolnych oficerów i wyeliminowanie ich miało wyraźny wpływ na dalszy przebieg walki. Niewielu z ich następców mogło się równać z nimi w bezwzględności i odwadze. W marcu zostało zatopionych na atlantyckim szlaku zachodnim pięć U-bootów i pomimo naszych ciężkich strat, wynoszących 243 tysiące ton w wyniku akcji U-bootów i 113 tysięcy ton w wyniku działań powietrznych, pierwsza runda bitwy o Atlantyk zakończyła się remisem.

Bardzo ważna sprawa rozstrzygnęła się wówczas po drugiej stronie Atlantyku. Byłem w ciągłym kontakcie z Hopkinsem. Podziękowałem mu za „250 tysięcy karabinów wraz z amunicją, które szczęśliwie dotarły". 28 lutego zatelegrafowałem co następuje: Jestem coraz bardziej zaniepokojony dużymi stratami statków na szlaku północno-zachodnim oraz kurczeniem się tonażu docierającego do Wielkiej Brytanii. Od czasu gdy widzieliśmy się ostatnim razem, sytuacja uległa pogorszeniu. Jeżeli Lend-Lease przejdzie, proszę dać mi znać. Jest coraz ciężej.

BITWA O

ATLANTYK:

ATLANTYCKI

SZLAK

ZACHODNI

125

Niebawem nadeszły dobre wieści ze Stanów Zjednoczonych. Ustawa została przyjęta przez Kongres i 11 marca otrzymała aprobatę Prezydenta. Hopkins zawiadomił mnie o tym niezwłocznie. Było to wielką ulgą, a zarazem bodźcem do dalszych działań. Transport nadchodził. Do nas należał ciąg dalszy. Premier do pana Hopkinsa 9 marca 1941 Dzięki Bogu za dobre wieści. Sytuacja jest poważna. Pozdrowienia. Do prezydenta Roosevelta od byłego człowieka marynarki 9 marca 1941 Z całego Imperium Brytyjskiego płyną podziękowania i pozdrowienia dla Pana i dla całego narodu amerykańskiego za pomoc tak bardzo oczekiwaną w tych ciężkich czasach. W trakcie audycji radiowej 9 lutego powiedziałem: „Dajcie nam narzędzia, a skończymy robotę". Powiedziałem to trochę na wyrost. Potrzebowaliśmy znacznie więcej, lecz robiliśmy, co w naszej mocy.

Teraz musieliśmy przedstawić nasz budżet importowy na rok 1941, rok U-bootów, tak jak to uczynił minister finansów. Wszystkie dyskusje i badania dotyczące naszych możliwości i zasobów zostały zamknięte przed końcem marca i byłem gotów do przedstawienia Gabinetowi Wojennemu ostatecznych propozycji w kwestii rozmiaru i charakteru trzech rodzajów sił zbrojnych, a także tego poziomu i rodzaju importu, do których powinniśmy dążyć. PROGRAM IMPORTU M E M O R A N D U M PREMIERA

26 marca 1941 1. Poziom importu w 1941 r. nie powinien być niższy aniżeli 31 milionów ton. Wynika z tego, że import żywności nie może być obcięty poniżej 15 milionów ton, a dodatkowy milion potrzebny jest Radzie ds. Handlu. Pozostawia to 15 milionów dla Ministerstwa Zaopatrzenia zamiast planowanych 19 milionów, do których dążono w ramach planu 35-milionowego. Ministerstwo Zaopatrzenia będzie

126

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

w związku z tym zmuszone do redukcji 4 milionów, do czego konieczna będzie zmiana programu. Rudy żelaza, drewno i miazga celulozowa stanowią główną grupę, w której można będzie dokonać redukcji. Wobec nieograniczonych możliwości zakupu stali w USA nie ma potrzeby utrzymywać przy życiu całego przemysłu stalowego. Import musi się odbywać po jak najkrótszych szlakach i w formie maksymalnie skoncentrowanej. To samo dotyczy importu żywności. 2. Jeżeli całość naszego importu wyniesie mniej niż 31 milionów, deficyt ten zostanie pokryty przez Ministerstwa Żywności i Zaopatrzenia poprzez redukcję jednej tony żywności na rzecz dwóch ton dostaw. Jeżeli zaś całość importu przekroczy 31 milionów, nadwyżka zostanie podzielona w takiej samej proporcji. Powyższe postanowienia zostaną skorygowane jesienią, gdy znany już będzie wynik tegorocznych żniw. 3. Właśnie otrzymałem z Ministerstwa Wojny odpowiedź na moje uwagi dotyczące składu armii, który był rozpatrywany przez trzy tygodnie*. Uwagi moje nie wychodzą poza rok 1942 i muszą być korygowane w świetle rozwijających się wydarzeń. Podana przeze mnie liczba „około 2 miliony" może być rozpatrywana na równi z podaną przez Ministerstwo Spraw Wojskowych liczbą „2 195 000 ludzi", w odniesieniu do której poczyniono przygotowania. Propozycja Ministerstwa Wojny zastąpienia podanej przeze mnie liczby 15 dywizji pancernych przez 12 dywizji pancernych i 9 brygad pancernych jest do zaakceptowania, podobnie jak całkowita liczba docelowa armii imperialnej, wynosząca w marcu 1942 r. 59 i 1/3 „równowartościowych dywizji". Wynikająca stąd oszczędność stanu liczebnego armii od dziś do końca 1942 r. wyniesie 475 tysięcy. Ta oszczędność plus wzrost sił pancernych kosztem piechoty i artylerii stanowić będzie dla Ministerstwa Zaopatrzenia dużą ulgę w zapotrzebowaniu na baraki, odzież i pociski. 4. Program Purvisa przedłożony prezydentowi Rooseveltowi w styczniu, a mający dać ogólny obraz sytuacji, może zostać obecnie dokładniej sprecyzowany, tak jak tego sobie życzy Ministerstwo Zaopatrzenia, przy równoczesnym wprowadzeniu poprawek mających ukryć zmiany w proporcjach sił pancernych. Jednocześnie nie można dokonywać żadnych redukcji tego, co jest nam potrzebne, a co możemy otrzymać od Stanów Zjednoczonych - dotyczy to w głównej mierze wyposażenia dla dziesięciu dodatkowych dywizji. *

Patrz: Załącznik D (przyp. oryg.).

BITWA O

ATLANTYK:

ATLANTYCKI

SZLAK

ZACHODNI

127

5. Program morski jest tematem oddzielnej notatki*, lecz można tutaj wyszczególnić następujące zasady mające wpływ na nasz import. Trzy pozostałe pancerniki tej samej klasy co King George V muszą zostać ukończone z jak największym pośpiechem. Najbardziej pożądana jest budowa Vanguarda, będącego jedynym pancernikiem, jakiego możemy oczekiwać w 1943, a przed 1945 rokiem. W chwili obecnej nie jesteśmy w stanie rozpocząć budowy żadnego innego ciężkiego okrętu, jak również nie możemy dostarczyć więcej płyt pancernych dla celów morskich przez najbliższe pół roku. Niemożliwe jest także stworzenie nowych wytwórni blachy pancernej. 1 września stanowisko to zostanie poddane rewizji w świetle: a) bitwy o Atlantyk, b) nastawienia USA do wojny. Żądania Admiralicji dotyczące blachy pancernej nie mogą przekroczyć 16 500 ton przeznaczonych na rok 1941 i 25 tysięcy ton przeznaczonych na rok 1942. Jeżeli limity te będą przestrzegane, Ministerstwo Zaopatrzenia będzie w stanie wyegzekwować zwiększenie „Programu budowy czołgów". 6. Ministerstwa Wyżywienia i Rolnictwa powinny stworzyć 18-miesięczny program na bazie importu z 1941 r„ wynoszącego 15 milionów ton. W razie konieczności będzie można skorzystać z naszych rezerw żywca w ciągu najbliższych sześciu miesięcy, a zarazem spróbować zapewnić krajowi jak najbardziej urozmaiconą dietę. Ustalenie 18miesięcznego okresu pozwoli na uniknięcie pochopnych zmian w polityce, na użycie rezerw jako czynnika równoważącego oraz na najlepsze wykorzystanie przydzielonego nam tonażu. 7. Rozwój brytyjskich sił powietrznych przebiegać będzie na najwyższych obrotach w wyżej określonych granicach oraz zgodnie z ustaleniami i przyjętą hierarchią potrzeb. Kiedy te szczegółowe instrukcje otrzymały akceptację Gabinetu Wojennego, wprowadzano je w życie bez najmniejszego oporu.

*

Patrz: Załącznik E.

128

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Po uchwaleniu Lend-Lease nasze stosunki ze Stanami Zjednoczonymi uległy zacieśnieniu. Pod naszym naciskiem zajęły one bardziej stanowczą postawę wobec Yichy. Niedawne rozboje niemieckich krążowników, które miały być wkrótce wzmocnione przez Bismarcka, w pełni ujawniły niebezpieczeństwo grożące ze strony tych okrętów. Istniały również obawy, że Niemcy mogą uzyskać kontrolę nad flotą francuską, włączając do swoich sił szybki pancernik Dunkerąue. Zatelegrafowałem do Prezydenta: Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevełta 2 kwietnia 1941 1. Posiadamy sprawdzone informacje, że rząd w Vichy uzyskał „zgodę" Komisji Rozbrojeniowej na przerzucenie pancernika Dunkerąue pod eskortą całej grupy „Strasbourg" z Oranu do Tulonu w celu „rozbrojenia". 2. Wydaje się pewne, że ma to na celu dokonanie napraw i że dzieje się tak na rozkaz Niemców. 3. Nie muszę chyba przekonywać Pana o ogromnym niebezpieczeństwie, na jakie to nas naraża. Zagrożenie ze strony niemieckich bombowców jest już obecnie dostatecznie duże. Przyłączenie takiego okrętu do ich floty bojowej stałoby się dla nas naprawdę poważnym problemem. Jeżeli przykładać jakąkolwiek wagę do słów admirała Darlana, to można się spodziewać, że w ostateczności skorzysta on z gotowych do wypłynięcia jednostek morskich znajdujących się we francuskich portach. Lecz jeżeli Dunkerąue zostanie unieruchomiony w dokach celem dokonania remontu, Niemcy bez trudu będą mogli napaść go i opanować. 4. Obawiam się, że jest to złowrogie potwierdzenie naszych obaw co do Darlana. 5. Przez swojego ambasadora w Vichy poinformował Pan rząd francuski, że negocjacje w sprawie dostaw zboża do nie okupowanej części Francji byłyby znacznie ułatwione, gdyby francuskie okręty wojenne przebywające w portach metropolii stopniowo wysyłano do portów atlantyckich w Afryce Północnej. Tutaj Darlan nie tylko nie spełnia Pańskich próśb, lecz otwarcie się im przeciwstawia. 6. Mam nadzieję, że może Pan niezwłocznie poinformować marszałka Petaina, iż Darlan nadal tak postępując, nie tylko przekreśla szansę pomocy swojemu krajowi, lecz także traci sympatię Ameryki. My oczywiście w analogicznej sytuacji nie przyłożylibyśmy ręki do dożywiania Francji. Istnieje pewna szansa, że marszałek Petain poło-

BITWA O

ATLANTYK:

ATLANTYCKI

SZLAK

ZACHODNI

129

ży kres jego poczynaniom. Lecz jeżeli to się nie uda, to musimy Pana poinformować, że jest to dla nas sprawa tak wielkiej wagi, iż jesteśmy w stanie, pomimo poważnych konsekwencji, przechwycić i zatopić ten okręt. Chciałbym usłyszeć od Pana, że rozumiałby Pan konieczność poczynienia takiego kroku. 7. Oczywiście najważniejsze jest dopilnowanie, by ani Francja, ani jej władcy nie wiedzieli, że rozważamy przeprowadzenie drastycznej akcji wymienionej w paragrafie 6. Chociaż problem był palący, nie chciałem podejmować żadnych poważnych decyzji, póki nie znałem zdania Prezydenta na ten temat. Premier do pierwszego lorda Admiralicji 3 kwietnia 1941 1. Wykluczony jest jakikolwiek atak na Dunkerąue dopóki nie nadejdzie odpowiedź od prezydenta Roosevelta stwierdzająca, że nie wyraża on żadnych zastrzeżeń. Brak wzmianki na ten temat możemy potraktować jako zgodę. 2. Po otrzymaniu odpowiedzi pierwszy lord Admiralicji powinien w razie mojej nieobecności skontaktować się z lordem tajnej pieczęci i podjąć odpowiednią decyzję. 3. Osobiście jestem za przeprowadzeniem tego ataku. Niestety nie możemy być pewni sukcesu. Szanse na pomyślny atak na okręt odpowiednio chroniony przez niszczyciele mają się tak, jak dziesięć do jednego. 4. Moim zdaniem, Vichy nie można traktować poważnie. Wiedzą przecież, że zostali złapani na knowaniach na rzecz Hunów. Jeżeli zaś chodzi o Francuzów, to nie ma nic prostszego niż uparte nadawanie komunikatów wyjaśniających, że okręt ten został dostarczony Niemcom w stanie beznadziejnym, gdyż w przypadku ataku niemieckiego nie byłby w stanie wypłynąć z doku w Tulonie podobnie jak inne jednostki floty francuskiej.

Następnego dnia dowiedzieliśmy się od Prezydenta, że nastąpi krótka zwłoka, ponieważ Dunkerąue nie opuści Oranu przez przynajmniej 10 dni. 6 kwietnia doniósł nam, że pan Matthews, amerykański doradca rządu Vichy, poprosił marszałka Petaina o pilne spotkanie. Tak też się stało, lecz gdy tylko Matthews powiedział Petainowi, że chciałby porozmawiać na temat Dunkerąue, marszałek najwidoczniej nie zorientowany w sytu-

130

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

acji, wezwał Darlana. Po przybyciu Darlan stwierdził, że informacja ta wyszła od Anglików i uskarżał się, że chcą oni, by ich flota była jedyną flotą na Morzu Śródziemnym. Przyznał, że zamierza sprowadzić pancernik do Tulonu, ponieważ jego naprawa w Oranie byłaby niemożliwa, lecz nie planuje go tam zostawiać. Marszałek i on dali słowo honoru, że okręty francuskie nie wpadną w ręce Niemców. Dunkerąue pozostanie chwilowo tam, gdzie jest, i nie będzie gotowy przez najbliższe 10 dni. Ambasada amerykańska w Vichy wierzyła w to i sądziła, że nawet gdyby okręt został wysłany do Tulonu, nie byłby on w stanie wziąć udziału w żadnych działaniach przed końcem sierpnia. Następnie Darlan wygłosił szereg anty brytyjskich oświadczeń, a marszałek Petain obiecał panu Matthewsowi oficjalną odpowiedź. Prezydent stwierdził, że marszałek najwyraźniej lepiej pojmuje słowo pisane, niż ufa swojej pamięci i możliwe jest, że po namyśle złoży nam obietnicę, o którą prosiliśmy. Wyraziłem swoje podziękowania, nie kryjąc nieustannych obaw. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 6 kwietnia 1941 1. Jestem niezwykle wdzięczny za śmiałą interwencję w sprawie Dunkerąue. Prawdą jest, że Tulon nie jest w stanie dokonać wszelkich napraw w ciągu pół roku, ale dlaczego ta sprawa ma wisieć nad naszymi głowami? Słowo honoru Darlana okryte jest hańbą. Okręt przechodzący poważne naprawy lub przebywający w suchym doku nie będzie w stanie umknąć, gdyby Niemcy zechcieli zająć Tulon. Ich oficerowie i agenci są cały czas na miejscu i proszę przypomnieć sobie, z jaką łatwością przyłapaliśmy okręty francuskie w Portsmouth i Plymouth. Nie powinniśmy pozwalać na przemieszczanie okrętów francuskich z portów afrykańskich do portów francuskich, oficjalnie bądź też nieoficjalnie kontrolowanych przez Niemców. Zamiast tego powinniśmy zachęcać do ruchu w przeciwnym kierunku. Jeżeli Darlan doprowadzi Dunkerąue do Tulonu, dlaczego nie mielibyśmy poprosić o Jeana Barta z Casablanki lub Richelieu z Dakaru? Dlatego zalecam wywieranie największego nacisku, na jaki Pana stać. Jest on, jak widać, bardzo skuteczny, ponieważ wiemy z dobrych źródeł, że poczyniono już wszystkie przygotowania do wypłynięcia 4 rankiem. Ręczę, że Petain nie wie nawet połowy tego, co ten podły Darlan. Lepiej by

BITWA O ATLANTYK: ATLANTYCKI SZLAK Z A C H O D N I

131

się stało, gdyby Pański nacisk powstrzymał Darlana, gdyż w przeciwnym razie będziemy zmuszeni do zdecydowanej akcji ze wszystkimi jej konsekwencjami. 2. Zastanawiam się, czy nadanie sprawie rozgłosu w odpowiednim momencie nie wywołałoby pożądanego efektu. Czy uważa Pan, że dobrze będzie, jeżeli w środę powiem w Izbie Gmin coś takiego: „Zawsze istniało niebezpieczeństwo, że Darlan może przeprowadzić Dunkerąue z Oranu do Tulonu, by przygotować go do działań wojennych. Zachwiałoby to równowagę wszytkich mocarstw biorących udział w wojnie, uderzając w interesy nasze oraz Stanów Zjednoczonych. Rząd USA wysłał do marszałka Petaina swoich przedstawicieli, którzy mają wykazać, że posunięcie takie będzie dla Francji bardzo niekorzystne. Zmusi to rząd JKMości do uznania tego za akt wrogości dokonany za namową Hitlera i zarazem za następny krok w intrygach admirała Darlana, który jako zaufany agent niemiecki, pragnie zdobyć kontrolę nad całą Francją. W tej sytuacji rząd JKMości ma pełne prawo poczynić wszelkie kroki przeciwko temu okrętowi, zarówno podczas żeglugi jak i w czasie remontu. Rząd z wielkim ubolewaniem przystałby na taki obrót spraw, jako że nie pragnie dla Francji niczego innego niż wyrwania się spod niemieckiego jarzma i ocalenia integralności Imperium Francuskiego". Proszę powiedzieć, co Pan o tym myśli i czy może Pan tę sprawę załatwić zakulisowo, bez specjalnego rozgłosu. 9 kwietnia użyłem tych słów zwracając się do Izby Gmin, a sprawa pancernika Dunkerąue została ostatecznie załatwiona dzięki temu, że rząd w Vichy uległ żądaniom Prezydenta. Dwa dni później Prezydent przesłał mi kopię oficjalnej odpowiedzi francuskiej: 11 kwietnia 1941 W memorandum wręczonym marszałkowi Petainowi 4 kwietnia amerykański charge d'affaires zwrócił uwagę na doniesienie, wedle którego rząd francuski, „upoważniony przez Komisję Rozbrojeniową z Wiesbaden", przygotowuje się do przerzucenia pancernika Dunkerąue z Oranu do Tulonu w tym samym momencie, gdy rząd Stanów Zjednoczonych wyraża zainteresowanie ruchem odbywającym się w przeciwnym kierunku. .Jeżeli posunięcie takie będzie miało miejsce - dodaje się w memorandum - rząd Stanów Zjednoczonych nie będzie w stanie kontynuować rozpoczętej polityki dostarczania niezbędnej pomocy dla nie okupowanej części Francji, nie mówiąc już o innych aspektach planowanej współpracy".

132

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Rząd marszałka Petaina lojalnie przyznaje, iż w niedalekiej przyszłości planował wysłanie Dunkerąue do Tulonu. Była to jednak absolutnie suwerenna decyzja, podjęta z powodów technicznych, bez żadnego nacisku z zewnątrz. Rząd Stanów Zjednoczonych pamięta, że pancernik Dunkerąue został poważnie uszkodzony w lipcu 1940 r. w efekcie haniebnego ataku, w którym śmierć poniosło wielu Francuzów. W chwili obecnej okręt jest zdolny do odbycia podróży, lecz wymaga poważnych napraw w suchym doku, co może się odbyć jedynie w Tulonie. Dla tych właśnie przyczyn planowano wysłanie tej jednostki. Tym niemniej biorąc pod uwagę polityczne znaczenie, jakie rząd Stanów Zjednoczonych przykłada do tej decyzji, rząd francuski wyraża zgodę nas przesunięcie przygotowań do momentu zawarcia porozumienia w tej sprawie. Pragnie w ten sposób okazać rządowi federalnemu wolę kontynuowania przyjętej polityki, mając na względzie zapewnienie dostaw dla Afryki Francuskiej i strefy nie okupowanej. Odraczając wykonanie tak ważnego zadania, jakim jest doprowadzenie do stanu gotowości bojowej najcenniejszej jednostki morskiej, rząd francuski zgadza się poświęcić swoją ambicję oraz interesy, co jednak ujemnie wpływa na możliwości obrony Imperium i francuskiego ruchu morskiego. W związku z tym rząd francuski oczekuje, że rząd amerykański użyje swoich wpływów w Londynie, aby otrzymać od rządu brytyjskiego gwarancje, że dopóki Dunkerąue pozostawać będzie w Afryce Północnej, dopóty nie będą przeprowadzane żadne ataki na nasze linie handlowe pomiędzy koloniami francuskimi, Afryką Francuską i strefą nie okupowaną. Jest rzeczą oczywistą, że nie można żądać od kraju tak poważnie zagrożonego głodem jak Francja, by wyrzekł się używania wszystkich dostępnych mu środków dla obrony szlaków handlowych, których bezpieczeństwo miało być zagwarantowane, a tymczasem okręty pływające po tych szlakach są ciągle atakowane. Nie udzieliliśmy rzecz jasna, żadnej takiej gwarancji, a skuteczna interwencja Prezydenta sprawiła, że nasze stosunki z Vichy stały się jakby nieco mniej wrogie.

R O Z D Z I A Ł VIII

BITWA O

ATLANTYK:

AMERYKAŃSKA

INTERWENCJA

Zbrojna pomoc Stanów Zjednoczonych - Tajne narady sztabowe w Waszyngtonie - Rozwój amerykańskich baz morskich - U-booty ruszają na zachód - Znaczenie Islandii - Halifax, szlak konwoju Rozrost Royal Canadian Navy - Wysunięta baza konwojowa w St. Johns, Nowa Fundlandia - Straty nadal rosnę - Ponad 800 tysięcy ton zatopionych w ciągu trzech miesięcy - Dalsza pomoc amerykańska - Rozszerzenie strefy bezpieczeństwa, 11 kwietnia - Granica morska Stanów Zjednoczonych - Azory - Mój telegram z 24 kwietnia Rozmowy Admiralicji z admirałem Ghormleyem - Prezydent Roosevelt ogłasza ogólnonarodovry stan pogotowia na czas nieograniczony, 27 maja - Hitler lęka się wojny ze Stanami Zjednoczonymi - Problem U-bootóio - Rozbicie niebezpiecznego połączenia - Zaczynamy brać górę, czerwiec - Potrzebujemy szybszych i liczniejszych eskort -1 samolotów - I dobrego radaru - Zastosozmnie katapulty dla naszych myśliwców zwalczających focke-wulfy - Przestajemy publikować tygodniowy bilans zatopień - Sukcesy naszych połączonych sztabów w Liverpoolu - Stany Zjednoczone zajmują Islandię, 7 lipca - Zagrożenie z Brestu - Ujednolicenie działań machiny wojennej - Nasze straty i ogromne wysiłki - Wybór lorda Leathersa - Pan Lewis Douglas - Poprawa w przeładunku towarów w naszych portach.

W

ojna U-bootów zmieniła obecnie oblicze. Zlikwidowanie w marcu trzech niemieckich „asów" i polepszenie się naszej obrony miało istotny wpływ na taktykę U-bootów. Ponieważ na obszarze atlantyckich szlaków zachodnich zrobiło się zbyt gorąco, przemieściły się jeszcze bardziej na zachód, gdzie z powodu niedostępności dla nas portów południowoirlandzkich tylko nieliczne flotylle eskortowe

134

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

mogły je dosięgnąć i gdzie obrona powietrzna była niemożliwą. Z baz w Zjednoczonym Królestwie byliśmy w stanie zapewnić ochronę naszym konwojom tylko na jednej czwartej szlaku do portu Halifax. Na początku kwietnia „wilcze stado" na 28 stopniu długości zachodniej zaatakowało konwój, do którego nie zdążyła jeszcze dołączyć eskorta. Podczas wyczerpującej walki zatopionych zostało 10 z 22 statków i jeden U-boot. Aby przetrwać, musieliśmy w jakiś sposób rozszerzyć zasięg naszego działania. Do tej pory pomoc zza Oceanu ograniczała się do dostaw, lecz w obecnej sytuacji Prezydent - zgodnie z konstytucją pełniący funkcję głównodowodzącego sił zbrojnych - zaczął udzielać nam zbrojnej pomocy. Postanowił nie dopuścić niemieckich U-bootów w pobliże wybrzeży Ameryki oraz dopilnować, aby amunicja wysyłana do Wielkiej Brytanii dochodziła przynajmniej do połowy drogi. Już w lipcu 1940 r. wysłał misję wojskową do Anglii na „rozmowy wstępne". Admirał Ghormley, obserwator z ramienia Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych, był zadowolony z niezłomności Anglii i stwierdził, że jest ona w stanie wytrzymać zagrażający jej atak. Jego zadaniem, przy współpracy z Admiralicją, było ustalenie w jaki sposób można optymalnie wykorzystać potęgę Stanów Zjednoczonych w sytuacji, gdyby zostały one wciągnięte do wojny. Po pierwsze musiał on pamiętać, że wszystkie działania prowadzone są w ramach polityki wyrażanej przez hasło „Pomagać i jeszcze raz pomagać, byle tylko z dala od wszelkich wojen". Po drugie, wszelkie plany musiały brać pod uwagę współudział brytyjskich sił zbrojnych. Z takich to skromnych początków wywodzą się szeroko zakrojone plany wspólnej obrony Oceanu Atlantyckiego przez dwa anglojęzyczne mocarstwa. Podczas tajnych narad sztabowych w Waszyngtonie w styczniu 1941 r. przedyskutowano całość problemu i ustalono stategię działania. Dowódcy amerykańscy przyznali, że gdy wojna rozszerzy się na Amerykę i Pacyfik, działania wojenne na Atlantyku i w Europie okażą się pierwszoplanowe. Hitler musi być pokonany w pierwszej kolejności - na tym założeniu opierała się pomoc amerykańska w bi-

BITWA O

ATLANTYK:

AMERYKAŃSKA INTERWENCJA

135

twie o Atlantyk. Rozpoczęto przygotowywanie wspólnych konwojów oceanicznych na Atlantyku. W marcu 1941 r. do Anglii przybyli oficerowie amerykańscy, aby wybrać bazy dla eskort morskich i sił powietrznych. Prace rozpoczęto niezwłocznie. Tymczasem w szybkim tempie rozwijały się amerykańskie bazy na terytoriach brytyjskich na zachodnim Atlantyku. Najważniejszym miejscem dla konwojów północnoatlantyckich była Argentia na Nowej Fundlandii. Mając do dyspozycji ten punkt oraz porty Zjednoczonego Królestwa, siły amerykańskie mogły w pełni wykorzystać swoje możliwości w tej bitwie, a przynajmniej wszystko na to wskazywało. Między Kanadą a Wielką Brytanią leżą wyspy: Nowa Fundlandia, Grenlandia i Islandia. Znajdują się one na obrzeżu najkrótszego szlaku pomiędzy Halifaksem a Szkocją. Siły rozmieszczone na tych „schodkach" były w stanie kontrolować poszczególne odcinki tego szlaku. Grenlandia była pozbawiona jakichkolwiek zasobów, ale dwie pozostałe wyspy mogły okazać się niezwykle przydatne. Jak bowiem powiedziano: „Ktokolwiek ma w ręku Islandię, dzierży pistolet wymierzony w Anglię, Amerykę i Kanadę". Mając to na uwadze, po upadku Danii w 1940 r. zajęliśmy Islandię za zgodą jej mieszkańców. Mogąc teraz użyć jej przeciwko U-bootom, w kwietniu 1941 r. założyliśmy tam bazy dla naszych grup eskortowych i samolotów. Islandia stała się oddzielną jednostką i od niej to rozszerzyliśmy zasięg naszych eskort nawodnych do 35 stopnia długości zachodniej. Mimo to pozostawała jeszcze złowieszcza luka na zachodzie, której chwilowo nie można było niczym zapełnić. W maju konwój płynący w kierunku Halifaksu został gwałtownie zaatakowany na 41 stopniu długości zachodniej i stracił 9 statków, zanim nasza eskorta zdołała do niego dotrzeć. Tymczasem Royal Canadian Navy rosła w siłę, a kanadyjskie stocznie wciąż wyrzucały duże ilości nowych korwet. W tym, jakże istotnym, momencie Kanada była w stanie odegrać znaczącą rolę w toczących się śmiertelnych zapasach. Straty konwojów płynących do Halifaksu uzmysłowiły wszystkim, że tylko zbrojna eskorta na przestrzeni między Kanadą a Anglią będzie w stanie spełniać swoją funkcję i 23 maja Admiralicja zez-

136

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

woliła rządom Kanady i Nowej Fundlandii na użytkowanie miejscowości St. John's w Nowej Fundlandii jako wysuniętej bazy dla naszych połączonych eskort. Odpowiedź była natychmiastowa i przed końcem miesiąca porozmieszczano konwoje na całej długości szlaku. Royal Canadian Navy przejęła odpowiedzialność za konwoje płynące przez zachodni odcinek szlaku oceanicznego. Z Wielkiej Brytanii i Islandii byliśmy w stanie zapewnić ochronę na pozostałym odcinku szlaku. Wszelako biorąc pod uwagę zadanie, jakie należało wykonać, siły znajdujące się w naszej dyspozycji były przerażająco skąpe. Tymczasem nasze straty wzrastały. W ciągu trzech miesięcy do końca maja, same U-booty zatopiły 142 statki, czyli w sumie 818 tysięcy ton, z czego 99 brytyjskich (600 tysięcy ton). Dla osiągnięcia takich rezultatów Niemcy nieustannie utrzymywali około tuzina U-bootów na północnym Atlantyku i na dodatek usiłowali położyć naszą obronę na łopatki poprzez zajadłe ataki na okolice Freetown, gdzie tylko w samym maju sześć U-bootów zatopiło 32 statki.

Współpraca prezydenta Roosevelta z nami stawała się coraz ściślejsza, a jego działania były coraz bardziej zdecydowane. Ponieważ za konieczne uznaliśmy założenie baz na Islandii, jeszcze tego samego miesiąca Prezydent poczynił kroki w celu utworzenia podobnych baz na Grenlandii. Wiadomo już było, że Niemcy uruchomili stację meteorologiczną na wybrzeżu Grenlandii i po przeciwnej stronie Islandii. Prezydent zadziałał więc w samą porę. Co więcej, nie tylko statki handlowe, ale i nasze okręty wojenne, uszkodzone podczas walk na Morzu Śródziemnym lub gdziekolwiek indziej, mogły być reperowane w stoczniach amerykańskich, co stanowiło dla nas tak pożądane odciążenie. Prezydent potwierdził to telegramem z 4 kwietnia, w którym również nadmienił, że przeznaczył pewne fundusze na zbudowanie kolejnych stoczni oraz dwustu nowych okrętów.

BITWA

O

ATLANTYK:

AMERYKAŃSKA

INTERWENCJA

137

Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 4 kwietnia 1941 1. Dziękuję za Pańską notatkę, którą właśnie otrzymałem od Pańskiego ambasadora. 2. Podczas ostatnich kilku tygodni zdołaliśmy wzmocnić nasze eskorty na odcinku krajowym szlaku północno-zachodniego, uderzając tym samym niezwykle mocno w U-booty. Przesunęły się one dalej na zachód i tego ranka (3 kwietnia) zatopiły cztery statki na 29 południku, w przeddzień przybycia na miejsce naszej eskorty. Pokonanie U-bootów to jedynie kwestia niszczycieli oraz silnych eskort, ale nasze zasoby są tak nadwerężone, że zapełniając jedną lukę, otwieramy zarazem nową. Gdybyśmy mogli przejąć dziesięć Pańskich kutrów i obsadzić je ludźmi, umieścilibyśmy je na Islandii, skąd - biorąc pod uwagę ich zasięg - stanowiłyby dobrą ochronę dla konwojów do miejsca, z którego mogą je przejąć nasze eskorty. Kolejny problem stanowią samoloty. Ale i ich liczba powoli się zwiększa. Tymczasem, choć nasze straty są niezwykle poważne, mam nadzieję, że uda się nam zmniejszyć zagrożenie powietrzne, gdy w ciągu miesiąca lub sześciu tygodni będziemy dysponowali dużą liczbą hurricane'ów startujących ze statków handlowych w celu patrolowania strefy zagrożenia. Wspaniałe wieści otrzymałem tydzień później. 11 kwietnia Prezydent zatelegrafował do mnie informując, że rząd Stanów Zjednoczonych zaproponował rozszerzenie tzw. strefy bezpieczeństwa i obszarów patrolowych, istniejących od samego początku wojny, do linii obejmującej cały północny Atlantyk, na zachód od 26 stopnia długości geograficznej zachodniej. W tym celu Prezydent zaproponował użycie samolotów i okrętów działających z Grenlandii, Nowej Fundlandii, Nowej Szkocji, Stanów Zjednoczonych, Bermudów i Indii Zachodnich, a w przyszłości może nawet i Brazylii. Zachęcił nas do informowania go w największym sekrecie o ruchach naszych konwojów, „aby nasze jednostki patrolowe mogły odszukać wrogie okręty lub samoloty działające na zachód od linii nowej strefy bezpieczeństwa". Amerykanie ze swojej strony niezwłocznie powiadomią nas o pozycji ewentualnych samolotów lub okrętów agresora napotkanych w amerykańskiej strefie patrolowej. „Nie twierdzę - zakończył Prezydent - że będzie to oficjalne obwieszczenie. Niewykluczone, iż wydam po prostu niezbędne roz-

138

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

kazy dowódcom okrętów i niech czas potwierdzi istnienie nowego obszaru patrolowego". Z dużą ulgą przekazałem ten materiał Admiralicji. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 16 kwietnia 1941 Zamierzałem przesłać obszerniejszy telegram dotyczący doniosłej decyzji w sprawie Atlantyku. Admiralicja przyjęła wieści z wielką ulgą i zadowoleniem. Wszyscy tam zastanawiają się, czy nie należałoby najpierw przedyskutować wszystkich spraw z admirałem Ghormleyem, skoro ma tutaj przybyć już za dwa dni. Nie wiem czy jest on poinformowany o wszystkim, czy nie. Problem bowiem jest najwyższej wagi. Obecnie na 30 południku działa około 15 U-bootów i w tej sytuacji amerykańskie łodzie latające, które działałyby z Grenlandii byłyby niezwykle pożądanym środkiem zaradczym. Dwa dni później, 18 kwietnia, rząd Stanów Zjednoczonych ogłosił linię demarkacyjną pomiędzy wschodnią i zachodnią półkulą, wspomnianą przez Prezydenta 11 kwietnia. Linia ta, ciągnąca się wzdłuż 26 stopnia długości zachodniej, stała się od tej pory faktyczną granicą morską Stanów Zjednoczonych. Wszystkie posiadłości brytyjskie znajdujące się na terytorium amerykańskim lub w jego pobliżu, oraz Grenlandia i Azory, zostały objęte tą linią, która niebawem rozciągnęła się na wschód, aby objąć także Islandię. Na mocy tej deklaracji okręty wojenne Stanów Zjednoczonych miały patrolować wody zachodniej półkuli oraz informować nas o wszelkich posunięciach wroga na tym obszarze. Jednakże Stany Zjednoczone pozostawały państwem niezaangażowanym w walkę i nie mogły zapewnić bezpośredniej ochrony naszym konwojom. To Brytyjczycy byli odpowiedzialni za nie na całej długości szlaku. Dowódcy marynarki brytyjskiej i amerykańskiej byli w równym stopniu zaniepokojeni sprawą Azorów. Podejrzewaliśmy, iż wróg planuje ich zajęcie, zamierzając stworzyć tam bazę dla U-bootów i samolotów. Znalazłszy się w rękach wroga, wyspy te, położone niemal na środku północnego Atlantyku, stanowiłyby tak poważne zagrożenie dla ruchów naszych okrętów na południu, jak Islandia na północy. Rząd brytyjski nie mógł dopuścić do powstania takiej sytuacji. W odpowiedzi na wezwą-

BITWA

O

ATLANTYK:

AMERYKAŃSKA

INTERWENCJA

139

nia rządu portugalskiego, w pełni świadomego niebezpieczeństwa grożącego jego krajowi, przygotowaliśmy ekspedycję mającą uprzedzić wrogie zamiary nieprzyjaciela. Sporządziliśmy również plany okupacji Wysp Kanaryjskich i Wysp Zielonego Przylądka w razie wkroczenia Hitlera do Hiszpanii. Wszystko to stało się nieistotne, gdy okazało się, że Hitler zwrócił oczy w stronę Rosji. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 24 kwietnia 1941 1. Oto moja szczegółowa odpowiedź na Pańskie pismo z 11 kwietnia. Zwłokę tę spowodowało oczekiwanie na admirała Ghormleya, którego przybycie nie było do końca potwierdzone. Pierwszy lord Admiralicji przeprowadził rozmowy z admirałem. Oto wypływające z nich wnioski: 2. W bitwie o Atlantyk istnieją dwa główne zagrożenia oprócz znanego nam zagrożenia powietrznego w pasie nadbrzeżnym. Chodzi o U-booty i bombowce. 3. Ostatnio odnosiliśmy pewne sukcesy w zwalczaniu U-bootów, zwłaszcza jeżeli działają w okolicach 22 stopnia długości geograficznej zachodniej na szlaku północno-zachodniego Atlantyku. Niezależnie od tego, czy nasza w tym zasługa, czy też nie, w każdym razie przemieściły się one na 30 stopień długości geograficznej zachodniej. 4. Stopniowo udaje się nam wzmacniać siły eskortujące, głównie dzięki otrzymanym niszczycielom amerykańskim oraz wyzyskaniu Islandii jako bazy uzupełniania paliwa. 5. Można przypuszczać, że w rezultacie Niemcy wyślą U-booty jeszcze dalej na zachód, a ponieważ większość z nich ma swoje bazy w Lorient lub Bordeaux, nie pozwoli im to na większe oddalenie się od nich niż obecnie. 6. Jest całkiem prawdopodobnym, że obszar na zachód od 35 stopnia długości zachodniej i na południe od Grenlandii będzie stanowił kolejną strefę zagrożenia, i to taką, z którą trudno nam będzie dać sobie radę. Rekonesanse powietrzne dokonywane z Grenlandii byłyby nieocenione, ponieważ w razie zlokalizowania jakiegoś U-boota można by zmienić trasę naszych konwojów, aby uniknąć niebezpieczeństwa. 7. Kolejny problem stanowi obszar ciągnący się od Freetown przez Wyspy Zielonego Przylądka aż do Azorów. Nie jesteśmy w stanie przesunąć szlaku naszych konwojów bardziej na zachód z powodu ograniczonej wytrzymałości statków na tym obszarze. Trzeba nad-

140

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

mienić, że są one w stanie pokonać tę trasę jedynie dzięki zredukowaniu ilości ładunku i zabraniu zapasu dodatkowego paliwa. Zapewniamy tym konwojom taką eskortę, na jaką nas stać, lecz to nie wystarcza i z wielką ulgą przyjęlibyśmy włączenie pewnego obszaru na szlaku tych konwojów w zakres rekonesansów powietrznych dokonywanych z jednego z amerykańskich lotniskowców. 8. Nie będzie żadnych problemów z informowaniem marynarki amerykańskiej na temat ruchów naszych konwojów. 9. Jeżeli chodzi o rajdery, to najbardziej niebezpiecznym punktem jest Nowa Fundlandia, gdyż przepływa tamtędy ogromna liczba naszych statków. Tam właśnie Scharnhorst i Gneisenau urządziły sobie polowanie. Rekonesans powietrzny o dalekim zasięgu prowadzony z Nowej Fundlandii lub Nowej Szkocji byłby niezwykle wskazany. 10. Wedle naszych planów w Nowej Szkocji albo Nowej Fundlandii stacjonować będzie pancernik, wykorzystujący posiadane przez nas informacje dotyczące ruchów rajderów. 11. Na naszych szlakach handlowych istnieją liczne obszary, położone na zachód od 26 stopnia długości wschodniej, gdzie wróg na pewno będzie działał. Są również obszary na północnym i południowym Atlantyku, z dala od szlaków handlowych, gdzie stacjonują okręty dostawcze wroga i gdzie tankowane jest paliwo. Do chwili obecnej nie byliśmy w stanie znaleźć tychże miejsc z braku odpowiednich okrętów. Gdybyśmy tylko wiedzieli, że nad danym obszarem przeprowadzony zostanie rekonesans, staralibyśmy się dostarczyć w pobliże siły mogące stawić czoło każdemu zlokalizowanemu rajderowi. Oprócz informacji, które nasze okręty mogłyby nadawać, sam fakt przeprowadzania rekonesansu nad tymi obszarami wywołałby u przeciwnika spore zaniepokojenie. 12. Rozumiem, że zawarte już zostało porozumienie w sprawie tajnej łączności pomiędzy okrętami wojennymi Anglii i Stanów Zjednoczonych. 13. Tylko do Pańskiej wiadomości. Istnieje jeszcze jeden problem ściśle z tym wszystkim związany, który powoduje głębokie zaniepokojenie sztabu marynarki wojennej i moje. Odporność Hiszpanii i Portugalii na niemieckie naciski może okazać się niewystarczająca, a wtedy kotwicowisko w Gibraltarze będzie nie do użytku. Aby osiągnąć ten efekt, Niemcy wcale nie potrzebują przesuwać ogromnej armii przez całą Hiszpanię - wystarczy, że zajmą baterie będące w stanie niepokoić kotwicowisko - do tego w zupełności może wystarczyć kilka tysięcy artylerzystów i techników. Niemcy dokonali już wstępnej penetracji Tangeru i teraz obydwa brzegi Cieśniny Gibraltarskiej mogą szybko wpaść w ręce doświadczonych artylerzystów wroga.

BITWA

O

ATLANTYK:

AMERYKAŃSKA INTERWENCJA

141

14. Oczywiście w momencie, gdy Hiszpania ustąpi lub zostanie zaatakowana, wyślemy dwie ekspedycje, od dawna trzymane w gotowości. Pierwszą z Anglii na jedną, a potem na drugą z Wysp Azorskich, a następną w tym samym celu na Przylądek Zielony. Jednak operacje te mogą zająć osiem dni od momentu wydania rozkazu, a nie da się przewidzieć, czy Niemcy, przejrzawszy nasze zamiary, nie mają przygotowanej kontrakcji. Pośród nawału wszystkich spraw trudno zachowywać nieustanną czujność. Byłoby rzeczą wielce pożądaną, gdyby mógł Pan jak najszybciej wysłać eskadrę amerykańską na przyjacielską wycieczkę w te rejony. To prawdopodobnie odstraszyłoby niemieckie rajdery i dało nam trochę spokoju na pewnien czas. 15. Prowadzę długie rozmowy z panem Forrestalem i zabieram jutro jego i Harrimana ze sobą, aby zbadać sytuację w pobliżu Mersey, tak istotną dla atlantyckiego szlaku północno-zachodniego.

Tymczasem po rozmowach Admiralicji z admirałem Ghormleyem powstał szczegółowy plan pomocy dla nas na Atlantyku. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 24 kwietnia 1941 1. Jestem niezmiernie rad z wiadomości o „Planie obronnym nr 2 dla marynarki wojennej na półkuli zachodniej". Uwzględnia on niemal całkowicie punkty, które wyszczególniłem w moim telegramie do Pana. Tempo, z jakim wprowadzacie to wszystko w życie, wywiera na nas duże wrażenie. Właśnie otrzymaliśmy doniesienie, że jakiś nieprzyjacielski rajder został dostrzeżony około 30 mil na południowy wschód od Bermudów. Zrobimy wszystko, aby poinformować głównodowodzącego floty Stanów Zjednoczonych o naszych konwojach oraz pozostałych sprawach. Admirał Ghormley pozostaje w kontakcie z Admiralicją i wszelkie ustalenia sztabowe zostaną sfinalizowane. 2. Trasa brytyjskich okrętów do i od Przylądka Dobrej Nadziei jest uzależniona od miejsca działalności U-bootów, natomiast szlak na zachód od 26 stopnia długości zachodniej jest obecnie używany i w miarę możności dalej tak będzie. 3. Z radością witamy energiczne kroki amerykańskiej marynarki wojennej zmierzające do przygotowania baz na szlaku północno-zachodnim. Podjęte przez Pana działania mogą wpłynąć decydująco na przebieg bitwy o Atlantyk. Wszystko to, oczywiście, trzymamy w najgłębszej tajemnicy. Jestem jednak pewien, że zdaje Pan sobie sprawę, jak wyjawienie choć-

142

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

by części tych planów mogłoby wpłynąć na nastawienie zarówno Turcji, jak i Hiszpanii w krytycznym momencie. Polityka Prezydenta dawała dalekosiężne skutki. Stany Zjednoczone były o krok od wojny, a wpłynięcie Bismarcka na Atlantyk pod koniec maja przyśpieszyło tylko rozwój wydarzeń. Epizod ten zostanie opisany nieco później. W swoim wystąpieniu 27 maja, w dniu, kiedy to Bismarck został zatopiony, Prezydent powiedział: „Wojna zbliża się do krawędzi zachodniej półkuli. [...] Bitwa o Atlantyk toczy się od lodowych wód bieguna północnego do zamarzniętego kontynentu Antarktydy". -1 dalej: „Samobójstwem byłoby czekanie aż wróg stanie u naszych drzwi. [...] Dlatego powiększyliśmy nasze patrole na wodach północnego i południowego Atlantyku". W podsumowaniu Prezydent proklamował „stan nieograniczonego pogotowia".

Istnieją rozliczne dowody na to, że Niemcy byli wielce zaniepokojeni rozwojem działań amerykańskich i że admirałowie Raeder i Donitz błagali Führera, aby pozwolił U-bootom rozpocząć działania u wybrzeży Ameryki, jak również atakować statki amerykańskie idące w konwojach lub płynące bez świateł. Hitler pozostał jednak nieubłagany. Zawsze obawiał się wojny ze Stanami Zjednoczonymi i nalegał, aby siły niemieckie unikały jakichkolwiek akcji prowokacyjnych.

Zwiększenie wysiłków przez nieprzyjaciela nie dało długo na siebie czekać. Do czerwca na morzu działało 35 U-bootów, lecz liczba załóg potrzebna do obsadzenia nowych jednostek wyczerpała posiadane rezerwy kadrowe, zwłaszcza jeśli chodzi o wyszkoloną obsługę i doświadczonych dowódców. „Rozcieńczone" załogi nowych U-bootów, składające się w dużej mierze z młodych, nie wyćwiczonych ludzi, wykazywały brak umiejętności i woli walki. Co więcej, rozszerzenie konfliktu na odległe obszary Oceanu rozbiło niebezpieczną spółkę U-bootów z samolotami. Samoloty niemieckie w znacznej liczbie nie były

BITWA O

ATLANTYK:

AMERYKAŃSKA INTERWENCJA

143

odpowiednio wyposażone i przygotowane do działań nad morzem. Tym niemniej w rejonie nadbrzeżnym w wyniku ataków z powietrza zatopionych zostało 179 statków (545 tysięcy ton). Jak to opisałem w poprzednim rozdziale, 40 tysięcy ton z tej liczby zatonęło po gwałtownym ataku na doki w Liverpoolu, tuż na początku maja. Dziękowałem w duchu Niemcom, że nie kontynuowali ataków na to umęczone miasto. Wokół nabrzeży czaiły się, ze zmiennym powodzeniem, zdradliwe miny magnetyczne, lecz dzięki naszym środkom zaradczym liczba spowodowanych przez nie zatopień znacznie się zmniejszyła. Środki obronne, zarówno na naszych wodach jak i na Atlantyku, okazywały się coraz skuteczniejsze dzięki wsparciu Kanady i Ameryki. Zdobyliśmy się na ogromny wysiłek, aby poprawić organizację eskort naszych konwojów i jak najlepiej przygotować je do czekających je zadań. Potrzebowaliśmy dużej liczby szybkich i wytrzymałych jednostek eskortowych, samolotów dalekiego zasięgu, a nade wszystko dobrego radaru. Samoloty startujące z lądu nie wystarczały; każdy konwój potrzebował samolotów startujących z pokładu, aby przy świetle dziennym wyśledzić jakiegoś U-boota i zmuszając go do zanurzenia uniknąć starcia albo też, by ściągnąć inne samoloty na pole walki. Jednak na tym etapie samoloty służyły głównie do celów zwiadowczych. Samolot mógł wypatrzeć U-boota i zmusić go do zanurzenia, lecz jego siła rażenia była niezwykle ograniczona, co jeszcze bardziej pogarszało się nocą. Śmiertelne zagrożenie dla U-bootów miało dopiero nadejść. Z focke-wulfami jednak sprawa przedstawiała się inaczej. Nasze myśliwce wyrzucane przez katapulty umieszczone na zwykłych statkach handlowych i jednostkach przerobionych i obsadzonych przez marynarkę wojenną mogły stawić im czoło. Pilot myśliwca, wyrzucany jak sokół na swoją ofiarę był ściśle uzależniony od okrętów eskortujących, które musiały go później odnaleźć i przyjąć na pełnym morzu. Focke-wulfy, którym w ten sposób rzucono wyzwanie w powietrzu, nie były już w stanie tak skutecznie wspierać U-bootów i zmieniały się stopniowo z myśliwego w ściganą zwierzynę.

144

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Nasze straty wynikłe z działań wroga podczas tych rozstrzygających miesięcy pokazują jasno obraz tej walki na śmierć i życie: styczeń 320 tysięcy ton luty 402 tysiące ton marzec 537 tysięcy ton kwiecień 654 tysiące ton maj 500 tysięcy ton czerwiec 431 tysięcy ton Oczywiście, liczba marcowa obejmuje także wyjątkowe straty poniesione podczas walk w Grecji.

Obserwowałem wszystkie te procesy z niezwykłą uwagą. Premier do ministra informacji 14 kwietnia 1941 Należy zaprzestać publikowania tygodniowego bilansu zatopień tzn. już w przyszły wtorek bilans nie może się ukazać. Jeśli prasa zapyta, dlaczego nie podano danych tygodniowych, należy odpowiedzieć, że będą one odtąd publikowane co miesiąc, a nie co tydzień. Gdy padną komentarze, że boimy się bilansów tygodniowych, ponieważ „pragniemy ukryć rozmiary naszych ostatnich strat", odpowiedź powinna zabrzmieć: „I tak zrobimy to, co postanowiliśmy". Niewątpliwie zarówno przyjaciele, jak i wrogowie zinterpretują to na swój sposób. Ale o wszystkim decydują jedynie fakty. W przyszłości będziemy musieli stawić czoło rzeczom o wiele gorszym. Na wszystkie pytania odpowiem osobiście w Izbie Gmin. Premier do sir Edwarda Bridgesa, generała Ismaya i pozostałych członków Komitetu Atlantyckiego 28 kwietnia 1941 1. Nie należy używać statków z katapultami jako zwykłych frachtowców, nie można też pod tym kątem rozpatrywać liczby 200, która została wymieniona. 2. W chwili obecnej działa pięć jednostek patrolowych wyposażonych w katapulty, takich jak Pegasus. Powinna do nich dołączyć pierwsza dziesiątka statków handlowych wyposażonych w katapulty i z tej liczby należy wybrać 15 jednostek, tworząc patrol towarzyszący konwojom w strefie działań focke-wulfów. 3. Ponieważ znajdują się wśród nich jednostki o wiele cenniejsze niż te, które są potrzebne do służby patrolowej, mają być one jak

BITWA O ATLANTYK: AMERYKAŃSKA INTERWENCJA

145

najszybciej zastąpione przez jednostki mniejsze dostarczone przez Ministerstwo Transportu Morskiego. Większe statki, odpowiednio wyposażone, mogą kursować na szlaku pomiędzy Freetown a Anglią, gdyż będą miały sposobność każdorazowego przejścia przez dwie strefy zagrożenia i katapultowane hurricane'y będą mogły wziąć udział w walkach. 4. Jeżeli te 15 statków przeznaczonych do patrolowania szlaku północno-zachodniego dobrze spełni swoje zadanie i wskazanym będzie zwiększenie ich liczby, koniecznym stanie się wysunięcie odpowiedniej propozycji. Równocześnie samoloty typu Beaufighter, używane obecnie do zadań patrolowych, powinny powrócić pod rozkazy dowództwa lotnictwa myśliwskiego, które potrzebuje ich pilnie do walk nocnych.

Rozbudowywaliśmy nasze bazy na Islandii i w Kanadzie w jak najszybszym tempie, tak samo postępując z naszymi konwojami. Zwiększyliśmy pojemność zbiorników starych niszczycieli, wydłużając w ten sposób ich zasięg. Nowo powstały połączony sztab w Liverpoolu całym sercem włączył się do walki. W miarę jak nowe okręty eskortowe wchodziły do akcji, a ich obsługa nabierała doświadczenia, admirał Noble tworzył z nich stałe grupy z dowódcą na czele. Podsycało to ducha i przyzwyczajało do zgodnej pracy w myśl jasnych i zrozumiałych metod stosowanych przez dowódców. Działalność grup eskortowych była coraz skuteczniejsza i w miarę wzrostu ich siły malało znaczenie U-bootów. W czerwcu prezydent Roosevelt podjął doniosłą decyzję o utworzeniu bazy na Islandii. W świetle umowy siły amerykańskie miały zluzować garnizon brytyjski. Wylądowały one 7 lipca i Islandia została włączona w system obronny zachodniej półkuli. Od tej chwili konwoje amerykańskie eskortowane przez amerykańskie okręty wojenne kursowały regularnie do Reykjaviku i chociaż Stany Zjednoczone nie przystąpiły oficjalnie do wojny, pozwalały swoim okrętom eskortować również obce konwoje.

146

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

W czasie tych krytycznych miesięcy obydwa niemieckie okręty liniowe pozostawały w Breście. Wydawało się, że w każdej chwili mogą się uaktywnić, powodując ogromne zniszczenia na Atlantyku. Ich bezczynność wynikała z aktywności RAF-u. Okręty te były nieprzerwanie atakowane w porcie, w efekcie czego nie wykonały żadnego zadania w ciągu całego roku. Wkrótce problemem wroga stało się ściągnięcie ich do kraju - zresztą udało mu się to dopiero w 1942 r. Plan zaatakowania Rosji spowodował tak wyczekiwany spokój w powietrzu. Do tego nowego przedsięwzięcia Luftwaffe musiała się ponownie wzmocnić i od maja liczba ataków powietrznych na nasze konwoje znacznie się zmniejszyła.

Warto w tym momencie wybiec nieco naprzód i zebrawszy wszystkie znane nam fakty, opowiedzieć o rezultatach osiągniętych w bitwie o Atlantyk. Rzeczą niezwykle ważną jest to, że mnogość rozlicznych decyzji mogła nieustannie przepływać przez jeden umysł i że ja, jako premier, otrzymałem od moich współpracowników władzę niezbędną do nadania wszystkim wydarzeniom jednego, konkretnego kierunku. Machina wojenna, którą kierowałm jako minister obrony, wprowadzała w życie wszystkie decyzje z niezwykłą dokładnością. Z końcem czerwca, działając z upoważnienia Admiralicji, doniosłem Izbie Gmin o zdecydowanym zmniejszeniu się brytyjskich strat na północnym Atlantyku, wynikłych z działań powietrznych: luty 86 tysięcy ton marzec 69 tysięcy ton kwiecień 59 tysięcy ton maj 21 tysięcy ton czerwiec 18 tysięcy ton* * Ogólne straty podczas wymienionych pięciu miesięcy 1941 roku w wyniku ataków powietrznych, łącznie ze stratami aliantów i państw neutralnych, oraz straty w Grecji, jak wiemy obecnie, wyniosły:

BITWA O

ATLANTYK:

AMERYKAŃSKA

INTERWENCJA

147

W mojej dyrektywie z 6 marca chciałem do 1 lipca zmniejszyć o 400 tysięcy ton liczbę 1 700 000 ton z powodu statków unieruchomionych w naprawie. Później nasze ambicje wzrosły i liczbą docelową w tej redukcji stało się 750 tysięcy ton w tym samym czasie. Faktycznie osiągnęliśmy redukcję rzędu 700 tysięcy ton. Udało się to pomimo ataków powietrznych na Mersey i Clyde przeprowadzonych na początku maja. Następnym sukcesem było tak oczekiwane dodanie dużej liczby statków, uprzednio odrzuconych jako bezużyteczne, a obecnie ocalonych przez naszą wspaniałą służbę ratowniczą i dodanych do listy napraw. Osiągnęliśmy także znaczne oszczędności w przeładunku, każda oszczędność dzienna warta była ćwierć miliona ton importu w ciągu roku. Jednakowoż zdarzały się przeróżne komplikacje. Nie zawsze udawało się rozładować statek w najbardziej odpowiadającym nam porcie. Statek wiozący ładunek mieszany niejednokrotnie musiał zawijać do kilku portów, co zwiększało ryzyko jego zatopienia przez miny lub samoloty. A i same porty, zwłaszcza te na wschodnim wybrzeżu, narażone były na ataki mogące czasowo je unieruchomić. Londyn, nasz główny port, był w dużej mierze unieruchomiony, jako że nie wysyłaliśmy większych jednostek dookoła wschodniego wybrzeża z obawy przed minami oraz atakami U-bootów i samolotów. Tak więc porty na wschodnim wybrzeżu nie były w stanie przyjąć pełnej ilości ładunku - tym większy ciężar spoczął na portach zachodnich, takich jak Liverpool, Clyde, oraz na Kanale Bristolskim. Niemniej jednak dzięki nieustającym wysiłkom bardziej na północ wysunięte porty wschodnie, a także Londyn i Humber pozostaMiesiąc luty marzec kwiecień maj czerwiec ogółem:

Brytyjskie 51 865 7 0 266 122 503 115 131 39 301 399 066

Alianckie 34 243 36 780 164 006 21 004 18 449 274 482

Neutralne 3 197 5 731 9 909 125 3 664 22 626

Ogółem 89 305 112 777 296 418 136 260 61 414 696 174

148

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

ły otwarte dla ruchu przybrzeżnego i częściowo oceanicznego w tym trudnym okresie.

W najcięższym momencie tej walki dokonałem najważniejszej i chyba najbardziej udanej nominacji w ciągu całego mojego wojennego urzędowania. W roku 1930, gdy nie pełniłem żadnego urzędu, przyjąłem, po raz pierwszy i ostatni w życiu, stanowisko kierownicze w kompanii uzależnionej od prężnych linii żeglugowych, Peninsular and Oriental, będących własnością lorda Inchcape'a. Przez osiem lat regularnie uczęszczałem na zebrania zarządu i wykonywałem swoje obowiązki niezwykle starannie. W czasie tych zebrań zdałem sobie sprawę z obecności bardzo niezwykłego człowieka. Stał on na czele 30, a może 40 kompanii, wśród których moja była tylko małą cząstką. Dostrzegłem wkrótce, że Frederick Leathers był mózgiem tego układu. Wiedział o wszystkim i żądał absolutnego zaufania. Przez całe lata mogłem obserwować go z bliska. Powiedziałem sobie wtedy: „Jeżeli kiedykolwiek jeszcze wybuchnie wojna, ten człowiek odegra tę samą rolę, co wielcy ludzie interesu współpracujący ze mną w Ministerstwie Zaopatrzenia w 1917 i 1918 r." Leathers zgodził się na pracę w Ministerstwie Żeglugi na początku 1939 r. Nie stykaliśmy się zbyt często, gdy byłem w Admiralicji, jako że jego funkcja należała do drugoplanowych i wysoce wyspecjalizowanych. Lecz w czasie bitwy o Atlantyk w 1941 roku, gdy trzeba było skoordynować naszą żeglugę z transportem lądowym i kolejowym z naszych nękanych portów, ten właśnie człowiek zaczął być coraz natrętniej obecny w moich myślach. 8 maja zwróciłem się do niego. Po długich dyskusjach połączyłem w jedno Ministerstwa Żeglugi i Transportu. Na jego czele stanął Leathers. Aby mógł mieć odpowiedni autorytet, stworzyłem urząd ministra transportu wojennego. Zawsze dość niechętnie powoływałem ludzi na wysokie stanowiska w Izbie Gmin, jeżeli przez kilka poprzednich lat nie byli jej członkami. Doświadczeni członkowie, nie powołani na urząd, mogli zadręczać nowo przybyłego, który mógł być z ko-

BITWA O

ATLANTYK:

AMERYKAŃSKA INTERWENCJA

149

lei nadmiernie zakłopotany koniecznością przygotowywania i wygłaszania mów. Wysunąłem przeto prośbę do Korony o przyznanie nowemu ministrowi godności para. Od tej chwili aż do końca wojny lord Leathers stał na czele Ministerstwa Transportu Wojennego, a jego pozycja rosła z każdym rokiem. Zdobył zaufanie szefów sztabu i wszystkich departamentów krajowych; był również w doskonałych stosunkach z wszystkimi znaczącymi Amerykanami ze swojej, tak wpływowej sfery. Chyba z nikim nie pozostawał w tak bliskiej przyjaźni, jak z panem Lewisem Douglasem z amerykańskiej Rady Transportu Morskiego, późniejszym ambasadorem w Londynie. Leathers stanowił dla mnie ogromną pomoc w czasie tej wojny. Doskonale wywiązywał się z najcięższych zadań, jakie mu powierzałem. Kilkakrotnie, gdy nikt nie był w stanie rozwiązać problemu przemieszczenia dodatkowej dywizji lub przerzucenia jej ze statku brytyjskiego na amerykański, zwracałem się do niego osobiście, a problem znikał jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki.

25 czerwca, w czasie tajnego posiedzenia, mogłem przekazać Izbie Gmin garść pokrzepiających faktów dotyczących rozładunku towarów w naszych portach. Nie pozwalam niczego tłumaczyć zagęszczeniem panującym w naszych portach, ponieważ przed wojną byliśmy w stanie zrobić dwa razy więcej. Niemniej jednak wysiłek jest ogromny. Priorytetowe są magazyny sortownicze wewnątrz kraju, umożliwiające szybkie wywiezienie towarów z zagrożonych nalotami nabrzeży. Budujemy sześć takich magazynów dla portów na zachodnim wybrzeżu. Pierwszy z nich zostanie częściowo otwarty we wrześniu. Aby maksymalnie wykorzystać porty południowej Walii, powiększamy czterokrotnie linię kolejową z Newport do Severn Tunnel - część tej linii jest już w użyciu. Na niektórych stacjach węzłowych w głębi kraju zdarzają się zatory transportowe, ponieważ nie przewidziano dla nich tak wielkiego obciążenia. Ten problem jest również powoli rozwiązywany. Można zauważyć znaczny rozwój rozładunku barkowego na odpowiednich do tego celu kotwicowiskach. Przewidziane jest to nie tylko

150

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

jako odciążenie, lecz także jako alternatywa na wypadek poważnych ataków. Wzrasta również liczba dźwigów, zarówno w nowych portach jak i w istniejących, co znacznie zwiększa ich możliwości w razie ataku. W samym tylko maju z fabryk brytyjskich i amerykańskich dostarczono 130 ruchomych dźwigów - w porównaniu z zaledwie pięćdziesięcioma w ciągu ostatnich czterech miesięcy. Poza tym wszystkim poprosiłem Izbę o aprobatę dla uprzednio już nakazanego wstrzymania cotygodniowej publikacji bilansu zatopień, który będąc tak wielką pomocą dla wroga, okazywał się również niezwykle istotny dla prasy i Parlamentu. Jak wspomniałem, dyrektywy dotyczące tej sprawy wydałem już w kwietniu. „Nie wątpię - powiedziałem teraz - że rozlegnie się krzyk, i to krzyk nie tylko Niemców, ale i co poniektórych życzliwych patriotów zamieszkujących tę Wyspę. Niech sobie krzyczą. Musimy myśleć o życiu naszego kraju, który znajduje się o włos od śmiertelnego niebezpieczeństwa". Izba zdawała się być uspokojona tym, co powiedziałem, i udzieliła mi pełnego poparcia. Mówiłem dalej: Jeżeli tej jesieni odeprzemy bądź opóźnimy inwazję, zapewne przetrwamy rok 1941. W 1942 r. powinniśmy osiągnąć zdecydowaną przewagę w powietrzu i nie tylko przeprowadzać naloty bombowe w głąb Niemiec, lecz także nadrobić straty poniesione w wyniku obecnego panowania Niemców nad portami atlantyckimi w Europie. Jeżeli odbierzemy lub przynajmniej znacznie zneutralizujemy znajdujące się w rękach wroga porty i lotniska, rok 1942 powinien postawić nas wobec prób lżejszych niż te, które obecnie przechodzimy. Zakończyłem w sposób następujący: Powiem jeszcze tylko jedno. Nie zapominajmy, że wróg ma też swoje problemy. Niektóre z nich są oczywiste. Z części z nich zdaje on sobie sprawę lepiej niż my. Pamiętajmy: wszystkie wielkie bitwy w historii wygrywane były dzięki wielkiej sile woli, prowadzącej do zwycięstwa pomimo wszelkich przeciwności.

R O Z D Z I A Ł IX

JUGOSŁAWIA

Niebezpieczeństwo grożące Jugosławii - Niemiecka pętla zaciska sięMisja pułkownika Donovana w Belgradzie, styczeń 1941 - Oferta Hitlera z 14 lutego - Bułgaria przystępuje do Osi - Książę Paweł w Berchtesgaden, 4 marca - Opozycja jugosłowiańska - Próba podburzenia Jugosłowian - Tajny pakt z Niemcami, 25 marca - Mój telegram z 26 marca - Bezkrwawa rewolucja w Belgradzie - Książę Paweł zmuszony do ustąpienia - Ogólny entuzjazm - Wściekłość Hitlera Jego decyzja zmiażdżenia Jugosławii - Rozkaz zniszczenia Belgradu Telegram Hitlera do Mussoliniego - Zmiana planów niemieckich Bloku bałkańskiego nie będzie - Groźba Hitlera pod adresem Węgier Zdrada szefa węgierskiego sztabu generalnego - Eden ostrzega - Samobójstwo hrabiego Telekiego, 2 kwietnia-Moje nadzieje w stosunku do Jugosławii -1 Turcji - Moja wiadomość dla pana Edena, 28 marca - Nowe znaczenie naszej pomocy dla Grecji - Mój telegram do Australii, 30 marca - Jugosłowiańskie szanse w Albanii - Misja Dilla do Belgradu - Pomieszanie i paraliż - Raport Dilla z 4 kwietnia - Moje wezwanie i ostrzeżenie - Gest sowiecki - Operacja „Vergeltung", 6-8 kwietnia - Niczego nie rozumiejący niedźwiedź.

W

spomniane już zamordowanie króla Jugosławi Aleksandra w październiku 1934 r. w Marsylii zapoczątkowało dezintegrację tego kraju i osłabiło jego niezależną pozycję w Europie. Polityczna wrogość faszystowskich Włoch i ofensywa ekonomiczna Niemiec hitlerowskich w południowo-wschodniej Europie przyśpieszyły ten proces. Rozchwianie wewnętrznej stabilności i antagonizmy pomiędzy Serbami i Chorwatami podkopały siły tego państwa. Za regencji księcia Pawła, sympatycznego człowieka o upodobaniach artystycznych, prestiż monarchii znacznie osłabł. Doktor

JUGOSŁAWIA

155

Macek, przywódca Chorwackiego Stronnictwa Chłopskiego, obstawał za polityką unikania współpracy z rządem w Belgradzie. Chorwaccy ekstremiści, chronieni przez Włochy i Węgry, walczyli zza granicy o oderwanie Chorwacji od Jugosławii. Rząd w Belgradzie zerwał współpracę z tzw. Małą Ententą Państw Bałkańskich, aby prowadzić „realistyczną" politykę porozumienia z państwami Osi. Inicjatorem tej polityki był M. Stojadinowić, który 25 marca 1937 r. podpisał pakt włosko-jugosłowiański. Takie posunięcie usprawiedliwiło to, co stało się w Monachium rok później. Osłabiony ugodą pomiędzy Chorwacką Partią Pracy i opozycją serbską, niechętną bliższym związkom z Włochami i Niemcami, Stojadinowić został pokonany w wyborach i zmuszony do rezygnacji w lutym 1939 r. Nowy premier Cvetkowić i minister spraw zagranicznych Markowie pragnęli ugłaskać rosnące w siłę państwa Osi. W sierpniu 1939 r. osiągnięto porozumienie z Chorwatami i Macek wszedł do rządu w Belgradzie. Tego samego wieczora dotarły wieści o pakcie sowiecko-niemieckim. Pomimo różnic ideologicznych instynkt słowiański zawsze skłamał Serbów ku Rosji. Nastawienie jej podczas konferencji monachijskiej wzmocniło ich nadzieje na utrzymanie jedności Europy. Obecnie podpisanie złowróżbnego paktu zdawało się oddawać Bałkany jednym ruchem w ręce Osi. Upadek Francji w 1940 r. pozbawił Słowian południowych ich tradycyjnego przyjaciela i protektora. Rosjanie ujawnili swoje intencje wobec Rumunii, okupując Besarabię i Bukowinę. W sierpniu 1940 r. w Wiedniu Niemcy i Włochy przyznały Transylwanię Węgrom. B?tla wokół Jugosławii zaciskała się. W listopadzie 1940 r. Marković po raz pierwszy udał się potajemnie do Berchtesgaden. Uciekł, nie oddając formalnie swego kraju państwom Osi, ale 12 grudnia jego kraj podpisał pakt o przyjaźni z Węgrami, pomniejszym partnerem tego układu.

W miarę rozwoju wydarzeń nasze zaniepokojenie rosło. Książę Paweł prowadził politykę neutralności dochodzącą do maksimum. Obawiał się zwłaszcza, by jakieś posunięcie Jugosławii

156

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

lub któregoś z jej sąsiadów nie spowodowało niepożądanej ofensywy niemieckiej na Bałkany w kierunku południowym. Premier do ministra spraw zagranicznych

14 stycznia

1941

W czasie dzisiejszego posiedzenia Gabinet powinien przedyskutować telegramy z Belgradu dotyczące zapatrywań księcia Pawła. Jeżeli o mnie chodzi, to nic one nie zmieniają. To Grecy muszą sami powiedzieć, czy życzą sobie wizyty Wavella, czy też nie. To sami Grecy muszą oceniać reakcje niemieckie. Po drugie, jeżeli Niemcy zamierzają ruszyć na południe, to nie potrzebują do tego żadnych pretekstów. Wygląda na to, iż realizują jakiś dokładnie przemyślany plan, który najprawdopodobniej nie ulegnie ani przyśpieszeniu, ani opóźnieniu z powodu naszych drobnych posunięć. Z posiadanych przez nas informacji wynika, że książę Paweł zachowuje się jak pechowiec, który zamknięty w klatce z tygrysem stara się go nie sprowokować, choć pora obiadowa zbliża się nieubłaganie. Z końcem stycznia 1941 r. przybył do Belgradu z misją rządu Stanów Zjednoczonych przyjaciel prezydenta Roosevelta, pułkownik Donovan, w celu zbadania opinii w południowo-wschodniej Europie. Panował strach. Ministrowie i czołowi politycy nie śmieli wypowiadać się otwarcie. Książę Paweł nie zgodził się na proponowaną wizytę pana Edena. Był tylko jeden wyjątek: generał lotnictwa nazwiskiem Simović, reprezentujący element nacjonalistyczny w korpusie oficerskim sił zbrojnych. Jego biuro w kwaterze głównej sił powietrznych w Zemun, po drugiej stronie rzeki niedaleko Belgradu, stało się od grudnia tajnym ośrodkiem oporu wobec niemieckiej penetracji na Bałkanach i bezwładu rządu jugosłowiańskiego. 14 lutego Cvetkowić i Markowie zostali wezwani do Berchtesgaden. Wysłuchali tam przemowy Hitlera o potędze zwycięskich Niemiec oraz o specjalnym nacisku, jaki kładą one na bliskie stosunki z Moskwą. Obiecał im, że jeżeli Jugosławia przystąpi do Osi, to w razie działań przeciwko Grecji nie przemaszeruje przez nią, lecz jedynie użyje jej dróg i szlaków kolejowych w celu przesyłania dostaw wojskowych. Obaj ministrowie powrócili do Belgradu w ponurym nastroju. Przyłączyć się do Osi znaczyło rozwścieczyć Serbię. Walka z Niemcami za-

JUGOSŁAWIA

157

chwiałaby lojalnością Chorwacji. Grecja, jedyny wchodzący w rachubę bałkański sprzymierzeniec, była obciążona armią włoską liczącą 200 tysięcy ludzi i nieustannie zagrożona atakiem niemieckim. Pomoc angielska była wątpliwą, a w najlepszym razie symboliczną. Aby nakłonić rząd Jugosławii do podjęcia zadowalającej decyzji, Hitler postanowił dokonać strategicznego okrążenia tego kraju. 1 marca Bułgaria przyłączyła się do Osi i tego samego wieczora niemieckie jednostki zmotoryzowane doszły do granicy serbskiej. Tymczasem, aby uniknąć prowokacji, armia jugosłowiańska nie była mobilizowana. Nadszedł moment wyboru. 4 marca książę Paweł opuścił Belgrad i udał się z potajemną wizytą do Berchtesgaden, gdzie pod silną presją przyrzekł, że Jugosławia pójdzie w ślady Bułgarii. Po powrocie, podczas spotkania Rady Królewskiej i w trakcie odrębnych dyskusji z przywódcami politycznymi i wojskowymi, natrafił na zacięty opór. Debaty były niezwykle gwałtowne, a niemieckie ultimatum - realne. Generał Simović, wezwany do Białego Pałacu, rezydencji księcia Pawła położonej na wzgórzach Belgradu, zdecydowanie sprzeciwił się kapitulacji. Serbia nigdy się na to nie zgodzi, a i sama dynastia będzie zagrożoną. Lecz książę Paweł i tak już przesądził o losie swojego kraju.

Z Londynu robiłem, co mogłem, aby podburzyć Jugosławię przeciwko Niemcom i 22 marca zatelegrafowałem do doktora Cvetkowicia, premiera Jugosławii: 22 marca 1941 Ekscelencjo, ostateczna klęska Hitlera i Mussoliniego jest rzeczą pewną. Wziąwszy pod uwagę działania Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, żaden przewidujący i roztropny człowiek nie może w to wątpić. Niemców jest tylko 65 milionów, z czego większość zajęta jest trzymaniem w ryzach Austrii, Czechosłowacji i Polski. Ludy Imperium Brytyjskiego i Stanów Zjednoczonych przewyższają ich o 200 milionów w kraju i dominiach. Mamy niekwestionowaną przewagę na morzu i z pomocą amerykańską osiągniemy ją wkrótce w powietrzu. W bogactwie, środkach technicznych oraz produkcji stali

158

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Wielka Brytania i Stany Zjednoczone przewyższają pozostałe państwa świata razem wzięte. Nie pozwolą one żadnym dyktatorom na deptanie prawdziwej wolności ani na powstrzymywanie fali postępu. Wiemy, że wszyscy prawdziwi Serbowie, Chorwaci i Słoweńcy są sercem za wolnością, jednością i niezależnością swojego kraju i że poglądy ich są zbieżne z opinią świata anglojęzycznego. Jeżeli Jugosławia poniży się tak jak Rumunia łub popełni taką zbrodnię jak Bułgaria, stając się współuczestnikiem w planowanym zniszczeniu Grecji, jej klęska będzie pewną i nieodwołalną. Nie uniknie wojny, a co najwyżej ją opóźni, i jej waleczne armie, otoczone i odcięte od wszelkiej pomocy, będą walczyć samotnie. Jednocześnie jednak rzadko kiedy historia oferowała lepszą sposobność, z której można skorzystać, póki jeszcze jest czas. Jeżeli Jugosławia i Turcja staną ramię w ramię z Grecją, to z pomocą brytyjską zagrożenie niemieckie zostanie powstrzymane i odniesiemy ostateczne zwycięstwo, tak jak to miało miejsce ostatnio. Lecz nocą 20 marca, po debacie gabinetu, rząd Jugosławii zdecydował się na przystąpienie do Osi. Trzech ministrów podało się do dymisji. 24 marca Cvetkowić i Marković wymknęli się z Belgradu podmiejskim pociągiem i przesiedli na pociąg jadący do Wiednia. Następnego dnia podpisali pakt z Hitlerem, a wydarzenie to było transmitowane przez radio belgradzkie. Pogłoski o nieuchronnej klęsce pojawiały się w kawiarniach i różnych kręgach stolicy Jugosławii. Wysłałem instrukcje panu Campbellowi, naszemu dyplomacie w Belgradzie: Proszę się starać, aby stosunki pomiędzy Panem a księciem lub ministrami nie uległy ochłodzeniu. Proszę się im nieustannie naprzykrzać, niepokoić, i nastawać na nich. Domagać się audiencji. Nie przyjmować „nie" jako odpowiedzi na pańskie prośby. Nieustannie ukazywać, że Niemcy traktują uległość ich kraju jako rzecz zupełnie naturalną. To nie jest czas na wymówki lub dumne pożegnania. Jednocześnie proszę nie marnować żadnej sposobności, z której, być może, będziemy zmuszeni skorzystać gdyby obecny rząd zaszedł za daleko. Podziwiam to, co zrobił Pan do tej pory. Tak trzymać.

W małym kręgu oficerów skupionych wokół Simovicia już od kilku miesięcy rozważano zdecydowane działania na wypa-

JUGOSŁAWIA

159

dek, gdyby rząd poddał się Niemcom. Przywódcą planowanego powstania był generał Bora Mirković, dowódca jugosłowiańskich sił powietrznych, wspierany m.in. przez, majora Knezevicia i jego brata, profesora, który dzięki swemu stanowisku nawiązał kontakty z Serbską Partią Demokratyczną. O planie wiedziała jedynie mała grupka zaufanych oficerów, w większości niższych rangą od pułkownika. Sieć rozciągała się z Belgradu do głównych garnizonów w kraju: Zagrzebia, Skopje i Sarajewa. Siły, którymi dysponowali konspiratorzy w Belgradzie, składały się z dwóch pułków Straży Królewskiej bez pułkowników, jednego batalionu z garnizonu belgradzkiego, kompanii żandarmów pełniących służbę w pałacu królewskim, części dywizji przeciwlotniczej stacjonującej w stolicy, kwatery głównej sił powietrznych w Zemun, gdzie Simović był szefem, szkół dla oficerów i podoficerów, oraz z niektórych jednostek artyleryjskich i saperskich. Gdy 26 marca po Belgradzie rozniosły się wieści o powrocie obu ministrów z Wiednia, konspiratorzy postanowili działać. 27 marca przed świtem dano sygnał do zajęcia kluczowych punktów w Belgradzie, w tym rezydencji królewskiej wraz z przebywającym tam młodym królem Piotrem II. W czasie gdy oddziały wojskowe pod dowództwem zdecydowanych oficerów izolowały pałac królewski na przedmieściach stolicy, książę Paweł, nie wiedząc nic, bądź też wiedząc zbyt wiele o tym, co wisiało w powietrzu, jechał pociągiem w kierunku Zagrzebia. Niewiele było w dziejach rewolucji mających tak gładki przebieg. Obyło się całkowicie bez rozlewu krwi. Część wyższych oficerów została aresztowana. Cvetkovicia policja przyprowadziła do kwatery Simovicia, gdzie zmuszono go do podpisania rezygnacji. W odpowiednich punktach stolicy ustawiono artylerię i karabiny maszynowe. Po przybyciu do Zagrzebia książę Paweł został powiadomiony, że Simović przejął władzę w imieniu młodego króla Piotra II i że Rada Regencyjna została rozwiązana. Dowódca wojskowy Zagrzebia nakazał księciu natychmiastowy powrót do stolicy. Po przyjeździe do Belgradu został odeskortowany do kwatery generała Simovicia. Tam wraz z dwoma pozostałymi regentami podpisał akt abdykacji. Otrzy-

160

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

mał kilka godzin na spakowanie swojego dobytku, po czym wraz z rodziną opuścił kraj i udał się do Grecji. Cały ten plan stworzyła i wprowadziła w życie grupa nacjonalistycznie nastawionych oficerów serbskich, identyfikujących się z autentyczną opinią publiczną. Ich czyn spowodował wybuch ogólnego entuzjazmu. Ulice Belgradu wkrótce wypełniły się Serbami skandującymi: „Lepsza wojna niż układy, lepsza śmierć niż niewola". Ludzie tańczyli na placach i ulicach. Wszędzie pojawiały się flagi angielskie i francuskie. Dzielne, bezbronne tłumy śpiewały wyzywająco serbski hymn narodowy. 28 marca młody król, który uciekł po rynnie spod opieki regentów, wziął udział we mszy w katedrze belgradzkiej, wzbudzając entuzjazm zgromadzonych. Niemiecki poseł został publicznie znieważony, a tłum pluł na jego samochód. Czyn militarny wywołał falę narodowego ożywienia. Lud, do tej pory bierny i jakby sparaliżowany, źle rządzony i źle kierowany, rzucił wyzwanie tyranowi i zdobywcy w chwili, gdy był on u szczytu potęgi.

Hitler czuł się dotknięty do żywego. Dostał ataku niepohamowanej wściekłości, momentalnie wykluczającej wszelkie myślenie i skłaniającej go niejednokrotnie do podejmowania najokrutniejszych decyzji. Nieco bardziej opanowany, w miesiąc później, powiedział do Schulenburga: „Jugosławiański przewrót był jak grom z jasnego nieba. Gdy rankiem 27 marca otrzymałem tę wiadomość, myślałem, że to żart". Lecz teraz, rozwścieczony, zebrał niemieckie dowództwo naczelne. Na miejscu byli Góring, Keitel i Jodl; Ribbentrop przybył później. Szczegóły spotkania można znaleźć w dokumentach norymberskich. Hitler scharakteryzował sytuację Jugosławii po przewrocie. Powiedział, że jest ona niepewnym czynnikiem w zbliżającej się akcji przeciwko Grecji („Marita"), a tym bardziej w planie „Barbarossa". Uznał jednak za korzystny fakt, że Jugosłowianie odsłonili swoje prawdziwie oblicze przed rozpoczęciem planu „Barbarossa".

JUGOSŁAWIA

161

Führer, nie czekając na ewentualne zapewnienia o lojalności ze strony nowego rządu, zdecydowany jest poczynić wszelkie przygotowania, aby zniszczyć Jugosławię militarnie i jako naród. Nie będzie żadnych działań dyplomatycznych ani żadnego ultimatum. Zapewnienia rządu jugosłowiańskiego, którym i tak w przyszłości nie będzie można wierzyć, zostaną „wzięte pod uwagę". Atak rozpocznie się, gdy tylko wszystkie oddziały będą gotowe. Czynnego poparcia militarnego w działaniach przeciwko Jugosławii należy zażądać od Włoch, Węgier i w pewnym stopniu także Bułgarii. Głównym zadaniem Rumunii pozostaje obrona przed Rosją. Ambasadorów Węgier i Bułgarii już powiadomiono. Jeszcze dzisiaj zostanie wysłane pismo do Duce. Z politycznego punktu widzenia jest niezwykle istotne, aby cios wymierzony w Jugosławię charakteryzował się bezlitosnym okrucieństwem i aby klęska militarna nastąpiła błyskawicznie. To dostatecznie przerazi Turcję i późniejsza kampania przeciwko Grecji będzie znacznie ułatwiona. Można przypuszczać, że gdy zaatakujemy, Chorwaci przejdą na naszą stronę. Niezbędne będą zapewnienia o specjalnym traktowaniu i późniejszej autonomii. Wojna przeciwko Jugosławii powinna być popularna wśród Włochów, Węgrów i Bułgarów z powodu obiecanych im korzyści terytorialnych: wybrzeża Adriatyku dla Włoch, Banatu dla Węgier i Macedonii dla Bułgarii. Wobec tego musimy przyśpieszyć wszystkie przygotowania i użyć tak dużych sił, by upadek Jugosławii nastąpił błyskawicznie. [...] Głównym zadaniem lotnictwa jest jak najszybsze zniszczenie instalacji naziemnych jugosłowiańskich sił powietrznych oraz zmiażdżenie Belgradu poprzez ataki falowe. Tego samego dnia Führer podpisał Dyrektywę nr 25: Moim zamiarem jest zaatakowanie Jugosławii potężnymi ciosami z okolic Fiume i Sofii, skierowanymi na Belgrad i dalej w kierunku południowym, pokonanie armii jugosłowiańskiej i odcięcie południowej części Jugosławii od reszty kraju w celu stworzenia z niej bazy umożliwiającej dalsze działania sił niemiecko-włoskich przeciwko Grecji. A oto rozkazy szczegółowe: a) Gdy zakończona zostanie koncentracja odpowiednich sił i warunki meteorologiczne będą sprzyjające, wszystkie jugosłowiańskie instalacje naziemne, jak również Belgrad muszą ulec zniszczeniu wskutek nieprzerwanych ataków dniem i nocą.

162

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

b) Równocześnie, lecz absolutnie nie wcześniej, należy rozpocząć operację „Marita", której pierwszym celem jest znąjęcie nabrzeża w Salonikach i gór Dios. Telegram do Mussoliniego: Duce! Ostatnie wydarzenia zmuszają mnie do szybkiej oceny sytuacji i jej prawdopodobnych konsekwencji. 1. Od początku uważałem Jugosławię za niebezpieczny czynnik w konflikcie z Grecją. Z czysto militarnego punktu widzenia interwencja niemiecka podczas wojny w Tracji nie miałaby uzasadnienia, gdyby nadal niejasne było nastawienie Jugosławii, która mogłaby zagrozić lewemu skrzydłu naszych atakujących kolumn. 2. Dla tych to przyczyn zrobiłem wszystko i uczciwie próbowałem wciągnąć Jugosławię do naszej złączonej wspólnymi interesami grupy. Niestety, próby te nie zakończyły się powodzeniem; prawdopodobnie rozpoczęto je zbyt późno, aby mogły dać jakikolwiek wymierny rezultat. Dzisiejsze doniesienia nie pozostawiają wątpliwości co do nieuniknionych zmian w polityce zagranicznej Jugosławii. 3. Sytuacja ta, choć nie katastrofalna, jest jednakże niebezpieczna i musimy się starać unikać błędów mogących zachwiać naszą pozycję. 4. Z całego serca chciałbym Pana poprosić, Duce, o niepodejmowanie dalszych działań w Albanii w ciągu kilku najbliższych dni. Hitler widział równie wyraźnie jak my, jaką szansę mieli Jugosłowianie na zadanie śmiertelnego ciosu. Uważam za rzecz konieczną, by zabezpieczył Pan wszystkie najważniejsze przejścia z Jugosławii do Albanii przy pomocy posiadanych przez Pana oddziałów. Nie mają być to działania długofalowe, a jedynie posunięcia pomocnicze w celu zapobieżenia większemu kryzysowi w czasie od czternastu dni do trzech tygodni. Sprawą równie istotną jest jak najszybsze wzmocnienie oddziałów znajdujących się na granicy włosko-jugosłowiańskiej. Jeżeli utrzymamy to wszystko w tajemnicy, Duce, odniesiemy niewątpliwie sukces nie mniejszy od sukcesu w Norwegii. Jestem o tym głęboko przekonany. Tę noc generałowie spędzili opracowując otrzymane rozkazy. Zeznania Keitla potwierdzają, że największym zagrożeniem dla Niemiec było „zaatakowanie armii włoskiej od tyłu". Jodl

JUGOSŁAWIA

163

stwierdza, co następuje: „Pracowałem całą noc w biurze Kancelarii Rzeszy, co także wskazuje na niezwykłość całej sytuacji. 28 marca o godzinie 4.00 rano oddałem aide-memoire generałowi von Rintelenowi, naszemu oficerowi łącznikowemu z włoskim sztabem generalnym". Keitel notuje: „Decyzja o zaatakowaniu Jugosławii poczyniła dużo zamieszania we wcześniejszych ustaleniach i ruchach wojsk. Plan „Marita" musiał zostać całkowicie zmieniony. Trzeba było ściągnąć dodatkowe oddziały z północy przez terytorium Węgier. Wszystko było jedną wielką improwizacją".

Od czasu konferencji w Monachium Węgry, posuwając się śladem sukcesów dyplomatycznych hitlerowskich Niemiec, usiłowały kosztem Czechosłowacji i Rumunii rozszerzyć swoje ustalone po 1920 r. granice. Równocześnie starały się zachować neutralność na arenie międzynarodowej. Dyplomacja węgierska czyniła wszelkie starania, aby uniknąć konkretnych zobowiązań w stosunku do państw Osi. Teoretycznie Węgry przystały w Wiedniu do Paktu Trzech, ale podobnie jak Rumunia, nie podejmowały żadnych określonych zobowiązań. Ani Hitler, ani Mussolini nie pragnęli waśni pomiędzy państwami bałkańskimi, ponieważ chcieli je wszystkie jednocześnie kontrolować. Z tego właśnie powodu narzucili Węgrom i Rumunii pewne ustalenia dotyczące Transylwanii. Atak Mussoliniego na Grecję, którego Hitler bynajmniej nie popierał, spowodował możliwość interwencji brytyjskiej w południowo-wschodniej Europie. Nic więc dziwnego, iż naciskano na Jugosławię, by poszła w ślady Węgier i Rumunii, przystępując do Osi. Gdy ministrowie jugosłowiańscy zostali wezwani do Wiednia w tym właśnie celu, wszystko wydawało się już ustalone. Jednak dramatyczne wydarzenia w Belgradzie przekreśliły nadzieje na przystąpienie zjednoczonej grupy państw bałkańskich do Paktu Trzech. Węgry dotkliwie odczuły zmianę sytuacji. Chociaż główne uderzenie wymierzone w nieposłusznych Jugosłowian miało nastąpić przez Rumunię, wszystkie linie komunikacyjne wiodły przez terytorium Węgier. Niemal pierwszą reakcją rządu nie-

164

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

mieckiego na wydarzenia w Belgradzie było wysłanie posła węgierskiego w Berlinie do Budapesztu z pilną depeszą do węgierskiego regenta, admirała Horthyego: Jugosławia zostanie unicestwiona, ponieważ oficjalnie zerwała z polityką współpracy z państwami Osi. Większość sił niemieckich będzie musiała przejść przez Węgry. Lecz główny atak nie nastąpi na ich terytorium. W zamian za współpracę Waszej armii Węgry będą mogły zająć wszystkie swoje dawne terytoria, które kiedyś zmuszone były oddać Jugosławii. Sprawa jest pilna. Żądamy natychmiastowej odpowiedzi potwierdzającej.* Węgry związane były z Jugosławią paktem o przyjaźni, podpisanym nie dalej, jak w grudniu 1940 r. Wszelako otwarty sprzeciw wobec żądań niemieckich doprowadziłby jedynie do okupacji Węgier przez Niemcy. Jednocześnie niezwykle silna była pokusa odzyskania południowych terytoriów, utraconych na rzecz Jugosławii po traktacie w Trianon. Premier Węgier, hrabia Teleki podejmował nieustannie starania o względną niezależność swojego kraju. Nie był do końca przekonany, że Niemcy wygrają wojnę, a w czasie podpisywania Paktu Trzech nie wierzył w niezależność Włoch jako jednego z państw Osi. Ultimatum Hitlera zmuszało go do zerwania paktu z Jugosławią. Jednak inicjatywę w tej sprawie przejął węgierski sztab generalny, którego szef, generał Werth (z pochodzenia Niemiec), załatwił wszelkie formalności z niemieckim naczelnym dowództwem za plecami rządu węgierskiego. Ustalono wówczas szczegóły dotyczące przemarszu oddziałów niemieckich. Teleki nazwał czyn Wertha zdradą. 2 kwietnia 1941 r. otrzymał telegram od posła węgierskiego w Londynie z informacją, że brytyjskie Foreign Office oficjalnie stwierdziło, iż w razie wzięcia przez Węgry udziału w agresji na Jugosławię Wielka Brytania wypowie im wojnę. Tak więc Węgry miały do wyboru albo beznadziejny sprzeciw wobec przemarszu wojsk niemieckich, albo otwarte wyzwanie rzucone aliantom i zdradę Jugo*

Ullein-Reviczy, Guerre Allemande: Paix Russe, s. 89 (przyp. oryg.).

JUGOSŁAWIA

165

sławii. W tej sytuacji hrabia Teleki widział tylko jeden sposób ocalenia swojego honoru. Tuż po godzinie 9 opuścił węgierskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych i udał się do swoich apartamentów w Pałacu Szandora. Następnie rozmawiał przez telefon. Podobno otrzymał wtedy wiadomość, że wojska niemieckie przekroczyły granice Węgier. Wkrótce potem popełnił samobójstwo. Była to ofiara, którą chciał okupić zarówno winę własną, jak i swojego narodu wobec Jugosławii. Jego imię zostało oczyszczone przed historią. Jednak czyn ten nie mógł powstrzymać marszu wojsk niemieckich ani też zapobiec wynikającym z tego konsekwencjom.

Wiadomość o rewolucji w Belgradzie przyjęliśmy z dużym zadowoleniem. Był to przecież jedyny uchwytny rezultat naszych desperackich wysiłków, by utworzyć front aliancki na Bałkanach i powstrzymać niczym nie skrępowany rozwój potęgi Hitlera. Pierwsze telegramy znalazły się w moich rękach na pół godziny przed moim pierwszym wystąpieniem przed Centralną Radą Partii Konserwatywnej w charakterze jej przywódcy. Przemówienie moje zakończyłem następująco: W tej właśnie chwili chciałem przekazać Wam i całemu narodowi niezwykle wieści. Dzisiaj rano naród jugosłowiański pokazał, że duch jego nie zginął. W Belgradzie wybuchła rewolucja, a ministrowie, którzy nie dalej jak wczoraj sprzedali honor i wolność swojego kraju, są dzisiaj aresztowani. Ten patriotyczny zryw tkwi korzeniami w gniewie dzielnego i walecznego narodu, wybuchłym z powodu zdrady jego słabych przywódców oraz podłych knowań państw Osi. Możemy przeto żywić nadzieję - a mówię to wyłącznie na podstawie informacji, jakie otrzymałem - iż uformowany zostanie rząd jugosłowiański godzien bronić wolności i jedności swojego kraju. W gorliwych staraniach rząd taki otrzyma wszelką możliwą pomoc i wsparcie od Imperium Brytyjskiego, a także, w co nie wątpimy, od Stanów Zjednoczonych. Imperium Brytyjskie i jego sprzymierzeńcy jednoczą się z narodem jugosłowiańskim i kontynuować będą wspólną walkę aż do osiągnięcia całkowitego zwycięstwa.

166

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

Chociaż pan Eden w drodze do kraju zatrzymał się, tak jak to było planowane, na Malcie, uznałem, że w związku z wybuchem rewolucji w Belgradzie powinien zmienić plany i być na miejscu wraz z generałami Dillem i Wavellem. Premier do pana Edena 27 marca 1941 Z powodu zamachu stanu w Serbii dobrze by było, żebyście byli wszyscy razem na miejscu w Kairze, aby ułożyć wspólny plan działania. Istnieje niewątpliwie szansa wciągnięcia do niego Turcji i stworzenia wspólnego frontu na Bałkanach. Czy nie mógłbyś zorganizować spotkania wszystkich zainteresowanych na Cyprze lub w Atenach? Czy poznawszy sytuację, nie powinieneś się udać do Belgradu? My cały czas robimy wszystko, co w naszej mocy. Wysłałem telegram do prezydenta Turcji: 27 marca 1941 Ekscelencjo! Dramatyczne wydarzenia w Belgradzie i całej Jugosławii stwarzają doskonałą szansę powstrzymania niemieckiej inwazji na Półwysep Bałkański. Niewątpliwie nadszedł czas stworzenia wspólnego frontu, którego Niemcy nie ośmielą się zaatakować. Zatelefonowałem już do prezydenta Roosevelta z prośbą o rozszerzenie zasięgu pomocy amerykańskiej na te wszystkie mocarstwa, które opierają się niemieckiej agresji na Wschodzie. Poprosiłem pana Edena i generała Dilla, aby ustalili wszelkie niezbędne środki ostrożności. Tego samego dnia naszkicowałem następujące pismo do pana Edena: 28 marca 1941 1. Musimy dokładnie sprecyzować, czego chcemy na Bałkanach, a czego od Turcji i realizować te cele tak, jak na to pozwala sytuacja. 2. Jugosławia, Grecja, Turcja i my sami posiadamy 70 dywizji zmobilizowanych na tym teatrze działań wojennych. Niemcy mają do dyspozycji nie więcej niż 30. Tak więc owa siedemdziesiątka może powiedzieć tej trzydziestce: ,Jeżeli zaatakujesz którąkolwiek z nas, narażasz się na wojnę z nami wszystkimi". Niemcy albo zaatakują na obszarach górskich ze słabą komunikacją, wiele przy tym ryzykując, albo też ściągną ogromne posiłki z kraju. Ale nawet to nie rozwiązuje ich trudności, ponieważ przede wszystkim ściągnięcie tychże posiłków zajmie wiele miesięcy, a po drugie sam teatr działań wojennych i wszystkie drogi komunikacyjne do niego wiodące nie nadają się do

JUGOSŁAWIA

167

przerzucania tak dużych sił bez uprzedniego ich ulepszenia. W takiej sytuacji potrójna nota trzech mocarstw bałkańskich przyczyniłaby się do utrzymania pokoju lub przynajmniej do znacznego opóźnienia ofensywy niemieckiej. Niewykluczone, że ofensywa ta może być powstrzymana na dobrych kilka miesięcy. Tymczasem siła armii sprzymierzonych znacznie by wzrosła dzięki posiłkom brytyjskim oraz dostawom brytyjskim i amerykańskim. Jest więc nadzieja, że w razie utworzenia wspólnego frontu wróg zaniecha ofensywy w kierunku południowym. A tego właśnie pragną Turcy. 3. Jest to jedyna szansa Turcji na uniknięcie wojny. Wystarczy wziąć pod uwagę istniejącą alternatywę. Jeżeli wszystkie trzy państwa pozostaną w rozbiciu, Niemcy mogą dojść do wniosku, że lepiej jest pozostawić Grecję i Jugosławię własnemu losowi i skierować całą siłę swojego uderzenia na Turcję w Tracji. Możliwość taka była już sugerowana w kilku telegramach. Pozostając bierną, Turcja naraża się na ogromne niebezpieczeństwo. Nie można wątpić, że liczne oddziały tureckie zgromadzone w Tracji zostaną szybko zepchnięte do linii Czałdży i Bosforu, a Jugosławia i Grecja nie będą miały ani obowiązku, ani sposobności udzielenia pomocy, bądź to przez kontratak, bądź przez wydłużenie linii frontu. 4. Człowiek posiadający władzę powinien postąpić w sposób następujący: a) ogłosić polityczną deklarację jedności i zażądać pozostawienia w spokoju, tak jak to zostało sprecyzowane powyżej i b) równocześnie wycofać większość armii tureckiej na linie Czałdży i wybrzeże azjatyckie, pozostawiając w Tracji jedynie oddziały osłaniające i straże tylne. Taka właśnie jednomyślna deklaracja połączona z poważnymi przesunięciami strategicznymi uniemożliwiłaby Niemcom odniesienie ostatecznego zwycięstwa w Tracji. Nie wymagałaby ona również żadnej ofensywy ze strony Turcji, która - zakładając, że Niemcy się nie przelękli - znalazłaby się w sytuacji patowej, wystawiona na front rozciągający §ię od Czałdży przez sektor Rupel-Nestor aż do północnego frontu serbskiego. Wszelako nawet taka sytuacja nie mogłaby trwać zbyt długo. Lecz cóż za zniechęcająca perspektywa dla wroga tak bardzo ceniącego sobie szybkie zwycięstwa! Leży to jak najbardziej w interesie tureckim i w miarę możności musimy im to umysłowić bez względu na to, jak bardzo byłoby im to obojętnym. Rzeczą najbardziej niebezpieczną jest dla nich samotne utknięcie w Tracji. 5. A jak się to wszystko ma do interesów brytyjskich? Jeżeli Niemcy pomimo wszystko zaatakują Bałkany, musimy użyć tam maksymalnie dużych sił. Jeżeli zaś będą udawać, że nigdy nie zamierzali rozniecać wojny na Bałkanach i zostawią Grecję, Turcję i Jugosławię

168

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

w spokoju, możemy użyć naszych oddziałów podczas letniej i jesiennej kampanii w środkowej części basenu Morza Śródziemnego, włączając w to Trypolis, Sycylię i „włoski but". Nasze interesy na Bliskim Wschodzie muszą być dobrze zabezpieczone, abyśmy mogli podjąć efektywne działania na Morzu Śródziemnym. 6. Czy nie jest możliwym, że w razie utworzenia jednolitego frontu na Bałkanach Niemcy uznają za korzystniejsze zwrócenie się przeciwko Rosji, jeśli wziąć pod uwagę doniesienia o dużej koncentracji na terenie Polski oraz intrygach w Szwecji i Finlandii? 7. Proszę o dokładne rozważenie powyższych punktów. Wysłałem również telegram do pana Faddena, tymczasowego premiera Związku Australijskiego. 30 marca 1941 Gdy miesiąc temu zdecydowaliśmy się na wysłanie armii do Grecji, wyglądało to na nic nie znaczącą decyzję wojskową, podyktowaną chęcią zadośćuczynienia maksymie noblesse oblige. Czwartkowe wydarzenia w Belgradzie ukazują dalekosiężne skutki tej decyzji oraz innych środków przedsięwziętych w związku z sytuacją na Bałkanach. Plany niemieckie zostały udaremnione i znów możemy żywić nadzieje na stworzenie frontu bałkańskiego wraz z Turcją, w skład którego weszłoby około siedemdziesięciu sprzymierzonych dywizji. Oczywiście nie jest to jeszcze nic pewnego. Lecz już teraz „Lustre" [wyprawa do Grecji] nabiera należnego jej znaczenia, jako siła napędowa wielkiego przedsięwzięcia, nie zaś jako odosobniony wyczyn militarny. Bez względu na rezultat wszystko to, co wydarzyło się od czasu podjęcia przez nas tej decyzji, całkowicie ją usprawiedliwia. Również wszelkie opóźnienia umożliwią pełną koncentrację na froncie greckim zamiast cząstkowego włączania naszych sił. Choć rezultaty trudne są do przewidzenia, nagroda jest większa, a ryzyko jakby nieco zmalało. Pozostaję w ciągłym kontakcie z panem Menziesem. Chciałbym przedyskutować to wszystko z Panem.

Ustalono, że Eden pozostanie w Atenach, zajmując się sprawą Turcji, podczas gdy generał Dill uda się do Belgradu. Było rzeczą jasną dla każdego, że Jugosławia jest w beznadziejnej sytuacji, którą zmienić mogło jedynie utworzenie wspólnego frontu przez wszystkie zainteresowane mocarstwa. Jednakże w dalszym ciągu Jugosławia miała możliwość wymierzenia

170

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

śmiertelnego ciosu w odsłonięte tyły zdezorganizowanych wojsk włoskich w Albanii. Odpowiednio szybka akcja przyniosłaby niebagatelne rezultaty, oddając w ręce Jugosłowian ogromne ilości amunicji i sprzętu, dzięki którym mogliby stworzyć skuteczną partyzantkę w regionach górskich, podczas gdy ich kraj atakowano by od północy. Byłby to wielki cios, zasadniczo zmieniający scenę działań wojennych na Bałkanach. Nasz krąg w Londynie dostrzegał to wszystko bardzo wyraźnie. Mapa ukazuje posunięcie, które wydawało się możliwe. Generał Dill był teraz w Belgradzie i wysłałem mu tam następującą depeszę: 1 kwietnia 1941 Rozliczne dane pokazują gwałtowne przegrupowania oddziałów skierowanych przeciwko Jugosławii. Zyskanie czasu w walce z Niemcami to strata w walce z Włochami. Nic nie powinno powstrzymywać Jugosłowian od jak najszybszego koncentrowania sił przeciwko Włochom. Przyniosłoby im to już na starcie duży sukces i ogromne ilości sprzętu. Wieloletnich błędów nie można naprawić w kilka godzin. Gdy ogólne podniecenie nieco opadło, mieszkańcy Belgradu zrozumieli, że klęska i śmierć są bardzo blisko i że niewiele można zrobić, aby odmienić los. Naczelne dowództwo czuło się zmuszonym do rozmieszczenia oddziałów w Słowenii i Chorwacji, by podtrzymać fikcję integracji wewnętrznej. Teraz mogło przynajmniej zmobilizować swoje armie. Lecz planu strategicznego nie było. Dill zastał Belgrad ogarnięty jedynie zamętem i niemocą. „Pomimo moich usilnych starań - donosił panu Edenowi 1 kwietnia - nie udało mi się przekonać przewodniczącego Rady, aby zgodził się w najbliższej przyszłości na Pańską wizytę. Dał on jasno do zrozumienia, że rząd jugosłowiański, głównie z powodu skomplikowanej sytuacji wewnętrznej, nie zamierza uczynić żadnych kroków, które mogłyby robić na Niemcach wrażenie prowokacji". Od tej chwili cała potęga Niemiec zbliżała się ku nim jak lawina. 4 kwietnia generał Dill przesłał pełne sprawozdanie ze swojej misji w Belgradzie, wyraźnie ukazujące, jak bardzo nieświado-

JUGOSŁAWIA

171

mi nadciągającego niebezpieczeństwa byli ministrowie jugosłowiańscy. Z ich nastroju i poglądów można było wnioskować, że mają co najmniej kilka miesięcy na podjęcie decyzji rozstrzygającej o wojnie lub pokoju z Niemcami. Faktycznie mieli jedynie 72 godziny. Dill pisał: Ostateczne rezultaty wizyty w Belgradzie rozczarowują, lecz skłonienie Simovicia do podpisania jakiegokolwiek porozumienia było absolutnie niemożliwe. Niemniej jednak duże wrażenie wywarł na mnie wojowniczy duch przy wódców Jugosławii, którzy zdecydowani są walczyć w razie zaatakowania ich kraju lub Salonik. Dzisiejsze rozmowy sztabowe powinny być użyteczne ze względu na wymianę poglądów i, mam nadzieję, również na plany powzięte na wypadek różnych ewentualności. Żaden z tych planów nie będzie wiążący dla którejkolwiek ze stron, lecz istnieją szanse, że gdy nadejdzie czas, Jugosławia będzie w stanie wprowadzić je w życie. Prawda jest taka, że Simović, choć zdolny przywódca, nie ma w sobie nic z dyktatora. Z wielkim trudem udało mu się utrzymać gabinet w komplecie i nie ośmielił się zaproponować żadnej formy porozumienia z nami. Nie może on również wprowadzić takiego porozumienia w życie bez zgody gabinetu. Lecz zarówno on, jak i twardszy, lecz mniej inteligentny minister wojny Ilić, wydają się zdecydowani walczyć. Siły jugosłowiańskie nie są jeszcze gotowe do wojny i Simović chce zyskać na czasie, aby zakończyć mobilizację i koncentrację. Ze względu na politykę wewnętrzną nie może pierwszy poczynić żadnych kroków - musi czekać, aż zrobią to Niemcy. Sądzi, że zaatakują oni południową Jugosławię od strony Bułgarii i chwilowo zostawią Grecję w spokoju. Jugosłowianie udzielą jej pomocy w Albanii, ale nie zaatakują tam, nawet jeżeli Niemcy zagrożą im lub ich żywotnym interesom. Równocześnie wysłałem następujące wezwanie: Premier do generała Simovicia 4 kwietnia 1941 Zewsząd dochodzą mnie wieści o gwałtownej koncentracji i ofensywie niemieckich wojsk lądowych i powietrznych w kierunku Pańskiego kraju. Nasi agenci we Francji donoszą nam o dużych ruchach sił powietrznych z tamtego obszaru. Według informacji wywiadu armii afrykańskiej z Trypolisu wycofywane są bombowce. Nie rozumiem Pańskiego twierdzenia o zyskiwaniu na czasie. Jeden zdecydowany cios zapewni zwycięstwo w Albanii, jak również masy sprzętu,

172

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

które wpadną w Wasze ręce. Kiedy cztery niemieckie dywizje górskie, które - jak donosi Wasz sztab generalny - są załadowywane do pociągów w Tyrolu, dotrą do Albanii, napotkacie opór zdecydowanie odmienny od tego, na jaki natrafiacie ze strony zdemoralizowanych oddziałów włoskich. Jako że po raz pierwszy mam okazję zwracać się do Pana, Ekscelencjo, chciałbym przesłać moje najszczersze życzenia sukcesów dla Pańskiej administracji oraz utrzymania niepodległości przez dzielny naród, któremu Pan przewodzi.

Musimy teraz odnotować wyjątkowy moment, gdy chłodne kalkulacje kremlowskiej oligarchii zabarwił cień sentymentu. Zryw narodowy w Belgradzie był spontanicznym przewrotem rewolucyjnym, nie mającym nic wspólnego z działalnością małej, nielegalnej, lecz sponsorowanej przez Sowietów Komunistycznej Partii Jugosławii. Odczekawszy tydzień, Stalin zdecydował się uczynić gest. Jego urzędnicy prowadzili rozmowy z M. Gavriloviciem, dyplomatą jugosłowiańskim w Moskwie, oraz z misją, wysłaną z Belgradu po rewolucji. Efekty były znikome. Nocą z 5 na 6 kwietnia Jugosłowianie zostali niespodziewanie wezwani na Kreml. Stalin czekał na nich osobiście z gotowym do podpisania paktem. Opracowano go niezwykle szybko. Rosja zgadzała się uszanować „niezależność, suwerenne prawa i jedność terytorialną Jugosławii". W razie jej zaatakowania okaże życzliwość „opartą na przyjacielskich stosunkach". Jakkolwiek na to patrzeć, był to przyjazny gest. Gavrilović został na Kremlu aż do rana, dyskutując ze Stalinem na temat dostaw wojskowych. Gdy ich rozmowa dobiegła końca, Niemcy uderzyli.

Rankiem 6 kwietnia niemieckie bombowce pojawiły się nad Belgradem. Nadlatując falami z lotnisk zajętych w Rumunii, prowadziły nieprzerwany atak, trwający trzy dni. Z najwyższego pułapu, nie obawiając się oporu, bombardowały miasto bez litości. Nosiło to nazwę operacji „Vergeltung". Gdy wreszcie 8 kwietnia zapadła cisza, ponad 17 tysięcy mieszkańców Belgradu leżało martwych na ulicach lub pod gruzami. Z piekielnego

JUGOSŁAWIA

173

dymu i ognia wyłoniły się oszalałe zwierzęta, zbiegłe z potrzaskanych klatek w ogrodzie zoologicznym. Ranny bocian przekuśtykał obok największego hotelu w mieście, będącego jedną wielką ścianą ognia. Jakiś niedźwiedź, oszołomiony i nic nie rozumiejący, przeczłapał przez ten płonący koszmar, udając się w kierunku Dunaju. Nie był to jedyny niedźwiedź, który nic nie rozumiał. Operacja „Vergeltung" została zakończona.

ROZDZIAŁ X

JAPOŃSKI

WYSŁANNIK

Niepokojące wieści z Dalekiego Wschodu - Sprawa posiłków dla Hongkongu - Zaniepokojenie w ambasadzie japońskiej - Moje telegramy do Prezydenta z 15 i 20 lutego - Wizyta ambasadora Japonii, 24 lutego -1 ponownie 4 marca - Niemcy obawiają się poróżnienia Japonii ze Stanami Zjednoczonymi - Trzy decyzje w Tokio - Misja Matsuoki - Jego spotkanie z Ribbentropem, 27 marca - I z Hitlerem - „Moralny komunizm" - Mój list do Matsuoki, 2 kioietnia - Matsuoka składa wizytę w Rzymie - Zatrzymuje się w Moskwie - Waga przeznaczeń - Uprzejmość Stalina - Porozumienie z USA pragnieniem księcia Konoye - Odpowiedź Matsuoki na mój list - Rząd japoński decyduje się na kompromis - Matsuoka podaje się do dymisji Japończycy liczą na korzystny bieg wydarzeń - Trzy chłodno kalkulujące imperia popełniają błąd.

N

owy Rok przyniósł niepokojące wieści z Dalekiego Wschodu. Japońska marynarka wojenna zwiększała swoją aktywność przy wybrzeżach południowych Indochin. Donoszono o obecności japońskich okrętów wojennych w Sajgonie i Zatoce Syjamskiej. 31 stycznia rząd japoński wynegocjował zawieszenie broni pomiędzy Vichy i Syjamem. Rozeszły się pogłoski, że zakończenie sporu granicznego w południowo-wschodniej Azji jest preludium do przyłączenia się Japonii do wojny. W tym czasie Niemcy wywierali zwiększony nacisk na Japonię, by zaatakowała Brytyjczyków w Singapurze. - „Usiłowałem - powiedział Ribbentrop podczas procesu norymberskiego - skłonić Japonię do uderzenia na Singapur, ponieważ niemożliwym było w owym czasie zawarcie pokoju z Anglią, a ja sam nie wiedziałem, jakie przedsięwziąć środki, by osiągnąć ten cel; w każdym razie Führer polecił mi zrobić co

JAPOŃSKI

WYSŁANNIK

175

tylko w mojej mocy, aby dyplomatycznie osłabić pozycję Anglii i doprowadzić do zawarcia pokoju. Uważaliśmy, że najlepszym sposobem na osiągnięcie tego będzie japoński atak na silne pozycje angielskie we wschodniej Azji".*

W tym czasie przyszło kilka telegramów od głównodowodzącego siłami na Dalekim Wschodzie z prośbą o posiłki dla Hongkongu. Nie zgadzałem się z wyrażonymi w nich poglądami. Premier do generała Ismaya 7 stycznia 1941 To wszystko jest nie tak. Jeżeli Japonia przystąpi do wojny z nami, nie ma najmniejszej szansy na utrzymanie Hongkongu ani też na jakąkolwiek pomoc dla niego. Zwiększanie strat, jakie i tak tam poniesiemy, nie jest posunięciem zbyt rozsądnym. Należy raczej postąpić odwrotnie, zmniejszając tamtejszy garnizon do minimum. Wszystkie powstałe tam problemy trzeba będzie rozwiązać w czasie konferencji pokojowej po zakończeniu wojny. Musimy unikać marnowania naszych sił na obronę pozycji nie do utrzymania. Japonia dobrze przemyśli kwestię wypowiedzenia wojny Imperium Brytyjskiemu, a to, czy w Hongkongu stacjonować będą dwa bataliony, czy sześć, zupełnie nie wpłynie na jej decyzję. Chciałbym, by przebywało tam mniej naszych oddziałów, ale wszelkie przegrupowania w obecnej sytuacji byłyby zauważalne i niebezpieczne. Nieco później można będzie zauważyć, że pozwoliłem sobie zmienić zdanie na ten temat i dwa bataliony kanadyjskie zostały wysłane tam jako posiłki.

W drugim tygodniu lutego zdałem sobie sprawę z podniecenia i niepokoju panującego w ambasadzie japońskiej i wśród japońskiej społeczności w Londynie. Najwyraźniej byli oni mocno podekscytowani i przekazywali jeden drugiemu wieści z dużą nieostrożnością. W tych dniach mieliśmy oczy i uszy *

Nuremberg Documents, part X, s. 200 (przyp. oryg.).

176

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

otwarte. Rozliczne raporty, jakie otrzymywałem, nie pozostawiały wątpliwości, że otrzymali z kraju informacje nakazujące im spakowanie się i niezwłoczny wyjazd. Podniecenie panujące wśród tych tak bardzo zazwyczaj opanowanych ludzi kazało mi podejrzewać, że wypowiedzenie nam wojny przez Japonię wisi w powietrzu. Uznałem więc za stosowne podzielić się moimi przeczuciami z Prezydentem. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 15 lutego 1941 Wiele znaków wskazuje, iż Japonia zamierza wypowiedzieć nam wojnę lub uczynić coś, co zmusi nas do wypowiedzenia jej wojny w czasie najbliższych tygodni lub miesięcy. Być może jest to jedynie wojna nerwów, mająca odwrócić uwagę od japońskich posunięć w Syjamie i Indochinach. Niemniej jednak uważam za słuszne poinformować Pana, że gdy cała siła japońskiej marynarki wojennej zostanie rzucona przeciwko nam, posiadane przez nas zasoby morskie nie wytrzymają takiego ciosu. Osobiście nie sądzę, by Japończycy mieli wysyłać ogromną ekspedycję militarną, niezbędną do rozpoczęcia oblężenia Singapuru. W zamian za to zajmą bez wątpienia wszystkie punkty strategiczne i pola naftowe w Holenderskich Indiach Wschodnich i okolicach, stwarzając sobie w ten sposób o wiele korzystniejszą pozycję do zmasowanego ataku na Singapur w terminie późniejszym. Niewątpliwie rozpoczną napady na porty Australii i Nowej Zelandii, powodując głębokie zaniepokojenie w tych dominiach, które wysłały swoich najlepszych ludzi do walk na Bliskim Wschodzie. Najbardziej jednak obawiam się korsarskich ataków, nawet z udziałem krążowników liniowych, na nasze szlaki handlowe i komunikacyjne na Pacyfiku i Oceanie Indyjskim. Moglibyśmy, narażając się na klęski w innych rejonach, wysłać kilka silnych jednostek na te ogromne wody, lecz wówczas cały handel musiałby być przejęty przez konwoje, a eskorty byłyby bardzo nieliczne. Stanowiłoby to nie tylko dodatkowe ograniczenie i wypaczenie naszej całej gospodarki wojennej, lecz również położyłoby to kres wysyłaniu planowanych przez nas posiłków militarnych dla armii bliskowschodnich. Jakiekolwiek zagrożenie Australii lub Nowej Zelandii zmusiłoby nas do wycofania floty ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego (co pociągnęłoby za sobą katastrofalne konsekwencje). Zmusiłoby to również Turcję do pójścia na pewien kompromis poprzez ponowne otwarcie dostaw handlowych oraz dostaw ropy z Morza Czarnego. Widzi Pan, Panie Prezydencie, jak wielkie osłabienie

JAPOŃSKI

WYSŁANNIK

177

naszych sił wyniknie z wysłania przez Japonię jej krążowników wyposażonych w 12 dział 8-calowych na wschodnie oceany, jak również z groźby zaatakowania którejś z dwóch demokracji na południowym Pacyfiku. Niektórzy twierdzą, że przy swoim obecnym nastawieniu Japonia nie zawahałaby się zaatakować jednocześnie Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Osobiście uważam, że wszystko świadczy na niekorzyść takiego rozwiązania, ale nigdy nic nie wiadomo. Cokolwiek Pan zrobi w celu wywołania u Japończyków strachu przed podwójną wojną, może odwrócić niebezpieczeństwo. Jeżeli natomiast uderzą na nas, a my będziemy sami, konsekwencje tego są nie do opisania. Podniecenie panujące wśród Japończyków w Londynie opadło tak szybko, jak się pojawiło. Na powrót zapanowała cisza i orientalne decorum. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 20 lutego 1941 Mam pomyślniejsze wieści na temat Japonii. Matsuoka ma najprawdopodobniej zamiar odwiedzić w najbliższej przyszłości Berlin, Rzym i Moskwę. Niewykluczone, że jest to wybieg dyplomatyczny, mający na celu zakamuflowanie braku jakichkolwiek działań przeciwko Wielkiej Brytanii. Jeżeli Japończycy odłożyli atak, który wydawał się nieuniknionym, zrobili to głównie z obawy przed Stanami Zjednoczonymi. Im bardziej da się zwiększyć te obawy, tym lepiej, choć jednocześnie doskonale rozumiem Pańskie kłopoty w trakcie uchwalania ustawy Lend-Lease, od której zależą nasze nadzieje.

24 lutego przybył na spotkanie ze mną pan Shigemitsu, ambasador Japonii. Zachowało się sprawozdanie z tego spotkania. Rozwodziłem się nad długimi i przyjacielskimi związkami pomiędzy naszymi krajami, moimi odczuciami od czasu sojuszu japońskiego z 1902 r. oraz nad pragnieniami dalszego utrzymania jak najlepszych stosunków między Wielką Brytanią a Japonią. Japonia oczywiście nie może oczekiwać, byśmy przyjęli z aprobatą to, co działo się w Chinach, lecz musi przyznać, że zachowaliśmy bezstronność, i to w rzeczy samej różną od tej, którą okazaliśmy przy udzielaniu jej pomocy podczas wojny z Rosją. Nie mieliśmy najmniejszego zamiaru zaatakowania Japonii i życzyliśmy jej, by na zawsze pozostała kra-

178

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

jem zasobnym i pokojowym. Stwierdziłem, że wielką szkodą na tym etapie byłoby, gdyby, mając w swoich rękach Chiny, wplątała się w wojnę z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Ambasador stwierdził, iż Japonia nie zamierza atakować ani nas, ani Stanów Zjednoczonych i nie planuje wojny z żadnym z tych mocarstw. Nie podejmie też próby zaatakowania Singapuru ani Australii i, co podkreślił kilkakrotnie z dużym naciskiem, nie poczyni żadnych kroków, aby zdobyć panowanie w Holenderskich Indiach Wschodnich. Jedyna rzecz, na jaką Japonia może się uskarżać, to nasze nastawienie do Chin, które znacznie zwiększa już i tak istniejące trudności. [...] Poczułem się zobowiązanym przypomnieć mu o Pakcie Trzech, który podpisali z państwami Osi, i stwierdziłem, że o tym nie możemy zapomnieć. Trudno wprost uwierzyć, by w pakcie tak korzystnym dla Niemiec, a tak bardzo niekorzystnym dla Japonii nie było żadnej tajnej klauzuli, zresztą w chwili obecnej nie mamy pewności, jak Japonia zareaguje w określonych sytuacjach. Ambasador odparł na to, że przecież udzielili w swoim czasie odpowiednich wyjaśnień, i że mieli na celu zmniejszenie konfliktu itp. Stwierdziłem wówczas, iż podpisanie tego paktu było wielkim błędem Japonii. Nic tak bardzo nie pogorszyło jej stosunków ze Stanami Zjednoczonymi i nic tak bardzo nie zbliżyło do siebie Wielkiej Biytanii i Stanów Zjednoczonych. Następnie ponowiłem nasze przyjacielskie zapewnienia. Jego zachowanie było przez cały czas niezwykle przyjazne, niemal błagalne, i nie ma wątpliwości co do jego poglądów w tych sprawach. Pan Shigemitsu zjawił się u mnie z ponowną wizytą 4 marca, niewątpliwie już po uprzednim porozumieniu się z Tokio. Oto notatka z tej wizyty: Dzisiejszego dnia odwiedził mnie ambasador Japonii i w sposób niezmiernie przyjazny wyraził nadzieję swego kraju, że nie dojdzie do wojny i zerwania dobrych stosunków pomiędzy Japonią a Wielką Brytanią. Pakt Trzech określił mianem paktu pokojowego, dzięki któremu Japonia pragnęła ograniczyć istniejący konflikt. Zapytałem go, czy pakt ten pozwala Japonii na dowolne interpretowanie każdej zaistniałej sytuacji, i stwierdziłem, że żaden punkt paktu nie zobowiązuje jej do wzięcia udziału w wojnie. Nie zaprzeczył; można powiedzieć, że milcząco się z tym zgodził. Bardzo serdecznie przyjąłem jego zapewnienia i poprosiłem o przekazanie podziękowań ministrowi spraw zagranicznych Japonii. Jest mało prawdopodobnym, że Japonia nas zaatakuje - chyba że będzie całkowicie pewną naszej klęski. Wątpię również czy Japonia stanęłaby w tej wojnie po stronie państw Osi, zwłaszcza gdyby Stany Zjednoczone przyłączyły się do

JAPOŃSKI

WYSŁANNIK

179

nas. Byłby to bardzo nierozważny krok. O wiele rozsądniejszym jest rozpoczęcie przez nią działań wojennych w sytuacji, gdy Stany Zjednoczone nie zdecydują się przyłączyć do nas. Niemcy byli również tego samego zdania, choć z zupełnie odmiennych powodów. Oni podobnie jak Japończycy pragnęli złupić i podzielić Imperium Brytyjskie, lecz cel ten usiłowali zrealizować na dwa różne sposoby. Niemieckie naczelne dowództwo było zdania, że Japończycy powinni użyć swoich wojsk na Malajach i w Holenderskich Indiach Wschodnich, nie martwiąc się o amerykańskie bazy na Pacyfiku i o główną flotę znajdującą się na ich skrzydle. Od lutego do marca Niemcy namawiali Japończyków do bezzwłocznego uderzenia na Malaje i Singapur bez oglądania się na Stany Zjednoczone. Do tej pory Hitler przymykał oczy na wiele akcji amerykańskich, z których każda stanowiła wystarczający powód do rozpoczęcia wojny. Hitler i Ribbentrop przede wszystkim pragnęli, by Japonia zaatakowała to, co oni nazywali „Anglią" - która to nazwa nadal się utrzymuje - a w żadnym wypadku nie wplątywała się w konflikt ze Stanami Zjednoczonymi. Zapewnili Tokio, że jeżeli zadziała odpowiednio szybko, atakując Malaje i Holenderskie Indie Wschodnie, Stany nie ośmielą się zrobić żadnego kroku. Jednak rozumowanie to nie przekonywało dowódców japońskich sił lądowych i morskich lub po prostu nie byli takimi posunięciami zainteresowani. Ich zdaniem działania wojenne w południowo-wschodniej Azji były wykluczone bez uprzedniego ataku na bazy amerykańskie lub bez osiągnięcia politycznego porozumienia ze Stanami Zjednoczonymi. W tym czasie w Japonii podjęto trzy istotne decyzje. Po pierwsze minister spraw zagranicznych Matsuoka miał się udać do Europy, aby na własne oczy zobaczyć, jak wygląda niemiecka hegemonia na tym kontynencie, a zwłaszcza by dowiedzieć się czegoś więcej na temat terminu rozpoczęcia inwazji na Wielką Brytanię. Czy Brytyjczycy są tak bardzo ograniczeni koniecznością utrzymywania obrony morskiej, że nie będą w stanie wysłać posiłków do swoich wschodnich posiadłości w przypadku zaatakowania ich przez Japonię?

180

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Matsuoka, choć wykształcony w Ameryce, był niezwykle antyamerykański. Pozostawał pod silnym wrażeniem ruchu nazistowskiego i potęgi ustawionych w szyku bojowym Niemiec. Oprócz tego znajdował się pod urokiem Hitlera. Być może były momenty, gdy wyobrażał sobie, że odegra w Japonii podobną rolę. Po drugie, rząd japoński zadecydował, że dowództwo armii i marynarki wojennej powinno mieć wolną rękę w zaplanowaniu operacji przeciwko bazie amerykańskiej w Pearl Harbor oraz przeciwko Filipinom, Holenderskim Indiom Wschodnim i Malajom. Po trzecie wreszcie, „liberalny" polityk, admirał Nomura miał być wysłany do Waszyngtonu, aby wybadać szanse ogólnego porozumienia ze Stanami Zjednoczonymi w sprawie Pacyfiku. Postępowanie takie miało służyć nie tylko jako kamuflaż, lecz mogło również doprowadzić do rozwiązań pokojowych. W taki oto sposób pogodzono sprzeczne opinie wewnątrz japońskiego gabinetu.

Matsuoka wyruszył ze swoją misją 12 marca. Przejeżdżając 25 marca przez Moskwę, odbył dwugodzinne rozmowy ze Stalinem i Mołotowem, po czym zapewnił ambasadora niemieckiego Schulenburga, że osobiście powtórzy Ribbentropowi wszystkie szczegóły tych rozmów. Przechwycone dokumenty, opublikowane przez amerykański Departament Stanu, rzucają nowe światło na misję Matsuoki oraz na niemieckie nastroje i sposób myślenia. 27 marca japoński wysłannik został serdecznie powitany w Berlinie przez Ribbentropa jak duchowy pobratymiec. Minister spraw zagranicznych Rzeszy rozwodził się na temat potęgi swojego kraju. Niemcy - powiedział - są w ostatniej fazie wojny przeciwko Anglii. Poprzedniej zimy Hitler poczynił wszelkie niezbędne przygotowania, w wyniku których Niemcy są gotowe stawić czoło Anglii wszędzie i o każdej porze. Führer ma w swoich rękach chyba największą siłę militarną, jaka kiedykolwiek istniała. Niemcy posiadają 240 dywizji bojowych, z czego 186 to wyborowe dywizje szturmowe, a dwadzieścia cztery to dywizje pancerne. Luftwaffe znacznie się rozrosła, wprowadzając nowe

JAPOŃSKI

WYSŁANNIK

181

modele, tak więc nie tylko dorównuje ona na tym polu Anglii i Ameryce, lecz niewątpliwie je przewyższa. Na początku wojny niemiecka marynarka wojenna nie mogła się poszczycić zbyt dużą liczbą pancerników. Niemniej jednak zakończono budowę zaplanowanych pancerników, z których ostatni zostanie wkrótce oddany do użytku. Odwrotnie niż podczas pierwszej wojny światowej, niemiecka marynarka nie pozostała w portach, ale już od pierwszych dni wojny rozpoczęła walkę z nieprzyjacielem. Matsuoka prawdopodobnie dowiedział się z ostatnich raportów, że wielkie jednostki niemieckie odniosły niezwykły sukces, zakłócając linie komunikacyjne pomiędzy Anglią i Ameryką.* Liczba okrętów podwodnych używanych do tej pory była bardzo mała. Jedynie osiem lub dziewięć jednostek mogło być jednocześnie użytych przeciwko wrogowi. Jednakże te nieliczne U-booty w połączeniu z Luftwaffe zatapiały 750 tysięcy ton miesięcznie w styczniu i lutym, na co Niemcy mogą dostarczyć wiarygodne dowody. Z liczby tej wyłączone są dodatkowe straty poniesione w wyniku działania min pływających i magnetycznych. Z początkiem kwietnia liczba okrętów podwodnych wzrośnie ośmio- lub dziesięciokrotnie, w wyniku czego 60 do 80 U-bootów będzie mogło działać przeciwko nieprzyjacielowi. Taktyka stosowana przez Führera polega na początkowym użyciu niewielkiej liczby U-bootów przy równoczesnym przeznaczeniu pozostałych do wyszkolenia załóg mogących obsadzić całą flotę i ostatecznym uderzeniu na wroga całą siłą. W związku z tym należy oczekiwać, że liczba statków zatapianych przez U-booty będzie w przyszłości znacznie większa. W tych okolicznościach U-booty można uznać za broń absolutnie morderczą. Na kontynencie europejskim Niemcy praktycznie nie mają żadnego poważniejszego wroga oprócz nielicznych sił brytyjskich pozostających w Grecji. Niemcy zniweczą każdą próbę *

Chodzi tu o wypad okrętów Schamhorst i Gneisenau na Atlantyk w lutym i marcu (przyp. oryg.).

182

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Anglików wylądowania na kontynencie i umocnienia się na nim. Nie będą przeto tolerować brytyjskiej obecności w Grecji. Sprawa grecka była traktowana jako problem drugorzędny, lecz dzięki uderzeniu w kierunku Grecji, które prawdopodobnie okaże się konieczne, można będzie zdobyć ważne pozycje we wschodniej części Morza Śródziemnego, niezbędne do dalszych operacji. Włosi nie mieli zbyt dużo szczęścia w Afryce w ostatnich miesiącach, głównie dlatego, że brakowało im doświadczenia w prowadzeniu działań wojennych przy pomocy czołgów oraz w ich zwalczaniu, w związku z czym dywizje pancerne z łatwością zajęły mniej istotne pozycje włoskie. Wszystkie inne próby brytyjskich działań ofensywnych zostały powstrzymane. Führer wysłał jednego z najzdolniejszych dowódców niemieckich, generała Rommla, z dużymi siłami do Trypolisu. Niestety, rozwiały się nadzieje na atak generała Wavella. Brytyjczycy wzięli udział w kilku potyczkach na wysuniętych placówkach i od tej pory zaniechali wszelkich dalszych prób. Jeżeli przypadkiem spróbują kolejnego ataku na Trypolis, zostaną rozbici w pył. Także tutaj pewnego dnia sytuacja ulegnie zmianie i Brytyjczycy znikną z północnej Afryki jeszcze szybciej, niż się tam pojawili. W ciągu ostatnich dwóch miesięcy Luftwaffe dzielnie się spisywała w rejonie Morza Śródziemnego, zadając ciężkie straty broniącym się uparcie Brytyjczykom. Kanał Sueski był zablokowany przez długi czas i zostanie zablokowany ponownie. Nie będzie łatwo Brytyjczykom stawiać opór na Morzu Śródziemnym. Podsumowując zatem sytuację militarną Europy, możemy stwierdzić, że państwa Osi panują tam niepodzielnie. Olbrzymia armia, praktycznie bezczynna, może być użyta gdziekolwiek i kiedykolwiek zgodnie z postanowieniami Führera. Przechodząc z kolei do sceny politycznej, Ribbentrop powiedział, że: [...] w zaufaniu może poinformować Matsuokę, iż obecne stosunki z Rosją są poprawne, lecz niezbyt przyjazne. Po wizycie Mołotowa, podczas której zaoferowano przystąpienie do Osi, Rosja postawiła

JAPOŃSKI

WYSŁANNIK

183

warunki, których w żaden sposób nie można było zaakceptować. Obejmowały one utratę wpływów niemieckich w Finlandii, oddanie baz na Dardanelach oraz silne wpływy sowieckie na Bałkanach, a zwłaszcza w Bułgarii. Führer nie zgodził się, ponieważ uważał, że Niemcy nie mogą stale zgadzać się na taką politykę Rosji. Półwysep Bałkański jest im potrzebny dla ich własnych celów i nie zamierzają pozwolić, by znalazł się on pod panowaniem rosyjskim. Z tego powodu Niemcy udzieliły gwarancji Rumunii. Ten właśnie krok szczególnie nie spodobał się Rosji. Ponadto Niemcy są zmuszone do zacieśnienia stosunków z Bułgarią, aby uzyskać dogodną pozycję do wypędzenia Brytyjczyków z Grecji. Aby umożliwić przeprowadzenie tej kampanii, musiały się one zdecydować na taki, a nie inny, sposób postępowania. To również nie podoba się Rosji. W tych więc okolicznościach stosunki z Rosją wyglądają - przynajmniej na zewnątrz - na normalne i poprawne. Od pewnego jednak czasu Rosjanie demonstracyjnie okazują swoją niechęć wobec Niemiec. Przykładem tego może być deklaracja w stosunku do Turcji sprzed kilku dni. Niemcy uważają, iż odkąd sir Stafford Cripps został ambasadorem w Moskwie, Rosja i Anglia potajemnie zbliżają się do siebie, a nawet ostatnio przestają się z tym kryć. Niemcy przyglądają się temu niezwykle uważnie. Ribbentrop kontynuował: Znam Stalina osobiście i nie uważam, aby był człowiekiem skłonnym do podejmowania ryzyka, choć tego nigdy nie można być pewnym. Armia niemiecka na Wschodzie jest nieustannie gotowa. Jeżeli Rosja kiedykolwiek uczyni krok, który można będzie zinterpretować jako zagrożenie dla Niemiec, Führer ją zmiażdży. Niemcy są pewni, że kampania przeciwko Rosji zakończy się całkowitym zwycięstwem Niemiec i zniszczeniem rosyjskiej armii oraz państwa. Führer jest przekonany, że w przypadku rozpoczęcia działań przeciwko Związkowi Radzieckiemu w ciągu kilku miesięcy wielkie mocarstwo Rosji runie w gruzy. W każdym razie Führer nie liczy na same traktaty z Rosją polega przede wszystkim na swoim Wehrmachcie. Nie można również zapomnieć o tym, że Związek Radziecki, pomimo zaprzeczeń, w dalszym ciągu prowadzi komunistyczną propagandę za granicą. Próbował on kontynuować swoją zwodniczą działalność propagandową nie tylko w Niemczech, lecz także na okupowanych terenach Francji, Holandii i Belgii. Niemcy oczywiście nie traktują tego jako zagrożenie. Lecz Matsuoka dobrze wie, do czego to doprowadziło w innych krajach. Jako przykład mogą posłużyć kraje

184

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

nadbałtyckie, w których po roku radzieckiej okupacji panują straszliwe warunki i gdzie cała inteligencja została zniszczona. Niemcy jednak są nieustannie czujne i ze strony Rosji nie grozi im najmniejsze niebezpieczeństwo. Co więcej, do przeprowadzenia końcowej bitwy z Anglią Niemcy muszą mieć bezpieczne tyły. Nie będą przeto tolerować żadnych gróźb ze strony Rosji, gdyby kiedykolwiek któraś z nich okazała się poważna. Niemcy chcą podbić Anglię jak najszybciej i nic ich od tego nie powstrzyma. Minister spraw zagranicznych Rzeszy mówił o rzeczach niezwykle istotnych i Matsuoka nie mógł się uskarżać na brak informacji. Ribbentrop następnie powtórzył, że: [...] państwa Osi już w tej chwili praktycznie wygrały wojnę. Przyznanie się Anglii do porażki jest tylko kwestią czasu. Nie można oczywiście dokładnie określić, kiedy to nastąpi. Niewykluczone, że już niedługo. Zależeć to będzie od wypadków najbliższych trzech, czterech miesięcy. Jest jednak prawdopodobne, iż Anglia skapituluje przed końcem tego roku. Wreszcie o Ameryce: Nie ulega wątpliwości, że Anglicy dawno zaprzestaliby walki, gdyby Roosevelt nie budził wciąż w Churchillu nowych nadziei. Same zamiary Roosevelta są trudne do przewidzenia. Minie jeszcze dużo czasu, zanim pomoc zbrojeniowa dla Anglii będzie naprawdę skuteczna, a i wtedy jakość dostaw lotniczych będzie wątpliwa. Kraj tak oddalony od głównego teatru działań wojennych nie jest w stanie wyprodukować samolotów najwyższej jakości. Piloci niemieccy określają to, co napotkali do tej pory, mianem „rupieci". Pakt Trzech, jak stwierdził Ribbentrop, miał przede wszystkim na celu wystraszenie Ameryki i utrzymanie jej z dala od wojny. Jednak głównym wrogiem „nowego porządku" jest Anglia, będąca w równym stopniu wrogiem Japonii, co i państw Osi. Ribbentrop oznajmił następnie, że Führer po przemyśleniu całej sprawy uznał, że szybka decyzja Japonii w sprawie przyłączenia się do wojny przeciwko Anglii byłaby bardzo przydatna. Na przykład błyskawiczny atak na Singapur w decydujący sposób przyśpieszyłby klęskę Anglii. Gdyby w wojnie przeciwko Anglii Japonia miała zwyciężyć jednym rozstrzygającym

JAPOŃSKI

WYSŁANNIK

185

uderzeniem na Singapur, Roosevelt znalazłby się w bardzo trudnej sytuacji. Gdyby wypowiedział wojnę Japonii, musiałby się spodziewać, że kwestia filipińska zostanie rozstrzygnięta na jej korzyść. Prawdopodobnie długo by się zastanawiał, zanim zaryzykowałby tak poważną utratę prestiżu. Z kolei Japonia, podbijając Singapur, zdobyłaby całkowitą dominiację w tej części Azji Wschodniej. Tym samym „rozcięłaby węzeł gordyjski".

Po krótkiej przerwie na lunch Matsuoka został przyjęty przez Hitlera. Führer rozwodził się nad militarnymi triumfami Niemiec. Od momentu wybuchu wojny zlikwidowano 60 dywizji polskich, 6 norweskich, 18 holenderskich, 22 belgijskie i 130 francuskich, a 12 czy 13 dywizji brytyjskich zostało wypędzonych z kontynentu. Wszelki opór wobec postanowień państw Osi stał się niemożliwy. Następnie Hitler przeszedł do tematu brytyjskich strat na morzu. Prawdziwa wojna U-bootów dopiero się zaczynała. W ciągu nabliższych miesięcy Anglia zostanie zniszczona w stopniu przewyższającym wszystkie dotychczasowe dokonania. Wbrew zapewnieniom Anglików o odniesionym sukcesie, Niemcy panują bezwzględnie w powietrzu. Zresztą ataki Luftwaffe nasilą się jeszcze bardziej w najbliższych miesiącach. Skuteczność niemieckiej blokady sprawia, że w Anglii system reglamentacji jest o wiele surowszy niż w Niemczech. A tymczasem trwają przygotowania do ostatecznego uderzenia skierowanego przeciwko Anglii. Matsuoka wysłuchał tej przemowy i wyraził wdzięczność za szczerość i sposób, w jaki został przyjęty. Stwierdził, że zgadza się z poglądami Führera. W Japonii, powiedział, tak jak w innych krajach, istnieją pewne kręgi intelektualne, które tylko silna jednostka jest w stanie utrzymać w ryzach. Japonia jedynie wtedy podejmie konkretne działania, jeżeli będzie czuła, że w przeciwnym wypadku straciłaby okazję trafiającą się raz na tysiąc lat. Wyjaśnił on już wcześniej obydwu książętom z rodziny cesarskiej, że przygotowania nie zawsze mogą być gruntowne. Ryzyko zawsze istnieje. Atak Japonii jest już tylko kwestią czasu. Wahający się politycy japońscy będą zawsze zwie-

186

N I E M C Y PRĄ

NA

WSCHÓD

kac ze względu na sympatie probrytyjskie lub proamerykańskie. On sam pragnie, aby atak nastąpił jak najszybciej. Niestety, nie on rządzi Japonią, lecz musi przekonywać tych, którzy panują. Pewnego dnia jego starania niewątpliwie zakończą się powodzeniem, ale w obecnej sytuacji nie może udzielić żadnych obietnic w imieniu Cesarstwa Japonii. Po powrocie do kraju poświęci całą energię tej sprawie. Niczego nie może obiecać, niemniej jednak zrobi wszystko, co w jego mocy. Były to poważne zastrzeżenia. Następnie wrócił do swojej konferencji ze Stalinem, którą odbył będąc przejazdem w Moskwie. Pierwotnie zamierzał jedynie złożyć kurtuazyjną wizytę Mołotowowi, lecz rząd radziecki zaproponował spotkanie pomiędzy nim, Stalinem i Mołotowem. Rozmawiał z tym ostatnim około 10 minut, a ze Stalinem około 25 minut. Powiedział Stalinowi, że Japończycy są moralnymi komunistami, chociaż on sam nie wierzy w komunizm polityczny czy ekonomiczny. Japoński ideał komunizmu moralnego został obalony przez zachodni liberalizm, indywidualizm i egoizm. Walka ideologiczna w Japonii jest niezwykle zaciętą, lecz ci, którzy walczą o powrót starych ideałów, są przekonani, że w końcu zwyciężą. Anglosasi są największą przeszkodą w ustanowieniu „nowego porządku". Powiedział też Stalinowi, że po upadku Imperium Brytyjskiego znikną wszelkie różnice pomiędzy Japonią i Rosją. Anglosasi są wspólnym wrogiem Japonii, Niemiec i Rosji Sowieckiej. Po krótkim zastanowieniu Stalin stwierdził, że Rosji nigdy nie układało się dobrze z Wielką Brytanią i nie zanosi się, aby to miało się zmienić.

Rozmowy w Berlinie kontynuowane były 28 i 29 marca według następującego schematu: po pierwsze, Niemcy usiłowali skłonić Japończyków do zaatakowania Wielkiej Brytanii; po drugie, twierdzili oni, że ich stosunki z Rosją są niepewne; po trzecie wreszcie, stwierdzali bez ogródek, że Hitler szczerze pragnie uniknąć konfliktu ze Stanami Zjednoczonymi. Matsuoka nie otrzymał jednak jednoznacznej odpowiedzi na żadne

JAPOŃSKI

WYSŁANNIK

187

z dwóch ważnych pytań: czy Niemcy nadal zamierzają wylądować w Wielkiej Brytanii i jakie są ich poglądy na stosunki niemiecko-sowieckie? Na pytanie, czy wracając przez Moskwę, powinien napomknąć delikatnie o kwestiach politycznych, czy też wdać się w szczegółowe rozmowy, Ribbentrop odparł przez tłumacza: „Niech Pan lepiej traktuje tę wizytę jako czystą formalność".*

Nie znając oczywiście treści ani charakteru tych tajnych pertraktacji berlińskich, lecz zdając sobie sprawę z ich znaczenia, postanowiłem przedstawić Matsuoce pewne punkty pod rozwagę, używając do tego celu ambasadora japońskiego, którego Matsuoka wezwał na kontynent. Pan Shigemitsu, jeżeli nawet był wrogo nastawiony do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, umiał się doskonale maskować, gdyż dwornie przyjął zadanie dostarczenia mojego pisma. Koniec końców nigdzie nie pojechał, a list został przesłany do naszego ambasadora w Moskwie, który przekazał go panu MatsUoce, powracającemu koleją transsyberyjską. Pan Churchill do pana Yosuke Matsuoki 2 kwietnia 1941 Chciałbym niniejszym przedłożyć Panu listę pytań, które moim zdaniem, zasługują na uwagę cesarskiego rządu japońskiego i całego narodu. 1. Czy Niemcy będą w stanie, nie panując na morzu ani w powietrzu, zaatakować i podbić Wielką J^rytanię wiosną, latem lub jesienią 1941 r.? Czy Niemcy podejmą taką próbę? Czy w interesie Japonii nie leży poczekać, aż czas udzieli odpowiedzi na te pytania? 2. Czy atak Niemców na brytyjskie statki będzie dostatecznie skuteczny, aby uniemożliwić pomocy amerykańskiej dotarcie do wybrzeży brytyjskich? 3. Czy przystąpienie Japonii do Paktu Trzech zwiększa czy zmniejsza prawdopodobieństwo przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny? *

Kordt, Wahn und Wirklichkeit, s. 301 (przyp. oryg.).

188

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

4. Czy w razie włączenia się Stanów Zjednoczonych do wojny po stronie Wielkiej Brytanii przeciwko Japonii sprzymierzonej z państwami Osi oba narody anglojęzyczne nie będą w stanie rozprawić się z państwami Osi w Europie przed skierowaniem zjednoczonych sił przeciwko Japonii? 5. Czy Włochy są pomocą, czy obciążeniem dla Niemiec? Czy flota włoska jest równie dobra na morzu, jak na papierze? 6. Czy brytyjskie siły powietrzne będą silniejsze od niemieckich przed końcem 1941 r. i o wiele silniejsze przed końcem 1942 r.? 7. Czy kraje okupowane przez armię niemiecką i gestapo nabiorą do Niemców sympatii, czy raczej ich znienawidzą? 8. Czyż nie jest prawdą, że produkcja stali w Stanach Zjednoczonych w roku 1941 wyniesie 75 milionów ton, a w Wielkiej Brytanii około 12,5 miliona, co czyni w sumie blisko 90 milionów ton? Jeżeli stanie się tak jak poprzednio, że Niemcy zostaną pokonane, czy 7 milionów ton produkowane przez Japonię wystarczy do prowadzenia wojny na własną rękę? Jeżeli Japonia odpowie sobie na wszystkie te pytania, uniknie, być może, poważnej katastrofy i doprowadzi do znacznej poprawy swoich stosunków z dwiema potęgami morskimi Zachodu. Podobało mi się to, kiedy to pisałem, a i dzisiaj nie mam do tego żadnych zastrzeżeń.

Tymczasem Matsuoka udał się do Rzymu, gdzie spotkał się z Mussolinim i z papieżem. Posiadamy obecnie niemiecki zapis tego, co powiedział Hitlerowi, gdy powrócił 4 kwietnia do Berlina. Duce, stwierdził on, poinformował go o wojnie w Grecji, Jugosławii i Afryce Północnej oraz o tym, jaki Włochy miały w tym udział. Na końcu zaczął mówić o Rosji Sowieckiej i Ameryce. Duce stwierdził, że zawsze należy doceniać swoich wrogów. Wrogiem numer 1 jest Ameryka, a Rosja plasuje się na drugim miejscu. Tymi uwagami Duce dał mu do zrozumienia, że Ameryka, jako wróg numer 1, musi być obserwowana niezwykle uważnie i w żadnym wypadku nie wolno jej prowokować. Jednocześnie zaś trzeba być zawsze przygotowanym na wszelkie ewentualności. Matusoka zgodził się z tym rozumowaniem.

JAPOŃSKI

WYSŁANNIK

189

Przed rozpoczęciem podróży powrotnej koleją transsyberyjską Matsuoka zatrzymał się na tydzień w Moskwie. Odbył tam kilka długich rozmów, zarówno ze Stalinem jak i Mołotowem. Jedyne sprawozdania, jakie posiadamy, pochodzą od ambasadora niemieckiego Schulenburga, który oczywiście wiedział tylko to, co Rosjanie i Japończycy chcieli, żeby wiedział. Wyglądało na to, że wszystkie oświadczenia niemieckie, prawdziwe czy chełpliwe, przekonały japońskiego wysłannika. Ostrożne nastawienie przywódców niemieckich w stosunku do starcia ze Stanami Zjednoczonymi zostawiło ślad w umyśle Matsuoki. Jednocześnie po rozmowie z Ribbentropem zdał sobie sprawę z powiększającej się złowrogo przepaści pomiędzy Niemcami i Rosją. Niestety, trudno powiedzieć, jak wiele przekazał on swoim gospodarzom. Sądząc jednak z posiadanych informacji, można stwierdzić, że Matsuoka bliższy był Mołotowowi, aniżeli Ribbentropowi. W istniejącej trudnej sytuacji Niemcy poprosiły Japonię, aby uczyniła nieodwołalny krok i wypowiedziała wojnę Anglii, a przez to, być może, całemu światu anglojęzycznemu. Rosja poprosiła ją tylko o cierpliwość. Najwyraźniej Matsuoka nie wierzył w koniec Wielkiej Brytanii. Nie był skłonny, a być może nie był upoważniony, do podjęcia takiego kroku w imieniu swojego kraju. O wiele bardziej odpowiadał mu pakt o neutralności, który przynajmniej dawał czas na obserwowanie rozwoju wydarzeń. Gdy 13 kwietnia Matsuoka odwiedził Schulenburga w Moskwie, aby się pożegnać, poinformował ze zdumiewającą dokładnością, że japońsko-sowiecki pakt o neutralności powstał w ostatniej chwili i że „według" wszelkiego prawdopodobieństwa zostanie podpisany dzisiaj po południu o godzinie drugiej czasu lokalnego". Obie strony poczyniły ustępstwa co do spornej wyspy Sachalin. To nowe porozumienie, zapewnił ambasadora niemieckiego, w żaden sposób nie wpływa na Pakt Trzech. Dodał również, że amerykańscy i angielscy dziennikarze, którzy twierdzili, że jego podróż do Moskwy zakończyła się kompletnym fiaskiem, będą zmuszeni uznać sukces polityki japońskiej, który niewątpliwie wywrze pewne wrażenie na Anglii i Ameryce.

190

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Schulenburg odnotował demonstrację jedności i przyjaźni, jaką Stalin zaaranżował na dworcu przed odjazdem Matsuoki do Japonii. Pociąg wyruszył z godzinnym opóźnieniem z powodu ceremonii i oddawanych honorów, będących najwidoczniej zaskoczeniem zarówno dla Japończyków, jak i dla Niemców. Pojawili się Stalin i Mołotow, pozdrawiając Matsuokę i jego świtę w sposób niezwykle przyjazny i życząc mu przyjemnej podróży. Następnie Stalin publicznie zapytał o ambasadora niemieckiego. „A gdy mnie odszukano - mówi Schulenburg - Stalin podszedł do mnie i otoczył mnie ramieniem: Musimy pozostać przyjaciółmi. Musi Pan teraz robić wszystko, aby tak było. Następnie Stalin zwrócił się do niemieckiego attache wojskowego, wprzód upewniwszy się, że mówi do właściwego człowieka: Pozostaniemy przyjaciółmi bez względu na to, co się wydarzy. Stalin - dodaje Schulenburg - niewątpliwie z rozmysłem zachował się tak wobec pułkownika Krebsa i mnie, by przyciągnąć w ten sposób uwagę licznie zgromadzonych osób". Uściski te były nic nie znaczącym gestem. Stalin na pewno wiedział ze swoich własnych źródeł o olbrzymim rozwinięciu sił niemieckich wzdłuż całej granicy rosyjskiej. Wszystko to wydarzyło się dziesięć tygodni przed zaatakowaniem Rosji przez Hitlera. Byłoby tylko pięć tygodni, gdyby nie opóźnienie spowodowane przez walki w Grecji i Jugosławii.

Matsuoka powrócił do Tokio ze swojej europejskiej wizyty pod koniec kwietnia. Został powitany na lotnisku przez premiera, księcia Konoye, który poinformował go, że Japonia właśnie rozpatruje możliwość zawarcia ze Stanami Zjednoczonymi porozumienia na Pacyfiku. Było to nie po myśli Matsuoki. Choć dręczony wątpliwościami, w dalszym ciągu wierzył w ostateczne zwycięstwo Niemiec. Dzięki znaczeniu Paktu Trzech i traktatowi o neutralności z Rosją nie odczuwał potrzeby sprzymierzania się z Amerykanami, którzy, jego zdaniem, nigdy nie stawią czoła równoczesnej wojnie przeciwko Niemcom na Atlantyku i Japończykom na Pacyfiku. Jednak nastroje panujące w kołach rządowych były zupełnie odmienne. Pomimo gwał-

JAPOŃSKI

191

WYSŁANNIK

townych protestów Japończycy postanowili kontynuować negocjacje w Waszyngtonie, a także ukryć je przed Niemcami. 4 maja Matsuoka przyjął na swoje barki zadanie zaznajomienia ambasadora niemieckiego z tekstem noty amerykańskiej skierowanej do Japonii, oferującej ogólne porozumienie na Pacyfiku i rozpoczynające się od propozycji amerykańskiej mediacji pomiędzy Japonią a Chinami. Główną przeszkodę stanowiło żądanie Amerykanów, by Japonia pierwsza wycofała się z Chin.

Przebywając w Moskwie, pan Matsuoka otrzymał moje pismo i w czasie podróży powrotnej przez Syberię napisał suchą odpowiedź, która została wysłana po jego przyjeździe do Tokio. Pan Matsuoka do pana Winstona Churchilla 22 kwietnia 1941 Ekscelencjo! Właśnie powróciłem z mojej podróży i śpieszę potwierdzić otrzymanie pisma wręczonego mi w Moskwie wieczorem 12 kwietnia przez sir Stafforda Crippsa z wyjaśnieniem, że jest to odpis listu zaadresowanego do mnie w Londynie 2 kwietnia 1941 r. i wysłanego do Tokio. Chciałbym wyrazić wdzięczność za ułatwienia, jakie Pański rząd stworzył naszemu ambasadorowi, gdy chciał on spotkać się ze mną na kontynencie. Z wielkim rozczarowaniem dowiedziałem się wówczas, iż nie będzie mógł on przybyć. Pragnę zapewnić Waszą Ekscelencję, że linię polityki zagranicznej Japonii wyznacza bezstronne badanie wszystkich faktów i rozpatrywanie wszystkich elementów konkretnej sytuacji. Jej wielkim celem i ambicją jest stworzenie warunków zawartych w tak zwanym Hakko-ichiu, czyli japońskiej koncepcji ogólnego pokoju, wykluczającej podboje, przemoc i wyzysk ludów. Raz wyznaczona, będzie realizowana z zapałem, ale i z największą roztropnością, biorąc pod uwagę każdą ze zmieniejących się okoliczności. Pozostaję, proszę mi wierzyć, uniżonym sługą Waszej Ekscelencji. YOSUKE MATSUOKA Matsuoka i jego współpracownicy z rządu japońskiego mieli niebawem znaleźć się w sytuacji wymagającej „bezstronnego badania". 28 czerwca, w tydzień po napaści Hitlera na Rosję, odbyło się posiedzenie rządu japońskiego i dostojników dworu cesarskiego. Matsuoka odkrył, że pozycja jego znacznie osłabła.

192

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Stracił twarz, ponieważ nie wiedział, że Hitler zamierzał zaatakować Rosję. Chociaż opowiadał się za przyłączeniem do Niemiec, zdecydowana większość była temu przeciwna. Rząd postanowił prowadzić politykę kompromisową. Wysiłek zbrojeniowy miał zostać znacznie zwiększony. Powołano się na artykuł 5 Paktu Trzech, który stwierdzał, że dokument ten nie dotyczy Rosji. Niemcy miano w zaufaniu poinformować, że Japonia będzie zwalczać „bolszewizm w Azji", a usprawiedliwiając fakt niewłączenia się w wojnę niemiecko-rosyjską, powołano się na podpisany z Rosją traktat o neutralności. Jednocześnie zaś postanowiono kontynuować działania rozpoczęte na morzach południowych i sfinalizować okupację południowych Indochin. Postanowienia te nie odpowiadały Matsuoce. Aby skłonić kraj do przyłączenia się do wojny po stronie Niemiec, kazał wydrukować jedno ze swoich przemówień w formie broszury przeznaczonej do szerokiego rozpowszechniania. Egzemplarze te zostały zatrzymane przez rząd japoński, a 16 lipca Matusoka zniknął z zajmowanego stanowiska. Chociaż rząd japoński nie zamierzał pójść w ślady Niemców, polityka jego była jednak daleka od umiarkowanej. Armia japońska wciąż rosła w siłę, a w południowych Indochinach planowano założenie nowych baz. Był to wstęp do zaatakowania kolonii brytyjskich i holenderskich w południowo-wschodniej Azji. Z posiadanych obecnie dowodów można wywnioskować, że przywódcy japońscy nie oczekiwali żadnych gwałtownych reakcji ze strony Wielkiej Brytanii czy Stanów Zjednoczonych w związku z planowaną ofensywą w kierunku południowym. Patrząc na rozwój tego światowego dramatu, można łatwo zauważyć, że w tym momencie trzy zimno kalkulujące imperia popełniły błędy, które nie pozostały bez wpływu na ich ambicje i bezpieczeństwo. Hitler zdecydował się na wojnę z Rosją, która w sposób zasadniczy przyczyniła się do jego klęski. Stalin nie zdawał sobie sprawy albo nie doceniał ciosu, jaki miał na niego spaść, za co Rosja zapłaciła wysoką cenę. Japonia zaś straciła największą niewątpliwie szansę zrealizowania swoich marzeń.

R O Z D Z I A Ł XI

PUSTYNNA FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

Pustynna flanka - Zarządzenia Wavella - Jego ocena sytuacji z 2 marca - Przybycie Rommla do Trypolisu, 12 lutego - Rommel zdecydowany na atak - Wielki generał - Przejście w El-Agejla - Nasze niedostateczne zasoby - Osobista inspekcja Wavella i Dilla, 17 marca - Mój telegram do Wavella z 26 marca - Jego odpowiedź - Nasza pozycja w Cyrenajce - Atak Rommla na El-Agejla, 31 marca - Klęska naszych oddziałów pancernych - Mój telegram z 2 kwietnia - Nieoczekiwana siła wojsk niemieckich w Afryce - Ewakuacja Bengazi Generałowie Neame i 0'Connor trafiają do niewoli - Znaczenie utrzymania Tobruku - Decyzja Wavella - Niemieckie panowanie w powietrzu - Moja dyrektywa z 14 kwietnia - Mój telegram do Prezydenta, 16 kwietnia - Wyjaśnienie Wavella.

W

szystkie nasze wysiłki zmierzające do stworzenia frontu na Bałkanach opierały się na utrzymaniu pustynnej flanki w Afryce Północnej. Ta pustynna flanka miała być osadzona w Tobruku, lecz szybkie przesunięcie się Wavella na zachód i zajęcie Bengazi dało nam w zamian Cyrenajkę. El-Agejla stanowiło* bramę wejściową do tego zakątka morskiego. Władze w Londynie i Kairze dobrze wiedziały, że jest to punkt absolutnie najważniejszy i musi być utrzymany za wszelką cenę. Całkowite zniszczenie sił włoskich w Cyrenajce oraz ogromne odległości, jakie miałby do przebycia wróg, gdyby zechciał stworzyć nową armię, przekonały Wavella, że utrzymanie tego ważnego punktu będzie przez pewien czas możliwe przy użyciu umiarkowanej liczby wojsk i zastąpieniu wypróbowanych oddziałów formacjami gorzej wyszkolonymi. Pustynna flanka była sprawą najistotniejszą i ani przez

194

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

myśl nikomu nie przeszło zaryzykowanie jej utraty z powodu Grecji lub jakiegokolwiek innego punktu na Bałkanach. Z końcem lutego 7 brytyjska dywizja pancerna została wycofana do Egiptu dla wypoczynku i zregenerowania sił. Do tej pory ta słynna jednostka oddawała niezwykle cenne usługi. Jej czołgi przewędrowały ogromne odległości i były w dużej mierze zużyte, a liczba żołnierzy stopniała w walkach i poniewierce. Jednak pozostał jeszcze jej trzon w osobach tych najbardziej doświadczonych, twardych i obytych z pustynią żołnierzy, którzy nie mieli sobie równych. Trzeba było odbudować siłę tej dywizji przez odkomenderowanie nowych oficerów i żołnierzy przybywających z Anglii - wyszkolonych, świeżych i chętnych do walki - oraz wysłać im najlepsze nowe czołgi i części zamienne. Tym sposobem zapewniono 7 dywizji pancernej ciągłość istnienia. Dopiero po kilku tygodniach zdałem sobie sprawę, że 7 dywizja w żaden sposób nie przyczynia się do obrony kluczowej dla nas pustynnej flanki. Miejsce tej dywizji zajęła brygada pancerna i część grupy wspierającej 2 dywizji pancernej. 6 dywizja australijska została zluzowana przez 9. Jednak żadna z tych formacji nie była w pełni wyszkolona i, co gorsza, brakowało im wyposażenia i transportu, niezbędnych dla dywizji, które miały wkrótce udać się do Grecji. Szczególnie dotkliwie dawały się odczuć niedobory w transporcie, wpływające na stan oddziałów i ich ruchliwość. Z powodu trudności w konserwacji sprzętu, które niebawem się ujawniły, jedna brygada australijska została zatrzymana w Tobruku. To samo spotkało niedawno sformowaną i odbywającą przeszkolenie indyjską brygadę kawalerii zmotoryzowanej.

Szefowie sztabu byli niezwykle zmartwieni doniesieniami naszego wywiadu. 27 lutego wysłali oni do generała Wavella ostrzegawczy telegram: „W związku z przybyciem niemieckich jednostek pancernych do Trypolitanii rozważamy kwestię zobowiązań obronnych w Egipcie i Cyrenajce. Będziemy wdzię-

PUSTYNNA FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

195

czni za krótką oceną sytuacji". W efekcie otrzymaliśmy mądrą, przemyślaną odpowiedź, której fragmenty przytoczę: 2 marca 1941 1. Najświeższe informacje mówią o niedawnych posiłkach dla Trypolitanii, w skład których wchodzą: dwie włoskie dywizje piechoty, dwa zmotoryzowane pułki włoskiej artylerii i niemieckie oddziały pancerne w sile ocenianej na maksimum jedną pancerną grupę brygadową. Żadnych danych na temat dodatkowych transportów ze sprzętem, co wskazuje na to, że środki transportu którymi dysponuje wróg są w dalszym ciągu niewystarczające. Niestety, ostatnie rekonesanse powietrzne wykazują zwiększenie transportu mechanicznego na drodze z Trypolisu do Syrty. 2. Odległość z Trypolisu do El-Agejla wynosi 471 mil, a do Bengazi 646 mil. Droga jest tylko jedna, a zasoby wodne na odcinku ponad 410 mil są niewystarczające. Zarówno to, jak i braki transportowe zmniejszają obecne zagrożenie ze strony wroga. Może on utrzymać najwyżej jedną dywizję piechoty i brygadę pancerną wzdłuż drogi nadbrzeżnej przez trzy tygodnie i równocześnie użyć drugiej brygady pancernej przeciwko naszemu skrzydłu, wysyłając ją pustynią przez Hun i Maradę. 3. Nieprzyjaciel może nas również wystawić na próbę w El-Agejla, wysyłając patrole zaczepne i jeżeli nie natrafi na dostateczny opór, może podjąć próby zepchnięcia nas do Adżdabiji aby przesunąć dalej swoje wysunięte lądowiska. Nie sądzę, by tymi siłami próbował odzyskać Bengazi. 4. W ataku na dużą skalę mogą być użyte dwie dywizje niemieckie. Wraz z najwyżej jedną lub dwiema dywizjami piechoty jest to maksimum tego, co może być utrzymane przez Trypolis. Z powodu ryzykowności transportu morskiego, trudności komunikacyjnych oraz nadejścia ogromnych upałów wydaje się mało prawdopodobne, aby atak miał nastąpić przed końcem lata. Okres ten można przedłużyć przez skuteczne stwarzanie utrudnień na morzu oraz zwalczanie konwojów i samolotów znajdujących się w Trypolisie. Włoskie zagrożenie powietrzne Cyrenajki praktycznie nie istnieje. Jednakże Niemcy są dobrze usadowieni w środkowej części Morza Śródziemnego. [...] Niemieckie oddziały desantowe mogą wylądować w pobliżu naszych linii komunikacyjnych i działać wspólnie z oddziałami pancernymi. Nie twierdzę, że w najbliższej przyszłości w ataku zmasowanym wezmą udział spadochroniarze, lecz jest to całkiem możliwe jako akcja towarzysząca w terminie późniejszym.

196

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Lecz teraz na arenie światowej pojawia się nowa postać niemiecki żołnierz, który uwieczni swoje imię w wojennych annałach. Erwin Rommeł urodził się w Heidenheim w Wirtembergii w listopadzie 1891 r. Jako delikatny chłopiec przechodził edukację domową do dziewiątego roku życia, kiedy to rozpoczął naukę w miejscowej szkole podstawowej, gdzie jego ojciec był dyrektorem. W 1910 r. był już oficerem kadetem w Pułku Wirtemberskim. Gdy odbywał naukę w szkole wojskowej w Gdańsku, jego instruktorzy zanotowali, że był chłopcem drobnej budowy, lecz silnym. Pod względem intelektualnym specjalnie się nie wyróżniał. Podczas pierwszej wojny światowej walczył w Argonne, w Rumunii i we Włoszech; został wtedy dwukrotnie ranny i odznaczony Żelaznym Krzyżem najwyższej klasy i orderem Pour le Merite. W okresie międzywojennym służył jako oficer pułkowy i sztabowy. Przed wybuchem drugiej wojny światowej został mianowany komendantem głównej kwatery polowej Führera w czasie kampanii polskiej, a następnie otrzymał dowództwo 7 dywizji pancernej 15 korpusu. Dywizja ta, zwana popularnie „upiorami", stanowiła czołówkę niemieckiego uderzenia przez Mozę. Niewiele brakowało, a podczas angielskiego natarcia 21 maja 1940 r. zostałby wzięty do niewoli. Następnie poprowadził swoją dywizję w kierunku Lille, przez La Bassee. Gdyby uderzenie to było odrobinę skuteczniejsze lub nie krępowane rozkazami naczelnego dowództwa, odcięłoby ogromną część armii brytyjskiej, w tym 3 dywizję dowodzoną przez generała Montgomery'ego. Właśnie jego czołówka przeszła Sommę i zbliżyła się ku Sekwanie w kierunku Rouen, zagarniając po drodze francuskie lewe skrzydło i biorąc do niewoli liczne oddziały francuskie oraz brytyjskie zgrupowane w pobliżu St. Valery. Jego dywizja jako pierwsza doszła do Kanału i wkroczyła do Cherbourga po naszej ewakuacji. W rękach Rommla znalazł się port i 30 tysięcy francuskich jeńców. Dzięki tym sukcesom został on na początku 1941 r. mianowany dowódcą oddziałów niemieckich wysłanych do Libii. 12 lu-

PUSTYNNA

FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

197

tego przybył do Trypolisu ze swoim osobistym sztabem, by walczyć u boku sojusznika, przeciwko któremu niegdyś stawał, odnosząc duże sukcesy. Jedynym marzeniem Włochów było wówczas utrzymanie Trypolisu i Rommel stał na czele rosnącego kontyngentu niemieckiego, znajdującego się pod dowództwem Włochów. Od początku starał się o rozpoczęcie kampanii ofensywnej. Gdy na początku kwietnia głównodowodzący wojsk włoskich usiłował go przekonać, że Afrika Korps nie powinien prowadzić działań ofensywnych bez jego zgody, Rommel odparował, że „jako niemiecki generał jest zmuszony wydawać takie rozkazy, jakich wymaga sytuacja". Wszelkie ograniczenia wypływające z trudności zaopatrzeniowych uważał za „nieuzasadnione". Żądał całkowitej swobody działania i uzyskał ją. W ciągu całej kampanii Rommel okazał się mistrzem w kierowaniu formacjami zmotoryzowanymi, a zwłaszcza w błyskawicznym przegrupowaniu wojsk po przeprowadzonej operacji. Był wspaniałym strategiem, panującym nad problemami dostaw i szydzącym z wszelkiej opozycji. Zapewniwszy mu wolną rękę, niemieckie naczelne dowództwo było zaszokowane jego sukcesami i próbowało go delikatnie poskromić. Zapał Rommla i jego śmiałość sprowadziły na nas wiele poważnych klęsk; mimo to zasłużył na to, by wyrazić mu uznanie, co uczyniłem - nie uniknąwszy wymówek - w styczniu 1942 r. w Izbie Gmin, gdy powiedziałem: „Mamy bardzo dzielnego i utalentowanego przeciwnika i - niech mi to będzie wolno powiedzieć pomimo okrucieństw tej wojny - wielkiego generała". Zasługuje on również na nasz szacunek, ponieważ będąc z początku lojalnym żołnierzem niemieckim, znienawidził Hitlera wraz z jego planami i wziął udział w konspiracji 1944 r., mającej na celu uwolnienie Niemiec od maniaka i tyrana. Zapłacił za to życiem. W ponurych wojnach współczesnej demokracji nie ma miejsca na rycerskość. Bezmyślna rzeź na gigantyczną skalę tłumi wszelkie uczucia. W dalszym ciągu nie żałuję ani nie zamierzam odwołać tego, co powiedziałem na jego temat, choć tak surowo zostało to ocenione.

198

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Telegram Wavella z 2 marca posłużył nam w Londynie za podstawę do dalszych działań. Wąwóz w jakim położone było miasto El-Agejla stanowił punkt o kluczowym znaczeniu. Gdyby wróg przebił się do Adżdabiji, Bengazi i wszystko na zachód od Tobruku znalazłoby się w niebezpieczeństwie. Nieprzyjaciel miał do wyboru albo dobrą drogę nadbrzeżną, wiodącą do Bengazi i jeszcze dalej, albo szlak prowadzący prosto do El-Mechili i Tobruku, przecinający kawałek pustyni o długości dwustu mil i szerokości stu. Wybrawszy tę drugą drogę w lutym, wzięliśmy do niewoli kilka tysięcy Włochów wycofujących się przez Bengazi. Nie byłoby dla nas zaskoczeniem, gdyby Rommel wybrał tenże pustynny szlak, aby wypróbować na nas tę samą sztuczkę. Jednak dopóki w naszych rękach znajdowało się przejście w El-Agejla, dopóty wróg nie miał szans na zaskoczenie nas w taki sposób. Mieliśmy tam dobre, choć niedostatecznie obsadzone pozycje, po części z powodu dodatkowych utrudnień transportowych z Tobruku, po części zaś z powodu nieużywalności portu w Bengazi. Wszystko zależało nie tylko od znajomości terenu, lecz także od umiejętności prowadzenia walki w warunkach pustynnych. Nasza ofensywa była tak błyskawiczną, a zwycięstwa przychodziły tak łatwo, że na tym etapie wszystkie subtelności strategiczne nie zostały odpowiednio zrozumiane. Jednakże nawet w przypadku utraty tego wąwozu lepsze i zręczniejsze oddziały byłyby w stanie zwyciężyć w tej pustynnej przepychance, przy założeniu przewagi jakościowej na lądzie i względnej równorzędności w powietrzu. My, niestety, nie spełnialiśmy tych warunków: w powietrzu byliśmy słabsi, natomiast nasze uzbrojenie - z powodów, które zostaną wyjaśnione nieco później było zupełnie nieodpowiednie, podobnie zresztą jak stan wyszkolenia i wyposażenie oddziałów na zachód od Tobruku. 17 marca generałowie Dill i Wavell przybyli do Cyrenajki, gdzie dokonali osobistej inspekcji. Po przejechaniu obszaru od Antelatu do El-Agejla Dill zdał sobie nagle sprawę z trudności, jakich nastręcza obrona ogromnych połaci pustyni pomiędzy

PUSTYNNA

FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

199

El-Agejla i Bengazi. W telegramie wysłanym 18 marca z Kairu do swojego przedstawiciela w kraju stwierdził, że na odcinku między nieckami solnymi na wschód od El-Agejla a Bengazi pustynia jest tak rozległą i tak odpowiednią dla wojsk pancernych, że abstrahując od wszelkich innych czynników, oddziały silniejsze muszą wygrać. Piechota była w tych warunkach bezużyteczną. Oczywiście problem konserwacji sprzętu na tych rozległych obszarach pozostawał jak najbardziej aktualny i całkowicie przemawiał za obroną. Wavell, jak stwierdził Dill, panował doskonale nad kwestiami obrony. W rozmowie ze spotkanym po drodze generałem Morsheadem szef sztabu imperialnego miał wyrazić opinię, że w najbliższej przyszłości wojska nasze „mocno oberwą", po czym dodał: „I nie wydarzy się to tylko w jednym miejscu".* Pozostaje to w absolutnej sprzeczności ze stwierdzeniami, które zamieścił w pismach wysłanych do nas.

W marcu zaczęły do nas docierać coraz liczniejsze doniesienia o ruchach wojsk niemieckich z Trypolisu w kierunku El-Agejla. 20 marca Wavell poinformował, że przygotowywany jest atak na niewielką skalę, oraz że sytuacja w Cyrenajce budzi jego niepokój. Jeżeli nasze wysunięte oddziały zostaną zepchnięte ze swoich obecnych pozycji, wtedy na południe od Bengazi nie będzie żadnych dobrych punktów blokujących, jako że obszar ten jest jedną, płaską jak deska, równiną. Ze względu na problemy organizacyjno-administracyjne należało wykluczyć wszystko oprócz ograniczonej ofensywy nieprzyjaciela. Nadałem wówczas następujący telegram: Premier do generała Wavella 26 marca 1941 Dużym niepokojem napawają nas wieści o szybkiej ofensywie niemieckiej w kierunku El-Agejla. Zazwyczaj kontynuują oni swoje wysiłki tam, gdzie nie napotykają na żaden opór. Przypuszczam, że cze*

R.J. Collins, Lord Wavell, s. 355 (przyp. oryg.).

200

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

kacie tylko, aż żółw wychyli głowę dostatecznie daleko, by można ją było odrąbać. Jest rzeczą niezwykle istotną, aby już na wstępie odczuli, co znaczy walka z nami. Gdzie i w jakim stanie znajduje się obecnie 7 dywizja pancerna? Proszę o Pańską ocenę. Serdecznie przychylam się do Pańskiej prośby skierowanej do generała Smutsa o jedną brygadę z 1 dywizji południowoafrykańskiej. Trzeba za wszelką cenę przyśpieszyć ruchy 2 dywizji południowoafrykańskiej. 50 dywizja brytyjska ruszyła 22 marca. [...] A oto odpowiedź Wavella: 27 marca 1941 1. Na razie nie ma żadnych dowodów, że w okolicy El-Agejla znajduje się duża liczba Niemców; są tam prawdopodobnie głównie Włosi i garstka Niemców. 2. Muszę przyznać, że narażałem się na duże ryzyko w Cyrenajce po zajęciu Bengazi, chcąc udzielić Grecji maksymalnego wsparcia. Sądziłem w owym czasie, że można zlekceważyć Włochów znajdujących się w Trypolitanii, oraz uważałem za mało prawdopodobne, by Niemcy zechcieli podjąć ryzyko wysyłania znacznej ilości wojsk pancernych do Afryki, znając nieskuteczność włoskiej maiynarki wojennej; Zdecydowałem się więc na pozostawienie w Cyrenajce niewielkich oddziałów pancernych i jednej niedoszkolonej dywizji australijskiej. 3. Gdy przyjęliśmy na siebie odpowiedzialność za losy Grecji, zaczęły do nas dochodzić informacje o niemieckich posiłkach dla Trypolisu. Do tego doszły ataki na Maltę, które zapobiegły bombardowaniom Trypolisu, na co zresztą cały czas liczyłem. Nasze kłopoty wzrosły po niemieckich atakach powietrznych na Bengazi, które uniemożliwiły okrętom dostawczym dostęp do nabrzeża. 4. Efekt jest taki, że w chwili obecnej moja pozycja w Cyrenajce jest słaba, a tak bardzo konieczne posiłki w postaci oddziałów pancernych są w tej chwili niedostępne. Posiadam obecnie w Cyrenajce jedną brygadę 2 dywizji pancernej, podczas gdy druga pozostaje w Grecji. 7 dywizja pancerna powraca do Kairu; z braku zapasowych czołgów jest zmuszona do dokonywania napraw, co jest bardzo czasochłonne. Najbliższy miesiąc lub dwa będą niezwykle trudne, lecz jestem pewien, że i wróg ma wiele problemów, a dane, jakie podaje, są mocno przesadzone. Jednakże nie mogę sobie na razie pozwolić na używanie moich skromnych sił tak, jak bym tego pragnął. Posiłki dla Cyrenajki są do załatwienia. [...] Transport jest moim głównym problemem.

PUSTYNNA

FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

201

Po czym nastąpił fragment świadczący o jego rozlicznych kłopotach: Właśnie wróciłem z frontu w Kerenie. Dywizje indyjskie spisały się niezwykle dzielnie i noszą się dumnie pomimo dość ciężkich strat. Platt będzie dążył jak najszybciej w kierunku Asmary, a ja upoważniłem Cunninghama, aby kontynuował marsz w kierunku Addis Abeby z Hareru, który poddał się wczoraj.

Rommel rozpoczął atak na El-Agejla 31 marca. Generał Neame otrzymał rozkazy, by w razie nacisku prowadzić walkę opóźniającą aż do okolic Bengazi i w miarę możliwości osłaniać również tamtejszy port. Otrzymał również zgodę na ewakuację po uprzednim zniszczeniu instalacji mogących mieć znaczenie dla wroga. Nasza dywizja pancerna w El-Agejla, składająca się faktycznie z jednej brygady pancernej i grupy wspierającej, powoli zaczęła się wycofywać. W powietrzu nieprzyjaciel znacznie nas przewyższał. Lotnictwo włoskie w dalszym ciągu nie stanowiło żadnego zagrożenia, lecz powiększyło się prawie o sto niemieckich myśliwców oraz sto bombowców i bombowców nurkujących. 2 kwietnia generał Wavell doniósł, że wysunięte oddziały w Cyrenajce są atakowane przez niemiecką kolonialną dywizję pancerną. „Niektóre wysunięte pozycje zostały zajęte, z czego wynikły pewne straty. Nie są one chwilowo poważne, lecz Neame jest zmartwiony stanem technicznym brygady pancernej, w której awarie nie należą do rzadkości. Ponieważ przez najbliższe trzy lub cztery tygodnie nie będę w stanie dostarczyć żadnych nowych jednostek pancernych, ostrzegłem go, że będzie musiał utrzymywać przy życiu trzy brygady, nawet kosztem wycofywania pewnych sił z Bengazi". Po zapoznaniu się z wcześniejszymi ocenami Wavella utwierdziłem się w przekonaniu, że potencjał militarny wroga jest ograniczony. Premier do generała Wavella 2 kwietnia 1941 Uważam, iż należy posiekać niemiecką ofensywę skierowaną przeciwko Cyrenajce. Każde odparcie Niemców miałoby bardzo duże znaczenie prestiżowe. Oddanie pola ze względów taktycznych jest jak

202

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

najbardziej w porządku, natomiast wszelkie poważniejsze próby wycofania się z Bengazi byłyby niezwykle przygnębiające. Nie potrafię zrozumieć, w jaki sposób nieprzyjacielowi udało się zgromadzić znaczniejsze siły na końcu tej długiej, pozbawionej wody drogi nadbrzeżnej, i nie uważam, by coś istotnego kiyło się za obecnym atakiem na Cyrenajkę. Gdyby tę sprawę można było rozstrzygnąć jednym cięciem, byłoby to wielkim ułatwieniem. Oczywiście, jeżeli nadal będą przesuwać się naprzód, stopniowo zniweczą efekt Waszych zwycięstw. Czy macie kogoś takiego jak 0'Connor lub Creagh, kto poradziłby sobie z problemem granic? 2 kwietnia grupa wspierająca 2 dywizji pancernej została wyparta z Adżdabiji przez 50 czołgów nieprzyjaciela i wycofała się w pobliże Antelatu, 35 mil na północny wschód. Dywizja otrzymała rozkaz wycofania się w rejon Bengazi. Atak niemiecki spowodował sporą dezorganizację w naszych siłach pancernych i przyczynił się do poważnych strat. Wiadomość kończyła się zdaniem: „Rozkazy zniszczenia Bengazi zostały wydane ". 3 kwietnia generał Wavell udał się na front i doniósł po powrocie, że duża część brygady pancernej została zaatakowana i rozbita przez przeważające siły wroga. Mogło to spowodować odsłonięcie lewego skrzydła 9 dywizji australijskiej na wschód i północny wschód od Bengazi. „ Wycofanie tego oddziału może stać się konieczne ". Stwierdził także, iż ze względu na siły wroga znajdujące się w Libii 7 dywizja australijska nie może udać się do Grecji, ponieważ musi zostać przesunięta na obszar Pustyni Zachodniej. 6 dywizja brytyjska, w dalszym ciągu niepełna, musi pozostać w rezerwie. „Pociągnie to za sobą odwołanie ataku na Rodos". W taki oto sposób, niemal w jeden dzień, padła tak przecież ważna pustynna flanka, a ekspedycja do Grecji, i tak bardzo skromna, została poważnie zredukowana. Zajęcie Rodosu, odgrywające tak istotną rolę w naszych planach powietrznych na Morzu Egejskim, stało się niemożliwym. Zarządzono ewakuację Bengazi. Grupa wspierająca została wysłana na północ jako osłona dla wycofującej się 9 dywizji australijskiej. Równocześnie 3 brygada pancerna miała zostać przeznaczona do El-Mechili, aby powstrzymać wszelkie próby nieprzyjaciela mające na celu utrudnienie ruchów naszych

PUSTYNNA FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

203

wojsk. W charakterze wsparcia wysłano z Tobruku dwa pułki z hinduskiej brygady kawalerii zmotoryzowanej.

Ta nowa i nieoczekiwana sytuacja była dla mnie mocno deprymująca. Natychmiast wysłałem telegram do pana Edena, który w dalszym ciągu przebywał w Atenach. Premier do pana Edena 3 kwietnia 1941 1. Ewakuacja Bengazi jest sprawą poważną, ponieważ Niemcy, raz rozsiadłszy się na tamtejszych lotniskach, mogą uniemożliwić nam dostęp do Tobruku. Przydałby się strategiczny i taktyczny plan rozbicia wroga. Proszę powiadomić mnie, na jakim etapie jest obecnie ewakuacja. Jak wygląda powrót 9 dywizji pancernej i jak daleko dotychczas zaszła? Proszę pamiętać, że w swoim telegramie z 2 marca Wavell przedstawił wiele nieodpartych argumentów świadczących o bezpieczeństwie jego zachodniego skrzydła. 2. Utrata terenu nie jest sprawą tak istotną jak fakt, że nie potrafimy stawić czoła Niemcom, oraz że wystarczy samo ich pojawienie się, byśmy się wycofywali wiele dziesiątek mil. Może to wywrzeć bardzo niekorzystne wrażenie na Bałkanach i Turcji. Proszę, byś wrócił do Kairu i zajął się tą sprawą. Prędzej czy później będziemy musieli Hunów pokonać. Wymyślcie jak najlepszy plan manewru, ale przede wszystkim walczcie. Czy nie da się odciąć drogi nadbrzeżnej, organizując desant morski na tyłach, nawet gdyby miało się to odbyć kosztem ataku na Rodos? Pan Eden odpowiedział z Kairu: 5 kwietnia 1941 Przybyliśmy tutaj wraz z Dillem dziś wieczorem i odbyliśmy długą rozmowę z Wavellem i Tedderem pod nieobecność Longmore'a przebywającego w Sudanie. Doszliśmy wszyscy do wniosku, że działania włosko-niemieckie w Cyrenajce są próbą odwrócenia uwagi przed niemieckim atakiem na Bałkany. Nie zmniejsza to oczywiście powagi sytuacji, w tym pośredniego zagrożenia dla Egiptu, gdyż niewątpliwie nieprzyjaciel będzie się starał wyciągnąć z tego jak największe korzyści. Niestety, jego pierwsze posunięcia zakończyły się większym sukcesem, aniżeli było to oczekiwane i w tej chwili korzysta z dobrej passy. [...]

204

NIEMCY

PRĄ N A

WSCHÓD

Wavell wybrał się na pustynny front z zamiarem mianowania O'Connora dowódcą. Ten jednakże, nie czując się wtedy zbyt dobrze, stwierdził, iż lepiej by było, gdyby nie przejmował dowództwa od Neame'a w samym środku bitwy. Natomiast oznajmił, że jest gotów być cały czas w pobliżu, by służyć mu swoją wiedzą w sprawach lokalnych. Wavell wyraził zgodę. Jednak układ ten był nieefektywny i nie trwał zbyt długo. Nocą 6 kwietnia odwrót z Bengazi był w pełnym toku. 9 dywizja australijska wycofywała się w kierunku wschodnim wzdłuż drogi nadbrzeżnej i aby ominąć tę zatłoczoną trasę, generał Neame zabrał O'Connora do swojego samochodu i pojechali boczną drogą. Zostali zatrzymani w ciemnościach, a wymierzone w nich lufy niemieckich pistoletów nie pozostawiały innego wyjścia, aniżeli poddanie się. Strata tych dwóch dzielnych generałów, Neame'a i O'Connora, chyba najbardziej doświadczonego i zdolnego dowódcy pustynnego, była niezwykle bolesną. 6 kwietnia po południu, na konferencji w Kairze, gdzie obecni byli Wavell, Dill, Longmore i Cunningham, dyskutowano problem oporu wobec Niemców. Wavell zadecydował, by trzymać Tobruk, i z właściwą sobie ruchliwością poleciał tam rankiem 8 kwietnia. Towarzyszył mu australijski generał Laverack, który został mianowany tymczasowym dowódcą. Eden i Dill rozpoczęli podróż powrotną do kraju, gdzie Gabinet Wojenny z niecierpliwością oczekiwał na ich przyjazd. Wavell doniósł, że wycofywanie 9 dywizji australijskiej przebiega bez przeszkód, choć w Barka trzeba było zostawić 2 400 więźniów włoskich. Tego samego dnia zatelegrafował ponownie stwierdzając, że pozycja na Pustyni Zachodniej uległa poważnemu osłabieniu. Nieprzyjaciel doszedł do El-Mechili drogą pustynną, a 2 dywizja pancerna poniosła dalsze straty w sprzęcie z powodu awarii oraz nalotów lotniczych. 3 brygada pancerna miała ledwo nadawać się do walki. Tymczasem wysłałem następującą wiadomość do generała Wavella: 7 kwietnia

1941

Z pewnością uda się Panu utrzymać Tobruk z jego stałymi fortyfikacjami zbudowanymi jeszcze przez Włochów, przynajmniej do cza-

PUSTYNNA FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

205

su, aż nieprzyjaciel sprowadzi tutaj ciężką artylerię. Jest mało prawdopodobne, że uda mu się to w ciągu najbliższych dwóch tygodni. Narażałby się na duże ryzyko, ignorując Tobruk i równocześnie zbliżając się w kierunku Egiptu, wiedząc przy tym, iż możemy pokrzyżować jego plany przez wysłanie posiłków drogą morską. Jest więc Tobruk miejscem, które należy utrzymać za wszelką cenę, ani przez moment nie dopuszczając do siebie myśli o kapitulacji. Chętnie dowiedziałbym się czegoś o Pańskich zamiarach. Wavell poleciał do Tobruku 8 kwietnia, by wydać rozkazy dotyczące obrony tej fortecy. Z zapadnięciem zmroku wyruszył z powrotem do Kairu. Jeden z silników miał awarię i pilot zmuszony był wylądować w ciemnościach, w nie znanym sobie miejscu. Samolot rozbił się i pasażerowie znaleźli się na otwartej pustyni. Naczelny dowódca postanowił spalić tajne dokumenty. Po długim oczekiwaniu dostrzeżono światła zbliżającego się pojazdu. Na szczęście okazało się, że był to brytyjski patrol. W sztabie w Kairze przez sześć godzin panowała panika spowodowana zniknięciem Wavella. Po powrocie do Kairu naczelny dowódca wysłał oczekiwaną odpowiedź. Wyszczególniwszy pozycje oddziałów wojskowych, stwierdził: „Chociaż początkowy zapał nieprzyjaciela wyczerpuje się, nie wydaje mi się, żebyśmy mieli szanse na dłuższy odpoczynek, a cała sytuacja w dalszym ciągu napawa mnie niepokojem. Tobruk nie jest dobrą pozycją obronną; długa linia komunikacyjna na jego tyłach nie jest prawie wcale chroniona, a wszystko jest nieodpowiednio zorganizowane". Ponieważ ostatnie zdanie podawało w wątpliwość sensowność obrony Tobruku, wspólnie z szefami sztabu sporządziłem następujące pismo: Premier i szefowie sztabu do generała Wavella

10 kwietnia 1941

Czekamy na Pańską pełną ocenę sytuacji. Tymczasem uważamy, że powinien Pan znać naszą opinię na ten temat. Nie do pomyślenia jest oddanie twierdzy w Tobruku bez jak najdłuższego oporu. Nasze morskie linie komunikacyjne są bezpieczne, natomiast linie wroga są długie i słabo zabezpieczone; powinny być dobrym celem naszych ataków pod warunkiem, że nie damy nieprzyjacielowi czasu na ich wzmocnienie. Dopóki więc Tobruk jest w naszych rękach, a w jego garnizonie znajduje się chociaż kilka pojazdów pancernych mogą-

206

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

cych nękać wroga, odważy się on co najwyżej na małą wycieczkę w okolice Tobruku. Jeżeli opuścicie Tobruk i wycofacie się 260 mil do Mersa Matruh, czyż nie staniecie przed podobnym problemem? Jesteśmy przekonani, że powinniście walczyć w Tobruku. Lecz przed zakończeniem spotkania dowiedzieliśmy się o ostatecznej decyzji Wavella o utrzymaniu Tobruku. „Proponuję - powiedział - utrzymać Tobruk, umieścić jak najrachliwsze siły w rejonie Bardia-Sollum w celu obrony linii komunikacyjnych oraz odparcia potencjalnego ataku na Tobruk przez skrzydło lub tyły armii nieprzyjaciela. Dużą trudność będzie przedstawiało takie rozdzielenie sił, aby zyskać na czasie, a jednocześnie nie narażać się na porażkę. Posiadam bardzo ograniczone środki, zwłaszcza jeżeli chodzi o oddziały zmotoryzowane i pancerne oraz broń przeciwczołgową i przeciwlotniczą. Będzie to wyścig z czasem". Tak więc pismo nasze stało się nieaktualne. Zamiast tego nadaliśmy, co następuje: Premier do generała Wavella 10 kwietnia 1941 Popieramy Pańską decyzję utrzymania Tobruku i zrobimy wszystko, co w naszej mocy, aby Panu pomóc.

Wzdłuż drogi nadbrzeżnej odwrót do Tobruku przebiegał pomyślnie, lecz w głębi lądu jedynie kwatera główna 2 dywizji pancernej dotarła 7 kwietnia do El-Mechili, straciwszy kontakt z podległymi jej formacjami. 6 kwietnia kwatera ta oraz dwa zmotoryzowane pułki hinduskie zostały otoczone. Następnie odparły dwa ataki i odrzuciły ultimatum podpisane przez Rommla. Duża część tych oddziałów przebiła się, biorąc około stu niemieckich jeńców, lecz większość została zepchnięta do obozu i zmuszona do kapitulacji. Zaginiona 3 brygada pancerna, składająca się z dwunastu czołgów, przeniosła się z powodu braku paliwa do Darny, gdzie 6 kwietnia wpadła w zasadzkę i została zniszczona. W czasie tych działań Luftwaffe bezsprzecznie panowała w powietrzu, co w dużej mierze przyczyniło się do sukcesu wroga. Nocą 8 kwietnia Australijczycy dotarli do

PUSTYNNA

FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

207

Tobruku, który drogą morską otrzymał posiłki w postaci jednej brygady 7 dywizji australijskiej przebywającej w Egipcie. Nieprzyjaciel, który miał w swych oddziałach część 5 lekkiej dywizji pancernej, jedną pancerną dywizję włoską i jedną dywizję piechoty, zajął 12 kwietnia Bardię, lecz nie zdobył się na wysiłek zbadania granicy obronnej Egiptu. Używając ciężkich samochodów pancernych oraz zmotoryzowanej piechoty, wróg naciskał w rejonie Tobruku oraz Bardii i Sollum. Pozostałe oddziały atakowały umocnienia obronne Tobruku. Garnizon, składający się z 9 dywizji australijskiej, jednej grupy brygadowej 7 dywizji australijskiej i małej jednostki pancernej, odparł dwa ataki, niszcząc kilka czołgów wroga. Ze względu na zmienioną sytuację oraz utratę generałów Wavell zmuszony był zreorganizować system dowodzenia w sposób następujący: twierdza w Tobruku - generał Morshead, Pustynia Zachodnia generał Beresford-Peirse, oddziały w Egipcie - generał Marshall-Cornwall, Palestyna - generał Godwin-Austen. ,Jeżeli wystarczy czasu - stwiedził dowódca naczelny abym mógł to wszystko wprowadzić w życie, powinniśmy osiągnąć stan bliski temu z ubiegłej jesieni, z dodatkową naroślą w postaci Tobruku. Lecz będziemy o wiele zajadlej atakowani na lądzie, a na równie nieskuteczne ataki powietrzne jak dokonywane przez Włochów w ubiegłym roku, niestety, nie możemy już liczyć. Nie widzę nadziei na zmianę sytuacji Tobruku w ciągu najbliższych kilku miesięcy. [...] Nastawienie Egiptu niewątpliwie przysporzy nam wielu zmartwień. Najbliższe miesiące będą niezwykle trudne, bez względu na to, co dzieje się w Grecji".

Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevełta 13 kwietnia 1941 Oczywiście, że zamierzamy walczyć o dolinę Nilu. Inna decyzja jest fizycznie niemożliwa. Znajduje się tam lub jest w drodze pół miliona ludzi oraz całe góry zapasów. Tobruk musi być utrzymany nie jako pozycja obronna, lecz jako bezcenny przyczółek na skrzydle jakiegokolwiek okrężnego natarcia na Egipt. Nasze lotnictwo i marynarka muszą zniszczyć linie komunikacyjne nieprzyjaciela na Morzu

208

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Śródziemnym lub poważnie zakłócić ich funkcjonowanie. To wszystko należy wywalczyć, a potrzeba na to trochę czasu. Pomimo trudności wroga w komunikacji lądowej jego atak przy użyciu dużych sił jest tylko kwestią miesięcy. Nawet jeśli konieczną okaże się ewakuacja Tobruku, istnieją przecież inne, dobrze zorganizowane pozycje obronne. Osobiście uważam, że obecna sytuacja jest nie tylko do opanowania, ale też budzi duże nadzieje. Dill i Eden, którzy właśnie powrócili, zgadzają się ze mną. Właśnie doszły do nas dobre wieści z Tobruku, gdzie nieustępliwy wróg otrzymał pierwszą stanowczą odprawę. Generał Wavell do Ministerstwa Wojny 14 kwietnia 1941 Libia. Mniej więcej 200 do 300 niemieckich jeńców wojennych wziętych do niewoli w Tobruku rankiem 14 kwietnia powiedziało, że nasz ogień artyleryjski dał się im poważnie we znaki, i że cierpieli na brak żywności oraz wody. Żołnierze ci płakali, gdy ich atak został odparty, a ich morale jest niewątpliwie bardzo niskie. Być może dlatego właśnie płakali, że ich morale i oczekiwania były przedtem tak wysokie! Premier do generała Wavella 14 kwietnia 1941 Najszczersze gratulacje od Gabinetu Wojennego dla biorących udział w tych pomyślnych walkach. Brawo, Tobruk! Bardzo istotne jest, by Tobruk był traktowany jako brama wypadowa, nie zaś jako „narośl". Czy nie może Pan znaleźć dobrych oddziałów będących bez transportu, a mogących utrzymać linię graniczną, pozwalając w ten sposób jednej lub nawet dwóm australijskim brygadom posłużyć jako ogólna rezerwa twierdzy i potencjalna siła uderzeniowa?

Rozważywszy całą sytuację w momencie osiągnięcia-jak się zdawało - pewnej chwilowej stabilizacji na granicy egipskiej i w Tobruku, wystosowałem następujące pismo do szefów sztabu: DYREKTYWA PREMIERA I MINISTRA OBRONY WOJNA NA MORZU ŚRÓDZIEMNYM 14 kwietnia 1941 1. Jeżeli Niemcy są w stanie kontynuować inwazję na Cyrenajkę i Egipt przez port w Trypolisie oraz wzdłuż drogi nadbrzeżnej, nie-

PUSTYNNA

FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

209

wątpliwie będą zdolni do ściągnięcia znacznych sił pancernych, co pociągnie za sobą bardzo poważne konsekwencje. Jeżeli natomiast ich linie komunikacyjne pomiędzy Włochami i Sycylią a Trypolisem zostaną odcięte, a droga nadbrzeżna pomiędzy Trypolisem i El-Agejla będzie nieustannie atakowana, istnieją szanse, że poniosą poważną klęskę. 2. Głównym zadaniem brytyjskiej floty śródziemnomorskiej pod dowództwem admirała Cunninghama jest położenie kresu wszelkiej komunikacji morskiej między Włochami i Afryką przy maksymalnym użyciu okrętów nawodnych, wspomaganych w miarę możliwości przez samoloty i okręty podwodne. Dla osiągnięcia tego celu należy pogodzić się z dużymi stratami w pancernikach, krążownikach i niszczycielach. Nabrzeże w Trypolisie musi zostać doprowadzone do stanu nieużywalności poprzez powtarzające się ataki bombowe oraz przez blokowanie i minowanie, a wszystko przeprowadzone tak, aby jedno nie przeszkadzało drugiemu. Konwoje nieprzyjacielskie płynące z lub do Afryki mają być atakowane przez nasze krążowniki, niszczyciele i okręty podwodne, jak również przez lotnictwo morskie i RAF. Każdy przepuszczony konwój będzie traktowany jako poważne niepowodzenie. Od powstrzymania tej komunikacji zależeć będzie reputacja Royal Navy. 3. W tym celu flota admirała Cunninghama musi zostać maksymalnie wzmocniona. Nelson i Rodney ze swoimi opancerzonymi pokładami szczególnie dobrze znosić będą ataki niemieckich bombowców nurkujących. Pozostałe posiłki w postaci krążowników, stawiaczy min i niszczycieli muszą być w miarę możliwości dosyłane z zachodu. Należałoby rozważyć użycie Centuriona jako okrętu blokującego, jednak skuteczne blokowanie nabrzeża w Trypolisie jest jak najbardziej warte jednostki znajdującej się na liście okrętów eksploatowanych. 4. Gdy flota admirała Cunninghama zostanie dostatecznie wzmocniona, powinien on być w stanie utworzyć dwie eskadry bombardujące, mogące w przerwach bombardować port w Trypolisie, zwłaszcza jeśli będzie wiadomo, że znajdują się tam konwoje. 5. Aby skutecznie kontrolować komunikację morską przez Morze Śródziemne, na Malcie muszą znajdować się odpowiednie siły morskie, posiadające stosowną ochronę ze strony tamtejszego lotnictwa, które musi z kolei dysponować maksymalnie dużą liczbą najnowocześniejszych samolotów. Dopilnowanie tej sprawy powinno mieć pierwszeństwo w stosunku do kwestii korzystania z lotnisk przez samoloty zaangażowane w bombardowanie Trypolisu.

210

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

6. Nabrzeże Malty powinno być bronione przez pociski rakietowe różnego rodzaju, jak również szybkie miny powietrzne [FAM - fast aerial mine] wystrzeliwane według udoskonalonych metod. 7. Sprawą następną w hierarchii ważności jest 400-milowa droga nadbrzeżna pomiędzy Trypolisem i El-Agejla. Powinna być ona nieustannie atakowana przez siły z szybkich transportowców typu Glen. Komandosi oraz pozostałe oddziały zgromadzone w Egipcie mogą być bez ograniczeń używane do tego celu. Należy rozważyć zajęcie poszczególnych punktów od strony morza i dla najlepszych z nich zaplanować błyskawiczną akcję. Tutaj również należy pogodzić się z pewnymi stratami. W tej wojnie podjazdowej powinno się używać małych oddziałów, które w razie potrzeby da się szybko wycofać. Gdyby także udało się umieścić na tej drodze kilka lekkich albo średnich czołgów, byłyby one w stanie, szybko się przemieszczając, skutecznie niszczyć znacznie od nich silniejsze konwoje. Należy próbować wszystkich możliwych sposobów nękania nieprzyjaciela na tym odcinku drogi, godząc się z możliwością poniesienia pewnych strat. 8. W sprawach wymienionych w powyższych paragrafach czas jest rzeczą najistotniejszą, jako że wróg będzie nieustannie wzrastał w siłę, zwłaszcza jeżeli powiodą się jego ataki na Grecję i Jugosławię. Dlatego admirał Cunningham nie powinien biernie wyczekiwać przybycia posiłków w postaci okrętów wojennych, ani też statki typu Glen nie powinny być powstrzymywane ze względu na Rodos. 9. Postanowiono, że Tobruk ma być broniony z całych sił. Lecz obrona Tobruku nie może być uważana za operację czysto defensywną, gdyż jest on bezcennym przyczółkiem lub bramą wypadową na linie komunikacyjne wroga. Powinien otrzymać posiłki w piechocie i wojskach pancernych, by umożliwić ciągłe ataki na skrzydła i tyły nieprzyjaciela. Jeżeli część obrony zostanie przejęta przez oddziały nie posiadające transportu, umożliwi to stworzenie oddziałów ruchomych, stanowiących zarówno rezerwę twierdzy, jak i potencjalną siłę wypadową. Byłoby niezwykle korzystnym, gdyby udało się wciągnąć wroga w oblężenie Tobruku i zmusić go do utrzymywania w tym celu ciężkich oddziałów artyleryjskich. 10. Nade wszystko jest rzeczą konieczną, aby generał Wavell osiągnął w jednostkach przewagę nad wrogiem i zniszczył jego małe oddziały wypadowe, dzięki czemu nie będzie już przez nie nękany. Patrole wroga mają być atakowane przy każdej okazji, a nasze patrole muszą być używane w sposób niezwykle odważny. Małe oddziały brytyjskie w wozach pancernych, na motocyklach lub nawet piechota powinny bez wahania atakować pojedyncze czołgi, jak to jest przewidziane w obronie Wielkiej Brytanii. Ważne jest wciąganie nieprzyja-

PUSTYNNA

FLANKA.

ROMMEL.

TOBRUK

211

cielą nawet w małe potyczki, aby wystrzelał on jak najwięcej cennej amunicji, której transport sprawia tak duże trudności. 11. Użycie RAF-u do działań na liniach komunikacyjnych wroga jest tak oczywistym, że nie wymaga nawet wzmiankowania. Wszystko to łatwiej było powiedzieć, niż wykonać.

Prezydent był informowany na bieżąco. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 16 kwietnia 1941 Nie mogę powiedzieć, co wydarzy się w Grecji, przy czym nigdy nie lekceważyliśmy potęgi wojsk niemieckich na kontynencie europejskim. Nie jestem przesadnie zaniepokojony sytuacją libijsko-egipską. Szacujemy, że Niemcy posiadają jedną kolonialną dywizję pancerną i niewykluczone, iż całą jedną zwyczajną dywizję pancerną, składającą się z 600 lub 650 czołgów, z których większość jest zniszczona lub nie nadaje się do użytku. W Cyrenajce nie ma jeszcze piechoty niemieckiej oprócz kilku batalionów wchodzących w skład dywizji pancernych. Występują niezwykle poważne trudności w dostawach paliwa, żywności, wody i amunicji, a od jeńców wojennych wiemy o ciężkich warunkach, w jakich te oddziały prowadzą działania. Oczywiście, usiłujemy ściągnąć nasze siły pancerne, które odpoczywają w Egipcie i są uzupełniane ze wszystkich części Bliskiego Wschodu, gdzie mamy prawie pół miliona żołnierzy. Tobruk stanowi bezcenny przyczółek jak i bramę wypadową. Nie czujemy się obecnie słabsi w powietrzu, a siły nasze ciągle rosną. Cała siła floty śródziemnomorskiej będzie skoncentrowana na przecięciu morskich i nadbrzeżnych linii komunikacyjnych. Oprócz Niemców są oczywiście także i Włosi, a z posiadanych przez nas informacji wynika, że Niemcy wysyłają lub planują wysłanie 3 dywizji pancernej z Sycylii. Odparcie niemieckich ataków na Tobruk 14 i 15 kwietnia jest dla mnie niezwykle ważnym wydarzeniem, ponieważ ta mała, zajadła potyczka, w której wróg poniósł straty w ludziach, czołgach i samolotach, była dla niego pierwszą okazją do poznania smaku klęski. Tymczasem nasze wysiłki, aby trochę ukrócić nieprzyjaciela, uwieńczone zostały poważnym sukcesem na Morzu Śródziemnym. 16 kwietnia we wczesnych godzinach rannych cztery niszczyciele z Malty napotkały niemiecko-włoski konwój, składający się z pięciu okrętów wiozących amunicję i środki transportu, a eskortowany przez

212

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

trzy włoskie niszczyciele. Cały konwój wraz z eskortą został zatopiony. Podczas walki straciliśmy jeden niszczyciel. W chwili obecnej nie chcemy ujawniać siły naszych wojsk.

Zniszczenie naszej pustynnej flanki w czasie, gdy siły nasze były w pełni zaangażowane w sprawę grecką, stanowiło ogromną klęskę. Przez pewien czas przyczyna tego wydarzenia była mi zupełnie nie znana, więc gdy tylko sytuacja nieco się uspokoiła, poczułem się w obowiązku poprosić generała Wavella o obszerniejsze wyjaśnienia. Prośbą tą obciążyłem go dopiero 24 kwietnia. W dalszym ciągu oczekujemy na informacje dotyczące działań w El-Agejla i El-Mechili, w wyniku których straciliśmy 3 brygadę pancerną i najlepszą część brygady kawalerii zmotoryzowanej. Była to niewątpliwie poważna porażka i sprawą zasadniczą dla zrozumienia Pańskich trudności jest posiadanie przez nas jak najobszerniejszych informacji o tym, co się stało i dlaczego. Czyżby oddziały wroga przewyższały nas liczebnie i taktycznie, lub czy popełniono błąd, jak to się mówi, przedwcześnie niszcząc składy z benzyną? Z pewnością sprawozdania tych, którym udało się przeżyć, dadzą nam w miarę spójny obraz tej jakże istotnej akcji. Nie jestem w stanie w niczym pomóc, jeżeli nie będę znał szczegółów. [...] Wavell nadesłał swoją odpowiedź 25 kwietnia. Stwierdził, że skoro niemal wszyscy wyżsi oficerowie biorący udział w akcji zginęli i nie mogą zdać sprawozdania z jej przebiegu, ani też z motywów, jakie nimi kierowały, trzeba niezwykle uważać, by nie osądzić ich w sposób krzywdzący. Co bardzo charakterystyczne, wziął całą odpowiedzialność na siebie. Jego własny opis sytuacji nadszedł jeszcze tego samego dnia. Przyznał, iż zdawał sobie sprawę, że minie jeszcze trochę czasu, zanim dowództwa 2 dywizji pancernej i 3 brygady pancernej nabiorą doświadczenia w prowadzeniu działań w warunkach pustynnych. Miał nadzieję, że przynajmniej przez miesiąc będą miały szansę hartować się w drobnych potyczkach przygranicznych, zanim rozpocznie się jakikolwiek poważniejszy atak. W rzeczywistości nastąpił on, zanim zdążyły dobrze się rozlokować; było to dwa

214

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

tygodnie przed spodziewanym terminem. Oczekiwał ograniczonego natarcia w kierunku Adżdabiji, a przechwycone dokumenty oraz zeznania jeńców potwierdzają, iż takie też były zamiary wroga. Wykorzystanie tego początkowego sukcesu, stanowiącego dla wroga całkowite zaskoczenie,* możliwe było jedynie wskutek zniknięcia z pola walki 3 brygady pancernej. Istnieją niepodważalne dowody, że nieprzyjacielskie natarcie z Adżdabiji zostało pośpiesznie zaimprowizowane przy użyciu ośmiu małych kolumn, w skład których wchodziły zarówno jednostki niemieckie, jak i włoskie, niektóre z nich tak słabe, że musiały polegać na nieustannym wsparciu z powietrza. Nasza 3 brygada pancerna była również jednostką zaimprowizowaną, składającą się z jednego pułku czołgów szybkich, będących w złym stanie technicznym, jednego pułku czołgów lekkich oraz jednego pułku wyposażonego w zdobyczne średnie czołgi włoskie. Oceniając stan pojazdów pancernych pod koniec kampanii w Cyreńajce, trzeba stwierdzić, że gdyby jakiekolwiek oddziały miały towarzyszyć wojskom wysyłanym do Grecji, to byłyby to właśnie oddziały WaVella. Gdyby mógł on wystawić wszystkie swoje siły i miał więcej czasu, by stworzyć formacje obronne, byłby w stanie stawić czoło oczekiwanemu natarciu. Dopiero przed niemieckim atakiem zdałem sobie sprawę ze złego stanu technicznego pułku czołgów szybkich, na który w głównej mierze stawialiśmy. Duża liczba czołgów była niezdolna do walki jeszcze przed osiągnięciem linii frontu, a wiele stało się niesprawnymi w pierwszej fazie walki. To samo przydarzyło się innym pułkom 2 dywizji pancernej, które udały się do Grecji. Nasze lekkie czołgi były bezsilne w starciu z czołgami niemieckimi, uzbrojonymi w działa. Pułk wyposażony w zdobyczne czołgi włoskie nie miał czasu, by się do nich przyzwyczaić. *

Desmond Young w swojej książce pt. Rommel wyjaśnia, że zaskakujący dla nas wczesny atak Rommla, wraz z wszystkimi konsekwencjami, był równie wielkim zaskoczeniem dla jego przełożonych (przyp. oryg.).

PUSTYNNA

FLANKA.

ROMMEL.

215

TOBRUK

Zgodnie z instrukcjami dywizja pancerna w razie zaatakowania przez przeważające siły wroga miała się stopniowo wycofywać w taki sposób, aby w pełnej gotowości wyczekiwać na moment, kiedy nieprzyjaciel osłabnie i stworzy szansę kontrataku. Tak brzmiały moje polecenia. Jak się okazało, była to błędna polityka. Natychmiastowy kontratak spowodowałby u nieprzyjaciela poważnie straty i w znacznym stopniu wyhamował jego marsz, a nawet niewykluczone, że powstrzymałby go całkowicie. Tymczasem 3 brygada pancerna prawie bez walki rozpłynęła się w powodzi technicznych i administracyjnych awarii, a niedoświadczone dowództwo 2 dywizji pancernej najwyraźniej straciło panowanie nad sytuacją. Winę za to częściowo ponosi niedoświadczona obsługa sygnalizacyjna. [...] Gdy pojawiłem się na froncie po pierwszej akcji, poczułem, że niezbędny jest dowódca zaprawiony w walce w warunkach pustynnych i wysłałem telegram do O'Connora, by przyjechał towarzyszyć generałowi Neame'owi. Obaj ci generałowie zostali wzięci do niewoli przez patrol z penetrującej okolicę kolumny wroga. Tak w skrócie przedstawia się ten katastrofalny epizod, za który ponoszę całkowitą odpowiedzialność. Niewątpliwe błędy popełniono kierując kwaterami głównymi 2 dywizji pancernej i 3 brygady pancernej podczas odwrotu. Sądzę jednak, że należy wstrzymać się z wydawaniem jakichkolwiek sądów, dopóki sami uczestnicy wydarzeń nie będą w stanie przestawić przebiegu wypadków. Trudności, jakie napotkali, były bardzo poważne. Pomimo odwrotu i panującej dezorganizacji nie zaginął w oddziałach duch bojowy. Na co odpisałem: Premier do generała Wavella

,,,

28 kwietnia

1941

Bardzo dziękuję za opis wydarzeń na granicy zachodniej. Wygląda na to, że mamy pecha. Mam jednak nadzieję, że nadrobimy to później. Najlepsze życzenia.

R O Z D Z I A Ł XII

KAMPANIA

GRECKA

Zwycięstwo morskie niedaleko przylądka Matapan, 28 marca - Nasza ekspedycja do Grecji - Rozczarowujące wiadomości od generała Papagosa - RAF słabszy liczebnie - Niemcy atakują - Atak na Pireus, 6 kwietnia - Najazd na Jugosławię - Jej kapitulacja - Zagrożenie nasz go lewego skrzydła - Generał Papagos proponuje ewakuację - Odwrót do Termopil - Mój telegram do Wavella z 17 kwietnia - Premier Grecji popełnia samobójstwo - Moja dyrektywa z 18 kwietnia - Nieprzyjaciel utrzymywany w odpowiedniej odległości - Szansa na zatrzymanie w Termopilach - Decyzja o eiuakuacji, 21 kwietnia - Ostateczna kapitidacja Greków, 24 kwietnia - Znowu Namsos - Klęska w Nauplion - Osiągnięcia Royal Navy - Ocalenie czterech piątych naszych sił - Wojenny honor Greków wciąż ten sam - Wyrazy głębokiego uznania od Prezydenta - Moja odpowiedź z 4 maja - Moje wystąpienie radiowe, 3 maja.

Z

końcem marca zaczęło być oczywistym, iż szykuje się poważny manewr floty włoskiej, najprawdopodobniej w kierunku Morza Egejskiego. Admirał Cunningham postanowił na pewien czas usunąć z drogi nasze konwoje i sam opuścił Aleksandrię po zmroku 27 marca na pancerniku Warspite w towarzystwie Valianta i Barhama, lotniskowca Formidable i dziewięciu niszczycieli. Lekkie siły pod dowództwem wiceadmirała Pridham-Wippella, składające się z czterech krążowników i czterech niszczycieli, a znajdujące się wówczas na Krecie,* miały przyłączyć się do naczelnego dowódcy nastę*

Większość publikacji podaje, że siły te wyszły z Pireusu.

KAMPANIA

GRECKA

217

pnego dnia na południe od wyspy. Świtem 28 marca samolot z lotniskowca Formidable doniósł o obecności czterech krążowników i sześciu niszczycieli wroga płynących na południowy wschód. O 7.45 okręty te zostały dostrzeżone z okrętu flagowego Orion. Wśród jednostek włoskich znajdowały się trzy krążowniki wyposażone w działa 8-calowe, podczas gdy wszystkie okręty brytyjskie posiadały jedynie 6-calowe. Lecz po półgodzinie niezdecydowanej akcji wróg rozpoczął odwrót, a krążowniki brytyjskie ruszyły w pościg. Dwie godziny później Orion dostrzegł włoski pancernik Vittorio Veneto, który otwarł doń ogień z odległości 16 mil. Teraz role znowu się odwróciły i Orion wraz z krążownikami zrejterował w kierunku biytyjskich pancerników, oddalonych o prawie 70 mil. Na scenę wkroczyły jednak samoloty z lotniskowca Formidable i zaatakowały okręt włoski, który natychmiast wycofał się na północny zachód. Tymczasem nasze patrole powietrzne dostrzegły kolejną grupę pięciu krążowników i pięciu niszczycieli płynących w kierunku północnym, w odległości około stu mil od nadciągającej floty brytyjskiej. Po dalszych atakach powietrznych z Formidablei'a oraz z baz nadbrzeżnych w Grecji i na Krecie stało się jasne, że Vittorio Veneto jest uszkodzony i nie może rozwinąć prędkości większej niż 15 węzłów. Podczas trzeciego ataku powietrznego z lotniskowca wszystkie okręty nieprzyjacielskie broniły uszkodzonego Vittorio Veneto przy użyciu dział przeciwlotniczych. Nasze samoloty nie próbowały się przebijać przez ogień zaporowy, lecz uderzyły w ciężki krążownik Pola, który odbił od grupy i zatrzymał się. Gdy zapadł zmrok, admirał Cunningham postanowił przeprowadzić atak przy pomocy niszczycieli. Podjął ryzyko, jakie niosą ze sobą działania w nocy, mając nadzieję na zniszczenie uszkodzonych Vittoria Veneto oraz krążownika, zanim zdążą one dostać się pod osłonę swoich własnych samolotów stacjonujących na wybrzeżu. Zaskoczył w ciemnościach dwa krążowniki włoskie Fiume i Zara, wyposażone w 8-calowe działa, płynące na pomoc krążownikowi Pola. Po salwie burtowej z 15-calowych dział pancerników Warspite i Valiant, Fiume natychmiast zatonął, a Zara, zaatakowana przez trzy okręty, wkrótce zamieniła się w płonący wrak.

218

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

Admirał Cunningham wycofał następnie swoją flotę, aby nie wziąć przyjaciół za wrogów, pozostawiwszy niszczycielom zajęcie się uszkodzonym okrętem i towarzyszącymi mu dwoma niszczycielami. Udało się odnaleźć i zatopić uszkodzoną Połę. Podczas tych wodnych potyczek flota brytyjska nie poniosła żadnych strat. Rankiem, gdy nasze samoloty nie były w stanie odnaleźć Vittoria Veneto, flota powróciła do Aleksandrii. To wielkie i tak wyczekiwane zwycięstwo niedaleko przylądka Matapan potwierdziło przekonanie, iż nic nie jest w stanie zachwiać pozycji Wielkiej Brytanii we wschodniej części Morza Śródziemnego.

W skład ekspedycji do Grecji wchodziły: 1 brytyjska brygada pancerna, dywizja nowozelandzka i 6 dywizja australijska. Były one doskonale wyposażone kosztem pozostałych formacji na Bliskim Wschodzie. Po nich wyruszyć miała brygada polska i 6 dywizja australijska. Działania rozpoczęły się 5 marca. Plan przewidywał utrzymanie linii Aliakmonu, biegnącej od ujścia rzeki o tej samej nazwie, przez Werię i Edesę, aż do granicy jugosłowiańskiej. Siły nasze miały się przyłączyć do wojsk greckich rozmieszczonych na tym froncie, tzn. do 12 i 20 dywizji greckiej, każdej składającej się z sześciu batalionów i trzech lub czterech baterii, 19 dywizji zmotoryzowanej, nielicznej i słabo wyszkolonej, oraz sześciu batalionów z Tracji. Armia ta, formalnie równorzędna siedmiu dywizjom, miała walczyć pod dowództwem generała Wilsona. Oddziały greckie stanowiły siłę o wiele mniejszą aniżeli obiecane przez Papagosa pięć dobrych dywizji.* Większość armii greckiej, około piętnastu dywizji, walczyła w Albanii, usiłując zająć Berat i Vlore. Odparła ona natarcie włoskie rozpoczęte 9 *

Papagos do tamtej chwili twierdził, że przyobiecana obrona linii Aliakmonu uzależniona była od wyjaśnienia sytuacji z rządem Jugosławii, co niestety nigdy nie nastąpiło (przyp. oryg.).

KAMPANIA

GRECKA

219

marca. Pozostała część armii greckiej, trzy dywizje oraz oddziały obrony pogranicza, znajdowała się w Macedonii, skąd Papagos nie chciał jej wycofać, i gdzie po czterech dniach walk z Niemcami praktycznie przestała istnieć. 19 grecka dywizja (zmotoryzowana), która dołączyła do tych oddziałów, została również rozproszona. W marcu nasze siły powietrzne w Grecji liczyły tylko siedem dywizjonów (80 sprawnych samolotów), a sytuację ich pogarszał brak lądowisk i nieodpowiednia służba sygnalizacyjna. Pomimo pewnych posiłków wysłanych w kwietniu, siły nieprzyjacielskie były znacznie większe. Tylko dwa z naszych dywizjonów walczyły na froncie albańskim; pozostałe pięć, wspierane przez dwa dywizjony wellingtonów z Egiptu używane do działań nocnych, brało udział w innych zadaniach. Tymczasem w skład sił niemieckich wchodziło 800 sprawnych samolotów. Atak na południową Jugosławię i Grecję powierzony został 12 armii niemieckiej, składającej się z 15 dywizji (w tym czterech pancernych). Z tego pięć dywizji (trzy pancerne) ruszyło na południe w kierunku Aten. Lewe skrzydło stanowiło słaby punkt linii Aliakmonu, co nie byłoby dużym problemem, gdyby natarcie niemieckie przeszło przez południową Jugosławię. Nie mieliśmy prawie wcale kontaktu z jugosłowiańskim sztabem generalnym, którego plan obrony i stopień przygotowania nie były znane ani Grekom, ani nam. Mieliśmy jednak nadzieję, że w tym trudnym terenie, który wróg będzie musiał przejść, Jugosłowianie potrafią przynajmniej opóźnić jego marsz. Nadzieje te jednak były płonne. Generał Papagos uważał wycofanie wojsk z Albanii za niemożliwe. Wpłynęłoby to nie tylko na morale żołnierzy; zrejterowanie armii greckiej w obliczu wroga, armii źle wyposażonej i posiadającej nieodpowiedni transport, byłoby nie do przyjęcia. Decyzję tę odwlekano zbyt długo. W takich to warunkach nasza 1 brygada pancerna dotarła 27 marca na wysunięte pozycje, gdzie kilka dni później przybyła dywizja nowozelandzka.

220

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Wczesnym rankiem 6 kwietnia Niemcy napadli zarówno na Grecję, jak i na Jugosławię. Intensywne ataki powietrzne przypuszczono również na Pireus, gdzie rozładowywane były nasze konwoje ekspedycyjne. Tej nocy port został zupełnie zniszczony wybuchem statku brytyjskiego Clan Fraser, na którym znajdowało się 200 ton trotylu. Odtąd zmuszeni byliśmy kierować dostawy do innych, mniejszych portów. Ten jednak atak kosztował nas i Greków 11 statków, w sumie 43 tysiące ton. Od tej pory wsparcie dla armii sprzymierzonych, odbywające się drogą morską, przebiegało pod ciągłym ogniem samolotów nieprzyjaciela, czemu nie można było w żaden sposób zaradzić. Sprawą najistotniejszą było unieszkodliwienie baz powietrznych wroga na Rodosie, jednak brakowało wystarczających sił do wykonania tego zadania. Tymczasem straty na morzu były nie do uniknięcia. Szczęśliwie się składało, że niedawna bitwa pod Matapanem, jak stwierdził admirał Cunningham, dała Włochom nauczkę, która wyłączyła ich z walk na pozostałą część roku. Gdyby flota włoska przyłączyła się do walki właśnie w tym okresie, uniemożliwiłoby to wykonanie jakichkolwiek działań naszej marynarce wojennej w Grecji. Równocześnie z okrutnym bombardowaniem Belgradu wojska niemieckie, już wcześniej ustawione na granicy, zaatakowały Jugosławię z kilku stron. Jugosłowiański sztab generalny nie zadał ani jednego śmiertelnego ciosu tyłom armii włoskiej. Jugosłowianie czuli się w obowiązku nie opuszczać Chorwacji i Słowenii i dlatego usiłowali bronić całej linii granicznej. Niemieckie kolumny pancerne, wspierane przez oddziały węgierskie oraz przez siły niemieckie i włoskie zbliżające się w kierunku Zagrzebia, wbiły się klinem w cztery korpusy armii jugosłowiańskiej, które zostały zepchnięte w rozsypce na południe. 13 kwietnia oddziały niemieckie weszły do Belgradu. Tymczasem 12 armia niemiecka generała Lista, zgromadzona w Bułgarii, weszła do Serbii i Macedonii. 10 kwietnia zajęła Monastir i Janinę, uniemożliwiając

KAMPANIA

GRECKA

221

tym samym jakikolwiek kontakt pomiędzy Jugosłowianami i Grekami, i rozbiła siły jugosłowiańskie na południu.

Po załamaniu się oporu Jugosłowian poseł brytyjski w Belgradzie, pan Campbell, opuścił stolicę wraz z jej garnizonem. Potrzebował wtedy instrukcji, które mu wysłałem: Premier do posła brytyjskiego w Belgradzie 13 kwietnia 1941 1. Niemożliwym będzie wysyłanie brytyjskich okrętów wojennych ani brytyjskich lub amerykańskich transportowców na Adriatyk, na północ od Vlore. Przyczyna tego kryje się w powietrzu. Okręty byłyby po prostu zatapiane, a to nie pomogłoby nikomu. Wszystkie samoloty, które możemy przydzielić na jugosłowiański teatr działań wojennych, są już obecnie na służbie jugosłowiańskiego sztabu generalnego pod dowództwem marszałka lotnictwa D'Albiaca. Nie dysponujemy w tej chwili niczym więcej. Musi Pan pamiętać, że Jugosłowianie nie dali nam szansy na udzielenie im pomocy i odmówili ułożenia wspólnego planu. Jednak wzajemne obwinianie się nie ma sensu i Pańskiemu rozsądkowi zostawiam decyzję, jak wiele z tych wiadomości zdecyduje się Pan im przekazać. 2. Nie rozumiemy, dlaczego król albo rząd mają opuszczać kraj, który jest rozległy, górzysty i pełny uzbrojonych ludzi. Niemieckie czołgi mogą bez problemu poruszać się po istniejących drogach, ale by pobić armię serbską, byliby zmuszeni ściągnąć tam piechotę. Wtedy można by ich zlikwidować. Z pewnością młody król i ministrowie powinni się tym zainteresować. Jeśli jednak kiedykolwiek król i jego osobista świta będą zmuszeni wyjechać z kraju, a żaden samolot nie będzie dostępny, należy wysłać brytyjski okręt podwodny do Kotoru lub innego pobliskiego miejsca. 3. Oprócz pomyślnej obrony rejonów górskich jedynym sposobem umożliwiającym armii serbskiej uzyskanie dostępu do naszych dostaw jest nawiązanie kontaktu z Grekami w Albanii i przez Monastir [Bitola], Będą mogli później razem bronić Grecji i wspólnie korzystać z nadsyłanych dostaw. Jeżeli wysiłki te zakończą się niepowodzeniem, uczynimy co w naszej mocy, by ewakuować jak największą liczbę żołnierzy na wyspy lub do Egiptu. 4. Powinien Pan robić wszystko, by podtrzymać ducha walki w jugosłowiańskim rządzie i armii, przypominając im jak ostatnim razem wojna w Serbii kończyła się i powracała.

222

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

Lecz czasy partyzantów miały dopiero nadejść. 17 kwietnia Jugosławia skapitulowała*.

Ta nagła klęska zniweczyła główną nadzieję Greków. Robiliśmy co w naszej mocy, aby zapewnić skoordynowaną akcję, lecz przegraliśmy z powodu cudzego błędu. Teraz mieliśmy wszyscy przed sobą ponurą perspektywę. W chwili niemieckiego ataku na Grecję 1 brytyjska brygada pancerna znajdowała się nad rzeką Wardar, a dywizja nowozelandzka nad rzeką Aliakmon. Na lewo od nich stacjonowały dywizje greckie 12 i 20. Napływały również wysunięte oddziały 6 dywizji australijskiej. 8 kwietnia było już jasne, że opór jugosłowiański na południu załamuje się, co wkrótce stworzy zagrożenie dla lewego skrzydła stanowiska nad Aliakmonem. Aby temu zapobiec, wysłano tam australijską grupę brygadową, do której dołączyła później 1 brygada pancerna, by zablokować dojście z Monastiru. Natarcie wroga zostało opóźnione dzięki bombardowaniom RAF-u, lecz już 10 kwietnia rozpoczął się atak na nasze skrzydło. Został on odparty po dwóch dniach walki w trudnych warunkach pogodowych. Dalej na zachód znajdowała się tylko jedna dywizja kawalerii greckiej utrzymująca kontakt z siłami w Albanii i generał Wilson zadecydował, że to ciągle atakowane lewe skrzydło musi *

Król Piotr został ewakuowany z Kotoru wodnoplatowcem RAF-u typu Sunderland. Pan Campbell skierował się ku wybrzeżom Adriatyku. 18 kwietnia on i jego sztab wpadli w ręce Włochów. Tydzień później wysłano do zatoki Kotor na ich ratunek brytyjski okręt podwodny Regent. Oficer włoski został wzięty jako zakładnik, podczas gdy oficer z okrętu podwodnego prowadził pertraktacje z Włochami o uwolnienie brytyjskich dyplomatów. Tymczasem nadleciały trzy sztukasy, bombardując i ostrzeliwując Regenta. Kapitan i członkowie załogi zostali ranni, okręt zaś uciekł na pełne morze pod obstrzałem baterii nabrzeżnych i przedostał się przez pola minowe. Dyplomaci brytyjscy i sztab zostali internowani we Włoszech. W czerwcu, po negocjacjach z rządem włoskim, odesłano ich do Anglii zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego (przyp. oryg.).

KAMPANIA

GRECKA

223

wycofać się do Kozani i Greweny. Operację tę zakończono 13 kwietnia, lecz w jej trakcie 12 i 20 dywizje greckie zaczęły się rozpadać i nie mogły już odtąd odgrywać znaczącej roli. Od tej chwili nasze siły ekspedycyjne musiały walczyć samotnie. 14 kwietnia również dywizja nowozelandzka wycofała się, aby strzec ważnego przejścia górskiego na północ od Olimpu. Jedna z brygad broniła głównej drogi wiodącej do Larisy. Nieprzyjaciel wciąż atakował, lecz ataki te były odpierane. Jednak Wilson, którego lewe skrzydło było w dalszym ciągu zagrożone, postanowił wycofać się do Termopil. Przekazał tę wiadomość Papagosowi, który ją zaaprobował i który sam na tym etapie sugerował brytyjską ewakuację z Grecji. Premier do generała Wilsona, Ateny 13 kwietnia 1941 Cieszę się, że przemieścił Pan 20 dywizję grecką i kawalerię, aby wypełnić lukę między zachodnią armią grecką a Pańską armią. Jest najzupełniej oczywistym, że ofensywa niemiecka w kierunku południowym przez tę lukę nie tylko dotknie stanowiska nad Aliakmonem, lecz także spowoduje całkowite okrążenie całej armii greckiej w Albanii. Nie potrafię zrozumieć, dlaczego zachodnia armia grecka nie zabezpieczyła sobie odwrotu w kierunku Grecji. Szef sztabu imperialnego stwierdza, że sprawa ta była poruszana raz za razem. Najlepsze życzenia w tej pamiętnej godzinie. Cieszę się również, że król nie opuszcza obecnie Grecji. Ma on duże szanse zapisania się na kartach historii. Jeżeli jednak on lub jakakolwiek część armii greckiej zostanie zmuszona do opuszczenia swojego kraju, pomożemy im dostać się na Cypr, gdzie będą mieli zapewnione wszelkie wygody. Stworzenie garnizonu na Krecie przy użyciu sił greckich byłoby bardzo korzystne, jeśli wziąć pod uwagę, że morze zapewnia zaopatrywanie Krety w żywność. Najbliższe dni były rozstrzygające. W telegramie z 16 kwietnia Wavell doniósł, że według opinii Papagosa armia grecka jest bardzo mocno naciskana i znajduje się w coraz trudniejszej sytuacji w wyniku ataków powietrznych wroga. Wyraził zgodę na odwrót w kierunku Termopil i pierwsze kroki zostały już uczynione. Papagos powtórnie zasugerował, by oddziały brytyjskie opuściły Grecję, co uchroni ją przed zniszczeniem. Wilson uważał, że akcja ta powinna rozpocząć się od zajęcia nowej pozycji oraz że ewakuację należy przedsięwziąć niezwłocznie.

224

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Instrukcje Wavella brzmiały: kontynuować walkę wspólnie z Grekami tak długo, jak tylko będą w stanie stawiać opór, lecz w razie konieczności rozpocząć odwrót. Wydano rozkazy, aby wszystkie jednostki płynące w kierunku Grecji zawróciły, aby wstrzymać załadowywanie kolejnych statków oraz opróżnić te, które były już po załadunku. Wavell przypuszczał, iż możliwe będzie otrzymanie formalnej prośby o wycofanie, zanim rozpocznie się ponowne zaokrętowanie naszych wojsk. Sądził również, że utrzymanie Krety jest przedsięwzięciem mającym szanse powodzenia. Premier do generała Wavella 17 kwietnia 1941 1. Nie mamy żadnych wiadomości o tym, co się dzieje na froncie imperialnym w Grecji. 2. Nie możemy pozostać w Grecji wbrew woli naczelnego dowódcy wojsk greckich, narażając w ten sposób kraj na zniszczenie. Wilson lub Palairet powinni otrzymać od rządu greckiego oficjalne potwierdzenie prośby Papagosa. Następnie należy rozpocząć ewakuację w taki sposób, by akcja wycofywania oddziałów do Termopil we współpracy z armią grecką nie doznała uszczerbku. Konieczne jest, oczywiście, uratowanie jak największej ilości materiałów. 3. Kreta musi być utrzymana i powinien Pan zadbać o to przy rozdziale swoich sił. Jest rzeczą niezwykle istotną, by najsilniejsza część armii greckiej wraz z królem i rządem została umieszczona na Krecie. Uczynimy wszystko, aby obronić tę wyspę i wzmocnić jej pozycję. 17 kwietnia generał Wilson udał się z Teb do pałacu w Tatoi, gdzie spotkał się z królem, generałem Papagosem i naszym ambasadorem. Przyjęto, że wycofanie się w kierunku Termopil jest jedynym możliwym planem. Generał Wilson był przekonany, że przez pewien czas będzie w stanie utrzymać tę pozycję. Przedyskutowano również sposób oraz porządek ewakuacji. Rząd grecki miał nie opuszczać kraju jeszcze przynajmniej przez tydzień. Wspomniałem już greckiego premiera A. Korysisa. Został on wybrany, by zapełnić lukę po śmierci Metaksasa. Nic nie predestynowało go na wysoki urząd państwowy prócz nieskazitelnego życia prywatnego oraz jasnych, zdecydowanych przekonań. Nie potrafił znieść tego, co uważał za klęskę swojego kraju, ani też ciążącej na nim odpowiedzialności. Podobnie jak hrabia Teleki na Wę-

KAMPANIA

GRECKA

225

grzech postanowił odebrać sobie życie. 18 kwietnia popełnił samobójstwo. Jego pamięć powinna być szanowana.

Te gorączkowe działania na wojennej scenie wymagały maksymalnego uporządkowania i przyjęcia określonej hierarchii wartości. Ponieważ marszałek lotnictwa Longmore poprosił o wytyczne w kierowaniu swoimi nadwerężonymi siłami, wysłałem do szefów sztabu dyrektywę, która została zatwierdzona i przesłana telegraficznie dowódcom na Bliskim Wschodzie. Szefowie sztabu do naczelnych dowódców 18 kwietnia 1941 Premier oraz minister obrony wystosował następującą dyrektywę: 1. Niemożliwością jest ustalenie dokładnej kolejności oraz stopnia ważności interesów, z których żaden nie może zostać pominięty, lecz przyjąć można następujące wskazówki. Wycofanie oddziałów nowozelandzkich, australijskich i brytyjskich z Grecji dotyka w pewien sposób całe Imperium. 2. Transport morski do i z Tobruku powinien zostać zapewniony bądź przed, bądź tuż po kryzysie ewakuacyjnym, jeśli wziąć pod uwagę fakt, iż posiada on zapasy wystarczające na dwa miesiące. 3. Należy odróżnić ochronę ewakuacji od kontynuowania walk w Libii. Jednak w przypadku, gdyby jedno uniemożliwiało drugie, czego da się chyba uniknąć, pierwszeństwo należy dać wojnie w Libii. 4. Chwilowo nie trzeba martwić się Irakiem. Wszystko zdaje się przebiegać gładko. 5. Początkowo Kreta będzie przyjmować wszystko, co dotrze tam z Grecji. Całościowa organizacja jej obrony nastąpi w późniejszym terminie. Tymczasem wszystkie oddziały muszą bronić się przed bombardowaniami rozpraszając się oraz używać bagnetów przeciwko spadochroniarzom wroga. 6. Zgodnie z powyższymi uwagami zwycięstwo w Libii jest sprawą pierwszoplanową, natomiast ewakuacja oddziałów z Grecji znajduje się na drugim miejscu. Transport morski dla Tobruku, jeżeli nie jest nieodzowny dla zwycięstwa, musi być jak najdogodniej zorganizowany. Irak można zignorować, a Kretą zająć się później.

Odwrót w kierunku Termopil był niezwykle trudnym manewrem. W związku z tym, że nieprzyjaciel był utrzymywany

226

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

w odpowiedniej odległości w wąwozie Pinłós, na przełęczy na Olimpie i w innych punktach, całość naszych oddziałów musiała przedostać się przed wąskie przejście niedaleko Larisy. Ponieważ Wilson spodziewał się największego zagrożenia na swoim zachodnim skrzydle, wysłał do Kalambaki jedną grupę brygadową. Jednak trudności nastąpiły na wschodzie, w wąwozie Pinlós i na przełęczy na Olimpie. Przez trzy dni przełęcz ta była zaciekle broniona przez 5 brygadę nowozelandzką. Wąwóz Pinlós był miejscem jeszcze bardziej krytycznym, gdyż stanowił dla Niemców najkrótszą drogę do Larisy. Początkowo bronił go tylko 21 batalion nowozelandzki, do którego następnie przyłączyła się brygada australijska. Był on utrzymywany przez trzy dni, podczas których wszystkie nasze oddziały mogły przedostać się przez wąskie przejście niedaleko Larisy. Do 13 kwietnia warunki atmosferyczne uniemożliwiały nieprzyjacielowi wykorzystanie jego dziesięciokrotnej przewagi powietrznej, lecz 15 kwietnia o świcie potężny atak na lotnisko niedaleko Larisy zniszczył większość z przebywających tam samolotów. Reszta otrzymała rozkaz powrotu do Aten, ponieważ po drodze nie było żadnych dostępnych lądowisk. 16 i 17 pogoda znów się pogorszyła, lecz później uległa poprawie i Luftwaffe z całą siłą mogła nieustannie nękać oddziały zmierzające w kierunku Termopil. Wróg, oczywiście, napotkał opór. Podczas nalotu niedaleko Aten strącone zostały 22 samoloty nieprzyjacielskie kosztem pięciu hurricane'ów. Te zdecydowane i sprawne działania na tyłach powstrzymały nieco gwałtowną ofensywę niemiecką we wszystkich punktach, narażając nieprzyjaciela na poważne straty. 20 kwietnia ostatecznie zajęliśmy Termopile. Od frontu pozycja ta była bardzo silna, lecz konieczność strzeżenia drogi nadbrzeżnej, by wyśledzić próby wtargnięcia od strony Eubei, a przede wszystkim by uniemożliwić atak na Delfy, nakładała poważny ciężar na stacjonujące tam oddziały. Jednakże Niemcy posuwali się bardzo powoli i pozycja ta nigdy nie została poddana poważniejszej próbie. Tego samego dnia wojska greckie skapitulowały na froncie albańskim.

KAMPANIA

GRECKA

227

Nie porzuciłem jednak nadziei utrzymania Termopil. Znikła przepaść między stuleciami. A może by tak dokonać jeszcze jednego nieśmiertelnego wyczynu? Premier do ministra spraw zagranicznych 20 kwietnia 1941 Coraz bardziej skłaniam się ku opinii, że jeżeli generałowie znajdujący się na miejscu twierdzą, iż są w stanie utrzymać Termopile przez dwa lub trzy tygodnie, to należy im udzielić wszelkiego możliwego wsparcia, oczywiście pod warunkiem, że dominia wyrażą zgodę. Nie wierzę, że trudności ewakuacyjne wzrosną, skoro nieprzyjaciel ponosi ciężkie straty. Jednocześnie każdy dzień zatrzymujący lotnictwo niemieckie w Grecji zwiększa szanse na stabilizację sytuacji w Libii oraz może pozwolić nam na ściągnięcie dodatkowych czołgów do Tobruku. Jeżeli to się powiedzie i Tobruk zostanie utrzymany, będziemy sobie mogli nawet pozwolić na wysłanie posiłków z Egiptu. Z niechęcią patrzę na ten odwrót i gdyby te oddziały składały się jedynie z Brytyjczyków, a kwestia mogła być rozstrzygnięta na gruncie militarnym, namawiałbym Wilsona do kontynuowania walki. W każdym razie skoro musimy rozpocząć ewakuację, sprawę należy uczciwie przedstawić dominiom po jutrzejszym posiedzeniu Gabinetu. Nie wiem, oczywiście, w jakim stanie nasze oddziały dotrą na swoje nowe pozycje. 21 kwietnia generał Wavell zapytał króla o stan armii greckiej oraz czy będzie ona mogła szybko i skutecznie wesprzeć lewe skrzydło stanowiska w Termopilach. Jego Wysokość odrzekł, że brak czasu czyni niemożliwą jakąkolwiek zorganizowaną akcję grecką, mogącą wesprzeć brytyjskie lewe skrzydło. Generał Wavell odparł, że w takim razie jest zmuszony podjąć natychmiastowe kroki w celu zaokrętowania jak największej liczby żołnierzy brytyjskich znajdujących się w Grecji. Król zgodził się z tą decyzją, tak jakby jej oczekiwał. Generał Wavell podkreślił następnie konieczność utrzymania jak największej tajemnicy oraz przedsięwzięcia wszelkich środków zaradczych mających na celu umożliwienie ponownego zaokrętowania - na przykład, w Atenach powinien być zachowany porządek, a wyjazd króla i rządu na Kretę musi zostać maksymalnie opóźniony. Stwierdził również, że armia grecka w Epirze powinna powstrzymać natarcie wroga z zachodu wzdłuż północnego brzegu Zatoki Korynckiej. Król obiecał pomoc w miarę swoich możliwości. Lecz wszystko na próżno. 24 kwietnia Grecja ostatecznie poddała się przeważającym siłom niemieckim.

228

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

Stanęliśmy teraz przed kolejną ewakuacją drogą morską, podobną do tej, którą przeżyliśmy w 1940 r. Zorganizowanie wycofania ponad 50 tysięcy ludzi z Grecji w istniejących warunkach wydawało się zadaniem niewykonalnym. A jednak zostało wykonane przez Royal Navy pod dowództwem wiceadmirała Pridham-Wippella na morzu i kontradmirała Baillie-Grohmana, przebywającego w kwaterze głównej na lądzie. Pod Dunkierką niebo było nasze. W Grecji panami w powietrzu byli Niemcy, którzy mogli dokonywać nieprzerwanych ataków na porty i naszą wycofującą się armię. Rzecz jasna, zaokrętowanie mogło się odbywać jedynie nocą, i co więcej, oddziały nie mogły zostać dostrzeżone w pobliżu plaż w ciągu dnia. To było jeszcze raz Namsos, tylko na dziesięciokrotnie większą skalę. Admirał Cunningham przeznaczył do tego zadania niemal całość swoich lżejszych sił, a więc 6 krążowników i 19 niszczycieli. Działając z małych portów i plaż południowej Grecji, okręty te wraz z jedenastoma transportowcami i okrętami desantowymi oraz mniejszymi jednostkami przystąpiły do dzieła nocą 24 kwietnia. Operacja trwała pięć kolejnych nocy. 26 kwietnia przy użyciu oddziałów spadochronowych wróg zajął kluczowy most nad Kanałem Korynckim, po czym oddziały niemieckie wyroiły się na Peloponezie, ścigając naszych żołnierzy, którzy usiłowali dotrzeć do południowych plaż. Nocą 24 i 25 wydostało się 17 tysięcy żołnierzy przy stracie dwóch transportowców. Następnej nocy liczba ta wynosiła 19 500. Tymczasem w Nauplion wydarzyła się tragedia. Transportowiec Slamat, w szlachetnym, lecz niebezpiecznym przedsięwzięciu zaokrętowania jak największej liczby ludzi, pozostał zbyt długo na kotwicy. Wczesnym świtem został zaatakowany przez dwa bombowce nurkujące i zatopiony. Niszczyciele Diamond i Wryneck, które uratowały większość z siedmiuset osób znajdujących się na pokładzie Slamata, zostały z kolei zatopione po ataku powietrznym kilka godzin później. Ze wszystkich trzech okrętów uratowało się tylko pięćdziesiąt osób. 28 i 29 kwietnia dwa krążowniki i sześć niszczycieli próbowało uratować 8 tysięcy żołnierzy i 1400 uchodźców jugosło-

230

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

wiańskich z plaż niedaleko Kalamaty. Niszczyciel, wysłany naprzód, by ustalić kolejność zaokrętowania, stwierdził, iż nieprzyjaciel panuje nad miastem i akcja musi być odwołana. Chociaż w wyniku kontrataku Niemcy zostali wypędzeni z miasta, z plaż udało się uratować jedynie 450 osób. Tej samej nocy Ajax i trzy niszczyciele uratowały 4300 osób z Monemwasii. Wydarzenia te kończyły całą ewakuację. Małe, samotne grupki zostały odratowane z różnych wysepek podczas najbliższych dwóch dni, a 1400 oficerów i żołnierzy, z pomocą narażających się na śmiertelne niebezpieczeńswo Greków, uciekło do Egiptu w ciągu kilku kolejnych miesięcy.

Poniższa tabela przedstawia dane ewakuacyjne armii:

Siły

W kraju podczas ataku

Ewakuowane na Kretę

iwakuowane iezpośrednio na Kretę, a do Egiptu (w tym potem ranni) do Egiptu

Oddziały : Zjednoczonego Królestwa

19 206

5 299

3 200

4 101

Australijskie

17 125

6 451

2 500

5 206

Nowozelandzkie

16 720

7 100

1 300

6 054

Razem

53 051

18 850

7 000

15 361

Straty

Procent strat ogólnych

Straty były następujące:

Siły Oddziały : Zjednoczonego Królestwa

6 606

55,8

Australijskie

2 968

25,1

Nowozelandzkie

2 266

19,1

Razem

11 840

100

KAMPANIA

GRECKA

231

W sumie wyprowadzono bezpiecznie 56 662 osoby, w tym żołnierzy RAF-u oraz kilka tysięcy Cypryjczyków, Palestyńczyków, Greków i Jugosłowian. Liczba ta stanowi około 80% sił pierwotnie wysłanych do Grecji. Osiągnięte rezultaty były możliwe jedynie dzięki determinacji i ofiarności marynarzy z królewskiej i sprzymierzonej marynarki handlowej, którzy ani na chwilę nie zaprzestali swoich wysiłków pomimo okrutnych ataków wroga. Od 21 kwietnia do ostatniego dnia ewakuacji w wyniku ataków powietrznych zatopionych zostało 26 okrętów, w tym 21 greckich (wśród nich pięć okrętów szpitalnych). Resztę stanowiły jednostki brytyjskie i holenderskie. RAF wraz z kontyngentem lotniczym z Krety robił co mógł, by pomóc w tej sytuacji, lecz siły wroga były przeważające. Niemniej jednak dywizjony wysyłane od listopada do Grecji spisały się dzielnie. Strąciły 231 samolotów i zrzuciły 500 ton bomb. Same straciły 209 maszyn, z czego 72 w walce. Mała, lecz skuteczna w działaniu, grecka marynarka wojenna przeszła obecnie pod kontrolę brytyjską. Jeden krążownik, sześć nowoczesnych niszczycieli i cztery okręty podwodne uciekły do Aleksandrii, gdzie przybyły 25 kwietnia. Odznaczyły się one w sposób szczególny podczas naszych rozlicznych operacji na Morzu Śródziemnym.

Jeżeli opis tej tragedii pozostawia wrażenie, że siły imperialne i brytyjskie nie otrzymały skutecznego wsparcia od swoich greckich sprzymierzeńców, to pamiętać należy, iż te trzy tygodnie kwietniowych walk stanowiły kulminację ciężkich, pięciomiesięcznych zmagań z Włochami, wyczerpujących żywotne siły tego narodu. Zaatakowani w październiku bez ostrzeżenia przez dwukrotnie większe siły, odparli najeźdźców, by następnie, po wspaniałym kontrataku zepchnąć ich 40 mil w kierunku Albanii. Podczas surowej zimy w górach walczyli z liczniejszym i lepiej wyposażonym wrogiem. Armia grecka na północnym zachodzie nie posiadała ani transportu, ani dróg dogodnych do szybkiego manewru, by w ostatniej chwili stawić czoło przeważającemu atakowi niemieckiemu, wbijającemu się w jej

232

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

skrzydło i tyły. Siły jej były wyczerpane nieomal do granic możliwości długą i bohaterską obroną swojej ojczyzny. Nie było mowy o żadnym wzajemnym obwinianiu się. Przyjaźń i pomoc, które Grecy okazali naszym oddziałom przetrwały aż do końca. Mieszkańcy Aten i innych punktów ewakuacyjnych zdawali się być bardziej przejęci losem swoich niedoszłych wybawicieli, niż własnym bezpieczeństwem. Grecki honor wojenny nadal jaśnieje pełnym blaskiem.

Opisałem tutaj najważniejsze fakty naszej wyprawy do Grecji. Z perspektywy czasu bardzo łatwo jest udzielać wskazówek co do postaw moralnych, które należało przyjąć. W powyższym sprawozdaniu zanotowałem wszystkie zdarzenia zgodnie z ich przebiegiem. Kiedyś może oceni się je w świetle wszystkich poniesionych konsekwencji, a gdy karty naszych żywotów zżółkną, historia obwieści swój chłodny i tajemny werdykt. Nie ma wątpliwości, że wspólna zbrodnicza napaść Mussoliniego i Hitlera na Grecję oraz nasza próba stawienia oporu tyranii i ocalenia z ich szponów wszystkiego, co tylko się da, trafiła do serca narodowi amerykańskiemu, a przede wszystkim wielkiemu człowiekowi, który stał na jego czele. Oto wzruszająca wymiana telegramów z Prezydentem. Moja opinia na temat działań na Morzu Śródziemnym stwierdzał - jest następująca: Wasze działania w Grecji są nie tylko bohaterskie, lecz również niezwykle użyteczne, a rekompensatę za straty terytorialne stanowi zmuszenie Niemców do ogromnej koncentracji oraz wynikające z tego straty w ludziach i sprzęcie. Wysłanie maksymalnej liczby żołnierzy i sprzętu do Grecji było w pełni uzasadnioną akcją opóźniającą i takie też będzie mieć znaczenie we wschodniej części Morza Śródziemnego wraz z Afryką Północną i Środkowym Wschodem. Co więcej, jeżeli dodatkowe odwroty staną się konieczne, będą one wszystkie częścią planu, który na tym etapie wojny skróci linie brytyjskie, znacznie wydłuży linie państw Osi i zmusi wroga do wyekspediowania dużej liczby ludzi i sprzętu. Cieszę się, iż zarówno tutaj, jak i w Wielkiej Brytanii opinia publiczna zaczyna zdawać sobie sprawę z tego, że nawet jeżeli zmuszeni bę-

KAMPANIA

GRECKA

233

dziecie wycofać się dalej na wschód Morza Śródziemnego, nie pozwolicie sobie na żadną paniczną ucieczkę ani kapitulację. Cieszy mnie też, że - jak wynika z ostatniej analizy - kontrola nad Oceanem Indyjskim i Atlantykiem zapewni w swoim czasie zwycięstwo w tej wojnie. Odpowiedź moja, być może, jest mniej serdeczna, niż można by się było spodziewać po tak wspaniałym telegramie. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 4 maja 1941 Pański przyjazny telegram upewnia mnie w przekonaniu, że żadne przeciwności nie są w stanie zmienić Pańskiego pragnienia niesienia nam pomocy aż do osiągnięcia ostatecznego zwycięstwa. [...] Musimy się liczyć z tym, że konsekwencje utraty Egiptu i Bliskiego Wschodu mogą być bardzo poważne. Zwiększy to ryzyko na Atlantyku i Pacyfiku oraz przedłuży wojnę z wszystkimi wiążącymi się z nią niebezpieczeństwami i ogromem cierpień. Będziemy kontynuowali walkę bez względu na wszystko, lecz proszę pamiętać, że nastawienie Hiszpanii, Vichy, Turcji i Japonii uzależnione jest od wyniku walk na tym teatrze działań wojennych. Nie mogę zgodzić się z poglądem, że utrata Egiptu i Bliskiego Wschodu jest warunkiem pomyślnego kontynuowania wojny na oceanach. Gdyby cała Europa, większa część Azji i Afryki stała się, dobrowolnie lub pod przymusem, wspólnikiem państw Osi, wówczas wojna prowadzona przez Wielką Brytanię, Stany Zjednoczone, Kanadę oraz Australię z Oceanią przeciw takiemu sprzysiężeniu byłaby długim, ciężkim i ponurym zadaniem. Dlatego jeżeli nie może Pan zająć zdecydowanego stanowiska teraz lub w najbliższej przyszłości, proszę mieć na uwadze, że szala może się przechylić na naszą niekorzyść. Panie Prezydencie, mam szczerą nadzieję, że mówiąc to, co myślę, nie zostanę opacznie zrozumiany. Jedynym czynnikiem, który może wpłynąć na poprawę nastrojów w Turcji, na Środkowym Wschodzie oraz w Hiszpanii, byłoby włączenie się Stanów Zjednoczonych jako potęgi wojskowej do walki po naszej stronie. Gdyby to było możliwe, nie wątpię, że bylibyśmy w stanie utrzymać dotychczasową pozycję na Morzu Śródziemnym. Będziemy walczyć o każdy skrawek Egiptu, w tym o jego przyczółki, Tobruk i Kretę. Narażamy się tam na bardzo duże ryzyko i osobiście sądzę, że mimo wszystkich trudności zaopatrzeniowych - zwyciężymy. Lecz wzywam Pana, Panie Prezydencie, by nie lekceważył Pan konsekwencji płynących z klęski na Bliskim Wschodzie.

234

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Jeżeli chodzi o Vichy, to bardzo chcemy, aby w tej sprawie przejął Pan ster w swoje ręce i ustalił, w jaki sposób można ich maksymalnie wykorzystać posługując się prośbami i groźbami. Tylko Pan może ubiec Niemców w Maroku* Gdy tam wejdą, nie będą już musieli przedostawać się lądem - wyślą oddziały drogą powietrzną do Dakaru. Z niecierpliwością oczekuję planowanego przez Pana wystąpienia radiowego. Będzie ono z pewnością stanowić punkt zwrotny. Chciałbym raz jeszcze podziękować za pomoc, jakiej nam Pan udzielił, oraz za hojne i skuteczne poparcie nas i naszej Wspólnej Sprawy.

W moim wystąpieniu radiowym poprzedniej nocy starałem się nie tylko wyrazić uczucia całego świata anglojęzycznego, lecz także ustalić główne czynniki kierujące naszym losem. Choć z niepokojem i obawą śledzimy to, co dzieje się w Europie i Afryce oraz to, co może się wydarzyć w Azji, nie możemy zatracić wyczucia proporcji, popadając w panikę lub tracąc odwagę. Śmiało stawiając czoło wszystkim napotykanym trudnościom, czerpiemy pewność siebie ze świadomości pokonania wcześniejszych przeszkód. Żadnego z obecnych wydarzeń nie można porównać z niebezpieczeństwami, jakie pokonaliśmy w ubiegłym roku. Cokolwiek by się wydarzyło na Wschodzie, jest nieporównywalne z tym, co dzieje się na Zachodzie. Gdy ostatnio do Was przemawiałem, cytowałem wersy Longfellowa, które wypisał dla mnie prezydent Roosevelt. Obecnie mogę zacytować wersy nieco mniej znane, zdające się doskonale pasować do naszej obecnej sytuacji. Gdy słabe fale wśród mozołu Nie posuwają się na krok, Z cichych strumyków i wądołów Wypływa rwący, cichy prąd. I nie przez wschodnie tylko okna Łagodnym światłem wstaje brzask, Choć słońce z frontu pnie się wolno, Na Zachód spójrz - tam bije blask. *

Moje późniejsze podkreślenie - autor (przyp. oryg.).

List Arthura Hugh Clougha do Williama Allinghama, datowany 13 października 1849 r., sprezentowany panu Churchillowi przez pana Charlesa Scribnera w czerwcu 1941 r.

R O Z D Z I A Ł XIII

TRYPOLIS

I

OPERACJA „TIGER"

Od pustynnych piasków do słonych wód - Niepokoje admirała Cunninghama - Konieczność uderzenia na Trypolis - Ostrzał artyleryjski czy blokada - Drastyczna propozycja pierwszego lorda Admiralicji Odpowiedź admirała Cunninghama - Pomyślna i bezkrwawa operacja, 21 kwietnia - Zdecydowane poglądy admirała Cunninghama Zaufanie do wszystkich - Moje wyjaśnienie dla admirała Cunninghama - Pomoc amerykańska - Niepokojące wieści od generała Wavella Moja dyrektywa z 20 kwietnia - Komitet Obrony zgadza się na wysłanie trzystu czołgów przez Morze Śródziemne - Surowa uwaga na temat Tobruku, 22 kwietnia - Posiłki dla Rommla - Konwój „Tiger" przybywa - Błyskotliwy sukces - Czołgi dla Krety - Moje pragnienie powtórzenia operacji „Tiger" - Wavell nie nalega.

K

lęska, jaką ponieśliśmy na pustynnej flance w Afryce wywołała konsekwencje, które opisałem wcześniej. Ponadto uniemożliwiła zajęcie Rodosu, co znacznie utrudniło nasze połączenie z Grecją. Poważnie zaszkodziła ona temu ryzykownemu przedsięwzięciu, choć najprawdopodobniej i tak upadłoby ono samo z siebie. Opowieść o pustynnych piaskach musimy teraz wzbogacić opisem wydarzeń ze słonych wód. Od początku było widać, jak ciężkie zadanie stanowiła ekspedycja grecka dla naszej floty śródziemnomorskiej. Lecz było to tylko jedno z wymagań stawianych przez owe chaotyczne czasy. Już 10 kwietnia admirał Cunningham poczuł się poważnie zaniepokojony szybkim parciem triumfujących sił Rommla. Ostrzegał nas: Jeżeli w przyszłym miesiącu Niemcy zbiorą dostateczne siły, opanują bez wątpienia Mersa Matruh, co może uniemożliwić wykorzystywanie Aleksandrii przez flotę bez osłony myśliwskiej przeciwko

TRYPOLIS

I

OPERACJA

„TIGER"

237

atakom samolotów wroga. Jeżeli Trypolis nie zostanie zniszczony, Niemcy mają duże szanse na zdobycie Mersa Matruh. Lecz nie uważam, że zniszczenie Trypolisu jest możliwe w drodze samego ostrzału artyleryjskiego. Sądzę natomiast, iż rozwiązaniem byłyby nieprzerwane ataki powietrzne. [...] Uważam, że niezbędne jest natychmiastowe wysłanie z Egiptu bombowców dalekiego zasięgu i że nic nie powinno stanąć temu na przeszkodzie. Może być to nawet kwestia dni i efekty zadecydują, czy będziemy w stanie utrzymać wschodnią część Morza Śródziemnego. Jeszcze raz podkreślam, że czas jest rzeczą najważniejszą. Niestety, nie istniała możliwość stworzenia w ciągu najbliższych tygodni w Egipcie zgrupowania bombowców dalekiego zasięgu, które byłyby w stanie wywrzeć jakikolwiek wpływ na sytuację w Trypolisie. Bombardowanie od strony morza, będąc w sumie przedsięwzięciem znacznie bardziej skutecznym i nie wymagającym dużego wysiłku, stanowiło jedyne możliwe rozwiązanie i byłem zdania, że flota ma w ten sposób szanse przyczynić się w poważnym stopniu do obrony Egiptu, pomimo dużego obciążenia, jakim była dla niej kampania grecka

Konieczność uderzenia na Trypolis doprowadziła do burzliwych dyskusji pomiędzy Admiralicją i admirałem Cunninghamem, podczas których pierwszy lord Admiralicji, przekonany o pomocy amerykańskiej przyznanej przez Prezydenta, postawił naczelnego dowódcę przed alternatywą wystawienia floty na ryzyko zbombardowania w najbardziej niebezpiecznym miejscu. Przypadek ten jest Czymś niezwykłym w naszych morskich kronikach. Admiralicja do naczelnego dowódcy na Morzu Śródziemnym 15 kwietnia 1941 Oczywistym jest, iż bez podjęcia drastycznych środków, nie zdołamy ustabilizować sytuacji na Bliskim Wschodzie. Po dokładnym zbadaniu sprawy uważamy, że sam atak powietrzny na Trypolis nie wystarczy, by przerwać dopływ posiłków, które docierają do Libii głównie przez ten port. Przeto rzeczą konieczną jest taka akcja w Trypolisie, która skutecznie i na dłuższy czas uniemożliwi komunikację wroga przez ten port.

238

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Sądzimy, że zaminowanie nabrzeża oraz prowadzących do niego dojść spełniłoby swoje zadanie, lecz nie możemy czekać na potwierdzenie naszych przypuszczeń. Należy więc jak najszybciej poczynić inne kroki. Istnieją dwie możliwości: a) ostrzał artyleryjski portu, b) próba jego zablokowania. Lordowie zgadzają się z Pańską opinią, że rezultaty ostrzału artyleryjskiego są niepewne i że nie zmniejszą w sposób drastyczny dopływu posiłków, nawet na krótki okres. Zadecydowano przeto, że należy podjąć próbę połączonego ostrzału i blokady, przy czym ten pierwszy musi być przeprowadzony z niewielkiej odległości przez zbliżające się do portu okręty blokujące. Po dokładnym rozważeniu typów okrętów, które mogą być użyte do tej akcji, zadecydowano, że Barham i krążowniki klasy C doskonale nadają się do tego celu. Z niewątpliwym żalem przyjmie Pan decyzję o użyciu Barhama, lecz uważamy, że lepiej jest poświęcić całkowicie jeden okręt, mając szanse na osiągnięcie czegoś naprawdę znaczącego, aniżeli narażać na zbombardowanie kilka okrętów, osiągając przy tym mierne rezultaty. Rozkaz ten miał za zadanie przekonać walecznego Cunninghama o skali wydarzeń widzianej z Whitehallu i o ogromie ryzyka, na jakie narażalibyśmy się w razie jakiegokolwiek niepowodzenia. Admirał Cunningham gwałtownie zaprotestował przeciwko poświęcaniu tak pierwszorzędnego pancernika jak Barham. Naczelny dowódca na Morzu Śródziemnym do Admiralicji 15 kwietnia 1941 Zdaję sobie sprawę, jak poważnie problem ten musiał być rozważony przez Ich Lordowskie Moście oraz rząd Jego Królewskiej Mości, zanim podjęta została decyzja o poświęceniu tak dobrego okrętu, lecz ośmielę się stwierdzić, że ofiara taka jest uzasadniona jedynie wówczas, gdy powodzenie takiej akcji jest względnie zapewnione, oraz gdy jej rezultat odnosi zamierzony skutek. Sądzę, że żaden z tych warunków spełniony być nie może. Co się tyczy powodzenia, to wątpię, czy istnieje jedna szansa na dziesięć, aby ustawić ten ogromny okręt w odpowiedniej pozycji. Nawet jeżeli się nam powiedzie, stracimy pierwszorzędną jednostkę, co niezwykle korzystnie wpłynie na morale włoskiej marynarki

TRYPOLIS

I OPERACJA

„TIGER"

239

i zarazem uzmysłowi Włochom jak ogromną wagę przywiązujemy do sytuacji w Cyrenajce. Jeżeli operacja się nie uda lub powiedzie się tylko częściowo, wówczas to co opisałem powyżej, wyjdzie na jaw z jeszcze większą jaskrawością. Co więcej, będziemy zmuszeni zastąpić ten okręt innym, biorącym obecnie udział w bitwie o Atlantyk. Jeżeli wszystko potoczy się dobrze sam port stanie się bezużyteczny, choć rozładunek będzie w dalszym ciągu możliwy, a zamienne porty francuskie są cały czas dostępne. Oczywiście, w rozważaniach powyższych nie nadmieniłem o niezawodnej utracie niemal tysiąca oficerów i marynarzy, wysłanych lekkomyślnie na tę operację i nieświadomych tego, co ich czeka, których zresztą nie będziemy mogli w żaden sposób uratować.* Zamiast wysyłania Barhama bez wsparcia i przy tak niewielkich szansach powodzenia wolałbym zaatakować całą flotą, przyjmując ryzyko, jakie akcja taka z sobą niesie. Z przyczyn powyższych ośmielam się zakwestionować decyzję Ich Lordowskich Mości i proszę gorąco o ponowne jej rozpatrzenie w świetle mojego pisma. Z wielką ulgą przyjęliśmy wiadomość, że za zgodą Admiralicji ostrzał Trypolisu przeprowadzi flota. Admirał Cunningham pojawił się niedaleko Trypolisu z pancernikami Warspite, Barham i Valiant, krążownikiem Gloucester oraz niszczycielami i ostrzeliwał miasto przez czterdzieści minut. Ku zdumieniu wszystkich osiągnięto całkowite zaskoczenie i przez pierwsze 20 minut nie zareagowały ani baterie nadbrzeżne, ani lotnictwo. Zniszczeniu uległo wiele okrętów stojących w porcie, jak również nabrzeża i instalacje portowe. Ogromny pożar wybuchł w składzie z paliwem i otaczających go budynkach. Flota brytyjska wycofała się bez strat. Ani jeden okręt nie został trafiony. „Trypolis - donosił admirał Cunningham - był ostrzeliwany przez 42 minuty, dzisiaj o 5 rano, z odległości 14 i 11 tysięcy jardów. Ku mojemu zdumieniu zaskoczenie było całkowite, *

Zgodnie z wymaganiami okręt, który ma być poświęcony jako okręt blokujący albo brander, pozostaje po dopłynięciu do celu jedynie z załogą szczątkową.

240

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

głównie chyba dlatego, że Luftwaffe była mocno zaangażowana w działania na innych terenach [...]. Moje uwagi dotyczące ostrzału zostaną przesłane w terminie późniejszym". Natychmiast potem naczelny dowódca wysłał kolejne pismo, w którym o wiele wyraźniej dał wyraz swoim uczuciom. Naczelny dowódca na Morzu Śródziemnym do Admiralicji 23 kwietnia 1941 Wywiązanie się z obecnych zadań zdaje się przekraczać nasze możliwości. Chciałbym jasno stwierdzić, że jestem zdecydowanie przeciwny ostrzałowi Trypolisu przez flotę śródziemnomorską. Raz nam się udało, lecz tylko dlatego, że Luftwaffe była zajęta gdzie indziej. W ten sposób zaskoczyliśmy wroga. Jednak to, co całej flocie zajęło pięć dni, dywizjon ciężkiego lotnictwa działającego z Egiptu wykonałby w kilka godzin. Podczas tej operacji flota narażała się na ogromne i, moim zdaniem, niepotrzebne ryzyko, a sama operacja odbyła się kosztem wszystkich innych, naglących wówczas zobowiązań. [...] Nie widzę możliwości ściągnięcia Nelsona i Rodneya [z Atlantyku] i przyłączenia ich do floty śródziemnomorskiej. Wydaje mi się, że Ministerstwo Lotnictwa usiłuje obciążyć całą odpowiedzialnością marynarkę wojenną i nie udziela nam takiej pomocy, jakiej powinno. Moim zdaniem historia ta wystawia pozytywne świadectwo obydwu admirałom i zarazem uzmysławia czytelnikom, pod jak silnym naciskiem wszyscy wówczas działaliśmy. Można powiedzieć że Admiralicja, za moją zgodą zmusiła naczelnego dowódcę do podjęcia niepotrzebnego ryzyka, a fakt, że nie poniesiono przy tym żadnych strat nie świadczy bynajmniej, iż założenie samo w sobie było słuszne. Jednocześnie zaś tylko my, przebywający w kraju, mogliśmy ustalać proporcje wydarzeń światowych, za co ponosiliśmy pełną odpowiedzialność. Będąc przekonanym o słuszności działań podjętych przez pierwszego lorda Admiralicji, uznałem jednak za stosowne przesłać naczelnemu dowódcy jak najobszerniejsze wytłumaczenie, przedstawiając mu całą scenę wojny w nieco szerszej perspektywie od tej widzianej z Aleksandrii.

TRYPOLIS I OPERACJA „TIGER"

241

Premier do naczelnego dowódcy na Morzu Śródziemnym 24 kwietnia 1941 1. Nie można odstępować od zasady, która głosi, że naczelnym zadaniem floty śródziemnomorskiej jest uniemożliwienie wszelkiej komunikacji pomiędzy Włochami i Afryką. 2. Ubolewam, iż obłoki pyłu spowodowane atakiem samolotów utrudniły Pańskiej flocie ostrzał artyleryjski Trypolisu. Powinniśmy byli to przewidzieć, lecz w tej chwili nie ma sensu narzekać. Rezultaty są zadowalające i zostały osiągnięte bez strat w ludziach i sprzęcie. Jestem zdania, że fakt braku reakcji baterii nadbrzeżnych w głównej bazie afrykańskiej nieprzyjaciela dowodzi, iż nie może on być gotowy wszędzie i o każdej porze. Sądzę, iż w takich warunkach blokada zakończyłaby się pomyślnie. 3. Teraz w kwestii wsparcia powietrznego: powinien uzyskać Pan dokładne informacje, albowiem bez tego nie można formułować żadnych wniosków. Otrzymałem informację od szefa sztabu lotnictwa, że ilość ładunków wystrzelonych w postaci pocisków na Tiypolis w ciągu 42 minut, tj. 530 ton, mogłaby być zrzucona: a) przez jeden dywizjon wellingtonów z Malty w ciągu 10 i pół tygodnia lub b) przez jeden dywizjon stirlingów z Egiptu w ciągu 30 tygodni. [•••]

5. Dysponowanie siłami na poszczególnych teatrach działań wojennych leży w gestii Komitetu Obrony, któremu przewodzę, a nie Ministerstwa Lotnictwa, które jedynie wprowadza w życie nasze decyzje. Już od listopada usiłuję na wszelkie możliwe sposoby wysyłać samoloty na Bliski Wschód. Ponosiliśmy wielkie ryzyko i równocześnie duże ofiary, zwłaszcza gdy 2/3 całego dywizjonu myśliwców utonęło w drodze na Maltę lub gdy Furious został oderwany od swoich działań na Atlantyku, by odbyć trzy podróże do Takoradi. Zawsze staram się wspierać Pana w każdy możliwy sposób i mam szczerą nadzieję, że wierzy Pan, iż my tutaj w centrum staramy się podejmować słuszne i odważne decyzje, pomimo tak wielu trudności. [...] 7. Zastanawia się Pan zapewne, jak mogłem zaproponować ściągnięcie Rodneya i Nelsona z Atlantyku i przyłączenie ich do floty śródziemnomorskiej. Otóż jestem zdania, że mogą być bardzo użyteczne ze względu na swoje opancerzone pokłady, co jest niezwykle istotnym przy atakach bombowców nurkujących. Czy da się je ściągnąć, czy też nie, zależy od sytuacji na Atlantyku, o której - w związku z Pańskim wysokim stanowiskiem - zamierzam w tej chwili Pana poinformować. Od dłuższego czasu jestem w ciągłym kontakcie z pre-

242

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

zydentem Rooseveltem, który przejął właśnie zadanie patrolowania większości obszarów na zachód od 26 południka. Cała amerykańska flota atlantycka i liczne wodnopłatowce przystąpiły do wykonania pierwszej fazy tego planu o północy 24 kwietnia. Okręty wojenne Stanów Zjednoczonych będą pływać wzdłuż szlaków pokonywanych przez nasze konwoje, śledząc wszystkie rajdery i U-booty wroga i nadawać komunikaty o ich położeniu co cztery godziny, a w razie konieczności nawet częściej. Nie chcemy wszystkich tych informacji ogłosić naraz, lecz pragniemy, by były one ujawniane stopniowo. Informuję więc Pana o tym wszystkim w największym sekrecie. Jest to ogromne ułatwienie dla Admiralicji, w wyniku czego może dojść do niezwykle ważnych wydarzeń. Przeto nie musi się Pan zbytnio zamartwiać sprawą Atlantyku i może Pan wykorzystać posiadane siły, które na wszelkie sposoby nieustannie wspieramy, do likwidowania łączności wroga z Afryką, bądź przez Trypolis, bądź przez Cyrenajkę. Od tego zależy los bitwy o Egipt. 8. Zadałem sobie trud przedstawienia Panu całości sytuacji z powodu podziwu, jaki żywię dla odniesionych przez Pana sukcesów, ze względu na Pańskie troski, a także powodowany współczuciem z uwagi na iyzyko, na jakie naraża się Pańska flota, jak również z powodu niezwykłej wagi zadania, które stoi przed Panem do wykonania.

Za najważniejszy cel kontynuacji zwycięstwa na Pustyni Zachodniej uważałem zniszczenie armii Rommla, zanim zbytnio urośnie w siłę i zanim dotrze do niego nowa dywizja pancerna, której się tak bardzo obawialiśmy. To ocaliłoby przynajmniej naszą pozycję w Egipcie. Muszę przeto przywołać epizod, za który ponoszę bezpośrednią odpowiedzialność w większym niż zwykle stopniu. Klęska Wavella i naszej pustynnej flanki pozbawiła go niemal całkowicie pojazdów pancernych. W niedzielę, 20 kwietnia, spędzałem weekend w Ditchley pracując w łóżku, gdy otrzymałem telegram od generała Wavella do szefa sztabu imperialnego, opisujący jego sytuację z całą jaskrawością. Chociaż sytuacja w Cyrenajce uległa poprawie - stwierdzał - to przyszłość w dalszym ciągu napawa dużym niepokojem, głównie z powodu braku czołgów, a zwłaszcza czołgów szybkich. Jak Panu wiadomo, wojna pustynna rozgrywana jest w dużej mierze przy po-

TRYPOLIS I OPERACJA „TIGER"

243

mocy pojazdów pancernych. [...] W Cyrenajce wróg posiada przynajmniej 150 czołgów, z czego połowa to czołgi średnie. Większość z nich znajduje się obecnie w rejonie Bardia - Sollum i niewykluczone, że nieprzyjaciel szykuje kolejny ruch, jeżeli oczywiście jest w stanie zorganizować dostawy. Posiadam w Tobruku jedną niewielką jednostkę mieszaną, składającą się z czołgów szybkich, lekkich oraz czołgów piechoty, a w rejonie Matruh jeden batalion czołgów szybkich. [...] Do końca tego miesiąca mogę jedynie liczyć na to, że w obronie Matruh wspierać mnie będzie jeden pułk czołgów szybkich minus batalion i jeden pułk czołgów piechoty minus jeden batalion. [... ] W maju, być może, wydobędę z warsztatów naprawczych kolejne 30 lub 40 czołgów szybkich, by stworzyć z nich następną słabą jednostkę, a także kilka czołgów piechoty niezbędnych do obrony Aleksandrii. Nie mogę liczyć na wycofanie żadnych czołgów z Grecji, a na inne posiłki na razie się nie zanosi. Następnie dodał: Wiadomość z ostatniej chwili. Właśnie otrzymałem niepokojące doniesienia naszego wywiadu. Oczekiwałem, że niemiecka dywizja kolonialna, która przybyła do Trypolisu na początku tego miesiąca, wkroczy do akcji z jego końcem. Niektóre jednostki zostały już zidentyfikowane. Najświeższe dowody wskazują jednak, iż nie jest to dywizja kolonialna, lecz pancerna. Jeżeli to prawda, to sytuacja jest naprawdę poważna, gdyż w skład dywizji pancernej wchodzi 400 czołgów*, z czego 138 to czołgi średnie. Jeżeli nieprzyjaciel będzie w stanie zorganizować dostawy, czeka nas mnóstwo pracy. Kolejny telegram wyślę, gdy przetrawię te niepożądane wieści. W oddzielnym telegramie z tego samego dnia generał Wavell dokładnie opisał położenie swoich czołgów: Wygląda na to, iż w planie znajdują się tylko dwa pułki czołgów szybkich dla Egiptu i wysłane mają być przed końcem maja. Prócz tego nie ma żadnych rezerw, by uzupełnić istniejące braki. Tymczasem w Egipcie znajduje się obecnie doskonale wyszkolony personel, który wystarczyłby dla obsadzenia sześciu pułków czołgów. Dostarczenie czołgów szybkich uważam za sprawę podstawową, wyjąwszy czołgi piechoty, które są zbyt wolne i mają za mały promień działania, co *

Te dane okazały się przesadzone (przyp. oryg.).

244

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

jest niezwykle istotnym podczas prowadzenia operacji pustynnych. Szefa sztabu imperialnego proszę o udzielenie osobistej pomocy. Po przeczytaniu tych alarmujących telegramów postanowiłem - nie zważając dłużej na niechęć Admiralicji - wysłać bezpośrednio przez Morze Śródziemne do Aleksandrii specjalny konwój wiozący wszystkie czołgi, których potrzebował generał Wavell. W drogę wokół Przylądka wyruszał konwój przewożący posiłki dla wojsk pancernych. Postanowiłem, że szybkie statki wiozące czołgi skręcą na wysokości Gibraltaru, oszczędzając w ten sposób 40 dni. Generał Ismay przebywający niedaleko zjawił się u mnie w południe. Przygotowałem osobistą dyrektywę dla szefów sztabu, którą miał zabrać natychmiast do Londynu, nie pozostawiając ani cienia wątpliwości, że przykładam ogromną wagę do uczynienia tego kroku. Premier do generała Ismaya, dla szefów sztabu 20 kwietnia 1941 1. Proszę przeczytać najświeższe telegramy od generała Wavella. Los wojny na Bliskim Wschodzie, utrata Kanału Sueskiego, zawiedzione nadzieje, bądź zamieszanie w ogromnych siłach, które zgromadziliśmy w Egipcie, koniec wszelkich szans na współpracę amerykańską przez Morze Czerwone - wszystko to wiąże się z koniecznością posiadania kilku setek pojazdów pancernych. Należy je tam zawieźć za wszelką cenę. 2. Jutro w południe (poniedziałek, 21 kwietnia) będę przewodniczył zebraniu szefów sztabu i ministrów trzech rodzajów sił zbrojnych, po czym niezwłocznie zostaną podjęte konkretne działania. 3. Zamierzony przez nas cel można osiągnąć, wysyłając szybkie transportowce z grupy szybkiej [konwoju] „WS-7" przez Morze Śródziemne. Telegram generała Wavella stwierdza wyraźnie, że potrzebny jest sprzęt, a nie ludzie. W związku z tym należy zaryzykować utratę wszystkich pojazdów lub części z nich. Sytuacja będzie uratowana nawet wówczas, jeżeli dopłynie ich tylko połowa. Pięć transportowców wiezie 250 czołgów, z których wszystkie, oprócz 14, są czołgami piechoty. Nie należy szczędzić wysiłków, by zwiększyć liczbę czołgów szybkich w tym transporcie. Z posiadanych przeze mnie informacji wynika, że można załadować 20 sztuk więcej, co pociągnie za sobą 24-godzinne opóźnienie, tj. konwój wypłynie rankiem 23 kwietnia. 4. Obsługa popłynie dookoła Przylądka, co może ulec zmianie, jeśli szef sztabu imperialnego uzna to za konieczne.

TRYPOLIS I OPERACJA „TIGER"

245

5. Poprosiłem Ministerstwo Transportu Morskiego o znalezienie na wyznaczony dzień dwóch kolejnych statków transportowych rozwijających taką samą szybkość, bez względu na jakiekolwiek inne potrzeby. Jeżeli to się uda, należy przetransportować sto czołgów szybkich z najlepszej dywizji pancernej znajdującej się na Wyspie upewniwszy się, że są przysposobione do działań wojennych w „klimacie tropikalnym". 6. Admiralicja i Ministerstwo Lotnictwa przygotują jeszcze dzisiaj plan przeprowadzenia tego ważnego konwoju przez Morze Śródziemne. Oczywiście, musimy zaakceptować ryzyko, jako że żadne gwarancje nie mogą być dane. Do tego czasu Malta powinna otrzymać posiłki. Niszczyciele admirała Mountbattena i inne posiłki morskie powinny już tam docierać (lub przebywać w towarzystwie konwojów). Nieprzyjacielskie bombowce nurkujące mają wiele innych celów i na pewno nie będą wiedziały, co dany konwój przewozi. 7. Pośpiech jest najważniejszy. Należy unikać każdego dnia zwłoki. Chciałbym otrzymać rozkład czasowy rejsu; biorąc pod uwagę, że przy szybkości 16 węzłów odległość ta może być pokonana w 8, powiedzmy 10 dni od daty wypłynięcia, konwój powinien dopłynąć na miejsce w pierwszym tygodniu maja. Oczywiście, musi to być otoczone jak najściślejszą tajemnicą i nikt poza najwyższymi kręgami nie może wiedzieć o zamiarze zmiany kursu na wysokości Gibraltaru. Wszyscy płynący w tym konwoju winni być przekonani, że płyną dookoła Przylądka. Szefowie sztabu zebrali się natychmiast po przyjeździe Ismaya do Londynu i dyskutowali nad moją dyrektywą do późna w nocy. Początkowo zareagowali nieprzychylnie na moje propozycje. Szanse bezpiecznego przeprowadzenia statków transportowych przez Morze Śródziempe uważane były za znikome, gdyż przed wpłynięciem do Cieśniny i podczas mijania Malty zostałyby one zaatakowane przez nieprzyjacielskie bombowce nurkujące znajdujące się poza zasięgiem naszych myśliwców stacjonujących w bazach nadbrzeżnych. Wyrażono również pogląd, że posiadamy niebezpiecznie mało czołgów w kraju i że jeżeli poniesiemy poważne straty poza granicami, pociągnie to za sobą konieczność ich uzupełnienia, co w praktyce oznacza dalsze zmniejszenie liczby czołgów w Home Forces. Jednak na spotkaniu Komitetu, które odbyło się następnego dnia, admirał Pound, ku mojemu zadowoleniu, stanął po mojej

246

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

stronie i zgodził się przeprowadzić konwój przez Morze Śródziemne. Marszałek lotnictwa Portal miał zapewnić od Malty dodatkową ochronę w postaci dywizjonu beaufighterów. Następnie poprosiłem Komitet o rozpatrzenie propozycji wysłania w tym konwoju stu dodatkowych czołgów szybkich. W związku z tym gotów byłem zgodzić się nawet na dwudniowe opóźnienie. Generał Dill zaprotestował przeciwko wysyłaniu dodatkowych czołgów, motywując to tym, że jest ich za mało do obrony wewnętrznej. Biorąc pod uwagę to, na co wyraził on zgodę 10 miesięcy wcześniej, w czerwcu 1940 r., gdy wysłaliśmy na Bliski Wschód połowę naszych nielicznych nowych . czołgów, nie wierzyłem, by akurat w tym wypadku miał rację. Jak czytelnik pamięta, w kwietniu 1941 r. nie uważałem inwazji za poważne zagrożenie, skoro byliśmy do niej odpowiednio przygotowani. Teraz wiem, że pogląd ten był słuszny. Ustalono, iż operacja ta, której nadałem kryptonim „Tiger" [„Tygrys"], zostanie przeprowadzona, i że do konwoju zostanie dodany szósty statek, by zwiększyć liczbę czołgów o 67 czołgów szybkich Mark VI. Jednak mimo podejmowanych wysiłków statek ten nie mógł być załadowany na czas, aby popłynąć razem z konwojem.

Pośpieszyłem z przekazaniem Wavellowi tych pomyślnych wieści. Premier do generała Wavełla 22 kwietnia 1941 1. Od kilku dni podejmuję starania, by Panu pomóc, i z pewnością ucieszy Pana wiadomość, iż wysyłamy 307 naszych najlepszych czołgów przez Morze Śródziemne w nadziei, że dotrą na miejsce około 10 maja. Jest wśród nich 99 czołgów szybkich Mark IV i Mark VI, do których przesyłamy również części zamienne, oraz 180 czołgów piechoty. 2. Z Pańskiego telegramu z 18 kwietnia wynika, że dysponuje Pan dostateczną liczbą wyszkolonych ludzi, by obsadzić sześć pułków. Dlatego jedynie pojazdy przesyłamy trasą skróconą. Żołnierze mogą popłynąć zwykłą drogą dookoła Przylądka, tak jak to zostało pierwotnie ustalone. 3. Normalnymi kanałami otrzyma Pan (a) wszystkie szczegóły dotyczące przesłanych czołgów oraz części zamiennych pasujących do

TRYPOLIS

I

OPERACJA „TIGER"

247

tego, co Pan obecnie posiada, i (b) wskazówki dotyczące niezbędnych usprawnień, koniecznych w warunkach pustynnych. Mam nadzieję, że wszystkie przygotowania rozpoczną się niezwłocznie, zmieniając diametralnie całą sytuację, i że słynna 7 dywizja pancerna, której nieobecność była dla nas tak nieoczekiwana, wróci pod dowództwem Creagha do dawnej formy. 4. Po ustaleniu szczegółowych informacji chcielibyśmy otrzymać plan jak najszybszego wprowadzenia tych pojazdów do akcji. Jeżeli przesyłka ta ominie wszelkie niebezpieczeństwa grożące jej w drodze, czego oczywiście nie możemy zagwarantować, sytuacja się odwróci i do końca czerwca w Cyrenajce nie będzie ani jednego Niemca. 5. W trakcie przygotowań mających na celu wprowadzenie tych pojazdów do akcji powinien Pan stwarzać wrażenie, iż płyną one dookoła Przylądka, ponieważ sprawa musi być utrzymana w największej tajemnicy i bardzo niewiele osób zostało o tym poinformowanych. W związku z tym istnieje szansa, że zaskoczenie będzie całkowite. Wszystkiego najlepszego.

Podczas przygotowywania tej akcji cały czas ciążyła nam sprawa Tobruku. 24 kwietnia generał Wavell doniósł, że sytuacja myśliwców jest bardzo poważna. W Grecji straciliśmy wszystkie hurricane'y, a w wyniku niedawnych ataków powietrznych wroga na Tobruk większość znajdujących się tam hurricane'ów została zniszczona albo uszkodzona. Marszałek lotnictwa Longmore był zdania, że dalsze próby utrzymania dywizjonu myśliwców w Tobruku spowodują tylko niepotrzebne straty. Wówczas jednak nieprzyjaciel osiągnąłby całkowitą przewagę w powietrzu do czasu utworzenia nowego dywizjonu. Tymczasem tego ranka garnizon odparł atak wroga, powodując jego ciężkie straty i biorąc 150 jeńców. Panujące wówczas niepokój i pesymizm były tak duże, iż nie mogłem się powstrzymać od kilku surowych uwag. Premier do szefa sztabu imperialnego 22 kwietnia 1941 Nie wolno zapominać, że oblężeni są cztero- lub pięciokrotnie silniejsi od oblegających. Nie mam nic przeciwko temu, by urządzili się tam jak najwygodniej, lecz muszą uważać, by nie dać się otoczyć o wiele mniejszym siłom, tracąc przy tym swoje możliwości ofen-

248

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

sywne. 25 tysięcy ludzi posiadających sto dział i ogromne zapasy powinno utrzymać silnie umocnioną strefę przeciwko 4 i pół tysiąca ludzi na końcu 700-milowych linii komunikacyjnych, nawet jeżeli ci ludzie są Niemcami; w tym wypadku część z nich nie jest. Podane liczby otrzymałem z Ministerstwa Wojny. Nie można pomniejszać naszych możliwości w porównaniu z wrogiem.

Niebawem otrzymaliśmy od generała Wavella jeszcze bardziej niepokojące informacje dotyczące nadchodzących posiłków dla Rommla. Zejście na ląd 15 niemieckiej dywizji pancernej, nieznacznie uszczuplonej podczas pokonywania Morza Śródziemnego, miało się zakończyć 21 kwietnia. Zidentyfikowano już kilka jednostek niedaleko Tobruku i w rejonie Capuzzo. Jeńcy wojenni twierdzili, że dywizji tej w dalszym ciągu brakowało transportu dostawczego. Z naszych obserwacji ładunków przychodzących do Trypolisu wynikało, że do całkowitego uzupełnienia dywizji potrzeba jeszcze 21 przesyłek stanowiących 5 do 6 tysięcy ton. Problem jej utrzymania na Wschodzie uzależniony był od korzystania z Bengazi i innych małych portów w Cyrenajce. Mieliśmy sygnały, że Bengazi jest regularnie wykorzystywane. Wróg potrzebował przynajmniej 15 dni na skompletowanie wszystkich dostaw. Opierając się na tych założeniach, można było przypuszczać, że 15 dywizja pancerna, 5 lekka dywizja zmotoryzowana oraz dywizje Ariete i Trento, będą mogły rozpocząć natarcie w drugiej połowie czerwca, a nie na początku lipca. Była to różnica dwóch tygodni w stosunku do naszych oszacowań. Wavell wyznał, iż Niemcy tak często nas zaskakują, robiąc coś, czegośmy absolutnie nie brali pod uwagę w naszych kalkulacjach, iż niewykluczonym jest, że mylimy się w ocenie ich możliwości. Na przykład poprzedniego wieczora rozpoczęli ofensywę z rejonu Sollum, mimo iż nie usprawiedliwiała tego ich sytuacja zaopatrzeniowa. Byliśmy w kraju bardzo niezadowoleni z faktu, że Bengazi, z którego nie potrafiliśmy uczynić użytecznej bazy, zaczęło odgrywać ważną rolę, gdy przeszło w ręce niemieckie.

TRYPOLIS

I

OPERACJA

„TIGER"

249

Podczas najbliższych dwóch tygodni cala moja uwaga skupiona była na losach operacji „Tiger". Nie lekceważyłem ryzyka, które pierwszy lord Admiralicji był gotów ponieść i wiedziałem, że Admiralicja ma wiele złych przeczuć. Konwój składający się z pięciu statków rozwijających prędkość 15 węzłów, eskortowany przez eskadrę „Force H" admirała Sommerville'a (Renown, Malaya, Ark Royal i Sheffield), minął Gibraltar 6 maja. Razem z nim popłynęły również posiłki dla floty śródziemnomorskiej, w skład których wchodziły Queen Elizabeth oraz krążowniki Naiad i Fiji. Atak powietrzny 8 maja odparto, strącając 7 samolotów wroga i nie ponosząc przy tym żadnych szkód. Nocą jednakże dwa statki płynące w konwoju trafiły na miny przy wchodzeniu do Cieśniny. Na Empire Song wybuchł pożar, który skończył się eksplozją i zatonięciem. Drugi statek, New Zealand Star, odniósł drobne uszkodzenia i mógł płynąć nadal. Po dopłynięciu do wejścia do kanału Skerki admirał Sommverville zawrócił do Gibraltaru. Aby wzmocnić eskortę konwoju pozostawił on sześć (ze swoich) niszczycieli, a także krążownik Gloucester. Popołudniem 9 maja admirał Cunningham wraz ze swoją flotą spotkał się z konwojem „Tiger" 50 mil na południe od Malty. Następnie wszystkie jego siły skierowały się do Aleksandrii, gdzie dotarły bez żadnych strat. Korzystając ze sposobności, w dniach 7 i 10 maja przeprowadzono nocne ostrzały Bengazi przy pomocy lekkich sił morskich. Z wielką radością dowiedziałem się, że ten ważny konwój, w którym pokładałem tak wielkie nadzieje, przedostał się bezpiecznie przez Cieśninę i był teraz chroniony przez całość wzmocnionej floty śródziemnomorskiej. Będąc uspokojonym w tej kwestii, zwróciłem swe myśli ku Krecie, której zagrażał obecnie poważny atak lotniczy. Wiedziałem, że gdyby Niemcom udało się zająć lotniska na wyspie, byliby w stanie uzupełniać swoje siły niemal w nieskończoność. Zdawałem sobie również sprawę, że nawet dwanaście czołgów piechoty byłoby w stanie uniemożliwić tego rodzaju akcję. Poprosiłem przeto szefów sztabu o rozważenie skierowania jednego statku z kon-

250

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

woju „Tiger" na Kretę dla wyładowania po drodze kilku czołgów piechoty. Moi doświadczeni koledzy, zgadzając się ze mną, że czołgi te byłyby w istniejącej sytuacji niezwykle użyteczne, uważali jednak za niewskazane narażanie reszty cennego ładunku z powodu tej niewielkiej zmiany kursu. W związku z tym zasugerowałem 9 maja, że jeżeli „wysłanie statku Clan Lamont do Suda uważane jest za zbyt niebezpieczne, to jakikolwiek inny statek powinien wziąć te czołgi natychmiast po rozładunku w Aleksandrii". I takie też wydano rozkazy. 10 maja Wavell odpowiedział, że „załatwił już przesłanie sześciu czołgów piechoty i piętnastu czołgów lekkich na Kretę" i jeżeli „wszystko pójdzie dobrze, powinny tam dotrzeć w ciągu najbliższych kilku dni".

Rzecz jasna, pałałem chęcią powtórzenia wspaniałego sukcesu konwoju „Tiger", choć chyba nie zdawałem sobie sprawy, jaką trudność stanowiło wykonanie tego zadania. Uważałem, że potwierdziły się moje uwagi dotyczące niebezpieczeństwa przejścia przez Morze Śródziemne, choć moi przyjaciele sądzili, że mieliśmy szczęście i pogodę, jaka może się już nie powtórzyć. Admiralicja nie zamierzała angażować się w serię podobnie ryzykownych przedsięwzięć, w związku z czym napotkałem bardzo poważny opór. I prawdopodobnie nie zwahałbym się przed próbą uzyskania zgody Gabinetu w tej sprawie, gdyby nie fakt, że generał Wavell nie podejmował tematu i koniec końców zajął stanowisko przeciwne. Ziemia usunęła mi się spod nóg. Tak więc 50 czołgów szybkich i 50 czołgów piechoty popłynęło dookoła Przylądka późniejszym konwojem, który zarzucił kotwicę koło Suezu dopiero 15 lipca. Do tego czasu miało miejsce wiele wydarzeń. Jednakże nie wszystkie z nich były niepomyślne.

R O Z D Z I A Ł XIV

BUNT

W

IRAKU

Traktat angielsko-iracki z 1930 r. - „Złoty Kwadrat" - Posiłki z Indii - Atak na Al-Habbanijja - Śmiałe wsparcie Szkoły Lotniczej - Niechęć Wavella - Jego rozliczne troski - Zdecydowane nastawienie w kraju - Lepsze wieści z Al-Habbanijja - Klęska i ucieczka armii irackiej - Mój telegram do Wavella z 9 maja - Jego odpowiedź - Straż przednia „Habforce" przybywa - Spóźniona dyrektywa Hitlera, 23 maja - Ofensywa w kierunku Bagdadu - Ucieczka Raszida Alego Skuteczna okupacja Iraku - Regent powraca do Bagdadu - Unikamy poważnych niebezpieczeństw - Rozbieżność pomiędzy Londynem i Kairem.

T

raktat angielsko-iracki z 1930 r. przewidywał, że w czasie pokoju będziemy utrzymywali między innymi bazy powietrzne niedaleko Basry i w Al-Habbanijja oraz że zawsze będziemy mieli prawo tranzytu oddziałów wojskowych i dostaw. Traktat przewidywał również zapewnienie nam wszelkich udogodnień podczas wojny, włącznie z użytkowaniem kolei, rzek, portów i lotnisk. Gdy wybuchła wojna, Irak zerwał stosunki dyplomatyczne z Niemcami, lecz nie wypowiedział im wojny. Natomiast gdy do wojny włączyły się Włochy, Irak nawet nie zerwał stosunków. Tak więc poselstwo włoskie w Bagdadzie stało się głównym ośrodkiem propagandy państw Osi i rozbudzania nastrojów antybrytyjskich. Pomagał w tym mufti Jerozolimy, który zbiegł z Palestyny na krótko przed wybuchem wojny, by później otrzymać azyl w Bagdadzie. Wraz z upadkiem Francji i przybyciem do Syrii Komisji Rozejmowej państw Osi znacznie obniżył się prestiż, jakim cieszyli się Brytyjczycy, i cała sytuacja zaczęła nas napawać dużym niepokojem. Lecz w związku z naszym zaangażowaniem w in-

252

NIEMCY PRĄ NA WSCHÓD

nych rejonach jakakolwiek akcja militarna była wykluczona. W marcu 1941 r. sytuacja uległa dalszemu pogorszeniu. Współpracujący z Niemcami Raszid Ali został premierem i wszedł w konszachty z trzema ważnymi oficerami irackimi. Całą tę czwórkę nazywano „Złotym Kwadratem". Z końcem marca probrytyjski regent, emir Abdul-Illah uciekł z Bagdadu. Utrzymanie Basry, głównego portu irackiego nad Zatoką Perską, stało się obecnie rzeczą ważniejszą niż kiedykolwiek, wysłałem więc pilną depeszę do ministra ds. Indii: Premier do ministra ds. Indii 8 kwietnia 1941 Jakiś czas temu stwierdził Pan, iż jest w stanie wygospodarować z oddziałów granicznych kolejną dywizję dla Bliskiego Wschodu. Sytuacja w Iraku pogorszyła się. Musimy utrzymać Basrę, ponieważ Amerykanie mają coraz większą ochotę stworzyć tam bazę lotniczo-montażową, z którą mieliby bezpośredni kontakt. Jest to niezwykle istotnym ze względu na obecny, wschodni kierunek wojny. Informuję szefów sztabu, iż rozważy Pan te możliwości. Również generał Auchinleck jest zdania, że można wygospodarować dodatkową dywizję. Tegoż dnia pan Amery zatelegrafował w tym samym tonie do wicekróla, a lord Linlithgow i naczelny dowódca, generał Auchinleck pośpiesznie zaofiarowali się skierować do Basry brygadę piechoty i pułk artylerii polowej, z których większość znajdowała się już na pokładzie okrętu płynącego na Malaje. Pozostałe oddziały miały być przysłane najszybciej jak się da. Grupa brygadowa wylądowała w Basrze 18 kwietnia, nie napotykając większego oporu, pod osłoną brytyjskiego batalionu, który wylądował w Shaibie poprzędniego dnia. Rząd Indii został poproszony o jak najszybsze wysłanie dwóch brygad, także mających pierwotnie udać się na Malaje. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 20 kwietnia 1941 Wojska powinny być jak najszybciej wysłane do Basry. Muszą to być przynajmniej trzy obiecane pierwotnie brygady. I następnie:

BUNT

W

IRAKU

253

Premier do ministra spraw zagranicznych 20 kwietnia 1941 Sir Kinahan Cornwallis* powinien jasno zrozumieć, że głównym celem wysyłanych do Iraku oddziałów jest zabezpieczenie i utworzenie wielkiej bazy montażowej w Basrze i to, co dzieje się na północy kraju, może z wyjątkiem Al-Habbanijja jest sprawą drugoplanową. Przywołaliśmy prawa wynikające z traktatu, aby wytłumaczyć wysadzenie wojsk i uniknąć rozlewu krwi, lecz w przypadku zagrożenia przywiezionych wojsk należy użyć siły, nie oglądając się na nic. Tak więc nasza pozycja w Basrze nie opiera się tylko na postanowieniach traktatu, lecz wynika z wydarzeń mających miejsce podczas tej wojny. Nie można składać obietnic, że oddziały nasze zostaną wysłane do Bagdadu lub skierowane do Palestyny, a prawa do żądania tego typu obietnic nie można przyznać rządowi, który sam zdobył władzę za pomocą zamachu stanu w kraju, który gwałci postanowienia traktatowe u samych podstaw. Dlatego sir Kinahan Cornwallis nie powinien wdawać się w żadne tłumaczenia. Gdy więc Raszid Ali został poinformowany przez naszego ambasadora, że 30 kwietnia kolejne transporty dotrą do Basry, oświadczył, iż nie wyraża zgody na nowe lądowania, dopóki oddziały już przebywające w Basrze nie przejdą przez port. Generał Auchinleck został powiadomiony, że wojska powinny mimo wszystko schodzić na ląd, i Raszid Ali, który liczył na pomoc niemieckich samolotów lub nawet niemieckich oddziałów desantowych, został zmuszony do działania. Pierwsze kroki skierował na Al-Habbanijja, bazę lotniczą RAF-u na irackiej pustyni. 29 kwietnia z Bagdadu do Al-Habbanijja przyleciało 230 brytyjskich kobiet i dzieci. W sumie w kwaterach wojskowych przebywało ponad 2 200 zdolnych do walki żołnierzy i około 9 tysięcy osób cywilnych. Dlatego więc Szkoła Lotnicza stała się punktem o dużym znaczeniu. Wicemarszałek lotnictwa Smart przedsięwziął poważne środki ostrożności, aby stawić czoło nadchodzącemu niebezpieczeństwu. Do tej pory wyposażenie szkoły stanowiły jedynie samoloty przestarzałe lub szkolne, lecz niedawno przyleciało z Egip*

Brytyjski ambasador w Bagdadzie (przyp. oryg.).

254

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

tu kilka myśliwców typu Gladiator i z 82 samolotów zmontowano cztery dywizjony. Brytyjski batalion wysłany z Indii przybył tutaj 29 kwietnia. Obrona naziemna o obwodzie siedmiu mil, ogrodzona jedynie drutem, była - delikatnie mówiąc skąpa. 30 kwietnia oddziały irackie z Bagdadu pojawiły się na równinie, z której widać było lotnisko i obóz. Wkrótce nadeszły posiłki, w efekcie czego ich liczba zwiększyła się do 9 tysięcy ludzi i 50 dział. Następne dwa dni upłynęły na bezowocnych pertraktacjach i świtem 2 maja walka się rozpoczęła.

Od samego początku tych wydarzeń generał Wavełl niechętny był przyjmowaniu nowych obowiązków. Stwierdził, że jedyne co może zrobić, to sprawiać wrażenie, jakoby przygotowywane było uderzenie dużych sił z terytorium Palestyny, co z kolei miało odpowiednio wpłynąć na rząd iracki. Jego zdaniem siły, które mógł ewentualnie udostępnić, są nieodpowiednie, a ich uderzenie, na które trzeba by czekać przynajmniej tydzień, nastąpiłoby zbyt późno. Równocześnie wysłanie tych oddziałów w znacznym stopniu osłabiłoby naszą pozycję w Palestynie, jeszcze bardziej pobudzając rodzącą się tam rebelię. „Cały czas ostrzegałem - powiedział - że w obecnej sytuacji niemożliwe będzie żadne wsparcie dla Iraku z terytorium Palestyny, i radziłem, by za wszelką cenę unikać jakiegokolwiek zaangażowania w Iraku. [...] Moje siły są rozciągnięte do granic możliwości i po prostu nie mogę sobie pozwolić na ryzyko utraty części z nich w imię czegoś, co nie przyniesie żadnego efektu". Siły znajdujące się w Syrii były również wykorzystane do maksimum. Naczelni dowódcy na Bliskim Wschodzie stwierdzili, że nim oddziały australijskie zostaną na nowo wyposażone, mogą co najwyżej wygospodarować jedną brygadę kawalerii zmechanizowanej, jeden pułk artylerii i jeden batalion piechoty pod warunkiem, że nie będą one wysłane do Iraku. Oddziały te nie mogłyby sobie poradzić z wojskami, które Niemcy są w stanie wysłać do Syrii, i powinno się je tam skierować tylko jeżeli Francuzi z Vichy będą stawiać czynny opór. W razie podjęcia decyzji o uderzeniu na Syrię lepiej by było, gdyby

BUNT

W

IRAKU

255

zadanie to wykonywały oddziały brytyjskie, a nie Wolnej Francji, których interwencja byłaby niewskazaną. 4 maja wysłaliśmy generałowi Wavellowi nasze decyzje dotyczące Iraku: Rozpoczęcie działań w Iraku było nieuniknione. Musieliśmy ustanowić bazę w Basrze i kontrolować tamtejszy port, by w razie potrzeby zabezpieczyć perską ropę. Z powodu przewagi powietrznej Niemców na obszarze Morza Egejskiego linia komunikacyjna prowadząca przez Irak do Turcji również nabrała dużego znaczenia. [...] Gdybyśmy nie wysłali do Basry żadnych oddziałów, sytuacja rozwinęłaby się w podobny sposób, przy czym stanęlibyśmy przed koniecznością dokonania desantu w Basrze, zamiast po prostu zabezpieczyć tamtejszy przyczółek, nie natrafiając na opór. [...] Przyjęcie tureckiej oferty mediacji jest wykluczone. Nie możemy iść na żadne ustępstwa. Bezpieczeństwo Egiptu jest sprawą najwyższej wagi. Musimy zrobić wszystko, co w naszej mocy, aby uratować Al-Habbanijja i zachować kontrolę nad rurociągiem do Morza Śródziemnego. Generał Auchinleck nadal oferował posiłki w postaci pięciu brygad piechoty i oddziałów pomocniczych, jeżeli tylko za-pewnimy transport. Jego nastrój podnosił nas na duchu. Generał Wavell natomiast podporządkował się nie bez protestów. „Pańskie pismo - stwierdzał 5 maja - zdaje się ignorować fakty. Musi Pan spojrzeć prawdzie w oczy". Wątpił, czy siły przez niego gromadzone będą dostatecznie silne, aby uwolnić Habbanijja i czy utrzyma się ono do czasu ich przybycia 12 maja. „Czuję się w obowiązku ostrzec, że kontynuowanie działań w Iraku narazi na poważne niebezpieczeńswo obronę Palestyny i Egiptu. Reperkusje polityczne będą trudne do przewidzenia i mogą się skończyć tym, czego od dwóch lat usiłuję uniknąć, tzn. poważnymi kłopotami wewnętrznymi w naszych bazach. Dlatego nalegam gorąco, aby jak najszybciej wynegocjowano odpowiednie porozumienie". Nie byłem z tego zadowolony.

256

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 6 maja 1941 Należy natychmiast rozważyć telegramy od generałów Wavella i Auchinlecka. Sprawozdanie chciałbym otrzymać dzisiaj w Izbie Gmin przed lunchem. Należy zwrócić uwagę na następujące punkty: 1. Dlaczego wymienione siły, które zdają się być znaczne, są uważane za niewystarczające do walki z armią iracką? Wyobraźmy sobie utrzymywanie dywizji kawalerii w Palestynie bez zorganizowania podstaw ruchomej kolumny! 2. Dlaczego oddziały w Al-Habbanijja miałyby się poddać przed 12 maja? Jak dotąd, ich straty były przecież nieznaczne. Ubiegłej nocy ich żołnierze dokonali pomyślnego wypadu i z tego, co wiemy, ogień artyleryjski jest wstrzymywany, gdy tylko pojawiają się tam nasze samoloty. Spodziewam się, że można by tam było wysłać trochę dodatkowej piechoty jako posiłki z Egiptu. Oficer pełniący tam dowództwo powinien otrzymać rozkaz utrzymania tego miejsca. Jak można wynegocjować porozumienie, o którym pisze generał Wavell? Wyobraźmy sobie sytuację, że Irakijczycy za namową Niemców nalegają na naszą ewakuację z Basry lub też na przejście naszych wojsk, zdanych na ich łaskę i niełaskę, małymi oddziałami do Palestyny, Według opinii wyższych oficerów marynarki w Basrze upadek tej pozycji lub poddanie się będą ogromną katastrofą. Tego samego zdania jest również rząd Indii. Martwi mnie więc niezwykle postawa generała Wavella. Wygląda na to, że sytuacja na wschodnim skrzydle jest dla niego takim samym zaskoczeniem, jak na skrzydle zachodnim i pomimo dysponowania ogromną liczbą ludzi oraz wielkimi konwojami, które do niego docierają, w dalszym ciągu odczuwa duże braki. Robi wrażenie człowieka wyczerpanego. Propozycje naczelnego dowódcy z Indii dotyczące posiłków dla Basry zasługują na dużą uwagę.

Mając poparcie szefów sztabu, przedstawiłem wszystkie te problemy Komitetowi Obrony podczas południowego spotkania. W atmoferze powszechnej determinacji ułożono i wysłano następujące rozkazy:

BUNT

W

IRAKU

257

Szefowie sztabu do generała Wavella i pozostałych zainteresowanych 6 maja 1941 Komitet Obrony rozpatrzył Pański wczorajszy telegram. Porozumienie zawarte w drodze negocjacji nie wchodzi w rachubę, chyba że Irakijczycy spuszczą z tonu gwarantując, iż uniemożliwią wszelkie przyszłe działania państw Osi w Iraku. W rzeczywistości jednak Raszid Ali, współpracujący z państwami Osi, po prostu czekał na ich pomoc przed odkryciem swego prawdziwego oblicza. Nasze przybycie do Basry zmusiło go do pochopnego ruchu, zanim państwa Osi były w pełni gotowe. Nadarza się więc doskonała okazja przywrócenia poprzedniego stanu. Szefowie sztabu poinformowali Komitet Obrony, że są gotowi przyjąć odpowiedzialność za niezwłoczne wysłanie oddziałów wymienionych w Pańskim telegramie. Marszałek lotnictwa Smart powinien być poinformowany o przyznanej mu pomocy, lecz i o tym, że jego obowiązkiem jest tymczasem obrona Al-Habbanijja za wszelką cenę. Mając na uwadze bezpieczeństwo Egiptu, należy udzielać jak największego wsparcia powietrznego działaniom w Iraku.

Tymczasem w Habbanijja dywizjony Szkoły Lotniczej wraz z bombowcami typu Wellington zaatakowały oddziały irackie znajdujące się na równinie. W odpowiedzi Irakijczycy zaatakowali kwatery wojskowe z samolotów, dział i karabinów maszynowych. Ponad czterdziestu naszych ludzi zostało tego dnia zabitych lub rannych, a 22 samoloty zostały zniszczone lub uszkodzone. Pomimo trudności ze startem pod tak silnym ostrzałem artyleryjskim nasi lotnicy kontynuowali ataki. Piechota nieprzyjacielska nie została rzucona do ataku, a baterie wroga były stopniowo opanowywane. Okazało się, że artylerzyści wroga nie wytrzymują nie tylko naszych ataków lotniczych, lecz także samego widoku naszych samolotów nad głowami. Ich zdenerwowanie zostało w pełni wykorzystane i już od drugiego dnia można było skupić wysiłki na zwalczaniu irackich sił powietrznych i ich baz. Nocą 3 i 4 maja patrole naziemne z Habbanijja zaatakowały umocnienia nieprzyjacielskie, a 5 maja, po czterodniowych atakach RAF-u wróg miał dosyć. Tej nocy Irakijczycy wycofali się z równiny. W wyniku pościgu w ręce nasze wpadło 400 jeńców, 12 dział, 60 karabinów ma-

258

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

szynowych i 10 pojazdów pancernych. Kolumna wspierająca z Al-Falludża została zniszczona w drodze przez czterdzieści naszych samolotów wysłanych w tym celu z Habbanijja Tak więc 7 maja oblężenie Habbanijja zostało zakończone. Obrońcy otrzymali posiłki z Egiptu w postaci myśliwców, brytyjskie kobiety i dzieci ewakuowano do Basry, a 60 samolotów irackich zostało zupełnie zniszczonych. Te dobre wieści dochodziły do nas stopniowo. Premier do wicemarszałka lotnictwa Smarta 7 maja 1941 Pańska brawurowa akcja spowodowała przywrócenie poprzedniego stanu. Wszyscy obserwujemy Waszą wspaniałą walkę. Obiecujemy maksymalną pomoc. Tak trzymać!

Premier do generała Wavella 7 maja 1941 Sytuacja w Habbanijja uległa znacznej poprawie i trwająca obecnie bohaterska walka z Irakijczykami przyczyni się prawdopodobnie do stłumienia buntu przed przybyciem Niemców. Mogą oni oczywiście wysłać tam od razu ciężkie bombowce, lecz te nie są w stanie działać przez dłuższy czas. Musimy uprzedzić moralne skutki ich przybycia za pomocą potężnego ciosu. Skoro Rutba i Habbanijja są wolne, przypuszczam, że nasza kolumna zajmie Bagdad lub w jakikolwiek inny sposób wykorzysta w pełni nasz sukces. Otrzyma Pan również inne telegramy, dotyczące prowokowania tamtejszych plemion i polityki rządu. Generał Wavell wysłał odpowiedź bezpośrednio do szefów sztabu. 8 maja 1941 Sądzę, że w związku z niezbyt korzystną sytuacją polityczną trzeba się będzie pogodzić z pewnym ograniczeniem działań w Iraku. Siły z Indii mogą co prawda zabezpieczyć Basrę, lecz nie mogą, moim zdaniem, posuwać się na północ, jeśli nie zapewnimy sobie współpracy miejscowej ludności i tutejszych szczepów. Oddziały z Palestyny mogą zluzować Habbanijja i utrzymać dojścia z Bagdadu, by zapobiec dalszym atakom na Habbanijja, lecz nie są w stanie wejść do Bagdadu siłą, nie mówiąc już o utrzymaniu się tam. [...] Aby przeto uniknąć poważnego militarnego zaangażowania w mniej istotnym re-

BUNT

W

IRAKU

259

jonie, nadal proponuję znalezienie politycznego sposobu rozwiązania tego problemu. Chociaż dobrze rozumiałem jego troskę i oddanie, w dalszym ciągu nie zmieniałem zdania. Premier do generała Wavella 9 maja 1941 1. Komitet Obrony rozważył Pański telegram z 8 maja dotyczący Iraku. Z naszych informacji wynika, że Raszid Ali i jego ludzie są w niełatwym położeniu. Jakkolwiek przedstawia się sytuacja, musi Pan toczyć z nimi twardą walkę. Zmotoryzowana kolumna powstająca w Palestynie powinna wyruszyć zgodnie z Pańską sugestią lub nawet wcześniej, nawiązując czynny kontakt bojowy z wrogiem w Rutba lub Habbanijja. Przyłączywszy się do oddziałów w Habbanijja, powinien Pan w pełni wykorzystać sytuację, nie wahając się nawet przed próbą wdarcia się do Bagdadu z użyciem niewielkich sił, ponosząc to samo ryzyko, na które narażają się Niemcy i dzięki któremu tak wiele zyskują. 2. Wszelkie negocjacje z Raszidem Alim są wykluczone, chyba że natychmiast przyjmie warunki zawarte w telegramie szefów sztabu. Negocjacje takie spowodowałyby tylko zwłokę, pozwalającą na przybycie Luftwaffe. Nie uważamy, by jakiekolwiek siły lądowe, które mogą być skierowane do Iraku były w stanie wpłynąć na Pańską sytuację. Siły powietrzne muszą obecnie robić wszystko, co w ich mocy. Tedder może wycofać wsparcie powietrzne niezbędne dla operacji w Iraku tylko wtedy, gdy zaangażuje się Pan lub będzie miał zaangażować w ofensywę na Pustyni Zachodniej. Próbowałem uspokoić generała Wavella, że nie planowaliśmy żadnych większych operacji i że usiłowaliśmy jedynie zaradzić problemom bieżącym: Nie powinien Pan się zbytnio martwić odległą przyszłością Iraku. Pańskim najpilniejszym zadaniem jest ustanowienie przyjaznego rządu w Bagdadzie i rozbicie sił Raszida Alego. Nie chcemy obecnie włączać się w żadną większą operację w górę rzeki od Basry, jak również nie zaplanowaliśmy jeszcze zajęcia Kirkuku i Mosulu. Nie pragniemy naruszać niezależności Iraku i wydane przez nas instrukcje są zgodne z Pańskimi poglądami na ten temat. Liczy się tylko działanie: szybki marsz zmotoryzowanej kolumny, mającej na celu nawiązanie kontaktu pomiędzy Bagdadem i Palestyną. Każdy dzień jest ważny, albowiem Niemcy mogą tu być w każdej chwili. Liczyliśmy, że ko-

260

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

lumny będą gotowe do wymarszu 10 maja i dotrą do Al-Habbanijja 12 maja zakładając, że się utrzyma co też uczyniło, osiągając nawet jeszcze więcej. Mamy nadzieję, że zrobi Pan wszystko, by przyśpieszyć wymarsz. Wavell energicznie zareagował na ten nawał żądań i wezwań. „Nie czekając na konwój «Tiger» - donosił 13 maja - wysłałem wszystkie czołgi, by przyłączyły się do sił Gotta i zaatakowały nieprzyjaciela w rejonie Sollum. [...] Jeżeli na Pustyni Zachodniej wszystko się powiedzie, spróbuję skierować dodatkowe oddziały do Palestyny, do działań przeciwko Irakowi. [...] Sprawa Iraku robi się męcząca i powinna być załatwiona raz na zawsze. [...] Robię, co mogę, by wzmocnić Kretę przed nadciągającym atakiem. Kwestię Syrii omówiłem dziś po południu z Catroux."

W tym czasie konwój „Tiger" dopływał już bezpiecznie do Aleksandrii, a ja żywiłem nadzieję na pomyślny rozwój wypadków na Krecie, na Pustyni Zachodniej oraz w Syrii. Premier do generała Auchinlecka 14 maja 1941 1. Cieszę się, że spotyka się Pan z Wavellem w Basrze. Poinformuje on Pana na temat konwoju „Tiger" i operacji „Scorcher" [obrona Krety]. Zwycięstwo w Libii zmieniłoby całą sytuację, zarówno wśród Niemców jak i wśród Irakijczyków. 2. Jesteśmy niezwykle wdzięczni za wysiłki, jakie czyni Pan w Basrze. Im silniejsze oddziały hinduskie zostaną tam zgromadzone, tym lepiej. Lecz nie czujemy się jeszcze na siłach, by zaangażować się w jakąkolwiek ofensywę (oprócz ataków małymi oddziałami, gdy wszystko idzie dobrze) na północ w kierunku Bagdadu, a tym bardziej nie czujemy się zdolni do zajęcia Kirkuku i/lub Mosulu. Nie możemy nawet tego planować, dopóki nie dowiemy się, jak przebiegają „Tiger" i „Scorcher". Chwilowo więc musimy ograniczyć się do prób ukonstytuowania przychylnego nam rządu w Bagdadzie oraz zorganizowania jak najsilniejszego przyczółka w Basrze. Nie możemy również obecnie podejmować prób zdominowania Syrii, choć niewykluczone, że oddziały Wolnej Francji będą miały szansę się tam wykazać. Najważniejszym zadaniem jest pokonanie Niemców w Libii i dopóki tego nie osiągniemy, nie możemy snuć żadnych większych planów. Wtedy wszystko będzie o wiele prostsze.

BUNT

W

IRAKU

261

Powinienem chyba dokończyć historię zmagań w Iraku, nim przejdę do opisu niebezpieczeństw i kłopotów, jakie spadły na nas na Krecie. Straż przednia „Habforce", zmotoryzowana grupa bojowa z Palestyny, przybyła do Habbanijja 18 maja, by wznowić atak na nieprzyjaciela zajmującego most nad Eufratem w Al-Falludża. Tym razem Irakijczycy nie byli jedynymi przeciwnikami. Pierwsze samoloty niemieckie pojawiły się na lotnisku w Mosulu 13 maja i od tej pory nasze siły powietrzne miały za zadanie atakować je, jak również uniemożliwiać następne dostawy, docierające koleją z Syrii. 19 maja rozpoczął się atak straży przedniej „Habforce" oraz wojsk lądowych garnizonu w Habbanijja na most w Falludża. Wylewy utrudniły bezpośrednie podejście od strony zachodniej i dlatego małe kolumny zostały wysłane w górę rzeki, by odciąć odwrót obrońcom; inna grupa wylądowała, by zablokować drogę do Bagdadu. Oczekiwano, że działania te w połączeniu z bombardowaniem z powietrza spowodują, iż wróg rozproszy się lub podda. Ostatecznie jednak okazało się, że niezbędny jest atak lądowy. Małe oddziały na zachodnim brzegu, które ogniem karabinowym miały zapobiec zniszczeniu tak ważnego mostu, dostały rozkaz przyśpieszenia działań. Zadanie swoje wykonały sprawnie i bez żadnych ofiar. Nieprzyjaciel uległ - wzięto 300 jeńców. Następny kontratak został odparty trzy dni później. Przygotowania do ostatecznej .^ofensywy na Bagdad zajęły kilka dni, podczas których nasze działania powietrzne przeciwko Luftwaffe na lotniskach w północnym Iraku zakończyły się dużym sukcesem. Włoska eskadra myśliwców, która pojawiła się tam nieco później, nie zdołała nic wskórać. Niemiecki oficer, obciążony zadaniem skoordynowania działań eskadr powietrznych państw Osi z działaniami sił irackich, syn feldmarszałka Blomberga, wylądował w Bagdadzie z kulą w głowie efektem przypadkowego ostrzału swoich sprzymierzeńców. Choć jego następca, generał Felmy, miał trochę więcej szczęścia przy lądowaniu, to i tak nie zdołał niczego zdziałać. Posia-

264

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

dane przez niego instrukcje od Hitlera nosiły datę 23 maja, gdy minęły już szanse na skuteczną interwencję. DYREKTYWA HITLERA NR 30. BLISKI WSCHÓD

Kwatera Główna, 23 maja 1941 Naszym naturalnym sojusznikiem w działaniach przeciwko Anglii jest na Bliskim Wschodzie arabski ruch wolnościowy. W związku z tym sprawą szczególnej wagi jest wzniecenie buntu w Iraku. Bunt ten rozszerzy się poza granice Iraku, wzmacniając wrogie Anglii siły na Bliskim Wschodzie, przerwie brytyjskie linie komunikacyjne i zwiąże oddziały brytyjskie kosztem innych teatrów działań wojennych. Z tych powodów zdecydowałem się przyśpieszyć rozwój wydarzeń na Bliskim Wschodzie, udzielając wsparcia Irakowi. Zarówno to, czy i w jaki sposób uda nam się zniszczyć pozycję brytyjską pomiędzy Morzem Śródziemnym i Zatoką Perską, jak i atak na Kanał Sueski, pozostaje w rękach bogów. [...] Ofensywa na Bagdad rozpoczęła się 27 maja i posuwała się bardzo powoli z powodu dużych wylewów i powysadzanych mostów nad kanałami irygacyjnymi. Pomimo to nasze wysunięte oddziały dotarły na przedmieścia Bagdadu 30 maja. Choć były nieliczne i choć w mieście stacjonowała dywizja iracka, było to i tak za wiele dla Raszida Alego i jego wspólników, którzy jeszcze tego dnia uciekli do Persji wraz z pozostałymi podżegaczami - niemieckimi i włoskimi posłami oraz byłym muftim Jerozolimy. Następnego dnia, 31 maja, podpisano rozejm, regent Iraku został przywrócony na stanowisko i powstał nowy rząd. Wkrótce potem zajęliśmy wszystkie ważniejsze punkty w kraju. W ten sposób pokrzyżowane zostały plany wzniecenia buntu w Iraku i łatwego opanowania tego rozległego obszaru. Lądowanie brygady hinduskiej w Basrze 18 kwietnia przeprowadzono w odpowiednim czasie. Zmusiło ono Raszida Alego do przedwczesnych działań. Pomimo to nasze skromne siły toczyły nieustanny wyścig z czasem. Bohaterska obrona Al-Habbanijja przez Szkołę Lotniczą walnie przyczyniła się do końcowego sukcesu. Oczywiście Niemcy mieli do swojej dyspozycji siły powietrzne, dzięki którym mogli wówczas zdobyć Syrię, Irak

BUNT

W

IRAKU

265

i Persję wraz z jej bezcennymi polami naftowymi. Ręka Hitlera mogła sięgnąć daleko w kierunku Indii, a nawet Japonii. Postanowił on jednak, jak to wkrótce zobaczymy, skierować swoją główną potęgę lotniczą w inną stronę. Wiadomo, że eksperci wojskowi wyznają niezmiennie zasadę, iż zawsze należy przyznawać pierwszeństwo decydującemu teatrowi działań wojennych. Jest w tym sporo prawdy. Lecz w czasie wojny, tą zasadą, jak zresztą każdą inną, rządzą wymogi chwili i gdyby miało być inaczej, strategia byłaby czymś śmiesznie prostym. Stałaby się rutyną, a nie sztuką. Opierałaby się na regułach zamiast na bezbłędnej ocenie sytuacji w ciągle zmieniających się okolicznościach. Hitler niewątpliwie zlekceważył okazję zdobycia małym kosztem dużej nagrody na Bliskim Wschodzie. My, w Anglii, choć naciskani niezwykle mocno, zdołaliśmy przy pomocy skąpych sił uratować się przed poważną klęską. Należy cały czas pamiętać, że bunt w Iraku był tylko małym wycinkiem tych problemów, z którymi generał Wavell borykał się na Bliskim Wschodzie. Dochodził do tego spodziewany atak niemiecki na Kretę, nasze plany zaatakowania Rommla na Pustyni Zachodniej, kampanie w Abisynii i Erytrei oraz konieczność uprzedzenia Niemców w Syrii. Z perspektywy Londynu cała scena śródziemnomorska była czymś drugorzędnym, podczas gdy sprawy istotne stanowiło zagrożenie inwazją, wojna z U-bootami i nastawienie Japonii. Tylko siła i zwartość Gabinetu Wojennego, wzajemny szacunek i zbieżność poglądów pomiędzy szefami politycznymi i wojskowymi oraz sprawne działanie naszej machiny wpjennej pozwoliły nam przetrwać wszystkie próby i niebezpieczeństwa. Czytelnik zdaje sobie sprawę z napięcia, jakie rosło pomiędzy brytyjskim Gabinetem Wojennym i szefami sztabu a ich przeciążonym, choć bohatersko walczącym naczelnym dowódcą w Kairze. Znajdujące się w kraju władze, którym przewodziłem, podjęły decyzję wbrew opinii człowieka znajdującego się na miejscu. Wzięły sprawę w swoje ręce i przyjęły pełną odpowiedzialność za rozkaz zluzowania Al-Habbanijja oraz za odrzucenie planu negocjacji z Raszidem Alim, czy przyjęcie mediacji tureckiej. Efektem był szybki i całkowity sukces. Cho-

266

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

ciaż nikt nie przyjął tego z większą ulgą i radością niż Wavell, epizod ten nie pozostał bez śladu. Jednocześnie wysłanie przez generała Auchinlecka, za naszą akceptacją i za serdeczną zgodą wicekróla, dywizji hinduskiej do Basry oraz gotowość, z jaką posiłki hinduskie zostały dostarczone, napełniły nas dużą radością i dodały sił. Konsekwencje tych wrażeń staną się widoczne w miarę rozwoju tej opowieści.

R O Z D Z I A Ł XV

KRETA:

POCZĄTEK

Sytuacja na Krecie - Słabe i nieodpowiednie środki obronne - Przeciążenie administracji w Kairze - Londyn i sztab na Bliskim Wschodzie uznają konieczność obrony Krety - Nasz wywiad zdobywa dokładne informacje- Wizyta Wavella, 30 kwietnia - Bernard Freyberg zostaje dowódcą - Mój telegram do admirała Cunninghama z 1 maja - Wysiłki zmierzające do wzmocnienia naszego lotnictwa - Wavell i Freyberg nie mają złudzeń - Telegramy Freyberga do Wavella i do rządu Nowej Zelandii - Moje przesłanie do pana Frasera, 3 maja - Freyberg nieustraszony - Powietrzna blokada Krety przez Niemców - Nasze żałosne zasoby powietrzne - Niemiecki plan ataku - Operacje: „Colorado" i „Scorcher" - Dobry humor Wavella - Informuję na bieżąco generała Smutsa - Na krawędzi.

M

oje wcześniejsze wywody oraz same wydarzenia świadczą niezbicie o strategicznym znaczeniu Krety w całym układzie naszych spraw śródziemnomorskich. Brytyjskie okręty wojenne zakotwiczone w zatoce Suda lub tankujące tam paliwo były w stanie zapewnić tak ważną ochronę Malty. Gdyby nasza baza na Krecie była dobrze zabezpieczona przed atakami powietrznymi, nasze siły morskie spełniłyby swoją rolę i odparłyby każdą ekspedycję morską wroga. Lecz w odległości zaledwie stu mil wznosiła się włoska forteca na Rodosie posiadająca ogromne lotniska. Zajęcie Rodosu było naszym celem od początku roku i lotna służba obrony baz morskich [Mobile Naval Base Defence Organisation], wspaniała grupa świetnie wyszkolonych i dobranych ludzi, licząca 5 300 osób, mogła być wysłana albo na Rodos, albo do zatoki Suda, zależnie od okoliczności. Oprócz tego mieliśmy do dyspozycji silny oddział komandosów, ponad 2 tysiące żołnierzy, pod do-

268

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

wództwem pułkownika Laycocka oraz 6 dywizję brytyjską, utworzoną w Egipcie, które mogły posłużyć do zajęcia Rodosu. Jednak bieg wydarzeń zmusił nas do przełożenia tego przedsięwzięcia. Gdyby tymczasem Niemcy wysłali swoje samoloty na Rodos, Kreta byłaby w poważnym stopniu zagrożona. Lotna służba obrony baz morskich znajdowała się cały czas pod ręką w Aleksandrii. Jeżeli chodzi o Kretę, wszystko posuwało się z dużymi oporami. Czytelnik zapewne pamięta moje ciągłe wezwania do ufortyfikowania zatoki Suda. Użyłem nawet zwrotu „drugie Scapa". Wyspa znajdowała się w naszych rękach od ponad sześciu miesięcy, lecz wyposażenie portu w skuteczniejszą broń przeciwlotniczą musiałoby się odbyć kosztem innych, bardziej naglących spraw; co więcej, dowództwo bliskowschodnie nie byłoby w stanie znaleźć siły roboczej do rozbudowy lotnisk. Nie mogło być mowy o wysłaniu dużego garnizonu na Kretę ani o utrzymywaniu tam znaczniejszych sił powietrznych, dopóki Grecja znajdowała się w rękach sprzymierzonych. Lecz wszystko w miarę możności i potrzeb powinno być gotowe na przyjęcie posiłków. Zabrakło jednak zarówno planów, jak i działań. W ciągu sześciu miesięcy mianowano, jednego po drugim, sześciu dowódców. Dowództwo bliskowschodnie powinno było dokładniej zbadać warunki, w jakich Kreta może być broniona przed atakiem z morza czy powietrza. Nie przewidziano stworzenia udogodnień dla lądujących samolotów w południowej części wyspy, w Sfakii lub Timbaki oraz utworzenia stamtąd drogi prowadzącej do zatoki Suda i lotnisk, na których zachodnia Kreta mogłaby przyjmować posiłki z Egiptu. Zbiorowa odpowiedzialność za nieodpowiednie zbadanie problemu i za niezadowalające wykonanie przekazanych dyrektyw spada na Kair i Whitehall. Dopiero po klęskach w Cyrenajce, na Krecie i na pustyni zdałem sobie sprawę, że generał Wavell był przeciążony ponad miarę, a wsparcie, jakie od nas otrzymał było bardzo skromne. Robił, co w jego mocy, lecz środki, jakimi dysponował, były niewystarczające i nie mógł sobie poradzić z zadaniem prowadzenia czterech lub pięciu jednocześnie trwających kampanii.

KRETA:

POCZĄTEK

269

Wraz z niemieckim podbojem Grecji Kreta stała się ostatnim punktem oparcia dla greckiego króla i rządu, a równocześnie ważnym miejscem zgrupowania przeróżnych ewakuowanych oddziałów. Mogliśmy mieć pewność, że oczy Niemców od dawna były na nią zwrócone. Dla nas był to ważny przyczółek, zarówno w kontekście sytuacji w Egipcie jak i na Malcie. Nawet pośród tych klęsk i zniszczeń nie istniała rozbieżność poglądów między władzami w kraju i znajdującymi się na miejscu dowódcami. „Przyjmuję - telegrafował generał Wavell 16 kwietnia - że Kreta będzie utrzymana". I następnego dnia: „Przygotowujemy się do ewakuacji [z Grecji] i utrzymywania Krety".

Od dawna wiedzieliśmy o wysiłkach Góringa zmierzających do stworzenia potężnych sił powietrznodesantowych, zdolnych do przeprowadzenia desantu na ogromną skalę. Pomysł taki trafił do przekonania pełnej zapału i oddania młodzieży nazistowskiej w Niemczech. Niemiecka dywizja spadochronowa była corps d'elite, który braliśmy pod uwagę, przemyśliwując kwestie obrony kraju przed spodziewaną inwazją. Jednak plany takie wymagały przynajmniej chwilowej przewagi w powietrzu. A to nie udało się Niemcom nad Anglią. Z Kretą historia była inna. Długotrwała przewaga powietrzna wroga, zarówno na Bałkanach jak i nad Morzem Egejskim, stała się teraz jego głównym atutem. Nigdy wcześniej ani też nigdy później w trakcie tej wojny wywiad nasz nie posiadał tak pewnych i dokładnych informacji. Po zajęciu Aten, upojone radością sztaby niemieckie zachowywały mniejszą niż zwykle ostrożność, a nasi agenci działali niezwykle odważnie. W ostatnim tygodniu kwietnia otrzymaliśmy z pewnych źródeł informacje dotyczące następnego niemieckiego posunięcia. Nie mogły ujść uwagi poczynania i podniecenie panujące w 11 korpusie powietrznym, a także gorączkowe gromadzenie mniejszych jednostek w portach greckich.

270

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Wszystko wskazywało na mający wkrótce nastąpić atak na Kretę, i to zarówno z morza jak i z powietrza. Nigdy wcześniej nie zadałem sobie tyle trudu, by zbadać, czy rozmiar i znaczenie mającego nastąpić ataku mogą być rzeczywiście takie, jak to przedstawiali naczelni dowódcy. Nasz Połączony Komitet Wywiadu w Londynie przedstawił 28 kwietnia skalę i charakter zamiarów nieprzyjaciela wobec Krety i równocześnie wyraził swoje przekonanie, że atak z powietrza i z morza jest bliski. Sądził również, że wróg może zgromadzić na Bałkanach 315 bombowców dalekiego zasięgu, 60 myśliwców dwusilnikowych, 240 bombowców nurkujących i 270 myśliwców jednosilnikowych. Przewidywano, że nieprzyjaciel może zrzucić 3 do 4 tysięcy spadochroniarzy w pierwszym rzucie, i że dziennie może przetransportować dwa lub trzy rzuty z Grecji i trzy lub cztery z Rodosu, każdy pod ochroną myśliwców. Przybycie oddziałów powietrznodesantowych poprzedzą ciężkie bombardowania. Wszystkie powyższe informacje zostały niezwłocznie przesłane do kwatery głównej w Kairze, a ja tego samego dnia wysłałem poufną wiadomość do generała Wavella. Premier do generała Wavella 28 kwietnia 1941 Z informacji posiadanych przez nas jasno wynika, że w najbliższym czasie niemieckie wojska powietrznodesantowe i bombowce zaatakują Kretę. Proszę mnie powiadomić, jakimi siłami dysponuje Pan na wyspie i jakie są Pańskie najbliższe plany. Powinna to być doskonała okazja do unicestwienia oddziałów spadochronowych. Wyspa musi być zawzięcie broniona. Chociaż generał Wavell z początku nie zgodził się w pełni z poglądem, że to Kreta będzie tym zamierzonym celem i uważał, iż Niemcy celowo rozpuszczają takie pogłoski, by ukryć swoje prawdziwe zamiary, jednak z właściwą sobie energią natychmiast zabrał się do dzieła i poleciał na wyspę. Oto jego odpowiedź: Generał Wavell do premiera i szefów sztabu 29 kwietnia 1941 1. Kreta została ostrzeżona 18 kwietnia o możliwości desantu powietrznego. Oprócz stałego garnizonu, składającego się z trzech bata-

KRETA:

POCZĄTEK

271

lionów piechoty, dwóch ciężkich baterii przeciwlotniczych, trzech lekkich baterii przeciwlotniczych oraz artylerii obrony wybrzeża, na Krecie znajduje się obecnie 30 tysięcy ludzi ewakuowanych z Grecji. Z tej liczby organizuje się grupy broniące kluczowych punktów wyspy: zatoka Suda, Kanea, Rethimnon i Iraklion. Duch bojowy dobry. Uzbrojenie: głównie karabiny i trochę ręcznych karabinów maszynowych. Ponadto z pewnej liczby greckich rekrutów zorganizowano oddziały do obrony lotnisk i strzeżenia jeńców wojennych. 2. Lotna służba obrony baz morskich ma dotrzeć do wyspy w pierwszych dwóch tygodniach maja. 3. Wyjeżdżam jutro na Kretę - wrażenia po powrocie. 4. Jest zupełnie prawdopodobnym, że plan ataku na Kretę jest jedynie przykrywką ataku na Syrię lub Cypr, i że nawet [ich] własne oddziały zostaną o tym powiadomione dopiero w ostatniej chwili. Takie działanie jest dla Niemców typowe. Zaproponowałem szefowi sztabu imperialnego, by dowódcą obrony Krety mianować generała Freyberga. Wyraził on zgodę, podobnie zresztą jak generał Wavell. Z Bernardem Freybergiem przyjaźniłem się od bardzo wielu lat. Gdy w czasie pierwszej wojny światowej jako młody ochotnik z Nowej Zelandii przedostał się nie bez trudności do Anglii, został mi przedstawiony i spotkaliśmy się we wrześniu 1914 r. w Admiralicji, gdzie poprosił mnie o patent oficerski. W owym czasie byłem w trakcie tworzenia królewskiej dywizji morskiej i wkrótce udzieliłem mu niezbędnych rekomendacji. W ciągu kilku dni został podporucznikiem w batalionie „Hood". Nie ma tutaj miejsca na opisywanie wspaniałego pasma jego bohaterskich czynów, dzięki którym w ciągu czterech lat awansował na dowódcę brygady, a w krytycznym momencie niemieckiej ofensywy latem w 1918 r. został dowódcą wszystkich oddziałów, równych niemal sile jednego korpusu, które zapełniły luki na froncie w strefie Bailleul. Odznaczenia - Victoria Cross i dwukrotnie D.S.O. [Distinguished Service Order] świadczą o jego znakomitych wyczynach. Freyberg, podobnie jak jedyny człowiek mogący mu dorównać, Carton de Wiart, zasługiwał na tytuł „Salamandry", jaki im przyznałem. Obaj wręcz rozkwitali w ogniu i byli dosłownie naszpikowani kulami, co bynajmniej nie wpłynęło ani na ich

272

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

stan fizyczny, ani psychiczny. W 1920, gdy przebywałem w wiejskiej posiadłości Bernarda Freyberga, poprosiłem go, by pokazał mi swoje blizny. Naliczyłem ich dwadzieścia siedem. W ciągu drugiej wojny światowej liczba ta zwiększyła się o trzy. Powiedział wtedy: „Po każdej kuli lub odłamku zos dwie rany, ponieważ po wejściu w ciało musi, zazwyczaj, je opuścić". Na początku nowej wojny nikt bardziej niż on nie nadawał się na dowódcę dywizji nowozelandzkiej. Freyberg jest ulepiony z takiej gliny, że będzie nieustraszenie walczyć za króla i kraj gdziekolwiek by to było i z siłami, jakie dostanie do dyspozycji, przy czym swoją niespożytą energię i nieustępliwość przeleje na skupionych wokół siebie żołnierzy. W kraju robiliśmy co tylko się dało, by pomóc naszym dowódcom i ich wojskom, których sytuacja była trudna. Premier do admirała Cuntiinghama 1 maja 1941 1. Czynimy ogromne wysiłki, by udzielić Panu wsparcia z powietrza, i postanowiliśmy jak najszybciej powtórzyć na znacznie większą skalę niedawne operacje. Okręty Ark Royal, Argus, Furiousi Victorious użyte zostaną do przewiezienia 140 dodatkowych hurricane'ów oraz 18 fulmarów razem z pilotami. Mamy nadzieję, że 64 hurricane'y 1 9 fulmarów dotrze na Bliski Wschód 25 maja. Tymczasem 25 pilotów myśliwców wyjedzie do Takoradi, by przyśpieszyć przewóz hurricane'ów i tomahawków. Zwiększona przepustowość drogi do Egiptu przez Takoradi zostanie wykorzystana do zwiększenia liczby przesyłanych tomahawków i hurricane'ów. Równocześnie wyślemy jak największą liczbę blenheimów. O bombowcach napiszę nieco później. 2. Chciałbym również złożyć gratulacje z powodu wspaniałej pomocy, jakiej marynarka raz jeszcze udzieliła armii, odratowując cztery piąte całości sił. 3. W chwili obecnej należy toczyć ciężki bój o Kretę, która wkrótce zostanie poważnie zaatakowana, jak również o Maltę, stanowiącą bazę wypadową umożliwiającą działania przeciwko liniom komunikacyjnym z Libią. Ryzyko, które ponosimy, jest niejako równoważone przez nastawienie Stanów Zjednoczonych oraz otrzymywaną od nich pomoc. Pańskie plany dla konwoju „Tiger" są doskonałe i rokują duże nadzieje. 4. Przede wszystkim jednak oczekujemy, że odetnie Pan dostawy przewożone drogą morską z portów Cyrenajki. Wyślemy Panu oraz

KRETA:

POCZĄTEK

273

Wavellowi posiłki, tak jak to przewidują operacje „Tiger" i, Jaguar", i jeżeli uda się Panu odciąć ten dopływ, nasze ogromne armie na Bliskim Wschodzie wkrótce odzyskają swoją dawną przewagę. Wszystkiego najlepszego.

Freyberg i Wavell nie mieli żadnych złudzeń. Generał Freyberg do generała Wavella 1 maja 1941 Z siłami, którymi dysponuję, zupełnie nie jestem w stanie stawić czoła spodziewanemu atakowi. Jeżeli nie wzrośnie liczba myśliwców oraz nie zwiększą się siły morskie zdolne poradzić sobie z desantem morskim, to z samymi wojskami lądowymi nie dam rady. Wojska te, w wyniku kampanii w Grecji, pozbawione są artylerii, nie posiadają odpowiedniego sprzętu do robót ziemnych, cierpią na braki w transporcie i amunicji. Mogą i będą walczyć, jednak bez pomocy lotnictwa i marynarki nie ma nadziei na odparcie inwazji. Jeżeli z takich czy innych przyczyn niemożliwa jest natychmiastowa pomoc, sądzę, że kwestię utrzymania Krety powinno się rozpatrzyć raz jeszcze. Uważam za swój obowiązek poinformować rząd Nowej Zelandii o sytuacji, w jakiej obecnie znajduje się większa część mojej dywizji. Wysłał także informacje swojemu rządowi: 1 maja 1941 Czuję się zobowiązany donieść o sytuacji militarnej na Krecie. Decyzja podjęta w Londynie mówi o utrzymaniu Krety za wszelką cenę. Ministerstwo Wojny przekazało mi dane dotyczące spodziewanych rozmiarów ataku. Moim zdaniem Kreta może się utrzymać jedynie przy pełnym wsparciu marynarki i lotnictwa. Nie ma sił morskich zdolnych obronić nas przed desantem z morza, a siły powietrzne na wyspie składają się z 6 hurricafie'ów i 17 różnych przestarzałych samolotów. Oddziały mogą i będą walczyć, lecz w wyniku kampanii w Grecji są pozbawione artylerii, wyposażone w nieodpowiedni sprzęt do robót ziemnych, cierpią na braki w transporcie i niedostatek amunicji. Sytuacja większej części dywizji nowozelandzkiej jest poważna. Sugeruję wywieranie dużego nacisku na najwyższe szczeble Londynu, co powinno spowodować albo wyposażenie nas w odpowiednie środki do obrony wyspy, albo też ponowne przemyślenie decyzji o obronie Krety. Oczywiście, przedstawiłem swój pogląd w tej sprawie naczelnemu dowódcy na Bliskim Wschodzie.

274

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Generał Wavell do szefa sztabu imperialnego 2 maja 1941 1. Obrona Krety stanowić będzie poważny problem dla wszystkich trzech rodzajów sił zbrojnych, głównie z powodu przewagi powietrznej nieprzyjaciela. Porty i lotniska znajdujące się na północy są w dużym stopniu narażone z powodu znajdujących się tam samolotów i okrętów. Jedyna dobra droga na wyspie (a i ta nie jest zbyt dobra) biegnie na wschód i zachód wzdłuż północnego wybrzeża i jest również dość niebezpieczna. 2. Nie ma dobrych dróg na północ i południe lub portów na południowym wybrzeżu, choć niewykluczone, że z czasem takowe powstaną. Wyspa ma duże niedobory transportowe. 3. Trzeba będzie sprowadzać w znacznych ilościach żywność dla ludności cywilnej. Jeżeli miasta zostaną poważnie zbombardowane, a my nie będziemy w stanie zapewnić ochrony w postaci myśliwców, może to mieć reperkusje polityczne. 4. Do stworzenia silnego garnizonu na wyspie potrzeba przynajmniej trzech grup brygadowych i większej liczby jednostek obrony przeciwlotniczej. W skład obecnego garnizonu wchodzą: 3 bataliony brytyjskiej armii regularnej, 6 batalionów nowozelandzkich, jeden batalion australijski i dwa bataliony mieszane, złożone z resztek ewakuowanych z Grecji. Te ostatnie są słabe liczebnie i skromnie wyposażone. Brak artylerii. Obrona przeciwlotnicza nieodpowiednia, lecz dochodzą posiłki. 5. Jeżeli chodzi o lotnictwo, to na wyspie nie ma żadnego nowoczesnego samolotu. 6. Oddziały greckie są w większości nie wyszkolone i nie uzbrojone. 7. Trudności są i będą przezwyciężane w miarę upływu czasu, lecz obrona powietrzna zawsze stanowić będzie poważny problem. Rząd Nowej Zelandii był naturalnie zaniepokojony sytuacją swojej dywizji. Wszystko dokładnie wyjaśniłem, zarówno rządowi jak i panu Fraserowi, premierowi Nowej Zelandii, który w drodze do Anglii przybył do Kairu. Premier do premiera Nowej Zelandii 3 maja 1941 1. Cieszę się, że w wyniku ewakuacji dywizja nowozelandzka po tak dzielnych walkach w Grecji znalazła się w dobrym stanie na Krecie. Naturalnie, podejmiemy wszelkie wysiłki, by uzupełnić ubytki w jej wyposażeniu, zwłaszcza jeżeli chodzi o artylerię. Skuteczna obrona Krety jest jednym z najważniejszych czynników w obronie Egiptu. Dobrze się stało, że generał Wavell zaakceptował moją propozycję mianowania Freyberga dowódcą całej wyspy.

KRETA: POCZĄTEK

275

2. Informacje przez nas posiadane wskazują na możliwość desantu powietrznego w najbliższej przyszłości, co nie wyklucza także próby desantu morskiego. Marynarka zrobi wszystko, by mu zapobiec, choć niemożliwym jest sukces na większą skalę. Jeżeli chodzi o desant powietrzny, to powinien on jak najbardziej odpowiadać Nowozelandczykom, którzy wreszcie będą mogli stanąć twarzą w twarz z wrogiem, nie mogącym jak zwykle skorzystać z przewagi w czołgach i artylerii. Lądowanie nieprzyjaciela na Krecie będzie początkiem, a nie końcem jego kłopotów. Wyspa jest górzysta i zalesiona, co pozwoli Pańskim oddziałom zaprezentować wszystkie swoje możliwości. Wysyłanie posiłków będzie dla nas o wiele prostsze niż dla nieprzyjaciela, a już w tej chwili jest tam ponad 30 tysięcy ludzi. 3. Może jednak równie dobrze być tak, że atak na Kretę jest tylko manewrem mylącym, i że wróg zmierza dalej na wschód. Przy wysyłaniu naszych skąpych i przeciążonych sił powietrznych musimy rozważyć wszystkie możliwości. Można by zapytać, dlaczego są one skąpe i przeciążone. Nie dlatego, że nie posiadamy ciągle rosnących zasobów i rezerw. Nie dlatego, że nie zrobiliśmy wszystkiego, co w ludzkiej mocy, by udzielić wsparcia powietrznego Bliskiemu Wschodowi. Sytuację tę powodują trudności w wysyłaniu samolotów i obsługującego je personelu dostępnymi nam drogami. Może Pan być pewien, że uczynimy wszystko, by wzmocnić nasze siły powietrzne oraz że obecnie podejmujemy ogromne wysiłki w tym kierunku. Godzenie rozbieżnych niekiedy interesów takich sił powietrznych, jak na wschodzie pozostaje w rękach naczelnych dowódców. Liczę na to, że w ciągu najbliższego miesiąca sytuacja na Bliskim Wschodzie ulegnie znacznej poprawie. 4. Wszyscy podziwiamy, z jaką godnością i spokojem Nowozelandczycy znoszą ogromne trudności ewakuacji. Jej pomyślne zakończenie po spłaceniu Grecji długu honorowego stanowi wielką ulgę dla całego Imperium. Freyberga nie dręczyły obawy. Nie był on skłonny wierzyć w przeprowadzenie desantu powietrznego na tak gigantyczną skalę. Lękał się natomiast zorganizowanej inwazji morskiej. Mieliśmy nadzieję, że mimo swojej słabości nasza marynarka będzie w stanie jej zapobiec. Generał Freyberg do premiera, Anglia 5 maja 1941 Nie pojmuję tego całego zdenerwowania; ani trochę nie boję się desantu powietrznego. Wydałem odpowiednie dyspozycje i jestem w stanie zapanować nad powierzonymi mi oddziałami. Dopiero połą-

276

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

czenie desantu powietrznego z morskim całkowicie zmienia sytuację. Jeżeli to się wydarzy, zanim dotrą do mnie działa i transport, sytuacja może być ciężka. Lecz mimo to z pomocą marynarki wszytko powinno pójść dobrze. Utrzymanie Krety będzie możliwe, gdy otrzymamy działa i transport, jak również kilka dodatkowych myśliwców. Do tego czasu jesteśmy narażeni na pewne niebezpieczeństwo. Wszyscy są w dobrej formie i oczekują na wznowienie walk z wrogiem, który przy każdym spotkaniu w Grecji dostawał porządne lanie. Wszyscy Nowozelandczycy są rozdrażnieni, ponieważ BBC i prasa zdają się nie doceniać roli, jaką odegrali podczas działań na tyłach wroga w Grecji. Natychmiast zrobiłem, co mogłem, by wynagrodzić Nowozelandczykom poczucie krzywdy. Premier do generała Wavella 7 maja 1941 Proszę przesłać następujące pismo do generała Freyberga, jeżeli zgadza się Pan z jego treścią: Cała Anglia z wdzięcznością i podziwem obserwuje bohaterskie wyczyny dywizji nowozelandzkiej na przesławnych polach bitewnych Grecji. Stopniowo poznawaliśmy i nadal poznajemy cały przebieg wydarzeń i im więcej otrzymujemy informacji, tym bardziej jesteśmy świadomi kluczowej roli, jaką odegraliście w tym honorowym i bohaterskim dziele. Całe Imperium i cały świat anglojęzyczny oddają cześć imieniu Nowej Zelandii. Myślami jesteśmy z Wami. Niech Was Bóg błogosławi!

Topografia Krety rzeczywiście znacznie utrudniała jej obronę. Istniała jedna jedyna droga biegnąca wzdłuż północnego wybrzeża, na którym mieściły się wszystkie newralgiczne punkty wyspy. Każdy z nich musiał być samowystarczalny. W razie odcięcia tej drogi i utrzymania jej przez wroga nie rozporządzano żadnymi centralnymi rezerwami, które można by przerzucić na zagrożony odcinek. Z południowego wybrzeża na północne, ze Sfakii i Timbaki, biegły jedynie szlaki nie nadające się dla transportu motorowego. W miarę zbliżania się niebezpieczeństwa zaczęto wysyłać posiłki i dostawy broni, zwłaszcza dział, lecz wtedy było już za późno. W drugim tygodniu

KRETA:

POCZĄTEK

277

maja niemieckie siły powietrzne z baz w Grecji i na Morzu Egejskim rozpoczęły dzienną blokadę Krety, zbierając obfite żniwo zwłaszcza po stronie północnej, gdzie znajdowały się porty. Z ogólnej liczby 27 tysięcy ton amunicji wysłanej w ciągu pierwszych trzech tygodni maja na Kretę na miejsce dotarły tylko 3 tysiące, podczas gdy reszta musiała zawrócić, tracąc przy tym ponad 3 tysiące ton. Jeżeli chodzi o broń przeciwlotniczą, to posiadaliśmy 16 ciężkich dział przeciwlotniczych (3.7 cala), 36 lekkich dział przeciwlotniczych (Bofors) oraz 24 reflektory przeciwlotnicze. Posiadaliśmy także 9 częściowo zużytych czołgów piechoty rozrzuconych po lotniskach i 16 czołgów lekkich. 9 maja przybyła część lotnej służby obrony baz morskich, przywożąc jedną ciężką i jedną lekką baterię przeciwlotniczą, które zostały przeznaczone do skuteczniejszej obrony zatoki Suda. W sumie na Krecie wylądowało ponad 2 tysiące osób z tej formacji, lecz ponad 3 tysiące zostało zatrzymanych w Egipcie, choć można je było również wysłać. Dodatkowe obciążenie dla obrońców stanowiło 6 tysięcy włoskich jeńców wojennych. Nasze siły obronne były rozmieszczone tak, by chronić lądowiska. W Iraklionie stacjonowały dwa bataliony brytyjskie i trzy greckie; w Rethimnonie 19 brygada australijska: w sąsiedztwie Suda dwa bataliony australijskie i dwa greckie; w Malenie brygada nowozelandzka niedaleko lotniska i druga brygada wspierająca nieco dalej na wschód. Do istniejących garnizonów dodano grupy strzelców, składające się z ludzi ewakuowanych z Grecji. Bataliony greckie były słabe liczebnie, wyposażone w przeróżną broń i niewielką ilość amunicji. Oddziały imperialne biorące udział w obronie liczyły 28 600 ludzi. Głównym czynnikiem umożliwiającym Niemcom ataki lotnicze była nasza słabość w powietrzu. W maju siły RAF-u wynosiły: 12 blenheimów, 6 hurricane'ów, 12 gladiatorów oraz 6 fulmarów i brewsterów z lotnictwa morskiego, z czego jedynie połowa nadawała się do użytku. Były one rozmieszczone na lądowisku w Rethimnonie, lotnisku w Maleme (przyjmującym tylko myśliwce) oraz na lotnisku w Iraklionie (przyjmującym wszystkie typy). Lecz wszystko to było błahostką w porówna-

278

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

niu z tym, co rzucono na wyspę. Wszyscy zainteresowani zdawali sobie sprawę z naszej słabości w powietrzu i 19 maja, w przeddzień ataku, reszta samolotów została ewakuowana do Egiptu. Gabinet Wojenny, szefowie sztabu i naczelny dowódca mieli świadomość, że do wyboru pozostaje jedynie walka w tej tragicznie niekorzystnej sytuacji albo pośpieszna ucieczka z wyspy, co było możliwe jeszcze na początku maja. Jednego wszyscy byliśmy pewni: musimy stawić czoło temu atakowi. Teraz, gdy z perspektywy lat patrzymy na to, jak mimo naszych ułomności niemal zwyciężyliśmy i jak ogromne były korzyści płynące z naszej porażki, musimy być zadowoleni z poniesionego ryzyka i ceny, jaką musieliśmy zapłacić.

Czas teraz przedstawić plan niemieckiego ataku, który poznaliśmy po zakończeniu wojny. Powierzono go 11 korpusowi powietrznemu, w skład którego wchodziły: 7 dywizjapowietrznodesantowa i 5 dywizja górska wspierana przez 6 dywizję górską. Prawie 16 tysięcy żołnierzy, głównie wojsk spadochronowych, miało być przywiezionych drogą powietrzną i 7 tysięcy drogą morską. Dodatkowe wsparcie stanowić miał 8 korpus powietrzny. Na ogólną liczbę samolotów wroga składały się: bombowce - 280, bombowce nurkujące - 150, myśliwce (Me-109 i 110) - 180, samoloty zwiadowcze - 40, szybowce - 100, Ju-52 (samoloty transportowe) - 530. Razem: 1 280. Oddziały mające przybyć drogą morską oraz duża ilość dostaw mieściły się na dwóch konwojach greckich kaików* Były one chronione jedynie przez Luftwaffe. Dowiemy się wkrótce, jaki był ich los. Atak planowany był w trzech rejonach: na wschodzie (Iraklion), w środku (Rethimnon, Suda, Kanea) oraz najważniejszy na Maleme na zachodzie. Bezpośrednie przygotowanie do ata*

Rodzaj szkunera, obecnie zazwyczaj z napędem motorowym (przyp. oryg.).

KRETA:

POCZĄTEK

279

ku stanowiło godzinne bombardowanie danego obszaru oraz obrony przeciwotniczej bombami ważącymi do 1 tysiąca funtów. Następnie szybowcami miały przybyć główne oddziały i/lub wojska spadochronowe. Potem samolotami transportowymi miały przylecieć posiłki. Cała koncepcja opierała się na zabezpieczeniu lotniska w Maleme. Samo wylądowanie wojsk spadochronowch w odległości siedmiu mil bynajmniej nie umożliwiłoby lądowania samolotom transportowym w grupach po 40 i 50 oraz powrotu po pozostałe oddziały. Aby bez problemu lądować i potem startować, Niemcy musieliby całkowicie panować nad lotniskiem. Dostarczenie odpowiednich sił będących podstawą ich przedsięwzięcia było możliwe tylko dzięki nie kończącym się podróżom w jedną i drugą stronę.

Kretę oznaczyliśmy kryptonimem „Colorado", a niemiecki napad otrzymał nazwę „Scorcher". Dni mijały. Jedynie świadomość innych trosk pozwalała to jakoś przetrwać. Spodziewana chwila była coraz bliżej. Premier do generała Wavella

14 maja 1941

W e d ł u g m o i c h informacji „Scorcher" m o ż e r o z p o c z ą ć się w k a ż d e j c h w i l i p o 1 7 maja. W s z y s t k o z o s t a ł o bardzo starannie p r z y g o t o w a n e n a ten m o m e n t . M a m nadzieję, ż e „ C o l o r a d o " m a s i ę dobrze, i ż e w s z y s c y p o s i a d a j ą o d p o w i e d n i ą l i c z b ę dział, k a r a b i n ó w m a s z y n o w y c h i p o j a z d ó w p a n c e r n y c h . Jest p r a w d o p o d o b n y m , że w tak p o w a ż n y m i s k o m p l i k o w a n y m p l a n i e g o d z i n a zero m o ż e u l e c n i e w i e l kiemu przesunięciu. W związku t y m posiłki w y s y ł a n e o b e c n i e m o gą p r z y b y ć w s a m ą porę, a j u ż z p e w n o ś c i ą na drugą rundę walk, z w ł a s z c z a g d y b y N i e m c o m udało się u t r z y m a ć r ó w n o w a g ę . S z c z e g ó l n i e p r a g n ą ł b y m , b y n a s z e najlepiej w y s z k o l o n e o d d z i a ł y m o g ł y w s t ą p i ć w szranki z w r o g i e m w w a r u n k a c h k i e d y nie m ó g ł b y , jak zazwyczaj, wykorzystać swojej przewagi w sprzęcie mechanicznym i kiedy w y s y ł a n i e p o s i ł k ó w b y ł o b y dla nas o w i e l e łatwiejsze. S p o d z i e w a m się, że admirał j e s t z P a n e m w k o n t a k c i e oraz że Pan i Tedder u ł o ż y l i ś c i e jak n a j l e p s z y plan działań p o w i e t r z n y c h , mając na u w a d z e p o z o s t a ł e zadania. W s z y s t k i e g o n a j l e p s z e g o .

280

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier do generała Wavella 15 maja 1941 Coraz większe wrażenie wywierają na mnie rozmiary ataku mającego spaść na „Colorado", zwłaszcza z powietrza. Ufam, że wysłano wszelkie możliwe posiłki. Dobry humor nie opuścił Wavella nawet w takiej chwili. 15 maja 1941 Generał Wavell do premiera 1. „Colorado" doskonale przygotowane do walki z plagą chrabąszczy. Najświeższe posiłki obejmują: 6 czołgów piechoty, 16 czołgów lekkich, 18 dział przeciwlotniczych, 17 dział polowych i jeden batalion. Przygotowuję małe siły, jeden lub dwa bataliony posiadające kilka czołgów, które mają wylądować w południowej części „Colorado" jako rezerwa. Sugeruję trzymanie w rezerwie brygady polskiej. Problem posiłków lądowych jest niezwykle trudny. 2. Cunningham, Tedder i ja przedyskutowaliśmy „Colorado" 12 maja, po czym odbyło się spotkanie międzysztabowe wszystkich rodzajów wojsk. Plany ułożono i zharmonizowano jak najlepiej. 3. „Colorado" nie jest sprawą prostą, a niemieckie natarcia mają to do siebie, że ich powstrzymanie zabiera sporo czasu. Lecz mamy dzielne, chętne do walki oddziały, zdolnych dowódców i mam nadzieję, iż wróg przekona się, że jego „Scorcher" to twardy orzech do zgryzienia. Generał Wavełl do premiera 16 maja 1941 Właśnie otrzymałem następujące pismo od Freyberga: „Skończyłem plan obrony Krety i wróciłem z końcowej inspekcji pozycji obronnych podniesiony na duchu. Wszyscy są w dobrej formie, a morale jest bardzo wysokie. Pozycje obronne zostały poszerzone i odrutowane. Rozmieściliśmy 45 dział polowych wraz z odpowiednią ilością amunicji. Na każdym lotnisku znajdują się po dwa czołgi piechoty. Transportowce są cały czas rozładowywane, a ich zawartość dostarczana na miejsce. Przybyła 2 brygada Leicester, co wzmocni pozycję w Iraklionie. Nie chcę być zbyt pewny siebie, lecz uważam, że posiadamy przynajmniej doskonałe zestawienie naszych sił. Sądzę, że z pomocą marynarki wojennej Kreta zostanie utrzymana". Premier do naczelnego dowódcy na Morzu Śródziemnym 18 maja 1941 Nasz sukces w odparciu operacji „Scorcher" zmieniłby sytuację na świecie. Niech Was Bóg błogosławi w tym pamiętnym i trudnym zadaniu, które odbije się echem na każdym teatrze wojny.

KRETA:

POCZĄTEK

281

Premier do generała Freyberga 18 maja 1941 Z przyjemnością słyszę o wydanych przez Ciebie rozporządzeniach i o posiłkach, które do Ciebie dotarły. W tych dniach nasze myśli są z Tobą. Jesteśmy pewni, że Ty i Twoi ludzie dokonacie niezapomnianych czynów. Marynarka wojenna zrobi, co może. Zwycięstwo poważnie wpłynęłoby na sytuację światową. Całość poglądów przedstawiłem generałowi Smutsowi, z którym byłem w ciągłym kontakcie. Premier do generała Smutsa 16 maja 1941 1. Jak zwykle rozumiem i zgadzam się z Pańskimi poglądami. Niedawno kazałem przedsięwziąć środki mające na celu wzmocnienie Wavella tam, gdzie jest on najsłabszy, i mam nadzieję, że odniesie on sukcesy na Pustyni Zachodniej w czasie najbliższych kilku tygodni. Spodziewamy się, że wróg niebawem uderzy na Kretę, w związku z czym poczyniliśmy wszelkie możliwe przygotowania. Jeżeli obydwa te problemy rozwiążą się w sposób pomyślny, uprości to znacznie nasze sprawy w Syrii i Iraku. Wysyłamy również posiłki na Bliski Wschód wszystkimi możliwymi sposobami. Mam nadzieję, że tego lata wygramy kampanię we wschodniej części Morza Śródziemnego i utrzymamy dolinę Nilu i Kanał Sueski. Prezydent Roosevelt wysyła jak największe ilości dostaw amerykańskich w kierunku Kanału Sueskiego. Armia południowoafrykańska jest oczekiwana na wybrzeżu Morza Śródziemnego. 2. Zachodni kraniec Morza Śródziemnego pozostaje pod znakiem zapytania, chociaż do tej pory Hiszpania dobrze wytrzymuje niemiecki nacisk. Musimy w odpowiednim momencie powiadomić Darlana, że jeżeli samoloty Vichy zbombardują Gibraltar, to wprawdzie nie zbombardujemy Francji, lecz będz iemy ścigać skunksów z Vichy, bez względu na to, gdzie się ukryją. Przewidzieliśmy również możliwość uczynienia portu w Gibraltarze niezdatnym do użytku i wykorzystamy wszystkie istniejące możliwości. Być może Stany Zjednoczone zdecydują się poznać bliżej sprawy zachodnioafrykańskie, na przykład w Dakarze. 3. Bitwa o Atlantyk toczy się pomyślnie. Wprawdzie Hitler planował szczyt blokady na maj, lecz my właśnie zakończyliśmy najlepsze dla konwojów sześć tygodni na przestrzeni wielu miesięcy. Z pewnością będziemy otrzymywać zwiększoną pomoc amerykańską na Atlantyku i osobiście uważam, że nasza pozycja wzmocni się przed końcem tego roku. Amerykanie starają się z całych sił, by w 1942 r. uzu-

282

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

pełnić straty morskie i sądzę, że krok po kroku zbliżają siędo podjęcia ważkiej decyzji. Lepiej jednak zbytnio na to nie liczyć. 4. Wygląda na to, że Hitler zbiera się przeciwko Rosji. Cały czas trwa nieustanny przepływ wojsk, oddziałów pancernych i samolotów z Bałkanów w kierunku północnym oraz z Francji i Niemiec na wschód. Sądzę, iż najlepiej zrobi atakując Ukrainę i Kaukaz, zabezpieczając w ten sposób zboże i ropę. Nic nie jest go w stanie przed tym powstrzymać, lecz liczymy, że uda nam się nieźle uderzyć w jego Vaterland jeszcze w tym roku. Pewien jestem, że z Bożą pomocą powiedzie się nam zmiażdżenie nazistowskiego reżimu. 5. Król poinformował mnie, że zamierza wysłać Panu specjalny list z okazji Pańskich urodzin 24 maja, więc już teraz wysyłam moje najlepsze życzenia. I tak znaleźliśmy się na krawędzi.

R O Z D Z I A Ł XVI

KRETA:

BITWA

Niemiecki korpus powietrzny - Rozpoczęcie ataku, 20 maja - Rethimnon i Iraklion utrzymane - Tracimy Malerne, 23 maja - Marynarka wojenna wkracza do akcji - Zniszczenie niemieckich konwojów Ciężkie chwile dla marynarki wojennej, lecz admirał Cunningham rzuca wszystko na jedną szalę - Tracimy „Gloucestera" i „Fiji" „Kelly" i „Kashmir" zatopione - Smutny telegram od admirała Cunninghama -1 poważny raport od generała Freyberga - Koniec nadziei na sukces - Decydujemy się na ewakuację, 26 maja - Gorzkie i ponure zadanie - Tragedia podczas ratowania Iraklionu - Niemieckie okrucieństwo wobec mieszkańców wyspy - Koszty bitwy - Pyrrusowe zwycięstwo.

B

itwa o Kretę była pod wieloma względami czymś wyjątkowym. Czegoś takiego nikt wcześniej nie widział. Był to pierwszy przeprowadzony na tak ogromną skalę atak wojsk przerzuconych drogą powietrzną. W skład niemieckiego korpusu powietrznego, będącego żywym wcieleniem teutońskiego ducha zemsty za klęskę z 1918 r., wchodzili najbardziej zapaleni członkowie Hitlerjugend. W tych dzielnych, doskonale wyszkolonych i całkowicie oddanych nazistowskich oddziałach spadochronowych znajdował się kwiat żołnierzy niemieckich. Ich gorącym pragnieniem było złożyć swoje życie na ołtarzu niemieckiej potęgi i chwały. Mieli stanąć twarzą w twarz z innymi dzielnymi żołnierzami, którzy przybyli tutaj z drugiego końca świata, by jako ochotnicy walczyć za ojczyznę oraz wolność i sprawiedliwość. Ten właśnie konflikt wypełnia ramy niniejszego rozdziału. Niemcy użyli wszystkich sił będących w ich dyspozycji. Miało to być wspaniałe osiągnięcie powietrzne Goringa. Siły te

284

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

mogły być użyte przeciwko Anglii w 1940 r., gdyby lotnictwo brytyjskie zostało pokonane. Jednakże do tego nie doszło. Mogły również zostać rzucone na Maltę, lecz i tego nam oszczędzono. Niemiecki korpus powietrzny czekał ponad siedem miesięcy, by uderzyć i wykazać się swoją odwagą. Wreszcie Góring mógł wydać ten długo oczekiwany rozkaz. W chwili rozpoczęcia bitwy nie wiedzieliśmy, jak liczne są oddziały spadochronowe, którymi dysponują Niemcy. 11 korpus powietrzny mógł być tylko jedną z pół tuzina podobnych jednostek. Dopiero w kilka miesięcy później dowiedzieliśmy się, że był on jedyną, lecz za to stanowiącą sam grot niemieckiej lancy. A oto dzieje jego triumfu i klęski.

Bitwa rozpoczęła się rankiem 20 maja i trzeba powiedzieć, że był to najokrutniejszy i najgwałtowniejszy atak przypuszczony przez Niemców. Ich pierwszym i głównym celem było lotnisko w Maleme. Wszystkie otaczające je pozycje poddano najcięższemu z dotychczasowych bombardowań, trwającemu ponad godzinę. Całość naszej artylerii przeciwlotniczej została natychmiast włączona do akcji. Przed zakończeniem bombardowania niemieckie szybowce zaczęły lądować na zachód od lotniska. O 8 rano na obszarze pomiędzy Maleme i Kaneą wylądowała duża liczba spadochroniarzy skaczących z wysokości od 300 do 600 stóp. Nadlatujące nieprzerwanym sznurem samoloty wyrzuciły dwa niemieckie pułki po 8 batalionów każdy, jeden rano, a drugi po południu, nie zważając wcale na ponoszone przy tym straty w ludziach i maszynach. Batalion 5 brygady nowozelandzkiej dzielnie stawił im czoło na lotnisku oraz w jego pobliżu. Gdziekolwiek spostrzeżono nasze oddziały, poddawano je zaciekłemu bombardowaniu, używając bomb 500- i tysiącfuntowych. W dzień kontrataki były niemożliwe. Kontratak przy użyciu tylko dwóch czołgów piechoty okazał się niewypałem. Szybowce i transportowce lądowały lub rozbijały się na plażach, w krzakach lub na płonącym lotnisku. Na obszarze w pobliżu Maleme i Kanei pierwszego dnia wylądowało w sumie około pięciu tysięcy Niemców. Ponieśli oni ciężkie straty

KRETA:

BITWA

285

w wyniku pożarów oraz bezlitosnych walk z Nowozelandczykami. Na naszym obszarze obronnym stawiliśmy czoło wszystkim, którzy wylądowali, zabijając większość z nich. Pod koniec dnia w dalszym ciągu panowaliśmy nad lotniskiem, lecz wieczorem sytuacja uległa pogorszeniu. Dwie kompanie wysłane jako posiłki przybyły zbyt późno, by wykonać kontratak. Rethimnon i Iraklion również zostały poważnie zbombardowane tego ranka, a następnie zrzucono tam sześć batalionów spadochroniarzy. Pomimo ciężkich walk w ciągu dnia z zapadnięciem zmroku w dalszym ciągu panowaliśmy nad obydwoma lotniskami. Rezultat pierwszego dnia walk można było nazwać zadowalającym, może z wyjątkiem Maleme. Siła ataków znacznie przewyższała oczekiwania brytyjskiego dowództwa, a wróg z kolei zaskoczony był zaciętością naszego oporu. Otrzymaliśmy następujący raport: Generał Freyberg do generała Wavella 10 wieczór, 20 maja Ciężki dzień. Jesteśmy mocno naciskani. Do tej pory, jak sądzę, panujemy nad lotniskami w Rethimnonie, Iraklionie i Maleme oraz nad dwoma portami. Wszystko to jednak jest szyte bardzo cienką nitką i raczej trudno malować w tej chwili optymistyczny obrazek. Walki były ciężkie i zabiliśmy dużą liczbę Niemców. Komunikacja jest trudna. Silne ataki na Kaneę. Zdajemy sobie sprawę z powagi sytuacji i będziemy walczyć do końca. Atak trwał następnego dnia i na niebie znów pojawiły się samoloty transportowe. Chociaż lotnisko w Maleme pozostawało pod ciągłym ostrzałem artyleryjskim i moździerzowym, samoloty nie przestawały lądować na jego terenie oraz na zachód od niego. Niemieckie naczelne dowództwo nie przejmowało się stratami i około setki samolotów rozbiło się na tym obszarze. Jednak akcja trwała nadal. Nocny kontratak doszedł do krawędzi lotniska, lecz z nadejściem dnia pojawiła się Luftwaffe i nie dało się utrzymać zdobytego terenu. Trzeciego dnia Maleme stało się faktycznie lotniskiem operacyjnym dla nieprzyjaciela. Samoloty transportowe przybywały z częstotliwością 20 na godzinę. Sytuację pogarszał fakt, iż mogły one powracać po posiłki. Szacuje się, że w ciągu tych i najbliższych dni ponad 600 samolotów transportowych wy lądowa-

286

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

ło lub rozbiło się na lotnisku. Z powodu wzrastającego nacisku tychże sił porzucono plan poważnego kontrataku i 5 brygada nowozelandzka poczęła stopniowo ustępować, aż zatrzymała się w odległości niemal 10 mil od Maleme. W Kanei i Sudzie nic się nie zmieniło, a w Rethimnonie sytuacja była opanowana. W Iraklionie wróg lądował na wschód od lotniska, gdzie skutecznie rozpoczął tworzenie umocnionych punktów oporu. Po wstępnych atakach 20 maja naczelne dowództwo niemieckie przestało interesować się Rethimnonem i Iraklionem, a skoncentrowało się głównie na rejonie zatoki Suda.

Gdy rekonesans lotniczy doniósł o obecności kaików na Morzu Egejskim, admirał Cunningham wysłał 20 maja lekkie siły na północny zachód od Krety. Składały się one z krążowników Naiad i Perth oraz niszczycieli: Kandahar, Nubian, Kingston i Juno pod dowództwem kontradmirała Kinga. Pancerniki Warspite i Valiant pod dowództwem kontradmirała Rawlingsa, osłaniane przez 8 niszczycieli, wyczekiwały na zachód od Krety na spodziewaną interwencję floty włoskiej. 21 maja wróg przypuścił ciężkie ataki powietrzne na nasze okręty. Niszczyciel Juno został trafiony i zatonął w ciągu dwóch minut z ogromną liczbą ludzi na pokładzie. Krążowniki Ajax i Orion również zostały uszkodzone, lecz kontynuowały działania. Tej nocy nasi żołnierze, widząc na północy rozjaśnione błyskami niebo, wiedzieli już, że Royal Navy wkracza do akcji. Pierwszy niemiecki konwój morski rozpoczął swoją misję. Po południu doniesiono o zbliżaniu się mniejszych jednostek do Krety i admirał Cunningham wysłał część swoich sił, by uniemożliwiły lądowanie pod osłoną ciemności. O 11.30 w nocy, osiemnaście mil na północ od Kanei, kontradmirał Glennie z krążownikami: Dido, Orion i Ajax oraz czterema niszczycielami spostrzegł niemiecki konwój, składający się głównie z kaików eskortowanych przez torpedowce. Przez dwie i pół godziny okręty brytyjskie ścigały swoje ofiary, zatapiając około tuzina kaików i trzy parowce, wszystkie wypełnione niemieckimi

KRETA:

BITWA

287

oddziałami. Ocenia się, że tej nocy utonęło około 4 tysięcy ludzi.

Tymczasem kontradmirał King z krążownikami: Naiad, Perth, Calcutta, i Carlisle oraz trzema niszczycielami spędził noc 21 maja patrolując obszar niedaleko Iraklionu i z nadejściem dnia, dwudziestego drugiego, zaczął przesuwać się na północ. Zniszczono pojedynczy kaik z żołnierzami na pokładzie i o godzinie 10.00 okręty zbliżyły się do wyspy Milos. Kilka minut później spostrzeżono nieprzyjacielski niszczyciel w otoczeniu pięciu mniejszych jednostek i natychmiast rozpoczęto atak. Po chwili zauważono kolejny niszczyciel kładący zasłonę dymną, za którą widoczna była duża liczba kaików. Okazało się, że natrafiliśmy na kolejny ważny konwój z żołnierzami. Samoloty rozpoznawcze doniosły o tym fakcie admirałowi Cunninghamowi, lecz przekazanie tych wiadomości admirałowi Kingowi zajęło ponad godzinę. Jego okręty broniły się od świtu przed nieustającymi atakami powietrznymi i choć na razie nie poniosły żadnych strat, powoli kończyła się im amunicja do dział przeciwlotniczych. Zmniejszyła się również ich łączna prędkość, ponieważ Carlisle nie mógł zrobić więcej niż 21 węzłów. Kontradmirał, nie zdając sobie sprawy z nadarzającej się okazji, stwierdził, że dalsze posuwanie się na północ narazi na zbyt duże niebezpieczeństwo całość jego sił i rozkazał odwrót na zachód. Gdy tylko naczelny dowódca odczytał ten sygnał, wysłał następujący rozkaz?: Wytrzymać do końca. Utrzymywać stałą łączność. Nie można zawieść armii na Krecie. Żadne oddziały wroga nie mogą się dostać na Kretę drogą morską. Było już za późno na zniszczenie konwoju, który zawrócił i rozproszył się we wszystkich kierunkach pośród rozlicznych wysepek. W taki sposób niemal pięć tysięcy niemieckich żołnierzy uniknęło losu swoich towarzyszy. Śmiałość, z jaką wysyłano te niemal bezbronne konwoje z wojskami niemieckimi przez wody, na których przecież nie panowali, oraz obszary,

288

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

gdzie nie mieli przewagi w powietrzu, stanowiła jedynie próbkę tego, co mogło było się wydarzyć na gigantyczną skalę na Morzu Północnym i kanale La Manche we wrześniu 1940 r. Widać tutaj jasno, że Niemcy nie zdawali sobie sprawy z tego, jak ogromna potęga morska stawi im czoło. Równie wyraźnie można dostrzec, jaką cenę trzeba zapłacić w ludziach za tego rodzaju ignorancję.

Odwrót dokonany przez kontradmirała bynajmniej nie zabezpieczył jego sił przed atakiem powietrznym. Straty poniesione podczas tego odwrotu, były prawdopodobnie równe tym, jakie odniósłby niszcząc nieprzyjacielski konwój. Jego okręty były nieprzerwanie bombardowane przez trzy i pół godziny. Okręt flagowy - Naiad i Carlisle, dowodzony przez zabitego wówczas komandora T.C. Hamtona, zostały uszkodzone. O 1.10 po południu przybyły pancerniki Warspite i Valiant, krążowniki Gloucester i Fiji oraz 7 niszczycieli pod dowództwem kontradmirała Rawlingsa, które pędziły na odsiecz przez cieśninę Kithira. W tym samym momencie, gdy Warspite pojawił się, został trafiony bombą, która zniszczyła baterie dział 4 i 6-calowych na prawej burcie i znacznie zmniejszyła jego szybkość. Postanowiwszy, bez względu na cenę, zniszczyć każdy oddział przybywający drogą morską, admirał Cunningham rzucił wszystko na jedną szalę. Dla osiągnięcia tego celu nie zawahał się narazić na niebezpieczeństwo nie tylko swoje najcenniejsze okręty, lecz także całe dowództwo morskie we wschodniej części Morza Śródziemnego. Admiralicja w pełni zaaprobowała jego postępowanie. W tej strasznej bitwie nie tylko dowództwo niemieckie grało o najwyższą stawkę. Wydarzenia tych czterdziestu ośmiu godzin walk morskich przekonały wroga i kolejne próby przerzucenia oddziałów drogą morską nie były ponawiane, aż do momentu ostatecznego rozstrzygnięcia losu Krety.

22 i 23 maja były ciężkimi dniami dla naszej floty. Zatopiony został niszczyciel Greyhound z eskadry admirała Rawlingsa.

KRETA:

BITWA

289

Admirał King, najstarszy stopniem oficer połączonych obecnie sił, wydał dwóm pozostałym niszczycielom rozkaz ratowania pozostałych przy życiu marynarzy, a krążownikom Gloucester i Fiji nakazał osłaniać je przed coraz intensywniejszymi atakami powietrznymi. Decyzja ta opóźniła posuwanie się całej floty i automatycznie wydłużyła trwanie ataku powietrznego. 22 maja o godzinie 2.57 po południu admirał King poinformował, że kończy mu się amunicja przeciwlotnicza i nakazał odwrót obydwu krążownikom. O 3.30 po południu doniesiono, że Gloucester i Fiji ochraniające tyły floty zbliżają się z dużą prędkością pod silnym obstrzałem samolotowym. Dwadzieścia minut później Gloucester, trafiony kilkoma bombami, zatrzymał się płonąc, z kompletnie zniszczonym pokładem. Fiji nie miał innego wyjścia, jak tylko pozostawić go i utraciwszy kontakt z flotą, popłynął na resztkach paliwa w kierunku Aleksandrii w towarzystwie dwóch niszczycieli. Trzy godziny później, przetrwawszy prawie dwadzieścia ataków bombowych i wystrzeliwszy całą ciężką amunicję przeciwlotniczą, padł ofiarą Me-109, który wynurzył się niepostrzeżenie spomiędzy chmur. Rozległ się potężny wybuch. Okręt przechylił się, lecz w dalszym ciągu płynął z prędkością 17 węzłów aż do następnego ataku, kiedy to kolejne trzy bomby trafiły w cel. O 8.15 okręt przewrócił się i poszedł na dno, ale z siedmiuset osiemdziesięciu osób, pięćset dwadzieścia trzy zostały wyratowane przez niszczyciele, które powróciły po zapadnięciu zmroku.

Tymczasem 20 mil na zachód flota nasza była nieustannie atakowana przez lotnictwo wroga. W czasie tych ataków pancernik Valiant został trafiony, lecz nie uległ poważniejszemu uszkodzeniu. O 4.00 po południu do floty przyłączył się przybyły z Malty komandor lord Louis Mountbatten na okręcie Kelly z czterema najnowszymi niszczycielami. Po zapadnięciu zmroku jego niszczyciele zostały wysłane w celu wyratowania pozostałych rozbitków z Gloucestera i Fiji. Ten miłosierny czyn został jednak odwołany przez naczelnego dowódcę, który nakazał tymże niszczycielom patrolowanie północnego wy-

290

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

brzeża Krety w godzinach nocnych. Była to słuszna, choć niezwykle bolesna decyzja. Przez całą noc 22 maja niszczyciele Mountbattena patrolowały obszar niedaleko Kanei, podczas gdy komandor Mack na pokładzie okrętu Jervis i w towarzystwie trzech innych jednostek grasował po wszystkich dojściach wiodących do Iraklionu. Jeden kaik wypełniony żołnierzami padł ofiarą Kelly, na drugim wybuchł pożar i o świcie niszczyciele wycofały się na południe. Tej nocy admirał Cunningham zapoznał się z ogólną sytuacją oraz dowiedział o utracie Gloucestera i Fiji. Z powodu błędu maszynowego w biurze wysyłania sygnałów w Aleksandrii zrozumiał, że nie tylko krążowniki, ale również pancerniki oczekują pełnej dostawy amunicji przeciwlotniczej. W związku z tym o 4.00 wydał rozkaz, by wszystkie siły wycofały się na wschód. W rzeczywistości pancerniki miały pod dostatkiem amunicji i Cunningham stwierdził, że gdyby o tym wiedział, nie wycofałby ich. Ich obecność następnego ranka zapobiegłaby kolejnemu nieszczęściu, które muszę teraz opisać. Świtem 23 maja Kelly i Kashmir wycofywały się z pełną szybkością wzdłuż zachodnich wybrzeży Krety. Przetrwawszy dwa ciężkie ataki powietrzne, zostały zaatakowane o 7.55 przez formację 24 bombowców nurkujących. Obydwa okręty z dwustu dziesięcioma osobami na pokładzie zostały błyskawicznie zatopione. Na szczęście w pobliżu znajdował się niszczyciel Kipling, który pomimo ciągłego bombardowania uratował z morza 279 oficerów i żołnierzy, w tym lorda Louisa Mountbattena, sam nie ponosząc szwanku. Następnego ranka, 50 mil od Aleksandrii, na okręcie wypełnionym po brzegi ludźmi zabrakło paliwa, lecz został on szczęśliwie zauważony i doholowany do celu.

Tak więc w walkach 22 i 23 maja Royal Navy straciła dwa krążowniki i trzy niszczyciele, pancernik Warspite został wyłączony z działań na długi czas, a Valiant i wiele innych jednostek było poważnie uszkodzonych. Niemniej jednak marynarka wo-

KRETA:

BITWA

291

jenna spełniła swoje zadanie. Ani jeden Niemiec nie wylądował na Krecie od strony morza do czasu zakończenia bitwy o wyspę. Naczelny dowódca nie zdawał sobie sprawy z odniesionego sukcesu. Działania ostatnich kilku dni - donosił 23 maja - nie były niczym innym, jak tylko próbą sił pomiędzy flotą śródziemnomorską a Luftwaffe. [...] Obawiam się, że musimy się pogodzić z porażką w rejonie nadbrzeżnym i uznać, iż straty są zbyt duże, by usprawiedliwiały próby powstrzymania ataku morskiego na Kretę. Jest to dość przygnębiające stwierdzenie, lecz trzeba spojrzeć prawdzie w oczy. Jak się zawsze obawiałem, panowanie wroga w powietrzu, któremu nie może zagrozić nasze lotnictwo, stanowi zbyt duże ryzyko i jedyne, co nam pozostaje, to działania z zaskoczenia i jak największa ostrożność. [...] Chyba szczęśliwie się składa, że [lotniskowiec] Formidable jest unieruchomiony, bowiem wątpię, czy byłby obecnie w stanie unosić się na wodzie. Admiralicja odpowiedziała na to, że gdyby to był tylko pojedynek pomiędzy flotą śródziemnomorską a Luftwaffe, „to prawdopodobnie należałoby zgodzić się na proponowane przez Pana ograniczenia ruchów floty. Jednak istnieje jeszcze coś takiego jak bitwa o Kretę. Jeżeli flota powstrzyma posiłki i dostawy docierające drogą morską do czasu, aż armia poradzi sobie ze wszystkimi oddziałami powietrznymi, wówczas być może armia będzie w stanie wesprzeć flotę w jej działaniach. Jest przeto sprawą ogromnie ważną, by ciągu najbliższych dwóch dni uniemożliwić dotarcie na wyspę ekspedycji morskiej, nawet gdyby miało się to odbyć kosztem poważnych strat. Ich Lordowskie Moście w pełni doceniają trudy, na jakie narażona jest Pańska flota." Gdy agonia na Krecie zaczęła osiągać szczyt, zatelegrafowałem do prezydenta Roosevelta: 23 maja 1941 Bitwa o Kretę jest niezwykle ciężka, ponieważ nie mając w ręku odpowiednich lotnisk, nie możemy wprowadzić do akcji naszego lotnictwa bądź jako wsparcia dla działań obronnych, bądź też dla ochrony eskadr patrolujących. Dzisiaj zostały zatopione dwa nasze krążow-

292

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

niki i dwa niszczyciele. Zlikwidowaliśmy wiele najlepszych oddziałów niemieckich i zatopiliśmy przynajmniej jeden konwój. I do Wavella: 23 maja 1941 Bitwa o Kretę musi być wygrana. Nawet jeżeli wróg zapewni sobie dobre umocnienia obronne, walka musi się toczyć nieprzerwanie, gdyż tylko w ten sposób możemy w tym miejscu związać główne siły uderzeniowe wroga. To da czas na mobilizację „Tygrysiątek" [„Tiger Cubs"] i opanowanie sytuacji na Pustyni Zachodniej. Obecna sytuacja umożliwia również ochronę Cypru. Mam nadzieję, że będzie Pan wysyłał maksymalne posiłki na Kretę każdej nocy. Czy nie można przesłać większej liczby czołgów, by w ten sposób odzyskać któreś z zajętych lotnisk? Straty wroga w najlepszych oddziałach muszą być bardzo poważne. Nie może on przecież wytrzymywać tego w nieskończoność. Szefowie sztabu zgadzali się ze mną w pełni i zatelegrafowali do naczelnych dowódców: 24 maja 1941 Choć napotykamy na duże trudności na Krecie, to z informacji, które posiadamy, wynika, że sytuacja nieprzyjaciela nie stała się bynajmniej prostsza. Jeżeli wytrzymamy do końca, to wysiłki wroga mogą pójść na marne. Sprawą absolutnie najważniejszą pozostaje wysłanie na wyspę możliwie jak największych posiłków, które pozwolą na zniszczenie wroga, zanim on sam będzie miał szansę na otrzymanie znaczniejszej pomocy. Wszyscy zdajemy sobie sprawę, jak ważna jest ta akcja i aby odnieść sukces, trzeba zgodzić się na duże ryzyko. Admirał Cunningham odpowiedział w sposób następujący: Naczelny dowódca na Morzu Śródziemnym do Admiralicji 26 maja 1941 1. Pragnąłbym uspokoić Ich Lordowskie Moście, iż czynnikiem determinującym działania na Morzu Egejskim nie jest obawa doznania kolejnych strat, lecz potrzeba uniknięcia tych strat, które niewspółmiernie do naszych korzyści sparaliżują znajdującą się tutaj flotę. O ile mi wiadomo, nieprzyjacielowi nie udało się do tej pory przesłać drogą morską jakichkolwiek posiłków na Kretę, jeśli w ogóle je wysyłał, choć zgadzam się, że jest to możliwe. 2. Z pewnością na podstawie dotychczasowych wydarzeń możemy przewidzieć prawdopodobną skalę strat. W ciągu trzech dni zatopiono

KRETA:

BITWA

293

dwa krążowniki i cztery niszczyciele, jeden pancernik jest wyłączony z akcji na kilka miesięcy, a dwa pozostałe krążowniki i cztery niszczyciele zostały poważnie uszkodzone. Nie możemy sobie pozwolić na ponowne doświadczenia tego typu i zarazem utrzymać panowanie nad wschodnią częścią Morza Śródziemnego. 3. Prawdę mówiąc, dostawy drogą morską właściwie jeszcze się nie rozpoczęły, ponieważ obecnie wróg jest tak liczny w powietrzu, że może do woli wzmacniać i zaopatrywać w ten sposób swoje oddziały. Zupełnie nie jesteśmy w stanie kontrolować tego procesu i widok Ju-52, lecących nieprzerwanym sznurem w kierunku Krety, jest jednym z wielu czynników negatywnie wpływających na morale naszych sil. 4. Sądzę, że Ich Lordowskie Moście powinni wiedzieć o destrukcyjnym wpływie niedawnych działań na nasze wojsko. Lekkie jednostki, oficerowie, żołnierze oraz sprzęt, bliskie są wyczerpania. Od czasu rozpoczęcia operacji „Lustre" [Grecja] pod koniec lutego pracują do granic wytrzymałości, a teraz, gdy praca jest podwójna, muszą stawić czoło takiej koncentracji ataków powietrznych, przy których Norwegia była dziecinną igraszką. Uważam za niewskazane zmuszanie ludzi do przekraczania pewnej granicy wytrzymałości. 5. Udało mi się zrobić więcej, niż to było przewidywane. Każdej nocy niszczyciele i krążowniki przemierzają północne wybrzeże Krety, zbombardowaliśmy Maleme, a tego ranka zaatakowaliśmy Karpathos. Milos znajduje się pod opieką okrętu podwodnego. [...] Nie otrzymałem jednak w dalszym ciągu posiłków w postaci samolotów rozpoznawczych, o które tak bardzo prosiłem. 6. Od chwili napisania powyższych słów dowiedziałem się, że H.M.S. Formidable i H.M.S. Nubian zostały trafione przez bomby i wracają do portu. Nie znam szczegółów. Ten odważny dowódca miał w przyszłości stanąć przed jeszcze trudniejszymi zadaniami ijdowieść, że jest godny stawić im czoło.

Pod koniec dnia 26 maja dotarły do Wavella niepokojące wieści od Freyberga: Z przykrością muszę donieść, że oddziały znajdujące się pod moim dowództwem w zatoce Suda są na skraju wytrzymałości. Bez względu na to, jaką decyzję z militarnego punktu widzenia podejmą naczelni dowódcy, niemożliwym jest bezpieczne wyprowadzenie tychże sił. Jedyną ewentualnością byłoby zaokrętowanie małej ich części, pod

294

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

warunkiem, że odpowiednia decyzja zostałaby podjęta bezzwłocznie. Gdyby to się powiodło, redukcja Rethimnonu i Iraklionu za pomocą tych samych metod byłaby tylko kwestią czasu. Posiadane przez nas oddziały, może z wyjątkiem Pułku Walijskiego i komandosów, nie nadają się do żadnej akcji ofensywnej. Jeżeli stwierdzi Pan, że nawet godziny mogą decydować, będziemy walczyć. Rozważę, w jaki sposób można by tego dokonać. Zatoka Suda może stanąć w ogniu w ciągu 24 godzin. Są liczne ofiary i utraciliśmy większość dział. Zatelegrafowałem do Freyberga: 27 maja 1941 Twoja wspaniała obrona zasługuje na najwyższy podziw. Wiemy, że nieprzyjaciel ma kłopoty. Wysyłamy, co tylko możemy. Premier do naczelnych dowódców na Bliskim Wschodzie 27 maja 1941 Zwycięstwo na Krecie jest niezbędnym w tym momencie wojny. Wysyłajcie z pomocą wszystko, co tylko można.

Lecz tej nocy dowiedzieliśmy się, że rozwiały się nadzieje na zwycięstwo. Generał Wavell do premiera 27 maja 1941 1. Obawiam się, że sytuacja na Krecie jest bardzo poważna. Padł front w Kanei, a zatoka Suda może się utrzymać najwyżej przez 24 godziny. Żadną miarą nie da się wysłać posiłków. [...] 2. Nasze oddziały na wyspie, których większość przeszła przez wyjątkowo surową próbę w Grecji wytrzymując zmasowane ataki powietrzne, styka się tutaj z tym samym, tyle że na znacznie większą i ciągle rosnącą skalę. Takie nieprzerwane i nie napotykające oporu ataki powietrzne złamią nawet najtwardsze oddziały i uniemożliwią jakiekolwiek posunięcia administracyjne. 3. Telegram otrzymany od Freyberga mówi, że jedyną szansą przetrwania oddziałów w Sudzie jest wycofanie się na plaże znajdujące się na południu wyspy, a następnie ukrywanie się za dnia i przesuwanie pod osłoną nocy. Oddziały w Rethimnonie są odcięte i pozbawione dostaw. Siły w Iraklionie prawie otoczone. 4. Musimy pogodzić się z faktem, że Krety nie da się utrzymać i że jak najszybciej musimy wycofać stamtąd wszystkie oddziały. Wytrzymanie

KRETA:

BITWA

295

tak bezprecedensowego ataku wroga było po prostu niemożliwe, a okoliczności sprawiły, iż nie można mu było stawić żadnego oporu.

Czwartego dnia walk lądowych generał Freyberg utworzył nową linię obronną w rejonie Maleme-Kanea. Dzięki wolnemu dostępowi do lotniska siły niemieckie nieprzerwanie rosły. 26 maja był dniem decydującym. Oddziały nasze, zmuszone do odwrotu w pobliżu Kanei, od sześciu dni znajdowały się pod ciągłym naciskiem. Jednak w pewnym momencie ich wytrzymałość się skończyła. Front pękł od strony lądu i nieprzyjaciel znalazł się w zatoce Suda. Przerwana została komunikacja z kwaterą główną Freyberga i na mocy pełnomocnictwa rozpoczął się odwrót w kierunku Sfakii. Tej nocy podjęto decyzję o ewakuacji Krety. Na szlakach górskich panowało duże zamieszanie. Na szczęście nocą 26 maja stawiacz min Abdiel wysadził w zatoce Suda dwa oddziały komandosów (około 750 ludzi) pod dowództwem pułkownika Laycocka. Te względnie świeże oddziały wraz z pozostałościami 5 brygady nowozelandzkiej oraz 7 i 8 batalionu australijskiego umożliwiły prawie wszystkim siłom znajdującym się w rejonie Suda-Kanea-Maleme przedostanie się na południowy brzeg. Rethimnon w dalszym ciągu stawiał opór, choć oddziały były całkowicie otoczone od strony lądu, a żywność i amunicja powoli się wyczerpywały. Otrzymały nieco aprowizacji dzięki łodziom motorowym, lecz nie dotarł do nich rozkaz o wycofywaniu się na południowe wybrzeże. Wróg zaciskał pętlę, aż wreszcie 30 maja, gdy żywność się wyczerpała, zabiwszy na koniec około 400 Niemców żołnierze poddali się. Około 140 ludziom udało się zbiec. W Iraklionie siły niemieckie na wschód od lotniska rosły z dnia na dzień. Garnizon został wzmocniony przez dwa pułki górali, Argyll i Sutherland, które wylądowały w Timbaki i przebiły się, by przyłączyć się do niego. Royal Navy przyszła z pomocą w samą porę.

296

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Po raz kolejny zmuszeni byliśmy przeprowadzić ewakuację oraz przystać na nieuniknione i poważne straty. Ścigana, umęczona flota musiała zająć się zaokrętowaniem prawie 22 tysięcy ludzi, w większości z otwartej plaży w Sfakii, i przewieźć ich 150 mil morzem opanowanym przez nieprzyjacielskie lotnictwo. Siły RAF-u znajdujące się w Egipcie spisały się dzielnie, używając kilku samolotów o odpowiednim zasięgu. Ich głównym celem było zajęte przez nieprzyjaciela lotnisko w Maleme, na które przeprowadzono serię ataków bombowych. Choć te operacje stanowiły duży wysiłek dla załóg, nie przyniosły spodziewanego efektu, głównie z powodu skromnej skali, na jaką były prowadzone. Marszałek lotnictwa Tedder obiecał dostarczyć ochronę dla okrętów w postaci myśliwców, lecz - jak ostrzegł - miała być niewielka i nieregularna. Sfakia, mała wioska rybacka na południowym wybrzeżu, leży u stóp stromego, wysokiego na 500 stóp wzniesienia, poprzecinanego jedynie urwistym szlakiem przemierzanym przez kozy. Oddziały musiały ukrywać się na tym terenie aż do otrzymania rozkazu zaokrętowania. 28 maja cztery niszczyciele dowodzone przez komandora Arlissa, przybywszy pod osłoną nocy, zabrały na pokład siedmiuset mężczyzn i przywiozły żywność dla gromadzących się tam pozostałych oddziałów. W podróży powrotnej okręty miały zapewnioną ochronę myśliwców. Tymczasem piętnaście tysięcy ludzi ukrywało się na nierównym terenie niedaleko Sfakii. Tragedia czekała trwającą w tym samym czasie ekspedycję admirała Rawlingsa, który z krążownikami Orion, Ajax i Dido oraz sześcioma niszczycielami wyruszył na pomoc garnizonowi w Iraklionie. Od godziny 5 po południu aż do zapadnięcia zmroku okręty jego znajdowały się pod nieustającym ostrzałem z powietrza. Ajax i niszczyciel Imperial omal nie zostały trafione, przy czym Ajax musiał zawrócić. Po przybyciu do Iraklionu tuż przed północą, niszczyciele przewiozły oddziały na oczekujące je krążowniki. O 3.20 zadanie było wykonane. Zaokrętowano 4 tysiące żołnierzy i rozpoczęła się podróż powrotna. Pół godziny później zepsuł się ster uszkodzonego niszczyciela Imperial i ledwo uniknięto zderzenia z krążownikami. Konieczne

KRETA:

BITWA

297

było dotarcie przed świtem jak najdalej na południe. Jednak admirał Rawlings wydał rozkaz, by niszczyciel Hotspur zawrócił, zabrał na pokład żołnierzy i załogę Imperiała, a pusty okręt zatopił. Sam zmniejszył prędkość do 15 węzłów. Hotspur, wiozący dziewięciuset żołnierzy, przyłączył się do niego tuż przed brzaskiem. Rawlings miał teraz w porównaniu z planem półtoragodzinne spóźnienie i dopiero po wschodzie słońca skręcił na południe, by przepłynąć przez cieśninę Kasos. Wprawdzie ochrona myśliwców miała być zapewniona, lecz z powodu przesunięcia w czasie samoloty nie odnalazły okrętów. Bombardowanie, którego tak się obawiano, rozpoczęło się o 6 rano i trwało aż do 3 po południu, gdy eskadra znajdowała się w odległości stu mil od Aleksandrii. Hereward był pierwszą ofiarą. O 6.25 został trafiony przez bombę i nie był w stanie dalej płynąć z konwojem. Admirał słusznie postanowił pozostawić uszkodzony okręt swojemu losowi. Po raz ostatni widziano go, gdy zbliżał się do wybrzeży Krety. Większość znajdujących się na pokładzie ocalała, choć w charakterze jeńców wojennych. Najgorsze jednak miało dopiero nadejść. W ciągu następnych czterech godzin trafione zostały krążowniki Dido i Orion oraz niszczyciel Decoy. Szybkość eskadry spadła do 21 węzłów, lecz wszystkie okręty płynęły razem w kierunku południowym. Stan Oriona był przerażający. Oprócz załogi na okręcie znajdowało się tysiąc stu żołnierzy. Na jego zatłoczonym pokładzie zginęło 260 osób, a 280 zostało rannych w wyniku celnie zrzuconej bomby. Dowódca Oriona, komandor G.R.B. Back, również zginął, a ciężko uszkodzony okręt stanął w płomieniach. W południe przybyły dwa fulmary z lotnictwa morskiego, co przyniosło pewną ulgę. Mimo podejmowanych starań myśliwce RAF-u nie były w stanie odnaleźć umęczonej eskadry. Odbyły jednak kilka walk, strącając przy tym dwa samoloty. Gdy 29 maja o 8 rano eskadra przybyła do Aleksandrii, okazało się, że jedna piąta garnizonu uratowanego z Iraklionu została zabita, ranna lub wzięta do niewoli.

298

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Widzieliśmy, jaki nacisk wywierały władze wojskowe i polityczne w kraju na naczelnych dowódców w Kairze i w jaki sposób nacisk ten był przekazywany naszym, tak dzielnie walczącym oddziałom. Lecz po tych doświadczeniach 29 maja generał Wavell i jego współpracownicy musieli zadecydować, do jakiego stopnia należy podejmować wysiłki zmierzające do ewakuowania naszych wojsk z Krety. Armia znajdowała się w śmiertelnym niebezpieczeństwie, lotnictwo mogło niewiele, w związku z czym zadanie ponownie spadło na barki zmęczonej i zniszczonej bombami marynarki. Admirał Cunningham uważał, że porzucenie wojsk w takiej sytuacji jest sprzeczne z tradycją. „Budowa nowego okrętu trwa trzy lata. Budowanie nowej tradycji zajmie trzysta lat. Ewakuacja będzie trwała." Lecz dopiero po długich rozważaniach i konsultacjach, zarówno z Admiralicją jak i generałem Wavellem podjęto decyzję. Do 29 maja ewakuowano prawie 5 tysięcy ludzi, lecz w dalszym ciągu ogromna ich liczba ukrywała się w pobliżu Sfakii, narażona na bombardowania, jeśli kogokolwiek dostrzeżono przy świetle dziennym. Wieczorem 28 maja admirał King popłynął w kierunku Sfakii z okrętami Phoebe, Perth, Calcutta, Coventry, szybkim transportowcem Glengyle oraz trzema niszczycielami. Nocą 29 bez przeszkód zaokrętowano 6 tysięcy ludzi. O 3.20 wszystkie okręty ruszyły w drogę powrotną i mimo trzykrotnych ataków 30 maja bezpiecznie dotarły na miejsce. Jedynie krążownik Perth został uszkodzony, gdy bomba trafiła w kotłownię. Akcja ta w dużej mierze powiodła się dzięki myśliwcom RAF-u, które - choć nieliczne - udaremniały wszystkie ataki przypuszczane przez wroga. Sądzono, że noc z 29 na 30 maja będzie ostatnią próbą, lecz stwierdzono, że sytuacja jest mniej niebezpieczną, niż się pierwotnie wydawało. W związku z tym rankiem 30 maja komandor Arliss z czterema niszczycielami raz jeszcze popłynął do Sfakii. Dwa z nich musiały zawrócić, lecz płynął dalej z Napierem i Nizamem (niszczycielem podarowanym nam przez księcia i lud Hajdarabadu) i wziął na pokład ponad 1500 żołnierzy. Oba okręty cudem uniknęły trafienia w drodze powrotnej i bezpiecznie dopłynęły do Aleksandrii. Kilka dni

300

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

później, pośród rozlicznych niebezpieczeństw, przywieziono króla Grecji wraz z posłem brytyjskim. Tej nocy również generał Freyberg ewakuował się drogą powietrzną zgodnie z instrukcją dla naczelnych dowódców. 30 maja podjęto ostateczny wysiłek wyratowania pozostałych oddziałów. Sądzono, że liczba żołnierzy w Sfakii nie przekracza trzech tysięcy, podczas gdy w rzeczywistości było ich tam prawie dwukrotnie więcej. Admirał King popłynął ponownie 31 maja z Phoebe, Abdielem i trzema niszczycielami. Nie byli w stanie zabrać wszystkich, lecz admirał Cunningham rozkazał wypełnić okręty po brzegi. Równocześnie Admiralicja została poinformowana, że jest to ostatnia noc ewakuacji. Zaokrętowanie odbywało się sprawnie i 1 czerwca o godzinie 3 rano okręty wiozące 4 tysiące ludzi dopłynęły bezpiecznie do Aleksandrii. Krążownik Calcutta, wysłany im na pomoc, został zbombardowany i zatopiony w odległości stu mil od Aleksandrii. Ponad 5 tysięcy brytyjskich i imperialnych żołnierzy pozostało gdzieś na Krecie i generał Wavell zgodził się na złożenie przez nich broni. Wielu z nich rozproszyło się jednak po górzystej wyspie, długiej na 160 mil. Tak oni, jak i żołnierze greccy otrzymywali pomoc od miejscowych wieśniaków, którzy w razie wykrycia byli bezlitośnie karani. Barbarzyńskie kary spotykały tych dzielnych ludzi, rozstrzeliwanych po dwudziestu, trzydziestu. Z tej właśnie przyczyny zaproponowałem Najwyższej Radzie Wojennej trzy lata później, w 1944 r., by zbrodnie lokalne sądzone były w miejscu przestępstwa, a oskarżeni wysyłani tam na proces. Przyjęto taką zasadę, dzięki czemu spłacono wiele zaległych długów.

Szesnaście tysięcy pięciuset żołnierzy powróciło bezpiecznie do Egiptu. Były to niemal wyłącznie oddziały brytyjskie i imperialne. Późniejsze akcje komandosów umożliwiły ucieczkę następnego tysiąca. Nasze straty wyniosły 13 tysięcy zabitych, rannych i wziętych do niewoli. Do tego dodać trzeba prawie 2 tysiące ofiar na morzu. Od początku walk w rejonie Maleme i zatoki Suda można było doliczyć się ponad 4 tysięcy niemiec-

KRETA:

BITWA

301

kich grobów, a kolejnego tysiąca w Rethimnonie i Iraklionie. Do tego trzeba dodać dużą, choć nieznaną liczbę tych, którzy utonęli w morzu oraz tych, którzy później zmarli od ran w Grecji. W sumie straty nieprzyjaciela w zabitych i rannych musiały wynieść grubo ponad 15 tysięcy. Lecz ceny, jaką zapłacili za swoje zwycięstwo, nie można mierzyć liczbą zabitych.

Bitwa o Kretę może być przykładem osiągania konkretnych efektów nie tylko dzięki manewrowaniu na pozycjach strategicznych, lecz także dzięki ciężkiej i wytrwałej walce. Nie wiedzieliśmy, ile Niemcy posiadają dywizji spadochronowych. Właśnie po wydarzeniach na Krecie poczyniliśmy przygotowania do obrony kraju przeciwko czterem lub pięciu takim zuchwałym dywizjom powietrznodesantowym. A nieco później, razem z Amerykanami, utworzyliśmy je sami na znacznie większą skalę. Lecz w rzeczywistości 7 dywizja powietrznodesantowa była jedyną, jaką Göring posiadał. I w bitwie o Kretę została zniszczona. Ponad 5 tysięcy jego najlepszych ludzi zginęło, a cała struktura organizacyjna uległa nieodwracalnemu rozbiciu. Oddziały nowozelandzkie oraz inne oddziały brytyjskie, imperialne i greckie, które toczyły ciężką, zniechęcającą i daremną walkę na Krecie, mogą czuć się dumne, że walnie przyczyniły się do tego, iż w tym zwrotnym momencie w sposób zdecydowany zmieniły istniejącą sytuację. Straty niemieckie w najlepszych żołnierzach sprawiły, że doskonałe oddziały powietrzny i spadochronowe przestały brać bezpośredni udział w wydarzeniach na Bliskim Wschodzie. Zwycięstwo Göringa na Krecie było zwycięstwem pyrrusowym, ponieważ przy użyciu tychże samych oddziałów bezsprzecznie zdobyłby Cypr, Irak, Syrię, a może nawet i Persję. Takie właśnie oddziały potrzebne były do zajmowania ogromnych terytoriów, gdzie nie natrafiałyby na żaden poważniejszy opór. Głupotą było zmarnowanie takiej szansy, decydując się na śmiertelne zapasy z wojownikami Imperium Brytyjskiego. Jesteśmy obecnie w posiadaniu „raportu bitewnego" 11 korpusu powietrznego, w skład którego wchodziła 7 dywizja

302

NIEMCY

PRĄ NA

WSCHÓD

powietrznodesantowa. Gdy przypomnimy sobie surową krytykę, z jaką spotykały się nasze poczynania, a także samokrytykę, interesujące będzie zapoznanie się z opinią drugiej strony. „Brytyjskie oddziały lądowe na Krecie - pisali Niemcy - są trzykrotnie silniejsze, niż przypuszczaliśmy. Obszar działań na wyspie został przygotowany niezwykle starannie z myślą o obronie w każdy możliwy sposób. [...] Wszystko zostało zamaskowane z dużą wprawą. [...] Brak informacji, w wyniku którego błędnie oszacowaliśmy siły wroga, naraził 11 korpus powietrzny na duże i krwawe straty". W niemieckim raporcie z przesłuchań naszych jeńców wojennych pojawia się następująca notatka, którą ośmielam się zacytować z wdzięczności wobec tych nieznanych przyjaciół: Co się tyczy ducha i morale oddziałów brytyjskich, to trzeba podkreślić, iż pomimo wielu niepowodzeń w prowadzeniu wojny pokładają one w Churchillu absolutne zaufanie.

Straty poniesione podczas bitwy oraz ewakuacji Krety poważnie wpłynęły na nasze położenie na Morzu Śródziemnym. Bitwa koło przylądka Matapan z 28 marca zapędziła na pewien czas flotę włoską do własnych portów. Lecz teraz nasza flota poniosła nowe poważne straty. Admirał Cunningham dysponował obecnie tylko dwoma pancernikami, trzema krążownikami i siedemnastoma niszczycielami. Dziewięć krążowników i niszczyciel naprawiano w Egipcie, lecz pancerniki Warspite i Barham i jego jedyny lotniskowiec Formidable miały być naprawiane w innym miejscu. Stracono 3 krążowniki i 6 niszczycieli. Dla przywrócenia równowagi posiłki musiały być wysłane natychmiast, Lecz, jak się teraz okaże, czekały nas kolejne nieszczęścia. Nadchodzący okres oferował Włochom doskonałą szansę zagrożenia naszej wątpliwej kontroli nad wschodnią częścią Morza Śródziemnego i wszystko, co się z tym wiązało. I okazji tej nie zmarnowali.

R O Z D Z I A Ł XVII

LOS

„BISMARCKA"

Niebezpieczeństwo na Atlantyku - „Bismarck" i „Prinz Eugen" na morzu, 21 maja - Cieśnina Duńska - Napięcie w Chequers - Zniszczenie „Hooda", 24 maja - „Bismarck" kieruje się na południe „Prinz Eugen" ucieka - Torpeda trafia „Bismarcka" o północy - Stracony kontakt 25 maja - Odzyskanie kontaktu z „Bismarckiem" 26 maja Brak paliwa - „Sheffield" i „Ark Royal" - „Bismarck" traci sterowność - Niszczyciele komandora Viana - „Rodney" uderza, 27 maja - Mój raport dla Izby Gmin - Zaufanie do wszystkich - Mój telegram do Prezydenta.

P

o klęsce greckiej, gdy sytuacja na Pustyni Zachodniej była niepewna, a bitwa o Kretę zaczynała przyjmować niekorzystny dla nas obrót, na Atlantyku doszło do wydarzenia o ogromnym znaczeniu. Oprócz U-bootów, z którymi toczyliśmy nieustającą walkę, duże kłopoty sprawiały nam rajdery, przez które straciliśmy ponad 750 tysięcy ton ładunku. Nieprzyjacielskie okręty liniowe Scharnhorst i Gneisenau oraz Hipper pozostawały w Breście pod ochroną potężnych baterii przeciwlotniczych i trudno było powiedzieć, kiedy ponownie włączą się do akcji. W połowie maja otrzymaliśmy sygnały, że pancernik Bismarck prawdopodobnie razem z krążownikiem Prinz Eugen uzbrojonym w działa 8-calowe, wkrótce wejdzie do akcji. Wspólne działania tych szybkich, potężnych jednostek wystawiłyby nasze siły morskie na niezwykle ciężką próbę. Bismarck posiadający osiem dział 15-calowych i zbudowany wbrew ograniczeniom traktatowym, był najciężej opancerzonym okrętem, jaki pływał wówczas po morzach. Jego wyporność przekraczała prawie o 10 tysięcy ton wyporność naszych najnowszych pancerników,

304

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

a jego prędkość równała się prędkości naszych. „Jesteś dumą naszej marynarki" - powiedział Hitler, wizytując go w maju. By stawić czoło temu rosnącemu zagrożeniu, naczelny dowódca admirał Tovey trzymał w pogotowiu w Scapa dwa nowe pancerniki, King George V i Prince of Wales oraz krążownik liniowy Hood. W Gibraltarze czekał admirał Somerville z okrętami Renown i Ark Royal Repulse i nowy lotniskowiec Victorious miały właśnie w tym momencie wyruszyć na Bliski Wschód, ochraniając konwój z ponad dwudziestoma tysiącami ludzi. Rodney i Ramillies, które Bismarck najprawdopodobniej zatopiłby w pojedynczej walce, płynęły w eskorcie konwoju na Atlantyku, a Revenge czekał w Halifaksie gotowy do akcji. Ogółem jedenaście konwojów łącznie z jednym przewożącym żołnierzy znajdowało się w tym czasie na morzu lub miało właśnie wypłynąć. Patrole krążowników pilnowały wyjść z Morza Północnego, a czujne samoloty rozpoznawcze obserwowały wybrzeże Norwegii. Sytuacja na morzu była niejasna i napięta i Admiralicja, z którą pozostawałem w ciągłym kontakcie, coś przeczuwała. W pełni nie uświadamiała sobie jednak, jak doskonały cel stanowią nasze rozrzucone statki handlowe. Wczesnym rankiem 21 maja dowiedzieliśmy się, że dwa duże okręty wojenne opuściły Kattegat wraz z silną eskortą, a nieco później w Bergen stwierdzono, że są to Bismarck i Prinz Eugen. Niewątpliwie szykowała się jakaś poważna operacja i nasze siły na Atlantyku postawiono w stan gotowości. Admiralicja trzymała się starej i zdrowej zasady, mówiącej, że należy skoncentrować się na rajderach, narażając na ryzyko wszystkie konwoje, łącznie z tym wiozącym żołnierzy. 22 maja, wkrótce po północy, Hood wraz z Prince of Wales i sześcioma niszczycielami opuścił Scapa, by chronić krążowniki Norfolk i Suffolk patrolujące ponury, zamarznięty obszar wodny pomiędzy Grenlandią a Islandią, a znany pod nazwą Cieśniny Duńskiej. Krążowniki Manchester i Birmingham otrzymały rozkaz obrony kanału między Islandią a Wyspami Owczymi. Repulse i Victorious zostały oddane do dyspozycji naczelnego dowódcy, a konwój wiozący żołnierzy płynął dalej, chroniony jedynie przez eskortę niszczycieli.

LOS

„BISMARCKA"

305

Czwartek, 22 maja, był dniem niepewności i napięcia. Nad Morzem Północnym wisiały gęste chmury i padał deszcz. Na przekór tym trudnym warunkom samoloty z Hatston (Orkady) przedostały się nad Bergenfjord i pomimo ciężkiego ognia przywiozły do kraju ważną wiadomość. Obydwu okrętów wojennych wroga już tam nie było! Gdy admirał Tovey otrzymał te wieści o godzinie 8 wieczorem, natychmiast wyruszył na pancerniku King George V wraz z lotniskowcem Victorious, czterema krążownikami i siedmioma niszczycielami, by zająć centralną pozycję od strony zachodniej, co miało stanowić wsparcie dla patroli krążowników bez względu na to, którą stronę Islandii wróg zechciałby sobie obrać. Następnego ranka przyłączył się do nich Repulse. Admiralicja sądziła, że wróg może próbować przedostać się przez Cieśninę Duńską. Tego wieczora, w kilka minut po otrzymaniu raportu, zatelegrafowałem do Prezydenta: Wczoraj, 21 maja, zlokalizowaliśmy w Bergen okręty Bismarck, Prinz Eugen oraz 8 statków handlowych. Duże zachmurzenie uniemożliwiło atak powietrzny. Dzisiaj okazało się, że okręty te już odpłynęły. Mamy powody, by przypuszczać, że na Atlantyku szykuje się poważny atak. Jeżeli nie uda się nam ich złapać, z pewnością Pańska marynarka będzie w stanie je wyśledzić. King George V, Prince of Wales, Hood, Repulse oraz lotniskowiec Victorious wraz z jednostkami pomocniczymi będą na swoim szlaku. Proszę tylko przekazać nam wiadomości, a my dokończymy dzieła. Bismarck i Prinz Eugen opuściły Bergen niespełna 24 godziny wcześniej i znajdowały się obecnie na północny wschód od Islandii, zmierzając w kierunku Cieśniny Duńskiej. Tutaj lody polarne zwęziły cieśninę do ośmiu mil, w większości była ona otulona gęstą mgłą. Wieczorem 23 maja, najpierw Suffolk, a potem Norfolk dostrzegły dwa okręty zbliżające się od północy. Admiralicja pierwsza otrzymała raport z Norfolka i natychmiast przekazała go wszystkim zainteresowanym. Pościg rozpoczęto. Zdobycz znajdowała się w zasięgu wzroku i wszystkie siły gładko współdziałały. Naczelny dowódca skierował się na zachód i zwiększył szybkość. Hood i Prince of Wales obrały taki kurs, by następnego ranka odciąć drogę nieprzyjacielowi na

306

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

zachód od Islandii. Admiralicja wezwała admirała Somerville'a, by wraz z eskadrą „Force H" (Renown, Ark Royal i krążownik Sheffield) udał się z dużą prędkością na północ w celu ochrony konwoju wiozącego żołnierzy lub włączył się do bitwy. 24 maja okręty admirała Somerville'a opuściły Gibraltar o 2 w nocy. Jak się okazało, miały przesądzić o losie Bismarcka.

W piątek po południu (23 maja) udałem się do Cheąuęrs. Averell Harriman i generałowie Ismay i Pownall mieli być ze mną aż do poniedziałku. Ponieważ bitwa o Kretę znajdowała się w stadium szczytowym, zapowiadał się niezwykle gorączkowy weekend. Miałem oczywiście w domu doskonałych sekretarzy, jak również bezpośrednie połączenie telefoniczne z komandorem dyżurnym Admiralicji i innymi kluczowymi departamentami. Admiralicja spodziewała się, że Bismarck i Prinz Eugen przepłyną Cieśninę Duńską wczesnym świtem oraz że Prince of Wales i Hood wciągną je do walki. Wszystkie okręty płynęły w oznaczone miejsce zgodnie z ustalonym planem. Wieczór był pełen napięcia i poszliśmy spać dopiero o 2 czy 3 w nocy. O 7 rano doszły nas nieoczekiwane wieści. Hood, nasz największy i najszybszy okręt, wyleciał w powietrze. Pomimo dość lekkiej konstrukcji był on wyposażony w osiem 15-calowych dział i był jedną z najbardziej hołubionych jednostek. Jego strata stanowiła dla nas dotkliwy cios, lecz wiedziałem, że wszystkie okręty płynęły w kierunku Bismarcka i byłem pewien, że niebawem go złapią, pod warunkiem że nie skręci na północ, by powrócić do kraju. Udałem się wprost do pokoju Harrimana znajdującego się na końcu korytarza i powiedziałem: „ H o o d wyleciał w powietrze, lecz za to mamy Bismarcka". Potem wróciłem do siebie i byłem tak zmęczony, iż ponownie zapadłem w sen. Około 8.30 mój główny sekretarz Martin wszedł do mojego pokoju w nocnej koszuli z wyrazem zmartwienia na wyrazistej, ascetycznej twarzy. „Mamy go?" spytałem. „Nie - odparł - i Prince of Wales jest wyłączony z akcji". Było to wielkie rozczarowanie. Czyżby więc Bismarck

LOS

„BISMARCKA"

307

skręcił na północ i skierował się do kraju? Tego się najbardziej obawiałem. Teraz już wiemy, co się wtedy wydarzyło.

Przez całą noc (23-24 maja) w deszczu i śniegu Norfolk i Suffolk umiejętnie posuwały się za wrogiem i przez całą noc ich sygnały wskazywały dokładne pozycje zarówno przyjaciół, jak i wrogów. Gdy arktyczny mrok przeszedł w dzień, Bismarck został dostrzeżony 12 mil na południe. Niebawem Norfolk dał ognia z lewej burty. Hood i Prince of Wales znajdowały się w pobliżu i krok tylko dzielił wszystkich od śmiertelnego konfliktu. O świcie Hood dostrzegł wroga 17 mil na północny zachód. Okręty brytyjskie zawróciły, by włączyć się do walki. 0 5.52 Hood otworzył ogień z odległości około 25 tysięcy jardów. Bismarck odpowiedział niemal natychmiast. Hood został trafiony, w wyniku czego wybuchł pożar w baterii dział 4-calowych. Ogień rozprzestrzeniał się w zastraszającym tempie, aż objął całe śródokręcie. Wszystkie okręty włączyły się do akcji 1 Bismarck również został trafiony. I wtedy stało się nieszczęście. O 6.00, gdy Bismarck oddał piątą salwę, potężna eksplozja rozdarła Hooda na pół. W kilka minut później zniknął pod falami w ogromnej chmurze dymu. Z wyjątkiem trzech osób wszyscy zginęli, a wśród nich wiceadmirał Lancelot Holland i komandor Ralph Kerr. Prince of Wales pośpiesznie zmienił kurs, by ominąć resztki Hooda i kontynuował nierówną obecnie walkę. Wkrótce na nim skoncentrował się ogień Bisrńarcka. W ciągu kilku minut cztery 15-calowe pociski dosięgły celu. Jeden z nich trafił w pomost nawigacyjny, zabijając prawie wszystkich, którzy się tam znajdowali. Równocześnie została uszkodzona rufa, poniżej linii wodnej. Komandor Leach, jeden z niewielu, którzy przeżyli trafienie w pomost, postanowił chwilowo wycofać się z akcji i zawrócił po położeniu zasłony dymnej. Bismarck został jednak uszkodzony, co w pewnym stopniu zmniejszyło jego prędkość. Jeden z dwóch pocisków trafił w zbiornik z paliwem, którego strata miała przynieść później poważne konsekwencje.

308

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

Niemiecki dowódca kontynuował kurs na południowy zachód, zostawiając za sobą wyraźny ślad oleju. Teraz dowództwo przeszło w ręce kontradmirała Wake-Walkera z krążownika Norfolk. Do niego należała decyzja, czy należy kontynuować walkę, czy też pozostawać w pobliżu nieprzyjaciela do czasu, aż przybędzie naczelny dowódca z pancernikiem King George V oraz lotniskowcem Victorious. Najważniejszym czynnikiem był stan pancernika Prince of Wales. Okręt ten został niedawno oddany do służby, a zaledwie tydzień wcześniej komandor Leach zgłosił, że okręt jest „gotów do walki". Teraz był ciężko uszkodzony, a dwa 14-calowe działa nie nadawały się do użytku. Należało wątpić, czy w tym stanie jest on godnym przeciwnikiem dla Bismarcka. Dlatego admirał Wake-Walker postanowił nie wznawiać akcji, a jedynie cały czas obserwować wroga. I w tym miał bezsprzecznie rację.

Bismarck powinien był niewątpliwie zadowolić się swoim wspaniałym zwycięstwem. W ciągu kilku minut zniszczył jeden z najlepszych okrętów Royal Navy i mógł spokojnie powrócić do kraju, chełpiąc się odniesionym sukcesem. Jego prestiż i potencjalna siła uderzeniowa wzrosłyby niepomiernie, w stopniu, który trudno byłoby nam wyjaśnić i ocenić. Ponadto, o czym dobrze wiedzieliśmy, był on poważnie uszkodzony przez okręt Prince of Wales i cały czas tracił duże ilości oleju. Jakże więc mógł się łudzić, iż będzie w stanie wykonać swoją misję zniszczenia statków handlowych na Atlantyku? Miał do wyboru powrót do kraju ze wszystkimi możliwościami dalszych działań lub skazanie się na pewną zgubę. Tylko skrajna egzaltacja dowodzącego nim admirała lub otrzymanie naglących rozkazów mogą tłumaczyć podjętą przez niego desperacką decyzję. Gdy około godziny 10.00 spotkałem się z moim amerykańskim przyjacielem, wiedziałem już, że Bismarck kieruje się na południe, mogłem więc z dużą pewnością mówić o końcowym rezultacie. Codziennie całymi godzinami musiałem czytać nie kończącą się rzekę telegramów wojskowych z Foreign Office oraz od

310

NIEMCY PRĄ NA WSCHÓD

służb specjalnych, aby być cały czas na bieżąco. Było to bardzo wygodne, ponieważ gdy umysł jest czymś długo zajęty, nie ma czasu na zmartwienia. Istniała jednak sprawa, która podświadomie mnie męczyła: Ten ogromny Bismarck, te 45 tysięcy ton, prawdopodobnie odporny na ogień artyleryjski, pędzący na południe w kierunku naszych konwojów wraz z Prinz Eugenem jako swoim współtowarzyszem. Potem pomyślałem o tych konwojach. Pancerniki osłony opuściły je podczas pościgu. Płynął tam konwój wiozący bezcennych żołnierzy, znajdujący się obecnie na południe od Irlandii. Podążał tam z pełną szybkością admirał Somerville, znajdujący się teraz pomiędzy tymże konwojem a zagrażającym mu niebezpieczeństwem. Zapytałem komandora dyżurnego o czas i odległości. Jego odpowiedź była uspokajająca. Chociaż konwój posuwał się z prędkością tylko 12 węzłów, a Bismarck mógł, jak nam było wiadomo, rozwinąć prędkość do 25 węzłów, między nimi rozciągały się nadal olbrzymie połacie wód. Poza tym jak długo szliśmy śladem Bismarcka, tak długo byliśmy panami sytuacji. Co by się jednak stało, gdybyśmy stracili go z oczu w nocy? Którędy by dalej popłynął? Możliwości wyboru miał ogromne, a nas można było uderzyć nieomal w każdym punkcie. Członkowie Izby Gmin, gdy spotkaliśmy się w czwartek, również byli w nie najlepszym nastroju. 10 maja musieli przenieść się ze swojej sali do Church House, znajdującego się nie opodal. Stanowił on wprawdzie port na czas burzy, lecz nie zapewniał wygód, do których byli przyzwyczajeni. Pokoje do pracy, palarnie, jadalnie i inne podobne udogodnienia były pośpiesznie zaimprowizowane i dość prymitywne. Często ogłaszano alarmy przeciwlotnicze. Jak więc przyjmą wiadomość, że Hood nie został pomszczony, że kilka naszych konwojów zostało odciętych lub nawet zmasakrowanych, że Bismarck popłynął do Niemiec lub do któregoś z portów okupowanej Francji, Kreta padła, a ewakuacja jest niemożliwa bez narażenia się na bardzo poważne straty? Wiedziałem, że mogę liczyć na ich odwagę i wierność, pod warunkiem, że będą mieli pewność, iż wszystkie te niepowodzenia wynikają tylko i wyłącznie z przyczyn obiektywnych. Lecz czy dadzą się przekonać? Mój amery-

LOS

„BISMARCKA"

311

kański przyjaciel uważał, że jestem zbyt dużym optymistą, lecz moim zdaniem robienie dobrej miny nic nie kosztuje.

24 maja brytyjskie krążowniki wraz z Prince of Wales uparcie podążały szlakiem Bismarcka i jego towarzysza. Amirał Tovey na pancerniku King George V w dalszym ciągu znajdował się w dużej odległości, lecz sygnalizował, że planuje włączyć się do walki 25 maja o 9 rano. Admiralicja zebrała wszystkie siły. Rodney, znajdujący się w odległości 500 mil na południowy wschód, otrzymał rozkaz przyjęcia kursu zamykającego drogę. Ramillies miał opuścić konwój płynący do kraju i uplasować się na zachód od wroga, a Revenge z Halifaksu został również skierowany na scenę walki. Krążowniki rozmieszczono w taki sposób, aby uniemożliwić nieprzyjacielowi przebicie się na północ i wschód, podczas gdy okręty admirała Somerville'a pędziły z Gibraltaru w kierunku północnym. Pomimo niepewności towarzyszącej wszystkim działaniom morskim pętla zaciskała się coraz bardziej. Tego wieczora około 6.40 Bismarck uczynił nagły zwrot, by nawiązać kontakt bojowy ze ścigającymi go okrętami. Teraz wiemy, że miało to na celu odwrócenie uwagi od Prinz Eugena, który z dużą szybkością uciekł na południe i po zatankowaniu na morzu dotarł bezpiecznie do Brestu dziesięć dni później. Admirał Tovey wysłał naprzód lotniskowiec Victorious w celu dokonania ataku powietrznego mającego zmniejszyć prędkość nieprzyjaciela. Victorious był świeżo oddanym do służby okrętem i część pilotów po prostu nie miała doświadczenia. O 10 wieczorem, znajdując się pod ochroną czterech niszczycieli, wypuścił cztery samoloty torpedowe Swordfish na 120-milowy lot przy przeciwnym wietrze z deszczem i nisko zawieszonych chmurach. Pod dowództwem komandora porucznika Esmonde'a kierowane przez radio z Norfolka samoloty odnalazły Bismarcka dwie godziny później* i za*

Okręty brytyjskie działały według podwójnego brytyjskiego czasu letniego (dwie godziny naprzód w stosunku do Greenwich). Co więcej, były teraz

312

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

atakowały go odważnie pomimo gęstego ostrzału. Jednej z torped udało się trafić poniżej pomostu nawigacyjnego. Tymczasem na pokładzie lotniskowca niepokojono się o bezpieczny powrót wysłanych samolotów. Było już zupełnie ciemno i wiał silny wiatr z zacinającym deszczem, a piloci nie mieli wielkiego doświadczenia w lądowaniu na pokładzie nawet przy świetle dziennym. Co gorsza, zepsuło się urządzenie naprowadzające, dzięki któremu mogli pewnie wylądować. Pomimo grasujących U-bootów użyto reflektorów i lamp sygnałowych, by pomóc pilotom w lądowaniu. Z przyjemnością muszę zanotować, że wysiłki zostały wynagrodzone. Wszyscy wylądowali bezpiecznie wśród radości i ogromnej ulgi. Raz jeszcze rozstrzygnięcie zdawało się być blisko i raz jeszcze rozwiały się nadzieje Admiralicji. 25 maja, kilka minut po trzeciej rano, Sujfolk nagle i nieoczekiwanie stracił kontakt z Bismarckiem. Wszystkie okręty płynęły teraz zygzakiem, gdyż wody te roiły się od U-bootów i to prawdopodobnie było przyczyną utraty przez Suffolka kontaktu radarowego. Być może był zbyt pewny siebie po tak długim i udanym pościgu. Lecz teraz, gdy zwrócił się raz jeszcze w kierunku zachodnim, wroga już tam nie było. Czy skręcił na zachód, czy nawrócił na północ i wschód? Spowodowało to ogromne zaniepokojenie i sprawiło, że cała koncentracja stała się bezcelowa. Po sprawdzeniu obszaru w kierunku zachodnim King George V ruszył na wschód, wierząc, że Bismarck płynie w kierunku Morza Północnego, i wszystkie okręty brytyjskie obrały kurs na ten akwen. Admiralicja była przekonana, że Bismarck udaje się do Brestu, lecz przypuszczenia te potwierdziły się dopiero po godzinie 6.00 po południu. Okręty brytyjskie zostały niezwłocznie skierowane bardziej na południe. Tymczasem Bismarck dzięki zamieszaniu daleko na zachód od południka w Greenwich, w wyniku czego ich czas zegarowy wyprzedzał o cztery godziny czas słoneczny. W związku z tym, atak miał miejsce około 8 wieczorem czasu słonecznego (przyp. oryg.).

LOS

„BISMARCKA"

313

i opóźnieniom wynikłym z utraty kontaktu prześlizgnął się przez kordon i wysforował naprzód w wyścigu do mety. O 11 wieczorem znajdował się już daleko na wschód od naszego okrętu flagowego. Jego zapas oleju kończył się z powodu przecieku. Rodney, wyposażony w 16-calowe działa, płynął na północny wschód. Dzień, zapowiadający się tak pomyślnie, kończył się rozczarowaniem i frustracją. Na szczęście od południa, prując olbrzymie fale Atlantyku, zbliżały się Renown, Ark Royal i krążownik Sheffield. Rankiem 26 maja uwagę naszą zwrócił problem paliwa dla wszystkich naszych mocno rozrzuconych okrętów, które przecież płynęły z pełną szybkością już od czterech dni. Niektóre z nich były już zmuszone nieco zwolnić. Stawało się jasnym, że na tych ogromnych obszarach wszystkie nasze wysiłki mogły niebawem spalić na panewce. Jednak o 10.30 rano, gdy wszelkie nadzieje powoli się rozwiewały, Bismarck został odnaleziony. Admiralicja oraz dowództwo obrony wybrzeża prowadziły poszukiwania przy pomocy samolotów Catalina, działając z Lough Erne w Irlandii. Jeden z tych samolotów wyśledził zbiega płynącego w kierunku Brestu, lecz wciąż znajdującego się 700 mil od miejsca przeznaczenia. Wkrótce Bismarck uszkodził samolot, przerywając w ten sposób kontakt. Jednakże dwa samoloty Swordfish z Ark Royal wypatrzyły go w ciągu godziny raz jeszcze. W dalszym ciągu znajdował się na zachód od Renowna, lecz poza zasięgiem ochrony powietrznej z Brestu. Renown jednak nie mógł stawić mu czoła w pojedynkę. Musiał oczekiwać przybycia pancernika King George V i Rodneya, które wciąż znajdowały się w tyle pościgu. W tym momencie komandor Vian na Cossacku wraz z czterema innymi niszczycielami otrzymał sygnał z samolotu Catalina podający mu pozycję Bismarcka. Nie czekając na dalsze rozkazy, skierował się na wroga. Kolejna porcja zamieszania szykowała się na tej scenie działań wojennych. Admirał Somerville, śpiesząc na północ, wysłał naprzód Sheffielda, by postępował krok w krok za nieprzyjacielem. Ark Royal nie został poinformowany o tym posunięciu i gdy wypuścił swoje siły uderzeniowe, jego radar skierował je

316

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

wprost na Shejfielda, który - choć zaatakowany - nie został na szczęście trafiony. Rozumiejąc tę pomyłkę, Sheffield wykonał zgrabny unik i nie rozpoczął ostrzału*. Samoloty, skruszone, powróciły na Ark Royal, a Sheffield złapał kontakt z Bismarckiem i odtąd nie spuszczał go z oka. 15 samolotów Swordfish ponownie opuściło Ark Royal chwilę po godzinie 7 wieczorem. Wróg znajdował się teraz w odległości niespełna 40 mil i tym razem nie popełniono żadnego błędu. Nakierowane na cel przez Sheffielda samoloty rozpoczęły zacięty atak. O 9.30 wieczorem było już po wszystkim. Dwie torpedy trafiły w cel. Siedzący Bismarcka samolot doniósł, że okręt zatoczył dwa koła co wskazywało, że utracono nad nim kontrolę. Teraz nadpłynęły niszczyciele komandora Viana, by nocą otoczyć uszkodzony okręt i atakować go torpedami przy każdej okazji.**

Tej poniedziałkowej nocy udałem się do Admiralicji i śledziłem akcję na planszach w Pokoju Wojennym, dokąd co chwilę napływały świeże wiadomości. „A co ty tutaj robisz?" - zapytałem controllera, admirała Frasera. „Czekam na informacje o tym, co muszę naprawić". Cztery godziny minęły bardzo szybko i gdy wychodziłem stamtąd, admirał Pound wraz z ekspertami byli zdania, iż los Bismarcka jest przesądzony. *

Jeden z samolotów sygnalizował do Sheffielda: „Przepraszam za tego faceta!" (przyp. oryg.). ** Churchill nie wspomina o aktywnym udziale polskiego niszczyciela Piorun (z eskadry komandora Viana) w pościgu za uciekającym Bismarckiem. 26 maja wieczorem Bismarckowi udało się ponownie oderwać od ścigających okrętów alianckich. Przed godziną 11 wieczorem został dostrzeżony przez polski niszczyciel. Pomimo ogromnej przewagi Bismarcka w sile ognia, Piorun samotnie przez godzinę utrzymywał kontakt bojowy z przeciwnikiem, by uniemożliwić mu ucieczkę. Na miejsce walki przypłynęły niszczyciele brytyjskie naprowadzone przez radiotelegrafistę z Pioruna.

LOS

„BISMARCKA"

317

Niemiecki dowódca, admirał Lütjens, nie miał żadnych złudzeń. Tuż przed północą wysłał następujący telegram: „Nie panuję nad okrętem. Będziemy walczyć do ostatniego pocisku. Niech żyje Führer!" Bismarck w dalszym ciągu znajdował się 400 mil od Brestu i nie był nawet w stanie sterować w tym kierunku. Na pomoc wysłano silny oddział bombowców niemieckich, a wraz z nimi wyruszyły U-booty, z których jeden, wystrzeliwszy uprzednio wszystkie swoje torpedy, doniósł, że Ark Royal przepłynął blisko niego, w odległości odpowiedniej do oddania ognia. Tymczasem King George V i Rodney były coraz bliżej. Najpoważniejszym problemem stawało się paliwo i admirał Tovey zadecydował, że jeżeli szybkość Bismarcka nie zmniejszy się, to o północy będzie musiał zaprzestać pościgu. Zaproponowałem pierwszemu lordowi Admiralicji, na co wyraził zgodę, by w razie potrzeby odholować okręt do kraju, lecz tymczasem okazało się, że Bismarck płynie w złym kierunku. Admirał Tovey postanowił rozpocząć walkę wczesnym rankiem. O świcie 27 maja wiał silny, północno-zachodni wiatr. O 8.47 Rodney otworzył ogień, a w chwilę później King George V zrobił to samo. Pociski zaczęły trafiać w cel i niebawem Bismarck również odpowiedział ogniem. Przez chwilę był on skuteczny, choć załoga po czterech męczących dniach była krańcowo wyczerpana i zasypiała na stanowiskach. Trzecia salwa unieruchomiła chwilowo Rodney a, lecz wkrótce siła ataku brytyjskiego stała się przytłaczająca i w ciągu pół godziny większość dział Bismarcka zamilkła. Na jego pokładzie szalał pożar i okręt był mocno przechylony na lewą burtę. Rodney zbliżył się teraz do jego dziobu, ziejąc ciężkim ogniem z odległości nie większej niż 4 tysiące jardów. O 10.15 wszystkie działa Bismarcka zamilkły, a jego maszt został odstrzelony. Okręt - płonąca i dymiąca ruina - kołysał się na falach. Jednak pomimo tych wszystkich obrażeń nie zatonął.

O 11 miałem poinformować Izbę Gmin, zbierającą się w Church House, zarówno o walkach na Krecie, jak i o dramacie Bismarcka. „Tego ranka - rzekłem - Bismarck, stojący

320

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

w miejscu, z dala od wszelkiej pomocy, został zaatakowany przez ścigające go brytyjskie pancerniki. Na razie nie znam wyniku ostrzału. Wygląda na to, że nie zatonie on od ognia artyleryjskiego, lecz że o jego losie przesądzi torpeda. Akcja trwa i zniszczenie tej jednostki jest tylko kwestią czasu. Choć strata Hooda jest niezwykle dotkliwa, to należy zdać sobie sprawę, że Bismarck jest najpotężniejszym i najnowszym pancernikiem na świecie". Właśnie usiadłem, gdy dostarczona kartka papieru kazała mi wstać ponownie. Uzyskawszy zgodę Izby, powiedziałem: „Otrzymałem właśnie wiadomość, że Bismarck został zatopiony". Wszyscy wydawali się zadowoleni. Sprawę zakończył krążownik Dorsethshire. O 10.40, po trafieniu kilkoma torpedami, Bismarck poszedł na dno. Zginęło na nim 2 tysiące niemieckich marynarzy wraz z dowódcą, admirałem Lütjensem. Uratowaliśmy 110 rozbitków, ponurych i wyczerpanych. Pojawienie się U-boota przerwało ten czyn miłosierdzia i okręty brytyjskie zostały zmuszone do odwrotu. Pięciu innych Niemców zostało wyratowanych przez załogę U-boota oraz okręt przesyłający dane o pogodzie. Hiszpański krążownik Canarias, który przybył na miejsce nieco później, znalazł jedynie unoszące się na wodzie zwłoki.

Epizod ten wyraźnie ilustruje potęgę niemieckiej marynarki wojennej opartą na osiągnięciach budownictwa okrętowego, jak również ogromne trudności i niebezpieczeństwa nieuniknione podczas wojny na morzu. Jest rzeczą jasną, że gdyby Bismarckowi udało się uciec, sam fakt jego istnienia oraz straty zadane przez niego naszym okrętom mogłyby okazać się zgubne. W wątpliwość podano by naszą zdolność do sprawowania kontroli na oceanach, a pogłoski tego rodzaju rozdmuchano by jak świat długi i szeroki, z niewątpliwym uszczerbkiem dla naszej reputacji. Po tym sukcesie wszystkie rodzaje sił zbrojnych, najzupełniej zresztą słusznie, pragnęły podkreślić swój w nim udział. Pościg zaczęły krążowniki, lecz gdy wróg znikł z oczu, został wypatrzony przez samoloty, które ponownie naprowadziły krążowniki na ich ofiarę. Tak więc krążowniki przeprawa-

LOS

„BISMARCKA"

321

dziły atak morski, wymierzając poważne ciosy, a niszczyciele dręczyły go, przetrzymały przez noc i doprowadziły pancerniki na miejsce ostatecznego zniszczenia. Choć sprawiedliwość należy oddać wszystkim, trzeba jednak pamiętać, że pierwsze ciosy zadały działa pancernika Prince of Wales. Tak więc pancernik oraz działa zdominowały początek i koniec tego epizodu. Ruch na Atlantyku odbywał się bez przeszkód. 28 maja zatelegrafowałem do Prezydenta: Nieco później prześlę Panu dokładną relację z walki z Bismarckiem. Był to wspaniały okręt, prawdziwe arcydzieło. Jego wyeliminowanie ułatwia sytuację naszym pancernikom, które musiałyby przebywać niemal stale w Scapa Flow na wypadek akcji Bismarcka i Tirpitza. Teraz wszystko wygląda zupełnie inaczej. Sądzę, że nie pozostanie to bez wpływu na Japończyków. Spodziewam się, że wszyscy na nowo wzięli się do podsumowań.

R O Z D Z I A Ł XVIII

SYRIA

Niebezpieczeństwo w Syrii - Przybywają niemieccy agenci i samoloty - Reakcje Egiptu i Turcji - Admirał Darlan prowadzi negocjacje z Niemcami - Nasze nadszarpnięte zasoby - Mój protokół dla szefów sztabu z 8 maja - Telegram do Wavella z 9 maja - Wavell i Wolna Francja - Nieporozumienie pomiędzy generałem Wavellem a szefami sztabu - Przygotowania i wątpliwości Wavella - Operacja „Exporter" - Komitet Obrony akceptuje plan Wanella - Mój telegram do generała de Gaulle'a z 6 czerwca - Telegram do Prezydenta z 7 czerwca - Rozpoczyna się ofensywa - Potrzebujemy posiłków - Zajęcie Damaszku - Generał Dentz prosi o rozejm, 12 lipca - Efekty kampanii syryjskiej.

S

yria była jednym z wielu terytoriów zamorskich Imperium Francuskiego, które wraz z upadkiem Francji czuło się w pewien sposób związane ze zmuszonym do ustąpienia rządem francuskim, a władze w Vichy uczyniły wszystko, co w ich mocy, by uniemożliwić żołnierzom francuskiej armii Lewantu przedostanie się do Palestyny i dołączenie do nas. Brygada polska przeszła granicę, lecz niewielu Francuzom udało się powtórzyć ten wyczyn. W sierpniu 1940 r. zjawiła się tam włoska komisja rozbrojeniowa i agenci niemieccy internowani w chwili wybuchu wojny zostali uwolnieni i wznowili działalność. Do końca tego roku do Syrii przybyła spora liczba Niemców, którzy, dysponując znacznymi funduszami, zaczęli podsycać nastroje antybrytyjskie i antysyjonistyczne wśród ludów arabskich zamieszkujących Lewant. Pod koniec marca 1941 r. Syria zwróciła naszą uwagę. Luftwaffe już wtedy atakowała Kanał Sueski ze swoich baz na Dodekanezie i Niemcy bez trudu mogli rozpocząć działania przeciwko Syrii, zwłaszcza

SYRIA

323

przy użyciu swoich oddziałów desantowych. Gdyby opanowali Syrię, wówczas Egipt, strefa Kanału oraz rafinerie w Abadanie byłyby narażone na nieustanne ataki powietrzne. Zagrożona byłaby komunikacja lądowa pomiędzy Palestyną a Irakiem. Nie obyłoby się bez politycznych reperkusji w Egipcie, a nasza sytuacja dyplomatyczna w Turcji i na całym Bliskim Wschodzie bardzo by się pogorszyła. 2 maja Raszid Ali poprosił Führera o udzielenie mu zbrojnej pomocy przeciwo naszym wojskom w Iraku i już następnego dnia ambasada niemiecka w Paryżu otrzymała instrukcje, by uzyskać od rządu francuskiego zgodę na tranzyt samolotów i materiałów wojennych przez Syrię do wojsk Raszida Alego. 5 maja admirał Darlan wynegocjował wstępną umowę z Niemcami, na mocy której trzy czwarte materiału wojennego znajdującego się w Syrii pod kontrolą włoskiej komisji rozbrojeniowej miało być przetransportowane do Iraku, a niemieckie siły powietrzne miały uzyskać zgodę na lądowanie w Syrii. W tym celu generał Dentz, pełnomocnik rządu Vichy i naczelny dowódca, otrzymał odpowiednie instrukcje i pod koniec miesiąca na lotniskach syryjskich wylądowało około stu niemieckich i dwudziestu włoskich samolotów. W tym czasie, jak wiadomo, dowództwo bliskowschodnie znajdowało się w trudnej sytuacji. Obrona Egiptu stanowiła sprawę numer jeden; Grecję właśnie ewakuowano; trzeba było bronić Krety; Malta błagała o posiłki; podbój Abisynii nie został jeszcze zakończony; oddziały dla Iraku czekały na wysłanie. Jedynym oddziałem mogącym bronić Palestyny od północy była 1 dywizja kawalerii, doskonałe zgrupowanie, jednak z powodu pilniejszych potrzeb pozbawione artylerii oraz służb pomocniczych. Generał de Gaulle przynaglał do szybkiej akcji oddziałów Wolnej Francji, nawet bez udziału wojsk brytyjskich. Lecz po doświadczeniach w Dakarze zarówno generał Wavell znajdujący się na miejscu, jak i my w Londynie, uważaliśmy, że niewskazane jest użycie samych tylko oddziałów Wolnej Francji, nawet do powstrzymania ofensywy niemieckiej przez Syrię. Mogło się to wszakże okazać koniecznym.

324

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Niemniej jednak nie mogliśmy pozostawić Syrii samej sobie, nie robiąc wszystkiego, co w naszej mocy, aby jej pomóc. Chociaż nie chcieliśmy powiększać zmartwień generała Wavella, poprosiliśmy go, by udzielił pomocy oddziałom Wolnej Francji. 28 maja odparł, że jest w stanie wysłać jedynie jedną grupę brygadową. Otrzymawszy ten telegram, zadepeszowałem: „Jest rzeczą konieczną, by generał Wavell przygotował grapę brygadową i grupę lotną i trzymał je w pogotowiu na granicy palestyńskiej". Równocześnie szefowie sztabu wysłali Wavellowi instrukcje z informacją, że nie są w stanie zaoferować generałowi Dentzowi żadnej konkretnej pomocy, lecz jeżeli niemieckiemu desantowi z powietrza lub morza stawi opór, wówczas Brytyjczycy pomogą mu przy użyciu wszystkich dostępnych im sił. Równocześnie należało podjąć działania w powietrzu skierowane przeciwko jakimkolwiek próbom niemieckiego desantu. Sytuacja wyglądała groźnie i 8 maja zadepeszowałem do szefów sztabu: Generał Ismay, dla Komitetu Szefów Sztabu Dziś rano, przed spotkaniem Gabinetu, chciałbym otrzymać opinie sztabu na temat Syrii. Trzeba za wszelką cenę zapobiec niewielkimi siłami niemieckiemu desantowi w Syrii i traktowaniu jej następnie jako odskoczni do dalszych działań mających na celu zdobycie dominacji nad Irakiem i Persją. Generał Wavell niepotrzebnie się martwi zamieszaniem na swoim wschodnim skrzydle. [...] Musimy za wszelką cenę udzielić pomocy, nie przejmując się tym, co dzieje się w Vichy. 9 maja, za zgodą Komitetu Obrony, zatelegrafowałem do generała Wavella: Zdaje Pan sobie niewątpliwie sprawę z poważnego niebezpieczeństwa, jakie stanowi możliwość zajęcia Syrii przez kilka tysięcy Niemców przerzuconych drogą powietrzną. Posiadane przez nas informacje wskazują, że admirał Darlan zawarł jakiś układ, na mocy którego ma ułatwić Niemcom dostanie się tam. W związku z sygnalizowanym przez Pana brakiem środków nie pozstaje nam nic innego, jak tylko wyposażenie generała Catroux w niezbędny mu transport i pozwolenie, by wraz z oddziałami Wolnej Francji zrobił, co w obecnej sytuacji uważa za stosowne. Równocześnie RAF będzie się starał uniemo-

SYRIA

325

żliwić Niemcom jakiekolwiek próby desantu. Będziemy wdzięczni za wszelkie Pańskie pomysły dotyczące tej sprawy. 14 maja RAF został upoważniony do działań przeciwko samolotom niemieckim w Syrii i na lotniskach francuskich. Generał Wavell zatelegrafował 17 maja, że w związku z wysłaniem oddziałów z Palestyny do Iraku w Syrii trzeba będzie użyć albo samych wojsk Wolnej Francji, albo sprowadzić oddziały z Egiptu. Był jednak zdania, że wojska Wolnej Francji będą nieskuteczne i tylko zaognią sytuację. Na zakończenie wyraził nadzieję, że nie zostanie obciążony sprawą syryjską, jeżeli nie będzie to absolutnie koniecznym. Szefowie sztabu odparli, że nie ma innego wyjścia, jak tylko zebrać możliwie największe siły i przygotować się do wkroczenia do Syrii w najbliższym stosownym momencie. Skład tychże sił pozostawał w jego gestii. 21 maja - w dniu niemieckiego ataku na Kretę - Wavell rozkazał 7 dywizji australijskiej, zmniejszonej o brygadę znajdującą się w Tobruku, by przygotowała się do wyruszenia do Palestyny. Polecił też opracowanie planu ofensywy na Syrię generałowi Maitlandowi Wilsonowi, który przybył z Grecji, by objąć dowództwo w Palestynie i Transjordanii.

W tym czasie powstało pewne nieporozumienie pomiędzy nami a generałem Wavellem, który po przeczytaniu telegramu szefów sztabu odniósł wrażenie, że bardziej kierujemy się radami dowódców Wolnej Francji aniżeli jego. Wysłał w związku z tym telegram do szefa sztabu imperialnego, w którym napisał, że jeżeli tak dalej ma być, to prosi o zwolnienie go z dowództwa. Pośpieszyłem zapewnić go, że tak nie jest, lecz równocześnie uznałem za niezbędne wyjaśnić, iż sprawa Syrii jest niezwykle ważna i że przyjmujemy za nią pełną odpowiedzialność. Premier do generała Wavella 21 maja 1941 Sprawa Syrii nie może absolutnie przesłonić walk o Kretę lub Pustynię Zachodnią. [...]

326

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Nie mamy nic przeciwko Pańskiemu mieszaniu oddziałów brytyjskich z oddziałami Wolnej Francji, które mają wejść do Syrii, lecz jak Pan sam udowodnił - nie posiada Pan środków do rozpoczęcia tam regularnych działań militarnych. W związku z tym jedyne, co można zrobić, to dać jak największe szanse temu, co szefowie sztabu w swoim telegramie z 20 maja opisali jako rodzaj zbrojnej inwazji politycznej. Jest Pan w błędzie przypuszczając, że przyjęta przez nas polityka jest w jakiejkolwiek mierze rezultatem porad udzielonych nam przez przywódców Wolnej Francji. Wynika ona tylko i wyłącznie z poglądów wyznawanych przez tych, którzy kierują przebiegiem działań na wszystkich teatrach wojny, Jesteśmy zdania, że jeżeli Niemcy mogą zająć Syrię i Irak przy użyciu drobnych sił, turystów oraz wykorzystaniu lokalnych niepokojów, nie możemy unikać podejmowania ryzyka na podobnie skromną skalę. Oczywiście, przyjmujemy na siebie pełną odpowiedzialność za tę decyzję i jeżeli nie miałby Pan ochoty na wprowadzenie w życie powyższych ustaleń, poczynimy wszelkie kroki, by spełnić Pańską prośbę o zwolnienie Pana z dowództwa. Odpowiedź Wavella wskazywała na pełne zrozumienie. Wyjaśnił, że niedokładność danych na temat sytuacji w Syrii przekazanych przez przedstawicieli Wolnej Francji sprawiła, iż nie miał ochoty na angażowanie się w jakąkolwiek akcję militarną w sytuacji, gdy Kreta, Irak i Pustynia Zachodnia wymagały zmobilizowania wszelkich możliwych sił. Generał Wavell do premiera 22 maja 1941 Sprawa syryjska jest niepokojąca, jako że niemieckie siły powietrzne usytuowane w Syrii są bliżej Kanału i Suezu, niż gdyby znajdowały się w Mersa Matruh. Francuzi [Vichy] zdają się być całkowicie oddani Niemcom. Wysyłam posiłki do Palestyny po uzgodnieniu z Cunninghamem, Tedderem i Blameyem, ponieważ sądzimy, że trzeba być dobrze przygotowanym do operacji w Syrii, a wszelkie działania połowiczne są bezsensowne. Lotnictwo i bazy powietrzne decydują obecnie o sytuacji na Bliskim Wschodzie. Nieprzyjacielskie bazy powietrzne w Grecji zagrażają naszym próbom utrzymania Krety, a bazy w Cyrenajce, na Krecie i Cyprze oraz w Syrii utrudniłyby znacznie utrzymanie Egiptu. Głównym zadaniem armii pozostaje zepchnięcie wroga w Cyrenajce jak najdalej na zachód i powstrzymanie go przed ulokowaniem się w Syrii. Biorąc pod uwagę zasoby nasze oraz RAF-u nie będzie to łatwe. Wiem, że zdajecie sobie z tego wszystkiego sprawę i podejmujecie wszelkie wysiłki, aby nam pomóc. My ze

SYRIA

327

swej strony z całych sił staramy się zabezpieczyć Bliski Wschód. Mamy przed sobą kilka trudnych miesięcy, lecz nie tracimy ducha. Następnego dnia wysłałem odpowiedź: Premier do generała Wavella 23 maja 1941 Serdeczne dzięki za telegram. Czasy są bardzo ciężkie i wszyscy musimy sobie jakoś pomagać. [...] Syria. Dla nas liczą się Pańskie poglądy, a nie zdanie Wolnej Francji. Lepiej mieć de Gaulle'apo swojej stronie. Proszę dać mi znać, czy mogę jakoś w tym pomóc. Nie możemy zaprzepaścić bitwy o Kretę z powodu Syrii. Przeto obecnie pozostaje stosowanie jedynie pośledniejszych metod. [...] Irak. Mamy nadzieję, że „Habforce" niebawem znajdzie się w Bagdadzie, by ustanowić tam rządy regenta. Gdy rozwiały się nadzieje na utrzymanie Krety, wzrosło nasze zainteresowanie Syrią. 25 maja generał Wavell przesłał

328

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

swój plan operacji „Exporter", którym to kryptonimem oznaczone zostały działania w Syrii. Generał Wilson przygotowywał się do ofensywy w kierunku północnym siłami, w skład których wchodziły: 7 dywizja australijska, oddziały Wolnej Francji, część 1 dywizji kawalerii, obecnie zmotoryzowanej, oraz pewne inne jednostki. Wavell przypuszczał, że akcja będzie się mogła rozpocząć nie wcześniej niż w pierwszym tygodniu czerwca. Chociaż założenie niemieckich baz powietrznych w Lewancie mogło mieć bardzo poważne konsekwencje, szczególnie jeżeli nastąpiłoby równocześnie z działaniami lądowymi na terenie Turcji - czego nie można było wykluczyć rzeczą pierwszorzędnej wagi było pomyślne zakończenie działań militarnych na Pustyni Zachodniej (operacja „Battleaxe"). Nocą 27 maja Komitet Obrony został wezwany do rozważenia ogólnej sytuacji na Bliskim Wschodzie. Wnioski podsumowałem w telegramie do generała Wavella. Premier do generała Wavella 28 maja 1941 Konieczność natychmiastowej akcji na Bliskim Wschodzie jest dyktowana przez następujące fakty: 1. Opanowanie Krety umożliwi nieprzyjacielowi stworzenie bezpośrednich linii komunikacyjnych z Cyrenajką przez zachodnie wybrzeże Grecji i Kretę. Jeżeli nie stworzymy sił powietrznych w Cyrenajce, nie przerwiemy tej linii, ani też nie utrzymamy Malty i nie będziemy w stanie utrudniać komunikacji z Trypolisem. 2. Atak przez Turcję i/lub przez Syrię nie może zostać rozpoczęty przy użyciu niezbędnych sił przez najbliższych kilka tygodni. Naszym najważniejszym celem musi być odniesienie decydującego sukcesu militarnego na Pustyni Zachodniej i zniszczenie armii wroga przy użyciu wszystkich dostępnych nam środków. Tymczasem należy jak najszybciej utworzyć bazy w Syrii, wykorzystując osłabienie sił powietrznych wroga spowodowane bohaterskim oporem Freyberga. W związku z tym plan przedstawiony przez Pana w telegramie z 25 maja został zaaprobowany. Przygotowania do zajęcia Syrii ruszyły pełną parą pośród obaw co do upadku Krety oraz spraw koncentracji na Pustyni Zachodniej. 3 czerwca zatelegrafowałem do generała Wavella:

SYRIA

329

Premier do generała Wavella 3 czerwca 1941 1. Proszę podać dokładne dane o siłach powietrznych i lądowych, którymi dysponuje Pan w Syrii. Co Pan zamierza zrobić z Polakami? Ważne jest, by od samego początku używać jak największych sił powietrznych. Nawet starsze samoloty mogą odegrać pewną rolę, jak to miało miejsce w Iraku. 2. Sprawa Krety poddawana jest surowej krytyce i zmuszony jestem do wyjaśniania wielu spraw. Lecz nie jest to powód do zmartwień. Proszę skupić się na Syrii i operacji „Battleaxe". To będzie najlepsza odpowiedź na każdą krytykę. Siły powietrzne przeznaczone dla „Battleaxe" znacznie przekraczają to, co ma Pan szanse uzyskać przez kilka najbliższych miesięcy. Jak powiedział Napoleon: „La bataille repondra". Wszystkiego najlepszego. 5 czerwca Wavell przesłał nam informacje o siłach, których zamierza użyć. Walki unikać będzie na tyle, na ile to możliwe, a postępy początkowo chce osiągać za pomocą propagandy, ulotek i demonstracji siły. W razie oporu użyje się wszystkich środków. Stwierdził, że do opanowania Syrii niezbędne są dwie dywizje zwykłe i jedna dywizja pancerna lub przynajmniej kilka brygad pancernych. W związku z tym odniesienie sukcesu jest sprawą problematyczną, uzależnioną od nastawienia francuskiego garnizonu i miejscowej ludności.

Pamiętając, ile trudnych i skomplikowanych problemów dręczyło de Gaulle'a, wysłałem do niego następujący telegram w przeddzień naszej wspólnej wyprawy na Syrię: Premier do generała de Gaulle 'a 6 czerwca 1941 Przesyłam Panu najlepsze życzenia z okazji naszej wspólnej akcji w Lewancie. Myślę, że jest Pan zadowolony, iż zrobiono wszystko, co było możliwe, aby udzielić wsparcia oddziałom Wolnej Francji. Z pewnością zgodzi się Pan ze mną, że obecna akcja, jak również wszystkie nasze przyszłe przedsięwzięcia na Bliskim Wschodzie muszą opierać się na wzajemnym zaufaniu i współpracy. W naszej polityce wobec Arabów powinniśmy być jak najbardziej jednomyślni. Dobrze Pan wie, że nie szukamy żadnych korzyści w Imperium Francuskim i że nie zamierzamy wykorzystywać tragicznej sytuacji Francji dla swoich własnych celów.

330

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Z radością przeto witam Pańską obietnicę dania niepodległości Syrii i Libanowi i, jak Panu wiadomo, uważam za rzecz podstawową, by obietnicę tę poprzeć jak najdalej idącymi gwarancjami. Zgadzam się, że dla ustalenia kwestii syryjskiej nie możemy naruszać stabilności całego Bliskiego Wschodu. Lecz w związku z tym musimy obydwaj zrobić wszystko, co w naszej mocy, by wyjść naprzeciw oczekiwaniom Arabów. Jestem pewien, że będzie to Pan miał nieustannie na uwadze. Myślami jesteśmy wszyscy z Panem oraz z żołnierzami Wolnej Francji. W tej godzinie, gdy Vichy stacza się na samo dno podłości i niegodziwości, Wolna Francja ratuje francuski honor i chwałę Francji. W tym tak ważnym momencie chciałbym Pana prosić, by nie nalegał Pan na mianowanie Catroux najwyższym komisarzem Syrii. Prezydent jak zwykle był informowany na bieżąco. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 7 czerwca 1941 1. Jutro rano wkraczamy do Syrii, by zapobiec dalszej penetracji niemieckiej. Sukces zależy w głównej mierze od nastawienia lokalnych oddziałów francuskich. De Gaulle zamierza w imieniu Francji zaoferować Arabom całkowitą niepodległość oraz możność stworzenia albo jednego państwa, albo trzech, albo trzech w jednym. Stosunki tychże państw z Francją regulowałby traktat, gwarantujący ustalone korzyści, czyli coś na wzór modelu anglo-egipskiego. Generał Catroux nie będzie nazywanym najwyższym komisarzem, lecz delegatem francuskim i pełnomocnikiem. 2. Nie wiem, jak na to wszystko zareaguje Vichy. Nie sądzę, by stać ich było na cokolwiek poważniejszego, choć oczywiście mogą się zemścić na Gibraltarze lub Freetown. Będę niezwykle wdzięczny za dalsze wywieranie na nich nacisku. W Syrii nie mamy żadnych politycznych interesów. Pragniemy jedynie wygrać wojnę.

Ogół sił, jakie Wavell był w stanie zebrać, stanowiły: 7 dywizja australijska, część pierwszej dywizji kawalerii, 5 hinduska brygada piechoty, która niedawno powróciła z Erytrei oraz oddziały Wolnej Francji pod generałem Le Gentilhomme, składające się z sześciu batalionów, jednej baterii i kompanii czołgów. Początkowo wsparcie powietrzne ograniczone było do 17 samolotów. Kreta znajdowała się wówczas na pierwszym miej-

SYRIA

331

scu. Do akcji w Syrii przeznaczono 2 krążowniki i 10 niszczycieli oprócz kilku mniejszych jednostek. Siły Vichy pod dowództwem generała Dentza składały się z 18 batalionów, 120 dział i 90 czołgów, ogółem 35 tysięcy ludzi oraz 90 samolotów i z sił morskich, w skład których wchodziły dwa niszczyciele i trzy okręty podwodne stacjonujące w Bejrucie. Zadaniem wojsk sprzymierzonych było zajęcie Damaszku, Rayaku i Bejrutu, co miało stanowić wstęp do okupacji całego kraju. Ofensywa rozpoczęła się 8 czerwca i na początku nie napotkała większego oporu. Niełatwo było przewidzieć reakcję Vichy. Chociaż nasz atak trudno było nazwać zaskoczeniem, to spodziewano się jedynie symbolicznego oporu ze strony wroga. Gdy jednak zdał on sobie sprawę z naszej słabości, zareagował z ogromnym wigorem. Oddziały Wolnej Francji zostały zatrzymane dziesięć mil przed Damaszkiem, a kontratak okrążający ich lewe skrzydło zagroził ich liniom komunikacyjnym. Australijczycy w trudnych warunkach posuwali się bardzo wolno drogą nadbrzeżną. Batalion brytyjski został pokonany po kontrataku dwóch batalionów wspieranych przez czołgi. Na morzu nasze okręty zetknęły się z niszczycielami Vichy, lecz te uciekły z ogromną prędkością. 9 czerwca niszczyciel Janus został poważnie trafiony. 15 czerwca, w czasie bombardowania Sydonu, w wyniku ataku powietrznego uszkodzeniu uległy dwa brytyjskie niszczyciele, ale niszczyciel wroga zbliżający się do wybrzeża od strony zachodniej został zatopiony przez lotnictwo morskie. Po pierwszym tygodniu walk stało się jasnym, że posiłki są niezbędne. Generałowi Wavellowi udało się zebrać transport dla jednej brygady 6 dywizji brytyjskiej właśnie się formującej. Utworzył on także grupę brygadową z 1 dywizji kawalerii. „Habforce", biorąca udział w zajęciu Bagdadu, miała ruszyć przez pustynię w kierunku Palmyry, a dwie brygady z 10 dywizji hinduskiej w Iraku otrzymały rozkaz udania się w górę Eufratu do Aleppo. 21 czerwca, po trzech dniach ciężkich walk, Australijczycy zajęli Damaszek. Pomógł im w tym śmiały atak 11 oddziału komandosów, którzy wylądowali od strony morza na tyłach wroga. Podczas tej akcji komandosi stracili swojego

332

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

dowódcę, pułkownika Peddera, który zginął wraz z czterema innymi oficerami. Liczba ofiar doszła w sumie do stu, co stanowiło jedną czwartą całego stanu liczebnego. Działania w pierwszym tygodniu lipca w widoczny sposób przybliżyły klęskę Vichy. Generał Dentz zdał sobie sprawę, że zbliża się kres. W dalszym ciągu dysponował prawie 24 tysiącami żołnierzy, lecz nie mógł liczyć na utrzymanie ciągłego oporu. Siły powietrzne stanowiły zaledwie jedną piątą tego, czym dysponował na początku. 12 lipca o 8.30 rano przybyli wysłannicy Vichy, prosząc o rozejm. Wyrażono zgodę, podpisano konwencję i Syria przeszła pod okupację aliancką. Nasze straty w zabitych i rannych wyniosły ponad 4 600 ludzi, a straty wroga 6 500. Wydarzył się jeszcze jeden niesmaczny incydent. Brytyjscy jeńcy wzięci do niewoli podczas walk zostali pośpiesznie przewiezieni do Francji, gdzie najprawdopodobniej mieli być przekazani w ręce niemieckie. Gdy fakt ten został odkryty, a Vichy nabrało wody w usta postanowiliśmy wziąć zakładników - generała Dentza wraz z grupą wysoko postawionych oficerów. To wywołało pożądany efekt i nasi ludzie zostali uwolnieni.

Pomyślna kampania w Syrii znacznie poprawiła naszą pozycję strategiczną na Bliskim Wschodzie. Uniemożliwiła jakąkolwiek dalszą penetrację nieprzyjaciela w kierunku wschodnim od strony Morza Śródziemnego, przesunęła naszą obronę Kanału Sueskiego o 250 mil na północ i rozwiała niepokój Turków o ich południową granicę. Teraz w razie ataku można było liczyć na pomoc przyjaznego mocarstwa. Chociaż dla jasności opowieści konieczne było podzielenie operacji na cztery części - Irak, Kretę, Syrię i Pustynię Zachodnią - pamiętać trzeba, że wszystkie one toczyły się równocześnie i wpływały jedna na drugą. Ostatecznym efektem było niewątpliwe i istotne zwycięstwo wojsk brytyjskich i imperialnych na Bliskim Wschodzie, odniesione dzięki pracom władz zarówno w Londynie, jak i w Kairze.

SYRIA

333

Bitwa o Kretę, która tak drogo nas kosztowała, zniszczyła siłę uderzeniową niemieckich korpusów desantowych. Bunt w Iraku został ostatecznie stłumiony, a odzyskanie przez nas ogromnych obszarów odbyło się przy pomocy śmiesznie małych i zaimprowizowanych sił. Okupacja i podbój Syrii zakończyły na dobre, jak się okazało, niemiecką ofensywę w kierunku Zatoki Perskiej i Indii. Gdyby Gabinet Wojenny i szefowie sztabu nie zdecydowali się pod pozorem roztropności na walkę do końca i gdyby nie przekazali tej woli walki wszystkim dowódcom, pozostałyby nam tylko straty poniesione w Grecji, bez nagród, jakie otrzymaliśmy za ciężką i wytrwałą walkę. Gdyby generał Wavell, tak bardzo przecież wyczerpany, załamał się pod nałożonym na niego ciężarem, przyszłe losy wojny oraz los Turcji byłyby zupełnie inne. Zawsze można dużo powiedzieć na usprawiedliwienie tego, czego się nie robi, jak również każdy swój wysiłek przekuwać na fakty. Lecz od tej zasady, zresztą jak od wszystkiego w życiu, i na wojnie istnieją wyjątki. Pozostała jeszcze do opisania jedna operacja - bitwa na Pustyni Zachodniej - która była najważniejsza dla mnie oraz dla szefów sztabu. Chociaż nie powiodła się, to jednak powstrzymała Rommla na niemal pięć miesięcy.

R O Z D Z I A Ł XIX

OSTATNI WYSIŁEK GEN. WAVELLA: OPERACJA „BATTLEAXE"

Konieczność pokonania Rommla - Determinacja Wavella - Atak na Sollum i Capuzzo, 15-16 maja - Umiarkowany sukces - „Tygrysiątka" mają kłopoty z ząbkowaniem - Przybycie 15 dywizji pancernej Utrata Halfaya, 26 maja - Przygotowania do operacji „Battleaxe" Nie doceniamy sił nieprzyjaciela - Rozpoczynamy atak, 15 czerwca Wszystko nie tak, 17 czerwca - Rączy koń - Moje telegramy z 21 czerwca - Generał Auchinleck zluzowuje generała Wavella - Potrzeba decentralizacji w Kairze - Generalny intendent - Telegram - Kapitan Oliver Lyttelton - Otrzymuje on nominację na ministra stanu na Bliskim Wschodzie - Mój telegram do prezydenta Roosevelta z 4 lipca.

W

szystkim nam, przebywającym w kraju, najbardziej leżało na sercu pokonanie Rommla na Pustyni Zachodniej. Tragedia towarzysząca ewakuacji Grecji, nie planowane walki w Iraku i Syrii, czy wreszcie ciężkie zmagania na Krecie - wszystko to bladło wobec promyka nadziei, jakim mogło się stać zwycięstwo na Pustyni Zachodniej. W tej kwestii wszyscy w Londynie byli tego samego zdania. Oprócz tego wszystkiego, na głowę generała Wavella spadały dzień po dniu nowe kłopoty. Był on jednak, podobnie jak my, przekonany, że zmiażdżenie śmiałej ofensywy Rommla i idąca za tym odsiecz Tobrukowi poprawią ogólnie naszą sytuację. Co więcej, zdawał sobie sprawę, na jakie ryzyko narażaliśmy się, wyposażając go ponownie w sprzęt, który utracił wraz z załamaniem się pustynnej flanki. Oczekiwał na rezultaty operacji „Tiger". Wiedział dobrze, co dla nas znaczy wysłać mu prawie trzysta czołgów przez Morze Śródziemne. Był pełen optymi-

OSTATNI WYSIŁEK GEN.

WAVELLA:

OPERACJA „BATTLE

XE"

335

zmu i nie zapomniał starej zasady, że na wojnie, podobnie jak w życiu, wszystko jest względnym. Nasza wspólna koncepcja strategiczna była słuszną. W tym czasie mieliśmy szpiega będącego w bliskim kontakcie z kwaterią główną Rommla. Człowiek ten przekazywał nam dokładne informacje o niezwykłych trudnościach Rommla, przyjmującego stanowczą, choć równocześnie niebezpieczną postawę. Wiedzieliśmy, jak kruche były podstawy, na których zamierzał się utrzymać; znaliśmy również ścisłe rozkazy niemieckiego naczelnego dowództwa, przestrzegającego, by nie zaprzepaścił swoich zwycięstw, żądając zbyt wiele od losu. Premier do generała Wavella 7 maja 1941 Tylko Pan i Pańscy generałowie jesteście w stanie ocenić taktyczne możliwości w Sollum i Tobruku. Lecz gdy operacja „Tiger" osiągnie cel, nadejdzie moment czynu i odwagi. Zarządziłem szybkie przerzucenie pod Pańskie dowództwo hurricane'ów z Malty, gdy tylko tyły operacji „Tiger" będą czyste. Ci Hunowie stają się o wiele mniej niebezpieczni, gdy stracą inicjatywę. Myślami jesteśmy z Wami. Wavell, który posiadał te same informacje co my, z własnej inicjatywy próbował chwycić Rommla w szpony jeszcze przed przybyciem sławetnej 15 dywizji pancernej z Trypolisu i przed otwarciem portu Bengazi, stanowiącym skrót dla nieprzyjacielskich dostaw. Chciał przeto uderzyć na Rommla nawet przed otrzymaniem czołgów transportowanych w ramach operacji „Tiger" - „Tygrysiątek", jak Wavell i ja określaliśmy je w naszej korespondencji, i przed włączeniem ich do akcji. Nasze siły pancerne na Pustyni Zachodniej składały się na początku maja jedynie z dwóch batalionów czołgów szybkich i dwóch batalionów czołgów piechoty stacjonujących na południowy wschód od Matruh. Do czerwca Wavell zamierzał utworzyć z tego odpowiednie siły uderzeniowe. Zdawało mu się, że wyczuł okazję do uderzenia jeszcze przed przybyciem „Tygrysiątek".

336

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Generał Wavell do premiera 9 maja 1941 Wydałem rozkaz, by wszystkie czołgi oddane zostały do dyspozycji generała Gotta do akcji ofensywnej w rejonie Sollum. Przygotowania w toku. Odwołam tylko w razie całkowitej klęski operacji „Tiger". [...] 13 maja 1941 Generał Wavell do premiera Nie czekając na transport sprzętu w operacji „Tiger", rozkazałem wszystkim czołgom włączenie się do ofensywnej akcji Gotta przeciwko nieprzyjacielowi w rejonie Sollum. Akcja rozpocznie się za dzień lub dwa i sądzę, że Gott da sobie radę z wysuniętymi oddziałami wroga. Jeżeli wszystko się powiedzie, zarządzę natychmiastową połączoną akcję oddziałów Gotta i garnizonu w Tobruku, by zepchnąć nieprzyjaciela na zachód od Tobruku. Być może trzeba będzie czekać, aż „Tiger" przybędzie na miejsce, choć wolałbym działać jak najszybciej, zanim nieprzyjaciel zdoła otrzymać posiłki. Szefowie sztabu nie mieli żadnych zastrzeżeń. Jaka to ulga, gdy w kraju panuje taka jednomyślność! Szef sztabu lotnictwa do marszałka lotnictwa Teddera 14 maja 1941 1. Po zaakceptowaniu przez szefów sztabu Pańskiej oceny sytuacji premier przedyskutował ją dokładnie ze mną. Był bardzo zadowolony ze sposobu, w jaki Pan wszystko przedstawił, i wyraził zadowolenie, że panuje Pan nad wszystkimi ważnymi i skomplikowanymi sprawami. 2. Przestrzeganie ogólnych uwag dotyczących czasu akcji może być niezwykle pomocnym, nie krępując w żaden sposób swobody Pańskiego działania. 3. Zwycięstwo w Libii to rzecz pierwszoplanowa. Jego rezultaty uświadomią Niemcom i Irakijczykom sytuację Iraku. 4. Naszym celem w Iraku jest ponowne zainstalowanie w Bagdadzie przyjaznego nam rządu i powinien Pan zrobić wszystko, co w Pańskiej mocy, aby temu dopomóc, choć równocześnie nie może Pan zapominać, że zwycięstwo na Pustyni Zachodniej jest rzeczą najważniejszą. 5. Wygląda na to, że „Scorcher" [atak niemiecki na Kretę] rozpocznie się po mniejszych operacjach w Libii i przed większymi, uzależnionymi od „Tygrysiątek". Nie może Pan liczyć na to, że „Colorado" [Kreta] z powodu skomplikowania naszych działań zostanie zaatakowane później, niż to było planowane.

338

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

6. Lepiej osiągnąć jeden pomyślny rezultat, niż wymyślać tuzin mądrych środków ostrożności. Spojrzenie z szerszej perspektywy na Irak, Syrię i przygotowania w Palestynie nastąpi nieco później.

Siły pod dowództwem generała Gotta, składające się z 7 brygady pancernej posiadającej około 55 czołgów i 22 brygady gwardii posuwały się obecnie na północny zachód wzdłuż szczytu skarpy i 15 maja zajęły Sollum oraz Capuzzo, a brygada pancerna ruszyła dalej, do Sidi Aziz. Wróg wykonał jednak szybki kontratak i jeszcze tego samego popołudnia odzyskał Capuzzo, zadając poważne straty lekkiej piechocie z Durham, która zajęła fort. To zmusiło 7 brygadę pancerną do wycofania się z Sidi Aziz. Okazało się, że wróg, używając prawie 70 czołgów, jest w posiadaniu o wiele większych sił, niż się tego spodziewaliśmy. Choć jeszcze tej nocy utrzymaliśmy Sollum, następnego dnia, szesnastego, wszystkie oddziały miały się wycofać, pozostawiając jedynie garnizony na skarpie w Halfaya i Sidi Sulejman. Raport Wavella nie brzmiał zbyt optymistycznie. Stwierdzał, że po wstępnej ofensywie, która usunęła wroga z rejonu Sollum - Bardia, nieprzyjacielski kontratak czołgami zmusił nasze oddziały do wycofania się do Halfaya. Byliśmy w stanie utrzymać wysunięte placówki w Sollum, a akcja garnizonu z Tobruku zakończyła się lokalnym sukcesem. Zadaliśmy nieprzyjacielowi trochę poważnych strat. My, w kraju, byliśmy zadowoleni. Premier do generała Wavella 17 maja 1941 1. Rezultaty akcji uważamy za zadowalające. Bez pomocy „Tygrysiątek" rozpoczął Pan ofensywę, posunął się 30 mil naprzód, zajął przełęcz Halfaya i Sollum, wziął do niewoli 500 niemieckich jeńców i zadał ciężkie straty nieprzyjacielowi w ludziach i sprzęcie. Przy tym wszystkim strata 20 czołgów piechoty i tysiąca lub tysiąca pięciuset ludzi nie wydaje się zbyt dużą ceną. 2. Także wieści z Tobruku są krzepiące, zwłaszcza iż straty wroga przewyższają nasze. Nieprzyjaciel bez wątpienia niepokoi się o Tobruk i z ulgą donosi, kiedy sytuacja się uspokaja. Kontynuowanie tam walki jest sprawą niezwykle ważną.

340

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

3. Wróg ściąga posiłki i próbuje przywrócić poprzednią sytuację. Powinno nas to cieszyć, jako że najprawdopodobniej nie będzie w stanie wytrzymać długich, morderczych walk. Dill i ja pewni jesteśmy pomyślnych rezultatów długotrwałego nacisku, ponieważ dobrze wiemy, w jakim stanie psychicznym znajduje się nieprzyjaciel. Nie powinien Pan ustawać ani w Sollum, ani w Tobruku. Wróg nie zapcha tej luki tak, jak Pan to może zrobić. Przypuszczam, że w pełni wykorzystuje Pan zmechanizowaną artylerię polową w obydwu miejscach, zmuszając wroga do wystrzelania amunicji, której - jak wiemy - nie ma w nadmiarze. Bylibyśmy również bardzo wdzięczni, gdyby bez zbytnich zachodów mógł Pan znaleźć w swoim sztabie jakiegoś oficera, który wysyłałby nam pełniejsze raporty o wydarzeniach, sporządzane według tego, co wiadomo każdego wieczora w Pańskiej kwaterze. To bardzo istotne, gdy rozgrywają się tak ważne dla całej sytuacji międzynarodowej wydarzenia, jak walki na Pustyni Zachodniej. 4. Kiedy zamierza Pan wprowadzić do akcji „Tygrysiątka"? Generał Wavell do premiera 18 maja 1941 Wróg okazał się nieco silniejszy, niż się tego spodziewaliśmy, i zmusił nad do odwrotu do czasu, aż „Tygrysiątka" wkroczą do akcji. Nie stanie się to jednak przed końcem miesiąca i lepiej by było, gdyby miały trochę czasu na zaaklimatyzowanie się, choć to oczywiście zależeć będzie od sytuacji. Wróg zbiera siły i może spróbować kolejnego natarcia. Na pewno słyszał pan o poddaniu się d'Aosty, co praktycznie kończy kampanię w Afryce Wschodniej.

20 maja Wavell doniósł, że batalion czołgów należący do 15 niemieckiej dywizji pancernej pojawił się na wysuniętej pozycji. W ten sposób rozwiały się nadzieje na pokonanie Rommla przed otrzymaniem przez niego posiłków. Pomimo odpowiednio wcześnie rozpoczętych przygotowań opóźnienia wynikające z ładowania, naprawiania i przystosowywania „Tygrysiątek" do działań pustynnych okazały się bardzo poważne. Stan techniczny wielu czołgów piechoty okazał się nie najlepszy. Generał Wavell do premiera 25 maja 1941 Dziękuję za wiadomości. Zdajemy sobie sprawę, że trudności oraz odpowiedzialność spoczywające na naszych barkach, choć znaczne, są niczym wobec tego, co Pan tak dzielnie znosi. [...]

OSTATNI

WYSIŁEK

GEN.

WAVELLA:

OPERACJA

„BATTLEAXE"

341

Odstawianie „Tygrysiątek" od piersi przebiega sprawnie, choć nawet „Tygrysiątka" miewają problemy z ząbkowaniem. „Przypominam sobie - mówi moja żona - zdenerwowanie, a nawet gniew w Chequers przez kilka niedziel, spowodowane tym, że świeżo przybyłe czołgi wchodziły do akcji w tak wolnym tempie".

Lecz kłopoty wnet się zaczęły. W ciągu następnego tygodnia zaobserwowano znaczne ruchy pojazdów pancernych wroga. Z przechwyconych później dokumentów dowiedzieliśmy się, że Rommel spodziewał się poważnej odsieczy dla Tobruku i był zdecydowanym odzyskać i utrzymać Halfaya, by tenże atak utrudnić. Porozmieszczał większą część nowo przybyłej 15 dywizji pancernej, którą, oprócz małych sił zwiadowczych rzuconych na południe, skoncentrował na granicy między Capuzzo i Sidi Omar. Stanowisko w Halfaya było bronione przez grupę batalionową składającą się z 3 batalionu Coldstream Guards, pułku artylerii polowej i dwóch batalionów czołgów. Pozostała część naszych oddziałów granicznych, z wyjątkiem patroli obserwacyjnych na południu, została wycofana na tyły. Wróg zbliżył się do Halfaya 26 maja i tego wieczora zajął nierówny teren na północ od przełęczy, dający mu dobry punkt obserwacyjny na całą pozycję zajmowaną przez Coldstream Guards. Kontratak mający na celu odzyskanie tego terenu zakończył się niepowodzeniem i następnego ranka, po ciężkim ostrzale, jednoczesny atak przynajmniej dwóch batalionów i 60 czołgów sprawił, że nasze małe siły znalazły się w bardzo niebezpiecznej sytuacji. Rezerwy były zbyt oddalone, by przyjść z pomocą, i nie pozostawało nic innego, jak tylko spróbować wyratować nasze oddziały bez zbytniego hałasu. Udało się, lecz straty były poważne: tylko dwa z naszych czołgów nadawały się do użytku, a batalion Coldstream Guards stracił 8 oficerów i 165 żołnierzy. Nieprzyjaciel osiągnął swój cel i skutecznie umocnił się w Halfaya. Tak jak to przewidział, zajęcie tego punktu niezwykle utrudniło nasze działania w trzy tygodnie później.

342

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

Przygotowania do „Battleaxe" trwały bez żadnych przerw, lecz trzeba zaznaczyć, że istniała również ciemna strona tego przedsięwzięcia. Generał Wavell szefa sztabu imperialnego 28 maja 1941 1. Do „Battleaxe" włączane są wszystkie dostępne nam siły pancerne. Przeróżne trudności opóźniają reaktywowanie 7 dywizji pancernej. Najwcześniej możemy wyruszyć z Matruh 7 czerwca, lecz i ta data może ulec zmianie. 2. Sądzę, iż powinienem poinformować Pana, że w moim przekonaniu powodzenie tej operacji jest dosyć wątpliwe. Mam nadzieję, że uda się nam zepchnąć nieprzyjaciela na zachód od Tobruku i wznowić komunikację lądową z tą twierdzą. W miarę możności spróbujemy osiągnąć więcej. Lecz podczas niedawnych działań wyszły na jaw pewne niepokojące fakty. Nasze samochody pancerne są zbyt słabo opancerzone, by wytrzymać ogień nieprzyjacielskich myśliwców, a nie posiadając dział, są bezsilne w starciu z niemieckimi ośmiokołowymi samochodami pancernymi, uzbrojonymi w działa i znacznie szybszymi. W dużym stopniu utrudnia to działania zwiadowcze. Poza tym nasze czołgi piechoty są zbyt powolne, by sprawdzić się w walkach pustynnych i doznały poważnych strat w wyniku ostrzału z potężnych dział przeciwpancernych wroga. Nasze czołgi szybkie są niewiele szybsze i silniejsze niż niemieckie czołgi średnie. Awarie zdarzają się bardzo często. Przy obecnej mniejszej liczebności nie będziemy w stanie podjąć walki z tak dużą pewnością siebie, jak to miało miejsce w czasie walk z Włochami. Powyższe czynniki mogą w znacznym stopniu osłabić nasz sukces. W związku z tym uważam za rzecz konieczną utrzymanie wysyłanych dostaw i posiłków na dotychczasowym poziomie. 31 maja generał Wavell doniósł o trudnościach technicznych, na jakie napotkał przy ponownym formowaniu 7 dywizji pancernej. Najwcześniejszą datą rozpoczęcia operacji „Battleaxe" mógł być 15 czerwca. Choć w pełni zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakim groziło opóźnienie akcji (przy jednoczesnym zwiększeniu posiłków powietrznych dla wroga i atakach na Tobruk), to jednak uważał, że zbliżająca się bitwa zostanie rozstrzygniętą przy decydującym udziale czołgów, w związku z czym dywizja pancerna musi mieć czas na przygo-

OSTATNI

WYSIŁEK

GEN.

WAVELLA:

OPERACJA

„BATTLEAXE"

343

towanie się, a dodatkowe dni przeznaczone na wyczekiwanie „zwiększają dwukrotnie szanse zwycięstwa". Z nadzieją i zarazem obawą wyczekiwałem rozpoczęcia walk na pustyni, jako że sukcesy tam osiągnięte mogłyby zmienić na naszą korzyść cały przebieg tej kampanii. Dodatkowe dwa tygodnie, jakie upłynęły, zanim „Tygrysiątka" zostały włączone do 7 dywizji pancernej, napawały obawą, że tymczasem do Rommla dotrze całość 15 dywizji pancernej. Z informacji przekazanych nam przez wywiad wynikało, że do wschodniej Cyrenajki właśnie zbliżały się następujące oddziały: niemiecka 5 (lekka) dywizja pancerna, 15 dywizja pancerna, włoska dywizja pancerna Ariete, dywizja zmotoryzowana Trento i dywizja piechoty Brescia. Jedna dywizja piechoty stacjonowała w Darnie jako rezerwa. W przeciwieństwie do naszych własnych poczynań na początku tego roku Niemcy bezzwłocznie wykorzystali fakt posiadania Bengazi i ogromna większość ich wojsk uzyskiwała prawdopodobnie wsparcie przez ten właśnie port. W swojej depeszy Wavell stwierdził, że duża część wojsk nieprzyjaciela znajdowała się przed Tobrukiem z około 130 średnimi i 70 lekkimi czołgami. Szacowano, że na wysuniętych pozycjach było tylko około stu czołgów średnich, co równało się siedmiu batalionom niemieckim i dziewięciu włoskim. Sądzono więc, że dwie trzecie nieprzyjacielskich czołgów znajdowało się w odległości 70 mil od granicy. Jeżeli Tobruk, otoczony przez nieprzyjaciela, byłby w stanie wytrzymać przez pewien czas, wówczas już od samego początku nasza przewaga na granicy wynosiłaby od 180 do 100 czołgów. Wavell uznał jednak te szacunki za błędne. Z posiadanych przez nas obecnie danych wynika, że czołgi włoskie nie zostały wcale użyte w walkach granicznych. Niemcom udało się zgromadzić dużą część sił pancernych w taki sposób, iż w ogóle nie zdaliśmy sobie z tego sprawy. W rzeczywistości sprowadzili oni ponad 200 czołgów przeciwko naszym 180.

344

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Operacja „Battleaxe" rozpoczęła się 15 czerwca. Generał Creagh dowodził wojskami pancernymi, a generał Messervy 4 dywizją hinduską i 22 brygadą gwardii. Całość sił, około 25 tysięcy żołnierzy, znajdowała się pod dowództwem generała Beresford-Peirse'a. Na początku wszystko układało się w miarę dobrze. Chociaż grupa broniąca Halfaya wytrzymała połączony atak z północy i południa, brygada gwardii zajęła po południu Capuzzo, biorąc kilkuset jeńców. Część tej brygady ruszyła zaraz w kierunku Sollum, lecz została powstrzymana. 7 brygada pancerna, mająca za zadanie ochronę zewnętrznego skrzydła, doszła do pozycji na zachód od Capuzzo, nie napotykając czołgów nieprzyjaciela. 16 czerwca nie zaszły żadne zmiany. Halfaya i Sollum nadal odpierały nasze ataki, a po południu pojawiły się silne grupy nieprzyjacielskich czogłów, próbując oskrzydlić nasze atakujące oddziały od zachodu. 7 dywizja pancerna - brygada i grupa wsparcia - próbowała zapobiec temu niebezpieczeństwu. Nawiązała kontakt bojowy z wrogiem w pobliżu Sidi Omar, lecz zmuszono ją do wycofania. W ten sposób skrzydło naszych atakujących oddziałów zostało zagrożone. Następnego dnia, 17 czerwca, nic się nie udawało. Rankiem brygada gwardii znajdowała się w dalszym ciągu w Capuzzo. Zostało ono im odebrane przy użyciu znacznych sił, dysponujących, wedle doniesień, setką czołgów. 7 brygada pancerna, z około dwudziestoma czołgami szybkimi zdolnymi do akcji, spędziła noc w pobliżu Sidi Sułejman. Oddziały wroga, które poprzedniego dnia zepchnęły ją z Sidi Omar, mszyły w kierunku Halfaya i zagroziły odcięciem brygady gwardii. Aby temu zapobiec, Creagh zaproponował atak 7 btygady pancernej od południa, podczas gdy 4 brygada pancerna, zwolniona z obowiązku współdziałania z brygadą gwardii miała zaatakować od północy. Jednak gdy tylko 4 brygada ruszyła, od zachodu pojawiła się kolejna kolumna pancerna nieprzyjaciela, stanowiąca zagrożenie dla skrzydła gwardii. Brygada pancerna odparła ten atak, lecz wróg cały czas naciskał i Messervy poinformował Creagha, że nie może odejść ze swoją brygadą, gdyż wówczas jego piechota zostanie odcięta. W tym decydującym momencie generał Wavell poleciał do kwatery bojowej generała Beresford-Peirse'a. Nadal miał nadzieję

OSTATNI

WYSIŁEK

GEN.

WAYELLA:

OPERACJA

„BATTLEAXE"

345

odwrócić szalę walki dzięki atakowi wojsk pancernych Creagha. Wsiadł do swojego samolotu i udał się do kwatery 7 dywizji pancernej. Jednak gdy tylko zjawił się na miejscu, dowiedział się, że generał Messervy postanowił, iż w obliczu podwójnego zagrożenia, od skrzydła i od tyłu, ocenianego obecnie na 200 czołgów, jego oddziały muszą niezwłocznie się wycofać w celu uniknięcia okrążenia. W związku z tym wydał odpowiednie rozkazy. Wavell, postawiony przed faktem dokonanym, zgodził się z tą decyzją. Odwrót naszych sił odbył się w należytym porządku pod ochroną myśliwców. Nieprzyjaciel nie rozpoczął pościgu między innymi dlatego, że jego oddziały pancerne były zajadle atakowane przez bombowce RAF-u. Istniał jednak prawdopodobnie jeszcze inny powód. Jak dziś wiemy, Rommel rozkazał prowadzić działania czysto defensywne i gromadzić siły na operacje mające się rozpocząć jesienią. W tej sytuacji wszelkie angażowanie się w poważniejsze walki i pościg wzdłuż granicy grożący poważnymi stratami były zupełnie bezsensownymi. Taktyka ochrony naszych oddziałów przez samoloty myśliwskie, choć skuteczna, spowodowała jednak wiele ofiar. Gdy drugiego dnia walk zwiększyły się wysiłki powietrzne wroga, postanowiono nieco zmienić sposób postępowania i oprócz obrony pchnąć myśliwce do działań ofensywnych. Gdy 17 rozpoczął się odwrót, myśliwce nie tylko odparły kilka poważnych ataków na nasze oddziały, lecz także współdziałały z bombowcami, często operując na niskim pułapie, w atakach na kolumny pancerne nieprzyjaciela. Niewątpliwie ataki te utrudniły ruchy wroga i zadały mu poważne straty. Nasi lotnicy spisali się dzielnie, lecz przeszkodą w ich działaniach były trudności w rozróżnieniu naszych oddziałów od oddziałów wroga. Po trzech dniach bitwy nasze straty wyniosły ponad tysiąc osób, w czym było 150 zabitych i 250 zaginionych. Straciliśmy 29 czołgów szybkich i 58 czołgów piechoty. Duże straty w czołgach piechoty wynikły z technicznych awarii, przy czym brakowało transporterów do przewożenia ich na tyły. Wróg zaś stracił ponad 100 doskonałych czołgów, 570 jeńców i wielu zabitych.

346

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

Choć działania te mogą wydawać się skromne w porównaniu z rozmachem rozlicznych kampanii przeprowadzanych podczas wojny na Morzu Śródziemnym, klęska ta była dla mnie niezwykle ciężkim ciosem. Zwycięstwo na pustyni równałoby się zniszczeniu śmiałych oddziałów Rommla. Tobruk zostałby uwolniony, a wróg wycofałby się za Bengazi tak szybko, jak tam przybył. Zresztą w tym właśnie celu zgodziliśmy się na wszystkie niebezpieczeństwa związane z wysłaniem konwoju „Tiger". Nie otrzymałem żadnych wieści dotyczących wydarzeń z 17 czerwca i wiedząc, że niebawem nadejdą, udałem się do zamkniętego dla wszystkich Chartwell, gdyż pragnąłem zostać absolutnie sam. Tutaj otrzymałem raporty o tym, co się wydarzyło. Przez kilka godzin błąkałem się niepocieszony po otaczającej posiadłość dolinie.

Czytelnik, który śledził wymianę telegramów pomiędzy generałem Wavellem, mną i szefami sztabu, powinien być przygotowany na decyzję, którą podjąłem w ostatnich dziesięciu dniach czerwca 1941 r. W kraju odnosiliśmy wrażenie, że Wavell jest bardzo zmęczony. Można by powiedzieć, że zajeździliśmy niezwykle rączego konia. Nieprawdopodobne połączenie pięciu lub sześciu różnych teatrów działań wojennych, z ich sukcesami i niepowodzeniami (głównie niepowodzeniami), spoczywające na barkach jednego naczelnego dowódcy, było obciążeniem, które niewielu żołnierzy potrafiłoby znieść. Wszelako byłem niezadowolony ze sposobu, w jaki Wavell przygotował obronę Krety, zwłaszcza że nie wysłano trochę większej liczby czołgów. Szefowie sztabu, mając nad nim władzę zwierzchnią, przekonali go co do sensowności małego, lecz jakże pomyślnego ataku na Irak, który zakończył się uwolnieniem Al-Habbanijja i całkowitym sukcesem lokalnym. Jeden z ich telegramów spowodował, że wystąpił on z propozycją swojej rezygnacji, do której go nie nakłaniano, lecz której zarazem nie odrzuciłem. Wreszcie kwestia operacji „Battłeaxe". Wavell podjął się realizacji tego zadania powodowany lojalnością wobec mnie, który ponosiłem całkowite ryzyko, wysyłając

OSTATNI WYSIŁEK

GEN. WAYELLA:

OPERACJA „ BATTLEAXE"

347

„Tygrysiątka". Nie byłem zadowolony ze sposobu, w jaki sztab naczelnego dowództwa na Bliskim Wschodzie przygotował się do przyjęcia „Tygrysiątek" śpieszących im z pomocą przez śmiertelnie niebezpieczne Morze Śródziemne, co pomimo ryzyka skończyło się pomyślnie. Podziwiałem hart ducha, z jakim Wavell toczył tę małą bitwę, która mogła się stać tak ważną, i całkowite lekceważenie niebezpieczeństwa, na jakie się narażał, pojawiając się w różnych punktach ogromnego, pełnego zamętu pola walki. Lecz, jak to już opisano, cała operacja była źle zharmonizowana zwłaszcza od momentu, gdy nie udał się wypad z Tobruku, rzecz absolutnie podstawowa i najważniejsza. Sprawą najsmutniejszą pozostawało zniszczenie przez Rommla naszej pustynnej flanki, co zniweczyło wszystkie plany greckie, w które byliśmy zaangażowani w tak dla nas ważnym rejonie jak Bałkany. Generał Ismay, przebywający ze mną każdego dnia, zanotował następujące stwierdzenie: „My wszyscy tutaj, w centrum, łącznie z dobrymi przyjaciółmi i doradcami Wavella, odnosiliśmy wrażenie, że klęska pustynnej flanki odbiła się na nim bardzo mocno. Jego wywiad popełnił błąd i ten nagły cios był całkowitym zaskoczeniem. Pamiętam, jak Eden powiedział, że Wavell w ciągu jednej nocy postarzał się o 10 lat". Ja podobno skomentowałem to w sposób następujący: „Rommel zdarł świeżo zdobyty wieniec laurowy ze skroni Wavella i cisnął go w piasek". Nie był to wyraz moich prawdziwych przekonań, lecz tylko przelotne zdenerwowanie. Ogólne sądy można wydawać jedynie na podstawie autentycznych dokumentów zawartych tym tomie oraz innych cennych źródeł, które czas ujawni. Fakt jednak pozostaje faktem, że po operacji „Battleaxe" doszedłem do wniosku, iż zmiana jest rzeczą nieuniknioną. Generał Auchinleck był wówczas naczelnym dowódcą w Indiach. Muszę powiedzieć, że jego nastawienie podczas kampanii norweskiej w Narviku niezupełnie mi odpowiadało. Cechowały go zbyt duża ostrożność i troska o bezpieczeństwo, które - jak wiadomo - nie powinny istnieć w czasie wojny, oraz podporządkowanie wszystkiego zasadzie spełnienia wymaganego minimum. Tym niemniej wywarł on na mnie bardzo duże wrażenie ze względu na swoją postawę i cechy charakteru.

348

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Gdy po Narviku stanął na czele dowództwa południowego, otrzymałem liczne doniesienia, zarówno oficjalne jak i zupełnie prywatne, o energii i dyscyplinie, jaką wprowadził w tym ważnym rejonie. Dlatego mianowanie go naczelnym dowódcą w Indiach przyjęto z ogólnym zadowoleniem i uznaniem. Teraz dopiero widzimy, jak przewidującą była jego decyzja wysłania sił hinduskich do Basry oraz jak wielkim był jego zapał podczas tłumienia buntu w Iraku. Byłem przekonany, że Auchinleck, jako nowy człowiek o wiele łatwiej zniesie rozliczne obciążenia, nierozłącznie związane z sytuacją na Bliskim Wschodzie, a Wavell będzie miał możliwość zregenerowania sił, nim pojawią się nowe okazje i nowe wyzwania. Jak się okazało, moje poglądy nie spotkały się ze sprzeciwem londyńskich kół ministerialnych i wojskowych. Czytelnik musi pamiętać, że nigdy nie posiadałem władzy absolutnej i wszystkie moje posunięcia musiały być uzgadniane z odwiednimi czynnikami. Wysłałem więc telegram następującej treści: Premier do generała Wavella 21 czerwca 1941 1. Doszedłem do przekonania, że w publicznym interesie leży mianowanie na Pańskie miejsce generała Auchinlecka na stanowisko dowódcy wojsk na Bliskim Wschodzie. Szczerze podziwiam Pana jako dowódcę, jak również sposób, w jaki prowadził Pan nasze wojska w czas zwycięstw i czas przeciwności. Zwycięstwa, nierozerwalnie związane w naszej świadomości z Pańskim imieniem, staną się na zawsze częścią historii armii brytyjskiej i będą istotnym wkładem w końcowy sukces tej trudnej wojny. Uważam jednak, że po tym ogromie trudności, jakie musiał Pan znieść na tym tak poważnie zagrożonym teatrze działań, potrzebny jest tam ktoś zupełnie nowy. Jestem zdania, że jest Pan najlepszym i najbardziej wyróżniającym się oficerem, godnym zajęcia stanowiska naczelnego dowódcy w Indiach. Skonsultowałem tę sprawę z wicekrólem Indii, który z radością wita zajęcie przez Pana tego stanowiska i który dodał, że wielkim zaszczytem dla niego będzie współpraca z człowiekiem mającym na swoim koncie tak wiele wspaniałych osiągnięć. W związku z tym zawiadamiam Jego Królewską Mość o powyższej zmianie. 2. Generał Auchinleck otrzymał rozkaz bezzwłocznego udania się do Kairu, gdzie zapozna go Pan z całą sytuacją i uzgodni z nim wszelkie środki, jakie trzeba będzie przedsięwziąć w odpowiedzi na niemieckie parcie na wschód, które jest w tej chwili jak najbardziej real-

OSTATNI WYSIŁEK GEN.

WAVELLA:

OPERACJA „ BATTLEAXE"

349

nym. Sądzę, że przybędzie on na miejsce najpóźniej za cztery lub pięć dni. Po sfinalizowaniu wszystkich spraw, powinien Pan skierować się do Indii. Zmiana nie zostanie ogłoszona publicznie i należy to utrzymywać w ścisłej tajemnicy do momentu, aż obydwaj Panowie obejmiecie swoje stanowiska. Premier do wicekróla Indii 21 czerwca 1941 Uprzejmie proszę o przekazanie poniższych wieści generałowi Auchinleckowi. Telegram do generała Wavełla został już wysłany. Po dokładnym rozważeniu wszystkich okoliczności zdecydowałem się poinformować króla o mianowaniu Pana dowódcą armii Jego Królewskiej Mości na Bliskim Wschodzie. Powinien Pan niezwłocznie udać się do Kairu, by zluzować generała Wavella, który z kolei zastąpi Pana na stanowisku naczelnego dowódcy w Indiach. Powinien Pan przedyskutować z nim całą sytuację oraz uzgodnić środki, jakie możecie wspólnie przedsięwziąć w związku z nieuniknionym parciem armii niemieckiej na wschód. Proszę powiadomić mnie o swoim przybyciu. Zmiana ta musi być zachowana w najściślejszej tajemnicy do czasu objęcia przez Panów tych nowych stanowisk. Wavell przyjął tę decyzję z niezwykłym spokojem i godnością. Miał on w owym czasie podjąć się nadzwyczaj niebezpiecznego lotu do Abisynii. Jego biograf zanotował, że po otrzymaniu mojego telegramu generał powiedział: „Premier ma absolutną rację. Tutaj potrzebny jest nowy człowiek". W kwestii swojego nowego stanowiska oddał się całkowicie do dyspozycji rządu Jego Królewskiej Mości.

Przez kilka ostatnich miesięcy byłem niezwykle zmartwiony wyraźną nieskutecznością działań sztabu w Kairze i coraz bardziej zacząłem zdawać sobie sprawę z nadmiernych obciążeń spoczywających na barkach naszego naczelnego dowódcy. On sam zresztą wraz z pozostałymi dowódcami naczelnymi już 18 kwietnia poprosił o pomoc i wsparcie. Pogląd ten podzielali jego dwaj współpracownicy. „Uważamy za konieczne ustanowienie tutaj czegoś w rodzaju władzy zwierzchniej, zajmującej się w obszernych ramach polityki prowadzonej przez rząd Jego Królewskiej Mości szerszymi aspektami pewnych spraw, dotyczących więcej niż jednego departamentu i jednego terytorium. W tym wypadku, oczywiście,

350

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

władza taka byłaby odpowiedzialną bezpośrednio przed Gabinetem Wojennym, a nie przed żadnym pojedynczym departamentem". Podczas wizyty pana Edena dowódcy naczelni wyraźnie odczuli korzyść posiadania w zasięgu ręki przedstawiciela wysokiej władzy politycznej. Po jego wyjeździe zdali sobie sprawę z powstałej pustki. Już 4 czerwca mianowałem generała Haininga generalnym intendentem, które to niezwykłe stanowisko stworzyłem sam. Oficer ten był przedstawicielem szefa sztabu generalnego podczas jego wyjazdów za granicę i w związku z tym znał funkcjonowanie sztabu generalnego i orientował się w szerszych aspektach prowadzenia działań wojennych. Sądziłem, iż odciąży on Wavella w kwestii dostaw i administracji technicznej. Pragnąłem, by zreformował całą machinę administracyjną, zwracając szczególną uwagę na kwestię napraw czołgów i samolotów oraz na trwającą ciągle rozbudowę kolei, dróg i portów. W ten sposób dowódcy zostaliby uwolnieni od całej masy szczegółów i mogliby skoncentrować się jedynie na walce. Mój syn, Randolph, który wyruszył razem z komandosami, pełnił w owym czasie służbę na pustyni. Był członkiem Parlamentu i miał szerokie kontakty. Wiadomości od niego nie przychodziły zbyt często, lecz 7 czerwca Foreign Office przekazało mi następujący telegram, napisany za zgodą i zachętą naszego ambasadora, sir Milesa Lampsona: Poufne i do rąk własnych. Od Randolpha Churchilla do premiera Nie bardzo widzę, jak możemy zacząć wygrywać tę wojnę, jeżeli nie mamy tutaj żadnego kompetentnego cywila, zajmującego się na bieżąco nadawaniem wydarzeniom odpowiedniego kierunku politycznego i strategicznego. A może by tak wysłać członka Gabinetu Wojennego, by niejako przewodniczył wszystkim wysiłkom wojennym? Prócz niewielkiego sztabu potrzebowałby z pewnością dwóch zdolnych ludzi do koordynowania dostaw oraz zajęcia się cenzurą, wywiadem i propagandą. Najbardziej zaangażowani zdają sobie sprawę z konieczności reform w tych właśnie sektorach. Nie wystarczą tutaj same formalne zmiany i silna wola - sytuacja dojrzała do zmiany systemu. Przepraszam, że Cię niepokoję, lecz jestem zdania, iż obecna sytuacja jest godna pożałowa-

OSTATNI WYSIŁEK GEN.

WAVELLA:

OPERACJA „BATTLEAXE"

351

nia i szybkie zmiany są niezbędne do osiągnięcia jakiegokolwiek sukcesu. To trafiło mi do przekonania. „Sporo czasu myślałem - napisałem w odpowiedzi dwa tygodnie później - na temat sugestii, jakie zawarłeś w tym pomocnym i przemyślanym telegramie". W związku z tym przystąpiłem do działania. Jeszcze w październiku 1940 mianowałem członkiem rządu kapitana 01ivera Lytteltona jako przewodniczącego Rady Handlowej. Znałem go z czasów, gdy był jeszcze dzieckiem. Jego ojciec Alfred Lyttelton był ministrem ds. kolonii w rządzie pana Balfoura w 1904 r., a przed kontrowersją wokół Home Rule* sekretarzem pana Gladstone'a. Przez wiele lat był wyróżniającym się członkiem Izby Gmin. Syn jego wychowywał się w związku z tym w atmosferze przesyconej polityką. Podczas najcięższych walk pierwszej wojny światowej służył w oddziale grenadierów i został kilkakrotnie odznaczony. Pamiętam, jak odwiedzałem go w szpitalu w 1918 r., gdy miał to szczęście, że zamiast zginąć od tradycyjnego pocisku, został jedynie zraniony przez pocisk z gazem trującym, który wybuchł u jego stóp, powodując oparzenia całego ciała. Po opuszczeniu armii zabrał się za interesy i wkrótce został dyrektorem dużej firmy metalowej. Znając jego zdolności, nie zawahałem się przed wprowadzeniem go do Parlamentu i powierzeniem mu wysokiego stanowiska. Gdy był przewodniczącym Rady Handlowej, jego administracja zdobyła sobie duży *

Home Rule - ruch na rzecz zniesienia narzuconej ustawy o bezpośrednim zwierzchnictwie Londynu nad Irlandią (Act of Union, 1801 r.) i uzyskania przez ten kraj autonomii politycznej. Kwestia irlandzka stała się dominującym zagadnieniem polityki wewnętrznej W. Brytanii w II poł. XIX w. Od początku XX w. ruch ten, kierowany przez organizację Sinn Fein (My Sami), założoną w 1873 r., walczył o odzyskanie przez Irlandię pełnej suwerenności. Etapem w zbrojnej walce o niepodległość stało się proklamowanie Republiki Irlandzkiej, 21 stycznia 1919 r. w Dublinie. Po dalszych walkach z wojskami brytyjskimi nastąpił w 1921 r. na mocy traktatu podział Irlandii na Wolne Państwo Irlandzkie o statusie dominium oraz część północną (Ulster) pozostającą przy W. Brytanii. Od 1937 r. Irlandia ze stolicą w Dublinie jest suwerenną republiką.

352

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

szacunek wszystkich partii w naszym rządzie. Nie zgadzałem się z propozycją wysuniętą przez niego w 1941 r., dotyczącą kartek na odzież, lecz została ona przychylnie przyjęta przez Gabinet i Izbę Gmin i niewątpliwie była w owym czasie konieczną. Osiągnięte rezultaty usprawiedliwiały mój niezwykły wybór, choć jako nowicjusz w Izbie Gmin musiał się jeszcze sporo nauczyć. Był on do szpiku kości człowiekiem czynu i jak najbardziej nadawał się na to nowe i eksperymentalne stanowisko ministra Gabinetu Wojennego rezydującego na Bliskim Wschodzie. Dla naszych dowódców wojskowych oznaczało to, że kolejny problem mieli z głowy. Stosownie do tego: Premier do generała Wavella 29 czerwca 1941 Król z przyjemnością mianował kapitana 01ivera Lytteltona, byłego przewodniczącego Rady Handlowej, ministrem stanu w Gabinecie Wojennym, a lorda Beaverbrooka ministrem dostaw. Kapitan Lyttelton wylatuje stąd 30 czerwca i 3 lipca powinien dotrzeć do Kairu z małym sekretariatem. Będzie on reprezentował Gabinet Wojenny na Bliskim Wschodzie, a jego głównym zadaniem będzie uwolnienie naczelnego dowództwa od zbędnych obciążeń i załatwianie na miejscu, zgodnie z polityką rządu Jego Królewskiej Mości, wszystkich spraw, które do tej pory wymagały kontaktu z krajem. Jest to zgodne z Pańskim telegramem z 18 kwietnia. Istrukcje dla generała Auchinlecka prześlę w następnym telegramie. Proszę poinformować generała Auchinlecka oraz sir Milesa Lampsona o jego przyjeździe. Do czasu przybycia kapitana Lytteltona obowiązuje ścisła tajemnica dotycząca jego misji i podróży.

Wszystkie te przegrupowania wraz z wynikającymi z nich konsekwencjami natury administracyjnej współgrały ze zmianą na stanowisku naczelnego dowódcy na Bliskim Wschodzie. Nic lepiej nie podsumowuje tego etapu niż telegram wysłany przeze mnie do prezydenta Roosevelta, który udzielał nam wówczas znacznej pomocy na tym teatrze działań wojennych. Premier do prezydenta Roosevełta 4 lipca 1941 Następujące fakty przemawiają na korzyść decyzji dotyczącej zmiany na stanowisku naczelnego dowódcy na Bliskim Wschodzie:

OSTATNI WYSIŁEK GEN.

WAYELLA:

OPERACJA

„ BATTLEAXE"

353

Wavell ma na swoim koncie chwalebne czyny, jak np. całkowite zniszczenie armii włoskiej i podbój Imperium Włoskiego w Afryce. Również doskonale wytrzymywał ataki niemieckie i od momentu rozpoczęcia walk jednocześnie prowadził działania w czterech różnych kierunkach. Uważam go osobiście za najbardziej zasłużonego generała. Tym niemniej, co jednak nie powinno zostać ujawnione publicznie, byliśmy zdania, że po tak długim obciążeniu jest on po prostu zmęczony, i że na tym tak poważnie zagrożonym teatrze działań wojennych potrzebny jest bez wątpienia człowiek zupełnie świeży. Niewątpliwie najlepszym oficerem na to stanowisko jest generał Auchinleck, obecnie naczelny dowódca w Indiach. Jesteśmy pewni, że jego nominacja stanowić będzie tak bardzo pożądany zastrzyk nowej krwi, a zarazem precyzji w czasie obrony doliny Nilu, podczas gdy Wavell będzie wspaniałym naczelnym dowódcą w Indiach. Pełniąc tę funkcję, będzie on sprawował kontrolę nad działaniami w Iraku. Wavell przyjął tę decyzję z godnością twierdząc, iż uważa ją za słuszną. Równocześnie wicekról zapewnił mnie, że z powodu swoich znakomitych sukcesów Wavell zostanie serdecznie przyjęty przez wojsko i opinię publiczną. Chwilowe wyciszenie ofensywy niemieckiej na Bliskim Wschodzie stwarza doskonałą okazję do takiej zmiany. Zbiega się ona równocześnie z mianowaniem 01ivera Lytteltona ministrem stanu reprezentującym Gabinet Wojenny na tym obszarze i uwalniającym naczelnych dowódców od wielu funkcji, które są dla nich poważnym obciążeniem, jak na przykład kontakty z Wolną Francją, z cesarzem Abisynii, administrowanie na okupowanych terytoriach, propaganda i wojna ekonomiczna. Ów minister stanu sprawował będzie również kontrolę nad działaniami generalnego intendenta (kolejna innowacja), włączając w to sprawy lokalne związane z dostawami ze Stanów Zjednoczonych. Generalny intendent (generał Haining) uwolni naczelnego dowódcę od konieczności zajmowania się sprawami administracyjnymi oraz od organizowania dostaw. Mam nadzieję, że wszystkie te zmiany wpłyną na znaczne ożywienie naszych wysiłków na Bliskim Wschodzie i zapewnią maksymalne wykorzystanie zasobów napływających z Wielkiej Brytanii, krajów Imperium oraz Stanów Zjednoczonych. Harriman oczekuje w Kairze na przyjazd Lytteltona, by uzgodnić przygotowania do przyjęcia amerykańskich dostaw.

R O Z D Z I A Ł XX

SOWIECKA

NEMEZIS

Błędna kalkulacja Sowietów - Rozmieszczenie wojsk niemieckich na Wschodzie - To zbyt piękne, by mogło być prawdziwe - Poglądy Połączonego Komitetu Wywiadu - Ostrzeżenie szefów sztabu, 31 maja - Błyskawica - Osobiście ostrzegam Stalina, 3 kzuietnia - Irytująca zwłoka - Hitler dwukrotnie przesuwa „Barbarossę" - Trzy grupy armii - Próby pohamoioania Hitlera i Ribbentropa - Mój telegram do generała Smutsa, 16 maja - Złudzenia Stalina - Komunikat TASS-a z 13 czerwca - Rozstrzygający telegram od Ribbentropa, 21 czerwca - Wypoioiedzenie wojny, 22 czerwca - Schidenburg - Bezlitosna polityka Hitlera - Weekend w Chequers - Zapewnienia Prezydenta Atak niemiecki - Moje wystąpienie radiowe z 22 czerwca.

N

emezis uosabia „boginię Zemsty, obracającą nieubłagane koło fortuny, pohamowującą towarzyszącą jej pychę [...] i karzącą nadzwyczajne zbrodnie"*. Musimy teraz odsłonić błędy i zarozumiałość przejawiającą się w zimnych kalkulacjach rządu sowieckiego i przeogromnej machiny komunistycznej oraz zdumiewającą wręcz niemożność przewidzenia losu czekającego ten kraj. Rosjanie zupełnie nie przejęli się tym, co spotkało państwa zachodnie, choć oznaczało to zagładę tego samego „drugiego frontu", którego wkrótce sami zaczęli się domagać. Wyglądało tak, jakby nie mieli najmniejszego pojęcia, że Hitler już od ponad pół roku planuje ich zniszczenie. Chociaż wywiad informował ich o ruchach ogromnych sił niemieckich w kierunku wschodnim, wzrastających Cytat z Oxford English Dictionary (przyp. oryg.).

SOWIECKA

NEMEZIS

355

z każdym dniem, nie poczynili mimo to żadnych kroków. W taki sposób pozwolili Niemcom na zajęcie całych Bałkanów. Nienawidzili demokracji zachodnich i pogardzali nimi, lecz przecież w styczniu można było połączyć tak ważne dla ich bezpieczeństwa kraje, jak Turcja, Rumunia, Bułgaria i Jugosławia, by z pomocą brytyjską stworzyć wspólny front bałkański przeciwko Hitlerowi. Ale nie zrobili tego i w efekcie wszystkie te kraje, z wyjątkiem Turcji, zostały kolejno pokonane. Każda wojna jest zasadniczo katalogiem gaf, lecz żadna chyba pomyłka w historii nie może się równać z tą, którą popełnił Stalin i przywódcy komunistyczni, przekreślając wszystkie szanse istniejące na Bałkanach, leniwie oczekując okrutnego ataku, który im zagrażał, a może nawet nie zdając sobie z niego sprawy. Do tej pory uważaliśmy ich za ludzi chłodno kalkulujących. Teraz okazali się naiwniakami. I chociaż na szalę w dalszym ciągu można było rzucić siłę, liczbę, dzielność i wytrwałość Matki Rosji, to jednak w świetle strategii, polityki, roztropności i kompetencji Stalin i jego współpracownicy okazali się najbardziej wystrychniętymi na dudka partaczami drugiej wojny światowej.

Dyrektywa Hitlera z 18 grudnia 1940 r. dotycząca planu „Barbarossa" określała w ogólnym zarysie rozmieszczenie oraz główne zadania sił, które miały być rzucone przeciwko Rosji. W tym czasie siły niemieckie na froncie wschodnim liczyły 34 dywizje. Ponad trzykrotne zwielokrotnienie tej liczby wymagało ogromnych planów i przygotowań i całkowicie wypełniło pierwsze miesiące 1941 r. W styczniu i lutym bałkańska awantura, w którą Hitler pozwolił się wciągnąć, kosztowała go wysłanie ze wschodu na południe pięciu dywizji, z których trzy były dywizjami pancernymi. W maju liczba niemieckich dywizji na wschodzie wzrosła do 87, przy czym na Bałkanach w owym czasie przebywało ich 25. Biorąc pod uwagę rozmiary inwazji na Rosję i związane z tym ryzyko, wycofywanie tak dużych sił z głównego teatru działań wojennych nie było rzeczą rozsądną. Jak się okazało, w wyniku oporu stawianego przez nas na Bałkanach, a zwłaszcza dzięki rewolucji w Jugosławii, ta po-

356

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

tężna operacja została opóźniona o pięć tygodni. Trudno ocenić konsekwencje tego faktu, biorąc pod uwagę, że w pewnym momencie zima zaczęła mieć wpływ na losy niemiecko-rosyjskiej kampanii. Należy przypuszczać, że dzięki temu Moskwa została uratowana. W maju i na początku czerwca wiele doskonale wyszkolonych dywizji niemieckich przerzucono z Bałkanów na front wschodni i w chwili ataku Niemcy mieli do dyspozycji 120 dywizji, w tym 7 pancernych i 12 zmotoryzowanych. W skład grupy armii „Południe" wchodziło również 6 dywizji rumuńskich. Oprócz tego w odwodzie znajdowało się kolejnych 26 dywizji, w związku z czym na początku lipca dowództwo niemieckie mogło liczyć na co najmniej 150 dywizji wspieranych przez potężne siły powietrzne liczące około 2 700 samolotów.

Jeszcze pod koniec marca nie byłem do końca pewien, czy Hitler planuje śmiertelną walkę z Rosją, ani też nie przeczuwałem, jak bardzo jest ona bliską. Raporty naszego wywiadu donosiły o poważnych ruchach oddziałów niemieckich w kierunku krajów bałkańskich podczas trzech pierwszych miesięcy 1941 r. Nasi agenci poruszali się ze względną swobodą w tych ąuasi-neutralnych krajach i przesyłali nam dokładne informacje dotyczące koncentracji sił niemieckich w kierunku południowego wschodu. Lecz żaden z tych faktów nie musiał oznaczać inwazji na Rosję i mogły je tłumaczyć interesy niemieckie w Rumunii i Bułgarii, plany w stosunku do Grecji oraz ustalenia z Jugosławią i Węgrami. O wiele trudniej było przełknąć informacje o ogromnych ruchach wojsk z terenów Niemiec w kierunku głównego frontu rosyjskiego, ciągnącego się od Rumunii do Bałtyku. Uważaliśmy, że zaatakowanie przez Niemcy Rosji w momencie, gdy sytuacja na froncie bałkańskim nie została do końca wyjaśniona, jest rozwiązaniem zbyt optymistycznym, zbyt pięknym, aby mogło być prawdziwym. Nie znaliśmy treści rozmów prowadzonych w listopadzie 1940 r. w Berlinie pomiędzy Mołotowem, Hitlerem i Ribbentropem, ani nie wiedzieliśmy o negocjacjach i proponowanych układach, jakie po nich nastąpiły. Działania prowadzone prze-

SOWIECKA

NEMEZIS

357

ciwko nam po drugiej stronie Kanału [La Manche] bynajmniej nie słabły. Naloty powietrzne na Wielką Brytanię trwały. Sposób, w jaki koncentracja wojsk niemieckich w Rumunii i Bułgarii została usprawiedliwiona i najwyraźniej zaakceptowana przez rząd sowiecki, dowody wskazujące na ogromne i bezcenne dostawy przesyłane z Rosji do Niemiec, oczywista zbieżność interesów tych dwóch krajów pragnących opanować i podzielić Imperium Brytyjskie na wschodzie - wszystko to zdawało się wskazywać, że Hitler i Stalin raczej zawrą układ naszym kosztem, niż rozpoczną ze sobą walkę. Taki układ, jak teraz wiemy, był jednym z celów Stalina. Połączony Komitet Wywiadu podzielał te przekonania. 7 kwietnia stwierdził on, że po Europie krążą raporty mówiące o ataku Niemiec na Rosję. Chociaż Niemcy mają na wschodzie znaczne siły do swojej dyspozycji i mają zamiar wcześniej czy później pokonać Rosję, to jednak w obecnej sytuacji wydaje się mało prawdopodobnym, że zdecydują się na stworzenie jeszcze jednego frontu. Zdaniem wywiadu głównym celem Niemiec w 1941 r. będzie pokonanie Zjednoczonego Królestwa. Jeszcze 23 maja Komitet stwierdził, że osłabły pogłoski o mającym nastąpić ataku na Rosję, i że istnieją doniesienia o nowym porozumieniu zawartym pomiędzy tymi dwoma krajami. Uważane to było za prawdopodobne, jako że niemiecka gospodarka potrzebowała trochę czasu, by przygotować się do długiej wojny. Niemcy mogły otrzymać od Rosji niezbędną im pomoc bądź to przy użyciu siły, bądź to w drodze ugody. Sądzono, że Niemcy wybiorą to drugie rozwiązanie, choć użycie siły odniosłoby ten sam skutek. Zagrożenie rosło. Istniały dowody, że Niemcy budują mnóstwo dróg i bocznic kolejowych na terenie Polski, że przygotowują lotniska i rozpoczynają koncentrację wojsk, również tych ściąganych z obszaru bałkańskiego. Nasi szefowie sztabu wyprzedzili swoich doradców. I byli o wiele bardziej zdecydowani. „Istnieją niepodważalne dowody - ostrzegali 31 maja dowództwo na Bliskim Wschodzie - że Niemcy koncentrują duże siły lądowe i powietrzne przeciwko Rosji. W związku z tym mogą zażądać od Rosji ustępstw jak

358

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

najbardziej szkodliwych z naszego punktu widzenia. W razie odmowy Niemcy zaatakują". Dopiero 5 czerwca Połączony Komitet Wywiadu stwierdził, że skala niemieckich przygotowań militarnych w Europie Wschodniej wskazuje na coś bardzo poważnego. Jest rzeczą prawdopodobną, że Niemcy pragnęli zlikwidować wzrastające zagrożenie sowieckie na swojej wschodniej granicy. Jednak trudno było określić, czy efektem będzie ugoda, czy też wojna. 10 czerwca Komitet stwierdził: „Druga połowa czerwca zadecyduje o wojnie lub pokoju". A 12 czerwca: „Najświeższe doniesienia wskazują, że Hitler zdecydował się skończyć z Sowietami i zaatakować".

Nie byłem specjalnie zadowolony z tej formy zbiorowej mądrości i wolałem sam czytać oryginały. Dlatego już latem 1940 r. poprosiłem majora Desmonda Mortona o dostarczanie mi codziennego wyboru tych „smakołyków", które zawsze czytałem, formułując własne wnioski, często nawet z dużym wyprzedzeniem.* Z dużą ulgą, a zarazem ekscytacją, dowiedziałem się pod koniec marca 1941 r. z jednego z najbardziej godnych zaufania źródeł wywiadowczych, że zaobserwowano duże ruchy sił niemieckich na liniach kolejowych od Bukaresztu do Krakowa. To wskazywało, że kiedy ministrowie jugosłowiańscy poddali się w Wiedniu, trzy z pięciu dywizji pancernych, jadących na południe przez Rumunię w kierunku Grecji i Jugosławii, zostały wysłane na północ do Krakowa, a cały transport zmienił kierunek po rewolucji w Belgradzie i trzy dywizje pancerne zostały *

Premier do generała Ismaya 5 sierpnia 1940 Nie chcę, aby przysyłane mi raporty były przesiewane i przeżuwane przez różne komórki wywiadu. Od tej chwili major Morton będzie je przeglądał i dostarczał mi te z nich, które uważa za najistotniejsze. Ma mieć dostęp do wszystkiego i przekazywać mi autentyczne dokumenty w oryginalnej formie (przyp. oryg.).

SOWIECKA

NEMEZIS

359

odesłane do Rumunii. Ta zmiana trasy około 60 pociągów nie mogła ujść uwagi naszych agentów znajdujących się na miejscu. To wszystko w jednym błysku rozjaśniło mi całą wschodnią scenę. Niespodziewane wysłanie do Krakowa tak dużych sił, potrzebnych przecież na Bałkanach, mogło jednie oznaczać, że Hitler zamierza uderzyć na Rosję w maju. Natychmiast przekazałem te wieści panu Edenowi, który przebywał wówczas w Atenach. Premier do pana Edena, Ateny 30 marca 1941 Wedle raportów wywiadu ten zły człowiek zebrał duże siły pancerne w celu zastraszenia Jugosławii i Grecji i liczył na pokonanie obydwu bez walki. W chwili, gdy był pewien, że Jugosławia przystąpi do Osi, pchnął trzy z pięciu dywizji pancernych w kierunku Niedźwiedzia sądząc, że to co zostało, wystarczy do zakończenia sprawy w Grecji. Jednakowoż rewolucja w Belgradzie zakłóciła cały ten porządek i ruch na północ został powstrzymany. Moim zdaniem, może to oznaczać zamiar jak najwcześniejszego zaatakowania Jugosławii lub uderzenia na Turcję. Wygląda na to, że poważne siły zostaną użyte na Bałkanach, i że Niedźwiedź będzie musiał nieco poczekać. Co więcej, rozkazy i kontrrozkazy związane z przewrotem w Belgradzie świadczą o niebagatelnych zamiarach w stosunku do wschodu i południowego wschodu. Są tego, jak do tej pory, najoczywistsze znaki. Proszę oględnie dać mi znać, czy Ty i Dill zgadzacie się z moimi odczuciami. Chciałem również w jakiś sposób ostrzec Stalina i uświadamiając mu niebezpieczeństwa nawiązać z nim kontakt, tak jak to mi się udało z prezydentem Rooseveltem. Moja wiadomość była krótka i poufna i miałem nadzieję, że zarówno ten fakt jak i to, że było to pierwsze pismo, jakie wysłałem do niego od czasu oficjalnego telegramu z 25 czerwca 1940 r. polecającego mu sir Stafforda Crippsa jako ambasadora, zwróci jego uwagę i zmusi go do zastanowienia. Premier do sir Stafforda Crippsa 3 kwietnia 1941 Do przekazania ode mnie panu Stalinowi pod warunkiem, że dostarczy Pan to osobiście. Z całkowicie pewnych źródeł wiadomo mi, że gdy Niemcy sądzili, iż mają Jugosławię w garści - tj. po 20 marca - wydali rozkaz, aby trzy z pięciu dywizji pancernych wyruszyły z Rumunii do południo-

360

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

wej Polski. Jednak w momencie, gdy dowiedzieli się o serbskiej rewolucji, rozkaz ten wstrzymali. Proszę, by Ekscelencja sam ocenił doniosłość tych faktów. Minister spraw zagranicznych, który tymczasem powrócił z Kairu, dodał następujący komentarz: 1. Jeżeli będzie Pan miał szansę rozpoczęcia rozmowy, może Pan zwrócić uwagę na fakt, że ta zmiana w rozkazach jednoznacznie wskazuje, iż Hitler z powodu ataku na Jugosławię przełożył na pewien czas atak na Rosję. Korzystając z okazji, rząd sowiecki może spróbować wzmocnić swoją pozycję. Zwłoka ta świadczy o tym, że siły wroga nie są nieograniczone i wskazuje na korzyści płynące z utworzenia wspólnego frontu. 2. Najprostszym sposobem wzmocnienia pozycji rządu sowieckiego byłoby udzielenie pomocy materialnej Turcji i Grecji, a przez to i Jugosławii. Pomoc taka zwiększyłaby trudności niemieckie na Bałkanach i jeszcze bardziej opóźniła atak na Rosję, na który istnieją liczne dowody. Jeżeli jednak szansa na pokrzyżowanie planów niemieckich nie zostanie teraz wykorzystana, niebezpieczeństwo ożyje ponownie za kilka miesięcy. 3. W ten sposób, oczywiście, nie da Pan do zrozumienia, że oczekujemy jakiejkolwiek pomocy od rządu sowieckiego i zapewni ich Pan, że takie działania leżą wyłącznie w ich własnym interesie. Chcemy tylko, by zdali sobie sprawę, że Hitler w miarę swoich możliwości zaatakuje ich prędzej czy później i fakt, że toczy walkę z nami, bynajmniej go przed tym nie powstrzyma, a w interesie sowieckim leży dopilnowanie, by Hitler nie rozwiązał problemów bałkańskich w taki sposób, jak tego sobie życzy. Ambasador brytyjski odpowiedział dopiero 12 kwietnia. Stwierdził wówczas, że tuż przed otrzymaniem mojego telegramu sam wystosował do Wyszyńskiego długi osobisty list, w którym wypunktował błędy popełnione przez rząd sowiecki na Bałkanach i nalegał bardzo stanowczo, by Związek Sowiecki w swoim własnym interesie zdecydował się na natychmiastową współpracę z krajami walczącymi na tym obszarze z państwami Osi. W przeciwnym razie straci szansę obrony swoich granic przy współudziale innych krajów. Gdybym miał teraz - stwierdził - przekazać przez Mołotowa telegram Pana Premiera, zawierający te same tezy w krótszej i bardziej

SOWIECKA

NEMEZIS

361

oszczędnej formie, osłabiłoby to efekt listu wysłanego przeze mnie do Wyszyńskiego. Jestem pewien, że rząd sowiecki nie zrozumiałby, dlaczego tak skrótowy komentarz, dotyczący faktów, z których doskonale zdaje sobie sprawę, i nie zawierający żadnej prośby o wyjaśnienie jego nastawienia ani nie sugerujący podjęcia żadnych działań, został przekazany tak oficjalnie. Czułem się w obowiązku przekazać powyższe zastrzeżenia, ponieważ obawiam się, że wręczenie telegramu Pana Premiera nie tylko nie odniosłoby skutku, lecz byłoby poważnym błędem taktycznym. Jeżeli jednak jest Pan odmiennego zdania, postaram się nastychmiast załatwić spotkanie z Mołotowem. W związku z tym minister spraw zagranicznych zadepeszował do mnie: W tej nowej sytuacji obawiam się, że sir Stafford Cripps ma trochę racji. Jeżeli się Pan zgodzi, przekażę mu, by chwilowo zatrzymał Pański telegram i by koniecznie przekazał zawarte w nim fakty, jeśli Wyszyński odpowie pozytywnie na jego list. Tymczasem poproszę go o sporządzenie streszczenia listu wysłanego do Wyszyńskiego i przekazanie go nam przy najbliższej sposobności. Muszę przyznać, że byłem rozdrażniony powstałą zwłoką. Była to jedyna wiadomość, jaką wysłałem do Stalina przed atakiem. Jej zwięzłość, wyjątkowy charakter oraz fakt, że została napisana przez szefa rządu i miała być osobiście przekazana głowie państwa sowieckiego przez ambasadóra, wszystko to posiadało niebagatelne znaczenie i miało zwrócić uwagę Stalina. Premier do ministra spraw zagranicznych 16 kwietnia 1941 Przykładam dużą wagę do przekazania Stalinowi mojego telegramu. Nie rozumiem, dlaczego napotyka to na aż taki opór. Ambasador nie rozumie militarnego znaczenia tego faktu. Proszę o wyświadczenie mi tej przysługi. I później: Premier do ministra spraw zagranicznych 18 kwietnia 1941 Czy sir Stafford Cripps przekazał już Stalinowi mój ostrzegawczy telegram dotyczący niemieckiego zagrożenia? Zdumiewa mnie tak długa zwłoka, jeśli wziąć pod uwagę, jak bardzo jest on istotny.

362

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

W związku z tym minister spraw zagranicznych wysłał 18 kwietnia telegram do ambasadora, polecając mu wysłanie mojego telegramu. Ponieważ sir Stafford nie nadsyłał żadnej odpowiedzi, zapytałem, co się stało. Premier do ministra spraw zagranicznych 30 kwietnia 1941 Kiedy sir Stafford Cripps dostarczył mój telegram Stalinowi? Proszę poprosić go o odpowiedź. Minister spraw zagranicznych do premiera 30 kwietnia 1941 19 kwietnia sir Stafford Cripps wysłał Pański telegram Wyszyńskiemu, który 23 kwietnia potwierdził na piśmie, iż został on przekazany Stalinowi. Chciałbym przeprosić, że z powodu omyłki telegramy donoszące o tym fakcie nie zostały wysłane w odpowiednim czasie. Załączam kopie. Oto one: Sir Stafford Cripps, Moskwa, do ministra spraw zagranicznych 19 kwietnia 1941 Przesłałem dzisiaj tekst telegramu Wyszyńskiemu, prosząc o przekazanie go Stalinowi. Z Pańskiego telegramu nie wynikało jasno, czy komentarz miał zostać dołączony do treści, czy też dodany jak gdyby ode mnie, więc biorąc pod uwagę mój list do niego z 11 kwietnia oraz moją wczorajszą z nim rozmowę, postanowiłem nie dodawać owego komentarza, który byłby powtórzeniem rzeczy już powiedzianych. Sir Stafford Cripps, Moskwa, do ministra spraw zagranicznych 22 kwietnia 1941 Wyszyński poinformował mnie dzisiaj na piśmie, że telegram został przekazany Stalinowi. Trudno jest mi w tej chwili ocenić, czy mój telegram, dostarczony na czas i w odpowiedni sposób, byłby w stanie zmienić bieg wydarzeń. Niemniej jednak nadal żałuję, że moje instrukcje nie zostały wykonane tak, jak tego sobie życzyłem. Gdybym miał bezpośredni kontakt ze Stalinem, być może zapobiegłoby to zniszczeniu tak wielkiej liczby jego sił powietrznych jeszcze na ziemi.

SOWIECKA

NEMEZIS

363

Wiemy, że Hitler w dyrektywie z 18 grudnia przewidywał, że 15 maja będzie dniem ataku na Rosję, oraz że rozwścieczony rewolucją w Belgradzie, przesunął tę datę o miesiąc, by wreszcie ustalić ją na 22 czerwca. Do połowy marca ruchy wojsk na północy głównego frontu rosyjskiego nie wymagały ze strony Niemców specjalnego maskowania. Jednak 13 marca Berlin wydał rozkazy, by komisje rosyjskie działające na terytorium niemieckim zakończyły prace i zostały wysłane do kraju. Obecność Rosjan w tej części Niemiec była dozwolona do 25 marca. W północnym sektorze gromadziły się już silne oddziały niemieckie. Od 20 marca zaczęło się to odbywać na znacznie większą skalę.* 22 kwietnia Rosjanie wnieśli skargę do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych z powodu wielokrotnego pogwałcenia przez samoloty niemieckie granicy ZSRR. Od 27 marca do 18 kwietnia zdarzyło się to 80 razy. „Należy spodziewać się poważnych incydentów - stwierdzała radziecka nota jeżeli samoloty niemieckie nadal będą przelatywać nad granicą Związku Radzieckiego". W odpowiedzi Niemcy wnieśli serię podobnych skarg na samoloty sowieckie.

W tym czasie 120 najlepszych niemieckich dywizji zebrało się w trzech grupach armii wzdłuż frontu rosyjskiego. Grupa armii „Południe" pod dowództwem Rundstedta z wyjaśnionych wcześniej przyczyn nie była w swojej szczytowej formie. Jej dywizje pancerne niedawno powróciły z Grecji i Jugosławii. Mimo przesunięcia daty na 22 czerwca potrzebowały wypoczynku i licznych napraw po długich walkach na Bałkanach. 13 kwietnia Schulenburg przybył z Moskwy do Berlina. Hitler przyjął swojego ambasadora 28 kwietnia i poczęstował go tyradą na temat zachowania Rosjan w stosunku do Jugosławii. *

Nazi-Soviet Relations, 1939-1941, s. 279 (przyp. oryg.).

364

NIEMCY PRĄ NA WSCHÓD

Schulenburg, zgodnie ze sporządzonym przez niego zapisem tej rozmowy, usiłował wytłumaczyć postępowanie Rosjan. Relacjonował on, że „Rosja była zaalarmowana pogłoskami o zbliżającym się ataku niemieckim. Nie wierzył w to, żeby Rosja mogła kiedykolwiek zaatakować Niemców. Hitler stwierdził, że wydarzenia w Serbii były dla niego ostrzeżeniem. W kwestiach politycznych państwom nie można ufać". Lecz Schulenburg uparcie powracał do tematu, który dominował w jego doniesieniach z Moskwy. „Jestem przekonany, że Stalin jest gotów pójść na jeszcze większe ustępstwa. Nasi negocjatorzy ekonomiczni zostali poinformowani, że (jeżeli we właściwym czasie wyrazimy zainteresowanie) Rosja może dostarczać nam rocznie 5 milionów ton zboża."* Schulenburg powrócił do Moskwy 30 kwietnia głęboko rozczarowany rozmową z Hitlerem. Odniósł nieodparte wrażenie, że Hitler zdecydowany jest rozpocząć wojnę. Wydaje się nawet, że usiłował w pewnym sensie ostrzec ambasadora sowieckiego w Berlinie Diekanozowa. I w tych ostatnich godzinach uparcie walczył o sowiecko-niemieckie porozumienie. Weizsacker, stojący oficjalnie na czele niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, był niezwykle kompetentnym urzędnikiem, jakich wielu można znaleźć w departamentach rządowych różnych krajów. Jako polityk nie posiadał on władzy wykonawczej i zgodnie z brytyjskim rozumieniem prawa nie mógłby zostać uznany odpowiedzialnym za politykę państwa. Odbywa on obecnie karę siedmiu lat więzienia na mocy decyzji sądu powołanego przez zwycięzców**. Wynika z tego, że został zaklasyfikowany jako zbrodniarz wojenny. Człowiek ten wysłał kiedyś swoim przełożonym dobrą radę, z której - na nasze szczęście - nie skorzystali. Skomentował ją w sposób następujący:

* Nazi-Soviet Relations, s. 332 (przyp. oryg.). ** Autor pisał te słowa w 1950 r. (przyp. oryg.).

SOWIECKA

NEMEZIS

365

Weizsacker do Ribbentropa Berlin, 28 kwietnia 1941 Mój pogląd na sprawę konfliktu niemiecko-sowieckiego można streścić w jednym zdaniu. Gdyby każde sowieckie miasto zrównane z ziemią miało dla nas taką wagę, jak zatopiony brytyjski okręt wojenny, namawiałbym do rozpoczęcia wojny tego lata. Lecz uważam, że nasze zwycięstwo nad Rosją byłoby zwycięstwem tylko militarnym, natomiast w sensie ekonomicznym bylibyśmy przegrani. Owszem, perspektywa zadania systemowi komunistycznemu śmiertelnego ciosu może się wydawać kusząca, jak również można powiedzieć, że w logikę dziejów wpisane jest powstanie kontynentu eurazjatyckiego przeciwko Anglosasom. Lecz decydującym czynnikiem musi pozostawać to, czy plan ten przyśpieszy upadek Anglii. Musimy wyróżnić dwie możliwości: a) Jeżeli przyjmiemy założenie, że upadek Anglii jest bliski, to może się okazać, że dodamy jej odwagi już przez sam fakt walki z nowym przeciwnikiem. Rosja nie jest potencjalnym sprzymierzeńcem Anglików. Anglia nie może oczekiwać niczego dobrego od Rosji. Zajęcie Rosji nie spowoduje upadku Anglii. Niszcząc Rosję, nie niszczymy żadnych angielskich nadziei. b) Jeżeli nie wierzymy w nadchodzący upadek Anglii, wtedy sama nasuwa się myśl, że wiele skorzystamy używając siły w stosunku do Sowietów. Uznaję to za rzecz oczywistą, że dotrzemy zwycięsko do Moskwy i jeszcze znacznie dalej. Wątpię jednak, czy będziemy w stanie wykorzystać to, co zyskaliśmy, mimo biernego oporu Słowian. W państwie sowieckim nie ma żadnej realnej siły, mogącej zastąpić system komunistyczny, która współpracowałaby z nami i byłaby dla nas użyteczną. Musimy w związku z tym pogodzić się z istnieniem systemu stalinowskiego we wschodniej Rosji i na Syberii i z ponownym wybuchem wrogości wiosną 1942 r. Okno na Pacyfik pozostanie zamknięte. Atak niemiecki na Rosję wesprze jedynie Brytyjczyków pod względem moralnym. Będzie on odczytany jako dowód naszej niepewności co do sukcesu w naszej walce przeciwko Anglii. Oznaczałby nie tylko to, że wojna będzie jeszcze trwała bardzo długo, lecz że to my sami ją przedłużamy, zamiast ją skracać. 7 maja Schulenburg doniósł, że Stalin został na miejsce Mołotowa przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych, stając w ten sposób na czele rządu Związku Radzieckiego.

366

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Przyczyny tego należy szukać w niedawnych pomyłkach w polityce zagranicznej, będących powodem ochłodzenia w stosunkach niemiecko-sowieckich, do których utrzymania Stalin niezmiennie dążył. Na swoim nowym stanowisku Stalin przyjmuje odpowiedzialność za wszystkie posunięcia rządu, zarówno w kraju jak i za granicą. [...] Jestem przekonany, że Stalin użyje swojego nowego stanowiska, by osobiście przyczynić się do utrzymania i rozwoju dobrych stosunków pomiędzy Sowietami a Niemcami. Niemiecki attache morski przebywający w Moskwie, zapisał następujące słowa: „Stalin jest osią współpracy niemiecko-sowieckiej". Pojawiało się coraz więcej przykładów ugłaskiwania Niemiec przez Rosję. 3 maja Rosja oficjalnie uznała proniemiecki rząd Raszida Alego w Iraku. 7 maja przedstawiciele dyplomatyczni Belgii i Norwegii zostali wydaleni z Rosji. Wypędzono nawet posła jugosłowiańskiego. Na początku czerwca poselstwo greckie zostało usunięte z Moskwy. Jak napisał w swoim artykule o gospodarce wojennej III Rzeszy generał Thomas, szef sekcji ekonomicznej niemieckiego Ministerstwa Wojny, „Rosjanie wysłali swoje ostatnie dostawy jeszcze w przeddzień ataku, ą kilka dni wcześniej pociągami ekspresowymi wysłali transport gumy z Dalekiego Wschodu". Nie posiadamy, co chyba zrozumiałe, pełnych danych o nastrojach panujących w Moskwie, lecz zamiary niemieckie były jasne i oczywiste. 16 maja wysłałem telegram do generała Smutsa: „Wygląda na to, że Hitler szykuje się do ruszenia na Rosję. Cały czas trwa nieprzerwany ruch wojsk, oddziałów pancernych i samolotów z Bałkanów oraz z Francji i Niemiec w kierunku wschodnim". Stalin musiał czynić ogromne wysiłki, aby zachować iluzje dotyczące polityki Hitlera. Kiedy minął następny miesiąc intensywnych przegrupowań wojsk niemieckich, Schulenburg mógł zatelegrafować do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w dniu 13 czerwca: Właśnie otrzymałem od ludowego komisarza Mołotowa następujący tekst komunikatu agencji TASS, który zostanie nadany dziś wieczorem, a jutro rano wydrukowany w prasie: Nawet przed powrotem angielskiego ambasadora Crippsa do Londynu, lecz szczególnie po jego powrocie, w prasie angielskiej i w

SOWIECKA

NEMEZIS

367

ogóle zagranicznej, zaczęły się pojawiać pogłoski o zbliżającej się wojnie pomiędzy Związkiem Radzieckim a Niemcami. Obejmują one stwierdzenia, że: 1. Niemcy wysunęły rozmaite żądania ekonomiczne i terytorialne w stosunku do ZSRR, w związku z czym dojdzie pomiędzy tymi dwoma państwami do negocjacji, które powinny doprowadzić do zawarcia nowego i ściślejszego porozumienia. 2. Związek Radziecki rzekomo odrzucił te żądania, w wyniku czego Niemcy rozpoczęły koncentrację sił na granicy Związku Radzieckiego w celu jego zaatakowania. 3. Ze swojej strony Związek Radziecki podobno rozpoczął rozległe przygotowania do wojny z Niemcami i zgromadził swoje wojska na granicy niemieckiej. Pomimo oczywistej absurdalności powyższych pogłosek, uważamy za konieczne stwierdzić, że jest to niezdarny manewr propagandowy sił nastawionych wrogo do Związku Radzieckiego i Niemiec, sił zainteresowanych rozszerzeniem tej wojny. Hitler miał pełne prawo być zadowolonym z sukcesu, jaki odniósł skutecznie zatajając swoje zamiary, jak również ze stanu ducha, w jakim znajdowała się ofiara. Warto tutaj zanotować przykład krańcowej głupoty Mołotowa. Schulenburg do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Moskwa, 22 czerwca 1941, godz. 1.17 w nocy Dziś wieczorem o 9.30 Mołotow wezwał mnie do swojego biura. Wspomniawszy o rzekomym pogwałceniu granicy przez samoloty niemieckie i instrukcjach dla Diekanozowa, mającego rozmawiać w tej sprawie z ministrem spraw zagranicznych Rzeszy, Mołotow stwierdził, co następuje: Istnieje wiele przykładów świadczących, że rząd niemiecki nie jest zadowolony z rządu radzieckiego. Rozpowszechniane są nawet pogłoski o zbliżającej się wojnie pomiędzy Niemcami a Związkiem Radzieckim. Potwierdza je fakt, że ze strony niemieckiej nie było absolutnie żadnej reakcji na komunikat TASS-a z 13 czerwca, ba, prasa niemiecka nawet go nie opublikowała. Rząd radziecki nie pojmuje, jakie są powody niezadowolenia Niemiec. Jeżeli w pewnym momencie kwestia jugosłowiańska stała się tęgo przyczyną, to on, Mołotow, uważa, że w wyniku swoich działań wszystko w tej sprawie wyjaśnił; zresztą jest to w tej chwili rzecz należąca już do przeszłości. Bardzo

368

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

byłby wdzięczny, gdybym mógł go poinformować, co spowodowało obecną sytuację w stosunkach pomiędzy Niemcami a Rosją Sowiecką. Stwierdziłem, że na to pytanie nie mogę udzielić odpowiedzi, ponieważ nie posiadam odpowiednich informacji, lecz że przekażę jego zapytania Berlinowi.

Lecz godzina wybiła. Ribbentrop do Schulenburga Berlin, 21 czerwca 1941 1. Po otrzymaniu tego telegramu proszę zniszczyć wszystkie pozostałe szyfry. Radioodbiornik ma być wyłączony. 2. Proszę poinformować Herr Mołotowa, że ma Pan do przekazania pilną wiadomość i że chciałby się Pan z nim natychmiast spotkać. Następnie proszę przekazać mu następującą deklarację: „[...] Rząd Rzeszy oznajmia, iż rząd sowiecki pomimo podjętych zobowiązań: 1. nie tylko kontynuował, lecz zintensyfikował próby podważania pozycji Niemiec w Europie, 2. prowadził coraz bardziej antyniemiecką politykę, 3. zgromadził wszystkie swoje siły na granicy niemieckiej. W związku z powyższym rząd sowiecki zerwał traktaty zawarte z Niemcami i zamierza zaatakować Niemcy od tyłu. W nawiązaniu do tego wojska niemieckie zostały upoważnione przez Fuhrera do odparcia tej napaści dostępnymi im środkami". Proszę nie wdawać się w żadne dyskusje w związku z powyższą deklaracją. Obowiązkiem rządu Rosji Sowieckiej jest zapewnienie bezpieczeństwa personelowi ambasady. 22 czerwca o 4 rano Ribbentrop wręczył ambasadorowi sowieckiemu w Berlinie oficjalne wypowiedzenie wojny. O świcie Schulenburg pojawił się u Mołotowa na Kremlu. Mołotow wysłuchał w ciszy oświadczenia odczytanego mu przez niemieckiego ambasadora, po czym stwierdził: To już jest wojna. Wasze samoloty zbombardowały kilka naszych wsi. Czy Pan wierzy, że zasłużyliśmy na to?* *

Był to ostatni wyczyn w politycznej karierze hrabiego Schulenburga. W 1943 r. jego imię pojawia się na tajnych listach konspiracji przeciwko

SOWIECKA

NEMEZIS

369

W związku z komunikatem TASS-a bezcelowym stało się wysyłanie kolejnych ostrzeżeń oprócz tego, które pan Eden przekazał sowieckiemu ambasadorowi w Londynie. Moje wysiłki zmierzające do uczulenia Stalina na grożące mu niebezpieczeństwo również straciły sens. Nawet Stany Zjednoczone przesyłały cały czas dokładne informacje rządowi sowieckiemu. Nic nie było w stanie przebić tępego uprzedzenia i skostniałych wyobrażeń, które narosły pomiędzy Stalinem a obiektywnie istniejącą prawdą. Chociaż, wedle niemieckich szacowań, za granicami sowieckimi stało 186 dywizji, z których 119 ustawionych było naprzeciw frontu niemieckiego, Rosjanie zostali w dużej mierze wzięci przez zaskoczenie. Nie zauważono żadnych działań ofensywnych ze strony Niemców i oddziały sowieckie zostały szybko pokonane. Katastrofa podobna do tej, jaka przydarzyła się polskiemu lotnictwu 1 września 1939 r., miała się teraz powtórzyć na znacznie większą skalę na lotniskach sowieckich, gdzie wiele setek samolotów zostało zaskoczonych o świcie i zniszczonych, zanim miały szansę wznieść się w powietrze. Tak więc pełne nienawiści brednie przeciwko Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym, które sowiecka machina propagandowa cisnęła w mrok nocy, zostały o świcie stłumione przez niemiecką kanonadę. Niegodziwcy nie zawsze są sprytnymi, bo też i dyktatorzy nie zawsze mają rację.

Nie można zakończyć tej opowieści, nie wspominając o przerażającej decyzji podjętej przeZ Hitlera, a dotyczącej traktowania swoich nowych wrogów i wprowadzonej w życie pośród śmiertelnych zmagań na ogromnych, zniszczonych obszarach pośród okrutnej zimny. Nakonferencji 14 czerwca 1941 r. przeHitlerowi, gdzie z powodu swych szczególnych kwalifikacji pomocnych przy zawieraniu odrębnego pokoju ze Stalinem figuruje jako przyszły minister spraw zagranicznych. Został aresztowany przez nazistów po próbie zamachu na Hitlera w czerwcu 1944 r. i uwięziony przez gestapo. Rozstrzelano go 10 listopada tegoż roku.

370

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

kazał on ustnie rozkazy, które były przyczyną takiego, a nie innego stosunku armii niemieckiej do żołnierzy sowieckich oraz do ludności cywilnej. Zgodnie z dokumentami norymberskimi, generał Haider zeznał:

Przed atakiem na Rosję Hitler zwołał na konferencję wszystkich dowódców i osoby związane z naczelnym dowództwem. Nie przypominam sobie dokładnej daty tej konferencji. [...] Podczas jej trwania Führer stwierdził, że metody używane w wojnie przeciwko Rosji będą musiały być różne od tych na Zachodzie. [...] Powiedział, że wojna pomiędzy Rosją a Niemcami jest wojną Rosji. Stwierdził, że skoro Rosjanie nie są sygnatariuszami konwencji haskiej, traktowanie jeńców wojennych nie musi być zgodne z artykułami tej konwencji. [...]. Powiedział także, iż tzw. komisarze nie będą uważani za jeńców wojennych*. I stosownie do tego dodał Keitel: Hitler cały czas powtarzał, że jest to decydująca walka dwóch ideologii i w związku z tym w wojnie z Rosją nie można używać metod, które my, żołnierze, uważaliśmy za jedynie dopuszczalne w świetle prawa międzynarodowego**.

W piątek wieczór, 20 czerwca, pojechałem sam do Chequers. Zdawałem sobie sprawę, że atak niemiecki na Rosję jest kwestią dni, a może nawet godzin. W sobotę wieczorem miałem przemawiać w radiu właśnie w związku z tym wydarzeniem. Oczywiście byłbym zmuszony wypowiadać się bardzo oględnie. Co więcej, w tym czasie rząd sowiecki, butny i zaślepiony, traktował wszelkie ostrzeżenia ni mniej, ni więcej jako żałosne próby przegranych, zmierzające do pociągnięcia innych na dno. Po dokładnych przemyśleniach w samochodzie postanowiłem przełożyć audycję na niedzielny wieczór, kiedy - jak sądziłem - wszystko będzie już jasne. * Nuremberg Documents, część VI, s. 310 i dalsze (przyp. oryg.). ** Tamże, część XI. s. 16 (przyp. oryg.).

SOWIECKA

NEMEZIS

371

Pięć dni wcześniej, 15 czerwca, wysłałem do prezydenta Roosevelta następujący telegram: Ze wszystkich dostępnych mi źródeł, wśród nich tych najbardziej godnych zaufania, wynika, iż szykuje się potężne uderzenie niemieckie na Rosję. Świadczy o tym nie tylko fakt, że główne armie niemieckie zostały rozmieszczone od Finlandii po Rumunię, lecz również to, że w tej chwili przybywają na miejsce ostatnie grupy wojsk powietrznych i pancernych. Pancernik kieszonkowy Lutzów, który wczoraj wysunął nos ze Skagerraku i został natychmiast storpedowany przez nasze samoloty obrony wybrzeża, najprawdopodobniej zamierzał wyruszyć na północ, by wzmocnić siły morskie na skrzydle arktycznym. Jeśli nowa wojna rzeczywiście wybuchnie, udzielimy Rosji wszelkiej pomocy, na jaką będzie nas stać, zgodnie z zasadą, że Hitler jest wrogiem, którego trzeba pokonać. Nie spodziewam się tutaj żadnych reakcji politycznych wynikłych z interesów klasowych i mam nadzieję, że konflikt niemiecko-sowiecki nie sprawi Panu żadnego kłopotu, Ambasador amerykański, będący podczas tego weekendu moim gościem, przywiózł odpowiedź Prezydenta na mój telegram. Obiecał on, że gdy Niemcy zaatakują Rosję, natychmiast wyrazi publiczne poparcie dla „wszelkich kroków, jakie poczyni premier, witając Rosję jako sprzymierzeńca". Pan Winant przekazał ustnie to istotne zapewnienie.

Kiedy obudziłem się w niedzielę rano, 22 czerwca, otrzymałem wieści o inwazji Hitlera ńa Rosję. W ten sposób moje przypuszczenia zmieniły się w pewność. Nie miałem najmniejszych wątpliwości co do naszego obowiązku ani kierunku polityki, jaki musimy obrać. Ani tego, co należy powiedzieć. Należało tylko wszystko starannie przygotować. Poleciłem natychmiast ogłosić, że wystąpię w radiu o 9 wieczorem. W tym momencie generał Dill, śpieszący z Londynu, zjawił się w mojej sypialni ze szczegółowymi wiadomościami. Niemcy zaatakowali Rosję na ogromnym froncie, zaskoczyli dużą część sowieckiego lotnictwa na lotniskach i posuwali się naprzód z dużą prędkością

372

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

i gwałtownością. Szef sztabu imperialnego dodał: „Przypuszczam, że będą ich zaganiać całymi stadami". Cały ten dzień minął mi na układaniu przemówienia. Nie miałem czasu na konsultację z Gabinetem Wojennym, zresztą nie było to konieczne. Wiedziałem, że wszyscy mieliśmy identyczny pogląd na tę sprawę. Pan Eden, lord Beaverbrook i sir Stafford Cripps - który opuścił Moskwę 10 czerwca - byli tego dnia cały czas ze mną.

Interesujące może być przytoczenie opisu tej niedzieli w Chequers autorstwa mojego prywatnego sekretarza, pana Colville'a, pełniącego dyżur podczas tego weekendu: W sobotę, 21 czerwca, zjawiłem się w Chequers tuż przed obiadem. Przebywali tam wówczas państwo Winantowie, państwo Edenowie oraz Edward Bridges. W czasie obiadu pan Churchill powiedział, że atak niemiecki na Rosję jest obecnie rzeczą pewną oraz że, jego zdaniem, Hitler liczy na pozyskanie sympatii kapitalistów i prawicowców w swoim kraju i w USA. Jest on jednak w błędzie, ponieważ Rosja otrzyma od nas jak najdalej idącą pomoc. Winant zapewnił, że USA zachowają się podobnie. Po obiedzie, gdy spacerowaliśmy po trawniku z panem Churchillem, powrócił on do tematu, a ja zapytałem, czy on, jako arcyantykomunista nie uważa, że będzie to zdrada własnych ideałów. Na to pan Churchill odparł: „Nie. Mam tylko jeden cel i jest nim zniszczenie Hitlera, przez co moje życie jest znacznie uproszczone. Gdyby Hitler napadł na piekło, wypowiedziałbym w Izbie Gmin kilka życzliwych słów pod adresem diabła". O 4 rano następnego dnia obudził mnie telefonogram z Foreign Office informujący, że Niemcy zaatakowały Rosję. Premier zawsze powtarzał, że mogę go budzić jedynie w razie inwazji fna Anglię]. W związku z tym wolałem odczekać z przekazaniem mu tej wiadomości do godziny 8 rano. Powiedział tylko: „Proszę poinformować BBC, że wystąpię dzisiaj o 9 wieczorem". Od godz. 11 zaczął przygotowywać przemówienie i z wyjątkiem przerwy na lunch, który zjadł w towarzystwie sir Stafforda Crippsa, lorda Cranborne'a i lorda Beaverbrooka, poświęcił temu zajęciu cały dzień. Na 20 minut przed dziewiątą przemówienie było gotowe.

SOWIECKA

NEMEZIS

373

W przemówieniu tym powiedziałem: Reżim nazistowiski do złudzenia przypomina komunizm w najgorszym wydaniu. Pozbawiony jest wszelkich dążeń i zasad z wyjątkiem żarłoczności i rasowego panowania. W swoim okrucieństwie przewyższa wszelkie formy ludzkiej podłości. W ciągu ostatnich 25 lat nikt chyba nie był bardziej konsekwentnym przeciwnikiem komunizmu, niż ja sam. I w obecnej sytuacji nie zamierzam odwołać ani jednego słowa, które wypowiedziałem na ten temat. Lecz wszystko to blednie w obliczu spektaklu, który rozpoczyna się na naszych oczach. Przeszłość ze wszystkimi jej zbrodniami, szaleństwami i tragediami po prostu znika. Widzę radzieckich żołnierzy, stojących u granic swojej ojczyzny, strzegących pól, które ich ojcowie uprawiali od niepamiętnych czasów, żołnierzy strzegących swoich domostw, gdzie matki i żony wznoszą modły - bo są to czasy, kiedy wszyscy wznoszą modły - o bezpieczeństwo swoich ukochanych, o powrót do domu swoich żywicieli, panów i obrońców. Widzę dziesiątki tysięcy rosyjskich wiosek, gdzie środki do życia wydzierane są ziemi w ciężkim trudzie, lecz gdzie nadal istnieją pierwotne ludzkie radości, gdzie dziewczęta śmieją się pogodnie, a dzieci beztrosko dokazują. I w ich kierunku właśnie zmierza, stukając obcasami, odrażająca, nazistowska machina wojenna z wymuskanymi pruskimi oficerami i sprytnymi, doświadczonymi agentami, wyszkolonymi podczas tłamszenia i niszczenia tuzina innych krajów. Widzę także tępe, wytresowane, posłuszne masy Hunów posuwające się naprzód jak chmara chrzęszczącej szarańczy. Na niebie widzę niemieckie bombowce i myśliwce, nadal boleśnie odczuwające brytyjskie ciosy, uszczęśliwione, że oto mają przed sobą o wiele łatwiejszą zdobycz. Za tym płomieniem, za tą burzą, widzę małą grupę łajdaków, którzy zaplanowali, zorganizowali i wylali tę lawinę okrucieństw na rodzaj ludzki. [...] Chciałbym ogłosić decyzję rządu Jego Królewskiej Mości, a pewien jestem, że we właściwym czasie przyłączą się do nas wszystkie wielkie dominia - ponieważ musimy wypowiedzieć się jasno, bez jednego dnia zwłoki. Mam złożyć deklarację, lecz czy mogą istnieć jakiekolwiek wątpliwości co do polityki naszego rządu? Mamy jeden jedyny, nieodwołalny cel. Jest nim zniszczenie Hitlera i każdej pozostałości nazistowskiego reżimu. Absolutnie nic nie jest w stanie odwieść nas od tego celu. Nigdy nie zgodzimy się na żadne układy ani negocjacje z Hitlerem lub kimkolwiek z jego bandy. Będziemy go zwalczać na lądzie, będziemy go zwalczać na morzu, będziemy go zwalczać w powietrzu do czasu aż, z Bożą pomocą, nie zniknie z ziemi jego cień, a ludy nie zostaną wyzwolone spod tego jarzma. Każdy człowiek, każde państwo walczące z nazi-

374

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

zmem będzie naszym sprzymierzeńcem. A każdy człowiek, każde państwo kroczące razem z Hitlerem będzie naszym wrogiem. [...] Taka będzie nasza polityka i taka jest nasza deklaracja. Wynika z tego, że Rosja i naród rosyjski otrzymają od nas największą pomoc, na jaką będzie nas stać. Wezwiemy wszystkich naszych przyjaciół i sojuszników w każdym zakątku globu, by podjęli takie same działania i kontynuowali je, tak jak my to będziemy czynić, aż do końca. [...] Nie jest to wojna klasowa, lecz wojna, w którą zaangażowane jest całe Imperium Brytyjskie i Wspólnota Narodów, bez różnicy wiary, rasy czy przynależności politycznej. Nie do mnie należy przemawianie na temat działań Stanów Zjednoczonych, lecz powiem tylko jedno: jeżeli Hitler wyobraża sobie, że atak na Rosję Sowiecką spowoduje zmianę dążeń lub osłabi wysiłki wielkich państw demokratycznych pragnących jego zguby, to jest w wielkim błędzie. Wprost przeciwnie, wzrosną obecnie nasze wysiłki zmierzające do uwolnienia świata od jego tyranii. Nasza determinacja, zamiast osłabnąć, wzrośnie. Nie czas teraz moralizować na temat szaleństwa krajów i rządów, które pozwalały się kolejno pokonać Hiderowi, zamiast zdecydować się na wspólne działania mogące uchronić świat od tej katastrofy. Lecz gdy wspomniałem kilka minut temu o żądzy krwi, jaka opanowała Hitlera, i o jego nienawistnych apetytach, stwierdziłem, iż za tym wszystkim kryje się jeden motyw. Pragnie on zniszczyć potęgę Rosji, ponieważ ma nadzieję, że jeśli się mu to uda, będzie mógł zebrać wszystkie swoje siły lądowe i powietrzne na wschodzie i rzucić je przeciwko tej Wyspie; ponieważ wie, że musi ją albo pokonać, albo odcierpieć karę za swoje zbrodnie. Inwazja na Rosję jest tylko preludium do planowanego ataku na Wyspy Brytyjskie. Bez wątpienia sądzi on, iż uda mu się to osiągnąć jeszcze przed nadejściem zimy, i że będzie w stanie pokonać Wielką Brytanię, zanim flota i lotnictwo amerykańskie zdążą interweniować. Ludzi się, że raz jeszcze uda mu się powtórzyć na znacznie większą skalęproces niszczenia swoich wrogów jednego po drugim do momentu, aż cała scena będzie gotowa do ostatniego aktu, bez którego wszystkie jego dotychczasowe podboje nie miałyby sensu, to znaczy do poddania całej zachodniej półkuli swojej woli i swojemu systemowi. Zagrożenie Rosji jest przeto naszym zagrożeniem, a zagrożenie Stanów Zjednoczonych, tak jak sprawa Rosjan walczących o swój kraj i swoje domy, jest sprawą wszystkich wolnych ludzi i narodów w każdym zakątku kuli ziemskiej. Wyciągnijmy wnioski z lekcji, jakie dały nam straszne doświadczenia. Zwielokrotnijmy nasze wysiłki i uderzmy wspólnymi siłami, póki starcza życia i zapału.

ZAŁĄCZNIK A OSOBISTA KORESPONDENCJA PREMIERA STYCZEŃ-CZERWIE C 1941 STYCZEŃ Premier

do

sir

Edwarda

generała Ismaya i pana Seala

Bridgesa, 1

stycznia

1941

Wraz z rozpoczęciem Nowego Roku należy zintensyfikować starania zmierzające do zapewnienia większej tajności wszystkich spraw dotyczących przebiegu wojny. Proszę zwrócić uwagę na poniższe punkty. Proszę je wspólnie rozważyć i nadesłać mi wnioski. 1. Wznowienie ostrzeżeń wydanych rok temu, a dotyczących plotkowania i rozmów na tematy służbowe. Prawdopodobnie konieczny będzie kolejny zestaw plakatów dla przyciągnięcia uwagi. 2. Ponowne wydanie poleceń dla wszystkich departamentów. 3. Dalsze surowe ograniczenia w dostępie do tajnych dokumentów, dotyczących zwłaszcza planowanych operacji wojskowych, liczebności sił zbrojnych, polityki zagranicznej itp. Każdy departament powinien przedstawić propozycje związane z ograniczeniem dostępu do tychże dokumentów. Jest to szczególnie istotne ze względu na nieustanny rozrost departamentów rządowych oraz całego zespołu pracującego w Whitehallu. 4. Wszystkie dokumenty o charakterze tajnym powinny być zamykane w pudełkach na zamki zatrzaskowe, Ministrowie i ich prywatni sekretarze powinni mieć tego typu pudełka na swoich biurkach i pod swoją nieobecność nigdy nie wolno im zostawiać tychże dokumentów na wierzchu. ? 5. Pudełka te, jeśli nie są używane, powinny być cały czas zamknięte. Należy maksymalnie ograniczyć dostęp osób postronnych do pokojów, gdzie pracują ministrowie i zaufani sekretarze. W tym celu trzeba urządzić coś w rodzaju poczekalni lub przedpokoju. 6. Należy wprowadzić czerwoną nalepkę w kształcie gwiazdy, która będzie umieszczana na ściśle tajnych dokumentach, tj. dokumentach dotyczących operacji wojskowych oraz liczebności sił zbrojnych. Nie jest koniecznym, by wszyscy sekretarze mieli dostęp do tychże dokumentów. Powinny być one zawsze przenoszone w zamkniętych pudełkach i przekazywane bezpośrednio do użytku mojego oraz poszczególnych ministrów.

376

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

7. Ograniczenie telegramów dotyczących przyszłych działań. Bywało, że otrzymywałem takie telegramy, w których wymieniano nie tylko miejsce akcji, ale i przyszły kryptonim. Wypadek taki zdarzył się wczoraj w związku z operacją „Influx". Wszystkie dokumenty zawierające miejsce akcji oraz przyjęty kryptonim powinny zostać zniszczone lub niezwłocznie zamknięte w sejfie. 8. Ministrowie powinni maksymalnie ograniczyć krąg osób, w którym dyskutowane są tajne kwestie. Prywatni sekretarze parlamentarni nie muszą wiedzieć więcej, aniżeli jest to konieczne do wypełniania ich obowiązków służbowych. 9. Pewne kłopoty sprawiają działania korespondentów zagranicznych płci obojga. W związku z tym należy przedstawić propozycje ograniczenia im dostępu do tajnych informacji. Trzeba pamiętać, że wszystko, co wyjawiamy prasie amerykańskiej, jest natychmiast przekazywane Niemcom i nic nie można na to poradzić. 10. Należy ukrócić szeroki obieg raportów wywiadu oraz powszechną tendencję do mnożenia wszelkiego rodzaju raportów. Każdy departament związany z wojną powinien przedłożyć raport proponujący wprowadzenie kolejnych ograniczeń od Nowego Roku. Jakiś czas temu rząd zadecydował, że ministrowie nie będący członkami Gabinetu Wojennego powinni przed wygłoszeniem przemówienia na temat wojny wręczyć jego tekst ministrowi informacji. Praktyki tej najwyraźniej zaniechano. Byłoby lepiej, gdyby ministrowie mający poruszać takie tematy skonsultowali się wcześniej z generałem Ismayem, jako przedstawicielem ministra obrony. Urzędnicy będący w delegacjach zagranicznych nie powinni bez uprzedniej zgody odnośnego ministerstwa składać publicznych oświadczeń, dotyczących ich pracy. 11. Czasopisma nieustannie publikują - bez jakichkolwiek złych intencji - wymowne fakty dotyczące wojny i prowadzonej polityki. Jeżeli nie zostały one uprzednio ocenzurowane, należy każdorazowo wnieść skargę po fakcie. Proszę przemyśleć to wszystko oraz przedstawić możliwe środki zaradcze. Premier do pułkownika Jacoba

3 stycznia 1941

Przypuszczam, że ten korpus niemiecki zostanie starannie oczyszczony z wszelkich nazistowskich zarodków. Jestem jak najbardziej za tym, by życzliwi nam Niemcy przechodzili na naszą służbę, zamiast siedzieć w obozach, gdzie są całkowicie bezużyteczni. Musimy jednak być w dwójnasób czujni, by nie zwerbować nieodpowiedniego elementu.

OSOBISTA KORESPONDENCJA PREMIERA

377

Premier do pierwszego lorda morskiego i pierwszego lorda 3 stycznia 1941 (Kopie dla ministra zaopatrzenia i ministra żeglugi) 1. Jestem mocno zmartwiony stratą ładunku z City of Bedford. Jest to najpoważniejsza dotąd strata naszej amunicji, siedem i pół miliona pocisków - to ogromny cios. Trzeba było rozdzielić ten ładunek pomiędzy kilka pomniejszych jednostek. 2. Przypuszczam, że badacie przyczyny kolizji, jak również fakt, że konwój powracający i wypływający znajdowały się w tak niewielkiej odległości od siebie. Premier do sir Edwarda Bridgesa 4 stycznia 1941 1. Proszę o spis wszystkich komitetów o charakterze ministerialnym wraz z wszystkimi odgałęzieniami tworzącymi rząd centralny. 2. Proszę polecić każdemu departamentowi dokonanie spisu wszystkich istniejących obecnie komitetów natury departamentowej. 3. Ma to być wstęp do noworocznej próby zredukowania liczby tychże komitetów. Premier do sir Edwarda Bridgesa 4 stycznia 1941 Komitet Planów Wojennych zakończył w zasadzie pracę, sporządzając szkic oświadczenia, z którym obecnie powinien zapoznać się rząd. W każdym razie plany wojenne to coś zupełnie innego niż odbudowa kraju powierzona ministrowi bez teki. [...] Nie możemy pozwolić, aby te odległe plany powojenne pochłaniały energię, która przez kilka lat będzie nam potrzebna do prowadzenia wojny. (Do wykonania dzisiaj) Premier do generała Ismaya, dla generała Locha i pozostałych zainteresowanych 4 stycznia 1941 1. Przy zapalnikach fotoelektrycznych [PE*] najważniejsze są działania na dużych wysokościach przeciwko maszynom latającym na wysokości większej niż 10 tysięcy stóp i usiłującym, nie bombardując z lotu nurkowego, trafić okręty brytyjskie oraz cele lądowe przy użyciu ulepszonego celownika bombowego. Pożądaną byłaby możliwość wystrzeliwania ośmiu takich zapalników jednocześnie z bliskiej odległości, co miałoby zgubny efekt dla nieprzyjaciela. Byłoby to korzystnym nawet wtedy, gdyby do osiągnięcia pożądanego rezultatu konieczne były sprzyjające warunki pogodowe. *

PE - wczesny typ zapalnika zbliżeniowego (przyp. oryg.).

378

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

2. Czy prace nad tym zagadnieniem są kontynuowane? Czy odpowiedni oficerowie są o wszystkim poinformowani? Naszym pierwotnym celem była obrona przed bombowcami nurkującymi i do tego celu służyć mogą zarówno zapalniki typu PE, jak i AD*, lecz mimo wszystko należy położyć nacisk na prace na dużych wysokościach. 3. Dotyczy to także zapalników typu AD, które wystrzeliwują bomby lotnicze na spadochronie na dużych wysokościach. Tylko prace przeprowadzane pod tym kątem zapewnią nam osiągnięcie pożądanych efektów taktycznych. Premier do ministra spraw wewnętrznych i ministra zdrowia 4 stycznia 1941 Co należy zrobić, gdy - jak to się często zdarza - dany schron nie jest bezpieczny, lecz mimo to jest użytkowany? Sądzę, iż należy przyjąć zasadę, że każdy wykorzystywany schron, bez względu na to, czy jest bezpieczny, czy nie, znajduje się w gestii ministra zdrowia. Równocześnie nie można robić różnicy między schronami zatwierdzonymi i nie zatwierdzonymi. W każdym wypadku minister zdrowia musi po prostu działać. Oczywiście w miarę zwiększania się liczby schronów i poprawy panujących w nich warunków, minister bezpieczeństwa wewnętrznego będzie zamykać te najmniej bezpieczne. Premier do ministra spraw zagranicznych i ministra wojny ekonomicznej 5 stycznia 1941 W moim przesłaniu dla Włoch umyślnie oddzieliłem lud włoski od faszystowskiego reżimu i od samego Mussoliniego, a teraz gdy Francja wypadła z gry, wolę mówić więcej o nazistach, a raczej mniej o Niemcach. Ani nienawiść, ani sentymenty nie mogą osłabić naszej ostrości widzenia. Warto byłoby natomiast oddzielić mieszkańców Prus od południowych Niemców. Nie wydaje mi się, by słowo „Prusy" było ostatnio często używane. Przykładam obecnie dużą wagę do używania wyrażeń „nazistowska tyrania" i „pruski militaryzm".

*

AD - urządzenie składające się z rakiety i spadochronu używane przeciwko samolotom (przyp. oryg.).

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

379

PREMIERA

(Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra pracy i budownictwa

6 stycznia

1941

(Do wiadomości ministra zdrowia) W związku ze wzrostem zniszczeń i uszkodzeń domów mieszkalnych za najważniejsze należy uznać remonty budynków uszkodzonych jedynie w sposób nieznaczny. Proszę o cotygodniowy raport na temat postępu tychże prac. Obecnie zauważyć można ogromną liczbę domów, kórych ściany i dachy są nienaruszone, a którym brakuje jedynie okien, co sprawia, że nie są one zamieszkane. Uważam, że jest to teraz zadanie numer 1. Niech rozległe plany stworzenia Nowego Świata nie pochłaniają energii potrzebnej do ocalenia czego się da ze świata starego. Premier do ministra spraw zagranicznych

11 stycznia 1941

Rozmawialiśmy niedawno na temat objętości telegramów. Sądzę, że jest to sprawa, którą koniecznie należy się zająć. Ministrom i ambasadorom przebywającym za granicą wydaje się, że im dłuższe raporty wysyłają do kraju, tym lepiej wywiązują się ze swoich zadań. Umieszczane są tam wszelkie plotki i pogłoski bez względu na ich prawdopodobieństwo. Wygląda to wszystko na jedną wielką, nie kończącą się pogawędkę, której nikt nawet nie próbuje ukrócić. Sądzę, że powinieneś wystosować ogólne ostrzeżenie, choć równocześnie autorzy nadmiernie długich i banalnych telegramów powinni być surowo krytykowani. Niezawieranie myśli w niewielu słowach wynika tylko i wyłącznie z czystego lenistwa. Usiłuję czytać wszystkie te telegramy, lecz odnoszę wrażenie, że ich liczba rośnie z dnia na dzień. Proszę o propozycje rozwiązania tej sprawy. Premier do ministra wojny i szefa sztabu imperialnego

12 stycznia

1941

1. Sprawa zmechanizowania; dywizji kawalerii znajdującej się w Palestynie jest bardzo niepokojąca. Od pierwszych miesięcy wojny oddziały te wraz z końmi przewożone były na Bliski Wschód i tam ogromnym kosztem utrzymywane. Kilka miesięcy temu Ministerstwo Wojny zadecydowało, że oddziały te zostaną zmechanizowane. Bez wahania wyraziłem zgodę. Teraz, po osobistym zbadaniu tej kwestii, dowiaduję się, że sprawa nie ruszyła z miejsca, a co gorsza, że cała dywizja ma być z powrotem wysłana do kraju - prawdopodobnie bez koni - na początku czerwca. Potem będzie musiało minąć od siedmiu do ośmiu miesięcy, zanim dywizja ta stanie się zdatna do użytku. Tak więc osiem i pół tysiąca oficerów i żołnierzy będzie ogromnym kosztem wyłączonych z jakichkolwiek walk przez prawie dwa i pół roku.

380

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

2. Proszę przedstawić mi koszty związane z: a) wysłaniem tych oddziałów na Bliski Wschód, b) utrzymywaniem ich (żywność, żołd) od początku wojny do początku marca 1942 r., c) przetransportowaniem ich z powrotem do kraju. 3. Nie wątpię, iż oddziały te mogą okazać się przydatne na Bliskim Wschodzie. Mając na uwadze ich wielkie walory, należy przypuszczać, że błyskawicznie przejdą odpowiednie szkolenia. Nie trzeba tutaj koniecznie przestrzegać reguł obowiązujących dla formacji zmechanizowanych lub pancernych w kraju. Być może wygodniejsze okaże się stworzenie niezależnych zmotoryzowanych grup brygadowych zamiast tworzenia dywizji. Wiosną 1918 czy jesienią 1917 r. Household Cavalry została bardzo szybko przekształcona w pułk karabinów maszynowych i przeszła dwumiesięczne szkolenie w Etaples. Nie rozumiem, dlaczego dywizja kawalerii nie może przejść szkolenia w Palestynie, gdzie i tak jest traktowana jako lokalny oddział bezpieczeństwa. Miejsce wydaje się stworzone do tego celu. 4. Część przechwyconego włoskiego sprzętu wojskowego może zostać wykorzystana przez nasze dobrze wyszkolone jednostki. Oprócz tego posiadamy znaczną liczbę lekkich transporterów wyposażonych w karabiny maszynowe typu Bren, których dwieście możemy bez problemu wysłać. 5. Możliwe są także różne inne rozwiązania. Oddziały te mogą być przekształcone w dywizję piechoty, co się wielokrotnie zdarzało podczas ostatniej wojny lub też mogą zostać podzielone na niezależne grupy brygadowe. Mogą także stworzyć zalążek sił, których zadaniem będzie opanowanie Iraku. W każdym razie jedno jest pewne: w momencie gdy dajemy z siebie wszystko, by wysłać jak najwięcej ludzi na wschód, nie może być mowy o powrocie tej ogromnej liczby żołnierzy i bezcennych kadr do kraju, ponieważ walki na Bliskim Wschodzie osiągają właśnie punkt kulminacyjny. Premier do ministra i szefa sztabu lotnictwa

lotnictwa 12 stycznia

1941

Czy obecne raporty z walk na Bliskim Wschodzie muszą być tak długie i zawierać tak wiele niepotrzebnych szczegółów? Z pewnością nie jest konieczne drobiazgowe opisywanie każdego ataku tuzina samolotów na pozycje nieprzyjaciela, następnie zaszyfrowy wanie i odszyfrowywanie tych informacji oraz telegraficzne ich przesyłanie, co jedynie blokuje nasze linie.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

381

Proponuję, aby ustalić średnią tygodniową słów, jaką zawierać mogą rutynowe telegramy, a marszałka lotnictwa Longmore'a proszę o ich skrócenie do jednej trzeciej obecnej długości. Foreign Office również prosi o skracanie przesyłanych mu depesz. Premier do ministra spraw wewnętrznych 12 stycznia 1941 Ten rodzaj propagandy* powinien zostać zakazany, ponieważ jest on sprzeczny z wolą Parlamentu i utrudnia stawianie oporu nieprzyjacielowi. Skoro Mosley został uwięziony, to nie rozumiem, dlaczego podobny los nie miałby spotkać wywrotowców i komunistów? Należy wprowadzić przepisy przeciwko tym, którzy utrudniają wysiłki wojenne, bez względu na to, czy są to skrajni prawicowcy, czy lewicowcy. Z poglądem tym, przyjętym przez Partię Konserwatywną, zgadzają się chyba wszyscy. Wiem, iż pragnie Pan wprowadzić jednakowe przepisy wobec wszystkich i jeżeli przedstawi Pan tę sprawę rządowi, na pewno uzyska Pan całkowitą akceptację. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 13 stycznia 1941 Nie uważam za rozsądne atakowania pomniejszych wysp Dodekanezu. Same w sobie nie mają one znaczenia, a teraz, gdy posiadamy Kretę, nie są one potrzebne do ataku na inne, większe wyspy. Wzbudzanie niepokojów na tym obszarze wzmoże czujność nieprzyjaciela i doprowadzi do tarć pomiędzy Grecją i Turcją, o czym przekonaliśmy się, gdy tylko bardzo oględnie prouszyliśmy ten temat. Komitet Obrony nie wyraża zgody na przeprowadzenie tych operacji. Premier do ministra do spraw dominiów 17 stycznia 1941 Przeczytałem te dwa dokumenty, które nie zawierają nic, poza oczywistymi faktami dotyczącymi obecnej sytuacji w Irlandii Południowej. Względy strategiczne były już wielokrotnie rozpatrywane i Admiralicja przedstawiła dokument dotyczący irlandzkich baz oraz lotnisk na wybrzeżu południowym i zachodnim. Poprosiłem generała Ismaya, by przekazał Panu wszystkie niezbędne informacje. Nie uważam, by obecnie bazy te były niezbędne dla naszego przetrwania. To prawda, ich utrata stanowi dla nas poważny cios i duże utrudnienie. Jednakże nie mógłbym absolutnie zapewnić, co sugeruje Pan Dillon, że w żadnym razie nie „pogwałcimy irlandzkiej neutral*

Chodzi o komunistyczny okólnik do wszystkich pracujących mężczyzn i kobiet (przyp. oryg.).

382

NIEMCY

PRĄ NA

WSCHÓD

ności". Z prawnego punktu widzenia nie uznaję irlandzkiej neutralności. Irlandia Południowa odrzuciła postanowienia traktatowe, a my nie uznaliśmy jej za suwerenne państwo, w związku z czym kraj ten znajduje się obecnie w nienormalnej sytuacji. Jeśli niebezpieczeństwo wynikające z odmowy udostępnienia nam baz Irlandii stanie się śmiertelne, będziemy postępowali zgodnie z własnym instynktem samozachowawczym. Tymczasem należy kontynuować politykę przyjętą przez Pana i równocześnie usiłować wszelkimi środkami wpływać na Stany Zjednoczone. Niewykluczone, że pan Hopkins, z którym przeprowadziłem długie rozmowy, odwiedzi osobiście Irlandię i myślę, że jego wizyta może okazać się bardzo użyteczną. Sądzę, że sytuacja nie dojrzała jeszcze do tego, by odwiedził Pan Irlandię, chyba że otrzyma Pan bezpośrednie zaproszenie od pana de Valery. Lepiej byłoby sprawdzić, w jaki sposób działa nacisk ekonomiczny i transportowy. Powolny rozwój wydarzeń w Irlandii może zostać w każdej chwili przerwany przez atak niemiecki, a wtedy z zaproszeniem czy bez, nie pozostanie nam nic innego, jak tylko wypędzić najeźdźców. Chwilowo przynajmniej nie powinniśmy zmieniać przyjętej polityki. Premier do ministra spraw zagranicznych

18 stycznia

1941

Jeżeli nie masz nic przeciwko temu, chciałbym, aby Livorno określane było angielską nazwą Leghorn, a Istambuł - nazwą Konstantynopol. Oczywiście rozmawiając lub pisząc po turecku, będziemy używali nazwy tureckiej, a w czasie utrzymanych w poprawnym tonie rozmów z Mussolinim będzie wypadało używać nazwy włoskiej. Jaki jest sens ukrywania Syjamu pod nazwą Tajlandii? (Do wykonania dzisiaj) Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu i ministra spraw wewnętrznych.

19 stycznia

1941

Jak by Pan zareagował, gdyby niewielka liczba dużych czołgów amfibii wylądowała na wybrzeżu i rozpoczęła jakąś akcję? Czy mam rację przypuszczając, że Pańskie lekkie siły otoczyłyby je, nie opuszczając ich ani na krok, uniemożliwiając załogom nabranie paliwa, zdobycie żywności, normalny sen i krótkie nawet opuszczanie pojazdów? Czy gdyby nie więcej niż 40 takich pojazdów wylądowało na naszym wybrzeżu, byłyby one ścigane i zaszczute ne śmierć w ten właśnie sposób? W każdym razie chciałbym poznać Pańskie poglądy na ten temat.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

383

Premier do lorda prezydenta Rady 21 stycznia 1941 Jak widzę, dostawy węgla do Londynu w ciągu ostatnich tygodni kształtowały się na poziomie 250 tysięcy ton tygodniowo. Jeżeli wyliczenia Departamentu Górnictwa są poprawne, to wynika z tego, że jeżeli od dziś do końca marca nie będziemy otrzymywali tygodniowo 410 tysięcy ton, wówczas węgla może zabraknąć. Chciałbym się dowiedzieć, czy zgadza się Pan z wyliczeniami Departamentu Górnictwa, a jeżeli tak, to jakie kroki proponuje Pan poczynić, aby zwiększyć tę ilość do wymaganego minimum. Trudno mi pojąć, jak to się stało, że dostawy koleją w ciągu ostatnich trzech miesięcy spadły do trzech piątych w stosunku do ubiegłego roku. Premier do ministra zdrowia 21 stycznia 1941 Czy nie da się w żaden sposób natychmiast zmniejszyć liczby bezdomnych przebywających w londyńskich schroniskach? Mam nadzieję, że w nadchodzącym tygodniu okaże się, że wszyscy zostaną rozproszeni. Trudno powiedzieć, kiedy nastąpi kolejny poważny atak, a spokojny tydzień stanowiłby dla nas cenny zysk. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 22 stycznia 1941 Chciałbym mieć pewność, że szefowie sztabu dokładnie rozważyli, czy ta operacja przeciwko Lofotom rzeczywiście wprowadzi zamieszanie na wybrzeżu Norwegii i doprowadzi do wzmocnienia sił .nier mieckich na półwyspie. Wydaje mi się, że skoro zaatakowane zostają wyspy, a atak wiąże się z blokadą, to niebezpieczeństwo jest niewielkie. Jeśli rozumiem tę operację, nie istnieje potrzeba atakowania samego kontynentu. Proszę o radę.*

*

4 marca 1941 r. dwie grupy komandosów przeprowadziły niezwykle udany atak na Lofotach, w północnej Norwegii. Zniszczono ważne zapasy nieprzyjacielskie oraz jednostki morskie, wzięto do niewoli 200 Niemców i uratowano 314 norweskich ochotników. Podczas kolejnego ataku, przeprowadzonego 26 grudnia, naszym siłom ponownie udało się czasowe zajęcie portu (przyp. oryg.).

384

NIEMCY

PRĄ

NA WSCHÓD

Premier do szefa sztabu lotnictwa, pierwszego lorda morskiego i piątego lorda morskiego 23 stycznia 1941 (Do wiadomości pierwszego lorda i ministra ds. lotnictwa) Chciałbym zwrócić uwagę wszystkich Panów na konieczność jak najszybszego dostarczenia na lotniskowce operujące na Morzu Śródziemnym przynajmniej tuzina samolotów typu Grumman Martlet lub dostosowanych brewsterów. Od pewnego czasu wywieram naciski w tej sprawie, a teraz naczelny dowódca na Morzu Śródziemnym stwierdza stanowczo, że „fulmary nie są dostatecznie szybkie". Jest absolutnie koniecznym, by na naszych lotniskowcach znajdowała się przynajmniej skromna liczba naprawdę szybkich samolotów myśliwskich. Bez tego sytuacja będzie niezwykle trudna. Zdaję sobie sprawę z trudności związanych z brakiem składanych skrzydeł oraz haków zatrzymujących, lecz uważam, że te problemy można rozwiązać do końca kwietnia. Gorąco proszę, aby przemyśleli Panowie antydatowanie tej sprawy. Jeżeli uda się dostarczyć nawet skromną liczbę, będzie to i tak ogromną ulgą i korzyścią. Nie wątpię, że przynajmniej kilka tuzinów dałoby się przekształcić na jednostki o składanych skrzydłach, poprzez ręczne wykonanie specjalnych prac. Sam fakt zdawania sobie sprawy z pilności i znaczenia tej drobnej zmiany jeszcze mnie nie zadowala. Premier do ministra zaopatrzenia 23 stycznia 1941 1. Karabiny (nowe). Od sierpnia produkcja karabinów spada: - 9 586 sierpień - 8 320 wrzesień - 7 545 październik - 4 363 listopad - 4 743 (głównie z istniejących zapasów części grudzień Zdaję sobie sprawę, że spadek ten wynika z nalotów na Smali Heath w Birmingham, gdzie produkcja została całkowicie zatrzymana. Proszę poinformować mnie o krokach, które poczyniono w celu wznowienia produkcji. 2. Podstawy dział przeciwlotniczych 3.7 cala. We wrześniu, październiku i listopadzie produkcja tych podstaw wynosiła średnio około 80 miesięcznie. W grudniu jednak spadła do 67%. Jak się dowiaduję, jest to wynik nalotów na Birmingham i Coventry. Jak wpłynie to na przewidywane dostawy?

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu

385

PREMIERA

26 stycznia

1941

Jestem bardzo zmartwiony piątkową wizytą w Dover, gdzie okazało się, że instalacja naszych najnowszych i najlepszych baterii przebiega niezwykle powoli. 1. Pewna liczba dział nie nadaje się chwilowo do użytku, ponieważ nie dostarczono jeszcze niektórych części pomocniczych, takich jak celowniki i przyrządy kontrolne. Wysunięto projekty, według których działa te można szybko doprowadzić do stanu używalności dzięki inteligentnemu zaimprowizowaniu prostych urządzeń kontrolnych, całkiem dobrze działających, choć z technicznego punktu widzenia nie tak zadowalających, jak te, które koniec końców zostaną dostarczone. 2. Część dział nie nadaje się do użytku w związku ze zwłoką w umocowaniu podstaw, co spowodowane jest brakiem belek zamykających niezbędnych do betonowania, nieefektywną pracą oraz pogodą. Jeżeli chodzi o 1., to załączony raport opisuje całą sytuację i trudno oprzeć się wrażeniu, że ludziom znajdującym się na miejscu brakuje po prostu inicjatywy, skoro tak zwyczajnie godzą się ze zdaniem: „Żadne daty dostaw nie zostały nam podane". Odnośnie 2., to brak postępu prac wymaga przedsięwzięcia natychmiastowych środków. Problemy z siłą roboczą należy przedstawić ministrowi pracy. Otrzymałem informację, że przyczyny opóźnień zostały przedstawione „normalnymi kanałami", jednak zdaniem osób znajdujących się na miejscu w niczym nie zmieniło to istniejącej sytuacji. W związku z tym warto byłoby zacząć od drugiego końca tych „normalnych kanałów" i idąc wstecz odkryć, w którym punkcie nastąpiło to opóźnienie. Admirał Ramsay jest zdania, żę zwłoka spowodowana jest tym, że żaden wyższy oficer nie uważa tego wszystkiego za swoją osobistą sprawę, a kilku innych oficerów, choć nie tak wysokich rangą, jest bardzo aktywnych, lecz każdy na swoim własnym polu. Controller powiedział, że może zająć się dwoma poruszonymi punktami, dotyczącymi braków w amunicji - tzn. niedoboru zapalników 5.5-cala i nabojów 6-calowych - lecz wygląda na to, że raport w tej sprawie wysłany „zwykłymi kanałami" utknął w pół drogi. Ostateczne zakończenie montowania tychże baterii jest sprawą niezwykle pilną i proszę szefów sztabu o wydanie niezbędnych poleceń oraz o dopilnowanie, by przysyłany był do mnie cotygodniowy raport.

386

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier do ministra ds. dominiów 31 stycznia 1941 Zgadzam się całkowicie z linią, jaką Pan przyjął w rozmowach z panem Dulantym. W żadnym razie, z przyczyn przedstawionych przez Pana, nie mogłem mu udzielić jakichkolwiek gwarancji. Sprawa broni. Jeżeli otrzymamy zapewnienie, że intencją Irlandii Południowej jet przystąpienie do wojny, wówczas możemy dzielić z Irlandczykami posiadaną broń przeciwlotniczą oraz w najściślejszej tajemnicy sporządzić z nimi umowy dotyczące niezbędnych prac obronnych. Ustępstwa dotyczące Lough Swilly są niezwykle istotne. Nie należy w żaden sposób ukrywać przed panem de Valerą panujących opinii na temat irlandzkiej neutralności. Tolerowaliśmy ją, lecz nigdy nie uznaliśmy Irlandii Południowej za suwerenne państwo, a ona sama odrzuciła status dominium. Jej status międzynarodowy jest nienormalny i nieokreślony. Jeżeli obecna sytuacja utrzyma się do końca wojny, co jest mało prawdopodobne, to stosunki pomiędzy Irlandią Północną a Południową będą nie do naprawienia. LUTY Premier do ministra wojny ekonomicznej

1

lutego 1941

(Do wiadomości ministra finansów i ministra zaopatrzenia). Nie wątpię, że zastanawiał się Pan nad tym, co możemy zrobić, by uniemożliwić Niemcom uzyskanie dostaw miedzi. Zdaję sobie sprawę, że w kopalniach Ameryki Południowej znajdują się ogromne ilości miedzi. Nie posiadamy żadnych dowodów na to, że miedź przesyłana jest z Ameryki Południowej do Niemiec, lecz wiemy, że w ubiegłym roku wysłała ona 70 tysięcy ton do Rosji i 150 tysięcy ton do Japonii, która według naszych szacunków posiada zapasy na rok. Nie ulega wątpliwości, że gdy tylko Niemcy wyczerpią posiadane przez siebie zapasy, natychmiast podejmą wysiłki zmierzające do zdobycia miedzi z Ameryki Południowej. W związku z tym należy z dużym wyprzedzeniem przedsięwziąć środki uniemożliwiające Japonii i Rosji tworzenie dużych zapasów, a Niemcom uzyskanie dostępu do ogromnych nadwyżek miedzi znajdujących się w Chile. Obecnie importujemy około 600 tysięcy ton miedzi z Kanady, Rodezji, Afryki Południowej i Konga Belgijskiego. Ponieważ wszystkie te ośrodki są przez nas dokładnie kontrolowane, możemy bez trudu przerzucić się na kupno miedzi z Ameryki Południowej, nie narażając się na ryzyko zdobycia przez Niemców dostępu do zarzuconych przez nas źródeł.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

387

PREMIERA

Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu

2 lutego 1941

„Marie" [Dżibuti] może stać się niezwykle ważną operacją. Senegalczycy nie powinni być wysyłani do Abisynii, lecz zatrzymani do czasu przybycia Legii Cudzoziemskiej. Tylko gdzie można ich zatrzymać i jak? Trzeba mieć cały czas na uwadze, że Weygand może w każdej chwili rozpocząć działania zgodne z naszymi życzeniami, a wówczas oddziały Wolnej Francji mogłyby wejść do Dżibuti, aby ożywić nieco tamtejszy garnizon, a nawet rozpocząć działania skierowane przeciwko Włochom. Równie korzystny układ mógłby powstać, gdyby w wyniku naszej ofensywy w Erytrei siły brytyjskie były w stanie skontaktować się z kolonią francuską w Dżibuti. W każdym razie wobec tylu stojących przed nami możliwości szkoda by było nie trzymać pod ręką oddziałów Wolnej Francji. Co do konsekwencji politycznych, to wszystko okaże się dopiero na kilka dni przed rozpoczęciem działań. Premier do ministra wojny

4 lutego

1941

Proszę zapoznać się z wydaniem Timesa z 4 lutego. Czy naprawdę cała ta dywizja, od generałów do szeregowców, ma wziąć udział w biegu terenowym na dystansie siedmiu mil? Czy rada armii naprawdę uważa, że jest to dobry pomysł? Pułkownik czy generał nie powinien się nadwerężać, usiłując drównać młodym chłopakom, galopując siedem mil przez pagórki. Niewątpliwie oficerowie powinni dbać o zachowanie dobrej formy, lecz ich najważniejszym zadaniem jest troska o swoich żołnierzy oraz podejmowanie decyzji, od których uzależnione jest ich bezpieczeństwo i wygoda. Chciałbym wiedzieć, jak się nazywa generał dowodzący tą dywizją i czy osobiście zamierza wziąć udział w biegu. Jeśli tak, to może bardziej się nadaje do gry w piłkę nożną niż do prowadzenia wojny. Czy Napoleon byłby w stanie przebiec siedem mil na równinie pod Austerlitz? Wydaje mi się, że to raczej ktoś inny został wówczas zmuszony do biegu. Moje oparte na wieloletnich obserwacjach doświadczenie mówi, że oficerowie charakteryzujący się doskonałą formą fizyczną i atletyczną budową nie odnosili większych sukcesów na ważniejszych stanowiskach. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu, ministra wojny i szefa sztabu imperialnego

4 lutego 1941

(Do wiadomości naczelnego dowódcy Home Forces) Należy się bardzo poważnie zastanowić nad oświadczeniem mówiącym, że bez względu na pilność sprawy oraz staranność uprzed-

388

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

nich przygotowań niemożliwym jest przerzucenie jednej dywizji z Wielkiej Biytanii do Irlandii w mniej niż jedenaście dni. Gdy przypomnimy sobie, jak ogromne ilości byliśmy w stanie przerzucić ubiegłego maja z Dunkierki do Dover i nad Tamizę, to wówczas jasnym się staje, że problem nie polega na wysłaniu personelu. Zatem cała trudność zasadza się na transporcie pojazdów oraz artylerii. Należy zwrócić na ten problem szczególną uwagę. Chciałbym otrzymać dokładny jedenastodniowy plan, zawierający dokładną kolejność zaokrętowania żołnierzy, dział i pojazdów. Jestem pewien, iż wówczas okaże się, że dziewięć dziesiątych całej dywizji może się włączyć do działań w czasie krótszym niż jedenaście dni. Można również tę sprawę rozwiązać tak: niewykluczone, że pojazdy transportowe, zapasy oraz część artylerii, włączając w to lekkie transportery karabinów maszynowych typu Bren, da się wygospodarować z rezerw znajdujących się w kraju i będzie można wysłać je do Irlandii z wyprzedzeniem, gdzie ponownie utworzą coś w rodzaju rezerwy. Skoro dysponujemy czasem, moglibyśmy niewątpliwie wykazać się pewną pomysłowością i skrócić ten jedenastodniowy okres, aby wysłać 15 tysięcy żołnierzy z jednego dobrze wyposażonego portu do drugiego - odległość między nimi wynosi zaledwie kilka godzin podróży. Nie wolno nam zapominać, że podczas niedawnych manewrów o kryptonimie „Victor" pięć niemieckich dywizji, w tym jedna pancerna i jedna zmotoryzowana, miało [za zadanie] wylądować w ciągu 48 godzin, pomimo zajadłego oporu przeciwnika, nie w dobrze wyposażonym porcie, lecz na najzwyklejszych plażach. Jeżeli przyjmiemy, że Niemcy są w stanie to uczynić, realizując swoje zamierzenia tylko w połowie, to jak to wygląda w zestawieniu z oświadczeniem mówiącym o jedenastu dniach wymaganych na przesłanie jednej dywizji z Clyde do Belfastu? Jesteśmy również w posiadaniu oświadczenia Komitetu Szefów Sztabu stwierdzającego, że lądowanie jednej brytyjskiej dywizji - przy założeniu, że nieprzyjaciel nie stawia żadnego oporu - na nabrzeżu i molach w Tangerze zajęłoby 30 dni. Być może oficerowie opracowujący desant wojsk niemieckich pod nazwą „Victor" mogliby zasugerować, w jaki sposób można przesłać tę dywizję do Irlandii przez Belfast szybciej niż w 11 dni. Którzy oficerowie ustalili takie właśnie ramy czasowe? Chyba jednak powinni się skontaktować z oficerami, którzy z taką łatwością i szybkością umieścili niemieckie dywizje pancerne i oddziały zmotoryzowane na naszych plażach i wprowadzili je do akcji w ciągu 48 godzin. Najwidoczniej znacznie rozsądniejszym wyjściem byłoby przyjęcie, że możliwość przerzucenia tej dywizji jak nadłużej powinna zostawać sprawą otwartą. Jednak aby tak uczynić, musimy opracować

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

389

PREMIERA

doskonały plan pozwalający na włączenie jak największej części tej dywizji do działań w Irlandii w możliwie najkrótszym czasie. Dopóki sprawa ta nie zostanie dokładnie zbadana, dopóty nie wyrażę zgody na przemieszczenie owej dywizji. Za absolutnie konieczny uważam tutaj pewien wysiłek zmierzający do pogodzenia jaskrawych rozbieżności w kwestii tego, co naszym zdaniem jest w stanie uczynić nieprzyjaciel, oraz tego, co w rzeczywistości możemy zrobić sami. Premier do ministra spraw wewnętrznych

5 lutego

1941

Nie podoba mi się specjalnie pomysł wykorzystania żołnierzy lub mężczyzn w wieku poborowym do ćwiczeń wiążących się z użyciem zasłon dymnych. Należałoby raczej wykorzystać w tym celu ochotników w wieku ponadpoborowym, ewentualnie kobiety i młodocianych. W najbliższej przyszłości potrzebować będziemy ogromnej liczby żołnierzy. Obawiam się, iż obecnie nie będę mógł poprzeć Pańskiej prośby skierowanej do Ministerstwa Wojny. (Do wykonania dzisiaj) Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego

5 lutego

1941

1. Niebawem nadejdzie znaczna liczba konwojów wiozących amunicję. Doskonale rozumiem Wasze problemy, lecz mam nadzieję, że zrobicie wszystko, co będzie możliwe. 2. Obiecany prezent to dodatkowych 250 tysięcy karabinów oraz 50 milionów naboi. Naszym głównym zadaniem jest szybkie i bezpieczne doprowadzenie ich na miejsce. Proszę zbadać sytuację i poinformować mnie o wszystkim. Premier do ministra rolnictwa

6 lutego 1941

Dowiaduję się, że prawdopodobnie trzeba będzie zniszczyć 500 tysięcy ton ziemniaków z Irlandii^Północnej w związku ze zmniejszonym zapotrzebowaniem wynikłym ze spadku pogłowia trzody chlewnej. Wiadomo mi także, iż ma Pan nadzieję na przedyskutowanie tego problemu podczas piątego spotkania Komitetu Polityki Żywnościowej, choć przedstawił Pan konkretne propozycje jedynie w odniesieniu do 200 tysięcy ton, co stanowi tylko połowę problemu. Jednak jeżeli naprawdę istnieje tak ogromna nadwyżka, wówczas zmniejszenie ilości trzody chlewnej z obawy o brak paszy będzie posunięciem godnym pożałowania. Sądzę, że istnieje jakieś wyjście z tej sytuacji. W dzisiejszych czasach nie możemy sobie pozwolić na wyrzucanie setek tysięcy ton surowca nadającego się na paszę.

390

NIEMCY

Premier do szefa sztabu lotnictwa

PRĄ

NA

WSCHÓD

6 lutego

1941

Niedawno poprosiliśmy Grecję, by przygotowała lotniska dla 14 dywizjonów i jak nam wiadomo, prace te nieustannie trwają. Nieco później zaproponował Pan wysłanie 10 dywizjonów do Turcji, czego Turcy chwilowo nie zaakceptowali, ale co najprawdopodobniej niebawem uczynią. Po otrzymaniu wiadomości ode mnie Prezydent skrócił nieco swoją podróż. Lecz załóżmy, że Turcy powiedzą „tak", a wkrótce potem Grecy poproszą o dalszą pomoc, wykraczającą poza pięć przydzielonych dywizjonów. Co wtedy zrobimy? Cały problem należy traktować niezwykle poważnie. Obydwaj znajdujemy się w niewesołej sytuacji, bo czy w samej rzeczy nie obiecaliśmy dwóm klientom tego samego prosiaka? Z obecnej sytuacji wyniknąć mogą pewne utarczki prawne dotyczące słowa „obiecać", lecz całą sprawę musimy potraktować bardzo poważnie. Proszę przemyśleć możliwości rozwiązania tego problemu. Szczęściem nie powiedzieliśmy niczego na temat czasu ani pierwszeństwa i tego możemy się trzymać. (Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra transportu morskiego Czy to prawda, że parowiec New Toronto,

11 lutego 1941

który przybył do Liverpoolu, otrzymał rozkaz udania się do Londynu i czy prawdą jest, że rozkaz ten został odwołany tylko i wyłącznie w wyniku protestu kapitana, który wskazał, na ogromną wartość ładunku zawierającego inter alia 19 677 lekkich karabinów maszynowych i 2 miliony 465 tysięcy pocisków? Uważam, że powinien się Pan osobiście zainteresować tą sprawą. Proszę o sporządzenie rapotu. Załączam rozkład spodziewanych transportów, wzmiankowy statek znajduje się na stronie 5. Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego

12 lutego 1941

Chciałbym co trzy dni otrzymywać raport o stanie prac nad lotniskowcem Furious. Prace te należy prowadzić dniem i nocą, by przygotować go do wykonania zadań nie cierpiących zwłoki. Premier do Foreign Office

12 lutego 1941

Przedstawiliśmy Weygandowi wspaniałe propozycje, na które dotychczas nie otrzymaliśmy żadnej odpowiedzi. Wygląda na to, że do działania może go zmusić jedynie nacisk nazistów lub Vichy. Nasze obecne nastawienie nie robi na nim żadnego wrażenia. Dopóki nie udzieli konkretnej odpowiedzi przez jeden z ustalonych kanałów, nie należy mu przesyłać żadnych dostaw. Ludzie ci nie wykazali się do tej

OSOBISTA KORESPONDENCJA PREMIERA

391

pory ani odrobiną szlachetności czy też odwagi, więc niech teraz pociągną przez pewien czas na głodowych racjach, aż im się nieco w głowach przejaśni. W miarę możliwości dobrze byłoby wprowadzić częściową blokadę morską. (Do wykonania dzisiaj) Premier do generała Ismaya i sir E. Bridgesa

12 lutego

1941

Zauważyłem nowe oznaczenie [na telegramach]: „Tylko dla oficerów". Nie uważam tego za najszczęśliwsze rozwiązanie, ponieważ grupa ludzi, którzy nie są oficerami, musi również mieć dostęp do spraw ściśle tajnych. Chciałbym poznać przyczyny wprowadzenia tej właśnie zmiany, choć nie jestem całkowicie przekonany co do jej słuszności. Premier do lorda prezydenta Rady

12 lutego 1941

Doktor Burgin ma zbyt wiele racji (w swojej skardze na państwo jako pracodawcę), by można go było żbyć zwykłym urzędowym gestem. Proponuję, by Pan się z nim spotkał i dokładnie przedyskutował całą sprawę. Słyszałem już o wielu wypadkach nieotrzymywania od rządu tego, co się niewątpliwie należało. Wydaje mi się, że list dr. Burgina może być doskonałym pretekstem do potrząśnięcia tymi wszystkimi departamentami. Kiedy się siedzi za biurkiem, niezwykle trudno jest wczuć się w sytuację prostego obywatela z ulicy. Doktor Burign jest człowiekiem o dużych zdolnościach i doświadczeniu. Czy nie warto by się było z nim spotkać i wysłuchać jego propozycji, jak również poprosić o wypunktowanie wszystkich niedociągnięć, które - j a k się obawiam - będą odpowiadały prawdzie? Premier do ministra dla Rady Importu

zaopatrzenia, 14 lutego 1941

Chciałbym jak najszybciej wysłać na Bliski Wschód konwojem „WS-7" całą dywizję piechoty wraz z bronią i niezbędnymi pojazdami. Żołnierzy można umieścić w tym konwoju, przemieszczając te oddziały, które miały nim pierwotnie płynąć, lecz broń i pojazdy wymagać będą dodatkowych statków. Dowiaduję się, że niezbędnych będzie osiem dodatkowych transportowców, by przewieźć 450 pojazdów, które Ministerstwo Wojny chce wysłać tym konwojem. Jeżeli statki te mają przybyć do Egiptu równocześnie z konwojem lub niebawem po nim, załadunek musi się rozpocząć około 21 lutego. Proszę przemyśleć, w jaki sposób można zdobyć tych osiem statków, oraz przesłać mi raport na temat tego, co można zrobić w imporcie i jakim kosztem, lecz proszę nie podejmować żadnych działań.

392

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier do szefa sztabu imperialnego 15 lutego 1941 Na podstawie Pańskiego sprawozdania można było sobie wyobrazić, że wszystko przebiega wspaniale i że nie ma żadnych powodów do skarg [w sprawie umocnień obronnych w Dover]. Lecz odpowiedzialni za wszystko oficerowie, których spotkałem na miejscu, byli niestety odmiennego zdania. Ich skargi oraz szczere oburzenie podziałały na mnie bardzo niedobrze. Chciałbym co tydzień otrzymywać raport od dowódcy korpusu artylerii obrony wybrzeża, przechodzący przedtem przez Pańskie ręce, co da Panu szanse naniesienia odpowiednich komentarzy i poprawek. Premier do sir Edwarda Bridgesa 15 lutego 1941 (Wyłącznie do wiadomości Gabinetu Wojennego i ministrów trzech rodzajów sił zbrojnych, zgodnie z moimi specjalnymi wskazówkami). Przedyskutowaliśmy to wszystko [zagrożenie rejonu Whitehallu ze strony nieprzyjacielskich samolotów] we wrześniu ubiegłego roku i doszliśmy do wniosku, że możemy stawić temu czoło tu, w Londynie. Od tamtej pory wykonano wiele ulepszeń, choć nie można powiedzieć, by wszystkie budynki były absolutnie bezpieczne. Trudności są niewątpliwie duże, lecz należy wszystkie możliwe umocnienia doprowadzić do stanu gotowości przed 1 marca. Jestem zmartwiony faktem, że kwatera główna Home Forces nie ma żadnej innej ochrony prócz tej, którą zapewniają jej względnie silne mury budynków. Ile bomb zrzucono w promieniu tysiąca jardów od głównego pokoju wojennego (Central War Room)? Nie zgadzam się ze stwierdzeniem, iż nie podejmowano żadnych poważniejszych prób i musimy się przygotować na nowe ataki przy użyciu bomb o wadze dwóch i pięciu tysięcy funtów. Premier do ministra wojny ekonomicznej 16 lutego 1941 (Do wiadomości ministra informacji). Popieram projekt połączonych ulotek [w celach propagandowych we Francji i w Belgii], lecz wszystko jest uzależnione od osobistych kontaktów pomiędzy Panem i ministrem informacji z jednej strony a de Gaulle'em z drugiej. Nie wolno nam jednak zbytnio naciskać de Gaulle'a. Sądzę jednak, że po konsultacji z nim i jego ludźmi wszystko pójdzie dobrze. Uważam go za najlepszego Francuza znajdującego się obecnie na scenie wojny i sądzę, że trzeba się o niego nieustannie troszczyć.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

393

(Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra wojny i zastępcy szefa sztabu imperialnego 17 lutego 1941 1. Nie uważam, by wysyłanie tej dywizji [do Irlandii Północnej] było krokiem najbardziej pożądanym, zwłaszcza w związku z możliwością odesłania 50. dywizji. 2. Równocześnie należy przygotować plany, które zapewnią niezbędne przyśpieszenie w razie konieczności wykonania nagłego posunięcia. Plany te powinny zawierać następujące punkty: a) Ponowne rozważenie sprzeciwu Admiralicji wobec użycia zarówno Mersey, jak i Clyde. Czy naprawdę nie ma żadnych mniejszych portów, z których można by rozpocząć załadunek? b) Czy ogólnie nie można by ustalić czterodniowego okresu przygotowawczego, który pozwoliłby na zgromadzenie dodatkowych jednostek przewożących sprzęt zmechanizowany? c) Sprzeciw wobec przemieszczania części pojazdów zasługuje na szczególną uwagę. Przykładowo oddziały te mogłyby jeszcze w Anglii otrzymać dodatkowy przydział sprzętu zmechanizowanego, by zaznajomić się z nim, a potem do Irlandii wysłałoby się albo nowy sprzęt, albo stary. Nie wierzę w to, iż nie posiadamy odpowiednich rezerw sprzętu transportowego, by zaspokoić tę niewielką potrzebę. Gdyby tak dokładnie przeczesać składy sprzętu zmechanizowanego, Slough itp, z pewnością znalazłoby się to, czego potrzebujemy. 3. Powód do zadowolenia może nam dać zaoszczędzenie przynajmniej pięciu dni z jedenastu, w czasie których dywizja będzie wyłączona z działań po obu stronach Kanału. Okres ten należy skrócić do sześciu dni, przy czym odpowiednie ostrzeżenie powinno nadejść z rozsądnym wyprzedzeniem. Premier do ministra wojny 17 lutego 1941 Z głębokim ubolewaniem zapoznałem się ze sprawą tego doborowego oddziału ludzi [dywizji kawalerii w Palestynie], dowiadując się zarazem, że Ministerstwo Wojny nie widzi lepszego rozwiązania ponad ściągnięcie tych żołnierzy do kraju już w czerwcu i rozpoczęcie szkolenia, które przez tak długi czas uniemożliwi im udział w czynnych walkach. Co konkretnie ma na myśli szef sztabu imperialnego, mówiąc o „późnej jesieni"? Tymczasem dywizja ta będzie musiała oddawać wszelkie usługi, przy strzeżeniu Kanału Sueskiego, utrzymywaniu porządku itp., lub, jeżeli to będzie konieczne, przy eskortowaniu więźniów, aby uwolnić

394

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

od tych obowiązków bataliony brytyjskie, które dzięki temu włączą się do czynnych zmagań. 1 dywizja kawalerii została ponownie nazwana 10 dywizją pancerną 23 lipca 1941 roku, lecz przez dłuższy czas nie brała udziału w walkach. Należące do niej czołgi zostały jej odebrane wiosną 1942 roku, aby uzupełnić straty, jakie poniosły w czasie zmagań 1 i 7 dywizja pancerna. W sierpniu 1942 roku jej kwatera główna i jedna brygada (8) zostały wysłane na front i wzięły udział w bitwie pod Alam Halfa. Inna brygada (9) powstała nieco później i została przyłączona do dywizji nowozelandzkiej, biorąc udział w bitwie o Alamajn. Premier do generała Ismaya 17 lutego 1941 Jakie są ustalenia w Kolumbii Brytyjskiej w kwestii postępowania z kolonią japońską na wypadek ataku japońskiego? Sprawa ta oczywiście pozostaje w gestii rządu kanadyjskiego, lecz dobrze byłoby wiedzieć, czy w tej części dominium znajdują się odpowiednie siły. Mniej więcej 30 lat temu, w czasie rozruchów antyjapońskich, Japończycy okazali się tak silni i dobrze zorganizowani, że byli w stanie przejąć całkowitą kontrolę. Premier do Foreign Office 17 lutego 1941 Pełen nieufności i złych przeczuć podchodzę do zaistniałej sytuacji [mianowanie admirała Darlana następcą marszałka Petaina], Ze strony Vichy nie spotkało nas nigdy nic dobrego. Z naszego punktu widzenia Laval byłby lepszy od Darlana, który jest niebezpiecznym, nieprzyjemnym i nadmiernie ambitnym człowiekiem. W chwili obecnej ważne jest, by nie ustępować ani na krok w kontaktach z tymi ludźmi i starać się utrzymywać blokadę, gdzie to tylko możliwe. Jednocześnie należy położyć kres lekceważeniu generała de Gaulle'a i ruchu Wolnej Francji - są to jedyni ludzie, którzy cokolwiek dla nas zrobili i wobec których uczyniliśmy tak wiele poważnych obietnic. Nasze nastawienie powinno ulec niejakiej zmianie. Premier do sir Alexandra Cadogana 17 lutego 1941 Proszę zwrócić uwagę na ostrzeżenie pana Edena dotyczące objętości telegramów wysyłanych do Foreign Office przez naszych przedstawicieli na zagranicznych placówkach. Gorliwość i skuteczność działania przedstawiciela dyplomatycznego mierzona jest jakością, a nie ilością przesyłanych informacji. Powinien on przefiltrować większość otrzymywanych informacji, a nie wylewać na nas całą rzekę sprzecznych plotek, które go dochodzą. Z powodu nadmiernej ilości faktów trudno stworzyć sobie prawdziwy

OSOBISTA KORESPONDENCJA PREMIERA

395

obraz sytuacji. Wielość drzew nie pozwala dostrzec lasu. Mniej istotne informacje można przekazywać inną drogą. Premier do Komitetu Szefów Sztabu, ministra wojny i zastępcy szefa sztabu imperialnego 17 lutego 1941 1. Pojęcie „dywizja" nie powinno być powodem jakichkolwiek sporów. Dywizja jest jednostką taktyczną, składającą się z różnych rodzajów broni, w całości przeznaczoną do walki z nieprzyjacielem. Dywizje łączą się razem, by tworzyć korpusy, armie i grupy armii, z dodaniem odpowiednich oddziałów charakterystycznych dla większych formacji. Jeżeli niemożliwym jest użycie dywizji jako całości lub też jako części jakiejś większej formacji, jej cechy nie są w stanie się unaocznić. Chociaż z powodów administracyjnych dowództwo dywizyjne może być nadane pewnej, równej dywizji liczbie oddziałów, którym przydziela się specjalne zadania, fakt ten nie powinien wprowadzać nas w błąd. 2. Mówimy na przykład o posiadaniu „dywizji" w Islandii, lecz absurdem byłoby traktowanie jej jako jednostki równorzędnej w stosunku do tych, które będą użyte w działaniach przeciwko Niemcom. Znamy zadania tej dywizji i wiemy, w jaki sposób je przydzielono. Jest ona podzielona na garnizony rozmieszczone w kilku punktach na tym znacznym terytorium i w związku z tym powinna posiadać pewną liczbę lotnych kolumn, będących w stanie szybko przemieścić się na zagrożony odcinek. Siłą jej artylerii oraz liczba oddziałów dywizyjnych powinny być dostosowane do skali planowanych działań. Trzeba by ją właściwie nazywać „siłami zbrojnymi w Islandii", ponieważ w żadnym razie nie przypomina ona tego, co zwykle rozumiemy przez dywizję. Posiada ona nadmiar w jednej sferze i niedobór w innej. 3. Również afrykańskie dywizje kolonialne nie powinny być nazywane dywizjami. Trudno przecież sobie wyobrazić, by mogły one stawić czoło jakiejkolwiek armii europejskiej. Składają się one w głównej mierze ze strzelców zachodnio- i wschodniafrykańskich, podzielonych na bataliony i czasami, z przyczyn administracyjnych, na brygady. Można spokojnie oczekiwać, że w ciągu kilku miesięcy nastąpi całkowite zlikwidowanie Włochów w północno-wschodniej Afryce. Kto wówczas będzie kolejnym przeciwnikiem dla tych trzech afrykańskich dywizji kolonialnych? Każdy, kto zna te rozległe obszary, zda sobie sprawę, że afrykańskie „dywizje" zostaną rozdzielone na małe placówki i garnizony, posiadające pewną liczbę lotnych kolumn składających się z samochodów pancernych itp. Pomysł dostarczenia im dodatkowej artylerii oraz linii łączności na skalę brytyjską ma niewiele wspólnego ze zdrowym rozsądkiem. Ze względu na tempera-

396

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

turę nie można ich użyć dalej niż w Libii. Po „oswobodzeniu" Abisynii również staną się one nieprzydatne. Trzeba spojrzeć prawdzie w oczy: pokój bardzo szybko wraca do całej północno-wschodniej Afryki. W związku z powyższym nie mogę zaakceptować tych trzech dywizji jako takich. Stanowią one ni mniej ni więcej, tylko różnorodne jednostki wchodzące w skład Afrykańskich Sił Obronnych. Premier do zastępcy szefa sztabu imperialnego i szefa operacji wojskowych 17 lutego 1941 Generał Wavell posiada 31 batalionów brytyjskich składających się z żołnierzy zawodowych, z których, o ile mi wiadomo, tylko 15 jest włączonych w jednostki dywizyjne. Proszę mnie poprawić, jeżeli jestem w błędzie. Dziwne doprawdy, że musi on podejmować aż takie wysiłki, by znaleźć kilka batalionów dla Krety i Malty. Gdyby przerzucić brygadę zachodnioafrykańską z Kenii do Freetown, wówczas dwa marnujące się tam bataliony brytyjskie mogłyby dołączyć do armii „Nil". Trzy bataliony używane do eskortowania więźniów do Indii, cała dywizja Yeomanry i dywizja kawalerii stojąca bezczynnie w Palestynie, ogromne oddziały wyposażenia, brygada polska, poborowi oczekujący na wcielenie do regularnych jednostek - wszystko to stanowi ogromny majątek, oczywiście pod warunkiem, że używamy go w sposób oszczędny i przemyślany. Czy w Afryce Wschodniej znajdują się jakieś bataliony brytyjskie? Proszę o zdanie Panów w tej kwestii. Premier do ministra transportu 18 lutego 1941 Z oburzeniem dowiaduję się, że osoby odpowiedzialne za podjęcie decyzji o rozładunku New Toronto lub skierowaniu go w inne miejsce nic nie wiedziały na temat przewożonego przezeń ładunku. Osobiście jestem zawsze informowany naprzód o zbliżaniu się jednostki wiozącej duże ilości broni i amunicji. Czy Pan nie otrzymuje owych list z dużym wyprzedzeniem i czy nie śledzi Pan osobiście losu tych ważnych transportów? Jeśli nie, to chciałbym, by od tej pory zaczął Pan to robić. Proszę poczynić odpowiednie kroki oraz powiadomić mnie o ich charakterze. Premier do ministra pracy 20 lutego 1941 (Kopia dla ministra zaopatrzenia) Brakuje nam bardzo amunicji. Jeśli wziąć pod uwagę czynne obecnie fabryki, to bylibyśmy w stanie zwiększyć produkcję dwuipółkrotnie do połowy maja, pod warunkiem, że znajdziemy odpowiednią liczbę pracowników.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

397

PREMIERA

Oto nasze potrzeby: do 31 marca przeszkoleni mężczyźni

do połowy maja

340

940

9 100

20 100

kobiety

22 500

40 9 0 0

w sumie około

32 0 0 0

62 000

inni mężczyźni

Proszę poinformować mnie, co stoi na przeszkodzie dostarczeniu powyższej liczby pracowników oraz co się robi w celu przezwyciężenia tych trudności. Premier do ministra zaopatrzenia 20 lutego 1941 Cieszy mnie, iż poczyniono przygotowania, dzięki którym dane dotyczące transportu morskiego zbliżą się do danych stanowiących podstawę naszych planów. Tymczasem wygląda na to, że dostawy stali dla odbiorców w ciągu pierwszych pięciu tygodni tego kwartału nie są większe - pomimo rosnących potrzeb - od dostaw podczas ostatnich trzech kwartałów. Z tego, co wiem wynika, że import stali w czasie ostatnich siedmiu miesięcy wynosił 2 miliony 300 tysięcy ton, a produkcja 5 milionów 100 tysięcy ton, podczas gdy dostawy dla odbiorców tylko 6 milionów 100 tysięcy ton. Czy zużytkowanie tej niezaprzeczalnej nadwyżki (1 300 000 ton) nie przyniosłoby ulgi w obecnej sytuacji? Tak więc w sytuacji gdy import rudy żelaza jest większy niż było to planowane, stal oraz inne produkty pozostają w tyle. Jest to doprawdy zdumiewające, gdy weźmie się pod uwagę sytuację w transporcie morskim. ' Premier do sekretarza ds. ropy naftowej 21 lutego 1941 Niski poziom importu ropy w tygodniu, którego koniec przypada na 11 stycznia, nie uległ do tej pory zmianie i wynosi zaledwie połowę stanu ze stycznia roku ubiegłego, pokrywając nie więcej niż połowę obecnego zapotrzebowania. Ufam, że poczyniono już kroki zmierzające do zdobycia jak największych ilości ropy z Ameryki, co pozwoli na uniknięcie długich podróży z Zatoki Perskiej dookoła Przylądka. Należałoby również dojść do porozumienia z producentami amerykańskimi, w wyniku którego ich odbiorcy na wschodzie otrzymywaliby dostawy z Zatoki

398

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Perskiej, Birmy i Holenderskich Indii Wschodnich w zamian za taką samą ilość ropy dostarczoną do nas. Premier do premiera Kanady 21 lutego 1941 Z prawdziwą przyjemnością przeczytałem Pańskie przemówienie w kanadyjskiej Izbie Gmin 17 lutego. Słusznie Pan czyni, przygotowując umysły na okres nadchodzących ograniczeń. Z dużą satysfakcją myślę, że obecnie jesteśmy o wiele lepiej przygotowani aniżeli jesienią. Chciałbym również powiedzieć Panu, że fakty przedstawione w Pańskim przemówieniu z 2 lutego napełniły wszystkich ogromną otuchą. Wasze okręty i samoloty spisują się wspaniale. Wasz plan szkolenia lotniczego odgrywa w tej wojnie rolę decydującą. W ubiegłym tygodniu spotkałem się podczas lunchu z panem McNaughtonem i przeprowadziłem z nim długą i przyjacielską rozmowę. Minister wojny, który przebywa obecnie ze mną, akceptuje wszystkie przedstawione przez stronę kanadyjską punkty oraz przesyła Panu swoje najserdeczniejsze pozdrowienia. Jak miło jest widzieć, że całe Imperium zjednoczone jest we wspólnym wysiłku i proszę mi wierzyć, przyjacielu, iż nietrudno mi zrozumieć przyczyny Pańskiego sukcesu w kierowaniu wielkim wysiłkiem wojennym Kanady. Premier do ministra wojny 22 lutego 1941 1. Przyjęty stan armii - 55 dywizji plus jedna dodatkowa dywizja południowoafrykańska i (moim zdaniem) minus trzy afrykańskie dywizje kolonialne - w sumie 53 taktyczne jednostki dywizyjne, z czego 11 to dywizje pancerne. W chwili obecnej nie powiniśmy wprowadzać jakichkolwiek innych zmian. 2. W czasie najbliższych sześciu miesięcy potrzebować będziemy tylko 130 tysięcy ludzi dla naszej armii, podczas gdy minister pracy jest gotów dostarczyć 150 tysięcy. Czy nie byłoby najrozsądniej przyjąć takie założenia na sześć miesięcy, a następnie przejrzeć je po czterech miesiącach, gdy będziemy już wiedzieli więcej na temat rozmiarów oraz charakteru walk? 3. Chciałbym poznać Pańskie poglądy na temat pisma ministra pracy oraz notatek przygotowanych dla mnie przez profesora Lindemanna, mających poufny charakter. Osobiście skłaniam się ku większemu rozwojowi dywizji pancernych, lecz oczywiście decyzja ta nie musi być podejmowana w tej chwili, ponieważ czołgi i zamontowana na nich broń stanowią w chwili obecnej największy problem.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

399

4. Może Pan na mnie liczyć w kwestii poparcia dla armii pod warunkiem, iż przekona mnie Pan, że wszystko się należycie ułoży. Premier do sir A. Cadogana 23 lutego 1941 Wszystko wskazuje na to, że powinniśmy udzielać coraz większego poparcia generałowi de Gaulle'owi. Nie wierzę, by naród francuski zaufał komukolwiek tylko dlatego, że Niemcy są o nim dobrego zdania. Przy współpracy z Waszyngtonem musimy podjąć decyzje o niewysyłaniu żadnej żywności do nie okupowanej Francji i Afryki Północnej. W tym celu wszystko to powinno pozostać w gestii naszego ambasadora w Waszyngtonie. Powszechnie wiadomo, że Darlan jest ambitnym oszustem. Gdy jego prawdziwa natura oraz słabość Weyganda wyjdą na jaw, stanie się to z korzyścią dla zaufania, jakim obdarzamy de Gaulle'a. Premier do zastępcy szefa sztabu imperialnego 25 lutego 1941 Chciałbym otrzymać informacje na temat starszych typów dział posiadanych przez nas w Indiach (dokładna liczba każdego typu). Chciałbym również, by nowo szkolone pułki w tym kraju mogły używać dział 25-funtowych, mając równocześnie w odwodzie dostateczną liczbę starych dział 18-funtowych. Przypuszczam również, że stare pułki artylerii w Indiach, które nie zostaną włączone do oddziałów artyleryjskich naszych czterech dywizji, dysponują odpowiednią liczbą niezbędnych dział. Czy posiadamy w Indiach jakieś rezerwy dział starego typu? Premier do generała Ismaya 26 lutego 1941 Proszę podać mi stan oddziałów na Malajach oraz siłę garnizonu w Singapurze, jak również typy tamtejszych jednostek wojskowych. Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 28 lutego 1941 City of Calcutta mający przybyć 2 marca do Lock Ewe płynie obecnie do Hull, gdzie spodziewany jest 9 marca. W żadnym wypadku statek ten nie może zostać wysłany na wschodnie wybrzeże. Wiezie on 1 700 karabinów maszynowych, 44 silniki lotnicze i około 14 milionów naboi. Naboje te są absolutnie niezbędne dla obrony Wielkiej Brytanii, którą marynarka wojenna w dużej mierze pozostawiła w rękach armii i lotnictwa. Ze względu na dodatkowe ryzyko nie do pomyślenia jest propozycja wysłania tego statku dookoła wschodniego wybrzeża. Kopię tej depeszy wysyłam ministrowi transportu. Kolejnym ważnym statkiem jest Euriades, mający przybyć do Liverpoolu 9 marca. Wiezie on ponad 9 milionów naboi.

400

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Chciałbym się dowiedzieć, jakie są plany w stosunku do obydwu tych jednostek. MARZEC

Premier do ministra wojny 1 marca 1941 Z ulgą dowiaduję się, że 250 tysięcy karabinów i 50 milionów sztuk amunicji dotarło na miejsce wraz z kanadyjskim konwojem. Gdy wysunąłem wniosek, by Admiralicja zrezygnowała z karabinów kalibru .303 i wzięła w zamian amerykańskie kaliber .300, poinformowano mnie w oddzielnym piśmie, że istnieje szansa na znacznie korzystniejszą wymianę, mającą polegać na przekazaniu nowo otrzymanych karabinów amerykańskich oddziałom pozostającym w Wielkiej Brytanii, co pozwoli na zwolnienie 250 tysięcy karabinów kalibru .303 dla armii zawodowej. Myślę, że zamiana ta dojdzie teraz do skutku. Poprzednim razem, gdy otrzymaliśmy amerykańskie karabiny, mieliśmy w pogotowiu specjalne pociągi itp. Ufam, że tak samo będzie i tym razem, aby broń ta jak najszybciej znalazła się w rękach tych, którzy jej potrzebują. Proszę poinformować mnie o poczynionych w tej sprawie krokach. Premier do ministra ds. kolonii 1 marca 1941 Generał Wavell, jak zresztą większość oficerów brytyjskich, jest silnie proarabski. W czasie rozpasania, na jakie pozwalano sobie wobec ciężko doświadczonych przez los nielegalnych imigrantów, wysłał on bardzo zdecydowany telegram, w którym przewidywał ogromną klęskę świata arabskiego oraz utratę szlaku Basra-Bagdad-Hajfa. Sądzę, że należałoby ponownie przeczytać ten telegram wraz z wysłaną przeze mnie odpowiedzią, w której odrzucam wniosek generała i wyjaśniam mu przyczyny podjętej przez rząd decyzji. Wszystko poszło gładko i nikt nie odezwał się ani słowem. Z tego wszystkiego wynika, że nie zostałem ani trochę przekonany. Arabowie, pod wrażeniem niedawnych zwycięstw, nie będą nam sprawiali żadnego kłopotu. Jednak w związku z „Lustre" [Grecja] nie chciałbym, aby geneał Wavell martwił się długimi dyskusjami na temat spraw nie mających żadnego znaczenia dla obecnej sytuacji militarnej. Należy poinformować doktora Weizmanna, że plan dotyczący armii żydowskiej musi zostać odłożony na sześć miesięcy, lecz że istnieje szansa ponownego rozpatrzenia go w ciągu najbliższych czterech miesięcy. Za główną przyczynę należy podać brak wyposażenia.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

401

Premier do ministra bezpieczeństwa wewnętrznego, ministra informacji i ministra lotnictwa 7 marca 1941 W ciągu ostatnich dwóch miesięcy można było zauważyć zmniejszenie się liczby nalotów i nie rozumiem, dlaczego mielibyśmy odrzucać teraz doskonale przemyślane metody, dzięki którym udało nam się przetrwać od lipca do listopada włącznie. Nic mi nie wiadomo o jakimkolwiek „przygnębiającym efekcie" oddziałującym na morale publiczne i uważam, że metody te po prostu się sprawdziły. W związku z tym chciałbym się teraz sprzeciwić wszelkim zmianom w działaniach, które pozwoliły nam przetrwać najcięższe ataki na ludność cywilną. Z jeszcze większym oporem przyjmuję wiadomości o dokładnym sygnalizowaniu strat w obiektach militarnych poniesionych w wyniku nalotów nieprzyjaciela. Jednak są to jedynie moje osobiste poglądy i jeżeli uważacie to Panowie za konieczne, to nie mam nic przeciwko temu, by cała ta sprawa została raz jeszcze przedyskutowana przez Gabinet*. Premier do generała Ismaya 9 marca 1941 Cała ta operacja [przeciwko Castelorizzo] jest dla mnie wielce tajemnicza i sądzę, że właściwe jej zbadanie należy do obowiązków szefów sztabu. Jak to możliwe, że marynarka wojenna pozwoliła na wylądowanie tych ogromnych posiłków, skoro wszystko w tej sytuacji zależało od odpowiedniego zablokowania wyspy przez tę właśnie marynarkę? Tę sprawę należy niezwłocznie wyjaśnić, gdyż czekają nas nowe i nie mniej istotne operacje. Nie należy niepotrzebnie martwić ludzi, którzy spisują się tak dzielnie i podejmują tak ogromne wysiłki, lecz jest niezbędne dla naszego zwycięstwa, by tego rodzaju sytuacje więcej się nie powtarzały.** *

Jest to odpowiedź na pismo ministra bezpieczeństwa wewnętrznego, sekretarza ds. lotnictwa i ministra lnformacji dotyczące środków mających ograniczyć rozprzestrzenianie szkodliwych pogłosek na temat zniszczeń oraz ofiar będących rezultatem nieprzyjacielskich nalotów (przyp. oryg.). ** Castelorizzo jet wyspą leżącą w pół drogi między Rodosem i Cyprem i stanowi łącznik w łańcuchu sięgającym od wysp Dodekanezu do Syrii. Po pokonaniu niewielkiego oporu brytyjscy komandosi zajęli tę wyspę 25 lutego. Wówczas siły morskie wycofały się na Cypr, nie obserwując rozwoju wydarzeń. Niebawem rozpoczęły się ataki powietrzne i na wyspie wylądowały nieprzyjacielskie posiłki, które siły morskie mogły były powstrzymać. W związku z tym komandosi musieli wycofać się z wyspy (przyp. oryg.).

402

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier do generała Ismaya 10 marca 1941, Ataki powietrzne z niskiego pułapu stanowią poważne zagrożenie jedynie w wypadku gęstej mgły lub nisko wiszących chmur, kiedy to nasze myśliwce nie są w stanie umiejscowić nieprzyjaciela. W celu obrony zakładów przemysłowych należy rozważyć użycie min powietrznych zawieszonych na małych balonach. Bomby takie ważą około dwudziestu funtów, więc balony używane do tego celu wcale nie muszą być wielkie. Gdy powyższą propozycję wysunięto dla obrony ujść rzecznych, zadecydowano, że do tego celu potrzebne są znacznie większe balony, wyposażone w mechaniczne kołowrotki i mogące działać na znacznie większych wysokościach. Jednak w związku z tym, że takie balony trzeba by dopiero produkować, musimy się zadowolić obroną na wysokości nie przekraczającej tysiąca do tysiąca pięciuset stóp przy użyciu małych balonów. W wietrzne dni mogą być one zastąpione przez latawce. Ten sposób nie nadaje się do obrony lotnisk, ponieważ w chwili startu czy też lądowania naszych samolotów wszystkie balony musiałyby być ściągane na ziemię. Najlepiej dostosowane do obrony lotnisk wydają się rakiety przenoszące miny. (Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra informacji 10 marca 1941 Mamy obecnie sytuację dwojakiego rodzaju: obszary, na których toczą się walki i obszary pozbawione działań. Określenie „nie ustępować" [stay put] absolutnie nie dotyczy tego drugiego typu, który jest chwilowo najliczniejszy, stanowiąc dziewięćdziesiąt dziewięć setnych całego obszaru kraju. Na tym terenie powinno obowiązywać: „Tak trzymać". Określenie „stay put" nie jest również najodpowiedniejsze dla obszarów, na których walka toczy się nadal. Po pierwsze, wywodzi się ono z amerykańskiego slangu. Po drugie, nie określa faktów w odpowiedni sposób. Ci ludzie nie zostali nigdzie „postawieni" [put], A co z określeniami „stand fast" i „stand firm"?* Osobiście wolę to drugie. Przede wszystkim jest to określenie angielskie i oznacza dokładnie to, co zawarte jest w paragrafie 3. Paragraf dotyczący niszczenia map itp. odnosi się jedynie do obszarów, na których toczą się walki. Przy zachowaniu dotychczasowego *

Obydwa oznaczają „nie ustępować" (przyp. tłum.).

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

403

kontekstu spowodujemy w całym kraju gigantyczną masakrę map, samochodów i rowerów. Mógłby Pan zacząć w sposób następujący:,Jeżeli nasza wyspa zostanie zaatakowana, wówczas każdy jej mieszkaniec otrzyma rozkaz «Tak trzymać» albo «Nie ustępować». W większości wypadków rozkaz będzie brzmiał «Tak trzymać». Natomiast rozkaz «Nie ustępować» dotyczy tych obszarów, na których naprawdę toczą się walki, i zmierza do tego, by nie było żadnych uciekinierów blokujących drogi oraz by każdy, kto zdecydował się pozostać na zagrożonym obszarze (np. wschodnie czy też południowe wybrzeże), «nie ustąpił», pozostając w swoim miejscu zamieszkania do czasu, aż wróg znajdujący się w sąsiedztwie nie zostanie zniszczony lub wypędzony." Premier do ministra wyżywienia 10 marca 1941 Dziękuję za Pański telegram z 8 marca. Chciałbym się dowiedzieć, jakie będą cele i zadania misji żywnościowej, którą proponuje Pan wysłać do Stanów Zjednoczonych. Obecnie planuję wysłanie tam sir Arthura Saltera w celu ożywienia całego interesu związanego z produkcją statków handlowych. Proces ten wymaga nieustannego wysiłku i uwagi, ponieważ stocznie amerykańskie mają wykonać ogromne plany. To, co zrobiono do tej pory, stanowi jedynie połowę naszych potrzeb. Nie uważam jednakże, by problem żywności stanowił równie poważne zagadnienie. Stany Zjednoczone mają mnóstwo żywności i przy naszym przydziale funduszy mamy ogromną możliwość dokonywania wyboru. Dlaczego więc niezbędne jest wysyłanie specjalnej misji? Zawsze starałem się zmniejszyć do minimum liczbę misji wysyłanych do Stanów Zjednoczonych. Niemniej jednak z przyjemnością poznam Pańskie argumenty przemawiające za jej wysłaniem. Premier do ministra wojny i pozostałych 10 marca 1941 Jest rzeczą niezmiernie istotną, abyśmy przedstawili administracji amerykańskiej jasny i spójny obraz naszych oczekiwań oraz by ich wysiłków podejmowanych dla naszego dobra nie paraliżowały jakiekolwiek wątpliwości co do naszch porzeb oraz hierarchii ich ważności. Niedawno miałem okazję zajmować się jednym z aspektów tej sprawy, kiedy to wydałem polecenie, by wszystkie statystyki wiążące się z naszym wysiłkiem wojennym przeznaczone dla rządu Stanów Zjednoczonych były koordynowane centralnie i przesyłane przez naszego ambasadora w Waszyngtonie.

404

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Niedawno uświadomiono mi kolejny aspekt tej sprawy. Pan Hopkins doniósł mi, że attache poszczególnych służb w ambasadzie amerykańskiej w Londynie mają zwyczaj wysyłania telegramów opartych na rozmowach z niższymi urzędnikami służb i zaopatrzenia w Londynie, których poglądy różnią się od tych wysyłanych departamentom armii i marynarki w Waszyngtonie. Przytoczył on następujący wypadek: Departament Marynarki Wojennej otrzymywał od nas prośby o przydział większej liczby niszczycieli i równocześnie poznał opinię anonimowego oficera jednego z departamentów w Londynie, przekazaną przez attache ambasady USA w Londynie, że niszczyciele są bezużyteczne w walkach z okrętami podwodnymi, jeżeli nie posiadamy większej liczby myśliwców dalekiego zasięgu. Będę wdzięczny, jeżeli poczyni Pan stanowcze kroki, dzięki którym urzędnicy w Pańskim departamencie kontaktujący się z personelem ambasady amerykańskiej, a zwłaszcza z attache wojskowymi, nie będą głosili opinii sprzecznych z poglądami wyrażanymi przez naszego ambasadora w Waszyngtonie. Urzędnicy ci być może nie zdają sobie sprawy z tego, że pewne uwagi, które wypowiadają od niechcenia, są notowane i przekazywane do Waszyngtonu. Równie ważne wydaje się ogólne informowanie tych urzędników o prośbach, z którymi zwracamy się do rządu amerykańskiego w Waszyngtonie, by w rezultacie swojej niewiedzy nie powiedzieli czegoś, co byłoby sprzeczne z treścią naszych próśb. Premier do profesora Lindemanna II marca 1941 Oczekuję, że dziś wieczorem gotowy będzie dla mnie ogólny zarys programu importu z różnymi nagłówkami, tak abym wiedział, skąd mogę zgarnąć za pomocą ołówka kolejne pół miliona ton żywności. Premier do szefa sztabu lotnictwa 12 marca 1941 Otrzymuję wiadomości o zwiększaniu się liczby niemieckich lotnisk w północnej Francji. Mam nadzieję, że nasze lotniska w południowo-wschodniej części Wyspy, które zaplanowaliśmy jakiś czas temu, będą stopniowo uruchamiane. (Do wykonania dzisiaj) Premier do szefa sztabu lotnictwa 14 marca 1941 Ubiegłej nocy po raz kolejny mechanizm wyrzucający bomby z samolotów potwierdził swoją skuteczność. Wprawdzie tylko jeden został wykorzystany, lecz za to trafił tam, gdzie trzeba. Nie mogę doprawdy pojąć, skąd ta okropna zwłoka w wymyśleniu i uruchomieniu mechanizmu wyrzucającego. Strawiono ponad trzy miesiące na rozwikłanie problemu niewiele trudniejszego niż wszystkie inne, z jaki-

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

405

mi przychodzi się nam borykać. Skoro nie udało się znaleźć żadnego mechaniczngo rozwiązania, dlaczego po prostu nie wycięto dziury w pokładzie samolotu, przez którą człowiek leżący na brzuchu wypychałby rękami bomby nie przekraczające rozmiarem sera Stilton? Być może nie osiągnąłby on idealnej regularności, lecz efekt byłby chyba ten sam. W każdym razie chciałbym to wszystko zobaczyć na własne oczy i załatać, co się da. Mogę się zjawić na lotnisku w Northolt dzisiaj o 4 po południu, jeżeli jest Pan w stanie zebrać tam o tej porze wszystkich zainteresowanych. Miło by mi było, gdyby mógł Pan zjawić się u mnie w Chequers. Premier do ministra lotnictwa 14 marca 1941 1. Pański program [rozwoju RAF-u] zakładał na te cztery miesiące straty [w pilotach] sięgające 1 550, podczas gdy faktycznie liczba ta osiągnęła 1 229. Oszczędził Pan w ten sposób 321 pilotów, a pańskie pierwotne oszacowania przewidziały dodatkowe 26% na wszelki wypadek. Jest to bardzo zadowalający fakt. 2. Zawsze oczekiwałem i nieustannie to Panu powtarzałem, że wraz z nadejściem zimy zmniejszy się intensywność działań wojennych. Tak zawsze się dzieje. Jakie są Pańskie prognozy na najbliższe cztery - sześć miesięcy z marcem włącznie? Te „postulaty", które moim zdaniem lepiej byłoby nazwać „prognozami", mają jedynie znaczenie akademickie, ponieważ przygotowujemy pilotów tak szybko, jak tylko możemy. Niemniej jednak zawsze warto znać istniejące możliwości. (Do wykonania dzisiaj) Premier do generała Ismaya 15 marca 1941 Zgadzam się z poglądem, że 50 dywizja powinna udać się razem z konwojem „WS-8" i że konwój ten powinien otrzymać dodatkowe jednostki, aby mieć pewność, że będzie można zabrać wszystko, co niezbędne. Proszę mnie poinformować o wszelkich potrzebach. Premier do Foreign Office 15 marca 1941 Będąc zdecydowanym monarchistą, jestem zasadniczo zwolennikiem monarchii konstytucyjnych jako barier zapobiegających powstawaniu dyktatur oraz z wielu innych jeszcze powodów. Jednak błędem byłoby, gdyby Wielka Brytania usiłowała narzucić swój system innym krajom, co spowodowałoby jedynie uprzedzenia i silny opór. Foreign Office powinno życzliwie śledzić w różnych krajach naturalne tendencje monarchistyczne. Jeżeli nie możemy im pomóc, to przynajmniej nie powinniśmy im szkodzić.

406

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier do ministra wyżywienia 21 marca 1941 Mam nadzieję, że nie przyjmie się nazwa „komunalne ośrodki żywienia". Jest to okropne określenie, zalatujące komunizmem i przytułkiem. Proponuję w zamian nazwę „brytyjskie restauracje". Słowo „restauracja" kojarzy się każdemu z dobrym jedzeniem, i jeśli nawet nie będą one miały wszystkiego czego trzeba, to przynajmniej zyskają odpowiednią nazwę. (Do wykonania dzisiaj) Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 21 marca 1941 1. Gdy byłem członkiem Admiralicji, powtarzałem nieustannie, że większą wagę należy przyłożyć do kwestii tankowania na morzu. Teraz okazuje się, że niemieckie krążowniki mogą przebywać długie tygodnie na morzu bez konieczności zawijania do bazy w celu uzupełnienia zapasu paliwa. Jeżeli mogą one tankować na morzu, to zakrawa na skandal, że my nie jesteśmy w stanie zrobić tego samego. Bardzo często nasze okręty muszą porzucić obiecujący pościg, aby udać się po paliwo do bazy oddalonej nierzadko 600 czy 700 mil. Bynajmniej nie przekonuje mnie argument, że Niemcy zawsze wiedzą, gdzie wysłać swoje tankowce, podczas gdy my nigdy nie wiemy, ponieważ znajdujemy się na pozycji defensywnej i nie jesteśmy w stanie przejąć inicjatywy. Powinniśmy mieć na podorędziu kilka tankowców, aby nasze okręty mogły w odpowiedniej chwili skontaktować się z którymkolwiek z nich i ustalić spotkanie. Zlekceważenie tego problemu osłabia w dużym stopniu siły naszej floty. Rozwiązanie go należy do Admiralicji. 2. Jeszcze boleśniejszym jest fakt, że najwyraźniej nie jesteśmy w stanie uzupełniać zapasu paliwa naszych niszczycieli na względnie spokojnych wodach, z dala od wybrzeży Afryki, Z bólem obserwujemy, jak ten wielki konwój płynący ze Sierra Leone traci codziennie jeden lub dwa statki w wyniku działań U-bootów, a teraz do listy strat dołącza się jeszcze eskortujący go pancernik. Nic nie może się bardziej „prosić o taki los" niż eskorta pancerników ciągnąca się za konwojem płynącym z szybkością sześciu i pół węzła, na dodatek nie eskortowanym przez okręty podwodne. Do konwojów ze Sierra Leone trzeba będzie dołączyć ochronę niszczycieli. Jednostki zatopione na tych wodach są dla nas taką samą stratą i tak samo stanowią część bitwy o Atlantyk, jak jednostki zatopione na szlaku północno-zachodnim. Słyszę, że niszczyciele nie mogą pokonywać dużych odległości. Lecz dlaczego nie miałyby tankować na morzu, jak z konieczności muszą to robić korwety. Cieszę się słysząc o posiłkach powietrznych.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

407

Lecz niszczyciele są również potrzebne. Muszą one odbyć całą trasę, a paliwo powinny uzupełniać, pobierając je od eskorty. 3. Kwestia użycia Wysp Zielonego Przylądka jako bazy paliwowej dla niemieckich U-bootów musi zostać ponownie rozpatrzona w związku z koniecznością podjęcia działań w tej sprawie. Chciałbym poznać Pańskie zdanie na ten temat. Premier do pierwszego lorda Admiralicji i ministra lotnictwa 21 marca 1941 Nasze straty na atlantyckim szlaku północno-zachodnim wynikają w głównej mierze z działań nieprzyjacielskich samolotów, które nie tylko atakują nasze jednostki, lecz co gorsza, nakierowują na nie U-booty. Należy podjąć wszelkie starania, aby zniszczyć focke-wulfy. Gdybyśmy mogli użyć radaru do znalezienia ich pozycji, a następnie skierować na nie myśliwce dalekiego zasięgu, wówczas bylibyśmy w stanie zadać nieprzyjacielowi poważne straty. Czy byłoby możliwe umieszczenie stacji radarowej w Rockall? Bez względu na to, jak bardzo byłoby to niewygodne bądź też nieprzyjemne, to geograficzne położenie tego miejsca jest tak dobre, iż warto byłoby podjąć wszelkie wysiłki w celu utrzymania tam stacji choćby przez okres letni. Również wzgórza na południe od Lough Erne stanowiłyby doskonały punkt. Nawet lepiej by było, gdyby udało się nam znaleźć sposób na ulokowanie stacji na wyspie Tory lub na jednej z wysp opodal wybrzeża Kerry. Wyspy te mogłyby być prywatnie wynajęte przez jednego z naszych bogatych amerykańskich przyjaciół. Chciałbym się dowiedzieć, jakie, z technicznego punktu widzenia, byłyby rezultaty tego typu działań oraz jakie inne możliwości istnieją obecnie. Powinniśmy się również zająć sposobami na zakłócenie komunikacji pomiędzy samolotami a U-bootami. Z tego, co wiem, to system działa w sposób następujący: samolot wysyła sygnał do Brestu, który z kolei wysyła instrukcje U-bootom. Cała operacja trwa około półtorej godziny. Czy zakłócenie tej komunikacji lub też wywoływanie popłochu wszystkich zainteresowanych poprzez wysyłanie serii mylących wiadomości nie odniosłoby spodziewanego skutku? Mam nadzieję, że nie zlekceważono zwykłego aparatu używanego do zakłócania nawigacji radiowej stosowanej przez focke-wulfy, a decydującej o życiu podczas lotów nad morzem, zwłaszcza przy złej pogodzie.

408

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Przypuszczam, że używamy sprzętu typu DF w stosunku do sygnałów wysyłanych przez nieprzyjaciela. Jeżeli stosuje on ASV, to dobrze byłoby go zlokalizować przy użyciu stosownego aparatu*. (Do wykonania dzisiaj) Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 22 marca 1941 Jeżeli potwierdzona jest obecność nieprzyjacielskich pancerników w porcie biskajskim, należy podjąć wszelkie wysiłki zmierzające do ich zniszczenia, przy czym trzeba się liczyć z ogromnym ryzykiem i koniecznością poniesienia znacznych ofiar. Jeżeli jednak tak się zdarzy, że uda się im uciec i wznowić swoją działalność, wówczas jak najprędzej należy podjąć następujące działania. [1.] Aby odzyskać inicjatywę na Atlantyku, trzeba niezwłocznie utworzyć trzy grupy pościgowe, tj. Renown i Ark Royal, Hood i Furious oraz Repulse i Argus. Każda z tych grup musi mieć jeden lub dwa tankowce, których obecność umożliwi tankowanie na pełnym morzu. Tankowce te bynajmniej nie muszą cały czas towarzyszyć tym grupom, lecz wystarczy, by znajdowały się na pozycjach umożliwiających szybkie spotkanie. 2. Front morski, rozciągający się od Islandii do Przylądka Zielonego, zostanie z grubsza podzielony na trzy sektory, z których każdy podlegać będzie jednej z grup pościgowych. Działając niezależnie od konwojów, będą one jednak stanowić coś w rodzaju ochrony dla konwojów przepływających w ich sąsiedztwie. Prace nad powyższymi rozporządzeniami powinny się zakończyć przed końcem kwietnia, a ich efekty jak najszybciej, krok po kroku, trzeba będzie wprowadzać w życie. 3. Należy opracować plan jak najrychlejszego zastąpienia Furiousa, przystosowując jeden lub dwa okręty do transportu samolotów. Równocześnie Ministerstwo Lotnictwa zwiększy wysyłki do Takoradi. 4. Biorąc pod uwagę stopień rozproszenia floty w celach eskortowych, można śmiało użyć Nelsona zamiast Hooda. 5. Należy stworzyć flotyllę dla konwojów z Freetown. Będzie to możliwe dzięki wykorzystaniu pozostałych 25 amerykańskich nisz*

DF - sprzęt wykrywający, pozwalający na zlokalizowanie źródła nadającego sygnał radiowy (radionamiernik). ASY - radar zainstalowany na samolocie (przyp. oryg.).

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

409

czycieli, które winny działać na tym obszarze, a zarazem pobierać paliwo od eskortującego krążownika lub pancerników. 6. Dowody niemieckiej penetracji na Wyspach Zielonego Przylądka oraz prawdopodobieństwo, że są one wykorzystywane jako baza uzupełniania paliwa przez U-booty, zmuszają do jak najszybszego przeprowadzenia operacji „Brisk". Po wykonaniu zadania powinniśmy założyć tam własną bazę uzupełniania paliwa i wyprzeć U-booty z tego rejonu. Osobno rozważę polityczne za i przeciw wiążące się z tym przedsięwzięciem. 7. Chciałbym poznać poglądy Panów na tę sprawę oraz sposoby wprowadzenia tych planów w życie. Premier do profesora Lindemanna 22 marca 1941 Przy założeniu, że utrzymamy program importu w wysokości 35 milionów ton, powinien Pan rozważyć przekazanie 2 milionów ton z Ministerstwa Zaopatrzenia do Ministerstwa Żywności. Jeżeli nie uda się osiągnąć poziomu 35 milionów ton, wówczas przekazywanie to musi zostać zmniejszone pro rata, niemniej jednak należy spełnić minimalne wymagania dotyczące żywności. Proszę o zarys planu, który będę mógł przedskutować jutro wieczorem z sir Andrew Duncanem. (Do wykonania dzisiaj) Premier do generała Ismaya 23 marca 1941 Ministerstwo Wojny i Bliski Wschód powinny otrzymać rozkaz złożenia sprawozdania na temat wszystkich zatrzymanych jednostek płynących z zamrożonym mięsem oraz ich obecnego użytkowania. Poinformowano mnie, że część z nich jest użytkowana na Bliskim Wschodzie jako składy żywności. Chciałbym otrzymać pełną listę z podziałem na jednostki przystosowane do transportu oddziałów oraz te, które mogą bez problemu podjąć swoje normalne zadania. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu oraz Admiralicji 23 marca 1941 1. Czy to prawda, że Ministerstwo Wojny żąda przydziałów w wysokości ośmiu galonów wody dziennie dla jednej osoby podczas rejsu i że zmniejsza to w znacznym stopniu liczbę oddziałów, jakie można by zabrać? Czy przeprowadzono jakiekolwiek bezstronne dochodzenie w sprawie standardów przyjętych przez Ministerstwo Wojny? Z wielkim zdziwieniem dowiaduję się, że Queen Elizabeth oraz Queen Mary były w stanie zabrać tylko około 3 500 ludzi każda. Są to normy zbliżone do tych, które stosuje się, gdy statki te prowadzą luksusową obsługę pasażerów. Jeżeli dobrze pamiętam, to w 1915 r. Aąuitania i Mauretania zabrały na Dardanele po 8 tysięcy ludzi.

410

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

2. Czy dałoby się oszczędzić nieco transport morski, przerzucając personel z transportowców na ogromne liniowce w Kapsztadzie? Teraz, gdy Morze Czerwone jest już prawie wolne od nieprzyjacielskich okrętów podwodnych i samolotów, pomysł zorganizowania szybkich rejsów z Kapsztadu wydaje się bardzo korzystny. Tak czy inaczej, sprawę tę trzeba dokładnie zbadać. Premier do generała Ismaya 23 marca 1941 Większość tego wszystkiego jest czczą gadaniną. Jaki jest na przykład sens mówić, że nie było zapotrzebowania na dźwigi w małych portach, skoro te małe porty nie były użytkowane i w związku z tym nie miały żadnych potrzeb? Niewątpliwie powinniśmy posiadać urządzenia zarówno ułatwiające załadunek na lichtugi i statki żeglugi przybrzeżnej, jak i usprawniające wywóz towarów z małych portów. Proszę o spis portów, które można by eksploatować w taki sposób. Premier do maharadży Dżam Sahiba z Nepcmagaru 24 marca 1941 Moi koledzy i ja jesteśmy niezwykle wzruszeni rezolucją wydaną przez Izbę Książęcą 17 marca, przy czym mocno poruszyły mnie obszerne fragmenty dotyczące mojej osoby. Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie z ogromną wdzięcznością przyjmuje wkład walecznych oddziałów hinduskich w imperialne zwycięstwa w Afryce Północnej i ufa, że wkład ten będzie wzrastał w miarę upływu czasu. W imieniu moich kolegów chciałbym poprosić Waszą Wysokość o wyrażenie Izbie Książęcej naszego podziwu wywołanego zdecydowaniem i odwagą przepełniającą serca książąt i całego ludu hinduskiego. Premier do ministra ds. dominiów 25 marca 1941 Jaki jest sens niepokoić dominia tym wątpliwym problemem [dotyczącym prawdopodobieństwa inwazji]? Czy prosiły one o podobne dokumenty? Zawsze w takich sytuacjach powinniśmy ukazywać również drugą stronę medalu, tj.: 1. Nawet jeżeli wylądują tak, jak planowali, to flota przerwie komunikację z tymi placówkami w ciągu tygodnia. 2. Mamy poważne powody, aby wierzyć, że możemy utrzymać przewagę dzienną w powietrzu, a nasze bombowce będą nękać lądujące oddziały dniem i nocą. 3. Oprócz plaż posiadamy około 30 dywizji z tysiącem czołgów (stan z 1 kwietnia), które trzymane są w rezerwie i zostaną wysłane w dowolne punkty inwazyjne.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

411

4. Posiadamy milion sześćset tysięcy ludzi w Home Guard, z których milion uzbrojonych jest w karabiny lub karabiny maszynowe, dzięki czemu mogą stawić czoło atakującym spadochroniarzom. Szczerze mówiąc, nie widzę jednak żadnego sensu w wysyłaniu tych wszystkich informacji, chyba że trzeba będzie porządnie przestraszyć dominia, aby zaczęły wypełniać swoje obowiązki. Premier do Foreign Office 28 marca 1941 Monsieur Stojadinović powinien być traktowany z urzędową uprzejmością, lecz należy śledzić wszystkie jego posunięcia. Gubernator powinien wiedzieć, że jest to człowiek niebezpieczeny i pod tym względem stanowi doskonały materiał na serbskiego Quislinga. Niepożądane są wszelkie mniej oficjalne stosunki pomiędzy nim a gubernatorem oraz nim a ludźmi na Mauritiusie. Warunki mieszkalne oraz wyżywienie powinny być takie, jakie przewiduje się dla oficera w randze pułkownika. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu oraz naczelnego dowódcy Home Forces 30 marca 1941 W ćwiczeniu inwazyjnym o kryptonimie „Victor" nieprzyjaciel, pomimo zajadłego oporu, miał wysadzić na wybrzeżu Norfolk jedną dywizję zmotoryzowaną, dwie pancerne i dwie piechoty. Miały się one wedrzeć na wybrzeże i być gotowe do dalszych działań w ciągu 48 godzin. 2. Przyjrzyjmy się teraz szczegółom tego niezwykłego wyczynu. Na przykład, ile statków i transportowców wiozło tych pięć dywizji? Ile posiadały one pojazdów opancerzonych? Ile ciężarówek, ile karabinów, ile amunicji, ilu ludzi, ile ton zapasów, jak daleko się posunięto w ciągu 48 godzin, jaki przewidywano procent strat? Co w ciągu tych godzin robiły transportowce i inne statki? Czy zostały całkowicie rozładowane, czy też czekały w pewnej odległości od brzegu? Jaką miały eskortę? Czy desant był wspierany przez formacje nieprzyjacielskich myśliwców? Jeżeli tak, to ilu samolotów użyto do tego celu? Wszystkie te dane byłyby bardzo ważne dla naszych przyszłych operacji ofensywnych. Chciałbym, żeby nasi oficerowie opracowali plan wysadzenia dokładnie takich samych sił na wybrzeżu Francji przy założeniu, że ochrona myśliwców oraz nieprzyjacielska przewaga powietrzna będą nad Kanałem takie same. Realizacja takiego przedsięwzięcia w ciągu 48 godzin byłaby osiągnięciem na miarę historyczną i jeżeli sztaby wezmą sobie do serca to zadanie i wykażą

412

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

w szczegółach, jak można je zrealizować, to z przyjemnością przedstawię ich zamiar Komitetowi Obrony do zatwierdzenia. KWIECIEŃ

Premier do sir Andrew Duncatia i Rady Importu 1 kwietnia 1941 Podczas ostatniego posiedzenia w sprawie bitwy o Atlantyk można było odnieść wrażenie, jakoby poprawa w rozładunku tankowców wynikała głównie z ulepszonych metod pompowania. To nieprawda. Czas uległ skróceniu z jedenastu i trzech dziesiątych dnia do trzech i trzech dziesiątych - z czego większość zaoszczędzono w wyniku ulepszeń organizacyjnych. Pokazuje to załączona tabela. Ulepszenie metod rozładunkowych stanowi jedną trzecią oszczędzonego czasu, a dwie trzecie to sprawna organizacja. Pan oraz Pański komitet powinniście głębiej zainteresować się tą sprawą i sprawdzić, w jakim stopniu Ministerstwo Transportu Morskiego jest w stanie przyjąć metody Departamentu ds. Ropy Naftowej. Premier do ministra spraw wewnętrznych 2 kwietnia 1941 Zauważyłem notatkę w Daily Telegraph, że zamierza Pan wkrótce wypowiedzieć się w Parlamencie na temat przyszłości wyścigów konnych. Czy nie zechciałby mnie Pan wcześniej poinformować, co zamierza Pan powiedzieć? Jeżeli miałoby się poczynić jakiekolwiek kroki zmierzające do zakończenia wyścigów lub mogące zagrozić naszym koniom, uważam, że koniecznym jest, by cała sprawa została najpierw przedyskutowana przez Gabinet. Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 4 kwietnia 1941 Tankowanie na morzu. Jeśli wziąć pod uwagę, że Malaya eskortował konwój płynący z prędkością 8, a może nawet tylko 6 węzłów, to nie rozumiem, dlaczego podkreśla się niebezpieczeństwo wiążące się z przekazywaniem przez niego paliwa niszczycielowi przy prędkości 12 węzłów. Jest prawdą, że podczas tankowania pancernik nie może manewrować, by uniknąć toipedy. Zarazem jednak korzyści z posiadania niszczycieli w konwoju wynagradzają z naddatkiem to chwilowe niebezpieczeństwo. Nie może być nic gorszego niż pancernik uwiązany do 6 lub 8-węzłowego konwoju, nie posiadający żadnych jednostek mogących zapewnić obronę przed U-bootami. Premier do szefa sztabu lotnictwa 5 kwietnia 1941 Dwie rzeczy (dotyczące RAF-u na Bliskim Wschodzie) są dla mnie niepojęte:

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

413

1. Przy obsłudze liczącej 26 600 osób i 1 175 pilotach oraz 1 044 samolotach używamy tylko 292 samolotów przeciwko nieprzyjacielowi. 2. Przy tej ogromnej liczbie obsługi i masie przestarzałych maszyn naczelny dowódca lotnictwa nie potrafi znaleźć personelu dla świeżo przybywających samolotów, w wyniku czego duże ich liczby są wysyłane dookoła Przylądka. Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 5 kwietnia 1941 Jeżeli możemy otrzymać siedem kutrów z Nowego Jorku w ciągu tygodnia, dlaczego nie szczędzić wysiłku, by obsadzić je ludźmi i wprowadzić do akcji dwa tygodnie później? Chciałbym mieć pewność, że robi się wszystko, by można je było jak najszybciej wykorzystać. Premier do sir Edwarda Bridgesa 8 kwietnia 1941 Nie można sobie pozwolić na dłuższą przerwę w pracy z powodu Wielkanocy. Normalne poniedziałkowe spotkanie odbędzie się o 5 po południu. Ministrowie mają obowiązek być do dyspozycji w każdej chwili. Lepiej, żeby brali wolne na zmiany. Chciałbym otrzymać listę tych, którzy wyjeżdżają i tych, którzy zostają na miejscu. Wielkanoc to doskonały czas, żeby rozpocząć inwazję. Premier do generała Ismaya 8 kwietnia 1941 Musimy posiadać jak najpełniejsze dane dotyczące Tobruku. Trzeba przygotować plan na wielką skalę, obejmujący nie tylko Tobruk, ale i obszar El Adem. Tymczasem chciałbym otrzymać najlepsze fotografie, zarówno z ziemi jak i z powietrza. Premier do ministra zaopatrzenia 8 kwietnia 1941 Przeglądając spis maszyn, zauważam z niepokojem spadek liczby godzin pracy maszyn produkcyjnych z 66 do 58 godzin pomiędzy lipcem a listopadem 1940 r. Osiągnięcie stałej równowagi nie jest oczywiście możliwe, lecz liczba przepracowanych godzin jest niższa od przewidywanej. Strata około półtorej godziny tygodniowo wynika z nalotów wroga. Za kolejne straty odpowiedzialne są fabryki zamykane podczas zaciemnienia. Trudno będzie przedstawić prośby o szybszą dostawę maszyn z Ameryki, skoro nie potrafimy w pełni wyzyskać tych, które posiadamy. Wysyłam podobne depesze do ministra przemysłu lotniczego i pierwszego lorda.

414

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

(Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra ds. Indii 10 kwietnia 1941 Wielkie dzięki za szybkie i skuteczne działania podjęte przez Pana wczoraj. Z ogromnym zainteresowaniem zapoznam się z Pańskim planem utworzenia z Basry wielkiego amerykańskiego punktu zbornego. Naturalnie, plan będzie realizowany etapami, tak abyśmy mogli korzystać z jego dobrodziejstw krok po kroku. Należy również przygotować szeroko zakrojony plan obrony przeciwlotniczej. Trzeba też zbudować odpowiednie stacje radarowe, które umożliwią naszym myśliwcom znalezienie się na miejscu w odpowiednim czasie. Proszę 0 jak największą liczbę fotografii wraz z Pańskim komentarzem. Powinien być jak najbardziej zwięzły.

Premier do szefa sztabu imperialnego 15 kwietnia 1941 Jak Panu wiadomo, 1 169 ciężkich czołgów w tym kraju znajduje się w rękach żołnierzy. Miesięczna produkcja 200 sztuk niewątpliwie wzrośnie w najbliższej przyszłości. Jeżeli szkolenie żołnierzy nie nadąża za i tak opóźnionymi dostawami czołgów, to całkowitą odpowiedzialność za to ponosi Ministerstwo Wojny. Wcale mnie nie dziwią trudności wynikłe w trakcie szkolenia, skoro jedna dywizja pancerna otrzymuje 238 czołgów szybkich, a druga tylko 38. Gdyby 11 dywizja pancerna miała trochę więcej czołgów piechoty, wszystko, być może, potoczyłoby się nieco szybciej. Osobiście nie jestem za tym, by każda dywizja była całkowicie jednorodna. Rozsądna i przemyślana mieszanka różnych typów broni i pojazdów powinna być możliwa w ramach każdej dywizji. Co więcej, część tych pojazdów mogłaby przewozić artylerię polową, a nawet jedno czy dwa duże działa lub moździerze. Proszę o raport na temat zachowania się Niemców. Premier do pierwszego lorda 15 kwietnia 1941 Dowiedziałem się, że Admiralicja bada sprawę użycia długich sieci typu Actaeon lub podobnych urządzeń, które mają być umieszczone za jednostkami konwojującymi oraz po obu ich stronach. Jeżeli okaże się, że jest to możliwe, to rozwiąże to wiele naszych problemów.* *

Sieć obronna typu Actaeon przeciwko torpedom była używana przez statki handlowe. Kie mogły z niej korzystać jednostki eskortujące, gdyż za bardzo utrudniała ich ruchy.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

415

Premier do ministra lotnictwa 15 kwietnia 1941 Bynajmniej nie jestem zadowolony ze stanu naszych przygotowań do wojny chemicznej, do której mogą nas zmusić działania nieprzyjaciela. Mam przed sobą raport w tej kwestii przedstawiony mi przez Komitet Wojny Chemicznej wraz z komentarzem ministra zaopatrzenia. Z lektury obydwu tych pism wynika, co następuje: 1. Produkcja pocisków gazowych jest w dalszym ciągu niewystarczająca. Chociaż produkcja pocisków 6 i 5,5-calowych miała się rozpocząć w lutym, nic z tego nie wyszło. Rozumiem, że braki w pociskach 25-funtowych wynikają z trudności w zdobyciu łusek. 2. Produkcja 30-funtowej bomby typu LC, Mark I, nie dotrzyma tempa produkcji 5-calowego UP, nowego ruchomego miotacza, który ma być używany przez armię. 3. Produkcja fosgenu jest niewystarczająca. Fabryka wypuszcza zaledwie około 65% ilości, którą jest w stanie wyprodukować (poprzednio było to 50%). Aby sprawa ta została jak najdokładniej zbadana, chciałbym poprosić ministra przemysłu lotniczego i ministra zaopatrzenia o przekazanie mi krótkich oświadczeń, w których przedstawią stan broni i części zamiennych w odniesieniu do poszczególnych typów gazów, a prócz tego: a) ogólne zgłoszone zapotrzebowanie wraz z datami, b) spis części pozostających do ich dyspozycji w dniu 1 kwietnia, c) dostawy przekazane 1 kwietnia władzom RAF-u i armii, d) przewidywany poziom produkcji w ciągu najbliższych sześciu miesięcy. Będę wdzięczny, jeżeli otrzymam te oświadczenia w czasie tygodnia. Powinny one zostać przesłane do sir Edwarda Bridgesa. Wysyłam podobne depesze do ministra wojny, ministra zaopatrzenia i ministra przemysłu lotniczego. Premier do pułkownika Jacoba 16 kwietnia 1941 Proszę o przedstawienie mi na jednej kartce danych dotyczących brytyjskich Home Forces w dniu dzisiejszym oraz we wrześniu roku ubiegłego pod kątem: a) karabinów i amunicji, b) artylerii (wszystkie typy dział średnich i polowych można potraktować łącznie), a także artylerii obrony wybrzeża i przeciwlotniczej ciężkiej i lekkiej, c) liczby czołgów piechoty i czołgów szybkich znajdujących się w rękach oddziałów, d) uzbrojenia oraz zaopatrzenia jednostek bojowych, e) liczby dywizji i grup brygadowych, na plażach, poza plażami w armii lub w odwodach kwatery głównej i wszystkich innych, f) sił lotnictwa myśliwskiego

416

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

zdolnych do działań w oznaczonych datach, g) siły oraz wagi bomb posiadanych przez jednostki bombowców w oznaczonych datach, h) sił flotylli na wodach krajowych w tychże datach. Dane ogólne i przybliżone w zupełności wystarczą. Proszę się zbytnio nie zagłębiać w szczegóły. (Do wykonania dzisiaj) Premier do szefa sztabu lotnictwa 17 kwietnia 1941 1. Niemożność przeprowadzenia uderzenia przez nasze dowództwo lotnictwa bombowego na krążowniki nieprzyjacielskie w Breście stanowi dotkliwą porażkę. Nie podjęto prób przeprowdzenia żadnego silniejszego ataku dziennego z niskiego pułapu. Zaniedbanie przez Ministerstwo Lotnictwa kwestii bombowców nurkujących było bardzo poważnym błędem, za który płacimy teraz brakiem siły ofensywnej. 2. Niemieckie krążowniki liniowe są dwiema najważniejszymi jednostkami w tej wojnie, ponieważ nie dysponujemy niczym, co mogłoby je złapać i zniszczyć. Niemniej jednak uważam, że nie powinniśmy rezygnować z tego celu - a wręcz przeciwnie, powinniśmy podejmować coraz to nowe próby. Chciałbym, by Admiralicja zbadała następujące sprawy: Weźmy Victoriousa w takim stanie, w jakim się znajduje, i umieśćmy 20 hurricane'ów na jego górnym pokładzie. Czy ochrona powietrzna tego rodzaju umożliwiłaby atak o świcie przez, powiedzmy, tuzin bombowców wyposażonych w najlepsze przyrządy celownicze do bombardowania? Proszę o bezzwłoczne zbadanie sprawy i przedstawienie mi odpowiedniego raportu. 3. Naturalnie, jestem jak najbardziej za tym, by zaatakować Niemców, by użyć jak najcięższych bomb oraz by zaaplikować Berlinowi porządną dawkę i zgadzam się, że większość samolotów dowództwa lotnictwa bombowego powinna być użyta w tym celu; jednak uważam, że nie należy zaprzestawać codziennego robienia zdjęć krążowników, jak również ciągłych ataków przy użyciu małej liczby samolotów w czasie niepogody, lub większymi siłami w nocy, w razie zauważenia jakichkolwiek poważniejszych ruchów przeciwnika.* *

W samej rzeczy Gneisenau został storpedowany 6 kwietnia w porcie w Breście przez samolot dowództwa obrony wybrzeża. W czasie tego bohaterskiego ataku samolot został strącony i cala załoga zginęła. Pilot otrzymał pośmiertnie Yictoria Cross. Kilka dni później samoloty z dowództwa

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

417

(Do wykonania dzisiaj) Premier do szefa sztabu imperialnego 18 kwietnia 1941 1. Po zajęciu Bengazi 6 lutego 7 dywizja pancerna, która przez cały czas oddawała nieocenione usługi, otrzymała rozkaz udania się do Kairu w celu uzupełnienia braków. Wytnagało to od niej pokonania odległości 400 mil, co do końca zniszczyło i tak już nadwerężone gąsienice czołgów. Decyzja ta stanowi przejaw całkowitego braku rozsądku, zwłaszcza w obliczu faktu, że wcześniej donoszono już o obecności elementu niemieckiego w Trypolisie. Niemożliwe jest, by akurat równocześnie wszystkie czołgi wchodzące w skład tej dywizji wymagały poważnych i długich napraw. Należało raczej stworzyć zaimprowizowane warsztaty przeznaczone do lżejszych napraw i przesłać tam personel naprawczy. Jednak generał Wavell i jego oficerowie nie przewidzieli żadnych poważniejszych trudności przed końcem maja. Był,to błąd, który później srogo się na nas zemścił. 2. Po zakończeniu podróży powrotnej około 114 czołgów szybkich 1 48 czołgów piechoty znalazło się w warsztatach w Egipcie i zgodnie z przewidywaniami 40 z nich ma być gotowych 15 maja, a 41 - dopiero 30 maja. To wprost niewiarygodne, że praca nad maszynami, które same pokonały tak ogromną odległość, zajmować musi tak wiele czasu. Chciałbym otrzymać dokładne terminy przyjęcia tych czołgów do egipskich warsztatów i ich opuszczenia po wykonaniu naprawy. Jestem skłonny widzieć tutaj przede wszystkim złą organizację i wolne tempo pracy. 3. Czy mamy jakieś dokładniejsze informacje na temat 60 czołgów szybkich M3, które mają przybyć ze Stanów Zjednoczonych pod koniec kwietnia? Do tej pory nic o nich nie słyszeliśmy. Premier do ministra wojny '' 20 kwietnia 1941 Pewna liczba niemieckich czołgów w Libii znajduje się obecnie w naszych rękach. Nawet jeżeli są one uszkodzone, należy poczynić bombowego czterokrotnie trafiły w ten sam okręt. W owym czasie nie wiedzieliśmy jeszcze o tych sukcesach. W lipcu Scharnhorst wyruszył z Brestu do La Pallice w Zatoce Biskajskiej, w celu odbycia ćwiczeń, lecz w trzy dni później został skutecznie zbombardowany w porcie i poważnie uszkodzony, w wyniku czego zmuszony był powrócić do Brestu, by przejść poważne naprawy (przyp. oryg.).

418

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

wszelkie kroki, aby dokonał ich przeglądu jakiś brytyjski eskpert lub projektant brytyjskich czołgów. Jeśli to możliwe, można by cały czołg niemiecki lub jego części wysłać w odpowiednim czasie do kraju. Gdyby zaś na Bliskim Wschodzie nie było żadnego doświadczonego eksperta, należałoby niezwłocznie wysłać takowego z kraju. Wysyłam podobną depeszę ministrowi zaopatrzenia. Premier do generała Ismaya 21 kwietnia 1941 Chciałbym zwołać konferencję dotyczącą czołgów i ich przyszłego rozwoju oraz zaprosić na nią dowódców dywizji pancernych oraz przedstawicieli Ministerstwa Zaopatrzenia. Mogłaby się ona odbyć w przyszłym tygodniu w poniedziałek, tj. 5 maja. Oficerowie z sił pancernych powinni zostać zachęceni do przygotowania konkretnych wystąpień i śmiałego przedstawienia swoich poglądów. Porządek obrad będzie przygotowany w taki sam sposób, jak robi się to podczas konferencji naczelnych dowódców. Proszę zająć się tym wszystkim i przesłać mi depeszę nadającą się do bezpośredniego przekazania Ministerstwu Wojny. (Do wykonania dzisiaj) Premier do szefa sztabu imperialnego 22 kwietnia 1941 1. Wraz z generałem Crawfordem przeanalizowałem sytuację naszych czołgów. Po wysłaniu 67 czołgów szybkich i części zamiennych, dostawy w ciągu następnych trzech miesięcy powinny wynieść ponad 288 czołgów. Dostawy czołgów piechoty dojdą do 500, a w maju i czerwcu na pewno otrzymamy sporą liczbę A22. Okazuje się, że części zapasowe do Mark IV i Mark VI są w dużej mierze takie same z wyjątkiem skrzyni biegów i dwóch innych, pomniejszych części. Silniki są identyczne, a na Bliskim Wschodzie znajduje się mnóstwo części zamiennych, z których Mark VI może korzystać. W związku z tym musimy jedynie wysłać różniące się części. Najtrudniejszym zadaniem, jakie czeka Pana w czasie najbliższych trzech miesięcy będzie znalezienie odpowiednio wyszkolonych jednostek dla otrzymywanych czołgów. 2. Chciałbym, aby zadbał Pan, by tych tysiąc czołgów używanych obecnie do celów szkoleniowych nie zostało zbyt szybko nadwerężonych. Nie chcemy się nagle dowiedzieć, że czołgi stanowiące wyposażenie całej dywizji, na którą liczymy, muszą wszystkie pójść do remontu (tak, jak to było w przypadku 7 dywizji pancernej) właśnie w momencie, kiedy najbardziej ich potrzebujemy. Moim zdaniem szkolenie powinno się składać z dwóch etapów:

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

419

a) zapoznania się z działaniem czołgu (tutaj jednostki nie w pełni wyposażone powinny otrzymać kilka egzemplarzy szkoleniowych), b) szkolenia taktycznego. Tutaj należy uczynić wszystko, co tylko możliwe, aby uniknąć ruchów ogromnych mas czołgów. Znaczną część ćwiczeń można przeprowadzić przy użyciu pojazdów przewożących karabiny Bren prowadzonych z taką szybkością, z jaką posuwają się czołgi i tylko z rzadka należy pozwalać na sytuację, że czołgi ścierają swoje gąsienice. Zasada jazdy na „wynajętym koniu wierzchowym" do momentu dotarcia na miejsce spotkania powinna trafić do przekonania oficerom kawalerii. Proszę o raport w tej sprawie. Premier do szefa sztabu imperialnego 23 kwietnia 1941 Zdaje mi się, że największym Pańskim kłopotem w najbliższej przyszłości będzie ogromna liczba czołgów [w kraju]. Dużo Pan mówi na temat szybkości i zasięgu tych pojazdów. W praktyce nie wszystko działa tak sprawnie. Rzadko się zdarza, aby duże jednorodne siły brały udział w długotrwałej ofensywie, czy też w przedłużających się manewrach. Najczęściej traci się wiele godzin w czasie działań i wszyscy muszą stać w miejscu, podczas gdy nieliczne pojazdy mogą wykonać jakiekolwiek ruchy. Przeto rozsądna mieszanka stanowi najlepsze rozwiązanie i trudno mi sobie wyobrazić coś bardziej nierozsądnego niż wycofanie czołgów szybkich z pięciu dywizji, aby uzyskać w efekcie absolutną jednorodność. Jest to jedna ze spraw, którą należy przedyskutować podczas sesji Parlamentu dotyczącej czołgów, na temat czego wysyłam Panu stosowną notatkę. Spotkanie to musi się odbyć w niedalekiej przyszłości. Anglia jest krajem zamkniętym i odległości są niezwykle małe, w związku z czym zaciera się niemal zupełnie różnica pomiędzy czołgami szybkimi i czołgami piechoty. Jednostki jednorodne nie powiny przekraczać rozmiarami brygady. Korzystając z chwili spokoju, należy bardziej równomiernie rozdzielić czołgi pomiędzy poszczególne jednostki. Premier do ministra wojny 23 kwietnia 1941 Wszystkie wydarzenia tej wojny uczą nas, że duża ilość skutecznej broni przeciwpancernej jest rzeczą ogromnej wagi. Ilość tej broni, jaką możemy wypuścić z naszych fabryk, jest z konieczności ograniczona - tym większa w związku z tym potrzeba znalezienia jak najlepszych substytutów.

420

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Sądzę, że największe nadzieje w tej kwestii rokują bombardy i jak się dowiaduję, zamówił Pan 2 tysiące sztuk wraz z 300 tysiącami miotaczy przeciwpancernych i 600 tysiącami miotaczy innego typu. W jaki sposób broń ta zostanie wykorzystana przez żołnierzy? Proszę o raport w tej sprawie. Premier do ministra wojny 23 kwietnia 1941 Utrzymują się pogłoski, jakoby Niemcy konstruowali aktualnie czołgi o bardzo grubym pancerzu - doniesienia mówią o 4 lub 6 calach. Tego rodzaju pancerz stanowiłby zaporę nie do pokonania dla istniejących dział przeciwpancernych, podczas gdy gąsienice i inne słabsze części stanowią zbyt małe cele. Testy wykazały, że plastikowy środek wybuchowy użyty przeciwko broni pancernej ma bardzo duże możliwości niszczące. Być może stanowi to rozwiązanie naszego problemu. Tak czy inaczej, nie możemy sobie pozwolić na żadne zaniedbania. Jestem pewien, że Ministerstwo Wojny ma na uwadze sprawę „gruboskórnych" czołgów i że potrafi znaleźć odpowiednie antidotum. Proszę o raport. Premier do generała Wavella 24 kwietnia 1941 1. Czy zasłony dymne staWiąne z różnych kierunków nie zapewniłyby dostatecznej ochrony okrętom cumującym w porcie w Tobruku? Czy posiada Pan odpowiednie materiały i urządzenia? 2. Z przyjemnością otrzymalibyśmy jakieś dane dotyczące czołgów niemieckich zdobytych przez garnizon w Tobruku, Przede wszystkim, czy są one przystosowane do walk w warunkach pustynnych? Premier do ministra wojny i ministra zaopatrzenia 24 kwietnia 1941 1. Proponuję organizowanie spotkań mających ną celu omawianie spraw związanych z czołgami. Pierwsze z nich odbędzie się na Downing Street w poniedziałek, 5 maja o godzinie 11. Obydwaj Panowie weźmiecie w nim udział wraz z odpowiednimi oficerami. Jeżeli chodzi o Ministerstwo Wojny, to proponuję szefa sztabu imperialnego, generała Martela'oraz jego dowódców dywizji pancernych. Z Ministerstwa Zaopatrzenia proponowałbym pana Burtona, admirała Browna i generała Crawforda. 2. Szczególnie zależy mi na tym, by zaproszeni oficerowie i wszyscy urzędnicy biorący udział w spotkaniu przesłali swoje sugestie dotyczące punktów, które powinny zostać przedyskutowane, oraz bez wahania wyrazili swoje osobiste opinie na ten temat. W rzeczy samej myślę o czymś w rodzaju „Parlamentu Czołgowego".

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

421

3. Plan zostanie przygotowany przez moje Ministerstwo Obrony i obejmować będzie wszystkie punkty, jakie chcielibyście Panowie przedyskutować. Osobiście chciałbym pomówić trochę na temat organizacji dywizji pancernych, o ich obecnym stanie technicznym oraz problemach, jakie nas czekają w roku 1943. Premier do wicehrabiego Halifajca 28 kwietnia 1941 Proszę nie zniechęcać Prezydenta do zadawania pytań bezpośrednio mnie, jak również nie stawać na przeszkodzie podobnemu zachowaniu ze strony sztabu marynarki wojennej. Moje osobiste stosunki z Prezydentem są niezwykle istotne i szkoda by było, gdyby zostały one zepsute przez rutynowe postępowanie sztabowe. Premier do generała Ismaya 28 kwietnia 1941 Proszę o kopię depeszy*, którą napisałem latem ubiegłego roku, a która dotyczyła przygotowania 5 tysięcy spadochroniarzy oraz 0 kopie wszystkich depesz wysłanych przez odpowiednie departamenty, które spowodowały, że ostatecznie zmniejszyłem tę liczbę do 500. Chciałbym otrzymać wszystkie te dokumenty przed północą. 2. Proszę również o aktualne propozycje dotyczące zwiększenia sił spadochronowych i szybowcowych wraz z harmonogramem przewidywanych rezultatów. Premier do pierwszego lordą 1 pierwszego lorda morskiego 28 kwietnia 1941 Naczelny dowódca na Morzu Śródziemnym jest niezwykle zajęty pomyślnym przeprowadzaniem ewakuacji, lecz powinien już teraz podjąć wysiłki zmierzające do zablokowania portów Cyrenajki i wyłapania jak największej liczby okrętów przeciwnika. Zablokowanie portów Cyrenajki powinno być łatwiejsze od zablokowania Trypolisu. Należy podjąć próbę zrealizowania obydwu tych celów. v Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 29 kwietnia 1941 Czy nie jest dziwne, iż pomimo ogłoszenia przez nas portu Bengazi jako nie nadającego się do użytku i całkowitego zablokowania go podczas ewakuacji wróg korzysta z niego bez żadnych przeszkód? *

Zobacz Załącznik A, tom II księga 2 (depesza do generała Ismaya dla Komitetu Szefów Sztabu z dnia 1 września 1940 r.).

422

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier do generała lsmaya 29 kwietnia 1941 Zauważyłem, że kilku spadochroniarzy, którzy wylądowali w sobotę, miało strasznie pokaleczone nadgarstki. Czy odpowiednio rozważono ochronę ich rąk, a także osłon na kolana? MAJ

Premier do generała lsmaya 4 maja 1941 Proszę o raport na temat skuteczności kanonierów i obsługi baterii 15-calowych i reflektorów w Singapurze. Czy posiadają oni radar? Premier do ministra lotnictwa 4 maja 1941 Ten brulion telegramu do prezydenta Roosevelta w sprawie rozwoju produkcji bombowców w USA powinien być bez wątpienia wysłany normalnymi kanałami. Nie lubię wysyłać Prezydentowi telegramów zawierających ogólne plany, które następnie muszą zostać przeanalizowane przez skomplikowaną machinę przeznaczoną do tego celu. Premier do ministra finansów 4 maja 1941 Czy to prawda, że wdowa po żołnierzu, który został zabity przez nieprzyjaciela, gdy był na przepustce, otrzymuje tylko połowę pieniędzy, które by otrzymała, gdyby jej mąż został zabity na służbie? Premier do ministra finansów 10 maja 1941 Czy naprawdę uważa Pan, że takie rozróżnienie jest uzasadnione? Znam wypadek marynarza, który będąc pijanym na służbie utonął i jego żona otrzymuje teraz pełne odszkodowanie. Równocześnie żona marynarza, który znajdując się na zasłużonym urlopie, został zabity przez nieprzyjaciela, jest traktowana na zupełnie innych zasadach. Wątpię, czy jednakowe traktowanie obydwu wypadków kosztowałoby Pana zbyt wiele, natomiast wiem, że usunęłoby przyczyny całkowicie uzasadnionej krzywdy. Premier do ministra finansów 16 maja 1941 Istnieje wyraźna różnica pomiędzy śmiercią spowodowaną ogniem nieprzyjacielskim, a zwyłymi wypadkami. Ten podział udało się nam szczęśliwie utrzymać w ustawie mówiącej o odszkodowaniach za obrażenia poniesione w czasie wojny. Ataki powietrzne na kraj zdarzają się raczej sporadycznie i zupełnie dobrze mogą być traktowane jako przypadek odrębny. Jestem natomiast przeciwny rozszerzaniu tego prawa na zwykłe wypadki oraz na osoby zatrudnione na pół etatu, jak np. strażnicy w schronach przeciwlotniczych. Jestem zdania, że w przypadku osób znajdujących się w służbie stałej, lecz będących w danym momencie na przepustce, wdowy po nich podlegają takim

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

423

samym przepisom emerytalnym, jak gdyby ich mężowie znajdowali się w chwili śmierci na swoich posterunkach. Tutaj znowu mamy rozgraniczenie, które może być skutecznie utrzymane. W służbie zawodowej przepustka jest czymś, co przynależy każdemu żołnierzowi, stanowiąc integralną część całego systemu i przyznanie wdowie tylko połowy należnej jej sumy z tego powodu, że mąż jej został trafiony przez nieprzyjaciela w momencie, gdy znajdował się na przepustce, spotkałoby się z ogólnym potępieniem. Proszę mnie poinformować o kosztach wprowadzenia proponowanych przeze mnie poprawek. Premier do szefa sztabu imperialnego 6 maja 1941 Należy zbadać, czy oddziały znajdujące się na Krecie mają dostatecznie dużo map. W przeciwnym razie okaże się wkrótce, że każdy nowo przybyły Niemiec posiada lepsze informacje na temat tej wyspy niż nasi żołnierze. Premier do pierwszego lorda morskiego 6 maja 1941 Jak to się stało, że podróż [Organizacji Obrony Baz Morskich] zajęła aż 12 tygodni, oraz że przygotowany sprzęt niewiele miał wspólnego ze swoim przeznaczeniem? Można by się spodziewać, że taka organizacja ma ciągle gotowy sprzęt na każdą okazję. Uważam, że sprawę tę należy dokładnie zbadać. Premier do ministra spraw zagranicznych 7 maja 1941 Rozważ, czy nie byłoby dobrze, gdybyśmy opublikowali mój list do Matsuoki. Uważam za istotne, by wszyscy Japończycy oraz ogólnie rzecz biorąc kręgi szersze niż militarny krąg Matsuoki zdały sobie sprawę z kierunku, w którym zmierzają. Premier do generała Ismaya 8 maja 1941 Teraz, gdy zajęliśmy Bardię, Tobruk, Massawę, Assab, Kisimaju i inne włoskie porty afrykańskie, proszę o dokładne sprawozdanie na temat stanu obrony przybrzeżnej i powietrznej na tych obszarach oraz o uprzednie porównanie tego z oszacowaniami naszego wywiadu. Myślę, że dwa tygodnie powinny wystarczyć. Chcę przede wszystkim faktów, a wywiad nie powinien wiedzieć, że porównujemy fakty z ich danymi. Premier do generała Smutsa 8 maja 1941 Czy miałby Pan coś przeciwko temu, abym zaproponował królowi mianowanie Pana honorowym marszałkiem polnym armii brytyjskiej? Myślę, że rola, jaką odgrywa Pan w sprawach militarnych oraz

424

N I E M C Y PRĄ

NA

WSCHÓD

rola armii w Afryce Południowej całkowicie usprawiedliwia ten krok. Poza tym nie muszę chyba mówić, jak miło by mi było wyświadczyć tę przysługę staremu przyjacielowi i towarzyszowi. Premier do premiera Belgii 10 maja 1941 W rocznicę dnia, w którym gwałcąc wszystkie umowy i przyrzeczenia, rząd niemiecki wysłał swoje siły zbrojne na terytorium Belgii, chciałbym w imieniu rządu Jego Królewskiej Mości podziękować rządowi belgijskiemu, Imperium Belgijskiemu oraz belgijskim siłom zbrojnym i marynarce handlowej za pomoc udzieloną aliantom w tym roku. Nie zapominamy o Waszych żołnierzach, którzy stawili czoło najeźdźcy w czasie bitwy o Belgię. Rząd Jego Królewskiej Mości i naród brytyjski wyrażają szczególne współczucie i podziw dla narodu belgijskiego, który znajdując się pod nazistowską okupacją, dzięki swojej wytrwałości i odwadze dzień po dniu przyczynia się do walki o wolność. (Do

wykonania

dzisiaj)

Premier do szefa sztabu lotnictwa 10 maja 1941 Rezultat bitwy o Egipt zależy teraz bardziej od posiłków powietrznych niż od dostaw czołgów. Trzeba zlikwidować wąskie gardło w Takoradi, usuwając powstały tam korek. Od dawna już proszę o wysłanie wellingtonów, przynajmniej 12 dodatkowych dywizjonów. Piloci, dla których brakuje w Egipcie maszyn, powinni być regularnie odsyłani do kraju. Należy skorzystać z obecności w Anglii marszałka lotnictwa Longmore'a, aby ustalić szeroko zakrojony plan posiłków. Szybkość jest tutaj najważniejszym czynnikiem, ponieważ zewsząd otrzymujemy wiadomości o wysiłkach podejmowanych przez nieprzyjaciela. Premier do pana Mackenziego Kinga 11 maja 1941 Ogromnie cieszy mnie wiadomość, że wizyta pana Menziesa była tak udana. Przebywał z nami w bardzo trudnym dla nas okresie i okazał się doskonałym sojusznikiem. Dobrze byłoby zorganizować konferencję imperialną w lipcu lub sierpniu, trwającą od miesiąca do sześciu tygodni. Sądzę, że będziemy mogli zdać sprawozdanie z tego, co dzieje się na Bliskim Wschodzie. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 10 maja 1941 Myślę, że dowiedział się już Pan o wspaniałej propozycji generała Arnolda dotyczącej przeznaczenia jednej trzeciej miejsc podczas szkolenia pilotów w Stanach Zjednoczonych dla uczniów z Wielkiej Brytanii. Poczyniliśmy już niezbędne przygotowania i pierwszych

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

425

550 młodych ludzi jest gotowych do wyjazdu, jako że szkolenie ma się rozpocząć na początku przyszłego miesiąca. Kolejna grupa 550 uda się w ślad za nimi. Teraz jednak dowiaduję się, że istnieją jakieś trudności prawne. Mam nadzieję, Panie Prezydencie, że nie są one poważne, ponieważ stanowiłoby to dla nas ogromne rozczarowanie i pomieszałoby wszystkie nasze plany. Oferta generała Arnolda była nieoczekiwanym rozwiązaniem naszych problemów szkoleniowych. W żaden inny sposób nie moglibyśmy zorganizować tej samej, doskonale zrównoważonej liczby samolotów szkoleniowych, lotnisk i instruktorów. Dzięki temu wszystko pójdzie znacznie szybciej. Premier do generała Arnolda 11 maja 1941 1. Jestem niezmiernie wdzięczny za informacje przekazane przez Pańskiego obserwatora w Egipcie. Ministerstwo lotnictwa poinformowało mnie, że do Takoradi wysłano niedawno najlepszych oficerów, którzy jednak z konieczności są lepiej zaznajomieni ze sprzętem brytyjskim niż z amerykańskim. W żwiązku z tym z radością witamy Pańską propozycję wysłania ekspertów amerykańskich. 2. W tropikalnym klimacie Afryki Zachodniej trudno jest nam pracować równie wydajnie, jak w kraju. W związku z tym planujemy pracę na trzy zmiany. 3. Wysyłamy do Afryki jednego z naszych najeiiergiczniejszych i najbardziej kompetentnych ludzi, który będzie Odpowiadał przed naczelnym dowódcą za naprawy i utrzymanie sprzętu w Egipcie. 4. Krytyczne uwagi dotyczące braków w sferze doświadczenia technicznego, które można zauważyć wśród żołnierzy Wysyłanych do Takoradi, są zupełnie słuszne, lecz szeregi RAF-u zostały w pewnym stopniu przerzedzone. Teaz wysyłamy tylko wybranych ludzi. Z wdzięcznością przyjmujemy Pańską ofertę wysłania Waszych ekspertów - z naszej strony wywieramy nacisk ha Ministerstwo Przemysłu Lotniczego, aby udostępniło narzędzia i odpowiednie wyposażenie. 5. Jesteśmy tego samego Zdania, jeśli chodzi o inspekcję BPC i przekazuję Pańskie zastrzeżenia Ministerstwu Przemysłu Lotniczego. 6. Jestem niezmiernie wdzięczny za udzieloną dotychczas pomoc i za Pańską ofertę przysłania wyszkolonych żołnierzy. Montaż samolotów nie jest jedyną przeszkodą utrudniającą dostawy z Takoradi. Każdemu przyśpieszeniu towarzyszyć musi równoczesne zwiększenie liczby samolotów transportujących pilotów odstawiających nowe jednostki. Czy możliwym jest przyśpieszenie obiecanych dostaw amerykańskich samolotów transportowych do Afryki? Dziękuję, iż zatelegrafował Pan bezpośrednio do mnie.

426

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

(Do wykonania dzisiaj) Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 14 maja 1941 „Tiger" nr 2 mógłby przypuszczalnie wejść do akcji w czasie pory bezksiężycowej, około drugiej połowy czerwca. Aby zapewnić większe bezpieczeństwo, można by niezwłocznie wysłać Victoriousa na miejsce, dzięki czemu naczelny dowódca na Morzu Śródziemnym miałby to, o czym cały czas marzy, a mianowicie dwa lotniskowce. Jednak w tej sytuacji należałoby zapewnić im jak najlepszą osłonę w postaci najszybszych myśliwców, mogących wystartować z pokładu lotniskowca. Co się stało z amerykańskimi samolotami typu Martlet? Już od kilku miesięcy nie słyszałem o nich ani słowa, choć wieści były bardzo obiecujące, zwłaszcza ze względu na rozwijaną przez nie szybkość. Jak wygląda rozładunek „Tigera"? Premier do generała lsmaya 16 maja 1941 Jak przedstawia się sytuacja na Martynice? Czy nadal znajduje się tam pięćdziesiąt milionów funtów w złocie? Jakie siły francuskie przebywają na miejscu? Jakie jednostki francuskie stoją w porcie? Jest zupełnie prawdopodobne, że w związku z postawą Vichy Stany Zjednoczone zajmą Martynikę, by nie stała się bazą dla U-bootów. Premier do szefa sztabu imperialnego 16 maja 1941 Odpowiedź na Pańską notę z 15 maja. Mówi Pan, że ogólna liczba czołgów szybkich w brygadzie wchodzącej w skład 7 dywizji pancernej wynosi 210 (w tym 20% rezerw), a liczba czołgów piechoty - 200, czyli powiedzmy 400 czołgów ciężkich w 7 dywizji pancernej. Wiadomo mi, że zasada przyjęta przez Niemców wygląda następująco: dwa lekkie czołgi na jeden ciężki. Tak więc każda niemiecka dywizja pancerna posiada około 135 ciężkich czołgów. Innymi słowy, ma ona mniej czołgów ciężkich niż jedna z naszych brygad czołgów. Jak przedstawia się dodatkowe wyposażenie naszych brygad pancernych w czołgi lekkie i samochody pancerne? Ogromnie ułatwiłoby to naszą pracę, gdyby był Pan tak dobry i przesłał mi zapisane w dwóch kolumnach standardowe wyposażenie 7 dywizji pancernej i niemieckiej dywizji pancernej i dodał trzecią kolumnę, zawierającą dane na temat niemieckiej dywizji kolonialnej. Premier do pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 17 maja 1941 Jak mi wiadomo z końcem lutego Admiralicja posiadała 40 statków (10 tysięcy ton każdy) działających jako uzbrojone krążowniki pomocnicze. Od tego czasu trzy zostały zatopione. W chwili obecnej tak

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

427

bardzo brakuje nam jednostek przewożących oddziały, że będę musiał poprosić o oddanie części z nich. Proponuję przekazanie wszystkich powyżej trzydziestki, tj. około siedmiu, pozostawiając całe ich uzbrojenie, przy zmniejszeniu liczby marynarzy, i wybranie tych jednostek, które będą w stanie przewieźć jak największe ilości żołnierzy. W ten sposób będą one w stanie bronić się same, jak również konwoju, którego część będą stanowić. Premier do pierwszego lorda 17 maja 1941 Tabela ta, będąca świadectwem ogromnej pracy wykonanej przez Departament Ratowniczy, sprawia, że chciałbym przekazać osobom odpowiedzialnym w tym departamencie jak najszczersze wyrazy podziękowania. Proszę przesłać mi zaiys pisma tego typu. Premier do generała Ismaya 26 maja 1941 Jak się okazuje, szacunki naszych służb wywiadowczych dotyczące obrony przybrzeżnej w różnych portach włoskich, które teraz znalazły się w naszych rękach, były mocno przesadzone. Już dawno podejrzewałem, że Włosi, a prawdopodobnie nawet i Francuzi, lubią, aby myślano, że pas ich obrony przybrzeżnej jest zawsze bardzo solidny. Poinformowano nas na przykład, że Massawa broniona jest przez cztery działa 8-calowe, dziesięć dział dużego kalibru i szesnaście dział 6-calowych, w sumie trzydzieści dział. W rzeczywistości nie było ani jednego. W związku z tym odkryciem prosiłbym wszystkie oddziały wywiadu, aby ponownie zbadały skalę zamorskich umocnień przybrzeżnych, gdyż w przeciwnym razie przedkładane przez nie dane będą nas skutecznie zniechęcać do działań ofensywnych.* Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 27 maja 1941 1. Jest to bardzo smutna histeria [chodzi o oddziały spadochronowe i szybowce] i winą za to w dużej mierze obarczam samego siebie. *

Port Tobruk Bengazi Bardia Massawa Kisimaju Ogółem

Ocena wywiadu 26 37 7-9 64 10-11 144-147

Dane ujawnione po zajęciu portu 15 12 5 29 23 84

428

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

2. Proszę przeczytać moją depeszę z 1 września 1940 r.* To wszystko właśnie się stało. Szybowce były produkowane w niezwykle małej ilości, w związku z czym nie mamy teraz ani spadochroniarzy, ani szybowców, z wyjątkiem tych pięciuset. 3. W tej sytuacji znów jesteśmy w tyle za wrogiem. Powinniśmy byli stworzyć na wzór niemiecki dywizję powietrznodesantową z prawdziwego zdarzenia, złożoną z około 5 tysięcy spadochroniarzy, a potem ewentualnie wprowadzić wszelkie niezbędne poprawki. Powinniśmy również posiadać pewną liczbę samolotów transportowych. Będą one niezbędne podczas walk w rejonie Morza Śródziemnego w 1942 r., a może nawet i wcześniej. Będziemy musieli odzyskać część tych wysp, które tak łatwo zostały zajęte przez wroga. Być może będziemy zmuszeni do prowadzenia walk na ogromnych obszarach na wschodzie, w Persji i północnym Iraku. Straciliśmy prawie cały rok i teraz zapraszam szefów sztabu do przedstawienia swoich propozycji, co stanowić będzie rodzaj rekompensaty za wszystkie niepowodzenia. Całą teczkę należy jeszcze dziś wieczór przekazać szefom sztabu. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 27 maja 1941 Generalnie rzecz biorąc, zgadzam się z oceną szefa sztabu imperialnego, lecz jasnym jest, że trzeba ustalić, którym operacjom należy się pierwszeństwo i na które należy położyć specjalny nacisk. Chciałbym, aby szefowie sztabu rozpatrzyli niezwłocznie następującą dyrektywę: 1. Po zaznajomieniu się z ostatnimi telegramami generała Wavella uważam, że powinien on otrzymać rozkaz możliwie najrychlejszej ewakuacji Krety, co pozwoli oszczędzić jak największą liczbę ludzi. 2. Po zajęciu zatoki Suda lub Kasteli wróg z pewnością będzie się starał przeprowadzić próbę desantu morskiego na południu. W związku z tym marynarka wojenna nie może ustawać w swoich wysiłkach i musi zadawać nieprzyjacielowi jak największe straty. 3. Obrona Egiptu z zachodu i z północy wobec wzrastającej intensywności ataków powietrznych obrazuje standardowy problem militarny, polegający na tym, że siła centralna zmuszona jest odpierać dwa ataki z różnych stron. W tym wypadku fakty jasno mówią, jaką taktykę należy przyjąć. *

Zob. przypis na s. 421 (przyp. oryg.).

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

429

4. Atak przez Turcję i/lub przez Hiszpanię w ciągu najbliższych tygodni nie może zostać przeprowadzony pełnymi siłami, a później może on stać się po prostu niemożliwym. 5. W chwili obecnej pojawia się szansa ogromnego sukcesu militarnego na Pustyni Zachodniej. Celem naszym musi być tutaj nie zepchnięcie przeciwnika na jakąś linię lub do jakiegoś regionu, lecz całkowite zniszczenie jego oddziałów przez uderzenie wszystkimi naszymi siłami. Podczas następnych dwóch tygodni możliwe jest zmiażdżenie Niemców w Cyrenajce. Generał Wavell dysponuje ponad 400 ciężkimi czołgami w porównaniu ze 130 czołgami wroga. Oprócz tego posiada on dużą ilość broni różnego typu. Ma doskonałe linie komunikacyjne, otrzymuje liczne dostawy oraz pomoc drogą morską. W związku z tym powinien całą siłą uderzyć na wroga, który ma obecnie duże trudności zaopatrzeniowe i komunikacyjne. Rysuje się tutaj jedyna szansa odniesienia ogromnego sukcesu, któremu nic nie stoi na przeszkodzie. 6. Tymczasem nie ma żadnych sprzeciwów wobec proponowanej przez niego ofensywy w kierunku Syrii i niewykluczone, że uda się mu opanować tamtejsze lotniska, zanim Niemcy dojdą do siebie po ogromnych ubytkach w ich siłach powietrznych spowodowanych przez zajadły opór Freyberga. 7. W związku z tym nie należy marnować oddziałów znajdujących się obecnie na Cyprze. Nie możemy planować ani podejmować próby utrzymania Cypru, dopóki nie zapanujemy nad lotniskami w Syrii. Dopiero kiedy je opanujemy i kiedy osiągniemy decydujące zwycięstwo w Cyrenajce, wówczas możliwym będzie nasze zaangażowanie w obronę Cypru, oczywiście pod odpowiednią osłoną powietrzną. Musimy teraz wyciągnąć wnioski z twardej lekcji udzielonej nam na Krecie. 8. W tym celu należy bezzwłocznie wznowić operację „Jaguar" i rozszerzyć jej zakres. Victorious nie jest chwilowo zaangażowany w żadne działania. Należy maksymalnie przyśpieszyć proces przerzucania wojsk i tranportów z Abisynii w kierunku północnym, pamiętając równocześnie, że 50 dywizja z Anglii, pomniejszona o jedną brygadę, także zbliża się do punktu docelowego wraz z innymi posiłkami. 9. W sumie więc rozkazy powinny być następujące: a) ewakuacja Krety, b) zniszczenie sił niemieckich w Cyrenajce, co odciąży Tobruk i zabezpieczy lotniska na zachodzie, c) próba zminimalizowania żądań dotyczących posiłków dla Syrii po zwycięstwie w Cyrenajce. Wszystkie te operacje powinny się zakończyć w pierwszej połowie czerwca.

430

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Premier do premiera Australii (pan Menzies) 29 maja 1941 Gratulacje z powodu wspaniałych i wzruszających przemówień wygłoszonych przez Pana w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych. Cała Anglia zapoznała się z ich treścią. Chciałbym tutaj podziękować za miłe wzmianki dotyczące mojej osoby. Często przypomina mi się zdanie Chathama: „Twórzcie jeden naród!". Powodzenia. Premier do ministra rolnictwa i ministra ds. Szkocji 30 maja 1941 Dokładnie przemyślałem depeszę wysłaną przez Pana na początku kwietnia, a dotyczącą uprawy buraka cukrowego w Szkocji. Uważam za rzecz oczywistą, że ze względu na oszczędności transportowe należy kontynuować uprawę tego warzywa. Dowiedziałem się także, iż zawartość skrobii w burakach na 1 akrze jest o 2/3 większa od jej zawartości w ziemniakach. Lecz wnioskuję z Pańskiego pisma, że z przyczyn finansowych rolnicy wolą uprawiać ziemniaki, których bynajmniej nie brakuje. Nie ulega w związku z tym wątpliwości, iż należy przedsięwziąć wszelkie środki w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu uprawy buraków, jeżeli będzie to koniecznym nawet kosztem ziemniaków. Ministerstwa muszą między sobą ustalić, czy poziom upraw należy zwiększyć w Szkocji czy w północnej Anglii, lecz wygląda na to, że najdogodniejsze to będzie na terytorium Szkocji. Jeżeli w tym roku jest już za późno, by zwiększyć produkcję, należy poczynić kroki, aby sytuacja taka nie powtórzyła się ponownie w 1942 r. W rzeczy samej skoro w obecnym czasie burak zalicza się do niezwykle wartościowych upraw, to należałoby rozważyć, czy w przyszłości nie powinniśmy przeznaczyć nań znacznie większego obszaru. Proszę o kolejne raporty w tej sprawie. CZERWIEC

Premier do generała lsmaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 1 czerwca 1941 Choć w dalszym ciągu jestem zdania, że nie powinniśmy przygotowywać obrony Cypru [w tej chwili] i tym samym marnować naszych oddziałów, to nie chciałbym równocześnie wykluczać możliwości obrony powietrznej, nawet zanim uda się nam opanować lotniska syryjskie. Jeżeli w wyniku powodzenia „Tygrysiątek" uda nam się zaoszczędzić dwa lub trzy dywizjony myśliwskie, trzeba je tam wysłać. Nie wiem nawet, jak przedstawia się stan i pozycja istniejących lotnisk. Chciałbym, aby cała ta sprawa została ponownie przeanalizowana przez sztab.

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

431

(Do wykonania dzisiaj) Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 1 czerwca 1941 Rozmawiając z generałem Giffardem, wspomniałem o moim pragnieniu, by brygada zachodnioafrykańska powróciła niezwłocznie z Afryki Wschodniej do Freetown, a broń zdobyta na Włochach została użyta do wyposażenia Brygady Cieni tworzącej się niedaleko Freetown. Generał jest zdania, że bataliony zachodnioafry kańskie potrzebują przynajmniej 80 brytyjskich oficerów i podoficerów i że w związku z tym zabraknie ich dla Brygady Cieni. Wpadłem na pomysł, że w polskich dywizjach znajduje się ogromna liczba oficerów (około kilku tysięcy) i że to właśnie oni mogliby zostać przyłączeni do zachodnioafrykańskiej Brygady Cieni. Jestem pewien, że generał Sikorski znalazłby dwie lub trzy setki, i że okazaliby się oni bardzo dobrzy. Proszę zbadać tę sprawę i sporządzić odpowiedni plan. Należy się w tej kwestii skonsultować z generałem Giffardem, a ja przed jego wyjazdem chciałbym otrzymać raport o przerzuceniu brygady zachodnioafrykańskiej ze wschodu na zachód oraz o rozwoju Brygady Cieni, wzmocnionej włoskim sprzętem i polskim zastrzykiem*. Premier do ministra informacji 1 czerwca 1941 Niebezpiecznie jest informować wroga o odbywaniu się kolejnej sesji Parlamentu, gdyż daje mu to czas na przygotowanie ataku. Osobiście nie twierdzę, że wróg wie wszystko, o co go podejrzewamy. (Do wykonania dzisiaj) Premier do szefa sztabu lotnictwa 2 czerwca 1941 Cieszę się, że cały czas skupia się Pan na tej sprawie [zwiększenia zasięgu myśliwców]. Jest rzeczą oczywistą, że za duży zasięg zapłacić będzie trzeba możliwościami prowadzenia ognia i zwrotnością, lecz jest to gra warta świeczki. Nie uważam, by Pańskie ostatnie stwierdzenie wyczerpywało problem. Maszyny muszą zostać zmienione do tego stopnia, byśmy mogli w ciągu dnia zwalczać poszczególne punkty przy użyciu tak myśliwców, jak i bombowców. Dotyczy to zwłaszcza archipelagu egejskiego, gdzie powinniśmy być w stanie bombardować lotniska na Krecie *

Tak jak planowano, do dywizji zachodnioafrykańskiej wysiano około 400 polskich oficerów, którzy wykazali się doskonałą służbą (przyp. oryg.).

432

NIEMCY

PRĄ N A

WSCHÓD

i wyspach Dodekanezu w ciągu dnia pod osłoną myśliwców. W związku z tym musimy przystosować maszyny do pokonywania dużych odległości. Teraz, gdy tak znaczna część Luftwaffe przemieszcza się na wschód, a Francja poważnie słabnie, powinniśmy spróbować dziennych nalotów na Niemcy na dużą skalę. Lecz by to stało się możliwym, trzeba zwiększyć zasięg naszych myśliwców. Jeżeli to się nie uda, będzie Pan bezradny na zachodzie, a pobity na wschodzie. Premier do gubernatora Malty 6 czerwca 1941 W zupełności zgadzam się z Pańskim poglądem. Ministerstwo Wojny zajmie się szczegółowo wszystkimi punktami. W związku z tym, że atak na Maltę z pewnością nie nastąpi w ciągu najbliższych dwóch - trzech tygodni, opracowujemy obecnie inne ważne zadania, które umożliwią nam podjęcie nowych decyzji w Pańskiej sprawie. Proszę nie wątpić, że uważamy Maltę za jeden z kluczowych punktów Imperium Brytyjskiego. Wiemy, że jest Pan właśnie tym człowiekiem, który ją utrzyma, i zrobimy wszystko, co w ludzkiej mocy, aby zapewnić Panu środki do realizacji tego zadania. (Do wykonania dzisiaj) Premier do profesora Lindemanna 7 czerwca 1941 Już kilkakrotnie prosiłem Pana o sprawdzenie stanu sił powietrznych Wielkiej Brytanii i Niemiec przedstawionego w dokumentach opracowanych przez pana sędziego Singletona. Proszę o odpowiedź najpóźniej w poniedziałek. Spodziewam się, że wróg stracił więcej maszyn od nas, lecz jak w tej chwili wygląda uzupełnianie tych strat? Jak sprawy stoją? Ostatnie dokładne sprawozdanie otrzymałem ponad dwa miesiące temu. Premier do premiera Australii 9 czerwca 1941 Utrzymanie Cypru nie jest możliwe bez opanowania syryjskich lotnisk. Zdecydowaliśmy przeto, iż lepiej będzie spróbować najpierw osiągnąć ten cel, by potem skutecznie pomóc Cyprowi. Obecnie posiadamy jeden zmechanizowany pułk kawalerii australijskiej, jeden brytyjski batalion plus lokalne oddziały i sześć hurricane'ów. Są one w stanie powstrzymać wszystko z wyjątkiem nieprzyjacielskiego ataku na wielką skalę. Jeżeli wróg uderzy, zanim opanujemy Syrię, tysiąc pięciuset ludzi na Cyprze będzie musiało skryć się w górach i prowadzić tam wojnę partyzancką. Jeżeli nie opanujemy Syrii lub jeżeli Niemcy pokonają partyzantkę w górach, wówczas najprawdopodobniej stracimy wielu ludzi. Szefowie sztabu nie uważają, by takie stawianie sprawy było nieuczciwe. W czasie wojny dzieje się wiele znacznie gorszych rzeczy. Chciałbym pomóc Panu w Pańskich kłopotach

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

433

i, jeżeli Pan sobie tego życzy, dopilnuję, by oddziały australijskie zostały wycofane z Cypru. Premier do ministra ds. kolonii i generała Ismaya 11 czerwca 1941 Naszym zadaniem jest jak najściślejsza blokada Dżibuti. Zaproponowaliśmy tym ludziom niezwykle uczciwe warunki i w tej chwili nie wolno zrobić niczego, co w jakikolwiek sposób powodowałoby zelżenie blokady. Jedyną dopuszczalną rzeczą byłoby poproszenie o dokładną liczbę noworodków i małych dzieci, dla których przekazałoby się pewną ilość żywności, oczywiście pod jak najściślejszą kontrolą. Gubernator Adenu nie może w żadnym razie podejmować działań osłabiających blokadę i żadne zapasy nie mogą docierać do miasta bez mojej uprzedniej zgody. Premier do lorda przewodniczącego 14 czerwca 1941 Dowiaduję się, że zgodnie z planem zmniejszenia podstawowych przydziałów benzyny dla osób cywilnych o połowę raz na trzy miesiące, pierwsze cięcie ma nastąpić w sierpniu. Czy nie można by tego jakoś uniknąć? Musimy wziąć pod uwagę Bank Holiday* oraz to, że większość ludzi właśnie w sierpniu otrzyma pierwsze przepustki od chwili rożpoczęcia wojny. Niewątpliwie liczą oni na to, że napełnią baki pod koniec lipca, mając w perspektywie pełny przydział za miesiąc następny. Czyż nie można by rozpocząć wprowadzania tego planu w życie od października? Wynikłą z tego stratę połowy przydziału można nadrobić w ciągu zimy. (Do wykonania dzisiaj) Premier do lorda Wooltona i ministra rolnictwa 14 czerwca 1941 1. Cieszę się, że Wasz plan dwunastu kur zostanie porzucony na korzyść planu:„Żadnej karmy dla więcej niż 12 kurczaków, jeżeli nie przyłączysz się do wspólnego funduszu." „Publiczna karma za publiczne jajka." 2. Czy poczyniono odpowiednie kroki w sprawie hodowli królików? Chociaż same w sobie nie są one zbyt pożywne, stanowią jed*

Dzień powszedni ustawowo wolny od pracy, co niekoniecznie wiąże się ze świętem religijnym, kiedy to zamknięte są wszystkie banki i poczty, jak również większość fabryk, biur i sklepów (np.: pierwszy poniedziałek maja, ostatni poniedziałek sierpnia, lecz także: Nowy Rok, Wielki Piątek, Poniedziałek Wielkanocny).

434

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

nak pewne urozmaicenie w przymusowym wegetarianizmie. Żywią się głównie trawą i roślinami zielonymi, więc nie widzę przeszkód, by rozmnażały się w niewoli. 3. Cieszę się, że podjęto decyzję o zwiększeniu racji mięsa, lecz ponowne ich zmniejszenie w zimie byłoby rzeczą niekorzystną ze względu na to, że w owym czasie zmiejsza się także ilość dostępnych świeżych warzyw. Czy nie dałoby się uzyskać dodatkowych dostaw konserwowej wołowiny, wieprzowiny i bekonu z Ameryki, aby jakoś zapełnić tę zimową lukę? Im więcej chleba wmuszamy w ludzi, tym większe na niego zapotrzebowanie. Powinno się więc wzmóc wysiłki na rzecz zdobycia większych ilości mięsa. 4. Z dużym niepokojem patrzę na perspektywę masakry owiec i wołów. Stanowią one przecież naszą podstawową rezerwę. Premier do ministra lotnictwa i szefa sztabu lotnictwa 15 czerwca 1941 Jakiś czas temu zaproponowałem, by sir Hugh Dowding został poproszony o napisanie komunikatu na temat bitwy o Anglię, która toczyła się pod jego dowództwem w lipcu, sierpniu i wrześniu ubiegłego roku. Z tego, co mi wiadomo, nie ma do tego żadnych zastrzeżeń. Prosiłbym więc o poczynienie niezbędnych kroków. Premier do generała lsmaya 18 czerwca 1941 Proszę o sporządzenie dla mnie dokładnego spisu miejsc w Syrii, które są najczęściej wymieniane. Proszę w każdym wypadku wybrać najprostszą pisownię i najbardziej znaną formę. Zostanie to przesłane na Bliski Wschód i rozpowszechnione wśród wszystkich zainteresowanych. Premier do ministra lotnictwa i szefa sztabu lotnictwa 18 czerwca 1941 1. Kilka dni temu spostrzegłem w gazetach odezwę, z której wynikało, że RAF potrzebuje kilku tysięcy ochotników do obrony lotnisk. Cóż to ma znaczyć? Przedstawiono to jako korzystanie z lekcji, jaką dala nam Kreta. Lecz wiele osób mimo to zastanawia się nad sensem tego dziwnego posunięcia. Niewykluczone, że wszystko to jest jedną wielką bzdurą. 2. Przy tej okazji chciałbym powiedzieć, że cały personel naziemny lotnisk powinien przejść szybkie i efektywne szkolenie, obejmujące używanie posiadanej przezeń broni oraz przeprowadzanie działań niezbędnych do obrony lotnisk. Każdy powinien mieć ściśle określone zadanie w czasie obrony i charakteryzować się dużą elastycznością i skutecznością. Proszę o raport w tej sprawie.

OSOBISTA KORESPONDENCJA PREMIERA

435

Premier do generała de Gaulle'a 19 czerwca 1941 Dziękuję za Pański telegram z 13 czerwca. Bardzo wysoko cenię sobie wyrażane przez Pana opinie. Pomoc Pańska była szczególnie skuteczną w świetle niedawnych wydarzeń w Syrii. Proszę być pewnym, że zawsze mam na myśli interesy ruchu Wolnej Francji, tak istotne przecież dla odrodzenia się samej Francji. Pozdrowienia. Premier do generała Ismaya 20 czerwca 1941 Proszę skupić się na następujących sprawach: a) zacieśnienie współpracy pomiędzy armią i dywizjonami RAF-u, b) zadania lotnisk w Zjednoczonym Królestwie na wypadek inwazji. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 23 czerwca 1941 1. Sukcesy osiągnięte dzięki wspaniałej ofensywie RAF-u nad Cieśniną Kaletańską powinny zachęcić nas do kontynuowania działań tak długo, jak długo przynosi to pożądane efekty. Należy maksymalnie zwiększyć liczbę bombowców działających w ciągu dnia, aby w pełni wyzyskać doskonałą widoczność naszych celów. Trzeba poprosić rząd o wyrażenie zgody na bombardowanie wszystkich ważnych fabryk zajmujących się naprawą lub produkcją samolotów nieprzyjacielskich. Wszystkie inne cele na danym obszarze również powinny być bombardowane i skutecznie niszczone. Francuskich robotników należałoby wcześniej ostrzegać, by oddalili się od fabryk, choć brak takiego uprzedzenia nie powinien powstrzymywać nas od rozpoczynania działań. 2. Przyjmując założenie, że uda się nam utrzymać panowanie w powietrzu, sztaby powinny rozpatrzyć możliwość przeprowadzenia ataku na wielką skalę, oczywiście przy odpowiedniej osłonie powietrznej. Myślę tu o liczbie 25 do 30 tysięcy żołnierzy, prawdopodobnie komandosów i jednej z dywizji kanadyjskich. W jakim wypadku koniecznym by było stworzenie siły dopasowanej dokładnie do planu taktycznego zamiast trzymanie się tradycyjnych podziałów dywizyjnych. Jak długo będziemy panowali w powietrzu nad Kanałem i Cieśniną Kaletańską, tak długo istnieje szansa na osiągnięcie poważnego sukcesu. 3. Wśród pozostałych celów należy wymienić zniszczenie dział i wszystkich baterii, wszystkich jednostek pływających (choć raczej niewiele ich zostało), a także zniszczenie magazynów i zabicie lub wzięcie do niewoli dużej liczby Niemców. Można także podjąć próbę zablokowania portów w Calais i Boulogne. 4. Wstępne rozmowy na ten temat chciałbym rozpocząć dziś wieczorem o 9.45 i jeżeli plany te zostaną zasadniczo zaakceptowane, powinny

436

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

one jak najszybciej zostać dopracowane i udoskonalone. Teraz, gdy nieprzyjaciel jest zajęty w Rosji, trzeba „kuć żelazo póki gorące." Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu, controllera i pozostałych zainteresowanych 27 czerwca 1941 1. Brytyjskie operacje desantu morskiego rozpoczynają się zwykle jeszcze w godzinach nocnych, aby umożliwić umieszczenie na brzegu pewnej liczby dział typu Bofors. Lecz same te działa nie wystarczą, by zapewnić odpowiednią obronę przed atakami bombowców nurkujących, których należy się spodziewać o świcie lub niewiele później. W ciemnościach działa te zostaną zaledwie umieszczone na swoich pozycjach, a zabraknie czasu na zamontowanie przeliczników i pozostałych urządzeń kontrolnych. 2. Aby zapełnić lukę pomiędzy pierwszym lądowaniem a zajęciem lotnisk, co umożliwi zainstalowanie brytyjskich dywizjonów myśliwskich i zapewni niezbędną ochronę powietrzną, koniecznym jest ustawienie artylerii przeciwlotniczej, umożliwiającej prowadzenie ognia nawet na niskim pułapie. Jak można osiągnąć ten cel? Tylko i wyłącznie poprzez dostarczenie pływających baterii, które zajmą określone pozycje w ciemnościach i będą gotowe do obrony lądujących oddziałów z rozpoczęciem się dnia. 3. Każdego miesiąca wypuszczamy 170 jednostek desantowych dla transportu czołgów. Myślę, że tuzin można wykorzystać jako pływające baterie. Powinny być one uzbrojone w wyrzutnie typu UP z zapalnikami zbliżeniowymi lub w działa typu Bofors. Jednostki desantowe dużych rozmiarów doskonale nadają się do tego celu. Proszę o sporządzenie planu możliwie najlepszego umieszczenia dział, wyrzutni lub obydwu typów naraz. Należy rozwinąć jak najlepsze sposoby prowadzenia ognia oraz opracować zasadę okrętów czterostronnych, umożliwiających jednoczesne prowadzenie ognia z kilku kierunków. To jest zadanie dla ekspertów, którzy powinni otrzymać wymiary pokładu nadającego się do wykorzystania oraz opracować szczegóły dotyczące urządzeń technicznych, jak również niezbędnego personelu. Controller proszony jest o sporządzenie raportu na temat koniecznych zmian. Jeden okręt należałoby tak właśnie wyposażyć, co pozwoliłoby na wyszkolenie pierwszej grupy oficerów i żołnierzy. Pozostała część okrętów powinna być gotowa na przyjęcie przydzielonych im dział i wyrzutni. Konieczne jest odpowiednie zamontowanie wszystkich urządzeń, aby instalowanie broni trwało jak najkrócej. Jednocześnie wzmiankowane działa i wyrzutnie mają dalej

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

437

służyć obronie powietrznej Wielkiej Brytanii, lecz w razie otrzymania rozkazu powinny być gotowe do jak najszybszego wysłania. W ciągu tygodnia chciałbym otrzymać raport na ten temat.* Premier do generała lsmaya 27 czerwca 1941 Proszę o dokładny spis dowódców naczelnych i nazwiska tych, którzy każdego tygodnia odwiedzają pokój w Ministerstwie Obrony w celu czytania dokumentów, abym mógł się przekonać, kto wykorzystuje tę możliwość. (Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra wojny i szefa sztabu imperialnego 27 czerwca 1941 Jakiś czas temu doszedłem do wniosku, że lepiej by jednak było nadawać imiona różnym rodzajom czołgów. Byłyby one łatwe do zapamiętania i pozwoliłyby na unikanie mylących nazw i numerów. Pomysł ten nie znalazł w swoim czasie aprobaty, jednak fakty wyraźnie za nim przemawiają, ponieważ jeden z czołgów piechoty, Mark II, jest popularnie nazywany „Matyldą", a inny czołg piechoty „Walentyną". Co więcej, obecne nazwy ciągle się zmieniają. Proszę więc o sporządzenie listy obecnych oficjalnych nazw wszystkich typów czołgów, czołgów obecnie konstruowanych oraz czołgów znajdujących się w służbie amerykańskiej wraz z proponowanymi nazwami, tak aby można je było rozpatrzyć i przedyskutować. (Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra spraw zagranicznych, pierwszego lorda i pierwszego lorda morskiego 28 czerwca 1941 Kto jest odpowiedzialny za rozpowszechnienie wśród Ameiykanów pogłoski, że chcemy, aby ich niszczyciele operowały raczej po ich stronie Atlantyku niż po naszćj? Ktokolwiek tak się wyraził, wyrządził nam ogromną szkodę i powinien zostać natychmiast odsunięty od wszelkich kontaktów ze stroną amerykańską. W zupełności zga*

Pismo to ukazuje genezę jednostki desantowo-artyleryjskiej (LCF) będącej po prostu jednostką desantową do przewozu czołgów wyposażoną w potężną baterię lekkich dział przeciwlotniczych. Używane były do ochrony z bliskiej odległości innych jednostek desantowych podczas ataku. Do maja 1942 roku posiadaliśmy ich sześć; w późniejszym okresie ich liczba uległa poważnemu zwiększeniu (przyp. oryg.).

438

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

dzam się z panem Stimsonem. Czy problem ten może zostać przedstawiony w poniedziałek Gabinetowi? Premier do ministra lotnictwa 28 czerwca 1941 Z tego, co mi wiadomo, to nie przygotowano obrony lotnisk w okresie między oddaniem ich do użytku a datą ich faktycznego użytkowania, przy czym przerwa ta jest zwykle bardzo długa, zwłaszcza że często po zakończeniu podstawowych prac trzeba wprowadzać pewne drobne poprawki i zmiany. Jest to znaczna luka. Chciałbym się dowiedzieć, jak sprawa naprawdę wygląda. Premier do ministra lotnictwa oraz szefa sztabu lotnictwa 29 czerwca 1941 1. W związku z moją depeszą z 20 czerwca na temat odpowiedzialności lotnictwa za obronę lotnisk. Każdy człowiek noszący mundur RAF-u powinien być w coś uzbrojony - niech będzie to karabin, pistolet maszynowy, zwykły pistolet, pika lub pałka. Każdy, bez żadnych wyjątków, powinien codziennie odbywać przynajmniej godzinne ćwiczenia. Każdy powinien mieć swoje zadanie w planie obronnym. Przynajmniej raz w tygodniu wskazane są próbne alarmy (sygnał powinien wyraźnie oznaczać, że jest to tylko alarm próbny) i wszyscy powinni znaleźć się na swoich pozycjach w ciągu co najwyżej pięciu minut. Wszyscy muszą zrozumieć, że podczas obrony lotniska oczekuje się od nich walki aż do końca. Każdy budynek nadający się do celów obronnych powinien zostać odpowiednio przygotowany, tak aby musiał być osobno zdobywany przez oddziały nieprzyjaciela. Każda z takich placówek powinna mieć wytypowanego dowódcę. W ciągu dwóch lub trzech godzin mają przybyć oddziały równocześnie każda placówka musi stawiać opór i musi zostać utrzymana. Ten rodzaj walki będzie będzie dużo kosztował nieprzyjaciela. 2. Ogromna liczba personelu cywilnego, zajmującego się małą garstką bohaterskich pilotów, którzy w normalnych warunkach biorą na siebie cały ciężar walki, stanowi najpoważniejszy problem dla organizacji sił powietrznych. Lecz równocześnie jest okazją do wyzyskania tych ludzi w celach militarnych. Każde lotnisko powinno być twierdzą walczącego personelu, a nie mieszkaniem umundurowanych cywilów, bronionym przez oddziały żołnierzy. 3. Abym mógł sumiennie przestudiować całą tę sprawę, proszę o przesłanie mi dokładnego stanu lotniska Northolt z wyszczególnieniem każdego człowieka, wykonywanej przez niego pracy oraz broni, w jaką jest wyposażony. Po prostu nie stać nas na trzymanie niemal pół miliona umundurowanych ludzi, mających zaszczyt być częścią

OSOBISTA

KORESPONDENCJA

PREMIERA

439

RAF-u, którzy nie oddają nam żadnych konkretnych usług bojowych poza udzielaniem bezsprzecznie nieocenionej pomocy naszym pilotom. Premier do ministra wojny i szefa sztabu imperialnego 29 czerwca 1941 Musimy być przygotowani na pojawienie się około 250 tysięcy spadochroniarzy oraz innych oddziałów desantowych. Wszyscy, umundurowami czy nie umundurowani, powinni atakować ich w każdym miejscu i o każdym czasie „Niech każdy z nich zabije Huna". Tego ducha walki wpajać należy całym królewskim siłom zbrojnym - a w szczególności myślę tu o szkołach wojskowych, ośrodkach szkoleniowych i składach. Wszyscy żołnierze walczący na tyłach muszą wykształcić w sobie zdolność do stawiania zaciętego, jednostkowego oporu. Żadnego budynku zajmowanego przez wojsko nie można oddać bez walki. Każdy musi posiadać jakąś broń, nawet gdyby to miała być tylko pika lub pałka. Ów duch ogromnego, indywidualnego oporu wobec tej nowej formy inwazji jest sprawą o kapitalnym znaczeniu. Wierzę, iż podejmowane są w tym kierunku duże wysiłki. Proszę o dokładne dane dotyczące liczby umundurowanych żołnierzy, którymi dysponuje Pan na Wyspie, oraz o informacje na temat stanu ich uzbrojenia. Chciałbym, żeby sir Alan Brooke zapoznał się z niniejszym pismem i załącznikami, oraz przekazał mi swoje poglądy na ten temat. Proszę także o wzory pik i pałek. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 30 czerwca 1941 Chociaż ponosimy znaczne ofiary, duże posiłki wroga nieustannie przedostają się do Afryki. Marynarka nic nie jest w stanie zrobić. RAF zatrzymuje ich może połowę. Sytuacja jest niewątpliwie bardzo poważna. (Do wykonania dzisiaj) Premier do ministra zaopatrzenia 30 czerwca 1941 W czasie tajnej sesji sir Andrew Duncan otrzymał pytania od pana Shinwella i innych na temat stanu „czołgów ciężkich". Do tej pory uważaliśmy A.22 za najcięższy typ, jaki możemy wyprodukować, choć bodajże Stern wykonuje jakieś prace nad znacznie cięższym typem. Podejrzewam, że istnieje już nawet model próbny. Oczywiście, ze wzglę-

440

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

du na kwestię transportu morskiego nasz problem różni się nieco od problemów Rosji, czy też wielkich mocarstw kontynentalnych. Niedawno doszły do nas miarodajne informacje, że Rosjanie wyprodukowali ogromny czołg, podobno ważący ponad 70 ton, przy którym niemieckie 6-funtowe działo przeciwpancerne jest bezużyteczne. Uważam, że sprawa ciężkiego czołgu staje się w tej chwili bardzo pilna i trzeba ją jak najszybciej rozwikłać.

ZAŁĄCZNIK B O C E N A B R Y T Y J S K I C H I N I E M I E C K I C H SIŁ POWIETRZNYCH 9 G R U D N I A 1940 NOTA PREMIERA I MINISTRA OBRONY

1. Przyjmuje się, że od czasu rozpoczęcia wojny piętnaście miesięcy temu lotnictwo niemieckie otrzymało 22 tysiące samolotów różnego typu, a lotnictwo brytyjskie około 18 tysięcy. Podczas ostatnich ośmiu miesięcy ciężkich walk lotnictwo niemieckie otrzymało 12 tysięcy nowych maszyn, a brytyjskie - 11 tysięcy, jeśli nie liczyć tysiąca przysłanych z zagranicy. W czasie tych ośmiu miesięcy dane były mniej więcej podobne - obie strony otrzymywały średnio 1 400 1 500 samolotów miesięcznie. 2. Podczas tych ośmiu miesięcy pierwsza linia lotnictwa brytyjskiego nie została prawie naruszona. Wynika z tego jasno, że miesięczna produkcja 1400 maszyn zupełnie wystarczała, aby w okresie ciężkich walk utrzymać pierwszą linię w pierwotnym stanie. Jeżeli teraz przyjmiemy, że z tych 1 400 maszyn 500 stanowiły samoloty ćwiczebne, a kolejnych 200 stanowiły samoloty bojowe przeznaczone do ćwiczeń, to oznacza to, że 700 samolotów bojowych, tj. 1/3 pierwszej linii, było każdego miesiąca spisywanych na straty. 3. Straty niemieckie z pewnością nie były mniejsze. Nasze Ministerstwo Lotnictwa ocenia je na 3 tysiące maszyn od maja do sierpnia i 2 800 maszyn od sierpnia do października, co daje w sumie 5 800 maszyn. Nasze straty w odpowiednim okresie były o połowę mniejsze. 4. Wywiad lotniczy w Ministerstwie Lotnictwa wierzy, że pierwsza linia niemieckich sił zbrojnych w dniu 1 maja wynosiła około 6 tysięcy maszyn, tzn. że była trzykrotnie większa od naszej. Jeżeli to prawda i jeżeli straty Niemców nie były większe od naszych, wówczas ich miesięczne ubytki musiały wynosić przynajmniej 2 tysiące maszyn. Jeżeli nasze dane dotyczące ich miesięcznej produkcji są zgodne z prawdą (około 1500) i jeżeli przyjmiemy, że tysiąc z nich to samoloty bojowe, wówczas oznacza to, że Luftwaffe w pierwszym miesiącu zmniejszyła swój stan posiadania o 2 tysiące minus 1 100, tzn. przynajmniej o 900 maszyn. Oczywiście w miarę kurczenia się frontu liczby te ulegają zmianie, lecz wspomniane siły będą pod koniec tych czterech miesięcy liczyć około 4 tysięcy sztuk.

442

NIEMCY

PRĄ

NA W S C H Ó D

Trzeba by więc przyjąć, że Niemcy posiadali na tę ewentualność ogromną rezerwę maszyn. Jednak ich przedwojenna produkcja bynajmniej nie potwierdza takiego przypuszczenia. Jakkolwiek by na to patrzeć, byłoby to bardzo nieekonomiczne rozwiązanie, ponieważ maszyny te stałyby się bardzo szybko przestarzałe. Wszystkie dobrze zorganizowane siły zbrojne posiadają jakąś rezerwę w chwili wybuchu wojny, aby przetrwać pierwsze dwa lub trzy miesiące, zanim machina wojenna zacznie pracować pełną parą. Należy dokładnie zbadać, jaki procent naszych samolotów bojowych był spisywany na straty każdego miesiąca i jakie były tego przyczyny. Możliwe powinno być w miarę dokładne ustalenie strat naszych i niemieckich, a obliczenia te powinny być oparte na założeniu, że ich straty są proporcjonalne do naszych. 5. Zgodnie z naszymi informacjami Niemcy produkują miesięcznie tylko 400 samolotów szkoleniowych. Jest to zbyt mała liczba, aby zapełnić luki powstałe w tak ogromnych siłach powietrznych. My używamy ich znacznie więcej, nie licząc tych, które wysyłamy do ośrodków szkoleniowych w Kanadzie. Dowiadujemy się, że Niemcy posiadają ogromne rezerwy pilotów wyszkolonych przed wojną, i że bardzo niewielu pilotów wyszkolonych do tej pory znalazło się wśród jeńców wojennych. Jeżeli to prawda, i jeżeli te wielkie rezerwy maszyn naprawdę istniały, to trudno pojąć, dlaczego ich nie połączono, zwiększając odpowiednio siłę bojową lotnictwa w czasie wielkich bitew powietrznych. 6. Musimy zrobić wszystko, aby rozwikłać obecne sprzeczności. Oceny Ministerstwa Wojny Ekonomicznej dotyczące produkcji nie wskazują na większą siłę pierwszej linii niż 3 tysiące maszyn. Jest to liczba odpowiednia do niemieckiego wysiłku w Dunkierce i podczas bitwy o Anglię. Natomiast oceny wywiadu lotniczego są prawie dwukrotnie wyższe. Obecnie istnieją trzy możliwe rozwiązania: a) Ministerstwo Wojny Ekonomicznej jest w wielkim błędzie i niemiecka produkcja jest dwukrotnie większa, a działania w Dunkierce i w czasie bitwy o Anglię nie były dla Niemiec aż tak wielkim wysiłkiem; b) lub wręcz przeciwnie, sekcja niemiecka została wprowadzona w błąd, najpewniej rozmyślnie, przez samych Niemców, którzy pragną, żeby nasze oceny znacznie przewyższały rzeczywistość; c) nie wszystkie jednostki zidentyfikowane przez wywiad to jednostki bojowe, lecz duża ich część (przynajmniej jedna trzecia) to coś w rodzaju naszych jednostek szkoleniowych.

UWAGA: W straty grudniowe włączono około 270 000 ton utraconych na Dalekim Wschodzie, z czego 194 000 tony należały do Wielkiej Brytanii.

MIESIĘCZNY BILANS STRAT B R Y T Y J S K I C H , S O J U S Z N I C Z Y C H I N E U T R A L N Y C H STATKÓW H A N D L O W Y C H I JEDNOSTEK R Y B A C K I C H W WYNIKU D Z I A Ł A Ń N I E P R Z Y J A C I E L A W ROKU 1941 (Dane uaktualnione 1 maja 1949)

ZAŁĄCZNIK C

ZAŁĄCZNIK D DYREKTYWY I PROTOKOŁY WOJSKOWE STYCZEŃ-CZERWIEC

1941

Premier do ministra wojny i szefa sztabu imperialnego 6 stycznia 1941 1. Konwój „WS-5A" już wyruszył, a „B" uczyni to niebawem. Nie trzeba się więc o nie martwić. Wiozą one 55 tysięcy ludzi, z których 12 tysięcy przeznaczono dla Indii, a 43 tysiące dla Bliskiego Wschodu. Z tych 43 tysięcy do jednostek bojowych skierowano 22 tysiące, a do jednostek technicznych, drogowych itp. 21 tysięcy z czego 4 tysiące to marynarka wojenna i RAF. Tak więc armia na Bliskim Wschodzie otrzymuje 22 tysiące żołnierzy i 17 tysięcy osób personelu pomocniczego. 2. Obecny skład armii na Bliskim Wschodzie wynosi (pomijając Kenię i Aden - prawie 70 tysięcy) 150 tysięcy żołnierzy. Na tyłach znajduje się 40 tysięcy żołnierzy z jednostek zabezpieczenia szlaków komunikacyjnych i około 20 tysięcy personelu baz, tj. 150 tysięcy plus 60 tysięcy. Do tego trzeba teraz dodać „WS-5A" i „B" - 22 tysiące żołnierzy i 17 tysięcy z oddziałów zabezpieczających szlaki komunikacyjne itp., co daje w sumie 172 tysiące żołnierzy i 77 tysięcy personelu pomocniczego. 3. Konwojem „WS-6", obecnie załadowywanym, popłynie 8 500 żołnierzy plus 2,5 tysiąca z 4-tysięcznych sil rezerwowych - w sumie 11 tysięcy żołnierzy; ruchoma baza morska - 5 300 (o której później), RAF (w tym grupa szkoleniowa do Kapsztadu), marynarka 7 tysięcy, Wolna Francja 2 tysiące, około 9 tysięcy personel baz i inne. Po przybyciu tego konwoju armia na Bliskim Wschodzie będzie liczyć 183 tysiące żołnierzy i 86 tysięcy personelu pomocniczego. Należy zauważyć stopniowe zachwianie odpowiednich proporcji pomiędzy jednostkami bojowymi a personelem pomocniczym. 4. Pojęcie , jednostka bojowa" wymaga bardzo wnikliwej analizy. Bo na przykład 7 dywizja australijska, licząca 14 800 żołnierzy, jest w dużej mierze nie wyszkolona i ma braki w wyposażeniu. Następna w kolejności to dywizja kawalerii, 8 500 żołnierzy, której mechanizacja nie ruszyła jeszcze z miejsca, i która realnie rzecz biorąc nie może być nazywana jednostką bojową, a jeżeli już, to jedynie w aspekcie spraw lokalnych. Jest jeszcze kilka innych jednostek, które mógłbym wymienić, nie stanowiących jednostek bjowych w ścisłym sensie te-

DYREKTYWY

I

PROTOKOŁY

WOJSKOWE

445

go słowa, a liczą one w sumie około 6 tysięcy ludzi. Tak więc z ogólnej liczby żołnierzy jednostek bojowych należałoby odjąć 29 tysięcy, co zmniejszyłoby liczebność ze 183 tysięcy do 154 tysięcy żołnierzy, zwiększając zarazem liczebność personelu pomocniczego z 86 tysięcy do 115 tysięcy osób. Tak więc stan armii na Bliskim Wschodzie (jeśli nie liczyć armii w Kenii i Adenie - 70 tysięcy) przedstawia się następująco: 154 tysiące żołnierzy i 115 tysięcy osób personelu pomocniczego oraz innych służb nieliniowych. Proporcja oddziałów nieliniowych zdaje się być zbyt wysoką. Należy pamiętać, że dalsze poważne cięcia uczynić można w liniowych oddziałach bojowych, ponieważ każda dywizja lub grupa brygadowa posiada swój własny transport liniowy i zasadniczo powinna stanowić samodzielną jednostkę bojową. Nie wolno zapominać, że aby zaopatrzyć personel i wszystkie inne nieliniowe służby, trzeba drastycznie zmniejszyć racje żywnościowe mieszkańców kraju, a w planie są już kolejne cięcia. Poza tym każdy człowiek i każda tona żywności wymaga ryzykownego transportu dookoła Przylądka Dobrej Nadziei, wśród ciągłego zagrożenia ze strony U-bootów i samolotów wroga. Nie wspominając już o tym, że podróż tam i z powrotem zajmuje około czterech miesięcy. W związku z tym, zadaniem wszystkich lojalnych obywateli, czy to w kraju, czy na Bliskim Wschodzie, jest znalezienie sposobu na zwiększenie liczebności oddziałów bojowych przy równoczesnym zmniejszeniu liczebności personelu i służb tyłowych. Jest to szansa na wspaniały wysiłek administracyjny, którego efekt może się równać poważnemu zwycięstwu odniesionemu na polu bitwy. 5. Byłbym jednak zadowolony, gdyby ogromna liczba służb tyłowych znajdująca się w konwojach „WS-5A" i „B" mogła się zaktywizować i przysposobić do walki 29 tysięcy ludzi wymienionych w paragrafie 4. Na przykład, czy 7 dywizja australijska otrzyma służby pomocnicze, dzięki którym nadawać się będzie do przeprowadzania działań o dużym znaczeniu? Czy dywizja kawalerii stanie się jednostką zmechanizowaną, która podzielona na brygady, a przynajmniej pułki, będzie w stanie stawić czoło nieprzyjacielowi? Pytanie, czy nie lepiej byłoby wysłać konwojem „WS-6" 1 brygadę 50. dywizji zamiast ruchomej bazy morskiej jest całkiem rozsądne, lecz przygotowania są już chyba zbyt zaawansowane, by teraz zmieniać plan. Sprawa ta musi zostać przedyskutowana jutro (siódmego) przez Komitet Szefów Sztabu. 6. Jeżeli tak się nie stanie koniecznym będzie zaaprobowanie wysłania „WS-6" (zmniejszonego do 34 tysięcy lub nawet bardziej). Jestem głęboko zawiedziony ostatecznym stanem armii na Bliskim

446

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Wschodzie. Po przybyciu wszystkich konwojów będzie ona liczyła ogółem 240 tysięcy plus 43 tysiące plus 20 tysięcy - razem ponad 300 tysięcy osób, do czego należy dodać 70 tysięcy w Adenie i Kenii ogółem 370 tysięcy ludzi. Wśród tej ogromnej liczby wyróżnić można następujące jednostki bojowe: - 6 dywizja australijska, - jedna dywizja nowozelandzka, składająca się z dwóch grup brygadowych, - 4 dywizja hinduska, - 5 dywizja hinduska, - 16 brygada piechoty, - 2 dywizja pancerna, - 7 dywizja pancerna (niekompletna), - 6 dywizja brytyjska (niekompletna). Do tego dochodzą jednostki bojowe utworzone z 70 tysięcy ludzi znajdujących się w Kenii i w Adenie, tzn. dwie brygady południowoafrykańskie, dwie brygady zachodnioafrykańskie i miejscowe siły wschodnioafrykańskie. Do tego powinno dojść niebawem: a) uzupełnienie powyższych niekompletnych jednostek, b) 7 dywizja brytyjska powstała z elementów personelu 7 dywizji australijskiej i zmechanizowanej dywizji kawalerii. W sumie da to około 10 dywizji (piechoty, pancernych i kawalerii) plus, powiedzmy, dywizja z Kenii - ogółem 11 dywizji. Jest to bardzo skromny zbiór, jeśli wziąć pod uwagę rozmiary pola walki. Premier do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 21 stycznia 1941 Oto decyzje wynikłe z naszej wczorajszej dyskusji: 1. Trzy okręty typu Glen wraz z pełnym wyposażeniem desantowym oraz przydzielonymi im komandosami powinny jak najszybciej popłynąć do Suezu. 2. Na miejscu pozostaną: a) jeden zbędny oddział komandosów (ponieważ jeden jest już w Egipcie); b) oddziały komandosów zaokrętowane na Karanja; c) reszta oddziałów komandosów w tym kraju. Powinno się je niezwłocznie doprowadzić do liczby 5 tysięcy, całkowicie wyposażyć oraz nadal poddawać bardzo intensywnemu szkoleniu. Jeżeli tego nie zrobimy, stracimy doskonale siły potrzebne do obsadzenia nowych jednostek desantowych, których liczba regularnie wzrasta. Szef połączonych operacji będzie musiał pozostać

DYREKTYWY

I

PROTOKOŁY

WOJSKOWE

447

w kraju, by zreorganizować i odbudować tę jednostkę do liczby 5 tysięcy. Chciałbym dziś jeszcze (21.01.) otrzymać plan wprowadzenia w życie paragrafów 1 i 2. 3. Należy poinformować generała Wavella, że zaakceptowany został jego plan ofensywy w kierunku Bengazi. Jeżeli nie przedstawia to większych trudności, to powinien on równocześnie być w stanie przygotować w Delcie odpowiednie siły do zajęcia „Mandibles" [Rodos] w momencie, gdy przybędzie sprzęt desantowy i komandosi. Tymczasem powinien przygotować wszystko, co pozwoli na jak najszybsze przeprowadzenie ataku. Mamy nadzieję, że atak ten nastąpi nie później niż 1 marca. 4. Generał Wavell powinien również rozpocząć tworzenie w delcie Nilu rezerwy strategicznej, która w razie konieczności zostanie użyta w Grecji lub Turcji. Ustaliwszy swoją pozycję w Bengazi ż siłami polowymi i dywizją pancerną, może porzucić lądową linię komunikacyjną, oszczędzając w ten sposób ludzi i transport. W razie zajęcia przez nas Bengazi należy uczynić z niego silnie bronioną bazę morską i powietrzną; niezbędne działa lub inny sprzęt można ściągnąć z Aleksandrii lub innych portów. 5. Rozkazy dla lotnictwa muszą być dostosowane do powyższych wymagań z uwzględnieniem naszych zobowiązań wobec Grecji. Głównym jednak zadaniem naczelnego dowódcy na Bliskim Wschodzie pozostaje wspieranie oporu Malty przez nieprzerwany dopływ posiłków powietrznych. Aby umożliwić wykonanie tych zadań, Furious odbędzie kolejną podróż z kontyngentem czterdziestu hurricane'ów. 6. Należy przygotować grupę ekspedycyjną w sile dwóch dywizji plus kilka jednostek korpusowych i zreorganizowanych komandosów w celu przeprowadzenia akcji w zachodniej części Morza Śródziemnego. Będzie to albo operacja „Influx", albo „Yorker". Obydwa te plany należy przestudiować i udoskonalić, choć „Yorker" wydaje się badziej prawdopodobny. Premier do ministra wojny 29 stycznia 1941 1. Jestem niezmiernie wdzięczny za ogromny wysiłek, jaki Pan podjął, aby spełnić moje prośby i zmniejszyć żądania armii dotyczące liczby żołnierzy. 2. W dalszym ciągu nie potrafię pojąć, dlaczego dywizja, która stanowi pełną jednostkę, licząc sobie 15 tysięcy ludzi, potrzebuje 35 tysięcy lub dodatkowych 20 tysięcy. Być może prostszym wyjściem będzie wzięcie korpusu składającego się z trzech dywizji, co wedle Pańskich obliczeń wymagałoby 105 tysięcy żołnierzy, z czego tylko

448

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

45 tysięcy zostałoby włączonych do jednostek polowych. Proszę o tabelę ilustrującą podział pozostałych 60 tysięcy pomiędzy: a) oddziały korpusu b) grupę oddziałów armijnych c) jednostki zabezpieczenia szlaków komunikacyjnych. 3. Nie potrafię również zrozumieć, na jakiej zasadzie oblicza się linie komunikacyjne poszczególnych oddziałów. Oddziały przebywające w Wielkiej Brytanii mają zapewnione zewsząd doskonałe dostawy i dostęp do najlepiej rozwiniętych linii kolejowych na świecie. Mogą korzystać z niezliczonych dróg doskonałej jakości. W razie inwazji będą musiały pokonać odległości rzędu siedemdziesięciu do stu mil, choć oczywiście konieczne mogą być dłuższe podróże koleją z południa na północ lub vice versa. Warunki takie są nieporównywalne z panującymi we Francji, gdzie z powodu tego, że sami wybraliśmy sobie bazę w St. Nazaire, musieliśmy pokonać pięćsetmilowy szlak komunikacyjny. Jaka jest różnica pomiędzy liczbą jednostek zabezpieczania szlaków komunikacyjnych przeznaczonych dla pierwszych dziesięciu dywizji we Francji o tej porze w roku ubiegłym, a ich liczbą, którą proponuje Pan obecnie dla oddziałów, które zostały i mają za zadanie bronić Wielkiej Brytanii? 4. Istniejących problemów nie da się rozwiązać, jeżeli nie wyobrazimy sobie, co może się wydarzyć w ciągu najbliższych dwunastu miesięcy. Niewątpliwie będziemy musieli utrzymać na tyłach plaż nie mniej niż 15 dywizji brytyjskich na wypadek inwazji. Teraz, gdy Morze Śródziemne jest zamknięte, gromadzenie sił na Bliskim Wschodzie musi mieć ograniczony wymiar. Lecz powinniśmy przyjąć, że do lipca w Delcie znajdować się będą: cztery dywizje australijskie, jedna nowozelandzka, 1 + 1 południowoafrykańskie, sześć z ośmiu hinduskich i trzy brytyjskie lub ich odpowiedniki w grupach brygadowych. Oprócz tego w Afryce przebywać będzie około czterech afrykańskich dywizji kolonialnych. Te ostatnie nie są chyba dywizjami w normalnym znaczeniu, tj. mogącymi działać w polu jako jednostki taktyczne? Nie są nimi, zapewne, garnizony w Afryce Wschodniej, Zachodniej i Sudanie, wymagające jedynie małego wsparcia w postaci artylerii i oddziałów technicznych oraz lokalnego zabezpieczenia linii komunikacyjnych. Chcę wiedzieć, jakie oddziały pomocnicze zamierza się przeznaczyć dla wsparcia tych czterech stacjonarnych czyli miejscowych „dywizji". Czy nie jest błędem nazywanie ich dywizjami w jakimkolwiek znaczeniu? 5. Wracając do armii „Nil" z jej szesnastoma dywizjami, trzeba zauważyć, że gdy tylko Bengazi zostanie zajęte i silnie ufortyfikowane, wówczas porządek wewnętrzny w Egipcie będą w stanie utrzy-

DYREKTYWY

I

PROTOKOŁY

WOJSKOWE

449

mać dywizje hinduskie przebywając cały czas w pobliżu centrum możliwych niepokojów, które nie będą musiały wyruszać w pole na wzór dywizji brytyjskiej działającej we Francji lub Flandrii, lub nawet pozostającej w kraju. Jakie siły oddziałów zabezpieczenia szlaków komunikacyjnych przewiduje się dla tych dywizji? Czy koniecznym jest organizowanie ich w korpusy i wyposażanie w europejskie przydziały średniej i ciężkiej artylerii, itp? 6. Jednakże naszym głównym celem na tym teatrze działań wojennych musi być wprowadzenie do akcji jak największych sił z armii „Nil" w celu udzielenia pomocy Grecji, Turcji lub obydwu państwom naraz. Ile dywizji, bądź też ich odpowiedników gotowych będzie w lipcu do działań w południowo-wschodniej Europie? Myślę, że cztery dywizje australijskie, jedna nowozelandzka, jedna z dwóch południowoafrykańskich, trzy brytyjskie i trzy z sześciu hinduskich w sumie 12. Oddziały te muszą być doskonale wyposażone, ponieważ mają walczyć ni mniej ni więcej tylko z Niemcami. Zarazem jednak będą one wchodzić do akcji stopniowo - prawdopodobnie cztery dywizje pod koniec marca, a reszta w miarę możliwości transportowych. Problem, w związku z tym, polega na znalezieniu najlepszej grupy pomocniczej dla dwunastu dywizji mających zmierzyć się z Niemcami, nieco mniejszej grupy dla dywizji przeznaczonych do uśmierzenia niepokojów w Egipcie lub też stanięcia na czele podbitego terytorium włoskiego i zdecydowanie mniejszej aniżeli ta grupa dla afrykańskiej dywizji kolonialnej. Mam nadzieję, że taki podział, który powinien zostać dokładnie przemyślanym przez sztab generalny, pozwoli na dokładniejsze określenie Pańskich potrzeb, tzn: 5 dywizji brytyjskich w kraju w stanie najwyższej gotowości; 10 na nieco niższym stopniu gotowości; 10 na Bliskim Wschodzie, które powinny wzrosnąć do 12 w czasie działań przeciwko Niemcom na terenie Grecji lub Turcji na maksymalną skalę; cztery w Egipcie, Sudanie itp. i cztery kolonialne dywizje afrykańskie, takie, na jakie pozwalają lokalne warunki - w sumie 35 dywizji, do czego należy dodać dwie dywizje hinduskie przeznaczone do służby na Malajach, a więc w sumie 37, co po odjęciu od Pańskiej całości wynoszącej 58* dywizji, daje ich 21. Z tego 9 to dywizje pancerne, do czego należy doliczyć 12 brytyjskich dywizji piechoty. * Jedna dywizja południowoafrykańska dodana do pierwotnej liczby 57 (przyp. oryg.).

450

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

7. Jak rysują się prognozy dla tych dwunastu dywizji? Maksymalnie sześć z nich będzie musiało się udać do Francuskiej Afryki Północnej lub też aby współdziałać z przyjazną Hiszpanią. Obu rzeczy naraz nie możemy zrobić. Tych 6 dywizji wejdzie do akcji w dwóch korpusach, po trzy dywizje każdy. Z uwagi jednak na trudności transportowe będą mogły one wchodzić do akcji stopniowo. Jeżeli w ogóle przystąpią do działań, to będą to działania tylko przeciwko Niemcom. W związku z tym, bez względu na wszystko, muszą być one doskonale wyposażone. Trzeba jednak pamiętać, że żadna z tych operacji nie daje możliwości użycia ciężkiej lub średniej artylerii, a w razie hiszpańskiej alternatywy regularna wojna może również dobrze przekształcić się w partyzantkę. 8. Nie można mieć nadziei na równie doskonałe wyposażenie pozostałych sześciu dywizji w ciągu najbliższych miesięcy, lecz będzie wystarczającym sukcesem, jeżeli zostaną one wprowadzone do działań zamorskich przeciwko Niemcom przed końcem sierpnia. 9.9 dywizji pancernych jest wliczonych w ogólną liczbę 58. Co dla nich zaplanowano? Na pierwszy rzut oka wydaje się, że najkorzystniejszy byłby układ: cztery w kraju, dwie do działań desantowych na zachodzie i trzy na Bliskim Wschodzie lub na Bałkanach. Jest zupełnie oczywistym, że służby tyłowe i naprawcze dla tych dywizji wysłanych za granicę muszą być o wiele większe niż dla tych, które znajdują się niedaleko ogromnych warsztatów w Wielkiej Brytanii. Czy te różnice wzięto pod uwagę? 10. Straty rzędu ośmiu i pół tysiąca miesięcznie nie wydają się nadmierne jako teoretyczna prognoza. W praktyce jednak wydaje się mało prawdopodobne, by z wyjątkiem inwazji mogło dojść do jakiejkolwiek akcji na podobną skalę. Bezpiecznie natomiast będzie wziąć tę liczbę pod uwagę od lipca 1941. Ocali to około 60 tysięcy ludzi (według obliczeń). 11. Straty wynikłe z przyczyn normalnych - 18 750 miesięcznie, lub 243 750 rocznie - uważam za dość znaczne i zastanawiam się, czy nie da się ich zmniejszyć z chwilą polepszenia się warunków Wielkiej Brytanii i coraz lepszego zakwaterowania, a także w miarę zdobywania przez żołnierzy większego doświadczenia. Chciałbym wiedzieć, ilu ludzi zwolnionych z wojska nie nadaje się do żadnych prac związanych z prowadzeniem wojny. Ile osób ginie miesięcznie, ile jest niezdolnych do służby wojskowej, a ile nadaje się do prac zbrojeniowych? Przypuszczam, że można by znaleźć jakieś zatrudnienie dla przynajmniej 10 tysięcy miesięcznie. Ten punkt jest istotny dla Ministerstwa Wojny, jako że armia określając swoje zapotrzebowanie, które przedstawi narodowi, powinna przyjąć wszystkich zgłaszających

DYREKTYWY

I

PROTOKOŁY

WOJSKOWE

451

się a zdolnych do służby cywilnej. Oczywiście, nie wpływa to na sam problem, a jedynie na jego ujęcie; niemniej jednak jest to rzecz ważna. 12. Uważam, że dzięki naszym nowym metodom i rosnącej przewadze w powietrzu, obrona powietrzna Wielkiej Brytanii stanie się źródłem przyszłych oszczędności. Jest po prostu zdumiewające, ilu ludzi potrzeba do obsadzenia jednego działa. Dokładne przestudiowanie problemu pozwoli na zmniejszenie tych liczb w wielu miejscach i umożliwi trochę niższy stopień natychmiastowej gotowości. 13. Przez określenie „bataliony plażowe" nie powinienem chyba rozumieć, że jakakolwiek grupa młodych, sprawnych i wyszkolonych ludzi ma być wydelegowana do pełnienia jednej, określonej funkcji. Konieczna jest ciągła rotacja, gdzie wszystkie brygady zajmują kolejno miejsca na plażach, a potem wycofują się na tyły, działając jako służby pomocnicze dla dywizji ruchomych. 14. Ogólnie rzecz biorąc, żądań wojska dotyczących 900 tysięcy ludzi minus 60 tysięcy, minus 150 tysięcy (paragrafy 10 i 11) czyli 690 tysięcy nie uważam za wygórowane. Szkolenie musi trwać nadal, a wszystkie ubytki należy wyrównywać. W momencie, gdy wojska rozpoczną poważne walki czymś zupełnie naturalnym będzie ściąganie cywilów i przeczesywanie formacji cywilnej obrony przeciwlotniczej. Bardzo chciałbym w ciągu najbliższych sześciu miesięcy utrzymać zapotrzebowanie w rozsądnych granicach, właśnie dlatego, że obecne działania militarne są niezwykle skromne. 15. Oczekuję na dalsze informacje, o które proszę w tym piśmie, lecz równocześnie z wielkim żalem patrzę na redukcję 20 średnich pułków lub 480 dział po to, by oszczędzić zaledwie 18 tysięcy ludzi z olbrzymich liczb przedstawionych wcześniej, lub siedmiu pułków polowych ze 168 działami dla oszczędzenia 5 600 ludzi. Najważniejsze jest zwiększenie liczby oddziałów bojowych i lepiej podjąć pewne ryzyko w teoretycznych obliczeniach dotyczących strat, nawet jeżeli miałyby one być później skorygowane przez fakty, aniżeli wystawić w odpowiednim momencie zbyt małą ilość artylerii. STAN LICZEBNY ARMII DYREKTYWA MINISTRA OBRONY

I. Gdy we wrześniu 1939 r. rząd zatwierdził sformowanie armii polowej składającej się z 55 dywizji, nie zdawano sobie sprawy, że taka dywizja, jaką miało na myśli Ministerstwo Wojny, wraz z formacjami pomocniczymi wymaga 42 tysięcy ludzi z wyłączeniem ośrodków szkoleniowych, garnizonów, magazynowi innych oddziałów nie

452

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

wchodzących w skład armii polowej. W tym czasie przypuszczano również, że większość naszej armii stanie ramię w ramię z Francuzami na warunkach porównywalnych z warunkami panującymi podczas pierwszej wojny światowej, podczas gdy armia nasza musi teraz przebywać w kraju, by obronić go przed inwazją. Poza tym trudności w transporcie morskim nie pozwalają na przerzucanie za granicę i utrzymywanie tam dużych sił, a zwłaszcza na taką skalę, jaką Ministerstwo Wojny uznawało za konieczną. 2. Z 55 dywizji (teraz 57) 36 jest brytyjskich, a 21 to oddziały zamorskie. Z 36 dywizji brytyjskich 1 (tak zwana) przebywa na Islandii i jedna (6) tworzy się w Egipcie wraz z dwoma dywizjami pancernymi. 3. Powstaje obecnie 25 brytyjskich dywizji piechoty i odpowiednik 7 dywizji pancernych, w sumie 32, które wejdą w skład Home Forces. Tych 25 dywizji, po 19 500 ludzi każda, skupia 487 500 żołnierzy, a 7 dywizji pancernych, po 14 tysięcy żołnierzy każda, skupia 98 tysięcy, co w sumie daje 575 500. Oprócz tego naczelny dowódca Home Forces posiada do dyspozycji 10 niezależnych brygad, w tym brygady straży, 27 brygad plażowych i 14 batalionów, wszystkie brytyjskie. Posiadając średnio 3 500 ludzi każda, te 42 brygady skupiają około 150 tysięcy ludzi. Tak więc całkowita liczba Brytyjczyków w formacjach taktycznych w kraju wynosi 735 500. 4. W kraju siły nasze wynoszą 1 milion 800 tysięcy żołnierzy brytyjskich. Z liczby tej 735 500 jest wliczonych w wyżej wymienione formacje, co pozostawia 1 064 500 w korpusach, armii, oddziałach kwatery głównej i obrony powietrznej Wielkiej Brytanii oraz ośrodkach szkoleniowych, składach i służbach pomocniczych w jednostkach zamorskich. 5. Wojska nasze muszą wytrwać korzystając z tej właśnie puli wynoszącej 1 064 500. Dzięki odpowiedniemu zarządzaniu oraz oszczędnemu i przemyślanemu gospodarowaniu zasobami ludzkimi powinniśmy uczynić duży krok naprzód w poprawie naszej siły bojowej. Oprócz wyżej wymienionej liczby wojsko może liczyć na coroczny pobór osiemnasto- i dziewiętnastolatków. Nie przewiduję żadnych dalszych zmian, jeżeli chodzi o zasoby ludzkie Wielkiej Brytanii, chyba że byłyby one spowodowane poważnymi ofiarami w ludziach w dużej liczbie dywizji walczących jednocześnie przez dłuższy czas. Taka sytuacja byłaby jednak możliwa tylko w przypadku inwazji. Innymi słowy armia musi się opierać na obecnej liczbie około 2 milionów Brytyjczyków i będzie ona oceniana wedle użytku, jaki zrobi z tych właśnie ludzi.

DYREKTYWY

I

PROTOKOŁY

WOJSKOWE

453

6. Równocześnie dobrze by było zaplanować możliwe zwiększenie liczby formacji pancernych do odpowiednika mnej więcej 14 dywizji pancernych (lub 15, jeżeli powstanie australijska dywizja pancerna). Wymagałoby to redukcji kilku dywizji piechoty i wówczas armia brytyjska składałaby się z 14 dywizji pancernych (lub ich odpowiednika) i około 22 dywizji piechoty. Ministerstwo Wojny i Ministerstwo Zaopatrzenia powinny opracować odpowiednie propozycje. 7. Trzy dywizje wschodnioafrykańskie i jedna zachodnioafrykańska powinny być zorganizowane w formacje nie większe od brygad albo też w małe grupy przystosowane do zadań, które mają wykonać. 8. Z powodu konieczności odbywania drogi dookoła Przylądka niemożliwym będzie utrzymywanie armii na Bliskim Wschodzie, wspieranej posiłkami z Wielkiej Brytanii. W związku z tym główne posiłki dla tej armii będą musiały płynąć z Indii, Australii, Oceanii i Afiyki Południowej wraz z późniejszymi dostawami amunicji ze Stanów Zjednoczonych. Nie możemy wysłać i utrzymać na miejscu więcej niż 3 lub 4 dywizje brytyjskie. Trzeba pamiętać, że milczenie generała Weyganda zwalnia nas od obowiązku wysyłania mu na pomoc sześciu dywizji, choć oczywiście możemy postąpić zgodnie z naszą wolą. Desantowe siły uderzeniowe w składzie ośmiu lub dziesięciu dywizji, w większości pancernych, to maksimum tego, czego możemy potrzebować na Zachodzie. Zaatakowanie wojsk niemieckich na kontynencie europejskim zupełnie nie wchodzi w rachubę. 9. Z powyższych rozważań oraz z ogólnej sytuacji wynika, że armia nie może odegrać decydującej roli w pokonaniu przeciwnika, chyba że będzie bronić Wyspy przed inwazją. Główny ciężar spoczywać będzie na marynarce, a nade wszystko na siłach lotniczych. Wojska lądowe mogą oddać niezwykle cenne usługi podczas operacji zamorskich o drugorzędnym znaczeniu i właśnie do tego rodzaju działań powinny one zostać przystosowane, zarówno pod względem organizacyjnym, jak też i posiadanego wyposażenia. 10. Należy opracować założenia wynikające z powyższej dyrektywy dla stanu liczebnego armii, zaopatrzenia, amunicji, składów itp. Premier do generała Wavella 4 czerwca 1941 1. Od dłuższego czasu zastanawiam się nad sposobami, które pozwoliłyby zdjąć z Pańskich barków problemy administracyjne, oprócz których musi Pan przecież prowadzić cztery kampanie i zajmować się sprawami quasi-politycznymi i dyplomatycznymi. 2. W ciągu ostatnich dziewięciu miesięcy wysłaliśmy Panu blisko 50% naszej produkcji z wyjątkiem czołgów i transportów przeznaczonych dla Indii. Ma Pan obecnie 530 tysięcy żołnierzy, 500 dział

454

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

polowych, 350 dział przeciwlotniczych, 450 czołgów ciężkich i 350 dział przeciwpancernych. Od stycznia do maja dotarło do Pana ponad 7 tysięcy pojazdów mechanicznych. Walki na południu już dwa miesiące temu umożliwiły rozpoczęcie ofensywy w kierunku północnym, lecz z tego, co widać, trudno jest Panu znaleźć brygadę, a nawet batalion. Ponadto od dawna uskarża się Pan na braki w transporcie, które poważnie ograniczają wszystkie działania. 3. Aby pomóc Panu w osiągnięciu jak najlepszych rezultatów, chcielibyśmy niemal całkowicie uwolnić Pana od wszelkich obowiązków administracyjnych, tak aby miał Pan wolną rękę w działaniach militarnych. Tu, w kraju, generał Brooke ma również ogromną armię, którą musi kierować, lecz w jego pracach wspierają go Ministerstwo Wojny i Ministerstwo Zaopatrzenia. Podobny podział funkcji musi również nastąpić na Bliskim Wschodzie, z tą jednak różnicą, że w tym wypadku, jako naczelny dowódca, sprawował będzie Pan władzę nadrzędną na całym teatrze działań wojennych. 4. To wszystko dotyczy również, mutatis mutandis, sił powietrznych i lotnictwa morskiego. 5. Kłopoty z transportem morskim uniemożliwiły wysłanie takiej ilości posiłków na Bliski Wschód, o jakiej myślałem kilka miesięcy temu, a groźba inwazji późnym latem i jesienią sprawiła, że sztab generalny i dowództwo Home Forces stały się niezwykle skąpe. Niemniej jednak mamy nadzieję wysłać Panu, w zależności od sytuacji, powiedzmy od czerwca do września, dodatkową dywizję piechoty, oprócz 50. oraz dużą ilość różnego sprzętu. W związku z tym możliwym będzie zorganizowanie następujących sił na kampanię jesienną i zimową: - cztery dywizje australijskie, - jedna dywizja nowozelandzka, - dwie dywizje hinduskie (4 i 5), - dwie dywizje południowoafrykańskie, - 6 brytyjska dywizja piechoty (powstanie na miejscu), - 50 brytyjska dywizja piechoty, - nowa dywizja (w sumie trzy dywizje brytyjskie). Ma Pan już gotową 7 i 2 dywizję pancerną lub kończy Pan ich tworzenie. Oprócz tego otrzymał Pan doskonale wyszkoloną dywizję kawalerii, z której musi Pan zrobić jak najlepszy użytek. Daje to 15 dywizji, czyli blisko 600 tysięcy ludzi, dla których należy dostarczyć siły zabezpieczenia oraz służby tyłowe, 6. Wszystkie przyszłe dywizje brytyjsko-hinduskie udadzą się do Bąsry i mam nadzieję, że Erytreę, Abisynię, Kenię i Somali będzie można pozostawić tubylczym siłom afrykańskim.

DYREKTYWY

I

PROTOKOŁY

WOJSKOWE

455

7. Rozwój i utrzymanie armii „Nil" działającej w Cyrenajce i Syrii wymagać będzie lepszego zorganizowania i rozwoju warsztatów na większą niż dotychczas skalę. Nie tylko należy zwiększyć wydajność warsztatów znajdujących się w Egipcie, lecz trzeba stworzyć nowe bazy z odpowiednimi urządzeniami portowymi, np. w Port Sudanie czy Massawie. 8. W związku z tym proponuję stworzyć organizację dowodzoną przez oficera wysokiej rangi, noszącego tytuł „generalnego intendenta armii na Bliskim Wschodzie". Oficer ten będzie kierował dużym sztabem, który uwolni Pana, jak to już wcześniej mówiłem, od wielu obowiązków, które tutaj za generała Brooke'a wykonuje Ministerstwo Wojny i Ministerstwo Zaopatrzenia. 9. Prezydent Roosevelt wysyła obecnie, oprócz 30 statków pod amerykańską flagą, kolejne 44 jednostki, wiozące między innymi 200 dodatkowych czołgów lekkich i wiele innych istotnych rzeczy, których listę załączę. 10. My zaś wysyłamy Panu generała Haininga i pana T.C.L. Westbrooka z Ministerstwa Przemysłu Lotniczego. Generał Haining obejmie stanowisko generalnego intendenta. Pod jego nadzorem pan Westbrook zajmie się rozwojem portów oraz sprawą udogodnień transportowych, jak również przyjmowaniem, utrzymywaniem i naprawą całego nadchodzącego sprzętu mechanicznego. Będzie on miał do pomocy szereg specjalistów zajmujących się transportem, rozwojem portów i warsztatami. Będzie też współpracował z marszałkiem lotnictwa Dawsonem, który zajmuje się podobnymi sprawami w RAF-ie i lotnictwie morskim. 11. Po pierwsze, zadaniem generała Haininga będzie zbadanie sytuacji na miejscu i przedyskutowanie z Panem oraz wprowadzenie w życie ogólnych założeń przedstawionych w poprzednich paragrafach, które należy uważać za decyzje rządu Jego Królewskiej Mości. Nie później niż dwa tygodnie po jego przybyciu należy przysłać raport do kraju. 12. Ze względu na rozmiary i znaczenie dostaw amerykańskich oraz na fakt, że nie jesteśmy w stanie prowadzić bez nich działań na planowaną skalę, poprosiłem Prezydenta, by zezwolił swojemu wysłannikowi panu Harrimanowi udać się niezwłocznie na Bliski Wschód wraz z pozostałymi członkami swojej misji. Pan Harrirnan cieszy się moim całkowitym zaufaniem i pozostaje w bardzo zażyłych stosunkach z Prezydentem i panem Harrym Hopkinsem. Nikt nie może zrobić dla Pana więcej niż on. Byłaby to klęska, gdyby ogromne ilości amerykańskich dostaw przychodziły tutaj przy braku odpowiednich środków na ich przyjęcie. Oprócz tego koniecznym będzie przybycie tam znacznej liczby amery-

456

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

kańskich inżynierów i mechaników, którzy będą się zajmowali naprawą swoich typów samolotów, czołgów i innych pojazdów. Osobę pana Harrimana polecam Pańskiej specjalnej uwadze. Po powrocie przedłoży on raport swojemu rządowi oraz mnie, jako ministrowi obrony.

ZAŁĄCZNIK

E

P R O G R A M MORSKI, 1941 ROK DYREKTYWA MINISTRA OBRONY

27 marca 1941 1. Programy morskie są realizowane przez cały okres trwania wojny. Byłoby jednak niezwykle korzystne, gdyby Admiralicja sprecyzowała swoje aktualne potrzeby w dziedzinie nowych konstrukcji i przedstawiła je rządowi do zatwierdzenia. 2. Nie ma wątpliwości, że należy skupić wszystkie siły na budowie małych jednostek do zwalczania U-bootów, do trałowania i walki ze ścigaczami oraz z jednostkami desantowymi. Podstawą jest tu prostota projektu, szybkość budowy i nastawienie się na maksymalną ich liczbę. Budowa niszczyciela nie powinna przekroczyć piętnastu miesięcy. Trzeci lord Admiralicji poinformował mnie, że jeśli nie staną na przeszkodzie ataki wroga lub strajki, może to zagwarantować odnośnie czterdziestu obecnie budowanych. 3. W chwili obecnej nie możemy planować budowy jakichkolwiek ciężkich jednostek, które nie mogłyby zostać zakończone przed 1942 r. Wyklucza to kontynuowanie prac nad takimi okrętami, jak Lion czy Temeraire, jak również Conąueror i Thunderer. Uniemożliwia to również rozpoczęcie budowy czterech ciężkich krążowników planowanych w programie z 1940 r. W związku z tym praca ograniczy się do zakończenia budowy trzech pozostałych pancerników typu King George V oraz do zbudowania trzech lekkich krążowników z programu na rok 1942. Z tego, co mi wiadomo, wszystkie te jednostki powinny zostać ukończone do .końca 1942 r. Dodatkowy dozorowiec, dla którego dostępne są już działa, ma również zostać ukończony przed końcem 1942 r. 4. Konieczność skoncentrowania się na naprawach statków handlowych oraz floty bojowej uniemożliwia konstrukcję jakichkolwiek nowych lotniskowców oprócz Victoriousa, lndomitable'a i Indefatigable'a. W każdym razie nowe lotniskowce będą mogły być gotowe dopiero w 1944 r. 5. Wymagania marynarki dotyczące blachy pancernej muszą zostać dopasowane do programu budowy czołgów i ograniczyć się do 16 500 ton w 1941 r. i 25 000 ton w 1942. Budowa nowej fabryki produkującej blachę pancerną nie jest w tej chwili konieczna.

458

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

6. Jedyny wyjątek stanowi Vanguard, który zostanie ukończony w roku 1943. Jest on jedynym pancernikiem, jaki dostaniemy przed 1945 r. Ponieważ posiadamy już działa i wieże armatnie dla Vcinguarda, należałoby przyśpieszyć jego budowę, oczywiście pod warunkiem, że limit blachy pancernej podany w paragrafie 5 nie zostanie przekroczony. 7. Żadna z powyższych spraw nie powinna opóźniać opracowywania planów i projektów jednostek przełożonych na okres późniejszy, a zwłaszcza nowego lotniskowca. 8. W związku z potrzebą skoncentrowania się na naprawach produkcja nowych statków handlowych może zostać zmniejszona z 1 250 000 ton do 1 000 000 ton w roku 1942. Nie powinniśmy obecnie kontynuować prac nad żadnymi statkami, których budowa nie może zostać zakończona przed końcem 1941 r. W 1942 r. będziemy musieli poprosić o pomoc Stany Zjednoczone. 9. Problem konstrukcji ciężkich jednostek zostanie przeanalizowany 1 września 1941 r. w świetle: a) bitwy o Atlantyk i b) stosunku Stanów Zjednoczonych do wojny.

INDEKS Nazwy okrętów i statków zostały ujęte w cudzysłów

A Abadan 323 „Abdiel" 295, 300 Abdull-Illah, emir 252 Abisynia 1, 3, 5, 14, 15, 68, 71, 77-83, 87, 88, 90, 92, 265, 323, 349, 353, 387, 396, 429, 454 Addis Abeba 82, 86, 87, 89, 90, 92, 201 Aden 7, 85, 86, 88, 433-446 Adeńska Zatoka 89 Admiralicja brytyjska 59, 70, 110, 112, 114, 116, 117, 121, 122, 127, 129, 133-135, 138, 139, 141, 146, 148, 236-240, 242, 244, 245, 249, 250, 271, 292, 298, 300, 304-306, 312, 313, 316, 381, 393, 400, 406, 407, 409, 414, 416, 426, 457 „ Admirał Graf Spee " 117 „Admirał Hipper" 117, 303 ' „Admirał Scheer" 117 Adrianopol 31 Adriatyk 161, 221, 222 Adua 78, 79 Adżdabija 195, 198, 202, 214 Afrika Korps 197 Afryka 1, 2, 4, 12, 15, 26, 27, 78-80, 182, 193, 200, 209, 233, 234, 236, 240, 242, 353, 395, 396, 406, 425, 439, 448 - Francuska 132, 450 - Południowa 82, 423, 453

- Północna 6, 10, 13, 78, 79, 128, 132, 188, 193, 232, 399, 410 - Wschodnia 78, 92, 95, 340, 396, 431 - Zachodnia 10, 425 „Ajax" 230,286,296 Akordet 19 Alam Halfa 394 Alamajn, whiśc. Al-Alamajn 394 Albania 8, 11, 13, 17, 26, 66, 76, 101, 105, 107-109, 154, 162, 170-172, 218, 219, 221-223, 231 Aldershot 50 Aleksander 1, król Jugosławii 154 Aleksandria 4, 14, 31, 60, 216, 218, 231, 236, 240, 243, 244, 249, 250, 260, 268, 289, 290, 297, 298, 300, 447 Aleppo 331 Al-Falludta 258,261 Algeciras 5 Al-Habbanijja 251, 253, 255-261, 264, 265, 346 Aliakmon 98-100, 218, 219, 221, 223 Ali Raszid 51, 251-253, 257, 259, 264, 265, 323, 366 Allingham William 235 Amba A lag i 89 Amery Leopold S. 252 Ameryka 128, 134, 135, 142, 143, 180, 181, 184, 188, 189, 397, 413, 434

NIEMCY

460 - Południowa 386 Ankara 31, 66, 70, 73, 96, 98 Anderson John 114, 115 Anglia 9, 23, 30, 40, 41, 46, 48-54, 61, 92, 112, 134, 135, 140, 141, 174, 175, 179-181, 183-185, 189, 194, 222, 261, 265, 269, 271, 274, 276, 284, 365, 372, 393, 419, 424, 429, 430 Annapolis 23 Antarktyda 142 Antelat 198,202 Antonescu lon 10 Aosta Amadeo d', książę wł, 78, 87, 90, 340 „Aąuitania" 409 Arabia 69 Argentia 135 „Argus" 272,407 „Ark Royal" 61, 249, 272, 303, 304, 306, 313, 316, 317, 407 Arliss, komandor bryt. 296, 298 Armia „Nil" 4, 8,18, 63, 83, 93, 108, 396, 448, 449, 455 Arnold Henry Harley 424, 425 Asmara 89, 201 Assab 423 Ateny 1, 17, 56, 66, 68, 70, 74, 77, 93, 96-98, 100, 102, 103, 105, 166, 168, 203, 219, 223, 226, 227, 232, 269, 359 Atlantyk (Ocean Atlantycki) 42, 110, 117-119, 121, 124, 134-143, 146, 181, 190, 233, 240-242, 281, 301, 304, 305, 308, 311, 321, 408, 437 Attlee Clement 19 Auchinleck Claude 252, 253, 255, 256,260,266, 334, 348, 349, 352, 353 Augsburg 47 Australia 42, 67, 101, 106, 154, 430, 432, 453 Austria 157, 288 Azja 174, 175, 179,192, 233, 234 - Wschodnia 185 Azory (Wyspy Azorskie) 118, 133, 138, 139, 141

PRĄ

NA

WSCHÓD

B BackG.R.B. 297 Bagdad 251, 254, 257-261, 264, 327, 331, 336, 400 Bailleul 271 Baillie-Grohman, kontradmirał bryt. 228 Baku 32 Balfour Arthur James 351 Bałkany 1-3, 7, 8, 12, 14, 15, 18, 19, 26-28, 30, 31, 66, 67, 75, 79, 101, 105, 109, 155, 156, 165, 166, 183, 193, 194, 203, 269, 270, 282, 347, 355, 356, 359, 360, 363, 366, 450 Bałkański Półwysep 166, 183 Bałtyk 119, 356 Banat 161 Barbarossa, operacja 40, 160, 354, 355 Barka 204 Bardia 3, 4, 12, 206, 207, 243, 338 „Barham" 216, 238, 239, 302, 423, 427 Basra 251, 252, 255, 256, 258-260, 264, 266, 348, 400, 414, 454 Battleaxe, operacja 328, 329, 334, 342, 344, 346, 347 Beaufighter, typ samolotu bryt. 145, 246 Beaverbrook William Maxwell 352, 372 Beda Fom 63 Bejrut 331 Belfast 42, 388 Belgia 27, 32, 183, 366, 392, 424 Belgrad 68, 97, 154-161, 163-166, 168, 170-172, 220, 221, 358, 359, 363 Bengazi 1, 4, 8, 13, 14, 17, 18, 33-35, 56, 63, 64, 67, 70, 72, 108, 193, 195, 198-204, 248,

461

INDEKS

249, 335, 343, 346, 417, 421, 427, 447, 448 Berat 218 Berbera 85, 86 Berchtesgaden 50, 154, 155-157 Beresford-Peirse, gen. bryt. 207, 344 Berganzoli, gen. wł. 63 Bergen 304,305 Berlin 29, 30, 116, 163, 177, 180, 186, 356, 363-365, 368, 416 Bermudy 137, 141 Birmingham 384, „Birmingham" 304 Besarabia 155 Birma 398 Biscia 3 „Bismarck" 119, 128,142, 303-308, 310-313, 316, 317, 320, 321 Biskajska Zatoka 417 Bitwa o Anglię 119 Bitwa o Atlantyk 110, 119, 120, 124, 127, 133, 134, 142, 146, 148, 239, 406, 412, 434, 442, 458 Blamley Thomas 326 Blenheim, bombowiec 272, 277 Bliski Wschód 2, 3, 5-7, 14-16, 18, 24, 33, 35, 56, 63, 67-72, 76, 80, 83, 98, 106, 109, 168, 176, 211, 218, 225, 233, 237, 241, 244, 246, 252, 254, 261, 264, 265, 267, 272-274, 281, 294, 301, 304, 323, 326-330, 332$ 334, 347-349, 352, 353, 357, 379, 380, 391, 412, 418, 424, 434, 444, 445, 447-450, 454, 455 Blitzkrieg 2, 35, 36, 40, 41 Blomberg Werner von 261 Bofors, typ działa przeciwlotn. 121, 277, 436 Bordeaux 111, 139 Bosfor 167 Boulogne 435 Bowhill F. W. 116 Boyd, komandor bryt. 60

Bracken Brendan 21, 47 Brander 239 Brazylia 137 Bren, typ karabinu maszynowego 14, '82, 380, 388, 419 Brest 110, 111, 117, 118, 133, 146, 303, 311-313, 317, 407, 416, 417 Brewster, typ samolotu bryt. 277, 384 Bridges Edward 115, 144, 372, 375, 377, 391, 392, 413, 415 Brisk, operacja 409 Bristol 36, 42, 112 Bristolski Kanał 112, 121, 147 Brooke Alan 439, 454, 455 Brown, admirał bryt. 420 Brygada Cieni 431 Brytyjska Afryka Wschodnia 80 Brytyjskie Wyspy 9, 24,111, 118, 374 Budapeszt 155 Bukareszt 358 Bukowina 155 Bułgaria 8, 10, 11, 13, 15, 16, 20, 24, 29-34, 64, 66, 75, 93, 94, 96, 97, 154, 157, 158, 161, 171, 183, 220, 355-357 Burgin Leslie 391 Butler R.A. 70

c Cadogan Alexander 50, 70, 394, 399 Calais 435 „Calcutta" 287,298,300 Campbell Ronald 97, 158 „ Canarias " 320 Canvas, operacja 84 Capuzzo, właśc. Fort Capuzzo 248, 334, 338, 341, 344 Cardijf 40 „ Carlisle " 287,288 Casablanca 130 Castelorizzo 401

462 Catalina, wodnopłatowiec 111, 313, Catroux Georges 260, 324, 330 „Centurion" 209 Cesarstwo Etiopii 79, zob. też Etiopia Cesarstwo Japonii 186, zob. też Japonia Ceuta 5 Chakmak, marszałek tur. 33, 96 Chamberlain A rthur Neville 44 Chartwell 346

NIEMCY PRĄ

NA

WSCHÓD

Cunningham Andrew 60, 69, 93, 94, 204, 209, 210, 216-218, 228, 236-239, 249, 267, 272, 280, 283, 286-288, 290, 292, 298, 300, 302, 326 Cvetković Dragisa 155-159 Cypr 166, 223, 271, 292, 301, 326, 401, 429, 430, 432, 433 Cyrenajka 4, 5, 8, 56, 63, 67, 70, 71, 74, 79, 95, 193-195, 198-203, 208, 211, 214, 239, 242, 243, 247, 248, 268, 272, Chequers 24, 37, 59, 100, 303, 326, 328, 343, 421, 429,455, zob. też Libia 306, 341, 354, 370, 372, 405 Czarne Morze 8,9,109,176 Cherbourg 46, 196 Czechosłowacja 157, 163 Chesapeake Bay 23 Czerwone Morze 5, 19, 78, 80, Chile 386 86, 89, 244, 410 Chiny 177, 178, 191 Chorwacja 155, 156, 170, 220 Church House 310,317 Churchill Randolph 350 D Ciano di Cortelazzo Galeazzo 80 „ City of Bedford" 377 „ City of Calcutta " 399 Dakar 130, 234, 281, 323 „Clan Fraser" 220 Daleki Wschód 174, 175, 366, „ Clan Lamont" 250 443 Clough Arthur Hugh 235 Damaszek 322, 331 Clyde 41, Ul, 112, 116, 121, Dania 27, 32, 113, 135 147, 388, 393 Dardanele 31, 183, 409 Colorado, operacja 267, 279, Darlan Franęois Jean 128, 130, 280, 336 131, 281, 322-324, 394, 399 Cohille John, sekretarz WS1. Dama 206, 343 Churchilla 372 Davson W.L. 455 Conant J. B. 42 Debre Markos 89 „Conąueror" 457 Debre Tabor 92 Cornwallis Kinahan 253 „Decoy" 297 „Cossack" 313 Delfy 226 Coventry 41, 384 Dentz, generał fr. 322-324, 331, „Coventry" 298 332 Cranborne Robert Cecil 372 Derby 44, 45 Crawford, generał bryt. 418, Desje 89 420 „Diamond" 228 Creagh, gen. bryt64, 202, 247, „Dido" 286,296,297 344: 345 Diekanozow M. 364, 367 Cripps Stafford 183, 191, 359, Dill John 56, 63, 66, 71, 72, 74, 76, 82, 95, 98, 101, 103, 108, 361, 362, 366, 372 154, 166, 168, 170, 171, 193, Cromwell Oliver 61 198, 199, 203, 204, 208, 246, Cunningham Alan 78, 81, 82, 340, 359, 371 84-86, 89, 201, 220

463

INDEKS

Dios 162 Dire Daua 86 Ditchley 36,47,242 Dobbie William 56, 61 Dobrej Nadziei Przylądek 19, 57, 141, 244-247, 250, 397, 413, 445, 453 Dodekanez 18, 105, 322, 381, 401, 432 Dolo 85 Donitz Karl, adm. niem. 24,142 Donovan, płk. amer. 24, 109, 154, 156 „ Dorsetshire " 320 Douglas Lewis 133, 149 Dowding Hugh 434 Downing Street 20, 420 Dover 385, 388, 392 Dublin 351 Dunaj 19, 28, 173 Duncan Andrew 115, 409, 412, 439 Dundee 44 Dungavel 53 Dunkierka 35, 228, 388, 442 „ Dunkerąue " 110, 128-132 Duńska Cieśnina 117, 303-306 Durham 338 Dżibuti 78, 86-88, 387, 433 Dżidżiga 85 Dżuba 84, 86

E Edesa 76, 218 Eden Anthony Robert 1, 12, 19, 56, 69-71, 73-77, 93, 95-98, 100-106, 108, 154, 156, 166, 168, 170, 203, 204, 208, 347, 350, 359, 369, 372, 394 Egejskie Morze 8, 70, 202, 216, 255, 269, 277, 286, 292 Egipt 3, 5, 7, 8, 14, 19, 27, 31, 33-35, 56, 62, 64, 68, 70, 72, 77, 80, 89, 93, 95, 105, 194, 203, 205, 207, 208, 210, 211, 219, 221, 227, 230, 233, 237,

240-244, 253, 255-258, 268, 269, 272, 274, 277, 278, 296, 300, 302, 322, 323, 325, 326, 391, 417, 424, 425, 428, 446, 448, 449, 452, 455 Eisenhower Dwight D. 59 ElAdem 413 El-Agejlci 193, 195, 198-201, 209, 210, 212 El-Mechili ' 198, 202, 204, 206, 212 „Empire Song" 249 Epir 227 Erytrea 3, 15, 68, 71, 72, 77-79, 89, 265 Esmonde, komandor porucznik 311 Es sex 41 Źtaples 380 Etiopia 87, 90 Eubea 226 Eufrat 261, 331 „Euriades" 399 Europa 9, 27, 28, 31, 33, 34, 46, 51, 54, 64, 70, 73, 78, 90, 110, 134, 150, 154-156, 163, 179, 182, 188, 233, 234, 357, 368, 449 - Wschodnia 358 Exporter, operacja 322, 328

F FaddenA. W. 168 Faruk, król Egiptu 106 Felmy Helmuth 261 Ferfer 85 „Fiji" 249, 283,288-290 Filipiny 180 Finlandia U, 168, 183, 371 Fisher John Arbuthnot 53 Fiume 161 „Fiume" 217 Flandria 449 Focke-wulf, myśliwiec niem. {tzw. „kondor")' 111, 120, 121, 133, 143, 144, 407

464

NIEMCY

ForceH 60,61,249,306 Foreign Office 50, 51, 67, 68, 70, 164, 308, 350, 372, 381, 390, 394, 405, 411 „ Formidable" 58, 216, 217, 291, 293, 302 Francja 6, 7, 10, 17, 23, 27, 34, 39, 49, 78-80, 114, 128, 129, 131, 132, 155, 171, 183, 251, 281, 282, 310, 322, 329, 330, 332, 366, 378, 392, 399, 404, 411, 432, 435, 448, 449 Franco Bahamonde Francisco 9, 10 Fraser Bruce 316 Fraser Peter 267, 274 Freetown 83, 84, 118, 136, 139, 396, 408, 431 Freyberg Bernard 267, 271-276, 280, 281, 283, 285, 293-295, 300, 328, 429 Fulmar, myśliwiec bryt. 272, 277, 297, 384 „Furious" 7, 241, 272, 390, 408, 447

G Gabinet Wojenny 3, 26, 56, 67, 69, 77, 1Ó0, 105-107, 119, 125, 127, 204, 208, 278, 333, 350, 352, 372, 392 Gallabat 80, 81 „Gallant" 59 Gaulle Charles de 86-88, 323, 327, 329, 330, 392, 399, 435 Ga wrilović M. 172 Gdańsk 196 Gelib 84 Genua 56, 61 Gentilhomme Le 86, 330 Ghormley Robert L. 133, 138, 139, 141

61, 115, 265, 376,

322, 394,

134,

PRĄ

NA

WSCHÓD

Gibraltar 6, 10, 69, 140, 244, 245, 249, 281, 304, 306, 311, 330 Gibraltarska Cieśnina 5, 6, 10, 140 Giffard, generał 431 Gladiator, myśliwiec bryt. 254, 277 Gladstone William Ewart 351 Glasgow 23, 47 „ Glengyle " 298 Glen, typ szybkich transportowców 34, 107, 210, 446 Glennie I. G. 286 „Gloucester" 56, 60, 239, 249, 283, 288-290 „ Gneisenau" 110, 117, 118, 140, 181, 303, 416 Godwin-Austen A. R. 207 Godżam 81, 90 Gonder 90, 92 Gordon Charles George 61 Goring Hermann 160, 269, 283, 284, 301 Gott, gen. bryt, 260, 336, 338 „GrafSpee", zob. „Admirał Graf Spee" Graziani Rodolfo 79 Grecja 1, 8, 12-15, 17-19, 27-33, 35, 56, 59,64,66-69, 71-77, 93, 94, 96-98, 100-102, 104, 108, 109, 120, 144, 146, 154, 156-158, 160-163, 166-168, 171, 181-183, 190, 194, 200, 202, 207, 210, 211, 214, 216-225, 227, 228, 231, 232, 236, 243, 247, 268-271, 273-277, 293, 294, 300, 301, 323, 325, 326, 328, 333, 334, 356, 358-360, 363, 381, 390, 400, 447, 449 Greenwich 311, 312 Grenlandia 135-139, 304 Grevena 223 „ Greyhound" 228 Grumman (Martlet), myśliwiec lotn. morskiego 58, 384, 426 Grupa armii „Południe" 356, 363

465

INDEKS

H Habbanijja. zob. Al-Habbanijja Habforce 251, 261, 327, 331 Haining Robert 350, 353, 455 Hajdarabad 298 Hajfa 400 Hajle Sellasje 3, 90 Haider Frani 370 Halfaya 334, 338, 341, 344 Halifax, właśc. Edward Frederick Wood, lord 22-24, 421 Halifax 118, 134-135, 304, 311 Hamilton, diuk 47, 49, 52 Hamilton T. C. 288 Harer 85, 86, 201 Harriman Averell 141, 306, 353, 455, 456 Hatston 305 Haushofer Albrecht 49 Haushofer Karl 49,52 Hebrydy 111 Heidenheim 196 „Hereward" 297 Hess Rudolf 36,47-55 Hillgarth, kapitan 5 Hindustan 89 „Hipper", zob. „AdmirałHipper" Hiszpania 1, 5-7, 9, 10, 101,139, 140-142, 233, 281, 429, 450 Hitler Adolf 1, 2, 5-7, 9, 22, 24, 26, 28, 36, 40, 48, 49, 51-55, 94, 110, 116, 119, 131, 133, 134, 139, 142, 154, 156-158, 160, 162-165, 174, 179, 18Ó, 185, 186, 188, 190-192, 232, 251, 264, 265, 281, 282, 304, 354-360, 363, 364, 366, 367, 369-374 Holandia 27, 32, 46, 183 Holenderskie Indie Wschodnie 176, 178-180, 398 Holland Lancelot 307 Hollis Leslie 16 Home Fleet 117, 119 Home Forces 245, 387, 392, 411, 415, 452, 454

Hongkong 174, 175 „Hood" 303-307,310,320 Hopkins Harry 20-24, 124, 125, 382, 404, 455 Horthy von Nagybanya Miklos 164 „Hotspur" 297 Hull 42, 399 Humber 147 Hurricane, myśliwiec bryt. 7, 8, 61, 88, 137, 145, 226, 247, 272, 273, 277, 335, 432, 447,

I Ilić Bogoljub 171 „Illustrious" 56, 58, 60 „Imperial" 296, 297 Imperium Belgijskie 442 Imperium Brytyjskie 20, 48, 51, 61, 80, 125, 157, 165, 175, 179, 186, 301, 357, 374, 432 Imperium Francuskie 131, 322, 329 Imperium Włoskie 3, 78, 79, 92, 353 Inchcape, lord 148 „Itidefatigable" 457 Indie 69, 89, 251, 252, 254, 256, 258, 265, 347-349, 353, 396, 399, 414, 444, 453 - Zachodnie 137 Indochiny 174, 176, 192 „ Indomitable " 457 Indyjski Ocean 78, 117, 176, 233 lnflux, operacja 7, 101, 376, 447 Inonii Ismet, właśc. Ismet Pasza 20, 31, 33 Irak 27, 51, 54, 69, 225, 251-255, 257-261, 264, 265 281, 301, 323-327, 329, 331-334, 336, 338, 346, 348, 353, 366, 380, 428 Iraklion (Heraklion) 271, 277, 278, 280, 283, 285-287, 290, 294-297, 301

466 Irlandia I I I , 310, 313, 351, 382, 388, 389, 393 - Południowa 111, 381, 382, 386 - Północna 386, 389, 393 Islandia 133, 135-139, 145, 304-306, 395, 408, 452 Ismar Hastings Lionel 4, 13, 16, 57, 58, 62, 144, 175, 244, 245, 252, 256, 306, 324, 347, 358, 375-377, 381-383, 385, 387, 390, 394, 401, 402, 405, 409-411, 413, 418, 421-423, 426-428, 430, 431, 433-437, 439, 446 Istambuł 31, 382, zob. też Konstantynopol Izba Gmin 36, 45, 50, 119, 120, 131, 144, 146, 148, 149, 197, 256, 303, 310, 317, 351, 352, 372, 398

I Jacob E.J.C., pułkownik bryt. 376, 415 Jaguar, operacja 273, 429 Janina 220 „Janus" 331, Japonia 29, 64, 174-180, 184-192, 233, 265, 386 „Jean Bart" 130, Jerozolima 251, 264 „Jervis" 62,290 „Jervis Bay" 117 Jerzy VI, król ang., 53 Jodl Alfred 160, 162 Jugosławia 8,11, 19, 35, 64, 67, 68, 73, 75, 76, 93, 94, 96-99, 101, 104, 106-109, 154-158, 160-168, 170-172, 188, 190, 210, 216, 218-220, 222, 355, 356, 358-360, 363 Junkers (Ju-52, Ju-88), samolot wielozadaniowy niem. 121, 178, 293 „Jitno" 286

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

K Kair 16, 63, 66, 67, 69, 70, 73, 77, 80, 85, 95, 100, 102, 103, 105, 106, 108, 166, 193, 198, 200, 203-205, 251, 265, 267, 268, 270, 274, 298, 332, 334, 348, 349, 352, 353, 360 Kajmaktsdlan 76 Kalamata 230 Kalambaka 226 Kanał, zobacz La Manche Kanada 135, 136, 143, 145, 233, 386, 398, 430, 442 Kanaryjskie Wyspy 139 „Kandahar" 286 Kanea (Chania) 271, 278, 284-286, 290, 294, 295 Kapsztad 68, 410, 444 Karpathos 95, 293 „Kashmir" 283,290 Kasos 297 Kaspijskie Morze 9 Kassala 3, 5, 19, 80, 81, 83 Kasteli 428 Kattegat 304 Kaukaz 109, 282 Keitel Wilhelm 160, 162, 163, 370 „Kelly" 283,289,290 Kenia 5, 14, 15, 19, 68, 72, 78, 81-84, 92, 396, 444-446, 454 Keren 71, 72, 78, 81, 88, 89,

108, 201

Kerr Ralph 307 Kerry 407 Kesselring Albert 45 Keyes Roger 56, 57, 59 King W. L. Mackenzie 424 King E. L. 286, 287, 289, 300 „King George V" 22, 23, 127, 457 „Kingston" 286 „Kipling" 290 Kirkuk 259,260 Kisimaju 70, 78, 81-84, 95, 423, 427

467

INDEKS

Kithira 288 Knezević, mjr. jugosł. 159 Kolumbia Brytyjska 394 Komisja Rozbrojeniowa 128, 131 Komitet Bitwy o Atlantyk {Komitet Atlantycki) 110, 119, 144 Komitet Lorda Przewodniczącego 110, 115 Komitet Obrony 13, 14, 17, 19, 63, 64, 82, 236, 241, 256-258, 322, 324, 328, 381, 412 Komitet Szefów Sztabu 4, 7, 13, 16, 33, 57, 58, 62, 82, 103, 252, 256, 324, 381-383, 385, 387, 388, 395, 409, 411, 421, 427, 428, 430, 431, 435, 436, 439, 445, 446 Kongo 92 - Belgijskie 386 Konoye Fumimaro 174, 190 Konstantynopol 11, 18, 382, zob. też Istambuł Konwój 5, 18, 56-60, 62, 70, 95, 107, Ul, 112, 114, 117-119, 121, 123, 133-140, 143, 145, 176, 195, 209-212, 220, 236, 244-246, 249, 250, 256, 260, 272, 283, 286, 287, 292, 304, 310, 311, 346, 389, 400, 405, 406, 408, 412, 444, 445 Koryncka Zatoka 227 Koryncki Kanał 228 Korysis Alexandros 74,224 Kotor 221, 222 Kozani 223 Krebs Hans 190 Kreml 172, 368 Kreta 8, 66, 95, 216, 217, 223-225, 227, 230, 231, 233, 236, 249, 250, 260, 261, 265, 267-277, 279-281, 283, 286-288, 290-295, 297, 298, 300-303, 306, 310, 317, 323, 325-330, 332-334, 336, 346, 381, 396, 423, 428, 431, 434 Kraków 358, 359

L La Bassee 196 Lagos 108, La Manche 2, 23, 46, 112, 196, 288, 393, 411, 435 Lampson Miles 350, 352, 357 LaPallice 417 Ldrisa 223, 226 La Spezia 61 Laval Pierre 10, 394 Laverack, gen. austral. 204 Laycock, pułkownik bryt. 268, 295 Leach John 307, 308 Leghorn 382, zob. też Livorno Leathers Frederick 133, 148, 149 Legia Cudzoziemska 387 Lend-Lease 110, 124, 128, 177 Lewant 322,328,329 Liban 330 Libia 7, 13, 16, 17, 33, 62, 67, 79, 80, 87, 95, 196, 208, 225, 227, 237, 260, 272, 336, 396, 417 Liga Narodów 79, 90 Lille 196 Limnos 108 Lindemann F. A. 37, 115, 398, 404, 409, 432 „Lion" 457 Linlithgow, lord 252 List, gen. niem. 220 Liverpool 42, 110, 116, 133, 143, 145, 147, 390, 399 Livorno 61, 382 Lizbona 5 Loch, generał bryt. 377 Lock Ewe 399 Lofoty 383 Londyn 20, 21, 24, 36, 40, 41, 45, 46, 50, 52, 67, 73, 75, 88, 99, 104, 132, 147-149, 157, 164, 170, 175, 177, 191, 193, 198, 244, 245, 251, 265, 267, 270, 273, 323, 332, 334, 351,

468

NIEMCY

366, 369, 371, 383, 390, 392, 404 Longfellow Henry Wadsworth 24, 26, 234 Longmore A. M. 7, 16, 17, 69, 105, 108, 203, 204, 225, 247, 381, 424 Lorient 139 Lough Erne 313, 407 Lough Swilly 386 Luftwaffe 15, 18, 24, 32, 36, 40, 41, 44, 46, 47, 56, 59, 105, 146, 180-182, 185, 206, 226, 240, 259, 261, 278, 285, 291, 322, 432, 441 Liitjens Giinther 117, 118, 317, 320 „Liitzow" 371 Lustre, operacja Lyttelton Alfred Lyttelton Olivier

168, 293, 400 351 334, 351-353

M Macek Vladimir Macedonia 75,

220

155 98, 161,

219,

Mack, komandor bryt. 62, 290 Madryt 5 Malaje 179, 180, 252, 449 „Malaya" 61, 118, 249, 399 Maleme 277-279, 283-286, 293, 295, 296, 300 Malta 3, 27, 36, 56, 57, 59-62, 69, 95, 166, 200, 209-211, 245, 246, 249, 267, 269, 272, 284, 289, 323, 328, 335, 396, 412, 432, 447 Maltańska Cieśnina 59 Manchester 41 „Manchester" 304 Mandibles, operacja 34, 68, 447 Manta, operacja 160, 162, 163 Maroko 6, 234 Marie, operacja 387 Marković M. 155, 156, 158

PRĄ

NA

WSCHÓD

Marshall-Cornwall, gen. bryt. 207 Marsylia 154 Martel, gen. bryt. 420 Martynika 426 Massawa 78, 89, 423, 427, 455 Matapan 216, 218, 220, 302 Matruh, zob. Mersa Matruh Matsuoka Yosuke 174, 177, 179-192, 423 Matthews, am. doradca rządu Vichy 129, 130 „Mauretania" 409 Mauritius 411 Menzies Robert Gordon 42, 67, 77, 168, 424 Mersa Matruh 206, 236, 237, 243, 326, 335, 342 Mersey 41, 42, 111, 112, 116, 121, 141, 147, 393 Messerschmitt Willy 53 Messerschmitt (Me-109, Me-110), myśliwiec niem. 278, 289 Messervy, generał bryt. 334, 345 Metaksas, gen. grec. 17, 224 Milos 287,293 Mirkowie Bora 159 Mogadiszu 84-86, 95 „Mohawk" 62 Mołotow Wiaczesław 30, 180, 182, 189, 190, 356, 360, 361, 365-368 Mombasa 82 Monachium 155, 163 Monastir (Bito la) 220-222 Monemvasia 230 Montgomery Bernard 196 Morshead, gen. bryt. 199, 207 Morton Desmond 358 Moskwa 12, 29, 54, 156, 172, 174, 177, 183, 186, 187, 189, 191, 356, 362-367, 372 Mosley Oswald 381 Mosul 259-261 Mountbatten Louis 245, 289, 290 Moza 196

469

INDEKS

Mussolini Benito 1, 9, 14, 35, 67, 78-80, 90, 92, 154, 157, 162, 163, 188, 189, 232, 378, 382 Msus 63

N „Naiad" 249, 286-288 Nairobi 84,92 Namsos 216, 228 „Napier" 298 Napoleon I (Napoleon Bonaparte), cesarz Francuzów 329, 387 Narvik 347,348 Nduplion 216, 228 Neame, gen. bryt. 4, 193, 201, 204, 215 Nelson Horatio 56 „Nelson" 209, 240, 241, 408 Newport 49 „ New Zealand Star " 249 „New Toronto " 390, 396 Niemcy 2, 5, 12-15, 23, 24, 29-32, 38, 39, 46, 48, 49, 51, 53, 54, 58, 66, 73, 96, 97, 100, 102, 105, 117, 128, 139-141, 150, 154-159, 163, 164, 166-168, 170, 171, 174, 178, 180-190, 192, 197, 208, 251, 269, 282, 301, 310, 326, 356, 357, 366-368, 371, 372, 386, 432, 442, zob. też Rzesza Niderlandy 34, 64, 112 '> Nil 5, 17, 18, 64, 68, 77, 84, 93, 94, 207, 281, 353, 447 „Nizam" 298 Noble Percy 116, 145 Nomura, admirał jap. 180 Norfolk 411 „Norfolk" 304, 305, 307, 308, 311 Northolt 405,438 Norwegia 27, Ul, 113, 117, 162, 293, 304, 366, 383 Norymberga 47 Nottingham 44, 45

Nowa Fundlandia 133, 135-137, 140 Nowa Szkocja 137, 140 Nowa Zelandia 77, 93, 101, 106, 176, 267, 271, 273, 274, 276 Nowy Jork 413 „Nubian" 286, 293

O Oceania 233, 453 Ocean Indyjski 78 O'Connor R. N. 64, 193, 202, 204, 215 Olimp 76, 223, 226 Oran 128-131 „Orion" 217,286,296,297 Orkady 305 Owcze Wyspy 304 Oś (państwa Osi) 3, 10, 11, 13, 154-158, 163-165, 178, 180, 183-185, 188, 232, 233, 251, 257, 261, 359, 360,

P Pacyfik (Ocean Spokojny) 134, 176, 177, 179, 190, 191, 233, 365 Palairet Michael 102, 103, 224 Palestyna 5, 27, 69, 74, 207, 251, 253, 256, 258-261, 322, 323, 325, 326, 338, 379, 380, 393, 396 Palmy ra 331 Pakt Trzech 163, 164, 178, 184, 187, 189, 190, 192 Pantelleria 27, 56-59 Papagos Alexandros 13, 17, 75, 76, 98-102, 107, 108, 216, 218, 219, 223, 224, 381 Paryż 323,324 Paweł, książę, regent Jugosławii 154, 157, 159

470 Pearl Harbor 180 Pedder, pułkownik bryt. 332 „Pegasus" 144 Peloponez 228 Persja 27, 264, 265, 301, 324, 428 Perska Zatoka 252, 264, 333, 397, 398 „ Perth " 286,287,298 Petain Henri Philippe 6, 10, 128-132, 394 „ Phoebe " 298,300 Pinłos 226 „Piorun" 316 Piotr II, król Jugosławii 159, 222 Pireneje 110 Pireus 8, 216, 220 Piza 61 Platt, gen. bryt. 80, 81, 84, 86, 88-90, 201 Plymouth 42, 110, 116, 130 „Pola" 217,218 Polska 157, 168, 357, 360 Połączony Komitet Wywiadu 354, 357, 358 Portal Charles 108, 246 Portsmouth 40, 41, 44, 130, Port Sudan 455 Portugalia 140, Pound Dudley 119,245,316 Pownall Henry, gen. bryt. 306 Poznań 45 Północne Morze 288, 304, 305, 312 Północny Przylądek 110 Pridham - Wippell H. D. 216, 228 Prien Giinther 124 „Prince of Wales" 304-308, 311, 321 „Prinz Eugen" 303-306, 310, 311 Prusy 378 Przylądek, zob. Dobrej Nadziei Przylądek Purvis Arthur 126

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Q „Queen Elizabeth", bryt 249 „Oueen Elizabeth", bryt. pasażerski 409 „ Queen Mary " 409

okręt. statek

R RAF 13, 39, 46, 61, 94, 104, 105, 146, 209, 211, 216, 222, 231, 253, 257, 277, 296-298, 324-326, 345, 405, 412, 415, 425, 434, 453, 438, 439, 444, 455 Rada ds. Handlu 125, 351, 352 Rada Importu 110, 113-117, 122, 391, 412 Rada Komisarzy Ludowych 365 Rada Produkcji 113, 114 Rada Transportu Morskiego 149, Radar 34, 44, 46, 123,133,143, 313,407,408 Radionamiernik 36, 46, 408 Raeder Erich 142 Rajder 110, 140, 141, 242, 303, 304 „Ramillies" 118,304,311 Ramsay Bertram H. 385 Rawlings H. Bernard 286, 288, 296, 297 Rayak 331 „Regent" 222 „Renown" 61, 249, 304, 306, 313, 408 Republika Irlandzka 351, zob. też Irlandia Południowa „Repulse" 304, 305, 408 „Revenge" 304, 311 Rethimnon 271, 277, 278, 283, 285, 286, 294, 295, 301 Reykjavik 145

471

INDEKS

Ribbentrop Joachim von 19, 28, 29, 160, 174, 179, 180, 182-184, 187, 189, 354, 356, 365, 368 „ Richelieu " 130 Rintelen von, gen. niem. 163 Rockall 407 Rodezja 386 Rodos 18, 34, 68, 72, 95, 97, 100, 101, 107, 202, 203, 210, 220, 236, 267, 268, 270, 401, 447 „Rodney" 118, 209, 240, 241, 303, 304, 311, 313, 317 Rommel Erwin 62, 182, 193, 196-198, 206, 214, 236, 242, 248, 265 333-335, 340, 341, 343, 345-347 Roosevelt Franklin Delano 20, 21, 23, 24, 26, 50, 87, 89, 108, 110, 125, 126, 128-130, 133, 136-138, 141, 145, 156, 166, 176, 177, 184, 185, 207, 211, 233, 234, 242, 281, 291, 330, 352, 359, 371, 422, 424, 455 Rosja 1, 8-11, 15, 19, .27, 28, 32, 36, 40, 46, 48, 51, 54, 55, 94, 109, 139, 146, 155, 161, 168, 172, 182-184, 186, 188-192, 282, 355-357, 359, 360, 363-366, 368, 370-372, 374, 386, 436, zob. też, Moskwa, Związek Radziecki Rouen 196 Royal Canadian Navy 133,135, 136 • Royal Navy 61, 89, 209, 216, 228, 286, 290, 295, 308 Rudolfa Jezioro 5 Rumunia 8, 10, 11, 15, 16, 20, 24, 28-31, 64, 75, 104, 155, 158, 161, 163, 172, 183, 196, 355-359, 371 Rundstedt Gerd von 363 Rzesza (Trzecia Rzesza) 30, 31, 180, 184, 366-368, zob. też Niemcy Rzym 174, 177, 188

S Sachalin 189 Sajgon 194 Salford 41 Saloniki 8, 13, 15-17, 29, 31, 71, 76, 97, 98, 162, 171 Sanford Daniel 78, 81 Sarajewo 159 Sardynia 61 Scapa wlaśc. Scapa Flow 20, 22, 119, 268, 304, 321 „Scharnhorst" 110, 117, 118, 140, 303 „Scheer" zob. „Admirał Scheer" Schulenburg Friedrich Werner von der 29, 160, 180, 189, 190, 354, 363-368 Scorcher, operacja 260, 267, 279, 280, 336 Scribner Charles 235 Sea Lion, operacja 4 Sedan 17 Sekwana 196 Serbia 156, 157, 166, 220, 221, 364 Severn Tunnel 149 Sfakia 268,276,295,296,298, 300 Sforza, hrabia 87 Shaiba 252 „Sheffield" 61, 249, 303, 306, 313, 316 Shigemitsu Mamoru 177, 178, 187 Sidi Aziz 338 Sidi Omar 341, 344 Sidi Sulejman 338, 344 Sierra Leone 117,118,406 Sikorski Władysław 107, 431 Simon, lord 36, 53, 54 Simović Dusan 156-159, 171 Singapur 174, 176, 178, 179, 184, 185, 399, 422 Singleton, sędzia 36, 38, 39, 432 Sinn Fein 351 Skagerrak 371

472 Skopje 159 „Slamat" 228 Słowenia 170, 220 Smart, wicemarszałek lotn. bryt. 253, 257, 258 Smuts Jan Chństiaan 1, 14, 15, 19, 56, 68-70, 72, 73, 78, 81-85, 93, 95,103-106,109, 200, 267, 281, 354, 366, 423 Smyrna 31 Sofia 161 Sollum 206, 207, 243, 248, 260, 334-336, 338, 340 Somali 77, 80, 454 - Brytyjskie 78, 80, 86 - Francuskie 78, 86 - Włoskie 78, 84, 85, Somerville James 56, 60, 249, 304, 306, 310, 311, 313 Somma 196 „Southampton" 56, 60 Spitflre, myśliwiec bryt. 50 Spokojny Ocean, zob. Pacyfik Stalin Józef, właśc. JosifW. Dżugaszwili 11, 36, 54, 55, 172, 174, 180, 183, 186, 189, 190, 192, 354, 355, 357, 359, 361, 362, 364-366, 369 Stany Zjednoczone Ameryki Północnej 22, 48, 64, 110, 112, 120, 125, 126-128, 131-134, 137, 138, 140-142, 145, 156-158, 165, 174, 177-180, 186-190, 192, 233, 242, 272, 281, 353, 369, 372, 374, 382, 403, 404, 417, 422, 424, 426, 430, 453, 458, zob. też Ameryka, Waszyngton Stimson H. L. 438 Stirling, typ samolotu bryt. 241 St. John 's 133, 135 St. Nazaire 448 Stojadinowić M. 155, 411 Struma 15 St. Valery 196 Sueski Kanał 5, 56, 72, 78, 95, 100, 182, 244, 264, 281, 322, 393 Suez 250,446

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

Suda, zatoka 62, 94, 250, 428 Sudan 3, 5, 7, 15, 78, 80, 81, 203, 449 „Sujfolk" 304, 305, 307, 311 Sunderland, zwiadowcza łódź latająca 222 Swansea 40 Swordfish, samolot bryt. lotnictwa morsk. 311, 313, 316 Syberia 191, 365 Sycylia 1, 7, 27, 57-60, 101, 105, 167, 209, 211 Sycylijska Cieśnina 57 Sydon 331 Syjam 174, 176, 382 Syjamska Zatoka 174 Syria 87, 251, 254, 260, 261, 264, 265, 271, 281, 301, 322-334, 338, 401, 429, 432, 434, 455 Syrta 195, 430 Szkocja 36, 47, 111, 135 Szlezwik-Holsztyn 46 Szwecja 168

ś Środkowy Wschód 232, 233 Śródziemne Morze 3, 5, 6, 14, 18, 19, 27, 34, 56-59, 61, 62, 64, 67, 72, 79, 80, 85, 95, 112,130, 136, 168, 176, 182, 195, 208, 209, 211, 218, 231-233, 236-238, 240, 241, 244-246, 248, 250, 255, 264, 280, 281, 288, 292, 293, 302, 332, 334, 346, 347, 384, 421, 426, 428, 447, 448

T Tajlandia, zob. Syjam Takoradi 7, 69, 241, 272, 408, 424, 425

473

INDEKS

Tamiza 44, 45, 388 Tanger 140, 388 Teby 224 Tedder, bryt. marsz, lotn. 203, 259, 280, 296, 326, 336 Teleki von Szek Pal 154, 164, 165, 224^ „ Temeraire " 457 Termopile 216, 223-227 Thomas Georg 366 „Thunderer" 457 Tiger, operacja 236, 246, 249, 250, 260, 272, 273, 334-336, 346, 426 Timbaki 268, 276, 295 „Tirpitz" 119,321 Tobruk 3, 4, 7, 8, 13, 14, 17, 19, 33, 64, 72, 193, 194, 198, 203-208, 210, 211, 225, 227, 233, 236, 243, 247, 248, 267, 325, 334-336, 338, 340-343, 346, 347, 413, 420, 423, 427, 429 Tomahawk, myśliwiec 105, 272 Tokio 174, 178, 179, 190, 191 Tory 407 Tovey John C., adm. bryt. 305, 311, 317 Tower 47,50 Tracja 31, 35, 162, 167, 218 Transjordania 325 Transylwania 155, 163 Trianon 164 Trypolis 6, 14, 27, 56, 57, 59, 64, 66, 78, 101,105, 108,167,171, 182, 193, 195, 197, 199, 200, 208-210, 236-238, 240-243/ 248, 328, 335, 417, 421 Trypolitania 79, 194, 195, 200 Tulon 128-132 Tunis 57, 59 Turcja 3, 8, 15, 18-20, 27-35, 64, 66-69, 71, 73, 75, 76, 79,94, 96, 97, 101, 104, 107, 109, 142, 154, 158, 161, 166-168, 203, 233, 255, 322, 323, 328, 333, 355, 359, 360, 381, 390, 429, 447, 448 Tyne 23 Tyrol 172

U U-boot 40, 49, 53, 110, 111, 116-121, 123-125, 133-139, 142, 143, 145, 147, 180, 185, 242, 265, 303, 312, 317, 320, 406, 407, 409, 412, 426, 445, 457 Ukraina 9, 282 Ulster Ul, 351 „ Upholder" 62 USA zob. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

V Valera Eamon de 382, 386 „Valiant" 216, 217, 239, 288-290 „ Vanguard" 127, 458 Vergeltung, operacja 154, 173 Wian Philip 272, 304, 305, 311 Vichy 1, 6, 10, 86, 87, 101, 128-132, 174, 233, 234, 390, 426 Victor, manewry bryt. 388, 411 „ Victorious " 416, 426, 429, „ Wittorio Veneto " 217,218 Vlore 8, 13, 26, 218, 221

286, 172, 308, 110, 254, 394, 457

W Wake-Walker William 308 Walia 149 Wanklyn Malcolm 62 Wardar 76,221 „ Warspite " 216, 217, 239, 286, 288, 290, 302 Waszyngton 20, 133, 134, 180, 191, 399, 403, 404

474 Wavell Archibald Percival 1, 5, 8, 14, 16-19, 33, 56, 63, 66, 68, 69, 71, 72, 74, 78, 80, 82-88, 95, 101, 103, 107, 108, 156, 166, 182, 193, 194, 198-208, 210, 212, 214-216, 223, 224, 227, 236, 242-244, 246-248, 250, 251, 254, 260, 265-271, 273, 274, 276, 279, 280, 285, 292-294, 298, 300, 322-331, 333-336, 338, 340, 342-350, 352, 353, 396, 400, 417, 420, 429, 447, 453 Wehrmacht 183 Weizmann Chaim 400 Weizsacker M. 364, 365 Wellington, typ samolotu bryt. 219, 241, 257 Weria 76, 218 Werth Henrik 164 Westbrook T. C. L. 455 Wevgand Maxime 6, 10, 87, 387, 390, 399, 453 Węgry 10, 11, 15, 28, 29, 154, 155, 161, 163, 164, 224, 356 Whitehall 238, 268, 375, 392 Wiart A. Carton de 271 Wiedeń 155, 158, 159, 163, 358 Wielka Brytania 2, 3, 12, 15, 40, 44, 46, 48, 75, 78-80, 97, 115, 121, 124, 134-136, 157, 158, 164, 177-179, 186-189, 192, 210, 218, 232, 233, 351, 353, 357, 369, 374, 388, 399, 400, 405, 424, 432, 437,.443, 448, 450-453, zob. też Anglia, Londyn, Zjednoczone Królestwo Wilcze stada 110, 123, 124, 134 Willkie Wendell 20, 23, 24 Wilson Henry Maitland 74, 99, 102, 103, 218, 222-224, 226, 227, 325, 328 Winant John G. 42 Wingate, płk. bryt. 81, 90 Włochy 5, 7, 8, 13-15, 26-28, 31 54, 58, 64, 78-80, 89, 90,

NIEMCY

PRĄ

NA

WSCHÓD

154, 155, 161, 164, 170, 188, 196, 209, 222, 240, 251 Włoska Afryka Wschodnia 90 Wolna Francja 86, 87, 255, 260, 322-331, 357, 387, 394, 435, 444 Wolne Państwo Irlandzkie, zob. Irlandia Południowa „Woherine" 124 Woolton, lord 433 Workshop, operacja 57, 58 Wspólnota Narodów 374 Wyszyński Andriej 360-362 „Wryneck" 228

Y Yorker, operacja

447

Z Zachodnia Pustynia 8, 81, 202, 204, 207, 242, 259, 260, 265, 281, 292, 303, 325, 326, 328, 332-336, 340, 429 Zagrzeb 159, 220 „Zara" 217 Zemun 156, 159 Zielonego Przylądka Wyspy 139, 407, 409 Zielony Przylądek 141, 408 Zjednoczone Królestwo 70, 134, 135, 230, 357, 410, 435 Związek Australijski 168 Związek Południowej Afryki 19, 82 Związek Radziecki (ZSRR) U, 30, 183, 360, 363, 365, 367 zob. też Rosja