500 zagadek historycznych [PDF]

Zitiervorschau

C EN A ZL 10,—

rfa n in a B t'eniarzóitina

5 0 0 ZAGADEK HISTORYCZNYCH m

S P IS TREŚCI P Y T A N I A .................................................................. 9 1. Czym się w sła w iły w dziejach Polski...? 2. O czym za d ecyd ow ały bitw y...?

10

.. 1 1

3. P ierw szy, p ie r w s z a ...? ........................... 12 4. U zupełnij p ow ied zen ia, n azw y!

.

13

5. K tóry z w ła d có w m iał przydom ek...? .

.

14

6. D o kogo n a l e ż a ł y . . . ? ........................... 15 „500 zagadek h isto ry czn yc h "

O m y łk i d o strze żo n e w d r u k u

7. Co to b y ł o . . . ? .......................................... 16 8. O statni, ostatn ia, ostatnie...?

.

.. 1 7

9. Od kiedj' znane b y ły w Polsce...? . *» te 27 95

w iersz

7 od 14 96 14 105 12—11 149 5 od 151 14 od

dołu

„

„ góry dołu

|est

pow inno być

Huss Tadź M ahal spinaczki K rólam i d y n astii narodu G rakchów V w.

Hus Tadż M ahal w spinaczki K rólam i z dynastii rodu G rakchów VI w.

.

18

10. Jak ie terytoria b ad ali lu b zw iedzali...?

19

11. Co się stało w P o lsce w roku...?

20

.

.

12. Co to za l u d y ? .......................................... 21 13. G dzie u m a r ł...? .......................................... 22 14. K to b ył autorem dzieła...? .

.

.

.

15. Co w iesz z h isto rii w ych ow an ia? . 16. K to z kim w y g ra ł bitw ę...? .

.

.

17. U łóż ch ron ologiczn ie b u d ow le! . 18. Jaką śm iercią zm arli...?

.

.

24

.

25

.

26

.

27

. .

23 .

19. K to to b yli, b y ły ...? ...................................28 20. M uzyka i h i s t o r i a ...................................29 21. Czy się s p o t k a li...? ...................................30 22. G dzie p an o w a ły dynastie...?

.

.

.

31

23. R zeki, k an ały, m orza.................................32 24. Z jak im zw ierzęciem w iążesz...?

.

.

33

25. W jakich dziedzinach w ied zy i tech n ik i od znaczyli s i ę . . . ? ................................... 34 26. G dzie w P o lsce znajdują się...?

.

.

35

27. S ły n n e p o w i e d z e n i a ............................36 28. K to to b y ł . . . ? .......................................... 37 29. P oczta i k o m u n i k a c j a ........................... 33 30. Z jaką barw ą łączysz...?

.

.

.

.

39

31. R oślin y i h i s t o r i a ...................................40 32. P ołącz w p a r y ! .......................................... 41 33. O co p o w sta li do w alki...? .

.

.

.

42

34. K tóry poeta b y ł . . . ? ...................................43 35. O czym zad ecyd ow ały u k ład y i tra k ­ taty...?

................................................................44

36. Skąd się w zięły w yrazy...? .

.

.

.

45

37. Co m ają w s p ó ln e g o ...? ........................... 46 33. K tóre m iasto, gród czy tw ierdzę...? 39. Co w iesz o pieniądzach?

.

.

.

47 .

43

40. M alarze i r z e ź b i a r z e ...........................49 41. K ogo n a z y w a n o ...? .................................. 50 42. Z kim ł ą c z y s z . . . ? ...................................51 43. K obiety w h i s t o r i i .................................. 52 44. Ile (ilu) b y ło ...? ..........................................53 45. Od kogo pochodzą nazw y...? 46. O sejm ie i parlam en tach

.

.

. .5 4 .

. .5 5

47. P odaj dokładną d a t ę ...! ...........................56 48. K to p o w i e d z i a ł ...? .................................. 57 49. Ile m iał l a t . . . ? ......................................... 53 50. H istoria i h is t o r y c y .................................. 59 O D P O W I E D Z I .........................................................61

W s ze lk ie .,Z g a d u j-zg a d u le :t są d zisia j b a rd zo ro z­ p o w sze c h n io n e . Z ja w is k o to n a le ż y oceniać p o z y t y ­ w n ie , g d y ż n ie w ą tp liw ie p r z y c z y n ia ją się one do p o p u la r y za c ji w ie d z y , je ś li o rg a n iza to r zy d b a ją n a ­ le ży c ie o ich p o zio m . N in ie jsz ą k s ią ż k ę m o żn a za lic zy ć do p e w n e j k a ­ teg o rii „Z g a d u j - z g a d u l i Z a w i e r a ona w p ie r w s z e j części p ię ć se t za g a d e k h is to ry c z n y c h , u ło ż o n y c h w g ru p y , p o d zie się ć p y ta ń ka żd a . G ru p y te są dość ró żn o ro d n e, d o ty c zą h is to rii p o lity c z n e j i g o sp o d a r­ czej, h is to rii n a u k i i k u ltu r y , h is to rii o d k r y ć g e o ­ g ra fic zn y c h i w ie lu in n y c h d zie d zin , k tó r e m o ż e m y p o d cią g n ą ć p o d w s p ó ln e m ia n o : H istoria. W d r u g ie j części k s ią ż k i z n a jd u ją się o d p o w ied zi. N ie są one je d n o u jy ra zo w e , co o c zy w iśc ie d la a u ­ to ra b y ło b y rze c zą o w ie le w y g o d n ie jszą , ale z a w ie ­ rają k r ó tk ie in fo r m a c je e n c y k lo p e d y c z n e d o ty c zą c e p o szc ze g ó ln y c h k w e s tii. P y ta n ia sta ra n o się d obrać w te n sp o só b , a b y o d p o w ie d zi n a n ie m o g ły z a in ­ te re so w a ć C z y te ln ik a ; u n ik a n o ta k ic h , k tó r y c h ro z ­ w in ię c ie b y ło b y z b y t b a n a ln e. K sią ż k ą b o w ie m p o w in n a b y ć a tr a k c y jn a n ie t y l ­ ko d la z u p e łn y c h la ik ó w , ale ta k ż e d la osób p o sia ­ d a ją c y c h p e w n e h is to ry c z n e w ia d o m o ści. K sią ż k a p o w in n a b a w ić i u c zy ć . M oże s łu ż y ć za g rę to w a r z y s k ą , p o d cza s k tó r e j w ta je m n ic z o n y z a ­ d a je p y ta n ia i sp r a w d z a o d p o w ie d zi, m o że b y ć p o ­ ż y te c z n a ja k o sw o iste g o ro d za ju m a ła , p o d rę c zn a e n c y k lo p e d ia c ie k a w o s te k h is to ry c z n y c h .

A u to r d o ło ż y ł w s z e lk ic h sta ra ń , a b y o d p o w ie d zi b y ły n a p o zio m ie d zisie jsze g o s ta n u b a d a ń n a d p o ­ sz c ze g ó ln y m i k w e s tia m i. G łó w n y m c e le m n a s z y c h Z a g a d e k je s t sp o ­ p u la r y z o w a n ie h isto rii, z w ła s zc za d zie jó w P o lsk i. H isto ria p o w sze c h n a w c h o d z i ta k ż e w n a sz za k r e s. N a ogół p y ta n ia są ta k sfo r m u ło w a n e , że a lb o d o ­ ty c z ą w y łą c z n ie sp ra w p o ls k ic h , a lb o w p o ło w ie o d ­ n o szą się do p o lsk ic h , a w p o ło w ie do p o w s z e c h ­ nych. M a m y n a d zie ję , że p r z e z ró żn o ro d n e p y ta n ia , n ie o c z e k iw a n e s k o ja rze n ia , a n e g d o tę i le g e n d ę h i­ sto ria n a b ie rze w o cza ch C z y te ln ik ó w ż y w s z e g o b la s k u i zn a jd z ie n o w e rz e sze w ie r n y c h m iło ś n ik ó w . A utor

PYTANIA

1. CZYM SIĘ WSŁAWIŁY W DZIEJACH POLSKI... ?

N ie zaw sze te sam e m iejsco w o ści od gry w a ły w h i­ storii w ażną rolę. O zn aczeniu W arszaw y, K rakow a, P oznania czy in n ych du żych ośrodków m ożna by w ie le m ów ić. Są jed n ak m a łe m iasteczk a, n ieraz n a w et w sie, które w ja k im ś ok resie d ziejó w z a ja ś­ n ia ły blask iem w ie lk ic h w yd arzeń h istoryczn ych , a potem zapadły zn ów w d łu g o trw a ły letarg. Cza­ sem b yła to bohaterska w alk a, czasem zaś pod p i­ sano tam w ażn y ak t p a ń stw o w y ; zdarzało się też, że w m ałym m iasteczk u przez k rótk i czas b ujnie rozk w itało ży cie k u ltu raln e. S próbujcie w ięc odpo­ w ied zieć na p ytan ie, czym się w sła w iły w dziejach P o lsk i niżej p od an e m iejscow ości.

0

L. O CZYM ZADECYDOWAŁY BITWY ... ?

P rzesta liśm y już trak tow ać h isto rię jako dzieje w o ­ jen. U w zględ n iam y w szerokim zak resie zagad n ie­ nia społeczne, gospodarcze i k u ltu raln e. N ie ulega jed n ak w ą tp liw o ści, że przegrana lu b w ygrana w o j­ na n iejed n ok rotn ie zaciążyła na dalszym biegu d ziejów tego lub in n ego narodu, że przegrana lub w ygran a b itw a odbiła się w yra źn y m ech em w r o z ­ w oju sytu acji polityczn ej na w ie le d ziesiątk ów lat. S próbujcie w ię c ok reślić, o czym za d ecyd ow ały p o ­ d ane tu b itw y . N ie sp raw i W am to chyba trudności, jeśli w iecie, m ięd zy jak im i p rzeciw n ik am i zostały

stoczone. 1. Cheronea 338 p.n.e.

5. G runw ald

2. Zama

202 p.n.e.

7. K onstantynopol 1453

3. Poitiers

732

8. Połtaw a

1709

9. Maciejowice

1794

1. Września

6. Leszno

2. Nieszawa

7. Jeziorna

3. Raków

3. Chochołów

4. Hastings 1066

4. Połaniec

9. Głogów

5. Sem pach 1386

5. Czorsztyn

10. Stalingrad

1410

1942

10. Babin

11

3.

PIERWSZY, PIER W SZA ...?

B ieg historii toczy się n ieprzerw anie. N arastają w nim coraz to n o w e elem en ty. J ed n o stk o w e fak ty, zda się n iep ow tarzaln e, stają się p ierw szy m o gn i­ w em długiego łańcu ch a n astęp n ych . B o lesla v / Chro­ bry k oronow ał się np. na króla polskiego. Za p ier­ w szą koronacją p oszły d alsze, aż po w iek X V III. N a czele now o p ow stały ch p a ń stw sta w a li k sią żęta lub k rólow ie, zapoczątk ow u jący ja k ą ś d yn astię. P o szu ­ k ajcie wt p am ięci ty ch p ierw szy ch w szeregu k o lej­ nych, n astęp n ych zjaw isk . Z w y k le zresztą ta k b yw a, że ten p ierw szy fakt, je śli da się go stw ierd zić, w b ija się lepiej w p am ięć niż te, k tóre po nim nastąpiły.

4.

UZUPEŁNIJ POWIEDZENIA, NAZWY!

Są p ew n e w yd arzen ia h istoryczn e, które sta ły się niejak o p rzysłow iow e. O u czcie L u kullusa m ó w i się nie tylk o w ściśle ok reślon ym znaczeniu, jako 0 w sp an iałej b iesiad zie urządzonej przez rzym skiego w odza L u k u llu sa, lu b u jącego się w w y k w in tn ej kuchni; u żyw a się tego w y rażen ia także w zn acze­ niu przenośnym . U czta L u k u llu sa stała się sy m ­ bolem w y sta w n o ści i b ogactw a. P ostarajcie się roz­ w iązać podane tu p rzyk ład y u tartych zw rotów , k tóre w zięły sw ój p oczątek z h istorycznych sytuacji, 1 w y ja śn ić ich pochodzenie.

1. Przejść ...

ó. Czwartkowe

2. W ęzeł...

7. W ó z...

3. N ieszpory...

3. P yrrusow e ...

4. K ról koronow any w K rakow ie

4. Pójść d o ...

9. Wiosna ...

5. Podróż naokoło św iata

5. Za króla Olbrachta...

1. T rium w irat w Rzymie 2. Cesarz rzym ski narodu niemieckiego 3. W ypraw a krzyżowa

10. Kuźnica ...

6. Wolna elekcja w Polsce 7. Gazeta polska 8. Spisek niepodległościowy po upadku Rzeczypospo­ litej 9. K ról zjednoczonych Włoch tO. Prezydent Polski

12

13

5.

KTÓRY Z WŁADCÓW MIAŁ PRZYDOMEK ... ?

B y ł zw yczaj w w iek ach średnich, a n a w et i później, że w ład com nadaw an o p ew n e p rzydom ki na pod ­ sta w ie bądź ich cech fizyczn ych , bądź p rzym iotów charakteru czy też d ok on an ych dzieł. D zieje P olsk i, N iem iec, F ran cji roją się od w ła d có w P ięk n ych , Ś m iałych , Ł ysych czy K ęd zierzaw ych . Są k rólow ie W ielcy, jak K arol, k ról F ran k ów , p olsk i K azim ierz czy w ęg iersk i L udw ik. P od an e tu p rzydom ki sta ­ rano się tak zestaw ić, aby o d n o siły się ty lk o do jed ­ nego w ładcy.

O dpow iedź na to p y ta n ie w ym aga ch w ili zastan o­ w ienia. P olityczn a m apa św ia ta zm ieniała się często. Całe obszary, zw łaszcza pograniczne, w ielok rotn ie przechodziły z rąk do rąk, że w sp om n ieć chociażby typow ą pod ty m wrzg lęd em A lza cję i L otaryngię. Z m ien iały sw oich w ła śc icie li w ysp y, a tak że duże połacie k on tyn en tów , jak np. K anada, która b yła p oczątkow o kolonią fran cu sk ą i dopiero w drugiej p ołow ie X V III w . przeszła pod p a n ow an ie a n g iel­ skie. Czy potraficie odpow iedzieć, do kogo n ależały w ok reślon ych latach pod an e tu w y sp y, m iasta lub kraje?

1. K rótki

6. B rodaty

1. Cejlon w 1525 r.

6. Śląsk w 1725 r.

2. W ygnaniec

7. Groźny

2. Kuba w 1550 r.

7. Toruń w 1775 r.

3. Ptasznik

3.

3. K reta w 1600 r.

8. B ułgaria w 1800 r.

4. Odnowiciel

9. S tary

4. Szczecin w 1650 r.

9. K raków w 182,5 r.

5. G ib raltar w 1700 r.

0.

5. Bez Ziemi

14

6. DO KOGO NALEŻAŁY ... ?

10.

Żeglarz

II Magnifico (Wspaniały)

Alaska w 1850 r.

15

7. CO TO BYŁO ... ?

0. OSTATNI, OSTATNIA, OSTATNIE...?

G d ybyśm y zap ytali p olsk iego szlach cica z X V I lub X V II w ., co to je st łaszt, w ied zia łb y od razu, że to m iara zboża, bo na ła szty liczono zboże sp ła w ia n e do G dańska. G dyby p ań szczyźn ian ego chłopa ow ych czasów zapytać, co to je s t hib ern a, w ied zia łb y n ie ­ zaw od nie, gdyż od d aw an ie h ib ern y, czyli tzw . Chle­ ba zim ow ego, na rzecz w ojsk a sta n o w iło dla jego gospodarki pow ażn y ciężar. W iele w yra zó w u ży w a ­ nych n ieg d y ś p ow szech n ie poszło dziś w zap om ­ nienie. P ow stało za to w ie le in n ych , n iezrozu m iam ia ły ch dla lu d zi u b ieg ły ch w iek ó w . Cóż to w ięc było...?

Z m ieniają się form y życia, zm ieniają ustroje p aństw , kończą się jed n e epoki, zaczynają now e. N ie p y ­ tam y tutaj, kto b y ł ostatn im P ia stem na tronie p o l­ skim — to b y łob y za ła tw e . Trudniej już coś p o­ w ied zieć o tym o statn im k sięciu m azow ieckim , którego zw łok i sp oczęły w w arszaw sk iej katedrze. A palen ie czarow nic? D o dziś m rozi się n am k rew w żyłach, k ied y czy ta m y o p alen iu na stosie n ie ­ w in n ych k o b iet p od ejrzan ych o c-zary. O dpow iedź na poniższe p ytan ia w y ja śn i k ilk a k w estii z zakre­ su „ostatnich“.

1. Hołd pruski 1. A lw ar

6. H usaria

2. Indygenat

7. Praw o składu

3. Gąsior

8. B anicja

4. A rtykuły henrycjańskie

9. M etryka koronna

2. Państw o m uzułm ańskie na Półwyspie Pirenejskim 3. Spalenie czarownic w Polsce 4. Żona H enryka VIII

5. Jasy r

5. Sejm dawnej Rzeczypospolitej ł. „Nowe A teny“.

6. Cesarz A ustrii 7. Wódz naczelny pow stania listopadowego 8. Król F rancji 9. Książę mazowiecki 10. Państw o bałkańskie, które uzyskało niepodległość

16

Z ag. h is t.

17

9.

OD KIEDY ZNANE BYŁY W POLSCE ... ?

Czy pom yślim y kied yś, p op ijając k aw ę, że n ie za­ w sze b y ł ten napój w P o lsce znany? Czy p a m ię­ tam y, że n iegd yś m ierzono czas za pom ocą zegarów słon eczn ych lub p iask ow ej klepsydry? R odow ód w ielu p rzed m iotów cod zien n ego u żytk u n ie sięga dalej jak w w iek X IX , n ie m ów iąc już o tych , k tóre są w y n alazk a m i o statn ich k ilk u d ziesięciu lu b k ilk u n astu lat. Z anim epoka atom u przeobrazi n a ­ sze życie codzienne, zad ajm y sobie p ytan ie, cd k ie ­ d y znane b y ły w Polsce...?

1. K artofle

6. Grzebienie

2. Piwo

7. Wodociągi

3. Kawa

8. Indyki

4. H erbata

9. Działa

5. Zegary

10. Lam pa naftow a

\ 0.

JA K IE TERYTORIA BADALI LUB ZW IED ZA LI... ?

P olacy n ie b y li narodem m orskim . W ok resie w ie l­ k ich odkryć n ie zn ajd ziem y polsk ich n a zw isk w śród śm ia ły ch żeglarz 3'- zd ob yw ających n o w e ląd y. D otarł do B razylii w X V II w . K rzysztof A rciszew sk i, ale b yła to raczej m isja w o jsk o w a . Ze jed nak n asi ro­ dacy m ieli ży łk ę podróżniczą i badaw czą, że in te r e ­ so w a ły ich n iezn an e obszary ziem i, o tym św iad czą niżej podane n azw isk a p olsk ich podróżnik ów i b a ­ daczy. Czy p o traficie w sk azać, jak ie terytoria b a ­ d a li lub zw iedzali?

1. Michał Boym 2. H enryk Czeczott 3. B enedykt Dybowski 4. Józef Kowalewski 5. Stefan Rogoziński 6. Edm und Strzelecki 7. Jan z Kolna 8. Bronisław Grąbczewskl 9. B enedykt Polak 10. W acław Rzewuski

18

2*

a o

19-

11. CO SIĘ STAŁO W POLSCE W ROKU ... ?

T ym razem m am y daty. Trzeba p ow ied zieć, co się stało w P olsce w podanych latach. Są to daty w a ż ­ ne. K ażda z nich m ów i o fak cie, k tóry zaciążył, czasem dodatnio, czasem u jem n ie, na n aszych d zie­ jach. W arto je pam iętać, gdyż w ięk szość z nich stan ow i słupy m ilo w e w naszej historii. D la n ie ­ których będą to pytania zbyt ła tw e. D obrze by b yło, gdyby dla w szystk ich .

1.

12.

CO TO ZA LUDY?

P odanych tu lu d ó w trzeb a szukać nie tylk o w Eu­ ropie, ale i na in n y ch k o n ty n en ta ch : w A zji, A fryce, A m eryce. W ystęp u ją w ró żn y ch czasach i różną od­ gryw ają rolę w h isto rii. Jed n e sp ełn iły m isję cy ­ w ilizacyjn ą, in n e n io sły z sobą zniszczenie. Jed n e p o zostaw iły po sob ie za b y tk i sztu ki i architektu ry, a z w y k o p a lisk m o żem y są d zić o w y so k im poziom ie k u ltu ry ich co d zien n eg o ży cia , in n e zaś n ie osiąg­ n ą w szy tego stop n ia ro zw o ju zostały w yn iszczon e lub ro zp ły n ęły się w m a sie obcej p ochodzeniem lu d ­ ności. A b y o d p o w ied zieć n a te pytania, trzeba przy­ pom n ieć sob ie i h isto rię starożytn ą, i w ęd rów k i lu ­ dów , i śred n io w ieczn e d z ie je P olski, i... Zi’esztą sam i zobaczycie.

966

6. 1496

2. 1025

7. 1569

3. 1138

8, 1655

1. Jadźw ingow ie

6. Hetyci

4. 1226

9. 1791

2. E truskow ie

7. M aurowie

5. 1364

10. 1884

3. Wołosi

8. Hunnowie

4. Lutycy

9. Fenicjanie

5. W ikingowie

20

tG. Aztekowie

21

1 3.

GDZIE UMARŁ ... ?

U trata n iep od ległości przyczyn iła się do tego, że w ielu P olak ów rozpierzchło się po św iecie. K ażde p ow stan ie n iosło za sobą n ow ą fa lę em igran tów . Jed n i w a lczy li o w o ln o ść in n ych narodów , w ierząc, że w alczą tym sam ym o w o ln ą P olsk ę, drudzy da­ lek o poza granicam i ojczyzn y w ło ż y li rzeteln y trud w b udow ę trw ałych d zieł naszej cy w iliza cji, inni w reszcie, n ie m ogąc ze w zg lęd ó w p olityczn ych w ró ­ cić do kraju, ostatn ie lata życia sp ęd zili na ob czyź­ nie. M iejscow ość, w której zm arły niżej podane oso­ by, albo łączy się z d łu g o trw a ły m ich p obytem w n iej, albo też m a zw iązek z prow adzoną pod k o ­ n iec życia działaln ością p olityczn ą.

1 4.

KTO BYŁ AUTOREM DZIEŁA ... ?

W iele k siążek n ap isan o ju ż od czasu, k ied y czło­ w iek n a u czy ł się zn ak am i w yrażać sw oje m yśli. W ielok ilom etrow e szosy m ożna b y w yb u d ow ać z tych tom ów , k tóre p o szły w ca łk ow ite zapom ­ n ien ie. Inne, zn aczn ie m niej liczne, zo sta w iły trw a ły ślad w rozw oju naszej k u ltu ry. P o d ajem y tu k ilk a dzieł, k tóre odegrały historyczn ą rolę, k ształtu jąc pogląd y religijn e, n au k ow e, sp ołeczne lub p olitycz­ n e ludzkości. Trzeba w sk a za ć ich autora.

1. „K oran“

1. Tadeusz Kościuszko

2. „O obrotach sfer niebieskich“

2. Jarosław Dąbrowski

3. „Pochwała głupoty“

3. M aurycy Beniowski

4. „O napraw ie Rzeczypospolitej“

4. Ignacy Domejko

5. „O duchu p ra w “

5. Kazimierz Gzowski

6. „O skutecznym rad sposobie“

6. Adam Mickiewicz 7. „K apitał“ 7. Kazim ierz Pułaski 8. Stanisław Worcell

8. „Podróż do Ciemno­ grodu“

9. Alfons Rzeszotarski

9. „U topia“

10. E rnest M alinowski

10. „Listy Anonim a“

Au

23

1 5 . CO WIESZ Z HISTORII WYCHOWANIA?

Spraw a w ych ow an ia m łod zieży jest dzisiaj p alącym problem em . P rzed starszym p ok olen iem staje w ażn e zadanie w ych ow an ia dla sp ołeczeń stw a w a rto ścio ­ w ych jed n ostek , zarów no pod w zględ em charakteru, jak i w yk ształcen ia . P rob lem to n ien o w y . P oczątki d y sk u sji na tem at: w y ch o w a n ie rodzinne czy pań ­ stw ow e, sięgają starożytnej G recji. Jak ie b y ły k ie­ ru n k i w szk oln ictw ie, ja k rozum iano n ieg d y ś w y ­ ch ow an ie, uczy nas h istoria k u ltu ry. N ie zaszkodzi chyba k ilk a p ytań z tej dziedziny.

1. K iedy kobiety rosyjskie zaczęły studiować na uniw ersytetach?

1 8. KTO Z KIM WYGRAŁ BITWĘ ... ?

Z now u kilka pytań z h isto rii w ojen, k tóre od tylu setek la t nękają ludzkość. C iągle jeszcze n iestety w ie lu ludzi w yobraża sobie, że je st to jed y n y spo­ sób załatw ian ia m ięd zyn arod ow ych kon flik tów . N ie u lega też k w estii, że w o jn y zo sta w iły znacznie w ię ­ cej ślad ów w d a w n y ch kronikach niż osiągnięcia cy w iliza cy jn e, i w ięcej o n ich w iem y niż np. o k u l­ turze m aterialnej u b iegłych stu leci. P ytan ia n in iej­ sze d otyczą sła w n y ch b itew na m orzu i lądzie, które stoczon o w> przeszłości. Trzeba dać odpow iedź, kto z k im w ygrał b itw ę. A m oże potraficie w sk azać w o ­ d zów stron w alczących?

1. Salam ina

6. K irchholm

2. Akcjum

7. Kłuszyn

3. Legnica

8. T rafalgar

5. Gdzie w Polsce, w XVI w., powstało p ier­ wsze protestanckie gim nazjum ?

4. O bertyn

9. Grochów

6. K iedy zaczyna rozw ijać się u nas lite ra­ tu ra dla dzieci?

5. Lepanto

2. Jak ie państw o starożytne słynęło z suro­ wego w ychowania młodzieży? 3. K iedy pow stała pierw sza polska politech­ nika? 4. K to założył paryską Sorbonę?

10. Sadowa

7. Jaki znakom ity pedagog czeski z XVII w. spędził dużą część życia w Polsce? 8. Jakie było najw ybitniejsze dzieło lite ratu ry pedagogicznej epoki Oświecenia? 9. K iedy powstało pierw sze polskie „m ini­ sterstw o ośw iaty“? 10. Kto w ydaw ał pierw sze polskie czasopismo pedagogiczne?

24

25

17. UŁÓŻ CHRONOLOGICZNIE BUDOWLE!

1 8. JAKĄ ŚMIERCIĄ ZMARLI... ?

R óżnym celom słu ży ły podane tu b u d ow le: p ałace k rólew sk ie, św iątyn ie, grobow ce, a n a w et m ur o bronny. Są to na ogół ob iek ty rep rezen ta ty w n e dla epok, w których p o w sta w a ły , i sta n o w iły w sw oim czasie szczytow e o siągn ięcia w zak resie a rch itek ­ tury. P o w sta w a ły zasad n iczo w jed n y m rzucie, bez w ięk szy ch przeróbek, a n ie — jak np. W aw el — w ciągu w ielu stu leci. Z ab ytk i te, za ch ow an e do dzisiaj w lep szym lub gorszym stan ie, są przedm io­ tem podziw u rzesz tu rystów . C hronologiczne ich u łożen ie b ęd zie i dla nas w ęd rów k ą przez w iek i.

K ażdy z nas m u si um rzeć. S m u tn e to jest, ale n ie ­ u niknione. N ie każdem u jed n ak danym b yło w yd ać o sta tn ie tch n ien ie spokojnie, w e w ła sn y m łóżku. P o ­ dane niżej p rzyk ład y najd ob itn iej św iadczą o tym , ja k różne b yw ają drogi p rzen oszen ia się na tam ten św ia t, n iejed n ok rotn ie przy pom ocy „życzliw ych b liźn ich “.

1. Koloseum

6. K aplica Zygmuntowrska

2. Eskurial

7. Wielki m ur chiński

3. Pałac Zimowy

3. M auzoleum Tadż Mahal

4. P artenon

9. W ielka P iram ida

5. A lham bra

10. Meczet Hagia Sofia

1. Ryszard Lwie Serce 2. Bona Sforza 3. A lbert I belgijski 4. Ja n Huss 5. Paw eł I 6. W łady sław Sikorski 7. Romuald T raugutt 8. Sam uel Zborowski 9. R obert Scott 10. Jerzy Dózsa

26

27

1 9.

KTO TO BYLI, BYŁY ... ?

N aprzód krótkie w y ja śn ien ie. N ie chodzi tu o w ę ­ glarzy rozw ożących w ęg ie l, ani o w yb rań ców losu, którzy trafili „piątkę“ w „L ajk on ik u “, „K arolince“ albo „S yren ce“ ani w reszcie o d zisiejszych m iesz­ k ań ców B elw ed eru . P od an e n a zw y odnoszą się albo do p ew n ych stow arzyszeń , albo do zaw od ow ych grup ludności, albo... Z resztą próbujcie sam i. M oże uda się w am pow ied zieć, k to to byli...?

28

1. Węglarze

6. Prasołowie

2. BelwTederczycy

7. K artuzi

3. W ybrańcy

3. Kaprowie

4. Biczownicy

9. Szubraw cy

5. Gwarkowie

10. Entuzjastki

20.

MUZYKA I HISTORIA

Czy m uzyka m oże m ieć zw iązek z historią? A by d o­ cen ić jej znaczenie w h istorii, w y sta rczy przytoczyć p ięk n ą leg en d ę o k rak ow sk im trębaczu, który zginął od tatarsk iej strzały, k ied y h ejn ałem alarm ow ał m iasto o n apadzie w roga; w y sta rczy w sp om n ieć bo­ jo w e pieśn i, wr których ta k t szli żołnierze w alczyć za w o ln o ść i za lep sze jutro, czy p iosen k i p arty­ zanckie, czasem sm ętn e, czasem zaw adiack ie, pod­ trzym u jące ducha w czasie okupacji. Że h etm an i b y w a li m uzykam i, że m u zycy b y w a li m ężam i stanu, że w yp ad k i p olityczn e zn ajd ow ały oddźw ięk w tw órczości w ielk ich m istrzów tonu, przekonacie się odpow iadając na poniższe pytania.

1. Kto napisał słowa hym nu narodowego „.Jeszcze Polska nie zginęła“? 2. Pod wpływem jakich w ypadków napisał Chopin „Etiudę rew olucyjną“? 3. Komu była pierw otnie dedykow ana „Eroica“? 4. Jakie instrum enty muzyczne były znane u nas od najdaw niejszych czasów? 5. K tóry sław ny pianista był prem ierem ? 6. Dlaczego francuski hym n narodow y na­ zywa się „M arsylianka“? 7. Co robił Neron, kiedy płonął Rzym? 8. Dla którego kom pozytora źródłem n a­ tchnienia były starogerm ańskie legendy? 9. K iedy „M iędzynarodów ka“ została uznana za hym n robotniczy? 10. Jaki hetm an był miłośnikiem muzyki?

29

21 u CZY SIĘ SPOTKALI... ?

22. GDZIE PANOWAŁY DYNASTIE...?

A żeb y odpow iedzieć na p y ta n ie „czy się spotkali...“, trzeba przede w szy stk im w ied zieć, kim b ył J e ffe r ­ son, P eto fi czy też Cezar B orgia, a p otem u św ia d o ­ m ić sobie, w jak ich ok oliczn ościach m ogło dojść do zetk n ięcia się podanych osób. C zęsto spotkania te n ie ogran iczyły się do jed n ego razu i znajom ość przeradzała się w d łu gotrw ałą przyjaźń. O kazuje się przy tym , że ła tw iej zn aleźć tych , co się sp ot­ k ali, niż takich , których d rogi życia, czasem w b rew ich w oli, n ie zeszły się. Jak w ięc sądzicie, czy ze­ tk n ęli się...?

P y ta n ie m oże n ie na czasie. P o co w y cią g a ć z la ­ m usa w sp om n ien ia o p an u jących n iegd yś d yn a­ stiach, żyjących z w y zy sk u i u cisk u p racu jącego ludu? H istoria to d zieje sp ołeczeń stw , a n ie kró­ lew sk ich rodów . T ak u w a ża m y dzisiaj, n ie b ez ra­ cji. A jednak czy w gru n cie rzeczy n ie m am y sen ­ ty m en tu do n aszych P ia stó w i J a giellon ów , czy n ie ch lu b im y się p ostaciam i M ieszków , B o lesła w ó w i Z ygm u n tów , choć dobrze w iem y , że n ie je st ich w yłączn ą zasługą u form ow an ie się p ań stw a pol­ skiego ani rozw ój k u ltu ry polskiej w X V I w . Po odrzuceniu w ięc id eologiczn ych zastrzeżeń i w e w ­ nętrzn ych oporów spróbujcie znaleźć odp ow iedź na p ytan ie, gdzie p a n ow ały w y m ien io n e dynastie?

1. Tadeusz Kościuszko i Tomasz Jefferson. 2. Józef Bem

i Sandor Petofi.

3. Galileo Galilei

i Mikołaj Kopernik.

4. Adam Mickiewicz

i A leksander Puszkin

5. Zygm unt K rasiński

i Mikołaj I.

6. Joachim Lelewel

i Karol Marks.

1. Abbasydzi

6. Ptolemeusze

2. Arpadowie

7. Sassaniazi

3. Braganza

S. Tang

4. Paleologowie

9. Tudorowie

5. Przem yślidzi

10. Wazowie

7. Mikołaj M acchiavelli i Cezar Borgia. 3. Antoni van Dyck

i K arol I.

9. Teodor Roosevelt

i Józef Stalin.

10. L udw ik XVIII

30

i Stanisław Potocki.

31

23. RZEKI, KANAŁY, MORZA ..

24. Z JA.KIM ZWIERZĘCIEM WIĄŻESZ ... ?

T ym razem rzeki, k an ały i m orza dostarczą nam pola do h istoryczn ych rozw ażań. R zeki sta n o w iły często granicę m iędzy p ań stw am i, rodzaj lin ii obronnych, a także b yły g łów n y m i szlak am i k o m u n ik acyjn ym i, w obec trudności poruszania się na lądzie. R zekam i W ikin gow ie d ocierali d alek o w głąb lądu, rzeką p ły ­ n ęło zboże do G dańska. W szyscy w iem y , ja k w ażną rolę odegrało w rozw oju c y w iliza cji starożytnej ow o rzym sk ie „m are n ostru m “ — M orze Śródziem ne. K raje n ad m orskie bogaciły się na handlu, one też w zięły u d ział w w ielk ich odkryciach.

Z w ierzęta n ie od dziś b y w a ją przyjaciółm i ludzi. W edług p ięknej trad ycji S tefa n C zarniecki k azał przed śm iercią przyprow adzić sobie konia, ab y się z nim pożegnać. H on orow e m iejsce w k ond ukcie p o­ grzeb ow ym E dw arda V II m iał jeg o pies. K ażda z w y ­ m ien ion ych niżej postaci m a zw ią zek z jak im ś z w ie ­ rzęciem , podobnie ja k od zw ierząt w z ię ły n azw ę i spisek an tyk rzyżack i, i rok osz szlach eck i w X V I w. C hw ila zastan ow ien ia, i ch yb a potraficie połączyć osoby i sytu acje z o d p ow ied n im i zw ierzętam i.

1. W ładysław Jagiełło 1. W dolinie której z wielkich rzek powstała jedna z najstarszych cywilizacji?

2. Daniel

2. K iedy pow stał K anał Augustowski?

3. Akademia sm orgońska

3. K tóry cesarz utonął w rzece Salef? 4. Jakie polskie form acje wojskowe wzięły nazw ę od rzek? 5. Nad jak ą rzeką zatrzym any został pochód W ęgrów na zachód? 6. K iedy Wisła stanow iła granicę między Pol­ ską a A ustrią? 7. Jak i tra k ta t został zaw arty na tratw ie?

5. Hannibal 6. Rokosz pod Lwowem w XVI w. 7. Jan Chryzostom P asek

8. Kiedy wojsko polskie przepraw iło się w pław przez morze?

S. Przybysław Sreniaw ita

9. P rzepraw a przez jaką rzekę przypieczęto­ w ała klęskę Napoleona w 1812 r.?

9. Tajna organizacja szlachty na Pom orzu w XV w.

10. K iedy powołano w Polsce pierw szy urząd morski?

32

4. U ratow anie Rzymu

10. Ks. Ja n Dzierżoń

3 Z ag. h ist.

25.

W JAKICH DZIEDZINACH WIEDZY I TECHNIKI ODZNACZYLI SIĘ ... ?

N ie trzeba nikom u dzisiaj tłu m aczyć, jak w ażną rolę o d g r y w a j ą w h istorii w ielk ie od k rycia n au k ow e i w y ­ n alazk i. Od K opernika p ocząw szy P olsk a m oże się pochlubić w ielu uczonym i, k tórzy od egrali pow ażną rolę w nauce św ia to w ej. N ie sposób tutaj p odaw ać w szy stk ie n azw isk a, a na tem a t ich doboru m ożna by d łu go d ysku tow ać. Jed n e są bardzo znane i po­ w szech n ie cytow an e, in n e z g in ęły w m rokach n iep a ­ m ięci, z których zap ew n e w arto je w ydobyć, gdyż n ie przynoszą nam ujm y.

1.

28. GDZIE W POLSCE ZNAJDUJĄ SIĘ ... ?

Są zabytki n ierozerw aln ie zw iązan e z p ew n ym i m ie j­ scow ościam i. G dy p o w iecie —• W aw el, echo od pow ie W am — K raków , gd y p o m y ślicie — kolum na Z y­ gm unta, jej sy lw etk a zarysu je się W am na tle w ar­ szaw sk iego S tarego M iasta. P oniżej zam ieszczam y listę o b iek tów tego w ła śn ie typ u . N ie m ogły do niej trafić n iek tóre zab ytk i, bardzo p ięk n e i ch arak tery­ styczne dla p ew n y ch m iast, jak np. ratusz dla W ro­ cła w ia czy B ram a K rak ow sk a dla L ublina, gdyż n ie ­ jed en ratu sz z d aw n ych czasów i n iejed n a bram a k rak ow sk a zach o w a ły się do dzisiaj. L ubiącym w łó ­ częgę krajozn aw com n ie p ow in n o sp raw ić tru dności p ow ied zen ie, gdzie w P o lsce znajdują się...

Leon Cienkowski

2. M aria Curie Skłodowska

1. Dwór A rtusa 2. Sukiennice

3. Sam uel Dickstein 3. Mysia Wieża 4. Ludw ik Hirszfeld

4. Łazienki

5. Stanisław Lubieniecki

5. Św iątynia Sybilli

6. Ralf M odrzejewski

6. Biblioteka Raczyńskich

7. K arol Olszewski 8. Kazim ierz Prószyński 9. Rudolf Weigl 10. Józef Żyliński

34

7. K rzyw a Wieża 8. N ajw iększy zamek krzyżacki 9. Kam ienica Celej owska 10. Romańskie rzeźbione drzwi brązowe

3*

35

27. SŁYNNE POWIEDZENIA

2 8 . KTO TO B Y Ł ...?

L ubow ano się n iegd yś, zw łaszcza w starożytności, w lap idarn ych p ow ied zen iach . W iele z nich p o w ta ­ rzam y dziś jeszcze przy różn ych okazjach. C ezarow e „alea jacta e st“ („kości są rzu con e“) stało się w y ra ­ żen iem p rzysłow iow ym . „Carpe d iem “ („korzystaj z d n ia“) — doradzał już H oracy, a czy i dzisiaj n ie jest to hasło dość rozp ow szech n ion e, choć n iek on ieczn ie znane w w ersji łaciń sk iej? P rzytoczon e tu p o w ied ze­ nia i hasła pochodzą z różn ych epok i w różnych ję ­ zykach zostały sform u łow an e. P rzez kogo? Starajcie się odgadnąć.

P odano tu n azw isk a ludzi, którzy n ie b yli ani m ężam i stanu, ani w ielk im i w odzam i, n ie odegrali też p rzeło­ m ow ej roli w nauce, choć m am y w sp isie p ostać za­ służoną w sztuce. Są tu p ed agogow ie i chłopi, są w o jsk ow i i zam achow cy, je st n a w et B andura S łu pski, co jak P iła t w „Credo“ d o sta ł się do historii. D okoła •niektórych w y tw o rzy ła się legen d a bardziej przem a­ w iająca d ó w yob raźn i an iżeli n au k ow y przekaz h is to ­ ryczny. K im w ięc b y ły n iżej w y m ien ion e osoby i jaki z historią m ia ły zw iązek?

1. P aris vaut une messe! (Paryż w art jest mszy!) 2. Cogito, ergo sum. (Myślę, więc jestem.) 3. L’etat, c'est moi! (Państwo to ja!)

1. S ta ń c z y k

4. P ro letarier aller Länder, vereinigt euch! (Proletariusze w szystkich krajów , łączcie się!)

3. W awrzyniec B andura Słupski

5. M ehr Licht! (Więcej światła!) 6. Kanonen m achen uns stark, B u tter n u r fett. (A rm aty czynią nas silnymi, m asło tylko tłustymi.) 7. Eureka! (Znalazłem!)

2. Michał Sędziwój

4. Michał Piekarski 5. B e r e k J o s e le w ic z 6. Michałko 7. Celestyn M rongowiusz

8. Point de reveries! (Żadnych marzeń!) 9. Dulce et decorum est pro p atria mori. (Słodko i zaszczytnie jest um ierać za ojczyznę.) 10. Italia fa ra da se. (Włochy pow staną dzięki sobie samym.)

36

8. M arek z Jem ielnicy 9. Mikołaj Gomółka 10. Józef Lompa

37

29.

POCZTA I KOMUNIKACJA

P rzy zw yczailiśm y się k orzystać z u słu g k o lei p a ń ­ stw o w y ch , kom u n ik acji au tob u sow ej, lotn iczej, pocz­ ty, telegrafu , radia, trak tu jąc w szy stk ie te u d ogod n ie­ n ia jak rzecz n ajzw y k lejszą w św iecie i d om agając się ciągle dalszych ulepszeń. W arto jed n ak sobie zdać spraw ę, jak w ygląd a ł rozw ój ty ch in sty tu c ji u ży tecz­ n ości publicznej w P olsce. P od an e tu p ytan ia m ają na celu zain teresow an ie C zy teln ik ó w zagad n ien iam i p ocztow o-k om u n ik a cy jn y m i w przeszłości.

1. Kto zorganizował w Polsce pierw szą pocztę? 2. K iedy zaprowadzono u nas skrzynki pocz­ towe?

Z JA K Ą BARWĄ ŁĄCZYSZ ... ?

K olor u k ryty jest w od p ow ied zi na k a żd e z niżej za­ danych pytań. D ajm y p rzykłady: n ie le g a ln y h an d el żyw n ością w czasie ok u p acji — to czarn y ryn ek , ści­ ga n y i k aran y przez N iem có w , na o g ół b ez w ięk szeg o sk u tk u; p ieśń polsk ich so c ja listó w — to „C zerw ony S ztandar“ itd. J eżeli W asza o d p o w ied ź na p y ta n ie ma być trafna, m u si podać kolor, z k tó ry m się w iąże dane zjaw isko.

1. K abaret literacki z początku XX w. 2. Budynek rządowy w S tanach Zjednoczo­ nych.

3. W jakim mieście polskim były w XIX w. urzędy pocztowe trzech państw?

3. Dem onstracja mieszczan w o k resie Sejm u Czteroletniego.

4. K iedy zadecydowano budow ę portu w Gdy­ ni?

4. Bitwa, która zadecydow ała o losach Czech.

5. K iedy pow stał pierw szy m ost na Wiśle pod W arszawą?

5. Tajna organizacja harcerska podczas oku­ pacji niemieckiej.

6. K tóry inżynier-Polak budow ał pierw sze mosty żelazne na Newie i na Wiśle?

6. Postępowe stronnictw o w okresie pow sta­ nia styczniowego.

7. K iedy nastąpiło otw arcie polskich reg u lar­ nych linii lotniczych?

7. Rzekoma bulla papieża G rzegorza XVI do chłopów polskich.

8. K iedy zaczęto w Polsce posługiwać się te ­ legrafem ?

8. W ym ierzony przeciw Polsce u k ład Prus, A ustrii i Rosji z 1732 r.

9. Jak a była pierw sza polska linia kolejowa i kiedy nastąpiło jej otwarcie?

9. Wysoki order m onarchii au striack iej i hisz­ pańskiej.

10. K iedy wprow adzono w W arszawie dorożki?

38

30.

10. Książę polski zam ordow any w Gąsawie.

39

31 .

ROŚLINY I HISTORIA

D la p ow ierzch ow n ego obserw atora zw iązek h istorii z roślin a m i jest dość luźny. W ejrzaw szy głęb iej b y li­ b y śm y zaskoczeni, ile w a żn y ch w yd arzeń h istorycz­ nych zależało np. od urodzaju lu b n ieu rod zaju zbóż, jaką ogrom ną rolę od egrały ro ślin y w gospodarczym rozw oju ludzkości. P y ta n ia niżej podane na ogół n ie sięgają do tych najbardziej zasad n iczych spraw , ogra­ niczają się do zew n ętrzn ych i n ieraz czysto sym b o­ liczn ych zw iązków .

1. Jakie rośliny zdobiły w starożytności czoła zwycięzców? 2. Jakie było święte drzewo pogańskiej Żm u­ dzi? 3. Jakie drzewo opiewał w e fraszkach Kocha­ nowski? 4. Skąd się wzięła nazwa jarzyn: ,.włoszczy­ zn a“? 5. K tóry król polski lubił sadzić drzewa? 6. Jak a europejska dynastia m iała w herbie kw iat lilii? 7. K iedy spraw a cła na suszoną roślinę stała się bezpośrednią przyczyną wojny między dwoma kontynentam i? 8. Jak i k w iat był symbolem w ojny domowej w Anglii w XV w.? 9. Jaki był ulubiony owoc Stanisław a Augusta Poniatowskiego? 10. Jak a roślina odegrała dużą rolę w rozwoju kultury?

40

32.

POŁĄCZ W PARY!

„My rządzim y św iatem , a n am i k ob iety.“ J eśli do którejś z n aszych zagad ek m ożna zastosow ać ow o sły n n e tw ierd zen ie m ężczyzn, m ów iące o w p ły w ie spraw sercow ych na lo sy p olityk i, to chyba w ła śn ie do tej. Trzeba połączyć w pary w y m ien ion ych niżej m ężczyzn z kob ietam i, k tóre w ich życiu odegrały jak ąś rolę. N ie zaw sze b y ły to pary m ałżeń sk ie; cza­ sem do ślubu dochodziło po liczn ych peryp etiach, czasem n ie dochodziło w ca le. P opróbujcie sk ojarzyć w y m ien io n e osoby.

1. Stefan B atory

Maria Leszczyńska

2. Bothwell

Joanna Grudzińska

3. Chopin

Anna Jagiellonka

4. W. ks. K onstanty

M aria Kazim iera d’A rquien

5. Kazimierz Wielki

B arbara Radziwiłłówna

6. Edw ard VIII

George Sand

7. Ludwik XV

M aria S tu art

8. Jan Sobieski

Esterka

9. Cyprian K. Norwid Mrs. Simpson 10. Zygm unt August

M aria Kalergis

41

33.

O CO POW STALI DO W A L K I... ?

C hyba n ie m a narodu, k tóry by n ie przeżyw ał w sw oich dziejach w a lk sp ołeczn ych lub narod ow o­ w yzw oleń czych . M am y tu do czyn ien ia z p rzyw ód ca­ m i p ow stań albo grupam i p ow stań ców . W różnych okolicznościach, w różnych k rajach .i w różnych cza­ sach zryw ali się do w a lk i o zrzu cen ie obcego jarzm a lub o w y zw o len ie społeczne. C zęsto oba te cele szły z sobą w parze. W o d p ow ied zi na p ytan ia trzeba tak że podać, k im b y li i gdzie w a lc zy li ci ludzie.

1. S partakus

6. Bohdan Chmielnicki

2. Sipajowie

7. Bokserzy

3. W ilhelm Tell

8. Ludw ik Kossuth

4. W at Tyler

9. Boerowie

34.

KTÓRY POETA BYŁ ... ?

O poetach utarło się m n iem an ie, że są zapatrzeni w n ieb o i d a lecy od zw y k ły ch ludzkich spraw , a zw ła ­ szcza od p olityk i. Że jest to pogląd n ie ca łk iem słu ­ szny, św ia d czy niżej podane zestaw ien ie. Jak z n iego w yn ik a , p oeci n ie stron ili od czynnej roli p olityczn ej. P isa n ie w ierszy szło często w parze z angażow an iem się w ru ch y sp ołeczn e i rew o lu cy jn e, z czynną p osta­ w ą w życiu p u blicznym . Czy w iecie, który poeta był...?

1. tw órcą polskiej form acji wojskowej 2 . generałem kościuszkowskim 3. rajcą i burm istrzem Lublina w XVI w.

5. Jem ielian Pugaczow 10. Gezowie wodni.

4. jednym z założycieli Stow arzyszenia Ludu Polskiego 5. uczestnikiem spisku dekabrystów 6. francuskim m inistrem spraw zagranicz­ nych w okresie rew olucji lutowej 7. w ygnany przez cesarza Augusta 8. sym patykiem greckiej w alki o niepodle­ głość 9. autorem poem atu „W ojna chocim ska“ 10. stronnikiem trybuna rzym skiego Cola di Rienzi.

42

43

35.

O CZYM ZADECYDOWAŁY UKŁADY I TR A K TA TY ...?

N iep od ob ień stw em b yłob y zliczyć w szy stk ie u k ład y i traktaty, jak ie „na w ieczn e cza sy “ zaw ierali m iędzy sobą p rzed staw iciele różnych p a ń stw . Jedne z nich rzeczyw iście w y w a rły na dłu ższy czas d ecydujący w p ły w na stosu nki m ięd zyn arod ow e, in n e m iały ży ­ w o t krótk otrw ały. S oju sze zm ien iały się w stan w o j­ ny, n iew zru szon e — zd aw ałob y się — p ostan ow ien ia rychło podw ażała któraś z „ w ysok ich stron k on trak ­ tu jących “. P od ane niżej u k ład y n ależa ły n iew ą tp liw ie

do ważniejszych. Spróbujcie odpowiedzieć, o czym zadecydowały! 1. Verdun

843

36.

SKĄD SIĘ WZIĘŁY WYRAZY ... ?

N ie ty lk o ludzie, a le i w y ra zy m ają sw oją historię. N ie ch cem y śled zić tu ich p rad ziejów i badać zw iązk ów języ k o w y ch sięgających w sp óln ych , indoeuropejskich przodków . P ragn iem y jed y n ie w sk azać na genezę n a zw p o w sta ły ch n iem a l na n aszych oczach, a w k a ż­ dym razie takich, o k tórych pochodzeniu m am y źró­ d ło w e w iadom ości. R od ziły się w różny sposób. U to­ pię w y m y ślił T om asz M ore dla ok reślenia opisanej przez sieb ie w y sp y szczęśliw o ści, pasteryzacja m lek a w y w o d zi się od uczonego P asteu ra itd., itd. Trochę znajom ości historii, a b ez k łopotu odpow iecie, skąd się w yw od zą p odane w yrazy.

6. Paryż

1763

1. Mecenat

6. M ansarda

2. Budziszyn

1018

7. Wiedeń

1815

2. Gobelin

7. Mauzoleum

3. K alm ar

1397

8. Berlin

1878

3. Filipiki

8. Bojkot

4. Toruń

1466

9. Wersal

1919

4. Gilotyna

9. Wandalizm

5. Oliwa

1660

10. Poczdam

1945

44

5. Jakobini

10. Akademia

45

37.

CO M AJĄ WSPÓLNEGO ... ?

Czy m ają coś w sp óln ego podane niżej m iasta, w y sp y i osoby, czy podobne b y ły w czym ś do sieb ie ich losy — oto pytania, na k tóre tym razem trzeba dać odpow iedź. N ie w ystarczą og ó ln ik i w stylu: „To są trzy w y sp y na Morzu Ś ród ziem n ym “, albo: „Są to trzej w ład cy starożytn i“. N a leży w sk azać ja k ieś w ięzi m ięd zy nim i. B ędą to czasam i, oczyw iście, ty lk o w ięzi pozorne. W każdym razie p ostarajcie się je w skazać.

1. K artagina, W arszawa, Hiroszima 2. Lafayette, Franciszek Nullo, Andrzej Potiebnia 3. Cypr, Rodos, M alta 4. Grzegorz Wielki, H ildebrand, Eneasz Sylwiusz Piccolomini 5. Dioklecjan, K arol V, Jan Kazim ierz 6. H enryk IV (franc.), Lincoln, Gandhi 7. Dariusz I, A leksander Wielki, T rajan

KTÓRE MIASTO, GRÓD CZY TWIERDZĘ... ?

Już w bardzo d aw n ych cza sa ch ludzie tw orzyli m iej­ sca obronne, gdzie w razie potrzeby ch ronili się przed niep rzyjacielem . Z dobycie grodu, tw ierd zy lub oto­ czonego m uram i m iasta m iało często duże zn aczen ie dla przebiegu w ojn y. Trudno się b yło p osuw ać n a ­ przód, m ając za p lecam i n ie zdobytą p ozycję, skąd m ogło nastąp ić przeciw n atarcie. O blężenia trw ały w ie le m iesięcy , a n a w e t całe lata. Oto k ilka p ytań d otyczących słyn n ych oblężeń. P o w ied zcie w ięc, k tóre m iasto, gród czy tw ierdzę...

1. oblężono na skutek porw ania urodziwej królowej? 2. ocaliła Joanna d ’Arc? 3. oblegali Polacy w zeszłym stuleciu w A ragonii? 4. uczyniono głównym terenem w alk podczas w ojny krym skiej? 5. oblegano pod koniec wojny francuskopruskiej? 6.

Afryce Północnej zdobywano i tracono parokrotnie podczas II w ojny światowej?

7. zdobyto na hugonotach w 1628 r.?

8. Bolesław Śmiały, Dante, Napoleon I.

8. wysadzono w powietrze, gdy nie można było dłużej się bronić przeciw Turkom?

9. Maciej Miechowita, Wojciech Oczko, BoyŻeleński

9 . m usiały najdłużej oblegać w ojska h itle­

10. Jerozolim a, Mekka, B enares

48

38.

row skie podczas kam panii wrześniowej?

10 . obroniono na Śląsku w 1017 r. przed Niem­ cami?

47

39.

40.

CO WIESZ O PIENIĄDZACH?

MALARZE I RZEŹBIARZE

O pieniądzach w iem y w szy scy , że m am y ich zaw sze za m ało, że rozchodzą się znacznie szyb ciej, niż na to pozw alają nasze dom ow e p lan y fin a n so w e. Te nasze codzien ne spraw y n ie p o w in n y p rzesłaniać nam sp oj­ rzenia na k w estie m on etarn e w przeszłości. P ien ią ­ dze m ają także sw^oją h istorię, i to sięgającą głęb o ­ kiej starożytności. N a teren ach polsk ich znajdow ano liczn e •wykopaliska m on et rzym sk ich , św iad czące, że d ocierali tu k upcy z południa. Czy zn asz h istorię p ol­ skich p ien ięd zy, przekonasz się, odpow iadając na za­ dane pytania.

B yła już m ow a o m u zyk ach i o poetach. T eraz kolej na rzeźbiarzy i m alarzy. Znajdą się w śród nich tacy, k tórzy dłuto czy p ęd zel zam ien ia li na oręż bojow y, tacy, którzy z zam iłow an iem p rzed staw iali codzienne życic szarych ludzi, znajdzie się w śród nich król, k tó­ rego pasją b yło złotn iclw o. M oże zd ziw icie się, że n ie będzie tu w zm ian k i o n a jw ięk szy m p olskim m alarzu h istoryczn ym Jan ie M atejce. Sądzim y jednak, że p y­ tan ie o tw órcę „B itw y pod G ru n w aldem “ czy „R ejta­ n a “ b yłob y za łatw e. Za to w arto zapam iętać trochę szczegółów o in n ych , n ie zaw sze tak sław n ych arty­ stach.

1. K tóry władca Polski bił pierw szy w łasną m onetę?

1. Którego rzeźbiarza czczono w Krakow ie, a napiętnow ano w Norymberdze? 2. K tóry król polski baw ił się złotnictwem? 3. Jak się nazyw ał Polak — m alarz nadw orny sułtana tureckiego? 4. Kto nam alow ał obraz „Lisowczyk“? 5. K tóry artysta poświęcił większość swych prac tem atyce pow stania styczniowego? 6. K tóry m alarz-cudzoziemiec odtworzył w iernie życie polskie w XVIII w.? 7. K tóry artysta był w swojej życiowej karie­ rze żołnierzem, m alarzem i tw órcą zgrom a­ dzenia zakonnego? 8. P o rtret jakiego wodza z epoki wiosny lu­ dów zdobył polskiem u m alarzowi światową sławę? 9. K tóry m alarz: „lubił ciągle wspominać swej młodości czasy, wysław iał wszystko w Pol­ sce: ziemię, niebo, lasy“? 10. K to został arty stą mimo u tra ty obu rąk w pow staniu 1863 r.?

2. K iedy po raz pierw szy założono Bank Polski? 3. K to był spraw cą fałszerstw m onetarnych n a w ielką skalę w XVIII stuleciu? 4. Kto przeprow adził reform ę w Polsce m iędzywojennej?

m onetarną

5. Co to były brakteaty? 6. K iedy złotą?

Polska

posiadała

w łasną w alutę

7. Skąd się wzięła nazwa „tynfy“? S. K iedy zaw arto układ o wspólnej monecie?

polsko-litewski

9. Kiedy wypuszczono w Polsce po raz pierw ­ szy pieniądze papierowe? 10. W jakim okresie za daw nej Rzeczypospoli­ tej nie było w Polsce mennicy?

48

Z ag. h ist.

49

4 1 . KOGO NAZYWANO ... ?

P rzypad kow e przezw isk o zrasta się n ieraz na zaw sze z osobą, którą n im obdarzono. N iek ied y określa ono lapidarnie czyjąś tw órczość, czasem zaś n a w ią zu je do jak iegoś zdarzenia w życiu noszącego je człow iek a albo do cech jego charakteru. Jana S ob iesk iego n a zy ­ w ała szlachta p ou fale „królem S ob k iem “ ; do K azi­ m ierza W ielkiego przyw arło m iano „króla ch ło p k ó w “, o K arolu R adziw ille, panu na N ieśw ieżu , n ie m ó w io ­ n o inaczej jak „P anie K och an k u “, co w y w o d ziło się od jego ulub ion ego zw rotu. P rzyk ład ów tak ich m ożna b y dać w ięcej. P rzytoczon e niżej odnoszą się zarów no do P olaków , jak i cudzoziem ców .

1. Wielki kpiarz 2. F ra Diavolo 3. Sadyk-Pasza 4. Najdzielniejszy z dzielnych

42. Z KIM ŁĄCZYSZ ... ?

K ied y sp ojrzycie na w y m ien io n e niżej przedm ioty, m iejscow ości i in sty tu cje, przyjdą W am zaraz na m yśl n azw isk a p ew nych osób, n iero zerw a ln ie z nim i zw ią ­ zanych. Na przykład C zarnolas w ią że się z K ocha­ n ow sk im , ołtarz m ariack i z W item S tw oszem . P o ­ dobnie jak za n a ciśn ięciem guzika odzyw a się dźw ięk d zw onka, tak p ew n e w yrazy kojarzą się n atych m iast z p ew n y m i p ostaciam i. Z ja k im i — oto pytanie!

1. Szczerbiec 2. Pałac pod Blachą 3. „Rzeczpospolita Paw łow ska“ 4. From bork 5. Hotel Lam bert

5. Książę poetów ]polskich 6. C ykuta 6. Poseł upicki 7. Beczka 7. Tygrys 8. Collegium nobilium 8. Diabeł łańcucki 9. „Mona Liza“ 9. D oktor M arcin 10. Sierotka

50

10. Św iątynia A rtem idy (Diany) w Efezie

4*

51

43 .

KOBIETY W HISTORII

N ie zdziw cie się, że podane p ytan ia dotyczą w w ię k ­ szości cesarzow ych, k rólow ych i k siężn ych . Tak w szak że u k ład ały się d aw n iej stosu n k i, że n iew ia sty n ie pochodzące z p an u jących dom ów na ogół n ie m iały bezpośredniego w p ły w u na przebieg p o lity cz­ nych w ydarzeń. D opiero w ob ecn ym stu leciu kobiety w y w a lczy ły sobie rów n ou p raw n ien ie. N ie oznacza to jednak, że ich zak u liso w e w p ły w y b y ły on giś m ałe, ale to już jest inna historia...

1. K tóra kobieta organizowała ,,noc św. B ar­ tłom ieja“?

44.

ILE (ILU) BYŁO ... ?

N ie jest to p ytan ie w y m a g a ją ce głębokich dociekań. Trzeba m ieć trochę zam iłow an ia do cyfr, aby na nie odpow iedzieć. Jaki je st jego cel? Ot, po prostu — za­ p ytani o polskich k rólów elek cy jn y ch , m u sicie sobie ich policzyć, n ajw ygod n iej na palcach, a w ten sposób lepiej u tk w i W am w g ło w ie zarów no ich liczba, jak i kolejność. P y ta n ie o sy n ó w K rzyw oustego zm usi do krótkiej p ow tórk i d ziejó w P o lsk i X II w., a p ytan ie o p oległych w 1861 r. oży w i pam ięć o patriotycznych m an ifestacjach , które p op rzed ziły w yb u ch pow stania. A w ięc, do dzieła!

1. legendarnych królów Rzymu?

2. Gdzie znajdowało się kolegium królowej Jadwigi?

2. cudów św iata starożytnego?

3. K tóra z kobiet była główną przeciwniczką Napoleona?

3. w ypraw krzyżowych przeciw muzułmanom?

4. Kto odznaczył się w obronie Trembowli?

4. w ypraw Kolumba?

5. K tórą białogłowę łączy tradycja z rozwo­ jem polskiego górnictwa?

5. polskich królów elekcyj­ nych?

6. Jak nazyw ały się bojowniczki o praw o w y­ borcze dla kobiet w Anglii?

6. braci Grakchów?

7. K tóra księżniczka z rodu Piastów była ce­ sarzową hiszpańską?

7. synów Bolesława K rzywo­ ustego?

8. Kogo nazywano „m atką królów “?

8. powstań śląskich?

9. Za panow ania której cesarzowej przepro­ wadzono reform ę adm inistracyjną w Au­ strii?

9. zjednoczonych stanów w Am eryce Północnej w XVIII w.?

10. K tóra królowa egipska m arzyła o panow a­ niu nad Rzymem?

10. poległych w W arszawie 27 lutego 1861 r.?

52

53

45.

OD KOGO POCHODZĄ NAZWY ... ?

K iedy chciano uczcić m onarchę lub w ielk ieg o w odza, im ien iem jego nazyw an o m iasto. To sam o działo się do nied aw na, niek ied y n ą w e t aż za często. R zadziej kraj przybierał nazw ę od im ien ia jak iegoś w y b itn eg o człow ieka. Są tu podane k raje, m iasta i m iasteczka, a tak że jeden z k on tyn en tów . Trzeba w sk azać ich za­ łożyciela, bądź określić, od kogo pochodzą ich nazw y.

1. Augustów

6. W ejherowo

2. A m eryka

7. Waszyngton

46.

O SEJM IE I PARLAMENTACH

P olsk a jest krajem , w k tórego dziejach sejm odegrał ogrom ną rolę. N ie zaw sze b yła to rola p ozytyw na, ale n ie pora i m iejsce tutaj ją oceniać. K lasyczn y system p arlam entarny w y k szta łcił się w A n g lii i stan ow ił w zór do naśladowania, dla in n y ch p ań stw . O kresem w ielk ieg o rozk w itu p arlam entaryzm u był w iek X IX . P od an e pytania dotyczą p olsk iego sejm u, a także p arlam en tów w różnych krajach Europy.

1. W którym k raju zbierały się Stany Gene­ ralne? 2. Kiedy zniesiono „liberum veto“?

3. K alw aria Zebrzydowska 8. Zamość

3. Co to jest Storting?

4. Boliwia

9. Lom bardia

4. Kto był m arszałkiem Sejm u Czteroletniego?

10. Aleksandria

5. Kiedy obradow ał w Polsce „sejm inkwizycyjny“?

5. Żyrardów

6. Jaki przywilej stał się podstaw ą parlam en­ taryzm u angielskiego? 7. Z ilu izb składał się sejm K rólestw a Kon­ gresowego? 8. W jakim k ra ju europejskim po raz pierw ­ szy zasiadły w sejm ie kobiety? 9. Co wiecie o „sejm ie niem ym “? 10. Kiedy została powołana Duma rosyjska?

54

55

47.

PODAJ DOKŁADNĄ DATĘ...!

N ie w ie le jest w ydarzeń w historii,, których datą pa­ m ięta m y dokładnie, zarów no dzień, m iesiąc, jak i rok. O czyw iście, stosu n k ow o n a jła tw iej trzym ają się g ło w y daty roczne, a le byw a i tak, że data dzienna w b ija się w pam ięć, zw łaszcza przy sy stem ie obcho­ dzenia w szela k ieg o rodzaju rocznic. W iększość poda­ nych p rzykładów sta n o w ią w ła śn ie daty „roczn ico­ w e “. N ie w szy stk ie będą ró w n ie b lisk ie m łodem u pokoleniu, ale przecież p ytan ia n ie p ow in n y b yć za łatw e. Czy p otraficie podać dokładną datę...?

48.

KTO POWIEDZIAŁ ... ?

Trzeba się z góry zastrzec, że podane tu pow ied zenia n ie zaw sze są w stu procentach au tentyczne, niem niej jed n ak m ają one ścisły zw ią zek z naszą narodow ą tradycją. D aw n i k ronikarze lu b ili w k ład ać p ięk n ie b rzm iące zw roty w usta sw oich b oh aterów i n ik t im teg o n ie m iał za złe. H istoria z A b d ankiem np. została po raz p ierw szy podana dopiero w D łu goszow ych „D ziejach P o lsk i“. N ie zaw sze da się odróżnić h isto ­ ryczną p raw dę od p óźn iejszych zm yśleń . B iorąc w ięc pod u w a g ę to zastrzeżenie, czy w iecie, kto po­ w iedział...?

1. odsieczy W iednia

1. Przyszedłem, zobaczyłem, Bóg zwyciężył.

2. przysięgi Kościuszki

2. Deus m irabilis, fortuna variabilis. (Bóg cu­ downy, a fortuna zmienna.)

3. w ybuchu pow stania styczniowego

3. Słowo się rzekło, kobyła u płotu.

4. zdobycia Bastylii

4. A kto im łzy powróci?

5. „K rw aw ej niedzieli“

5. Rex Auguste, iudica mste. (Królu Auguście, wyrokuj sprawiedliwie.)

6. zam ordowania pary arcyksiążęcej w Sarajew ie 7. zdobycia Monte Cassino 8. dekretu PKWN o refor­ mie rolnej 9. w ybuchu rew olucji październikowej 10.

56

końca II wojny światowej

6. Jest nas 20 milionów, pow stańm y razem jak mąż jeden, a potęgi naszej żadna nie przemoże siła! 7. Idź złoto do złota! 8. Szkoda czasu i atłasu. 9. Jam nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli, wyrosłem. 10. Takie zw ykły być Rzeczypospolite, jakie są obyczaje i wykształcenie obywateli.

57

49.

ILE MIAŁ LAT ... ?

50.

HISTORIA I HISTORYCY

P ytan ia te nie n ależą do n ajła tw iejszy ch . Ba, n a w et trudno przypuścić, żeby k toś potrafił bez pom ocy en cyk lop ed ii odpow ied zieć na w szy stk ie. D obrze, jeśli choć w przybliżen iu ok reśli w iek danej postaci. D ow cip leży jednak w tym , że spojrzaw szy na d z ia ­ łaln ość w yb itn ych ludzi od strony ich w iek u przeko­ n am y się, w jak różnych epokach sw ojego życia w kraczali na szerszą arenę p olityczn ą lub b yli u szcz 3d u sw ojej tw órczości p isarsk iej, nau k ow ej czy artystyczn ej. N a szczęście chodzi tu w y łą czn ie o m ęż­ czyzn, a w ięc p ytan ie o lata n ie b ęd zie ch yb a n ie ­ dyskrecją.

H isto ry cy nic tylk o o p isy w a li w yd arzenia u biegłych czasów , ale nieraz w y w ie r a li w p ły w na bieg dziejów . Chodzi tu zarów no o m ężów stanu, których p am ięt­ nik i m ogą być nader w ażn ym źródłem do badania przeszłości, jak i o „ zaw od ow ych “ dziejopisów , od gry­ w ających rolę p olityczn ą albo b ęd ących w yra ziciela ­ m i pew n ych sp o łeczn o -p o lity czn y ch id ei sw o ich epok. N ie zaszkodzi na za k oń czen ie parę p ytań o h istory­ k ó w polskich, których im iona przeszły do historii.

1. W alery W róblewski, gdy walczył w kom u­ nie paryskiej?

2. K tóry historyk był wychowawcą synów królewskich?

2. Juliusz Słowacki, kiedy napisał „K ordia­ n a“?

3. Kto był autorem pierwszej kroniki w języ­ ku polskim?

3. Stanisław Staszic w chwili śmierci? 4. Michał Anioł, kiedy zaczął budować kapli­ cę m edycejską? 5. Samuel Bogumił Linde, kiedy w ydał I tom „Słownika języka polskiego“? 6. P io tr Wielki, gdy został carem? 7. Garibaldi, gdy zajął Sycylię? 8. Ludwik W aryński, kiedy organizował „P ro­ le ta ria t“? 9. Wolfgang Amadeusz Mozart, kiedy zaczął koncertować? 10. Włodzimierz Lenin, kiedy m ieszkał w Po­ roninie?

58

1. Jak się nazyw ał kronikarz, podkanclerzy Kazimierza Wielkiego?

4. K tóry hetm an napisał pam iętnik o kam pa­ nii przez siebie prowadzonej? 5. Co to są „teki Naruszew icza“? 6. Jak brzm i nazwisko historyka — członka Rządu Narodowego w 1831 r.? 7. K tóry historyk pochodził z M azur i dopie­ ro w gim nazjum nauczył się mówić po polsku? 8. Kto był głównym przedstawicielem tzw. te­ orii najazdu w historiografii polskiej? 9. K tóry historyk był nam iestnikiem Galicji? 10. Kto był tw órcą Instytutu Zachodniego?

59

ODPOWIEDZI

1 . CZYM SIĘ WSŁAWIŁY W DZIEJACH P O L S K I... ?

w stań czego d ow ództw a, stąd słał K ostka un iw ersały w zy w a ją ce do buntu przeciw szlachcie. 24 czerw ca w ojsk a biskupa k ra k o w sk iego zdob yły C zorsztyn, a K ostk ę w zięły do n iew o li. S tracono go w K rakow ie.

.

1. W rześnia w sła w iła się b oh atersk im oporem dzieci polskich przeciw ko n iem ieck iem u u cisk ow i n a ­ rodow em u. D zieci n ie ch cia ły od m aw iać po n ie­ m ieck u pacierza ani uczyć się w tym język u religii. N iem ieccy nau czyciele sk a to w a li z tego pow odu k ilkan aścioro dzieci, a protestu jących rod ziców sk a ­ zano na w ięzienie. W yw ołało to pow szech n e obu­ rzenie. 2. Za cenę udziału posp olitego ruszenia w w y ­ p raw ie przeciw K rzyżakom król K azim ierz J a g iel­ lończyk u stan ow ił w N iesza w ie w 1454 r. p rzy w ileje dla szlachty, w których zo b ow iązyw ał się n ie w y d a ­ w ać now ych zarządzeń i nie zw o ły w a ć posp olitego ruszenia bez zgody sejm ik ów . P rzy w ileje n iesza w sk ie oznaczały zw y cięstw o szla ch ty nad in n ym i stanam i. 3. R aków, m iasteczk o w ziem i sandom ierskiej, b ył w X V II w . ośrodkiem p olsk iego arianizm u. Z naj­ d ow ała się tam św ietn a na ow e czasy szkoła oraz drukarnia, która tłoczyła dzieła n au k ow e i p olem ik i teologiczn e rozchodzące się także za granicą. P isarze ariańscy b yli poprzednikam i racjonalizm u w iek u ośw iecen ia. R aków upadł w 1638 r., zburzony przez katolik ów . 4 . W obozie pod P ołań cem w y d a ł K ościuszko 7 m aja 1794 r. u n iw ersał, w któi’ym o g łosił w zięcie chłopa pod opiekę rządu, zap ew n ia ł mu w oln ość oso­ bistą, zabraniał dziedzicom ru gów w stosu n k u do poddanych w yp ełn ia ją cy ch p ow in n ości, d aw ał zna­ czne u lgi na czas w o jn y rodzinom c h ło p ó w -żo łn ierzy. M an ifest u ła tw ił p o w ięk szen ie sił zbrojnych po­ w stania. W czerw cu 1651 r. zam ek czorsztyński został opanow any przez p o w sta ń có w ch łop sk ich pod w odzą K ostki N apierskiego. Tu b yła głów n a k w atera p o­

62

6 Leszno, m iasto w w oj. poznańskim , b y ło w X V II w. ośrodkiem ruchu reform acyjn ego w W ielkopolsce, siedzibą tzw . braci czeskich. R ozw ijało się bardzo pom yślnie, posiadało szkołę i drukarnię. W oj­ n y szw ed zk ie i liczne pożary sp ow od ow ały ch w ilo w y upadek m iasta, z k tórego p o d żw ign ęło się w X V III w. 7. Położona n ied a lek o W arszaw y w ieś Jeziorna stała się p rzy sło w io w a w p ołow ie X V III w . jako m iejsce, gdzie u d aw an o się ze sto licy dla odbyw an ia p ojed yn k ów . Tam b ow iem n ie m ogła już dosięgnąć w yk raczających p rzeciw p raw u w ładza m arszałka koronnego. Istn iało p ow ied zen ie „apelacja pod J e­ ziorną“, oznaczające w y zw a n ie na pojedynek.

8 . W C hochołow ie w y b u ch ło w 1846 r. p ow stan ie p rzeciw A ustriakom . Na czele jego stał m iejscow y organista i n a u czy ciel Jan A n d rusikiew icz. G órale rozbroili straż skarbow ą. A u striacy p odburzyli prze­ ciw n im ch łop ów z C zarnego D unajca. W w a lce A n ­ d ru sik iew icz został ciężk o ranny. P ozb aw ien i k ie ­ row n ictw a górale p oddali się. Ponad stu uw ięziono. 9. G łogów , m iasto na D oln ym Śląsku, był jednym z n ajstarszych grodów śląskich. W 1109 r. w sła w ił się w w alk ach B olesła w a K rzyw ou stego z cesarzem n ie ­ m ieck im H en ryk iem V. Podczas oblężenia, chcąc zm usić G łogów do poddania się, H enryk V kazał p rzyw iązać do m achin ob lężniczych zakładników , sy ­ n ów i braci b oh atersk ich obrońców . G łogow ianie w o ­ le li w yd ać zak ład n ik ów na śm ierć niż poddać gród.

.

10 B abin — w ie ś w L u b elsk iem . Im ię jej uczyniła g ło śn y m „B abińska R zeczpospolita“, tow arzyska pa­ rodia R zeczyp osp olitej, utw orzona w połow ie X V w. przez biesiad u jącą szlach tę ziem i lub elsk iej, głów n ie d zięk i S ta n isła w o w i P szonce, w ła ścicielo w i B abina. S ła w ę B abina rozniósł po P o lsce i po Europie S ta ­ n isła w Sarnicki, pisząc o n im w sw oich „R ocznikach“ dla ro zw eselen ia czyteln ik ów .

63

2. O CZYM ZADECYDOW AŁY B ITW Y ... ?

1" C heronea, m iasto w B eocji, b yła w roku 338 p. n. e. św iad k iem b itw y , w której w ojsk a A ten i Teb zostały pobite przez F ilip a .M acedońskiego. F ilip po­ k on ał G reków m im o m ężn ego oporu, zw łaszcza T eb ańczyków , których św ię ty h u fiec le g ł na placu boju do ostatn iego żołnierza. B itw a pod C heroneą oznacza fak tyczn y koniec n iep od ległości starożytnej Grecji. 2. W 202 r. p. n. e. w ódz rzym sk i S cyp ion A fry ­ k ań sk i odniósł w pobliżu m iasta Zam a decyd u jące z w y cięstw o nad K artagiń czyk iem H annibalem . K ar­ tagina, która do n ied aw n a zagrażała R zym ow i, m u ­ siała przyjąć ciężkie w aru n k i p ok ojow e i przestała istn ieć jako p ań stw o n iep od ległe. K ilk a d ziesią t lat później R zym ianie doszczętn ie zburzyli sam o m iasto K artaginę. R zym b y ł odtąd jed yn ą w ielk ą p otęgą na Z achodzie.

3. Pod P oitiers odniósł w 732 r. z w y cięstw o nad A rabam i K arol M artel (M łot), maj ordom M erow in gów ; zw ycięstw o to u ratow ało p ań stw o fran k oń sk ie od zalew u m uzu łm ań sk iego. Od K arola M artela w y ­ w od zi się dynastia K arolin gów . N ajw y b itn iejszy m jej p rzed staw icielem b y ł K arol W ielk i (768— 814). 4» K orzystając z zaburzeń trapiących A n g lię w X I w . podniósł p reten sje do korony an gielsk iej W ilhelm , książę N orm andii. Z w y cięstw o od n iesion e nad A n glosasam i pod H astin gs w 1066 r. u czyn iło go panem kraju. K azał się obrać i uk oron ow ać królem an gielsk im jako W ilhelm Z dobyw ca. Od tego czasu d atuje się siln y w p ły w k u ltu ry francuskiej na A n glię. Z w ycięstw o pod Sem pach, o d n iesion e 9 lipca 1386 r. przez oddziały szw ajcarsk ich k a n to n ó w le ś ­ nych nad w ojsk am i L eopolda H absburga, m iało d e­ cyd ujące znaczen ie dla n iep od ległości Szw ajcarii. W edług podania do su k cesu S zw ajcarów p rzyczyn iła

64

się bohaterska śm ierć W inkelrieda, który ch w y cił w y cią g n ięte w łó czn ie austriack ich rycerzy i sk iero­ w a ł je w e w łasn ą pierś.

6. Z agrażające P o lsce i L itw ie w X IV i X V w . n ieb ezp ieczeń stw o k rzyżack ie doprow adziło do w ie l­ kiej w o jn y z Z akonem . Pod G runw aldem 15 lipca 1410 r. doszło do rozstrzygającej b itw y, w której w o j­ ska p o lsk o -litew sk ie od n io sły zd ecyd ow an e zw y cię­ stw o. W ielki m istrz padł na polu w alki. K lęsk a gru n­ w ald zk a złam ała potęgę Zakonu.

7. W 1453 r. T urcy zd ob yli K on stan tyn op ol i u czyn ili zeń sw oją stolicę, zm ien iając n azw ę na S tam ­ buł. O znaczało to k on iec rzym skiego cesarstw a w sch od n iego, które o b lisk o 1000 lat przetrw ało za ­ chodnie. Z agasło ognisko w ysok iej cyw ilizacji, w y ­ w odzącej się bezpośrednio ze starożytności. N ad E u­ ropą środkow ą zaw isła groźba podbojów tureckich. 8 . W czasie wro jn y p ółn ocn ej, w roku 1709, król szw ed zk i K arol X II ob ieg ł na U k rain ie P ołtaw ę. Car P iotr, k tóry p ośp ieszył z od sieczą m iastu, zadał S zw e­ dom ciężką k lęsk ę. K arol ratow ał się ucieczką do T urcji. Z w y cięstw o p o łta w sk ie b yło w yrazem prze­ w agi R osji, która pod P iotrem W ielkim stała się n a j­ p o tężn iejszym p a ń stw em Europy w schod niej.

9. Pod M aciejow icam i 10 października 1794 r. p o­ n io sły k lęsk ę w w a lce z R osjanam i p ow stań cze w o j­ ska p o lsk ie pod w odzą K ościuszki. N aczeln ik dostał się do n iew oli. R osjanie uderzyli na W arszaw ę. S u w o ro w k rw a w y m szturm em w zią ł P ragę. P rzerażona W arszaw a poddała się, a resztk i w ojsk a p olsk iego sk ap itu low ały. P o w sta n ie upadło. W 1795 r. nastąpił trzeci rozbiór P olski.

.

10 W czasie II w o jn y św ia to w ej arm ia niem iecka w e w rześn iu 1942 r. rozpoczęła atak na Stalingrad. M iasto m iało być utrzym an e za w szelk ą cenę. B oh a­ tersk a obrona trw a ła 2 m iesiące, co dało czas na p rzygotow an ie k o n tro fen sy w y radzieckiej. N iem cy zo sta li od cięci i sk a p itu lo w a li w lu tym 1943 r. Z w y­ c ięstw o ZSRR pod S talin grad em zapoczątkow ało od ­ w ró t arm ii n iem ieck ich . 5 Zag. hist.

65

3 . PIERWSZY,

PIER W SZA ...?

i ■ W roku 60 p. n. e. zaw arli m ięd zy sobą porozu­ m ien ie trzej w y b itn i m ężo w ie stanu celem zagarn ię­ cia w ład zy w p ań stw ie rzym skim . B y li to: Cezar, n ajw yb itn iejszy ów czesn y w ódz, P om p eju sz — n a j­ zręczniejszy polityk, i sły n n y ze sw oich b ogactw K rassus. T rium w irow ie sta li się panam i R zym u. P ierw szy triu m w irat zak oń czył się d yk tatu rą Cezara.

2. C esarstw o zachodnie rzjunskie upadło w 476 r. pod naporem w ęd ró w k i ludów . W znow ił je 500 la t później król N iem iec O tto I, zw a n y W ielkim . Po zła ­ m aniu buntu książąt n iem ieck ich i op an ow an iu W łoch w roku 962 koron ow ał się w R zym ie, p rzyb ie­ rając tytu ł cesarza rzym sk iego narodu n iem ieck iego. 3. W ypraw am i k rzyżow ym i n a zy w a m y szereg ek sp ed ycji w ojsk ow y ch , organ izow an ych od X I do X III w . przez Europę feu d aln ą przeciw m u zu łm ań ­ skiem u W schodow i. N a p ierw szą (1096— 1099) zło­ ży ły się d w ie w yp raw y: lu d ow a, którą rozgrom ili Turcy, k ied y się p rzepraw iła przez B osfor, i rycer­ ska, zakończona założeniem feu d aln ego k rólestw a j erozolim skiego. 4. P ierw otn ie m iejscem k oron acyjn ym królów p olskich b yło G niezno. W ład ysław Ł okietek, zjed n o­ czyw szy p ań stw o p o lsk ie po ok resie rozbicia d zieln i­ cow ego, koronow ał się w K rak ow ie w 1320 r. Odtąd w szy scy m onarch ow ie p olscy, z w y ją tk iem S ta n isła ­ w a A ugusta, w k rak ow sk iej katedrze o trzym yw ali koronę królew ską.

H iszpanii. K u listo ść ziem i została w ten sposób d o­ św iad czaln ie stw ierdzona. 6* P ierw sza w oln a elek cja odbyła się w P olsce w 1573 r. po śm ierci osta tn ieg o Jagiellon a, Z ygm unta A u gu sta. W m y śl projektu Jana Z am oysk iego elek cji d ok on yw ano viritim , czy li że każdy szlachcic m iał praw o głosu. Z grom adzona tłu m n ie pod W arszaw ą szlachta, z przew agą k a to lick ich M azow szan, doko­ nała w yboru fran cu sk iego k sięcia H enryka W alezego. 7. P ierw sza gazeta polska „M erkuriusz P o lsk i“, regu larn ie p ojaw iający się tygodnik, w ych od ziła w 1661 r. n ajp ierw w K rak ow ie, a potem w W arsza­ w ie. W ydaw cą jej był Jan A lek san d er G orczyn, k tóry posiadał p rzyw ilej w y d a w a n ia gazety z zastrzeże­ n iem , aby n ik t n ie w a ży ł się „M erkuriuszów “ prze­ d ru k ow yw ać ani przed ru k ow an ych sprzedaw ać. W szystkich n u m erów w y szło 40. 8 . Po upadku R zeczypospolitej p ierw szy tajn y sp isek zorgan izow ał na p rzełom ie la t 1796— 1797 F ranciszek G orzkow ski. Za w a ru n ek osw obodzenia P o lsk i u w ażał ob alen ie szlach ty. D om agał się zn ie­ sien ia n iew o li ludu. P row ad ził agitację w śród ch ło­ pów . A resztow an y przez A u striak ów , został skaza­ n y na karę śm ierci, którą m u zam ieniono na w y ­ gn an ie z granic A ustrii.

9. W łochy na początku X IX w . d zieliły się na szereg drobnych p a ń stew ek bądź n iezależnych, bądź znajdujących się pod p an ow an iem A ustrii. P atrioci w ło scy dążyli do zjednoczenia kraju. O gniskiem n a ­ rod ow ego ruchu w ło sk ieg o stał się P iem ont. W 1861 r. zebrał się p ierw szy p a rlam en t z całej Ita lii i ogłosił k rólem W iktora E m anuela z d y n astii sardyńskop iem onckiej.

5. W 1519 r. F erdynand M agellan, P ortu galczyk w słu żb ie h iszpańsk iej, w y ru szy ł na w y p ra w ę w k ie ­ runku zachodnim , op łyn ął A m eryk ę P ołu d n iow ą i do­ tarł do F ilipin, gd zie zginął. T ow arzysze jeg o po trzech letn iej podróży, o p ły n ą w szy A fry k ę, w ró cili do

10. P ierw szym prezyd en tem P o lsk i po odzyskaniu n iep o d leg ło ści został w y b ra n y G abriel N arutow icz, profesor p o litech n ik i w Zurychu, w y b itn y inżynier w zak resie hyd rotech n ik i i elek try fik acji. P o I w o j­ n ie w ró cił do kraju. B y ł m in istrem robót p u b licz­ nych. 9 grudnia 1922 r. został obrany prezydentem , a 16 grudnia zgin ął z ręk i m ordercy.

66

B*

67

4.

UZUPEŁNIJ POWIEDZENIA,. NAZWY!

Jan O lbracht w y p ra w ił się z potężną arm ią przeciw Turkom , aby odebrać K ilię i B iałogi’ód. Z m uszony był w alczyć z hospodarem m ołd aw sk im i poniósł k lęsk ę w lasach b u k ow iń sk ich .

.

1. „Przejść R ubikon“ oznacza pow ziąć po długim n am yśle stanow czą decyzję. P o w ied zen ie to zrodziło się jeszcze w starożytn ości. R zeka R ubikon stan ow iła gran icę m iędzy G alią przed alp ejsk ą a Italią. P rze­ kroczył ją Cezar w roku 49 p. n. e., w c h w ili gdy zd ecyd ow ał się na p row ad zen ie w o jn y z sen atem rzym skim . W ypow ied ział przy tym sły n n e słow a: „K ości rzu con e“.

2. „W ęzeł gord yjsk i“ w ziął sw o ją n azw ę od króla F rygii G ordiusza, k tóry w k u n szto w n y sposób p ołą­ czył jarzm o z d yszlem rydw anu. W edług p rzep ow ie­ dni, ten, kto by go ro zw ik łał, m iał p osiąść p an ow an ie nad A zją. W 333 r. p. n. e. A lek san d er W ielki, n ie b aw iąc się w rozp lątyw an ie, przeciął w ę ze ł m ieczem . U ży w a się tego w yra żen ia w sy tu a cji trudnej, w y m a ­ gającej rad yk aln ych posunięć. 3. „N ieszpory sy c y lijsk ie “ — tak określa się po­ w sta n ie lud ow e W P alerm o przeciw zn ien aw id zon ym F rancuzom , które w y b u ch ło 30 m arca 1282 r. w ieczo ­ rem , podczas nieszporów , i rozszerzyło się szybko na całą S ycylię. C zęść F ran cu zów w ym ord ow an o, pozo­ stałych w ypęd zono z w y sp y . S y cy lijsk ie nieszp ory sta ły się synonim em k rw aw ej m asakry. 4. „Pójść do K an o ssy “ — m ów i się od czasu, k ied y w styczn iu 1077 r. cesarz H en ryk IV udał się pieszo, w stroju pokutnym , do zam ku tego im ien ia, zn ajd u ­ jącego się w prow in cji R eggio, aby prosić papieża Grzegorza V II o zdjęcie zeń k lą tw y k o ścieln ej. W y­ rażen ie to oznacza u p okorzenie się przed d otych cza­ sow ym przeciw nik iem . 5. „Za króla O lbrachta w y g in ęła szla ch ta “ — za­ pisał w sw ojej kron ice M arcin B ielsk i. P rzy sło w ie d otyczy k lęsk i poniesion ej przez P o la k ó w w 1497 r.

68

6 Na tzw . „czw artk ow e ob iad y“, w czasie których prow adzono n a u k o w e i litera ck ie d yskusje, zapraszał do sieb ie p o etó w i u czon ych S ta n isła w A u g u st P on ia­ tow sk i, opiekun nauki, literatu ry i sztuki. C zęsty­ m i jego gośćm i b y li h istoryk N aru szew icz i poeta T rem becki. B y w a li też u k róla język oznaw ca A lb ertrandi, kom ediopisarz Z ab łock i i w ielu innych. 7. „Wóz D rzym ały“ b y ł w yrazem protestu p o l­ skiego chłopa p rzeciw germ an izacyjn ej polityce rzą­ du pruskiego. U ch w ała sejm ow a z 1904 r. pozbaw iła P o la k ó w m ożności k u p ow ania ziem i i staw ian ia na niej b u d yn k ów m ieszk aln ych . W ojciechow i D rzy­ m ale odm ów iono p ozw olen ia na b u d ow ę dom u. U party chłop zam ieszk ał w w o zie cyrkow ym , k tóry p rzesu w ał z m iejsca na m iejsce. 8 . „P yrrusow e z w y c ięstw o “ odniósł w roku 280 p. n. e. król Epiru P yrrus, k ied y m arząc o utw orzeniu w ielk ieg o p ań stw a zaatak ow ał i dw a razy pob ił R zy­ m ian. P o n ió sł jed n ak tak ciężk ie straty, że m u siał zaw rócić. Stąd „pyrrusow e zw y c ięstw o “ oznacza su k ces o d n iesion y zb yt w ielk im kosztem , tak że n ie ma m ożności w y cią g n ięcia z n iego korzyści.

9. „W iosną lu d ó w “ n a zy w a m y rew o lu cy jn y po­ ry w lu d ó w E uropy w 1848 r., k tóry objął w iele k ra­ jó w europejskich. P o la cy brali w ty m ruchu n ie ­ pośled n i udział, jak zw y k le gdy toczyła się w Euro­ pie w a lk a o w oln ość. Ruch rew o lu cy jn y został ch w i­ lo w o stłu m ion y, ale p o siew jego n ie dał się zagłuszyć. 10. „K uźnicą K o łłą ta jo w sk a “ n azw ano dom K o łłą ­ taja na Solcu w W arszaw ie i grono zbierających się w nim osób. Tam zrodził się szereg d oniosłych pro­ jek tó w , stam tąd cisk an o grom y w ym ierzon e p rzeciw rodzim ej reakcji. Do n ajczyn n icjszych d ziałaczy n a ­ leża ł F ran ciszek S a lezy Jezierski, zw an y „w ulkanem grom ów K u źn icy“.

69

5. KTÓRY

Z WŁADCÓW MIAŁ PRZYDOMEK ... ?

1« P epin K rótki, zw a n y też M ałym , b y ł syn em K arola M łota, zw ycięzcy spod P oitiers. O bjął po nim urząd m ajordom a. Z jed n oczył p ań stw o frankońskie. W 751 r. F ran k ow ie obrali go k rólem na m iejsce ostatn iego z M erow ingów , k tórego zam k n ięto w k la ­ sztorze. P ep in prow ad ził zw y cięsk ie w o jn y z L on­ gobardam i, Sasam i i Saracenam i.

2. W ład ysław II W ygnaniec, k siążę k rak ow sk i i śląsk i, b y ł najstarszym sy n em K rzyw ou stego. Po śm ierci B olesław a w 1138 r. został w p row adzony w życie jego statu t o pod ziale kraju. Od pierw szej ch w ili zapanow ały n ieporozum ienia m iędzy braćm i. M łodzi starali się zrzucić zw ierzch n ictw o seniora. P o­ kon an y W ład ysław m u siał opuścić kraj i szukać schron ienia w N iem czech. 3- H enryk P taszn ik (919—936) b y ł p ierw szym królem n iem ieck im z d yn astii sask iej. P rzyw rócił jed n ość państw a, zm uszając in n ych k siążąt do u zn a­ nia sw ojego zw ierzch n ictw a. W edług o p ow ieści póź­ n iejszych kronikarzy, k ied y p o sło w ie p rzyjech ali za­ w iad om ić H enryka o dokonanej elek cji, za sta li go na łące, przy u staw ian iu p otrzasków na ptaki.

4. K azim ierz O dnow iciel, syn M ieszka II, został w yg n a n y po śm ierci ojca. W 1039 r. w rócił do P o lsk i, op an ow ał W ielkopolską i K raków , złam ał p rzew agę M asław a na M azow szu i od zysk ał Śląsk. N ie zdołał się w y zw o lić z zależności polityczn ej od cesarstw a, a le przyw rócił jedność kraju, siln ie zach w ian ą w cza­ sie w ojen dom ow ych.

5. Jan B ez Z iem i (1199— 1216), k ról an g ielsk i, był n azw an y tak żartob liw ie przez sw ojego ojca, który przed urodzeniem Jana zdążył p odzielić kraj m iędzy starszych synów’. Jan sp isk ow ał p rzeciw bratu R y­ szardow i L w ie Serce, gd y ten brał udział w w yp ra­

70

w ie krzyżow ej. O kazał się w ład cą n ieu d oln ym i cięż­ kim dla poddanych, zn ien aw id zon ym z pow odu zd zierstw i sam ow oli.

6 . H enryk B rodaty (1201— 1238), k siążę w ro cła w ­ ski, b ył n ajp otężn iejszym z k siążąt śląskich. Z jedno­ czył pod sw oim p an o w a n iem znaczną część ziem p o l­ skich. Na żądanie oddanej ascezie żony, Jad w igi, w b rew ob yczajom rycersk im zapuścił brodę na po­ d ob ień stw o m nicha. Ś lu b o w a li w raz z żoną na stare lata czystość. K siężna w ch od ziła odtąd do pokoju m ęża zaw sze w otoczeniu dw orek. 7. Iw an IV G roźny (1534— 1584) b ył p ierw szym w ielk im k sięciem M oskw y, który przybrał tytu ł cara R usi. P o d ejrzliw y i g w a łto w n y , b ył postrachem sw oich poddanych, zw łaszcza bojarów , których trak ­ to w a ł ze szczególnym o k ru cień stw em . Z dobył K azań i A strach ań i rozpoczął podbój Syberii. Sprow adzał do kraju obcych uczonych, a rty stó w i rzem ieśln ik ów , g łó w n ie z N iem iec.

.

8 H en ryk Ż eglarz b ył najm łodszym syn em króla P o rtu galii Jana I. Z ałożył p ierw sze p ortu galsk ie ob ­ serw atoriu m astronom iczne. Starał się o w y k szta ł­ cen ie śm iałych m arynarzy, n ie lęk ających się da­ lek ich podróży. P ocząw szy od 1420 r. w y sy ła ł okręty dla zbadania w yb rzeży A fryk i. Z jego in icjatyw y od­ k ryto M aderę, P rzyląd ek B lan c, Z ielony P rzylądek, A zory. 9. Z ygm u n t Stary, p iąty syn K azim ierza J a g iel­ lończyka, p an ow ał od 1506 do 1548 r. N azw an o go Starym n ie ze w zg lęd u na zgrzybiały w iek , gdyż m iał 39 la t w ch w ili objęcia tronu, lecz dla odróż­ n ien ia od króla m łodego, Z ygm unta A ugusta, korono­ w an ego za życia ojca. C zasy zyg m u n tow sk ie n azy­ w a m y złotym w iek iem k u ltu ry polskiej. 10. Lorenzo il M agnifico (W aw rzyniec W spaniały) był p rzed sta w icielem ban k iersk iego rodu M edyceuszów , który w X V w. objął rządy nad F lorencją. W ych ow an y n ie z w y k le starannie, sam w yb itn y poeta i m ów ca, zrobił z F loren cji stolicę uczonych i arty­ stów . J est to okres św ietn eg o rozw oju hum anizm u i rozk w itu sztu k i floren ck iej.

71

6.

DO KOGO NALEŻAŁY ... ?

1- C ejlon w 1525 r. n a leża ł do P ortu galii. P ragnąc na stałe u sad ow ić się w Indiach, P ortu galczycy po­ częli system atyczn ie zd ob yw ać i o b w arow yw ać p unk­ ty w ażn e dla handlu i żeglu gi. P ierw szy m z nich było Goa, które uczynion o stolicą k olon ii ob ejm ujących zachodnie w ybrzeża Indii, a później tak że Cejlon. W X V II w . w ysp a przeszła w ręce H olendrów , a w 1802 r. dostała się A n glik om .

2. K uba w 1550 r. n ależała do H iszpanii. K ubę, n ajw ięk szą z W ysp A n ty lsk ich , odkrył K olum b w 1492 r. H iszpan ie w X V I w. za ło ży li tu sw ój g łó w ­ n y port dla han dlu z k olon iam i — H aw anę. Kuba b yła n iem al bez p rzerw y w ich ręku aż do 1898 r., k ied y to H iszpania zrzekła się p raw do n iej na rzecz S tan ów Z jednoczonych. W 1902 r. p ow stała n ieza ­ leżna republika kubańska. 3. Kreta w 1600 r. n ależała do W enecji. Ta w y ­ spa śródziem nom orska już ok. 4000 la t tem u b yła centru m rozw iniętej k ultury. W 67 r. p.n.e. zajęli ją R zym ianie. P óźniej często zm ien iała p olityczn ą przynależność. B yła w ręku B izan cju m i A rabów . W X III w . opanow ali ją W cn ccjan ie i u tracili na rzecz T urków dopiero w p o ło w ie X V II w. O becnie K reta jest częścią G recji. 4. Szczecin w 1650 r. n ależa ł do S zw ecji. Jako stolica Pom orza Z achodniego już w czasach K rzy­ w ou stego posiadał osob n ych książąt. B y ł czło n ­ k iem H anzy. W 1648 r., po zakończeniu w o jn y trzy ­ d ziestoletn iej, został na m ocy pokoju w estfa lsk ieg o oddany S zw ecji. W 1713 r. przeszedł w ręce B ran ­ denburgii i Prus. 5. G ibraltar w 1700 r. n ależa ł do H iszpanii. D o­ piero w czasie w o jn y su k cesy jn ej h iszp ań sk iej, pro­ w adzonej przez A n g lię, A u strię, H olan d ię i część książąt R zeszy p rzeciw L u d w ik o w i X IV i F ilip o w i V hiszp ańskiem u , w 1704 r. A n glia zdobyła na H isz­ panii G ibraltar, co p otw ierd ził pokój w U trechcie. Odtąd pan uje ona nad C ieśniną G ibraltarską i d o­ stęp em na M orze Śródziem ne.

72

.

6 Ś ląsk w 1725 r. n ależa ł do A u strii. W X IV w . Ś ląsk odpadł od P o lsk i na rzecz Czech i w raz z n i­ m i przeszedł w X V II stu leciu pod p anow anie h ab s­ burskie. Z w y cięstw a od n iesion e przez F ryderyka W ielkiego doprow adziły do podboju Śląska przez P ru sy (1742). Z aczęła się w ó w cza s szybka germ an i­ zacja kraju i języ k n iem ieck i zaczął w ypierać polski z życia publicznego. 7. Toruń w 1775 r. n ależa ł do P olsk i. B ogate m ia­ sto han d low e, na zb iegu dróg ó w czesn ego p ań stw a p olsk iego do u jścia W isły, sta n o w iło dłu gi czas cel pożądania P rus. N ie d ostało im się jedn ak w pier­ w szy m rozbiorze. D opiero zn iszczone polityk ą celną P rus, zostało przez n ie zagarn ięte w 1793 r. P o ch w i­ low ej p rzyn ależn ości do K sięstw a W arszaw skiego Toruń pozostaw ał w ręk ach p ruskich przez 100 lat. 8 . B ułgaria w 1800 r. n ależała do Turcji. Za cza­ sów rzym skich d zisiejsza B u łgaria tw orzyła p row in ­ cje M ezję i T rację, które w V—VII w. zostały zajęte przez ludność słow iań sk ą, a n astęp n ie podbite przez m on golsk ich B u łgarów . S am od zielne pań stw o b u ł­ garskie w X IV w . u legło p rzew ad ze T urków . D opiero w X IX w . B ułgaria odzyskała niepodległość.

9. K rak ów w 1825 r. b y ł w o ln ym m iastem . Na k on gresie w ied eń sk im w 1815 r. A ustria, R osja i P ru ­ sy n ie m o g ły się pogodzić, kto zajm ie K raków . W reszcie p o sta n o w iły u tw orzyć z K rakow a w oln e m iasto, w k tórego skład w ch o d ziły 244 w sie oraz 3 m iasteczka. R zeczpospolita K rak ow sk a, będąca ośrodkiem d ziałaln ości n iep od ległościow ej po roku 1831, została zlik w id ow an a po upadku rew olu cji 1846. 10. A lask a w 1850 r. należała do Rosji. H iszpańscy od k ryw cy m oże dotarli do A la sk i w cześn iej, ale w ła ­ ściw eg o jej odkrycia dokonała dopiero eksped ycja B erin ga w 1741 r. U czestn iczył w niej też A lek siej C zirikow . R osjanie w k rótce zało ży li tam bazy h an ­ dlow e. D alsze badania odkryw cze przeprow adzali Cook, V ancouver i M ackenzie. W 1867 r. S tan y Z jed­ noczono o d k u p iły A la sk ę od R osji za 7 200 000 do­ larów .

73

I.

CO TO BYŁO ... ?

1-

A lw ar — tak zw ano p o w szech n ie w P o lsce gram atykę łaciń sk ą n ap isan ą przez uczonego portu­ galsk iego jezuitę, E m anuela A lvareza. G ram atyka ta p rzyjęła się w ięc w e w szy stk ich szkołach jezu ick ich tak że w P olsce i liczyła w ie le w yd ań . W 1769 r. po­ ja w ił się zło śliw y w ierszyk : „Sam a tylk o z alw ara n abyta łacina nie u czyn i dobrego dla ojczyzny syn a.“ 2. In d ygen at — d opuszczenie szlachcica zagra­ n iczn ego do p rzyw ilejó w szla ch ty k rajow ej. Ż aden obcy nie m ógł się do szlach ectw a w kupić, w in ien b ył o to starać się u sejm u. O dpow iednią u ch w a łę se j­ m ow ą ogłaszano drukiem . Obdarzony in d ygen atem p rzysięgał na w iern ość R zeczyp osp olitej, ale u sta w o ­ w o dopiero w trzecim p ok olen iu p otom k ow ie jego m ogli się u biegać o d ygn itarstw a.

3. G ąsior — przyrząd do w ym ierzan ia kary, sto ­ sow an y na w si feu d aln ej. S k ład ał się z dw óch słu p ­ k ów i dw óch poprzecznych desek, z otw oram i na głow ę i ręce człow ieka. N azw a pochodziła stąd, że tak um ieszczony, w y cią g a ją cy szyję d elik w en t przy­ pom inał gąsiora. Kara tego rodzaju m ogła sp ow od o­ w ać śm ierć przez u d u szen ie. Chłopa w gąsiorze p rzedstaw iała znana ak w arela N orblina.

4. A rtyk u ły h en ry cja ń sk ie — dok u m en t p rzed ło­ żony w 1573 r. do zap rzysiężen ia P lenrykow i W alezem u przy ob jęciu tronu p olsk iego. Z aw ierał zasad ­ nicze praw a, norm ujące ustrój R zeczypospolitej, jak elek cyjn ość tronu oraz n ien a k ła d a n ie p od atk ów na szlach tę i n iep o w o ły w a n ie p osp olitego ru szen ia bez zgody sejm u, zw oły w a n eg o co 2 lata. Odtąd każdy król polski zap rzysięgał ow e artykuły. 5. Jasyr — niew o la tatarsk a albo turecka. T a ta rzy napadali często na U krainę, P od ole i W ołyń, pu ­ stosząc w sie, dw ory i m iasta, u prow adzając w łyk ach

74

pojm any lud. W ięźn iów w y k u p y w a n o z jasyru, b o ­ gatszych za p ien iąd ze n a d esła n e przez rodzinę, uboż­ szych ze sk ład ek , ale b y li i tacy, co n igd y n ie w rócili już w rodzinne strony.

6. H usaria — ciężk a jazda n arodow ego autora­ m entu, w X V I i X V II w . n ależała do elity k aw alerii europ ejsk iej, w X V III w. już ty lk o daw ną chw ałą b yła oprom ieniona. D o n a jw a żn iejszych zw y cięstw od n iesion ych przez p olską h u sarię n ależał K łu szyn i W iedeń. Z niesiona została dopiero w 1776 r. 7. P raw o składu zm u szało k u p ców w iozących t o ­ w ar do złożenia go w u p rzy w ilejow an ym m ieście i w y sta w ien ia na sprzedaż m iejsco w ym kupcom . P rzy w zg lęd n y m p raw ie składu tow ar n ie sprzedany w ok reślon ym czasie m ógł b yć w iezion y dalej, przy sk ład zie b ezw zględ n ym trzeba go b yło zabrać z po­ w rotem . B ezw zględ n e p raw o składu p osiadał K ra­ ków .

.

8 B an icja — kara w y gn an ia. B anicja z m iasta rów n ała się w y św iecen iu , to je st w yp row adzen iu zło­ dzieja lub n ierząd n icy przez p ach ołk ów z p ochodnia­ m i za granice m iasta. W ieczna banicja pozb aw iała in fam isa, tj. człow ieka skazanego za w ielk ą zbrodnię na śm ierć cyw iln ą, w szelk ich praw . T akiego banitę im a ł i ścin a ł starosta. 9. M etryka koronna — to urzędow e k sięgi, w k tó ­ re w p isy w a n o akta w ych od zące z k ancelarii k ró lew ­ skiej. Z ach ow ały się od 1447 r. M etrykę w y w ie ź li za Jana K azim ierza Szw edzi, ale zw rócili w m yśl posta­ n o w ień pokoju oliw sk iego. W 1794 r. archiw um k o ­ ronne w raz z m etryką w y w iezion o do R osji, skąd w róciło dopiero po I w o jn ie św iatow ej. 10. W 1746 r. w yszła drukiem en cyk lop ed ia księdza B en ed yk ta C h m ielow sk iego pt. „N ow e A ten y, albo A k ad em ia w szelk iej scy en cy i pełna...“ D zieło to, n ie ­ d łu go p on ow n ie w y d a n e w 4 tom ach, zaw iera m oc ch aotyczn ych w iad om ości, hołd u jąc rzeczom cu dow ­ n y m i d ziw nym . S ta n o w i sm u tn y dow ód n isk iego po­ ziom u k u ltu ry szlach eck iej czasów saskich.

75

8. OSTATNI, OSTATNIA, OSTATNIE .

ra ty fik a cję rozbioru, zw łaszcza że część p osłów przed­ tem aresztow ano. B y ł to osta tn i sejm P o lsk i szla­ check iej.

.

1« Frydci-yk W ilhelm H oh en zollern , ob jąw szy w ładzą w P rusach K siążęcych, zaproponow ał W ła­ d y sła w o w i IV, że złoży len n y hołd przez p osłów . Na żądanie sejm u polsk iego rad n ie rad m u siał o sob iście k lęk n ąć przed królem n a d zied ziń cu zam k ow ym w W arszaw ie i w y recy to w a ć rotę p rzysięgi (6 paź­ dziernika 1641). W 16 la t później P olsk a utraciła len n o pruskie. 2P an ow an ie M aurów u trzym ało się najdłużej w połud niow ej H iszpanii, w k ró lestw ie G ranady. Tu zb iegli się w yp ieran i z P ó łw y sp u P iren ejsk ieg o w y ­ zn aw cy islam u. Kraj g ęsto za lu d n ion y d oszedł do k w itn ącego stanu. W ysoko p ostaw ion e b y ło ogrod­ n ictw o i sad ow nictw o, rzem iosło i handel. Po długim oblężeniu G ranada upadła w 1492 r.

3. V/ 1775 r. w e w si D oi'uchow ie w ziem i w ie lu ń ­ skiej spalono na sto sie 14 k o b iet podejrzanych o spro­ w ad zen ie chorób i suszy za pom ocą czarów . Na sejm ie w 1776 r. król zażądał zn iesien ia tortur, a k asztelan biecki, W ojciech K lu szew sk i, kary śm ierci za czary. S ejm oba w n io sk i jed n o m y śln ie u ch w alił. Na p am iąt­ kę tej u sta w y w yb ito sp ecja ln y m edal. 4. H enryk V III (1509— 1547) zasłyn ął n ie ty lk o jako obrońca in teresó w n arodow ych A n g lii i refo r­ m ator kościoła angielsk iego, lecz tak że ze w zględ u na sw o je życie pryw atne. N ie k ażdy m oże się p och w alić posiadan iem 6 żon, z któi'37ch d w ie na rozkaz m ałżon ­ ka zgin ęły na szafocie. P rzeżyła go K atarzyna Parr. P o śm ierci H enryka w y szła za adm irała Seym our. 5. S ejm grodzieński, zw o ła n y w 1793 r. po drugim rozbiorze, sta w ia ł przez d łu g i czas b iern y opór żąd a­ niom p osłów rosyjsk iego i pruskiego, a le otoczony w ojsk iem uległ przem oćy i w m ilczen iu p rzy zw o lił na

76

6 M ało kto pam ięta, że ostatn im cesarzem A u strii nie był d łu gow ieczn y F ran ciszek Józef, lecz K arol I, który objął tron w 1916 r. P róby rokow ań z koalicją sk om p rom itow ały go w oczach N iem iec. W 1918 r. po załam aniu się p a ń stw cen tralnych abdykow ał, a w 1921 r. u siło w a ł b ezsk u teczn ie op anow ać tron w ęgiersk i. Z m arł na M aderze w 1922 r. 7. Po d ym isji K ru k ow ieck iego n aczeln ym w o ­ dzem pow stan ia listop ad ow ego został gen. M aciej R ybiński. N a leża ł on do k on trrew olu cyjn ego odłam u g en eralicji, która m y ślała ju ż tylk o o k ap itu lacji. S ejm w idząc, iż zm ierza on do całk ow itego poddania się, odebrał m u d ow ód ztw o i m ian ow ał w odzem U m iń sk iego. D ecyzji tej n ie u zn ali generałow ie. 5 października 1831 r. od d ziały p olsk ie przekroczyły granicę Prus.

8. L u d w ik F ilip k sią żę O rleański b y ł w 1789 r. stron n ik iem rew o lu cji w e F rancji, ale później prze­ szed ł na stronę A u striak ów . O bjął tron fran cu sk i po rew o lu cji lip cow ej w 1830 r. Starał się o w zg lęd y bo­ gatego m ieszczań stw a, ale stop n iow o u legał w p ły ­ w om reakcji, co sp ow od ow ało w yb u ch rew olu cji lu ­ tow ej 1848 r. i u su n ięcie go z tronu.

9. M azow sze b yło tą częścią etnicznej P olski, k tó ­ ra najpóźniej w eszła w skład p ań stw a, najdłużej też po ok resie rozbicia d zieln icow ego zachow ała sw oją odrębność. O statnim k sięciem m azow ieckim był J a ­ nusz III. Zm arł w roku 1526 (było n aw et p odejrzen ie o otrucie). P o jego śm ierci M azow sze przyłączono do P olsk i. 10. A lb an ia od 1479 r. znajdow ała się pod pano­ w a n iem tureckim . M im o w ielu p o w stań nie u d ało się jej u zysk ać n iep o d leg ło ści najdłużej ze w szystk ich p a ń stw bałk ań sk ich . D opiero na k ongresie m ocarstw w L on d yn ie (1912) uznano ją za sam od zieln e p aństw o. W II w o jn ie św ia to w ej, zajęta uprzednio przez W ło­ chy, posłu żyła im za bazę w yp adow ą na G recję. W 1946 r. ogłoszono w A lb a n ii rep u b likę ludow ą.

77

9.

OD KIEDY ZNANE BYŁY W POLSCE ... ?

1 . K artofle p rzyb yły do P o lsk i z N iem iec, jak św iad czy sam a n azw a, u żyw ana obok polsk ich „zie­ m n iak ów “. C enił je ju ż Sob iesk i i z ogrodów cesar­ skich w W iedniu p rzesłał sadzonki k a rto fli do W ila­ now a. Za A ugusta III up raw ian o je w ekonom iach królew sk ich , ale ro zp ow szech n iły się na dobre dop ie­ ro w latach głodow ych w d rugim d ziesiątk u X IX w. 2 . P iw o b yło z d a w ien d aw na n apojem p olskim . L egenda m ów i, że P ia st p rzygotow ał cebrzyk p iw a na p ostrzyżyn y Z iem ow ita. P ito p iw o przez cały dzień aż do poduszki. Z łożony chorobą papież K lem en s V III ze w zru szen iem w sp o m in a ł p iw o z W arki, aż k lęczący przy nim k ard yn ałow ie d od ali do lita n ii n o w e w e ­ zw anie: „Santa P iva, ora pro eo.“

3. K aw a, znana od d aw n a w A rab ii i w T urcji, n ie znalazła w P o lsce ła sk a w eg o przyjęcia. W ybrzydzał się p ierw szy A ndrzej M orsztyn na „napój szk arad n y“. P odczas odsieczy w ied eń sk iej P olak K u lczyck i zabrał w obozie tu reckim zn aczn y zapas k a w y i otw orzył p ierw szą k aw iarn ię w W iedniu. Za S a só w k a w a roz­ p ow szech n iła się i w P olsce. Pod k on iec X V III w. coraz w ięcej „k afen h au zów “ pow staw ało. 4. H erbata chińska, w ła ściw ie „herba th e “ — „zioło th e “, b yła pod k on iec X V III stu lecia n ow ością, w prow adzaną w m agn ack ich dom ach. L udzie starej d aty odnosili się do niej n ieu fn ie. W ybitny przyrod­ nik tego okresu, K rzysztof K luk, pisze, że „gdyby C hiny w szy stk ie sw o je tru cizn y p rzesłały, n ie m o g ły ­ b y nam ty le zaszkodzić, ile sw oją herbatą...“ 5. P ierw sze zegary poruszane m ech an izm em zja­ w iły się w Europie z początkiem X IV w . W P o lsce od X V stu lecia m am y już zegary w ieżo w e (G niezno 1414). N a dobre rozpow szech n iają się u n as z p oczątkiem X V I w. Z egar ra tu szo w y k ra k o w sk i k o szto w a ł

78

w 1680 r. 2900 zł (cena ok. 20 w ołów ). Jezuita A dam K och ań sk i u d osk on alił m ech an izm zegarka przez za­ stosow an ie tzw . w łoska. 6. Z dobione grzeb ienie rogow e znam y już z w y ­ k op alisk IX i X w. B y ły n ieod zow n ym przedm iotem słu żącym do to a lety d aw n ych m ieszk ań ców naszych ziem . W G dańsku w yk op an o g rzeb ienie składane, tak ja k się składa brzytw ę. O praw ka i sam grzebień spo­ rządzone są z k ilk u d elik a tn y ch p ły tek na rogow ych nitach. P ow ierzch n ię p ok ryw a su b teln a rzeźba. 7* W odociągi znane b y ły na Ś ląsku i w K rakow ie od k ońca X IV w . W X V i X V I w . istn ia ły po licznych m iastach i m iasteczkach. W odę z rzeki sprow adzano ruram i d rew n ian ym i lu b glin ia n y m i do głów n ego zbiornika na rynku, skąd ruram i doprow adzano ją do n iek tórych w arsztatów lub do dom ów . K rak ow skie „rurm usy“ zn iszczyli w czasie najazdu Szw edzi.

.

8 Indyki, zw an e d aw n iej kuram i in dyjskim i, p rzyw ieziono po raz p ierw szy do H iszpanii w 1524 r., w k rótce po zd ob yciu M eksyku. R ozpow szechnili je w Europie jezuici. A n zelm G ostom ski w „Gospodar­ s tw ie “ (1588) zaleca m. in. „in d yjsk ie kury pod sw o j­ sk ie k ok oszy p olsk ie sadzić, a od m okrości z m łodu strzec“. 9. p o raz p ierw szy h u k n ęły działa saraceń skie przy ob lężen iu S e w illi w X III w . W P olsce już za K a­ zim ierza W ielk iego słych ać o działach, ale bardzo rzadko. W X V w. w zm ia n k i o nich są częstsze. U żyto ich w w a lce z K rzyżakam i pod G runw aldem oraz przy ob lężen iu M alborka. D opiero w X V I w. zaczęli n asi lu d w isarze obok d zw on ów o d lew ać działa i m oź­ dzierze. 10. W ynalazcą lam p y n a ftow ej b y ł Ign acy Ł u k asiew icz, z zaw odu aptekarz. Sporządził lam pę na k szta łt oliw n ej, posiadającą zbiornik z grubej blach y i szk ło sporządzone z m iki. Z pow odu pow szechnej ob aw y przed ek sp lozją i pożarem n ie było rzeczą ła tw ą n am ów ić w ięk sze in sty tu cje do w prow adzenia o św ietlen ia naftow ego. P ierw szy za stosow ał je szpital p ow szech n y w e L w o w ie 31 lipca 1853 r.

79

1 0.

n an su jącego ek sp ed y cję T y szk iew icza jeziorem B e­ n edykta), n ak reślen ie n ow ej mapj' krajów B akundu. R ogoziński n ap isał rozpraw ę o narzeczu plem ienia B a k w iri i zgrom adził b ogate zbiory etnograficzne.

JA K IE TERYTORIA BADALI LUB ZW IED ZA LI... ?

.

6 Edm und S trzeleck i po upadku p ow stania listo ­ padow ego od b yw ał liczn e podróże naukow e. Z w iedzał A m ery k ę P ółnocną i P ołu d n iow ą, Indie W schodnie, N ow ą Z elandię, Jaw ę, Egipt. W 1839 r. przyb ył do A u stralii, badał T asm anię oraz p o łu d n iow o-w sch od ­ nią część k on tyn en tu . W lu ty m 1840 r. u sta lił n a jw y ż­ szy szczyt A lp A u stra lijsk ich i n azw ał go Górą K ościuszki.

1 ■ M ichał B oym , jezu ita, rodem ze L w ow a, w y sła ­ ny jako m isjonarz p od różow ał od 1643 r. po C hinach. O pracow ał atlas chiń sk i, posłu gu jąc się urzęd ow ym i m apam i chińskim i. N a p isa ł k ilk a prac po łacin ie 0 ta m tejszych stosu n k ach , m. in. „Flora S in en sis“, tj. „Flora ch iń sk a“ (1656), oraz dzieło o m ed y cy n ie ch ińskiej. B ez śladu przepadł jeg o k atech izm chiński.

7 . Jan z K olna, d om n iem an y polski odkryw ca A m eryk i, m iał z p olecen ia d u ń sk iego króla K rystia­ na I w ylą d o w a ć w 1476 r. na w ybrzeżu Labradoru. P raw dopodobnie dotarł tylk o do G renlandii. Z arów no ten fak t, jak i narodow ość żeglarza n ie zostały do­ tych czas w n au ce w y św ietlo n e. W źródłach w y stę ­ puje pod m ian em S colnus, S colvu s, Scolus.

2. H enryk C zcczott, in żyn ier górniczy, profesor A kadem ii G órniczej w K rak ow ie, o d le w a ł liczn e podi'óże w celach n au k o w o -tech n iczn y ch . W 1913 r. był kierow n ik iem ek sp ed y cji do p o szu k iw ań złota 1 kruszców w A łtaju sy b ery jsk im i m on golsk im . W y­ nik iem prac ek sp ed y cji b yło zb ad an ie ogrom nych obszarów , n ie znanych do ow ego czasu, oraz odkrycie w ielu złóż m ineralnych.

8> B ronisław G rąbczew ski, podróżnik p olsk i w słu żb ie ro syjsk iej, badał T urkiestan, P am ir, K an dżut, p ółn ocn y T yb et i K aszgarię w latach 1876— 1889. Z grom adzone przez n iego zbiory przyrodnicze i in n e, jak np. zdjęcia m arszru tow e przeszło 10 000 km w krajach przedtem n ie zbadanych, rozszerzyły zn acznie naszą w ied zę o A zji Środkow ej.

3. B en ed yk t D yb ow sk i, p rzyrod n ik -lek arz, za udział w p ow staniu sty czn io w y m sk azan y na karę śm ierci, którą m u potem zam ieniono na 12 la t katorgi, przybył w 1865 r. nad B ajk ał, gd zie z trzem a w sp ó łw ygn ań cam i zajął się bad an iem fa u n y Jeziora B a j­ k alsk iego i dow iódł jej ogrom nego bogactw a. P o od­ zysk an iu w oln ości w y p ra w ił się na K am czatkę, S a chalin, W yspy K u ry lsk ie i K om andorskie.

9. B en ed yk t P olak , fran ciszk an in z W rocław ia, b ył jed y n y m tow arzyszem podróży do T atarii sły n ­ nego W łocha Jana de P ian o Carpino, który w latach 1245— 1247 z ram ien ia p apieża udał się do K arako­ rum , sto licy w ielk ieg o chana M ongołów , położonej w p ółnocnej części p u sty n i Gobi. Spraw ozdanie, jak ie złożył po p ow rocie w R zym ie, św iad czy, że b ył by­ strym obserw atorem .

4. Józef K o w a lew sk i za p rzyn ależn ość do to w a ­ rzystw a filom atów został zesła n y do K azania. Zabrał się tam do badania życia n ie zn an ych lu d ów azja­ tyck ich i języ k ó w w sch od n ich . P od różow ał po n ie ­ dostęp nych i n ie zn an ych częściach M ongolii i Chin. K o w a lew sk i zap oczątk ow ał n au k ow e badanie M on­ golii. O głosił d w u to m o w y słow n ik m o n g o lsk o -ro sy jsk o-fran cu sk i.

10. W acław R zew u sk i, o rien talista i podróżnik. P o ło ży ł pow ażn e zasłu gi w organizacji n auk ow ego badania W schodu. Z ałożył tow arzystw o orien talistów w W iedniu i w y d a w a ł czasopism o fachow e. W 1815 r. u dał się w podróż na W schód. P rzeb iegał A rabię w stroju B eduina, zdobył w zięcie i szacunek wśi*ód tam tejszej lu d n ości i m iano em ira.

5. W latach 1882— 1884 S tefa n R ogoziński zorga­ n izo w ał polską w y p ra w ę do K am erunu w A fry ce Z achodniej. W ynikiem jej b yło odkrycie k atarak t na rzece M ungo, jeziora M ’Bu (n azw an ego na cześć fi­

80

6

Z ag. h is t.

81

11.

CO SIĘ STAŁO W POLSCE W ROKU ... ?

m ię. W iększość katedr — to k ated ry praw nicze, po­ n ad to d w ie k ated ry m ed ycyn y i jed na sztu k w y zw o ­ lon ych .

.

1 . W 9G6 r. P olsk a p rzyjęła ch rześcijań stw o. M iało to doniosłe znaczen ie p olityczn e. M ieszko I odbierał w ten sposób N iem com p retek st do dalszych podbo­ jó w w im ię szerzenia w iary. O tw ierała się droga dla w p ły w ó w kulturj'’ zachodniej na ziem iach polskich, a tak że dla p rzejm ow an ia urządzeń feu d aln ych , które przyczyniły się do k o n solid acji k la sy panującej.

2. W roku 1025 B o le sła w Chrobry, pod k on iec ż y ­ cia, koronow ał się na k róla polskiego. W ten sposób, d oprow adziw szy p a ń stw o do rozk w itu i potęgi, pra­ gnął dać w id om y znak n ieza leżn o ści P olsk i. K oro­ nacja była sym bolem jed n o ści i n iep od zieln ości p ań stw a. P odkreślała au torytet zw ierzch n iej w ład zy m onarszej p rzeciw ko odśrodkow ym ten d en cjom m ożnow ładców . 3. Rok 1138 jest datą sta tu tu B o lesła w a K rzy w o ­ u stego, który przed śm iercią p od zielił p a ń stw o m ię­ d zy sw ych czterech sy n ó w . W ładza zw ierzch n ia m iała n ależeć do seniora, k tóry oprócz w łasn ej d zieln icy o trzym yw ał ziem ię krakow ską, łęczyck ą, część W iel­ k opolski i Pom orze, k tóre nie p od legały podziałom . S tatu t z 1138 r. zap oczątk ow ał rozbicie d zieln icow e P olski. 4. W 1226 r. K onrad M azow iecki do w a lk i z po­ gańskim i P ru sam i sprow adził do P o lsk i n iem ieck i zakon rycerski N ajśw iętszej M arii P anny, czyli K rzy­ żaków , i nadał im ziem ię chełm ińską. W ciągu około 50 la t podbili K rzyżacy kraj P rusów , zagarniając go dla siebie, w b rew in ten cji K onrada. U w ró t rozbi­ tej P olsk i w jrrosła n ieb ezp ieczn a potęga.

6 Jan O lbracht, chcąc u zysk ać zgodę szlachty na w y p ra w ę turecĘą, p oczyn ił na jej rzecz znaczne u stęp stw a, n iek orzystn e ula m ieszczan i chłopów . W roku 1496 na sejm ie w P io trk o w ie zakazano m ie­ szczanom n ab yw ać dobra ziem sk ie, chłopów siln iej przyw iązan o do ziem i. T ylk o jed en w ciągu roku m ógł opuścić w ieś za zgodą pana i iść na służbę, stu ­ dia lub do rzem iosła. 7. W roku 1569 P o lsk a i L itw a zaw arły na sejm ie w L u b lin ie unię, łącząc się w „jedną R zeczp osp olitą ' z zach ow an iem p ew n y ch odrębności obu p aństw . Odtąd P olsk a i L itw a m ia ły m ieć w sp óln ie ob ieran e­ go króla, a zarazem w ielk ie g o k sięcia, w sp ó ln y sejm , p o lity k ę zagraniczną i m on etę. O drębne b yły praw a, urzędy, w ojsk o, skarb i adm inistracja. 8. W 1655 r. w ojsk a szw ed zk ie w targn ęły do R zeczypospolitej n igd zie n ie n ap otykając w ięk szego oporu. M agnaci, p osp olite ru szen ie, rniasia p oddaw a­ ły się obcym najeźdźcom . W tej ciężkiej sytu acji p ierw sze ru szyły do w a lk i m asy ch łop sk ie oraz drob­ na i śred n ia szlachta. 5 -le tn ia w o jn a ze S zw ed am i sp ow od ow ała olbx'zymie zniszczen ie kraju. 9 . 3 m aja roku 1791 sejm , radzący od 1788 r. nad reform ą R zeczyp osp olitej, u c h w a lił now ą k o n sty tu ­ cję. Z nosiła ona w o ln ą elek cję i lib erum veto. M ie­ szczanom zap ew n iała n iety k a ln o ść osobistą, praw o n ab yw an ia dóbr ziem sk ich i ob ejm ow an ia w yższych urzędów . P ań szczyzn ę i p od d ań stw o chłop ów pozo­ sta w ia ła bez zm ian.

5. W 1364 r. K azim ierz W ielk i założył U n iw ersy tet K rakow ski, jako drugi w E uropie środ k ow ej, po praskim (1348), a przed w ied eń sk im (1365). F undacja K azim ierzow ska zap ew n iała u czeln i szeroką autono­

10. W m arcu 1864 r. rząd carski w y d a ł dek ret o u w łaszczen iu ch łop ów w K ró lestw ie. B yło to g łó w ­ ne osiągn ięcie p ow stan ia styczn iow ego. M an ifest p o w stań czy g ło sił bow iem : „Ziem ia, którą lud ro ln i­ czy p osiad ał dotąd na praw ach czynszu lu b pań ­ szczyzny, staje się od tej ch w ili b ezw aru nkow ą jego w ła sn o ścią .“ Rząd carsk i uznał tylk o fak t dokonany. D ata 1864 zam yka okres feu d alizm u na ziem iach polskich.

82

s«

83

12.

CO TO ZA LUDY?

w ili się n a w et na M orzu Śródziem nym , D nieprem d op ły n ęli nad M orze Czarne. U ujścia S ek w an y zało­ ży li k sięstw o N orm andii.

.

1Jad źw in gow ie, szczep p ruski osiad ły na P o d la ­ siu, w ystąp ili na w id o w n i d ziejow ej na przełom ie X II i X III w . Z ajm ow ali się m y ślistw em i ryb o­ łów stw em . N i« utw orzyli w ła sn eg o p ań stw a, lecz n a ­ p ad ali p ograniczne ziem ie M azow sza i Rusi. O statni napad Jad źw in gów na ziem ię lu b elsk ą w 1282 r. za­ k oń czył się w ielk ą k lęsk ą zadaną im przez L eszka Czarnego. Odtąd zn ik n ęli z k art historii. 2 . E tru skow ie p rzy b y li do Ita lii z M alej A zji i około 10ÜÜ roku p. n. e. o sied lili się w d zisiejszej T oskanii. T w orzyli m ięd zy sobą lu źn e zw iązk i dla w sp óln ych celó w p o lity czn y ch i n ie p osiad ali silnej w ład zy centralnej. R ządzili u n ich k rólow ie, a lu d ­ ność d zieliła się na m ożną szla ch tę i ludność poddańczą, która upraw iała jej grunty. M ieli w y so k o p o sta ­ w ion e roln ictw o i ro zw in ięte rzem iosło m etalow e.

3. W ołosi był to lud p astersk i ocala ły po n ied o ­ stęp n ych górach od gór P in d u s do K arpat S ied m io ­ grodzkich, w yw od zą cy się z gock iej i track iej lu d ­ n ości m iejscow ej. Z eszli z czasem z gór i bardzo szyb k o rozrodzili się n a jp ierw na W ołoszczyźnie, później na M ołdaw ii. P asterze w o ło scy za w ła d n ęli góram i. Z akładali w sie na p raw ie w ołosk im , dotarli aż do P o lsk i i M oraw. 4. L u tycy (W ilcy, W eletow ie), szczep d aw n ych S ło w ia n zachodnich, za m ieszk iw a li ziem ie m ięd zy d olną Odrą a Łabą. O dznaczali się odw agą i długo bronili się przeciw ko z a lew o w i n iem ieck iem u . P od b ici zostali dopiero w p o ło w ie X II w . przez A lb rech ta N iedźw iedzia, po założeniu M archii B randenburskiej. 5. W ik ingow ie b y ły to sk a n d y n a w sk ie lu d y m o­ rza, w ystęp u jące także pod n azw ą W aregów i N orm a­ nów . P om iędzy V III a X w ie k iem op u szczali sw o je sied zib y i na m ałych zw in n y ch statk ach d ocierali do obcych w ybrzeży, a tak że d alek o w głąb lądu. Poj.a-

84

6 H etyci — starożytn y lud, k tóry w X X w iek u p. n. e. stw orzył p ań stw o w e w sch od n iej części A zji M niejszej — w sw oich podbojach dotarli do B abilonu i w o jo w a li z E giptem . R ozk w it ich potęgi przypada na w iek X IV p. n. e. Z badanie język a i pism a H ety ­ tów zaw d zięczam y C zechow i F ryd eryk ow i H rozncm u, k tóry też w y k a za ł jego przyn ależność do grupy języ k ó w in doeuropejskich. 7. M aurow ie — lud p ó łn ocn o-afryk ań sk i. N iegd yś M auram i nazyw an o m ieszk ań ców Gór A tlasu , a po podbiciu tej krain y w VII w . przez A ra b ó w — ludność p ow stałą ze zm ieszania się A rab ów z M auram i. Po 711 r. n azw ę tę n ad aw an o w szy stk im m ah om etań sk im zdobyw com H iszpanii. P óźniej część z nich w ró ­ ciła do A fryk i, część zaś pozostała na P ó łw y sp ie P ircn ejsk im i nosi n azw ę M orysków . 8 . H unnow ie, lud azjatyck i, zagrażali początkow o napadam i p ó łn ocn o-zach od n im granicom Chin. Około roku 350 n. e. zaczęli n apierać na ludy germ ańskie, podbili A lan ów , W izy- i O strogotów i osied li p om ię­ dzy W ołgą a D onem . Ich w ód z A tty la w połow ie V w. stw orzył p otężn e p ań stw o na obszarach od M orza K asp ijsk iego po Ren i D unaj i dotarł pod Paryż. P a ń stw o A tty li upadło po jego śm ierci.

9. F en icjan ie, lud pochodzenia sem ick iego, za­ m ieszk iw a li w drugim ty sią cleciu p. n. e. w sch od n ie w yb rzeża M orza Śródziem nego. G łów nym i ich m ia­ sta m i b y ły T yr i Sydon. N ie b yli narodem w y n a la z­ ców , ale za to d osk on ałym i k upcam i i żeglarzam i. P o sta w ili w y sok o sztu k ę budow ania okrętów . N ad M orzem Ś ródziem nym zak ład ali sw o je kolonie, m. in. słyn n ą K artaginę.

.

10 A z te k o w ie — lud, k tóry nad ciągnął z północy — około 1300 r. zdobyli M eksyk i u tw o rzyli tam potężne państw o. P osiad ali w y so k o rozw in iętą k u ltu rę, roz­ b u d ow ane rzem iosło i handel, p o słu g iw a li się p ism em obrazkow ym i m apam i. Z ach ow ały się ruin y ich m o­ n u m en taln ych p ałaców i św iątyń . O panow anie M e­ k syk u przez C orteza w pierw szej połow ie X V I w. położyło kres p ań stw u A ztek ów i ich kulturze.

85

1 3.

G D ZIE UM A RŁ ... ?

i* T adeusz K ościu szk o zm arł 15 października 1817 r. w Sołurze w S zw ajcarii, gd zie sp ęd ził dw a osta tn ie lata sw o jeg o życia. M ieszk ał w w y n a jęty m pokoju u F ranciszka Z eltnera, d aw n ego p refek ta kantonu. O taczano go tam tro sk liw ą op iek ą i głęb ok ą czcią. Przed dom em grom adzili się co d zień ubodzy, k tórym udzielał w sparcia; n a w et koń N aczeln ik a sta ­ w a ł przy zbliżaniu się żebraka. A. Jarosław D ąb row sk i, człon ek C entralnego K o­ m itetu N arodow ego, organizator sił zbrojnych p o­ w stan ia styczn iow ego, g en erał i w ód z sił zbrojnych K om uny P aryskiej, ciężk o ran n y na b arykadzie P a ­ ryża 23 m aja 1871 r., zm arł tegoż dnia w szpitalu. P ogrzeb je g o był w ielk ą m a n ifesta cją w a lczącego lu ­ du paryskiego.

3« M aurycy B en io w sk i, za ud ział w k on fed eracji barskiej zesłan y na K am czatkę, zd o ła ł stam tąd zbiec i dotrzeć do F rancji. O trzym aw szy na sw oją propo­ zycję m isję podboju M adagaskaru zajął tę w y sp ę i ogłosił się jej k rólem (1778). Z gin ął na M ad agask a­ rze w 1736 r. w w a lce z w y sła n y m i p rzeciw niem u, jak o bu n tow n ik ow i, w o jsk a m i francuskim i. Ignacy D om ojko, filareta, w y b itn y geolog, po upadku p ow stan ia listop ad ow ego w ie le la t spędził w C hile. O degrał p ierw szorzęd n ą rolę w rozw oju tego kraju. Jego badania i od k rycia geologiczn e u m ożli­ w iły rozbudow ę przem ysłu górniczego. U czy ł C h ilijczyk ów k orzystan ia z odkryć n au k ow ych , starał się 0 p od n iesien ie ku ltu ry i o św ia ty w ich kraju. Z m arł w S an tiago 23 styczn ia 1889 r.

5.

Kazim ierz G zow ski, em ig ra n t z 1831 r., od po­ ło w y X IX w . k ierow a ł w a żn y m i robotam i k om u n ik a­ cyjn ym i w K anadzie, budując k o leje, drogi, porty 1 m osty. Jego głów n ym d ziełem b y ł m ost tzw . m ię ­ dzynarodow y na rzece N iagara, na gran icy S tan ów Z jednoczonych i K anady. B u d ow a tego m ostu n a le ­ żała w X IX w. do n ajtru d n iejszych p rzed sięw zięć tech nicznych. Zm arł w T oronto w 1898 r.

86

6. Adam M ick iew icz w c w rześn iu 1855 r. z m isją od C zartoryskiego w y jech a ł na W schód. M iał w sp ó ł­ działać w tw orzeniu leg io n ó w p olsk ich po stronie T urcji w w o jn ie z R osją. W K on stan tynopolu padł ofiarą ch olery i zm arł 26 listop ad a tegoż roku. Z w łok i p rzew ieziono do Paryża i poch ow ano u roczyście w M ontm orency. W roku 1890 prochy jego sprow a­ dzono na W aw el. 7. K azim ierz P u łask i, u czestn ik kon federacji bar­ sk iej, w y ró sł na p ierw szego partyzanta w śród k o n fe­ deratów . Po zam achu na króla m usiał w yjech ać z kraju. U dał się do A m eryk i i w ziął udział w w a lce 0 n iep od ległość S tan ów Z jednoczonych. D ow odził k a ­ w a lerią w randze generała brygady, stał na czele w ła sn eg o legionu. P o leg ł 3 października 1779 r. w b itw ie pod Savannah. 8 . S tan isław W orcell, rew o lu cyjn y dem okrata 1 so cjalista utopijny, po upadku pow stania listop ad o­ w eg o rozw inął ożyw ion ą d ziałaln ość p olityczną w e F rancji, B elg ii i A n glii. B y ł jed n ym z tw órców G ro­ m ad y Grudziąż Ludu P olsk iego. W spółpracow ał z re­ w olu cjo n ista m i różnych narodow ości, przyjaźnił się z M azzinim i H ercenem . Zm arł w L ondynie 3 lutego 1857 r. 9 . A lfon s R zeszotarski, profesor P olitech n ik i w P etersburgu, pochodzi! z ziem i radom skiej. Studia tech n iczn e ukończył, jak w ielu in nych P olak ów , w In sty tu cie T ech n ologiczn ym w P etersburgu. P ra­ co w a ł dłu gi czas w obu ch ow sk iej fab ryce dział i pancerzy ok rętow ych , pełniąc fu n k cję głów nego m etalurga. P row ad ził w ażn e badania z dziedziny w ew n ętrzn ej b u d ow y m etali. Zm arł w P etersbu rgu 17 styczn ia 1904 r. 18» E rnest M alin ow sk i, w y b itn y in żyn ier polski, u k oń czył studia po 1831 r. na em igracji w Paryżu. Od 1850 r. b ył in żyn ierem w Peru. G łów n ym jego d ziełem jest w y b u d o w a n ie lin ii k olejow ej przez A ndy. N ajw yższe w zn iesien ie tej lin ii w yn osi 4768 m. P osiad a ona 35 tu n eli oraz 20 m o stów i w ia d u k tów nad przepaściam i. D zięk i tej k o lei rząd peru w iański m ógł ek sp loatow ać b ogactw a natu raln e w głębi k ra­ ju. M alin ow sk i zm arł w P eru w 1899 r.

87

1 4.

KTO BYŁ AUTOREM DZIEŁA ... ?

1* „K oran“, św ięta k sięga islam u , zaw iera o b ja­ w ien ia M ahom eta. Z ostała spisana już po śm ierci proroka w latach 632— 656. T reść ob ejm u je zasady w ia ry i m oralności, przep isy praw a cy w iln eg o i k a r­ n ego, h igien y i p olityk i, bez sy stem atyczn ego upo­ rządkow ania, w form ie pouczeń, opow iadań, prze­ stróg. K oran b ył w zorem dla literatu ry arabskiej.

2. M ikołaj K opernik na p od staw ie ob serw acji astronom icznych i o b liczeń d oszedł do w n iosk u , że w b rew ów czesn ym poglądom Z iem ia i in n e p lan ety obracają się dookoła S łońca. T eorię sw oją o g łosił w w iek op om n ym d ziele „De rev o lu tio n ib u s orbium co elestiu m “ („O obrotach sfer n ieb iesk ich “), które w yszło drukiem w N orym berdze w 1543 r., na krótko przed jego śm iercią. 3. Erazm z R otterdam u, najbardziej w szech stro n ­ n y i w p ły w o w y h u m an ista X V I stu lecia, w „P och w a­ le głu p oty“ (1509 r.) w y stę p o w a ł przeciw n ad u ży­ ciom w K ościele i p rzeciw sch olastyce. Ł ączył sze­ roką w ied zę z ciętym hum orem . O degrał p ow ażną rolę w p rzygotow an iu reform acji, chociaż później w y stęp o w a ł przeciw L u trow i i do końca życia pozo­ stał katolikiem . 4. A ndrzej Frycz M odrzew ski w d ziele „O n ap ra­ w ie R zeczyp osp olitej“ p rzeprow adził ostrą k ry ty k ę stosu n k ów feudaln ych i w ziął w obronę chłopa przed rosnącą pańszczyzną i p od d ań stw em . P rogram jego b ył n ajlep iej przem y śla n y m program em społecznym w P o lsce epoki Odrodzenia. 5. K arol M ontesquieu jest autorem dzieła „O d u ­ chu p raw “ („L’esp rit des lo is“, 1748 r.). Z an alizow ał w nim ustroje p ań stw eu ropejskich i w sk azał ustrój A n glii, jako n ajlep iej u b ezpieczający w olność, w for­

88

m ie m onarchii k on trolow an ej przez reprezentację narodu. U m o ty w o w a ł też zasad ę rozdziału w ład zy na praw odaw czą, w yk o n a w czą i sądow niczą.

6 . S ta n isła w K on arsk i og łosił w latach 1760— 1763 w ielk ie dzieło o reform ie p olityczn ej p ań stw a pt. „O sk u teczn ym rad sp osob ie“. Z w alczał tam o sław ion e tw ierd zen ie, że P olsk a nierząd em stoi, a dom agał się zreform ow ania w ład z w yk o n a w czy ch , zn iesien ia li­ berum v eto i w p row ad zen ia zasady w ięk szości w se j­ m ie. 7. K arol M arks, tw órca n au k ow ego socjalizm u, w y d a ł w 1867 r. I tom „K apitału“. P racę tę nazyw ał d ziełem sw ojego życia. „K apitał“ zaw iera w yk ład p od staw ek onom icznych i so cjalistyczn ych pogląd ów M arksa. J est krytyk ą w sp ó łczesn eg o m u sp ołeczeń ­ stw a i k ap ita listy czn eg o sposobu produkcji. Po śm ierci M arksa dw a d alsze tom y „K apitału“ p rzygo­ to w a ł do druku F ryd eryk E ngels. 8* S ta n isła w K ostka P otock i, p olityk i m ów ca z okresu S ejm u C zteroletniego, w K rólestw ie K on­ gresow ym m in ister w y zn a ń i o św iecenia, w alczył z ciem notą i w steczn ictw cm . W 1820 r. ogłosił „Podróż do C iem nogrodu“. J est to fik cy jn y opis podróży do k rainy, gd zie obrały sied lisk o w szy stk ie zabobony, p rzesąd y i n adużycia. B yła to zw łaszcza ostra satyra na K ościół.

9. T om asz M ore (M orus) b y ł autorem dzieła „U topia“ (1516 r.). K ry ty k u je w nim w sp ółczesn y so­ bie ustrój sp o łeczn o -p o lity czn y i jego p odstaw ę: w ła sn o ść pryw atną. P rzeciw sta w ia m u id ealn y ustrój fan tastyczn ej w y sp y U topii. M orus w y w a rł ogrom ny w p ły w na rozw ój p ostęp ow ej m y śli społecznej. Za sp rzeciw ian ie się reform om religijn ym H enryka V IÍI został sk azan y na śm ierć. 10. W latach 1788— 1790 op u b lik ow ał H ugo K ołłą­ taj anonim ow o serię listó w polityczn ych pt. „Do S ta­ n isła w a M ałach ow sk iego referendarza w. kor. o p rzy­ szłym sejm ie A n on im a listó w k ilk a “. D oradzał w nich w p row ad zen ie zm ian u strojow ych, zn iesien ie poddaństw a, u tw orzen ie drugiej izby parlam entar­ nej złożonej z posłów m iejsk ich .

89

1 5.

CO WIESZ Z HISTORII WYCHOWANIA?

1- W alka o dopuszczenie k o b iet na u n iw ersy tety rozegrała się w Europie w drugiej p ołow ie X IX w . W R osji K on stan ty B estu żew -R iu m in rzucił w 1867 r. m y śl ud ostępnienia im stu d iów na n iek tórych w y ­ działach i sam założył p otem w y ższe k u rsy dla k o ­ biet, na które n ap łyn ęło w ie le P olek. K adry p ierw ­ szych stu d en tek w R osji b y ły zarazem aw angardą p ostęp ow ych ru ch ów społecznych. 2- Sparta słyn ęła z su row ego w y ch ow an ia m ło ­ dzieży, nadzorow anego przez państw o. C hłopcy do 7 la t w y ch o w y w a li się w dom u, a p otem w szkołach zorgan izow anych po w ojsk ow em u . Ć w iczono ich w karności, przyuczano znosić głód, p ragn ien ie i n ie ­ w ygod y. Dużą w agę przykładano do w y ch o w a n ia fizyczn ego, nie dbając o w y k szta łcen ie um ysłu. 3« P ierw sza polska p olitech n ik a p ow stała w W ar­ szaw ie w dobie K rólestw a P olsk iego, z in icja ty w y S tan isław a Staszica. C hodziło o d ostarczenie k rajow i w y szk olon ych urzęd n ik ów tech n iczn ych i in ż y n ie ­ rów , których przedtem trzeba b yło sprow adzać z za­ granicy. W 1826 r. otw arto S zk ołę P rzygotow aw czą, która 4 lata później przem ien iła się w P o litec h ­ nikę. Po pow stan iu listop ad ow ym została zam knięta. 4» A by u łatw ić u trzym an ie stu d iu jącym , tw o rzo ­ no przy u n iw ersytetach śred n iow ieczn ych b u rsy dla m łodzieży i k olegia dla profesorów . Od fundatora jed n ego z n ajw ięk szych k o leg ió w teologiczn ych , R o­ berta Sorbona, przybrał później n azw ę u n iw ersy tet paryski, który przez całe w iek i średnie b y ł głów n ym ośrodkiem stu d iów teologiczn ych .

5. P ierw sze gim nazjum p rotestan ck ie założono w P iń czow ie, w K ieleckiern. M iało dobrych n a u czy ­ cieli, głów n ie cudzoziem ców , m. in. F rancuza P iotra Statoriusza, którem u n a leży przypisać d uży rozw ój szk oły (do roku 1568). S zk ołę tę zw ano n a w et górnie „sarm ackim i A ten a m i“. N ow ością b y ło szersze u w zględ n ien ie język a n arodow ego oraz nauka greki w najw yższej klasie.

90

.

6 P oprzedników M ak u szyń sk iego i T uw im a, jako k lasyczn ych autorów litera tu ry dziecięcej szukać trzeba w n aszym p iśm ien n ictw ie X IX w. P od w alin y w tej d ziedzinie dali K lem en ty n a z T ańskich H o ffm anow a oraz S ta n isła w Jachow icz, autor w d zięcz­ n ych „B ajek i p o w ia stek “ (1824). W ów czas też po­ w sta ją p ierw sze czasopism a, a n a w e t „D ziennik dla d zieci“, red agow an y przez Jachow icza. 7. Jan A m os K om eń sk i, członek p rotestanckiej grupy — braci czeskich, po k lęsce C zechów pod B iałą Górą osiad ł w P o lsce w 1628 r. B ył nau czycielem w L esznie. O pracow ał n ow y podręcznik do n au k i ję ­ zyka łaciń sk iego, który zdobył m u p ow szechną sła ­ w ę. N ap isał dzieło „W ielka d y d a k tyk a“. W czasie „potopu“ p rzyjm ow ał z en tu zjazm em K arola G usta­ w a, za co b ył później w y g n a n y z P olsk i. 8- N ajw yb itn iejszym d ziełem p ed agogicznym ep o ­ k i O św iecen ia jest n iew ą tp liw ie „E m il“ Jana Jakuba R ousseau. ‘J est to rozpraw a filozoficzna w szacie po­ w ieści. A utor, w ych od ząc z założenia, że cyw ilizacja przynosi z sobą zło, głosi tezę „w ych ow ania n atu ral­ n eg o “ po lin ii dobrych sk łon n ości w rodzonych. D zie­ ło b yło ch ciw ie czytane. Sąd p arysk i skazał je na sp alen ie przez kata.

9. K om isję E dukacji N arodow ej, utw orzoną w 1773 r., m ożem y n azw ać p ierw szym w P olsce m i­ n isterstw em o św iaty. D ziałaln ością sw oją objęła ca ło k szta łt w y ch o w a n ia. W ciągu 20 lat dokonała olbrzym iego dzieła, w p row ad zając do ku ltu ry p ol­ skiej w ie le zdobyczy O św iecen ia, zap ew n iając uzna­ n ie zasadzie szk oły p a ń stw ow ej i św ieck iej, refor­ m ując u n iw ersy tety , k ształcąc n au czycieli, w ydając p o lsk ie podręczniki itd. 10- E w aryst E stk ow sk i, w y b itn y p ublicysta i p e­ dagog polski, w roku 1848 założył w Poznaniu pier­ w sz e p olsk ie T ow arzystw o P edagogiczne, a w latach 1849— 1853 w y d a w a ł „Szkołę P o lsk ą “, pierw sze fa ­ ch o w e czasopism o dla n a u czycieli. P ołożył duże za­ słu g i v/ k rzew ien iu o św ia ty w W ielkim K sięstw ie P oznańskim . Jego pogląd y p ed agogiczne w znacznej m ierze do dziś zach ow ały sw oją w artość.

91

1 6.

KTO Z KIM WYGRAŁ BITWĘ ... ?

ziem n ym została złam ana. W ielki obraz przedsta­ w ia ją cy b itw ę pod L ep an to m ożna oglądać w zbio­ rach w a w elsk ich .

.

B itw a m orska z P ersam i, stoczona za nam ow ą T em istok lesa przez G rek ów k oło w y sep k i S alam in y, w pobliżu A ten, w roku 480 p. n. e., zakończyła się zw y cięstw em A teń czyk ów . T em istok les sam d ow o­ dził flotą grecką. F lota perska została n iem a l ca łk o ­ w icie un icestw ion a. W ob aw ie, aby n ie zostać od cię­ tym , król K serkses m u sia ł się w y co fa ć do A zji. 2 . P od A kcjum w roku 31 p. n. e. O k taw ian od­ niósł zw y cięstw o nad sw y m d aw n ym soju szn ik iem A nton iuszem . A nton iu sz u ciek ł do E giptu, gdzie w raz z K leopatrą skończył śm iercią sam obójczą. O ktaw ian został jed yn ym w ład cą R zym u, przez co w ła ściw ie upadła ostateczn ie d aw n a republika, m im o że fo r­ m aln ie pozostały jeszcze jej in stytu cje.

3. P an ow an ie T atarów za chana (C zingis chana) w X III w . rozciągało się do W ołgi. P od w odzą w n u k a T em uczina, ru szyli oni na dalsze podboje. P ow ażn y im dopiero k siążę H enryk P ob ożn y pod Ś ląsku w 1241 r. Chociaż poniósł k lęsk ę i pow strzym ał pochód tatarski.

T em uczina od Chin aż B atuchana, opór sta w ił L egn icą na sam poległ,

4. O bertyn — m iejsce św ietn eg o zw y cięstw a od­ niesion ego 22 sierpnia 1531 r. przez h etm an a Jana T arnow skiego nad k ilk ak rotn ie siln iejszy m w o j­ skiem hospodara m ołd a w sk ieg o P iotra. H etm an z a ­ sto so w a ł m etodę w a lk i ob ron n o-zaczep n ej w oparciu o w o zo w y tabor i okopy. U dało mu się ściągn ąć siły W ołochów na jed n o skrzydło, a zaatak ow ać drugie. Z w ycięstw o n ie zostało jed n ak w y k o rzy sta n e przez P olaków .

5. L epanto — port u w ejścia do Z atoki K o ry n ckiej, gdzie 7 października 1571 r. połączona flota h iszp ań sk o-w cn eck o -p a p ie sk a pod w odzą D on Juana d ’A ustria zniszczyła flo tę tu recką, dow odzoną przez O chiali P aszę. P rzew aga T urków na Morzu S ród -

92

6 P reten sje Z ygm unta III W azy i jego n a stęp ­ có w do korony szw ed zk iej w trą ciły P o lsk ę w szereg w o jen ze S zw ecją. W b itw ie pod K irchholm em , p o ­ łożonym 13 km od R ygi, h etm an K arol C hodkiew icz od n iósł w 1005 r. w a ln e z w y cięstw o nad Szw edam i d ow od zon ym i przez K arola S u derm ańskiego. W b i­ tw ie tej odznaczyła się po raz p ierw szy husaria polska. 7. Gdy car W asyl S zu jsk i zaw arł przym ierze z K arolem IX szw edzkim , Z ygm u n t III, zaniep ok o­ jon y tym sojuszem , w y p o w ied zia ł m u w ojnę, podno­ sząc p reten sje do tronu m o sk iew sk iego. O blężono Sm oleń sk . Z m ierzające m u na odsiecz w ojsk a szw ed zk o -m o sk iew sk ie rozgrom ił pod K łu szyn em 4 lipca 1610 r. h etm an S ta n isła w Ż ółk iew sk i, dzięki św ietn y m atakom jazd y p olsk iej.

.

8 T rafalgar — p rzyląd ek w p ołudniow ej H isz­ panii, na w ybrzeżu A tla n ty k u . W jego okolicy flota a n gielsk a pod N elso n em i ad m irałem C ollingw ood em pobiła w roku 1805 flo tę fra n cu sk o-h iszp ań sk ą pod w odzą V ille n e u v e ’a. Z w y cięstw o to udarem niło p rzy­ gotow an ą przez N ap oleon a w y p ra w ę na W yspy B ry ­ ty jsk ie i zap ew n iło A n g lii p rzew agę na m orzu w X IX w. 9. G rochów , w ieś na p raw ym brzegu W isły (dziś d zieln ica W arszaw y), u p am iętn ił się w ielk ą bitw ą, którą stoczyły tu 25 lu teg o 1831 r. w ojsk a p olsk ie pod d ow ód ztw em C hłopickiego i R adziw iłła z prze­ w a ża ją cy m i siłam i ro sy jsk im i pod gen. D ybiczem . K rw aw a b itw a (słynna w a lk a o O lszynkę, w czasie której C hłopicki zo sta ł ranny) pozostała n ie roz­ strzygn ięta. 10. Sad ow a — w ieś w p ółnocnych C zechach, obok H radca K ralovego (K óniggratz). 3 lipca 1866 r. sto­ czy ły tu w ojsk a p ruskie pod w odzą W ilhelm a I zw y ­ cięsk ą i rozstrzygającą o losach w ojn y p ru sk o-au striack iej b itw ę z arm ią a u striack o-sask ą pod w odzą gen. B en ed ek a. Przegrana w ojn a zad ecydow ała o su ­ p rem acji P rus w N iem czech na n iek orzyść H absbur­ gów .

93

1 7.

UŁÓŻ CHRONOLOGICZNIE BUDOWLE!

1» W ielka P iram ida — to olbrzym i grob ow iec fa ­ raona C hufu (C heopsa), w zn iesio n y w pobliżu d z isie j­ szego G izeh ok. 2900 la t p. n. e. J est to n a jw ięk sza budow la kam ienna czasów starożytn ych . Ma 142 m w ysok ości. Składa się na nią około 2 m ilio n ó w b lo­ ków kam iennych, w ażących do 15 ton. W pobliżu niej stoją piram idy faraona Chafra i króla M en-K au -R a.

2. N ajsław n iejszą z w szy stk ich św ią ty ń a teń ­ skich b ył P artenon, w zn iesio n y na A kropolu w V w iek u p. n. e. na cześć b o g in i A ten y . Z bu d ow an y w stylu doryckim z b iałego m arm uru i otoczony k o ­ lum n am i, n ie im p on u je rozm iaram i, lecz raczej do­ skonałością proporcji i p ięk n ością rzeźb, k tóre w y szły z pracow ni Fidiasza. 3. W III stu leciu p. n. e. p an ow ał w C hinach ce­ sarz S hi H an Ti. Jego siln e iz ą d y zaczynają now ą erę zjednoczenia i rozk w itu Chin. W ytrw ale w a lczy ł z p lem ion am i k oczow n iczym i z p ó łn o cy i, aby zab ez­ pieczyć kraj przed ich napadam i, rozpoczął b udow ę olbrzym iego m uru, m ającego ok. 3000 km długości. Mur chiński został przeb u d ow an y w ok resie X IV —• X V II w . Z naczna jego część zach ow ała się do dzisiaj. 4. K oloseum — to olb rzym i am fiteatr w R zym ie, u żyw an y n iegd yś do igrzysk. B u d ow ę jego rozpoczął cesarz W espazjan, a u k oń czył T ytus. O tw arcie n a ­ stąp iło ok. 80 r. n. e. W nętrze K oloseu m b yło w sp a ­ n ia le dekorow ane, m ogło p om ieścić 50 000 w idzów . Tam od b yw ały się w a lk i gladiatorów , tam gin ęli p ierw si chrześcijanie. K oloseu m je st dziś jedną z n ajw ięk szych ruin św iata.

5. M eczet H agia Sofia jest d aw n ym k ościołem św . Z ofii w K onstan tyn op olu , w y b u d o w a n y m przez ce ­ sarza Ju styn ian a w V I w . w ielk im nak ład em k osz­ tów . J est to n a jśw ietn iejszy zab ytek sty lu b iza n ty ń ­ skiego w architekturze. P o zdobyciu K o n sta n ty n c-

94

pola T urcy przerobili go n a m eczet, przy czym zaty n k o w a li bogate m ozaiki. D obudow ano też w ów czas m inarety.

6 . A lham bra — zam ek k ró lew sk i i tw ierdza, gó­ rująca nad Granadą; w zn iesion o ją w latach 1248— 1354. B u d yn ek , z zew n ątrz n ieco ciężki, w sw ej w ew n ętrzn ej stru k tu rze je st n ajp ięk n iejszym p rzy­ k ład em arch itek tu ry m au retań sk iej w H iszpanii. Im ­ ponująco przedstaw ia się zw łaszcza tzw . dziedziniec lw ó w , z arkadam i w sp iera ją cy m i się na 124 k o lu m ­ n ach z b iałego m arm uru. 7 . K aplica Z ygm u n tow sk a w k atedrze na W a­ w elu n ależy do arcyd zieł sztu k i Odrodzenia. W znie­ siona została na p olecen ie Z ygm unta I w latach 1519— 1533 przez W łocha B artłom ieja B erecci. H ar­ m onia jej w ym iarów , lek k o ść k op u ły i w ytw orn ość d ekoracji rzeźbiarskiej czyn ią ją jed n ym z n ajp ięk ­ n iejszych za b ytk ów ren esa n so w y ch po tej stronie Alp. 8 . Eskurial, ren esa n so w y p a ła c-k lasztor położony ok. 50 km od M adrytu, został w zn iesion y przez F i­ lip a II w latach 1562— 1584 jak o b udow la w o ty w n a za zniszczen ie przez żołn ierzy hiszp ańskich kościoła św . W aw rzyńca w St. Q uentin. N a p am iątkę m ęczeń ­ stw a tego św ięteg o E skurial m a w założeniu pozio­ m ym k ształt rusztu. K osztow n a ta budow la p och ło­ n ęła dochody H iszp an ii z całych zam orskich pro­ w in cji.

9. Tadź M ahal — K orona P ałacu — b ył to tytu ł jed n ej z żon cesarza Shah Jahan, żyjącego w A grze (Indie) w p oło w ie X V II w . P o jej śm ierci cesarz k azał w zn ieść w sp a n ia łe m au zoleu m z białego m arm uru, nad k tórym przez 20 la t pracow ało w iele ty sięcy ludzi, rzeźbiąc k am ień i uk ład ając m istern e m ozaiki J est to jed en z n ajw sp a n ia lszy ch zab ytków archi­ tek tu ry hinduskiej.

.

10 P ałac Z im ow y, rezyd en cja carów , został w zn ie­ sio n y w P etersb u rgu w latach 1754— 1762. Z budow ał go w sty lu b arok ow ym w ło sk i arch itek t F ranciszek R a strelli, tw órca szeregu w ielk ich b u d ow li i propa­ gator arch itek tu ry zachodniej na teren ie R osji. Ojca jego. rzeźbiarza, sp row ad ził z F loren cji P iotr W ielki.

95

1 8.

JA K Ą ŚMIERCIĄ ZM A R L I... ?

1 . Z całkiem błah ego p ow odu poróżnili się z sobą król R yszard L w ie S erce i jego w asal, w iceh rab ia L im oges. C hodziło o to, że król zażądał od w iceh ra ­ biego znalezion ej przezeń na polu złotej ozdoby z czasów rzym skich. W asal się obraził, doszło do w ojny. O blegając zam ek C halus, R yszard został zra­ niony strzałą, co sp ow od ow ało zakażenie. K ról zm arł pod sw ym nam iotem 6 k w ietn ia 1199 r.

2. B ona Sforza po śm ierci Z ygm u n ta S tarego, na sk u tek n iesn asek z synem , w y jech a ła w 1556 r. do W łoch. P adła ofiarą sw o jeg o doradcy P appacody, który starał się ją n a m ó w ić do c esji dóbr w ło sk ich na rzecz F ilipa II h iszpańskiego. K ied y B ona chciała w rócić do P o lsk i n ie sp ełn iw szy jeg o żądań, P ap p acoda p olecił ją otruć nad w orn em u lekarzow i. Z m arła 19 listopada 1557 r. 3. A lbert I, król B elg ii, podczas I w o jn y św ia to ­ w ej w alczył na czele arm ii p rzeciw N iem com . W y­ party z kraju, k on ty n u o w a ł w o jn ę w e F rancji, pozo­ stając cały czas przy arm ii b elg ijsk iej. N ieu giętością i m ęstw em zyskał sobie ogrom ną popularność. W ro­ ku 1934 zabił się w czasie spinaczki, sp ad łszy ze sk ały k oło N am ur. 4. Jan H us, profesor teologii, a zarazem w y m o ­ w n y kaznodzieja, p o w sta ją c na zep su cie b ogatego d u ch ow ień stw a zjed n ał sobie w ielk ą popularność u ludu czeskiego, ale popadł w zatarg z w ład zam i kościeln ym i. Z aproszony na sobór do K onstancji, został p ostaw ion y pod sąd jako h erety k i sp alon y na stosie w 1415 r. S tało się to zarzew iem w o jen r e li­ gijn ych i społecznych w C zechach. 5 . P a w eł I, car rosyjsk i, syn K atarzyny W ielkiej, po w stąp ien iu na tron starał się działać w in n ym an iżeli m atka duchu (złagodził n ieco sy stem rząd ze­ nia, w y p u ścił np. z w ięzien ia K ościuszkę). W krótce

96

jednak jego d ziw a ctw a i tyran ia doprow adziły do spisku w śród w o jsk o w y ch pod w odzą P ah len a. Zo­ stał uduszony w sw oim pałacu 23 m arca 1801 r. 6* W ładysław Sikorski, gen erał, prem ier rządu polsk iego na em igracji po k lęsce w rześn iow ej, był dow ódcą polsk ich sił zbrojnych, k tóre k on tyn u ow ały w a lk ę z N iem cam i po stron ie m ocarstw sp rzym ie­ rzonych. W 1941 r. n a w ią za ł p on ow n ie stosu n k i d y ­ p lom atyczne ze Z w iązk iem R adzieckim . Z ginął w n ie w yjaśn ion ej dotąd k a ta stro fie lotniczej koło G ibraltaru 4 lipca 1943 r.

7. R om uald T rau gu tt w październiku 1863 r. objął w ład zę d yktatora p ow stan ia. Gdy obiecana po­ m oc F rancji zaw iodła, a A u stria ogłosiła stan ob lę­ żenia, los p ow stan ia b ył p rzyp ieczętow any. T raugutt został aresztow an y i po czterom iesięcznym śled ztw ie skazany na śm ierć przez p ow ieszen ie. Z gin ął na sto ­ kach cytad eli w arszaw sk iej 5 sierpnia 1864 r. 8* S am u el Z borow ski, ty p ow y przed staw iciel skorej do sam ow oli i g w a łtó w m agn aterii polskiej X V I w ., skazany został na w y g n a n ie za zab ójstw o k asztelan a W apow skiego i napad na T ęczyńskiego. N ie robiąc sobie w ie le z w yroku p rzeb yw ał w P olsce, w szczy n a ł w ciąż n o w e aw antury, groził n a w et za­ m achem na króla. P och w ycon y, został ścięty na zam ku k rak ow sk im 26 m aja 1584 r. 9 . R obert Scott, a n gielsk i badacz A ntarktydy, jako k ierow n ik ek sp ed y cji polarnej z la t 1902— 1904 odkrył Z iem ię K róla E dw arda V II. W styczn iu 1912 r. dotarł z 4 tow arzyszam i do b iegu n a p ołud niow ego (po A m undsenie). W drodze pow rotnej w szy scy zm arli z w y cień czen ia, znajdując się za led w ie o kilk an aście k ilom etrów od sta cji żyw n o ścio w ej. 10. Chyba w najbardziej m akabryczny sposób zgi­ nął Jerzy D ózsa, przyw ódca zb u n tow anych chłopów w ęgiersk ich z X V I w. K ied y ob leg a ł T em esvar, w y ­ ru szy ł p rzeciw n iem u z -'wojskiem Jan Zapolia. Chłopi zo stali rozbici, a D ózsa sch w ytan y, żyw cem u p ieczo­ n y na rozżarzonym tron ie i zjedzony przez w łasn ych ludzi, k tórym jed y n ie pod ty m w a ru nkiem darow ano życie.

Z ag. h ist.

97

1 9.

K TO TO BYLI, BYŁY ... ?

1. W ęglarze — polska nazw a karbonariuszy, ta j­ nego stow arzyszenia d em ok ratyczn ego zaw iązanego w e W łoszech z początkiem X IX w. do w a lk i o w o l­ ność, n iep od ległość i zjed n oczen ie kraju. P o 1815 r. karbonariusze p rzen ik n ęli do F rancji, N iem iec i P o l­ ski, gdzie jak o sp isk ow a organizacja rad yk aln ego m ieszczań stw a i postęp ow ej szlach ty prow ad zili w a l­ k ę z absolutyzm em .

2. B elw ed erczyk a m i n a zyw an o grupę sp isk o w ­ ców cyw iln ych , z L u d w ik iem N ab ielak iem i S ew e r y ­ n em G oszczyńskim na czele, która 29 listopada 1830 r. rozpoczęła akcję pow stań czą zam achem na w ielk ieg o k sięcia K onstantego. A tak na B elw ed er n ie udał się. W ielki k siążę ukrył się i ocalał. Z pow racającym i z B elw ed eru sp iskow cam i p ołączyli się w noc listo ­ padow ą podchorążow ie. 3. S tefan B atory u p a m iętn ił się w dziejach w ojsk ow ości polskiej staran iam i o organ izację licz­ n iejszej piechoty. U tw orzył ją z ch łop ów z dóbr k ró­ lew sk ich , postanaw iając, aby z każd ych 20 łan ów sta w ia ł się do służb y w ojen n ej jed en ż o łn ie r z -w y braniec, który m iał być zw o ln io n y od danin i robo­ cizn (1578 r.). B yła to tzw . piech ota w yb ran ieck a. 4 . W epoce rosnącego rozprzężenia i upadku K o­ ścioła szerzyła się w w ie lu krajach w X III— X V w. (u nas zw łaszcza na Ś ląsk u ) sek ta b iczow n ik ów , k tórzy ciągnąc w d łu gich pochodach głosili, że przez b iczow an ie i m odły odw rócą od lu d n ości kary boże (głów nie zarazę, tzw . czarną śm ierć). W ładze k o ście l­ n e i św ieck ie tęp iły b iczow n ik ów . 5 . G w ark ow ie b yli członkam i g w arectw , czyli stow arzyszeń produ cen tów górniczych, które istn ia ły od X III w. na Śląsku, w C hęcinach i O lkuszu dla ek sp loatacji m iedzi oraz w y ta p ia n ia srebra i g a l-

98

nianu. P rzy w ileje m onarsze gw a ra n tow ały gw arkom dość znaczną sw ob od ę gospodarczą. O płacali królow i „olborę“, tj. 1/11 w yd o b y teg o kruszcu.

6 . P ra so łow ie — przek u p n ie soli, rozw ożący sól po R zeczypospolitej. Ż yć z p rasołki znaczyło żyć z handlu solą. B y li p ra so ło w ie w ęd row n i, a także osiad li po w ięk szy ch m iastach , gd zie tw orzyli osobne bractw a. R ejestr z 1564 r. w y m ien ia ł w S ta n isła w o ­ w ie M azow ieckim 26 prasołów . W K rakow ie już w X IV w . istn ia ł osob n y targ soli (forum salis). 7 . K artuzi — zakon p u steln iczy założony w X I w. w La C hartreuse pod G renoble, w ed łu g pierw otn ej ostrej regu ły żyje do d zisiaj. W 1381 r. Jan R u szczyń sk i u fu n d ow ał nad jeziorem W ielk ie G rzybno na Pom orzu klasztor kartuski, od k tórego w zięło n azw ę m iasto K artuzy. P od ob n ie osław ion a B ereza K ar­ tuska ma sw ój przydom ek od fu n d acji K azim ierza S ap ieh y z X V II w.

8 . K aprow ie b y li p ry w a tn y m i przedsiębiorcam i lu b w ła ściciela m i statk ów . N a sw ój koszt i ryzyko zbroili jed en lub w ięcej sta tk ó w i w ed le in stru k cji k rólew sk iej w y p ełn ia li zadania na m orzu. B ył to w X V I w. n a jła tw iejszy i n a jtań szy sposób tw orzenia m arynarki. T ym i ,,żołnierzam i m orskim i“ p osłu gi­ w a li się dw aj ostatni Jagiello n o w ie.

9. S zu b raw cy — człon k ow ie satyrycznego T ow a­ rzystw a S zubraw ców , założon ego w W ilnie na po­ czątku 1817 r., odegrali p ow ażną rolę w dziejach k u ltu ry na L itw ie, w alczą c z ciem notą i reakcją u m ysłow ą. Jed n ym z p rezyd en tów Szub raw ców był Jędrzej Śniad eck i. Ich drukow anym organem b y ły „W iadom ości B ru k o w e“, pod redakcją L achnickiego i K ontrym a. 10- E n tu zjastk i — to n azw a literack iego grona k o ­ b iet w arszaw sk ich , k tóre w latach czterd ziestych X IX w . d ążyły do rów noupraw nienia. N a jw y b itn iej­ szą z nich b yła N arcyza Ż m ichow ska (G abriela). En­ tu zjastk i i E n tu zjaści b y li ściśle p ow iązani z d em o­ k ratycznym ru ch em n iep od ległościow ym , reprezen­ tow an ym przez E dw arda D em b ow skiego i H enryka K am ieńskiego.

99

20.

MUZYKA I HISTORIA

na sta łe w S zw ajcarii. Zm arł w styczniu 1941 r. w Stanach Z jednoczonych.

.

1 . P ieśń „Jeszcze P o lsk a nie zg in ęła “, tzw . „Ma­ zurek D ąb row sk iego“, p ow stała w e W łoszech, w R eggio, w lipcu 1797 r. M uzykę w zięto z pieśn i lu d ow ej, słow a nap isał poeta J ózef W ybicki. J est spraw ą sporną, czy naprzód p ow stała m elodia, której autor jest w ła ściw ie niezn an y, czy też słow a. B yć m oże, że słow a zostały n apisan e dopiero w dw a lata później.

2. C hopin w y jech a ł z kraju w listop ad zie 1830 r., jeszcze przed w yb u ch em p ow stan ia. K on certow ał w W iedniu i M onachium , p otem udał się do P aryża. W e w rześn iu 1831 r. zatrzym ał się w Stu ttgarcie, gd zie doszła go w iad om ość o upadku p ow stan ia i o w zięciu W arszaw y. D ał w y ra z sw ojej rozpaczy, kom ponując E tiudę c-m o ll, zw aną „ R ew olu cyjn ą“. 3. „E roica“, III sym fon ia E s-d u r B eeth oven a, b yła p ośw ięcon a B onapartem u, gdyż artysta w id zia ł w nim sym bol rep u b lik ań sk iej w o ln o ści i przyw ód cę ludu. D ow ied ziaw szy się o k oronacji N apoleona na cesarza, B eeth oven zn iszczył d ed yk ację i p o św ięcił sym fon ię „pam ięci w ielk ieg o czło w ie k a “. 4. Do najstarszych zn an ych p olsk ich in stru m en ­ tó w m uzycznych trzeba zaliczyć lig a w k ę — długą drew nian ą trąbę, oraz gęśle. O, p ierw szej w spom ina arabski podróżnik po P o lsce A l B ecri, pisząc o u ży ­ w a n y m w śród S łow ia n in stru m en cie dętym , k tórego dłu gość przechodzi 2 łok cie. G ęśle pochodzące z w czesn ego średn iow iecza w yk op an o w G dańsku. 5. Ign acy P ad erew sk i, zn ak om ity pian ista, pra­ cow ał dla P olsk i w ok resie I w o jn y św ia to w ej, b ył jej przed staw icielem na k on gresie w ersalsk im . W 1919 r. przez 10 m iesięcy sp raw ow ał fu n k cje pre­ m iera w p olskim rządzie k oalicyjn ym . D opiero w 1922 r. zaczął p on ow n ie koncertow ać. Z am ieszkał

100

6 „M arsylianka“, p ieśń rew olu cyjn a, która stała się fran cu sk im h y m n em n arod ow ym , została sk om ­ ponow ana w 1792 r. dla arm ii reń sk iej przez oficera R ouget de L isle ’a. Do P aryża zaniosła ją grupa m ło ­ dych w o jsk ow ych z M arsylii, k tórzy w yru szyli, aby zdetronizow ać króla. „P ieśń w ojen n a arm ii R enu“ zysk ała ogrom ną popularność w śród rew olu cjon istów i zm ieniono jej n azw ę na „M arsylian kę“. 7. N eron rozpoczął sw o je p an ow an ie od zam or­ dow ania m atki i żony. C zy jed n ak sam pod palił Rzym w 64 r., ta k jak mu to przypisują p óźn iejsi h istorycy, n ie je st rzeczą p ew ną. P raw dopodobne n atom iast są w ersje, że stał na b a lk o n ie sw o jeg o p ałacu w czasie pożaru i przy d źw ięk ach liry śp iew a ł lam en t P riam a nad p łon ącym Ilium . 8 - P ieśń N ib elu n gów , n iem ieck a epopeja z d ru ­ giej p o ło w y X II w., op iew ająca czy n y bohatera Z yg­ fryda i burgundzkiej K rym h ild y, posłużyła R yszar­ dow i W agnerow i za tem a t cyk lu operow ego „P ier­ ścień N ib elu n g a “, k tóry p ow stał w latach 18F>1— 1874. T akże i in n e leg en d y starogerm ańskie b y ły źródłem n atch n ien ia dla tego w ielk ieg o k om ­ pozytora, tw órcy n ow ej form y: dram atu m u zycz­ nego.

9. S łow a ..M iędzynarodów ki“ nap isał w 1871 r. E ugeniusz P ottier, u czestn ik w a lk K om uny P a ry s­ k iej, a m elod ię skom ponow ał A d o lf D egeyter. Na m ięd zyn arod ow ym k on gresie robotniczym zw ołan ym do Paryża w setną roczn ice zdobycia B a sty lii uznano ją za hym n rob otn iczy (1889 r.). W czasie tegoż k o n ­ gresu u ch w alon o uznać d zień 1 m aja za robotnicze św ięto. 10, M ichał K azim ierz O giński, h etm an w ielk i li­ tew sk i, należał do grona o św ieconych m agn atów epoki sta n isła w o w sk iej. B y ł w ielk im m iłośn ik iem m uzyki. U trzy m y w a ł w S łon im iu dobrą orkiestrę, u d osk on alił m echanizm harfy, co posłużyło F ran cu­ zow i Erardowi do k on stru k cji h a rfy ped ałow ej. N a­ p isał tak że kilka polonezów .

101

21 .

CZY SIĘ S P O T K A L I... ?

m łodego poetę uprzejm ie, o b iecy w ał w szelk ie u łat­ w ienia w otrzym aniu posady dw orskiej. T en jednak prosił tylk o o p ozw olen ie w yjazd u za granicę.

.

1 ■ W czasie drugiego pobytu w A m eryce w latach 1797— 1793 K ościuszko zaprzyjaźnił się z T om aszem Jefferson em , am eryk ań sk im m ężem stanu. P o w ie ­ rzył m u sw oje sp raw y m ajątk ow e, p olecając użyć pien ięd zy na w yk u p M urzynów i obdarzenie ich w oln ością. W 1826 r. w N ew ark została założona szkoła dla dzieci m u rzyń sk ich im . T adeusza K o­ ściuszki. 2 . W 1848 r. gen. J ó zef B em objął d ow ód ztw o nad p ow stań czym i w ojsk am i w ęgiersk im i w S ied m io ­ grodzie. O czyścił w n et kraj z A u stria k ó w i sta ł się bożyszczem tam tejszej ludności, a tak że p rzed m io ­ tem u w ielb ien ia sw ojego adiutanta, w ielk ieg o poety w ęgiersk iego Sandora P eto fieg o , który zgin ął u jego boku w w a lce z R osjanam i.

3. G alileo G alilei, fizyk i astronom w ło sk i epoki O drodzenia, b ył otw artym i gorącym zw olen n ik iem poglądu k op ern ik ow sk iego na b u d ow ę w szech św ia ta , przez co naraził się in k w izy cji, która u w ażała ten pogląd za herezję. Z K op ern ik iem n ie m ógł się sp ot­ kać, pon iew aż w ie lk i astronom um arł w 1543 r., a w ięc przeszło 20 la t przedtem , zanim się narodził G alileu sz (1564 r.). 4. W czasie pobytu w R osji M ick iew icz zap rzy­ jaźn ił się z P uszk in em . N ie zach ow ały się żadne r e ­ lacje o ich w ażn iejszych rozm ow ach, ale w liście do O dyńca pisał A dam : „... P u szk in p raw ie m ojego w ie ­ ku... w rozm ow ie bardzo d ow cip n y i p oryw ający, czytał w iele i dobrze, zna literaturę n ow ożytn ą, o poezji ma czyste i w zn io słe p o jęcie“. 5. Z ygm unt K rasiń sk i był, jak w iadom o, synem generała, w iern ego słu gi cara M ikołaja I. Po p o w sta ­ niu listopad ow ym zabrał go ojciec z sobą do P e te r s­ burga, chcąc p olecić carskiej łasce. M ikołaj przyjął

102

6 W czasie pobytu w B elg ii L elew el m iał n ie ­ jednokrotnie okazję spotkać się z K arolem M ark­ sem , który znajom ość tę sobie cenił. „N ie zapom nę nigdy uścisku, jakim m n ie Pan zaszczycił na oczach w szystk ich podczas uroczystości rocznicy rew olu cji polskiej 22 lu teg o 1848“ — p isa ł M arks do L elew ela w 1860 r.

7. M ikołaj M acch iavelli, w łosk i m ąż stanu i p i­ sarz, m iał okazję zetknąć się z Cezai'ym B orgią, k ied y p osłow ał do n iego w 1502 r. P rzeb yw an ie z księciem w y w a rło duży w p ły w na pisarza, k tóry pow ziął g łę ­ boki podziw dla jego m etod politycznych. Borgia stał się prototypem b ohatera słyn n ego dzieła M acch ia v elleg o „K siążę“.

.

8 A n ton i v a n D yck, u ta len to w an y m alarz fla ­ m andzki, rodem z A n tw erp ii, p rzeb yw ał dłu ższy czas na dw orze an gielsk im i m alow ał k ilk a portretów K arola I Stuarta i jego rodziny. N ależą one do n a j­ w ięk szy ch arcydzieł tego artysty. V an D yck zm arł w roku 1641; jego w y so k i protektor w k ilk a lat póź­ niej stracił g ło w ę na szafocie. 9. Już sły szę W aszą odpow iedź, oczyw iście tw ier­ dzącą. P o w iecie, że sp otk ał się R oosevelt ze S ta li­ nem w T eheranie (1943 r.), w J a łcie (1945 r.)... A le który R oosevelt? W w ym ien ion ych kon feren cjach brał udział F ranklin D elano, prezyd ent S tan ów Z jed­ noczonych z czasów II w o jn y św iatow ej. Teodor p ełn ił tę fu n k cję w latach 1901— 1909 i ze Stalin em n ie m iał okazji się zetknąć. 10. W dobie rządów pruskich przez 3 lata m ieszkał w W arszaw ie b rat zg ilotyn ow an ego L udw ik a X V I, p óźn iejszy L udw ik X V III. C hętnie rozm aw iał ze S ta ­ n isła w em P otockim , k tóry n ieb aw em m iał zostać prezesem rady stanu K sięstw a W arszaw skiego. C ie­ szyło go, gdy P otock i z pam ięci przytaczał w iersze p oetów greckich i łaciń sk ich i d ziw ił się, że P olacy są tak m ocni w łacin ie.

103

22.

GDZIE PA N O W A ŁY D Y N A S T IE ...?

1- A bbasydzi — dyn astia k a lifó w arabskich (750— 1258), w yw od ząca się od w u ja proroka M aho­ m eta, A bbasa. P rzen ieśli sied zib ę w ła d zy z D am aszku do B agdadu i stali się d esp otam i na sposób orien ta l­ ny, zdając rządy na w ezyrów . Że zaś ta godność do­ stała się m ożnej rodzinie p ersk iej, przeto w k a lifa cie w p ły w y persk ie w zrosły, p rzyczyn iając się do roz­ w oju cyw ilizacji arabskiej. 2 . A rpadow ie — d yn astia w ęg iersk a ; w y w o d zi się od legendarnego A rpada, w odza p lem ien ia M a­ dziarów . O siedliw szy sw ój szczep na p raw ym brzegu D unaju, potom k ow ie A rpada p ołożyli p od w alin y pod pań stw o w ęgiersk ie. Szeroką d ziałaln ość p raw od aw ­ czą rozw in ął król S tefa n (św ięty). D yn astia w ym arła w 1301 r.

3. B raganza — im ię rod ow e d y n astii panującej w P ortu galii od 1640 do 1910 r., tj. od c h w ili zrzu­ cenia jarzm a h iszp ań sk iego aż do ogłoszenia rep u ­ blik i. K ied y w roku 1807 N ap oleon ogłosił tron P or­ tu g a lii za n ie obsadzony, Jan VI p rzen iósł się na k ilk an aście la t do B razylii, gd zie w yw od ząca się od n iego dynastia B raganza p an ow ała od 1822 do 1889 r. 4. P aleologow ie — ostatn ia dyn astia b izan tyń sk a, panująca w latach 1261— 1453. P ierw szy m jej przed­ sta w icielem b y ł M ichał V III, k tóry od b u d ow ał ce­ sarstw o b izantyńsk ie; ostatn i, K on stan tyn X I, p oległ, k ied y T urcy zdobyw ali K on stan tyn op ol. W ielu człon ­ kom tej rodziny udało się w ów czas zbiec do W łoch i F rancji, gdzie odegrali znaczną rolę jako w y b itn i hum aniści. 5- P rzem yślid zi — dyn astia czeska. Po rozp ad n ięciu się p ań stw a w ielk om oraw sk iego C zechy u tw o ­ rzy ły w X w. odrębne p a ń stw o pod d yn astią P rzem yślid ów , p ozostające jed n ak w zależności len n ej od

104

N iem iec. Do n a jw y b itn iejszy ch w ła d ców z tego rodu n ależał B rzety sła w I, k tóry m arzył o jed n ym w ielk im p a ń stw ie zach od n iosłow iań sk im pod hegem on ią Czech.

6 . P to lem eu sze — d yn astia m acedońsko-grecka, panująca w E gipcie po śm ierci A lek sandra W ielkiego. P tolem eu sz, n a m iestn ik E giptu, L ibii i A rabii, p rzy­ ją ł ty tu ł k ró lew sk i w roku 306. On i jego n astęp cy szerzyli w E gipcie k u ltu rę h elleń sk ą. Za ich p an o­ w ania k w itn ą n au k i filologiczn e, rozw ija się m ate­ m atyka, astronom ia i n au k i przyrodnicze. 7 . Sassanidzi — d yn astia now operska. W III w. n. e. n astąp iło odrodzenie n arod ow e P ersów . Pod w o ­ dzą rodziny S a ssa n id ó w zrzucili p an ow an ie P artów i stw orzyli w ie lk ie p ań stw o, sta n o w iące na w sch od zie k on k u ren cję dla R zym u. N astąp ił w ów czas now y ro zk w it k u ltu ry p ersk iej. P a ń stw o S assan id ów upa­ dło w V II w . pod ciosam i A rabów . 8- T ang — dyn astia chińska, panująca od VII do X w . n. e. J est to okres dużego rozw oju k u ltu ry ch iń sk iej, literatury, zw łaszcza poezji, i m yśli filo ­ zoficzn ej. D okonał się też w ow y m czasie w ie lk i po­ stęp w sztuce i tech n ice. R ozpoczęto w yrabiać papier, drukow ać przy pom ocy tab lic rżn iętych w drzew ie. Jako napój rozpow szechnia się herbata.

9. T udorow ie — an gielsk a dynastia k rólew sk a, która pan ow ała w latach 1485— 1603. P rotoplastą jej b y ł O w en Tudor, szlach cic z W alii, który w 1422 r. ożen ił się z K atarzyną, w d ow ą po H en ryku V. K ró­ la m i d yn astii T udorów b y li H en ryk V II i V III. E d­ w ard VI, M aria i E lżbieta. C zasy p anow an ia tej ostatn iej są ok resem w ielk iej św ietn ości A nglii. 10. W azow ie — d yn astia szw edzka, w yw odząca się od G ustaw a E riksona W azy, k tóry po p ow staniu S zw ed ó w przeciw D u ń czyk om został ob w ołan y kró­ lem (1523 r.). Z rodu W azów pochodziło też trzech k ró ló w elek cy jn y ch polskich: Z ygm u nt III, W łady­ sła w IV i Jan K azim ierz. Ich p reten sje do tronu szw ed zk iego w cią g n ęły P o lsk ę w n iepotrzebne w ojn y ze Szw ecją.

105

23.

RZEK I, K A N A ŁY , M ORZA.

skąd nap ad ali na są sied n ie kraje. K res ich łu p iesk im w yp raw om p ołożył cesarz Otto I, zadaw szy im k lęsk ę nad rzeką Lech w 955 r.

.

1* A igyptos (A cgyptus) zw ali G recy d olin ę rzeki N il od katarak t zalegających łożysk o rzeki na p ołu ­ dniu do M orza Śródziem nego na północy. W ylew y N ilu spraw iają, że pom im o ciągłej suszy E gipt jest k rajem n iezm iern ie żyznym . N ic w ięc dziw n ego, że już w IV tysiącleciu p. n. e. ro zw in ęła się tam w y ­ soka cyw ilizacja. 2 . B ud ow ę K anału A u g u sto w sk ieg o rozpoczęto w 1823 r. podczas w o jn y celn ej z P rusam i. M iał on u m ożliw ić eksport zboża p o lsk iego przez L ibaw ę, a w ięc z p om inięciem P rus. Sam o rozpoczęcie prac b u d ow lan ych p rzysp ieszyło zakoń czen ie p ertraktacji h an dlow ych. B u dow a kanału, odtąd m niej pilna, przeciągnęła się do 1840 r. 3 . Fryderyk I R udobrody, cesarz niem ieck i, w ła d ­ ca zdolny i energiczny, próbow ał w zm ocn ić p a n o w a ­ n ie cesarskie nad W iocham i. W roku 1162 zburzył M ediolan, ale w końcu m u siał uznać p reten sje m iast lom bardzkich. B rał udział w III w y p ra w ie krzyżo­ w ej. Idąc drogą lądow ą przez A zję M niejszą utonął podczas przepraw y przez rzekę S a le f w C ylicji (1190 r.). 4 . L egia N addunajska i Legia N a d w iślań sk a po­ w sta ły kolejno z d aw n ych L egion ów polsk ich D ą­ b row skiego. L egia N addunajska, pod w odzą K n ia ziew icza, odznaczyła się w 1800 r. w b itw ie pod H oh en linden; później część jej w y sła n o p rzeciw M u­ rzynom na San D om ingo. L eg ii N a d w iśla ń sk iej u żył N apoleon do tłu m ien ia p ow stan ia w H iszpanii.

5. W ęgrzy, lud u grofiń sk iego pochodzenia, p rzy­ b yli do Europy środkow ej z okolic m ięd zy górną W ołgą a U ralem , jako jedna z ostatn ich fa l w ęd ró ­ w ek ludów . Z asied lili oni ró w n in y nad d u n ajsk ie,

106

6 P o p ierw szym rozbiorze P o lsk i w 1772 r. A u ­ stria otrzym ała p ołu d n iow ą M ałopolską po W isłę, Zam ość i Podhorcc. W isła stan ow iła granicę m iędzy resztą P o lsk i a A ustrią, która dopiero w trzecim roz­ biorze zagarnęła ziem ie m ięd zy B u giem a P ilicą w raz z K rakow em . P o n o w n ie b yła W isła rzeką graniczną za K sięstw a W arszaw skiego, a n astęp n ie oddzielała od A u strii terytoriu m W olnego M iasta K rakow a. 7. W czerw cu 1807 r. N ap oleon i car A lek san d er I sp otk ali się na tra tw ie na N iem n ie i zaw arli tzw . trak tat tylżyck i. Z ad ecyd ow ali w sp óln ie o losach P rus i u tw orzyli z części zaboru pruskiego K sięstw o W arszaw skie. N ap oleon zo sta w ił A lek san d row i w o l­ ną ręk ę na w sch od zie Europy, jeżeli się dołączy do blokady A n glii. Ż aden z nich n ie dotrzym ał w aru n ­ ków .

.

8 Na w ieść o n apadzie S zw ed ów na D anię w 1658 r. w y ru szy ły na pom oc k oalicyjn e w ojsk a P rus, A u strii i P olsk i, te o statn ie pod d ow ództw em S tefa n a C zarnieckiego. O dznaczyły się one w ataku na Sonderburg, przedostając się w p ła w przez cieś­ n in ę m orską k oło w y sp y A lsen . 25 grudnia P olacy zdobyli zam ek K oldyngę. 9 . B erezyna, p raw ostronny d op ływ D niepru, sm u tn ie się w sła w iła przepraw ą w dniach 26—29 li­ stopada 1812 r. arm ii fran cu sk iej, która sw oje oca­ len ie zaw d zięczała jed y n ie pontonierom gen. Eble. W praw dzie arm ia napoleońska otw arła sobie drogę do d alszego odw rotu, ale na brzegach B erezyn y zo­ sta w iła ok. 12 000 zab itych i rannych. 10. P ow ołan a do życia w roku 1568 K om isja M or­ ska b yła dużym k rok iem naprzód w k ierunku un o­ w ocześn ien ia naszej m arynarki. S p raw ow ała ona w ład zę nad ok rętam i i ich załogam i, norm ow ała że­ glu gę, w y sy ła ła statk i na m orze w yzn aczając im za­ dania do spełn ien ia, dbała o d y scyp lin ę i karność. Jej zasługą jest w y d a n ie w 1571 r. artyk u łów w o j­ sk ow ych dla m arynarki.

107

24.

Z JA K IM ZW IERZĘC IEM W IĄ ŻESZ ... ?

nak w w ięk szo ści w y g in ę ły przy przejściu przez A lp y. W 210 r. H an n ib al zadał R zym ianom straszliw ą k lęsk ę w b itw ie pod K annam i.

.

1- W ładysław J a g iełło lu b ił n iezm iern ie śp iew słow ik ów . Z am iłow an ie to stało się przyczyną jego śm ierci, gdyż słuch ając w nocy ich treló w zaziębił się i um arł w m aju 1434 r. T radycja o m iłu jącym ptasich artystów królu p rzech ow ała się długo. W cza­ sie u roczystości grun w ald zk ich w K rak ow ie w 1910 r. złożono m. in. przed p om nikiem J a g iełły w ien iec „od sło w ik ó w m ed yck ich “. 2. D aniel, jeden z proroków b ib lijn ych (VII w. p. n. e.), został uprow adzony do n iew o li bab iloń sk iej. C ieszył się sym patią króla N abuchodonozora. y /z b u ­ dziło to zazdrość ta m tejszych kap łan ów , k tórzy spo­ w od ow ali — jak głosi leg en d a — że D aniela w rzu ­ cono do jask in i lw ów . N azajutrz znaleziono go ży­ w eg o i zdrow ego, a lw y leża ły k oło n iego spokojnie. 3. M ieszkańcy Sm orgoni, m ałego m iasteczka w p ow iecie oszm iań sk im na L itw ie, trudnili się w czasach przedrozbiorow ych tresow an iem n ied ź­ w iedzi. Stąd n azw a „akadem ii sm orgoń sk iej“ i jej „akadem ików “. W yuczone n ied źw ied zie w od zili n a ­ stęp n ie po kraju i p o k azyw ali z nim i sztu k i albo od­ dawali- na m agn ack ie dw ory. C h ow ał je też w N ie­ św ieżu K arol R adziw iłł, zw a n y P a n ie K ochanku. W 390 r. G allow ie pobili R zym ian i zajęli R zym . O calał tylk o K apitol, gd zie się zam knęła garstka obrońców . P odanie głosi, że jednej n o cy n iep rzy ja ­ ciele pod eszli pod sam ą tw ierd zę, a straże spały. S zczęśliw ie św ięte gęsi, hod ow an e przez k ap łan ów na K apitolu, zbudziły krzyk iem obrońców i. sytu acja została uratow ana. Ż eby się pozbyć G allów , m u sieli się im jedn ak R zym ianie drogo okupić. 5. H annibal, w ódz k artagiń sk i, od dzieciń stw a w zrastał w n ien aw iści do R zym ian. W roku 218 p. n. e. w y p ra w ił się na Ita lię z 40 000 arm ią. Jako zw ierząt do transportu m. in u żyto słoni, które jed ­

108

6 Wojną kokoszą n azw an o rokosz szlach ty pod L w ow em w 1537 r. P o sp o lite ruszenie, zw ołan e przez Z ygm u n ta I na w o jn ę z W ołoszą, zam iast ruszyć do w a lk i ogłosiło sejm ob ozow y, czyli rokosz. K rytyk o­ w an o m ocno d ziałaln ość k rólow ej, dom agano się odebrania n iep raw n ie rozdanych dóbr królew sk ich . K ied y szlach ta w ieco w a ła , czeladź jej w y łap yw ała kury po w siach. 7 . M iał pan P asek osw ojon ą w ydrę, bardzo spry­ tną. D ow ied ział się o n iej k ról S ob iesk i i prosił szlachcica, aby m u ją o fiarow ał. N ie m ógł P asek od m ów ić k rólow i i od esłał, choć z żalem , pięk n e zw ierzątk o do W ilanow a. Zaraz p ierw szej nocy w y ­ dra w y su n ęła się z obroży, w y szła do ogrodu i po­ n iosła śm ierć z ręki przechodzącego żołnierza. 8 . W edle przekazu D ługosza P rzyb ysław S ren iaw ita, rycerz z ziem i k rak ow sk iej, utracił w czasie w o jen liczn e i p ięk n e stado koni. Z ostała m u tylk o k lacz B iałonóżka, którą tak że z b ied y m u siał sprze­ dać. P o kilk u latach zja w iła się utracona klacz, przy­ prow adzając rycerzow i w sp a n ia łe stado k on i w ę ­ giersk ich . 9 . Z w iązek Jaszczurczy p o w stał pod koniec X IV w . na ziem iach k rzyżack ich i m iał na celu obronę szla ch ty przed K rzyżakam i. Jego rozkw it przypada na lata 1450— 1454. N a w ieść o m ających n astąp ić p rzeciw n im represjach zw rócili się „jaszczu rk ow cy“ p otajem n ie do króla polskiego, co do­ p row adziło do poddania się ziem i pom orskiej i prus­ k iej P olsce. 10. Ks. Jan D zierżoń (1811— 1906), Ślązak, b y ł zam i­ ło w a n y m pszczelarzem . W ięcej też zajm ow ał się sw oją pasieką a n iżeli du szp asterstw em . Z ysk ał so ­ b ie przydom ek „księcia pszczół na K atow icach “. P o ­ sta w ił tezę dziew oród ztw a u pszczół, która przyjęła się w nauce. Z reform ow ał u l przez skonstruow anie ruchom ego w nętrza, co pozw oliło w efek cie na ra­ cjonalną gospodarkę w pasiece.

109

25.

W JAKICH DZIEDZINACH WIEDZY I TECHNIKI ODZNACZYLI S IĘ ... ?

pracy. O bejm uje opis w szy stk ich kom et, jakie za­ ob serw ow an o od „potopu“ do 1665 r. Ma ono dziś jeszcze zn aczenie przy id en ty fik a cji pojaw iających się kom et.

.

1» Leon C ienkow ski, p ierw szy p olsk i m ikrobiolog 0 św iatow ej sław ie, pochodził z W arszaw y i b ył ko­ lejno profesorem w P etersburgu, w a rsza w sk iej S zk o­ le G łów nej, O dessie i C harkow ie. On p ierw szy w P o lsce i w R osji rozpoczął badania drobnoustro­ jów , opisał 43 now e gatu n k i p ierw otn iak ów , napisał w ie le cennych książek. J est tw órcą bak teriologii p olskiej i rosyjsk iej. Z m arł w 1887 r. 7. Maria Curie S k łod ow sk a, ur. w 1867 r. w W ar­ szaw ie, żona fran cu sk iego fizyka, odkryła w blen d zie uranow ej p ierw iastek polon, który okazał się potem produktem rozpadu radu, p ierw ia stk a odkrytego przez m ałżonków Curie. P o tragicznej śm ierci m ęża ob jęła jego k atedrę w Sorbonie. Za prace z zakresu p rom ien iotw órczości otrzym ała nagrodę N obla (1903).

3- Sam uela D ick stein a (1851— 1940) m ożem y n a ­ zw ać organizatorem polsk iej nauki m atem atyczn ej. B y ł założycielem p ierw szych fa ch o w y ch czasopism 1 w yd aw cą prac z tej dziedziny. Zgrom adził też w ie lk i księgozbiór fach ow y , k tóry ofiarow ał T ow arzystw u N au k ow em u W arszaw skiem u. P isy w a ł prace o dzia­ łaln ości m atem atyk ów polsk ich . 4. Z m arły w roku 1954 prof. L u d w ik H irszfeld p ośw ięcił się g łó w n ie bad an iu zróżn icow an ia grupo­ w ego krw i z punktu w id zen ia charaktei’u k o n sty tu ­ cyjn ego jej cech. Z agad n ien ia nau k ow e stały się dla niego punktem w y jścia do prac o w ielk iej donio­ słości społecznej, jak p rob lem patologii ciąży, spra­ w a poronień oraz dochodzenia ojcostw a. 5- S tan isław L u b ien ieck i, ur. w 1623 r., arianin, w sk u tek prześladow ań m u siał opuścić P olsk ę. D zieło jego pt. „T heatrum com cticu m “, w yd an e w A m ster­ dam ie w 1668 r., je st ow ocem iśc ie b en ed y k ty ń sk iej

110

6 Inżynier R alf M odrzejew ski, syn znanej ak­ torki, odznaczył się jako konstruktor m ostów w S ta ­ nach Z jednoczonych. D o n a jw y b itn iejszych jego dzieł należy m ost na M ississip p i pod m iastem St. L ouis oraz m ost w iszą cy w F ila d elfii, w ch w ili w yk o ń cze­ nia (1926 r.) n ajd łu ższy m o st w iszący św iata, przy czym rozpiętość środ k ow ego przęsła w yn osiła 533,5 m. 7 . K arol O lszew ski, w y b itn y chem ik, profesor U n iw ersy tetu J a g iello ń sk iego p racow ał g łó w n ie nad otrzym yw an iem n isk ich tem peratur oraz nad sk ra­ p lan iem gazów . W 1883 r. otrzym ał w raz z prof. Z y g ­ m un tem W róblew skim c iek ły tlen , n astęp n ie azot i tlen ek w ęgla. B adania jego doprow adziły do osiąg­ nięcia tem p eratu ry — 240°.

.

8 K azim ierz P rószyń sk i b y ł polskim w yn alazcą w zakresie k in em atografii, którą zajm ow ał się jesz­ cze pod k on iec u b iegłego w iek u . U dało m u się z lik w i­ dow ać w aparacie projek cyjn ym m ęczące dla w zroku d rganie obrazów . B y ł też tw órcą p ierw szej ręcznej kam ery film o w ej, co dało p od staw ę do szybkiego rozw oju film u d ok u m en taln ego i n a u k o w o -o św ia to w ego. 9. R udolf W eigl, polski, m ikrobiolog, od czasu I w o jn y św iatow ej p row adził badania nad tyfu sem plam istym . U dało mu się otrzym ać h od ow lę zarazka, co m iało don iosłe znaczen ie dla k u lty w o w a n ia m i­ kroorganizm ów n ie rosn ących na zw yk łych p o ży w ­ kach. O pracow ał m etod yk ę d ia gn ostyk i tyfu su p la­ m istego i sporządził zapobiegaw czą szczepionkę. 10. Józef Ż yliń sk i, inżyn ier geodeta w słu żbie ro­ syjsk iej, k iero w a ł od roku 1873 akcją osuszania P o ­ lesia. W w y n ik u 3 0-letn ich prac m elioracyjn ych na 310 000 ha b ło t p o w stały łąki, u m ożliw iono ek sp loa­ tację 480 000 ha zabagnionyeh lasów . Jako dyrektor d ep artam en tu m elioracji rolnych k ierow ał potem robotam i na teren ie Syberii, T urkiestanu, K aukazu i K rym u.

111

26.

G D ZIE W PO L SC E Z N A JD U JĄ S I Ę ... ?

1> G dański D w ór A rtu sa b ył p ierw otn ie m iej­ scem spotkań zam ożnego m ieszczań stw a, a od X V III w . giełdą zbożow ą. W zniesiono go w końcu X V stu lecia w sty lu gotyck im , a przebudow ano w X V II w stylu w ło sk ieg o ren esan su . N a portalu um ieszczono w ów czas portrety Z ygm unta III i W ła­ dysław a IV. Z ostał zn iszczon y w czasie II w ojn y św iatow ej, ale zrek on stru ow an o już jego elew acją.

.

2 Sukiennice k rak ow sk ie stan ow ią pam iątką śred n iow ieczn ego zw yczaju sk u p ian ia han d lu w jed ­ n ym m iejscu celem ła tw iejszej kontroli. P ierw o tn ie g otyck i gm ach z X IV stu lecia został p rzeb u d ow an y w X V I w . przez J. M. P ad ovan o, w ło sk ieg o rzeźbia­ rza i budow niczego, tw órcą pięk n ej ren esan sow ej attyki. A rkady S u k ien n ic pochodzą z X IX w. 3» Z K ruszw icą, która w ed łu g tradycji m iała być stolicą P olan, zw iązan e jest p odanie o P op ielu i P ia ­ ście. W idom ym ślad em ty ch b ajeczn ych dziejów ma być stojąca nad G opłem M ysia W ieża, w której r z e ­ kom o zginął król P opiel. W ieża ta, w ysok a na 30 m, jest w rzeczyw istości szczątk iem kazim ierzow sk iego zam ku z X IV w. 4 . P ałac Ł azien k ow sk i, pokrótce Ł azienkam i zw any, p ow stał w X V III stu leciu . S ta n isła w A u gu st, n ab yw szy od L ubom irskich U jazdów , p ow ierzy ł ar­ ch itek tow i M erliniem u w zn iesien ie tam zacisznego, m ałego pałacyku. Z d oln y W łoch do d aw n iej istn ie ­ jącego paw ilon u dob u d ow ał dw a skrzydła i piętro, tw orząc architek ton iczne p ieścid ełk o, n ierozerw aln ie z W arszaw ą zw iązane.

5. Ś w iątyn ia S y b illi zn ajduje się w P u ła w a ch ; w zn iosła ją w X V III w. E lżbieta C zartoryska. W y­ staw iona na w zór b u d o w li k lasyczn ych , p om ieściła zbiór pam iątek narod ow ych . W p ałacu znajdow ała

112

l