Druga wojna światowa. tom 4 Księga 2 [PDF]

Zitiervorschau

LITERACKA

TOM IV

NAGRODA

NOBLA

KSIĘGA

2

DRUGA WOJNA ŚWIATOWA KSIĘGA

TOM IV Przełożyła Elżbieta

Katkowska

PHANTOM PRESS INTERNATIONALlREFREN GDAŃSK 1996

2

OD WYDAWCY Oddajemy do rąk Państwa długo oczekiwane przez polskich czytelników dzieło Winstona S. Churchilla "Druga wojna światowa". Dwunastotomowe wydanie polskie oparto na edycji angielskiej "Penguin Books", której każdy z sześciu woluminów obejmuje dwie księgi. Mamy nadzieję, że nawet po czterdziestu latach od jej pierwszego wydania Churchillowska interpretacja wydarzeń i opinii o drugiej wojnie światowej wciąż stanowić będzie ciekawą lekturę i przedmiot wnikliwych studiów.

JAK

POTĘGA

WIELKIEJ ZYSKAŁA

KOALICJI PRZEWAGĘ

tom IV HUŚTAWKA

LOSU

....... księga

2

WYZWOLENIE AFRYKI

SPIS TREŚCI księga

2

WYZWOLENIE AFRYKI

XXIV XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI XXXII XXXIII XXXIV XXXV XXXVI XXXVII XXXVIII XXXIX XL XLI XLII XLIII XLIV XLV

8 armia osaczona.. ....... .... .................. ..... ...... ............. 1 Jednak "Torch" .......................................................... 23 Podróż do Kairu. Zmiany w dowództwie............ 44 Moskwa. Pierwsze spotkanie.................................. 65 Moskwa. Nawiązanie stosunków. ............ .......... ... 78 Powrót do Kairu........................................................ 97 Ostateczny kształt operacji "Torch" ....................... 120 Niepewność i napięcie ............................................. 1;46 Sowieckie "dziękuję" ................................................ 161 Bitwa pod Alamajn ................................................... 186 "Pochodnia" zapłonęła ............................................ 205 Darlan ......................................................................... 232 Dylematy zwycięstwa .............................................. 252 Musimy się spotkać .................................................. 265 Konferencja w Casablance ........................................ 280 Adana i Trypolis ........................................................ 304 Kłopoty w kraju ........................................................ 327 Rosja i zachodni alianci .......................................... ;. 352 Zwycięstwo w Tunezji ............................................. 374 Trzecia wizyta w Waszyngtonie .................... ......... 395 Problemy wojny i pokoju ........................................ 415 Naszym celem- Włochy ......................................... 428 ZAŁĄCZNIKI

C. D.

Osobiste depesze i dokumenty premiera.............. 449 Zamysły dotyczące warunków powojennych. Okólnik Premiera skierowany do członków Gabinetu ..................................................................... 541 MAPY

1.

2.

Kapitulacja Tobruku .................... ..................... ........ 5 Nowozelandczycy pod Minqua Qaim .................. 11

SPIS TREŚCI

X

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Pustynia Zachodnia ............... ..... ........... .... .... ... ........ 17 Odparcie Rommla ..................................................... 143 Kampania niemiecka w Rosji, 1942 ........................ 183 Linia fronhl pod AI-Alamajn: 23 października 1942 .............................................................................. 191 AI-Alamajn: atak ....................................................... 196 Al-Alamajn: przełamanie frontu ........................... 197 Al-Alamajn: przesunięcie linii frontu .................... 203 Wybrzeże Afryki Północnej ..................................... 215 Algier - Tunis ........................................................... 223 Kontrataki Rosjan pod Stalingradem..................... 323 Tunezja ........................................................................ 343 Front rosyjski, kwiecień 1942 - marzec 1943 ...... 353 Forsowanie linii Mareth ........................................... 377 Rejon kampanii śródziemnomorskich ................... 379 Zdobycie Tunisu 06-12.05.1943 ............................ 389 INDEKS .................................................................... 544

ROZDZIAŁ

XXIV

8 ARMIA OSACZONA

Auchinleck i obrona Tobruku - Telegramy napływające w okresie kryzysu - Zadanie generała Kloppera - Ataki Rommla - Rozpaczliwa sytuacja - Zamieszanie i kapitulacja - Gigantyczny łup w r?kach wroga - Nieprzyjaciel zmienia całkowicie plany - Malta przestaje być celem nadrz?dnym - Zalety generała Ritchiego - Odwrót 8 armii Opinia Komitetu Obrony Bliskiego Wschodu, 21 czerwca - Mój telegram do generała Auchinlecka z 22 czerwca - Pościg Rommla - Auchinleck przejmuje dowodzenie - Wspaniała postawa dywizji nowoże­ landzkiej - Bezcenna pomoc lotnictwa - Przygotowania do obrony Delty - Sztywne stanowisko Auchinlecka - Mój list z 11 lipca do pana Frasera i pana Curtina - Rommel w martwym punkcie - 8 armia wychodzi cało z burzy.

lutym generał Auchinleck wydał zarządzenie, że chociaż Tobruk jest zasadniczą bazą zaopatrzeniową dla operacji ofensywnych, jednak w wypadku, gdybyśmy byli zmuszeni się wycofać, "nie jest moim zamiarem jego dalsze utrzymywanie, zakładając, iż wróg będzie miał możność jego skutecznego okrążenia. Jeśli okaże się to nieuchronne, przeprowadzi się ewakuację i maksymalnie zniszczy środki trwałe." W skutek tych rozkazów umocnienia nie znajdowały się w dobrym stanie. Wiele min użyto gdzie indziej, w zasiekach z drutu zrobiono przerwy, aby mogły się tamtędy przedostawać pojazdy, a piasek zasypał rowy przeciwczołgo­ we, tak że w niektórych miejscach nie stanowiły one żadnej przeszkody. Tylko na zachodniej i południowo-zachodniej stronie czołowej obwodu umocnienia były dobre; w innych miejscach, a zwłaszcza w kierunku wschodnim, pozostawiały bar-

W

2

WYZWOLENIE AFRYKI

dzo wiele do życzenia. Jednocześnie w tym miejscu nagromadzono mnóstwo zapasów żywności, amunicji i benzyny. Generał Ritchie, aby zapobiec okrążeniu, zaproponował wykorzystanie zachodnich umocnień Tobruku przez włączenie ich do ogólnej linii obrony, biegnącej w kierunku południowo-wschod­ nim do El Adem, uzupełnionej siłami ruchomymi na południu. Zameldówał Auchinleckowi, że takie rozwiązanie nie wyklucza przynajmniej czasowego otoczenia Tobruku przez nieprzyjaciela. Jeśli się tego nie zaakceptuje, nie będzie innego wyjścia, niż wycofać cały garnizon. Auchinleck nie poparł na początku tego planu. 14 czerwca zatelegrafował do Ritchiego: "Tobruk musi być utrzymany i nie można pozwolić wrogowi na okrążenie miasta. Oznacza to, że 8 armia musi utrzymać linię Akroma - El Adem i stronę południową"; a potem: "Obwarowania Tobruku i inne umocnione miejsca mają służyć jako punkty manewrowe, lecz pod żadnym pozorem nie można wrogowi pozwolić na osaczenie w Tobruku nawet części 8 armii." W kraju nie podejrzewaliśmy, że pomysł ewakuacji Tobruku w ogóle pojawił się w umysłach dowódców, wkraczając w stadium planów. Gabinet uważał, że jeśli 8 armia zostanie odparta, Tobruk pozostanie, tak jak w zeszłym roku, cierniem w boku wroga. Aby się upewnić, że Auchinleck podziela ten pogląd, zatelegrafowałem do niego 14 czerwca, nim wyruszyłem do Waszyngtonu: Załóżmy, że

oddanie Tobruku nie wchodzi w grę.

Następnego

dnia Auchinleck odpowiedział, że nie chce, aby 8 armia została osaczona w Tobruku, ale nie ma mowy o oddaniu miasta. Na podstawie wydanych rozkazów generał Ritchie miał nie dać się okrążyć w Tobruku. Ponieważ było to dla nas dwuznaczne, postanowiliśmy sprawę wyjaśnić: "Gabinet Wojenny interpretuje telegram w ten sposób, że jeśli zajdzie potrzeba, generał Ritchie będzie miał tyle wojska, aby zapewnić bezpieczne utrzymanie Tobruku." Auchinleck odpowiedział na to 16 czerwca:

3

8 ARMIA OSACZONA

Interpretacja Gabinetu Wojennego jest prawidłowa. Generał Ritchie wyposaży Tobruk wedle własnego uznania w siły odpowiednie dla jego utrzymania, nawet gdyby miały być one chwilowo odcięte. Jednocześnie generał

Ritchie otrzymał następujące instrukcje:

Chociaż wyraźnie Panu zaznaczyłem, aby nie dać się okrążyć w Tobruku, zdaję sobie sprawę, że może zajść konieczność odizolowania jego obrońców na krótki okres, dopóki nie rozpocznie się kontrofensywy.

Gdybym widział wówczas ten rozkaz, nie jego zadowolenia.

.., Generał

Klopper

wywołałby

on mo-

- ..

dowodzący

2

dywizją południowoafrykań­

ską miał stanąć na czele twierdzy. Żywności i amunicji garni-

na 90 dni i generał Klopper wierzył, że Tobruk odegra mu rolę w planie, który obejmował odzyskanie przez 8 armię silnych punktów El Adem i Belhamed na zewnątrz obwodu. Garnizon składał się z czterech brygad piechoty (14 batalionów), brygady pancernej i 61 czołgów piechoty, pię­ ciu pułków artylerii polowej i średniej oraz około 70 dział przeciwpancernych. * Dodatkowo było około 10 tys. ludzi w administracji i jednostkach transportowych zgrupowanych wokół portu i urządzeń bazy. Ogólnie w obrębie obwodu znajdowało się około 35 tys. ludzi, siła równa mniej więcej tej, jaka utrzymała Tobruk, gdy został on po raz pierwszy oblężony rok wcześniej. Linie obrony pokazane są na mapce. zon

miał

wyznaczoną

*

Rozkaz bitwy o Tobruk: Kwatera główna 2 dYlVizji poludniowoafrykallskiej 4 i 6 poludniowoafrykańska brygada piechoty Dwa mieszane poludniowoafrykańskie bataliony z l dywizji poludniowoafrykańskiej

7 poludniowoafrykański batalion rozpoznawczy (wozy pancerne) 11 hinduska brygada piechoty 20 Brygada Gwardii 32 brygada czołgów piechoty 2 i 3 południowoafrykański pułk artylerii polowej 25 pułk artylerii polowej 67 i 68 pułk średniej artylerii

4

WYZWOLENIE AFRYKI

Po zaledwie dwudniowym zastoju, 16 czerwca Rommel ciosów, zajął El Adem, Belhamed i Akromę. 17 czerwca odniósł zwycięstwo nad naszą 4 brygadą pancerną pod Sidi Rezegh, w wyniku czego jej siły skurczyły się do 20 czołgów. 19 [czerwca] Tobruk został odizolowany i okrążony i do czasu przybycia uzupełnie­ nia czołgÓw brak było skutecznej siły pancernej, która by wsparła lub odciążyła garnizon od zewnątrz. O 6 rano 20 czerwca wróg rozpoczął ostre bombardowanie przy użyciu dział i bombowców nurkujących południowo-wschodniej czę­ ści obwodu tobruckiego, bronionej przez 11 hinduską brygadę piechoty. Pół godziny później ruszyło natarcie, prowadzone przez 21 dywizję pancerną, wspieraną przez 15 dywizję pancerną, włoską dywizję pancerną i zmotoryzowaną dywizję piechoty. Gdy nasze siły pancerne znajdowały się chwilowo poza Tobrukiem, Rommel mógł sobie pozwolić na wykorzystanie wszystkich swoich wojsk tylko na to uderzenie. Natarcie skierowano głównie przeciwko jednemu z batalionów brygady hinduskiej w sektorze o naj słabszych umocnieniach. W krótkim czasie nieprzyjaciel głęboko wdarł się w jego linię. Naszym wojskom nie można było zapewnić żadnej osłony myśliwców, ponieważ lotnictwo zostało wycofane na odległe lotniska. Generał Klopper wydał rozkaz swoim czołgom i części Coldstream Guards do kontrataku. Pozostałe czołgi brytyjskie zostały rzucone do kotła na południowy wschód od skrzyżowania dróg zwanego "King's Cross", gdzie znajdowały się niedobitki hinduskie. Lecz na nic się to zdało. Do południa przetrwała tylko garstka naszych czołgów, a wspierające baterie zostały sforsowane. Czołgi nieprzyjacielskie kierowały się na zachód i północ, ale główny trzon parł prosto na "King's Cross". O 2.00 po południu był tam sam Rommel. Jednej grupie rozkazał maszerować prosto na Tobruk. Znalazła się pod ciężkim ogniem artyleryjskim, o 3.30 po południu dotarła do grzbietu Solaro, a o 6.00 po południu była na rogatkach Tobruku. Inną grupę wysłano na zachód od "King's Road" , wzdłuż grzbietu w kierunku Pilestrino, gdzie napotkała Brygadę Gwardii powznowił ofensywę. Zadając serię błyskawicznych

1

,

"

1

1

,

I

l

J

I

,

I'\

--- --

o

5

10 mil

--- --

--- ---

..Knightsbridge" ,~- ----------.:

_- - -o - - - - - - ":-!._

I

,,

1

1

1

1

Akromag'

----

s z 1 ~k---

: ',\

1\

O

Sidi Rezegh

Ed Duda

--,--------C a p u z-z-ó------------_

El Adem

..1"'.... ~

+

1

I

I

1

I

4 __ _

/ o--------

O Be1hamcd

Pozycje Brytyjczyków Ataki wroga Perymetr fortecy

I J

1

I

I

•

KAPITULACJA TOBRUKU

6

WYZWOLENIE AFRYKI

śpiesznie formującą front, aby odeprzeć nieoczekiwany z tego kierunku atak. Przez całe popołudnie i wieczór Brygada Gwardii, silnie wspierana przez artylerię, rozgrywała zaciętą bitwę, ponosząc poważne straty. Oddano w ręce nieprzyjaciela część terenu i stracono sztab brygady, ale o zmroku powstrzymano napór wroga. Sytuacja była niebezpieczna. Zachodnie i południowe sektory linii obrony nie poniosły żadnego szwanku i Gurkhowie na lewym wierzchołku dzielnie się trzymali, lecz duża część twierdzy Tobruk znalazła się w rękach wroga. Wszystkie nasze oddziały odwodowe zostały sparaliżowane. Rozkazano przeprowadzenie likwidacji bezpośrednio zagrożonych urzą­ dzeń bazy. W samym Tobruku zostały uruchomione rezerwy środków transportowych, niezbędne do ewentualnej ewakuacji niedobitków garnizonu, które i tak wkrótce miały ulec zniszczeniu.

........

O 8.00 wieczorem 20 czerwca generał Klopper zameldował sztabowi 8 armii: "Moja kwatera główna okrążona. Piechota na zewnętrznych liniach obrony nadal ostro walczy. Odpieram napór wroga, ale nie wiem jak długo." Prosił o rozkazy i otrzymał je: "Wycofajcie się najlepiej dzisiaj w nocy, jeśli nie - jutro rano." Zwołał zebranie starszych oficerów i zasięgnął ich opinii. Kilku powiedziało, że dalsza skuteczna obrona jest niemożliwa. Zaczynało brakować amunicji, a główne jej składy znajdowały się w rękach wroga; dalsza walka oznaczała ciężkie straty i byłaby bezcelowa. Niech wszyscy, którzy są w stanie, ruszą do ucieczki. Lecz inni byli za tym, aby walczyć dalej. Środki transportowe, bez których ucieczka stawała się niemożliwą, znalazły się w rękach wroga. Była nadzieja, że z połud­ nia nadejdzie kolumna wspierająca. Niech pozostałe jeszcze siły skoncentrują się w południowo-zachodnim sektorze obrony i walczą, dopóki nie dotrą posiłki. O 2.00 w nocy księżyc zaszedł i ucieczka przez pola minowe, chociaż do tej pory wykonalna, stała się niemożliwa. Generał Klopper odbył rozmowę telefoniczną z generałem Ritchiem i powiedział mu, że grozi im

7

8 ARMIA OSACZONA

"rzeź". Jeśli

opór ma trwać nadal, pociągnie to za sobą straszne jako krytyczną. Generał Ritchie polecił: "Każdy dzień i każda godzina oporu w znacznym stopniu wspiera naszą sprawę. Trudno mi powiedzieć, jak wygląda sytuacja taktyczna, wobec czego Panu pozostawiam podjęcie decyzji co do kapitulacji.[ ... ] Cała 8 armia z podziwem patrzy, jak dzielnie sobie radzicie." . ofiary;

sytuację ocenił

.• - 'I

o świcie 21 czerwca generał Klopper wysłał parlamentariusza z propozycją poddania się, a o 7.45 rano do jego kwatery przybyli niemieccy oficerowie i przyjęli kapitulację. Wiele oddziałów, z których część prawie nie miała okazji do walki, odebrało rozkazy Kloppera z niedowierzaniem i konsternacją. Kilku oficerom dowodzący musiał wydać rozkaz osobiście, ponieważ nie podporządkowaliby się, gdyby pochodził z innego źródła. Według niemieckich dokumentów wzięto do niewoli 33 tys. naszych żołnierzy. Pomimo rozkazów generała Kloppera, wiele małych grupek usiłowało uciec, ale z powodu braku transportu prawie żadnej z nich się nie powiodło. 199 buntowniczo nastawionych i nieustraszonych oficerów i żołnierzy z Coldstream Guards oraz 188 ludzi z oddziałów południowo­ afrykańskich, zebrawszy parę ciężarówek, wyruszyło razem i przedostając się przez obwód zatoczyło szeroki łuk, o zmierzchu znajdując się przy granicy egipskiej, w odległości 70 mil od miejsca startu. Nadzieje garnizonu na nadejście sił pomocniczych okazały się płonne. 7 dywizja pancerna przegrupowała się na pustyni i miała ruszyć na południe, a 20 dywizja otrzymała rozkaz wysłania na pomoc posiłków. Lecz Rommel był dla nich zbyt szybki. Zanim zdążyły wyruszyć, było już po wszystkim. ..,

- ..

Niemcy zdobyli mnóstwo składów zaopatrzeniowych. Oto sprawozdanie szefa sztabu Rommla:

8

WYZWOLENIE AFRYKI

Łup był gigantyczny. Obejmował zapasy żywności dla 30 tys. ludzi na trzy miesiące i ponad 10 tys. m3 benzyny. Bez tych zdobyczy odpowiednie racjonowanie żywności oraz odzieży dla dywizji pancernych w ciągu najbliższych miesięcy nie byłoby możliwe. Dostawy dostarczone drogą morską tylko jeden raz -w kwietniu 1942 roku - wystarczyły na zaopatrzenie wojska przez cały miesiąc.*

Wiadomość

o zdobyciu Tobruku bez uprzedniego długotrwa­ plany Osi. Do tej pory zakładano, że po zdobyciu Tobruku Rommel pozostanie na egipskiej granicy, a kolejnym dużym przedsięwzięciem będzie zdobycie Malty przy użyciu lotnictwa i sił morskich. Jeszcze 21 czerwca Mussolini ponowił te rozkazy. Dzień po kapitulacji Tobruku Rommel zameldował, że proponuje zniszczyć niewielkie siły brytyjskie po lewej stronie granicy i w ten sposób otworzyć drogę do Egiptu. Stan fizyczny i morale jego sił, duże zdobycze amunicji i żywności, a także trudna sytuacja wojsk brytyjskich zachęcały do wejścia "do samego serca Egiptu". Rommel prosił o wyrażenie zgody. Mussolini także otrzymał list od Hitlera, który forsował propozycję Rommla. łego oblężenia zrewolucjonizowała

Los otwiera przed nami możliwości, jakie się nigdy po raz drugi na tym samym teatrze działań wojennych nie zdarzą. [ ... J Angielska 8 armia została praktycznie zniszczona. W Tobruku urządzenia portowe nie odniosły nieomal szwanku. Posiada Pan teraz, Duce, pomocniczą bazę, której znaczenie jest tym większe, że sami Anglicy wybudowali odchodzącą od niej linię kolejową prowadzącą prawie do Egiptu. Jeśli w tym momencie niedobitki brytyjskiej armii nie zostaną starte w pył, do ostatniego żołnierza, przydarzy się to samo, co stało sięz Anglikami, którzy będąc prawie w Trypolisie nagle się zatrzymali, aby wysłać wojska do Grecji, pozbawiając się w ten sposób sukcesu. [ ... J Bogini wojny składa wojownikom wizytę tylko raz. Ten, kto odrzuci ją w takim momencie, może przestać liczyć na jej ponowne przyjście. **

* Westphal, Heer in Fesseln, s. 180 (przyp.oryg.). ** Cytowane przez Cavallero w: Commando Supremo, s.

277 (przyp.oryg.).

9

8 ARMIA OSACZONA

Duce nie trzeba było długo namawiać. Zachwycony perspepodbicia Egiptu, odłożył atak na Maltę do początku września, a Rommel - teraz już feldmarszałek - ku pewnemu zaskoczeniu Włochów został upoważniony do zajęcia stosunkowo wąskiego odcinka między AI-Alamajn a depresją AI- Kattara, jako punktu wyjściowego do przyszłych operacji, których ostatecznym celem był Kanał Sueski. Kesselring miał na ten temat inne zdanie. Żywił przekonanie, iż pozycja Osi na pustyni nigdy nie będzie bezpieczna, dopóki nie zdobędzie się Malty, a zmiana planu niezmiernie go zatrwożyła. Przedstawił Rommlowi ryzyko tego "szaleńczego przedsięwzięcia" . ktywą

.. - ...

Sam Hitler nie był przekonany o sukcesie, jaki miała przyoperacja maltańska, ponieważ nie ufał możliwościom włoskich wojsk, które stanowiłyby trzon ekspedycji. Atak mógł się równie dobrze nie powieść. W każdym razie, obecnie można już na pewno stwierdzić, że druzgocąca i bolesna strata Tobruku ocaliła wyspę od ostatecznej próby. Jest to pocieszenie, którym żaden dobry żołnierz nie powinien się usprawiedliwiać, czy bezpośrednio brał udział w walkach, czy nie. Ciężar winy spada bardziej na naczelne dowództwo niż na generała Kloppera, a już na pewno nie na jego wojska. Generał Ritchie okazał się kompetentnym oficerem sztabowym, a później stanowczym dowódcą korpusu. Jednak rozwią­ zanie polegające na objęciu dowództwa nad 8 armią, po odejściu od biurka w charakterze zastępcy szefa sztabu generała Auchinlecka, nie było dobre. Obydwie funkcje różnią się w zasadniczy sposób i powinny być rozdzielone. Osobiste stosunki, jakie łączyły Auchinlecka i Ritchiego nie pozwalały Ritchiemu na wypracowanie tych niezależnych koncepcji, na których dowodzenie takimi poważnymi operacjami się opiera. Brak wyraźnej linii działania i nieodpowiednio określony podział odpowiedzialności między generałem Auchinleckiem a jego niedawnym oficerem sztabowym, generałem Ritchiem, doprowadziły do nie właściwego wykorzystania sił, co zarówno pod względem charakteru, jak i następstw, stanowi niefortunną karnieść

10

WYZWOLENIE AFRYKI

tę W

historii brytyjskiej wojskowości. Wówczas nie można było tego wydarzenia, gdyż dowódcy Tobruku byli jeńcami wojennymi. Lecz teraz, gdy znane są zasadnicze fakty, nic nie powinno zaciemniać prawdy. właściwie osądzić

.. .. ..

Pozostałości 8 armii wycofano za granicę. W telegramie z 21 czerwca Komitet Obrony Bliskiego Wschodu w Kairze określał alternatywne warianty działania, jakie były możliwe do zastosowania: Po pierwsze, walczyć z wrogiem w rejonie umocnień granicznych. Bez odpowiednich sił pancernych wiąże się to z ryzykiem utraty całej naszej piechoty utrzymującej placówki graniczne. Drugie wyjście - to wstrzymywanie przeciwnika na granicy przy pomocy sił, które zachowują pełną mobilność, podczas gdy trzon 8 armii wycofywano by do umocnień Mersa Matruh. To, połączone z działaniem zaporowym zorganizowanym przez lotnictwo, daje nam najlepszą szansę zyskania na czasie, potrzebnym do przegrupowania i sformowania ofensywnej siły uderzeniowej. [ ... ] Zdecydowaliśmy się na drugi wariant.

Nie

pochwalałem

stępujący

tej decyzji i

wysłałem

z Waszyngtonu na-

telegram:

Premier do generała Auchinlecka 22 czerwca 1942 [1.] Szef sztabu imperialnego, DiU i ja mamy szczerą nadzieję, iż na linii granicznej SoUum stawicie zacięty opór. Wysiłek, jaki wróg ma za sobą, dał mu się niewątpliwie we znaki. W drodze są znaczne posiłki. Zyskanie na czasie, choć o tydzień, może mieć decydujące znaczenie. Nie znamy dokładnych dat rozwinięcia dywizji nowozelandzkiej, ale należy się spodziewać, że nastąpi to pod koniec miesiąca. Nadchodzą i sąjuż niedaleko dywizje pancerne 8 i 44. Zgadzamy się z generałem Smutsem, że możecie swobodnie korzystać z 9 i lO armii, gdyż niebezpieczeństwo na północy jest raczej odległe. W ten sposób możecie wykonać radykalny manewr przy pomocy trzech dywizji, które teraz znajdują się na wschód od Kanału [Sueskiego]. 2. Zaniepokoiła mnie naturalnie Pańska decyzja, w wyniku której możemy się znaleźć z powrotem tam, gdzie byliśmy półtora roku temu, zmuszeni do pokonania tej samej drogi ponownie. Nie sądzę jednak, iż obrona Delty miałaby się okazać nieskuteczną i mam nadzieję,

7DYW.PANC.

I DYW.PANC.

o '-./ CI

Al-Alamajn 60 mil

•

o ==~~~==~~~==~~a 5 10 15 20 25 30 mil

MinqaOaim

HI\\\~IIIIIIIJI Ii, ~_..

DYW. NOWOZELANDZKA

29HIND./ BRYG. PIECHOTY

Ataki wroga

Pozycje Brytyjczyków. 27 czerwca

NOWOZELANDCZYCY POD MINOA OAIM

12

WYZWOLENIE AFRYKI

że nikt nie pozostanie zbyt długo pod wrażeniem efektownych ciosów, jakie zadał nam nieprzyjaciel. Jestem przekonany, że z Pana wytrwałością i odwagą oraz nieugiętą gotowością do ponoszenia ryzyka, sytuację można opanować, jeśli weźmie się pod uwagę nadchodzące pokaźne posiłki.

3. Tutaj, w Waszyngtonie, Prezydent jest głęboko poruszony tym, się stało. On oraz inni wysoko postawieni przedstawiciele władz amerykańskich pragną maksymalnie przyjść nam ż pomocą. Jestem przez nich upoważniony do zakomunikowania Panu, iż 2 dywizja pancerna Stanów Zjednoczonych, specjalnie szkolona w Kalifornii do walk w warunkach pustynnych, około 5 lipca uda się do Suezu, a w sierpniu powinna dołączyć do Pana wojsk. Pomimo wcześniejszych sugestii, nie musi Pan odsyłać do Indii dywizji hinduskiej oraz 288 hinduskiej brygady pancernej. Oprócz tych opisanych w telegramie szefów sztabu, przedsięwzięto także środki zmierzające do przerzucenia na libijski teatr działań wojennych lotnictwa stacjonującego w Indiach. [... ] Obecnie głównym Pana zadaniem jest natchnąć żołnierzy wolą stawienia oporu i duchem walki, pozbawiając ich obaw przed wytworami fantazji, których autorem jest Rommel z garstką ciężkich sił pancernych. Może być Pan pewny, że w czasie tych krytycznych dni, swoją rolę w walkach odgrywa cały dostępny potencjał ludzki. Rząd Jego Królewskiej Mości jest w pełni gotowy podjąć wraz z Wami trud związany ze zorganizowaniem możliwie aktywnej i śmiałej obrony. co

Auchinleck jednak obstawał przy swojej pierwotnej koncepcji .

.. - ..

Rommel

błyskawicznie zorganizował pościg

i 24 czerwca Egiptu, napotykając opór jedynie naszych lekkich kolumn ruchomych i RAF-u, który solidnie wypełniał zadanie osłaniania odwrotu 8 armii do Mersa Matruh. Jej pozycja tutaj nie była silna. Samo miasto posiadało zorganizowany system obrony, lecz na południe od niego, istniało tylko kilka nie połączonych ze sobą linii pól minowych, pozbawionych właściwej ochrony. Tak jak w przypadku utraconej pozycji granicznej, linia Matruh, jeśli miała być skutecznie utrzymana, potrzebowała potężnych sił pancernych, które broniłyby połu­ dniowego skrzydła. 7 dywizja pancerna, choć odbudowana do siły stu czołgów, nie była jeszcze w stanie podjąć się takiego zadania.

przekroczył granicę

8 ARMIA OSACZONA

13

Generał

Auchinleck przybył osobiście do Matruh 25 czerwca i zdecydował, że przejmie od generała Ritchiego bezpośrednie dowodzenie operacyjne armii. Powinien był to zrobić w maju, gdy oto prosiłem. Premier do generała Auchinlecka 28 czerwca 1942 Bardzo się cieszę, że przejął Pan dowództwo. Niech Pan nie przejmuje się niczym innym tylko bitwą. Niech Pan ją rozegra, gdziekolwiek miałoby to być. Nie liczy się nic poza rozgromieniem sił pancernych i generalnie sił zbrojnych wroga. Zbliża się silny strumień posił­ ków. Jesteśmy pewni, że ostateczne zwycięstwo należy do Pana. Generał

Auchinleck szybko doszedł do wniosku, że nie moż­ Matruh, jako docelowej pozycji. Szykowano już pozycję Alamajn oddalonego o następne 120 mil i przygotowywano się do jej zajęcia. Aby zatrzymać napór wroga, chociaż na jakiś czas, wydano następujące dyspozycje: 10 korpus wraz z 10 i 50 brytyjską brygadą piechoty bronił umocnień Matruh. Dalej na południe, pod dowództwem 13 korpusu znajdowała się 29 hinduska brygada piechoty, rozciągnięta w 6-milowej luce między polami minowymi oraz dywizja nowozelandzka, dywizje pancerne 1 i 7 broniły skrzydła pustynnego. Dywizję nowozelandzką, która przybyła z Syrii do Matruh 21 czerwca, wreszcie 26 czerwca skierowano do akcji na grzbiecie w okolicy Minqa Qaim. Tego wieczoru wróg przedarł się przez front 29 hinduskiej brygady piechoty, w miejscu gdzie znajdowała się luka między polami minowymi. Następnego ranka lawina nieprzyjacielskich wojsk przepłynęła tym kanałem, zachodząc następnie od tyłu Nowozelandczyków, którzy zostali okrążeni i zaatakowani z trzech stron. Desperackie walki trwały przez cały dzień i pod koniec wydawało się, że los dywizji jest przesądzony. Dotkliwie zraniony został generał Freyberg. Ale miał godnego następcę. Generał brygady Inglis uporczywie walczył o wydostanie się ze szponów wroga. Niedługo po północy 4 brygada nowozelandzka ze wszystkimi batalionami w szyku bojowym i przygotowanymi bagnetami, skierowała się odpowiednio na wschód, przez pola. Na przestrzeni tysiąca jardów nie napotkano przeciwnika. Nagle otwarto ogień z dział. Cała na

traktować

14

WYZWOLENIE AFRYKI

brygada jak jeden mąż rzuciła się do ataku. Niemcy byli kompletnie zaskoczeni i zostali rozgromieni w walce wręcz przy blasku księżyca. Pozostała część dywizji nowozelandzkiej ruszyła okrężnymi szlakami na południe. Oto jak ten epizod opisuje Rommel: Szalony ogień, jaki wybuchł, objął moją kwaterę. [... J Wymiana ognia między moimi siłami a Nowozelandczykami osiągnęła niesamowite wprost natężenie. Wkrótce moja kwatera była otoczona pło­ nącymi pojazdami, które wyznaczały cel nieprzerwanemu, bezpośredniemu ogniowi wroga. Po niedługim czasie miałem tego dość i dałem wojskom i sztabowi rozkaz wycofania się na południe. Trudno sobie wyobrazić zamieszanie, jakie wybuchło w wojsku tej nocy. *

W ten sposób Nowozelandczycy przebili się i po przebyciu 70 mil, cała dywizja połączyła się niedaleko pozycji Alamajn, utrzymując wysoki poziom dyscypliny i ducha walki. Nie spowodowało to prawie żadnej dezorganizacji, tak że od razu wykorzystano dywizję do umocnienia obrony Alamajn. Premier do generała Freyberga 4 lipca 1942 Jestem głęboko poruszony wiadomością o Twoich nowych ranach i nowej chwale. Ufam, że zranienie nie jest poważne i wkrótce bę­ dziesz znowu dowodził swoją świetną dywizją. Najlepsze życzenia dla Ciebie i dla żołnierzy.

.. - ..

Dwie dywizje 10 korpusu z Matruh również przedarły się bezpiecznie, chociaż nie be~ trudu. 27 czerwca uderzyły na południe na atakującego wroga, co nie doprowadziło do powstrzymania go. Przeciwnik nacierał dalej i droga przybrzeżna stawała się niebezpieczna. Korpus otrzymał rozkaz wycofania się w kierunku wschodnim. Żołnierze torowali sobie drogę w dół szlaku, dopóki nie zablokowały ich siły nieprzyjaciela. Wówczas udali się na przełaj przez pustynię, do Alamajn. Gdy 30 czerwca przyłączyły się do nich korpusy 10 i 13, cała armia

*

Desmond Young, ROln11lel, s. 269 (przyp.oryg.).

15

8 ARMIA OSACZONA

skupiała się

rzy

na nowej pozycji, bądź na jej tyłach. Wśród żołnie­ raczej nastrój zdumienia niż przygnębienia .

panował

.. -..

Przy tej okazji bardzo aktywny i pomocny okazał się Casey. go, aby zajt;lł się sytuacją na tyłach i w kairskim tyglu. Poprosiłem

Premier do ministra stanu 30 czerwca 1942 Chciałbym, aby Pan wiedział, że bardzo doceniam rolę, jaką odegrał Pan nie tylko w ogólnej sytuacji, ale także w zmianie dowództwa, czego pragnąłem i o co zabiegałem od dawna. Podczas gdy Auchinleck walczy na froncie, Pan powinien rozbudzać ducha walki we wszystkich służbach znajdujących się na tyłach. Każdy, kto nosi mundur ma walczyć tak samo, jak walczyłby, gdyby zaatakowano Kent czy Sussex. Grupy zwalczające czołgi za pomocą granatów przyczepnych i obrzucania bombami, obrona do ostatniego tchu każdego umocnionego terenu czy budynku, ma uczynić każdą placówkę zwycięską placówką, a każdy okop ostatnim okopem. Takiego ducha powinien Pan wpoić w żołnierzy. Nie ma mowy o generalnej ewakuacji, nie ma gry o własną skórę. Egipt musi być utrzymany za każdą cenę. Zdawałem sobie oczywiście sprawę, że ucieczka armii w szyku bojowym, nigdy nie byłaby możliwa bez ofiarnej pomocy lotnictwa, które działało z wysuniętych lotnisk aż do czasu, gdy te wpadły w ręce wroga. Teraz mogło walczyć przeciwko nacierającemu nieprzyjacielowi ze sprawnie zainstalowanych baz w Egipcie.

Premier do marszałka lotnictwa Teddera 4 lipca 1942 W kraju z entuzjazmem obserwujemy znakomity, genialny wręcz wysiłek, jaki w bitwie rozgrywającej się w Egipcie, jest udziałem RAF-u. Z każdego zakątka nadchodzą raporty na temat doniosłej roli, jaką Pańscy oficerowie i lotnicy odgrywają w tej homeryckiej walce o dolinę Nilu. Z dala od domu powtarza się historia dni, w czasie których rozgrywała się bitwa o Anglię. Jesteśmy przekonani, że będzie Pan dla swojej świetnej armii przyjacielem, który wytrwa do końca .

.. - ..

16

WYZWOLENIE AFRYKI

Pozycja AI-Alamajn rozciąga się od stacji kolejowej o tej nazwie aż do niemożliwej do przebycia depresji AI-Kattara, 35 mil na południe. Dla jednostek obronnych była to długa linia. Dużo prac już wykonano, ale z wyjątkiem półstałych umocnień wokół samego Alamajn, linia obronna składała się głównie z rozdzielonych umocnień. Skrzydła były jednak zabezpieczone, a 8 armia solidnie wzmocniona. Dywizja nOwozelandzka znajdowała się w znakomitej kondycji po przeprowadzeniu świetnej akcji. Niedługo miała także przybyć i zdobyć najwię­ ksze laury 9 dywizja australijska. Dzięki temu, że łączność odbywała się na krótkich odcinkach i Aleksandria oddalona była zaledwie o 40 mil, reorganizacja 8 armii nie trwała długo. W Auchinlecku, odkąd objął bezpośrednie dowództwo, aż trudno było rozpoznać rozważnego stratega spoglądającego jednym okiem na decydującą bitwę, a drugim na niesprecyzowane i odległe niebezpieczeństwa grożące w Syrii i Iranie. Od razu próbował odzyskać taktyczną inicjatywę. Już 2 lipca wykonał pierwszy z serii kontrataków, które trwały aż do połowy miesiąca. Postawiło to pod znakiem zapytania wątpliwą przewagę Rommla. Następnego dnia po głosowaniu nad wotum nieufności, które stanowiło akompaniament do armatniej kanonady, przesłałem słowa zachęty.

Premier do generała Auchinlecka 4 lipca 1942 Nie mogę się oprzeć dobremu samopoczuciu, jakie ogarnia mnie na myśl otoku rozgrywających się teraz spraw. Jeśli los będzie dla nas łaskawy, wierzę, że wykorzysta Pan przewagę, jak Pan mówi, "w sposób nieugięty".

l' _ •. dywizji południowoafrykańskiej pod połu­ dowództwem pod Tobrukiem było dla generała Smutsa ciężkim ciosem zarówno w kontekście politycznym, jak i militarnym. Poddanie

się

dniowoafrykańskim

Premier do generała Smutsa 4 lipca 1942 [1.] Od czasu powrotu z Ameryki w zeszłym tygodniu, tak bardzo udręczyło mnie mniejszościowe bractwo z Izby Gmin, że dopiero teraz nadarza się okazja do wyrażenia głębokiego żalu z powodu strasz-

~

o ;.,

~

IV