500 zagadek ze świata arabskiego [PDF]

Zitiervorschau

Franciszek Bocheński

zagadek ze świata arabskiego

zagadek ze ś w ia ta a ra b s k ie g o

Franciszek Bocheński

w

zagadek ze świata arabskiego Wyciu nie }>ie rwsze

Wiedza Powszechna Warszawa 1071

W g projektu seryjn ego JÓZEFA C Z E S ŁA W A B IE Ń K A

Okładkę, k a rtę tytu łow ą pro je k to w a ła HELENA MATUSZEW SKA

Ilustracje HELENA M ATUSZEW SKA

Redaktor ELŻB1ETA BIOTROWSKA Redaktor techniczny H A L IN A

LUKASZCZYK

Korektor M A R IA S IE L IC K A

SPIS TREŚCI

PYTA­ ODPO NIA

Wstęp ............................................. 1. Trochę definicji i statystyki............. 2. Trochę g e o g r a f i i ............................. 3. Znaszli ten k r a j ? ............................. 4. Godła p a ń stw o w e ............................. 5. S t o l i c e ............................................... 6. Mówimy po a r a b s k u ...................... 7. Słownik wyrazów nie całkiem obcych 8. Tytuły i g o d n o śc i............................. 9. Naszyjnik z p e r e ł ............................... 10. Mahomet i K o r a n ............................. 11. I s l a m ................................................... 12. W ybitni w o d z o w i e ........................... 13. W ielkie d y n a s t i e .............................. 14. Pamiętne b i t w y .................................. 15. Podróżnicy, geografowie i historycy 16. Światło ze W s c h o d u ........................... 17. Hojni m e c e n a s i.................................. 18. Meczety i p a ł a c e .............................. 19. „Księga tysiąca i jednej nocy" . . . . 20. Madżnun i Lajla, czyli Romeo i Julia po a r a b s k u ..................................... ... 21. Wschodnie s z a t y .............................. 22. W arabskim d o m u ........................... 23. Wschodnie p r z y s m a k i.................... ... 24. Święta, uroczystości i obrzędy . . 25. Szukamy, co a r a b s k ie ....................... 26. Tak — nie — być m o ż e .................... 27. Śmiali p o d r ó ż n ic y .............................. 28. Oczarowani W s c h o d e m .................... 29. Który z Polaków.................................

witezi

7 12 13 14 19 20

126 128 128 128 130 21 134 22 136 23 137 24 139 26 142 28 144 30 145 32 34 35 41 42 44 48 50 52 54 56 58 65 68 69

74 76

150 154 157 158 161 161 167 168 172

174 175 181 183 185 188 189 192

30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48.

Bohaterowie walki o wolność i postęp 78 79 Pamiętne d a t y .......................... Partie, organizacje, ugrupowania . . 80 Mężowie s t a n u .......................... 32 Przegląd p r a s y .......................... 34 Konflikt b lis k o w s c h o d n i......... 38 Palestyński ruch wyzwoleńczy . . . 9! Mister CEKOP b u d u j e ............. 92 Nafta i inne b o g a c tw a ................ 35 Rzemiosło i p r z e m y s ł................ 98 101 Nie tylko z a b y t k i....................... Od rękopisu do t e l e w i z j i ......... 104 Bohaterowie podań ludowych . . . . 105 Nowa literatura a r a b s k a ......... 109 Ulubieńcy muz i publiczności . . . 110 To warto p rze c z y ta ć ................... 111 Flus, czyli coś dla numizmatyków . . 114 Wiem, skąd w r a c a s z ................ 116 Kara Mustafa — dzielny wódz Krzyża­ ków .................................................. 119 49. Muchtalafat, czyli pytania z różnych dziedzin ............................................ 120 50. Zagadki a r a b s k ie ....................... 122 Wybór książek o Arabach i krajach arab­ skich

7'1#5 199 199 '202 206 206 207 209 210 211 211 213 215 217 220 222 223 224 226 227 23. "23.7;

WSTĘP

Lubimy, gdy nas znają. Przyjemnie usłyszeć podczas pobytu za granicą od przypadkowo poznanego cudzo­ ziemca m ile słowa o tym, z czego jesteśmy dumni. N a­ sze osiągnięcia ostatnich lat przyczyniły się do roz­ szerzenia wiedzy o Poiscc w wielu rejonach świata. Przeszło dziesięć lat temu, przebywając w krajach arabskich, często spotykałem się z pytaniami w rodza­ ju: Jakim językiem się u was mówi? Jak się nazywa wa3z król? Czy wolno wam posiadać samochody? Ze­ szłego roku o Polsce wiedzieli mniej lub więcej prawie wszyscy moi rozmówcy. Pytania owszem były, ale jakże różne? Czy Polska produkuje samochody własnej kons­ trukcji? — pytał właściciel kiosku z napojami. Czy Lubański będzie startował w drużynie olimpijskiej? — interesował się policjant. Jaki nowy film przygotowuje Wajda? — chciał wiedzieć literat. Dziś w krajach arab­ skich jesteśmy znani i cieszymy się dużą sympatią. W Polskim Radiu istnieje sekcja nadająca program w języku arabskim. Kilka lat temu ogłosiła ona kon­ kurs pt. „Z czym kojarzy mi się nazwa Bulanda [Pols­ ka]?” Wpłynęło kilka tysięcy odpowiedzi. Słuchacze pisali o polskich miastach, Szopenie, Koperniku, Nowej Hucie, wystąpieniu polskiej delegacji w ONZ i o wielu innych naszych sprawach. Wszyscy wykazywali dobrą znajomość naszej ojczyzny. Tylko jeden młody słuchacz odpisał: „Bulanda kojarzy mi się z imieniem Landa, a trzeba wam wiedzieć, że to bardzo piękna dziewczy­ na^

Lubimy, aby o nas wiedziano, ale lubimy też w ie­ dzieć o innych albo przynajmniej sprawiać wrażenie, że sprawy innych nie są nam obce. Do niedawna w ie­ dza naszego społeczeństwa o krajach arabskich i A ra ­ bach była bardzo uboga. Wyobrażenie przeciętnego P o ­ laka o mieszkańcach krajów arabskich nie odbiegało wiele od obrazu, jaki przekazały nam baśnie „1001 nocy”. Jak to pięknie napisała Maria Pawlikowska-Jasnorzewska: Mój nieznajomy Arab, więcej o nim nie wiem Ma burnus jak śnieg biały Na milę pachnie ambrą i sandałowym drzewem I jest na wpół dżentelmenem Na wpół sennym marzeniem. Mimo że niewiele wiedzieliśmy o Arabach, zawsze cieszyli się oni u nas sympatią. Jej podstawę stanowi wspólna cecha — umiłowanie wolności. Z radością w i­ taliśmy wyzwalanie się coraz większej liczby krajów arabskich spod obcego ucisku. Gdy młode kraje arab­ skie zostały zaatakowane przez Izrael, agresja ta spot­ kała się z potępieniem całego naszego społeczeństwa. W trudnej sytuacji, w jakiej znaleźli się Arabowie, P o ­ lacy wraz z całym obozem socjalistycznym stanęli po ich stronie, udzielając — w ramach swoich możliwości — pomocy rozwijającym się krajom arabskim. Dziś świat arabski staje się nam coraz bliższy. Nasza prasa, radio i telewizja informują nas na bieżąco nie tylko o rozwoju sytuacji politycznej i gospodarczej w kra­ jach arabskich, ale również w iele miejsca poświęcają sprawom dawnej i nowej arabskiej kultury. Od kilku lat zaczęły ukazywać się u nas publikacje poświęcone szerszemu omówieniu krajów arabskich. Jednakże cią­ gle jeszcze w niewystarczającej ilości w stosunku do coraz szerszych kontaktów między Polską i krajami arabskimi. Zagadki ze świata arabskiego pomyślane są jako sprawdzian ogólnych wiadomości czytelnika o Arabach, ich historii, kulturze i innych dziedzinach ży-

a

cia krajów arabskich. Pragnąłem ułożyć je tak, aby w trudnym temacie każdy mógł odpowiedzieć przynaj­ mniej na 10% pytań. Założenie takie postawiło przede mną ciężkie zadanie. Chciałbym z jednej strony objąć jak najszerszą tematykę, a z drugiej nie zadawać py­ tań, na które z trudem mogliby odpowiedzieć tylko nie­ liczni specjaliści. Dlatego też prosiłbym bardzo o w y ­ rozumiałość tych czytelników, dla których Zagadki będą za trudne, oraz tych, dla których poszczególne rozdziały mogą wydać się za łatwe. Jak mówi arabskie przysłowie: „T ego samego wielbłąda możesz kupić ł& 100 dinarów lub za 1 piastra.”

pytania i j

Zanim zabawimy się w odgadywanie szczegółowych pytań z różnych dziedzin kulturalnego, gospodarczego i politycznego życia krajów arabskich, dobrze będzie przypomnieć sobie niektóre dane ogólne i statystyczne dotyczące Arabów i krajów arabskich.

1. Co oznaczało pierwotnie słowo A rab: pierwszego wyznawcę Mahometa, koczowników z Półwyspu Arabskiego, rejon Półwyspu Arabskiego? 2. Gdzie powstały pierwsze państwa arabskie: w okolicach Mekki, w dolinie Nilu, na terenach dziś. Jemenu? 3. Ile jest w przybliżeniu państw arabskich: ok. 10, ok. 20, ok. 30? 4. W którym roku powstała L iga Państw A rab­ skich? 5. Jaka jest w przybliżeniu łączna powierzchnia krajów arabskich: 7 min km2, 13 m in km2 czy 22 min km2? 6. Ile, w przybliżeniu, żyje obecnie na świecie A ra ­

bów: 60 min, 115 min czy 250 min? 7. Jaka część świata arabskiego nazywana jest M aghrebem i co ta nazwa oznacza? 8. Jakie trzy kraje arabskie posiadają największe powierzchnie? 9. Jakie trzy kraje arabskie posiadają największą liczbę ludności? 10. Ile uniwersytetów znajduje się na terenie państw arabskich: 14, 19 czy 27?

Oto kontury dziesięciu krajów arabskich. Spróbujmy odgadnąć, jakie to kraje.

3.

ZN ASZLI TEN KRAJ?

Na podstawie poniższych dziesięciu opisów spróbujmy odgadnąć, jakiego kraju arabskiego one dotyczą:

1. Obszar 2 381 741 km-. Ludności ok. 13,5 min. Kraj położony w pn.-zach. Afryce, większość jego te­ rytorium zajmuje pustynia bogata w ropę naf­ tową i gaz ziemny. Arabowie przyszli tu już w V II w., lecz arabizacja tego kraju, a zwłaszcza jego wnętrza, trwała do X I w. Rządziło tu sze­ reg dynastii niezależnych od kalifatu bagdadzkiego. W początkach X V I w. istniało na tym te­ renie silne państwo korsarskie podporządkowane nominalnie sułtanowi tureckiemu. W początkach X IX w. rozpoczęła się inwazja francuska. W cza­ sach niewoli, która trwała 130 lat, wybuchały tu liczne powstania narodowowyzwoleńcze, zakoń­ czone zwycięską, trwającą kilka lat wojną, któ­ ra pociągnęła za sobą wiele ofiar, lecz przyniosła upragnioną niepodległość w 1062 r.2 2. Obszar 2 149 690 km-. Ludności niecałe 8 min. K raj ten zajmuje prawie całą powierzchnię naj­ większego na święcie półwyspu. Tu znajdowała się kiedyś kolebka ludów arabskich. W dawnych czasach, podobnie jak dziś, tereny te zaludniały koczownicze plemiona arabskie. W kraju tym znajdują się dwa święte miasta islamu. Wraz z przeniesieniem centrum władzy na północ, do Syrii i Iraku, dawna kolebka Arabów straciła swoją czołową pozycję polityczną, zachowując jedynie swoje znaczenie religijne, które było po­ wodem licznych walk o ten kraj pomiędzy po­ szczególnymi dynastiami. W X V III w. rozwinął

się tu silny ruch religijno-polityczny wahhabitów, nawołujący do powrotu do pierwotnego islamu. Po licznych walkach wewnętrznych nad krajem zapanowała, przy aprobacie Anglii, dy­ nastia reprezentująca ruch wahhabitów. Dziś państwo jest jedną z ostatnich monarchii abso­ lutnych rządzonych na zasadzie prawa koranicznego. Dochód czerpie królestwo z ropy naftowej, na którą koncesję posiadają spółki zagraniczne, oraz z pielgrzymek wiernych do świętych miejsc. 3. Obszar 195 000 km-. Ludności ponad 5 min. Kraj położony w pd.-zach. części Półwyspu Arabskie­ go. Większą jego część zajmuje skalisty, półpustynny, wysoki płaskowyż. W starożytności po­ wstały na tym terenie wysoko rozwinięte cyw ili­ zacje, tu tworzyły się pierwsze arabskie organiz­ my państwowe. Kraj ten zwany był przez Rzy­ mian Arabią Szczęśliwą. W pierwszych wiekach naszej ery ścierały się tu wpływy Bizancjum i Persji. Przez pewien czas kraj był okupowany przez Abisynię, a potem przez Persję. W V II w. został włączony do terytorium państwa muzułmańsko-arabskiego. Od X V I w. należał form al­ nie do imperium osmańskiego. Po I wojnie świa­ towej władzę przejęła dynastia szyickich ima­ mów. Okres panowania feudalno-tcokratycznych imamów, trwający do 1962 r., cofnął ten kraj w mroki średniowiecza. Obecnie jest on republiką. 4. Obszar 434 924 km2. Ludności ok. 9 min. Kraj po­ łożony jest w zach. A zji, w dorzeczu dwóch w iel­ kich rzek — tam, gdzie według legend miał się znajdować biblijny raj. Przed arabizacją i islamizacją, które miały miejsce w V II w., teryto­ rium znajdowało się pod panowaniem perskim. Tu mieli swoją stolicę kalifowie abbasydzcy. W okresie ich panowania kraj był centrum kultury i nauki wielkiego państwa arabsko-muzułmań-

skiego. Od X V I w. był prowincją turecką. Po I wojnie światowej posiadała tu swój mandat W iel­ ka Brytania — wkrótce powierzyła ona władzę uległej sobie dynastii królewskiej. Po odkryciu na tych terenach bogatych złóż ropy naftowej wzrosła penetracja obcych kapitałów, zwłaszcza brytyjskiego i amerykańskiego. W 1958 r. miała tu miejsce rewolucja, w wyniku której została obalona monarchia i wprowadzono ustrój repu­ blikański. 5. Obszar 1 001 449 km2. Ludności ok. 34 min. Kraj położony w pn.-wsch. Afryce. Przez jego tery­ torium przepływa jedna z dwóch najdłuższych rzek świata. Poza żyzną doliną tej rzeki resztę tery­ torium kraju zajmują pustynie. Arabowie ode­ brali ten kraj Bizancjum w V II w. Już w pierw­ szych wiekach islamu rządzące nim dynastie uniezależniły się od prawowitego kalifatu. Od X V I w. kraj ten był prowincją imperium Tur­ ków Osmańskich. Wylądował tutaj także ze swymi wojskami Napoleon. Później kraj ten do­ stał się w sferę wpływów angielskich. W 1952 r. wojskowy zamach stanu obalił całkowicie uza­ leżnionego od W ielkiej Brytanii króla i ustano­ wił republikę. 6. Obszar 15 540 km2. Ludności ok. 800 tys. Mały kraj położony na Półwyspie Arabskim nad brze­ giem Zatoki Perskiej. Całe jego terytorium zaj­ muje piaszczysta pustynia. Dawniej znajdował się tu mały port rybacki. Ludność żyła z połowu pereł, rybołówstwa i handlu. W I poł. X V I w. za­ łożyli tu swą bazę handlową Portugalczycy. Póź­ niej terytorium znalazło się w sferze wpływów brytyjskich. Od poł. X V III w. władzę sprawuje dziedziczna dynastia szejków. W 1938 r. odkryto na tym terenie jedne z najbogatszych na świecie złóż ropy naftowej, których eksploatację rozpo-

częły spółki naftowe po I I wojnie światowej. Dzięki nafcie małe państewko stało się wkrótce bardzo bogatym krajem. 7. Obszar 10 400 km2. Ludności niecałe 3 min. Kraj położony jest w A zji, u wybrzeży Morza Śród­ ziemnego. Arabowie zislamizowali te tereny w V II w., odbierając je Bizancjum. Od X V I w. kraj ten pozostawał pod panowaniem Turków Osmańskich. Mieszkają tu dwie grupy ludności: jedna z nich wyznaje chrześcijaństwo, druga to wyznawcy jednej z szyickich sekt islamu. W y­ korzystując waśnie religijne umocniła tu swe wpływy Francja i Stany Zjednoczone, a w swoim czasie również Rosja carska. Od końca II wojny światowej kraj ten jest niepodległą republiką burżuazyjną. Z powodu licznych banków i pięk­ nych krajobrazów zwany bywa „Szwajcarią Lcwantu” . 8. Obszar 2 505 813 km2. Ludności ok. 15 min. Kraj położony w pn.-wsch. Afryce. Mieszkańcy mają ciemne, czasem prawie czarne zabarwienie skó­ ry. W pływy arabskie rozpoczęły się tu jeszcze przed islamem, jednak kraj ten pozostawał ra­ czej na uboczu życia wielkiego imperium arabsko-muzułmańskiego. W okresie imperium os­ mańskiego był rządzony przez beja podległego sułtanowi. W okresie handlu niewolnikami naj­ więcej dostarczano ich właśnie z tych terenów. Pod pretekstem walki z tym procederem zaczęli tu wkraczać Anglicy. W X IX w. wybuchło silne powstanie narodowowyzwoleńcze pod hasłami religijnymi, krwawo stłumione przez angielskich kolonistów. Niepodległość proklamowano dopie­ ro w 1956 r., na co duży wpływ miała rewolucja w kraju sąsiadującym od północy. 9. Obszar 445 550 km2. Ludności ponad 15 min. Kraj położony w pn.-zach. Afryce, u wybrzeży Atlan-

2

500 z a g a d e k z e ś w i a t a a r a b s k i e g o

tyku i Morza Śródziemnego. Na południu oddzie­ la go od Sahary wysoki łańcuch gór, których szczyty pokrywa wieczny śnieg. Arabowie do­ tarli na te tereny w V II w. Miejscowi władcy szybko uniezależnili się od władzy kalifów. W X I i X I I w. panowały tu dwie wielkie dynastie, władające również Hiszpanią. Kraj ten nigdy nie dostał się pod panowanie Turków Osmańskich. Walka o wpływy między mocarstwami europej­ skimi doprowadziła do uzależnienia go od Fran­ cji i Hiszpanii. W początkach X X w. wybuchło silne powstanie, które doprowadziło do krótko­ trwałej niepodległości środkowej części teryto­ rium. Całkowitą niepodległość proklamowano w 1956 r. Obecnie panującym ustrojem jest mo­ narchia konstytucyjna. 10. Obszar

185 180 km". Ludności ponad 6 min. Kraj w zach. A zji leżący u wybrzeży Morza Śródziemnego. Jedną trzecią jego obszaru za j­ muje pustynia, resztę — głównie góry, a tylko niewielką część urodzajne równiny. Arabowie odbili ten kraj z rąk Bizancjum w V II w. Tu przenieśli swoją stolicę Omajjadzi — pierwsza wielka dziedziczna dynastia kalifów. W X II w. byli tu krzyżowcy. Od X V I w. kraj znajdował się we władaniu Turków Osmańskich. W po­ czątkach X X w. na podstawie tajnych układów zaliczono go do sfery wpływów francuskich. Lud­ ność tego kraju prowadziła zaciętą walkę o nie­ podległość. Mimo że była ona kilkakrotnie pro­ klamowana przez Anglię i Francję, uzyskano ją faktycznie dopiero w 1946 r. po opuszczeniu tych terenów przez obce wojska.

Spróbujmy wybrać właściwe godło dla poniższych dziesięciu państw arabskich: Algierii, Arabii Saudyj­ skiej, Egiptu, Iraku, Jemenu (Północnego), Kuwejtu, Libanu, Maroka, Syrii i Tunezji.

Miasto różni się od miasta jak człowiek od człowieka. Przybysz z Europy, zwiedzający miasta Lewantu, po­ czątkowo może odnieść wrażenie, że wszystkie one są do siebie podobne, tak samo, jak może mu się zdawać, że wszystkie melodie arabskie brzmią jednakowo. Aby zaprzyjaźnić się z duszą wschodnich miast trzeba nie szczędząc nóg powłóczyć się trochę, zbaczając z utar­ tego szlaku przeciętnych europejskich turystów, a w te­ dy tajemniczy Bagdad, czy kwiecisty Damaszek, odsło­ ni przed nami swą zasłonę jak piękna hurysa. Niektó­ rzy z nas już tam byli, inni może będą, czego im życzy z całego serca autor Zagadek. Zanim to nastąpi, za­ praszamy na błyskawiczną podróż po stolicach państw arabskich. Biletem będzie wskazanie państw, których stolicami są następujące miasta:

1. Kair 2. Bagdad 3. Damaszek 4. Bejrut 5. San‘a

6. Tunis 7. A lgier

8. Chartum 9. Madinat asz-Sza'b 10. Nuakszott

6. M Ó W IM Y PO A R A B S K U Język arabski jest trudny. Dla opanowania go potrzeba przynajmniej kilku lat uciążliwej nauki. Jednak pew­ ne arabskie słowa i zwroty nie są nam chyba obce. Znamy je z literatury, z prasy, z telewizji, być może od samych Arabów, coraz częściej odwiedzających nasz kraj, lub od naszych znajomych, którzy właśnie wróci­ li z Damaszku, Kairu czy Bagdadu i pragną zaimpono­ wać nam swoją znajomością arabskiego. A może spraw­ dzimy, czy wiedzą oni, co znaczą następujące słowa i zwroty arabskie:

Wielo słów, powszechnie dziś przez nas używanych, pochodzi z języka arabskiego. Do słownictwa europej­ skiego dostały się one przeważnie przez Hiszpanię, S y­ cylię i Wiochy. Dużą grupę wśród zapożyczeń z języka arabskiego stanowią terminy naukowe, które dotarły do średniowiecznej Europy wraz z dziełami arabskich uczonych. Do Polski słowa arabskie przywędrowały dwoma drogami: z zachodu poprzez języki romańskie i ze wschodu poprzez języki tureckie. Jakie polskie słowa pochodzą od podanych niżej pierwowzorów arabskich?

Z pewnością niejednokrotnie spotykaliśmy się z niżej podanymi arabskimi tytułami i godnościami, czy to przy lekturze powieści Karola Maya i opowieści Księgi tysiąca i jednej nocy, czy też przy oglądaniu filmów przygodowych i historycznych lub czytaniu prasy co­ dziennej. Spróbujmy teraz przypomnieć sobie, nie za­ giń :aj;;c do encyklopedii i słowników, jaką funkcją : prr. /. owal lub sprawuje —

9

N A S Z Y J N IK Z PEREŁ

Nic ma i nie było na ćwiecie ludu, który by tak uko­ chał poezję, jak Arabowie. W czasach przedmuzułmańskich stanowiła ona ważny czynnik integrujący ple­ miona zamieszkujące Półwysep Arabski. Do dziś dnia starobeduińska poezja jest dla Arabów, obok Koranu, wzorem poprawnej wymowy i języka. Podróżując po krajach arabskich — tak w wielkich metropoliach, jak i małych zagubionych na pustyni oazach — możemy spotkać ludzi, którzy znają na pamięć wiele staroarabskich poematów. Trudno byłoby nam równać się z ni­ mi. Spróbujmy jednak sprawdzić, czy wiemy coś z tej dziedziny, tak bliskiej sercu każdego Araba:

1. Jaką rolę w dawnym społeczeństwie arabskim od­ grywał poeta? 2. Jakie cechy charakteru opiewali — jako szla­ chetne — staroarabscy poeci? 3. Co to jest kasyda? 4. Z czego słynęła miejscowość ‘Ukaz? 5. Co to są mu‘allaki? 6. Który ze staroarabskich poetów jest autorem po­ ematu zaczynającego się słowami: „Bracia moi postawcie wielbłądy na nogi...” ? 7. Który ze staroarabskich poetów uważany jest za autora najpiękniejszego opisu konia? 8 . Na czyją cześć został ułożony słynny arabski po­ emat Burda?

9. Który z poetów uważany jest przez Arabów za ich wieszcza narodowego (urywki z jego poema­ tów znane są nam w poetyckim przekładzie A da­ ma Mickiewicza)? 10. Na jakim terenie imperium arabsko-muzułmańskiego rozwinęły się formy poetyckie, zw. muwaszszaha i zadżal?

1 0 . M AHOM ET I KO RAN

Przełomowym wydarzeniem w historii Arabów było pojawienie się proroka Mahometa (ok. 570— 632). Gło­ szona przez niego religia — islam — tak dawniej, jak i dziś, odgrywa doniosłą rolę w społecznym i politycz­ nym życiu Arabów. Naszą znajomość islamu będziemy mogli sprawdzić odpowiadając na pytania postawione w następnym rozdziale. Tymczasem przypomnijmy so­ bie nasze wiadomości o twórcy islamu i świętej księdze jego wyznawców, Koranie. Z trzech odpowiedzi, poda­ nych na każde z poniższych pytań, wybierzcie właści­ wą:

t. Z jakiego rodu pochodził Mahomet: a) Abbasydów’, b) Kurajszytów, c) Omajjadów? 2. Jak miała na imię pierwsza żona Proroka:

a) Chadidża, b) Aisza, c) Fatima? 3. Który z aniołów przekazał Mahometowi objawie­

nie: a) Azrael, b) Michał, c) Gabriel? 4. Jak nazywał się koń, na którym Mahomet odbył

swą cudowną podróż do nieba: a) Burak, b) Bucyfał, c) Pegaz? 5. Co to jest hidżra: a) śwńęta wojna muzułmanów, b) emigracja Pro­ roka z Mekki do Medyny, c) szata Mahometa? 6. Czym się trudnił Mahomet, zanim został Proro­ kiem: a) handlem pachnidłami, b) połowem ryb. c) pro­ wadzeniem karawan handlowych? 7. Co to jest sura:

a) rozdział Koranu, b) modlitwa zawarta w Ko­ ranie, c) przepis prawny zawarty w Koranie?

8. Który z kalifów nakazał sporządzenie ostatecz­ nej, oficjalnej redakcji Koranu, nie zmienionej do dziś: a) Abu Bakr, b) Omar, c) Osman? 9. Jak ułożony jest Koran: a) tematycznie, b) chronologicznie, c) wg długoś­ ci rozdziałów? 10. Na ile rozdziałów podzielony jest Koran: a) 12, b) 44, c) 114?

11

IS LA M

Ponad 90% Arabów wyznaje islam. Religia ta odgrywa­ ła i odgrywa bardzo ważną rolą we wszystkich dzie­ dzinach życia krajów arabskich. Postarajmy się spraw­ dzić nasze wiadomości na temat tego wyznania, odpo­ wiadając na poniższe pytania:

1. Ile jest podstawowych obowiązków muzułmani­ na? 2. Jak brzmi muzułmańskie wyznanie wiary? 3. Ile razy dziennie modli się muzułmanin? 4. W jakim kierunku zwraca się muzułmanin pod­ czas modlitwy?

5. W jakiej form ie muzułmanin obowiązany jest udzielać jałmużny? 6. Jaki dzień tygodnia świętują muzułmanie? 7. Jak nazywa się miesiąc, w którym muzułmanie poszczą? 8. Jakie potrawy i napoje objęte są dla muzułmani­

na zakazem spożywania? 9. Czy każdy muzułmanin obowiązany jest odbyć pielgrzymkę do Mekki? 10. Ile żon może mieć muzułmanin?

1 2.

W YBITNI WODZOWIE

Podboje arabskie zapoczątkowane w V II w. doprowa­ dziły do powstania olbrzymiego imperium arabsko-muzułmańskiego rozciągającego się od Atlantyku po Chiny. Na sukcesy, jakie odnieśli koczowniczy miesz­ kańcy Półwyspu Arabskiego w walce z takimi potęga­ mi, jak Persja czy Bizancjum, wpłynęło wiele przyczyn. Dużą rolę odegrały tu czynniki ekonomiczno i społecz­ ne. Nowa struktura społeczna, jaką przyniósł ze sobą islam, zjednoczyła poszczególne narody arabskie, unie­ możliwiła prowadzenie wojen międzyplemiennych. któ­ re stanowiły dotychczas jedną z podstaw egzystencji i tym samym zmusiła Arabów do ekspansji na ze­ wnątrz. Ludność ościennych prowincji, tak Persji, jak i Bizancjum, często była bliższa etnicznie Arabom niż grupie sprawując j nad nią władzę. Przyjęcie islamu oznaczało dla nich niewątpliwe korzyści i wiele zmian na lepsze. Mimo tych sprzyjających warunków sukcesy armii arabskiej byłyby niemożliwe, gdyby nic towa­ rzyszył im bojowy duch żołnierzy i wysokie zdolności dowódców. Spróbujmy odpowiedzieć, w jakich podbo­ jach wsławili swoje imię wymienieni niżej wybitni wodzowie arabscy:

1. Chalid ibn al-Walid

2. S‘ad ibn abi Wakkas

3. 'Am r ibn al-‘As

4. Mu‘awija ibn abi Sufjan

5. ‘Ukba ibn Nafi

6. Musa ibn Nusajr

7.

Tarłk ibn Zijad

8. Al-IIadżdżadż 9. Kutajba 10.

ibn Muslim

Muhammad

ibn

al-Kasim

1 3 . W IE LK IE D YN A STIE

Po śmierci Mahometa najwyższą władzę w państwie arabsko-muzułmańskim sprawowali jego następcy — kalifowie. Początkowo byli oni wybierani z. grona naj­ wybitniejszych towarzyszy Proroka. Później utworzy­ ły się dziedziczne dynastie kalifów. Gubernatorzy po­ szczególnych prowincji zaczęli również przekazywać rządy swym synom, uniezależniając się z czasem od władzy centralnej. Walki wewnętrzne stwarzały okazję do samozwańczego ogłaszania się kalifem. Każda dy­ nastia wniosła swój indywidualny wkład w kulturę arabsko-muzułmańską, każda posiadała swoich w ybit­ nych przedstawicieli. Postarajmy się odpowiedzieć na pytanie, jakie dynastie lub ciągi władców reprezen­ tują niżej wymienieni (dla ułatwienia podajemy w na­ wiasie lata ich panowania).

1. Omar (634— 614) ‘A li (656—661) 2. Mu‘awija (661— 680) ‘Abd al-Malik (685—705) 3. Al-Mansur (754—775) Ilarun ar-Raszid (786—800) 4. 'Abd ar-Rahman I I I (912—961) A l-llakam II (961—976) 5. Sajf ad-Daula (944— 967) 6. A l Mu izz (952—975) A l-A ziz (975— 973) 7. Jusuf ibn Taszfin (1061— 1106)

8. ‘Abd al-Mumin (1128— 1163) Ja'kub al-Mansur (1184— 1199) 9. Saladyn (1168— 1193) 10.

Bajbars (1260— 1277) Kalaun (1279— 1290)

1 4. PA M IĘTN E

B ITW Y

Dzieje Arabów, jak wielu innych ludów, obfitują w liczne wojny. Spróbujmy połączyć niżej podane daty z odpowiednimi polami bitewnymi.

1. ramadan 624

6. 17 X 732

2. 2!) V II I 636 3. 1 V I 637 4. 3 V II 610

7. 23 X 1086

5. 17 V II 711 a) b) cl d) c)

Ba dr Hittin Mardż Dabik Kadisijja Guadilbaca

8. 3 V II 1187 9. 16 V II 1212 10. 21 V III 1516 f) Heliopolis g) Jar mu k h) ZaHaka i) Poitiers j) Las Navas de Tolosa

1 5 . PODRÓŻNICY. GEOGRAFOWIE I H ISTO RYCY

W naturze koczowniczych mieszkańców Półwyspu Arabskiego leżało upodobanie do dalekich podróży i za­ miłowanie do snucia długich opowieści o obcych, nie­ znanych krajach, o niezwykłych wydarzeniach, o w iel­ kich bitwach i dziejach znakomitych rodów. W póź­ niejszych czasach, czasach potęgi wielkiego imperium muzułmańsko-arabskiego i ożywionych kontaktów han­ dlowych i politycznych z innymi ludami, zaistniała ko­ nieczność sporządzenia praktycznych opisów różnych prowincji imperium i krajów obcych. Dawne opowieści kupców, marynarzy i wędrowników1 przerodziły się w poważne prace geograficzne, a historie o bohaterach i waśniach rodowych — w dzieła historyczne. Do dziś dnia wiele z nich stanowi nasze podstawowe źródło do poznania ważnych wydarzeń i obyczajów z kręgu historii i kultury arabskiej. Na podstawie poniższych opisów odgadnijcie nazwiska tych wybitnych arabskich podróżników i uczonych.1

1. Większość swego długiego życia, a żył ponad sto lat (zmarł w 956 r.), spędził na dalekich podró­ żach. Zawiodły go one przez Persję, Afganistan i Indie aż do Chin. Zwiedził też wyspę Jawę. Odbywając drogę powrotną przez Ocean In d yj­ ski wylądował u wsch. wybrzeży A fryki (dziś. Tanzania). Następnie przemierzył Półwysep Arabski, Palestynę, Syrię, Irak i Egipt. Dotarł również nad Morze Kaspijskie. Rezultatem tych licznych i dalekich podróży było olbrzymie dzie­ ło zatyt. Kroniki (30 t.) znane w Europie pt. Z ło­ te łąki i kopalnie klejnotów. Dzieło to stanowi swego rodzaju encyklopedię historyczno-geograficzną. Treść Złotych łąk przeplatana jest licz­ nymi zabawnymi anegdotami i sentencjami mo­ ralnymi. Oprócz fantastycznych opisów, zasły­ szanych przez autora w przydrożnych zajazdach

i portach, dzieło jego zawiera wiele cennych in­ formacji, które zachowane do dziś w pracach innych historyków i geografów arabskich stano­ wią cenne źródło dla badaczy epoki, w której żył autor. 2. Żył w 1. 838—923, zasłynął jako autor wielkiego dzieła historycznego pt. Księga wiadomości o prorokach i królach. Na jego autorytet powołują się wszyscy późniejsi historycy arabscy. W dzie­ le tym wybitny arabski uczony (pochodzenia per­ skiego) zebrał całokształt ówczesnej wiedzy his­ torycznej i geograficznej na temat świata arabsko-muzułmańskiego, uzupełniając ją wieloma wiadomościami zdobytymi podczas swoich licz­ nych podróży po Persji, Iraku, Syrii i Egipcie. .Tak wieść niesie, uczony ten odznaczał się nie­ słychaną pracowitością pisząc przez czterdzieści lat po czterdzieści stron dziennie. Niestety więk­ sza część dzieła nie zachowała się do naszych czasów. 3. Historyk i geograf, zmarł w 891 r., zwiedził wiele krajów współczesnego mu imperium muzuł­ mańskiego: był w Chorasanie, Armenii i In ­ diach, znał również kraje pn. Afryki. Rezultatem jego podróży i badań było wielkie dzieło geogra­ ficzne pt. Księga krajów, w której opisuje wszystkie znane mu kraje, szlaki handlowe, po­ sterunki poczt i zajazdy. Księga krajów, z której niestety większa część nic zachowała się do na­ szych czasów, wyróżnia się rzetelnością opisów oraz wiarygodnością — autor unika wplatania do narracji opowieści legendarnych, od których roją się dzieła innych współczesnych mu history­ ków i geografów. Jako pierwszy z arabskich geo­ grafów zajmuje się także w Księdze krajów sprawami ekonomicznymi w omawianych przez siebie krajach.

4. Żył w X w., zmarł w 988 r. Pochodził z Jerozo­ limy. Odbył w młodości liczne podróże po ów ­ czesnym państwie muzułmańskim. Swoje cieka­ w e spostrzeżenia, uzupełnione wiadomościami uzyskanymi od kupców i żeglarzy, zebrał w dzie­ le pt. Najlepszy z podziałów, czyli wiadomości o klimatach. Klimatami nazywali wówczas A ra­ bowie poszczególne rejony geograficzne. Księga ta, bardzo dokładnie opisująca rozległe rejony państwa muzułmańskiego X w., zawiera wiele danych dotyczących kultury, architektury, zw y­ czajów', a nawet pożywienia. Jest cennym źró­ dłem dla badacza tej epoki. 5. Żył w 1. 973— 1048. Wszechstronny uczony pocho­ dzenia perskiego, związany z dworem tureckiej dynastii Ghaznawidów, wiele lat spędził w In ­ diach. Zasłynął jako wybitny astrolog i matema­ tyk. Napisał bardzo ciekawą historię kalendarzy różnych ludów, w którym to dziele omawia mię­ dzy innymi teorię obrotu kuli ziemskiej wokół własnej osi. W Europie znany jest przede wszyst­ kim z opisu współczesnych mu Indii, jaki dał w dziele Prawda o tym, co znajduje się w Indiach. Oprócz wielu danych historycznych i geograficz­ nych praca ta zawiera liczne trafne spostrzeże­ nia z różnych dziedzin, jak np. mineralogii, m e­ teorologii, geologii itd. Opis Indii tego autora stanowi do dziś jedno z podstawowych źródeł naszych wiadomości o przeszłości tego kraju. 6. Ż ył w 1. 1100— 1166, przebywał na dworze nor-

mandzkiego władcy Sycylii, Rogera II. Podróżo­ wał po A zji Mniejszej, Europie i krajach arab­ skich. Na polecenie swego mecenasa opracował najznakomitsze średniowieczne dzieło poświęco­ ne geografii pod nazwą Księga Rogera. Dzieło to, opatrzone licznymi mapami, zawiera wiele cennych spostrzeżeń z dziedziny geografii i astro­

nomii, m.in. wysuwa tezę o kulistości Ziemi. Dla nas specjalne znaczenie posiadają zamieszczone w nim wzmianki o Polsce i innych krajach sło­ wiańskich. 7. Żył w 1. 1179— 1229, uważany jest za najw ybit­ niejszego arabskiego geografa. Z pochodzenia Grek, został zakupiony jako niewolnik przez b o ­ gatego kupca z Bagdadu, który zatrudniał go ja ­ ko komiwojażera po krajach muzułmańskiego Wschodu, a następnie wyzwolił. Po śmierci sw e­ go pana wędrował po terenie wielkiego imperium muzułmańsko-arabskiego zarabiając na życie ja ­ ko kopista i sprzedawca książek. W końcu osiadł w Mosulu i poświęcił się wyłącznie pisaniu, tym razem własnych dziel. Największą sławę p rzy­ niosła mu obszerna, alfabetycznie złożona ency­ klopedia pt. Słownik krajów, zawierająca wiele ciekawych informacji geograficznych, historycz­ nych, etnograficznych i przyrodniczych. 8. Żył w 1. 1204— 1369, uważany jest za ostatniego z wybitnych średniowiecznych geografów arab­ skich. Często bywa porównywany do Marco P o ­ lo, nie ustępując mu ani pod względem zwiedzo­ nych obszarów, ani dokładnego i ciekawego ich opisania. Mając lat dwadzieścia, wyruszył jako w ierny muzułmanin w pielgrzymkę do Mekki, obierając drogę lądową wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego z Tangeru do Kairu. Stamtąd m iał popłynąć tradycyjnym szlakiem przez Morze Czerwone, jednak z powodu lokalnych zamieszek droga ta była zamknięta. Tak rozpoczęła się pierwsza, ale nic ostatnia jego podróż. Trw ała ona dwadzieścia pięć lat. Podczas pierwszej po­ dróży, a właściwie ich całego cyklu, trzy razy zawitał do Mekki, zwiedzając w międzyczasie Egipt, Syrię, Palestynę, Irak i pd. część Półwyspu Arabskiego. Korzystając z przypadkowej okazji

odwiedził również wsch. wybrzeża A fry k i (dziś. Tanzania). W swoich podróżach na północ i wschód — drugi cykl wędrówek — przemierzył A z ję Mniejszą, Krym i stepy nadwołżańskie, da­ lej A zję Środkową, skąd przez Kabul w Afganis­ tanie dostał się do Indii. Z Indii było już nieda­ leko do Chin, gdzie wybrał się specjalnie w ce­ lu zwiedzenia Pekinu. W drodze powrotnej za­ trzymał się na krótko na Sumatrze, po czym — po podróży morskiej — przez Persję, Irak, Syrię i Egipt dotarł po raz czwarty do Mekki. Zmę­ czony nieco długą podróżą powrócił do domu, do Maroka. Nie mogąc jednak długo usiedzieć na jednym miejscu, wyprawił się do Hiszpanii, a na­ stępnie w głąb A fryki (tereny dziś. Mali). Po po­ wrocie stamtąd zabrał się do spisywania wszyst­ kiego, co widział i słyszał w rozległym świecie. Dziełu swemu nadał tytuł „Podarunek dla pa­ trzących na osobliwości miast i dziwy podróży” . W tłumaczeniu na język polski ta szalenie cie­ kawa relacja nosi tytuł Osobliwości miast i dzi­ wy podróży (1962). 9. Żył w 1. 1332— 1406. Cieszy sic u Arabów opinią największego uczonego wszechczasów. Również w Europie jego teorie naukowe, wyprzedzające o kilka wieków' osiągnięcia r.nuki europejskiej, budzą zrozumiały podziw dla jego wszechstron­ nego umysłu. Urodził sic w Tunisie, gdzie odebrał staranne wykształcenie, po czym poświęcił się karierze politycznej. Sprawował szereg wysokich urzędów u wielu współczesnych mu władców skłóconych nawzajem drobnych dynastii arab­ skich. Wplątując się w różne intrygi, których nierzadko sam był głównym motorem, dostał się nawet na pewien czas do więzienia. Gdy grunt zaczął mu się palić pod nogami, odsunął się od życia publicznego i w ciągu czterech lat napisał wielkie dzieło historyczne pt. Księga pouczają -

cych przykładów i zbiór wiadomości o początku i historii Arabów, Persów i Berberów. Księgę tę poprzedza obszerny wstęp (arab. mukaddima) znany w Europie pt. Prolegomena. Daje w nim autor bardzo interesujący wykład teorii rozwoju społecznego, uwzględniając podstawową rolę, jaką odgrywają w nim stosunki społeczne i ekono­ miczne. Zaleca też daleko idący krytycyzm w metodzie badań historycznych. Jako źródło his­ toryczne najcenniejsza jest ta partia dzieła, którą poświęca Berberom. 10. Żył w 1 poi. X V I w., potomek bogatej rodziny muzułmańskiej z pn. Afryki, podczas jednej ze swych podróży morskich dostał się w ręce pira­ tów. Ci dostarczyli młodego podróżnika papieżo­ wi Leonowi X. Papież obdarzył go wolnością, a po przyjęciu przez niego chrztu, na którym na­ dał mu imię, zalecił kontynuowanie rozpoczętego już poprzednio dzieła dotyczącego historii i geo­ grafii Afryki. Praca ta pt. Opisanie Afryki oraz godnych uwagi rzeczy tam się znajdujących za­ wierała wiele bardzo cennych informacji o A fr y ­ ce, prawie zupełnie nie znanych w tym czasie Eu­ ropejczykom. Po ukończeniu swego dzieła udał się autor za zezwoleniem papieża do swych stron rodzinnych, gdzie zaginął bez wieści.

Uczeni arabscy wnieśli trwały wkład do ogólnoludzkie­ go rozwoju nauk. Dzieła ich, tłumaczone w średnio­ wieczu na łacinę, stanowiły podstawę rozwoju współ­ czesnej nauki europejskiej. Nie przyswoiły się jednak w Europie oryginalne imiona arabskich uczonych — znane są tu w uproszczonej, zlatynizowanej formie. Poniżej podajemy dziesięć prawdziwych imion arab­ skich uczonych:

t. Dżabir ibn Hajjam 2. Muhammad ibn Musa al-Madżusi al-Chwarizmi 3. A li ibn al-Abbas al-Madżusi 4. Abu ‘Abdallah Muhammad ibn Dżabir al-Battani 5. Abu Bakr Muhammad ibn Zakarijja ar-Razi 6. Abu ‘A li al-Hasan ibn al-Hajtham 7. Ali al-Husajn ibn Sina 8. Abd al-Malik ibn Zuhr 9. Muhammad ibn Ahmad Ibn Ruszd 10. Abu Bakr Muhammad ibn Tufajl A oto ich odpowiedniki łacińskie ułożone w kolejności alfabetycznej: Abubacer, Albalegnius, Alhazcn, Alkarizmus, Avenzoar, Averrocs, Avicenna, Geber, Haly Abbas, Rhazes. Spróbujmy połączyć imiona, pod którymi arabscy uczeni znani byli w Europie, z ich arabskimi odpowied­ nikami oraz przypomnieć sobie, w jakich dziedzinach nauki uczeni ci zasłynęli.

Na wspaniały rozwój arabskiej nauki i sztuki w płynę­ ło wiele czynników. Niepoślednią rolę odegrali niektó­ rzy władcy i ich wezyrowie, hojnie obdarzając ze swej szkatuły uczonych i artystów, zakładając szkoły i b i­ blioteki oraz patronując budowie pałaców i meczetów. Zadanie nasze polegać będzie na tym, abyśmy niżej wymienionym artystom i uczonym pomogli odszukać ich mecenasów.

1. Abu Nuwas, jeden z największych poetów arab­ skich V II I w. 2. Hunajn ibn Ishak, najsłynniejszy arabski tłu­ macz żyjący w IX w. 3. Al-Farabi, słynny filozof żyjący w X w. Al-Mutanabbi, wybitny poeta arabski X w.

4 . Al-Ghazali, największy muzułmański teolog ży­ jący w X I w. Omar Chajjam, wybitny matematyk i poeta. 5. Al-Biruni, historyk i matematyk X I w., autor słynnego dzieła o Indiach. 6. Averroes i Abubacer, dwaj wybitni filozofow ie arabskiej Hiszpanii. 7. Avicenna, słynny uczony, filozof i lekarz z po­ czątku X I w.

8. Alhazen, znany arabski optyk, matematyk i m e­ dyk, żyjący na przełomie X i X I w.

9. Al-Isfahani, żyjący w X w., autor słynnej Księgi Pieśni, największego arabskiego zbioru poezji i wiadomości o poetach. 10. Ibn Chaldun, największy arabski uczony, histo­ ryk, myśliciel, prekursor socjologii, żyjący w X IV w.

Mecenasi: S ajf ad-Daula, al-Mansur z Sewilli,

Sztuka muzułmańsko-arabska słynie przede wszystkim z pięknej architektury, której najwspanialszymi pom­ nikami są liczne i bogate meczety. Meczety, w których Mahomet zakazał umieszczania obrazów, prześcigają się wzajemnie w pięknie kształtu i ozdób. Arabowie od­ znaczają się dużą zdolnością przyjmowania zdobyczy dawnych cywilizacji, a następnie adaptowania ich dc własnych potrzeb i udoskonalania. Stąd też w archi­ tekturze arabsko-muzułmańskiej natrafiamy na ele­ menty perskie, bizantyjskie, mezopotamskie, hinduskie i helleńskie. Wszystko to razem doskonale zharmoni­ zowane, ozdobione bogatą ornamentyką, w której A ra ­ bowie nie mieli i nic mają sobie równych. Każdy znacz­ niejszy władca pragnął upamiętnić swe imię budując meczet czy pałac piękniejszy od tego, jaki wzniósł jego poprzednik. Sprawdźmy, czy wiemy, jakie miasta chlu­ bią się posiadaniem poniższych zabytków architekto­ nicznych.

1. Meczet al-Kazirnajn

2. Meczet Omajjadów

3. Meczet Skalna Kopuła

4.

Meczet al-Azhar

5. Meczet al-Aksa

6. Meczet ibn-Tuluna

7. Meczet Sidi ‘Ukba

9. Alkazar

Baśnie z „1001 nocy” stanowią niewątpliwie najbardziej znaną w Europie i wśród samych Arabów pozycją lite­ ratury arabskiej. Jest to dzieło anonimowe, na które składają się baśnie, podania, opowieści i dykteryjki po­ wstałe w różnych miejscach i epokach. Trzon ich sta­ nowią opowieści pochodzenia hindusko-perskiego. Oprócz nich zbiór zawiera wiele podań ludowych, aneg­ dot i baśni czysto arabskich, powstałych przeważnie w Bagdadzie w okresie panowania Abbasydów oraz w Egipcie za Fatymidów. Zachowywane w tradycji ust­ nej, spisane zostały w Egipcie w w. X IV — X V za pano­ wania Mameluków. Pierwszego tłumaczenia zbioru do­ konał arabista francuski, Galland, w 1704— 1714 r. Od tego czasu baśnie z „1001 nocy” tłumaczone były na wiele różnych języków. W Polsce przed wojną istniał przekład pośredni. Pełny przekład z arabskiego orygi­ nału wydał P IW (pt. Księga tysiąca i jednej nocy, 1973). Przypomnijmy sobie fascynujące wschodnie baś­ nie i odpowiedzmy na pytanie: kto i w jakich okolicz­ nościach wypowiedział poniższe słowa?

1. „Powstań i co żywo ruszajmy w drogę, nie dla nas jest godność królewska, aż po ten dzień, kie­ dy ujrzymy, iż to, co spotkało nas, przydarzyło się komuś innemu ...” 2. „Wieść niesie, o królu szczęśliwy, że był raz ...” 3. „Jakżeś mógł być w tym oto dzbanie?” 4. „Sezamie, sezamie otwórz się!” 5. „Wiedz, o Tragarzu, że twe imię do mojego jest podobne. Jam jest bowiem ...” 6. „O podróżni, pokoju pełni! Spieszcie na statek

co żywo... bo oto wyspa, na której jesteście, nie jest wyspą zgoła, jeno rybą olbrzymią ...”

7. „W eź

mnie na plecy i z tego miejsca na drugą stronę strugi przenieś.”

8. „I mnie również przez zły obrót spraw obrzydło rzemiosło moje. Ale, mój bracie, któż nam każe w tym mieście pozostawać. Wyjedźmy stąd obaj... A rzemiosło rąk naszych we wszystkich krajach będzie się rozwijać.”

9. „Zaiste

zapragnąłem mieć niewolnicę taką, aby wśród jej współczesnych nie było piękniejszej nad nią, aby doskonałej była urody, wybornych kształtów i aby jej urok cały zasługiwał na po­ chwały.”

10.

„Będę musiał tę lampę z kurzu oczyścić ...”

Nie wszystkim wiadomo, że znane europejskie opo­ wieści o wielkich i tragicznych miłościach mają swój pierwowzór w arabskiej poezji miłosnej. W V II w. słynne było na Półwyspie Arabskim plemię Banu Udhra, które wydało wielu poetów pięknie opisujących swą nieszczęśliwą miłość. Od nazwy tego plemienia określa się w krajach arabskich terminem al-hubb al-zidhri (miłość udhryjska) idealną miłość rozłączonych kochanków, pełną wspomnień, tęsknoty i rozpaczy. W późniejszych czasach poeci dworscy zaczęli opiewać inny rodzaj miłości, również idealnej, gdzie wielbiciel uważał się za niewolnika swej pani, dla której prag­ nąłby dokonywać nadzwyczajnych czynów. Poezja ta rozwinęła się najbujniej w arabskiej Hiszpanii. P o ­ dobnie jak u innych ludów, tak i u Arabów legendy o miłości nieszczęśliwych kochanków są częstym te­ matem literatury ludowej. Zadanie, które stoi przed nami, jest trudne i odpowiedzialne. Spróbujmy połą­ czyć rozłączone pary. Z pewnością będą one nam wdzięczne, opowiadając w nagrodę za nasz wysiłek swoje ciekawe losy.

Oni

One

1. ‘Antara ibn Szaddad

a) M ajj

2. Dżamil

b) Lajla

3.

Kajs ibn Dharih

c)

Umm al-Banin

4.

Madżnun

d)

Buthajna

5. ‘Abbas ibn al-Ahnaf

e) ‘Abla

6. Waddah

f) ‘Abbasa

8. Dża'far

h) Wallada

9. Dżubran Chalil Dżubran

i) Lubna

10. Mu‘tamid

j) Rumajkijja

21

WSCHODNIE S Z A T Y

Obejrzawszy przedstawione na rysunkach postacie, w strojach ludowych, spróbujmy odgadnąć, z jakiego kra­ ju arabskiego pochodzą.

Zostaliśmy zaproszeni przez naszych arabskich przy­ jaciół do ich domu. Wchodzimy i oto oczom naszym ukazuje się szereg przedmiotów o egzotycznych kształ­ tach i barwach. Czy wiemy jednak, co to za przedmio­ ty i do jakich celów służą?

Arabska kuchnia ma wielu zwolenników wśród praw­ dziwych smakoszy. Ogólnie charakteryzuje się używa­ niem dużej ilości ostrych przypraw i tłuszczu. A rab­ skie słodycze są naprawdę słodkie, dla polskiego pod­ niebienia może nawet za bardzo. Dużą popularnością cieszą się u Arabów różne kasze, bób, ryż i soczewica. Z mięs za najsmaczniejsze uważają oni baraninę i

mięso wielbłądzie. Lubią też drób i ryby. Nie jedzą natomiast, ze względów religijnych, wieprzowiny. A ra­ bowie uprawiają w iele jarzyn, uprawy niektórych z nich nauczyli się Europejczycy właśnie od nich. o czym może świadczyć m. in. arabskie pochodzenie nazw nie­ których jarzyn, jak np. karczochy (ang. artichokes) od arab. ardi szuki (kolczatka). Poniżej podajemy dzie­ sięć nazw popularnych arabskich potraw — spróbujcie powiedzieć, w jakim charakterze są podawane (jako zakąska, zupa, danie mięsne, danie jarskie czy deser). Smakoszy ucieszą zapewne przepisy kulinarne dołą­ czone do odpowiedzi.

t. taamijja 2. szisz kebab 3. kibbe 4. muluchijja 5. kufta (lub kifta) 6. maamul 7. tagine 8- sahlib 9. kuskus *0. madżadarra (lub kuszeri)

W krajach arabskich, podobnie jak gdzie indziej, ob­ chodzone są hucznie różne święta i uroczystości. Spró­ bujmy — po przeczytaniu poniższych opisów świąt re­ ligijnych lub państwowych czy uroczystości i obrzędów związanych 7 życiem rodzinnym — odpowiedzieć na dołączone do każdego opisu pytanie.

1. Zapada zmierzch, pustoszeją ulice i place, każdy stara się zdążyć do domu przed wystrzałem a r­ matnim zwiastującym ukazanie się na niebie no­ wiu księżyca. Huk tego wystrzału staje się ha­ słem do rozpoczęcia świątecznej uczty. Gdy wszys­ cy najedzą się do syta, ulice rozjaśniają się ty­ siącem świateł. Wszędzie słychać wesołą muzykę i głośne rozmowy, przerywane radosnym śmie­ chom. Aby było jeszcze głośniej, miejscowo ur­ wisy zabawiają się rzucaniem bombek z materia­ łem wybuchowym. Na wsiach, kto tylko posiada jakąś broń palną (a posiadają ją prawic wszyscy mężczyźni), strzela na wiwat, ile tylko starczy mu amunicji. Otwierają się kawiarnie, sklepy i stra­ gany. Krążą wśród nich dzieci niosące kolorowe latarenki, odwiedzają kolejno każdego kupca do­ magając się tradycyjnego datku. W tę noc nikt nie śpi. Tak zaczyna się najweselsze muzułmań­ skie święto, trwające kilka kolejnych dni i nocy. Jakie to święto? 2. Już na kilka dni przed tym świętem ojcowie ro ­ dzin zaabsorbowani są poważnym problemem — gdzie i za co kupić świątecznego barana. Baran musi być żywy, bowiem ma być zabity dopiero na świąteczną ofiarę. Po złożeniu ofiary mężczyź­ ni udają się na uroczystą modlitwę, tymczasem

kobiety pieką doskonałą pieczeń baranią. W ten dzień nikt nie może być głodny. Niezależnie od przepisanej prawem jałmużny powinno siQ z oka • zji tego święta obdarować dodatkowo biednych i nakarmić głodnych. Święto to, trwające kilka dni, jest największym religijnym świętem islamu. Czas wolny od praktyk religijnych poświęcany jest na wzajemne wizyty połączone z wymianą prezentów. Dzieci otrzymują z okazji tego święta nowe ubrania, a rodzice — jeśli nie posiadają własnego pojazdu — wynajmują dorożki, którymi dzieciaki — dumne z nowych ubrań, śmiejąc się. śpiewając i grając na bębenkach — objeżdżają główne ulice miasta lub rodzinną wieś. Wiele jest uciechy, ale i w iele powagi, bowiem wśród ra­ dości tego świata nie należy, a zwłaszcza podczas tego święta, zapominać o Allahu i sprawach wiecznych. Jakie to święto? 3. Święto to obchodzone jest z początkiem wiosny nad brzegami Nilu. Sięga swoją tradycją za­ mierzchłych czasów. Kto żyw udaje się za miasto nad brzeg życiodajnej rzeki. W ielki i tłoczny Kair pustoszeje. Za to okolice podmiejskie rojne są jak nigdy. Całe rodziny zasiadają na trawie tworząc kółka, w środku których rozściela się obrus, a na nim ustawia tradycyjne świąteczne potrawy: śledzie, sardynki, cebulę, szczypiorek i malowane na różne kolory jaja na twardo — niczym nasze pisanki. Po posiłku rozpoczynają się tańce i zabawy na świeżym powietrzu. Póź­ nym już wieczorem świętujący udają się na dłu­ gi spacer brzegiem Nilu lub na przejażdżkę po rzece wynajętą łódką. Jakie to święto? 4. Święto to obchodzone jest uroczyście w Fezie, dawnej stolicy Maroka. Głównymi bohaterami są studenci najstarszego uniwersytetu muzułmań­ skiego, al-Karawijjin, lecz uczestniczy w nim ca­

ła młodzież miasta, jak również wielu starszych W dniu święta władzę w mieście przejmują stu­ denci, a wszystkie, nawet najdziwniejsze rozpo­ rządzenia ich „króla” powinny być respektowa­ ne. Ku wielkiemu żalowi studentów niestety tyl­ ko przez jeden dzień. „K ró l” studentów zacho­ wuje swój tytuł przez cały rok, aż do następnego święta. W czasie sprawowania rządów reprezen­ tuje on interesy studentów, mając prawo zasia­ dania w radzie uniwersyteckiej, bezpośredniego przedkładania rektorowi dezyderatów studentów', jak również sprzeciwiania się niektórym zarzą­ dzeniom administracji uniwersyteckiej. Jak każ­ de święto studenckie i to obfituje w krotochwilne i przemyślne zabawy. Jak nazywa się to święte i na jaką pamiątkę jest obchodzone? 5. Po wsi krąży jadący na koniu „zapowiadacz” , oznajmiając gromkim głosem (dziś coraz częściej przez megafon), kto z kim zawiera związek mał­ żeński. Zaprasza zarazem gości na ucztę z okazji tego ważnego wydarzenia. W mieście goście otrzymują zaproszenie ustne lub pisemne na kilka dni naprzód, a sama uroczystość weselna odby­ wa się często w wynajętym na ten cel lokalu. Nikt też nie strzela tam na wiwat, bez czego nie odbywa się żadne wesele na wsi. Goście groma­ dzą się w dużej sali, zajmując miejsca siedzące naprzeciw podium, na którym na dwóch wielkich fotelach-tronach, ozdobionych wonnym i koloro­ wym kwieciem, zasiadają państwo młodzi. M ię­ dzy owymi fotelami a miejscem dla gości pozo­ stawiona jest wolna przestrzeń przeznaczona dla występów artystycznych. Na wsi państwo młodzi bywają wnoszeni na salę na fotelach, w mieście uroczyście wkraczają poprzedzani przez młodsze siostry panny młodej i pana młodego, niosące zapalone świece. W momencie gdy zajmują swo­ je miejsca na fotelach, obecne na sali kobiety

wydają radosny, przenikliwy okrzyk: ju...ju...ju..„ (tzw. zaghrata), rozlegają się strzały na wiwat, a dziś coraz częściej, i to nie tylko w mieście, triumfalna symfonia na klaksony samochodowo. Po spisaniu aktu małżeńskiego przez ma‘zuna rozpoczynają się występy artystyczne trwające do późnej nocy. Gdy goście zajęci są ich podzi­ wianiem, para młoda wymyka się dyskretnie — aby nikt, ani ludzie, ani złośliwe dżinny, nic mogli ich uroczyć — do przygotowanej uprzednio sypialni. Tymczasem goście bawią się doskonale nieraz do białego rana. Na zakończenie każdy z nich otrzymuje koszyczek ze słodyczami. Po któ­ rej stronie pana młodego siedzi podczas arabskie­ go wesela panna młoda? 6. Ślub i wesele muzułmańskie poprzedzają: w ie­ czór kawalerski, spędzany przez przyszłego mał­ żonka w towarzystwie kolegów i męskiej części rodziny, oraz wieczór panieński, spędzany przez przyszłą żonę w towarzystwie wyłącznie kobie­ cym. Podczas tego wieczoru ręce i stopy obojga oblubieńców smarowane są wywarem pewnej ro­ śliny, co przynieść ma rzekomo szczęście w ich przyszłym pożyciu małżeńskim. Jaka to roślina?

7. Czterech

mężczyzn idzie wąskimi uliczkami, trzy­ mając rozpostarte prześcieradło, na którym uło­ żone jest jajko. Otacza ich tłum kobiet, wynoszą­ cych głośne okrzyki: ju... ju... ju..., oraz młodzieży śpiewającej, w takt uderzeń na bębenkach, oko­ licznościowe przyśpiewki. Z okien, z balkonów i tarasów wychylają się głowy ciekawskich. W pewnym momencie z góry zaczynają lać się na prześcieradło strumienie wody. Trwa to tak dłu­ go, aż spoczywające na prześcieradle jajko roz­ bije się. Towarzyszy temu radosny aplauz wszyst­ kich biorących udział w obrzędzie. Ten ciekawy obyczaj, praktykowany przez mieszkańców pn.

Afryki, ulega już dziś zanikowi. Spotkać się z nim możemy w dawnych pustynnych twierdzach (kazbach), położonych na południu Maroka i A l ­ gierii. Z jakiej okazji odbywa się ten obrzęd i co symbolizuje rozbicie jajka? 8. Na czele procesji podąża grupa muzykantów raź­ nie bijących w bębenki, dmących w trąby i pisz­ czałki. Za nimi, na koniach, osiołkach lub pieszo, postępują mężczyźni odziani w odświętne szaty. Na ręku trzymają swych kilkuletnich synów, również świątecznie ubranych. Za ojcami tłoczy się tłum krewnych, znajomych i przygodnych przechodniów. W rytm bicia bębenków w ykrzy­ kują oni imiona ojców i synów, sławiąc ich męs­ two, odwagę i inne cnoty. Tak w małych miejsco­ wościach arabskich i niektórych dzielnicach w ięk­ szych miast wygląda jedna z ważniejszych uro­ czystości w rodzinnym życiu muzułmanów. U ro­ czystość kończy się hucznym przyjęciem w domu lub w specjalnie na ten cel postawionym namiocie z wzorzystych dywanów. Centralną postacią uro­ czystości jest młody chłopiec, a naczelnym te­ matem rozmów wychwalanie jego bohaterstwa. Dostaje on w ten dzień prezent od ojca, którym wśród koczowników jest najczęściej strzelba — symbol męskości. Z jakiej okazji odbywa się ta uroczystość? 9. Z wielką powagą, ale też i z wielkim niepokojem zbierają się na placu w pobliżu szkoły rodzice uczniów. Bardziej jednak od nich przejęci są główni bohaterowie tej uroczystości, zdający swój pierwszy w życiu egzamin. Egzamin ten poprze­ dzony jest wspólną modlitwą, po czym kolejno wychodzą na mównicę uczniowie, przymykają oczy i drżącym głosem recytują z pamięci w y ­ uczony tekst. Po udanym egzaminie uczeń dostaje od swojego mistrza drewnianą tabliczkę z pięk-

nie wykaligrafowanym tekstem jednej z sur K o ­ ranu, zaś nauczyciel — suty prezent od rodziców za swój owocny trud. Oczywiście tak ważne w yda­ rzenie nie może obyć się bez wspaniałego przy­ jęcia wydanego przez zamożniejszych rodziców. Jeśli zdającym jest syn szejka lub innej ważnej osobistości, w uroczystości bierze udział cała wieś. W nielicznych już dziś wypadkach, gdy egzamin

zdaje następca tronu, dzień ten uznany jest za święto państwowe, a młody książę zdaje egzamin przed kamerami telewizji. Ten pierwszy egzamin młodego muzułmanina polega na wyuczeniu się na pamięć jednej z sur Koranu. Która to sura i jak się ona nazywa? 10. W krajach Maghrebu z okazji święta i uroczys­

tości popisują się swoimi umiejętnościami zna­ komici jeźdźcy. Jest to tzw. al-fantazijja. Widzo­ w ie ustawiają się w szerokim półkolu, po chwili z pobliskiego wzgórza lub pustynnej równiny szarżuje w ich kierunku pełnym galopem kawal­ kada jeźdźców, wymachujących długimi strzel­ bami. W niedalekiej odległości od widzów uczestnicy pokazu osadzają konie w miejscu i od­ dają strzały na wiwat. Al-fantazijja jest nie tylko zabawą — jest to narodowy sport mieszkańców pn. Afryki. Na czym polegają zasady tego sportu?

25 .

SZU K A M Y, CO A R A B S K IE

Wybierzmy spośród niżej przedstawionych trzydziestu rysunków dziesięć związanych z arabską kulturą i ży­ ciem. Rysunki ułożone są w dziesięciu ponumerowanych rzędach (grupach tematycznych), z których każdy za­ wiera trzy rysunki oznaczone a, b, c. W każdej takiej grupie wskażcie właściwy rysunek. A może wiecie coś więcej o tym, co on wyobraża?

5 500 zagadek ze świata arabskiego

26. T A K — N IE — B Y C MOŻE W rozdziale tym podanych jest dziesięć popularnych mniemań na temat Arabów i ich historii. Postarajmy się odpowiedzieć słowami użytymi w tytule rozdziału, czy są one prawdziwe, czy zmyślone, czy może tylko niedokładnie zbadane?

t. Mahomet posiadał sto żon. 2. Według wierzeń muzułmanów kobieta nic posia­

da duszy. 3. Dante pisząc Boską Komedię splagiatował daw­

niejsze dzieło arabskie. 4. K a lif Omar nakazał spalenie słynnej biblioteki

aleksandryjskiej. 5. Arabski zdobywca Hiszpanii, Musa ibn Nusajr,

bezpośrednio po wylądowaniu spalił okręty, na których jego armia przebyła Cieśninę Gibraltarską. 6. Używania cukru do słodzenia potraw nauczyli się Europejczycy od Arabów za pośrednictwem krzyżowców. 7. Karol Wielki otrzymał w prezencie od Haruna

ar-Raszida zegar wodny i żywego słonia. 8. Arabowie odwiedzali ziemie polskie już w pierw ­ szych wiekach istnienia państwa polskiego. 9. Słynny portugalski podróżnik Vasco da Gama

przepłynął trasę z A fryki do Indii przy pomocy arabskiego pilota. 10. Gdyby nie zakaz picia wina Napoleon wraz z ca­

łą armią przyjąłby islam.

21. Ś

m ia l i p o d r ó ż n ic y

Większość terenów zajmowanych przez Arabów to nie­ dostępne pustynie. O życiu ich mieszkańców niewiele wiedziano w Europie. Mapy świeciły wieloma białymi plamami. Znaleźli się jednak śmiałkowie, którzy nie bacząc na trudy i liczne niebezpieczeństwa docierali w samo serce pustyń porwani chęcią poznania nieznanego, gnani także żądzą przygód. Często za tymi ofiarnymi badaczami kryły się siły dążące do podporządkowania sobie ziem i bogactw naturalnych Arabów. Jednakże oni sami, owi śmiali podróżnicy, którzy nierzadko dos­ konale władali językiem arabskim i cieszyli się sym­ patią społeczeństwa arabskiego, ponosili swe trudy w imię nauki i lepszego wzajemnego poznania się ludzi na całym świecie. Ich nazwiska na trwałe zapisane zosta­ ły do księgi wielkich odkryć. Spróbujmy przypomnieć je sobie na podstawie poniższych dziesięciu krótkich opisów.

t. W 1761 r. wyruszyła z Danii poważna ekspedycja naukowa do odległego Jemenu — Arabii Felix. Trasa podróży wiodła przez Egipt i Półwysep Arabski, a planowana droga powrotu przez Indie. Głównym celem podróży było rozwiązanie prob­ lemów lingwistycznych związanych z badaniami nad Pismem Świętym. Chodziło np. o takie za­ gadnienia, jak identyfikacja pewnych roślin, zwierząt czy obyczajów, które — według organi­ zatorów — miały się zachować w Jemenie w sta­ nie nie zmienionym od czasów biblijnych. W eks­ pedycji tej brał udział zdolny rysownik, karto­ graf i geometra, badacz wybitnie dociekliwy i pe­ łen pasji naukowej. Jemu jednemu udało się wrócić z tej ciężkiej wyprawy. Jej dzieje opisał w książce Arabia Felix. Na rezultatach jego ba­ dań do dziś dnia opiera się nasza znajomość Je­ menu i Półwyspu Arabskiego z tych czasów.

2. Przez długi czas pasjonowało Europejczyków ta­ jemnicze miasto Timbuktu, opisane przez Leona Afrykańczyka, położone gdzieś na pograniczu Sa­ hary i sawanny. Wielu śmiałych podróżników usiłowało tam bezskutecznie dotrzeć. Ginęli z w y ­ czerpania, chorób lub mordowani przez rozbój­ nicze plemiona Sahary. W 1826 r. dotarł do Tim ­ buktu Szkot, major Gordon Laing, w drodze po­ wrotnej został on jednak zamordowany, a wraz z nim zaginęły wszystkie jego notatki. Wtedy to wyruszył na poszukiwanie Timbuktu młody, ubo­ gi Francuz. Mimo że nie posiadał odpowiednich na taką podróż środków materialnych, był jed­ nak o wiele lepiej do niej przygotowany niż jego poprzednicy. Przez wiele miesięcy uczył się języ­ ka arabskiego, a gdy go dobrze opanował, wędro­ wał w arabskim stroju, najmując się po drodze do różnych prac. Po dotarciu do Timbuktu (w 1828 r.), które okazało się zwykłym małym mias­ teczkiem, powrócił do Francji obierając drogę przez Saharę, którą przemierzył wraz z wielką karawaną handlową. W dwa lata później dał pisemną relację ze swej podróży. 3. Trasa podróżnika szwajcarskiego, który zasłynął z badań arabskiego Wschodu, prowadziła przez Jordanię, Pustynię Synajską, Kair, Asuan do Suakinu, skąd jako pierwszy Europejczyk niemuzułmanin dotarł w przebraniu pielgrzyma do Mekki (w 1814 r.). W rok później sporządził re­ lację ze swej podróży dla Brytyjskiego Tow a­ rzystwa Afrykańskiego. Zmarł w Kairze, gdzie pochowany jest na cmentarzu muzułmańskim pod arabskim imieniem Ibrahim ibn ‘Abdallah. 4. Znany angielski podróżnik, oficer brytyjski w Indiach, dużo czasu poświęcił w swych licznych podróżach krajom arabskiego Wschodu. W 1853 r. zwiedził Arabię, docierając w przebraniu piel-

grzyma do Mekki i Medyny. Rezultatem tej w y­ prawy była bardzo ciekawa relacja, opisująca dokładnie zwyczaje plemion Półwyspu Arabskie­ go oraz obrządki związane z pielgrzymką. Za­ wdzięczamy mu także odkrycie w 1858 r. jeziora Tanganika w Afryce. Podróżnik ten znany jest również jako autor przekładu na język angielski baśni z „1001 nocy” . 5. Podróżnik angielski X IX w., badacz wnętrza Pół­ wyspu Arabskiego, jest autorem jednej z najlep­ szych prac dotyczących tego rejonu, która uka­ zała się pod tytułem Arabia deserta. W 1. 1875— 1878 przebywał w jednej z oaz w okolicy Dżiddy, żyjąc wśród Bcduinów i prowadząc jednocześnie swoje ciekawe obserwacje. Po powrocie do Anglii oddał się całkowicie literaturze i w tej dziedzi­ nie zasłynął również jako utalentowany poeta. 6. Miody Anglik w 1853 r. wstąpił do zakonu jezui­ tów, czas jakiś przebywał u jezuitów w Libanie, a stamtąd udał się w długą wędrówkę w poprzek Półwyspu Arabskiego. Jako pierwszy z Europej­ czyków przeszedł od Morza Czerwonego do Za­ toki Perskiej przez pustynne obszary Półwyspu Arabskiego. Wędrówka jego trwała dziesięć lat, podczas których poruszał się wśród koczowni­ czych plemion arabskich w przebraniu wędrow­ nego lekarza. Po jej ukończeniu wystąpił z za­ konu i poświęcił się służbie dyplomatycznej. 7. Angielska podróżniczka i uczona. Ukończywszy archeologię w Oksfordzie odbyła szereg podróży badawczych po krajach Bliskiego Wschodu. Po I wojnie światowej wywierała duży w pływ na rząd brytyjski, popierając utworzenie niezależ­ nych państw arabskich. Po utworzeniu się K ró ­ lestwa Iraku, osiadła w Bagdadzie, gdzie była za­ łożycielką i pierwszą dyrektorką Muzeum Archeo­ logicznego.

8. Z okazji prowadzonych badań nad historią ar­ chitektury zwiedził kraje arabskiego Wschód’ Oczarowany nimi, nauczył się języka arabskieg poznał Koran i staroarabską literaturę. Wywiad angielski wykorzystał jego znajomość na tym terenie i sympatię, jaką cieszył się wśród A ra­ bów, dla werbowania koczowniczych plemion arabskich do podjazdowej walki z Turkami Os­ mańskimi. Będąc osobistym przyjacielem wielu szejków, doskonale wypełniał swoją misję. Po I wojnie światowej walczył o to, by Anglia dotrzy­ mywała obietnic danych Arabom. Rozczarowany niepowodzeniem wstąpił do R AF-u pod przy­ branym nazwiskiem. Zginął w wypadku moto­ cyklowym. 9. Jednym z najcięższych do przebycia terenów pustynnych w A fryce jest Pustynia Libijska. W samym jej środku leży oaza Kufra, która przez długie lata opierała się europejskim badaczom. Dotarła tam dopiero w 1921 r. angielska podróż­ niczka Rosita Forbes wraz z towarzyszącym jej młodym Egipcjaninem, studentem Oksfordu. Egipcjanin ten, rozsmakowawszy się w podróżach, dokonał nie byle jakiego wyczynu, uważanego za jedno z najśmielszych przedsięwzięć w dziejach badań Afryki, przechodząc samotnie przez pusty­ nię trasą liczącą 2200 mil angielskich, od oazy Siwa po El-Ubajd. 10. Uczony i podróżnik, z pochodzenia Niemiec, brał udział w angielskiej misji handlowej w r. 1849— — 1855 do krajów zach. Afryki. Po jej wypełnie­ niu, finansowany przez Angielskie Towarzystwo Geograficzne, udał się do Timbuktu, gdzie prze­ bywał przez dziesięć miesięcy, darzony dużym po­ ważaniem i opieką ze strony arabskich uczonych z Timbuktu, mimo że otwarcie przyznawał się do wiary chrześcijańskiej. Rezultatem jego pobytu

w tym mieście i licznych podróży — poznał nie tylko Timbuktu, ale cały Sudan, Saharę, okolice jeziora Czad — było obszerne dzieło zawierające mnóstwo informacji o pn. i zach. Afryce, w owym czasie prawie nie znanych w Europie. Jego dzieło do dziś stanowi jedno z najbardziej autorytatyw­ nych, naukowo ujętych źródeł wiadomości o tych terenach.

28 . O C ZARO W AN I WSCHODEM Początkowo byli to badacze amatorzy, którzy intereso­ wali się krajami Bliskiego Wschodu, uczyli się języka arabskiego, tureckiego i perskiego oraz zbierali różne wschodnie manuskrypty. Z czasem pasja ta przekształ­ ciła się w naukę, a nazwano ją orientalistyką. Orientaliści obejmują zakresem swych badań wiele dziedzin nauki, jak: filologię, literaturoznawstwo, historię, etno­ grafię, religioznawstwo itp., z tym że wszystkie te ba­ dania dotyczą krajów Wschodu. Arabiści prowadzą po­ dobne badania, ograniczając je wyłącznie do krajów arabskich i ich kultury. Dzięki ich działalności rozsze­ rza się wciąż nasza wiedza o Arabach i ich kulturze. Czy znacie autorów wymienionych poniżej dzieł orientalistycznych i arabistycznych?

1. Słowniczek wyrazów przyjętych do mowy pols­ kiej ze wschodnich języków. 2. Podobieństwa, czyli bajki Mędrca Lokmana.

3. Gulistan, to jest ogród różany Saadiego z Szyrazu. 4. Koran — przekład na język polski. 5. Źródła ibadyckie do historii islamu. 6. Na szlakach islamu. 7.

Orient jako źródło inspiracji w literaturze ro ­ mantycznej doby mickiewiczowskiej.

8. Polska i kraje sąsiednie w świetle „Księgi Roge­

ra”, geografa arabskiego z X I I w. al-Idrisiego. 9. Historia literatury arabskiej. 10. Mahomet i świat muzułmański.

Spróbujmy odgadnąć, który z wymienionych tu Pola­ ków — Józef Bem, Karol Brzozowski, Henryk Dembiń­ ski, Jan Potocki, Mikołaj Radziwiłł. Wacław Rzewuski, Henryk Sienkiewicz, Juliusz Słowacki, Józef Sułkowski, August Szulc —

t. udał się w roku 1582 z pielgrzymką do Palestyny, zwiedził przy okazji Syrię i Egipt, a po powrocie napisał ciekawą relację ze swojej podróży? 2. zwiedził w II poł. X V III w., wśród wielu innych krajów, Maroko, Egipt, Syrię, prowadził na tych terenach na własną rękę badania archeologicz­ ne i inne badania naukowe, a także zbierał ma­ teriały do późniejszych powieści, które pisał w języku francuskim? 3. w roku 1817 wyruszył do Syrii, Libanu i Palesty­ ny w celu zakupienia tam koni czystej rasy arab­ skiej; będąc na Wschodzie żył jak Beduin. a po powrocie do kraju nie porzucił swych wschodnich obyczajów, które obok umiłowania koni stano­ w iły jego pasję życiową? 4. wyruszył do Egiptu w roku 1798 przy boku N a­ poleona, którego był adiutantem; przedwczesna śmierć pod piramidami przerwała jego prace ma­ jące na celu wzajemne zbliżenie kultury arab­ skiej i zachodniej? 5. przebywając na emigracji, gdzie walczył o spra­ wę niepodległości Polski, spędził 30 lat w krajach Bliskiego Wschodu — był w służbie sułtana tu­ reckiego, wykonując różne prace z zakresu leś-

nictwa, kartografii i rolnictwa. Przez dłuższy czas mieszkał w Syrii oraz w Iraku? 6. po upadku powstania listopadowego udał się do Egiptu, gdzie zaproponował tamtejszemu władcy Muhammadowi ‘Alemu wcielenie w skład jego armii 120 tys. polskich żołnierzy i wspólną walkę z Rosją carską; w ramach swej misji przebywał również w Syrii i Palestynie?

7. w

roku 1890 wybrał się na wielką wyprawę myśliwską do Afryki, zwiedził m. in. Egipt i Su­ dan, a po podróży napisał ciekawą powieść przy­ godową?

8. w 1. 1836— 1837 odbył podróż po krajach Bliskie­ go Wschodu — Egipcie i Palestynie, Syrii i L i­ banie — najdłużej przebywając w Libanie, gdzie ułożył piękny poemat?

9. do

Egiptu wyjechał po upadku powstania listo­ padowego, przystał na służbę u Muhammada ‘Alego, prowadził wiele prac inżynieryjnych, a w Syrii poszukiwał złóż węgla kamiennego?

10.

przyjmując islam przybrał imię Murada Paszy, służył w armii tureckiej jako komendant tw ier­ dzy Aleppo w Syrii?

Of! BOHATEROW IE W A L K I O WOLNOŚĆ UU- I POSTĘP

Arabów zawsze cechowało umiłowanie wolności. Walka narodu arabskiego przeciw okupującej ich tereny T u r­ cji Osmańskiej, a potem przeciw europejskim mocar­ stwom kolonialnym toczyła się nieprzerwanie aż do ostatecznego zwycięstwa. Przywódcy tej walki wpisali na zawsze swoje imiona do kart historii narodu arabskie­ go. Dziś we wszystkich krajach arabskich oddaje się im zasłużoną cześć, a państwa, do których niepodległości przyczyniła się ich działalność, uważają ich za swych narodowych bohaterów. W walce o niepodległość kra­ jów arabskich dużą rolę odegrali również ludzie, którzy, choć sami nie chwytali za broń, potrafili wskazać swo­ jemu narodowi drogę prowadzącą do wyzwolenia i po­ stępu. Czy potrafilibyście wymienić kraje, w jakich walczyli lub działali wymienieni niżej przywódcy walki Arabów o wolność i postęp?

t. ‘Abd al-Kadir (Abd el-Kader) 2. Ahmad al-Mahdi 3. ‘Abd al-Karim (Abd el-Krim ) 4. ‘Arabi Pasza 5. Sa'aa Zaghlul 6. Dżamal ad-Din al-Afghani

7. Muhammad

‘Abduh

8. ‘Abd ar-Rahman al-Kawakibi 9. Ibn Badis (Ben Badis) 10. Mustafa Kamil Pasza

Oto dziesięć dat. o przełomowym znaczeniu w najnow­ szej historii Arabów. Przy każdej z nich spróbujcie po­ dać nazwę kraju i określić wydarzenie, z jakim się wiąże.

Czytając wiadomości dotyczące krajów arabskich, częs­ to spotykamy się z nazwami różnych partii, organizacji i ugrupowań, które działały niegdyś lub działają do dziś na terenie różnych krajów arabskich lub muzuł­ mańskich. Czy wiecie, jak nazywa się lub nazywał:

t. ruch nacjonalistyczno-religijny, który rozwinął się na Półwyspie Arabskim w poł. X V III w., a którego duchowym przywódcą był Muhammad ibn ‘Abd al-Wahhab? 2. bractwo religijno-polityczne prowadzące walkę narodowowyzwoleńczą na terenie Libii, założone w poł. X I X w. przez Muhammada ibn ‘A li as-Sanusiego? 3. nacjonalistyczna, feudalno-burżuazyjna partia działająca na terenie Sudanu od przełomu X IX i X X w. do roku 1970, założona przez zwolenni­ ków przywódcy powstania narodowowyzwoleń­ czego Ahmada al-Mahdiego? 4. egipska partia nacjonalistyczno-burżuazyjna, po­ wstała po I wojnie światowej, założona przez zwolenników przywódcy antybrytyjskiej rewolu­ cji 1919 r., Sa‘ada Zaghlula? 5. nacjonalistyczno-burżuazyjna partia, działająca cd 1914 r. na terenie Tunezji, oraz lewicowe skrzydło tej partii powstałe w 1934 r., a założone przez Habiba Burgibę? 6. religijno-polilyczna

organizacja o charakterze terrorystycznym działająca w Egipcie i w innych

krajach arabskich i muzułmańskich, założona przez Hasana al-Bannę w Egipcie w 1929 r. 7. partia nacjonalistyczna o tendencjach panarab-

skich powstała pod koniec II wojny światowej w Syrii, założona przez Mihaila Aflaka i Salaha al-Bitara? 8. naczelna organizacja narodowowyzwoleńcza w Algierii kierująca walką w 1. 1954— 1962, a od 1963 r. jedyna partia działająca w Algierskiej Republice Ludowo-Demokratycznej. 9. marokańska partia nacjonalistyczno-liberalna za­

łożona w roku 1943 przez grupę intelektualistów związaną z kręgami religijnymi? 10. tajna organizacja młodych wojskowych egips­ kich, stawiająca sobie za cel obalenie monarchii i uniezależnienie swej ojczyzny od Wielkiej Bry­ tanii?

6 500 z a g a d e k z e ś w ia ta a ra b s k ie g o

81

Poniższe dziesięć fotografii przedstawia obecnych i by­ łych przywódców różnych państw arabskich. Podajcie ich nazwiska, kraj, jaki reprezentują, oraz funkcję, ja ­ ką w nim sprawują lub sprawowali.

Wiadomości z Bliskiego Wschodu i krajów arabskich od kilkunastu lat zajmują czołowe miejsca w prasie całego świata. Poniżej zamieszczony jest skrót najwa­ żniejszych wydarzeń, jakie miały miejsce w krajach arabskich w okresie od 1946 do 1970 r. włącznie. Zada­ nie nasze polegać będzie na podaniu roku, w którym miały miejsce te wydarzenia (dla ułatwienia przy każ­ dym pytaniu podajemy kilka faktów z arabskiego ży­ cia politycznego — na pewno któryś z nich skojarzy czytelnik z datą roczną, o którą pytamy).

1. 25 V — W Sudanie przejmuje władzę w drodze zamachu stanu Rada Dowództwa Rewolucji, na której czele stoi generał Dżaafar Nimeiri. 10 V II — Zjednoczona Republika Arabska uzna­ je oficjalnie Niemiecką Republikę Demokratycz­ ną i nawiązuje stosunki dyplomatyczne na szcze­ blu ambasad. 21 V III — W Jerozolimie dochodzi do zbrodnicze­ go podpalenia jednej z największych świętości muzułmańskich, zabytkowego meczetu al-Aksa. 1 IX — W Libii ma miejsce obalenie monarchii. 20—23 X II — W Rabacie obraduje piąta konfe­ rencja krajów arabskich. I — Sudan uzyskuje niepodległość. 2 I I I — Maroko uzyskuje niepodległość. 20 II I — Tunezja uzyskuje niepodległość. 26 V II — Egipt ogłasza nacjonalizację Kanału Sueskiego.

2. 1

29 X — Izrael atakuje Egipt. 31 X — Brytyjskie i francuskie samoloty bom­ bardują miasta egipskie.

3. 1 II — Prezydent Egiptu Naser i prezydent Syrii al-Kuwatli ogłaszają oficjalnie powstanie Zjed­ noczonej Republiki Arabskiej. 14 II — W Ammanie ogłoszono powstanie Arab­ skiego Państwa Federalnego Jordanii i Iraku, zw. potocznie Federacją Królów. 8— 9 V — W Libanie mają miejsce rozruchy — 2.1 zabitych, 128 ciężko rannych. 14 V II — Obalenie monarchii w Iraku; nowo powstała Republika Iracka występuje z paktu bagdadzkiego. 4. 17 IV — W Paryżu porwany zostaje w tajemni­ czych okolicznościach, a następnie zamordowany przywódca opozycji marokańskiej Ben Barka. 5 VI — Izrael rozpoczyna agresję z lądu i z po­ wietrza na ZR A; walki toczą się również na gra­ nicy Izraela z Syrią i z Jordanią. 1—5 V III — W Chartumie obraduje czwrarta kon­ ferencja krajów arabskich. 22 X I — Rada Bezpieczeństwa ONZ jednomyślnie przyjmuje projekt rezolucji w sprawie konfliktu bliskowschodniego. 5. 15 I I I — Gamal Abdel Naser zostaje ponownie wybrany prezydentem ZRA. 8 V I •— Król Maroka Hasan II zawiesza konsty­ tucję i ogłasza stan wyjątkowy. 19 V I — W Algierii, w wyniku zamachu stanu, władzę przejmuje Rada Rewolucyjna, na której czele stoi były minister obrony narodowej puł­ kownik Bumedien. 6. 18 I I I — W £vian zostaje podpisany traktat mię­ dzy Francją a Tymczasowym Rządem Republiki Algierskiej. 3 V II — Proklamowanie niepodległości Algierii. 26 I X — W Jemenie drogą zamachu stanu zostaje obalona monarchia.

14 X II — Król Maroka Hasan II wprowadza w kraju monarchią konstytucyjną. 7. 8 i f — W Iraku, w drodze zamachu stanu, władzą przejmuje partia Baas. 8 III — W Syrii, w drodze zamachu stanu, w ła­ dzą przejmuje partia Baas. 14 X — Konflikt marokańsko-algierski. Jednostki wojska marokańskiego wkraczają na terytorium Algierii. 8. 26 I — W Kairze ma miejsce potężna demonstra­ cja antybrytyjska i antykrólewska. Grupy pro­ wokatorów podkładają ogień w różnych punk­ tach miasta. Kair płonie. 23 V II — W Egipcie grupa młodych oficerów przejmuje władzą. 26 V II — Zmuszony do abdykacji król Faruk opuszcza Egipt. 9 IX — W Egipcie przeprowadzono reformą rolną. 22—24 X I I — W Iraku trwają demonstracje antybrylyjskie. Wprowadzono stan wyjątkowy. 9. 9 IV — W Kairze zakończył swe obrady tzw. ma­ ły szczyt arabski. Udział w nim wzięły ZRA, Jor­ dania, Irak, Syria i Sudan. 2 IV — Księstwo Katar ogłosiło niezależność. 4 V III — ZRA, Jordania i Izrael wyrażają zgodę na czasowe przerwanie działań wojennych. 30 V III — W Ammanie dochodzi do gwałtownych walk między członkami palestyńskich organizacji wyzwoleńczych a armią królewską. 16 IX — W Jordanii wprowadzono stan w yjątko­ wy. 27 IX — W7 Kairze podpisano porozumienie mię­ dzy królem Husajnem a Arafatem o zaprzestaniu walk w Jordanii. 28 I X — W Kairze zmarł prezydent ZRA Gamal Abdel Naser.

22 X I I — Libijska Rada Rewolucyjna znacjonalizowala wszystkie banki działające na terenie Libii. 10. 30 I I I — Naser w publicznym przemówieniu przeprowadza krytykę dotychczasowej działal­ ności Arabskiego Związku Socjalistycznego i za­ powiada daleko idące zmiany, przedstawiając program rozwoju wewnętrznego, zw. programem 30 marca. 13 IV — W Ammanie powołana zostaje Narodo­ wa Rada Palestyny, w której skład wchodzą przedstawiciele wszystkich ważniejszych organi­ zacji wyzwoleńczych. 4 V III — Izrael bombarduje cywilne wsie w oko­ licy miejscowości Siat. 26 V II I — W Kairze kończy się proces przeciwko grupie wyższych oficerów uczestniczących w spis­ ku antynaserowskim. 22 X I I — Grupa komandosów izraelskich atakuje cywilny port lotniczy w Bejrucie.

Przypomnijmy sobie pewne fakty dotyczące konfliktu bliskowschodniego.

1. 2 X I 1917 r. minister spraw zagranicznych W iel­ kiej Brytanii wysłał list do jednego z przywód­ ców ruchu syjonistycznego, Rotschilda. W liście tym pisał: „Rząd Jego Królewskiej Mości będzie sprzyjał założeniu w Palestynie żydowskiego og­ niska narodowego i podejmie wszelkie wysiłki dla ułatwienia jego realizacji”. Deklaracja ta, któ­ ra nie okazała się gołosłowna, przeszła do historii, nazwana imieniem autora wspomnianego listu. Jak się ona nazywała? 2. 9 IV 1948 r. dwie zbrojne organizacje syjonistycz­ ne, Irgun Cwai Leumi i Grupa Szterna, zajęły siłą jedną z arabskich wsi w pobliżu Jerozolimy, dokonując tam masakry ludności cywilnej. Z g i­ nęło wówczas 254 mieszkańców wioski, w tym po­ nad 100 kobiet i dzieci. Masakra ta, podobnie jak inne akty terroru, miała za zadanie usunięcie ludności arabskiej z obszarów, które chciał uzys­ kać Izrael dla celów kolonizacji. Jak nazywała się wspomniana wieś arabska?3 3. 17 IX 1948 r. ginie zamordowany w Jerozolimie przez terrorystów syjonistycznych mediator z ra­ mienia ONZ, który domagał się m. in.. ..aby pra­ wo powrotu do swoich domów niewinnych ludzi, wysiedlonych na skutek obcego terroru, było za­ pewnione i egzekwowane” . Jak nazywał się ów mediator i jaką funkcję pełnił?

4. W roku 1956, niedługo po nacjonalizacji Kanału Sueskiego przez Egipt, kraj ten został zaatakowa­ ny przez 3 państwa, usiłujące w ten sposób bro­ nić swoich imperialistycznych interesów. Jakie to były państwa? 5. W lipcu 1958 r. wojska amerykańskie lądują w Libanie, interweniując w wewnętrzne sprawy te­ go państwa. Interwencja ta zgodna była z dok­ tryną ogłoszoną 9 III 1957 r. przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, a określającą program polityki Stanów Zjednoczonych na terenie Blis­ kiego i Środkowego Wschodu. 'Program ten, w y­ mierzony przeciw wzrastającym ruchom niepod­ ległościowym i neutralistycznym, zakładał „udzie­ lanie pomocy, łącznie z interwencją zbrojną, każ­ demu krajowi tego regionu znajdującemu się w zagrożeniu ze strony międzynarodowego komu­ nizmu” . Jaką nazwę nosiła ta doktryna? 6. W wyniku agresji czerwcowej 1967 r. Izrael za­ jął bezprawnie część terenów kilku państw arab­ skich. Jakie to były państwa i jakie ich tereny zostały zagrabione przez agresora? 7. W wyniku agresji czerwcowej 1967 r. i powta­ rzanych później pirackich ataków lotnictwa izra­ elskiego zostały zniszczone trzy miasta egipskie. Jakie to miasta? 8. W roku 1967 została wydana przez Radę Bezpie­ czeństwa ONZ rezolucja nakazująca m. in. Izrae­ lowi wycofanie się z zajętych drogą agresji tere­ nów i sprawiedliwe rozwiązanie kwestii uchodź­ ców palestyńskich. Podobnie jak w stosunku do innych poleceń ONZ, Izrael nie podporządkował się tej rezolucji. Rezolucję tę przyjęto nazywać od miesiąca, w którym została wydana. Jaki to miesiąc?

9. Na terenie Bliskiego Wschodu działał specjalny wysłannik ONZ, którego misja miała na celu próbę pokojowego rozwiązania konfliktu blisko­ wschodniego. Misję tę przyjęto nazywać jego imieniem. Jak nazywa się ów mediator? 10. Wśród wielu innych zbrodni, jakich dopuścił się Izrael w stosunku do ludności arabskiej, były też ataki powietrzne przy użyciu bomb napalmowych na cywilne obiekty. I tak np. w lutym 1970 r. została zbombardowana przez lotnictwo izraelskie przy użyciu bomb napalmowych oraz bomb z opóźnionym zapłonem cywilna fabryka w podkairskiej miejscowości. Zginęło wówczas ok. 70 ro­ botników, a ok. 100 zostało ciężko rannych. Jak nazywa się ta miejscowość, w której znajdowała się zbombardowana fabryka?

Polska prasa i inne środki masowego przekazu infor­ mują nas dokładnie o walce narodu palestyńskiego o słuszne prawo powrotu do ziem ojczystych. Sprawdźmy, czy jesteśmy uważnymi odbiorcami tych informacji, odpowiadając na poniższe pytania.

1. Ilu Palestyńczyków zmuszonych zostało do prze­ bywania poza granicami swej ojczyzny? 2. Co oznacza słowo fedain? 3. Kogo określa się mianem „lw iątek” ? 4. Co oznacza nazwa palestyńskiej organizacji w y ­ zwoleńczej al-Fatah? 5. A l-Asifa to nazwa jednego ze zbrojnych ugrupo­ wań palestyńskiego ruchu wyzwolenia. Co ozna­ cza ta nazwa i jakiej organizacji podlega to ugrupowanie? 6. Co oznacza nazwa zbrojnego ugrupowania Al-

-Sajka i jakiej organizacji ono podlega? 7. Jaką organizację określa skrót LFW P? 8. Który z przywódców palestyńskiego ruchu w y ­ zwoleńczego używa pseudonimu Abu Ammar? 9. Kiedy miała miejsce bitwa w Karamie i jakie ma ona znaczenie dla palestyńskiego ruchu wyzwo­ leńczego? 10. Komu Palestyńczycy nadają tytuł batal, a komu szahid?

Polskie towarj' i polscy specjaliści są wysoko cenieni w krajach arabskich. Dużą rolę w naszym eksporcie do krajów arabskich odgrywa eksport kompletnych urzą­ dzeń przemysłowych, które przeważnie budują i mon­ tują na miejscu polscy specjaliści. Wielką popularnością cieszy się wśród naszych zagranicznych kontrahentów polska Centrala Eksportu Kompletnych Obiektów Przemysłowych, zw. przez nich popularnie Mister CE­ KOP. Z CEKOP-em konkurują inne polskie centrale handlowe, odnosząc również dużo sukcesów.

1. Z dużym uznaniem w świecie spotkały się pols­ kie cukrownie. Pierwsza polska cukrownia zo­ stała zbudowana w Maroku, w miejscowości Sidi Sliman. Jej dobowy przerób wynosi 3 tys. ton buraka. W którym roku została uruchomiona ta cukrownia: 1963, 1967 czy 1970? 2. W roku 1967 w jednym z krajów arabskich ru­ szyła wybudowana przez CEKOP wytwórnia barwników chemicznych. Stanowi ona pierwszy zakład tego typu w krajach arabskich. W jakim kraju została wybudowana? 3. Polscy specjaliści wybudowali w pewnym mie­ ście arabskim, położonym w samym sercu Saha­ ry, sieć wodociągów miejskich, liczącą ponad 14 km długości. Sieć ta, której budowę ukończono w 1967 r., stanowi wybitne osiągnięcie technicz­ ne w' tej dziedzinie, zwłaszcza że wodę dostar­ czają dla całego miasta wyłącznie 2 studnie głę­ binowe. Jakie to miasto? A. W roku 1971 uruchomiona została druga cukrow­ nia, budowana przez Polaków w krajach arab-

skich, tym razem w Iraku. W jakim mieście się ona znajduje? 5. W roku 1970 ruszyła wybudowana przez Polaków w jednym z krajów arabskich wytwórnia apara­ tów telefonicznych, produkująca rocznie ok. 20 tys. sztuk. Gdzie się ona znajduje? 6. W oparciu o polski wynalazek wybudowano w jednym z krajów arabskich kombinat materia­ łów budowlanych, produkujący materiały spe­ cjalnie przystosowane do gorącego klimatu — cegłę silikatową oraz tzw. beton komórkowy. Głównym tworzywem do produkcji tych materia­ łów jest piasek znajdujący się w obfitości w tym kraju. Jaki to kraj? 7. Do dużych osiągnięć polskich specjalistów należy budowa mostu na rzece Tygrys w Iraku. Długość jego wynosi prawie jeden kilometr, szerokość 12 m. Most len wsparty jest na 110 żelbetonowych podporach o średnicy u podstawy 3,5 m. W po­ bliżu jakiego miasta budowany jest ten most? 8. Polskie przedsiębiorstwo CENTRO ZAP wybudo­ wało w Syrii pierwszą walcownię stali. Produkcja jej nastawiona jest przede wszystkim na w ytw a­ rzanie drutów i prętów dla potrzeb nowoczesnego budownictwa. W jakiej miejscowości została w y ­ budowana ta walcownia? 9. W jednym z krajów arabskich istniały dotych­ czas nie wykorzystane bogate złoża fosforytów. W wykorzystaniu ich pomogli Polacy uruchamia­ jąc tam nowoczesną kopalnię. W jakim kraju się ona znajduje? 10. W roku 1965 został otworzony w jednym z kra­ jów arabskich wybudowany przez Polaków ośro-

dek przemysłu mechanicznego i metalurgicznego. Stanowi on cały kompleks drobnych zakładów produkujących różne narządzia metalowe oraz drobne wyroby metalowe, jak klucze, zamki, oku­ cia itp. Zdolność produkcyjna tego ośrodka w y ­ nosi ponad 1400 ton rocznie. Gdzie został on uru­ chomiony?

Największym bogactwem krajów arabskich jest ropa naftowa — płynne złoto — kształtująca nie tylko gos­ podarkę tych krajów, ale wywierająca również silny w pływ na ich życie polityczne i społeczne. Oprócz nafty posiadają kraje arabskie wiele innych cennych surow­ ców, jak fosfaty, rudy cynku, żelaza i miedzi. Z pro­ duktów roślinnych ważną rolę odgrywają: bawełna, palma daktylowa, ryż, trzcina cukrowa, zboże, kukury­ dza i owoce cytrusowe. Ponadto kraje arabskie posia­ dają duże zasoby zwierzęce. Spróbujmy wybrać właści­ wą odpowiedź na poniższe pytania.

1. Jaki w przybliżeniu procent w światowym w y ­ dobyciu ropy naftowej stanowi obecnie ropa naf­ towa wydobywana na terenach arabskich? a) 50%, b) 30%, c) 10% 2.

Jaki w przybliżeniu procent światowych zasobów7 ropy naftowej znajduje się według obecnych sza­ cunków na terenach krajów arabskich? a) 60%, b) 45%, c) 35%

3.

K tóry z poniższych zestawów przedstawia naj­ bogatsze w ropę naftową kraje arabskie? a) Irak A lgieria Katar

4.

b)

c)

Arabia Saudyjska Egipt Libia Syria Kuw ejt Bahrajn4

W którym z poniższych portów odbywa się zała­ dunek skroplonego gazu ziemnego na specjalnie do tego celu przystosowane statki? a) A rzew w Algierii, b) Casablanca w Maroku, c) Dżidda w Arabii Saudyjskiej

5. W wymienionych tu miejscowościach — Idżil (Fort Gouraut) w Mauretanii; Zakkar, Tinduf, Gara, Dżabilat w Algierii; Kusajr i okolice Asuanu w Egipcie — lub w ich pobliżu znajdują się zasoby cennych dla przemysłu rud. Jakie to ru­ dy? a) ołowiu, b) miedzi, c) żelaza 6. Maroko zajmuje trzecie miejsce w świecie, po Stanach Zjednoczonych i Związku Radzieckim, w jednej z gałęzi górnictwa. Dzięki jakim złożom? a) fosforytów, b) rudy cynku, c) siarki

7. W którym z wymienionych poniżej krajów arab­ skich wydobywane jest złoto? a) Tunezji, b) Maroku, c) Sudanie 8. W górach w pobliżu Asuanu w Egipcie znajdują się jedne z najbogatszych kamieniołomów w kra­ jach arabskich. Jaki kamień jest tam wydobywa­ ny? a) bazalt, b) granit, c) piaskowiec . 9. W której z podanych niżej miejscowości, położo­ nych w krajach arabskich, znajduje się kopalnia węgla kamiennego? a) Asjut w Egipcie, b) Biszar w Algierii, c) T o ­ bruk w Libii 10. Egipt jest jednym z największych na świecie eks­ porterów bawełny. Bawełna egipska słynie ze swej doskonałej jakości. Co na nią wpływa? a) długość włosa, b) ciężar gatunkowy, c) kolor

7

500 zagadek ze świata arabskiego

97

39 . RZEMIOSŁO T PRZEM YSŁ Kraje arabskie na obecnym etapie rozwoju nie posiada­ ją jeszcze rozwiniętego przemysłu. Wpłynęły na tę sy­ tuację trudne warunki historyczne, a zwłaszcza okres obcej dominacji. Obecnie, z roku na rok. powstaje na terenie krajów arabskich coraz więcej zakładów prze­ mysłowych. Przoduje w tej dziedzinie Egipt. Obok roz­ wijającego się przemysłu kwitnie tradycyjne arabskie rzemiosło, słynne niegdyś na całym świecie. Spróbujmy odpowiedzieć na kilka pytań związanych z arabskim rzemiosłem i przemysłem.

1. Marokin to nazwa jednego z popularnych pro­ duktów pracy rzemieślniczej w krajach arab­ skich. Słynie z niego zwłaszcza Maroko. Z jakie­ go materiału wyrabiany jest ten produkt? 2. W Kairze pracuje do dziś jedna z najstarszych arabskich manufaktur. Jej produkcja ogranicza się do jednego wyrobu rocznie, tzw. kiswy. Co to jest i dla jakiego odbiorcy jest ona przezna­ czona? 3. Damaskinaż to jedna z technik tradycyjnego rze­ miosła arabskiego. Jakim materiałem posługuje się rzemieślnik stosujący tę technikę? 4. K raje arabskie słynne były i słyną do dziś z wy­ robów tekstylnych. Produkcji wielu gatunków materiałów nauczyli się Europejczycy od Arabów. Wymieńmy choć jedną tkaninę pochodzenia arab­ skiego.5 5. Jedną z najlepiej rozwiniętych na skalę prze­ mysłowy gałęzi tradycyjnego rzemiosła arabskie-

go jest meblarstwo i wyrób galanterii drzewnej. Charakterystyczną cechą tych produktów rze­ mieślniczych jest bogata inkrustacja kością i ma­ są perłową. Wśród wielu krajów arabskich, w y ­ twarzających te produkty, wyróżnia się jeden. Produkowane są tam całe zestawy meblowe zdo­ bione pięknymi mozaikami. Jaki to kraj?6 6. Kraje arabskie posiadają długą tradycję w pro­ dukcji ozdobnych wyrobów szklanych. Do naj­ większego kunsztu doszli rzemieślnicy arabscy w zdobieniu lamp meczetowych. Dziś lampy te są ozdobą największych muzeów świata. Jakiej tech­ niki używano przy wyrobie tych lamp?

7. „A w o '’, „rabso-’ i „chabrawichi'’ to nazwy pew­

nych towarów produkowanych przez Egipt. Eks­ portowane są one do wielu krajów świata, m. in. do Polski. Jakiego przemysłu są one produktem? 8. W Egipcie produkowane są samochody osobowe

na licencji fiata. Jaką nazwę ma fiat egipski? 9. W

miejscowości Annaba (Algieria), Heluan (Egipt) i Hama (Syria) znajdują się zakłady jed­ nej z najważniejszych gałęzi przemysłu. Jaki to przemysł?

10. Jeden z największych

kombinatów przemysło­ wych w krajach arabskich nosi nazwę Mahalla al-Kubra. W jakim kraju znajduje się ten kom­ binat i jaką gałąź przemysłu reprezentuje?

40 . NIE T Y L K O

ZABYTKI

W miastach arabskich, obok zabytkowych meczetów i tradycyjnego muzułmańskiego budownictwa, spotyka­ my budowle nowoczesne, świadczące o wysokim pozio­ mie architektonicznym. Przypomnijmy sobie, w jakich miastach arabskich znajdują się te budynki i monu­ menty:

103

. OD RĘKOPISU DO TELE W IZJI

Spróbujmy zastanowić się, od kiedy w krajach arab­ skich znane są:

1. rękopis 2. biblioteka 3. księgarnia 4. książka świecka 5. drukarnia 6. gazeta 7. teatr 3. radio

Arabowie posiadają bogatą literaturę ludową. Do dziś w różnych miastach i na wsiach arabskich możemy spot­ kać się z wędrownymi opowiadaczami. Uderzając w bębenek lub struny lutni, melodyjnym głosem opowia­ dają oni o rycerskich czynach dawnych bohatero lub uciesznych figlach sprytnych wesołków. W iele ludo­ wych opowieści doczekało się obszernych opiacowań. Ich bohaterowie posiadają swoje stałe miejsce w pro­ gramach radiowych i telewizyjnych. Zapoznajmy się z dziesięcioma najbardziej popularnymi postaciami ludo­ wych opowieści i spróbujmy odgadnąć, kiOdy w przy­ bliżeniu mogli oni żyć.

1. Gdy Sajf ibn Dhi Jazan odziedziczył tron po swo­ im ojcu, napadły na królestwo Jemenu, które w owym czasie nosiło nazwę Himjar, oddziały abisyńskie używające słoni bojowych. Dzięki nie­ zwykłej odwadze Sajfa i jego rycerzy Abisyńczycy zostali wyparci z Półwyspu Arabskiego. Przy­ gody dzielnego króla obejmują ponad 1500 stron arabskiego druku, a popularne są zwłaszcza na Półwyspie Arabskim. 2. W świętej wojnie, którą prowadzili Arabowie z Bizancjum, brała również udział kobieta — była nią dzielna księżniczka Dhat al-IIimma. porów­ nywana przez współczesnych z Joanną a'Arc. Gdy liczne legendy na jej temat zostały spisane, ob­ jęły one kilka tysięcy stron.3 3. Najpopularniejszym bohaterem ludowych eposów arabskich jest poeta i wojownik 'Antara ibn Szaddad. Słynne są jego bohaterskie czyny w walce o honor swego plemienia i jego nieszczęśli­ wa miłość do kuzynki ‘Abli, jego szlachetność,

gościnność i inne chwalebne cechy charakteru. Antara ucieleśnia w sobie wszystkie cnoty beduińskie. Opowieści o jego czynach, dające barw ­ ny obraz życia Beduinów, porównywane bywają przez niektórych do greckiej Iliady. 4. Postać Dżuhy znana jest we wszystkich krajach arabskich. W Egipcie nazywają go Goha, w M a­ roku Si Żha, na Malcie Dżahan. Mimo że sam niewykształcony, dzięki swej wrodzonej inteli­ gencji i poczuciu humoru, zapędzał w kozi róg przemądrzałych uczonych i dumnych władców. D/.uha potrafił zakpić sobie z mieszkańców całego miasta, a nawet ze swoich gości i przyjaciół. Liczba jego zabawnych przygód i ciętych po­ wiedzonek nic jest dokładnie znana, bo Dżuha wciąż jest postacią żywą i wciąż wymyśla nowe kawały. 5. Plemię Banu Hilal opuściło Półwysep Arabski i wędrując wciąż na zachód doszło aż do Atlan­ tyku. Historia ich wędrówki, wojen, które prow a­ dzili, i przygód, których doświadczali, stanowi popularny temat ludowych opowieści. Głównym ich bohaterem jest przywódca plemienia, Abu Zajd al-Ifilali. 6. Poeta Abu Nuwas znany jest nie tylko ze swych pięknych wierszy, ale również z wielu kawałów, które płatał na dworze kalifa. Wiele anegdot o Abu Nuwasie zawierają opowieści „1001 nocy” . Za swoje śmiałe postępki często był on więziony, lecz i szybko wypuszczany na wolność, gdyż wszystkim nudziło się bez frywolncgo dowcipni­ sia. 7. Grecy mają Ezopa, Arabowie mają Lukmana. Ten legendarny mędrzec, autor moralnych i fi­ lozoficznych sentencji, posiada swoją osobną su­ rę w Koranie. Oprócz sentencji i mądrych porze-

kadcł, przypisuje mu się autorstwo wielu przy­ powieści i bajek. 8. W Egipcie najbardziej popularne, po facecjach Gohy, są opowieści związane z bohaterskimi czy­ nami władcy mameluckicgo Bajbarsa, walczącego na czele wojsk egipskich i syryjskich przeciw krzyżowcom i odpierającego ataki mongolskie. Epos jemu poświęcony objął 5 obszernych to­ mów, z których każdy zawiera ponad 500 stron. 9. Żaden kalif nie doczekał się takiej popularności w opowieściach ludowych, jak Harun ar-Raszid. Występuje w nich jako mądry i sprawiedliwy władca, z pozoru bardzo groźny, lecz w każdej chwili gotów ułaskawić skazanego. Popularnym tematem są wędrówki kalifa i jego wezyra Dża‘fara w przebraniu prostych ludzi, by przeko­ nać się, co lud myśli o władcy. 10. W pewnym okresie niektóre opowieści ludowe do­ czekały się swojej literackiej formy. Forma ta. zw. makama, posługuje się dwoma głównymi postaciami — narratorem oraz bohaterem. Boha­ ter wielu makam, Abu Zajd, to oszust, w łó­ częga i wydrwigrosz, posiadający jednak cenny dar płynnej wymowy, przy pomocy której potra­ fi otumanić bogatych, lecz mniej inteligentnych od niego kupców lub wykpić się przed sądem od zasłużonej kary.

43 . NOW A

L IT E R A T U R A A R A B S K A

Ruch modernistyczny rozwijający się w I I poł. X IX w. na arabskim Wschodzie dał początek nowej literaturze. Rozwinęła się ona najpierw w Egipcie, Libanie, Syrii i Iraku, skąd zaczęła promieniować na cały współczes­ ny świat arabski. Nowa arabska literatura doczekała się swoich klasyków. Utwory ich znane są nie tylko A ra­ bom, ale i czytelnikom wielu innych krajów na świecie. którym udostępniono je w przekładach. W Polsce lite­ ratura arabska, a zwłaszcza literatura współczesna kra­ jów arabskich, jest jak dotąd mało znana. Liczne kon­ takty z krajami arabskimi, wzajemne umowy o wymia­ nie kulturalnej dają nadzieje na poprawę tego stanu rzeczy. W oczekiwaniu na nowe przekłady postarajmy się wytężyć naszą pamięć i przypominając sobie w ia­ domości zdobyte przy lekturze ..Kontynentów’’, „Przeglądu Orientalistycznego” czy słuchaniu radia znajdźmy autorów dziesięciu wymienionych niżej li­ tworów nowej arabskiej literatury.

1..

Szeherezada

2. D n i ( A l - A j j a m

3.

)

Z ie m ia (A l- 'a r d )

4. G r z e c h

A z iz y (H a ra m .)

5.

O sta tn i

obraz

6.

Nadżm a

7.

T a m a ( A s - S u ‘d )

8. Do

w id z e n ia ,

(L a

d e rn ie re

W a rszaw o!

im p re s s io n )

( M a ’a s

s a la m a ,

ja

V a r-

s o fia )

9. 10.

M ira m a r W a rszaw o,

g icia z d o

n a d ż m a d ila la )

p rz e w o d n ia

(V a rs o fia ,

jo.

Nowoczesna sztuka arabska znajduje się obecnie do­ piero na wstępnym etapie rozwoju. Łączenie w niej tradycji sztuki arabsko-muzułmańskiej z nowoczesny­ mi osiągnięciami Zachodu rokuje ciekawą przyszłość. Niżej podajemy dziesięć nazwisk słynnych współczes­ nych artystów arabskich. Występuje wśród nich aż ośmiu Egipcjan. Nie oznacza to jednak, że w innych krajach arabskich nie rozwija się również ciekawa współczesna sztuka. Na pewno o jej twórcach niejedno­ krotnie jeszcze usłyszymy. Na razie na szerokiej arenie światowej wśród artystów krajów arabskich najlepiej znani są Egipcjanie. Stąd ich przewaga w naszych Za­ gadkach.

Postarajmy się odpowiedzieć, która z wymienionych niżej osób jest: piosenkarką, kompozytorem, architek­ tem, tancerką, rzeźbiarzem, śpiewaczką, reżyserem, ak­ torem, choreografem. 1. Umm Kalthum 2. Omar Szarif 3. Muhammad Muchtar 4. Lajla Firuz 5. Muhammad Abd al-Wahhab 6. Lakhdar Ilamina 7. Jusuf Szahin 8. Hasał) Futhi 9. Samijja Gamal 10. Mahmud Reda

Nic tak nie pogłębia naszej znajomości obcych krajów, jak reportaże i powieści im poświęcone, pisane przez ludzi, którzy tam byli, a często też żyli tam zwykłym życiem mieszkańców tych krajów. Oto dziesięć takich książek, pozwalających nam bez wizy i biletów prze­ nieść się — jakby na latającym dywaniku — do odle­ głych krajów arabskich, ujrzeć dole i niedole współ­ czesnych Arabów, poznać ich, zrozumieć i polubić. Jeśli już czytaliśmy te książki, bez trudu odgadniemy ich tytuły i autorów. Jeśli nie, powinniśmy jak naj­ szybciej wyruszyć na ich poszukiwanie do księgarni lub biblioteki. Spróbujmy podać tytuły i autorów zapre­ zentowanych niżej książek.

1. Interesujące wspomnienia polskiego kapitana że­ glugi wielkiej, pracującego w charakterze pilota na Kanale Sueskim w 1. 1956— 1968. Dużo o lu­ dziach morza, dużo o współczesnych mieszkań­ cach Egiptu, ich codziennym życiu i kontaktach z polskimi marynarzami. Trochę o polityce. 2. Wspomnienia francuskiej lekarki, pracującej w Jemenie w latach panowania imama Ahmada. Pasjonujący dokument minionej epoki, ukazują­ cy życie jednego z ostatnich bastionów średnio­ wiecza w X X w. Tajemnice haremów i duszy arabskiej kobiety.3 3. Historia pierwszej wyprawy naukowej do Jeme­ nu, zorganizowanej w X V II w., napisana na pod­ stawie wspomnień jedynego ocalałego uczestnika ekspedycji. Codzienne życic eksploratorów, odarte z całej pompy i patosu. Legendarna kraina „Arabii Szczęśliwej” widziana oczami bystrego obserwatora.

4.

Zbić-r nowel współczesnych egipskich pisarzy. Doskonały obraz życia codziennego i stosunków społecznych, panujących w Egipcie na przestrzeni I poł. X X w. Ciekawe, egzotyczne obyczaje.

5. Fikcyjna

historia egipskiego lekarza, napisana przez szwajcarskiego pisarza, doskonale znające­ go wszystkie miejscowe realia. Powieść ta w la­ tach międzywojennych była światowym bestselle­ rem. Tłumaczona na wiele języków, doczekała się niedawno w Polsce kolejnego wydania.

6. Historia współczesnego Egiptu, napisana barw­ nym stylem przez byłego ambasadora Polski w tym kraju. Wielka polityka i codzienne życie mieszkańców Egiptu. Liczne ilustracje. Wiele ciekawych, na ogół mało znanych wydarzeń i rozmów zakulisowych.

7. Książka

angielskiego naukowca, poświęcona his­ torii transsaharyjskiego handlu. Sól sprzedawa­ na na wagę złota. Śmiałe i ciekawe hipotezy. Historyczni bohaterowie przestają być martwymi postaciami z podręcznika. Wiele anegdot i cie­ kawostek. Czyta się jak najlepszy kryminał.

8. Bajki, dziwne opowieści, anegdoty, dykteryjki i przysłowia jednego z krajów arabskich. Przy­ jemna lektura na zimowe wieczory lub deszczowe dni na wczasach. Doskonały prezent imieninowy. Możliwość błyśnięcia egzotycznym humorem na imieninach u cioci, ale uwaga! — nie wszystkie dykteryjki przeznaczone są dla delikatnych uszu.

9. Wnikliwe

studium poświęcone stosunkom między Żydami i Arabami na przestrzeni wieków. Dłu­ goletnie, zgodne współżycie, narodziny państwa Izrael, narastanie konfliktu, kolejne agresje izra­ elskie na państwa arabskie. Zwięzła i przejrzysta

książka, pozwalająca czytelnikowi zrozumieć skomplikowane problemy bliskowschodnie.

MSB

10. Studium poświęcone przemianom zachodzącym w społeczeństwie algierskim podczas rewolucji narodowowyzwoleńczej w 1. 1954— 1962. Jak bu­ dziła się świadomość narodowa ludu algierskiego, jak warunki walki ze znienawidzonym koloniza­ torem zmieniały odwieczne obyczaje i zabobony. Studium napisane przez czołowego teoretyka rewolucji algierskiej, gorącego patriotę tego kra­ ju.

500 zagadek ze świata arabskiego

113

Najdrobniejsza moneta w dawnych krajach arabskich nazywana była fils, w 1. mn. fulus. Dziś słowo to prze­ trwało w formie flus — na oznaczenie pieniędzy w po­ tocznym języku arabskim. Znają to słowo wszyscy, którzy przebywali w krajach arabskich. Wiadomo, pie­ niądze, choć w życiu nie są sprawą najważniejszą, jed­ nak swoją wagę posiadają. A tu tyle „różności” , które pragnie się kupić. Trudno, flus trzeba mieć. Spróbujmy jednak sprawdzić, jak dalibyśmy sobie radę na arab­ skim rynku. Jak nazywają się te monety i w jakich krajach arabskich są środkiem płatniczym?

47

WIEM, SKĄD W R A C A SZ

Oto z krajów arabskich wróciło dziesięciu naszych zna­ jomych. Na lotnisku czule witają ich stęsknione mał­ żonki. Spróbujmy zabawić się w Sherlocka Holmesa i wydedukować na podstawie niektórych szczegółów na rysunkach i urywków rozmów powitalnych (patrz s. 118), skąd oni przybyli.

1. Panafrykański Festiwal Kultury był wspania­ łym widowiskiem. Przywiozłem mnóstwo zdjęć. A czy również sfotografowałeś te słynne malo­ widła w grotach Tassili? 2. Na szczycie góry Tubkal widziałem wieczny śnieg. A ta egzotyka na Dżama ‘al-Fna! 3. Ten naszyjnik kupiłem ci na Chan al-Chalili.

4. Nad umywalka, były trzy kurki: jeden do wody słodkiej, drugi do słonej, a trzeci do odsalanej A ja myślałam, że tym trzecim płynęła... nafta. A czy przywiozłeś mi naszyjnik z prawdziwych perci?

5. W

wolnych chwilach jeździłem na nartach, zw ie­ dziłem też bardzo interesujące ruiny Baalbcku. A czy widziałeś te słynne cedry?

6. Nie, nie starczyło mi dewiz, ale za to przywiozłem doskonale śliwki... Tomek przysyła ci pozdrowie­ nia z Hamy. Jak cię znam, na pewno znów kupiłeś sobie szablę. 7. Do klimatu zdążyłem się przyzwyczaić, gdy wal ­ czyłem pod Tobrukiem. 8 . Zbudowaliśmy most na Tygrysic!

Tobie to dobrze, a mnie przywiozłeś tylko garść daktyli! 9. Al-Badr pokonany! No dobrze, ale czy przywiozłeś mi kawę z Mokki! 10. Tam są wspaniałe plenery!

A czy nie zapomniałeś przywieźć mi fistaszków?

K A R A M U S TA FA — D ZIE LN Y WÓDZ TU. K R Z Y Ż A K Ó W

Na pewno przypominamy sobie z dzieciństwa śmieszną opowieść, zaczynającą się słowami zawartymi w tytule tego rozdziału. Dowcip jej polega na niesłychanym zniekształceniu faktów z historii. Spróbujmy przeczytać napisaną w podobny sposób anegdotę arabską, a na­ stępnie sprostować jej błędy. Sułtan fatymidzki Harun ar-Raszid zwykł przechadzać się często ulicami swej stolicy Chartumu w przebraniu włóczęgi. Towarzyszył mu zawsze w tych wędrówkach jego wierny podczaszy Nizam al-Mulk, autor słynnego dzieła medycznego Al-dżabar (Składanie złamanych kości). Pewnego razu mijali człowieka, głośno narzeka­ jącego na rządy władcy, a już specjalnie na samego suł­ tana. Czy wiesz kim jestem? — zapytał sułtan. Po wielu mylnych odpowiedziach zapytanego, zdradził Harun ar-Raszid swoje incognito. Nieznajomy zaciągnął się wonnym dymem ze swojej wschodniej fajki, zw. dżallabijją, i z całym spokojem zapytał władcę: A czy wiesz, o Panie, kim ja jestem? Teraz w kłopocie był sułtan. Wreszcie odważny obywatel w yjaw ił Harunowi: Jestem Abu Zajd, znany wariat w całej dzielnicy Ża­ rna! ik, co dzień wieczorną porą nawiedzają mnie złośli­ w e elfy i przemawiają moimi ustami.

yJO M U C H T A LA F A T , C Z Y L I P Y T A N IA 4 «■ Z RÓŻNYCH DZIEDZIN

Muchtalafat znaczy po arabsku różności. W rozdziale tym, jak wskazuje jego tytuł, znalazły sic; zagadki z różnych dziedzin, które nie zmieściły się w rozdziałach poprzednich. Spróbujmv j c odgadnąć.

t . Hanbalici, hanifici. malikici i szafi'ici to — a) cztery najliczniejsze sekty w islamie b) cztery największe zakony mistyków muzuł­ mańskie!'. c) cztery główne szkoły prawa muzułmańskiego 2. Najdłużej opierającym się chrześcijańskiej eks­ pansji w Hiszpanii miastem arabskim była — a) Kordowa b) Grenada c) Sewilla 3. Mozarabowie to •— a) ludność chrześcijańska zamieszkała na tere­ nach arabskiej Hiszpanii b) Arabowie przybyli do Hiszpanii wraz z pierw ­ szym podbojem c) mieszkańcy Hiszpanii wywodzący swe pocho­ dzenie od rodzin arabskich4 4. Moryskowie to — a) mieszkańcy arabskiej Hiszpanii pochodzenia berberyjskiego b) Arabowie przybyli do Hiszpanii po podboju muzułmańskim c) ludność muzułmańska pozostała w Hiszpanii po Reconąuiście

5. Odę na cześć 'Abd al-Kadira (1808— 1883) długo­ letniego przywódcy walk niepodległościowych lud­ ności algierskiej przeciw ekspansji francuskiej, zatytułowaną Do emira Abd al-Qadera w Da­ maszku, napisał — a) Mickiewicz b) Krasiński c) Norwid 6. Fodczas inwazji napoleońskiej wojska francuskie wylądowały w Egipcie w •— a) Port Saidzie b) Aleksandrii c) al-Arisz 7. Grupa Apollo to — a) oddział szturmowy armii egipskiej b) nazwa nowoczesnej rzeźby znajdującej się w Muzeum Kairskim c) nazwa egipskiego stowarzyszenia literackiego 8. Wymienione podczas jednego z przemówień Nascra słowo Lesseps b>ło hasłem de • a) ataku na pałac a!-A bid:n b) przystąpienia do nacjonalizacji Kanału Sueskiego e) aresztowania przywódców terrorystycznej or­ ganizacji Braci Muzułmańskich 9. Ostatni raz „święta wojna’’ muzułmanów (dżihad) została ogłoszona przez — a) Saladyna w 1171 r. b) sułtana osmańskiego Muhammada V w czasie I wojny światowej c) Nasera w 1956 r. 10.

Umm ar-Rabi'a to ■ — a) czołowa tancerka marokańska b) największa rzeka w Maroku c) marokańskie Święto Wiosny

Z A G A D K I A R A B S K IE

Spróbujmy na zakończenie rozwiązać dziesięć zagadek: arabskich.

1. Daje to wielu, lecz mało kto bierze? 2. Kobieta szuka tego co dzień w domu, lecz nie lu­ bi znajdować? 3. Wszyscy go kochają, wszyscy go oczekują, lecz. gdy tylko się pojawi, strzelają doń z armaty? 4. Jajko, a w środku piękniejsze od jajka? 5. Uciekasz, goni cię, zatrzymasz się, on też staje? 6. Co może być słodsze od chałwy? 7. Nie dogonisz go, choćbyś dosiadł najszybszego konia? 8. Czego potrzebuje mądry, aby być mądrym? 9. Pchła, która gryzie cię w czubek języka? 10. Pewnego dnia sułtan zawezwał trzech mędrców i rzekł: — Mam w tej oto szkatule pięć turbanów jedwabnych. Trzy z nich są białe, a dwa czerwo­ ne. Ustawcie się kolejno, jeden za drugim, w yż­ szy za niższym, a słudzy moi włożą na wasze gło­ w y turbany tak, aby ten, co jest z przodu, nic widział, jaki turban mają ci, co są za nim, a ża­ den z was nie wiedział, jakie turbany pozostały w szkatule. I stało się, jako rzekł, po czym odc-

zwał się sułtan do mędrców: — A teraz słuchajcie i uważajcie. Otóż pragnąłbym, abyście powiedzie­ li mi, jakie turbany wieńczą wasze głowy. Gdy w ciągu trzech godzin żaden z was nie da mi praw­ dziwej odpowiedzi, natenczas rozkażę ściąć gło­ wy wasze, bowiem będzie to dowodem, żc wszyst­ kie razem nie zawierają więcej rozumu niż jedna głowa osła. Struchleli mędrcy i myśleć poczęli. A gdy minęła pierwsza godzina, odezwał się naj­ wyższy z nich: — Zaprawdę, nie wiem. A gdy minęła godzina druga, odezwał się stojący w środku: — Zaprawdę, nie wiem. Ledwo skończył swe słowa, gdy oto odezwał się najniższy, który nie widział przed sobą żadnego ze swych towa­ rzyszy: — Chwała niech będzie Allahowi M iło­ siernemu i Miłościwemu, który sprawił, że w ło­ żono na mą głowę turban biały. A le skąd m ę­ drzec o tym wiedział?

od pow iedzi

t. Koczowników z Półwyspu Arabskiego. Obecnie Arabem nazywamy mieszkańca kraju arabskiego, któ­ rego codziennym jeżykiem jest język arabski i który został wychowany w tradycjach kultury arabskiej. W ścisłym znaczeniu etnicznym Arabem nazywa się miesz­ kańca Półwyspu Arabskiego, natomiast w szerokim ro­ zumieniu politycznym jest nim każdy mieszkaniec pań­ stwa arabskiego, który za takiego się uważa. 2. W Jemenie. Pierwsze arabskie państwa powstały w żyznej południowej części Półwyspu Arabskiego. By­ ły to królestwa Sabejskie i Minejskie, których początki sięgają V III w. p.n.e. Współczesne państwa arabskie ukształtowały się w końcu X I X i z początkiem X X w. na terenach dawnego imperium arabsko-muzułmańskiego. W iele z nich wywalczyło swą niepodległość dopiero w latach sześćdziesiątych. Dziś krajem arabskim nazy­ wamy kraj, w którym zdecydowana większość miesz­ kańców mówi na co dzień językiem arabskim. Nato­ miast państwem arabskim jest państwo, które uważa się za takie i daje temu wyraz w swych oficjalnych dokumentach. 3. Około 20. Liczba państw arabskich zmienia się w związku z różnymi zmianami politycznymi. Obecnie istniejące państwa arabskie to: Algieria, Arabia Sau­ dyjska, Bahrajn, Egipt, Irak, Jemen, Jemen Południo­ wy, Jordania, Katar, Kuwejt. Liban, Libia, Maroko, Mauretania, Oman. Federacja Emiratów Południowych, Sudan, Syria, Tunezja. Do dziś niektóre tereny arabskie znajdują się pod obcą okupacją. Są to tereny zagarnięte w drodze agresji przez Izrael oraz tzw. Sahara Hisz­ pańska — Rio de Oro i Sabia al-IIamra — formalnie prowincje zamorskie Hiszpanii.4 4. W 1945 r. L P A (arab. Dżami’a ad-Duwal al-Arabijja) jest związkiem państw arabskich, mającym na celu wzmocnienie więzi pomiędzy wszystkimi państwa­ mi arabskimi przez koordynację ich działalności poli­ tycznej, gospodarczej i kulturalnej. Państwa członkow-

skie Ligi zobowiązały się do nicużywania siły we wza­ jemnych stosunkach i nieinterweniowania w sprawy wewnętrzne poszczególnych państw członkowskich. Z a ­ rządzenia Rady, naczelnej władzy L P A , obowiązują te państwa członkowskie, które je zaakceptują. L P A została założona 22 II I 1945 r. przez Arabię Saudyjską, Egipt i Transjordanię. Po uzyskaniu niepodległości przyłączyły się do niej inne państwa arabskie. Państwa członkowskie Ligi zawarły ze sobą układ o współpracy w celu ujednolicenia nowej kultury arabskiej (1945) traktat o wspólnej obronie i współpracy gospodarczej (1950) oraz szereg konwencji przeważnie o charakterze handlowym. Siedziba L P A znajduje się w Kairze. 5. 13 min km2. Łączna powierzchnia krajów arab­ skich wymienionych w odpowiedzi 3. wynosi 12 758 95C km2.

6. 115 min. Według spisów ludności, przeprowadzo­ nych w państwach arabskich w 1. 1968— 1969, ogólna liczba mieszkańców wynosi ok. 110 696 tys. Biorąc pod uwagę wysoki przyrost naturalny w tych krajach oraz dużą liczbę Arabów przebywających na emigracji (w Ameryce i we Francji), możemy przyjąć, że ich liczba wynosi obecnie ponad 115 min. 7. Kraje arabskie położone w zach. części pn. A fr y ­ ki. Do krajów Maghrebu zaliczane są: Mauretania. Ma­ roko. Algieria i Tunezja. Słowo maghreb pochodzi z ję ­ zyka arabskiego i oznacza zachód. W odróżnieniu od Maghrebu kraje arabskiego wschodu zwane są po arabsku Maszrik.

8. Sudan — 2 505 813 km2

Algieria — 2 381 741 km2 Arabia Saudyjska — 2 149 690 km2 9.

Egipt — 34 min (1971 r.) Sudan — ok. 15 min (1969 r.) Algieria — ok. 13.5 min (1969 r.)

10. 27. Najwięcej uniwersytetów znajduje się w Egip­ cie (6) i w Libanie (4). W Arabii Saudyjskiej, Iraku, Libii, Maroku. Sudanie, Syrii i Tunezji znajdują się pc 2 uniwersytety. Po jednym uniwersytecie posiadają: A l ­ gieria (z dwoma filiami), Jordania i Kuwejt.

1. Algieria

6. Mauretania

2. Arabia Saudyjska

7. Libia

3. Irak

8. Arabska Republika Egiptu

4. Syrią

9. Sudan

5. Maroko

3.

Z N A S Z L I TEN KRAJ?...

1.

Algieria

6.

Kuw ejt

2.

Arabia Saudyjska

7.

Liban

3.

Jemen

8.

Sudan

4.

Irak

9.

Maroko

5.

4.

10. Tunezja

Arabska Republika Egiptu

IG .

Syria

GODŁA PAŃSTW OW E 1

1. Algieria. Element w górnej części godła przed­ stawia stylizowaną rękę. Jest to tzw. ręka Fatimy (Fa­ tima była córką proroka Mahometa). Znak ten według wierzeń mieszkańców A lgierii zapobiega urokom.

2. Fgipt. Tarcza na piersi orla posiada narodowe kolory Egiptu — czerwony, biały i czarny. Na białym tle umieszczone są 2 zielone gwiazdy, u dołu godła znajduje siq napis w języku arabskim: al-Dżumhurijja Mirr al-'Arabijja (Arabska Republika Egiptu). 3. Jemen (Północny). Na tarczy zdobiącej pierś orła przedstawione jest. morze, a nad nim gałązka oliwna. Napis u dołu godła: al-Dżumhurijja a l-A ra b ijja al-Jamanijja (Jemeńska Republika Arabska). 4. Syria. Tarcza na piersiach orła posiada kolor bia­ ły z czerwono-czarną obwódką. Napis u dołu godła: al-Dżumhurijja aWArabijja as-Surijja (Syryjska Re­ publika Arabska). 5. Liban. W środku tarczy zielone drzewo cedrowe. U dołu napisy — z lew ej strony po francusku, z prawej po arabsku: al-Dżumhurijja al-Lubnanijja (Republika Libańska). 6. Irak. Tarcza w kolorach narodowych — czerwo­ nym. białym i czarnym. U dołu napis: al-Dżumhurijja a l-lra k ijja (Republika Iracka). 7. Kuwejt. Skrzydła stylizowanej mewy w kolorze czerwonym i białym. Na tarczy barwy flagi narodowej — u góry czarny, następnie trzy pionowe pasy: zielony, biały i czerwony. Napis u góry godła: Daulat al-Kuwajt (Państwo Kuwejtu). 8. Maroko. Na tarczy zielona gwiazda na czerwo­ nym tle, wschodzące słońce oraz dewiza: Allah, malik, icaian (Bóg. król, ojczyzna), u dołu na szarfie napis za­ czerpnięty z Koranu: In tansuru llaha tansurkum (Za­ prawdę, Allah da wam zwycięstwo). 9. Arabia Saudyjska. Dwie skrzyżowane szable w kolorze białym, nad nimi palma. 10. Tunezja. Na szarfie napis stanowiący dewizę pań­ stwa: al-Hurrijja, an-nizam, al-adal (Wolność, ład, sprawiedliwość).

5.

STOLICE

1. Arabska Republika Egiptu. „K to nie widział K a i­ ru, nie zna potęgi islamu" — pisał na temat tego mias­ ta znakomity arabski uczony Ibn Chaldun. przybyły tu w X IV w. z Tunisu. Arabski zdobywca Egiptu, ‘Amr ibn al-‘As, założył w V II w., w miejscu przyszłego K ai­ ru, warowny obóz al-Fustat. W 969 r. kalifowie fatymidzcy postanowili wybudować tu swą nową stolicę, której nadali dumne imię al-Madinat al-Kahira (Miasto Zwycięskie). Każdy kolejny władca Egiptu miał sobie za punkt honoru poszerzenie granic miasta i upiększa­ nie go wspaniałymi pałacami, meczetami i szkołami. W ten sposób Kair stał się z czasem najpotężniejszym i jednym z najpiękniejszych miast całego imperium muzułmańsko-arabskiego. Dziś liczba jego mieszkań­ ców dochodzi do 6 min. Obok pięknych zabytkowych pałaców i meczetów, można ujrzeć tu supernowoczesne budowle. Każda dzielnica Kairu posiada swój odrębny charakter. Kusi egzotycznymi straganami Chan al-Cnalili, uliczka rzemieślników wyrabiających arcydzieła sztuki rękodzielniczej. Zachwyca zielenią drzew i bielą wysokich budynków nowoczesna dzielnica Heliopolis. Kair to nic tylko administracyjna stolica Egiptu. To miasto jest dziś duchową, kulturalną i naukową stolicą całego świata arabskiego. 2. Republika Iracka. Nazwa Bagdad, jak twierdzą niektórzy, sięga czasów babilońskich, a miała oznaczać małą osadę. Inni uważają, że powstała od perskiego Boh-dacl (Bóg dał). Założycielem Bagdadu był drugi ka­ lif abbasydzki, al-Mansur, który po długich naradach postanowił wybudować nową stolicę w Traku, w m iej­ scu, gdzie przecinały się najważniejsze szlaki handlowe. Budowę rozpoczęto' w 762 r., używając do niej materia­ łów ze zburzonej w czasie podbojów dawnej stolicy perskiej, Ktczyfonu. K a lif nadał miastu nazwę Madinat as-Salam (Miasto Pokoju), jednak mieszkańcy uparcie nazywali je Bagdadem i tak już zostało. Największy rozwój Bagdadu przypada na czasy Haruna ar-Raszida i jego synów, Amina i al-Mamuna. Był wtedy nie tylko centrum handlowym, ale i magnesem ściągają­ cym z całego imperium najznakomitszych uczonych i artystów. Historia nie obeszła się z tym miastem łagod­

nie. W X I w. zajęli je Turcy Scldżuccy, w 1258 r. zruj­ nował mongolski najeźdźca, Hulagu Chan, a w 1401 r. okrutny Tamerlan. Odtąd Bagdad zszedł do roli pod­ rzędnego, prowincjonalnego miasta. Modernizacja jego i rozbudowa rozpoczęła się dopiero na przełomie X IX 1 X X w. w związku z budową kolei bagdadzkiej. Od 1921 r. jest Bagdad stolicą Iraku. Zwraca uwagę pełne zharmonizowanie nowoczesnej zabudowy ze starymi za­ bytkami. Liczba jego mieszkańców wynosi dziś niecałe 2 min. Miasto jednak ciągle rozbudowuje się. Piękne to historyczne miasto, położone nad brzegiem Tygrysu, posiada niezapomnianą atmosferę, sprawiającą, że kto raz tam zawitał, pragnie znów powrócić w te gościnne mury. 3. Syryjska Republika Arabska. Położony u stóp gór Antylibanu, Damaszek był od zamierzchłych cza­ sów miastem handlowym. Jest to jedno z najstarszych miast na świecie, jego historia sięga X V w. p.n.e. Okres swojej świetności przeżywał Damaszek w 1. 661— 750, kiedy to był stolicą kalifów omajjadzkich. Wielokrotnie zdobywany przez różnych najeźdźców, zawsze odzyski­ wał swoje znaczenie. Damaszek słynął i słynie ze swych znakomitych wyrobów, choćby wspomnieć wielce cenio­ ne dawniej szable damasceńskie, adamaszki czy da­ masceńskie fajanse. Wokół miasta, chlubiącego się w ie­ loma zabytkami, ze wspaniałym meczetem Omajjadów na czele, rozciągają się sady owocowe, pięknie kwitną­ ce na wiosnę. W Damaszku, liczącym ponad pół milio­ na mieszkańców, odbywają się słynne targi międzyna­ rodowa.4 4. Republika Libańska. Bejrut, mimo że położony w niedogodnym miejscu dla portu, rozwinął się jeszcze za czasów fenickich w ważny ośrodek handlowy, dzięki swemu korzystnemu położeniu przy wielkich morskich szlakach handlowych. Za panowania Arabów (od 625 do 1110 r.), Bejrut stanowił największy arabski port eks­ portowy. Od 1110 do 1291 r. znajdował się wre władaniu krzyżowców, potem Turków, wreszcie od 1918 do 1946 r. był terytorium mandatowym Francji. Bejrut jest jed­ nym z nielicznych miast arabskich, gdzie prawie nie zauważa się starej dzielnicy z jej charakterystycznymi bazarami. Mimo to na każdym kroku czuje się, że mias­ tem rządzi handel, choć nie tylko. Bejrut, w którym znajdują się trzy uniwersytety, liczne instytuty naukowe i biblioteki, jest największym po Kairze centrum nowej sztuki i kultury arabskiej. Duże znaczenie posia-

da międzynarodowe tranzytowe lotnisko, znajdujące się w Chalde, nie opodal miasta. Samo miasto liczy blisko milion mieszkańców. 5. Jemeńska Republika Arabska. San‘a — miasto zabytków, sięgające daleko wstecz swoją historią — by­ ła przedmiotem zachwytu przedmuzułmańskich poe­ tów. Tam znajdować się miał słynny pałac Ghumdan, którego dach stanowiła olbrzymia przezroczysta płyta alabastrowa, a spiżowe lw y strzegące bramy pałacu potrafiły ryczeć głośniej niż prawdziwe. San‘a, z jej charakterystyczną architekturą, piętrowymi, pięknie zdobionymi budynkami i ciekawymi meczetami, zali­ czana była przez arabskich geografów i podróżników do cudów świata. Dziś miasto to, położone na wysokości 2213 m nad poziomem morza, zamieszkuje niecałe 100 000 mieszkańców. Do niedawna mury San'y były zamykane na noc, a samo miasto, podobnie jak cały Jemen, zwany niegdyś Arabią Szczęśliwą, stanowiło oazę średniowiecza w X X stuleciu. Rewolucja 1962 r. otworzyła bramy San‘y dla postępu, lecz upłynąć musi jeszcze sporo czasu, zanim San‘a dorówna innym współczesnym stolicom arabskim. Natomiast dla po­ szukiwaczy egzotyki i prawdziwego folkloru arabskiego miasto stanowi dziś nie lada atrakcję. 6. Republika Tunezji. Rozciągnięty amfiteatralnie nad brzegiem lagunowego jeziora. Tunis jest jednym z najpiękniejszych miast pn. Afryki. Znajdował się tu jeszcze za czasów fenickich i nosił wówczas nazwę Tunes. Przechodził burzliwą historię, zarówno przed, jak i po podboju arabskim. Bywał często stolicą lokalnych królestw. Tu miał swoją główną kwaterę korsarz Chair ad-Din Barbarossa, postrach Morza Śródziemnego w początkach X V I w. Od 1881 do 1956 r. Tunis był sie­ dzibą kolonialnych wojsk francuskich. Podobnie jak in­ ne miasta arabskie Tunis posiada swoją starą dzielnicę (Madinat al-kadima), zwaną potocznie medyną. Góru­ je nad nią cytadela (kasba) i wieża meczetu Zajtuna, przy którym znajduje się najstarszy uniw-ersytet arab­ ski. Liczba mieszkańców Tunisu przekracza dziś pól miliona. 7. Algierska Republika Ludowo-Demokratyczna. Arabowie rozpoczęli rozbudowę Algieru w końcu X w. na miejscu rzymskiego portu rybackiego Icosium. A l­ gier stanowił ważny ośrodek handlowy na Morzu Śród­

ziemnym. Na początku X V I w. miasto zajęli Hiszpanie. Niedługo potem odbili je korsarze osmańscy pod wodzą Chajr ad-Dina Barbarossy. Odtąd A lgier był stolicą i bazą państwa korsarskiego o tej samej nazwie. Wciąż atakowany przez obce floty został ostatecznie zajęty przez Francuzów w 1830 r. Większość zabytkowych bu­ dynków została zburzona., a na ich miejsce zbudowano nic najlepiej harmonizujące z krajobrazem gmachy ad­ ministracji francuskiej. Z tą dzielnicą, do dziś często jeszcze zwaną „europejską” , wyraźnie kontrastuje stara dzielnica wąskich uliczek i niskich glinianych domków, zwana od znajdującej się tam cytadeli — Kasbą. Pod­ czas II wojny światowej A lgier był przez pewien czas siedzibą tymczasowego rządu Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. W czasie algierskiej wojny narodowowyzwoleńczej 1951— 1962 miasto to stanowiło centrum algierskiego ruchu oporu. Dziś Algier, liczący pół miliona mieszkańców, jest jednym z ważniejszych portów Morza Śródziemnego. 8. Demokratyczna Republika Sudanu. Chartum, po­ łożony u ujścia Nilu Błękitnego do Nilu Białego, po­ dzielony jest na trzy części: Chartum Północny, Połud­ niowy i Omdurman. Założony został w początkach X IX w. przez Turków Osmańskich. Od 1830 r. był sto­ licą tzw. Sudanu egipskiego, a od 1870 — rezydencją angielskiego gubernatora. W 1885 r. Chartum stał się widownią krwawych walk, jakie toczyli mahdyści z wojskami angielskimi. Obok charakterystycznego bu­ downictwa afrykańsko-muzułmnńskiego widzi się w Chartumie budowle o najwyższym standardzie współ­ czesnym. W obecnej chwili Chartum jest w pełni nowo­ czesnym i nadal rozwijającym się miastem. Liczba je ­ go mieszkańców dobiega obecnie do pół miliona. 9. Demokratyczna i Ludowa Republika Jemenu P o ­ łudniowego. Nazwę Madinat asz-Sza‘b (Miasto Ludu) przyjął po uzyskaniu niepodległości w 1967 r. dawny Aden, centrum protektoratu brytyjskiego o tej samej nazwie. Dogodne położenie strategiczne i handlowe te­ go miasta zwabiło tu Anglików, którzy utworzyli z nie­ go swą bazę militarną, strzegącą przejścia przez cieśni­ nę Bab el-Mandcb. Obecnie Madinat asz-Sza‘b liczy niespełna 100 000 mieszkańców. Miasto nosi jeszcze w y ­ raźne ślady swego dawnego militarnego przeznaczenia. Dominującą rolę odgrywa w nim port — jeden z naj­ ważniejszych portów świata.

10. Muzułmańska Republika Mauretanii. Nuakszott należy do najmłodszych miast afrykańskich. Założone zostało w 1903 r., wraz z przeniesieniem tu stolicy w 1957 rozpoczęto jego intensywną rozbudowę, na dwa la­ ta przed ogłoszeniem niepodległości Mauretanii. Poło­ żony nad brzegiem Atlantyku, Nuakszott otoczony jest z pozostałych stron bezkresną, piaszczystą pustynią. Kilka lat temu musiano tu przerwać mecz piłki nożnej między dwoma reprezentacyjnymi drużynami, gdyż przez boisko' przechodziła akurat karawana wielbłądów. Obecnie z dnia na dzień maleje w Nuakszott liczba beduińskich namiotów, a wzrasta ilość nowoczesnych budynków. Budowle te, spełniające wszelkie wymogi nowoczesności, mają wiele charakterystycznych ele­ mentów architektury muzułmańskiej. Nuakszott, posia­ dający obecnie zaledwie 50 000 mieszkańców, ma szanse rozwinąć się w niedalekiej przyszłości w duże, nowo­ czesne miasto.

M Ó W IM Y PO ARABSKU

1. Syn. Częsty człon arabskich nazwisk. Arabowie przywiązują dużą wagę do swojej genealogii. Do włas­ nego imienia dodają imię ojca, dziada, pradziada itd., aż do imienia założyciela rodu lub któregoś ze sławnych protoplastów. To najsławniejsze imię staje się czasem nazwiskiem często poprzedzonym słowem ibn. 2. Ojciec. Częsty człon arabskich imion. Gdy A ra­ bowi rodzi się pierwszy syn, dodaje jego imię do swego własnego poprzedzając je słowem abu. Podobnie czynią kobiety używając w tym wypadku słowa umm — mat­ ka. 3. ..Pokój z wami” . Tradycyjna formuła arabskiego przywitania używana tylko przez muzułmanów. Odpo­ wiadamy na nią: Wa‘ alajkum as-salam (I z wami po­ kój).4 4. Jeśli Allah tak zechce” . Zwrot bardzo często używany przez wszystkich muzułmanów i Arabów’ in-

nych wyznań na zakończenie zdania czy wypowiedzi odnoszących się do przyszłości.

5. Warowna twierdza, gród, cytadela (spolszczone jako kazba). Kazby budowane były przeważnie obok szlaków karawanowych i wzdłuż granic. Dziś spotyka­ my je najczęściej w Algierii i południowym Maroku. Kazbami nazywają też Arabowie stare, zabytkowe dzielnice, właśnie od znajdujących się w nich dawnych twierdz. 6. Miasto (spolszczone jako medyna). Słowo to zna­ ne jest u nas przede wszystkim dzięki Medynie, którą Arabowie zwą Miastem Proroka (Madinat an Nabi). W niektórych miastach arabskich, np. w Casablance, medyną nazywa się starą dzielnicę. Jest to skrót od madinat kadima — stare miasto.

7. Chłop, rolnik (spolszczone jako foliach). Określe­ nia tego używa się przeważnie w odniesieniu do rolni­ ków egipskich. Fellachowie znani są ze swej w ytrzy­ małości i uporu. Są stali zarówno w przyjaźni, jak i nie­ nawiści. Bardzo wysoko cenią sobie honor swój, swojej rodziny i swojej wsi. 8. Rynek, targowisko. Wraz z ożywieniem kontak­ tów polsko-arabskich wyraz suk zaczyna pojawiać się we współczesnej literaturze polskiej zastępując słowo bazar — pochodzenia perskiego — którym zwykło się określać u nas wschodnie targowisko. 9. Zamek, pałac. Arabowie przejęli ten wyraz od Rzymian, jest to zniekształcone łacińskie castrum. Sło­ wo kasr wchodzi dziś w skład wielu arabskich nazw miejscowości. Czasami występuje w nazwie dzielnicy lub ulicy, np. jedna z większych ulic w Kairze nazywa się Kasr an-Nil — Pałac Nilu. Nazwa pięknego zabytku sztuki mauretańskiej — Alkazar w Hiszpanii — to nie­ co zniekształcone lokalną wymową arabskie kasr.

10. Przedmiot, czynność lub miejsce zakazane (spol­ szczone jako harem). Haremem nazywają Arabowie tę część świętego miasta Mekki, gdzie wstęp niewiernym jest zabroniony. Tak samo zwie się ta część arabskiego domu, gdzie nic ma wstępu obcy mężczyzna. Zamiesz­ kują tam kobiety i dzieci. Stąd haremem przyjęto na­ zywać żony i liczne niewolnice wschodnich władców, a u nas... poczet wielbicielek naszych rodzimych donżuanów.

1. Admirał. Arab. amir al-bahr — wódz morza. 2. Algebra. Arab. al-dżabr — składanie złamanej kości. Terminu tego użył znakomity matematyk arab­ ski (pochodzenia perskiego), al-Chwarizmi, w tytule swego dzieła traktującego o rozwiązywaniu i układaniu równań. Dzieło to, tłumaczone na łacinę pt. Algebra, przez kilka wieków było obowiązującym podręcznikiem dla studentów i uniwersytetów europejskich. Od imie­ nia al-Chwarizmi pochodzą terminy matematyczne: al­ gorytm i algoryzm. 3. Alkohol. Arab. al-kuhl — czcrnidlo w postaci drobnego proszku służącego pięknościom do czernienia brwi i powiek. Wraz z arabskimi dziełami alchemicz­ nymi termin ten przedostał siQ do Europy, ale już w in ­ nym znaczeniu: istoty, ducha, substancji, a za taką uważano produkt destylacji wina. Arabskie pochodze­ nie tego słowa mogłoby sugerować, że alkohol jest w y ­ nalazkiem Arabów. Tymczasem dokumenty historyczne zarówno arabskie, jak i europejskie przeczą tej hipote­ zie, obarczając europejskich alchemików odpowiedzial­ nością za ten wynalazek. 4. Arsenał. Arab. dar as-sina‘a — dom przemysłu. Mianem tym Arabowie określali stocznią. W yraz ten przedostał się nieco zmieniony w formie (np. włoskie: arsenale) do języków europejskich, początkowo na oznaczenie stoczni, a potem również wszelkich innych zakładów produkcji, konserwacji i składu uzbrojenia wojennego. 5. Benzyna. Arab. laban al-dżawi — żywica jaw ajska. Tak nazywali dawni Arabowie pewien rodzaj ży­ wicy sprowadzany z Jawy i używany jako cenne ka­ dzidło. Do języków europejskich przedostał się poprzez średniowieczną łacinę (benzoe) i starofrancuski (la benjoin). 6 6. Cyfra. Arab. sifr — zero. Cyfry wraz z systemem dziesiętnym przejęli Arabowie od Hindusów. Za pośred­ nictwem Arabów dostały się one do Europy, gdzie do dziś zwane są arabskimi. W państwie muzułmańskim

X w. znano były dwie form y graficznego zapisu cyfr: cyf­ ry hindi (hinduskie) na Wschodzie i ghubari (pisane na piasku) — na Zachodzie. Z tych ostatnich wykształciły się cyfry używane obecnie w Europie i w krajach Maghrebu. Natomiast na arabskim Wschodzie zachowały się cyfry hindi, różniące się od cyfr europejskich zw a­ nych arabskimi. A oto cyfry używane obecnie w kra­ jach arabskich:

) Y r t * T Y A 1 * 7. Lutnia. Arab. cil-'iid — twarde drewno. Arabo­ wie grania na lutni nauczyli sic przypuszczalnie od P er­ sów. instrumentowi temu nadali nazwę al'ud od na­ zwy materiału, z którego wyrabiali rezonator. Przez Hiszpanię, Sycylię i Włochy instrument ten dotarł do Europy zachowując — w nieco zmienionej form ie — swą arabską nazwę. 8. Materac. Arab. matrah — miejsce powleczone, przykryte materiałem.

9. Safari. Arab. setfar — podróż. Słowo safari, w znaczeniu zorganizowanej wyprawmy myśliwskiej w A f ­ ryce, przedostało się do języka angielskiego, a następnie do innych języków europejskich, za pośrednictwem międzyplcmiennego języka Czarnej A fryki — suahili. Język ten powstał na wsch. wybrzeżach A fry k i (arab. suwahil — wybrzeże) przez kontakty miejscowej lud­ ności z Arabami. Następnie, wraz z ekspansją religii muzułmańskiej, rozszerzył się na inne rejony Afryki. 10. Zenit. Arab. sumt ar-ra's — szczyt głowy, w ierz­ chołek. Do języków europejskich wyraz ten przeszedł wraz z wieloma innymi z dziedziny astrologii i astrono­ mii dzięki tłumaczeniom dzieł arabskich uczonych na łacinę.

8. T Y T U Ł Y

I GODNOŚCI1

1. (Arab. chalifa — następca, namiestnik.) Następca proroka Muhammada (Mahometa), najwyższa władza świecka i religijna w dawnym państwie muzułmańskim. Pierwszych czterech kalifów, tzw. sprawiedliwych, zo-

stało wybranych spośród najznakomitszych towarzyszy Proroka. Następnie panowały dwie wielkie dynastie kali­ fów : Omajjadzi (661—750) i Abbasydzi (750— 1258). W okresie rozpadu państwa muzułmańskiego tytułu kalifa używ ali Omajjadzi w Hiszpanii (929— 1031) oraz Fatymidzi w Egipcie (969— 1171). Tutułu kalifa używali rów ­ nież sułtanowie osmańscy (1517— 1922). W ostatnich cza­ sach o uzyskanie tego tytułu, dającego nominalną wła­ dzę nad całym światem muzułmańskim, zabiegali bez­ skutecznie władcy Arabii Saudyjskiej. 2. (Arab. wazir — pomocnik, podpora.) Najwyższy po kalifie urząd w dawnej administracji państwa mu­ zułmańskiego. Obcy tradycji arabskiej, wprowadzony został pod wpływem perskim przez kalifów abbasyazkich. W miarę jak kalifowie coraz bardziej poświęcali się swoim haremom i innym rozkoszom tego świata, wzrastała władza wezyra, który niejednokrotnie fak­ tycznie zarządzał państwem. Obecnie w krajach arab­ skich słowo wezyr określa ministra. 3- (Arab. szajch — starzec, starszy grupy.) Szef rodu lub plemienia. Tytuł szejka nadawany jest również ab­ solwentom uniwersytetów islamistycznych oraz osobom cieszącym się szczególnym poważaniem. Tytułu tego używają również niektóre rody panujące, np. władcy Kuwejtu. 4. (Arab. am ir — ten, który daje rozkazy.) Począt­ kowo był to tytuł głównodowodzącego armii. Używali go kalifowie zwąc się „wodzami wiernych” (arab. amiru ’l-m u ‘minina) i gubernatorzy poszczególnych prowincji. W późniejszych czasach tytułu tego zaczęli używać dzie­ dzicznie członkowie panujących rodów. Tytułu „wódz muzułmanów” (arab. amirv ’l-muslimina) używali wład­ cy z dynastii Alm orawidów panujących w A fryce pn. i Hiszpanii. 5. Sędzia muzułmański. W większości krajów arab­ skich wszelkie poważniejsze sprawy, a szczególnie spra­ w y karne, powierzane są obecnie sądom świeckim. Kadiemu pozostawia się do rozsądzenia przeważnie drobne kłótnie i spory oraz niektóre sprawy cywilne. Sędzia udzielający ślubów nosi miano „mazun” (arab. ma‘zun — ogłasza jący).6 6. (Arab. imam — będący na czele.) Osoba prowa­ dząca modlitwy w meczecie. Pierwszym imamem był

sam Mahomet. Stanowisko imama nie jest równoznacz­ ne z funkcją kapłańską. Imamem może zostać każdy muzułmanin dobrze znający Koran i wyróżniający się w swojej gminie wysoką moralnością. Ortodoksyjni muzułmanie nadają tytuł imama wybitnym teologom i uczonym. Różne sekty szyickie imamami nazywają swoich duchowych przywódców. W czasach przedmuzułmańskich imamem nazywano kierownika karawany. 7. W języku arabskim słowo to ma dwie wymowy i odpowiednio dwa znaczenia: a) hakim (z długą samo­ głoską „a ”) jest tytułem przysługującym gubernatorowi lub sędziemu; b) hakim (z długą samogłoską „i") to tytuł honorowy mędrca i uczonego. Często mianem tym określa się też lekarza.

8. (Arab. ra‘is — przywódca, przewodniczący.) T y ­ tuł ten przysługuje każdemu pełniącemu funkcję kie­ rowniczą — prezesowi, przewodniczącemu, prezydento­ w i itp., z wyjątkiem dyrektora, którego określa się mianem mudir. Tak dawniej, jak i dziś tytuł raisa nosi kapitan statku. 9. (Arab. hadżdż — pielgrzym.) Honorowy tytuł przysługujący każdemu muzułmaninowi, który odbył pielgrzymkę do Mekki. 10. (Arab. mu‘adhdhin — ogłaszający wezwanie.) Wzywający wiernych do modlitwy. W dawnych cza­ sach muezzin musiał być obdarzony donośnym głosem, aby jego wezwanie (azan) śpiewane z wysokości mina­ retu mogło być słyszane w jak najdalszym zasięgu. By­ ło też pożądane, aby był niewidomy, gdyż nie mógł wówczas wykorzystać swojej zaszczytnej funkcji do podglądania pięknych żon wiernych. Obecnie muezzini posługują się mikrofonem, a wezwanie do południowej modlitwy piątkowej nadawane jest w wielu krajach arabskich przez rozgłośnie radiowe.

9 . N A S Z Y J N IK Z PERKI.1 1. Zagrzewał do boju. W dawnym społeczeństwie arabskim każde plemię utrzymywało swego poetę. W wypadku zatargu z innym plemieniem poeci wychodzili

przed zbrojne szeregi szydząc z przeciwnika, a w y­ chwalając swoich współplemieńców. Poeta otaczany był wielką czcią i poważaniem. Ośmieszenie przez dobrego poetę równało się hańbie, a jego pochwała przynosiła nieraz nieśmiertelną sławę. Nic też dziwnego, że wszy­ scy, a zwłaszcza możni, starali się wszelkimi sposobami pozyskać sobie przychylność poetów. W późniejszych czasach na dworach kalifów i możnowładców poeci otrzymywali stałe pensje, a ponadto — za udane panegiryki — bardzo wysokie nagrody. 2. Staroarabscy poeci chwalili męstwo i odwagę w boju, odporność na trudy i niewygody, wierność hono­ rowi i danemu słowu, szczodrość i gościnność. Za równie godne pochwały uważali mściwość i wytrwałość w zemście, a także inteligencję i dar wymowy. 3. Staroarabski poemat (arab. kasida — poemat ce­ lowy), odpowiadający ściśle określonym rygorom do­ tyczącym zarówno formy, jak i treści. Kasyda składa się z pojedynczych wierszy, tzw. bajtów, stanowiących na ogół odrębne, dość luźno ze sobą zespolone całości myślowe, ale połączone wspólnym metrum i wspólnym, opartym na jednej zgłosce rymem. Liczba bajtów w ka­ sydzie waha się od kilku do stu, a czasem nawet i w ię­ cej. Każda kasyda rozpoczyna się wstępem (arab. ruisib), w którym poeta opisuje swoją tęsknotę za ukocha­ ną lub bliskimi. Po nim następuje opis (arab. wasf) po­ święcony ukochanej, niebezpiecznej podróży po pusty­ ni czy wierzchowcowi. Dopiero potem wolno poecie przystąpić do właściwej części poematu (arab. kasd — cel). Najczęściej zawiera ona opis bohaterskich czynów i zalet charakteru poety lub jego plemienia. Często by­ wa to panegiryk na cześć możnego protektora, czasami satyra lub elegia. Kasyda kończy się filozoficzną sen­ tencją (arab. hikma). 4. Z dorocznych targów, które odbywały się tu w czasach przedmuzułmańskich. Podczas nich urządzano słynne konkursy poetyckie, trwające do 20 dni. A ra ­ bowie entuzjazmowali sic nimi nie mniej niż wyścigami konnymi. Miejscowość ‘Ukaz, położona na Półwyspie Arabskim, sąsiadowała z Mekką.5 5. Siedem najpiękniejszych kasyd, wyróżnionych na konkursach w ‘Ukaz. Według podania zawieszono je — po uprzednim wyhaftowaniu złotymi nićmi — na ścia­ nach świątyni K a‘ba w Mekce. Mu‘allaki (arab. mu‘al-

lakat — zawieszone) uchodzą u Arabów za wzór dosko­ nałości poetyckiej. Pierwszą ich antologię zebrał znany arabski rapsod Hammad ar-Raw ijja w V III w. Niektó­ rzy twórcy późniejszych antologii powiększają liczbę mu‘allak do dziesięciu. A oto pełna lista ich twórców: Imru’l-Kajs, Tarafa ibn al-‘Abd, Zuhajr ibn abi Sulma, Labid ibn Rabi‘a, ‘Antara ibn Szaadad, ‘A m r ibn Kulthum, Harith ibn I-Iilliza, Majmun a l-A ‘sza, an-Nabigha adh-Dhubjani, ‘Abid ibn al-‘Abras. 6. Asz-Szanfara (V I w.). Pełne jego imię brzmi: Thabit ibn Kaus a!-Addi, a kasyda, której początek przy­ toczyliśmy. nosi arabski tytuł Lam ijjat a l-A ra b (Poe­ mat Arabów rymujący się na literę „lam ”). Gdy krewni odmówili poecie pomocy w dopełnieniu zemsty za śmierć jego teścia, oburzony na własne plemię wyruszył on samotnie na pustynię mając za jedynych towarzyszy szakale i hieny, a za jedynych przyjaciół ostry miecz i łuk. Na pustyni żył poeta z grabieży i polowania, szu­ kając swoich wrogów, aby spełnić obietnicę zemsty. P o ­ dany cytat pochodzi z poetyckiego przekładu Lam ijjat a l-‘Arab dokonanego przez Adama Mickiewicza (Szanjary). 7. Imru' 1-Kajs, przedmuzułmański poeta żyjący przypuszczalnie w VI w. Kasyda tego poety, zaliczana do zbioru mu‘allak, stanowiła wzór dla późniejszych poetów beduińskich. Oprócz doskonałego opisu konia zawiera cna piękne opisy polowania i wiele frywolnycn scen miłosnych. S. Na cześć Mahometa. Autorem tej kasydy jest K a‘b ibn Zuhajr, zm. w 662 r. Początkowo występował on przeciw Mahometowi, później jednak, obawiając się zemsty za swoje satyry, zdołał przebłagać Mahometa piękną, pochwalną kasydą. Zachwycony nią Prorok miał w nagrodę okryć poetę własnym płaszczem (arab. burda), co stanowiło dowód najwyższego uznania. Poe­ mat Burda znany jest w całym święcie muzułmańskim. 9. Al-Mutanabbi (abu’t-Tajjib), żyjący w 1. 915— — 965. Większość swego życia spędził on na dworach wielkich władców Syrii, Iraku, Egiptu i Persji. Przed­ tem jednak dwa lata przebywał wśród Beduinów. co wyw arło duży w pływ na jego twórczość. Pisał prze­ ważnie panegiryki, elegie i satyry. Jego poezja odzna­ cza się wybitnymi walorami i formy, i treści. Al-M uta­ nabbi był gorącym patriotą arabskim, opiewał czasy

świetności Arabów, protestował żywo przeciwko obcym wpływom. Do dziś jego poezja, zebrana w obszerny dy­ wan (zbiór poezji), cieszy się szalonym powodzeniem wśród Arabów. tO. Na terenie Andaluzji (arabskiej Hiszpanii). Muwaszszaiia (poemat przepasany — od arab. wiszah) cha­ rakteryzuje się stroficznym układem i powracającym refrenem, jak gdyby opasującym każdą strofę z w. ghusan (gałązka). Zadżal jest to rodzaj krótkiej ballady lu­ dowej o dowolnej ilości strof, układanej w miejscowym dialekcie (w przeciwieństwie do muwaszszahy, w której obowiązywał język literacki). Poezja arabskiej Hisz­ panii — oprócz tradycyjnych tematów występujących w kasydzie — zawiera często radosną pochwałę życia i jego doczesnych przyjemności.

1

M AHOM ET I KO RAN

1. b) Kupiecki ród Kurajszytów zajmował ważną pozycję w społeczeństwie mekkańskim. Głową rodu był Abu Talib, który opiekował się młodym Mahome­ tem po śmierci jego rodziców, Abdallaha i Aminy. Dwie wielkie dynastie kalifów — Omajjadzi i Abbasydzi — to późniejsze odgałęzienia rodu Kurajszytów, choć nie wywodzące się bezpośrednio od Proroka. 2. a) Chadidża, wdowa po bogatym kupcu, piętna­ ście lat starsza od Mahometa, po śmierci swego pierw ­ szego męża prowadziła sama przedsiębiorstwo handlo­ we. Zatrudniła w nim młodego Mahometa, a -w jakiś czas potem weszła z nim w związek małżeński. Miał wtedy lat dwadzieścia pięć. Do śmierci Chadidży P ro ­ rok nie pojął za żonę innej kobiety. Chadidża należała do pierwszych wyznawców głoszonej przez niego nowej reiigii. Aisza była najulubieńszą z ok. tuzina żon Proro­ ka, które poślubił w późniejszym okresie życia, zaś Fa­ tima — jego córką z małżeństwa z Chadidżą.3 3. c) Po małżeństwie z Chadidżą Mahomet, wolny od trosk materialnych, mógł spędzać czas -według własnego upodobania. Traw ił go często na rozmyślaniach siedząc

samotnie w grocie na górze Hira w pobliżu Mekki. Pewnego razu, wieczorną porą, usłyszał tam głos ob­ wieszczający mu pierwsze objawienie. Było to w końcu miesiąca Ramadan 610 r., a noc tego dnia została póź­ niej nazwana ..Nocą przeznaczenia” . Początkowo Pro­ rok nie wiedział, od kogo pochodzi tajemny głos, później zidentyfikował go jako głos Archanioła Gabriela. 4. a) Drugim po „Nocy Przeznaczenia” pamiętnym momentem w objawieniu Proroka była „Noc Podróży” . Mahomet został podczas niej przeniesiony w cudowny sposób z Mekki do Jerozolimy, by stamtąd wznieść się do nieba na cudownym koniu o imieniu Burak (szybki jak błyskawica, od arab. bark — błyskawica). Koń ten miał twarz kobiety, skrzydła i pawi ogon. Od czasu cudownej podróży Mahometa Jerozolima jest trzecim świętym miastem islamu, po Mekce i Medynie. 5. b) 24 września 622 r. Mahomet na skutek prze­ śladowań, które spotykały jego i jego zwolenników ze strony obawiających się utraty swojej pozycji możnych rodów mekkańskich, wyemigrował wraz z grupą w y ­ znawców do rodzinnego miasta swojej matki, Jathrib, nazwanego później Mcdyną (arab. Mudinat an-Nabi — Miasto Proroka). Siedemnaście lat później kalif Omar, opracowując nowy kalendarz, przyjął datę hidżry jako początek ery muzułmańskiej. Stąd lata liczone według kalendarza muzułmańskiego zwą się potocznie latami hidżry. 6. c) W młodości Mahomet trudnił się prowadze­ niem karawan handlowych, z którymi docierał aż do Syrii. 7. a) Sury Koranu nie posiadają jednolitej treści ani formy. Dzielą się one na mekkańskie (powstałe w Mekce) mające charakter modlitw i natchnionych ob­ jawień oraz medyneńskie (powstałe w Medynie) zawie­ rające więcej teologicznych dogmatów oraz przepisów prawnych i moralnych. 8. c) Początkowo objawienia Proroka przekazywa­ ne były tylko ustnie, przez jego wiernych wyznawców wyróżniających się dobrą pamięcią (tzw. huffaz). Tylko przypadkowo niektóre z objawień zapisane zostały na liściach palmowych i kamiennych płytkach jeszcze za życia Mahometa. Gdy zaistniała obawa, że wszyscy huffaz mogą zginąć w prowadzonych przez muzułmanów

walkach, kalif Abu Bakr zalecił spisanie całości ob­ jawień. Pracą przy spisywaniu Koranu kontynuowano za Omara, którego córka Hafsa przechowywała jedną z kopii. Jednakże na skutek niedokładności zapisów poszczególne kopie różniły się między sobą. Wobec ta­ kiego stanu i zoczy kaii Osman zarządził spisanie osta­ tecznej i jedynej oficjalnie obowiązującej wersji K o­ ranu na podstawie egzemplarza przechowywanego prze.; Hafsę. 9. c) Objawienia Proroka zostały ułożone w Kora­ nie według długości rozdziałów, czyli sur, od najdłuż­ szej do najkrótszej, z wyjątkiem pierwszej sury zw. al-irauiia (Otwierająca), która jest krótsza cd następ­ nych. 10. c) Koran zawiera 111 sur. podzielonych z kolei na numerowane wersety, których liczba wynosi 6236.

11

IS LA M

1. Istnieje pięć podstawowych obowiązków muzuł­ manina zw. filarami (arab. arkan). Są to: 1) wyznanie wiary (szahada); 2) modlitwa (sałat); 3) jałmużna (ża­ ka t); i) post (suum); 5) pielgrzymka do Mekki (hadżdż). Niektóre sekty muzułmańskie zaliczają również do fi­ larów wiary obowiązek „świętej w ojny” (dżihad). 2. „N ie masz Boga krom Allaha, a Mahomet jest poslannikiem Allaha” — arab. La ilaha illa'1-Lah wa-Muhammad rasulu’ l-Lah. 3. Pięć razy na dobę: o świcie, rano, w południc, o zachodzie słońca i wieczorem. 4. W kierunku znajdującego się w Mekce sanktu­ arium Ka'ba. Skrupulatne przestrzeganie tego kierun­ ku, zw. kibla, jest warunkiem ważności modlitwy.5 5. Muzułmanin obowiązany jest do dwóch rodzajów jałmużny: dobrowolnych datków dla ubogich (sadaka) oraz pobieranego corocznie podatku w pieniądzach lub

naturze w wysokości 10lń od dochodu (zakat). Ten ostatni przeznaczony jest na ..pomoc biednym, potrzebu­ jącym, opiekującym się potrzebującymi, tym, których należy zjednać, niewolnikom, więźniom, dłużnikom, po­ dróżnym oraz prowadzącym świętą wojnę” . 6. Piątek. W południe tego dnia odbywa się zbioro­ wa modlitwa w meczecie, po czym imam wygłasza ka­ zanie. 7. Ramadan. Jest to dziewiąty miesiąc księżycowe­ go kalendarza muzułmańskiego, uważany za miesiąc objawienia Koranu. Post trwa przez cały miesiąc od wschodu do zachodu słońca każdego dnia. Wierni obo­ wiązani są wtedy do powstrzymania sie od jedzenia, picia., palenia, stosunków seksualnych i używania per­ fum oraz wonności. 8. Wieprzowina pod każdą postacią oraz wszelkie napoje alkoholowe. Zakazane jest również spożywanie mięsa zwierzęcia pnclego oraz krwi, a także używanie narkotyków. 9. Pielgrzymkę powinien odbyć każdy muzułmanin, jeśli pozwalają mu na to jego warunki życiowe. Pod­ czas pielgrzymki wierni obchodzą wkoło sanktuarium K a‘ba, całując osadzony w jednej ze ścian Czarny K a ­ mień, przebiegają między wzgórzami Safa i Marwa. zbierają się na wzgórzu Arafat (20 km od Mekki), a w drodze powrotnej składają ofiary z owiec i wielbłądów w dolinie Mina. Zgodnie z zaleceniami Koranu piel­ grzymka powinna odbywać się w tradycyjne dni. 10. Cztery, pod warunkiem, że będzie wszystkie trak­ tował jednakowo.

W Y B IT N I WODZOWIE

1- W podboju Syrii. Po śmierci Mahometa różni ambitni przywódcy szczepowi rozpoczęli walkę z gminą muzułmańską. W czasie walk o powtórne zjednoczenie Półwyspu Arabskiego wsławił się Chalid ibn al-Walid

10 500 zagadek ze świata arabskiego

145

wyznaczony przez następcę Proroka, kalifa Abu Bakra, na wodza wojsk muzułmańskich skierowanych do tłu­ mienia powstań. Gdy ustały walki wewnętrzne, kalif wysłał dziewięciotysięczną armię pod dowództwem ‘Am ra ibn al-‘Asa w kierunku Syrii, podówczas prowincji bizantyjskiej. W momencie gdy armia bizantyjska za­ częła zdobywać przewagę kalif polecił Chalidowi, któ­ ry w tym czasie oblegał twierdzę Hira w Iraku, nie­ zwłoczne wyruszenie na odsiecz. Chalid ze swoją do­ borową konnicą dokonał niebywałego wyczynu; prze­ bywając pustynię w ciągu 17 dni pojawił się niespo­ dziewanie na tyłach armii bizantyjskiej. Po połączeniu się z armią arabską objął nad nią naczelne dowództwo. Posuwając się dalej zdobył bez walki Damaszek (0:55 r.) dzięki postawieniu bardzo łagodnych warunków kapi­ tulacji. W dalszym jego pochodzie ludność syryjska w i­ tała go jako oswobodziciela spod jarzma miejscowych tyranów. Bizantyjczycy jednak nie mieli zamiaru tak łat­ wo oddać ziemi, którą nie darmo nazywali swoim spichlerzem. Decydującą bitwę stoczył Chalid dopiero w rok później nad rzeką Jarmuk, a dalsze cztery lata minęły, zanim całe terytorium Syrii weszło w skład im ­ perium muzułmańskiego. 2. W podboju Iraku i zapoczątkowaniu podboju Persji. S ad ibn abi Wakkas został zaszczycony przez Mahometa obietnicą wejścia do raju za swoje wojenne zasługi położone w pierwszych walkach muzułmanów na terenie Półwyspu Arabskiego. Gdy Chalid ibn al-Walid opuścił twierdzę Hira w Iraku, została ona szybko odebrana z powrotem przez Persów. Wtedy ka­ lif Omar wysłał tam armię arabską pod dowództwem S‘ada. Pierwsza poważna bitwa z Persami miała miejs­ ce pod Kadisijją (637 r.). Po odniesieniu wspaniałego zwycięstwa nad trzykrotnie większą armią perską S ad bez trudu doszedł do letniej stolicy Persji Ktczyfonu. położonej na wschodnim brzegu Tygrysu. Mimo wez­ branych w czasie wiosennych roztopów wód S‘adowi udało się przekroczyć Tygrys bez straty jednego żoł­ nierza, co było na owe czasy wyczynem bez preceden­ su. Potężna dynastia perska Sasanidów przestała is­ tnieć w kilkanaście lat później wraz ze śmiercią ostat­ niego z jej władców w 651 r.3 3. W podboju Egiptu. ‘Am r ibn al-'As dobrze znał Egipt, do którego to prowadził kupieckie karawany w okresie poprzedzającym przyjęcie islamu. Po usilnych prośbach uzyskał on od kalifa Omara zezwolenie na

wyruszenie w tym kierunku, tym razem na czele armii. Jednakże później kalif miał wątpliwości co do słusz­ ności swojej decyzji i wysiał za wodzem posłańca z lis­ tem nakazującym odwrót, jeśli list zastanie wodza przed wkroczeniem do Egiptu. Jak podaje tradycja. ‘Am r domyślając się treści listu otworzył go dopiero w Egipcie, mimo że list został mu doręczony już w Pa­ lestynie. O sposobie dowodzenia armią i stosunku ‘Amra do żołnierzy może świadczyć list patriarchy Aleksandrii Cyrusa do cesarza Herakliusza: „Ich wódz jest podob­ ny do każdego z nich. Ludzi niskiego stanu niepodobna odróżnić od warstw wyższych ani też niewolnika od pana” . Podbój Egiptu rozpoczęty 639 r. został zakończo­ ny ostatecznym zdobyciem najdłużej broniącej się Aleksandrii w 641 r. Po zakończeniu podboju następca Omara, kalif Osman, chciał powierzyć władzę finanso­ wą nad Egiptem swojemu bratu Abdullahowi, zaś 'Amrowi pozostawić tylko władzę wojskową. Obrażo­ ny ponoć wódz, miał. rezygnując z tej dzielonej z dru­ gim władzy, wyrzec słowa: „N ie mam zamiaru trzymać krowy za rogi, podczas gdy ktoś inny ją doi” . 4. W walkach o Konstantynopol oraz w podboju wysp Rodos i Krety. Mu‘awija, będący za czasów kalifa Osmana gubernatorem Syrii, nie uznał praw następcy Osmana, ‘Alego ibn abi Taliba do kalifatu prowadząc z nim zaciekłe walki, w których wspomagał go ‘Amr ibn al-‘As. Po skrytobójczej śmierci ‘Alego, M uawija ogłosił się kalifem, dając tym samym początek nowej dynastii Omajjadów. Jako kalif sam osobiście nie brał udziału w walkach, które prowadzili w jego imieniu trzej wodzowie — Amr ibn al-‘As. al-Mughira ibn Szu‘ba i Zijad ibn Abih. Był jednak świetnym organi­ zatorem i doskonałym taktykiem, tak że uznany jest przez arabskich historyków za politycznego geniusza Arabów. Jego wielką zasługą było zapoczątkowanie bu­ dowy floty, która skutecznie atakowała Bizancjum od strony morza i doprowadziła do czasowej okupacji wysp Rodos i Krety. Armia lądowa i flota przez kilka lat oblegały Konstantynopol, który — jak twierdzą ówcześni kronikarze — nie został zdobyty tylko dzięki zastosowaniu przez obrońców' ognia greckiego — sub­ stancji palącej się nawet na wodzie. Mu‘awija zorgani­ zował armię na wzór bizantyjski, zrywając z dawnym systemem powiązań szczepowych. Ten zdolny wódz po­ siadał ponoć bardzo cenną zaletę uciekania się do uży­ cia siły tylko w sytuacji, która tego bezwzględnie w y ­ magała.

5. W podboju środkowej części pn. Afryki. Podanie głosi, że 'Ukba ibn Nafi wyruszywszy z Egiptu na czele swojej armii szedł tak długo na Zachód, aż jego konia zatrzymały fale Atlantyku. W rzeczywistości opanował on teren afrykańskiej prowincji cesarstwa rzymskiego, zw. przez Arabów Tfrikijją (dziś Tunezja oraz pn część Algierii), gdzie założył w 670 r. warowny obóz al-K ajrawan, stanowiący odtąd bazę do dalszych wypadów na zachód. Grób pierwszego zdobywcy Ifrik ijji znajduje się w pobliżu Biskry (Algieria) i stanowi cel pielgrzy­ mek. ‘Ukba, zw. w A lgierii Sidi Ukba (Pan Ukba), uwa­ żany jest przez Algierczyków za bohatera narodowego i świętego. Wyprawa ‘Ukby nie doprowadziła do stałe­ go podboju, który stał się zasługą późniejszego wodza arabskiego, Musy ibn Nusajra. 6. W podboju pn. A fry k i (dziś Maghreb) i Hiszpanii. Mimo iż dzieli on sławę wraz z ‘Ukbą i Tarikiem ibn Zijadem, arabscy historycy przypisują właśnie jemu największe zasługi w zdobyciu tych terenów dla im­ perium arabsko-muzułmańskiego. Swoje sukcesy za­ wdzięcza w dużej mierze łagodnej polityce w stosunku do ludności podbitych terenów. Spowodowała ona szyb­ ką asymilację Berberów, którzy czując się nada! pana­ mi swych ziem, a równocześnie — po przyjęciu isla­ mu — prawowitymi muzułmanami, znacznie przyczyni­ li się do wzmocnienia potęgi państwa muzułmańskiego i sukcesów w dalszych podbojach, gdyż z nich wiośnie stworzył Musa armię berberyjską, poprowadzoną póź­ niej na Hiszpanię. 7. W podboju Hiszpanii. Zastępca Musy ibn Nusaj­ ra, berberyjski wyzwoleniec Tarik ibn Zijad. wyruszył w 711 r. ze swą pierwszą wyprawą na tereny Hiszpanii. Wyprawa ta, zaplanowana jako krótki wypad, przero­ dziła się w regularny podbój, gdyż Tarik nie napotkał spodziewanego oporu. Zaniepokojony nieoczekiwanymi sukcesami swego podwładnego, Musa wyruszył na czele armii do Hiszpanii i tam połączywszy się z oddziałem Tarika dokonał ostatecznego podboju. Jak podaje tra­ dycja, po zwycięstwie obaj wodzowie ruszyli na czele pochodu triumfalnego aż do Damaszku, przynosząc ka­ lifowi w darze „skarby, o jakich się nawet nic śniło i trzysta tysięcy białych niewolników” . 8. W podboju Transoksanii (terytorium położone między rzekami Arnu Darią a Syr Darią). Hadżdżadż

należy do najzdolniejszych wodzów arabskich z okresu kalifatu omajjadzkiego. Za zasługi położone w walce z przeciwnikiem Omajjadów, samozwańczym kalifem ‘Abdallahem ibn az-Zubajrcm z Mekki, został Hadżdżadż mianowany gubernatorem Arabii. Po spacyfikowaniu tego terenu dostał cd kalifa wraz z tytułem gu­ bernatora Iraku podobną misją w tym kraju, który stał się w owym czasie siedliskiem opozycji przeciwko kalifowi omajjadzkiemu. Słynna jest mowa al-Hadżdżadża, jaką wygłosił po przybyciu do K u fy (697 r.), ówczesnej stolicy Iraku. Miał cn ukazać się na mówni­ cy głównego meczetu w przebraniu poganiacza wielbłą­ dów z głęboko na twarz opuszczonym turbanem. Gdy dopiero po dobrej chwili go zauważono, zacytował sło­ wa poety: „Jestem tym, który rozprasza ciemności i wspina się na wysokości. Gdy turban uniosę, poznacie, kim jestem". Potem odsłonił twarz i rzekł: „O ludu Ku­ fy, zaprawdę widzę głowy dojrzałe do ścięcia, wiedzcie, że tym. który to czyni, jam jest” . Po spacyfikowaniu Traku i Persji, gdzie rządził jak udzielny władca, wysłał al-Hadżdżadż swoją potężną armię na podbój terenów znajdujących się na wschód od rzeki Oksus (dziś. Arnu Daria), które Arabov.de zwali Ma roara av-nahr (..to co za rzeką"). Choć sam nie dowodził tymi wyprawami, które dotarły aż do dziś. Syr Darii i Indusu, ich suk­ cesy są niewątpliwie zasługą jego wybitnego zmysłu organizacyjnego. 9. W podboju Transoksanii. Kutajba został w 704 r. mianowany na polecenie ał-Hadżdżadża gubernatorem Chorasanu (Persja). Pod jego bezpośrednim dowódz­ twem miała znajdować się armia licząca 54 tys. w ojow ­ ników. Z armią tą został on wysłany przez ai-Hadżdżadża na wschód. Zdobywając w 1. 705— 715 kolejno Bucharę, Samarknndę i Ferganę. dotarł aż do Kaszgaru w chińskim Turkiestanie. Podanie głosi, że Kutajba miał nawet dotrzeć aż do granicy Chin właściwych. Jednakże przeczą temu dane historyczne wskazując na Nasr ibn Sajjara, pierwszego gubernatora Transoksanii (w 1. 7J8—740 zdobywał ją ponownie, gdyż podbój tych terenów przez Kutajbę okazał się nietrwały), jako na tego, który faktycznie tego dokonał. 10. W podboju części Indii. Muhammnd ibn al-Kasim był wodzem al-Hadżdżadża. W 710 r. wyruszył na czele armii z Transoksanii w kierunku południowym, zdobywając północno-zachodnie tereny Indii (prowincję

Sind, doliną i deltę rzeki Indus oraz pd. Pcndżab). Pod­ boje jego zostały rozszerzone na dalszą część Indii do­ piero w X w. przez Mahmuda z Ghazny.

W IE LK IE D YN ASTIE

1. Ciąg kalifów prawowiernych (lub sprawiedli­ wych). Czterech pierwszych następców Mahometa. Pa­ nowali w 1. 632— 661 na terenach Półwyspu Arabskiego. Syrii, Iraku. Egiptu, części Persji i części pn. Afryki. Po śmierci Proroka władzę przejął wybrany przez star­ szyznę plemienia następca (kalif). Był nim teść Proroka, Abu Bakr. Po nim urząd kalifa objął Omar (‘Umar ibn al-Chattab). Już w czasie jego panowania zapanowała niezgoda w kwestii wyboru kalifa. Następca Omara, Osman (TTthman ibn ‘Affan) zginął zamordowany skrytobójczo. Czwartym kalifem był ‘Ali ibn abi Talib, krewny i zięć Proroka. Zasługą pierwszych kalifów, a zwłaszcza Omara, było doprowadzenie do całkowitego zespolenia plemion Półwyspu Arabskiego, nadanie no­ wemu państwu prawnych i administracyjnych form oraz zorganizowanie silnej armii, dzięki której dokona­ no później olbrzymich podbojów'. 2. Omajjadów. Dynastia licząca 14 kalifów panują­ cych z Damaszku w 1. 661— 750 nad rozległymi terena­ mi sięgającymi od Atlantyku na zachodzie, po Chiny na wschodzie. Gubernator Syrii, Mu‘awija ibn abi Sufjan z rodu Omajjadów, nic uznał władzy kalifa ‘Alego, ogłaszając się mścicielem zamordowanego kalifa Osma­ na, którego był krewnym. Gdy ‘A li zginął, również za­ mordowany skrytobójczo, Mu‘awija ogłosił się kalifem przenosząc stolicę do Damaszku. Po licznych walkach wewmętrznych zdołał on podporządkować sobie prawie cały teren dawnego kalifatu i rozpoczął dalsze podboje. Omajjadzi, poza znacznym rozszei-zeniem terytorium państwm arabsko-muzułmańskiego, wprowadzili wiele zmian wzorując się przeważnie na Bizancjum. Między innymi zaprowadzili zwyczaj utrzymywania pysznych, bogatych dworów. Za ich panowania rozpoczął się okres rozwoju sztuki i nauki muzułmańsko-arabskiej. Najdłużej panującym kalifem omajjadzkim był ‘Abd

al-Malik ibn Marwan, uważany przez wielu historyków za twórcę potęgi imperium muzułmańskiego. 3. Abbasydów. Dynastia licząca 37 kalifów panują­ cych z Bagdadu w 1. 750— 1258 nad całym obszarem ob­ jętym islamem. Pod koniec panowania władza ich ograniczała się praktycznie do Iraku i sąsiednich pro­ wincji. Abbasydzi są największą i najwspanialszą dy­ nastią kalifów’ w historii państwa arabsko-muzułmańskiego. Początek dynastii dał Abu’l- ‘Abbas 'Abdallah as-Saffah, któremu udało się zwyciężyć Omajjadów’, dzięki poparciu mieszkańców Iraku. Początkowo mieli swoją stolicę w Ilaszim ijja w pobliżu Kufy, później ich długoletnią stolicą stał się Bagdad wybudowany ponow-nie za al-Mansura. Abbasydzi odnieśli wiele suk­ cesów militarnych w walkach o utrzymanie rozległe­ go państwa. Prowadzili oni zaciekłe walki z Bizancjum. Na czas ich panowaniu przypada najwspanialszy rozwój nauki, kultury i sztuki arabsko-muzułmańskiej. N a j­ większy obszar obejmowało imperium za panowania Haruna ar-Raszida, piątego z kolei kalifa abbasydzkiego. Jednakże tak duże państw’0 nie mogło utrzymać się długo pod jedną władzą, toteż poszczególne prowincje zaczęły stopniowo odpadać, a gubernatorzy, uniezależ­ niając się od kalifa, zaczęli zakładać lokalne dynastie. Z czasem zaczęła maleć władza kalifa nawet w samym Bagdadzie. W końcu kalifowie abbasydzcy stali się władcami wyłącznie nominalnymi, podczas gdy fak­ tyczną władzę sprawowali gubernatorzy, wezyrowie i obce gwardie.4 4. Omajjadów z Hiszpanii. Dynastia 8 emirów, a następnie 9 kalifów panujących z Kordowy w 1. 756— — 1031 nad terytorium arabskiej Hiszpanii. Po dojściu do władzy Abbasydzi wymordowali wszystkich przed­ stawicieli rodu Omajjadów’. Z masakry udało się zbiec tylko jednemu z nich "Abd ar-Rahmanowi. Po pięciu latach tułaczki dotarł on do Ceuty. tu zgromadził swo­ ich zwolenników, przeprawił się z nimi przez Cieśninę Gibraltarską i po zdobyciu Kordowy założył tu swoją stolicę. Omajjadzi umocnili władzę Arabów w pd. częś­ ci Hiszpanii — Andaluzji, osiągając szczyt swojej po­ tęgi za ósmego emira 'Abd ar-Rahmana III. Od 929 r. zaczęli używać tytułu kaiifa. Za panowania al-IIakama II. drugiego kalifa Kordowy, miasto to stało się światowym centrum nauki, kultury i sztuki. Potężne państwo upadło na skutek waśni wewnętrznych. Osta­ teczny koniec dynastii Omajjadów w Hiszpanii ogłosiła

5. Hamdanidów. Dynastia 5 władców panujących z Aleppo w 1. 944— 1003 nad pn. Syrią. Założycielem dy­ nastii był Sajf ad-Daula, który oderwał tereny pn. Syrii od kalifatu abbasydzkiego, wykorzystując niechęć S y­ ryjczyków do tej dynastii. Hamdanidzi podczas swojego krótkiego panowania, zakończonego przejęciem władzy nad ich terenami przez Fatymidów, wsławili się licz­ nymi walkami z Bizancjum oraz niebywałym popar­ ciem, jakiego udzielali uczonym i artystom. 6. Fatymidów. Dynastia 14 kalifów panujących z al-Mahdijja, a potem z Kairu, w 1. 909— 1171 nad tere­ nami pn. A fryki i od 969 r. — Egiptu. Dynastia ta w y­ wodzi się z szyickiej sekty isma‘ilitów. Jeden z jej przywódców. ‘Ubajdullah. w 909 r. ogłosił się mahdim i założył dynastię. Werbując Berberów z pn. Afryki. Fatyrr.idzi, jako potomkowie Fatimy, córki Mahometa i żony kalifa 'Alcgo, z łatwością pokonali sunnicką dy­ nastię Aghlebidów, prawie niezależnych gubernatorów tych terenów. Po licznych walkach w 969 r. za panowa­ nia al-Mu'izza, zdobyli Fatymidzi Egipt i tu na miejscu dawnego obozu wojskowego al-Fustat założyli swoją stolicę, Kair. Fatymidzi stworzyli silne państwo rozcią­ gające się od Atlantyku na zachodzie po granice Traku na wschodzie. Posiadali silną flotę odnoszącą sukcesy na Morzu Śródziemnym. Sprzyjali rozwojowi nauki i sztuki. Wznieśli wiele wspaniałych meczetów, pałaców i szkół. Szczyt swojej potęgi osiągnęli za panowania Ahu Mansura Nizara al-‘Aziza. Do ich upadku przyczy­ niły się walki wewnętrzne, a ostateczny cios zadali im Ajjubidzi. 7. Almorawidów. Dynastia kilku władców berberyjskich panujących w 1. 1061— 1147 w pn. Afryce, a także od 1090 w Pliszpanii. Wywodzili się z bractwa militarno-religijnego, które pozyskało wielu zwolenników wśród koczowników zach. Sahary (dziś. Mauretania). Po podporządkowaniu sobie okolicznych plemion berberyjskich. Almorawidzi przekroczyli Atlas i zajęli te­ reny całego dziś. Maroka. U stóp Atlasu Jusuf ibn Taszfin, duchowy i militarny przywódca sekty, założył nowe miasto Marrakesz, które obrał za swoją stolicą. Na wezwanie muzułmanów z Hiszpanii Almorawidzi ruszyli im na odsiecz pod sztandarem świętej wojny. Odnosząc szereg sukcesów, objęli wkrótce władzę nad

arabską Hiszpanią. W niedługi czas później wyparli ich stamtąd Almohadzi. 8. Almohadzi. Dynastia 13 władców panujących w 1. 1121— 1269 w pn. A fryce (tereny dziś. Maroka) i w 1. 1147— 1212 w Hiszpanii. Początek dynastii dał przy­ wódca jednej z szyickich sekt Muhammad Tumart, który ogłosił się mahdim. Zorganizował silną armię z plemion berberyjskich zamieszkujących rejony Wysokiego A tla ­ su. Zarzucając Aimorawidom nieprzestrzeganie zasad wiary, Almohadzi pod przywództwem następcy Tumarta, ‘Aba al-Mumina, rozpoczęli z nimi walkę i w krót­ kim czasie pozbawili ich władzy na zajmowanych przez nich terenach, opanowując stolicę Almorawidów, M arrakesz, w 1147 r. i w tym samym reku rozpoczynając podbój Hiszpanii. Almohadzi stanowili ostatnią silną dynastię muzułmańską rządzącą w Hiszpanii. N a j­ potężniejszy władca tej dynastii, Abu Jusuf Ja‘kub ał-Mansur, upamiętnił sic zaciętymi walkami z chrześcijanami i mecenatem nad kulturą — na okres jego panowania przypada najwspanialszy roz­ kwit nauki i sztuki. Kres panowaniu Almohadów w Hiszpanii położyła ekspansja sił chrześcijańskich, któ­ re rozgromiły ich wojska w bitwie pod Las Navas de Tolosa w 1212 r. Almohadzi rządzili jeszcze krótko w Afryce, gdzie ich państwo zostało później rozbite przez wodzów kilku plemion berberyjskich. 9. Ajjubidów. Dynastia kilkudziesięciu władców po­ chodzenia kurdyjskiego panująca w 1. 1171— 1250 w Egipcie. w 1. 1176— 1260 w Damaszku w Syrii, w 1173— — 1222 w Jemenie, a w innych częściach dawnego im ­ perium abbasydzkiego nawet dłużej. Saladyn, czyli Snlah ad-Din ibn Ajjub, został w 1169 r. wezyrem Fatymidów. W dwa Jata później podczas piątkowej modlit­ wy wymieniał on — zamiast imienia kalifa fatymidzkiego — imię kalifa abbasydzkiego. co oznaczało w praktyce koniec dynastii fatymidzkiej, osłabionej w al­ kami wewnętrznymi, nie po*rafiąccj już sprzeciwić się swemu byłemu wezyrowi. K alif abbasydzki, który w tym czasie sprawował władzę wyłącznie nominalną, na­ dał Saładynowi inwestyturę nad terenami, nad którymi już faktycznie nie panował — Egiptem, Maghrebem, Nubią, Zachodnią Arabią, Palestyną i Środkową Syrią. Prowadząc liczne wojny z krzyżowcami i walcząc z groźną sektą assassinów, Saladyn zdołał umocnić swoją władzę na terenie Egiptu, Syrii i Palestyny. Po śmierci Saladyna jego liczni następcy rządzili małymi terytoria­

mi w różnych punktach dawnego imperium abbasydzkiego. Najsilniejszy ich odłam, sprawiający władzę w Egipcie, został zlikwidowany przez Mameluków. W dzie­ dzinie sztuki i nauki zasłynęli Ajjubidzi jako hojni m e­ cenasi i budowniczowie wielu szkół i meczetów, inicja­ torzy nowego stylu w architekturze muzułmańskiej. 10. Mameluków. Ciąg kilkudziesięciu władców' panu­ jących w 1. 1250— 1516 w Egipcie, Syrii. Mezopotamii. Hidżazie i Jemenie, wywodzących się z gwardii niewolni­ ków' (arab. mamluk — będący w czyimś posiadaniu). Dzielą się oni na dwie gałęzie: Bahrytów (1250— 1390) oraz Burdżytów (1382— 1517). Mimo bardzo groźnej sy­ tuacji zewnętrznej, którą stwarzały mongolskie najazdy ze wschodu, oraz wewnętrznej — ciągła rywalizacja i walka o władzę — stworzyli oni potężne państwo. Za czasów ich panowania miał miejsce ponowmy rozkwit nauk i sztuk, wsławili się zwłaszcza w dziedzinie bu­ downictwa. Dużym sukcesem Mameluków była likw i­ dacja groźnej sekty assassinów, zlikwidowanej za cza­ sów twórcy potęgi Mameluków' az Zahira Rukna ad-Din Bajbarsa, oraz odparcie wielkiego najazdu mongolskiego na Syrię za panowania al Mansura Sajfa ad-Din Kalauna. Kres panowaniu Memeluków w Egipcie położyli dopiero Turcy Osmańscy w’ początkach X V I w. Jednak za czasów panowania tureckiego Mamclucy odgrywali nadal ważną rolę w Egipcie. Ostatecznie zniszczył ich wr początku X IX w. — Muhammad ‘Ali.

P A M IĘ TN E B IT W Y

1. a) Była to pierwsza zwycięska bitwra stoczona przez muzułmanów pod wodzą Mahometa. Trzystu w y ­ znawców nowej wiary pokonało na polu pod Badr znacznie przewyższające ich liczebnie siły Mekkańczyków. Po raz pierwszy dały się sprawdzić wysokie zale­ ty bojow'c wyznawców islamu — pogarda dla śmierci, zapał, wdara w zwycięstwo i dyscyplina — które ode­ grały tak ważną rolę w dalszych dziejach Arabów. 2. g) Armia cesarza bizantyjskiego Herakliusza, li­ cząca pięćdziesiąt tysięcy wojska pod dowództwem bra­ ta cesarza, Teodora, wysłana w celu powstrzymania Arabów- wkraczających do Syrii, zatrzymała się nad

rzeką Jarmuk (wschodni dopływ Jordanu). Siły arabs­ kie w liczbie dwadzieścia pięć tysięcy dowodzone były przez Chalida ibn al-Walida. Kilka dni trwało wycze­ kiwanie. podczas którego Bizantyjczycy starali się od­ straszyć wroga pobożnymi pieśniami i procesjami. Wreszcie nadszedł dzień 20 sierpnia. Od strony pustyni powiał silny, gorący wiatr niosąc z sobą tumany piasku. Tę chwilę wykorzystał mądry wódz arabski. Wojska muzułmańskie z okrzykiem Allahu akbar (Allah jest największy) ruszyły na wroga wspomagane wiatrem z rodzinnych stron. Klęska armii bizantyjskiej była cał­ kowita. 3. d) Armia arabska pod wodzą S‘ada ibn abi Wakkasa wkroczyła do Iraku. Doskonale uzbrojona i znacznie liczniejsza armia perska pod wodzą księcia Rustama zagrodziła im drogę pod Kadisijją. Arabowie wykorzystali sprzyjające im warunki atmosferyczne — gorący wiatr niosący z sobą tumany kurzu. Po udanym ataku Arabów armia perska rzuciła się w rozsypce do ucieczki. Po tej bitwie Arabowie z łatwością opanowali cały Irak ruszając w głąb Persji. 4. f) Armia arabska pod u’odzą ‘Am r ibn al-‘Asa posuwała się wolno w głąb Egiptu. Choć opór stawiała każda twierdza. Arabowie odnosili dość łatwe zw y­ cięstwa. Pierwszą poważniejszą przeszkodą okazała się twierdza Babylon. Podczas jej długotrwałego oblężenia wojska arabskie wyruszyły jeszcze na podbój znajdu­ jącej się w okolicy mniejszej twierdzy, Heliopolis. Tu­ taj nastąpiło spotkanie obu armii. Dziesięć tysięcy żoł­ nierzy arabskich rozbiło ponad dwudziestotysięczną ar­ mię Bizantyjczyków. 5. c) Armia Tarika ibn Zijada bez trudu, prawie bez walk, posuwała się w głąb Hiszpanii. Niespodzie­ wanie nad małą rzeczką, zw. przez Arabów Wadi al-Bakka (Guadilbaca, dziś. Salado). napotkała silną ar­ mię króla Wizygotów, Rodryga. Do zwycięstwa armii Tarika nad dwukrotnie liczebniejszym przeciwnikiem przyczyniła się w znacznej mierze zdrada części wojsk wizygockich broniących Hiszpanii.6

6. i) Po zajęciu Hiszpanii poszczególni dowódcy arabscy organizowali często łupieżcze wyprawy na te­ reny sąsiedniej Galii. Jedną z nich była wyprawa ‘Abd ar-Rahmana ibn ‘Abdallaha al-Ghafiki na miejscowość

Tours, gdzie znajdował się grób św. Marcina. Miasto to słynęło szeroko ze swych bogactw. Arabska wyprawa spotkała się ze zdecydowaną odpowiedzią ze strony wojska frankońskiego pod wodzą Karola Młota. Od­ działy muzułmańskie, nie spodziewające się zorganizo­ wanej obrony, poniosły druzgocącą klęskę na polu w pobliżu Poitiers. Bitwa ta niesłusznie uważana bywa przez niektórych europejskich historyków za przełomo­ wą w dziejach arabskich podbojów. Podobne łupicskie wypady, organizowane później, odnosiły nieraz poważ­ ne sukcesy, jak chociażby okupacja Lyonu przez wojska muzułmańskie w 1. 743— 759. 7. h) Minęła już potęga Omajjadów arabskiej Hisz­ panii. Kraj podzielony był na drobne królestwa. Jedno po drugim ulegały one przewadze chrześcijan. Zdając sobie sprawę z powagi sytuacji władca najpotężniej­ szego królestwa muzułmańskiego, Sewilli, al-Mu‘tamia wezwał na pomoc przywódcę rcligijno-militarnego bractwa Almorawidów, Jusufa ibn Taszfir.a, w którego ręku znajdowało się już całe Maroko. Gdy ostrzegano go przed tym krokiem miał ponoć powiedzieć: „W olę paść wielbłądy u muzułmanina niż świnie u chrześcija­ nina” . Jusuf ze swoją berberyjską armią przepłynął Cieśninę Gibraltarską i zaczął energicznie oczyszczać Hiszpanię z niewiernych. Do decydującej bitwy doszło pod Zallaka. Z dwudzicstotysięczncj armii Alfonsa VI z życiem uszło tylko trzystu jeźdźców. Jusuf zgodnie z obietnicą daną al-Mu‘tamidowi powrócił do A fryki wioząc pełne okręty łupów i obciętych głów. W niedłu­ gi jednak czas potem wylądował ponownie w Hiszpanii, by zdetronizować swego współwyznawcę. 8. b) Walki z krzyżowcami w Syrii i Palestynie to­ czyły się ze zmiennym szczęściem, dopóki na arenę nie wkroczył dzielny wódz muzułmański, Salah ad-Din. zw. przez krzyżowców Saladynem. Wśród wielu zw y­ cięstw, jakie odniósł nad chrześcijanami, decydujące znaczenie miała bitwa pod Hittin, podczas której dwudziestotysięczna armia rycerstwa frankońskiego została doszczętnie rozbita, a członkowie zakonów templariu­ szy i szpitalników — publicznie straceni. 9. j) Bitwa ta, zw. przez Arabów al-‘Ukab (Pagó­ rek), przesądziła o utracie przez nich Hiszpanii. Armią chrześcijańską dowodził pod Las Navas de Tolosa Alfons V III. władca Kastylii. W skład jej wchodziły

również sprzymierzone z Kastylią królestwa Aragonii, Nawarry i Portugalii oraz rycerze francuscy. Armią arabską dowodził ostatni kalif almohadzki w Hiszpanii, Muhammad an-Nasir. Liczyła ona ponoć sześćset tysię­ cy żołnierzy, z których uratowało się zaledwie tysiąc. Sam kalif zbiegł do Maroka, a Hiszpania została roz­ dzielona na drobne księstwa, w tym również muzuł­ mańskie. 10. c) Władca memelucki al-Aszraf Kanruh al-Ghauri próbował zawrzeć pokój z postępującym naprzód w stronę Syrii i Egiptu sułtanem tureckim. Selimem. Jed­ nakże posłowie jego zostali znieważeni i odesłani z po­ wrotem z ogolonymi brodami. Wojna stała się nieunik­ niona. Do klęski Mcmeluków przyczyniła się z jednej strony zdrada dowódcy lewego skrzydła, gubernatora Aleppo Chajr beja, a z drugiej — dużo słabsze uzbroje­ nie w porównaniu z Turkami, którzy w bitwie pod Mardż Dabik zastosowali muszkiety i artylerię. Od cza­ sów tej bitwy datuje się długoletnia okupacja ziem arabskich przez Turków Osmańskich.