Druga wojna światowa. tom 3 księga 2 [PDF]

Zitiervorschau

.inston S .

Hł]BtHltl

LITERACKA

TOM

III

NAGRODA

NOBLA

KSIĘGA

2

(j ----v! \IJfim~aCD:01 ~o \YlIIlITjll~~llU[LJJ "

,..

------~-.-

- - . -- -

- - - - - - - ------.------.---- -h

DRUGA WOJNA ŚWIATOWA TOM III

KSIĘGA

Przełożył

Krzysztof Filip Rudolf

PHANTOM PRESS INTERNATIONAUREFREN GDAŃSK 1995

2

o

TYM, JAK

BRYTYJCZYCY TOCZYLI CIĘŻKIE

ZMAGANIA DO CZASU, AŻ ROSJA SOWIECKA I STANY ZJEDNOCZONE

ZOSTAŁY UWIKŁANE

W

TRWAJĄCY

KONFLIKT

tom III WIELKA KOALICJA

....... księga

2

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

SPIS TREŚCI księga

2

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

XXI XXII XXIII XXIV

XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI XXXII XXXIII XXXIV XXXV XXXVI XXXVII

Nasz sowiecki sojusznik ............................................ 1 Afrykańska przerwa. Tobruk .................................. 18 Moje spotkanie z Rooseveltem ... ... ........ ...... ........... 42 Karta Atlantycka ....................................................... 56 Pomoc dla Rosji ......................................................... 74 Persja i Bliski Wschód .............................................. 98 Rosnąca siła Wielkiej Brytanii '" ..... ....... ..... .... ....... 123 Bliższe kontakty z Rosją ........................................ 146 Droga naprzód ........................................................ 160 Operacja "Crusader" na ziemi, morzu i w powietrzu ... ............ ..... ...... ....... ...... ...... ........... ...... ... 178 Japonia ...................................................................... 201 Pearl Harbor! ........ ................ ........ ............ ............... 229 Podróż wśród odmętów wojny............................ 249 Zaproponowany plan wojny i jej dalszy ciąg .... 268 Waszyngton i Ottawa ............................................. 284 Porozumienia angielsko-amerykańskie .............. 303 Powrót do burzy .. .... ............... ............ ........... ......... 320

ZAŁĄCZNIKI

F. G. H. L J. K L. M.

Osobista korespondencja Premiera ..................... Telegramy Premiera do rządu Australii .............. Brytyjska Komisja'iZakupów w Stanach Zjednoczonych ........................................................ Konferencja angielsko-amerykańsko-rosyjska .. Rozkazy dla floty na Oceanie Indyjskim ............ Sprawa czołgów dla Bliskiego Wschodu ............ Dyrektywy dla floty oraz noty i uwagi ...... ......... Ministrowie mianowani w 1941 roku .................

332 384 389 391 396 403 408 413

1.

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

MAPY Niemieckie uderzenie na Rosję ...... ..................... ... 35 Działania w Persji ................................................... 105 Pozycje wroga, 18 listopada. Faza wstępna 18-19listopada ........................................................ 183 Pierwsza bitwa pod Sidi Rezegh ........ .................. 185 Wypad Romm1a, 24-26 listopada. Druga bitwa pod Sidi Rezegh, 29-30 listopada .............. ........... 189 Morze Południowochińskie .................................. 217 Półwysep Malajski .................................................. 261 Cyrenajka ................... .................... .......................... 265 INDEKS .................................................................... 415

ROZDZIAŁ

XXI

N ASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

Hitlerowski plan inwazji na Rosję- Sowieckie żlJdania wobec Wielkiej Brytanii - "Drugi front, jak najszybciej" - Desant morski słablJ stronlJ wojsk rosyjskich - Moje posłanie do Stalina - Misja wojskowa udaje się do Moskwy - Kontakty morskie - Propozycja utworzenia sojuszu wojennego - Stalin nalega na utworzenie drugiego frontu Nasza wyważona odpowiedź - Próby przesłania dostaw dla armii sowieckiej -10 tysięcy ton kauczuku - Bezowocne próby nawilJzania przyjaznych stosunków ze Stalinem - Atak niemiecki rozwija się Nastawienie Rosji wobec Polski - Nasze stanowisko - Rosja z pOCZlJtku poważnie nas obcilJża.

apad Hitlera na Rosję diametralnie zmienił całe oblicze wojny. Sowieci, zaślepieni swoimi uprzedzeniami, nie byli w stanie poczynić kroków dyktowanych przez zdrowy rozsądek, dzięki którym mogliby się uratować. Jednocześnie zaś obojętność na los innych pozwoliła im zyskać na czasie, dzięki czemu w godzinie próby byli o wiele silniejsi, aniżeli Hitler mógł się spodziewać. Choć może nie tyle on, co jego generałowie, których zmyliło nieudolne postępowanie Rosjan z Finami. Niemniej jediiak najbardziej zaskoczeni byli sami Rosjanie, na których spadło najsilniejsze uderzenie. Jedyne co można zrobić, to przedstawić Czytelnikowi dominujące cechy tej nowej, totalnej wojny między wojskami i narodami, która w tym momencie się rozpoczęła. Niemiecki front rozciągał się wzdłuż całej granicy od Bałtyku do Morza Czarnego. Grupa armii "Północ" pod dowództwem von Leeba, licząca 29 dywizji, w tym 3 pancerne i 3 zmotoryzowane, miała uderzyć z Prus Wschodnich w kierunku Leningradu. Grupa armii "Środek" pod dowództwem von Bocka, li-

N

2

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

cząca

50 dywizji, w tym 9 pancernych i 6 zmotoryzowanych, miała uderzyć z północnej Polski na Smoleńsk. Grupa armii "Południe", którą dowodził von Rundstedt, licząca 41 dywizji, w tym 5 pancernych i 3 zmotoryzowane, miała ruszyć z połu­ dniowej Polski w kierunku dolnego Dniepru. W rezerwie trzymano 26 dywizji. Atak wspierany był przez 2 700 samolotów. Na północy 12 dywizji fińskich, wspierając główny atak, miało zbliżać się do Leningradu. Na południu 11 dywizji armii rumuń­ skiej czekało wzdłuż rzeki Prut, a 6 przyłączyło się do grupy "Południe". W sumie na wschód ruszyły 164 dywizje. Przeciwko najeźdźcom stanęło, według maksymalnych szacunków, 119 dywizji sowieckich i przynajmniej 5 tysięcy samolotów. Dodatkowych 67 dywizji znajdowało się w Finlandii, na Kaukazie i w środkowej Rosji. Choć Sowieci dorównywali liczebnie armii niemieckiej, w wyniku potężnego uderzenia niemieckich sił pancernych zostali błyskawicznie zepchnięci, a ich lotnictwo poniosło dotkliwe straty. Inne kraje zostały zaskoczone i pokonane. Lecz tylko Rosja miała jedną niezwykłą przewagę - przestrzeń. I to właśnie ona miała się okazać ocaleniem. W ciągu pierwszego miesiąca Niemcy wgryźli się 300 mil w głąb Rosji. Po zażartej obronie wzięty został Smoleńsk. Leningrad jeszcze był daleko, a Kijów pozostawał w dalszym ciągu w rękach Rosjan.

......

Sowieci do chwili zaatakowania ich przez Hitlera, troszczyli jedynie o siebie. Później jednak ich nastawienie uległo zmianie. Do tej pory z niewzruszonym spokojem obserwowali upadek frontu we Francji w 1940 r. i nasze daremne wysiłki stworzenia frontu na Bałkanach w 1941. Służyli pomocą ekonomiczną Niemcom hitlerowskim i wspierali je na różne sposoby. Teraz jednak, oszukani i zaskoczeni, sami zbierali razy pło­ nącego niemieckiego miecza. Ich pierwszą reakcją, która miała się przerodzić w długotrwałe działanie polityczne, było zażąda­ nie wszelkiej możliwej pomocy od Wielkiej Brytanii i jej Imperium, którego planowany podział między Stalina i Hitlera tak zamydlił oczy Sowietów, że nie zauważyli postępów niemiecsię

3

NASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

kiej koncentracji na wschodzie. Nie zawahali się wystąpić wo·· bec walczącej i znękanej Wielkiej Brytanii ze stanowczym żą­ daniem wysłania im amunicji, której armia sowiecka tak bardzo potrzebowała. Poprosili Stany Zjednoczone o skierowanie do nich jak największej ilości dostaw, na które my tak bardzo liczyliśmy i na domiar tego jeszcze w lecie 1941 r. krzykliwie domagali się brytyjskiego desantu w Europie, bez względu na ryzyko i koszt, w celu utworzenia drugiego frontu. Komuniści brytyjscy, którzy do tej pory szkodzili jak mogli, choć nie osiąg­ nęli wiele, i potępiali "imperialistyczną i kapitalistyczną wojnę", w ciągu jednej nocy zmienili kurs o 180 stopni i zaczęli wydrapywać na ścianach slogan "Drugi front - jak najszybciej !" Te haniebne i zarazem smutne fakty nie wpłynęły w żaden sposób na nasze postępowanie, gdyż widzieliśmy heroiczną postawę ludu rosyjskiego w obliczu nieszczęść, jakie sprowadził nań jego własny rząd, oraz zaciętą obronę ojczystej ziemi. Ten fakt wynagradzał wszystko .

.. - ..

Rosjanie nigdy, nawet w najmniejszym stopniu nie zrozumieli natury i tajników działań desantu morskiego, koniecznych do wysadzenia i utrzymania wielkiej armii na dobrze bronionym nieprzyjacielskiem wybrzeżu. Nawet Amerykanie nie zdawali sobie w owym czasie sprawy z trudności takiego zadania. Przede wszystkim w punkcie natarcia niezbędna była przewaga tak morska, jak i powietrzna.gozostawał jeszcze jednak trzeci, można by rzec, kluczowy cźynnik. Otóż podstawą każdego desantu w obliczu stawiającego opór wroga jest olbrzymia armada jednostek desantowych, zwłaszcza przewożących czołgi. Jak można było zaobserwować, przez długi czas robiłem, co mogłem, by stworzyć taką właśnie armadę. Nawet na małą skalę mogła być gotowa nie wcześniej niż latem 1943 r., a stan pełnej gotowości zdołałaby osiągnąć dopiero w 1944 r. W chwili obecnej, jesienią 1941, nie mieliśmy przewagi powietrznej w Europie z wyjątkiem Cieśniny Kaletańskiej, gdzie istniały najsilniejsze umocnienia niemieckie. Okręty desantowe były dopiero bu-

4

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

dowane. Ponadto nie posiadaliśmy odpowiednio dużej, dobrze wyszkolonej i wyposażonej armii, jaka potrzebna była do działań na ziemi francuskiej. Tymczasem problem drugiego frontu nadal rozpętywał burzę szalonych żądań i wierutnych kłamstw. Nie istniała absolutnie żadna szansa przekonania rządu sowieckiego ani wtedy, ani nigdy. Przy pewnej okazji Stalin stwierdził, że jeżeli Brytyjczycy się boją, to on jest gotów wysłać trzy lub cztery korpusy armijne, by wykonały to zadanie. Z powodu braku okrętów oraz innych przyczyn ograniczających moje działania nie byłem w stanie trzymać go za słowo .

.. - ..

Rząd sowiecki nie zareagował na moje wystąpienie radiowe w dniu niemieckiego ataku. Jedynie fragmenty mojego przemówienia zostały przedrukowane w Prawdzie i kilku innych pismach rządowych oraz zostaliśmy poproszeni o przyjęcie sowieckiej misji wojskowej. To milczenie najwyższych czynników było niezwykle męczące i stwierdziłem, że do mnie należy uczynienie pierwszego kroku. Rozumiałem ich powściągli­ wość, zwłaszcza po tym wszystkim, co wydarzyło się od wybuchu wojny pomiędzy Sowietami i krajami zachodnimi, a także pomny zajść sprzed dwudziestu lat pomiędzy mną a rewolucyjnym rządem bolszewickim. Dlatego zwróciłem się do Stalina, wyrażając zamiar przyjścia z pomocą ludowi rosyjskiemu.

Premier do monsieur Stalina 7 lipca 1941 Z ogromną radością przyjmujemy fakt, że wojska rosyjskie stawiają opór tej zdradzieckiej i bezlitosnej inwazji nazistowskiej. Podziwiamy odwagę i wytrwałość żołnierzy oraz ludu. Zrobimy wszystko, co w naszej mocy, aby Wam pomóc. Im dłuższa będzie ta wojna, tym większa będzie nasza pomoc. Dniem i nocą dokonujemy poważnych nalotów na okupowane terytoria niemieckie, jak również na same Niemcy. Wczoraj w ciągu dnia odbyło się ponad 400 lotów. W sobotę wieczorem ponad 200 ciężkich bombowców zaatakowało niemieckie miasta, przy czym niektóre z tych samolotów miały ponad trzy tony bomb, a ubiegłej nocy w akcji brało udział ponad 250 bombowców. Tak będzie nadal. W ten sposób mamy nadzieję ściągnąć część sił powietrznych Hitlera na zachód, odciążając stopniowo Pański kraj. Oprócz tego, zgodnie z moim pragnieniem, Admiralicja przygotowu-

5

NASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

je znaczną operację morską w Arktyce, po której - jak sądzę - nawią­ zana zostanie współpraca pomiędzy marynarką wojenną Rosji i Wielkiej Brytanii. Tymczasem, poruszając się wzdłuż wybrzeży Norwegii, wypatrzyliśmy kilka statków dostawczych płynących w kierunku pół­ nocnym. Z radością witamy przybycie Waszej misji wojskowej i mamy nadzieję na skoordynowanie naszych przyszłych planów. Musimy nieugięcie kontynuować walkę, aby wykończyć tych łaj­ daków.

Pierwszym krokiem było nawiązanie stosunków z rosyjskim dowództwem wojskowym, oczywiście na tyle, na ile pozwoliły na to władze sowieckie. Równocześnie po wyrażeniu zgody przez naszych nowych sprzymierzeńców poważna misja wojskowa zostałaby niezwłocznie wysłana do Moskwy. Również sprawą niezwykle pilną było nawiązanie stosunków pomiędzy marynarkami wojennymi obydwu krajów. 10 lipca wysłałem następującą depeszę do Admiralicji: Premier do pierwszego lorda 10 lipca 1941 i pierwszego lorda morskiego Za rzecz absolutnie konieczną uważam wysłanie mieszanej eskadry okrętów brytyjskich do Arktyki w celu nawiązania współpracy z sowiecką marynarką wojenną. Powinno to nastąpić zanim rozpoczną się planowane przez nas operacje. Przybycie czegoś, co można by nazwać flotą brytyjską w Arktyce, wywarłoby ogromny wpływ na sowiecką marynarkę wojenną oraz w ogóle na nastroje warmii sowieckiej i oszczędziłoby sporo brytyjskiej krwi. Byłoby dla nas rzeczą niezwykle korzystną, gdyby Rosjanie wytrwali i kontynuowali wojnę do nadejścia zimy. Przedwczesne zawarcie pokoju przez Rosję sprawiłoby ogromne rozczarowanie mieszkań­ com Wysp Brytyjskich. Na dobrą sprawę dopóki trwa walka, dopóty nie jest ważne gdzie znajduje się front. Ci ludzie warci są tego, by ich popierać i musimy się pogodzić z ryzykiem, nawet jeżeli to będzie dla nas niewygodne, by podtrzymywać ich na duchu. [ ... J Eskadra niewątpliwie popłynie do Archangielska. Proszę o jak najszybszą odpowiedź .

.. - ..

6

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Na tym wczesnym etapie mieliśmy również nadzieję na usta~ lenie pewnych ogólnych zasad dotyczących koalicji wojennej pomiędzy naszymi krajami. Premier do sir Stafforda Crippsa 10 lipca 1941 Proszę natychmiast przekazać następującą depeszę od premiera dla pana Stalina: 1. Po otrzymaniu od ambasadora Crippsa sprawozdania z rozmowy z Panem i określeniu warunków planowanej anglo-rosyjskiej deklaracji dotyczącej dwóch zagadnień: a) wzajemnej pomocy bez określenia jej rodzaju oraz rozmiarów i b) wykluczenia możliwości zawarcia przez którekolwiek z tych dwóch państw odrębnego pokoju, natychmiast zwołałem posiedzenie Gabinetu Wojennego, w którym wziął również udział pan Fraser, premier Nowej Zelandii. Będziemy zmuszeni przeprowadzić dodatkowe konsultacje z dominiami: Kanadą i Australią oraz Afryką Południową, lecz w chwili obecnej chciał­ bym Pana zapewnić, że całkowicie popieramy zaproponowaną przez Pana deklarację. Sądzę, że powinna ona zostać podpisana natychmiast po zasięgnięciu opinii dominiów, a następnie opublikowana. 2. Tylko do Pańskiej wiadomości: planujemy sporządzenie następu­ jącej deklaracji: Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie oraz rząd ZSRR ustalają, co następuje: a) obydwa rządy będą udzielać sobie wzajemnej pomocy w obecnej wojnie z Niemcami, b) zobowiązują się ponadto do zawarcia rozejmu lub traktatu pokojowego jedynie za obopólną zgodą. 3. W związku z tym, że dominia nie zostały jeszcze poinformowane, niewskazane byłoby pokazywanie powyższego tekstu Stalinowi. Lecz uważam za słuszne, by Pan znał go i mógł w razie konieczności udzielić wszelkich niezbędnych wyjaśnień.

Obydwa ministerstwa spraw zagranicznych wymieniły depesze, lecz pierwsze bezpośrednie pismo od pana Stalina otrzymałem dopiero 19 lipca. Tego dnia ambasador sowiecki w Londynie pan Majski, zjawił się u mnie, by przekazać następującą depeszę:

NASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

Pan Stalin do premiera Pragnę wyrazić ogromną wdzięczność

7

18 lipca 1941 z powodu dwóch pism, które

wysłał

Pan do mnie. one rozwój wydarzeń, który doprowadził do zawarcia umowy pomiędzy naszymi rządami. W chwili obecnej Zwią­ zek Radziecki i Wielka Brytania stały się czynnymi sojusznikami w walce z hitlerowskimi Niemcami. Nie wątpię, iż pomimo trudności nasze państwa okażą się dostatecznie silne, by zgnieść wspólnego wroga. Powinienem chyba w tym miejscu nadmienić, że położenie naszych sił na froncie pozostaje niezwykle trudne. W dalszym ciągu dają się odczuć konsekwencje nieoczekiwanego złamania przez Hitlera paktu o nieagresji, jak również nagłego ataku na Związek Radziecki. Łatwo sobie wyobrazić, że pozycja sił niemieckich byłaby o wiele korzystniejsza, gdyby nasze oddziały musiały odeprzeć ich atak nie w rejonie Kiszyniowa, Lwowa, Brześcia, Kowna i Wyborga, lecz w okolicach Odessy, Kamieńca Podolskiego, Mińska i Leningradu. Uważam przeto, że sytuacja militarna zarówno Związku Radzieckiego, jak i Wielkiej Brytanii uległaby znacznej poprawie, gdyby udało się utworzyć front przeciwko Hitlerowi na zachodzie - w północnej Francji i na północy - w Arktyce. Front w północnej Francji nie tylko odwróciłby uwagę Hitlera od W schodu, lecz także uniemożliwiłby mu inwazję na Wielką Brytanię. Stworzenie takiego frontu byłoby popularne nie tylko wśród żołnierzy armii brytyjskiej, lecz również wśród całej ludności południowej Anglii. W pełni zdaję sobie sprawę z trudności, jakie pociąga za sobą stworzenie takiego frontu. Wierzę jednak, że powinien on powstać na przekór wszelkim trudnościom, i to nie tylko w interesie naszej wspólnej sprawy, lecz w interesie samej Wielkiej Brytanii. Chwila jest ku temu jak najbardziej pomyślna, gdyż siły Hitlera skierowane są na Wschód i nie miał on jeszcze sposobności wzmocnienia tam swojej pozycji. Rzeczą o wiele prostszą jest stworzenie frontu na północy. Tutaj od Wielkiej Brytanii należałoby oczekiwać jedynie operacji powietrznych i morskich, bez konieczności prowadzenia jakichkolwiek działań desantowych. W operacjach tych będą brały udział nasze siły lą­ dowe, powietrzne i morskie. Bylibyśmy niezwykle wdzięczni, gdyby Wielka Brytania mogła tutaj przysłać coś w rodzaju jednej lekkiej dywizji ochotników norweskich, mogących zorganizować rebelię przeciwko Niemcom. Zapoczątkowały

Tak

więc

czął się już

sowiecki nacisk na utworzenie drugiego frontu zana samym początku naszej korespondencji i powra-

8

WOJNA PRZYCHo"DZI DO AMERYKI

cal Z niezmordowanym uporem w trakcie naszych późniejszych kontaktów. Ten pierwszy telegram od Stalina zawierał jedyny ślad skruchy, jaki udało mi się dostrzec w nastawieniu Sowietów. Podejmował się w nim obrony nagłej zmiany kursu przez ZSRR oraz umowy zawartej z Hitlerem przed wybuchem wojny. Równocześnie rozwodził się nad strategiczną potrzebą utrzymania jak najdalej na zachód w Polsce dużej części oddziałów niemieckich do czasu najpełniejszego rozwoju sowieckiej siły wojskowej. Nigdy nie lekceważyłem tego argumentu i mogłem nań odpowiedzieć z pełnym zrozumieniem. Premier do monsieur Stalina 20 lipca 1941 1. Z przyjemnością odebrałem Pańską depeszę i z równą przyjemnością dowiaduję się z wielu źródeł o niezwykłej odwadze i determinacji, z jaką Pańskie wojska bronią swojej ojczystej ziemi. Doceniam korzyści jakie odniósłby Pan z faktu zmuszenia przeciwnika do rozciągnięcia swoich sił na wysuniętym froncie zachodnim, co już na starcie spowodowałoby ich częściowe wyczerpanie. 2. Udzielimy wszelkiej skutecznej pomocy, na jaką będzie nas stać. Proszę jednakże zrozumieć ograniczenia wynikające ze stanu naszych zasobów oraz położenia geograficznego. Od momentu zaatakowania ZSRR przez Niemcy badamy możliwości atakowania okupowanej Francji oraz Niderlandów. Szefowie sztabu nie widzą szans na uczynienie czegokolwiek na taką skalę, jaka byłaby dla Pana korzystna. Niemcy posiadają 40 dywizji w samej Francji, a całe wybrzeże zostało ufortyfikowane z niemiecką pedanterią i błyszczy od dział, drutów, bunkrów i min. Jedynym skrawkiem, gdzie bylibyśmy w stanie zdobyć chwilową przewagę powietrzną i zapewnić ochronę myśliwców, jest obszar między Dunkierką i Boulogne. Jest to jedna, wielka masa fortyfikacji z dziesiątkami ciężkich dział strzegących dojścia od strony morza, z których wiele może prowadzić ogień na drugą stronę Cieśniny. Ciemności trwają tylko pięć godzin, a i wówczas cały ten obszar jarzy się od reflektorów. Próba desantu zostałaby krwawo odparta, a drobne ataki odbywałyby się z większą dla nas szkodą niż pożytkiem. Pokonaliby nas nie ruszając się nawet z miejsca, ani nie wysyłając żadnej jednostki z frontu. 3. Musi Pan pamiętać, że walczymy samotnie już od ponad roku. Choć zasoby nasze rosną i będą rosnąć coraz szybciej od tej chwili, jesteśmy narażeni na maksymalny wysiłek zarówno w kraju, jak i na Bliskim Wschodzie, na ziemi i w powietrzu, a bitwa o Atlantyk, od której zależy nasze życie i działania naszych konwojów pomimo blo-

9

NASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

kady U-bootów i focke-wulfów, jest ogromnym obciążeniem dla naszej marynarki wojennej. 4. W związku z tym musimy zwrócić nasze oczy ku północy, gdzie możliwa jest szybka pomoc. Nasz sztab marynarki wojennej od trzech tygodni przygotowuje operację w wykonaniu samolotów przewożo­ nych drogą morską, mającą polegać na zaatakowaniu okrętów niemieckich na północ od Norwegii i Finlandii, co dawałoby nadzieję na uniemożliwienie transportu oddziałów wroga mogących zaatakować Wasze skrzydło w Arktyce. Poprosiliśmy Wasz sztab o dopilnowanie, by między 28 lipca a 2 sierpnia, kiedy to zamierzamy uderzyć, na obszarze tym nie było żadnych Waszych okrętów. Wysyłamy niezwłocznie kilka krążowników i niszczycieli na Spitsbergen, skąd bę­ dą one w stanie atakować okręty przeciwnika, współpracując z Waszymi siłami morskimi. Po trzecie wysyłamy flotyllę okrętów podwodnych, mających rejestrować ruchy niemieckie na wybrzeżu Arktyki, chociaż z powodu ciągłego światła dziennego działania te będą niezwykle niebezpieczne. Po czwarte wreszcie wysyłamy do Archangielska stawiacz min wraz ze sprzętem pomocniczym. Nic więcej nie możemy w tej chwili zrobić, choć chciałbym, by to było możliwe. Proszę zachowywać maksymalną dyskrecję do czasu, aż poinformuję Pana, że nie jest to już konieczne. 5. Żadna lekka dywizja norweska nie istnieje, a zrzucenie oddziałów, obojętnie Waszych czy naszych, przy świetle dziennym, na terytorium okupowane przez Niemców bez odpowiedniego wsparcia powietrznego byłoby rzeczą niemożliwą. W zeszłym roku przekonaliśmy się o tym w Namsos, a w tym roku na Krecie i mamy w związku z tym przykre doświadczenia. 6. Rozważamy również możliwość rozwoju bazy dla dywizjonu myśliwców brytyjskich w Murmańsku. Wymagałoby to w pierwszej kolejności zamontowania dział przeciwlotniczych, a następnie przybycia samolotów, których część wystartowałaby z lotniskowców, a reszta znajdowałaby się w częściach. Po stworzeniu tej bazy nasz dywizjon ze Spitsbergenu mógłby przybyć do Murmańska, by współ­ działać z Waszą marynarką. Mamy powody, by przypuszczać, że Niemcy wyekspediowali tam dużą grupę bombowców nurkujących i trzymają ją tam z myślą o nas, dlatego też musimy postępować niezwykle ostrożnie. To wszystko jednak zajmie tygodnie. 7. Proszę bez wahania proponować wszystko, co przyjdzie Panu na myśl, a my z naszej strony szukać będziemy innych sposobów uderzenia na wspólnego wroga.

.. -..

10

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Od pierwszych chwil robiłem, co w mojej mocy, by pomóc dostawami i amunicją, zarówno wyrażając zgodę na zmianę kierunku konwojów płynących do nas ze Stanów Zjednoczonych, jak poświęcając nasze zasoby. Na początku września HMS Argus zawiózł do Murmańska siły równe dwóm dywizjonom hurricane'ów, mające chronić bazę morską i zarazem współpracować z siłami sowieckimi na tym obszarze. 11 wrześ­ nia dywizjony te włączyły się do akcji i przez trzy miesiące toczyły zacięte walki. Zdawałem sobie sprawę, że w pierwszych dniach naszej koalicji mieliśmy niewiele do zaofiarowania, w związku z czym starałem się ten niedobór pokryć uprzejmością.

Premier do monsieur Stalina 25 lipca 1941 1. Z przyjemnością chciałbym Pana poinformować, że Gabinet Wojenny zdecydował się pomimo dużych trudności na wysłanie do Rosji w najbliższym czasie dwustu samolotów myśliwskich typu Tomahawk. Z tej liczby 140 zostanie wysłanych stąd do Archangielska, a pozostałych 60 przybędzie wprost ze Stanów Zjednoczonych. Szczegóły dotyczące części zamiennych oraz obsługi amerykańskiej mającej samoloty te uruchomić pozostają do uzgodnienia z rządem USA. 2. Niedługo możliwe będzie wysłanie od dwóch do trzech milionów par butów za kostkę, na które zgłoszono zapotrzebowanie. W ciągu tego roku wyślemy również duże ilości kauczuku, cyny, wełny i materiałów wełnianych, juty, ołowiu i szelaku. Pozostałe prośby dotyczące surowców są starannie rozpatrywane. Dostawy, które z naszej strony są niemożliwe, będą przedyskutowane ze Stanami Zjednoczonymi. Wszelkie dane na ten temat zostaną przekazane oficjalnymi kanałami. 3. Z podziwem obserwujemy wspaniałą walkę Rosji, a wedle naszych informacji wróg ponosi ciężkie straty i jest poważnie zaniepokojony. Nasze ataki na Niemcy trwać będą ze wzmożoną siłą.

Kauczuk był bardzo cenny i nie mieliśmy go w nadmiarze. Jednak zapotrzebowanie Rosjan na ten właśnie surowiec było największe. Postanowiłem sięgnąć do naszych skromnych rezerw. Premier do monsieur Stalina 28 lipca 1941 Kauczuk. Dostarczymy go stąd lub ze Stanów Zjednoczonych, w zależności od tego, która droga będzie krótsza. Proszę sprecyzo-

11

N ASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

wać,

o jaki rodzaj kauczuku Panu chodzi. Wstępne dyspozycje zostawydane. [... J 3. Dzielny opór armii rosyjskiej w obronie swojego kraju łączy nas wszystkich. Niemców czeka straszliwa zima wypełniona bombardowaniami. Nikt jeszcze nie przeżył tego, co ich niebawem spotka. Trwają działania morskie, o których wspominałem w moim ostatnim telegramie. Cieszę się, że znajdując się w tak ciężkiej sytuacji, w dalszym ciągu wykazuje Pan zrozumienie dla trudności, na jakie natrafiamy podczas wysyłania obiecanej pomocy. Zrobimy, co będzie

ły już

można.

Premier do monsieur Stalina 31 lipca 1941 Po mojej osobistej interwencji zakończone zostały przygotowania do wysyłki 10 tysięcy ton kauczuku z Wielkiej Brytanii do jednego z Waszych północnych portów. Ze względu na to, że Wasze potrzeby są bardzo pilne, podejmujemy ryzyko naruszenia naszych zapasów, które nie są zbyt duże i których uzupełnienie zajmie trochę czasu. Statki brytyjskie wiozące ów kauczuk oraz inne dostawy zostaną załadowane w ciągu tygodnia i wysłane, gdy tylko Admiralicja zbierze niezbędny konwój. Te nowe 10 tysięcy ton jest oczywiście dodatkiem do 10 tysięcy ton pochodzą­ cych z Malajów.

.. -..

Robiłem,

co mogłem, by śląc częste osobiste telegramy, stwoten sam rodzaj udanego układu, jaki powstał pomiędzy mną a Prezydentem. Moskwa traktowała mnie jednak ozięble, niewiele było miłych słów. Bardzo często odpowiedź na telegram przychodziła po wielu dniach lub też nie przychodziła wcale. Rząd sowiecki sprawiał wrażenie, jakby robił nam wielką ła­ skę, walcząc o swoje własne życie na terytorium własnego kraju. Im dłużej walczył, tym większy stawał się nasz dług. Nie był to wyważony pogląd na sprawę. Kilkakrotnie w czasie tej dłu­ giej korespondencji byłem zmuszony ostro protestować przeciwko złemu traktowaniu naszych marynarzy, którzy narażając się na tyle niebezpieczeństw, pływali do Murmańska i Archangielska. Niezmiennie jednak znosiłem wszystkie nieuprzejmości i wyrzuty z cierpliwym wzruszeniem ramion; "cierpliwość jest cechą tych, którzy mają cokolwiek do czynienia z Kremrzyć

12

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

lem". Co więcej, nieustannie Stalina i jego narodu.

uginałem się

a ..

_

pod

presją żądań

,.

Wojska niemieckie weszły daleko w głąb kraju, lecz z koń­ cem lipca rozpoczął się spór pomiędzy Hitlerem a naczelnym dowódcą Brauchitschem. Brauchitsch był zdania, że grupa armii Timoszenki, znajdująca się naprzeciw Moskwy, stanowi główną siłę Rosjan i musi być w pierwszej kolejności pokonana. Była to doktryna bardzo tradycyjna. Następnie, jak stwierdził, należy zająć Moskwę jako centrum polityczne, wojskowe i przemysłowe. Hitler gwahownie się temu sprzeciwił. Pragnął zdobyć jak najwięcej terytoriów i pokonać armie sowieckie na jak naj dłuższym froncie. Rozkazał zajęcie Leningradu na pół­ nocy, na południu Zagłębia Donieckiego, Krymu oraz dojścia do sowieckich ropociągów na Kaukazie. Moskwa mogła tymczasem poczekać. Po zażartych dyskusjach Hitler wygrał ze swoimi dowódcami. Grupa armii "Północ", wspierana przez centrum, miała ruszyć w kierunku Leningradu. Grupa armii "Środek" miała przejść do obrony. Mieli oni wysłać grupę pancerną na połud­ nie, aby oskrzydlić Rosjan ściganych wzdłuż Dniepru przez Rundstedta. Podczas tej akcji Niemcy odnieśli wielkie sukcesy. Na początku września ogromne ilości wojsk sowieckich zaczęły się gromadzić w trójkącie Konotop - Krzemieńczuk - Kijów. Podczas zaciętych walk trwających cały miesiąc zginęło lub zostało wziętych do niewoli pół miliona ludzi. Na północy jednak Niemcy nie mogli pochwalić się podobnym sukcesem. Leningrad, choć otoczony, nie został zdobyty. Hitler nie miał racji. Zmienił teraz zdanie i skupił swoją uwagę na centrum. Oblegający Leningrad otrzymali rozkaz wycofania oddziałów zmotoryzowanych oraz części wspierających je sił powietrznych, by wesprzeć wznowione uderzenie na Moskwę. Grupa pancerna wysłana na południe do von Runstedta zawróciła ponownie, by przyłączyć się do ataku. Pod koniec września scena była znów gotowa do uprzednio zarzuconego uderzenia, a armie po-

13

NASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

łudniowe wędrowały

na wschód, w kierunku dolnego Donu, gdzie leżał otworem Kaukaz .

.. -..

U podstaw naszych wczesnych stosunków z Sowietami leża­ ich nastawienie do Polski. Atak niemiecki na Rosję nie był zaskoczeniem dla polskich kół za granicą. Od marca 1941 r. polskie podziemie przesyłało swojemu rządowi w Londynie wiadomości dotyczące koncentracji oddziałów niemieckich na zachodniej granicy Rosji. W razie wybuchu wojny nieunikniona byłaby diametralna zmiana w stosunkach pomiędzy Rosją Sowiecką a rządem polskim na emigracji. Pierwszy problem polegałby na tym, w jaki sposób dałoby się zmienić postanowienia nazistowsko-sowieckiego paktu z sierpnia 1939 r. bez naruszania jedności anglo-rosyjskiej koalicji wojennej. Gdy po świecie rozniosła się wieść o ataku Niemiec na Rosję, dużego znaczenia nabrało ponowne zawiązanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a Rosją, zerwanych w 1939 r. Rozmowy obydwu rządów rozpoczęły się 5 lipca w Londynie pod auspicjami brytyjskimi. Polska była reprezentowana przez premiera rządu polskiego na uchodźstwie, generała Sikorskiego, a Rosja przez ambasadora sowieckiego, pana Majskiego. Polacy mieli dwa cele: unieważ­ nienie rozbioru Polski dokonanego przez Niemcy i Rosję w 1939 r. oraz uwolnienie przez Rosję wszystkich polskich więźniów i ludności cywilnej deportowanej do ZSRR po zaję­ ciu przezeń wschodnich połaci Polski. Negocjacje te toczyły się przez cały lipiec w niezwykle chłodnej atmosferze. Rosjanie uparcie odmawiali wyrażenia zgody na polskie żądania. Uważali, że kwestia ich zachodnich granic nie podlega dyskusji. Czy można było ufać Rosji, że zachowa się w tej sprawie uczciwie, gdy w Europie zakończą się wszystkie niepokoje? Był to od samego początku poważny dylemat dla rządu brytyjskiego. Przystąpiliśmy do wojny z Niemcami z powodu gwarancji, jakich udzieliliśmy Polsce, w związku z czym czuliśmy się zobowiązaąi do popierania interesów naszego pierwszego sojusznika. Na tym etapie walki ło

14

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

nie mogliśmy uznać legalności sowieckiej okupacji terytorium polskiego rozpoczętej w 1939 r. Jednak tego lata 1941 c, w dwa tygodnie po tym, jak Rosja stanęła u naszego boku jako sojusznik w walce z Niemcami, nie mogliśmy jej zmuszać do wyrzeczenia się, nawet na papierze, obszarów przygranicznych, które od kilku pokoleń uważała za niezbędne dla swego bezpieczeń­ stwa. Nie było wyjścia. Kwestia terytorialnej przyszłości Polski musiała zostać odłożona na nieco spokojniejsze czasy. Musieliśmy zalecić* generałowi Sikorskiemu, by zaufał Sowietom w kwestii przyszłego unormowania wzajemnych stosunków i nie naciskał w chwili obecnej na żadne pisemne gwarancje dotyczące tej sprawy. Szczerze wierzyłem, że - wraz z pogłę­ biającym się doświadczeniem braterstwa broni w walce przeciwko Hitlerowi - alianci będą w stanie rozwiązać wszelkie kwestie pokojowo przy stole konferencyjnym. W tak istotnym punkcie wojny wszystko musiało zostać podporządkowane jednemu celowi, jakim był wspólny wysiłek militarny. A w tej sytuacji wskrzeszona armia polska, składająca się z wielu tysięcy Polaków przetrzymywanych obecnie w Rosji, mogłaby odegrać dużą rolę. Na to jedno Rosjanie byli w stanie się zgodzić, choć niezwykle powściągliwie. 30 lipca, po długich i pełnych goryczy dyskusjach, rządy Polski i Rosji osiągnęły porozumienie. Wznowiono stosunki dyplomatyczne, a na rosyjskiej ziemi powstać miała armia polska podporządkowana rządowi sowieckiemu. Nie wspomniano nic o granicach, a jedynie stwierdzono, że traktaty niemiecko-sowieckie z 1939 r. dotyczące zmian terytorialnych "utraciły wazność". W oficjalnym piśmie z 30 lipca do rządu polskiego minister spraw zagranicznych przedstawił nasz pogląd: Przy okazji podpisania dzisiejszego porozumienia sowiecko-polskiego chciałbym skorzystać ze sposobności, by poinformować, że zgodnie z postanowieniami porozumienia o wzajemnej pomocy pod-

*

Minister Eden oświadczył gen. Sikorskiemu w czasie rozmowy 14 i 15 lipca: "Czy chcecie, czy nie chcecie - umowę podpisać trzeba".

15

NASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

pisanego przez Zjednoczone Królestwo i Polskę 25 sierpnia 1939 r., rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie nie podjął żadnych zobowiązań w stosunku do ZSRR, które dotykałyby w jakikolwiek sposób stosunków pomiędzy tym krajem a Polską. Chciał­ bym również zapewnić, że rząd Jego Królewskiej Mości nie uznaje żadnych zmian terytorialnych, jakie miały miejsce w Polsce od sierpnia 1939 r.

Pan Eden przeczytał to pismo w Izbie Gmin, po czym dodał: W paragrafie pierwszym porozumienia sowiecko-polskiego stwierdza sowiecki traktuje jako nieważne traktaty sowiecko-nieInieckie z 1939 r. dotyczące zmian terytorialnych Polski. Opinia rządu Jego Królewskiej Mości w tej sprawie zosala przedstawiona przez premiera w Izbie Gmin 5 września 1940 r., kiedy to stwierdził on, że rząd Jego Królewskiej Mości nie zamierza uznać jakichkolwiek zmian terytorialnych dokonanych bez zgody i dobrej woli zainteresowanych stron. Dotyczy to również zmian terytorialnych dokonanych w Polsce od sierpnia 1939 r., o czym rząd polski został poinformowany za pośrednictwem oficjalnego pisma. się, że rząd

W odpowiedzi na pytanie pan Eden zakończył: "Pisma przed odczytane nie stanowią w żadnym wypadku gwarancji dotyczących kształtu granic ze strony rządu Jego Królewskiej chwilą

Mości".

I tak sprawa się zakończyła, a jesienią Polacy stanęli przed trudnym zadaniem zebrania tej części swoich rodaków, którzy przeżyli uwięzienie w łagrach Związku Sowieckiego .

.. -

,.

Przystąpienie Rosji do wojny, choć oczekiwane, nie było dla nas na początku dużym wsparciem. Wojska niemieckie zdawały się być tak silne, że odnosiło się wrażenie, iż wdzierając się coraz dalej i dalej w głąb Rosji, są jednocześnie w stanie zagrażać Wielkiej Brytanii dawno spodziewaną inwazją. W dodatku wszystkie odpowiedzialne koła wojskowe utrzymywały, że armia sowiecka zostanie niebawem pokonana i w dużej części zniszczona. Już sam początek był zły, ponieważ rząd sowiecki pozwolił, by jego samoloty zaskoczono jeszcze na lotniskach, a w momencie ataku same przygotowania wojskowe nadal po-

16 zostawiały

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

wiele do życzenia. Wojska sowieckie wytrzymały jednak: druzgocące ciosy. Pomimo bohaterskiego oporu, sprawnego prowadzenia wojny w duchu skrajnego absolutyzmu, cał­ kowitego lekceważenia życia ludzkiego i rozpoczęcia bezlitosnej partyzantki na tyłach wroga, cały front rosyjski na południe od Leningradu został zepchnięty o około 400 czy 500 mil. Siła władzy sowieckiej, odwaga ludu, niewyczerpane rezerwy ludzkie, olbrzymie obszary kraju i srogość rosyjskiej zimy - wszystko to przyczyniło się ostatecznie do klęski armii Hitlera. Lecz w 1941 r. nikt jeszcze nie potrafił tego przewidzieć. Za niezwykle odważne uznano wystąpienie prezydenta Roosevelta we wrześniu 1941 r., kiedy to stwierdził, że front sowiecki wytrzyma i że Moskwa nie zostanie zdobyta. Nawet w sierpniu 1942 r., po mojej wizycie w Moskwie i odbytych tam konferencjach, towarzyszący mi generał Brooke był przekonany, że Niemcy przejdą przez Kaukaz i opanują basen Morza Kaspijskiego, w związku z czym byliśmy przygotowani do ogromnej kampanii defensywnej w Syrii i Persji. Przez cały czas jednak: moje poglądy na możliwości sowieckiego oporu były bardziej optymistyczne niż poglądy wyrażane przez moich doradców wojskowych. Ufałem zapewnieniom premiera Stalina, że utrzyma on linię na Kaukazie, i że Niemcy w żadnym wypadku nie dojdą do Morza Kaspijskiego. Lecz posiadaliśmy tak: niewiele informacji na temat sowieckich zasobów oraz intencji, że wszystkie formowane przez nas opinie mogły być co najwyżej przypuszczeniami. Prawdą jest, że przystąpienie Rosji do wojny odwróciło uwagę niemieckich sił powietrznych od Wielkiej Brytanii i zmniejszyło ryzyko inwazji. Dało nam chwilę odpoczynku na Morzu Śródziemnym. Jednocześnie zaś wymagało od nas poważnych wyrzeczeń i poświęceń. Doszliśmy w końcu do etapu kiedy zaczynaliśmy być coraz lepiej uzbrojeni. Wreszcie nasze fabryki wypuszczały ogromne ilości tak: potrzebnych nam materiałów. Nasze armie w Egipcie i Libii prowadziły ciężkie walki i potrzebowały dużych ilości najnowocześniejszej broni, przede wszystkim zaś czołgów i samolotów. Armia brytyjska w kraju z niecierpliwością oczekiwała długo obiecywanego sprzętu

NASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

17

z powodu niebezpieczeństw, jakie mimo wszystko nieustannie nam zagrażały. I właśnie w tym momencie zostaliśmy zmuszeni do wyrzeczenia się części nowoczesnej broni oraz zapasów tak cennych surowców, jak kauczuk czy ropa. Na nas spadł ciężar organizowania brytyjskich i amerykańskich konwojów i wysyłania ich do Murmańska i Archangielska poprzez najeżo­ ne niebezpieczeństwami obszary Arktyki. Wszystkie dostawy amerykańskie kierowane do Rosji były pierwotnie przeznaczone dla nas. Aby sprostać tym wymaganiom i wyrzec się tak potrzebnej nam pomocy amerykańskiej, zmuszeni byliśmy do ograniczenia naszych przygotowań do obrony Półwyspu Malajskiego oraz wschodnich części Impeńum przed wciąż wzrastającym zagrożeniem japońskim.

w niczym oczywistej prawdy, że opór Rosji złamał potęgę armii niemieckiej i zadał śmiertelne ciosy siłom witalnym narodu niemieckiego, trzeba jasno stwierdzić, że przez ponad rok po włączeniu się Rosji do wojny kraj ten był dla nas większym ciężarem niż pomocą. Niemniej jednak cieszyliśmy się, że tak wielki naród włączył się do walki po naszej stronie i wiedzieliśmy, że jeśli nawet wojska sowieckie zostaną zepchnięte aż do Uralu, Rosja w dalszym ciągu będzie stanowiła decydującą siłę w tej wojnie. Nie

podważając

ROZDZIAŁ

XXII

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

Generał Auchinleck obejmuje dowództwo, 2 lipca - Konieczność ofensywy na Pustyni Zachodniej - Mój telegram z 6 lipca - Żądanie Auchiniecka - Dywizje "brytyjskie" - Cztery i pół miesiąca zwłoki Nieuzasadnione obawy o północne skrzydło - Telegram szefów sztabu z 19 lipca - Mój telegram z tego samego dnia - Powściągliwa odpowiedź Auchinlecka, 23 lipca - Jego wizyta w Londynie - Nie jestem przekonany, lecz wyrażam zgodf - Poglądy niemieckie na sytuacjf Rommla i szanse w AfrycePółnocnej - Pan Menzies powaca do kraju - Rozbieżności dotyczące struktury Gabinetu Wojennego Upadek rządu pana Menzie.sa - Mój telegram do niego - Stosunki z rządem pana Faddena - Ządanie wycofania dywizji australijskiej z Tobruku - Zwolnienie jednej brygady australijskiej - Australia nalega na wycofanie wszystkich swoich oddziałów - Mój telegram do generała Auchinlecka z 17 września - Auchinleck grozi rezygnacją­ Kolejne prośby do pana Faddena - Odmowy - Klfska rządu pana Faddena - Partia Pracy pana Curtina dochodzi do władzy - Nowe prośby w związku z Tobrukiem - Kolejne odmowy - Stosujemy sif do żądań australijskich - Duże straty podczas wycofywania - Działania marynarki wojennej podczas obrony Tobruku.

lipca generał Auchinleck objął dowództwo na Bliskim Wschodzie. Początek mojej współpracy z nowym naczelnym dowódcą był nacechowany optymizmem.

5

Premier do generała Auchinlecka 1 lipca 1941 Obejmuje Pan dowództwo w niezwykle trudnym momencie. Po przedstawieniu Panu wszystkich faktów uważam, że w Pańskich rę­ kach spoczywa decyzja wznowienia ofensywy na Pustyni Zachodniej. Powinien Pan wziąć pod uwagę zwłaszcza sytuację w Tobruku, umacnianie się nieprzyjaciela w Libii oraz chwilowe zaangażowanie się Niemców w inwazję na Rosję. Powinien Pan także rozważyć nie-

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

19

bezpieczeństwa operacji w Syrii oraz zdecydować się na działania w jednym, bądź też obydwu kierunkach. Do Pana jednak należy decyzja, jak i kiedy operacje te można sensownie skoordynować. Waga tych operacji będzie dla Pana naj zupełniej oczywistą. Prosimy o kontakt przy najbliższej okazji.

I ponownie następnego dnia: Premier do generała Auchinlecka 2 lipca 1941 Ufam, że po załatwieniu sprawy w Syrii rozważy Pan kandydaturę Wilsona na dowódcę na Pustyni Zachodniej. Rzecz jasna, iż decyzja ta jest całkowicie w Pańskiej gestii. Należy żałować, iż sugestia ta, mimo że kilkakrotnie powtarzana, nie została jednak wzięta pod uwagę. 4 lipca generał Auchinleck odpowiedział na mój pierwszy telegram. Zgadzał się z poglądem, że gdy tylko pozycja w Syrii zostanie zabezpieczona, a pozycja w Iraku ustalona ponownie, konieczne stanie się rozpatrzenie ofensywy na Pustyni Zachodniej. Jednak by odnieść zwycięstwo, niezbędne były dostateczne siły pancerne. Stwierdził, iż konieczne będą dwie lub trzy dywizje pancerne wraz z jedną dywizją zmotoryzowaną. Ofensywa ta, zmierzająca do wypędzenia wroga z Afryki Północnej, z przyczyn administracyjnych będzie musiała być przeprowadzana etapami. Pierwszym celem będzie ponowne zajęcie Cyrenajki również krok po kroku. W konkluzji generał stwierdził, że równoczesne prowadzenie walk na Pustyni Zachodniej i w Syrii spowoduje "klęskę na obydwu frontach". Uznałem za słuszne przedstawienie sytuacji z naszego punktu widzenia:

Premier do generała Auchinlecka 6 lipca 1941 1. Zgadzam się na zakończenie działań w Syrii, ponieważ zawsze byliśmy zdania, że panowanie nad tym krajem jest niezbędnym warunkiem utrzymania lub ponownego zajęcia Cypru. Pozostaje nadzieja, że sprawa Syrii nie potrwa długo, i że nikt nie ubiegnie Pana na Cyprze. W pełni uznajemy pierwszeństwo tych operacji wobec działań ofensywnych na Pustyni Zachodniej. 2. Niemniej jednak Pustynia Zachodnia pozostaje tej jesieni decydującym teatrem działań wojennych dla obrony delty Nilu. Tylko w razie zajęcia utraconych lotnisk we wschodniej Cyrenajce flota

20

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

i lotnictwo będą w stanie wznowić skuteczne działania przeciwko transportowi nieprzyjacielskich dostaw drogą morską. 3. W swoim telegramie z 18 kwietnia generał Wavell stwierdził, że posiada 6 pułków wyszkolonej obsługi oczekujących na przysłanie czołgów. Wpłynęło to na decyzję o wysłaniu konwoju "Tiger". Oprócz tego drogą dookoła Przylądka płynie obecnie obsługa trzech dodatkowych pułków. W pełni zdajemy sobie sprawę, jak bardzo potrzebuje Pan obecnie pojazdów pancernych. Sądzimy, że do końca lipca powinien Pan otrzymać 500 czołgów szybkich, czołgów piechoty oraz amerykańskich czołgów szybkich, oczywiście pod warunkiem, że warsztaty naprawcze będą odpowiednio zorganizowane. Oprócz tego otrzyma Pan dużą liczbę różnorodnych czołgów lekkich i samochodów pancernych. 4. W ciągu lipca i sierpnia nic więcej nie jesteśmy w stanie zrobić wyjątkiem mogą tu być pewne dostawy amerykańskie lub wymiana w kraju. Lecz nawet później musimy być nieustannie przygotowani do odparcia inwazji, poczynając od 1 września, w związku z czym sztab generalny niechętnie patrzy na wysyłanie kolejnej znacznej liczby czołgów dookoła Przylądka (obecnie jedyną możliwą drogą), co powoduje wyłączenie ich z działań w najlepszym razie do początku października. Z końcem października dostawy amerykańskie powinny się zwiększyć, co znacznie ułatwi naszą sytuację, lecz do tego czasu wiele może się wydarzyć. . 5. Doniesienia wywiadu świadczą o dużym wzmacnianiu się sił włoskich w Libii, lecz nie ma ani słowa o Niemcach. Jednak upadek Rosji może niebawem zmienić sytuację na Pańską niekorzyść, nie zmniejszając bynajmniej zagrożenia inwazji w kraju. 6. Znane są Panu możliwości wysyłania posiłków powietrznych. Niewykluczone jest uzyskanie przez Pana zdecydowanej przewagi w powietrzu w lipcu, sierpniu i na początku września, lecz później upadek Rosji może uwolnić znaczne siły niemieckie, które mogą zostać skierowane do Afryki, a jeżeli wróg nie zamierza dokonać inwazji na nasz kraj, lecz jedynie udaje, wówczas Niemcy z łatwością osiągną przewagę w powietrzu na Pańskim froncie zachodnim już we wrześniu.

7. Do tego wszstkiego dochodzi sprawa Tobruku. Z tego miejsca nie jesteśmy w stanie ocenić ofensywnych walorów Tobruku w ciągu najbliższych kilku miesięcy ani też przewidzieć, co się tymczasem wydarzy. Wydaje się, że całkowite opanowanie Tobruku przez nieprzyjaciela jest wstępnym warunkiem jego inwazji na Egipt. 8. Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki, trudno zrozumieć, w jaki sposób Pańska sytuacja w drugiej połowie września miałaby być

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

21

lepszą niż

w chwili obecnej, a niewykluczone, że będzie nawet gorNie wątpię, iż starannie przemyśli Pan cały problem [ ... J. 11. Sprawa lotnictwa. Uważam, że w Pańskich planach sprawą istotną powinno być wykorzystanie całości sił powietrznych na Bliskim Wschodzie. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że mają one do odegrania niezwykle ważną rolę strategiczną i ich energia nie może być marnowana na dostarczanie ochrony armii na małą skalę, tak jak to najprawdopodobniej było podczas bitwyoSolIum. W swoim telegramie mówi Pan o samolotach wspierających armię, samolotach wspierających marynarkę oraz o samolotach wykorzystywanych do niezależnych działań strategicznych. Powstaje w tym momencie pytanie: jakie mają być proporcje? Będzie to musiało być ustalane na bieżąco podczas konsultacji z dowódcami naczelnymi. Lecz nic w tych działaniach nie powinno naruszyć integralności wkładu RAF-u w każdy większy plan realizowny przez Pana. Nie można się oprzeć wrażeniu, że w bitwie oSoIlum ["Battleaxe"J nasza przewaga powietrzna została zmarnowana, i że podczas gdy nieprzyjaciel wysłał wszelkie dostę­ pne mu czołgi do pokonania naszej ofensywy, siły nasze stały bezczynnie w Tobruku. szą.

Na to pismo generał odpowiedział 15 lipca oznajmiając, że jak najszybciej wyśle posiłki dla Cypru w postaci jednej dywizji, że rozumie potrzebę odzyskania Cyrenajki, lecz że nie jest pewien co do utrzymania Tobruku w październiku. Odnośnie sześciu pułków wyszkolonej obsługi czołgów, powiedział, że pewne cechy nowych czołgów amerykańskich zmuszają do zmian w ich taktycznym zastosowaniu, w związku z czym należy przeznaczyć nieco czasu na opanowanie wszystkich ich tajników. Wyraził zadowolenie z obiecanych pięciuset czoł­ gów, zauważając jednocześnie, iż do jakiejkolwiek operacji konieczne jest użycie 50% rezerw czołgowych, podczas gdy 25% znajduje się w warsztatach, a pozostałe 25% przeznaczone jest do bieżącego uzupełniania strat wynikających z prowadzenia walki. Było to bardzo wygórowane żądanie. Takie luksusy generałowie mają tylko w niebie, a ci, którzy się ich domagają, nie zawsze mają szansę tam trafić. Auchinleck podkreślał znaczenie tak indywidualnego, jak i zbiorowego szkolenia oraz solidarności grupowej, która jest niezbędna dla skuteczności działań. Był również zdania, że to właśnie północ (tzn. Turcja, Syria

22

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

i Palestyna) bardziej niż pustynia stanie się głównym teatrem działań wojennych. Jak jasno widać z tych telegramów, istniały między nami duże rozbieżności dotyczące poglądów oraz znaczenia pewnych spraw. Wywołało to moje głębokie rozczarowanie. Pierwsze decyzje generała były również bardzo kłopotliwe. Po długich staraniach udało mi się w końcu wysłać 50 dywizję brytyjską do Egiptu. Niezwykle dawała mi się we znaki wroga propaganda, zdaniem której polityka brytyjska polegała na używaniu do walki wszystkich oddziałów z wyjątkiem swoich własnych, co pozwalało uniknąć rozlewu brytyjskiej krwi. Ofiary nasze na Bliskim Wschodzie łącznie z Grecją i Kretą były większe niż straty naszych pozostałych sił zebranych razem, lecz używane nazewnictwo wywoływało fałszywe wrażenie i przeinaczało fakty. Dywizje hinduskie, w których piechocie jedną trzecią stanowili Brytyjczycy, a w artylerii wszyscy żołnierze byli Brytyjczykami, nie były określane mianem dywizji brytyjsko-hinduskich. Dywizje pancerne, na których spoczywał największy ciężar w czasie tych walk, były w całości brytyjskie, choć bynajmniej nie wynikało to z ich nazw. Ponawiane prośby o dodawanie przymiotnika "brytyjski" pozostawały bez skutku. Wiele batalionów 6 dywizji brytyjskiej brało udział w ciężkich walkach, lecz w nawale zdarzeń niemożliwe było stworzenie dywizji jako jednej całości. Fakt, że oddziały "brytyjskie" były rzadko wymieniane w jakichkolwiek sprawozdaniach, potwierdzał jedynie zarzuty nieprzyjaciela i prowokował do niechętnych komentarzy nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale nawet w Australii. Dlatego uważałem przybycie 50 dywizji za doskonałą okazję do zadania kłamu tym krążącym pogłoskom. Decyzja generała Auchinlecka o wysłaniu właśnie tej dywizji na Cypr była bardzo niefortunna i spowodowała, że postawiono nam szereg nieuzasadnionych zarzutów. Również szefowie sztabu byli zaskoczeni tak dziwnym wykorzystaniem tej wspaniałej grupy żołnierzy. W rzeczy samej, nie dało się tego pogodzić z żadną koncepcją strategiczną możliwą do wyobrażenia. O wiele poważniejszą decyzją generała Auchinlecka było wstrzymanie działań przeciwko siłom Rommla na Pustyni Za-

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

23

chodniej najpierw na trzy, a następnie na cztery i pół miesiąca. Na usprawiedliwienie działań Wavella z 15 czerwca, "Battleaxe", można było powiedzieć, że chociaż ponieśliśmy porażkę i wycofaliśmy się na pierwotne pozycje, to Niemcy byli absolutnie niezdolni do ofensywy w czasie tego przeciągającego się okresu. Wskutek utrzymania przez nas Tobruku nie mogli korzystać ze swych linii komunikacyjnych, by przekazać niezbęd­ ne posiłki w postaci broni pancernej czy nawet amunicji, bez których Rommel utrzymywał się na swojej pozycji jedynie dzięki sile woli i własnemu prestiżowi. Wzmocnienie jego sił stanowiło tak poważny problem, że wzrastały one jedynie stopniowo. W tych okolicznościach wojska brytyjskie powinny je były nieustannie nękać, gdyż posiadały doskonałe linie komunikacyjne i otrzymywały ciągłe posiłki zarówno w ludziach, jak i w sprzęcie. Generałowie często wolą, gdy tylko mają ku temu okazję, wybrać niejako gotową bitwę, niż zamęczać nieprzyjaciela dłu­ gimi i nieefektownymi walkami. W sposób naturalny wolą pewność od ryzyka. Zapominają, że wojna trwa nieustannie i sroży się z dnia na dzień, czego rezultaty widoczne są nie tylko na jednym obszarze działań, ale wszędzie. W tym czasie armie sowieckie przechodziły śmiertelny kryzys. Następny błąd, jak mi się wydawało, polegał na przykładaniu zbyt małej wagi do naszej północnej flanki. Właśnie ona wymagałajak największej czujności i usprawiedliwiała wiele przygotowań obronnych oraz budowę silnych linii obronnych w Palestynie i Syrii. Jednakw czerwcu sytuacja na tym obszarze uległa widocznej poprawie. Syria została zdobyta. Bunt w Iraku stłumiony. Nasze oddziały opanowały wszystkie kluczowe punkty na pustyni. Lecz przede wszystkim wojna pomiędzy Niemcami a Rosją dodała Turcji pewności siebie. Gdy sytuacja pozostawała nie rozstrzygnięta, Niemcy nie mogli żądać prawa przejścia dla swoich oddziałów przez terytorium Turcji. Persja, dzięki działaniom Wielkiej Brytanii i Rosji, przyłączyła się wkrótce do obozu aliantów. Tymczasem ogólna sytuacja na Pustyni Zachodniej sprzyjała zdecydowanej akcji.

24

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

.. - .. 19 lipca szefowie sztabu zatelegrafowali do generała Auchinlecka: Stwierdził Pan, że ofensywa na Pustyni Zachodniej nie może być brana pod uwagę, dopóki nie będzie Pan miał dwóch, a najlepiej trzech odpowiednio wyszkolonych dywizji pancernych. Do chwili ataku Niemiec na Rosję nie mogliśmy rozpatrywać wysłania większej liczby czołgów szybkich z powodu dużego prawdopodobieństwa inwazji w sierpniu lub wrześniu. Nie możemy wprawdzie z całą pewnością stwierdzić, że prawdopodobieństwo to obecnie zmalało, lecz gotowi jesteśmy podjąć ryzyko, jeżeli daje ono szansę zdobycia Cyrenajki z wszystkimi wiążącymi się z tym korzyściami. [ ... ] W telegramie z 15 lipca wyraził Pan wątpliwości co do możliwości utrzymania Tobruku po wrześniu. W związku z tym uważamy, że ofensywa mająca na celu odzyskanie Cyrenajki nie może być odkładana do tego czasu. Według naszych prognoz istnieje szansa wzmocnienia naszych sił powietrznych do września, przy czym proces ten może nawet trwać dłużej, co uzależnione jest od wyniku obecnej kampanii w Rosji. Z rozważań tych wynika, że najlepszą, jeśli nie jedyną szansą na ponowne opanowanie Cyrenajki jest rozpoczęcie ofensywy najpóźniej z końcem września. Czy byłby Pan skłonny zgodzić się na to, gdybyśmy wysłali Panu natychmiast 150 czołgów szybkich? Są­ dzimy, że dotarłyby do Suezu pomiędzy 13 a 20 września. Bylibyśmy również gotowi wysłać Panu maksimum 40 tysięcy ludzi konwojem "WS-ll", przy czym do Pana należałaby decyzja, w którym punkcie są oni najbardziej potrzebni. Jeżeli jednak nie ma Pan ochoty na rozpoczęcie ofensywy na Pustyni Zachodniej, uważamy za niecelowe odbieranie flocie handlowej statków przewożących importowaną żywność, rozczłonkowywanie 1 dywizji pancernej i wysyłanie Panu 150 czołgów w momencie, gdy jest niemal pewne, że do inwazji dojdzie jeszcze w tym roku.

Wysłałem również

osobisty telegram co napisali szefowie sztabu:

harmonizujący

z tym,

Premier do generała Auchinlecka 19 lipca 1941 1. Zarówno szefowie sztabu, jak i Komitet Obrony Gabinetu Wojennego dokładnie rozważyli Pański telegram z 15 lipca, będący odpowiedzią na mój telegram z 6 [lipca]. Szefowie sztabu przekazują Panu swoje poglądy, z którymi się w pełni zgadzam.

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

25

2. Wygląda na to, że w połowie września otrzyma Pan sporą liczbę zarówno z kraju jak i ze Stanów Zjednoczonych, wraz z innymi posiłkami, których może Pan użyć albo jako rezerwy podczas ofensywy, gdy będzie ona udana, albo też do obrony Egiptu, gdyby zakończyła się niepowodzeniem. 3. Komitet Obrony zaniepokojony jest faktem, że 50. dywizja,jedyna cała świeżo sformowana dywizja brytyjska, jaką Pan posiada, została odesłana na Cypr, gdzie spełnia funkcję czysto defensywną. Komitet zastanawia się, czy na to miejsce nie można było znaleźć żadne­ go innego oddziału. 4. Komitet nie rozumie również, w jaki sposób ofensywa niemiecka z północy w kierunku Palestyny, Syrii i Iraku może nastąpić przed końcem września. Komitet obawia się, że Persja jest o wiele bardziej narażona na niemiecką infiltrację i intrygi i że w związku z tym tam będzie trzeba podjąć zdecydowane działania. To jednak pozostaje w gestii generała Wavella, którego chęć podjęcia działań spotyka się tutaj z dużym zainteresowaniem. 5. Jeżeli nie wykorzystamy chwilowego uspokojenia spowodowanego działaniami w Rosji, aby opanować sytuację w Cyrenajce, stracimy szansę, która może się już nigdy nie powtórzyć. Od klęski pod Sollum minął miesiąc i być może trzeba jeszcze kolejnego miesiąca, nim będzie można się zdobyć na nowy wysiłek. Taka przerwa stanowi doskonałą okazję do odbycia ćwiczeń. Przeprowadzenie poważnych i zdecydowanych działań na Pustyni Zachodniej wydaje się jak najbardziej usprawiedliwionym, zanim sytuacja zmieni się na naszą niekorzyść, a trzeba pamiętać, że wszystkie zwycięstwa są nierozerwalnie związane z ponoszonym równocześnie ryzykiem. W dalszym ciągu uważamy, iż Wilson powinien objąć dowództwo podczas następnej ofensywy, jeżeli ona nastąpi, chyba że zamierza Pan osobiście dowodzić. czołgów,

23 lipca generał Auchinleck odpowiedział na mój telegram. Decyzja o wysłaniu 50 dywizji na Cypr została podjęta po bardzo starannym przemyśleniu całej sytuacji. "Jeżeli Pan sobie życzy, mogę przesłać opis wszystkich motywów, które mną kierowały i które wydawały mi się absolutnie słuszne. Ufam, że tego rodzaju zarządzenia pozostawi pan mojej wolnej woli". Był zdania, że niemieckie uderzenie na Syrię przez Anatolię może się rozpocząć w pierwszej połowie września.

26

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Zupełnie zgadzam się ze stwierdzeniem, iż należy wykorzystać obecne zaangażowanie nieprzyjaciela w Rosji, by uderzyć na Libię, lecz chciałbym powtórzyć, że rozpoczęcie ofensywy w chwili, gdy dysponujemy niewystarczającymi do tego środkami, nie jest, moim zdaniem, działaniem usprawiedliwionym i jedynie opóźni moment, w którym naprawdę będziemy mogli taką ofensywę rozpocząć, mając realne szanse powodzenia. Aby osiągnąć jakikolwiek rezultat, należy ponosić ryzyko i jestem na to przygotowany pod warunkiem, że ma to chociaż minimalne szanse powodzenia.

I na koniec: Oto moje najbliższe plany: Jak naj szybsze wzmocnienie naszej pozycji na Cyprze i w Syrii. Następnie reorganizacja, przegrupowywanie i ponowne wyposażanie brygad i dywizji, które nie tylko poniosły straty podczas walk na Krecie, w Grecji, Libii, Erytrei i Syrii, lecz także operowały rozczłonkowane, a nie jako samodzielne jednostki. Po trzecie, przy pomocy generalnego intendenta przeprowadzenie reorganizacji i modernizacji służb dostawczych, transportowych i naprawczych znajdujących się na tyłach. Po czwarte, zapewnienie szkolenia i sprzętu dla naszych formacji pancernych, bez czego niemożli­ wa jest jakakolwiek ofensywa. Po piąte, zorientowanie się w sytuacji i rozpoczęcie intensywnych przygotowań do ofensywy w Libii, która została zapowiedziana w telegramie dowódców naczelnych do szefów sztabu z dnia 19 lipca. W związku z czym będę zmuszony w niedalekiej przyszłości poprosić o środki, które są niezbędne, jeśli przedsięwzięcie to ma się zakończyć powodzeniem .

.. - ..

Nie mogłem się oprzeć wrażeniu, że wyczuwam jakąś ogólną w nastawieniu generała Auchinlecka, która wcale nie służyła naszym wspólnym interesom. Książki napisane po zakończeniu wojny ukazują, w jaki sposób podrzędne, lecz wpływowe grupy w sztabie operacyjnym w Kairze wyrażały ubolewanie z powodu decyzji o wysłaniu armii do Grecji. Nie wiedziano, z jaką ochotą generał Wavell zaakceptował tę politykę oraz jak drobiazgowo cała sytuacja została mu przedstawiona przez Gabinet Wojenny i szefów sztabu i to w sposób, który wprost zachęcał do powiedzenia "nie". Wavell, jak sugerowano, został wprowadzony w błąd przez polityków i cała sesztywność

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

27

ria klęsk była bezpośrednim wynikiem tego, że pdporządkowy­ wał się ich rozkazom. Teraz, w nagrodę za to co zrobił, po odniesieniu wszystkich swoich zwycięstw, został usunięty, właś­ nie w momencie niepowodzenia. Jestem pewien, że tamtejsze koła sztabowe były zdania, iż nowy dowódca nie powinien dać się namawiać na ryzykowne operacje, lecz powinien zachować rozsądek i działać jedynie w sytuacjach absolutnie pewnych. Generał Auchinleck mógł wyraźnie odczuwać te nastroje. Było jasne, że samą korespondencją nie zdziałamy wiele. Premier do generała Auchinlecka 23 lipca 1941 Ze wszystkich Pańskich telegramów do nas i naszych do Pana wynika, że musimy porozmawiać. Tego samego zdania są szefowie sztabu. Jeżeli sytuacja militarna pozwala Panu na wyjazd, proszę natychmiast przyjechać w towarzystwie jednego lub dwóch oficerów sztabowych. W czasie Pańskiej nieobecności, która powinna być utrzymana w tajemnicy, Blamley będzie działał w Pana imieniu.

Auchinleck wyrażał chęć przyjazdu. Jego krótka wizyta w Londynie była z wielu względów bardzo korzystna. Wpłynę­ ła na wytworzenie się bardziej harmonijnych stosunków pomię­ dzy nim a członkami Gabinetu Wojennego, szefami sztabu oraz Ministerstwem Wojny. Spędził ze mną długi weekend w Chequers. W miarę jak lepiej poznawaliśmy tego doskonałego oficera, od którego w dużej mierze zależały obecnie nasze losy, a jednocześnie on zapoznawał się ze sprawnym funkcjonowaniem tak ogromnej machiny wojennej, rosło wzajemne zaufanie. Nie byliśmy jednak w stanie skłonić go do zmiany zdania na temat zwlekania z rozpoczęciem ofensywy do 1 listopada. Miała ona nosić nazwę "Crusader" i być największą do tej pory operacją tego typu. Jego doskonale wyważone argumenty niewątpliwie zrobiły wrażenie na moich doradcach wojskowych. Lecz ja nie byłem przekonany. Jednakże jego niekwestionowane umiejętności, siła wyrazu oraz postawa pełna godności i stanowczości sprawiły, że pogodziłem się z myślą, iż być może ma on rację, a nawet jeśli jej nie ma, to i tak jest najlepszym czło­ wiekiem, jakiego można znaleźć na to stanowisko. W związku z tym zgodziłem się na listopad jako termin rozpoczęcia tej

28

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

ofensywy i skierowałem całą swoją energię na udzielenie mu jak największej pomocy. Było nam przykro, że nie chciał powierzyć losów bitwy generałowi Maitlandowi Wilsonowi. Wolał on na to miejsce generała Alana Cunninghama, któremu niedawne zwycięstwa abisyńskie zapewniły niezwykle wysoką pozycję. Jedynym wyjściem było wykorzystać sytuację na tyle, na ile to było możliwe, a w takim wypadku działania połowicz­ ne są zabójcze. Zatwierdzając jego decyzje, braliśmy na siebie część odpowiedzialności.

.. - ..

Obecnie posiadamy pełne dane na temat tego, co naczelne dowództwo niemieckie sądziło o sytuacji Rommla. Choć wielce podziwiało jego dzielność i niezwykłe sukcesy, niemniej jednak uważało, że znajduje się w wielkim niebezpieczeństwie. Bezwzględnie zakazano mu podejmowania jakiegokolwiek dalszego ryzyka aż do czasu przybycia znacznych posiłków. Niewykluczone, że przy swoim prestiżu i w sytuacji, w jakiej się znajdował, mógł blefować do czasu otrzymania pomocy. Jego linie komunikacyjne ciągnęły się tysiąc mil do Trypolisu. Choć Bengazi stanowiło cenny skrót dla wysyłanych dostaw i posiłków, cena do zapłacenia za transport morski była niezwykle wysoka. Siły brytyjskie, już obecnie bardzo liczne, rosły z każdym dniem. Niemiecka przewaga w czołgach polegała teraz wyłącznie na jakości i organizacji. W powietrzu byli słabsi. Brakowało im amunicji artyleryjskiej i bardzo się bali, że wystrzelają ją do końca. Tobruk stanowił śmiertelne niebezpieczeństwo dla tyłów armii Rommla, ponieważ pierwszy lepszy atak z tego miejsca mógł odciąć jego linie komunikacyjne. Nie potrafił przewidzieć naszych planów ofensywnych; czy będzie to wypad z Tobruku, czy też ruch głównego trzonu naszych wojsk. Tak więc Niemcy powinni być wdzięczni za każdy dzień naszej bezczynności. 2 czerwca 1941 na przełęczy Brenner odbyła się konferencja, której przewodniczyli feldmarszałek Keitel i generał Cavallero. Keitel zgadzał się, że ofensywa na Egipt nie może się rozpocząć wcześniej niż jesienią. Należałoby ją przeprowdzić nie przy

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

29

użyciu

ogromnej liczby wojsk, lecz raczej małych, specjalnie wyszkolonych i doskonale uzbrojonych oddziałów. Siły te powinny liczyć cztery dywizje pancerne, w tym dwie niemieckie, i trzy dywizje zmotoryzowane. W Afryce Północnej nie może być żadnych zbędnych zjadaczy prowiantu, lecz jedynie taka liczba walczących żołnierzy, dla jakiej można przesyłać dostawy. Generał Cavallero stwierdził, że dywizje włoskie wspierające Afrika Korps są wyczerpane; straciły 40-60% ludzi i sprzę­ tu. Jeżeli chodzi o pojazdy, to sytuacja była bardzo niepokojąca, a dywizja Pavia miała tylko 20 ciężarówek. Za rzecz najważniejszą Keitel uważał dostarczenie artylerii nadbrzeżnej i przeciwlotniczej, co miało zapewnić lepszą obronę przed atakami nieprzyjaciela na porty dostawcze oraz składy żywności i amunicji. Sprawą następną było przesłanie posiłków artyleryjskich dla Afrika Korps, ponieważ wstępnym warunkiemjakichkolwiek operacji było zajęcie Tobruku, niemożliwe bez ciężkiej artylerii. Oprócz dostaw dla walczących oddziałów niezbędne było przygotowanie kolumn transportowych przed planowaną ofensywą. Dostawy, jakich potrzebował niemiecki Afrika Korps, wynosiły 40 do 50 tysięcy ton miesięcznie; sprawą dodatkową były dostawy dla Włochów. Mieli oni otrzymać wszelkie pojazdy, których nie potrzebował Afrika Korps. Włosi byli zdani na siebie w ochronie morza i transportu przybrzeżne­ go, ponieważ siły niemieckie właśnie wycofywano z Sycylii. Silne oddziały Luftwaffe miały zostać wysłane do Afryki Pół­ nocnej do obrony wybrzeża i tamtejszego transportu. Generał Cavallero podziękował niemieckiemu dowódcy. Zarówno on, jak i Duce podzielali jego poglądy. Najważniejszym zadaniem Włochów było teraz utrzymanie dotychczasowych pozycji. Siły obronne w Afryce Północnej były zbyt małe. Oddziały biorące udział w oblężeniu Tobruku potrzebowały pewnego okresu odpoczynku. Sytuacja w Sollum była nadal niebezpieczna. W sierpniu sztab operacyjny Luftwaffe donosił: Znane są trudności zaopatrzeniowe naszych sił w Afryce Północ­ nej. [... ] Jak dotąd nabrzeże w Bengazi nie zostało jeszcze maksymalnie wykorzystane. Od czasu odzyskania Damy nie zrobiono nic, by

30

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

naprawić

straty wyrządzone przez Brytyjczyków. [... ] Port w Bardii wymaga naprawy. Dlatego prosimy polecić Włochom, by niezwłocznie rozpoczęli prace naprawcze. Niezbędne jest używanie Bengazi, Damy i Bardii do celów zaopatrzeniowych. Odciąży to w pewnym stopniu port w Trypolisie i zmniejszy niebezpieczny ruch nadbrzeżny z Trypolisu do Bengazi. Posiłki powietrzne dla obszaru Morza Śródziemnego będą możliwe dopiero po zaprzestaniu działań na Wschodzie. również

Pod koniec sierpnia, podczas konferencji odbywającej się w kwaterze głównej Hitlera na froncie wschodnim Keitel powiedział generałowi Cavallero, że sytuacja w Afryce Północnej nie ustali się, dopóki Tobruk nie zostanie zdobyty. Jeżeli wszystko ułoży się pomyślnie, siły niemieckie będą gotowe do ataku w połowie września. Generał Cavallero odpowiedział, że Duce nakazał przyśpieszenie przygotowań do ataku na Tobruk. Było jednak pewne, że Włosi będą gotowi do ofensywy nie wcześ­ niej niż z końcem września. W rzeczywistości nie byli gotowi z końcem września. Zarówno Niemcy, jak i Włosi nie byli też gotowi ani w październiku, ani w listopadzie. Sztaby niemiecki i włoski osiągnęły 29 sierpnia porozumienie stwierdzające, że: W najbliższej przyszłości nie ma możliwości rozpoczęcia ofensywy z Libii w kierunku Kanału Sueskiego. Nawet w razie zajęcia Tobruku konieczność zachowania sił nie pozwala na taki krok. Nie wchodzą w rachubę nawet działania na małą skalę, ponieważ każdy ruch w kierunku wschodnim nadweręża nasze zapasy, a polepsza tylko sytuację Brytyjczyków.

9 września niemiecki sztab łącznikowy w taki sposób oceniał sytuację:

Pomimo nieustannych ataków niemieckich i włoskich sytuacja w Tobruku nie ulega zmianie. Dotychczas udało nam się jedynie skutecznie wstrzymać nocne dostawy dokonywane przez niszczyciele i małe parowce. [ ... ] Zgodnie z doniesieniami kwatery głównej wojsk powietrznych w Afryce obrona przeciwlotnicza w Tobruku jest tak silna, iż nie ustępuje w niczym Malcie. [ ... ] Rozliczne silniejsze i słabsze uderzenia dokonywane przez tamtejszy garnizon mają na

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

31

celu wykrycie słabych punktów oblegających oddziałów. Są to przygotowania do próby przebicia się, która nastąpi równocześnie z ofensywą na froncie południowym. [ ... ]

.. - ..

Przedstawiłem całą dyskusję dotyczącą opóźnienia ofensywy

i

muszę zanotować

miesięczna zwłoka

tutaj moje przekonanie, że ta czteroipół­ w zaatakowaniu wroga na pustyni była błę­

dem i dużym nieszczęściem. W niniejszym rozdziale chciałbym również zawrzeć opis trudności, jakich przysparzał nam rząd Australii, której dzielne oddziały odegrały tak istotną rolę w obronie Egiptu .

.. -..

Premier Australii, pan Menzies, opuścił nas w maju. Jego dłu­ ga wizyta w Wielkiej Brytanii była dla nas niezwykle cenną. W ciągu dwóch krytycznych miesięcy brał udział w posiedzeniach Gabinetu Wojennego, uczestnicząc w podejmowaniu najtrudniejszych decyzji. Jednak nie zadowalała go ani organizacja tego gabinetu, ani też zakres władzy, jaki spoczywał w moich rękach w kwestii prowadzenia wojny. Zwracał na to uwagę przy różnych okazjach, a ja próbowałem mu wytłumaczyć, dlaczego się z nim nie zgadzam. Pan Menzies uważał, że powinno się utworzyć Imperialny Gabinet Wojenny, w którym zasiadaliby przedstawiciele każdego z czterech samorządnych dominiów. Podczas swojej podróży powrotnej przez Kanadę przedstawił oficjalne pisma w tej sprawie panu Mackenziemu Kingowi, generałowi Smutsowi oraz panu Praserowi. Żaden z nich jednak nie był zwolennikiem podobnej zmiany, a pan Mackenzie King w szczególności. Przedstawił on niepodważalne argumenty konstytucyjne przemawiające przeciwko zasiadaniu przedstawiciela swojego kraju w Gabinecie i braniu na siebie części odpowiedzialności za podejmowane tam decyzje. Premier do premiera Australii 19 sierpnia 1941 Nie muszę chyba Pana zapewniać, że gdy złoży nam Pan kolejną wizytę jako premier, z wielką przyjemnością powitamy Pana na spotkaniach Gabinetu, w których mógłby Pan uczestniczyć tak długo, jak

32

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

tylko byłoby to możliwe. Również z wielką radością powitamy premierów wszystkich dominiów, którzy w ten sposób zechcieliby dźwigać razem z nami ciężar odpowiedzialności. Jednak trzeba powiedzieć, że żaden minister danego dominium nie mógłby zasiadać w Gabinecie Wojennym z wyjątkiem premiera. W przeciwnym razie pociągałoby to za sobą trwałe i zbyt duże zmiany strukturalne, które nie wchodzą w rachubę. Z posiadanych przeze mnie informacji wynika, że dominia nie zgadzają się, aby pojedynczy ministrowie reprezentowali je w Gabinecie Wojennym. Mam nadzieję, że weźmie Pan to pod uwagę przy jakichkolwiek posunięciach. Pozdrowienia.

Wkrótce jednak nastąpiły ważne zmiany w rządzie australijskim. Jak można się było spodziewać, po tak wielu niepowodzeniach istniały rozbieżności poglądów w łonie rządu Związ­ ku Australijskiego na temat prowadzenia wojny. Australijska Partia Pracy sprzeciwiła się uchwale popierającej wizytę pana Menziesa w Londynie. W związku z politycznymi manifestacjami, zarówno w rządzie jak i poza rządem, pan Menzies zło­ żył rezygnację na ręce swoich współpracowników i zgodził się na pracę w australijskim rządzie narodowym. Jednak 25 sierpnia australijska Partia Pracy odrzuciła i tę propozycję, domagając się ustąpienia całego rządu. 28 sierpnia pan Menzies ustąpił ze stanowiska, a jego miejsce zajął deputowany pan Fadden. Rząd australijski, osłabiony przez stratę swojego naj zdolniejszego polityka posiadał tylko jednogłosową przewagę i w tym ciężkim okresie stanął twarzą w twarz z opozycją partyjną żąd­ ną lokalnej władzy. Pomimo tych wszystkich różnic, o których wspominałem, z wielką przykrością dowiedziałem się o klęsce pana Menziesa. Choć spory nasze były bardzo poważne, jednak nasze stosunki pozostawały przyjazne. Niezwykle przykre było dla mnie to, że cała wiedza, jaką zdobył tutaj, biorąc udział przez dwa miesiące w spotkaniach Gabinetu Wojennego, miała teraz pójść na marne. Wysłałem do niego następujący telegram: Premier do pana Menziesa 28 sierpnia 1941 Chociaż pilnuję, by absolutnie nie mieszać się w sprawy australijskiej polityki, muszę jednak powiedzieć, że z dużym żalem dowiedziałem się o Pańskiej rezygnacji. Podczas tych dwóch lat strasznej burzy stał Pan cały czas w pierwszym szeregu i był Pan z nami w naj-

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

33

cięższych dla Australii momentach. Jesteśmy niezwykle wdzięczni za Pańską odwagę i okazaną nam pomoc. W naszej obopólnej przyjaźni

jestem stroną, która zyskała bardzo wiele. Przeszedłem przez podobne doświadczenie, gdy usunięto mnie z Admiralicji w chwili, gdy mogłem zapewnić siłom Anzacs* duże szanse na zwycięstwo w Dardanelach. Pociechę w takich sytuacj ach może stanowić jedynie poczucie jak najlepszego spełnienia swojego obowiązku. Moja żona i cała rodzina przesyłają Panu serdeczne pozdrowienia .

.. -..

Postanowiłem szybko nawiązać stosunki z panem Faddenem i przedstawić mu nasze poglądy na temat struktury Gabinetu Wojennego, jak również zagrożenia ze strony Japonii.

Premier do premiera Australii 29 sierpnia 1941 Po objęciu przez Pana tego wysokiego urzędu chciałbym życzyć Panu powodzenia oraz zapewnić, że wraz z moimi współpracownika­ mi zrobimy wszystko, by nasze działania przeniknął ten sam duch przyjaźni, którym nacechowane były nasze kontakty z panem Menziesem, pełniącym obecnie, o czym się z przyjemnością dowiadujemy, funkcję ministra do spraw koordynacji obrony. Następnie przedstawiłem dogłębnie wszystkie imperialne i konstytucyjne aspekty kwestii poruszonych przez pana Menziesa. Znajdują się one w Załącznikach.** Nasze stosunki z rządem pana Faddena, a następnie z administracją pana Curtina nie układały się tak jak z ich poprzednikami, a nawet pojawiła się pewna sporna kwestia, niezwykle niebezpieczna dla naszego prowadzenia wojny. Nowy rząd pod naciskiem swoich przeciwników zaczął wyrażać niepokój w związku z położeniem dywizji australijskiej w Tobruku. Rząd zamierzał zgromadzić razem wszystkie oddziały znajdujące się na Bliskim Wschodzie, by dać im sposobność do wypoczynku, zregenerowania sił i uzupełnienia braków w wyposa-

* **

Anzacs - Australian and New Zealand Army Corps (korpus australijsko - nowozelandzki w latach 1914 - 1918). Załącznik G s. 384 (przyp.oryg.).

34

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

żeniu, ale także by zadowolić opinię publiczną w Australii. Zaniepokojenie budził bowiem stan zdrowia i odporność oddziałów przebywających w twierdzy, a także możliwość katastrofy, którą zwiastowała niemożność odparcia zdecydowanego ataku. Zażądano w związku z tym zluzowania Australijczyków przez inne oddziały. Auchinleck gwałtownie zaprotestował przeciwko takim zmianom, wskazując na duże trudności i zamieszanie, jakie wprowadzi to do przygotowywanej ofensywy. Próbowa-

łem uspokoić generała.

Premier do generała Auchinlecka 6 września 1941 Jestem pewien, że Australijczycy zmienią zdanie, jeżeli przedstawimy im całą sprawę uczciwie. Nie chcemy, by w jakikolwiek sposób przeszkodziło to w przesyłaniu dostaw, czy też pokrzyżowało Pańskie plany. Jeżeli zgoda na ich żądania miałaby właśnie to oznaczać, przytoczymy im niezbite fakty. Australijczycy nie zaakceptują niczego, co byłoby w jakiś sposób podejrzane. Jeżeli zaś ich żądania nie wywoła­ łyby żadnych poważniejszych perturbacji, należy oczywiście wyrazić zgodę.

Uznałem

za stosowne udzielić jak naj dokładniej szych wyjaś­ australijskiemu. Znajdują się one w Załączni­

nień rządowi

kach*. .11

_

••

Dzięki

swoim staraniom generał Auchinleck zdołał zwolnić australijskiej piechoty w Tobruku i zastąpić ją brygadą polską. Pociągało to za sobą bardzo duże ryzyko, ponieważ niemal wszystkie okręty zostały zaatakowane przez samoloty. Dowódca naczelny przedstawił szczegółowo przyczyny, dla których nie zakończył tej operacji, stwierdzając, że pociągnęłaby za sobą "dalsze opóźnienie ofensywy na Pustyni Zachodniej." "Dlatego proponuję-powiedział- by całkowi­ cie zarzucić plany zwalniania dużej liczby oddziałów australijskich z Tobruku i natychmiast wzmocnić garnizon jednym ba-

jedną grupę brygadową

*

Załącznik

G s. 386-388 (przyp. oryg.).

/

I \

"

U

R

C

NIEMIECKIE UDERZENIE NA czerwice -

wrzesień

..

październik - grudzień

100

200

300

~

'100

500 , mil

ROSJĘ

36

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

talionem czołgów piechoty". Wysłałem telegram panu Paddenowi z następującym apelem: Premier do premiera Australii 11 września 1941 1. Przesyłam Panu w całości prywatny telegram generała Auchinlecka dotyczący zluzowania oddziałów australijskich w Tobruku. Czynię tak, zdając się całkowicie na Pańską dyskrecję. Telegram generała Auchinlecka jest wynikiem długotrwałych konsultacji z dowódcami marynarki i lotnictwa na Bliskim Wschodzie. 2. Jak Pan zauważy, z telegramu tego wynika, że fizyczną niemożli wością jest wycofanie oddziałów australijskich, na co Pan nalega, w takim terminie, aby mógł Pan to ogłosić na posiedzeniu parlamentu Związku Australijskiego w połowie tego miesiąca. Faktycznie tylko połowa oddziałów mogłaby zostać wycofana podczas bezksiężyco­ wych nocy we wrześniu, a druga część musiałaby poczekać aż do końca października, czyli do czasu, kiedy wszystkie przygotowania do ofensywy będą w pełnym toku, i gdy działania sił powietrznych skoncentrowane będą na tyłach wroga, składach żywności i sprzętu oraz lotniskach. Ponadto w żaden sposób nie mógłby Pan wygłosić tego przemówienia w parlamencie, ponieważ jakakolwiek publiczna wzmianka o wycofywaniu oddziałów spowodowałaby silne ataki powietrzne na port w Tobruku oraz całe wybrzeże właśnie w tym momencie, gdy Pańskie oddziały wycofywałyby się tą drogą. Jeżeli pomimo wszystko nalega Pan na wycofanie oddziałów australijskich, wydamy natychmiast odpowiednie rozkazy, bez względu na wynikające z tego koszty oraz wpływ jaki wywrze to na planowane przez nas operacje. Wierzę jednak, że weźmie Pan pod uwagę odpowiedzialność, która spadnie na Pana z chwilą pozbawienia Australii chwały wynikającej z utrzymania Tobruku. Tej chwały, którą okryłaby się w razie zwycięstwa. 3. Czuję się zobowiązany uczulić Pana na konieczność zachowania całkowitej dyskrecji w sprawie przyszłych działań i ruchów wojsk związanych ze zluzowywaniem oddziałów australijskich.

Poniewaz wszelka argumentacja okazała się prózna, nie miainnego wyjścia, jak tylko odpowiedzieć:

łem

Pemier do pana Faddena 15 września 1941 Rozkazy związane z Pańską decyzją zostaną niezwłocznie wydane. Zachowanie tajemnicy jest sprawą o pierwszorzędnym znaczeniu.

Auchinleckowi

wysłałem następujący

telegram:

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

37

Premier do generała Auchinlecka 17 września 1941 Martwi mnie nastawienie Australii, lecz od dawna obawiałem się reakcji jej i świata przeciwko używaniu na Bliskim Wschodzie oddziałów należących do dominiów. W związku z tym cały czas naciskałem na wysłanie Panu kilku dywizji piechoty brytyjskiej. Jak Panu wiadomo, decyzja Pańska o wysłaniu 50 dywizji brytyjskiej na Cypr była dla nas niezwykle bolesną. Wiem, że zdecydował się Pan na takie posunięcie, ponieważ akurat Cypr był w owej chwili bardzo zagrożo­ ny, lecz wojna w Rosji zmieniła sytuację i mam nadzieję, że przemyśli Pan sprawę jak najlepszego spożytkowania tej dywizji, która w tej chwili zmuszona jest odgrywać rolę czysto defensywną. [ ... ] Ufam, że wycofywanie oddziałów australijskich nie spowoduje kolejnego opóźnienia Pańskiej ofensywy. Już w tej chwili sytuacja wyraźnie się pogorszyła. Nieprzyjaciel posiada o wiele większe zapasy paliwa. Afrika Panzer Korps nazywa się teraz Afrika Panzer Gruppe. Czekając na otrzymanie dodatkowej brygady, może się Pan znaleźć w sytuacji, w której stanie Pan twarzą w twarz z dodatkową dywizją po stronie nieprzyjaciela. Bez wątpienia zauważył on ruchy grup transportowych oraz tworzenie nowych składów amunicji. W grę wchodzi cała przyszłość kampanii 1942 r. na Bliskim Wschodzie oraz nasze stosunki z Rosją i Turcją. Generał

Auchinleck ze swej strony czuł się tak głęboko urapana Faddena, iż zamierzał się podać do dymisji, uzasadniając ją tym, że rząd australijski najwyraźnej nie obdarza go zaufaniem. Jednak taka sytuacja byłaby dla nas szkodliwa pod każdym względem. Skontaktowałem się z panem Oliverem Lytte1tonem, ministrem stanu, przebywającym wówczas w Kairze. żony postawą rządu

Premier do ministra stanu 18 września 1941 1. Niemożliwe, by Auchinleck mógł przypuszczać, że jesteśmy odmiennego zdania [na temat wycofywania Australijczyków z Tobruku]. Cała seria telegramów, a zwłaszcza ten z 11 września do Faddena, powtórzony Auchinleckowi tak jak powtarzam go teraz Panu, wyraźnie wskazuje, jak bardzo jesteśmy przeciwni rezygnacji Australijczyków w tej właśnie chwili. Co więcej, uczulałem Auchinlecka podczas jego bytności w kraju, by nie narażał obrony Tobruku, niepotrzebnie zwalniając niektóre oddziały. 2. Zaskakuje mnie decyzja rządu australijskiego, ponieważ sądzi­ łem, że po zapoznaniu się z faktami zmieni zdanie. W pewnym sensie trzeba zrozumieć rząd posiadający jedynie przewagę jednego głosu,

38

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

walczący

z zajadłą opozycją, z której przynajmniej część wykazuje izolacjonistyczne. 3. Nie może być mowy o rozpoczęciu żadnej publicznej dysputy przez Wielką Brytanię i Australię. Wszystkim partykularnym interesom należy nadać pozór jedności. Cała sytuacja wynikła z tego, że nie używaliśmy różnych oddziałów brytyjskich w toczących się działa­ niach wojennych, stwarzając przez to wrażenie, że prowadzimy wojnę jedynie przy pomocy oddziałów należących do dominiów. 4. Przesyłam telegram do Auchinlecka zapewniający go o pełnym poparciu szefów sztabu dla jego poglądów wojskowych. skłonności

Tak więc problemy natury osobistej zostały chwilowo załago­ dzone, lecz cały czas wisiały nad nami działania związane z wycofaniem reszty Australijczyków z Tobruku, co miało nastąpić w październiku. Premier do generała Auchinlecka 29 września 1941 Wszystko teraz zależy od tej bitwy. Może się tak zdarzyć, że wróg da Panu czas, którego Pan tak bardzo potrzebuje. Lecz patrząc na to z szerszej perspektywy, każdy dzień drogo nas kosztuje. Tą ceną jest Turcja, której działania uzależnione są od zwycięstwa w Cyrenajce. Sądzę, że uda mi się przekonać rząd australijski, by nie komplikowano Pańskiej sytuacji przez wycofywanie ostatnich dwóch brygad z Tobruku podczas bezksiężycowych nocy w październiku.

Ponownie przedstawiłem

całą sytuację

panu Faddenowi, poodmowna, lecz w tym właś­ nie momencie rząd pana Faddena został pokonany w kwestii podziału budżetu, w związku z czym uformowano nowy rząd Partii Pracy z panem Curtinem na czele. Po telegramie otrzymanym od niego pośpieszyłem z odpowiedzią. nawiając prośbę. Odpowiedź była

Premier do premiera Australii 8 października 1941 Dziękuję za Pański telegram po objęciu kierownictwa nad sprawami Związku Australijskiego oraz za pozdrowienia w nim zawarte. Z naszej strony chciałbym zapewnić o chęci jak najbliższej współpra­ cy opartej na przyjaźni i zaufaniu.

Lecz nowy rząd, podobnie jak poprzedni, sprzeciwiał się naszym prośbom i sądzę, że najlepiej będzie zakończyć opis tego nieszczęsnego epizodu. 5 października zatelegrafowałem do generała Auchinlecka:

39

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

Premier do generała Auchinlecka 5 października 1941 Niestety, nie otrzymałem pozytywnej odpowiedzi od poprzedniego rządu australijskiego w kwestii "Supercharge" [wycofywania Australijczyków z Tobruku], a nie skontaktowałem sięjeszcze z nowym rzą­ dem. Mam jednak nadzieję, że "Crusader" nie zostanie przełożony.

.. .. ..

Odczekawszy odpowiedni okres, tina w sprawie Tobruku.

zwróciłem się do

pana Cur-

Premier do premiera Australii 14 października 1941 Czuję się w obowiązku ponownie poruszyć kwestię, która znalazła wyraz w telegramie wysłanym do Pańskiego poprzednika. Generał Auchinleck poinformował mnie, że jego sytuacja byłaby o wiele korzystniejszą, gdyby reszta oddziałów australijskich mogła pozostać w Tobruku do czasu, gdy znane będą rezultaty tej bitwy. Nie zamierzam powtarzać argumentów raz już przeze mnie użytych, chciałbym natomiast dodać, że gdyby zechciał Pan wyrazić zgodę, oddziały Pań­ skie nie byłyby narażone na niepotrzebne ryzyko i niebezpieczeń­ stwa. Równocześnie byłby to wyraźny znak przyjaźni i współdziała­ nia w obecnej walce. Premier do generała Auchinlecka 14 października 1941 1. W związku z Pańskim stwierdzeniem, że przesunięcie operacji "Supercharge" do czasu zakończenia "Crusadera" w znacznym stopniu ułatwi Panu działania, wysłałem dziś rano powyższy telegram do rządu australijskiego. Niewykluczone, że będzie on skłonny pójść Panu na rękę. Bardzo bym się cieszył, gdyby tak się stało. W ciągu najbliższych dwóch dni będę znał ich odpowiedź i natychmiast Pana o niej poinformuję. 2. Wieści z Rosji niewesołe. Wszystko teraz zależy od Pana.

Niestety, rząd pana Curtina był zgodny co do tego, że oddziały australijskie muszą być natychmiast wycofane. Musiałem więc przekazać tę decyzję generałowi Auchinleckowi.

......

Przez cały czas trwania oblężenia Tobruk był wspierany przez marynarkę wojenną pomimo ciągłych ataków powietrznych. Co gorsza, port nie mógł być chroniony przez myśliwce, ponieważ nasze lotniska znajdowały się daleko na wschodzie.

40

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Droga morska z Egiptu stała się wkrótce niemożliwa do przepłynięcia dla statków handlowych i wszystko musiało być przewożone przez niszczyciele i mniejsze jednostki podczas bezksiężycowych nocy. Od lipca sytuację znacznie ułatwiło przybycie dwóch szybkich stawiaczy min Abdiela i Latony. Oprócz utrzymywania dostaw amunicji i żywności trzeba było transportować ogromną liczbę żołnierzy do i z oblężonej twierdzy oraz przywozić poważne zapasy broni, w tym także czołgi. Marynarka przywiozła w sumie 34 tysiące żołnierzy, 72 czołgi, 92 działa i 34 tysiące ton zaopatrzenia. Oprócz tego ewakuowała taką samą liczbę żołnierzy, w tym także jeńców wojennych. Te ciężkie, lecz konieczne działania kosztowały marynarkę jeden stawiacz min, dwa niszczyciele i 22 inne jednostki morskie, oprócz 18 poważnie uszkodzonych. Zatonęło również 9 statków handlowych i dwa okręty szpitalne. Dzięki tym ofiarom garnizon w Tobruku przetrwał 242 dni nieustannych ataków. W tym okresie twierdza stanowiła istotny oraz czynny element planu strategicznego całej kampanii, a zwłaszcza nadchodzącej ofensywy.

.. -..

Nocą 25 października w niezwykle niebezpiecznych warunkach rozpoczęto operację tak bardzo oczekiwaną przez Australijczyków. Oczywiście, nie obyło się bez poważnych strat. Zatelegrafowałem do pana Curtina.

Premier do premiera Australii 26 października 1941 Podczas próby wywiezienia pozostałych 1 200 żołnierzy australijskich z Tobruku w wyniku ataku powietrznego wroga zatopiony został szybki stawiacz min Latona, a niszczyciel Hero uszkodzony. Na szczęście, na pokładzie nie było Pańskich ludzi. Nie znam jeszcze dokładnej liczby ofiar. Admirał Cunningham donosi, że wywiezienie tych ludzi będzie możliwe dopiero w listopadzie, podczas następnej pory bezksiężycowej. Robimy wszystko, co w naszej mocy, by zastosować się do Pańskich życzeń. Premier do premiera Australii 27 października 1941 Na szczęście, HMS Latona wiózł tylko 38 osób do Tobruku, reszta (około tysiąca) znajdowała się na trzech towarzyszących mu niszczy-

41

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

cielach. Między 7.00 a 10.30 wieczorem - 15 ataków bombowych. Ofiary: HMS Latona: czterech oficerów zginęło, jeden ranny, oficerowie armii - sześciu rannych, pozostałe szarże: siedmiu zaginionych, jeden ranny. HMS Hero - żadnych ofiar. Całe szczęście, że te ataki nie rozpoczęły się wcześniej. ·ta _

••

Opisywanie tego incydentu jest dla mnie niezwykle bolesne, lecz nie do uniknięcia. Poza tym Australijczycy mieli prawo wiedzieć, co się dzieje i dlaczego. Jednocześnie zaś trzeba pamiętać, że rząd australijski nie miał powodów wierzyć w słusz­ ność czynionych wówczas przez Wielką Brytanię kroków. Ponadto ryzyko ponoszone przez oddziały australijskie w rezultacie załamania się naszej pustynnej flanki oraz kampanii greckiej stanowiło poważne obciążenie. Nie można nigdy zapomnieć, jak szlachetnym gestem było ze strony Australii wysła­ nie na Bliski Wschód swoich jedynych trzech dywizji, kwiatu jej wojska, ani też nie można zapomnieć roli, jaką odegrały one we wszystkich toczonych bitwach.

ROZDZIAŁ

XXIII

MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM

Rozbieżności dotyczące strategii - Sprawa inwazji, 1941 - Pismo sir Johna Dilla z 6 maja - Siła i stan armii w kraju - Następne powody do obaw - Moja odpowiedź z 13 maja - Moje zdanie przeważa Druga wizyta Harry'ego Hopkinsa - Obawy amerykańskie związane z inwazją i utrzymaniem przez nas Bliskiego Wschodu - Konferencja 24 lipca - Poglądy oficerów amerykańskich - Brytyjska solidarność Singapur czy Kair? - Plan powołania ministra stanu rezydującego w Singapurze - Misja pana Duffa Coopera na Dalekim Wschodzie Nacisk na Japonię - Plan spotkania z Prezydentem na Nowej Fundlandii - Misja Hopkinsa w Moskwie - Przyjemna podróż - "Prince of Wales" przybywa na spotkanie - Spotkania z Prezydentem - Niedziela rano, 10 sierpnia.

prawa inwazji na Wielką Brytanię wielokrotnie powracała w tym oraz poprzednich tomach, lecz w maju 1941 r. sir John Dil1, szef sztabu imperialnego, przedstawił całą rzecz na nowo i to w sposób niezwykle przekonujący. 6 maja przedłożył mi następujące pismo, którego kopie rozesłał swoim kolegom z marynarki wojennej i lotnictwa oraz jedną przesłał generałowi Ismayowi. Przyjęcie zawartych tam twierdzeń oznaczałoby całkowite przejście do defensywy. Trzeba by niemal całkowicie zaprzestać wysyłania posiłków na Bliski i Daleki Wschód. Występowanie z jakąkolwiek inicjatywą byłoby niemożliwe. Ponieważ zaś utrzymanie oddziałów pancernych na Bliskim Wschodzie miało się jedynie opierać na uzupełnianiu ubytków wynoszących średnio 50 czołgów miesięcz­ nie, generał Auchinleck nie tylko nie byłby w stanie przeprowadzić żadnego ataku, lecz równie dobrze mógł zostać pokonany.

S

MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM

43

ZWIĄZEK POMIĘDZY DZIAŁANIAMI

NA BLISKIM WSCHODZIE A BEZPIECZEŃSTWEM ZJEDNOCZONEGO KRÓLESTWA 6 maja 1941 1. Może się wydawać, że niebezpieczeństwo inwazji chwilowo minęło, lecz trzeba pamiętać, że niemieckie siły lądowe i powietrzne są w stanie przygotować się do inwazji w ciągu 6 do 8 tygodni od momentu zakończenia działań na Bałkanach. Ponieważ pomoc amerykańska stale wzrasta, nieprzyjaciel bez wątpienia wypatruje sposobności, by rozpocząć kampanię, dzięki której może wygrać wojnę. 2. Sukcesy niemieckie na Bałkanach i w Libii, tj. na dwóch zupeł­ nie różnych terenach, jeszcze raz udowadniają ogromną skuteczność sił pancernych wspieranych przez potężne lotnictwo. W ciągu tej wojny ten układ powtarzał się niezmiennie na każdym polu bitwy. W związku z tym, że punkty ataku są nieznane, obrona zazwyczaj ulega rozproszeniu i sukces jej zależy w ogromnej mierze od utrzymania dużej liczby kontratakujących czołgów, broni przeciwczołgo­ wej i samolotów.. 3. Po wyczerpujących badaniach szefowie sztabu oszacowali skalę uderzenia pancernego na Wielką Brytanię na sześć dywizji pancernych, w sumie niemal 2 400 czołgów. Według opinii naczelnego dowódcy Home Forces, z którą się w pełni zgadzam, aby zapewnić Wielkiej Brytanii bezpieczeństwo w razie takiego ataku, potrzeba sześciu dywizji pancernych i czterech brygad czołgów armii (tzn. około 2 600 czołgów). Z tego dwie dywizje pancerne i dwie brygady czołgów armii muszą być oddane do dyspozycji dowództwa wschodniego i południowo-wschodniego, jako niezbędne do kontrataku na wypadek penetracji wroga przez wybrzeża wschodniej Anglii, hrabstwa Kent i hrabstwa Sussex. Pozostałe dwie dywizje pancerne będą traktowane jako rezerwa, jedna przeznaczona do ewentualnego uży­ cia na północy. Następnie przedstawił stan formacji pancernych w kraju do czerwca 1941 wskazując, że za całą obronę służy prawie 1 250 czołgów, w tym 150 lekkich i 490 czołgów w szkołach itp., z czego 360 będzie zdolnych do akcji po tygodniowym wcześ­ niejszym przygotowaniu. Poruszył problem specjalnego szkolenia sił pancernych, a następnie kontynuował:

44

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

6. Jednostki piechoty rozmieszczone wzdłuż naszego długiego i mającego słabe punkty wybrzeża są rozciągnięte szeregiem na bardzo dużej przestrzeni, np. jedna dywi~a na długości 45 mil, w związ­ ku z czym nie sięgają daleko w głąb. Nasze obwarowania przybrzeż­ ne są dobre, lecz dywizje dysponują połową niezbędnych dział przeciwpancernych, brakuje także min przeciwczołgowych. Niemieckie siły pancerne, przewożone na specjalnych statkach, z pewnością będą mogły wylądować. RAF czeka dużo pracy, lecz nie mamy sił powietrznych przygotowanych do bombardowań ściśle zsynchronizowanych z działaniami armii. Luftwaffe zaryzykuje wszystko, by tylko zdobyć przewagę na obszarze linii ataku. Nasza obrona na lądzie zasadza się w głównej mierze na zdolności do przeprowadzenia silnego i szybkiego kontrataku przy użyciu jednostek pancernych. Lecz jeśli wziąć pod uwagę ćwiczenia, to siły pancerne w czerwcu będą wynosiły około trzech dywizji pancernych przeciwko sześciu dywizjom pancernym nieprzyjaciela. 7. Jest rzeczą wielce niebezpieczną lekceważyć możliwość ciężkie­ go ataku pancernego na podstawie takich argumentów jak ten, że Niemcy nie mają przewagi na morzu, albo że nasze siły powietrzne pokonają nieprzyjaciela jeszcze na morzu i na wybrzeżu, lub że pokonają niemieckie siły powietrzne wspierające działania wojsk lądo­ wych, bądź że techniczne trudności przy lądowaniu na taką skalę są nie do przezwyciężenia. Skoncentrowanie odpowiednich sił morskich na wodach krajowych zajęłoby nam od pięciu do siedmiu dni. Nasze bombowce mogą skutecznie dawać sobie radę jedynie z sześcioma portami inwazyjnymi, i to tylko przy sprzyjającej pogodzie. Nie moż­ na liczyć na to, że atak powietrzny przeszkodzi lądowaniu - może zdziałać najwyżej tyle co w Dunkierce. Nasze myśliwce nie będą w stanie całkowicie wyeliminować bombowców przeciwnika, ponieważ jest on przygotowany na poniesienie ciężkich strat, a poza tym na pewno opracował plany zniszczenia naszych myśliwców jeszcze w ich własnych bazach. Co się zaś tyczy technicznych trudności przy lądowaniu, to Niemcy już wielokrotnie pokazali swoje umiejętności oraz dokładność w zaplanowaniu i przygotowaniu specjalnego wyposażenia; a mieli czas, by wszystko dokładnie przygotować. Utrzymanie sprzętu nie będzie dla nich tak dużą trudnością, jak można by się tego spodziewać. Zapasy żywności i paliwa niezbędne dla jednostek pancernych na krótki okres są względnie małe, a to, co będzie bardzo potrzebne, wróg może znaleźć na miejscu. 8. Nie docenialiśmy Niemców w Norwegii i w Belgii, aniedawne wydarzenia w Libii i na Bałkanach raz jeszcze przypomniały nam

45

MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM

o ich

zdolności

do pokonywania najbardziej nieprawdopodobnych

trudności.

9. Utrata Egiptu,

choć mało

prawdopodobna,

byłaby

jednak nie-

szczęściem, z którym nie pogodzilibyśmy się bez zaciekłej walki. Lecz nie byłby to bynajmniej koniec wojny. Jedynie udana inwazja oznaczałaby zupełną klęskę.

W tej chwili przeto rzeczą najważniejszą nie jest Egipt, lecz Zjednoczone Królestwo i jego obrona musi się znaleźć na pierwszym miejscu. Egipt nie zajmuje nawet drugiego miejsca, ponieważ stała zasada naszej strategii mówi, że w ostateczności, na drugie miejsce przed Egiptem wychodzi Singapur. Pomimo to stan obronności Singapuru pozostawia bardzo wiele do życzenia. 10. Jest rzeczą bezdyskusyjną, że w czasie wojny trzeba ponosić ryzyko, lecz musi to być ryzyko wkalkulowane. Nie możemy lekceważyć zagrożenia naszych kluczowych punktów. W razie konieczności będziemy zmuszeni zminimalizować prawdopodobieństwo strat w miejscach, gdzie nie są one konieczne, żeby nie okazało się, że jest za późno. 11. Wydaje mi się, że znaleźliśmy się w punkcie, a może nawet i poza nim, w którym bezpieczeństwo Wielkiej Brytanii, obrona Irlandii i zajęcie wysp na Atlantyku stają się nierozerwalnie z sobą związane. Moim zdaniem w ciągu najbliższych kilku miesięcy nie będzie wskazanym ryzyko wysyłania z kraju czegokolwiek oprócz absolutnego minimum, niezbędnego do uzupełnienia koniecznych rezerw dla czołgów znajdujących się w drodze na Bliski Wschód. Nawet to ograniczenie przy założeniu 10% strat miesięcznie, nie uwolni nas od przymusu comiesięcznej wysyłki około 50 czołgów.

Z wielkim zdumieniem przeczytałem ten dokument i tydzień nieco kontrowersyjną odpowiedź:

później wysłałem

Premier do szefa sztabu imperialnego 13 maja 1941 1. Zgadzam się z wieloma argumentami zawartymi w Pańskim piśmie. Istnieją wszakże punkty, co do których słuszności nie jestem w pełni przekonany. W zupełności zgadzam się z paragrafem 8, mówiącym o niedocenieniu przez naszych ekspertów wojskowych Niemców w Norwegii, Belgii i Libii. Zwłaszcza Belgia stanowi tutaj doskonały przykład. Jednak nie przypominam sobie, by choćby jeden żołnierz brytyjski uskarżał się na słabość linii Maginota lub podważał zasadność naszej okupacji Belgii. Ma to jedynie dowieść, że w gąsz­ czu niepewności wojennych nawet ekspert może czasami zabłądzić. 2. [ ... ] Rozumiem, że mógłby się Pan pogodzić z utratą Egiptu i delty Nilu oraz z poddaniem się zgromadzonej tam półmilionowej armii

46

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

byle tylko nie stracić Singapuru. Nie podzielam tego ani też nie uważam, by obecnie istniała jakakolwiek alternatywa. Obrona Singapuru jest operacją wymagającą jedynie ułamka tych sił, które bronią delty Nilu przed Niemcami i Włochami. Przekazałem Panu polityczne przesłanki, na których opierają się przygotowania militarne do obrony Singapuru, tzn. jeżeli Japonia przystąpi do wojny, Stany Zjednoczone wedle wszelkiego prawdopodobieństwa staną po naszej stronie. W każdym razie jest mało prawdopodobnym, by Japonia na samym początku obległa Singapur, gdyż byłaby to dla niej operacja o wiele niebezpieczniejsza, a dla nas znacznie mniej szkodliwa niż rozesłanie jej krążowników na wschodnie szlaki handlowe. lub jej

klęską,

poglądu,

W tym czasie, oczywiście, jeszcze w Indochinach.

Japończycy

nie zadomowili

się

3. Wątpię, czy działania Niemców na Bałkanach można uważać za dowód ich "zdolności do pokonywania najbardziej nieprawdopodobnych trudności". Patrząc z perspektywy historycznej, skłonny jestem sądzić, iż było raczej na odwrót. Pozwolono im bez przeszkód zgromadzić ogromne siły do zaatakowania Jugosławii, zanim zdołała się zmobilizować i gdy została zdradzona przez swój przedwojenny rząd; Grecja była wyczerpana i związana przez armię włoską, a my, praktycznie rzecz biorąc, osamotnieni, byliśmy w stanie przeciwstawić się wrogowi przy użyciu jednej piątej naszych sił pancernych i znikomej cząstki naszego lotnictwa. A fakt, że mimo posiadania tak dużej przewagi Niemcy nie byli w stanie poważnie utrudnić uratowania i ponownego zaokrętowania naszych wojsk, bynajmniej nie budzi podziwu dla ich siły, a raczej zaufanie do naszych możliwości. 4. Truizmy zawarte w paragrafie 10 są całkowicie uzależnione od zastosowania ich do konkretnej sytuacji. Lecz mam nadzieję, że ostatnie zdanie w żaden sposób nie dotyczy obecnej sytuacji Egiptu.

Wiele znanych mi

rządów spuściłoby

z tonu w obliczu tak przez najwyższy autorytet wojskowy, ja jednak nie miałem trudności z przekonaniem moich współpracowników politycznych, w czym, oczywiście, popierali mnie dowódcy marynarki i lotnictwa. Tak więc moje zdanie przeważyło i wysyłanie posiłków dla Bliskiego Wschodu przebiegało bez zakłóceń. Jak będzie można zauważyć, nie uznałem nawet za stosowne powtórzyć argumenpoważnego oświadczenia sporządzonego

47

MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM

tów przeciwko

prawdopodobieństwu pomyślnej

Wielką Brytanię.

inwazji na sprzeciwu wobec

Sir John Di11 świadom był swojej teorii i po sformułowaniu wyraźnego ostrzeżenia więcej nie wracał do tematu. Jednakże dwa miesiące później poruszono tę kwestię ponownie z zupełnie innej strony. W połowie lipca do Anglii przybył Harry Hopkins ze swoją drugą misją od Prezydenta. Pierwszą podniesioną przez niego sprawą była nowa sytuacja powstała po ataku Hitlera na Rosję ijej wpływ na dostawy Lend-Lease ze Stanów Zjednoczonych, na które liczyliśmy. Po drugie, pewien generał amerykański, mając dostęp do wszelkich niezbędnych danych, sporządził raport podający w wątpliwość naszą zdolność do odparcia inwazji. Prezydent był bardzo tym faktem zaniepokojony. Po trzecie, co się z tym wiąże, pogłębiły się obawy Prezydenta co do sensu obrony przez nas Egiptu i Bliskiego Wschodu. Czyż nie jest możliwe, że stracimy wszystko, starając się osiągnąć zbyt wiele? Wreszcie pozostawał problem zorganizowania spotkania pomiędzy mną a Rooseveltem, nie wiadomo gdzie, nie wiadomo jak, w każdym razie wkrótce. Tym razem Hopkins nie był sam. W Londynie znajdowała się spora liczba oficerów amerykańskich, najwyraźniej zmartwionych kwestią dostaw Lend-Lease, wśród których wyróżniał się admirał Ghormley, pracujący wraz z Admiralicją nad problemem atlantyckim i wkładem amerykańskim w jego rozwiąza­ nie. Odbyłem spotkanie z kręgiem Hopkinsa oraz szefami sztabu na Downing Street wieczorem 24 lipca. Oprócz admirała Ghormleya Hopkins przyprowadził z sobą generała dywizji Chaneya, tzw. specjalnego obserwatora, i generała brygady Lee, amerykańskiego attache wojskowego. Listę zamykał Averell Harriman, prosto z podróży po Egipcie, gdzie za moją zgodą miał wgląd we wszystko. Hopkins stwierdził na wstępie, że "ludzie w Stanach Zjednoczonych zajmujący naczelne stanowiska i podejmujący decyzje w sprawach obrony" są zdania, iż Bliski Wschód jest dla Imperium Brytyjskiego pozycją nie do utrzymania, i że dla jego zachowania ponosi się ogromne ofiary. Według ich przewidywań ostatnią, decydującą bitwą tej wojny będzie bitwa o Atlantyk

48

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

i na niej to należy skoncentrować wszystkie wysiłki. Prezydent jednak był bardziej skłonnym wspierać wysiłki na Bliskim W schodzie, ponieważ wroga należy zwalczać wszędzie, gdzie to tylko możliwe. Następnie generał Chaney przedstawił cztery najważniejsze problemy Imperium Brytyjskiego w następują­ cym porządku: obrona Zjednoczonego Królestwa i atlantyckich szlaków morskich, obrona Singapuru oraz szlaków morskich do Australii i Nowej Zelandii, ogólna obrona szlaków oceanicznych i wreszcie obrona Bliskiego Wschodu. Wszystkie były istotne, lecz on umieścił je właśnie w tej kolejności. Generał Lee zgodził się z tym w zupełności. Admirała Ghormleya niepokoiły linie dostawcze dla Bliskiego Wschodu w razie wysyłania tam w dużych ilościach amerykańskiej amunicji. Czy nie miałoby to zanadto destrukcyjnego wpływu na losy bitwy atlantyckiej? Następnie poprosiłem brytyjskich szefów sztabu o wyrażenie swoich poglądów. Pierwszy lord Admiralicji wyjaśnił, dlaczego w tym roku jest bardziej pewny zniszczenia wojsk dokonują­ cych inwazji niż w roku ubiegłym. Szef sztabu lotnictwa wykazał, jak bardzo RAF przewyższa lotnictwo niemieckie w porównaniu z wrześniem ubiegłego roku. Szef sztabu imperialnego przemówił w równie uspokajającym tonie i zapewnił, że armia jest obecnie nieporównanie silniejszą, aniżeli rok temu. Ja sam przedstawiłem specjalne środki, jakie po lekcji otrzymanej na Krecie przedsięwzięliśmy w celu obrony naszych lotnisk. Zachęciłem również naszych gości do zwiedzenia jakiegokolwiek lotniska, którym byliby zainteresowani. "Nieprzyjaciel może użyć gazów, lecz wówczas odbędzie się to ze szkodą dla niego samego, gdyż jesteśmy przygotowani na natychmiastowy odwet, a jego punkty oporu na wybrzeżu stanowić będą idealny cel. Równocześnie wojna przy użyciu gazów zostanie rozpoczęta w jego własnym kraju". Następnie poprosiłem Dilla, aby zabrał głos na temat Bliskiego Wschodu. Bynajmniej nie odżegnując się od opinii wyrażonych w piśmie z maja, w sposób jasny przedstawił powody, dla jakich nasze pozostanie tam było koniecznością.

MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM

Zdawało

mi

49

się, iż

pod koniec dyskusji nasze argumenty a panująca wśród nas sowywarła na nich duże wrażenie .

przekonały amerykańskich przyjaciół,

lidarność

.. - ..

Tymczasem nasza pewność co do obrony kraju nie dotyczyła bynajmniej Dalekiego Wschodu, jeśli Japonia rozpoczęłaby z nami wojnę. Ta sprawa również niepokoiła sir Johna DiIla. Cały czas odnosiłem wrażenie, iż w jego umyśle Singapur ma pierwszeństwo przed Kairem. Był to w rzeczy samej tragiczny problem, coś w rodzaju wyboru pomiędzy skazaniem na śmierć córki albo syna. Osobiście uważałem, że cokolwiek by się wydarzyło na Malajach, byłoby to zaledwie jedną piątą tragedii, jaką stanowiłaby utrata Egiptu, Kanału Sueskiego i Bliskiego Wschodu. Nie byłbym w stanie zrezygnować z walki o Egipt, w związku z czym gotów byłem ponieść wszelkie straty na Malajach. Pogląd ten podzielali wszyscy moi współpracownicy. Byłem zdania, że również na Dalekim Wschodzie potrzebne jest stanowisko ministra stanu, który pozostając w bliskim kontakcie z Gabinetem Wojennym, uwolniłby naczelnych dowódców oraz miejscowych gubernatorów od części dźwiganych przez nich ciężarów, a także pomógłby rozwiązywać błyskawi­ cznie narastające problemy polityczne. Człowiekiem doskonale znającym całą tę scenę był mój przyjaciel i współpracownik pan Duff Cooper, ówczesny minister informacji. Dzięki swojej niezłomności, która spowodowała, że zrezygnował ze stanowiska pierwszego lorda Admiralicji po porozumieniu monachijskim w 1938 r., elokwencji oraz bohaterskiej postawie jako oficer w Grenadier Guards podczas I wojny światowej, był on doskonałym kandydatem na to właśnie stanowisko. 21 lipca został mianowany kanclerzem księstwa Lancaster, a zwolnione przez niego stanowisko ministra informacji zajął pan Brendan Bracken. Na początku sierpnia w towarzystwie swojej żony, lady Diany, wyjechał na Daleki Wschód przez Stany Zjednoczone. Raport z Singapuru przesłał dopiero pod koniec października .

.. - ..

50

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

brytyjski i amerykański ściśle Japonii. Z końcem lipca Japończycy zajęli całe Indochiny. Po tym jawnym akcie agresji gotowi byli uderzyć na Brytyjczyków znajdujących się na Malajach, na Amerykanów na Filipinach oraz na Holendrów w Indiach Wschodnich. 24 lipca prezydent Roosevelt poinformował rząd japoński, że wstępem do ogólnego porozumienia powinno być ogłoszenie neutralności Indochin i wycofanie się wojsk japońskich. Aby propozycjom tym nadać większą wagę, wydano rozkaz zamrożenia wszystkich aktywów japońskich w Stanach Zjednoczonych. To unieruchomiło cały handel japoński. Rząd brytyjski uczynił to samo, a w jego ślady w dwa dni później poszedł rząd holenderski. Decyzja Holendrów oznaczała, że Japończycy zostali jednym ruchem pozbawieni tak dla nich ważnych dostaw ropy. Od kilku

lllleslęcy rządy

współdziałały

w sprawach

dotyczących

.. - ..

Pewnego popołudnia pod koniec lipca Harry Hopkins przydo ogrodu na Downing Street i razem usiedliśmy w słoń­ Ctb Powiedział, że Prezydent bardzo chciałby się ze mną spotkać w jakiejś odludnej zatoczce lub innym podobnym miejscu, na co odparłem, że Gabinet na pewno da mi trochę wolnego. I tak to wszystko zostało załatwione. Miejscem tym miała być nowofundlandzka zatoka Placentia. Datę ustalono na 9 sierpnia, po czym nasz naj nowszy pancernik Prince oj Wales otrzymał odpowiednie rozkazy. Niezwykle pragnąłem spotkania z panem Rooseveltem, z którym korespondowałem już prawie dwa lata. Co więcej, spotkanie takie byłoby dowodem jeszcze bliż­ szego związku Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, wywołałoby niepokój naszych wrogów, zastanowienie Japonii oraz radość naszych przyjaciół. Oprócz tego należało przecież przedyskutować wiele spraw, jak na przykład interwencję amerykańską na Atlantyku, pomoc dla Rosji, dostawy dla nas, a przede wszystkim rosnące niebezpieczeństwo ze strony Japonii. szedł

MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM

51

Były człowiek

marynarki do prezydenta Roosevelta 25 lipca 1941 Gabinet wyraził zgodę na mój wyjazd. Mam w planie, jeżeli to Panu odpowiada, wyjazd 4 sierpnia, tak aby spotkać się z Panem 8, 9 lub 10 sierpnia. Nie ma potrzeby odkładania ustaleń dotyczących szczegółów spotkania. Admiralicja przedstawi je, używając zwykłych kanałów. Wraz ze mną przybędą pierwszy lord Admiralicji - admirał Pound, szef sztabu imperialnego DiU i zastępca dowódcy lotnictwa Freeman. Z niecierpliwością oczekuję naszych rozmów, które mogą mieć ogromne znaczenie dla przyszłości. Powiedziałem do Ismaya: "Ty i Portal musicie stać za mną i pilnować wszystkiego". Zabrałem również ze sobą sir Alexandra Cadogana z Foreign Office, lorda Cherwella oraz pułkowników Hollisa i Jacoba z Ministerstwa Obrony, a także mój osobisty sztab. Dochodziła do tego pewna liczba wyższych oficerów z działów technicznych i administracyjnych Wydziału Planowania. Prezydent miał przywieźć szefów wszystkich rodzajów sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych oraz pana Sumnera Wellesa z Departamentu Stanu. Utrzymanie tych przygotowań w największej tajemnicy było absolutnie koniecznym ze względu na dużą liczbę U-bootów grasującycnna"północnym Atlantyku. W ·tym cdu Prezydent, oficjalnie biorący udział w wakacyjnym rejsie, przesiadł się na pełnym morzu na krążownik Augusta, pozostawiając w tyle swój jacht w celu zmylenia przeciwnika. Tymczasem Harry Hopkins, choć nie był w najlepszym stanie, otrzymał zgodę Roosevelta na podróż do Moskwy, długą, męczącą i niebezpieczną wyprawę przez Norwegię, Szwecję i Finlandię, aby otrzymać od Stalina jak najpełniejsze informacje dotyczące położenia Sowietów oraz ich potrzeb. Miał się zaokrętować na Prince oj Wa/es w Scapa Flow. Długi pociąg specjalny wiozący nas wszystkich plus cały sztab szyfrujący zabrał mnie ze stacji niedaleko Chequers. Przesiedliśmy się na Prince oj Wa/es z niszczyciela w Scapa. 4 sierpnia, przed zapadnięciem zmroku, Prince oj Wa/es w towarzystwie czterech niszczycieli wyruszył na rozległe wody Atlantyku. Harry Hopkins był niezmiernie wyczerpany długą podróżą samolotem oraz konferencjami w Moskwie. Na dwa

52

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

dni przed wypłynięciem przybył on do Scapa w takim stanie, że admirał natychmiast położył go do łóżka i kazał mu tam pozostać. Niemniej jednak wykazywał zwykłe poczucie humoru, powoli odzyskiwał siły podczas podróży i opowiedział mi wszystko o swojej misji. Były człowiek

marynarki do prezydenta Roosevelta 4-5 sierpnia 1941 Harry wrócił z Rosji śmiertelnie zmęczony, lecz powoli odzyskuje siły. Podczas podróży doprowadzimy go do normalnego stanu. Właś­ nie wyruszyliśmy. Dzisiaj mija 27 lat od chwili, gdy Hunowie rozpoczęli swoją ostatnią wojnę. Tym razem musimy wykonać dobrą robotę. Przynajmniej dwa razy lepszą. Z niecierpliwością wyczekuję naszego spotkania. Pozdrowienia.

Obszerne pomieszczenia nad maszynownią, tak wygodne podczs postoju w porcie, stają się koszmarem w czasie niepomyślnej pogody na morzu, głównie z powodu potężnych wibracji. W związku z tym przeprowadziłem się do kabiny admirała na mostku, gdzie mogłem spokojnie spać i pracować. Bardzo polubiłem komandora Leacha, czarującego i wspaniałego czło­ wieka, takiego, jakim powinien być każdy brytyjski żeglarz. Niestety! W kilka miesięcy później on i wielu z jego towarzyszy oraz ten wspaniały okręt na zawsze zniknęli w odmętach morskich na Dalekim Wschodzie. Na drugi dzień pogoda stała się tak niesprzyjająca, że musieliśmy wybierać pomiędzy zwolnieniem tempa a odłączeniem się od eskorty niszczycieli. Admirał Pound, pierwszy lord Admiralicji, podjął decyzję. Od tej pory płynęliśmy sami z dużą prędkością. Otrzymaliśmy doniesienia o obecności kilku U-bootów i musieliśmy płynąć zygzakami, aby je ominąć. Konieczne było zachowanie całkowitej ciszy w eterze. Mogliśmy przyjmować wiadomości, lecz musieliśmy ograniczyć ich wysyłanie. Wpłynęło to niezmiernie uspokajająco na moje codzienne czynności i dało poczucie pewnej swobody, jakiego nie zaznałem od chwili rozpoczęcia wojny. Po raz pierwszy od kilku miesięcy mogłem czytać książ­ kę dla przyjemności. Oliver Lyttelton, minister stanu w Kairze, wręczył mi powieść C.S. Forestera Kapitan Romb/ower, która bardzo mi się spodobała. Gdy nadarzyła się okazja, wysłałem

MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM

53

mu wiadomość: "Hornblower jest wspaniały". Spowodowato pewne perturbacje w kwaterze głównej na Bliskim W schodzie, gdzie wyobrażono sobie, że "Hornblower" to kryptonim jakiejś specjalnej operacji, o której nie zostali poinformowani. Morze było wzburzone i środkowy pokład nie nadawał się do użytku, lecz znalazłem sposób na doskonałe ćwiczenie, przemierzając kilkakrotnie w ciągu dnia wszystkie kabiny w drodze 7J mostka i na mostek. Wieczorami odbywały się pokazy filmowe dla nas wszystkich oraz dla tych oficerów, którzy nie znajdowali się na służbie. Cadogan zanotował w swoim dzienniku: "Po obiedzie film Lady Hamilton. W spaniały. Premier, ogląda­ jący go po raz piąty, jest i tym razem wzruszony. Pod koniec dnia zwrócił się do wszystkich tymi słowy: Panowie! Sądziłem, że film ten was zainteresuje, gdyż ukazuje wielkie wydarzenia, podobne do tych, w jakich bierzecie udział". Podróż ta była przyjemnym odpoczynkiem . ło

. -.. ~

Odpoczywając w mojej małej, lecz wygodnej kabinie na mostku, zadumałem się nad przyszłą bitwą na pustyni,· do .czego skłoniły mnie otrzymane raporty, i rozpocząłem pisanie memorandum dla szefów sztabu. Jego pierwsze zdanie niezwykle przypadło mi do gustu: "Chwała temu dowódcy, który jako pierwszy w tej wojnie przywróci artylerii jej pierwotne znaczenie na polu bitwy, skąd została całkowicie wyparta przez czoł­ gi". Całość memorandum pojawi się w odpowiednim momencie w tej książce. * Pan Attlee, zastępujący mnie pod moją nieobecność, bardzo się niepokoił o moje bezpieczeństwo. Lękał się, że w razie najmniejszego nawet przecieku nieprzyjaciel może wysłać Tirpitza, który schwyta pancernik Prince oj Wales.

*

Zob.

rozdział

XXVI pt. Persja i Bliski Wschód (przyp.oryg.).

54

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Premier do lorda tajnej pieczęci 6 sierpnia 1941 Nie sądzę, by przeciek mógł nam zaszkodzić. W razie zwrócenia się wprost z zapytaniem w Izbie Gmin, pytający powinien zostać poproszony o powstrzymanie się od tego pytania, gdyby jednak nalegał, odpowiedź powinna brzmieć: ,,Nie zamierzam ustosunkowywać się do pogłosek". W kwestii Tirpitza: to mało prawdopodobne. Nie wąt­ pię, że Roosevelt odprowadzi nas na pełne morze. Zresztą posiadamy obecnie nową eskortę niszczycieli.

.. - ..

Przed rozpoczęciem podróży stwierdziłem, że najlepiej bę­ dzie, jeżeli lord Beaverbrook zajmie się w naszym zastępstwie sprawą amerykańskich dostaw dla Rosji. Obawiałem się utraty tego, czego oczekiwaliśmy, a czego tak bardzo potrzebowaliśmy. W związku z tym zostawiłem następujące instrukcje: Premier do sir Edwarda Bridgesa, lsmaya i Private Office 3 sierpnia 1941 Mniej więcej 10 sierpnia samolot wiozący lorda Beaverbrooka powinien wylądować na miejscu. Oprócz listów i pilnych pism musi on przywieźć zbiór najważniejszych telegramów Foreign Office, być może sparafrazowanych. Zajmą się tym ludzie kompetentni, a całość winna być umieszczona w obciążonej skrzynce, tak aby zatonęła w wypadku strącenia samolotu. Proszę o niezwłoczne rozpoczęcie działań. generała

Po pewnym czasie z morza sygnalizowałem: Premier do lorda Beaverbrooka 7 sierpnia 1941 Jeżeli zamierza Pan przybyć, co powitam z radością, proszę zjawić się popołudniem 11 lub rankiem 12, lecz proszę wystrzegać się niepotrzebnego ryzyka. Lepiej będzie, jeżeli zostanie Pan trochę dłużej po stronie amerykańskiej.

.. - ..

W sobotę, 9 sierpnia, o godzinie 9 rano, przybyliśmy do zatoki Placentia na Nowej Fundlandii. Premier do Jego Królewskiej Mości 9 sierpnia 1941 Uprzejmie donoszę, że przybyłem bezpiecznie i tego ranka spotykam się z Prezydentem.

MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM

55

Po wymianie zwykłych grzeczności morskich wszedłem na Augusty i przywitałem prezydenta Roosevelta, który przyjął mnie z wszelkimi honorami. W czasie odgrywania hymnów narodowych był on podtrzymywany pod ramię przez swego syna Elliotta, po czym powitał mnie z niezwykłą serdecznością. Wręczyłem mu list od króla i zapoznałem go z towarzyszącymi mi osobami. Następnie pomiędzy Prezydentem a mną, panem Sumnerem Wellesem a sir Alexandrem Cadoganem i oficerami sztabowymi z obydwu stron rozpoczęły się rozmowy, które trwały z pewnymi przerwami przez wszystkie pozostałe dni naszego spotkania. W niedzielę rano, 10 sierpnia, prezydent Roosevelt przybył na pokład HMS Prince ofWales, by wraz z oficerami sztabowymi oraz kilkuset reprezentantami wszystkich rang Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych wziąć udział w nabożeństwie na środkowym pokładzie. Było ono niezwykle wzruszającym wyrazem jedności naszych narodów i nikt, kto brał w nim udział, nie zapomni tego obrazu, który jawił się oczom wszystkich tego słonecznego ranka: pulpitu udrapowanego flagami brytyjską i amerykańską, amerykańskich i brytyjskich kapelanów wspólnie czytających modlitwy, najwyższej rangi oficerów obydwu państw zgrupowanych wokół Prezydenta i mnie oraz bezładnego tłumu marynarzy brytyjskich i amerykańskich, śpiewających z tych samych książek tak dobrze znane wszystkim hymny. Hymny wybrałem osobiście - "Za tych, co w niebezpieczeń­ stwie na morzu" i "Naprzód, chrześcijańscy żołnierze". Zakoń­ czyliśmy hymnem "Boże, ucieczko nasza w dawnych czasach ", który - jak przypomina Macaulay - śpiewali niegdyś żołnierze armii Cromwella, składając do grobu ciało Johna Hampdena. Każde słowo znajdowało oddźwięk w sercu. Prawie połowa z tych, którzy śpiewali ten hymn, miała wkrótce pokład

umrzeć.

ROZDZIAŁ

XXIV

KARTA ATLANTYCKA

Mój pierwotny projekt Karty Atlantyckiej - Zmiany zaproponowane przez Prezydenta - Nasze dyskusje z 11 sierpnia - Potrzeba zabezpieczenia interesów imperialnych - Wyspy atlantyckie - Porozumienie dotyczące postępowania wobec Japonii - Mój raport z 11 sierpnia dla Foreign Office oraz Gabinetu - Niezwłoczna odpowiedź Gabinetu Końcowa wersja Karty Atlantyckiej - Wspólne angielsko-amerykań­ skie przesłanie do Stalina - Moje memorandum w sprawie dostaw amerykańskich - Pan Purvis ginie w wypadku lotniczym - Raport z 12 sierpnia dla Gabinetu - Gratulacje od króla i Gabinetu - Raport dla premiera Australii - Podróż do Islandii - Wracam do Londynu, 19 sierpnia.

P

odczas jednej z naszych pierwszych rozmów prezydent Roosevelt powiedział, że dobrze by było, gdybyśmy sporządzili wspólną deklarację ustalającą ogólne zasady naszego postępowania w czasie toczącej się wojny. Pragnąc poprzeć jego sugestię, wręczyłem mu następnego dnia, 10 sierpnia, próbny zarys takiej deklaracji w następującym brzmieniu: WSPÓLNA ANGIELSKO-AMERYKAŃSKA DEKLARACJA O ZASADACH Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki i premier, pan Churchill, reprezentujący rząd JKMości w Zjednoczonym Królestwie, spotykający się w celu przedyskutowania i skoordynowania środków zabezpieczających interesy ich krajów w związku z nazistowską agresją oraz niebezpieczeństwami zagrażającymi wszystkim ludom, uznali za słuszne ogłosić pewne zasady, którymi kierować się będą przy kształtowaniu swojej polityki, pokładając w nich nadzieję na lepszą przyszłość świata.

KARTA ATLANTYCKA

57

Po pierwsze, państwa te nie pragną żadnych zdobyczy terytorialnych, ani jakichkolwiek innych. Po drugie, nie pragną żadnych zmian terytorialnych niezgodnych z wolą zamieszkującej dane terytorium ludności. Po trzecie, szanują prawo wszystkich ludzi do wyboru formy rzą­ dów w ich własnym kraju. Pragną jedynie bronić wolności słowa i przekonań, bez której wybór taki jest czysto fikcyjny. Po czwarte, będą podejmować wysiłki na rzecz równego i sprawiedliwego podziału podstawowych surowców nie tylko w obrębie swoich własnych granic, lecz także pomiędzy narodami świata. Po piąte, pragną zawarcia takiego pokoju, który nie tylko zniweczy raz na zawsze nazistowską tyranię, lecz również dzięki skutecznej organizacji międzynarodowej zapewni ludziom bezpieczeństwo w ich własnych granicach oraz bezpieczeństwo podróży przez morza i oceany, uwolni od lęku przed bezprawnym atakiem i od przymusu utrzymywania niepotrzebnego uzbrojenia. Biorąc

pod uwagę opowieści o moich reakcyjnych poglądach

reprezentujących Stary Świat oraz przykrość, jaką sprawiały

one podobno Prezydentowi, cieszę się, że treść i idea tego, co później otrzymało nazwę Karty Atlantyckiej, powstały z inspiracji strony brytyjskiej i wyszły właśnie spod mojego pióra. Dzień 11 sierpnia zapowiadał się bardzo pracowicie. Premier do Admiralicji 11 sierpnia 1941 Wszystkie telegramy przychodzące stąd w ciągu najbliższych 24 godzin powinny być rozszyfrowywane w jak naj szybszym tempie.

W czasie naszego rannego spotkania Prezydent przedstawił mi poprawiony plan, który przyjęliśmy za podstawę dalszych dyskusji. Różnił się od mojego jedynie w punkcie czwartym, tj. w kwestii dostępu do surowców. Prezydent pragnął włączyć tam słowa "bez uprzywilejowania i na równych zasadach". Zaproponował także dwa dodatkowe paragrafy: Po szóste, pragną, aby taki pokój zapanował na wszystkich morzach i oceanach. Po siódme, wierzą, że wszystkie narody świata powinny być wychowywane w duchu wyrzeczenia się przemocy. Ponieważ utrzymanie pokoju w przyszłości będzie niemożliwe w wypadku istnienia narodów, które zbrojąc się, będą zagrażały użyciem siły na zewnątrz,

58

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

przywódcy obydwu krajów uważają za rzecz konieczną rozbrojenie takich nacji. Przyśpieszą oni wprowadzenie w życie wszelkich praktycznych środków, które pomogą narodom miłującym pokój w zrzuceniu ciężaru zbrojeń.

Zanim rozpoczęliśmy dyskusję nad tym dokumentem, Prezydent zażyczył sobie, by w Londynie i Waszyngtonie wydano równocześnie krótkie oświadczenie stwierdzające, że prezydent i premier odbyli rozmowy na morzu, w towarzystwie członków swoich sztabów, gdzie przedyskutowali problemy pomocy dla krajów demokratycznych według ustaleń ustawy Lend-Lease, oraz że te wojskowe i morskie rozmowy nie wiązały się absolutnie z żadnymi przyszłymi zobowiązaniami z wyjątkiem tych, które zostały zatwierdzone przez Kongres. Komunikat ten miał następnie stwierdzać, że premier i prezydent przedyskutowali pewne zasady dotyczące urządzenia świata i postanowili wydać na ten temat stosowne oświadczenie. Z dużą dezaprobatą przyjąłem nacisk położony na brak jakichkolwiek zobowiązań w obawie, że zostanie to skwapliwie wykorzystane przez Niemcy, a dla krajów neutralnych i pokonanych stanowić będzie źródło głębokiego rozczarowania. Miałem przeto nadzieję, że Prezydent ograniczy się do części pozytywnej, mówiącej o pomocy dla krajów demokratycznych, zwłaszcza że zabezpieczył się w tym momencie wzmianką o ustawie Lend-Lease. Tak też się stało.

Następnie odbyła się szczegółowa

dyskusja nad poprawioną deklaracji, podczas której bez trudu zgodziliśmy się na wprowadzenie kilku drobnych poprawek. Główny problem stanowiły punkty 4 i 7, a zwłaszcza ten ostatni. W skazałem wówczas, że słowa "bez uprzywilejowania" mogą zostać uznane za próbę kwestionowania porozumień z Ottawy, w związku z czym nie byłem w stanie ich przyjąć. Tekst ten musiałby być przekazany rządowi w kraju, a jeśli miałby pozostać w nie zmienionej szacie słownej, musiałyby go również otrzymać rządy dominiów. Nie żywiłem dużych nadziei, że może on zostać zaakceptowany. Jednak pan Sumner Welles wskazał, że słowa te stanowiły sedno sprawy i ucieleśniały ideał, do którego Departament Stanu dążył przez ostatnie dziewięć lat. W tym wersją

59

KARTA ATLANTYCKA

momencie nie mogłem nie wspomnieć o doświadczeniach brytyjskich związanych z przestrzeganiem przez 80 lat zasady wolnego handlu, pomimo ogromnie zawyżonych amerykańskich taryf celnych. Pozwoliliśmy na nieograniczony import do wszystkich naszych kolonii. Nawet nasze szlaki przybrzeżne były otwarte dla międzynarodowego współzawodnictwa. W zamian otrzymywaliśmy jedynie kolejne dawki amerykańskiego protekcjonizmu. Pan Welles wydawał się nieco zaszokowany. Wówczas stwierdziłem, że tylko jeżeli można będzie wstawić słowa "z odpowiednim szacunkiem dla ich obecnych zobowiązań" oraz usunąć sformułowa­ nie "bez uprzywilejowania", jak również słowo "handel" zastąpić słowem "rynki", realnym stanie się przekazanie tego tekstu rządo­ wi Jego Królewskiej Mości tudzież szansa na jego przyjęcie. Na Prezydencie zrobiło to niewątpliwie duże wrażenie. Nie ponowił już więcej nacisku w tej kwestii. Co się zaś tyczy punktu 7, to wskazałem, iż pomimo mojej akceptacji opinia publiczna w Anglii będzie rozczarowana nieokazaniem jakichkolwiek zamiarów utworzenia międzynarodowej organizacji mającej zajmować się utrzymywaniem pokoju po zakończeniu wojny. Obiecałem znaleźć jakieś odpowiednie rozwią­ zanie i jeszcze tego samego dnia zaproponowałem dodanie do drugiego zdania następujących słów: "przed ustaleniem szerszego i trwalszego systemu powszechnego bezpieczeństwa."

.. - ..

W tym samym czasie trwały również nieprzerwanie konferencje pomiędzy dowódcami marynarki wojennej i wojsk lądo­ wych, podczas których obu stronom udało się dojść do ogólnego porozumienia. Przedstawiłem Prezydentowi w ogólnym zarysie niebezpieczeństwa płynące z ewentualnego wtargnięcia Niemiec na Półwysep Iberyjski oraz opisałem nasze plany zaję­ cia Wysp Kanaryjskich, tzw. operację "Pilgrim". Następnie przekazałem panu Edenowi streszczenie tej dyskusji. Premier do Foreign Office 11 sierpnia 1941 1. Prezydent otrzymał list od doktora Salazara, w którym ten ostatni stwierdza, że w razie niemieckiej agresji na Portugalię uważa Azory za najlepsze miejsce schronienia dla siebie i swojego rządu, przy

60

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

pod uwagę wieloletni sojusz z Anglią, liczy na ochronę podczas przymusowego pobytu na tych wyspach. 2. Jednak gdyby tak się złożyło, że Brytyjczycy byliby zbyt zajęci, wówczas z radością przyjmie on pomoc amerykańską. Prezydent był jak najbardziej skłonny odpowiedzieć pozytywnie na tę prośbę i chciał, by w przewidzianych okolicznościach Brytyjczycy zaproponowali doktorowi Salazarowi takie scedowanie odpowiedzialności. Tyczyłoby się to również Wysp Zielonego Przylądka. 3. Powiedziałem Prezydentowi, że rozważamy również przeprowadzenie operacji znanej pod kryptonimem "Pilgrim" i że możemy zostać zmuszeni do działania jeszcze przed pogwałceniem przez Niemcy suwerenności Półwyspu, co sprawi, że będziemy niezwykle zajęci. Podkreśliłem także, że "Pilgrim" z dużym, choć niecałkowitym prawdopodobieństwem spowoduje kryzys na Półwyspie, po czym zapytałem, czy ciąg wydarzeń zapoczątkowany przez operację "Pilgrim" nie uniemożliwi w jakiś sposób przejęcia odpowiedzialności wspomnianego w paragrafie l. Odparł na to, że skoro ,,Pilgrim" nie dotyczy Portugalii, nie wpływa to absolutnie na jego działania. 4. Rozpoczęcie jakichkolwiek działań byłoby usprawiedliwionym jedynie w obliczu niebezpieczeństwa grożącego wyspom portugalskim. Zgodziliśmy się obydwaj, że z pewnością dojdzie do tego w wyniku operacji "Pilgrim", ponieważ Niemcy tym bardziej będą chcieli nas tam ubiec. 5. Niemniej jednak gotów byłby w tej sytuacji przyjść z pomocą Portugalii na wyspach atlantyckich oraz mieć do dyspozycji siły niezbędne do realizacji tego celu. Prezydent zapoznał się z treścią tego pisma i stwierdził, że zawarte w nim fakty przedstawiono poprawnie . czym

biorąc

brytyjską

•• et ••

Jeszcze tego samego dnia zajęliśmy się sprawami Dalekiego W schodu. Sankcje ekonomiczne nałożone 26 lipca wywołały w Tokio ogromny szok. Nikt z nas nie zdawał sobie chyba sprawy z wrażenia, jakie one wywarły. Książę Konoye rozpoczął niezwłocznie starania o wznowienie rozmów dyplomatycznych, a 6 sierpnia admirał Nomura, specjalny wysłannikjapoń­ ski w Waszyngtonie, przedstawił Departamentowi Stanu propozycję ogólnego porozumienia. Japonia miała powstrzymać dalszy marsz w głąb południowo-wschodniej Azji i zaproponowała wycofanie się z Indochin po załatwieniu spraw związanych

KARTA ATLANTYCKA

61

z "incydentem chińskim" (w taki sposób określono sześciolet­ Chinami). W zamian za to Stany Zjednoczone miały wznowić wymianę handlową i pomóc Japonii w uzyskaniu wszystkich niezbędnych surowców z obszaru południowo-za­ chodniego Pacyfiku. Z tych zgrabnie ułożonych ofert widać było od razu, że Japończycy pragnęli teraz uzyskać wszystko, nie gwarantując niczego w przyszłości. Niewątpliwie było to najlepsze rozwiązanie, jakie Konoye mógł wymusić na swoim rzą, dzie. Jednak przy naszym stole konferencyjnym na pokładzie okrętu Augusta nie było potrzeby omawiania spraw podstawowych. Całą kwestię przedstawia mój telegram wysłany do pana Edena: nią wojnę z

Premier do ministra spraw zagranicznych 11 sierpnia 1941 Sytuacja Japonii wygląda następująco: 1. Jakiś czas temu Prezydent zaproponował Japonii neutralizację Indochin i Syjamu pod wspólną kontrolą Stanów Zjednoczonych, Japonii, Wielkiej Brytanii, Chin oraz innych państw. W swojej odpowiedzi, którą prześlę nieco później, Japończycy zgadzają się z zasadą nienaruszalności granic Syjamu oraz gotowi są wycofać wojska z Indochin, lecz dołączają kilka warunków, zasadniczo nie do przyjęcia. Zastrzegają się na przykład, że wycofanie odbędzie się dopiero po zakończeniu incydentu chiń­ skiego, tzn. po zdławieniu Czang Kaj-szeka. Żądają także uznania wyjąt­ kowej pozycji Japonii na tym obszarze, jak również powstrzymania się USA od dalszych przygotowań militarnych w tym rejonie. Oczekują oczywiście zniesienia sankcji. 2. Prezydent zamierza wszcząć negocjacje w sprawie tychże warunków - co odpowiednio uspokoi Japończyków - uzyskując moratorium, powiedzmy około 30 dni, podczas których możemy wzmocnić naszą pozycję w rejonie Singapuru. Lecz postawi warunek, by powstrzymali się od jakichkolwiek dalszych działań i nie używali Indochin jako bazy wypadowej przeciwko Chinom. Sankcje ekonomiczne skierowane przeciwko Japonii zostaną utrzymane w pełnym wymiarze. Negocjacje te nie mają dużych szans powodzenia, lecz Prezydent sądzi, że zyskanie całego miesiąca jest sprawą wartą zachodu. Zwróciłem mu uwagę, że Japończycy spróbują go przechytrzyć, atakując Chiny lub odcinając szlaki komunikacyjne z Birmą. Mimo to należy uznać ich racje w sprawie rozpoczęcia negocjacji na powyższych zasadach i trzeba się będzie pogodzić z tym faktem, biorąc pod uwagę to, co wydarzyło się pomiędzy USA i Japonią.

62

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

3. Podczas negocjacji Prezydent ponownie przedstawi propozycje neutralizacji zarówno Syjamu, jak i Indochin. 4. Na końcu noty, którą Prezydent wręczy ambasadorowi japoń­ skiemu po powrocie z podróży, znajdą się następujące słowa wzięte z mojego planu: "Każda próba dokonania podboju przez Japonię na południowo-za­ chodnim Pacyfiku będzie równoznaczna z podjęciem odpowiednich działań przez Stany Zjednoczone, nawet jeżeli miałyby one doprowadzić do wybuchu wojny pomiędzy obu państwami". Oprócz tego miało się tam znaleźć stwierdzenie, że ze względu na Związek Radziecki jako państwo zaprzyjaźnione, rząd Stanów Zjednoczonych będzie równie zainteresowany każdym podobnym konfliktem na północno-zachodnim Pacyfiku. 5. Uważam to za bardzo dobry pomysł i jestem zdania, że powinniśmy go poprzeć oraz poczynić starania, by skłonić Holendrów do przyłączenia się do nas, ponieważ Japończycy albo nie zgodzą się na przyjęcie warunków przedstawionych przez Prezydenta - tzn. na utrzymanie sankcji ekonomicznych, powstrzymanie się od wszelkich działań oraz rezygnację z inwazji na Syjam - albo kontynuować będą swoje działania militarne, prowadząc jednocześnie obłudną grę dyplomatyczną.

W tym wypadku warunki przedstawione w zacytowanym przed fragmencie [paragraf 4] zaczną obowiązywać z całą mocą. Należy także poinformować rząd sowiecki. Nie uważam za bezpieczne zdradzanie Chińczykom, co dla nich robimy, choć można ich bardzo oględnie zapewnić, że cały czas mamy na uwadze ich bezpieczeń­ stwo. 6. Tak więc uważam, że powinniśmy zatwierdzić proponowany plan działań, przedstawić go dominiom oraz uzmysłowić im, że jest to ogromny krok naprzód w kierunku zdławienia agresji japońskiej przy udziale zjednoczonych sił. chwilą

.. - ..

Pan Attlee otrzymał ode mnie obszerne streszczenie najważ­ niejszych punktów poruszonych podczas naszych rozmów. Premier do lorda tajnej pieczęci 11 sierpnia 1941 Po pierwsze, poczyniliśmy zadowalające ustalenia w kwestii Planu morskiego nr 4 [zajęcie przez marynarkę USA połaci Oceanu pomię­ dzy Ameryką a Islandią]. Po drugie, Prezydent gotów jest podjąć działania wspierające operację "Piigrim" lub kontynuujące jej osiągnięcia.

KARTA ATLANTYCKA

63

Po trzecie, zamierza rozpocząć negocjacje z Japończykami na podstawie miesięcznego moratorium, w czasie których powstrzymają się oni od wszelkich wrogich działań względem Indochin i Syjamu. Zgodził się na zakończenie swojego pisma bardzo surowym ostrzeże­ niem, które zaproponowałem. [ ... ] Po czwarte, Prezydent pragnie wydać, prawdopodobnie 14 lub 15 wspólną deklarację, podpisaną przez niego i przeze mnie w imieniu rządu Jego Królewskiej Mości, ustalającą ogólne zasady postępowa­ nia Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w tym szczególnym czasie. Przesyłam szkic deklaracji jego autorstwa, który - jak widać­ nie jest wolny od niedociągnięć, nieuniknionych przy tego typu deklaracjach. Warunek czwarty będzie musiał ulec zmianie, byśmy dotrzymali zobowiązań podjętych w Ottawie i nie narazili na szwank interesów Imperium. Do ostatecznych ustaleń dojdzie jednak dopiero po wojnie, w wyniku ogólnej umowy handlowej, która znacznie obniży taryfy celne i bariery handlowe na całym świecie. Nie wątpię, iż Prezydent przyjmie wszystkie proponowane przez nas poprawki, ponieważ pragnie jak najszybciej podpisać obecne porozumienie. Paragraf 7 jest chyba szczególnie godny uwagi ze względu na swój realizm. Prezydent bez wątpienia przewiduje rozbrojenie odpowiedzialnych za wojnę narodów, połączone z utrzymaniem przez czas nieokreślony znacznych sił brytyjskich i amerykańskich, zarówno na morzu jak i w powietrzu. Mając na względzie nasze poglądy na temat Ligi Narodów lub innych organizacji międzynarodowych, zaproponowałem następującą poprawkę po słowie "nacji": "przed ustaleniem szerszego i trwalszego systemu powszechnego bezpieczeństwa" . Z pewnością nie będzie mu się to zbytnio podobało, lecz przykłada on tak dużą wagę do tej wspólnej deklaracji, mającej wpłynąć w sposób zasadniczy na całą opinię publiczną w USA, że sądzę, iż wyrazi zgodę.

Jestem zdania, że nie powinniśmy piętrzyć niepotrzebnych trudnoDeklaracja ta to jedynie tymczasowe i niepełne określenie celów tej wojny. Jej zadaniem jest zapewnienie wszystkich krajów o słusz­ ności naszych zamierzeń i w żadnym razie nie opisuje ona całej struktury, której stworzenie planujemy po odniesieniu zwycięstwa. Proszę o zwołanie dziś wieczorem całego Gabinetu Wojennego oraz wszystkich innych osób, których obecność uzna Pan za konieczną, oraz o bezzwłoczne przekazanie mi Waszych poglądów. Tymczasem prześlemy sprawozdania dotyczące pozostałych punktów, jak również raport Cadogana z odbytych rozmów. Podejrzewam, że Preści.

64

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

zydent

byłby

bardzo niezadowolony, gdyby podpisanie wspólnego

oświadczenia okazało się niemożliwe. Zamierzałem wyjechać

dwaj

przesunęliśmy

dwunastego po południu, lecz obecnie obytermin o 24 godziny.

Dyktowanie telegramów zakończyłem o 2 po południu i tylko ogromnemu oddaniu i zaangażowaniu wszystkich zainteresowanych należy zawdzięczać, że odpowiedź Gabinetu Wojennego otrzymałem w ciągu 12 godzin. Później dowiedziałem się, że telegramy te dotarły do Londynu dopiero po północy, kiedy wielu ministrów dawno już spało. Niemniej jednak zebranie Gabinetu Wojennego zostało zwołane na 1.45 w nocy. Zjawili się wszyscy, łącznie z panem Peterem Praserem, premierem Nowej Zelandii, bawiącym wówczas w Anglii. Po szczegóło­ wych dyskusjach wysłali mi o 4 rano telegram z wyrazami poparcia oraz zaproponowali rozszerzoną wersję punktu 4. (brak uprzywilejowania w handlu światowym), a także wprowadzenie nowego paragrafu dotyczącego ubezpieczeń społecznych. Równocześnie dowiedziałem się, że Prezydent zaakceptował wszystkie poprawki zaproponowane przeze mnie 11 sierpnia.

.. -..

12 sierpnia w

południe,

podczas spotkania z Prezydentem, na ostateczną formę deklaracji. Przedstawiłem mu zmienioną przez Gabinet Wojenny wersję punktu 4, lecz wolał on pozostać przy dotychczasowym sformułowaniu i nie naciskałem w tej kwestii. Bez oporów natomiast zgodził się na wprowadzenie nowego paragrafu o ubezpieczeniach społecznych, tak ważnego dla Gabinetu Wojennego. Po uzgodnieniu drobnych problemów stylistycznych deklaracja była gotowa. wyraziłem zgodę

WSPÓLNA DEKLARACJA PREZYDENTA STANÓW ZJEDNOCZONYCH I PREMIERA WIELKIEJ BRYTANII 12 sierpnia 1941 Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki i premier, pan Churchill, reprezentujący rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym -7

.

Faksymile Karty Atlantyckiej z poprawkami Churchilla

IlOB't NOT1::

snq'RET

Th18 doclllll~t Ihould not bo lct't lylnc; obout cmd, 1f it 111 unnocolIlI017 to rotn1n. ahould be return od to tho Prlyatp Oft'is;Q.

PROPOSED

DECL~RhTION

The Pree1dent ot' the United Statell ot' Amer1ca and the Pr1me Ji1n1Btłlr, Lir. Churchill, l'e1'rescnt1ng Rh liBjesty' B Qovernment 1n the Uni ted 1(1ngdOr.l, belng uet together, deem 1 t r1ght to ~lt'.ke Malin certaln cor.lmon prlnei;:>le3 in the ne.tlonBl po11c1eB ot' the1r reapect1ve countrles on which thcy baBe the1r ho~ea t'or B better !'utare for the world. F1ra·t .. the1r countr1ell lIeek no aggrand1scment, terrltor1al 01' otherj Beeond, they dcelre to Bell no terr1torlRl chengeB tha t do not oceaN w1 th the t'reely eXl?reased w1ahes ot' the peoplell concern~d. • Th1rd, they real?ect thc r1ght ot' nll l?eo~leB to chaose Rnd they L._ .... ~ ,wian 'to ae~s - o ~,I!!P-l'e~tored. to thoae ~ whol!ll'ł'to- _ -"'1'-" 4.)~M been t'orcibly ....ne. 4111:. I ,. , ~

~\-!be t'om ~~~"t. \m~ wh1ch they w11l live;

Fourth, they will endervour, vt1th due res)ect to their exiBtlng ob11gations, to t'urther thc cnjo~cnt by all ;:>eo;:>los ot' accesa, on cqual terma, to the trade and to the rnw materialII ot' the world whieh ere needed for the1r ecn be r.lo1nt~.1ned U' land, 1100. 01' 011' arrnruaonto continuo to be cJ:1!>loyec! by nct1on~ which thrcf\tcn , Ol' r,my thrcatcn, ::,.ggrcaa1on outsicJ.o ar thelr t'ront1cre, ~hey bol1cvc lt

,,"

heferzen

,,"

·,

) 'r •

+

~ Fort Maddalena

~~.

,~O\\OZ}.L

DY'lYIZ1(\., Li K(JH ł LS

"'"......".

.........

.. II'

"

'1 P;\:\c. : f'!IIJł) .\ + 'Ci> -" , • + ~ BRYG. f ..

~ r1l)YWIZJ;\HI:\ ~ ;. ~

Sidi ,," Gabr - - _ Omar • ,, "" Saleh '--1.." , '\ .... " +Bi

....~T. ~

' ~ ""~~/

POZYCJE WROGA 18 LISTOPADA. FAZA WSTĘPNA 18-19 LISTOPADA

10

Siły

5

brytyjskie

wroga

Siły

o,

~

:~S

'-::!Plilk A ~:::::.

·Gambut

1a k

SidrReze-;h''''''''''''"'''"',,;;; -

- ';h";;;,,;;;,.,, s z

PANCERNA - - - _. p u z z BirHakeim ~7 BRY G 19 XI ~IDYJl;'--~ [Bir ~acheim] .... P.\i\CEH~i\ "" PANC. ' -I" . _. GRUP.-\. , , Capuzzo 1 KORPUSLOTNY .1l Le!Gobl ~'SPI[H,\L \C:7\ 19 XI ,,'"

Akroma

-EI-Gazab 20 mil

184

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

fania się na odległość około dwudziestu mil, aby zreorganizować swoje dowództwo na obszarze znajdującym się na północ od drogi El Abd. Było to poważne niepowodzenie .

.. - ..

Nocą

19 listopada Auchinleck wysłał do mnie następujący telegram: "Jest niemal pewne, że wróg został zaskoczony, i że nie zdawał sobie sprawy z grożącego mu niebezpieczeństwa. Istnieją poszlaki, choć trzeba je sprawdzić, że próbuje się teraz wycofać z rejonu Bardia-Sollum. Jednak dopóki nie dotrą tam nasze oddziały pancerne, nie można niczego planować. Osobiście jestem zadowolony z przebiegu wydarzeń [ ... ]". Tedder donosił: "Obecna faza bitwy przebiega w sposób zadowalający. Niespodziewane burze z 17 na 18 pokrzyżowały nieco nasze plany zneutralizowania myśliwców niemieckich, lecz zarazem ograniczyły działania powietrzne nieprzyjaciela w ciągu pierwszych dwóch dni. Wczoraj zniszczono na ziemi kolejnych 14 Ju-87. W ciągu nocy wykonano 56 ataków bombowych. Malta włączyła Bengazi do listy swoich celów. Wysła­ no 10 ton amunicji dla 4 brygady pancernej."

.. - ..

Tymczasem 21 listopada, gdy wróg rzucił do walki całą swą Cunningham wydał 13 korpusowi rozkaz rozpoczęcia natarcia. 4 dywizja hinduska już otoczyła Sidi Omar. Po jej lewej stronie dywizja nowozelandzka pod dowództwem generała Freyberga skierowała się na północ i doszła do przedmieść Bardii, przecinając w ten sposób wszystkie linie komunikacyjne garnizonów granicznych. Zajęła ona kwaterę główną Afrika Korps, a 23 listopada o mały włos odzyskała Sidi Rezegh, skąd właśnie zostali wypędzeni jej koledzy z 7 dywizji pancernej. 24 listopada Freyberg skoncentrował wię­ kszość Nowozelandczyków pięć mil na wschód od lotniska. Tego bowiem dnia reorganizowały się nasze siły wypędzone z Sidi Rezegh. Część garnizonu z Tobruku podjęła próbę przebicia się, lecz bez rezultatu. Po triumfalnym marszu dywizja nowozelandzka stanęła przed Sidi Rezegh. Przygraniczne garbroń pancerną, generał

i

10

15

--

20

25

30 mil

/

PIERWSZA BITWA POD SlDI REZEGH

5

wroga

siły

o

brytyjskic

siły

Bir Hakcim [Bir Hachcim]

•

-El-Gaza Ja 20 mi1-r---...

~

..

~ Fort Maddalcna

~

...... .... ... +,...

.... '"

+ ..

+ +'"

+

186

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

nizony nieprzyjacielskie zostały odcięte, a ich oddziały pancerne po zwycięskiej walce z 30 korpusem znajdowały się na pół­ noc od Bir el-Gobi. Obie strony zadały bardzo dotkliwe ciosy, a bitwa w dalszym ciągu pozostawała nie rozstrzygnięta.

.. .. ..

Trudno o lepszy opis tej bitwy od tego, który zawarty jest w komunikacie końcowym generała Auchinlecka, opublikowanym w Gazette w 1948 r. . Ponieważ nieprzyjacielskie dywizje pancerne były całkowicie zaangażowane w bitwę oraz - jak donoszono - traciły.dużo czołgów, generał

Cunningham polecił dać sygnał garnizonowi w Tobruku i wyrozkaz 13 korpusowi, by rozpoczął działania. Jednak 21 listopada zaczęły się trudności. Jak się tego spodziewaliśmy, wróg błyskawicz­ nie zareagował na zagrożenie Sidi Rezegh, a jego dywizje pancerne zgrabnie ominęły 4 i 22 brygadę pancerną. Następnie, używając wszystkich swoich sił pancernych, nieprzyjaciel wypędził nas z tego kluczowego rejonu, uniemożliwiając nam połączenie się z grupami wspomagającymi oraz z 7 brygadą pancerną, które w ten sposób zostały odcięte. Żadna z tych formacji nie była przygotowana do odpierania długotrwałych ataków i tylko dzięki własnemu męstwu wytrzymały bez żadnej pomocy przez cały dzień 21 listopada. 5 południowo­ afrykańska brygada piechoty, która miała pojawić się na scenie jeszcze przed pełnym rozwinięciem ataku nieprzyjaciela, zawiodła, częściowo z powodu oporu dywizji pancernej "Ariete", a częściowo z powodu braku doświadczenia w operowaniu dużą liczbą pojazdów, jakie otrzymała. Następnego dnia wszystkie trzy brygady pancerne włączyły się do obrony tego obszaru. Niestety nasze czołgi i broń przeciwpancerna nie dorównywały niemieckiej i mimo wspaniałej walki w dniu 22 listopada 30 korpus został zmuszony do odwrotu, po stracie 2/3 czoł­ gów. Nieprzyjaciel spektakularnie zakończył pasmo swoich sukcesów. Podczas nocnego ataku wróg całkowicie zaskoczył i zdezorganizował 4 brygadę pancerną, której sto czołgów stanowiło 2/3 sił pancernych, jakie pozostały nam do dyspozycji. 23 listopada niemal zlikwidował 5 południowoafrykańską brygadę piechoty, jedną z dwóch brygad piechoty znajdujących się pod dowództwem generała Norriego, a 24 listopada przy udziale sił pancernych przeprowadził kontratak w kierunku granicy. Tymczasem stało się jasnym, że pierwsze doniesienia dał

OPERACJA "CRUSADER" NA ZIEMI, MORZU I W POWIETRZU

187

mówiące o stratach czołgów przez nieprzyjaciela były mocno przesaponieważ posiadał on przynajmniej tyle czołgów co my, a co

dzone,

więcej, mógł sporo odzyskać z pola bitwy, które znajdowało się w jego rękach. Owo zachwianie równowagi istniejącej między siłami pancernymi obu walczących stron stworzyło niezwykle krytyczną sytuację. [ ... ] .11 _

••

Nastąpił teraz dramatyczny epizod przypominający wypad, jakiego "Jeb" Stuart dokonał w roku 1862 okrążając McClellana na półwyspie Yorktown podczas amerykańskiej wojny domowej. Tym razem były to jednak siły pancerne, które same w sobie stanowiły armię i których zniszczenie przesądziłoby o losie pozostałej części armii państw Osi. Rommel postanowił przejąć inicjatywę i wraz ze swoimi wojskami pancernymi przebić się na wschód w kierunku granicy, mając nadzieję, że spowoduje to taki chaos i zamieszanie, iż dowództwo nasze zaprzestanie walki i rozpocznie odwrót. Być może miał w pamię­ ci wydarzenia poprzedzające bitwę pustynną, tj. dzień 15 czerwca, kiedy to atakjego wojsk pancernych, przeprowadzony w przełomowym momencie, zmusił generała Messervy' ego do odwrotu. W miarę rozwoju tej opowieści można będzie zauważyć, jak i tym razem niemal mu się to udało. Zebrał większość Afrika Korps, który stanowił w dalszym ciągu najlepszy oddział na tym teatrze działań wojennych, i pchnął go wzdłuż drogi El Abd, tuż obok kwatery głównej 30 korpusu i dwóch składów dostawczych, bez których nie bylibyśmy w stanie kontynuować walki. Po dojściu do granicy rozdzielił swoje siły na kilka kolumn, z których część wyruszyła na północ i południe, a reszta poszła dalej i wdarła się 20 mil w głąb terytorium Egiptu, siejąc spustoszenie na naszych tyłach i biorąc licznych jeńców. Jednak kolumny te nie zrobiły żadne­ go wrażenia na 4 dywizji hinduskiej. Ścigały je oddziały pośpiesznie stworzone z 7 brygady pancernej, grup wspomagają­ cych oraz brygad Gwardii. Przede wszystkim jednak były one nękane przez nasze lotnictwo, które panowało wówczas w powietrzu. Kolumny Rornmla, nie mające prawie wcale wsparcia

188

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

ze strony własnych sił powietrznych, znosiły takie same ciosy jak nasze oddziały, kiedy to Niemcy panowali zdecydowanie w powietrzu. 26 listopada wszystkie siły pancerne wroga skierowały się na północ, szukając schronienia w Bardii i okolicach. Następnego dnia ruszyły pośpiesznie na zachód, z powrotem do Sidi Rezegh, dokąd zostały pilnie wezwane. Śmiałe uderzenie Rommla zawiodło, lecz powstrzymał je - jak się okaże tylko jeden człowiek: naczelny dowódca wojsk brytyjskich.

l' _ ,. Myślę, że niezwykle ciekawe będzie zacytowanie fragmentów niektórych telegramów, jakie w owym czasie otrzymywałem dzień w dzień od Auchinlecka i Teddera. 211istopada Auchinleck przysłał pomyślne wieści: "Przy odrobinie szczęścia zatrzymamy ziemię oraz rozpędzoną sforę ogarów". I później tego samego dnia: "Starcia 18 listopada w Bir el-Gobi pomię­ dzy 22 brygadą pancerną i siłami pancernymi nieprzyjaciela były poważniejsze, niż wskazywały wcześniejsze doniesienia i straciliśmy w ich rezultacie około 40 czołgów szybkich przy stratach wroga szacowanych na 55. Grupa wspierająca 7 dywizji pancernej oraz 5 południowo afrykańska brygada piechoty trzymają Sidi Rezegh. Garnizon w Tobruku uczynił jeden wypad tego ranka. [ ... ] Trudno jest dokładnie obliczyć straty nieprzyjaciela w czołgach, ponieważ bitwa toczy się z tak wielką prędkością. [ ... ] Obecne działania charakteryzuje opanowanie przez nas powietrza oraz doskonała współpraca pomiędzy ziemią i powietrzem". 22 listopada tak podsumował swój raport: "Istnieją duże szanse na osiągnięcie naszego najważniejszego celu, czyli zniszczenia niemieckich sił pancernych". I dalej: "Odwaga i zawziętość okazywane przez dowódców i żołnierzy są doprawdy wspaniałe. Moim zdaniem Cunningham wykazuje wielką zrę­ czność i odwagę w czasie tej trudnej bitwy. [ ... ] Sądzę, że dużo zależy od tego, czy znaczna część czołgów wchodzących w skład 15 niemieckiej dywizji pancernej wzięła udział wraz z 21 dywizją pancerną w walkach ostatnich czterech dni, czy też dywizja ta pozostała w zasadzie nietknięta. Osobiście był-

10

15

_

20

-

25

30 mil

WYPAD ROMMLA 24-26 LISTOPADA_ DRUGA BITWA POD SIOI REZEGH 29-30 LISTOPADA

5

wroga

siły

o,

brytyjski c

Siły

Bir Hakcim [Bir Hachcim]

•

--El-Gazala 20 mil

25 XI

...

~ Fort Maddalcni

~~.

+" ...... .,:-

~~.

... '"

...

+ ~,. + ..

190

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

bym za tym pierwszym rozwiązaniem, ale nigdy nic nie wiadomo". 23 listopada sytuację odmalował w nieco ciemniejszych barwach: "Wygląda na to, że bitwa zbliża się do punktu kulminacyjnego. Część czołgów niemieckich na północ od Bir el-Gobi zdołała się przebić. Nasze oddziały w SidiRezegh były wczoraj zaciekle atakowane od wschodu i zachodu. Według doniesień wróg rzucił tam do akcji około stu czołgów." Te urywki dają pewien obraz nastrojów panujących w naczelnym dowództwie i są oczywiście jedynie skromnym fragmentem tego, co napływało do mnie każdego dnia .

.. - .1 Ciężkie

ciosy, jakie otrzymaliśmy, oraz wrażenie chaosu na naszego frontu spowodowane atakiem Rommla sprawiły, że generał Cunningham poinformował naczelnego dowódcę, iż kontynuowanie tej ofensywy może się skończyć całkowitą eliminacją naszych sił pancernych, co tym samym zagrozi bezpieczeństwu Egiptu. Takie postawienie sprawy oznaczało przyznanie się do klęski oraz fiasko całej operacji. W tym decydują­ cym momencie generał Auchinleck postanowił interweniować osobiście. N a prośbę Cunninghama 23 listopada przy leciał wraz z Tedderem do kwatery pustynnej i w pełni zdając sobie sprawę z niebezpieczeństwa rozkazał generałowi Cunninghamowi "kontynuować działania ofensywne przeciwko nieprzyjacielowi". Dzięki temu Auchinleck uratował sytuację oraz jako naczelny dowódca dał dowód swoich talentów na polu bitwy. 24 listopada wysłał do mnie następujący telegram: tyłach

Po przybyciu stwierdziłem, że Cunninghamjest zaniepokojony syz powodu bardzo małej liczby naszych czołgów, które byłyby obecnie zdolne do walki. Najwidoczniej nieprzerwane pięciodniowe boje spowodowały znaczną dezorganizację oraz straty wśród naszych sił pancernych. Nie stało się tak bez powodu, lecz nie ma to w tej chwili znaczenia. [ ... ] Podczas swojego wczorajszego ataku nieprzyjaciel użył włoskich czołgów, co stanowi dla mnie dowód, że brakuje mu własnych. Wróg rozwinął już wszystkie swoje siły, więc tym bezlitośniej musimy go naciskać. Być może w trakcie tych działań niemal unieruchomimy wszystkie nasze czołgi, lecz nie ma to większego tuacją

OPERACJA "CRUSADER" NA ZIEMI, MORZU I W POWIETRZU

191

znaczenia, jeżeli zniszczymy przy tym wszystkie czołgi wroga. Wiele mówi fakt, że wróg pozostawił swojemu losowi garnizony w Sidi Omar i Sollum oraz że udało się nam wziąć do niewoli ponad 3 tysiące jeńców, w tym około tysiąca Niemców. [ ... ] W związku z tym poleciłem generałowi Cunninghamowi zaatakować wszelkimi dostępnymi siłami, odzyskać Sidi Rezegh i nawiązać współpracę z garnizonem w Tobruku, który tymczasem atakuje przeciwnika od tyłu. Dowódcy i żołnierze są dobrej myśli, a dywizja nowozelandzka stoi skoncentrowana przed Sidi Rezegh. Wróg walczy desperacko, lecz byliśmy na to przygotowani. Wysłałem natychmiastową odpowiedź:

Premier do generała Auchinlecka 25 listopada 1941 1. Dziękuję za telegram z 24. Zgadzam się z Pańskimi poglądami i chciałbym poinformować, że rząd Jego Królewskiej Mości zamierza dzielić wraz z Panem odpowiedzialność za walkę do ostatka, bez względu na rezultat. Wszystko albo nic, choć jestem pewien, że jesteśmy silniejsi i zwyciężymy. 2. Chyba otrzymał już Pan moją wiadomość o dzisiejszym lądowa­ niu w Suezie pozostałej części 1 dywizji pancernej. Jeżeli trzeba, proszę rzucić ją do walki, nie bacząc zupełnie na przyszłość. Tylko silnym chwytem, używając wszystkich jednostek, jesteśmy w stanie zdusić wroga. 3. Jestem pełen podziwu dla Pańskiego ducha i siły woli. Brawa dla Teddera i RAF-u za opanowanie powietrza.

... - ..

Po powrocie do Kairu 25 listopada Auchinleck zatelegrafoczasowo zastąpić generała Cunninghama generałem Ritchiem, obecnym zastępcą szefa sztabu. Nie wynikało to z obaw o obecną sytuację, lecz z powodu wniosku, do którego niechętnie doszedłem, że generał Cunningham spisują­ cy się jak dotychczas bez zarzutu, zaczął ostatnio myśleć defensywnie, mając na względzie duże straty w czołgach. Przed uczynieniem tego drastycznego kroku dokładnie przemyślałem całą sprawę i przedyskutowałem wszystko tego popołudnia z ministrem stanu. Jestem pewien, że mam rację, choć wiem, że z powodów ogólniejszych krok taki jest w chwili obecnej barwał: "Postanowiłem

192

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Postaram się maksymalnie zmniejszyć roztej sprawy". W oficjalnym liście do generała Cunninghama Auchinleck pisał: ,,Doszedłem do wniosku [ ... ], że w chwili obecnej myśli Pan bardziej w kategońach defensywnych niż ofensywnych, w związ­ ku z czym straciłem ufność w Pańskie możliwości doprowadzenia do końca ofensywy, której kontynuację właśnie rozkazałem". Minister stanu, Oliver Lyttelton, tłumaczył i gorąco popierał decyzję naczelnego dowódcy. Zatelegrafowałem do niego bezdzo

niepożądany.

głos wokół

zwłocznie.

Premier do ministra stanu 25 listopada 1941 Generał Auchinleck sprawuje władzę nad wszystkimi dowódcami i wszystkie decyzje podjęte przez niego w czasie bitwy będą przez nas zatwierdzane. Popieramy Pańskie działania i opinię. Proszę to przekazać generałowi Auchinleckowi.

Zostawiam w tym momencie ten incydent tak bolesny dla tego dzielnego oficera i dla jego brata, będącego naczelnym dowódcą marynarki wojennej oraz dla generała Auchinlecka, osobistego przyjaciela obydwu. Szczególnie podziwiałem postawę generała Auchinlecka, który umiał wznieść się ponad wszystkie uczucia osobiste oraz ustrzegł się pokusy pójścia na kompromis .

.. - ..

W tym punkcie muszę zwrócić się ku innym, choć bardzo sprawom. 20 listopada, gdy dochodzące wieści były w dalszym ciągu dobre, wysłałem list do Prezydenta, prosząc go, by zrobił wszystko co w jego mocy, aby zapobiec jakimkolwiek działaniom Vichy w tych ważnych dniach. zbliżonym

Były człowiek

marynarki do prezydenta Roosevelta 20 listopada 1941 l. Doprowadzenie i rozmieszczenie naszych sił w Libii odbyło się sprawnie i nieprzyjaciel został wzięty przez zaskoczenie. Dopiero teraz uświadomił sobie skalę naszych działań. Prawdopodobnie już dzisiaj rozpoczną się ciężkie walki pomiędzy siłami pancernymi. Wydane przez nas rozkazy mówią o walce do końca i za każdą cenę. Szanse zdają się być duże.

OPERACJA "CRUSADER" NA ZIEMI, MORZU I W POWIETRZU

193

2. Zastąpienie Weyganda przez jakiegoś proniemieckiego oficera akurat w momencie, gdy mamy szansę wpłynąć na bieg wydarzeń w Afryce Północnej, stanowiłoby prawdziwą klęskę. Ufam, że zrobi Pan wszystko, by przekonać Vichy o konieczności utrzymania Weyganda na dotychczasowym stanowisku. Jeżeli to się nie powiedzie, wówczas można by się zgodzić na jakąś przyjazną, emerytowaną figurę, np. na generała Georgesa. Nie widziałem się z nim od czasu klęski, lecz sądzę, iż znajduje się w dobrej formie. Znam go bardzo dobrze. W każdym razie, Panie Prezydencie, Tunis i cała Francuska Afryka Północna staną przed nami otworem pod warunkiem, że osiągniemy zwycięstwo w Libii i będziemy umieli je wykorzystać. Jednocześnie jednak obawiam się, aby Hitler nie zdecydował się na okupację Bizerty w związku z możliwym zagrożeniem dla Trypolisu. Vichy ma w tej chwili ostatnią szansę okupienia swoich grzechów - teraz albo nigdy.

... - ..

W tym momencie bardzo ważną sprawą było odcięcie dostaw paliwa dla wojsk Rommla, w związku z czym zatelegrafowałem do generała Auchinlecka oraz do naczelnego dowódcy marynarki wojennej, by przeprowadzili uderzenie na linie komunikacyjne wroga. Premier do generała Auchinlecka 23 listopada 1941 Gdy przyjrzymy się bezcennym ładunkom paliwa kierowanym obecnie do Bengazi, jak również nieprzyjacielskiej koncentracji powietrznej w Beninie, wówczas świta myśl, że warto byłoby ponieść nawet bardzo duże ryzyko, aby "wyjałowić" te miejsca, choćby tylko na trzy, cztery dni. Wróg nie bez powodu ma lękać się tej operacji. Należy wykorzystać chwilę, gdy znajdować się on będzie w ogniu walki. Szanse na zwycięstwo zmaleją w momencie, gdy będzie mógł otrzymać posiłki w postaci oddziałów wycofujących się lub uciekających z terenu walki. Teraz można łatwo zebrać duże żniwo, zarówno w Bengazi jak i na zachód od EI-Agejla, którego cena podskoczy zaraz po zakończeniu głównej bitwy. Jestem pewien, że weźmie to Pan pod uwagę. Proszę pamiętać o tym, jak dużo osiągnęli Niemcy śmia­ łością i blagą podczas klęski Francji. Na czym ma polegać misja Grupy Oasis? Premier do

admirała

Cunninghama 23 listopada 1941 pierwszego lorda Admiralicji, by przekazał Panu infor~ macje na temat ogromnego znaczenia, jakie przywiązujemy do przePoprosiłem

194

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

chwytywania okrętów wiozących posiłki, dostawy, a nade wszystko paliwo do Bengazi. Posiadamy informacje o dużej liczbie jednostek będących w drodze, bądź też mających dopiero wyruszyć. Nieprzyjaciel poprosił o ochronę powietrzną, lecz obecnie jest to niemożliwe z powodu zaangażowania sił lotniczych w toczące się walki. Chętnie się dowiem, jakie działania proponuje Pan podjąć. Zatrzymując te okręty, ocalimy tysiące ludzi oraz przyczynimy się do zwycięstwa mającego ogromne znaczenie. Admirał odpowiedział niezwłocznie: Odpowiedź na telegram z 23. Naturalnie zdaję sobie sprawę ze znaczenia szlaku dostawczego do Bengazi i pierwszy lord Admiralicji z pewnością przekazał już Panu dyspozycje, jakie wydałem w związ­ ku z istniejącą sytuacją. Naszym pierwszym krokiem zmierzającym do wstrzymania nieprzyjacielskich konwojów było stworzenie zagrożenia ze strony naszych sił ustawionych na obu krańcach Morza Śród­ ziemnego. Posunięcie to przyniosło oczekiwane rezultaty. Teraz, gdy konwoje te wznowiły żeglugę, będą one atakowane przez lotnictwo i okręty podwodne. Niestety, wspomniane przez Pana informacje o zaangażowaniu Luftwaffe w walkach toczących się na lądzie nie znajdują potwierdzenia w faktach, a nieprzyjaciel jest żywo zainteresowany wszystkimi naszymi posunięciami. Na odwrót, naszym najsłab­ szym punktem, jeśli chodzi o wojska rozpoznawcze, jest wystawienie na poważne ryzyko wojsk lekkich, gdyż chcąc wykorzystać ich szybkość, musimy jednocześnie pozbawić je bliskiego wsparcia.

Robił co mógł, jednak najskuteczniejszy cios przyszedł z Malty. Nocą 24 listopada krążowniki i niszczyciele z eskadry "Force K" przechwyciły dwa transportowce z paliwem, na które nieprzyjaciel bardzo liczył. Przesłałem Auchinleckowi te dobre wieści.

25 listopada 1941 Wczorajszej nocy wysłaliśmy z Malty Aurorę i Penelope, które zgrabnie zatopiły dwa transportowce z paliwem, Procidę i Maritzę. Admirał zajmuje się resztą.

a. _ •. Podczas gdy Romme1 wraz z Afrika Korps kontynuował lecz kosztowną eskapadę przez linie komunikacyjne na tyłach armii brytyjskiej, Freyberg na czele swoich Nowoześmiałą,

OPERACJA "CRUSADER" NA ZIEMI, MORZU I W POWIETRZU

195

landczyków, wspierany przez 1 brygadę czołgów armii, naciskał na Sidi Rezegh, które zostało na powrót zdobyte po dwóch dniach ciężkich walk. Równocześnie garnizon z Tobruku podczas jednego ze swoich wypadów zajął Ed Duda. Nocą 26 garnizon z Tobruku nawiązał kontakt z Nowozelandczykami. Kilka jednostek dywizji nowozelandzkiej oraz kwatera główna 13 korpusu weszły do obleganego Tobruku. Krok ten sprawił, iż Rommel zdecydował się na odwrót z Bardii. Przebił się do Sidi Rezegh, atakowany na skrzydłach przez zreorganizowaną 7 dywizję pancerną, dysponującą w tej chwili 120 czołgami. Mimo wszystko odbił Sidi Rezegh, a następnie zmusił do odwrotu 6 brygadę nowozelandzką, zadając jej ciężkie straty. Jednostka ta oraz 4 brygada, oprócz dwóch batalionów, które przyłączyły się do garnizonu w Tobruku, zostały wycofane na granicę, w kierunku południowo-wschodnim, gdzie ta bohaterska dywiija została zreorganizowana po stracie prawie trzech tysięcy ludzi. Garnizon w Tobruku, ponownie odosobniony, postanowił mimo wszystko wytrwać. Generał Ritchie przegrupował teraz swoją armię tak, aby przydzielić garnizon w Tobruku 13 korpusowi, a dywizję nowozelandzką odstawić do rezerwy. Obecnym celem było El Adem, położone w dolinie znajdującej się 15 mil na zachód od Sidi Rezegh i mieszczące się na głównej linii komunikacyjnej ze wschodu na zachód. Do akcji zostały użyte obydwa nasze korpusy; 13 zbliżał się od Ed Duda, a 30 od południa. Podczas tych przygotowań Rommel przeprowdził ostatnią próbę uratowania swoich garnizonów granicznych. Jego atak został odparty. Rozpoczął się generalny odwrót wojsk Osi na linię EI-Gazala.

.. - ..

Tymczasem napływały telegramy. 26 listopada Auchinleck "Dzisiejsze wieści są skąpe, ale dobre. Dziś rano garnizon z Tobruku znajdował się w zasięgu wzroku Nowozelandczyków, którzy - jak się właśnie dowiedziałem - ponownie zajęli Sidi Rezegh. Trwają zacięte walki. Siły pancerne i zmotoryzowane nieprzyjaciela naj widoczniej w dalszym ciągu znajdują się na naszych tyłach, między Bardią, Sheferzen i Haldonosił:

196

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

faya, lecz osiągają znikome rezultaty. Teraz jesteśmy już pewni, że ten zmotoryzowany i pancerny atak miał odwrócić naszą uwagę od Tobruku. Lecz to się nie powiodło". W kwestii zastąpienia generała Cunninghama dodał: "Jestem niezwykle wdzięczny za poparcie. Nie potrafię nawet powiedzieć, jak wiele ono dla nas znaczy. Nie można go mierzyć w kategoriach dywizji pancernych, ani czegokolwiek innego. Rommel nie jest jeszcze załatwiony, lecz znów przejęliśmy inicjatywę i chyba już nie wypuścimy jej z rąk". Premier do generała Auchinlecka 26 listopada 1941 Myślę, że nieustannie rozważa Pan przemieszczenie rezerw w kierunku linii działań. Zdaję sobie sprawę, że jest to uzależnione od transportu i wiem, jak ważne jest dla Pana wykonanie tego zadania z jak najmniejszą liczbą ludzi do wykarmienia. Chciałbym jednak się dowiedzieć, co posiada Pan w rezerwie. A gdyby potrzebował Pan jeszcze jednej dywizji lub dwóch albo trzech brygad, to skąd Pan je weźmie? W razie konieczności mógłby Pan sprowadzić jedną brygadę wchodzącą w skład pięćdziesiątej dywizji znajdującej się w Bagdadzie. Proszę o informacje na temat Pańskich rezerw oraz planów.

Auchinleck odparł, że w związku z trudnościami utrzymania wojsk na Pustyni problem polegał bardziej na zastąpieniu zmę­ czonych oddziałów świeżymi siłami niż na dodawaniu nowych jednostek, choć oczywiście życz~iwie potraktowałby zwiększe­ nie liczby oddziałów w celu zapewninia skuteczniejszego uderzenia. Zamierzał ściągnąć jedną· grupę brygadową piechoty z 50 dywizji do kwatery głównej, lecz nie uważał za konieczne wzywania dwóch pozostałych grup brygadowych, które znajdowały się w drodze do Iraku. Chociaż akceptowałem wszystko to, co działo się w kwaterze głównej, to jednak trochę żałowałem, że Auchinleck nie zajął się wszystkim sam, lecz polecił prowadzenie sprawy jednemu ze swoich oficerów sztabowych, dotychczas nie sprawdzonemu. Premier do generała Auchinlecka 27 listopada 1941 Szef sztabu imperialnego i ja sądzimy, że skoro raz już uratował Pan bitwę, to mógłby Pan udać się na miejsce i zrobić to samo po raz drugi. Pańska obecność na polu bitwy natchnie wszystkich wytężoną wolą walki. Oczywiście, decyzja należy wyłącznie do Pana.

OPERACJA "CRUSADER" NA ZIEMI, MORZU I W POWIETRZU

Generał

197

Auchinleck odparł:

Długo myślałem, czy nie powinienem zająć osobiście miejsca Cunninghama jako dowódcy 8 armii. Zdaję sobie sprawę ze znaczenia obecnej bitwy, lecz doszedłem do wniosku, że będę bardziej użytecz­ ny tutaj, w kwaterze głównej, skąd będę mógł obserwować całość bitwy i zachować odpowiednie wyczucie proporcji. [ ... ] W razie konieczności udam się, oczywiście, odwiedzić Ritchiego.

Ani ja, ani szef sztabu imperialnego nie uważaliśmy tych argumentów za przekonujące, lecz dłużej nie naciskaliśmy. Telegram Auchinlecka z 30 listopada kończył się następująco: "Nasza kolumna dostawcza dotarła do Tobruku rankiem 29. Ży­ czenia urodzinowe dla Pana od dowódcy 13 korpusu [generała Godwina-Austena] brzmią następująco: «Korytarz do Tobruku wolny i bezpieczny. Tobruk przyjął to z taką samą ulgą, jak ja.»". 1 grudnia Auchinleck udał się osobiście do wysuniętej kwatery głównej, gdzie przebywał dziesięć dni razem z generałem Ritchiem. Sam nie przejął komendy, lecz ściśle kontrolował swego podwładnego. Moim zdaniem, nie był to dobry układ dla żadnego z nich. Jednakże 8 armia była teraz górą i 10 grudnia naczelny dowódca mógł mi donieść: "Nieprzyjaciel wycofuje się na zachód. El Adem zajęte. Oddziały południowoafrykań­ skie i hinduskie połączyły się z Brytyjczykami w Tobruku i są­ dzę, że można powiedzieć, iż oblężenie Tobruku zostało zakoń­ czone. * Posuwamy się szybko naprzód, ściśle współpracując z RAF-em."

.. - ..

*

W dniu 1 sierpnia 1941 r. władze brytyjskie podjęły decyzję, po uzyskaniu zgody Naczelnego Wodza gen. Sikorskiego, o wysłaniu do oblężonego od kwietnia przez wojska Osi Tobruku Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, dowodzonej przez gen. Kopańskiego. Pierwsze oddziały brygady, przetransportowane z Aleksandrii do Tobruku drogą morską, dotarły tam 19 sierpnia. Żołnierze SBSK (pełniąc służbę na m~jtrudniejszym odcinku) razem z 70 brytyjską dywizją piechoty, batalionem czechosłowackim i II/13 batalionem australijskim bronili Tobruku do 12 grudnia - tj. nadejścia odsieczy i złamania oporu oblegających twierdzę sił nieprzyjaciela.

198

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Wiemy obecnie na podstawie dokumentów niemieckich, że straty nieprzyjaciela podczas operacji "Crusader" łącznie z garnizonami odciętymi w Bardii, Sollum i Halfaya wyniosły 13 tysięcy Niemców i 20 tysięcy Włochów, w sumie 33 tysiące ludzi oraz 300 czołgów. Straty brytyjskie w tymże okresie wynosiły: 2908 oficerów i żołnierzy zabitych, 7339 rannych i 7457 zaginionych, w sumie 17 704 osoby oraz 278 czołgów. 9110 tych strat powstało w pierwszym miesiącu ofensywy.

a. _ .. Nadszedł moment pewnej ulgi, a nawet radości, w wojnie na Pustyni. Natomiast dokumenty niemieckie mówią o smutku, jaki zapanował w kołach militarnych w Rzymie.

2 grudnia 1941 Sytuacja w Afryce Północnej wymaga podjęcia jak: największych wysiłków w celu przesłania dostaw dla sił niemieckich oraz uzupeł­ nienia znacznych strat i dostarczenia pierwszorzędnych posiłków. W związku z obecną sytuacją na morzu należy uznać drogę powietrzną za jedyny dostępny szlak transportowy.

I ponownie 4 grudnia: Duce uważa, że jedynym sposobem przezwyciężenia trudności transportowych jest uwolnienie Bizerty. Zajęcie Malty nie wchodzi w grę. Nie wierzy, że uda się utrzymać Libię bez wysyłania dostaw przez Tunezję. Sytuacja państw Osi na Morzu Śródziemnym i w Afryce Północnej jest krytyczna, ponieważ szlaki dostawcze nie zostały otwarte dostatecznie wcześnie. Kampania w Rosji miała duży wpływ na podejmowanie ówczesnych decyzji.

Flota była decydującym czynnikiem w wojnie na Pustyni. Niszcząc dostawy państw Osi i wspomagając 8 armię w jej ofensywie, marynarka wojenna, podobnie jak RAF, pomogła doprowadzić armię Rommla do niemal całkowitej ruiny. Lecz w tym przełomowym momencie nasze siły morskie we wschodnim basenie Morza Śródziemnego zostały prawie całkowicie zniszczone w wyniku serii katastrof.

l' _ •.

OPERACJA "CRUSADER" NA ZIEMI, MORZU I W POWIETRZU

199

Obecność U-bootów na Morzu Śródziemnym natychmiast we znaki. Ark Royal został zatopiony. Dwa tygodnie później Barham, trafiony przez trzy torpedy, błyskawicznie zadała się

tonął

z pięciuset ludźmi na pokładzie. Lecz to nie był koniec. Nocą 18 grudnia włoski okręt podwodny zbliżył się do Aleksandrii i wypuścił trzy żywe torpedy, z których każda była kierowana przez dwóch ludzi. Spenetrowały one port, podczas gdy brama zaporowa była otwarta dla okrętów. Podłożyły bomby zegarowe, które wybuchły rankiem dziewiętnastego pod pancernikami Queen Elizabeth i Valiant. Obydwa ciężko uszkodzone okręty stały się dla nas na długie miesiące niepotrzebnym balastem. Tak oto w ciągu kilku tygodni nasza wschodnia flota została niemal wyeliminowana jako licząca się siła. Pozostaje jeszcze opowieść o utracie na innym obszarze jednostek Prince oj Wales i Repulse. Szczęściem, na pewien czas udało nam się zataić wieści o zniszczeniu naszej floty. W jakiś czas później powiedziałem następujące słowa podczas tajnej sesji Izby Gmin: "W ciągu kilku tygodni straciliśmy lub musieliśmy wyłączyć z działań siedem wielkich okrętów, ponad 1/3 naszych pancerników i krążowników". Eskadra "Force K" również poniosła straty. W dniu katastrofy pod Aleksandrią na Maltę dotarły wieści o ważnym konwoju nieprzyjacielskim płynącym do Trypolisu. Krążowniki Neptune, Aurora i Penelope wraz z czterema niszczycielami wyruszyły natychmiast na jego spotkanie. Zbliżając się do Trypolisu, wpłynęły na nowe pole minowe. Neptune został ciężko uszkodzony, podobnie jak obydwa pozostałe krążowniki, lecz był w stanie płynąć. W tym momencie na miejscu pojawił się niszczyciel Kandahar, który usiłował uratować załogę N eptune' a, lecz sam natrafił na minę. Tymczasem Neptune, dryfujący po polu minowym, natrafił na dwie kolejne miny i zatonął. Z jego 700-osobowej załogi ocalał tylko jeden człowiek, i to jako jeniec wojenny, wyratowany po czterech dniach pobytu na tratwie, na której zginął jego dowódca R.C. O'Connor i trzynastu innych. Kandahar utrzymał się na powierzchni i w końcu wypłynął z pola minowego, a następnej nocy odnalazł go niszczyciel Jaguar i uratował większość jego załogi.

200

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Komentarz sztabu niemieckiego na temat tego wydarzenia jest pouczający: "Zatopienie Neptune'a może mieć decydujące znaczenie dla utrzymania Trypolitanii. Bez tego siły brytyjskie z pewnością zniszczyłyby włoski konwój. Nie ulega wątpliwo­ ści, że utrata tych dostaw w momencie największego kryzysu miałaby daleko idące konsekwencje". W taki sposób zniszczono eskadrę "Force K". Również krą­ żownik Galatea został zatopiony przez niemieckiego U-boota. Z całej brytyjskiej floty śródziemnomorskiej pozostało jedynie kilka niszczycieli i trzy krążowniki z eskadry admirała Viana. Do końca listopada nasze wysiłki na ziemi, morzu i w powietrzu skoncentrowane były przeważnie wokół obszaru Morza Śródziemnego. Obecnie ponieśliśmy przerażające straty morskie. A 5 grudnia Hitler, który zdał sobie sprawę, że Rommel znajduje się w śmiertelnym niebezpieczeństwie, nakazał wysła­ nie całego korpusu powietrznego z Rosji na Sycylię i do Afryki Północnej. Pod dowództwem generała Kesselringa rozpoczęła się nowa ofensywa powietrzna przeciwko Malcie. Naloty na wyspę osiągnęły swoje apogeum i Malta mogła jedynie walczyć o życie. Pod koniec tego roku Luftwaffe niepodzielnie panowała w powietrzu ponad szlakami morskimi do Trypolisu, co umożliwiło uzupełnienie armii Romm1a po poniesionej poraż­ ce. Rzadko kiedy można znaleźć tak doskonałą ilustrację połą­ czenia działań w powietrzu, na ziemi i na morzu. Lecz wszystko to bladło wobec rozwoju wydarzeń na świecie.

ROZDZIAŁ

XXXI

JAPONIA

Japonia i XIX wiek - Cud adaptacji - Stara Japonia skryta za zasłonq - Nieodgadniona - Charakter hierarchii warmii japońskiej - I marynarce - Niemieccy i brytyjscy nauczyciele - Sfery handlowe - Konstytucja japońska z 1889 r. - "Nowe Genro" - Pakt Antykominternowski, 1936 - Pakt o nieagresji z sierpnia 1939 pomifdzy Hitlerem a Stalinem - Napifcie w Japonii po upadku Francji - Ksiqżf Konoye u steru - Pakt Trzech - Rozmyślania na temat brytyjskiego oporu Ferment sif wzmaga - Cesarz i ksiqżfła - Skutki angielsko-amerykań­ skich sankcji ekonomicznych z 26 lipca 1941 - Ciqgłe obawy Brytyjczyków - Niebezpieczna perspektywa samotnej walki z Japoniq - Moje noty z 25 i 29 sierpnia - Dyspozycje dla marynarki - Mój raport dla Australii, Nowej Zelandii i Afryki Południowej - Rezygnacja ksifcia Konoye, październik 1941 - Generał Tojo dowódcq - Wezwanie Czang Kaj-szeka - Mój telegram od prezydenta Roosevelta z 5 listopada - Jego odpowiedź - Mój telegram do generała Smutsa z 9 listopada - Przemówienie w Guildhallu, 10 listopada - Moja nota do ministra spraw zagranicznych, 23 listopada - Sprawozdanie Prezydenta z przeprowadzonych negocjacji - Modus vivendi i nota ID-punktowa - Decyzja pana Hulla - Ograniczona wiedza Brytyjczyków - Amerykanie czytajq szyfr japoński; "Magics" - Mój telegram z 30 listopada 1941 - Kości zostały rzucone, 1 grudnia - Moja notatka z 2 grudnia 1941 r. - Zagrożenie przesmyku Kra - Przerażajqcy epizod w historii amerykańskiej - Zgodne stanowisko przywódców amerykańskich "Sam Bóg oddał ich w rfce nasze!" - Wina Japonii - Podstawowa zaleta szaleństwa.

adszedł moment, gdy Japonia, mająca za sobą długą i pełną romantyzmu historię, miała zdecydować się na najbardziej przerażający krok, podobny temu, jaki uczynił wielki wojownik Hideyoshi, gdy w 1592 r. postanowił

N

202 wejść

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

konflikt z Chinami i użył sił morskich, by Przez stulecia ciągłość tradycji i obyczajów kierowała tymi nieustraszonymi wyspiarzami Dalekiego W schodu. Męstwo, dyscyplina i duch narodowy - bynajmniej nie wolny od pewnego mistycyzmu - podtrzymywały wigor tego surowego i wytrzymałego narodu. Europa po raz pierwszy dowiedziała się o jego istnieniu od Marco Polo ok. roku 1300. Religia wyznawana przez Japończyków była formą buddyzmu. Późniejsze wtargnięcie chrześcijańskich misjonarzy, poboż­ ność nawróconych oraz ich okrutna eksterminacja przeszły w Europie bez echa. Bezlitosne mordowanie japońskich chrześcijan, liczących niemal ćwierć miliona, trwało prawie 24 lata i zostało zakończone około 1638 r. Po tym wydarzeniu Japonia pogrążyła się w ścisłej izolacji i pozostała niemal zupełnie nie znana przez wiele pokoleń do czasu, aż na scenę wkroczył wiek XIX wraz ze swoimi głośnymi wyzwaniami. W tym okresie całkowitego odosobnienia japońska sztuka, kultura i wiara podtrzymywały sztywną strukturę społeczną. Nauka, maszyny i zachodnie filozofie nie istniały dla Japończyków. Lecz wynalazek maszyny parowej zmienił w dużym stopniu proporcje globu i około stu lat temu z ogromnych przestrzeni oceanicznych przybyły pod solidnie zabarykadowane bramy feudalnej Japonii okręty, przywożąc pomysły i broń. Przez pewien czas po niepożądanej wizycie amerykańskiej eskadry komandora Perry' ego w 1853 r. brytyjska lub amerykańska kanonierka była w stanie wymusić na państwie japońskim takie, a nie inne stanowisko. Cudzoziemskie okręty wojenne przywiozły ze sobą wszystko, co stanowiło rezultat niezwykłych odkryć białego człowieka, który gotów był zarówno przekazać swą wiedzę, jak i sprzedać swoje wytwory. Ponura i pełna powagi cywilizacja XIII w. stanęła twarzą w twarz z cywilizacją XIX-wieczną - wykrzywioną w uśmiechu - zasobną i dobrze w

śmiertelny

najechać Koreę.

uzbrojoną.

.,

-..

Wujek Sam i Brytania zostali rodzicami chrzestnymi nowej Japonii. W niespełna dwa pokolenia, nie mając żadnych pod-

203

JAPONIA

staw prócz odległej przeszłości, Japończycy zamienili oburęcz­ ny miecz samurajski na okręt pancerny, gwintowane działo, torpedę i karabin maszynowy typu Maxim. Podobna rewolucja dokonała się w przemyśle. Przejście Japonii - pod opieką brytyjską i amerykańską - od średniowiecza do współczesności było szybkie i gwałtowne. Dlatego z niebywałym zdumieniem świat oglądał klęskę carskiej Rosji w 1905 r. - nie tylko na morzu, lecz także na lądzie - zadaną przez ogromne armie wysyłane do Mandżurii. Japonia zajęła miejsce w szeregu wielkich mocarstw. Sami Japończycy byli zdumieni szacunkiem, z jakim ich traktowano. "Gdy wysyłaliśmy Wam wytwory naszej pradawnej sztuki i kultury, szydziliście z nas, a teraz, gdy posiadamy nowoczesną marynarkę i armię, jesteśmy uważani za wysoce cywilizowany naród". Wszystko to jednak było niezwykle powierzchowne. Pod cienką powłoką trwała stara Japonia. Pamiętam, jak w dniach mojej młodości brytyjscy karykaturzyści zwykli przedstawiać Japonię jako eleganckiego, wymuskanego i ubranego w uniform chłopca na posyłki. Pewnego razu zobaczyłem jednak amerykański rysunek w nieco innym stylu: stary, szlachetny wojownik, ogromny, dostojny i wspaniały, z ręką spoczywającą na sztylecie. Nie chciałbym sprawiać wrażenia, że studiowałem dawną i współczesną historię Japonii, znam ją jedynie z gazet i kilku książek oraz oficjalnych dokumentów, jakie miałem okazję przejrzeć, pracując w różnych departamentach państwowych. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej stałem po stronie Japonii. Byłem zwolennikiem traktatu angielsko-japońskiego, który ją poprzedził. Będąc w Admiralicji podczas pierwszej wojny światowej, szczerze cieszyłem się z przystąpienia Japonii do obozu sprzymierzonych oraz z wypędzenia Niemiec z Dalekiego Wschodu. W roku 1921 z wielkim żalem musiałem zakoń­ czyć brytyjską koalicję z Japonią, która była dla nas niezwykle korzystną. Lecz wówczas trzeba było wybierać między związ­ kiem z Japonią a Stanami Zjednoczonymi i nie miałem wątpli­ wości, którą drogę należy obrać .

.. - ..

204

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Prowadząc wojnę i uprawiając politykę, należy zawsze wejść w położenie - jak mówił Bismarck - "tego drugiego człowie­ ka." Im lepiej dany minister jest w stanie to zrobić, tym większe są szanse, że będzie mieć rację. Im lepiej zna punkt widzenia przeciwnika, tym łatwiej jest mu podejmować pewne decyzje. Lecz sama wyobraźnia pozbawiona głębokiej i rzetelnej wiedzy stanowi pułapkę i niewielu naszych ekspertów było w stanie powiedzieć coś konkretnego na temat japońskiej mentalności. Była ona w rzeczy samej nieprzenikniona. Stara i nowa generacja, oddzielone od siebie przepaścią wieków, były zmieszane jedna z drugą, oddziałując na siebie w sposób, którego żaden cudzoziemiec nie był w stanie pojąć. Tak naprawdę, to szczerze wątpię, czy sami Japończycy znali swoją własną mentalność i chyba nie byli w stanie przewidzieć, jakie siły w ich naturze wezmą górę, gdy nadejdzie godzina próby. Hierarchię armii japońskiej tworzył zbiór koncentrycznych kół, zjednoczonych przez tradycję samurajską, która sprawiała, że wszyscy jak jeden mąż gotowi byli zginąć w imię honoru wojskowego Japonii, by pełni spokoju i ufności stanąć przed sądem przodków. Lecz gdy Japonia wyszła ze swej samotni na wielki świat, który beztrosko włożył w ręce jej wojowników śmiertelną broń o niewyobrażalnej do tej pory sile, powoli i chłodno począł kiełkować plan opanowania Azji, po czym można by było przejść do próby opanowania całego świata. Mówiono nawet o "planie stuletnim", lecz stanowiło to jedynie tło dla ciągle zmieniających się warunków i wydarzeń. Tuż po wybuchu drugiej wojny światowej potęga i ambicja armii zostały w dużym stopniu ukrócone przez marynarkę. W XIX w. armia japońska była szkolona przez instruktorów niemieckich, a marynarka - przez brytyjskich. Spowodowało to trwałe różnice w mentalności obydwu służb. Oficerowie armii rzadko kiedy wyjeżdżali za granicę - z wyjątkiem okresów, kiedy prowadzono wojnę - co spowodowało ciasnotę poglądów i arogancję w duchu nacjonalizmu, cechującego ich w stopniu o wiele większym niż oficerów marynarki, którzy często odwiedzali zagraniczne porty i wiedzieli co nieco o otaczającym ich świecie. Podczas gdy armia trwała w przeświadczeniu, że

205

JAPONIA

jest w stanie pokonać każdego przeciwnika znajdującego się na Dalekim Wschodzie lub tego, który próbowałby tam się dostać, marynarka zdawała sobie sprawę ze swojej słabości w porównaniu z potęgą floty brytyjskiej i amerykańskiej, zwłaszcza poza obszarem japońskich wód terytorialnych. W związku z tym marynarka była o wiele bardziej opanowana i stonowana w swoich reakcjach niż armia. Sfery handlowe nie miały nigdy żadnej oficjalnej reprezentacji, takiej jak armia czy marynarka. Nie prowadziły również wspólnej polityki, wyrażającej różnorakie interesy finansowe, przemysłowe i handlowe. Mogły wywierać pewien wpływ po części przez partie polityczne, po części przez związki z kołami dworskimi. Ogólnie rzecz biorąc, interesy handlowe nie szły w parze z przedsięwzięciami wojennymi, chociaż w niektórych wypadkach, zwłaszcza jeżeli chodzi o inwestycje w Chinach, były one zgodne z ekspansjonistyczną polityką armii. W mómentach kryzysu ludność Japonii stawała raczej po stronie armii, aniżeli liberalnych przywódców burżuazyjnych, czego powodem był tradycyjny prestiż otaczający armię oraz przekonanie, że stoi ona na straży narodowych interesów przeciwko zakusom prywatnych kapitalistów .

.. - ..

Zgodnie z japońską konstytucją z 1889 r. zawieranie traktatów, wypowiadanie wojny oraz podpisywanie pokoju należało do kompetencji cesarza i parlament nie miał na to najmniejszego wpływu. Cesarz był również najwyższym dowódcą sił zbrojnych. Niemniej jednak miał on obowiązek słuchać rad szefów sztabów armii i marynarki oraz prowadzić politykę zagraniczną w porozumieniu z rządem. Wedle konstytucji japońskiej rząd nie odpowiadał przed parlamentem, chociaż potrzebował wię­ kszości w obydwu izbach dla wprowadzenia danego ustawodawstwa. Cesarz dokonywał wyboru oraz mianował premiera. Zgodnie z obyczajem zasięgał wówczas rady grupy "doświad­ czonych mężów stanu", czyli tzw. Genro. Na początku tego stulecia Genro liczyło kilku członków, którzy kolejno umierali, a ich następcy nie byli wyznaczani. W roku 1940 żył ostatni

206

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

z nich, książę Saionji. Po jego śmierci nominacji dokonywało zgromadzenie byłych premierów, tzw. Nowe Genro. Liczyło ono w roku 1940 osiem osób. Funkcje ministrów armii i marynarki w rządzie sprawować mogli odpowiednio generał i admirał w służbie czynnej. Jeżeli premier nie był w stanie znaleźć generała i admirała na te stanowiska, nie mógł stworzyć ani utrzymać rządu, a solidarność w wojsku była tak duża, że żaden oficer nie zgodziłby się na objęcie tych stanowisk, jeżeli jego formacja nie popierała polityki danego rządu. Tak więc sztaby armii i marynarki wywierały stały, a czasami decydujący wpływ na prowadzoną politykę, wycofując lub grożąc wycofaniem z rządu odpowiednich ministrów.

.. - ..

W 1936 r. Japonia podpisała z Niemcami Pakt Antykominternowski, pierwotnie wynegocjowany przez japońskie Ministerstwo Wojny i Ribbentropa reprezentującego partię nazistowską, co oczywiście odbyło się za plecami odpowiednich ministrów spraw zagranicznych. Nie ustanawiał on wprawdzie koalicji, lecz stwarzał dobre podstawy do jej powstania. Wiosną 1939 r. minister armii w rządzie japońskim baron Hiranuma próbował utworzyć pełną koalicję militarną z Niemcami. Plan jego się nie powiódł, głównie z powodu sprzeciwu ministra marynarki admirała Yonai. W sierpniu 1939 r. Japonia była nie tylko zaangażowana w wojnę z Chinami, rozpoczętą w lipcu 1937 r., lecz także w lokalne walki z Rosją w związku z granicą pomiędzy nowo utworzonym państwem Mandżukuo a Mongolią. Za tym płonącym frontem czekały potężne armie. Gdy w przededniu wojny europejskiej Niemcy zawarły pakt o nieagresji z Rosją, nie informując o tym swojego antykominternowskiego partnera, Japonia poczuła się słusznie urażoną. Konflikt z Rosją zszedł na dalszy plan, wzrosła natomiast niechęć do Niemiec. Nasza pomoc dla Chin odsunęła nas w dużym stopniu od naszego dawnego sprzymierzeńca i w pierwszych miesiącach wojny wzajemne stosunki były już dalekie od przyjacielskich. Trzeba

JAPONIA

207

jednak stwierdzić, że Japonia nie wykazywała specjalnego entuzjazmu wobec Niemiec. Rząd Hiranumy stracił twarz z powodu paktu niemiecko-sowieckiego i musiał ustąpić. W jego miejsce powstał rząd generała Abe, który choć służył warmii (obecnie na emeryturze), uważany był za człowieka o umiarkowanych poglądach. W 1940 r. jego miejsce zajął admirał Yonai, który będąc w rzą­ dzie Hiranumy, sprzeciwił się utworzeniu koalicji z Niemcami. Pod rządami Abe i Yonai Japonia prowadziła w Europie politykę neutralności, kontynuując jednocześnie działania w Chinach. Lecz wkrótce potężne wstrząsy poruszyły cały świat. W wyniku upadku Francji i Niderlandów oraz groźby inwazji i zniszczenia Wielkiej Brytanii jesienią 1940 r. hołubione i dalekosiężne plany japońskie przestały być snem i zaczęły nabierać realnych kształtów. Czyż Japonia nie miała zyskać niczego w wyniku upadku Francji, Belgii, Holandii i Luksemburga, a być może i Anglii, posiadającej przecież rozległe terytoria we wschodniej Azji? Czyż nie nadeszła historyczna chwila? Głę­ bokie namiętności opanowały armię i nacjonalistyczne koła polityczne. Żądano, by Japonia natychmiast ruszyła na południe i zajęła francuskie Indochiny, Malaje oraz Holenderskie Indie W schodnie. Aby przeforsować tę politykę, minister armii generał Hata wycofał się z rządu, zmuszając tym samym admirała Yonai do ustąpienia ze stanowiska premiera. Trzeźwe i rozsądne umysły, których nigdy w Japonii nie brakowało, przeżywały ciężkie chwile, usiłując rozciągnąć jaką taką kontrolę nad sytuacją. Na miejsce Yonai Genro mianowało księcia Konoye, arystokratę w kwiecie wieku, mającego bliskie powiązania z dworem cesarskim, lecz pozostającego również na dobrej stopie z dowódcami armii. Książę Konoye pełnił swój urząd od lipca 1940 do października 1941 r. Był ogólnie szanowanym i niezwykle zręcznym politykiem, którego metody postępowania polegały na symbolicznym zaspokajaniu żądań armii przy równoczesnym uniemożliwianiu wciągania kraju w poważną wojnę. Latem 1940 r. książę Konoye zdołał powstrzymać armię przed zaatakowaniem posiadłości brytyjskich i holenderskich. Jednocześnie jednak zgodził się wywrzeć na-

208

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

cisk na Vichy w kwestii baz lotniczych w półocnych Indochinach, a we wrześniu podpisał Pakt Trzech z Niemcami i Wło­ chami. Zmuszało to Japonię do przystąpienia do wojny w Europie po stronie państw Osi w momencie włączenia się Stanów Zjednoczonych do walki po stronie Wielkiej Brytanii. W okresie tym miały miejsce inne ważne wydarzenia. Pod koniec listopada 1940 r. wynik bitwy o Anglię oraz koniec chełpliwych wypowiedzi Hitlera dotyczących inwazji przyjęto w Japonii jako fakty o pierwszorzędnym znaczeniu. Pomyślny brytyjski atak powietrzny na flotę włoską w Tarencie, który unieszkodliwił na wiele miesięcy sporo nowoczesnych pancerników, wywarł ogromne wrażenie na japońskiej marynarce wojennej, objawiając potęgę oraz nieograniczone możliwości lotnictwa, zwłasz­ cza wtedy, gdy działania przeprowadzano z zaskoczenia. Japończycy zrozumieli, że Wielka Brytania nie jest bynajmniej skończona. Wprost przeciwnie - cały czas rośnie w siłę. Zaczę­ to nawet uważać, że podpisanie Paktu Trzech było dużym błę­ dem. Wciąż lękano się wspólnej akcji Imperium Brytyjskiego i Stanów Zjednoczonych, z powodu posiadania przez te kraje najpotężniejszych flot-wojennych na świecie oraz niemal niewyczerpanych zasobów. To niebezpieczeństwo zdawało się coraz realniejsze. Wiosną 1941 r. Konoye otrzymał zgodę swojego rządu na rozpoczęcie rozmów ze Stanami Zjednoczonymi na temat podstawowych kwestii spomychpomiędzy tymi krajami. Warto przy tej okazji zauważyć, że minister armii generał Tojo popierał politykę księcia Konoye wbrew ministrowi spraw zagranicznych Matsuoce, którego protesty, wskazujące niestosowność rozmów z Ameryką w obliczu koalicji z Niemcami zostały w ten sposób odrzucone .

... - ..

Niemniej jednak ferment panujący w umysłach Japończyków z dnia na dzień. Tysiące oficerów oraz osób piastujących odpowiedzialne i podrzędne stanowiska zdawało się słyszeć dochodzące spod powierzchni normalnych procesów nowoczesnego życia politycznego rósł

Głosy

przodków

zwiastujące wojnę.

209

JAPONIA

Czy mają okazać się niegodni swoich ojców, którzy zapłacili z nawiązką XIII-wiecznym Mongołom, reprezentowanym w ich mniemaniu przez carską Rosję? Cud pokolenia ojców zachęcił teraz ich synów do równie wielkiego męstwa. Teraz na całym świecie szalały burze i wszystko ulegało ciągłym przemianom. Pojawiały się nowe siły i nowi tytani. W Europie miał nastać "nowy porządek". Czyż nie nadszedł czas na "nowy porządek" w Azji? Tak powstawały plany, realizowane dokładnie i cierpliwie przy każdej nadarzającej się okazji. Dowódcy armii twierdzili, że to oni powinni dać sygnał do rozpoczęcia walki. Uważali, że szansa uderzenia w najlepszym momencie, tj. po upadku Francji, została i tak zmarnowana przez ostrożnych i kunktatorskich polityków. Cesarz oraz zgromadzeni wokół niego książęta i najwyższa arystokracja byli przeciwni wszelkim agresywnym poczynaniom. Po prostu mieli zbyt dużo do stracenia w tych burzliwych czasach. Wielu z nich odbyło dalekie podróże, odwiedzając równych sobie na zagranicznych dworach. Podziwiali oni życie w Europie, jej potęgę oraz siłę Stanów Zjednoczonych. Podziwiali bezpieczne położenie monarchii brytyjskiej. Opierali się na swoim naskórkowym parlamentaryzmie i mieli nadzieję, że będą mogli rządzić w spokoju. Lecz jak postąpi armia? Ani patriarchat, ani cesarz, ani cała dynastia nie są w stanie uniezależ­ nić się od tych spraw. Rzecz oczywistwa, że cesarz i książęta optują za rozsądkiem i pokojem i nie zamierzają ginąć w imię jakiejkolwiek sprawy.

.. -..

Zastosowanie drastycznych sankcji ekonomicznych w lipcu 1941 r. spowodowało poważny kryzys wewnętrzny w polityce japońskiej. Elementy konserwatywne były zaszokowane, a umiarkowani przywódcy po prostu przerażeni. W tej chwili wszedł w grę prestiż armii japońskiej jako czynnika konstytucyjnego w kształtowaniu politykijaporiskiej. Do tej pory marynarka była siłą hamującą. Jednak embargo nałożone przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Holandię odcięło wszystkie zapasy ropy, od których uzależniona była nie tylko marynarka,

210

ale i

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

cała japońska

machina wojenna. Od tej pory marynarka do posiadanych rezerw, przy czym na początku wojny na Pacyfiku zużyła ona czteromiesięczne zapasy z posiadanych osiemnastomiesięcznych. Jasnym było, że Japonia została złapana w szpony śmierci i nie pozostaje jej nic innego, jak tylko zawrzeć układ ze Stanami Zjednoczonymi lub przystąpić do wojny. Żądania amerykańskie obejmowały wycofanie się Japonii nie tylko z Indochin, ale i z samych Chin, gdzie walki toczono już tak długo. Było to słuszne, lecz uciążliwe żąda­ nie. W tych okolicznościach marynarka sprzymierzyła się z armią i gotowa była zgodzić się na rozpoczęcie wojny, jeżeli nie uda się zawrzeć żadnego sensownego porozumienia. Na decyzję tę wpłynął bez wątpienia fakt, że marynarka doprowadziła swoje lotnictwo do stanu niemal pełnej gotowości bojowej. Napięta debata w japońskich kręgach rządowych przeciągała się przez lato i jesień. Dziś już wiemy, że podstawowe pytanie dotyczące wojny ze Stanami Zjednoczonymi było dyskutowane 31 lipca, tuż po wprowadzeniu embarga. Przywódcy japońscy zdawali sobie sprawę, że niewiele mają czasu. Niemcy mogą wygrać wojnę w Europie, zanim Japonia zrealizuje którykolwiek ze swoich planów. W tym czasie trwały rozmowy pomię­ dzy rządem japońskim i amerykańskim. Konserwatywni politycy japońscy oraz dwór cesarski liczyli na uzyskanie warunków, które pozwoliłyby im na kontrolowanie sytuacji w kraju. Departament Stanu w Waszyngtonie wierzył, podobnie zresztą jak i my, że Japończycy ugną się przed przeważającą potęgą USA. musiała sięgać

.. - ,.

Czytelnik niewątpliwie dostrzegł, jak wielką wagę przykłada­ do sprawy Japonii od pierwszych chwil tej wojny. Jej zamiary oraz możliwości były równie oczywiste. Często zastanawialiśmy się, dlaczego nie uderzyła ona w momencie upadku Francji. Wprawdzie później odetchnęliśmy z pewną ulgą, cały czas jednak skupieni byl.iśmy na obronie Wysp Brytyjskich oraz prowadzeniu wojny na Pustyni Zachodniej. Muszę wyznać, że dla mnie osobiście cała sprawa Japonii znajdowała się na drugim planie w porównaniu z pozostałymi naszymi potrzebami. liśmy

211

JAPONIA

Czułem, że jeżeli

Japonia nas zaatakuje, Stany Zjednoczone wojny. Gdyby tak się nie stało, nie mielibyśmy SZans na obronę Holenderskich Indii Wschodnich ani naszego Imperium na wschodzie. Gdyby jednak agresja Japonii miała spowodować przystąpienie Ameryki do wojny, nie miałbym nic przeciwko temu. Na tym poprzestałem. W 1941 r. hierarchia spraw przedstawiała się następująco: po pierwsze; obrona Wyspy, do czego dochodziła groźba inwazji i wojna z U-bootami; po drugie, walki na Bliskim Wschodzie i na Morzu Śródzie­ mnym; po trzecie, od lipca dostawy dla Rosji Sowieckiej i na samym końcu sprawa Japonii. Nigdy jednak nie ulegało wątpli­ wości, że w razie ataku Japonii na Australię lub Nową Zelandię walki na Bliskim Wschodzie zostaną zaniechane na rzecz obrony tych dominiów. Jednak prawdopodobieństwo powstania takiej sytuacji było bardzo znikome, ponieważ Japonia miała do wyboru bliższe i bardziej atrakcyjne cele, jak np. Malaje, Syjam czy przede wszystkim Holenderskie Indie Wschodnie. Pewien jestem, że nic nie moglibyśmy zrobić, by zmienić los Malajów, nawet kosztem zrujnowania kampanii na Bliskim Wschodzie, czy też odcięcia dostaw dla Sowietów. Niemniej jednak włącze­ nie się USA do wojny wynagrodziłoby wszystko. Trzeba zdawać sobie sprawę, że te poważne decyzje zostały podjęte przez Gabinet Wojenny po głębokim namyśle i długich dyskusjach. przyłączą się do

.. - ..

W miarę upływu czasu zacząłem zdawać sobie sprawę ze znaczenia embarga, wprowadzonego przez Prezydenta 26 lipca, do którego przyłączyliśmy się wraz z Holendrami. Zapragnąłem wówczas przeciwstawić Japończykom na PacyfIku i Oceanie Indyjskimjak największe siły morskie brytyjskie i amerykańskie. 25 sierpnia wysłałem do pierwszego lorda Admiralicji depeszę dotyczącą utrzymania floty wschodniej oraz precyzującą moje poglądy na temat jej składu. Czułem, iż w najbliższej przyszłości powstanie możliwość umieszczenia eskadry odstraszającej na Oceanie Indyjskim, która będzie się składać z niewielkiej liczby najlepszych okrętów. Pierwszy lord Admiralicji

212

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

odpowiedział, że

Admiralicja planuje utworzenie na początku 1942 r. na Cejlonie sił, w skład których wchodzić będą pancerniki Nelson i Rodney, krążownik liniowy Renown oraz mały lotniskowiec Hermes. Później miał do nich dołączyć Ark Royal, nie wcześniej jednak niż w kwietniu. Ponadto cztery pancerniki klasy "R" zostaną wysłane na Ocean Indyjski w charakterze eskorty dla konwojów. W swoim memorandum pierwszy lord rozwodził się nad ogromnym znaczeniem teatru atlantyckiego i podkreślał konieczność pozostawienia tam wszystkich trzech najnowszych krążowników klasy King George V na wypadek nieoczekiwanego ataku Tirpitza. Nie podobały mi się te decyzje. Użycie starych pancerników klasy "R" do ochrony konwojów dobre było do walki przeciwko krążownikom wyposażonym w zaledwie 8-calowe działa, lecz w starciu z szybkim i nowoczesnym pancernikiem zarówno one, jak i chronione przez nie konwoje staną się łatwym łupem. W obecnym stanie okręty te zamienią się w pływające trumny. W tej sytuacji niezbędne było posiadanie przynajmniej dwóch szybkich pancerników, mogących podziałać odstraszająco na Japończyków. Moją korespondencję z Admiralicją zakończyłem w sposób następujący:

29 sierpnia 1941 zjednoczonym siłom USA, Wielkiej Brytanii i Rosji w momencie, gdy jest zajęta w Chinach. Najprawdopodobniej wynegocjuje ze Stanami Zjednoczonymi kolejne trzy miesiące, nie czyniąc żadnych agresywnych kroków, ani też nie włączając się czynnie do walki po stronie państw Osi. Nic nie wywrze na niej takiego wrażenia, jak pojawienie się wymienionych przeze mnie sił, a przede wszystkim KGV, To naprawdę będzie najlepszy krok. *

[... J Nie jestem pewien, czy Japonia stawi

*

czoło

Osoby głębiej zainteresowane tą sprawą odsyłam do mojej korespondencji z pierwszym lordem Admiralicji zamieszczonej w Załącznikach. Z przyczyn, które trudno w tej chwili zgłębić, w miejsce Nelsona lub Rodneya, wysłany został Prince of Wales (przyp.oryg.).

213

JAPONIA

.. - .. W pierwszym rzucie postanowiono wysłać zarówno Prince oj Wales, jak i Repulse w towarzystwie czterech niszczycieli oraz nowoczesny opancerzony lotniskowiec Indomitable. Tak się jednak nieszczęśliwie złożyło, że Indomitable został unieruchomiony z powodu wypadku. Pomimo to zdecydowano się wysłać obydwa pancerniki naprzód w nadziei ustabilizowania japońskiej sytuacji politycznej, a także nawiązania kontaktu z amerykańską flotą na Pacyfiku. Naszym dalekosiężnym planem było utworzenie pod osłoną floty amerykańskiej na Pacyfiku wschodniej floty brytyjskiej bazującej w Singapurze, która wiosną 1942 r. miała się składać z siedmiu pancerników różnej klasy, jednego lotniskowca, 10 krążowników i 24 niszczycieli. Na stanowisko dowódcy wybrany został dotychczasowy zastę­ pca szefa sztabu marynarki, admirał sir Tom Phillips, którego flaga załopotała w Greenock 24 października .

.. - ..

Z końcem października wysłałem telegramy do premierów Australii, Nowej Zelandii i Afryki Południowej, przekazując im szczegóły dotyczące naszych planów morskich na Dalekim Wschodzie. 1. W dalszym ciągu jestem zdania, że Japonia nie zdecyduje się na [Amerykanie - Brytyjczycy - Chińczycy - Holendrzy] do czasu całkowitego upadku Rosji. Choć niewykluczone, że i wtedy będą wyczekiwać na obiecywaną wiosenną inwazję na Wyspy Brytyjskie. Rosjanie nadal stawiają dzielny opór, a i zima coraz bliżej. 2. Admiralicja wydała dyspozycje co do utworzenia do końca tego roku sił, na które składać się będą: Rodney, Nelson i cztery okręty typu "R" z bazą w Singapurze. Plany te zostały pokrzyżowane przez niedawną awarię Nelsona, którego naprawa potrwa od trzech do czterech wojnę z A.B.Ch.H.

miesięcy.

3. Tymczasem w celu dalszego powstrzymania Japonii wysyłamy nasz najnowszy pancernik Prince oj Wales, aby przyłą­ czył się do Repulse na Oceanie Indyjskim. Dzieje się tak pomimo protestów naczelnego dowódcy Home F1eet i stanowi to dla nas ogromne ryzyko. Prince oj Wales pojawi się niebawem w Kapsztaniezwłocznie

214

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

dzie. Oprócz tego cztery pancerniki typu "R" są przygotowywane do wyruszenia na wschodnie wody. W późniejszym terminie Repulse zostanie zastąpiony przez Renowna. 4. Moim zdaniem wysłanie Prince oJWales stanowić będzie doskonały środek odstraszający. Równocześnie chciałbym stwierdzić, że

posunięcia

Prince oj Wales muszą zostać skorygowane podczas postoju w Kapsztadzie z powodu niebezpieczeństwa, jakie stanowi Tirpitz oraz ze względu na inne możliwości operacyjne, zanim Duke oj York będzie gotowy w grudniu .

.. - ..

w

październiku książę

Konoye złożył swój ciężar władzy. o osobiste spotkanie z prezydentem Rooseveltem w Honolulu, gdzie zamierzał zabrać dowódców wojska i marynarki. Jednakże jego propozycja została odrzucona przez Prezydenta, a armia coraz krytyczniej zaczęła się wyrażać o tym mą­ drym polityku. Jego miejsce zajął generał Tojo, pełniący równocześnie funkcje premiera, ministra wojny i ministra spraw wewnętrznych. Generał Tojo, który po zakończeniu wojny zgodnie z nowoczesnym zwyczajem został powieszony przez zwycięzców, powiedział podczas procesu, że objął stanowisko ministra spraw wewnętrznych, ponieważ "stanął w kraju wobec przerażających tendencji wróżących niepokoje wewnętrzne w razie powzięcia decyzji o pokoju zamiast o wojnie". Na rozkaz cesarza wznowił negocjacje dyplomatyczne ze Stanami Zjednoczonymi. Gdy w listopadzie 1941 Tojo i szefowie sztabu generalnego poinformowali cesarza o konieczności rozpoczę­ cia wojny, suweren wyraził nadzieję, iż dalsze wysiłki mogą zapobiec takiemu nieszczęściu, lecz równocześnie powiedział generałowi Tojo: "Jeżeli sytuacja naprawdę wygląda tak, jak Pan ją opisuje, nie pozostaje nic innego, jak tylko rozpocząć niezbędne przygotowania" . Poprosił

.. - ..

Na początku listopada otrzymałem kolejne ostrzeżenia dotydalszych działań Japończyków w Chinach. Generalissimus Czang Kaj-szek, który mije przysłał, był zdania, że Japoń­ czycy zamierzają uderzyć od strony Indochin, aby zająć Kunczące

215

JAPONIA

ming i odciąć drogę do Birmy. Poprosił o pomoc Malajach. Zakończył następująco:

brytyjską

na

W pierwszej chwili może się Panu wydawać, że wciągnie to Pana do wojny z Japonią w momencie, gdy toczy Pan tak bohaterskie walki w Europie i na Bliskim Wschodzie. Ja widzę sprawy inaczej. Nie wierzę, że Japonia ma dość sił, by zaatakować Was, póki trwa opór w Chinach, lecz gdy ten ustanie, zaatakują Was w najdogodniejszej chwili. [... l Chiny weszły w najbardziej krytyczny moment oporu. Ich zdolność do utrzymania przejść prowadzących do Singapuru i Birmy uzależniona jest od gotowości Brytyjczyków i Amerykanów do udzielenia pomocy przy obronie prowincji Jiinnan. Jeżeli Japoń­ czycy przebiją się przez tamtejszy front, zostaniemy odcięci od Was, co zagrozi Waszym wspólnym działaniom powietrznym i morskim z Ameryką i Holenderskimi Indiami Wschodnimi. Chciałbym podkreślić z całą mocą przekonanie, że mądrość oraz roztropność nakazują, by udzielić Chinom pomocy, tak jak to powyżej opisałem. Nic nie może w większym stopniu przyśpieszyć klęski Japonii oraz zwycięstwa krajów stawiających dzielny opór. Oczekuję z niecierpliwością na Pańską odpowiedź.

Nie pozostawało nic innego, jak tylko Prezydentowi. Były człowiek

przekazać

to pismo

marynarki 5 listopada 1941 do prezydenta Roosevelta 1. Otrzymałem zaadresowane do nas obydwu wezwanie Czang Kaj-szeka z prośbą o pomoc. Wie Pan, jak wygląda sytuacja naszych sił powietrznych w Singapurze. Niemniej jednak gotów jestem wysłać pilotów, a nawet kilka maszyn, jeżeli przybędą na czas. 2. Potrzebujemy obecnie jak naj skuteczniejszego środka odstraszającego. Japończycy nie powzięli do tej pory ostatecznej decyzji, a cesarz zdaje się ćwiczyć powściągliwość. Gdy rozmawialiśmy na ten temat w zatoce Placentia, mówił Pan o zyskiwaniu na czasie i jak do tej pory takie postępowanie przyniosło wspaniałe rezultaty. Lecz nasze wspólne embargo powoli zmusza Japończyków do podjęcia decyzji o pokoju albo o wojnie. 3. Wygląda na to, że wejdą do prowincji Jtinnan, odcinając Drogę Birmańską, co będzie mieć katastrofalne konsekwencje dla Czang Kaj-szeka. Gdy jego opór zostanie przełamany, będzie to nie tylko tragedią dla całego świata - po prostu pozwoli Japończykom na zaatakowanie północy lub południa przy użyciu dużych sił.

216

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

4. Chińczycy zwrócili się do nas, podobnie zresztąjak do Pana, aby ostrzec Japończyków przed atakiem na prowincję Jiinnan. Sądzę, że ma Pan jak największe prawo przypomnieć im, że atak na Chiny z terytorium, na którym według nas nigdy nie mieli prawa utrzymywać żadnych sił, pozostaje w jawnej sprzeczności z jednoznacznie przedstawionymi poglądami rządu USA. Oczywiście jesteśmy gotowi wysłać podobną informację. 5. Żadne indywidualne działania same w sobie nie powstrzymają Japończyków, ponieważ jesteśmy tak bardzo skrępowani w wielu punktach. Lecz oczywiście wesprzemy Pana we wszystkich Pańskich działaniach. Osobiście uważam, że Japonia zostanie raczej wciągnięta do wojny, niż sama się na nią zdecyduje. Proszę powiedzieć, co Pan o tym sądzi.

Prezydent odpowiedział 9 listopada, że choć poważnym błę­ dem byłoby niedocenianie zagrożenia, to jednak wątpi, czy przygotowania Japończyków do kampanii lądowej przeciwko Kunmingowi pociągną za sobą natychmiastową ofensywę japońską w najbliższej przyszłości. Należy raczej skoncentrować się na pomocy dla Chin w ramach ustawy Lend-Lease oraz na tworzeniu tam Amerykańskich Ochotniczych Sił Lotniczych. Stwierdził również, że ze względu na obecne nastroje w Japonii jakiekolwiek "formalne ostrzeżenie słowne lub upomnienie" może wywołać skutek odwrotny od zamierzonego. "Problem ten będzie nieustannie zajmował moją uwagę". Uczyniłem, co mogłem, by przekazać Generalissimusowi treść tej powściągliwej odpowiedzi. Nie pozostawało nam nic innego, jak tylko kontynuować nasze plany morskie na Dalekim Wschodzie i pozostawić Stanom Zjednoczonym zadanie uspokojenia Japonii środkami dyplomatycznymi i jak najdłuższego utrzymania spokoju na PacyfIku .

.. .. ..

Napisałem

do generała Smutsa, który poruszył bardzo istotne

problemy. 9 listopada 1941 Nie ma sensu, abym na tym etapie wojny osobiście apelował do Roosevelta, by przystąpił do wojny. Podczas spotkania atlantyckiego powiedziałem, że wolałbym natychmiastową deklarację amerykańską

218

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

o przystąpieniu do wojny zamiast półrocznych dostaw niż podwójne dostawy i brak deklaracji. Prezydent uznał to za bardzo stanowcze stwierdzenie. Koniec końców nie możemy lekceważyć jego kłopotów konstytucyjnych. Może podjąć pewne działania jako zwierzchnik sił zbrojnych, lecz tylko Kongres może wypowiedzieć wojnę. Powiedział mi nawet coś takiego: ,,Być może nigdy nie wypowiem wojny, choć niewykluczone, że ją rozpocznę· Jeżeli poproszę Kongres o wypowiedzenie wojny, będzie nad tym debatował przez trzy miesiące". Ustawa o poborze, bez której cała armia amerykańska rozsypałaby się w proch, przeszła tylko jednym głosem. Niewielką większością gło­ sów udało mu się teraz uzyskać zgodę Senatu na unieważnienie aktu o neutralności. Jeżeli zatwierdzi go druga izba, oznaczać to będzie ciągłą walkę na Atlantyku pomiędzy niemieckimi a amerykańskimi okrętami. Opinia publiczna w Stanach Zjednoczonych jest obecnie znacznie przychylniejsza, ale o ile chodzi o Kongres wszystko będzie kwestią liczenia głów. Naturalnie, gdybym znał jakieś wyjście z tej sytuacji, zrobiłym wszystko, co w mojej mocy. Tymczasem musimy być cierpliwi i ufać biegowi wydarzeń, które toczą się w dobrym kierunku.

.....

.

10 listopada, podczas dorocznego bankietu w Guildhallu, w którym premierzy tradycyjnie biorą udział, powiedziałem między innymi: Muszę przyznać, że głosując za japońską koalicją prawie 40 lat temu, w 1902 t., i starając się zawsze zapewnić jak najlepsze stosunki z wyspiarskim imperium Japonii, jak również będąc Japończykom niezwykle życzliwym i podziwiając ich liczne talenty oraz uzdolnienia, z przykrością i bólem przyjmuję początek konfliktu pomiędzy Japonią i światem anglojęzycznym. Wszyscy zdajemy sobie sprawę z wagi interesów amerykańskich na Dalekim Wschodzie. USA robią, co mogą, by zachować spokój na Pacyfiku. Nie wiemy, czy ich wysiłki zakończą się powodzeniem, lecz pewne jest, że jeżeli im się nie powiedzie i jeżeli zostaną wciąg­ nięte do wojny, to jest moim obowiązkiem powiedzieć, iż Wielka Brytania wypowie wojnę Japonii w ciągu godziny. Próbując możliwie obojętnie przyglądać się tej ogromnej i ponurej scenie, musimy się zgodzić, że rozpoczęcie wojny stanowi niezwykle ryzykowne przedsięwzięcie dla Japończyków, gdyż na Pacyfiku stawią im czoło państwa, których ludność odpowiada trzem czwartym

219

JAPONIA

rasy ludzkiej. Jeżeli przyjmiemy, że podstawę nowoczesnej wojny stanowi stal, to sprawą bardzo niebezpieczną dla takiego państwa jak Japonia, która produkuje tylko 7 milionów ton tego surowca rocznie, jest pochopne prowokowanie Stanów Zjednoczonych, których roczna produkcja dochodzi niemal do 90 milionów. Do tego dodać należy ogromny wkład Imperium Brytyjskiego w obecną walkę. Mam w związku z tym nadzieję, że utrzymanie pokoju na Pacyfiku jest możliwym i zgodnym ze znanymi wszystkim życzeniami najrozsądniej­ szych polityków japońskich. Niemniej jednak czyniliśmy i nadal bę­ dziemy czynić wszelkie przygotowania mające na celu obronę interesów brytyjskich na Dalekim Wschodzie oraz obronę zagrożonej obecnie wspólnej sprawy.

.. - ..

20 listopada Japonia przekazała Stanom Zjednoczonym swoje ostatnie słowo. Choć z propozycji tych jasno wynikało, że Japończycy pragną jedynie owoców zwycięstwa bez faktycznego prowadzenia wojny, rząd amerykański poczuł się zobowią­ zany do uczynienia jeszcze jednego dyplomatycznego wysiłku. Zostaliśmy poinformowani o treści noty japońskiej i poproszeni o wyrażenie naszych poglądów. 23 listopada wysłałem nastę­ pującą notę do ministra spraw zagranicznych: Premier do ministra spraw zagranicznych 23 listopada 1941 Nasze cele przedstawiają się następująco: żadnych dalszych naruszeń cudzego terytorium i żadnej wojny, jako że tej ostatniej mamy w nadmiarze. Stany Zjednoczone nie zdradzą sprawy chińskiej i my również nie zamierzamy tego uczynić. Jednak nie zgodzimy się na układ, w ramach którego Japonia będzie mogła zaatakować Rosję na Syberii. Osobiście wątpię, by w chwili obecnej było to możliwym. Pamiętam, jak Prezydent podczas konferencji atlantyckiej stwierdził: "Nie może być mowy o jakichkolwiek naruszeniach terytorialnych na północy". Sądzę, że kwestia ta powinna zostać uzgodniona [z Amerykanami]. Formalne wystąpienie z Osi nie jest - moim zdaniem - koniecznym, ponieważ samo wycofanie się Japonii z wojny będzie dostatecznym ciosem dla Niemiec. Nie możemy zgodzić się na żadne veto w związku z brytyjską czy amerykańską pomocą dla Chin. Dlatego uważam, że powinniśmy ulżyć Japonii pod względem ekonomicznym do tego stopnia, by była ona w stanie jako tako dawać sobie radę - nawet jeżeli pozostąją nam tylko następne trzy miesiące. Są to jednakże tylko wstępne wrażenia.

220

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Muszę powiedzieć, że z przyjemnością dowiedziałbym się o podpisaniu amerykańsko-japońskiego porozumienia, w wyniku którego nasza sytuacja na Dalekim Wschodzie nie byłaby gorsza za trzy miesią­ ce, aniżeli jest teraz.

.. - ..

25 listopada Prezydent przesłał mi sprawozdanie z odbytych negocjacji. Rząd japoński zaproponował ewakuację południo­ wych Indochin do czasu zawarcia ogólnego porozumienia z Chinami lub przywrócenia pokoju na Pacyfiku, kiedy to Japonia będzie mogła całkowicie wycofać się z Indochin. W zamian za to Stany Zjednoczone miały dostarczać Japonii ropę naftową, nie ingerować w jej wysiłki zmierzające do przywrócenia pokoju w Chinach, udzielić pomocy w uzyskaniu produktów z Holenderskich Indii Wschodnich oraz przywrócić normalne stosunki handlowe pomiędzy Japonią a Stanami Zjednoczonymi. Obie strony zgodziły się nie czynić żadnych kroków wojennych w północno-wschodniej Azji i na południowym Pacyfiku. Z kolei rząd amerykański planował wysunięcie kontrpropozycji, która przyjmując w ogólnych zarysach treść japońskiej noty, obwarowywałaby pewnymi zastrzeżeniami wycofywanie się Japończyków z południowych Indochin i nie wspominałaby o sytuacji w Chinach. USA były gotowe na przyjęcie pewnych ustaleń ekonomicznych, mających' złagodzić pierwotne dyrektywy dotyczące embarga. Na przykład ropa naftowa na potrzeby ludności cywilnej mogłaby być wysyłana co miesiąc. Umowa taka byłaby ważna przez trzy miesiące, pod warunkiem że w tym czasie toczyłyby się rozmowy dotyczące ogólnego porozumienia na całym obszarze Pacyfiku. Gdy przeczytałem szkic odpowiedzi, który był i nadal jest zwany modus vivendi, uznałem, że jest on niewystarczający. To zdanie podzielały rządy Holandii i Australii, a nade wszystko Czang Kaj-szek, który wysłał szalony protest do Waszyngtonu. Cały czas uświadamiałem sobie, że musimy zachować umiar, wyrażając swoją opinię na temat sprawy będącej całkowicie w gestii Stanów Zjednoczonych. Rozumiałem niebezpieczeń­ stwo posądzenia nas o to, że pragniemy wciągnąć Amerykę do

221

JAPONIA

wojny. Tak więc oddawszy całą sprawę we właściwe ręce, tj. Prezydenta, i napomknąwszy tylko o kwestii chińskiej, wysłałem następujący telegram:

ręce

Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 26 listopada 1941 Otrzymałem dziś wieczór Pańskie pismo w sprawie Japonii, jak również pełne sprawozdanie od lorda Halifaxa z odbytych dyskusji oraz szczegóły dotyczące Pańskiego kontrprojektu. [ ... ] Rozstrzygnięcie tej sprawy należy, rzecz jasna, do Pana, a my sami nie pragniemy dodatkowej wojny. Istnieje tylko jeden problem, który nas niepokoi. Co z Czang Kaj-szekiem? Czy nie zostawiliśmy go na zbyt ścisłej diecie? Martwimy się o Chiny. W razie ich klęski znacznie wzrośnie nasze wspólne niebezpieczeństwo. Jesteśmy pewni, że przy podejmowaniu ostatecznej decyzji Stany Zjednoczone bę­ dą miały na uwadze Chińczyków. Odnosimy wrażenie, że Japończycy nie są zbyt pewni siebie.

Wiadomość ta dotarła do Waszyngtonu tego samego dnia o świcie. Pan HuB notuje w swoich pamiętnikach:

Tej nocy

przyszedł

telegram dla Prezydenta od pana Churchilla, nasz modus vivendi. Niewątpliwie pod wpływem telegramu od Czang Kaj-szeka Premier zastanawiał się, czy przypadkiem Generalissimus nie otrzymuje "raczej skromnych racji" w ramach modus vivendi. Sytuacja Chin, jak stwierdził, wielce go niepokoi, a ich upadek ogromnie zwiększyłby wspólne niebezpieczeństwo. Po wielokrotnym przedyskutowaniu tej sprawy z ekspertami od problemów dalekowschodnich w Departamencie Stanu doszedłem do wniosku, że powiniśmy anulować nasz modus vivendi. W zamian za to powinniśmy przedstawić Japończykom tylko i wyłącznie lO-punktową propozycję jako podstawę ogólnego porozumienia, przy czym modus vivendi miał służyć jedynie jako rodzaj wstępu. Chociaż przewidywał coś na kształt "diety dla kurcząt" w postaci bawełny, ropy i kilku innych towarów w niewielkich ilościach (w porównaniu z tym, czego Japończycy żądali), było rzeczą jasną, że amerykańska opinia publiczna zaprotestuje przeciwko zaopatrywaniu Japonii nawet w minimaltte ilości ropy. Chińczycy wyrazili sprzeciw, pozostałe rządy były albo nieprzychylne, albo obojętne. [ ... ] Niewielkie szanse na przyjęcie przez Japonię modus vivendi nie usprawiedliwiały podejmowania ryzyka wiążącego się zjego wprowadzaniem, a zwłaszcza rykomentujący

222

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

zyka upadku ducha i oporu Chińczyków, a nawet całkowitego rozpadu Chin.

...

- ..

Do tej pory nie wiedzieliśmy nic na temat "noty lO-punktowej", która nie tylko spełniała zarówno nasze oczekiwania jak i sprzymierzonych rządów, lecz nawet przychylała się do próśb, których nie śmieliśmy sformułować. Tego samego dnia, 26 listopada, pan Hull przyjął w Departamencie Stanu wysłanników japońskich. W rozmowie nawet nie wspomniał o modus vivendi, o którym Prezydent poinformował mnie w telegramie z 23 listopada. Wprost przeciwnie, wręczył im "notę lO-punktową". Dwa z punktów w niej zawartych brzmiały następująco: Rząd japoński wycofa z Indochin i Chin wszystkie siły wojskowe, morskie, lotnicze i policyjne. Rządy Stanów Zjednoczonych i Japonii nie będą popierać militarnie, politycznie czy ekonomicznie żadnego innego rządu czy reżimu w Chinach oprócz rządu narodowego Republiki Chińskiej, rezydują­ cego w tymczasowej stolicy Czungcing.

Wysłannicy "oniemieli" i powrócili do siebie w największym pomieszaniu. Najprawdopodobniej była to całkowicie spontaniczna reakcja. Zostali oni wybrani do tej misji jako ludzie pokojowi i niezwykle umiarkowani," którzy wprowadzą USA w stan beztroskiej błogości do czasu, aż wszystko zostanie postanowione i przygotowane. Niewiele wiedzieli na temat cało­ ściowych planów swojego rządu. Nawet im się nie śniło, że w tej kwestii pan Hull jest poinformowany o wiele lepiej od nich samych. Pod koniec 1940 r. Amerykanie złamali najważ­ niejsze szyfry japońskie i odczytywali wiele ich telegramów wojskowych i dyplomatycznych. W tajnych kręgach amerykań­ skich nosiły one nazwę ,,Magics". Otrzymywaliśmy ich treść, choć zawsze z nieuniknionym opóźnieniem dwóch do trzech dni. Tak więc nigdy w danej chwili nie wiedzieliśmy dokładnie tego samego co Prezydent i pan Hull. Lecz nie uskarżałem się na to. Tego popołudnia Prezydent wysłał następujące pismo do najwyższego komisarza Filipin:

223

JAPONIA

Oczywiste stają się przygotowania [ ... ] do wrogich poczynań, choć chwilowo nie posiadamy żadnych dokładniejszych danych na temat siły oraz tego, czy zostaną one skierowane na Drogę Birmańską, Tajlandię, Półwysep Malajski, do Holenderskich Indii Wschodnich czy na Filipiny. Najprawdopodobniejsza wydaje się ofensywa przeciwko Tajlandii. Obawiam się, że ta następna agresj a japońska może wywołać wybuch wrogości pomiędzy USA i Japonią. [ ... ]

.. - ..

Kiedy 29 listopada nasz ambasador, lord Halifax, odwiedził Departament Stanu, pan Hull poinformował go, że niebezpieczeństwo ze strony Japonii "zawisło tuż nad naszymi głowami. Stronę dyplomatyczną naszych stosunków mamy już za sobą. Reszta pozostaje w rękach dowódców armii i marynarki, z którymi już rozmawiałem. [ ... ] Japonia może zadziałać gwałtow­ nie i z zaskoczenia. [ ... ] Według mojej teorii Japończycy, którzy uznali, że rozpoczęta przez nich na całego polityka nieograniczonych podboj ów stanowi desperacką grę, postanowili działać niezwykle śmiało i z chęcią poważnego ryzyka." Następnie dodał: "Gdy Churchill otrzymał głośny protest Czang Kaj-szeka dotyczący modus vivendi, powinien był wysłać mu zdecydowany telegram, by wziął się w garść i walczył z zapałem wykazywanym przez Japończyków i Amerykanów. Zamiast tego przekazał nam protest bez wyrażenia jakichkolwiek zastrzeżeń ze swojej strony [ ... ]". Nie wiedziałem, że kości zostały już rzucone przez Japonię, ani też, jak przedstawiały się zamierzenia Prezydenta. Były człowiek

marynarki do prezydenta Roosevelta 30 listopada 1941 Wydaje mi się, że istnieje jeszcze jeden sposób, do tej pory zresztą nie wykorzystany, uniknięcia wojny pomiędzy Japonią a naszymi dwoma krajami, polegający na wyraźnym oznajmieniu, tajnym lub publicznym, w zależności od okoliczności, że jakikolwiek wrogi krok ze strony Japonii będzie mieć jak najdalej idące konsekwencje. Zdaję sobie sprawę z Pańskich trudności konstytucyjnych, lecz byłoby doprawdy tragedią, gdyby Japonia uwikłała się w wojnę na skutek zaję­ cia cudzego terytorium, nie uprzedzona wcześniej o dalszych konsekwencjach tego posunięcia. Proszę rozważyć, czy w momencie, który

224

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Pan uzna za słuszny, a który może być bardzo blisko, nie powinien Pan powiedzieć czegoś w rodzaju: "Kolejna agresja japońska zmusi mnie do przedstawienia Kongresowi problemów najwyższej wagi". Złożymy, rzecz jasna, podobne oświadczenie, bądź też przyłączymy się do wspólnego oświadczenia i w razie konieczności zharmonizujemy nasze działania z Waszymi. Niech mi Pan wybaczy, Drogi Przyjacielu, że naciskam na przyjęcie przez Pana takiej właśnie linii postę­ powania, lecz jestem przekonany, że ma to duże znaczenie oraz że zapobiegnie to dalszemu rozprzestrzenianiu się wojny.

Zarówno jednak on, jak i Tojo wysunęli się daleko do przodu. Wypadki też.

.. - ..

30 listopada, tuż po południu (czasu amerykańskiego), pan HuB odwiedził Prezydenta, na którego biurku spoczywał właś­ nie mój telegram wysłany poprzedniej nocy, z tą samą datą*. Nie podobała im się moja propozycja udzielenia Japonii wspólnego ostrzeżenia. Ale też nie ma się czemu dziwić, skoro mieli przed sobą treść pisma z Tokio do Berlina z datą 30 listopada, istruującego ambasadora japońskiego, by zwrócił się do Hitlera i Ribbentropa w sposób następujący: Proszę

ich poinformować w największej tajemnicy,

że

istnieje nie-

bezpieczeństwo nagłego wybuchu wojny pomiędzy narodami anglosaskimi a Japonią w wyniku starcia zbrojnego, oraz proszę dodać, że

wybuch ten może nastąpić szybciej,

niż

to

się komukolwiek śni.

Treść

tego telegramu otrzymałem 2 grudnia. Nie wymagał on specjalnych działań ze strony Wielkiej Brytanii. Po prostu musieliśmy czekać. W rzeczywistości flota japońskich

żadnych

*

Daty telegramów nie powinny kłopotać czytelnika, dopóki są ułożone w odpowiedniej kolejności. Pracowałem do 2.00 lub 3.00 rano (czasu brytyjskiego), a zaszyfrowanie i odszyfrowanie każdej depeszy trwało od dwóch do trzech godzin. Niemniej wszystkie pisma, które wysyłałem do Prezydenta przed pójściem spać, dochodziły do niego natychmiast. Z przyczyn praktycznych otrzymywał je albo po obudzeniu, albo - kiedy nie spał - bezpośrednio po ich nadejściu (przyp. oryg.).

225

JAPONIA

lotniskowców wraz z całymi siłami morskimi mającymi zaatakować Pearl Harbor wyruszyła w drogę już 25 listopada. Oczywiście rozkazy z Tokio mogły jeszcze wszystko zmienić .

.. - ..

1 grudnia, podczas konferencji cesarskiej w Tokio, podjęto o rozpoczęciu wojny ze Stanami Zjednoczonymi. Zgodnie z zeznaniami generała Tojo złożonymi podczas procesu, cesarz nie odezwał się ani słowem. Przez następny tydzień na Pacyfiku panowała śmiertelna cisza. Wszystkie możliwości działań dyplomatycznych zostały wyczerpane. Jednak nie poczyniono jeszcze żadnych wrogich kroków. Najbardziej obawiałem się tego, że Japończycy zaatakują Holendrów albo nas, a trudności konstytucyjne uniemożliwą Stanom Zjednoczonym wypowiedzenie wojny. Po długim posiedzeniu rządu 2 grudnia wysłałem notatkę do ministra spraw zagranicznych, zawierają­ cą nasze wnioski: decyzję

Premier do ministra spraw zagranicznych 2 grudnia 1941 Nasza polityka polega na niepodejmowaniu żadnych działań, zanim Stany Zjednoczone nie uczynią pierwszego kroku. Jeśli nie liczyć próby zajęcia przez Japończyków przesmyku Kra, USA będą miały dość czasu, by stanąć twarzą w twarz z nowym aktem japońskiej agresji. Jeżeli Amerykanie uczynią krok, my zrobimy to samo. Jeżeli natomiast nie zareagują, będziemy zmuszeni rozważyć naszą sytuację na nowo. [ ... ] Atak Japończyków na posiadłości holenderskie może nastąpić w każdej chwili. Byłby to niezwykły afront dla Stanów Zjednoczonych w związku z ich niedawnymi negocjacjami z Japonią. Powinniśmy powiedzieć Holendrom, że należy pozwolić, aby agresja tajawiła się amerykańskim oczom jako sprawa dotycząca bezpośrednio ich samych i Japonii. Jeżeli USA wypowiedzą wojnę Japonii, my zrobimy to samo w ciągu godziny. Jeżeli po upływie pewnego czasu USA stwierdzą, że nie są w stanie podjąć żadnych zdecydowanych działań, nawet z naszym bezpośrednim wsparciem, my chociaż sami, przyłą­ czymy się do walki u boku Holendrów. Rzecz jasna, każdy atak na posiadłości brytyjskie pociągnie za sobą wojnę z Wielką Brytanią.

.. - ..

226

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Czujny wywiad brytyjski oraz lotnictwo rozpoznawcze niebawem wykryły ruchy i działania wskazujące na to, że "Japonia zamierza wkrótce zaatakować Syjam, oraz że ten atak zakłada ekspedycję morską mającą na celu zajęcie głównych punktów strategicznych w przesmyku Kra". Przekazaliśmy te wiadomości do Waszyngtonu. Wymieniliśmy całą serię długich telegramów z naczelnym dowódcą na Dalekim Wschodzie oraz z rzą­ dami australijskim i amerykańskim na temat podjęcia przez nas działań zmierzających do zabezpieczenia przesmyku Kra. Słu­ sznie jednak postanowiono, że nie ma sensu komplikować biegu wydarzeń w wyniku działań na obszarze o drugorzędnym znaczeniu. 6 grudnia wiedziano zarówno w Londynie, jak i w Waszyngtonie, że z kierunku Indochin przez Zatokę Syjamską płynie japońska flota w sile 35 transportowców, 8 krążowników i 20 niszczycieli. Pozostałe floty japońskie znajdowały się również na morzu, wykonując inne zadania.

a. _ •. W 1946 r. opublikowano wyniki zakrojonego na ogromną kongresowego, gdzie ujawniono wszystkie szczegóły wydarzeń prowadzących do wojny pomiędzy USA i Japonią oraz przyczyny, dla których nie zdołano wysłać na czas odpowiednich rozkazów do zagrożonych flot i garnizonów. Czterdzieści tomów dokumentÓw zawierało wszystkie dane, włączając w to sposób rozszyfrowania tajnych telegramów japońskich oraz ich treść. Nie zamierzam podejmować się na tych stronach próby osądu tego straszliwego epizodu w historii Stanów Zjednoczonych. Wiemy, że wszyscy wielcy Amerykanie znajdujący się w otoczeniu Prezydenta zdawali sobie sprawę tak samo wyraźnie jak my, że Japończycy mogą zaatakować brytyjskie lub holenderskie posiadłości na Dalekim Wschodzie, starannie unikając Stanów Zjednoczonych, co w konsekwencji spowoduje, że Kongres nie wyrazi zgody na wypowiedzenie wojny przez Amerykę. Przywódcy amerykańscy orientowali się, iż pociągnie to za sobą rozległe podboje japońskie, które połączone z niemieckim zwycięstwem nad Rosją i późniejszą inwazją na Wielką Bry taskalę śledztwa

JAPONIA

nię mogą spowodować, że

227

Ameryka zostanie sama na polu bitwy przeciwko przytłaczającym siłom triumfujących agresorów. Prezydent i jego zaufani przyjaciele od dawna zdawali sobie sprawę z ogromnego niebezpieczeństwa, jakie pociąga za sobą neutralność USA w wojnie przeciwko Hitlerowi i temu wszystkiemu, co sobą reprezentował. Roosevelt wił się pod naciskiem ograniczeń Kongresu, którego Izba Reprezentantów kilka miesięcy wcześniej zatwierdziła większością tylko jednego głosu ustawę o ponownym wprowadzeniu obowiązkowej służby wojskowej, bez której armia amerykańska zostałaby prawdopodobnie rozbita w samym środku światowych zmagań. Roosevelt, Hull, Stimson, Knox, generał Marshall, admirał Stark i jako pośrednik pomiędzy nimi wszystkimi Harry Hopkin s - wszyscy byli tego samego zdania. Przyszłe pokolenia Amerykanów oraz ludzi wolnych powinny dziękować Bogu za ich roztropność. Atak Japończyków na Stany Zjednoczone ogromnie ułatwiał rozwiązanie wszystkich istniejących problemów. Jak można się dziwić, że Amerykanie uważali sam atak, a nawet jego rozmiary, za o wiele mniej istotny od niebywałego dotąd zjednoczenia całego narodu amerykańskiego w walce o swoje bezpieczeń­ stwo? Zarówno oni, jak i ja byliśmy zdania, że atak na USA oznacza ni mniej ni więcej, tylko samobójstwo. Poza tym, Amerykanie wcześniej od nas znali cele, jakie postawił przed sobą nieprzyjaciel. Pamiętaliśmy okrzyk Cromwella obserwującego armie szkockie schodzące ze wzgórz nad Dunbarem: "Sam Bóg oddał ich w ręce nasze". Nie możemy również pozwolić na to, by korespondencja dyplomatyczna wykreowała obraz Japonii niewinnej, skrzywdzonej, starającej się osiągnąć jakieś rozsąd­ ne korzyści w wyniku europejskiej wojny, nagle zmuszonej przez Stany Zjednoczone do przyjęcia warunków, na które pod żadnym pozorem nie mogła się zgodzić. Przez długie lata Japonia nękała Chiny ciągłymi najazdami. Teraz, zajmując Indochiny, jak również formalnie przystępując do Paktu Trzech, rzuciła swój los na szalę razem z państwami Osi. W związku z tym musiała ponieść wszelkie konsekwencje tego kroku.

228 Wydawało

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

mi się niemożliwością, by Japonia zechciała narazić się na zniszczenie w wojnie z Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi, a koniec końców także i z Rosją. Wypowiedzenie wojny przez Japonię było sprzeczne ze zdrowym rozsąd­ kiem. Byłem pewien, że taki krok ściągnie na nią nieodwracalną klęskę i nie myliłem się. Lecz trzeba pamiętać, że rządy i narody nie zawsze podejmują rozsądne decyzje. Czasami podejmują szaleńcze decyzje, lub też pewna grupa ludzi przejmuje kontrolę nad resztą i zmusza ją do udziału w szaleństwie. Wielokrotnie powtarzałem, iż nie wierzę, że Japonia może stracić rozsądek. Jednak bez względu na to, jak bardzo staralibyśmy się wejść w położenie drugiego człowieka, nie jesteśmy w stanie przewidzieć tych procesów, do których rozum nie oferuje klucza. Jednak szaleństwo jest przypadłością, która w czasie wojny ma jedną podstawową zaletę: zaskoczenie.

ROZDZIAŁ

XXXII

PEARL HARBOR!

Niedziela, 7 grudnia, w Chequers - Moi amerykańscy goście - Wiaradiowe o godzinie 9.00 - Japonia atakuje Stany Zjednoczone - Telefonuk do Prezydenta - Moje przesłanie do pana de Valery Moja radość - Pelvność zwycif?stwa - Postanawiam udać si{? do Waszyngtonu - List do króla - Obawy Prezydenta o moje bezpieczeństwo w podróży powrotnej - Wielka Brytania wypowiada wojn{? Japonii Mój list do ambasadora japońskiego - Parlament jednogłośnie zatwierdza deklaracj{? o wypowiedzeniu wojny - Mianowanie na nowe stanowisko pana Duffa Coopera - Rozmiary amerykańskiej klf?ski Cios na Filipinach - Zdumienie Hitlera - Rozważamy włączenie do działań "Prince of Wales" i "Repulse" - Śmiały plan admirała Phillipsa - Brak wsparcia powietrznego - Admirał wycofuje si{? - Ponowna próba - Śmiertelny atak japoński - "Wszystkich przykryły fale" Ranek przynosi przerażające wieści - Moje przygotowania do wyjazdu - Moje oświadczenie w Izbie Gmin, 12 grudnia - Pan Eden zaczyna misjf? w Moskwie - Przekazujf? Mu kilka wieści. domości

B

ył to niedzielny wieczór 7 grudnia 1941 roku. Winant

i Averell Harriman siedzieli razem ze mną przy stoliku w Chequers. Włączyłem moje małe radyjko tuż po rozpoczęciu wiadomości o godzinie 9.00. Mówiono dużo o walkach na froncie rosyjskim i na brytyjskim froncie w Libii, po czym padło kilka zdań na temat japońskiego ataku na amerykańskie okręty na Hawajach oraz ataku japońskiego na brytyjskie jednostki w Holenderskich Indiach Wschodnich. A później ktoś powiedział, że po wiadomościach pan Iksiński wygłosi komentarz, po którym rozpocznie się program Brains Trust, czy coś w tym rodzaju. Nic szczególnego mnie w tej audycji nie uderzyło, lecz Averell powiedział, że było tam coś o zaatakowa-

230

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

niu Amerykanów przez Japończykó~ i pomimo zmęczenia wszyscy poderwaliśmy się z miejsc. W tym momencie lokaj Sawyers, który usłyszał, co się stało, wszedł do pokoju ze sło­ wami: "To prawda. Myśmy też to słyszeli. Japończycy zaatakowali Amerykanów". Zapadła cisza. Podczas lunchu w Mansion House 11 listopada powiedziałem, że jeżeli Japonia zaatakuje Stany Zjednoczone, brytyjska deklaracja o wypowiedzeniu wojny Japonii zostanie ogłoszona "w ciągu godziny". Wstałem więc od stołu i ruszyłem przez hall w kierunku biura, które było czynne bez przerwy, i poprosiłem o połączenie mnie z Prezydentem. Ambasador wybiegł za mną i myśląc, że chcę podjąć jakąś nieodwołalną decyzję, zapytał: "Czy nie uważa Pan, że lepiej byłoby najpierw uzyskać potwierdzenie?" W ciągu dwóch lub trzech minut połączyłem się z Prezydentem. "Panie Prezydencie, czy to prawda z Japonią?" "Tak - odparł­ Zaatakowali nas w Pearl Harbor. Jesteśmy teraz w jednakowym położeniu". Oddałem słuchawkę Winantowi, który zamienił z Prezydentem kilka zdań mówiąc: "Dobrze, dobrze", a potem nieco poważniejszym tonem: ,,Ach!". Później znów ja przejąłem słucha­ wkę i powiedziałem: "To znacznie ułatwia sprawy. Bóg z wami" lub coś w tym rodzaju. Następnie powróciliśmy do hallu, by dojść do siebie po usłyszeniu tych wiadomości, które były dla każdego z nas niezwykle szokujące. Obydwaj moi amerykańscy przyjaciele przyjęli je bardzo dzielnie, przy ~zym nie zdawaliśmy sobie sprawy z faktu, że marynarka amerykańska poniosła jakieś poważniejsze straty. Nie rozpaczali z tego powodu, że kraj ich przystępuje do wojny. Nie marnowali słów. Można było nawet sądzić, że zrzucili z siebie jakiś wielki ciężar.

.. -,..

Parlament miał się zebrać dopiero we wtorek, a jego członko­ wie byli rozproszeni po całej Wyspie. Pomimo istniejących trudności komunikacyjnych usiłowałem dodzwonić się do przewodniczącego Izby oraz innych zainteresowanych, aby nastę­ pnego dnia móc zebrać obydwie Izby. Następnie zatelefonowałem do Foreign Office, aby bez zwłoki przygotowano wypowiedzenie wojny Japonii, z czym wiązały się pewne formalności.

231

PEARL HARBOR!

Równocześnie

poprosiłem o poinformowanie wszystkich Gabinetu Wojennego o zaistniałej sytuacji, a także szefów sztabu i ministrów poszczególnych rodzajów wojsk, którzy - jak słusznie przypuszczałem - byli już zorientowani w sytuacji. Po dopilnowaniu tego wszystkiego natychmiast zająłem się tym, co zawsze bliskie było mojemu sercu. Przede wszystkim zatelegrafowałem do pana de Valery: członków

8 grudnia 1941 Przed Panem wielka szansa. Teraz albo nigdy! Spotkam się z Panem, gdziekolwiek Pan zechce. Pomyślałem także

o walczących Chinach i zatelegrafowałem

do Czang Kaj-szeka: 8 grudnia 1941 Imperium Brytyjskie i Stany Zjednoczone zostały zaatakowane przez Japonię. Zawsze byliśmy przyjaciółmi - teraz mamy wspólnego wroga. Przesłałem również następujący

telegram:

Premier do pana Harry' ego Hopkinsa 8 grudnia 1941 Wiele o Tobie myślimy w tej historycznej chwili. - WINSTON IAVERELL.

.1. _ ._. Chyba żaden Amerykanin nie pomyśli o mnie nic złego, jeże­ li powiem otwarcie, że fakt przystąpienia USA do wojny przy naszym boku powitałem z ogromną radością. Trudno było przewidzieć bieg wydarzeń. Nigdy dokładnie nie znałem militarnej siły Japonii, lecz teraz wiedziałem jedno: Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny i walczyć będą aż do końca. Tak więc mimo wszystko wygraliśmy! Tak, po Dunkierce, po upadku Francji, po straszliwym epizodzie w Oranie, po groźbie inwazji, kiedy to z wyjątkiem marynarki i lotnictwa, byliśmy niemal całkowicie bezbronni, po śmiertelnej wojnie z U-bootami - pierwszej bitwie o Atlantyk, którą ledwo udało się nam wygrać, po 17 miesiącach samotnej

232

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

walki i 19 miesiącach moich osobistych zmagań. Wygraliśmy wojnę. Anglia przeżyje; Wielka Brytania przeżyje; Wspólnota Narodów i całe Imperium również żyć będą. Nikt nie mógł przewidzieć, jak długo jeszcze potrwa ta wojna, ani też w jaki sposób się zakończy, lecz te sprawy mnie wówczas nie obchodziły. Po raz kolejny w długiej historii naszej Wyspy, choć zmaltretowani i okaleczeni, mieliśmy jednak wyjść bezpieczni i zwycięscy. Nie zostaniemy wymazani z mapy świata. Nasza historia się nie zakończy. Nawet nie wyginiemy jako jednostki. Los Hitlera był przypieczętowany. Los Mussoliniego również. Co do Japończyków, to zostaną oni starci na proch. Wszystko było tylko kwestią odpowiedniego użycia potężnych sił. Wedle moich szacunków Imperium Brytyjskie, Związek Radziecki i teraz Stany Zjednoczone, nierozerwalnie ze sobą związane, były dwu, a nawet trzykrotnie silniejsze od swoich przeciwników. Bez wątpienia walka trwać będzie długo. Spodziewałem się poważnych strat na Wschodzie, lecz wiedziałem, że nie bę­ dzie to trwać wiecznie. Zjednoczeni, jesteśmy w stanie pokonać absolutnie wszystkich. Przed nami było wiele klęsk, ofiar i cierpień, lecz nie istniały żadne wątpliwości co do pomyślnego końca.

Tylko głupcy, a było ich wielu i to nie tylko w krajach nieprzyjacielskich, mogli kwestionować potęgę Stanów Zjednoczonych. Niektórzy mówili, że Amerykanie są zbyt miękkiego charakteru, inni, że nigdy się nie zjednoczą. Że będą tylko mamić z oddali. Nigdy nie wezmą się w garść. Nie zniosą przelewu krwi. Ich demokracja i system ciągłych wyborów sparaliżu­ ją wszelkie skuteczne kroki. Zarówno dla wrogów, jak i dla przyjaciół stanowić będą jedynie rozmazaną plamę na horyzoncie. Teraz dopiero zobaczymy słabość tych licznych, dalekich, zamożnych i gadatliwych ludzi. Lecz ja miałem za sobą studia nad amerykańską wojną secesyjną, toczoną o każdą piędź ziemi. W moich żyłach płynęła amerykańska krew. Przypomniało mi się wtedy to, co prawie 30 lat wcześniej powiedział mi Edward Grey: Stany Zjednoczone są "ogromnym kotłem. Gdy raz rozpali się pod nim ogień, nie ma granic dla mocy, jaką z siebie

233

PEARL HARBOR!

wytworzy." Nasycony emocjami i wrażeniami udałem się do i zasnąłem przepełniony radością i wdzięcznością .

łóżka

.. - ..

Po przebudzeniu postanowiłem, że udam się na osobiste spotkanie z Rooseveltem. Podczas południowego posiedzenia przedstawiłem moją propozycję rządowi. Po otrzymaniu zgody napisałem do króla. 8 grudnia 1941 Wasza Wysokość! Doszedłem do przekonania, że moim obowiązkiem jest niezwło­ czna wizyta w Waszyngtonie, oczywiście pod warunkiem, że plan ten odpowiada prezydentowi Rooseveltowi, w co - nawiasem mówiąc - nie wątpię. Cały plan angielsko-amerykańskiej obrony i ataku musi zostać dopracowany w świetle istniejących faktów. Musimy także zadbać o to, byśmy nie ponieśli szkody większej niż to jest, niestety, konieczne, jeśli chodzi o przypadający nam sprzęt i w ogóle pomoc otrzymywaną ze Stanów Zjednoczonych. Fakt wizyty pana Edena w Moskwie w czasie mojego pobytu w Waszyngtonie znacznie ułatwi ustalenie problemów istniejących pomiędzy trzema mocarstwami. Moi koledzy w rządzie jednogłośnie zaakceptowali moje stanowisko i chciałbym w związku z tym poprosić Waszą Wysokość o zgodę na opuszczenie kraju. Planuję wyruszyć jak najszybciej na pokładzie okrętu wojennego i zamierzam powrócić po upływie mniej więcej trzech tygodni. Liczba osób, które mam zamiar zabrać z sobą, nie przekroczy tej, która wzięła udział w spotkaniu na Atlantyku. W czasie nieobecności obowiązki moje przejmie lord tajnej pieczę­ ci, którego wspomagać będą: lord przewodniczący Rady, minister skarbu oraz inni członkowie Gabinetu Wojennego. Proponuję, by w tym czasie ministrowie trzech rodzajów wojsk zasiedli w Gabinecie Wojennym. Foreign Office będzie przekazywać wszystkie doniesienia lordowi przewodniczącemu, Komitetowi Obrony i lordowi tajnej pieczęci. Oczywiście cały czas będę ze wszystkimi w kontakcie i w razie konieczności podejmę niezbędne decyzje. Ponieważ ustalenie wszystkich szczegółów z Amerykanami jest sprawą najwyższej wagi, chciałbym zabrać ze sobą pierwszego lorda Admiralicji oraz szefa sztabu sił powietrznych. Liczę, że Wasza Wysokość zaaprobuje mój plan. Oczywiście, wszystkie moje zamiary otoczone są ścisłą tajemnicą.

234

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Najgorliwszy i najwierniejszy

sługa

Waszej Królewskiej

Mości

WINSTON S. CHURCHILL

PS Spodziewam się, że zarówno Niemcy jak i Włochy wypowiedzą Stanom Zjednoczonym, ponieważ zmuszają ich do tego zobowiązania traktatowe. Chciałbym odłożyć moją wizytę do czasu, aż sytuacja ta się wyjaśni. wojnę

Król

wyraził zgodę.

Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 9 grudnia 1941 1. Dziękuję za Pański telegram z 8 grudnia. Czy teraz, gdy znaleźliśmy się - jak Pan powiedział - "w takim samym położeniu", nie warto byłoby zwołać kolejnej konferencji? Można by przedyskutować całościowy plan prowadzenia tej wojny w świetle istniejących faktów. Pozostają także sprawy produkcji i jej podziału. Budzą one mój duży niepokój i uważam, że można je ustalić jedynie na najwyższym szczeblu. Również z wielką przyjemnością spotkam się ponownie z Panem, a im wcześniej się to stanie, tym lepiej. 2. Mógłbym wyruszyć stąd za dzień lub dwa i przybyć na pokładzie okrętu wojennego do Baltimore lub Annapolis. Podróż zajęłaby około ośmiu dni i mógłbym zostać na miejscu przez tydzień, podczas którego bylibyśmy w stanie przedyskutować wszystkie najważniejsze sprawy. Wraz ze mną przyjechaliby: Pound, Portal, Dill i Beaverbrook wraz z towarzyszącymi im sztabami. 3. Proszę o odpowiedź, co sądzi Pan na ten temat.

Prezydent obawiał się, że podróż powrotna może być bardzo niebezpieczna. Uspokoiłem go. Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 10 grudnia 1941 Nie sądzimy, że podróż powrotna przedstawia jakiekolwiek poważ­ ne niebezpieczeńswo. Prawdziwym niebezpieczeństwem byłoby nieprzedyskutowanie ważnych spraw morskich oraz kwestii produkcji i podziału produktów. Gotów jestem spotkać się z Panem na Bermudach lub też polecieć stamtąd do Waszyngtonu. Czekanie przez kolejny miesiąc w związku z nową sytuacją byłoby posunięciem katastrofalnym. Planowałem wyruszenie jutro wieczorem, lecz poczekam do czasu otrzymania Pańskiej odpowiedzi. Nigdy jeszcze nie byłem tak

235

PEARL HARBOR!

pewien ostatecznego zwycięstwa, lecz przynieść je może tylko wspólna akcja. Łączę pozdrowienia. Następnego

dnia otrzymałem kolejną odpowiedź od Prezyz radością przyjmie mnie w Białym Domu. Równocześnie wyjaśniał, że sam nie może sobie pozwolić na opuszczenie kraju. Trwała mobilizacja, a sytuacja na Pacyfiku była niepewna. Prezydent był przekonany, że dopracujemy wszystkie szczegóły związane z produkcją i dostawami. Ponownie podkreślił niebezpieczeńswo związane z moją podróżą, którą - jak twierdził - należało gruntownie przemyśleć . denta.

Pisał, że

.. - .. Gabinet Wojenny zatwierdził deklarację o wypowiedzeniu wojny Japonii, w związku z którą poczyniono wszelkie formalne ustalenia. Ponieważ Eden był w drodze do Moskwy, zajmując Jego miejsce w Foreign Office, wysłałem ambasadorowi japońskiemu następujący telegram: Foreign Office, 8 grudnia 1941 Ekscelencjo! Wieczorem 7 grudnia Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie otrzymał informację, że siły japońskie bez uprzedniego ostrzeżenia w formie deklaracji o wypowiedzeniu wojny, bądź też w formie ultimatum zawierającego warunkowe wypowiedzenie wojny, podjęły próbę wylądowania na wybrzeżu malajskim oraz zbombardowały Singapur i Hongkong. W związku z tym niczym nie usprawiedliwionym aktem agresji, popełnionym z jawnym pogwałceniem prawa międzynarodowego, a zwłaszcza artykułu 1 trzeciej konwencji haskiej, dotyczącego rozpoczęcia wrogich działań, którą to konwencję podpisały zarówno Japonia, jak i Zjednoczone Królestwo, ambasador Jego Królewskiej Mości w Tokio został upoważniony do poinformowaia cesarskiego rządu japońskiego w imieniu Rządu Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie, że między naszymi krajami trwa stan wojny. Łączę wyrazy szacunku, sługa uniżony,

W1NSTON S. CHURCH1LL

236

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Wielu osobom nie podoba się taki uroczysty styl. Lecz gdy zamierza się kogoś zabić, odrobina uprzejmości nic nie kosztuje .

.. .. ..

Parlament zebrał się o 3.00 po południu i pomimo pośpiechu z jakim go zwołano, stawił się w komplecie. Wedle konstytucji brytyjskiej Korona wypowiada wojnę za pośrednictwem Rady Ministrów i Parlament staje przed faktem dokonanym. Byliśmy w związku z tym w lepszej sytuacji niż Amerykanie i faktycznie wypowiedzieliśmy wojnę Japonii, zanim Kongres mógł zacząć działać. Rząd Królestwa Holandii postąpił tak samo. W przemówieniu powiedziałem: Jest rzeczą niezwykle istotną, abyśmy nie lekceważyli ani tu, ani w Stanach Zjednoczonych czyhającego na nas niebezpieczeństwa. Wróg zaatakował ze śmiałością, która może być następstwem nierozwagi, lecz może także płynąć z przekonania o własnej sile. Próba, jaką przechodzi obecnie cały świat anglojęzyczny oraz nasz heroiczny rosyjski sojusznik, będzie ciężka, zwłaszcza na początku, i długa, jednak gdy spojrzymy wokół nas na ponurą panoramę świata, nie może­ my wątpić, że sprawiedliwość jest po naszej stronie i że dysponując dostępną nam siłą, zwyciężymy. Po naszej stronie znajdują się cztery piąte populacji całego globu. Jesteśmy odpowiedzialni za ich bezpieczeństwo i przyszłość. Kiedyś świeciło nam małe migotliwe światełko, dzjś mamy światło błyskające równym płomieniem, który w przyszłości rozgorzeje nad lądami i morzami.

Obie Izby jednogłośnie dzeniu wojny.

zaaprobowały decyzję

o wypowie-

.. -..

W tym momencie uznałem za konieczne, by pan Duff Cooper, który właśnie powrócił z Singapuru, został natychmiast mianowany stałym ministrem ds. dalekowschodnich. Premier do pana Duffa Coopera 9 grudnia 1941 1. Zostaje Pan mianowany stałym ministrem w Singapurze do spraw dalekowschodnich. Będzie Pan podlegał bezpośrednio Gabinetowi Wojennemu poprzez jego sekretarza. Jest Pan upoważniony do

237

PEARL HARBOR!

sformowania Rady Wojennej oraz wcześniejszego podania jej" składu i zakresu działalności. Będzie się on prawdopodobnie pokrywał ze sferą działania naczelnego dowódcy. Pańskim głównym zadaniem bę­ dzie zapewnienie pomyślnego przeprowadzania operacji na Dalekim Wschodzie przez: a) ewentualne uwalnianie naczelnego dowódcy od wielu ubocznych obowiązków, którymi był do tej pory obciążony, b) udzielanie pomocy i porad w kwestiach politycznych. 2. Do zadań Pańskich będzie również należało załatwianie na miejscu wszelkich pilnych spraw, nie pozwalających na kontakt z krajem. Zorganizuje Pan coś w rodzaju lokalnej izby rozrachunkowej, gdzie załatwiane będą drobne sprawy rutynowe, które normalnie znajdują się w gestii odrębnych departamentów w kraju. W pozostałych sytuacjach będzie się Pan komunikował z krajem. 3. Kiedy kapitan Oliver Lyttelton został mianowany ministrem stanu w Kairze, ustalono, że nie wpływa to na dotychczasowe obowiązki przedstawicieli Jego Królewskiej Mości na Bliskim Wschodzie oraz na ich stosunki z odpowiednimi departamentami w kraju. To samo dotyczy Dalekiego Wschodu. Sprawne zorganizowanie tej całej machiny zależy przede wszystkim od Pana. 4. Przy Pańskiej znajomości działania różnych służb publicznych oraz trybu prac rządowych powinien Pan sprawnie skoordynować wszystkie działania na Dalekim Wschodzie. Proszę o bezzwłoczne przesłanie mi konkretnych propozycji w sprawie formy, w jakiej mam opublikować wiadomość o Pańskiej nominacji oraz sprecyzowania zakresu Pańskich obowiązków. Powodzenia. Musimy walczyć o naszą Sprawę wszyscy do końca.

Duff Cooper oddał się sprawie z ogromną werwą i jasnością lecz ustalenia, jakie zapadły w Waszyngtonie w kwestii najwyższego dowódcy na Dalekim Wschodzie sprawiły, że funkcja jego stała się po prostu zbędną. Dwa tygodnie później z wielkim żalem poinstruowałem go, by powrócił do kraju .

umysłu,

....

- ..

Przez pewien czas nie znaliśmy szczegółów tego, co wydaPearl Harbor, lecz historia ta została w wyczerpują­ cy sposób opisana. Do roku 1941 japoński plan rozpoczęcia wojny morskiej ze Stanami Zjednoczonymi przedstawiał się następująco: główna flota japońska miała rozpocząć działania niedaleko Filipin, rzyło się w

238

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

podczas gdy Amerykanie, jak się tego spodziewano, przebijaliby się przez Pacyfik na odsiecz znajdującemu się na Filipinach garnizonowi. Pomysł nieoczekiwanego ataku na Pearl Harbor zrodził się w głowie admirała Yamamoto, naczelnego dowódcy floty. Przygotowania do tego zdradzieckiego uderzenia przed ogłoszeniem deklaracji o wypowiedzeniu wojny przebiegały w największej tajemnicy i 22 listopada siły uderzeniowe, skła­ dające się z sześciu lotniskowców oraz dużej liczby pancerników i niszczycieli, zebrały się w nie uczęszczanym porcie na Wyspach Kurylskich, na północ od właściwej Japonii. Już wtedy datę ataku ustalono na 7 grudnia, a 26 listopada (czasu miejscowego) siły te wypłynęły pod dowództwem admirała Nagumo. Płynąc na północ od Hawajów, wśród mgieł i sztormów tych północnych szerokości, Nagumo zbliżył się niepostrzeże­ nie do swojego celu. Atak rozpoczął się tego nieszczęsnego dnia tuż przed świtem, a przeprowadzono go z odległości 275 mil na północ od Pearl Harbor. Wzięło w nim udział 360 samolotówróżnego typu bombowców i eskortujących je myśliwców. O 7.55 rano spadły pierwsze bomby. W porcie znajdowały się 94 jednostki amerykańskie. Wśród nich główny cel stanowiło 8 pancerników należących do Floty Pacyfiku. Na szczęście, lotniskowce wraz z silną eskortą krążowników zostały wcześniej wysłane z jakąś ważną misją. Atak ten był często opisywany niezwykle barwnie. Wystarczy jednak podać tutaj suche fakty, by przekonać się o bezlitosnej skuteczności pilotów japońskich. O 8.25 pierwsze fale samolotów torpedowych i bombowców nurkujących wykonały swoje zadanie. O 10.00 bitwa była zakończona i nieprzyjaciel się wycofał. Zostawił za sobą zdruzgotaną flotę w chmurach dymu i ognia. Pancernik Arizona został wysadzony w powietrze, Oklahoma przewróciła się do góry dnem, West Virginia i California zatonęły, a wszystkie pozostałe pancerniki, z wyjątkiem Pennsylvanii, która znajdowała się w suchym doku, zostały poważnie uszkodzone. Ponad dwa tysiące Amerykanów straciło życie i tyle samo było rannych. Panowanie na Pacyfiku przeszło w ręce Japończyków, a światowa równowaga strategiczna została poważnie zachwiana.

239

PEARL HARBOR!

.. - .. to koniec nieszczęść, jakie czekały naszego sojusznika. Na Filipinach, gdzie wojskami dowodził generał MacArthur, otrzymano 20 listopada ostrzeżenie, które wskazywało na nagłą zmianę w stosunkach dyplomatycznych. Admirał Hart, dowoJednak nie

był

amerykańskiego

dzący skromną amerykańską flotą azjatycką, prowadził już

wówczas rozmowy ze znajdującymi się w pobliżu dowódcami marynarki brytyjskiej i holenderskiej i zgodnie z planem zaczął kierować swoje jednostki na południe, na wody holenderskie, gdzie zamierzał zgromadzić siły uderzeniowe powiększone o przyszłych sojuszników. Dysponował zaledwie jednym cięż­ kim i dwoma lekkimi krążownikami, tuzinem starych niszczycieli oraz różnymi jednostkami pomocniczymi. Jego siła leżała głównie w okrętach podwodnych, których miał 28 sztuk. 8 grudnia o 3.00 rano przechwycił szokującą wiadomość o ataku na Pearl Harbor. Nie. czekając na potwierdzenie z Waszyngtonu, bezzwłocznie poinformował wszystkich zainteresowanych, że walki się rozpoczęły. O świcie japońskie bombowce nurkują­ ce przypuściły atak. Przez kilka następnych dni naloty powtarzały się na coraz większą skalę. 10 grudnia ogień całkowicie zniszczył bazę morską w Cavite, a tego samego dnia Japończy­ cy wylądowali na północy wyspy Luzon. Klęski spadały jedna za drugą. Większość amerykańskich sił powietrznych została zniszczona w powietrzu lub na ziemi, a 20 grudnia resztki zostały wycofane do portu Darwin w Australii. Okręty admirała Harta wyruszyły w drogę kilka dni wcześniej i pozostały tylko okręty podwodne, by toczyć walkę z wrogiem. 21 grudnia głów­ ne japońskie siły inwazyjne wylądowały w zatoce Lingayen, zagrażając samej Manili. Dalszy przebieg wypadków zbliżony był do tego, co działo się na Malajach z tą różnicą, że obrona trwała nieco dłużej. Tak oto długo szlifowane plany japońskie zalśniły, skrząc się blaskiem triumfu. Lecz to jeszcze nie był koniec .

.,

-..

240

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Depesza japońskiego ambasadora w Berlinie opowiada o jego wizycie u Ribbentropa. dzień po ataku na Pearl Harbor o godzinie 1.00, zatelefonowado ministra spraw zagranicznych Ribbentropa i powiedziałem mu, że naszym życzeniem jest, aby Niemcy i Włochy niezwłocznie wypowiedziały wojnę Ameryce. Ribbentrop odparł, że Hitler znajduje się obecnie na konferencji w kwaterze głównej [w Prusach Wschodnich], gdzie dyskutuje nad takim sposobem wypowiedzenia wojny, który zrobiłby jak najlepsze wrażenie na wszystkich Niemcach oraz że przekaże mu niezwłocznie moje życzenie i uczyni wszystko co w jego mocy, aby zostało ono odpowiednio spełnione.

W

łem

Hitler i jego sztab byli zdziwieni. Jodl opowiadał podczas procesu jak to Hitler "wszedł w środku nocy do mojego pokoju z mapami, by przekazać te wieści felmarszałkowi Keitlowi i mnie. Był absolutnie zaskoczony". Jednak rankiem 8 grudnia wydał niemieckiej marynarce wojennej rozkaz atakowania wszystkich napotkanych okrętów amerykańskich. Było to trzy dni przed oficjalnym wypowiedzeniem wojny Stanom Zjednoczonym.

.....

.

9 grudnia o 10.00 wieczorem zwoła~em zebranie Admiralicji, by przedyskutować sytuację na morzu. Zebrało się nas dwunastu. Staraliśmy się ocenić konsekwencje tej gruntownej zmiany, która zaszła w naszym stosunku do Japonii. Straciliśmy panowanie na wszystkich oceanach z wyjątkiem Atlantyku. Australia, Nowa Zelandia oraz znajdujące się w ich pobliżu wyspy były wystawione na każdy atak. W naszym ręku pozostawała tylko jedna broń: były to Prince oJWales i Repulse, które przybyły do Singapuru. Zostały one wysłane na te wody, aby wywołać nastrój niejasnego zagrożenia, dzięki czemu dwa najwyższej klasy pancerniki, których miejsce pobytu nie jest dokład­ nie znane, mogą pomieszać wszystkie plany morskie nieprzyjaciela. W jaki sposób mieliśmy ich użyć? Bez wątpienia muszą one wyruszyć na morze i zniknąć w gąszczu nieprzeliczonych wysepek. Co do tego wszyscy byliśmy zgodni.

241

PEARL HARBOR!

Osobiście byłem

zdania, że powinny udać się na Pacyfik, by z resztkami floty amerykańskiej. Byłby to piękny gest, jeszcze ściślej wiążący ze sobą świat anglojęzyczny. Równocześnie wyraziliśmy zgodę na wycofywanie przez amerykań­ ski departament marynarki pancerników z rejonu Atlantyku. W ten sposób w ciągu kilku miesięcy mogłaby powstać flota na zachodnim wybrzeżu Ameryki, zdolna w razie potrzeby do przeprowadzenia decydującej bitwy. Istnienie takiej floty stanowiłoby najlepszą możliwą tarczę dla naszych braci w Oceanii. Ta myśl przypadła wszystkim do gustu, lecz ponieważ było już późno, postanowiliśmy tę sprawę jeszcze przemyśleć i dopiero następnego ranka ustalić, co należy zrobić z Prince oj Wales i Repulse. Kilka godzin później obydwa leżały już na dnie morza . połączyć się

.. .. ~

o tragedii tych okrętów, w której tak odegrali Chińczycy. Prince oJWales i Repulse dopłynęły 2 grudnia do Singapuru. 5 grudnia admirał Tom Phillips przybył do Manili drogą powietrzną, aby rozważyć wspólne działania z generałem MacArthurem i admirałem Hartem. Admirał Hart zgodził się, że cztery amerykańskie niszczyciele powinny przyłączyć się do grupy Phillipsa. Obaj admirałowie byli zdania, że w chwili obecnej ani Singapur, ani Manila nie nadają się na bazę dla sprzymierzonej floty. Następnego dnia przyszła wiadomość, że znaczna japońska ekspedycja morska wpłynęła do Zatoki Syjamskiej. Było jasnym, że nadchodzą decydujące wydarzenia. Rankiem 7 grudnia Phillips powrócił do Singapuru. Tuż po północy 8 grudnia przyszły informacje o nieprzyjacielskim lądowaniu w Kota Baru, a później także blisko Songkhla i Pattani. Rozpoczęła się inwazja na Malaje*. Czas teraz

opowiedzieć

nieszczęsną rolę

*

Ataki Japończyków na Malaje i Pearl Harbor nastąpiły w odstępie kilku godzin, co niełatwo zauważyć z powodu różnicy w czasie. Oto spis wy-

242

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Admirał Phillips uważał za swój obowiązek uderzenie na wroga w chwili, gdy schodził on na ląd. W czasie spotkania wyższych oficerów wszyscy byli zgodni, że w tym krytycznym momencie marynarka nie może stać z dala od bitwy. Admirał Phillips przekazał swoje zamiary Admiralicji, po czym poprosił dowództwo powietrzne Singapuru o przemieszczenie samolotów na północne lotniska, jak również o udzielenie mu jak największej pomocy. Chodziło mu o rekonesans sto mil na północ od jego eskadry w dniu 9 grudnia, rekonesans niedaleko Songkhla od świtu 10 grudnia oraz o ochronę myśliwców nad tą miejscowością tego samego dnia. Niestety, było to niemożliwe w związku ze spodziewanym atakiem na Singapur oraz z uwagi na to, że północne lotniska były nie do utrzymania. Admirał wyruszył 8 grudnia o 5.35 po południu z Prince oj Wales, Repulse i niszczycielami: Electra, Express, Vampire i Tenedos, kiedy to otrzymał ten sygnał. Równocześnie zawierał on ostrzeżenie o dużej liczbie bombowców japońskich w bazach połu­ dniowych Indochin. Ponieważ liczne nawałnice i nisko wiszące chmury nie sprzyjały działaniom powietrznym, Phillips postanowił nie ustępować. 9 grudnia wieczorem niebo się przejaśniło i admirał zaczął podejrzewać, że. jest śledzony przez nieprzyjacielskie samoloty. Rozwiała się nadzieja na zaskoczenie i nastę­ pnego ranka należało się spodziewać ,poważnych ataków powietrznych niedaleko Songkhla. W tej sytuacji admirał Phillips niechętnie porzucił swój plan i krótko po północy zawrócił. Niewątpliwie wybrał najlepsze wyjście i wszystko jeszcze mogło potoczyć się inaczej. Jednak około północy z powodu poważnej omyłki doniesiono o przybyciu nieprzyjaciela do Kuantanu, ponad 150 mil na południe od Kota Baru. Admirał Phildarzeń

w odniesieniu do czasu Greenwich (GMT): czas lokalny 0.25, 8 grudnia Pierwsze lądowanie na Malajach 8.00, 7 grudnia Atak na Pearl Harbor świt, 8 grudnia Pierwszy nalot na Filipiny 8,00, 8 grudnia Pierwszy nalot na Hongkong

czas GMT 16,55,7 grudnia 18.30, 7 grudnia 21.00,7 grudnia 23,30, 7 grudnia

PEARL HARBOR!

jest mało prawdopodobnym, by jego siły, dostrzeżone ostatnio przez nieprzyjaciela na kursie północnym, mogły być spodziewane daleko na południu 10 grudnia o świ­ cie. Ten ruch mógł być dużym zaskoczeniem. Podjął więc ryzyko i skierował swoje okręty w kierunku Kuantanu. 9 grudnia lotnictwo japońskie nie dostrzegło brytyjskiej eskadry, lecz jeden z okrętów podwodnych doniósł o 2.00 po połud­ niu, że eskadra ta płynie w kierunku północnym. 22 Japońska Flotylla Powietrzna, stacjonująca niedaleko Sajgonu, właśnie ładowała bomby do ataku na Singapur. Błyskawicznie wymieniono bomby na torpedy i postanowiono wykonać nocny atak na okręty brytyjskie. Jednak okrętów nie znaleziono i przed północą samoloty powróciły do bazy. Przed świtem 10 grudnia kolejny okręt podwodny doniósł, że Brytyjczycy płyną na południe i o 6.00 rano wysłano naprzód 9 samolotów, po których wystartowały 84 bombowce oraz bombowce z torpedami, lecą­ ce falami po 9 bombowców w każdej. Raport o lądowaniu w Kuantanie okazał się fałszywy, lecz ponieważ nie został on skorygowany z Singapuru, admirał o niczym nie wiedział aż do następnego dnia, kiedy to o świcie niszczyciel Express dopłynął do portu i nie natrafił tam na ślad nieprzyjaciela. Przed skierowaniem się ponownie na kurs połu­ dniowy eskadra poszukiwała przez jakiś czas kilku pomniejszych jednostek spostrzeżonych wcześniej. Tymczasem samoloty japońskie doleciały do Singapuru nie spostrzegając niczego. W czasie powrotu do bazy zupełnie przypadkowo natknęły się na swój łup. O 10.20 z pokładu Prince oJWales dostrzeżono pierwszy nieprzyjacielski samolot, a po godzinie 11.00 pojawiła się pierwsza fala bombowców. Wróg atakował falami. Podczas pierwszego uderzenia Repulse został trafiony przez bombę, która spowodowała pożar. Został on jednak wkrótce opanowany, a szybkość okrętu nie uległa zmianie. W czasie drugiego uderzenia Prince oj Wales został trafiony równocześnie przez dwie torpedy, co spowodowało bardzo poważne uszkodzenia. Obie śruby na lewej burcie przestały działać. W tym ataku Repulse nie poniósł żadnych strat. W kilka minut później kolejna fala lips

pomyślał, że

243

244

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

zaatakowała

Repulse, lecz bez powodzenia. Oba okręty trochę i komandor Tennant, nadawszy sygnał alarmowy do Singapuru: "Nieprzyjaciel bombarduje", skierował Repulse w stronę admirała. Kolejny atak, przypuszczony o 12.22, okazał się śmiertelny. Po uniknięciu kilku torped Repulse został trafiony w śródokrę­ cie. Podczas następnego ataku torpeda zdruzgotała urządzenia sterowe, a wkrótce potem trzy kolejne torpedy trafiły w cel. Komandor Tennant zrozumiał, że to już koniec. Natychmiast rozkazał wszystkim wyjść na pokład i niewątpliwie ta decyzja uratowała wiele istnień ludzkich. O 12.33 Repulse obrócił się i zatonął. Natomiast o 12.23 Prince oJWales otrzymał dwie torpedy, a w chwilę później trzecią. Jego prędkość zmniejszyła się do ośmiu węzłów i zaczynał już powoli tonąć. Po następnym ataku i kolejnych trafieniach okręt przewrócił się do góry dnem i zatonął. Była godzina 13.20. Z około 3 tysięcy ludzi niszczyciele uratowały około 2 tysiące. Naczelny dowódca admirał Tom Phillips oraz dowódca okrętu flagowego John Leach utosię rozdzieliły

nęli. .•

-

l.

W odpowiedzi na zapytania szefów sztabu, dlaczego z Singapuru nie wysłano żadnych dywizjonów myśliwców na pomoc okrętom, powiedziano, że 9 grudnia adńrirał Phillips nie zasygnalizował zmiany planu, ponieważ utrzymywał ciszę radiową. W związku z tym Singapur nie znał jego położenia do czasu nadania sygnału przez komandora Tennanta, otrzymanego w południe. Myśliwce wysłano bezzwłocznie. Przybyły one w momencie, gdy Prince oj Wales tonął. Oceniając działania admirała Phillipsa w tych trudnych dniach, należy podkreślić, iż miał on rację sądząc, że jego zamierzony atak na Kuantan odbędzie się poza zasięgiem stacjonujących na wybrzeżu bombowców, których tak bardzo się obawiał. Odległość z lotnisk w Sajgonie do Kuantanu wynosiła 400 mil i w tym zasięgu nie stwierdzono żadnych prób ataków przypuszczanych przez bombowce. Nie docenialiśmy wówczas skuteczności Japończyków w działaniach powietrznych.

245

PEARL HARBOR!

.. - .. 10 grudnia leżałem w łóżku, gdy zadzwonił telefon. Był to pierwszy lord Admiralicji. Jego głos brzmiał dość dziwnie. Trochę pokaszliwał i przełykał ślinę i z początku nie mogłem dokładnie zrozumieć, o co mu chodzi. "Panie Premierze, chciał­ bym donieść, że Prince oj Wales i Repulse zostały zatopione przez Japończyków - najprawdopodobniej przez samoloty. Tom Phillips utonął". "Jest Pan pewien, że to prawda?" "Nie ma co do tego najmniejszej wątpliwości". Odłożyłem słuchawkę, dziękując Bogu, że jestem sam. Był to największy szok, jaki przeżyłem w tej wojnie. Czytając te strony uświadamiam sobie, ile wysiłków, nadziei i planów poszło na dno razem z tymi dwoma okrętami. Gdy przewracałem się w łóżku z boku na bok, zdałem sobie sprawę z tragedii, jaka się wydarzyła. Na Oceanie Indyjskim i Pacyfiku nie było żadnych brytyjskich czy też amerykańskich pancerników z wyjątkiem tych, które przetrwały Pearl Harbor i które znajdowały się w drodze powrotnej do Kalifornii. Na tych ogromnych obszarach panowała teraz Japonia, a my byliśmy bezbronni. Udałem się do Izby Gmin, by osobiście opowiedzieć, co się stało.

Mam Izbie do przekazania bardzo złe wiadomości. Otrzymaliśmy raport z Singapuru, że HMS Prince oj Wales i HMS Repulse zostały zatopione w czasie prowadzenia działań przeciwko Japończy­ kom na Malajach. Nie posiadamy na ten temat żadnych szczegóło­ wych danych poza infonnacjami zawartymi w oficjalnym komunikacie japońskim, wedle którego obydwa okręty zostały zatopione w wyniku ataku powietrznego. Chciałbym dodać, że w czasie kolejnego posiedzenia Izby skorzystam ze sposobności, by przedstawić krótkie oświadczenie na temat ogólnej sytuacji, która w czasie ostatnich dni uległa istotnym zmianom. właśnie

l. _..

Trwały przygotowania do mojego wyjazdu do Stanów Zjednoczonych, planowanego na 14 grudnia. 96 godzin, jakie dzie-

246

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

lilo mnie od tej chwili, było pełne wydarzeń. 11 grudnia miałem przedstawić Izbie Gmin pełne oświadczenie dotyczące obecnej sytuacji wojennej. Panował niepokój, a nawet coś w rodzaju niezadowolenia w związku z przedłużającą się kampanią w Libii, jak dotąd nie rozstrzygniętą. Nie chciałem ukrywać, że grozi nam poważne niebezpieczeństwo ze strony Japonii. Zarazem jednak rosyjskie zwycięstwa ujawniały fatalny błąd wschodniej kampanii Hitlera, podczas której nadchodząca zima miała dopiero pokazać, co potrafi. Wojna z U-bootami była pod kontrolą, a nasze straty znacznie zmalały. Wreszcie cztery piąte świata walczyło teraz po naszej stronie. Ostateczne zwycięstwo było rzeczą pewną. I w tym też tonie przemawiałem. Starałem się przekazać wszystko w formie chłodnej narracji, unikając wszelkich obietnic szybkiego zwycięstwa. Zakończy­ łem w sposób następujący: Naturalnie, nie jestem przygotowany, by dyskutować na temat obecnej sytuacji na Dalekim Wschodzie i Pacyfiku oraz na temat środ­ ków, jakie musimy w związku z nią przedsięwziąć. Prawdopodobnie grozi nam poważne niebezpieczeństwo, lecz będziemy się mężnie bronić wspólnie ze Stanami Zjednoczonymi i Holandią. Siły morskie Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych są nadal większe od połą­ czonych sił wszystkich państw Osi. Lecz nie można lekceważyć straty, jaką ponieśliśmy na Malajach i Hawajach, ani też sił nowego przeciwnika. Musimy się liczyć z tym, że przygotowanie i zebranie wielkich sił na Dalekim Wschodzie, niezbędnych do osiągnięcia ostatecznego zwycięstwa, zajmie dużo czasu. Czeka nas bardzo trudny okres i wszyscy będą musieli aktywnie włączyć się w podejmowane działania. Musimy, jak już powiedziałem, dotrzymać umów związanych z wysyłką dostaw do Rosji i trzeba się spodziewać, że przynajmniej przez kilka miesięcy pomoc udzielana nam przez Stany Zjednoczone znacznie zmaleje. Ta luka musi zostać zapełniona, a możliwym to jest tylko w wyniku naszych wspólnych wysiłków. Nie można wątpić, że teraz, gdy 130 milionów ludzi w Stanach Zjednoczonych włączyło się do wojny, która od tej chwili staje się ich celem życiowym, napływ broni oraz pomoc wszelkiego rodzaju przewyższą wszystko, czego można się było spodziewać dotychczas w czasie pokoju. W tej chwili nie tylko Imperium Brytyjskie walczy o życie -tak samo walczą o nie Stany Zjednoczone, Rosja i Chiny. Za tymi czterema walczącymi potęgami stoją nadzieje wszy-

247

PEARL HARBOR!

stkich podbitych państw europejskich, jęczących pod jarzmem wroga. Wczoraj powiedziałem, że po naszej stronie znajduje się cztery piąte rasy ludzkiej. Być może był to zbyt niski szacunek. To tylko małym bandom i szajkom niegodziwców oraz ich organizacjom partyjnym i militarnym udało się ściągnąć na ludzkość wszystkie te nieszczęścia. Okrylibyśmy się niesławą, gdybyśmy nie dali im nauczki, która nie zostanie zapomniana przez najbliższe tysiąc lat. Cała Izba milczała, powstrzymując tarzy. O nic innego mi nie chodziło .

się

od wszelkich komen-

.. - ..

Wieści

o wydarzeniach w Pearl Harbor zaczęły do nas dochow chwili, gdy pan Eden wyruszył nocą z 7 na 8 grudnia ze Scapa Flow w podróż do Moskwy. Był jeszcze czas, by kazać mu zawrócić, lecz żywiłem przekonanie, że w związku ze zmienioną sytuacją jego misja nabiera jeszcze większej wagi. Stosunki pomiędzy Rosją i Japonią oraz zmiany związane z wysyłką amerykańskich dostaw do Rosji i Wielkiej Brytanii stanowiły ważkie problemy, które należało poruszyć. Eden kontynuował więc swoją podróż, a ja informowałem go na bieżąco. A było o czym pisać. dzić

Premier do pana Edena (na morzu) 10 grudnia 1941 1. Wiele się wydarzyło od czasu Twojego wyjazdu. Po pierwsze, Amerykanie ponieśli ogromne straty na Hawajach i mają w chwili obecnej na Pacyfiku tylko dwa pancerniki mogące przeciwstawić się Japończykom. Ściągają oni wszystkie swoje pancerniki z Atlantyku. Po drugie, według źródeł amerykańskich, będziemy zaciekle atakowani na Malajach i na całym Dalekim Wschodzie przez przeważające na morzu siły japońskie. Po trzecie, jest rzeczą pewną, że Włochy i Niemcy wypowiedzą wojnę Stanom Zjednoczonym. Po czwarte, Rosjanie odnoszą wspaniałe sukcesy w Leningradzie, pod Moskwą, w Kursku i na południu. Armie niemieckie znajdują się w defensywie, znosząc ciężkie warunki zimowe i wzmagające się kontrataki wojsk rosyjskich. Po piąte, Auchinleck donosi, że coś drgnęło w Libii, lecz w tym rejonie czekają nas jeszcze długie walki. Po szóste, należy niezwłocznie wzmocnić Malaje samolotami z Bliskiego Wschodu. 2. W związku z powyższym nie powinieneś obecnie proponować dziesięciu dywizjonów samolotów. Kwestia dostaw amerykańskich jest bardzo płynna i nic nie mogę powiedzieć, póki tam nie dotrę.

248

3. Myślę,

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

że

czujesz

się lepiej. Wesoło

[sic!] tutaj

spędzamy

czas.

I kolejny telegram, już po moim zaokrętowaniu: Premier do pana Edena (na morzu) 12 grudnia 1941 Po utraceniu Prince oj Wales i Repulse oraz po stracie okrętów amerykańskich w Pearl Harbor japońska flota wojenna panuje na Pacyfiku. Japończycy mogą w każdej chwili zaatakować dowolny punkt. Szczęściem, obszar jest tak ogromny, że w jakiś sposób ogranicza to ich możliwości. Sądzimy, że ruszą na Filipiny, Singapur i Drogę Birmańską. Minie wiele miesięcy, zanim uda się nam odzyskać przewagę morską. W obecnej sytuacji nie możemy czynić żad­ nych obietnic w kwestii dostaw oprócz tego, co już ustalono. Potrzebujemy teraz zwiększonej liczby myśliwców w związku z koniecznością wysłania ich na wschód. Zarazem jednak przyłączenie się USA do wojny wynagradza wszystko i z czasem osiągniemy pewne zwycięstwo. [... ] Wyjeżdżam.

ROZDZIAŁ

XXXIII

PODRÓŻ WŚRÓD ODMĘTÓW WOJNY

Podróż na pokładzie "Duke of York" - Osoby towarzyszące - Nasze kontakty z krajem - Czy powinniśmy naciskać Sowietów, by wypowiedzieli wojnę Japonii? - Rozmowy pana Edena ze Stalinem i Moło­ towem, 16-18 grudnia - Poglądy Stalina na sytuację powojenną Żądania sowieckie w kwestii państw nadbałtyckich - Rząd popiera mój protest - Dalsze rozmowy w Moskwie - Rosja i Japonia - Przyjazne rozstanie - Nasze stosunki z Vichy: błogosławieństwo czy przekleństwo - Japończycy atakują Hongkong - Pełen poświęcenia opór garnizonu - Kapitulacja - Japończycy lądują na Malajach - Mój telegram do Wavella, 12 grudnia - Poważny problem strategiczny - Rady Duffa Coopera i moje przekonania - Postępy ofensywy na Pustyni - Rommel wycofuje się do EI-Agejla - Luftwaffe powraca nad Morze Śródziemne - Zaniepokojenie polityką USA - Optymizm lorda Beaverbrooka - Bezpodstawne obawy.

iele przemawiało za moją obecnością w Londynie w tym momencie, gdy rozgrywało się tak dużo spraw. Jednakże nigdy nie wątpiłem, że zupełne zrozumienie pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią jest rzeczą pierwszorzędnej wagi, i że muszę niezwłocznie udać się do Waszyngtonu z jak najsilniejszą ekipą najlepszych doradców. Droga powietrzna została uznana za zbyt ryzykowną w tym okresie, więc 12 grudnia pojechaliśmy do Clyde. Prince oj Wales już nie istniał. King George V obserwował Tirpitza. Zabrać nas mógł jedynie Duke oj York. Głównymi członkami mojej ekipy byli: lord Beaverbrook - członek Gabinetu Wojennego, admirał Pound - pierwszy lord Admiralicji, marszałek lotnictwa Portal - szef sztabu lotnictwa i marszałek Dill, którego na stanowisku szefa sztabu imperialnego zastąpił generał

W

250

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Brooke. Chciałem, by Brooke pozostał w Londynie, gdyż problemów do rozwiązania było mnóstwo. W jego miejsce poprosiłem Dilla, który znajdował się w samym centrum spraw, aby udał się z nami do Waszyngtonu. Teraz otwierały się przed nami nowe horyzonty. Ponadto płynął z nami sir Charles Wilson, który stał się w 1941 r. moim stałym doradcą medycznym. Była to jego pierwsza podróż wraz ze mną, po której już się nie rozstawaliśmy. Jego nieprzerwanej trosce w dużej mierze zawdzięczam to, że żyję. Chociaż nie za~sze mogłem go przekonać, by słuchał moich rad, gdy sam był chory, ani on nie mógł liczyć na moje ścisłe stosowanie się do jego instrukcji, pozostaliśmy mimo to oddanymi przyjaciółmi. Co więcej, obaj przeżyliśmy. Planowaliśmy płynąć przez siedem dni z prędkością około 20 węzłów, robiąc zygzaki i uniki w związku z rozmieszczonymi gęsto U-bootami. Admiralicja skierowała nas przez Morze Irlandzkie do Zatoki Biskajskiej. Pogoda była niesprzyjająca, wiały silne wiatry i morze było wzburzone. Na niebie kłębiły się strzępiaste obłoki. Musieliśmy przepłynąć przez pas U-bootów od portów zachodniej Francji, aż do ich terenów łowieckich na Atlantyku. Było ich tak wiele, że nasz dowódca otrzymał rozkaz od Admiralicji, by nie pozostawiać naszej flotylli w tyle. Niestety, flotylla mogła płynąć jedynie z prędkością sześciu węzłów na tych wzburzonych wodach, w związku z czym brnę­ liśmy z tą prędkością dookoła południowej Irlandii przez 48 godzin. Przepłynęliśmy w odległości około 400 mil od Brestu i nie mogłem nie pamiętać, w jaki sposób Prince oj Wales i Repulse zostały niespełna tydzień temu zatopione przez stacjonujące na wybrzeżu bombowce. Niebo pokryte było gęsto chmurami, w wyniku czego tylko od czasu do czasu jakiś pojedynczy samolot z naszej eskorty mógł się do nas przyłączyć, lecz gdy wyszedłem na mostek, skonstatowałem z niezadowoleniem, iż pojawiać się zaczynają coraz większe połacie błękitnego nieba. Jednakże nic złego się nie wydarzyło. Wielki okręt wraz z towarzyszącymi mu niszczycielami płynął naprzód. Lecz wolne tempo podróży zaczęło nas powoli wyprowadzać z równowagi. Drugiej nocy zbliżyliśmy się do strefy U-bootów. Admirał Po-

PODRÓŻ WŚRÓD ODMĘTÓW WOJNY

251

mamy większe szanse U-boota, niż sami zostać przez niego storpedowani. Panowały nieprzeniknione ciemności, w związku z czym odłączyliśmy się od naszej eskorty niszczycieli i ruszyliśmy naprzód z maksymalną szybkością, na jaką mogliśmy sobie pozwolić na tych wzburzonych wodach. Pale przetaczały się nad nami, co chwilę zalewając pokład. Lord Beaverbrook skarżył się, że równie dobrze mógłby podróżować okrętem podwodnym. Nasz ogromny sztab rozszyfrowujący otrzymywał oczywiście sporo informacji drogą radiową. Jednak komunikacja była dość ograniczona. Kiedy przejęła nas nowa eskorta z Azorów, mogła odbierać od nas zakodowane sygnały alfabetem Morse'a, by oddaliwszy się o około stu mil przekazać je, nie zdradzając jednocześnie naszej pozycji. Niemniej jednak odczuwaliśmy coś na kształt radiowej klaustrofobii - bądź co bądź podróżowa­ liśmy wśród odmętów wojny światowej. und, który

podjął decyzję, stwierdził, że

staranować jakiegoś

e. _ .. Żaden problem nie opuścił nas w podróży i myślami byłem z ministrem spraw zagranicznych, który również znajdował się na morzu, płynąc w przeciwnym kierunku. Najpilniejszą sprawą było nakłonienie Rosjan do wypowiedzenia wojny Japonii. Wysłałem uprzednio panu Edenowi następujący telegram:

12 grudnia 1941 Przed Twoim wyjazdem poprosiłem szefów sztabu, aby wyrazili swoje zdanie na temat ewentualnych korzyści płynących z wypowiedzenia przez Rosję wojny Japonii. Oto ich odpowiedź: "Wypowiedzenie przez Rosję wojny Japonii byłoby dla nas niezwykle-korzystne, lecz jedynie pod warunkiem, że nie wpłynęłoby to ujemnie na rosyjski front zachodni ani teraz, ani na wiosnę". Następnie przedstawili w szczegółach wszystkie za i przeciw. Przede wszystkim podkreślali wagę utrzymania frontu na zachodzie. Pisałem do ministra spraw zagranicznych:

252

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Jeżeli w wyniku dyskusji dojdziesz do wniosku, że Rosjanie są gotowi wypowiedzieć wojnę Japonii, wówczas należy rozważyć czy odpowiedni nacisk w tej sprawie powinniśmy wywrzeć my sami, czy też Amery kanie.

Następujące słowa skreśliłem

po jego przybyciu do Moskwy:

W związku z tym, że zarówno Stany Zjednoczone, Chiny, jak i Australia pragną, by Rosja przystąpiła do wojny z Japonią, nie powinieneś robić niczego, co mogłoby wpłynąć na zmianę decyzji Stalina w tej kwestii, gdyby postanowił postąpić zgodnie z ogólnymi oczekiwaniami. Jednak nie powinniśmy wywierać na niego żadnego nacisku.

I następnego dnia: Niewykluczone, że w wyniku niedawnych sukcesów na froncie rosyjskim Stalin może być skłonny do stawienia czoła Japonii. Sytuacja zmienia się na naszą korzyść z dnia na dzień i musisz sam wyczuć, jak daleko można się w danej chwili posunąć.

W czasie podróży otrzymałem od pana Edena, który tymczasem przybył do Moskwy, serię telegramów o poglądach sowieckich na różne problemy, z którymi zetknął się po przyjeździe.

Ich esencja zawarta jest w pełnym sprawozdaniu z datą 5 stycznia 1942 r., napisanym tuż po jego powrocie: [ ... Podczas mojej pierwszej rozmowy 16 grudnia z messieurs Stalinem i Mołotowem, Stalin przedstawił mi szczegółowo poglądy na kwestię powojennych granic w Europie, a zwłaszcza wypowiedział się na temat traktowania Niemiec. Zaproponował rekonstrukcję Austrii jako niepodległego państwa, oddzielenie Nadrenii od Prus jako niepodległego państwa i prawdopodobne utworzenie niepodległej Bawarii. Mówił także o konieczności zwrotu Polsce Prus Wschodnich, a Czechosłowacji Sudetów. Zapropował rekonstrukcję Jugosła­ wii, która otrzymałaby nawet jakieś dodatkowe tereny od Włoch, stworzenie Albanii jako niepodległego państwa, oddanie Turcji wysp Dodekanezu z możliwymi dopasowaniami na korzyść Grecji w kwestii ważnych dla niej wysp na Morzu Egejskim. Turcja może również otrzymać pewne obszary w Bułgarii, a może nawet i w północnej Syrii. Generalnie wszystkie kraje okupowane, łącznie z Czechosłowacją i Grecją, powinny powrócić do swoich granic sprzed wojny i monsie-

PODRÓŻ WŚRÓD ODMĘTÓW WOJNY

253

Stalin gotów był poprzeć wszelkie przygotowania baz wojskowych itd. dla Wielkiej Brytanii w krajach Europy Zachodniej, np. we Francji, Belgii, Holandii, Norwegii i Danii. Jeżeli chodzi o interesy Rosji, to miała ona powrócić do stanu z 1941 r., przed napaścią niemiecką, z prawem do państw nadbałtyckich, Finlandii i Besarabii. Linia Curzona miała na przyszłość wytyczyć granicę polsko-sowiecką, a Rumunia miała umożliwić Rosji stworzenie specjalnych baz, otrzymawszy rekompensatę w postaci terytorium okupowanego w tej chwili przez Węgry. W czasie tej pierwszej rozmowy Stalin zgodził sięz zasadąodszko­ dowań niemieckich dla krajów okupowanych, zwłaszcza w kwestii sprzętu, natomiast wykluczył odszkodowania pieniężne jako niepożą­ dane. Wykazywał zainteresowanie powojenną koalicją militarną "krajów demokratycznych" i stwierdził, że Związek Radziecki nie ma nic przeciwko temu, by pewne kraje europejskie tworzyły związki federacyjne, jeżeli tego pragną. W czasie drugiej rozmowy, w dniu 17 grudnia, monsieur Stalin przynaglał do natychmiastowego uznania przez rząd nCMości przyszłych granic ZSRR, zwłaszcza w kwestii włączenia do ZSRR krajów nadbałtyckich i odtworzenia graniey fińsko-sowieckiej z roku 1941. Powiedział na koniec, że od zgody na ten punkt zależy podpisanie jakiegokolwiek porozumienia angielsko-sowieckiego. Ze swojej strony wyjaśniłem monsieur Stalinowi, że w związku z uprzednimi zobowiązaniami wobec rządu Stanów Zjednoczonych~ rząd JKMości nie może na tym etapie prowadzić konkretnych rozmów na temat powojennych granic Europy, choć obiecuję skonsultować się w tej sprawie z rządem JKMości w Zjednoczonym Królestwie, rządem amerykań­ skim oraz rządami JKMości w dominiach. Problem ten, do którego Stalin przykłada dużą wagę, był również dyskutowany na trzecim spotkaniu w dniu 18 grudnia. Uf

Na czele listy rosyjskich żądań znajdował się warunek, by wcielone do Rosji na początku tej wojny, stały się koniec końców integralną częścią Związku Sowieckiego. Było tam także wiele innych warunków w duchu rosyjskiej ekspansji imperialnej, do których dołączono gwałtowne żąda­ nia nieograniczonych dostaw i niemożliwych działań militarnych. Gdy tylko przeczytałem te telegramy, zareagowałem gwałtownie przeciwko wchłonięciu państw nadbałtyckich. państwa nadbałtyckie,

254

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Premier do lorda tajnej pieczęci 20 grudnia 1941 1. Żądania Stalina dotyczące Finlandii, państw nadbałtyckich oraz Rumunii są absolutnie niezgodne z artykułami l, 2 i 3 Karty Atlantyckiej, którą Stalin podpisał. Nie możemy się zgodzić na taki warunek ani oficjalnie, ani nieoficjalnie bez uprzednich uzgodnień ze Stanami Zjednoczonymi. Nie czas teraz na ustalanie granic, przyjdzie na to pora podczas konferencji pokojowej, gdy wygramy wojnę. 2. Samo tylko pragnienie podpisania porozumienia, które może zostać opublikowane, nie powinno nas skłaniać do czynienia krzywdzą­ cych obietnic. Minister spraw zagranicznych spisał się doskonale i nie powinien popadać w przygnębienie, jeżeli będzie musiał opuścić Moskwę bez fanfar i kwiatów. Rosjanie muszą i tak walczyć o życie i są zależni od nas z tytułu ogromnych dostaw, które z wielkim trudem zebraliśmy, i które im zgodnie z umową dostarczymy. 3. Ufam, że rząd przekaże powyższe informacje ministrowi spraw zagranicznych. Nie wątpię, że będzie on działał z koniecznym taktem i dyskrecją, lecz mimo to powinien dokładnie znać nasze stanowisko. Rząd był

tego samego zdania i wysłał odpowiedni telegram. Tymczasem nadałem do pana Edena kolejną depeszę: Premier (na morzu) do pana Edena (w Moskwie) 20 grudnia 1941 1. Naturalnie, nie możesz być szorstki w stosunku do Stalina. Obiecaliśmy Stanom Zjednoczonym nie przystępować do żadnych tajnych paktów. Próba zbliżenia się do prezydenta Roosevelta z tymi propozycjami zakończyłaby się fiaskiem i zdecydowaną odmową, psując harmonię naszych dotychczasowych stosunków. 2. Strategiczne bezpieczeństwo Rosji na jej zachodniej granicy bę­ dzie stanowiło jeden z tematów konferencji pokojowej. Szczególnie niebezpieczna jest w chwili obecnej pozycja Leningradu, w związku z czym główny cel stanowi teraz zapobieżenie nowemu atakowi niemieckiemu. Oddzielenie Prus od południowych Niemiec i faktyczna definicja samych Prus będzie jednym z największych problemów, jakie przyjdzie nam rozstrzygnąć. Lecz są to sprawy przyszłości, która jest niepewna i prawdopodobnie odległa. Teraz musimy wygrać tę wojnę, co nie odbędzie się bez ogromnego i długiego wysiłku. Publiczne podnoszenie tego typu kwestii zjednoczy tylko wszystkich Niemców pod egidą Hitlera. 3. Nawet nieformalne poruszanie tych spraw z prezydentem Rooseveltem jest rzeczą niewskazaną. Nie bądź rozczarowany, jeżeli nie uda Ci się przywieźć do kraju wspólnej deklaracji w kwestiach przed-

PODRÓŻ WŚRÓD ODMĘTÓW WOJNY

255

stawionych Ci w piśmie wysłanym przez rząd. Jestem zdania, że podczas tej wizyty zrobiłeś wszystko co można, i że wszystkie Twoje kroki zostały zaaprobowane. Ta podróż trwa strasznie długo.

Sprawozdanie pana Edena opisuje nam zakończenie rozmów w Moskwie: Rozstaliśmy się w niezwykle przyjacielskiej atmosferze. Monsieur Stalin zdawał się w pełni rozumieć moje wyjaśnienia odnoszące się do naszej niezdolności utworzenia w Europie drugiego frontu. Był żywo zainteresowany postępami naszej ofensywy w Libii i uznał za rzecz konieczną wyeliminowanie Włoch, wychodząc z zasady, że Oś się rozpadnie, gdy zostanie zniszczony jej naj słabszy łącznik. Oprócz tego uważa, że nie jest jeszcze dostatecznie silny, by kontynuować wojnę z Niemcami i równocześnie prowokować starcia z Japonią. Ma nadzieję, że do przyszłej wiosny doprowadzi armię na Dalekim Wschodzie do jej dawnego stanu. Nie oznacza to, że przyszłej wiosny zamierza wypowiedzieć wojnę Japonii, obiecuje tylko rozważyć wówczas sprawę ponownie, chociaż wolałby, żeby starcie rozpoczęła Japonia, co zresztą przewiduje.

a. _ ,. W owym czasie problemem numer jeden w stosunkach mię­ dzynarodowych była Francja. Jak zareaguje Vichy na wypowiedzenie wojny Niemcom przez Stany Zjednoczone? Wielka Brytania miała swoje stosunki z de Gaulle'em. Rząd Stanów Zjednoczonych - a zwłaszcza Departament Stanu - pozostawał w bliskim kontakcie z Vichy. Petain, przyciśnięty przez Niemców, cierpiał. Chodziły słuchy, że będzie musiał przejść operację prostaty. Weygand został odwołany z Afryki Północnej do Vichy i pozbawiony dowództwa. Admirał Darlan, jak się wydawało, wzniósł się na sam szczyt. Co więcej, sukcesy Auchinlecka w Libii i poza jej granicami dotykały najistotniejszych problemów Francuskiej Afryki Północnej. Czy Hitler, odparty na Pustyni i zatrzymany w Rosji, zechce wysłać swoje siły, pomijając terytorium Hiszpanii, drogą morską i powietrzną do Tunisu, Algierii, Maroka i Dakaru? Czy będzie to jego odpowiedź na przystąpienie USA do wojny?

256

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Istniały obawy, że admirał Darlan może zająć miejsce Petaina i do Foreign Office napływały poufne zapytania, o stanowisko jakie w takim wypadku zająłby on wobec nas i naszego wielkiego sojusznika. Te kłopotliwe pytania miały związek z ogółem naszych spraw morskich - flotą w Tulonie, dwoma nie dokończonymi pancernikami w Casablance i Dakarze, blokadą itp. Podczas podróży pociągiem z Chequers do Clyde sprządzi­ lem notatkę dotyczącą różnych aspektów sytuacji morskiej i przesłałem ją pierwszemu lordowi Admiralicji, jadącemu w przedziale obok.

13 grudnia 1941 Nie możemy przewidzieć, w jaki sposób przystąpienie Amerykanów do wojny dotknie Francję. Są szanse na korzystne reakcje po zwycięstwie w Libii. Lecz wszystko to jest tylko tłem dla zarysowującej się coraz wyraźniej klęski armii niemieckich w Rosji. Być może amerykańska oferta wysłania korpusu ekspedycyjnego do Casablanki, połączona z pomocą, jakiej możemy udzielić w ramach operacji "Gymnast", spowoduje, że również Francuska Afryka Północna przystąpi do działań. W każdym razie warto próbować; Nie chcę żadnych zmian w dyspozycjach dotyczących operacji "Gymnast" lub "Truncheon", dopóki nie dowiemy się, jaka będzie odpowiedź Vichy. Trzeba pamiętać, że Stany Zjednoczone będą za wyborem Afryki Północnej lub Zachodniej jako głównego terenu przeprowadzania anglo-amerykańskich operacji militarnych;

Do

generała

Smutsa:

20 grudnia 1941 za mój obowiązek przemierzyć ponownie Atlantyk i mam nadzieję, że za kilka dni będę omawiał z prezydentem Rooseveltem kwestie dotyczące przebiegu tej wojny. Myślę, że zapewnię sobie jego pomoc w realizacji naszej polityki w Afryce Zachodniej i we Francuskiej Afryce Północnej. Jest ona zgodna z amerykańską linią postępo­ wania, lecz Amerykanie mogą być w tym momencie bardzo zajęci wojną z Japonią. Będę Pana informował na bieżąco . Uznałem

.. -...

Tymczasem trwała walka na wszystkich frontach starych i nowych. Nie miałem żadnych złudzeń co do losu Hongkongu, zaatakowanego przez przeważające siły japońskie. Lecz im sil-

PODRÓŻ WŚRÓD ODMĘTÓW WOJNY

257

niejszy opór Brytyjczyków, tym lepiej dla wszystkich. Hongkong został zaatakowany prawie w tym samym czasie co Pearl Harbor. Garnizon pod dowództwem generała majora Ma1tby' ego już od początku stanął przed zadaniem przerastającym jego siły. Japończycy użyli tam trzech dywizji, przeciwko którym mogliśmy wystawić sześć batalionów, w tym dwa kanadyjskie. Oprócz tego mieliśmy trochę artylerii, dysponowaliśmy ochotniczym korpusem obronnym składającym się z cywilów w liczbie 2 tysięcy oraz działami nadbrzeżnymi i przeciwlotniczymi broniącymi portu. Podczas oblężenia Japończycy osiągnęli niekwestionowaną przewagę w powietrzu. Dodatkowo pomagała przeciwnikowi aktywna piąta kolumna, działająca wśród ludności miejscowej. Trzy bataliony wchodzące w skład garnizonu, uzbrojone w 16 dział, rozmieszczono w kilku miejscach, aby opóźnić marsz napastników do czasu całkowitego zniszczenia urządzeń w porcie Koulun. Grupy te zostały gwałtownie zaatakowane i 11 grudnia otrzymały rozkaz wycofania się w głąb wyspy. Odwrót odbył się sprawnie pomimo niezwykle trudnych warunków. Premier do gubernatora i obrońców Hongkongu 12 grudnia 1941 Każdego dnia i każdej godziny śledzimy Waszą zaciekłą obronę portu i twierdzy w Hongkongu. Miejsce to stanowi łącznik pomiędzy Dalekim Wschodem i Europą. Jesteśmy pewni, że obrona Hongkongu przed tym barbarzyńskim atakiem zapisze się złotymi zgłoskami w brytyjskich annałach wojennych. Całym sercem jesteśmy z Wami w czas Waszej próby. Każdy dzień Waszego oporu przybliża ostateczne zwycięstwo.

Przygotowania nieprzyjaciela do przekroczenia szerokiego na milę pasa wody pomiędzy lądem a wyspą zajęły kilka dni, w czasie których nasze pozycje były systematycznie ostrzeliwane przez artylerię oraz bombardowane i ostrzeliwane z moździerzy. Nocą 18 grudnia nieprzyjaciel przeprowadził pierwszy desant i od tej pory kolejne posiłki były systematycznie wysyłane w głąb lądu. Obrońcy byli spychani krok po kroku z potężną siłą, a ich szeregi topniały w zastraszającym tempie.

258

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Nie mieli szans na otrzymanie mocy, lecz mimo to walczyli.

posiłków

lub jakiejkolwiek po-

Premier do gubernatora Hongkongu 21 grudnia 1941 Z wielkim zaniepokojeniem dowiedzieliśmy się o desancie Japoń­ czyków w Hongkongu. Trudno nam na odległość ocenić, co go umożliwiło oraz co uczyniło skuteczny kontratak niemożliwym. O poddaniu się jednak nie może być mowy. Należy bronić każdej piędzi wyspy z najwyższym poświęceniem. Nieprzyjaciel powinien zostać zmuszony do rzucenia jak najwię­ kszej liczby ludzi i sprzętu. Każdy kolejny dzień Waszego oporu przyczynia się do zwycięstwa sprawy sprzymierzonych na całym świecie, a Wasza uparta walka przyniesie Wam zaszczyt, którego bez wątpienia jesteście godni.

Rozkazy te zostały wprowadzone w życie z największym powielu przykładów oddania chciałbym zanotować tutaj jeden. 19 grudnia kanadyjski dowódca brygady Lawson doniósł, że jego kwatera została otoczona; trwała nieomal walka wręcz i zamierzał wyjść na zewnątrz, by się do niej przyłączyć. Tak też uczynił i zginął wraz ze swoimi żołnierza­ mi. Garnizon bronił się przez tydzień. Kto mógł, chwytał za broń, żołnierze marynarki wojennej i RAF-u. Brytyjska ludność cywilna bynajmniej nie ustępowała w dzielności wojsku. W dzień Bożego Narodzenia obroń~y doszli do kresu wytrzymałości i kapitulacja stała się nieunikniona. Pod kierunkiem swego gubernatora, sir Marka Younga kolonia stoczyła wspaniałą walkę, przynoszącą wieczną chwałę. Wówczas to wywalczyła sobie owo "dobre imię", na które w pełni zasługuje . święceniem. Spośród

..,

~

..

Kolejne klęski czekały nas na Malajach. Japońskiemu desantowi na półwyspie 8 grudnia towarzyszyły niszczące naloty na nasze lotniska. Spowodowały one poważne straty w naszych i tak już słabych siłach i wkrótce sprawiły, że nasze północne lotniska stały się bezużyteczne. W Kota Baru, gdzie pozycje obrony nadbrzeżnej zostały obsadzone przez brygadę piechoty wzdłuż frontu ciągnącego się przez trzydzieści mil, Japończy­ kom udało się wysadzić większą część jednej ze swoich dywi-

259

PODRÓŻ WŚRÓD ODMĘTÓW WOJNY

zji, choć nie bez strat spowodowanych działaniami naszego lotnictwa i oddziałów lądowych. Po trzydniowych walkach wróg umocnił się na wybranych pozycjach, pobliskie lotniska znalazły się w jego rękach, a brygada piechoty, znacznie przerzedzona, otrzymała rozkaz wycofania się na południe. Dalej na północ tego samego 8 grudnia Japończycy, nie napotkawszyoporu, wylądowali w Pattani i Songkhla. Holenderskie okręty podwodne dzielnie dowodzone zatopiły kilka okrętów japońskich. Do 12 grudnia nie było żadnych ciężkich walk. Wtedy to przy użyciu swojej najlepszej dywizji nieprzyjaciel z powodzeniem zaatakował 11 dywizję hinduską na północ od Alor Setar, zadając jej dotkliwe straty .

.. - .. Przed wyjazdem zatelegrafowałem do czelnego dowódcy w Indiach:

generała

Wavella, na-

12 grudnia 1941 1. Teraz musi Pan patrzeć na wschód. Birma znajduje się pod Pań­ skim dowództwem. Musi Pan powstrzymać natarcie Japończyków na Birmę i Indie i spróbować przeciąć ich linie komunikacyjne na Pół­ wyspie Malajskim. Wokół Przylądka kierujemy do Bombaju 18 dywizję wraz z czterema dywizjonami myśliwskimi RAF-u, znajdującymi się obecnie w drodze na Kaukaz i Morze Kaspijskie. Wysyłamy także trochę dział przeciwlotniczych i przeciwpancernych, których część znajduje się już w drodze. Powinien Pan utrzymać 17 dywizję hinduską dla obrony przed Japończykami. Proszę użyć tych sił wedle swojego uznania i wkomponować je w działania ogólne toczone na tym obszarze. 2. Planujemy, by w odpowiednim momencie w niedalekiej przyszłości, po porozumieniu między Panem a Auchinleckiem, oddać Irak i Persję pod kontrolę dowództwa w Kairze. Zwycięstwa Rosjan oraz libijska ofensywa Auchinlecka odsunęły na pewien czas niebezpieczeństwo wtargnięcia Niemców do Syrii, Iraku i Persji. Niebezpieczeństwo to może w każdej chwili powrócić, lecz w tej chwili mamy ważniejsze sprawy do załatwienia. 3. Mam nadzieję, że te nowe dyspozycje, wynikające ze zmienionej sytuacji międzynarodowej podczas ostatnich czterech dni, zostaną przez Pana dokładnie przemyślane. Będę się starał wysyłać Panu jak

260

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

najwięcej broni, samolotów i ludzi. dy i potrzeby.

Chciałbym poznać Pańskie poglą­

I kolejny telegram: Premier do lorda tajnej pieczęci oraz do generała Ismaya, dla Komitetu Szef6w Sztabu 13 grudnia 1941 Proszę zrobić wszystko, co w Waszej mocy, by wysłać ludzi i sprzęt do Indii, a także pchnąć posiłki powietrzne z Bliskiego Wschodu, gdy tylko bitwa w Libii rozstrzygnie się na naszą korzyść. Należy również jak najszybciej wysłać tam pojazdy pancerne. Premier do gubernatora Birmy 13 grudnia 1941 Wavell stanął na czele lądowej i powietrznej obrony Birmy. Oddajemy do jego dyspozycji 18 dywizję, cztery dywizjony myśliwskie oraz działa przeciwlotnicze i przeciwpancerne. Walki w Libii toczą się pomyślnie, lecz nie mogę wysłać stamtąd żadnych posiłków powietrznych, dopóki sprawa nie zostanie ostatecznie rozstrzygnięta. Wszystko przygotowano, by w chwili wygrania tej bitwy można było wysłać do Pana 6 dywizjonów bombowych. Najlepsze życzenia.

.. - ..

Z taktyczną obroną Półwyspu Malajskiego wiązał się bardzo problem. Miałem pewien pomysł, którego niestety nie mogłem wprowadzić w życie ze środka Oceanu. poważny

Premier do generała Ismaya, 15 grudnia 1941 dla Komitetu Szef6w Sztabu Trzeba się strzec, by oddziały potrzebne do ostatecznej obrony Singapuru i twierdzy nie zostały użyte lub odcięte na Półwyspie Malajskim. Nic nie dorównuje znaczeniu tej twierdzy. Czy jesteś pewien, że posiadamy dostateczną liczbę ludzi do długiej obrony? Rozważ wraz z Auchinleckiem oraz rządem Związku Australijskiego wysłanie 1 dywizji australijskiej z Palestyny do Singapuru.

Z przyjemnością stwierdziłem, że nasz minister stanu, pan Duff Cooper, doszedł niezależnie ode mnie do tego samego wniosku.

s

y

J

A M

H

N

Y

ZATOKA SYJAMSKA

MORZE paŁ UDNIO WOCHIŃSKIE

15.. 0 _ .. Oc.==50 _ _1-=00==:::5 200 mil

PÓŁWYSEP MALAJSKI

262

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

Premier do generała Ismaya, 19 grudnia 1941 dla Komitetu Szefów Sztabu 1. Duff Cooper wyraża te same niepokoje, które przekazałem w telegramie rozpoczynającym się od słów: "Trzeba się strzec". Propozycja Coopera, by skoncentrować się na obronie Johor w celu utrzymania Singapuru, zgadza się co do joty z poglądem wyrażanym przez DiIla. 2. Po amerykańskich i brytyjskich klęskach morskich na Pacyfiku i na Oceanie Indyjskim nie jesteśmy w stanie zapobiec lądowaniom dużych sił japońskich w Syjamie oraz na Półwyspie Malajskim. W związku z tym jedyną obroną pozostaje niszczenie poszczególnych punktów oraz akcje opóźniające na północ od linii obronnej w Johor, która może być broniona jedynie w ramach ostatecznej obrony twierdzy w Singapurze oraz bazy morskiej. 3. Naczelny dowódca powinien skupić się teraz na obronie Johor i Singapuru i tych spraw nic innego nie może w chwili obecnej przesłonić. Nie wyklucza to stosowania taktyk opóźniających w drodze na północ oraz przeprowadzenia sprawnego odwrotu. 4. Nie piszesz, kto jest obecnie naczelnym dowódcą na Dalekim Wschodzie. Czy Pownall już tam dotarł? Jeżeli nie, powinien tam niezwłocznie polecieć.

5. Zawsze było naszym zamiarem, by wszystkie posiłki wysyłane do Indii z Przylądka były używane przez WaveIla do obrony Birmy lub w razie konieczności wysyłane do dyspozycji dowództwa na Dalekim Wschodzie. W pełni aprobujemy wysłanie dział przeciwlotni, czych i dywizjonów myśliwskich. 6. Podobnie 18 dywizja może być użyta przez Wavella na własne potrzeby, jak również może pomóc dowództwu na Dalekim Wschodzie. Lecz skoro 18 dywizja jest wysyłana na wschód, to słusznie byłoby wysłać choć jedną dywizję australijską do Indii, by ją tam zastąpiła.

7. Proszę o informacje na temat Twoich działań, a także o tym, co proponujesz, by przezwyciężyć rosnące trudności związane z wysyła­ niem posiłków do Singapuru. Co zrobiono, by zmniejszyć liczbę zbędnych osób w Singapurze? Jaka była odpowiedź w kwestii dostaw?

... Niemożliwe

-..

jest w tym tomie opisanie całej tej histońi aż do końca. Tragedia Singapuru musi stopniowo wychodzić na jaw. Wystarczy tylko powiedzieć, że przez pozostałą część miesiąca

PODRÓŻ WŚRÓD ODMĘTÓW WOJNY

263

dywizja hinduska dzielnie odpierała główne uderzenie wroga wzdłuż zachodniego wybrzeża półwyspu. 17 grudnia wróg zajął Pinang, gdzie mimo uprzednich zniszczeń w jego ręce wpadła znaczna liczba nie uszkodzonych pojazdów. Umożliwi­ ły one później nieprzyjacielowi wykonanie serii ataków ze skrzydeł przy udziale sił desantowych. Pod koniec miesiąca oddziały nasze po kilku ciężkich walkach znalazły się niedaleko Ipoh, całe 150 mil od pozycji, którą pierwotnie zajmowały. Do tego czasu na półwyspie wylądowały trzy całe dywizje japoń­ skie, w tym Gwardia Cesarska. Również w powietrzu wróg umocnił swoje panowanie. Jakość jego samolotów, błyskawicz­ nie rozmieszczanych na zdobytych lotniskach, przeszła wszelkie oczekiwania. Zostaliśmy zepchnięci do defensywy, a nasze straty były ciężkie. 16 grudnia zaatakowana została północna część Borneo, a wkrótce potem zdobyta. Na szczęście udało się nam wcześniej zniszczyć ogromne i cenne instalacje naftowe. W sumie holenderskie okręty podwodne zatopiły jednostki wroga tuż na rogatkach.

.. - ..

Gdy płynęliśmy przez morza, bitwa generała Auchinlecka na Pustyni przebiegała pomyślnie. Armie Osi, zgrabnie unikając wszystkich manewrów oskrzydlających, wycofywały się ha linię biegnącą w kierunku południowym od EI-Gazala. 13 grudnia punkt ten został zaatakowany przez 8 armię. Składała się ona z 7 dywizji pancernej wraz z 4 brygadą pancerną i grupą wspomagającą, 4 dywizji brytyjsko-hinduskiej, brygady Gwardii (zmotoryzowanej), brygady nowozelandzkiej, brygady polskiej i 32 brygady armijnej. Wszystkie te oddziały podlegały dowództwu 13 korpusu. 30 korpus miał zająć się garnizonami nieprzyjacielskimi, odciętymi i porzuconymi wSolIum, Halfaya i Bardii, które uparcie się broniły. Wróg walczył dzielnie w EI-Gazala, lecz jego skrzydło zostało zaatakowane przez nasze oddziały pancerne i Rommel rozpoczął odwrót przez Darnę do Adżdabiji i EI-Agejla. Całą drogę był on ścigany przez oddziały, które byliśmy w stanie utrzymać na tych ogromnych obszarach.

264

WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI

W pierwszym tygodniu grudnia znacznie wzrosły siły powietrzne nieprzyjaciela. 1 niemiecki korpus powietrzny, wycofany z Rosji, przybył na Morze Śródziemne. Dokumenty niemieckie mówią o wzroście siły od 400 jednostek (206 nadających się do użytku) w dniu 15 listopada do 637 (339 sprawnych) w miesiąc później. Większość z nich poleciała na Sycylię, by chronić szlak morski do Afryki Północnej, lecz nad pustynią zaczęły pojawiać się bombowce nurkujące, eskortowane przez niezwykle skuteczne Me-109. Przewaga powietrzna osiągnięta przez RAF w pierwszym tygodniu bitwy należała do przeszłości. Wkrótce zobaczymy, jak ponowne zapanowanie nieprzyjaciela w powietrzu w grudniu i styczniu oraz kilkumiesięczna utrata panowania na morzach pozbawiły Auchinlecka owoców zwycięstwa, o które walczył tak ciężko i na które czekał zbyt długo .

.., - .-

Cała ekipa pracowała bez wytchnienia, podczas gdy Duke oj York mknął przez ocean, a wszystkie nasze myśli były skupione

na problemach, które musieliśmy rozwiązać. Z niecierpliwością, lecz także z odrobiną niepokoju, oczekiwaliśmy pierwszego spotkania z Prezydentem i jego doradcami w charakterze naszych sojuszników. Już przed wypłynięciem wiedzieliśmy, że klęska w Pearl Harbor poruszyła do głębi wszystkich Amerykanów. Oficjalne doniesienia oraz notatki prasowe sprawiały wrażenie, jakoby cała nienawiść tego narodu zwrócona była przeciwko Japonii. Obawialiśmy się, by ten przypływ negatywnych uczuć nie zniekształcił właściwych proporcji tej wojny. Zdawaliśmy sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakie by nam groziło, gdyby Stany Zjednoczone postanowiły skoncentrować się jedynie na walce z Japonią na Pacyfiku i zrzuciły na nas cały ciężar zmagań z Niemcami w Europie, Afryce i na Bliskim Wschodzie. W jednym z poprzednich rozdziałów opisałem stały i stopniowy wzrost siły Wielkiej Brytanii. Pierwsza bitwa o Atlantyk z U-bootami zakończyła się dla nas korzystnie. Nie wątpili­ śmy w nasze możliwości utrzymania zdobytej pozycji na oceanach. Byliśmy pewni, że pokonamy Hitlera, jeżeli tylko odwa-

,

y

,

\

\

, ,,

\

'.

O

,

, ,, ,,

E

,,'1-

~

Drogi Szlaki - - - - - - - .

~

\

",-'--- ... '

CYRENAJKA

"

/,'i>\

/\~

,,'

J

/~\lo.

N ~-A

.. -

,','~

:::

o . . -~=: __ . . , - Msus

R

)'Antelat

\

\"~-------

,h.Suluk

c

--_ ... /'

,'-" -

~~

':'I

',~

'O,

O

[Giarabub]

~

.