500 zagadek Fizyka, chemia, technika [PDF]

Zitiervorschau

500 ZAGADEK FIZYKA -

CHEMIA - TECHNIKA

2

ANGIELSKIEGO

PRZETŁUMACZY

OPRACOWAŁ

W A R S Z A W A

1 9 5 8

SPIS TREŚCI Od wydawcy p o ls k i e g o ............................................. 7 P r z e d m o w a .................................................................8 P Y T A N I A .........................................................13 1. Czy wiesz dlaczego...? . . . ' . . . 14 2. Słupy milowe na drodze postępu . . . 15 3. Jakie jest pochodzenie tych słów? . . . 16 4. Co to za punkty?.................................................. 17 5. Nowe lampy zamiast starych . . . . 18 6. Kto w y n a l a z ł ? .................................................. 19 7. W kręgu m e d y c y n y ............................................20 8. Czy znasz te b a r w y ? .......................................... 21 9. Coś dla początkujących chemików . . . 22 10. Jaka jest właściwa nazwa?............................... 23 11. Nasze oczy i u szy.................................................. 24 12. Czy to prawda, że...?............................................25 13. Pochwała n a u k o w c ó w ..................................... 26 14. To nie takie proste, mój drogi Watsonie . 27 15. Było tak, czy nie b y ł o ? ..................................... 28 16. Pomyśl i podziękuj i m ..................................... 29 17. O metalach ciekawostek dziesięć . . . 30 18. Pełno tu ,o k o p ó w " ............................................31 19. O czym szepcą różne f a l e ? ............................... 32 20. Spotkania z „metrami" . . . . . 33 21. Dotyczy związków w ę g l a ............................... 34 22. Wzdłuż alei z a p a c h ó w ..................................... 35 23. Ciepło i z i m n o ..................................................36 24. Uczony i jego p raw a............................................37 25. Kilka słów kończących się na „or" . . . 38

26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

O s a m o c h o d z ie ..................................................39 Dziękuję wam, n a u k o w cy !...............................40 Odgadnij nazwisko uczonego . . . . 41 Dyzio stawia kłopotliwe pytania . . . 42 Dowcipne i p r o s t e ............................................43 Nie o tych, które „spadają z serca" . . 44 Do kogo może należeć ta tarcza herbowa? . 45 Dzieło sławi m istrza............................................46 Prawda to, czy fałsz?............................................47 Czy mama w i e ? ..................................................48 Dziesięć spraw d ra żliw y ch ............................... 49 Czy byłeś w ciemności?......................................50 Kto jest o j c e m ? ..................................................51 Róża nazwana inaczej będzie pachniała równie s ł o d k o .................................................. 52 Kto był wynalazcą?............................................53 Szukajmy „grafów "............................................54 Nie zawsze sława jest bodźcem . . . . 55 Związek chemiczny o dużym znaczeniu . 56 Skróty w n a u c e .................................................. 57 Prosimy o przyjemny wyraz twarzy . . 58 Zatrzymaj się, spójrz, posłuchaj! . . . 59 Wszystkiego po t r o c h u ..................................... 60 Wypadki chodzą po ludziach . . . . 61 Woda, wszędzie w o d a ! ..................................... 62 Zagadki dla c i e b i e ............................................63 O D P O W IE D Z I.................................................. 65

OD WYDAWCY POLSKIEGO Autor książki, Philip Heafford, jest docentem Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu w Oksfor­ dzie, gdzie od wielu lat w ykłada nauki ścisłe. Jest również aktyw nym członkiem Tow arzystw a Nauko­ wego zajmującego się zagadnieniem kształcenia w zakresie nauk ścisłych. W ykorzystując sw e bogate doświadczenie autor napisał książkę, która podaje wiele cennych infor­ macji w sposób w yjątkow o atrakcyjny. Jest to książka zarówno dla m łodzieży szkolnej, jak i stu­ dentów, zarówno dla młodych, jak i starszych w ie­ kiem, którzy znajdą w niej miłą rozryw kę a jedno­ cześnie ciekawe wiadomości. Książka, którą oddajemy do rąk polskich Czytel­ ników, została przez tłumacza i redakcję częściowo przerobiona: zmieniono system jednostek używanych w Anglii na m etryczny oraz zastąpiono kilkanaście pytań i odpowiedzi związanych z postaciami znany­ m i powszechnie w Anglii, ale raczej nie znanymi w Polsce, pytaniam i i odpowiedziami związanymi z historią kultury i nauki polskiej i światowej. Mamy nadzieję, że książka spotka się z życzliw ym przyjęciem ogółu Czytelników, a szczególnie miłoś­ ników „Zgaduj zgaduli“ i innych konkursów, które obecnie cieszą się tak wielką popularnością w Polsce.

PRZEDM OW A

Nauka jest intrygującym i fascynującym zajęciem, ponieważ zasięgiem swoim ogarnia wszystko to, co nas w codziennym życiu otacza. Musimy sobie uświadomić, jak liczne nasze codzienne czynności są uzależnione od wyników naukowych badań nad zja­ wiskami natury. Nauka rozwija się stale w nieskoń­ czonym postępie. Każdy dzień przynosi nowe odkry­ cia będące wynikiem bądź to pracy jednostek, bądź też wspólnego wysiłku zespołu pracowników. Niektóre odkrycia w zadziwiająco krótkim czasie znajdują zastosowanie w przemyśle i handlu tak, że przeciętny człowiek uważa je wnet za rzecz zwykłą i codzienną. Lampy radiowe np. zaraz po ich wyna­ lezieniu zostały wykorzystane w urządzeniach słu­ żących do porozumiewania się z okrętami na morzu. Titanic, pierwszy pasażerski statek oceaniczny, za­ opatrzony w urządzenia radiowe, mógł dzięki temu wysłać wezwanie o pomoc po zderzeniu się z górą lodową na Atlantyku. Nie wszystkie jednak odkrycia znajdują natych­ miastowe zastosowanie. Fleming np. zauważył na powierzchni kultury bakterii miejsca otoczone pla­ mami pleśni, w których rozwój bakterii został zaha­ mowany. Uczony przechowywał te okazy pleśni prowadząc jednocześnie szczegółowe notatki o swo-» ich obserwacjach. Dopiero jednak po czternastu la­ tach Chain pracując z Floreyem w Oksfordzie otrzy­ mał penicylinę, korzystając z doświadczenia (notatek) Fleminga.

Hipotezy i prawa podawane przez naukowców i uważane w swoim czasie za ostatecznie słuszne są często zmieniane przez nowsze odkrycia. Postęp nauki jest stopniowym zbliżaniem się do prawdy, a każde pokolenie współdziała w tych nigdy nie kończących się poszukiwaniach. Dość wspomnieć o związku między potwierdzonymi w czasie zaćmie­ nia Słońca w 1919 r. przypuszczeniami Einsteina a prawami Newtona dotyczącymi grawitacji. Oka­ zało się, że w pewnych przypadkach zastosowanie teorii Einsteina daje wyniki bliższe prawdy niż pra­ wa Newtona. Należy tu także wspomnieć o Ruther­ fordzie i wielkiej szkole fizyków w Cambi*idge, której prace zrewolucjonizowały nasze poglądy na budowę atomu. Razem z naukowcami pracującymi w innych krajach odkryli oni niezmiernie wielkie źródło energii, którą obecnie umiemy już praktycznie wykorzystać. Większość z nas wie, że rozwój ludzkości i jej do­ brobyt może być zapewniony tylko wtedy, gdy uży­ wać będziemy energii jądrowej jedynie do celów pokojowych. Wiedza zdobyta przez ludzi jest w chwili obecnej tak ogromna d rozwija się dalej tak szybko, że nikt z nas nie jest w stanie poznać dokładnie całego jej zakresu. Ziemia ze swymi skarbami, morza z żyją­ cymi w nich istotami, powietrze z ptakami i latają­ cymi maszynami tworzą nieskończoną ilość nie roz­ wiązanych problemów. Dla naukowca jedną z radości życia jest poznawa­ nie tych problemów i praca nad ich rozwiązaniem. Niektóre są łatwe — inne bardzo trudne. Zdarza się często, że przy rozwiązywaniu pewnego problemu — powstają nowe. Ewolucja wiedzy trwa. Podnietą do rozszerzania naszej wiedzy jest chęć zrozumienia zjawisk zachodzących wokół nas; są to próby dania odpowiedzi na pytania: „jak“ i „dlaczego". Człowiek chce wiedzieć: „w jaki sposób wierzchołek góry

tworzy »swój« pióropusz chmur?“; albo „dlaczego zachodzące Słońce jest czerwone?*'. Nauka w swej istocie pełna jest pytań, a odpowiadanie na te pyta­ nia jest bardzo pociągającą zabawą. Byłoby rzeczą możliwą napisanie książki zawiera­ jącej zbiór takich pytań, na które z trudnością mogliby znaleźć odpowiedzi nawet zdolni naukowcy, ale taka książka byłaby dla przeciętnego Czytelnika nudna i nie bawiłaby go. Można by również wybrać pięćset takich pytań, na które mogliby odpowiedzieć bez wielkich trudności prawie wszyscy Czytelnicy, ale taki zbiór pytań nie dostarczyłby znowu wielu ludziom przyjemnej rozrywki. Dlatego też starałem się wybrać coś pośredniego i mam nadzieję, że w za­ sadzie udało mi się osiągnąć zamierzony cel. Celem tym jest pokazanie, zwłaszcza młodzieży, jak przy­ jemnie jest dużo wiedzieć. Wszyscy doświadczaliśmy uczucia strachu i po­ dziwu wkraczając po raz pierwszy do laboratorium. Pamiętam dobrze wrażenie, jakie wywarły na mnie szeregi butli z odczynnikami, stojące za palnikami Bunsena; był to początek mojej „zabawy w wiedzę". Były tam dwie czy trzy grupy studentów, które nie­ frasobliwie „bawiły się" zginaniem rurek gumowych i gaszeniem palników (zabawa bardzo niebezpiecz­ na). Niektórzy żartownisie wkładali kawałki lodu za koszule poważnym studentom lub wydmuchiwali na nich ze zdumiewającą celnością wilgotne sączki ze szklanych rurek. Tego rodzaju zabawy nie trwały jednak zbyt długo. Prawdziwą rozrywkę w nauce znajdują ci, którzy w czasie studiów stale zdobywają coraz większą wprawę w prowadzeniu doświadczeń i nie szczędzą rzetelnego wysiłku dla poznania podstawowych praw nauki. Tacy po ukończeniu studiów mogą zaj­ mować się badaniami samodzielnie i doświadczać radości kroczenia po nowych ścieżkach wiedzy — a to jest radość prawdziwa. Dla zrozumienia zjawisk

zachodzących wokół nas konieczne jest poznanie podstawowych praw nauki z różnych dziedzin wie­ dzy, a czy jest wśród nas ktoś, kto nie chciałby tych zjawisk poznać i zrozumieć? Zebrałem w tej książce pięćset pytań i mam na­ dzieję, że służyć ona będzie nie tylko jako zbiór testów lub jako pomoc dla studentów przy spraw­ dzaniu ćwiczeń, ale będzie również źródłem podniet do dalszego kształcenia się dla wszystkich Czytelni­ ków. W odpowiedziach znajduje się dużo ciekawych wiadomości, co z pewnością zainteresuje młodzież. Zarówno uczennice i uczniowie, jak i starsi chłopcy i dorastające dziewczęta znajdą przyjemność w po­ znawaniu słupów milowych osiągnięć nauki. Są w książce pytania dla tych, którzy nie weszli jeszcze do przedsionka gmachu wiedzy, jak i dla tych, któ­ rzy wspięli się na jego schody. Nie chciałbym, by ktokolwiek źle zrozumiał cel tej metody podawania wiedzy. Książka jest napisana dla rozrywki i przyjemności jako zbiór pytań i od­ powiedzi mogących zaspokoić głód wiedzy u tych wśród nas, którzy dotąd nie zawarli bliższej znajo­ mości z danym tematem. Książka nie rości sobie pretensji, by uznano ją za dzieło chronologiczne i metodyczne. Moi naukowi przyjaciele zgodzą się ze mną, że sposób podawania wiedzy zastosowany przeze mnie różni się bardzo od przyjętych i zwykle stosowanych metod. W niektórych przypadkach krótkość i zwięzłość odpowiedzi nasuwa myśl, że są one powierzchowne i niezadowalające. Wydaje mi się jednak, że tego rodzaju odpowiedzi zachęcą Czy­ telnika do dalszych studiów. Praca, którą podjąłem, wymagała podawania zwięzłych odpowiedzi, zawie­ rających nie więcej niż pięćdziesiąt wyrazów i pracę tę najlepiej mogą ocenić ci, którzy ze względu na swe wiadomości mogliby dać obszerne i wyczerpujące odpowiedzi na postawione pytania. W pracy swej kierowałem się przekonaniem, że do przedsionka

wiedzy prowadzi więcej wejść niż jedno frontowe, a do pięcia się w górę służą nie tylko główne schody. Wejścia boczne i tylne są równie użyteczne jak główne. Tematy poruszane w pytaniach dotyczą szerokiego wachlarza zagadnień; próbowałem bowiem naświet­ lić różne aspekty omawianych kwestii w nadziei, że w ten sposób rozbudzę zainteresowanie tych wszyst­ kich, którzy przeczytają tę książkę. Czytelnik znajdzie pytania dotyczące zagadnień znanych już w czasach dawnych jak i poznanych do­ piero kilka lat temu; pozna zarówno wielkie kla­ syczne odkrycia i badania, jak i życie tych ludzi, którzy przez swoją pracę, wysiłek umysłu i zdolność przewidywania przyczynili się do wytyczenia drogi naszego życia w wieku XX. Starałem się w miarę możliwości podać dokładne informacje, a w przy­ padku istnienia różnych poglądów na daną kwestię podawałem te, które uważałem za najbardziej słu­ szne. Mam nadzieję, że nie popełniłem takiego błędu, że zaufałem tym opiniom, które na to nie zasługują, a odrzuciłem takie, które na zaufanie zasłużyły. Nie mogę zakończyć tego wstępu bez wyrażenia najgorętszych podziękowań moim wszystkim przy­ jaciołom, którzy pomogli mi w formułowaniu odpo­ wiedzi na moje pytania i — jeśli książka ta ma pewne zalety — jest to wcale niemałą zasługą bez­ granicznego entuzjazmu dla niej mego przyjaciela i kolegi Henry Babba, który nie tylko inspirował wiele tematów, ale także dostarczył szeregu pytań i odpowiedzi.

PYTANIA

1

CZY WIESZ DLACZEGO...?

Nauka na każdym kroku znajduje zastosowanie w życiu codziennym; pytam y stale „dlaczego...?". Jeśli ktoś pyta: „Dlaczego szyny kolejowe ułożone są z odcinków, m iędzy którym i są małe przerwy?", odpowiedź na to pytanie znaleźć możecie zaglądając do tego rozdziału podręcznika fizyki, który traktuje o rozszerzalności ciał. Jaki rozdział należy odszukać w spisie treści podręcznika, aby uzyskać poprawną odpowiedź na następujące pytania?

1. Dlaczego pasażerowie samolotu lecącego na dużych wysokościach stwierdzają, że ich wieczne pióra przeciekają? 2. Dlaczego parafina podnosi się do góry po kno­

cie lampy?

3. Dlaczego owady mogą spacerować po powierz­ chni wody? 4. Dlaczego przy budowie okrętu spaja się blachy

nitami ogrzanymi do czerwoności?

5. Dlaczego nie można lepić kul śniegowych, gdy jest bardzo zimno?

6 . Dlaczego matka przy gotowaniu używa często drewnianej łyżki?

7. Dlaczego gazeta pomaga przy rozpalaniu ognia

na kominku? 8. Dlaczego herbata w srebrnym imbryku długo

utrzymuje swą ciepłotę?

9. Dlaczego kulki antymolowe znikają, gdy zo­

stawiamy je w szafie przez dłuższy czas?

10. Dlaczego kulki celuloidowe rzucone na tryska­ jący w górę strumień wody utrzymują się w nim podnosząc się i opadając?

2.

SŁUPY MILOWE NA DRODZE POSTĘPU

W ystarczy zajrzeć do jakiejkolw iek książki z dzie­ dziny historii nauki, żeby uświadomić sobie, jak w ielki nastąpił rozw ój w poszczególnych dyscypli­ nach naukowych. Powstają teorie, są uważane za słuszne, następnie ulegają rew izji w śioietle nowych faktów. Nowe odkrycia stwarzają coraz to lepsze możliwości przeprowadzania naukowych ekspery­ mentów. Zarówno krajowe ośrodki naukowe pracu­ jące nad postępem w iedzy, jak i międzynarodowe zjazdy naukowe przyczyniają się do szerzenia poglą­ dów przyspieszających m arsz na drodze postępu. Czy wiesz, którzy z naukowców są „odpowiedzialni'" za...

1. zastosowanie soczewek do okularów? 2. upadek teorii flogistonu? 3 . „zważenie" Ziemi w zamkniętym pomieszcze­ niu w r. 1798? 4. odkrycie pierwszego źródła stałego prądu elek­

trycznego?

5. stwierdzenie istotnej różnicy między atomem

a cząsteczką?

6. pierwszy krok w kierunku obalenia fałszywej

teorii głoszącej, że związki organiczne mogą być tworzone tylko przez żywe komórki?

7. sformułowanie teorii kwantowej atomu?

8. pierwszy pomiar szybkości światła między dwoma punktami na Ziemi? 9. konwertor do wytopu stali?

10. otrzymanie penicyliny?

3

JAKIE JEST POCHODZENIE TYCH SŁÓW?

Wielu studiujących m a podstawowe braki w w y ­ kształceniu klasycznym. Z tego powodu mają oni trudności w określaniu pochodzenia pewnych nazw spotykanych w nauce. Obecnie istnieje tendencja tworzenia nowych nazw w oparciu o inne źródła niż greckie i łacińskie. Czasem proces, substancja lub przyrząd biorą sw e nazwy od nazwisk wynalazców i odkrywców, lub też od swego składu, a nawet od nazw y miejsca związanego z ich odkryciem. Podaj, jakie jest pochodzenie następujących słów!

1. Magnetyt. 2. Termometr Celsjusza. 3. Noniusz. 4. Formalina. 5. Akumulator żelazoniklowy.

6. Studnia artezyjska. 7. Prąd elektryczny.

8. Lyddit. 9. Boksyt. 18. Radar.

Słowo „■punkt" ma w iele znaczeń w zależności od tego, co wyraża. W nauce oznacza często pewną temperaturę, jednakże nie zawsze, jak to zobaczysz, odpowiadając na poniższe pytania. Czy potrafisz na­ zwać punkt określony jako:

1. temperatura, w której ciało stałe zmienia się w ciecz? 2. 0 °C dla wody? 3. wyższy dla rtęci niż dla wody? 4. temperatura, w której para znajdująca się

w powietrzu zaczyna się skraplać?

5. temperatura, w której magnes przestaje być

magnesem?

6. miejsce, w którym zbierają się promienie sło­ neczne po przejściu przez soczewkę wypukłą?

7. kardynalne dla soczewki?

8. najdalszy i najbliższy dla oka? 9. charakterystyczny dla reguły faz? 10. taki, w którym pary olejów (np. parafiny)

i powietrza dają łatwopalną mieszankę?

2 500 z a g a d e k fiz y c z n y c h

.17

Od początku okresu jaskiniowego człowiek uparcie dążył do tego, by wytworzyć światło i przeobrazić ciemność w jasność dnia. W yniki tych dążeń tworzą interesującą historię osiągnięć ludzkich. Prawa ko­ lumna zawiera spis „słupów milowych “ na drodze człowieka ku światłu. Połącz każdą pozycję z odpo­ wiednią uwagą w kolumnie lewej. 1. Pleciony knot spalający się w gorącej zewnętrz­ nej części płomienia 2 . Powietrze przepływające wewnątrz i naokoło kno­ ta mającego kształt rurki 3 . Płaski płomień z dwu równych skośnych strug 4 . Silne punktowe źródło światła 5 . Zwęglona zwykła baweł­ na do szycia 6 . Cienki drucik o wyso­ kiej temperaturze top­ nienia 7 . Długie włókno zwinięte w spiralę 8 . Sygnały świetlne dla lo­ tów powietrznych we mgle 9 . Reflektory samochodowe nie są konieczne przy oświetleniu dróg tego ro­ dzaju światłem 10. Proszek pokrywający •wnętrze rury szklanej, decydujący o kolorze światła

1.

Łuk węglowy

2 . Włókno węglowe 3 . Spirala podwójna 4 . Świeca 5 . Para sodu 6 . Neon 7 . Fluorescent 8. Ogon rybi 9 . Wolfram

10 . Palnik Arganda

6

KTO WYNALAZŁ?

Pewne części aparatów, stałe punkty, doświadczenia i wyniki, zasady i prawa związane są zw ykle z jaki­ miś nazwiskami. Żle to brzmi, gdy m ówim y o termo­ metrze Newtona albo o maszynie parowej Fleminga. Jednakże jesteśm y w porządku, gdy m ówim y o efek­ cie Dopplera, zwłaszcza gdy wyrażenia tego użyliś­ my dla określenia zmian wysokości tonu gwizdka lokom otywy mijającego nas pociągu. Jakie nazwiska skojarzysz z...

1 • lampą górniczą?

2 . automatycznym aparatem do otrzymywania siarkowodoru?

3. mostkiem do badania oporu? 4. szklarni nie przepuszczającymi promieni ultra­

fioletowych?

5. próżnią w rurce barometrycznej?

6 . gazowym palnikiem laboratoryjnym? 7- termosem?

8. regułą pływaka? 9. skatalogowaniem 576 ciemnych prążków w

widmie światła słonecznego?

10. maszyną parową „Rakieta"?

7.

W KRĘGU MEDYCYNY

Nauka przyczyniła się w dużym stopniu do usunięcia przesądów z praktyki lekarskiej. Pacjenta nie stra­ szymy obecnie czarnoksięskimi wyczynami, których nie może zrozumieć. Postępy medycyny są wynikiem zastosowania naukowych metod do bardzo starannie przemyślanych, żmudnych badań medycznych. Na­ ukowcy z różnych dziedzin wiedzy biorą wraz z le­ karzami udział w pracy, której celem jest niesienie ulgi w cierpieniu i zapewnienie zdrowia. Czy możesz odpowiedzieć na następujące pytania? Jaki środek chemiczny sprawia, że na wystra­ szonym kocie jeży się sierść? 2. Czy organizm może wytwarzać kwas solny? 3- W jakiej formie gromadzą się w ciele ludzkim

węglowodany?

4. Kto odkrył bakterie wywołujące gruźlicę? 5. Jaka choroba wymaga obecnie najbardziej

intensywnych badań medycznych? 6. Jakie krople trzeba wpuścić do oka, aby wy­ wołać rozszerzenie źrenicy? 7. Jaką grupę krwi mają uniwersalni krwio­

dawcy? 8- Kto pierwszy wprowadził teorię krążenia krwi? 9. Dlaczego ciało ludzkie poci się?

10. Jaka część ciała zawiera stosunkowo najwięcej wapnia i fosforu?

W naszym życiu codziennym barwy odgrywają bar­ dzo dużą rolę — jakiż straszny byłby bez nich świat! Barwy pomagają uczonym. Chemik posługuje się barwami w swoich badaniach, które podejm uje dla identyfikowania różnych związków. Dla fizyka barwa jest również interesującym obiektem badań. Niżej podane pytania w taki czy inny sposób dotyczą barw. Jnkiego koloru jest...

1. chlor jako gaz? 2. biały ekran oświetlony widmem światła bia­ łego? 3. zewnętrzna krawędź tęczy pierwotnej? 4. płomień palnika Bunsena, do którego wpro­

wadzono sól sodową?

5. płomień palnika Bunsena zawierający pary soli potasu?

6. flaga Szwajcarii widziana w świetle niebie­ skim?

7m flaga Szwecji oglądana przez czerwone szkło?

8. odwodniony siarczan miedzi? 9. odwodniany siarczan miedzi, do którego do­

dano nieco wody?

10. „pierścień" w ogólnie przyjętych metodach badań związków azotowych?

9.

COS DLA POCZĄTKUJĄCYCH CHEMIKÓW

Chemia jest w istocie swej nauką doświadczalną i nauczanie tego przedmiotu oparte jest na pracy w laboratorium. Zgromadziliśmy pewną ilość wska­ zówek potrzebnych do przeprowadzenia niektórych doświadczeń. Ze względu na brak miejsca nie może­ my podać wszystkich instrukcji oraz wymienić wszystkich aparatów i materiałów używanych w po­ szczególnych badaniach chemicznych. Ze zgroma­ dzonych tu danych można rozpoznać otrzymywane gazy. O nieprzyjemnym zapachu niektórych gazów należy pamiętać przy pracy w laboratorium che­ micznym. 1 * Ogrzej 1 gram chloranu potasu z odrobiną dwutlenku manganu w rurce z twardego szkła. 2. Wlej 10 cm3 rozcieńczonego kwasu solnego do probówki z niewielką ilością cynku. 3* Zmieszaj ostrożnie w probówce 1 gram azotynu sodu z 1 gramem chlorku amonu. Dodaj 10 cm3 wody i lekko ogrzej. 4. Dodaj 10 cm3 rozcieńczonego kwasu solnego do rozdrobnionego marmuru.. 5. Włóż do probówki 1 gram chlorku sodu, do­ lej kilka cm3 stężonego kwasu siarkowego. Ogrzej... 6* Wlej 4 do 5 kropli stężonego kwasu solnego do probówki z niewielką ilością dwutlenku man­ ganu. Ogrzej... 7. Wlej kilka cm3 rozcieńczonego kwasu solnego do probówki zawierającej 1 gram siarczynu sodu. Ogrzej... 8. Dodaj kilka cm3 rozcieńczonego kwasu solnego do niewielkiej ilości siarczku żelaza. 9. Ogrzej ostrożnie 1 gram wodorotlenku wapnia i 5 cm3 chlorku amonu. 10. Jaki gaz wydziela się, gdy wlewamy powoli, kroplami, kwas mrówkowy do ogrzanego stę­ żonego kwasu siarkowego?

Wiele pierwiastków i związków chemicznych ma swoje nazwy popularne, które powstały często jeszcze przed tym, zanim został określony ich skład che­ miczny. Na przykład amoniak nazywano w dawnych czasach spirytusem rogowym ze względu na to, że otrzym ywano go przez ogrzewanie rogów i kopyt ta­ kich zw ierząt jak np. jelenie. Niektóre z tych starych nazw są powszechnie używane jeszcze obecnie. Czy możesz podać chemiczną nazwę następujących ciał...:

1. żywe srebro? 2- marmur? 3. lapis?

4. soda do prania? 5. saletra? 6- minia? 7. czerwień jubilerska?

8. biel ołowiana? 9. sól gorzka?

10. gips modelarski?

Wielu z nas uważa posiadanie oczu i uszu za rzecz oczywistą i jeśli nie zajdzie przypadek uszkodzenia tych delikatnych organów, nie jesteśmy w stanie prawie nigdy ocenić, jak one pracują i jak dobrze nam służą. Czy wiesz... 1* co umożliwia oku tworzenie ostrych obrazów przedmiotów znajdujących się w różnych od­ ległościach od oka?

2 . co kontroluje ilość światła wchodzącego do oka?

3. co umożliwia oku wykrywanie utworzonych

w nim obrazów?

4. jaka część oka widzi najlepiej? 5. jaka część oka jest „ślepa"?

6 . na jakie główne części dzieli się ucho? 7. co spotykają fale dźwiękowe przy wejściu do

ucha?

8. w jaki sposób fale dźwiękowe dostają się

z ucha zewnętrznego do wewnętrznego?

9. na jakie częstości drgań wrażliwe jest ucho

ludzkie?

10. w której części ucha mieści się zmysł równo­

wagi?

Uczony nie może dać konkretnej odpowiedzi „tak“ lub „nie" na pytania pewnego typu, zanim nie zgro­ madzi potrzebnego do odpowiedzi materiału dowodo­ wego; zgadywanie je st bezużyteczne. Gdy będziesz odpowiadać na poniższe pytania, spróbuj uzasadnić odpowiedzi. Powiedzieć m asz tylko jedno słowo — „tak" lub „nie". A więc uwaga! Czy to prawda, że...

1* batalion żołnierzy musi iść „dowolnym kro­ kiem", gdy przechodzi przez wiszący most? 2. spadochron był zaprojektowany 450 lat temu?

3. dobry skoczek mógłby na Księżycu skoczyć na wysokość 10 m? 4. złote pieniądze robione są z czystego złota?

5. śruba była używana do podnoszenia wody? 6. stal jest bardziej sprężysta niż guma? 7. w wirówce do mleka śmietana odrzucana jest najdalej od osi obrotu? 8. na szczycie Mont Blanc woda wrze w tempe­ raturze 84° C? 9. łyżwiarz jeździ po wodzie a nie po lodzie? 10. nietoperz widzi lepiej w ciemności i dlatego

nie używa okularów?

Zasadniczym celem przeważającej ilości prac nauko­ w ych jest odkrycie czegoś nowego. Odkrycia proce­ sów zachodzących w przyrodzie i praw nimi rządzą­ cych wzbogacają życie ludzkie o nowe zainteresowa­ nia i pozwalają ludziom lepiej orientować się w ich własnym życiu. Odkrycia dokonywane obecnie są przeważnie wynikiem pracy zespołów uczonych, ale sława przypada w udziale najczęściej tylko kierow­ nikowi zespołu. W przeszłości zdarzało się często, że jeden człowiek pracujący zupełnie samotnie dokony­ w ał wielkich odkryć. Czy znasz nazwisko człowieka, któremu przypisuje się odkrycie...

1- wodoru? 2. helu na Słońcu?

3. helu na Ziemi? 4. argonu?

5. elektronu?

6. neutronu? 7. pozytonu? 8. radu? 9. sposobu identyfikowania cząstek a i 0?

10. bakterii?

14.

TO NIE TAKIE PROSTE, MÓJ DROGI WATSONIE

W siedemnastym w ieku ustalono zasadą, że każda substancja, która nie składa się z dwu lub więcej ro­ dzajów materii, jest ciałem prostym, czyli pierwiast­ kiem. Obecnie znamy ponad sto pierwiastków i istnieje możliwość odkrycia jeszcze większej ich ilości. Można postawić bardzo dużo pytań dotyczą­ cych każdego poszczególnego pierwiastka. Pytania poniższe natomiast dotyczą głównie grup pierwiast­ ków. 1* Jakimi to czterema „pierwiastkami1' posłużył

się Arystoteles przy określaniu natury materii?

2. Który z chemików pierwszy podał definicję

pierwiastka?

3. Czy mosiądz jest pierwiastkiem? 4. Wymień poszczególne chlorowce? 5. Kto wprowadził nazwę „chlorowce"?

6. Wymień dwa spośród tzw. metali alkalicznych. 7. Wymień trzy spośród sześciu gazów obojęt­

nych.

8 . Który z pierwiastków radioaktywnych ma naj­ większe znaczenie? 9. Jaką nazwę dał Mendelejew grupom pier­

wiastków obejmujących: żelazo, nikiel, kobalt; oraz platynę i jej analogi?

10. Wymień metale szlachetne.

Powiedział ktoś, że gdyby tylko niektórych odkryć dokonano pięćdziesiąt lat wcześniej, bieg historii byłby może inny. Jednakże nie mam zamiaru mówić tutaj o tak poważnych sprawach. Zapytajmy: Kiedy żył Faraday? Czy mógł zapalić światło elektryczne w swoim domu? Odpowiedź będzie brzmiała „nie“, ponieważ Faraday zmarł w 1867 r., a lampa elek­ tryczna była nie znana do roku 1880. A czy słuszne są następujące powiedzenia? 1• Mikołaj Kopernik oglądał przez teleskop księ­

życe Jowisza.

2. Stanisław Staszic używał zapałek. 3. Walter Scott zapalał palnik Bunsena. 4. Napoleon Bonaparte nosił nieprzemakalny

płaszcz gumowy.

5. Adam Asnyk był prześwietlany promienia­ mi X. 6 . Abraham Lincoln słodził swe pierożki z dyni cukrem buraczanym. 7. Henryk Sienkiewicz uśmierzał ból głowy pro­ szkami aspiryny.

8. Karol Darwin używał sacharyny do herbaty. 9. Lew Tołstoj otrzymał zastrzyk nowokainy.

10. W czasie wojny krymskiej fort rosyjski został wysadzony w powietrze dynamitem.

1 6.

POMYŚL I PODZIĘKUJ IM

Udogodnienia, z którym i spotykam y się w życiu co­ dziennym, są rezultatem ciężkiej i żmudnej pracy. Korzystamy z nich, ale niestety na ogól nie m yślim y z wdzięcznością o tych, którzy te pionierskie prace wykonali, chociaż prace te w yw arły duży w pływ na bieg naszego życia. Czy wiesz, kto pierwszy...

1* otrzymał tlen? 2. wynalazł zapałki zapalające się przy potarciu? 3. odkrył azotu?

działanie

narkotyzujące

podtlenku

4. zyskał uznanie za prace nad witaminami? 5. opatentował telefon magnetyczny?

6. zbudował nadający się do powszechnego użyt­ ku telegraf? 7. przesłał wiadomość przez Ocean Atlantycki

bez użycia drutu?

8. otrzymał rozpuszczalne fosfaty łatwo przyswa­ jalne przez rośliny? 9. wypróbował chloroform jako środek znieczu­

lający?

10. wydał książkę ilustrowaną fotografiami?

1 7 . O METALACH CIEKAWOSTEK DZIESIĘĆ Gdy myślimy o maszynach, sprzętach kuchennych i budowlach takich, jak mosty i pylony, zaczynamy uświadamiać sobie ogromne znaczenie metali. Jest sprawą bardzo interesującą dowiedzieć się, w jaki sposób metale zostały odkryte, w jakim stanie w y­ stępują w przyrodzie i jak obecnie otrzymujemy je z rud. Jaki metal... 1. ma pod względem handlowym największe znaczenie w świecie?

2 . używany jest do fabrykacji przewodników i kabli elektrycznych?

3. służy do dokładniejszego określenia koloru

włosów blondynek?

4. jest tak sprężysty jak bardzo sprężysta stal

i został odkryty w Kornwalii?

5. zaciekawiał ludzi, jest lekki i otrzymuje się go obecnie na drodze elektrolitycznej?

6. otrzymuje się z rudy zwanej galeną? 7. używany jest w przemyśle brązowniczym, do lutowania i na metalowe czcionki drukarskie?

8. służy do pobielania żelaza? 9. występuje w postaci koloidalnej w „Purpurze

Cassiusa"? 10. w stanie czystym ma ten sam współczynnik rozszerzalności, co szkło pyreksowe?

Wiele nazw aparatów naukowych kończy się na „skop". Końcówka ta pochodzi od greckiego słowa „skopos", które oznacza dozorować, czuwać, poka­ zywać. Przez dodanie końcówki „skop" do rdzenia nazwy aparatu określamy obecnie typ przyrządu służącego bądź do obserwacji, bądź do pokazów. Laryngoskop np. jest przyrządem zawierającym zwierciadełko, przy pomocy którego lekarz ogląda krtań. Podane niżej pytania wymagają odpowiedzi zawartej w jednym wyrazie, kończącym się na „skop". Podajemy nieco uwag pomocnych przy szu­ kaniu odpowiedzi. Jaki „skop"...

1- pomaga w tłumie ludziom o małym wzroście i marynarzom w żegludze podwodnej? 2- przykładał Nelson do oka, gdy nie mógł nic dostrzec bezpośrednio? 3. naukowcy używają do badania bardzo małych przedmiotów? 4 . rzuca na ekran powiększone obrazy zdjęć i rysunków? 5. umożliwia lekarzowi słuchanie bicia serca?

6. daje obrazy przestrzenne płaskich figur? 7. tworzy pięć symetrycznych obrazów jednego

przedmiotu?

8. używany jest w analizie widmowej? 9. służy do badania wnętrza oka? 10. umożliwia oglądanie obracającego się przed­ miotu tak, jak gdyby był on w spoczynku?

19.

O CZYM SZEPCĄ RÓŻNE FALE?

Istnieją różne rodzaje fal; niektóre spostrzegamy przy pomocy naszych zm ysłów, innych — nie. Jedne biegną szybko, inne powoli. Ciała stałe, ciecze i gazy absorbują jedne fale, a przepuszczają inne. Uczeni wykazali, że wiele fal można w ykorzystać dla dobra ludzi, jak również, że istnieją fale szkodliwe dla istot żyjących. Czy możesz wym ienić poszczególne typy fal, które są „odpowiedzialne “ za...

1. zaburzenia na sznurze do wieszania bielizny potrząsanym szybko za jeden koniec, np. do góry i na dół? 2. pojawienie się kręgów na wodzie? 3.

to, co się dzieje, gdy lokomotywa długiego pociągu towarowego staje nagle lub rusza z miejsca?

4.

przewodzenie dźwięków muzyki?

5. umożliwienie obserwacji przedmiotów i barw?

6 . możność fotografowania odległych przedmio­ tów we mgle?

7 . ślepotę śniegową? 8 . umożliwienie oglądania złamanych kości przed ich złożeniem? 9.

przenikliwe promieniowanie wytwarzane przez niektóre substancje radioaktywne?

10. możliwość porozumiewania się z lotnikami na duże odległości?

Metodą pracy uczonego jest doświadczenie, obserwa­ cja i pomiar. Dokładność i prawdziwość pomiaru jest kluczem do sukcesów w e w szystkich badaniach iloś­ ciowych. Słowo „metr" pochodzi od greckiego „metron“ oznaczającego miarę. „Metr“ jest również końcówką w nazwach przyrządów używanych do mierzenia. Np. gazometr służy nie tylko do groma­ dzenia gazu, ale również do mierzenia jego objętości. Czy znasz nazwę przyrządu do mierzenia... i m

gęstości kwasu w baterii akumulatorów samo­ chodowych?

2. przekroju cienkich drutów? 3. prądu elektrycznego wytwarzanego w motorze samochodu? 4.

ciśnienia atmosferycznego?

5. szybkości wiatru?

6 . krzywizny powierzchni sferycznej zwierciadła? 7. napięcia prądu? 8

. szybkości samochodu?

9.

długości krzywej?

10. wilgotności powietrza?

3 500 z a g a d e k fiz y c z n y c h

33

21 .

DOTYCZY ZWIĄZKÓW WĘGLA

Chemia organiczna zajm uje się badaniem związków węgla. W swoim czasie sądzono, że w szystkie takie związki jak: paliwa, cukier, skrobia itd. są produk­ tami istniejącym i tylko w przyrodzie i nie można w ytw orzyć ich w laboratorium. Obecnie znam y setki związków węgla otrzym ywanych w laboratorium i nie występujących w przyrodzie. Czy potrafisz dać odpowiedzi na pytania dotyczące chemii organicznej? 1*

Nazwij ciecz używaną do palenia w „prymu­ sie"!

2.

Podaj nazwę chemiczną gazu błotnego!

3.

Jak nazywają się związki zawierające tylko węgiel i wodór?

4. Nazwij gaz, który wydziela się przy działaniu wody na węglik wapnia! 5. Jakie substancje powstają przy spalaniu nafty w powietrzu?

6. Jakie pierwiastki występują w węglowoda­ nach?

7. Do jakiej klasy czy szeregu zalicza chemik skrobię? 8 . Jaka jest inna nazwa glukozy? 9.

10.

W jakich procesach cukier zamienia się w al­ kohol? Jaki kwas organiczny występuje w occie?

22 .

WZDŁUŻ ALEI ZAPACHÓW

Studiujący chemię organiczną, w miarę postępów w nauce, spotyka się coraz częściej ze związkami o bardziej lub m niej przyjem nym zapachu. Wiele z tych związków w ystępuje w przyrodzie, przeważa­ jąca ich ilość powstała jednak na drodze syntetycz­ nej w laboratorium. Znajdujemy się teraz w krainie barwników, środków aptekarskich, perfum, ma­ teriałów wybuchowych i dezynfekcyjnych.

1. Jaką nazwę daje się związkom organicznym, pochodnym benzenu? 2.

Które z wymienionych nazw oznaczają tę sa­ mą ciecz: benzen, benzyna, benzol?

3.

Chcesz usunąć z ubrania tłustą plamę. Czy postępujesz słusznie (a) lejąc benzen na pla­ mę, czy też (b) otaczając plamę benzenem?

4.

Jaka jest chemiczna nazwa DDT?

5. Jaka jest właściwa nazwa metylobenzenu?

6. Jak nazywany jest powszechnie fenol? 7.

Wymień przemysł, który zawdzięcza swe istnienie anilinie i reakcjom dwuazowym!

8 . Jakie barwniki otrzymywano dawniej z ma­ rzanny, a obecnie otrzymujemy ze smoły węglowej? 9.

Z jakich węglowodorów aromatycznych otrzy­ mujemy indygo?

10. Jaka jest chemiczna nazwa aspiryny?

23

CIEPŁO I ZIMNO

Pytania te dotyczą codziennych doświadczeń z cie­ płem. C zy możesz odpowiedzieć na nie i czy wiesz, dlaczego odpowiedź tw oja jest poprawna?

1. Jaka jest nazwa stopu niklu i żelaza, który przy ogrzaniu prawie się nie rozszerza? 2.

Która szklanka jest bardziej podatna na pęk­ nięcie, gdy wlewamy do niej gorącą wodę — gruba czy cienka?

3.

Czy w radiatorze silnika samochodowego uży­ wa się jakichś substancji dla zmniejszenia szybkości chłodzenia?

4.

Dlaczego blok lodu okrywamy często papie­ rem lub workiem?

5.

W jaki sposób odprowadzane jest ciepło z blo­ ku cylindrów w większości typów silników sa­ mochodowych?

6 . Co jest chłodniejsze podczas jasnej, cichej nocy letniej, woda w stawie czy ziemia na brzegu?

7. Czy w czasie słonecznej, upalnej pogody, chłod­ niej nam będzie, gdy włożymy białe czy czar­ ne ubranie? 8. Dlaczego masło włożone do wilgotnego poro­ watego naczynia jest chłodne? 9.

Na jakie własności oleju samochodowego na­ leży zwrócić uwagę kupując go na okres zi­ mowy?

to . Co jest „chłodniejsze“ w zimie — metalowe ostrze łopaty, czy jej drewniana rękojeść?

Uczony przekonany jest, że jego sprawą jest szuka­ nie praw dy i głoszenie je j w jasnej i zw ięzłej formie. A by wykonać sw e zadanie, posiłkuje się naukowymi metodami badań: obserwacją i gromadzeniem fak­ tów pochodzących z różnych źródeł, hipotezami — przybliżonym i założeniami łączącymi te fakty i w y ­ jaśniającymi je, doświadczeniem, które potwierdza lub obala hipotezy, oraz teorią podbudowującą hipo­ tezy. Gdy wreszcie przekona się, że problem jest rozwiązany, ogłasza w yn ik sw ej pracy w postaci zwięzłego prawa. C zyje nazwisko związane jest z prawem dotyczącym...

1- ciśnienia i objętości gazu?

2. temperatury i objętości gazu? 3. ruchu planet? 4. sprężystości materii? 5. sił grawitacji? 6 . załamania światła? 7.

oporu elektrycznego?

8. zasad elektrolizy? 9 . kierunku prądu indukcyjnego?

10. dyfuzji gazów?

KILKA SŁÓW KOŃCZĄCYCH SIĘ NA „OR“

Uczeni dodają do pewnych w yrazów takie końcówki, które by w skazyw ały na jakąś własność obiektów określanych przez te w yrazy. Np. w yraz kończący się na „ja" oznacza operację albo proces, przy po­ mocy którego otrzym ujem y określone rezultaty (np. krystalizacja, polaryzacja). Końcówka „metr“ oznacza przyrząd do mierzenia, a „skop" — do obserwacji, np. elektrom etr i elektroskop. W yrazy kończące się na „or" oznaczają przyrządy mające pewne cechy. Czy m ożesz nazwać przyrząd kończący się na „or“, który...

1» jest przymocowany z tyłu każdego samochodu?

.

2 umożliwia zmianą powietrza w pokoju? 3.

gromadzi energią elektryczną w postaci energii chemicznej?

4.

daje na ekranie silnie powiększone obrazy małych przedmiotów?

5. zamienia w prądnicy prąd zmienny na stały? 6. zmienia napięcie prądu? 7. przeszkadza płynięciu prądu zmiennego, a nie

stawia przeszkód prądowi stałemu? 8 . uniemożliwia przepływ stałemu prądowi elek­ trycznemu i stawia opór prądowi zmiennemu? 9.

uniemożliwia przepływ prądu elektrycznego stałego i zmiennego?

10. służy jako maleńka lampa radiowa?

28.

O SAMOCHODZIE

Samochód stal się obecnie niezbędnym środkiem transportu rywalizującym z kolejami żelaznymi. Ruch samochodowy wzrasta. Dla jego usprawnienia buduje się nowe drogi, bulwary, autostrady, pod­ jazdy, tunele i parkingi. Czy dobrze znasz samo­ chód? Co...

1- trzeba włączyć, aby uruchomić silnik samo­ chodu?

.

2 jest podstawowym źródłem energii ruchu sa­ mochodu?

3. zamienia energię paliwa w energię poruszają­ cą samochód? 4.

używa się, aby otrzymać iskry w cylindrze?

5. może wydzielać się z rury wydechowej samo­

chodu, i działać trująco?

6. łączy silnik ze skrzynką biegów? 7. umożliwia samochodowi poruszanie się z różną

prędkością? 8 . pozwala kołom samochodu obracać się na za­ kręcie z różną prędkością? 9. osłabia wstrząsy samochodu przy jeździe po wyboistej drodze? 10. zatrzymuje samochód?

27

DZIĘKUJĘ WAM, NAUKOWCY!

Skarżym y się czasem na brak wiadomości o życiu i pracy współczesnych naukowców, podczas gdy w iem y wcale dużo o pracy uczonych działających przed 50 i w ięcej laty. Nowe odkrycia w nauce zda­ rzały się i zdarzają bez przerwy. Pytania tu podane podsuną wiele materiału do przemyślenia tym, którzy sądzą, że współczesny naukowiec obraca całą swą energię jedynie na zagładę świata.

1. Nazwij środek zapobiegawczy przeciw malarii otrzymany po raz pierwszy w 1944 r.! Czy „błękit alcjan“ jest nazwą stali, lekarstwa, oliwy, barwnika czy perfum? Jakiego stopu niklu używa się do umocowania w szkle włókna metalowego zwykłych żaró­ wek? 4.

Jakiego stopu niklu używa się przy budowie silników odrzutowych?

Sm Ostatnio otrzymano dużą ilość bardzo poży­

tecznych związków organicznych (np. freon 12) przy użyciu pierwiastka wchodzącego bardzo łatwo w reakcję. Co to za pierwiastek?

6. Jakie izotopy radioaktywne są używane w me­ dycynie?

7.

Jaki sztuczny plastyk znany jest najdawniej?

8. Nazwij pierwszy plastyk otrzymany ze smoły węglowej! 9.

Jakie sztuczne włókno otrzymujemy z orze­ chów kokosowych?

10.

Nazwij plastyk, którego używa się w radarze!

28

ODGADNIJ NAZWISKO UCZONEGO

W pytaniach poniższych mowa jest o pewnych zda­ rzeniach i prawach natury, które rozsławiły nazwiska ich odkrywców. Pytania postawione są w ten sposób, że odpowiedzi na nie w ydają się łatwe. Cały dowcip polega na tym , że pytania „oczywiste“ pomieszane są z »nieoczywistym i “. Należy odgadnąć nazwisko uczo­ nego, który ... 1. wprowadzi! przymus malowania na kadłubie okrętu linii bezpieczeństwa. 3* został uczczony w 1874 r. przez nazwanie labo­ ratorium w Cambridge jego nazwiskiem. 3.

śmiało przepowiedział w 1871 r. istnienie i wła­ sności kilku nowych, nie znanych wtedy pier­ wiastków.

4.

wynalazł ogniwo prądu elektrycznego, w któ­ rym jako depolaryzatora użył dwutlenku manganu.

5. był odkrywcą talu i twórcą radiometru. 6- był niewrażliwy na barwy i prawdopodobnie pierwszy opisał to zjawisko. 7.

został nagrodzony grodą Nobla.

w raz ze

swym synem na­

8 . przepowiedział powrót do naszego układu pla­ netarnego dobrze znanej komety.

9.

był Amerykaninem; jednostka indukcyjności nosi jego nazwisko.

10 . w swej młodości był uczniem u introligatora.

DYZIO STAWIA KŁOPOTLIWE PYTANIA

Dyzio jest stale żądny w iedzy i uspokaja się tylko w tedy, gdy rozbiera w szystko na kaw ałki lub za­ uw aży coś nowego. J a k w szystkie dzieci p yta zawsze ojca ,Ja k“ i „dlaczego". Ojciec m a odpowiedzieć na ten zbiór pytań. Czy m ożesz m u pomóc?

1. Jak nazywa się proces, w którym mleko za­ bezpiecza się przed kwaśnieniem? Jaki posąg „śpiewał"? 3.

Dlaczego krople deszczu są okrągłe?

4.

Co powoduje powstawanie jasnych dużych iskier w zapalniczce do papierosów?

5. Ciekawy wypadek zdarzył się pewnego razu cioci Dyzia. Łyżeczka stopiła się w filiżance gorącej herbaty. Z jakiego stopu zrobiona by­ ła łyżeczka?

6 . Jakie gazy czy pary dają niebieskie, a jakie cieliste światło używane do reklam?

7.

Co znaczy słowo „alnico“?

8. Z czego zrobiona jest tarcza szlifierska? 9.

Z jakiego stopu zrobione jest ostrze stalówki dobrego wiecznego pióra?

10.

Jakie zjawisko jest przyczyną powstawania bardzo silnych barw: czerwonej, żółtej lub zie­ lonej, widzianych często na afiszach i ogłosze­ niach reklamowych?

Niektóre dobrze znane doświadczenia lub części apa­ ratów kojarzą się zw yk le z nazwiskami uczonych bądź też z m iejscem , gdzie te doświadczenia się odbywały. Nie m ów i się np. o stosie elektrycznym, ale o stosie Volty. Czy potrafisz nazwać przyrząd, jeśli mówią ci, że on ...

1. jest regularny w kształtach, o bokach białych lub czarnych i używa się go w doświadczeniach z promieniowaniem? 2- służy do gromadzenia ładunków elektrycz­ nych, a nie wody? 3. nie służy do łapania owadów, lecz do wykaza­ nia, że ładunki elektryczne gromadzą się na zewnętrznej stronie przewodnika? 4. jest rodzajem transformatora wykonanym około 1851 r. przez człowieka, który robił instrumenty, nie nosił nazwiska francuskiego, ale mieszkał w Paryżu? 5. nie jest częścią roweru i znaleźć go można w turbinie, na którą spada woda z dużej wy­ sokości? 6 . ma zwykłą tłustą plamkę i używany jest do porównywania natężeń źródeł światła? 7. jest polaryzatorem utworzonym z dwu pry­ zmatów wyciętych w kwarcu?

8 obracając się daje białe światło z barwnych *

swych części?

9. jest istotną częścią obiektu walki stoczonej w 1651 r. między końmi a ciśnieniem atmos­ ferycznym? 10. jest zrobiony z metalu, ma zęby i wytwarza tony muzyczne?

31 .

NIE O TYCH, KTÓRE „SPADAJĄ Z SERCA"

Gdy usłyszym y słowo „kamień", m yślim y zw ykle o kamieniach rzecznych, brukowcach, małych kawał­ kach skał używanych do budowy dróg lub nawet o pociskach. Niektóre „kamienie “ m ają w nauce specjalne nazwy. Np. siny kamień jest inną nazwą siarczanu miedzi. Czy wiesz, jaki to kamień...

1. utrudnia gotowanie?

2 . używany jest w budownictwie do zaprawy murarskiej?

3.

zmienia wszystko w złoto, a nie istnieje?

4.

jest półszlachetny i niebiesko opalizuje?

5. jest wytwarzany przez wulkan?

6 . używa się w drukarstwie? 7. jest wprawdzie „piekielny", ale posługuje się nim medycyna przy niszczeniu brodawek?

8. ma zawsze ten sam ciężar niezależnie od swej wielkości?

9. mógł być używany przez szekspirowskiego klowna w celu ustalenia czystości złota i sre­ bra?

10. daje duże jasne iskry przy potarciu o stalowe zębate kółko zapalniczki?

32 .

DO KOGO MOŻE NALEŻEĆ TA TARCZA HERBOWA?

Słyszeliście w szyscy o heraldyce i widzieliście za­ pewne znak herbowy. Przedstawia on tarczą, na której wyobrażone jest zwierzą, ptak, miecz itp. Toporczyk powinien mieć w tarczy topór, a Strzem ieńczyk — strzemią. Jeśli wiąc uczony dokonał ważnego odkrycia, czemuż by nie miał mieć w sw ej tarczy herbowej odpowiedniego znaku? K tóry zatem uczony mógłby mieć w sw ej tarczy...

1. latawca?

2. kocioł z wrzącą wodą? 2. nogę żaby? 4.

wannę napełnioną wodą?

5.

sześć węży tworzących sześdobok?

6. butelkę z kwasem karbolowym? 7 . półmisek z galaretką?

8. termometr zanurzony w topniejącym lodzie i wskazujący temperaturę 32°?

9.

olbrzymi okręt powietrzny?

10. wahadło nie zmieniające swej długości przy zmianie temperatury?

Uczeni napisali mnóstwo podręczników, dzieł nauko­ wych, monografii i esejów. Niektóre uznano za klasyczne w danej dziedzinie w iedzy i przetłum a­ czono na różne języki. W zagadce tej czytelnicy mogą łatwo zawrzeć znajomość z wielkim i dziełam i nauko­ wym i. Czy wiesz, kto jest autorem...

Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (Matematyczne zasady filozofii przyrody)? 2.

De Magnete (O magnesie)?

3. De revolutionibus orbium coelestium (O obro­ tach sfer niebieskich)? 4.

Die Grundlagen der Allgemeinen Relativitatstheorie (Podstawy ogólnej teorii względności)?

5. Traitś de radioactivitś (Promieniotwórczość)?

6. The Origine of Spedes (O powstawaniu ga­ tunków)?

7. Micrographia (Mikrografia)?

8. The Time Machinę (Wehikuł czasu)? 9. Experimental Researches on Electricity (Do­ świadczalne badania nad elektrycznością)? 10. Traite elementaire de Chimie (Podstawy che­ mii)?

Dokładność w pracy naukowej jest rzeczą zasadni­ czą. Zasadę tę stosuje się nie tylko przy w ykonyw a­ niu pracy, ale również przy wyciąganiu wniosków. Jest zawsze rzeczą ciekawą próbować znaleźć po­ m yłkę, lecz bądźm y ostrożni, nie znajdujm y błędów tam, gdzie ich nie ma. C zy niżej podane twierdzenia są słuszne czy nie? Odpowiedz „tak" lub „nie".

Widzimy parę wydobywającą się z wrzącej w kotle wody. 2.

Sól topi się w wodzie.

3. Sztuczny jedwab robi się z drzewa. 4.

Ciężka woda jest bardzo silną trucizną.

5. Fotokomórka selenowa jest najlepszym przy­ jacielem włamywacza. 6. Patelnię aluminiową można czyścić za pomocą

duraluminium.

2. Zamarznięte rury wodociągowe pękają wte­ dy, gdy znajdujący się w nich lód zaczyna topnieć.

8. Grynszpan tworzy się na pewnych mało cen­ nych metalach. 9. Nylon otrzymuje się z kokonów gąsienic. 10.

Insulina jest lekarstwem dla chorych na cu­ krzycę.

Pytania te można by nazwać: „Nieco nauki w domu". Sto i jednej rzeczy musi dopilnować m atka w ciągu każdego dnia i radzi sobie z tym zupełnie dobrze. Jeśli zapytasz ją: „co trzeba przyłożyć na miejsce użądlone przez pszczołę", da ci odpowiedź natych­ miastową. Ale postawisz ją w kłopotliwej sytuacji, jeśli zapytasz „dlaczego"? Czy mama w ie dlaczego? Może odpowiecie na podane tu pytania dotyczące zastosowania osiągnięć nauki w domu. 1-

Czy plamy powstałe z atramentu do piór kul­ kowych dadzą się łatwo usunąć za pomocą mydła i gorącej wody?

2.

Jaka jest istotna różnica między termometrem lekarskim a innymi termometrami?

3.

Czy można prać bieliznę falami dźwiękowymi?

4.

Jakie zjawisko powierzchniowe należy brać pod uwagę przy wyjaśnianiu działania obecnie stosowanych środków piorących?

5.

Jaki gaz pozwala ciastu „rosnąć' ?

6. Jaki przyrząd umożliwia nam ugotowanie kar­ tofli w ciągu sześciu minut?

7. Jaki związek chemiczny powoduje czernienie

srebrnych łyżeczek?

.

8 Jaki środek używany powszechnie do mycia garnków nie może być używany do szorowania aluminiowej patelni?

9.

Jakim związkiem chemicznym posypuje się w zimie oblodzone schody, aby się na nich nie pośliznąć?

10.

Czy lepiej mieć w łazience kontakt ścienny umocowany u sufitu, a światło zapalać i gasić za pomocą doczepionego doń sznura?

Umiecie coś odpowiedzieć na w szystkie poniższe p y ­ tania, ale drażni w as to, że nie potraficie dać poprawnej odpowiedzi w jednym czy dw u słowach. Dla zabawy dajcie sobie jeden punkt za każdą po­ prawną odpowiedź i sprawdźcie, czy udało się wam nazbierać więcej niż pięć punktowo.

1- Co obserwował Galileusz w katedrze w Pizie i co pozwoliło później skonstruować zegar z wahadłem? 2.

Co jest umocowane do osi obrotu podstawy płyty gramofonowej dla utrzymania jej jedno­ stajnego ruchu obrotowego?

3- Jakie ciśnienie powoduje zmianę kształtu błony zakrywającej naczynie napełnione wodą, gdy zanurzymy je do słonej wody? 4.

Jakie zjawisko powierzchniowe umożliwia od­ barwienie soku trzciny cukrowej za pomocą węgla drzewnego?

5. Jaki przyrząd służy do sprawdzania gęstości mleka? 6 . Jak nazywamy ciecz, w której rozpuszcza się ciało stałe? 7. Co znaczy słowo „aneroid"? 8. Jakiej wysokości słup wody równoważy ciśnie­ nie atmosferyczne? 9.

Jaka siła działa na kulkę umocowaną do końca sznura i poruszającą się po okręgu?

10 . Co bardziej wpływa na wzrost oporu powietrza dla szybko jadącego samochodu: aerodyna­ miczny kształt przodu czy tyłu? 4 500 zagadek fiz y c z n y c h

49

Światło w taki czy inny sposób odgrywa w naszym życiu ogromną rolę. Nasze oczy są jednym z naj­ bardziej cennych zmysłów. Musimy je ochraniać. Na niebie w dzień i w nocy dzieją się różne zjawiska, o których na ogół niewiele wiem y. Znajdziesz tu kilka łatwych i kilka niełatwych „świetlnych“ ■oytań. Czy możesz odpowiedzieć na nie bez pomocy?

1. Jak nazywa się wspaniała gra kolorów wi­ dziana na niebie przez mieszkańców okolic polarnych? 2. Światło niebieskie jest rozpraszane przez czą­ steczki atmosfery. Wymień zjawiska występu­ jące w przyrodzie spowodowane tym rozpra­ szaniem! 3. Jak wyjaśnić zjawisko ,.złamania" łyżeczki, gdy włożymy ją skośnie do wody? 4. Światło słoneczne może ulec odbiciu, załama­ niu (refrakcji) i rozszczepieniu (dyspersji). Które z tych zjawisk musi zajść koniecznie, by powstała tęcza? 5. Czy dwie osoby mogą widzieć dokładnie tę samą tęczę? 6. Jaką wadę ma oko, które nie może widzieć jednocześnie linii poziomych, pionowych i skośnych leżących w tej samej płaszczyźnie? 7m Jak nazywa się układ soczewek dających obraz niebarwny na brzegach? 3. Jakie zjawisko powoduje powstanie wspania­ łych barw, gdy wylejemy trochę oliwy na wil­ gotną powierzchnię drogi? 9. Celem zabezpieczenia się przed blaskiem drogi kierowca zakłada okulary. Z jakiego szkła są te okulary?* 10. Czy żółta zasłona reflektora samochodowego pozwala kierowcy przeniknąć wzrokiem mgłę na większą odległość?

Perkina nazywam y często ojcem przem ysłu barwni­ kowego opartego na smole węglowej, ponieważ on pierwszy otrzym ał barwniki ze smoły w ęglowej i utorował w ten sposób drogę do nadzwyczajnych osiągnięć w tej dziedzinie. Robert Boyle mógłby słusznie być nazwany ojcem nauk chemicznych. Ludzie ci byli pionierami i określamy ich jako „ojców" dlatego, że dali początek danej dziedzinie w iedzy lub są ściśle z tym początkiem związani. Kogo można by uczcić mianem ojca...

magnetyzmu? 2. druku? 3. elektryczności? 4.

współczesnej wiedzy doświadczalnej?

5. oświetlenia gazowego?

6 . maszyny parowej? 7. telewizji? 8 . samolotów odrzutowych? 9.

naukowo opracowanego teleskopu?

10 . promieniotwórczości?

39.

RÓŻA NAZWANA INACZEJ BĘDZIE PACHNIAŁA RÓWNIE SŁODKO

Wiele związków chemicznych ma nazwy popularne. Np. boran sodu nazywam y boraksem, a sacharoza jest dobrze znanym cukrem trzcinowym. Niektórzy z Was powiedzą, że kwaśny winian potasowy jest to „kamień winny“. Trzeba jednak być specjalistą che­ mikiem, aby znać chemiczne nazwy powszechnie używanych substancji. W pytaniach tych podjęto próbę zbliżenia obu nazw — popularnej i chemicznej. A więc! Jakie są popularne nazwy...

1. tlenku wapnia? 2. salicylanu metylu? 3.

tlenku magnezu?

4.

chlorku sodu?

5. wodorotlenku wapnia?

6. chlorku amonu? 7.

chlorku rtęciąwego?

8. tiosiarczanu sodu? 9.

azotanu sodu?

10- siarczanu sodu?

Żaden nowy wynalazek nie jest zdarzeniem odosob­ nionym. Każdego dnia ujawniane są nowe fakty, a każdy wynalazek w yw odzi się z tych właśnie gro­ madzonych powoli faktów pochodzących z różnych źródeł. Wynalazek ma zatem sw ój początek w prze­ szłości. Czy wiesz, kto wynalazł lub zaprojektował...

1. dwuelektrodową lampę radiową (diodą)?

2 . trój elektrodową lampę radiową (triodę)? 3.

maszynę parową o praktycznym zastosowaniu?

4.

silnik spalinowy z karburatorem?

5. silnik spalinowy typu wtryskowego?

6. oftalmoskop? 7. prasę hydrauliczną?

8. fonograf? 9.

10.

żarówkę elektryczną dającą białe światło? żyroskop?

Przyrostek „graf" pochodzi od greckiego słowa „graphein" — pisać. Współczesne w yrazy kończące się na „graf" oznaczają coś, co pisze, notuje, robi zdjęcia. Np. spektrograf jest instrumentem, który umożliwia naukowcom sporządzenie katalogu widm. Czy wiesz, jaki to „graf" określony jest przez poniż­ sze uwagi? Jestem...

1- przyrządem do zapisywania wstrząsów ziem­ skich.

2 . przyrządem do mierzenia bardzo małych od­ stępów czasu.

3. przyrządem do badania serca.

4 . przyrządem, którego radzisz się, czy wziąć parasol.

5. tym, który zapisuje czas. 6. pierwszą maszyną służącą do zapisywania i od­

twarzania głosu. 7.

szklaną rurą w radarze.

8. używany przez urząd pocztowy do przesyłania pisanych wiadomości. 9.

pożyteczny przy przesyłaniu wiadomości za pomocą promieni świetlnych.

10. aparatem do pokazywania obrazów w ruchu.

42 .

NIE ZAWSZE SŁAWA JEST BODŹCEM

Większość uczonych, zarówno kobiet, jak i mężczyzn, ma wygląd zew nętrzny taki jak zw ykli, przeciętni ludzie. Nie różnią się od innych ani postacią, ani dłuższą brodą. Nie stronią także od sławy, ale sława nie jest dla nich jedynym bodźcem. Jest prawdą, że w okresie, powiedzm y, ostatnich lat czterystu wśród uczonych byli tacy, których podniecała sława. W pewnych przypadkach ci żądni sławy ludzie osią­ gali zamierzony cel. Czy wiesz, kto został sławny przez badania dotyczące...

doświadczalnego potwierdzenia istnienia fal elektromagnetycznych?

2. wiercenia otworów w lufach armat? 3-

skroplenia powietrza?

4.

rozłożenia światła słonecznego na barwy?

5. wyrzucania pierścienia metalowego z prze­ strzeni między biegunami elektromagnesu? 6. spadania ze szczytu wieży ciał o różnych cię­ żarach? 2. mechanicznego równoważnika ciepła? 8. komory z parą wodną? 9.

odchylenia biegu promieni katodowych przez pole magnetyczne i elektryczne?

10. mocnego żelaznego pierścienia, na którym na­ winięte były dwie niezależne od siebie zwoj­ nice z drutu?

Kwas siarkowy m a ogromne zastosowanie w prze­ m yśle chemicznym. Można powiedzieć, że ilość zu­ żytkowanego w danym kraju kwasu siarkowego świadczy o stanie rozwoju przemysłu tego kraju.

1« Jaki związek służy zwykle do wykrywania kwasu siarkowego? 2. Z czego składa się cząsteczka kwasu siarko­ wego? 3. Kto opatentował sposób wydobywania siarki, który uczynił USA głównym dostawcą tego pierwiastka, mimo niekorzystnego usytuowa­ nia złóż? 4. Metoda komorowa jest jednym z dwu dobrze znanych sposobów otrzymywania kwasu siar­ kowego na skalę przemysłową. Jaki jest drugi sposób? 5. Nazwij dwie wieże w fabryce kwasu siarko­ wego, posługującej się metodą komorową!

6. Jaka jest dawna nazwa stężonego kwasu siar­ kowego? 7.

Do czego używa się kwasu siarkowego w samo­ chodzie?

8. Jaka jest chemiczna nazwa anhydrytu? 9.

Prawie połowa produkcji kwasu siarkowego zużywana jest na fabrykację dwu nawozów sztucznych. Wymień jeden z nich!

10. Czy przy mieszaniu kwasu siarkowego z wodą należy dolewać (a) kwas do wody, czy też (b) wodę do kwasu?

S

44 .

SKRÓTY W NAUCE

Często słyszym y lub m ówimy: PKO, PKP, BBC itd. Celem zwiększenia łatwości porozumiewania się nauka wprowadza swoje własne skróty. Pytania te nie zajmują się sym bolam i chemicznymi (Cu dla miedzi, N dla azotu), ani wzorami chemicznymi (HzSOi dla kwasu siarkowego). Gdy wiesz, że gicm1 oznacza „gramów na centym etr kw adratow y", to jesteś na dobrej drodze. Czy wiesz, co oznaczają następujące skróty?

1. KM 2. CGS 3.

MeV

4.

mm Hg

5. MHz 6. SEM 7. kcal

8- uC 9.

255 Fm 100

10 . kWh

45 .

PROSIMY O PRZYJEMNY WYRAZ TWARZY

Radują nas pam iątkowe zdjęcia przypominające minione lata. Czy znasz części składowe aparatu foto­ graficznego i czy rozumiesz ich działanie? Pytania te mogą ci powiedzieć o czymś, o czym jeszcze nie wiesz. 1-

Co umożliwia widzenie przedmiotów, które chcemy fotografować?

2.

Co informuje nas o odległości fotografowanych przedmiotów od obiektywu?

3. Jak nazywa się odległość między najbliższymi i najdalszymi przedmiotami ostro widzianymi na zdjęciu? 4.

Co pozwala zmieniać wielkość „f“ soczewki?

5. Co pozwala na zmianę czasu ekspozycji? 6. Co informuje o właściwym wyborze czasu ekspozycji? 7. Jak nazywa się klisza fotograficzna czuła na

całe widmo widzialne?

8. Jak nazywają się soczewki dające ostre obrazy na całym zdjęciu?

9.

Co pozwala na zmniejszenie ilości światła odbijającego się od powierzchni soczewki?

10. Jaka jest kolejność czynności przy utrwalaniu zdjęć na taśmie filmowej?

46

ZATRZYMAJ SIĘ, SPÓJRZ, POSŁUCHAJ!

Wiciu z nas, włączając aparat radiowy czy telewizor, nie pom yśli nawet o tych, którzy pracowali długo nad ulepszeniem tych aparatów. Tu nie pytam y cię o to, czy pamiętasz nazwiska w szystkich tych ludzi, ciekawi nas jednak, czy wiesz... 1. kto przewidział istnienie fal elektromagnetycz­ nych przed tym, zanim zaistniała możliwość sprawdzenia tego faktu doświadczalnie? 2.

kto w Anglii odkrył sposób dostrajania odbior­ nika do danej fali radiowej?

3.

jakie fale może odbierać odbiornik radiowy, gdy dźwięk nie jest transmitowany?

4.

w jaki sposób przesyła się telegramy za po­ mocą fal radiowych?

5. w jaki sposób przesyłamy dźwięk za pomocą fal radiowych? 6 . jak nazywają się dwa sposoby modulacji fali nośnej? 7. czy odbiornik radiowy może pracować bez elektronowych lamp radiowych? 8. jaki typ odbiornika radiowego jest bardzo czuły i selektywny? 9.

co jest przyczyną powstawania plamki świetl­ nej dającej obraz na ekranie rury katodowej w telewizorze?

10. jakie urządzenie trzeba zastosować do apara­

tów elektrycznych, aby uzyskać dobry odbiór audycji telewizyjnych?

Znajdziecie tutaj mieszankę pytań. Celowo nie do­ tyczą one jednego tylko tematu. Niektóre pytania dotyczą kw estii nowych, które mogą być obce do­ rastającym dzieciom, lecz są banalnie łatwe dla nieco starszych. W ybór jest duży. Okażesz się na poziomie, jeśli odpoioiesz na większość z nich.

1* Jakiej skali używamy do mierzenia szybkości, mniejszej i większej od szybkości dźwięku w powietrzu? 2* Jaka specyficzna wielkość wskazuje kwaśność gleby lub roztworów? 3. Przy pomocy jakich środków utrzymujemy normalny ruch drogowy podczas ciemnej, mglistej nocy? 4.

Jaki fluoryzujący barwnik wchodzi w skład czerwonego atramentu?

5. Jak nazywa się przyrząd elektronowy używany

do rejestracji radioaktywności?

6 . Jaka teoria spowodowała zmianę naszych po­ glądów na istotę przestrzeni, czasu i grawi­ tacji?

7.

Jaki materiał użyty do budowy nawierzchni drogowej usunął z drogi kurz?

8. Jakiego terminu używa się dla określenia pro­ cesu nadawania stali określonego stopnia twardości? 9.

Jaki jest efekt działania na pilota dużych przy­ spieszeń podczas lotu nurkowego?

10.

Czy leukoplast przylepia się łatwiej do po­ wierzchni gładkiej, szorstkiej czy porowatej?

Poniżej opisane są krótko pewne klasyczne, naukowe „wypadki", które doprowadziły do odkryć. Czy wiesz, którego to naukowca czy badacza przypadek dopro­ wadził do ważnego odkrycia?

1- Robiąc sekcję żaby przymocował ją do stołu, a w tym czasie jeden ze studentów dotknął nożem nerwu nogi żaby. 2. Przeprowadzał doświadczenia z wyładowa­ niem elektrycznym w gazach, a następnie stwierdził, że leżące obok klisze fotograficzne zostały wyświetlone. 3. Odkładał na bok próbki stopów różnych stali, a przy powtórnym ich przeglądzie spostrzegł, że jedna z tych próbek nie zardzewiała. 4. Przypadkowo przesunął w pobliżu igły magne­ tycznej drut, po którym płynął prąd elek­ tryczny. 5. Włożył do palnika Bunsena koniec siatki azbe­ stowej pochlapany mieszaniną roztworów toru i ceru. 6 . Przechowywał w ciemnym miejscu klisze foto­ graficzne. Pewnego razu przypadkowo położył na nie sole uranu. 7. Zauważył, że wszystkie artykuły żywnościowe, których dotykał, były słodkie. 8. Eksponował srebrzone płyty miedziane, lecz nie fotografował. Zamiast wyrzucać je, prze­ chowywał w szafie z chemikaliami. 9. Był optykiem. Pewnego dnia ustawił w szereg soczewki zbierające i rozpraszające i otrzymał silnie powiększony obraz przedmiotu. 10. Próbował otrzymać chininę. Ciągnącą się masę

spłukał alkoholem i otrzymał moweinę, barw­ nik koloru malwy.

Najważniejszym i najbardziej znanym związkiem chemicznym jest prawdopodobnie woda. Cząsteczka w ody składa się z dwu atomów wodoru i jednego atomu tlenu. W wielkich miastach zużyw a się co­ dziennie około 250 litrów w ody na osobę. W pytaniach tych znajdziesz kilka problemów dotyczących wody.

Ile waży jeden centymetr sześcienny wody? 2.

W granicach jakich temperatur woda rozszerza się przy oziębianiu?

3- Jak nazywamy wodę, w której mydło nie chce się pienić? 4.

Jaki głównie związek chemiczny utworzył się przy eksplozji Zeppelina w Ameryce w 1937 r.?

5m Kto odkrył deuterium?

6 . Podaj popularną nazwę związku zawierającego atomy deuterium i tlenu!

7. Jak nazywa się młody fizyk, który zginął w czasie wojny w 1915 r. i który pierwszy okre­ ślił liczby porządkowe pierwiastków?

.

8 Grzmot usłyszeliśmy w trzy sekundy po bły­ 9.

skawicy. Jak daleko jesteśmy od burzy? Jak nazywa się substancja pochłaniająca wil­ goć z powietrza?

10. Czy twardą wodę można zmiękczyć używając wapna palonego?

W poniższych zagadkach nie ma nic szczególnie nau­ kowego. Odpowiedziami są nazwiska różnych dobrze znanych ludzi związanych ściśle z nauką. Zagadki podane są w m ożliwie najbardziej zw ięzłej formie. Niektóre są rozsądne, inne na pierw szy rzut oka w ydają się nonsensem, a w szystkie są zebrane po to, by was zabawić. Pamiętaj, że nauka ma w ielki za­ stęp pracowników, którzy cieszą się życiem i widzą radosną stronę każdej rzeczy. A oto one: i - Eureka! Eureka!

2. Mona Lisa. 3.

Jestem Anglikiem. Nazywam się tak, jak war­ stwa na niebie, a pierwsza część mego na­ zwiska nie jest lekka.*

4. Uwaga! Mistrz wszech wag! 5. Wybuch i nagroda. 6. Nie umiem grać na bałałajce, ale znam się nieco na oktawach. 7.

Niepotrzebne mu były w tej ciemni okulary przeciwsłoneczne.

8 . Podarowałem więcej niż tysiąc patentów. 9.

Największe wysokości i największe głębie.

18- Bezładne ruchy, Polak je pilnie śledził. * h e a v y — ciężki (ang.)

G3

ODPOWIEDZI

5 500 z a g a d e k fiz y c z n y c h

1

C Z Y WIESZ DLACZEGO...?

1. Ciśnienie atmosferyczne We wnętrzu wiecznego pióra znajduje się rurka gumowa zawierająca atrament i z reguły trochę powietrza. W górze ciśnienie jest mniejsze niż przy ziemi; wobec tego, w miarę wznoszenia się do góry, powietrze wewnątrz rurki rozpręża się i naciskając na atrament powoduje jego wyciekanie z pióra. 2.

Wloskowatość

Cząsteczki ciał przyciągają się wzajemnie. Siły adhezji, czyli siły przyciągania między cząsteczkami knota i parafiny są większe od sił kohezji działają­ cych między cząsteczkami parafiny. Dlatego parafina wznosi się po knocie do góry. Zwilżanie materiałów jest również spowodowane włoskowatością. 3. Napięcie powierzchniowe Siły kohezji działające między cząsteczkami wody powodują powstanie na jej powierzchni cienkiej warstwy cząsteczek zachowującej się tak, jak naprę­ żona błonka. Jeśli ciężar owada nie jest zbyt duży lub gdy odnóża jego nie są wilgotne, „błona“ nie przerwie się i owad może bezpiecznie spacerować po powierzchni wody. 4. Rozszerzanie i kurczenie się ciał Metale rozszerzają się przy ogrzewaniu i kurczą przy chłodzeniu. Ogrzane do czerwoności nity wbijane są młotem w otwory specjalnie przygotowane w dwu zachodzących na siebie blachach. Gdy nit stygnie, kurczy się, a przez to dokładniej dociska blachy do siebie. Siły powstające przy kurczeniu się ciał są bardzo duże. Sm Zm iana tem peratury topnienia Przy lepieniu kul śniegowych wywieramy na nie rę­ kami ciśnienie, które obniża temperaturę zamarza­ nia. Część śniegu na powierzchni kuli śniegowej zamienia się w wodę, która zamarza powtórnie, gdy przestaniemy wywierać ciśnienie. W ten sposób two­ rzy się twarda powłoka, wiążąca śnieg. Przy bardzo mroźnej pogodzie ucisk rąk nie może wywołać do­ statecznie dużego ciśnienia potrzebnego do stopienia śniegu.

6. Przewodnictwo cieplne Przewodnictwo cieplne jest procesem, w którym ciepło przechodzi od ciała cieplejszego do chłodniej­ szego, przy czym oba te ciała i ich części nie zmie­ niają swego wzajemnego położenia. Drewno jest złym przewodnikiem ciepła i dlatego drewniana rączka łyżki włożonej do wrzącej wody jest na tyle chłodna, że można ją wziąć do ręki. Dlatego metalo­ we kubki mają czasami drewniane uchwyty. 7.

Konwekcja

Ogrzane nad ogniem powietrze rozszerza się, staje się lżejsze od otaczającego chłodniejszego powietrza i unosi do góry. W ten sposób powstaje w kominie „ciąg“. Im wyższy jest komin, tym ciąg jest silniej­ szy. Paląca się gazeta zwiększa ciąg, czyli intensyw­ niej wciąga powietrze między żarzące się węgle. 8. Promieniowanie Jasne błyszczące powierzchnie są złymi radiatorami. Dobrze polerowane srebrne imbryłd utrzymują o wiele dłużej ciepłotę niż ciemne, matowe. Czarne matowe powierzchnie silnie promieniują ciepło. Pięknie polerowany radiator samochodowy jest tylko maską ciemnej w rzeczywistości powierzchni radia­ tora znajdującego się pod tą błyszczącą pokrywą. 9.

Sublimacja

Proces, w którym ciała stałe zamieniają się bezpo­ średnio w gazy. Zjawisko to jest pokrewne paro­ waniu, ale występuje w przyrodzie rzadziej. Gałki antymolowe kamfory, naftaliny i paradwuchlorobenzenu „znikają1* bez topnienia, spalania się czy eksplozji. Lodowce na szczytach gór także powoli sublimują. 10. Prawo Bemoulli’ego (1700—1782) Tryskający do góry strumień wody porywa ze sobą cząsteczki gazu. Im bliżej strumienia znajduje się cząsteczka, tym prędkość jej ruchu jest większa. Ciśnienie w płynącym z różną prędkością powietrzu jest niższe w tym miejscu, w którym prędkość prze­ pływu jest większa. Gdy kulki wypadają ze strumie­ nia, są one jednocześnie wpychane do niego z powro­ tem przez wyższe ciśnienie powietrza będącego w spoczynku, znajdującego się nieco dalej od stru­ mienia wody. Dzięki temu kulki nie wypadają ze strumienia i wznoszą się znowu do góry wraz ze strumieniem wody.

2.

SŁUPY MILOWE NA DRODZE POSTĘPU

1. Wollaston (1760—1828) Fizyk angielski Wollaston odkrył fakt, że pole widze­ nia znacznie wzrasta, jeśli soczewki o jednakowych krzywiznach ustawimy tak, aby źrenica oka znajdo­ wała się blisko środka krzywizny. Minęło wiele lat, zanim odkrycie to znalazło powszechne zastosowanie. 2.

Lavoisier (1743—1794)

Prace Lavoisiera, wielkiego chemika francuskiego, nad spalaniem doprowadziły go w 1770 r. do opubli­ kowania nowej teorii tego zjawiska. Doświadczenie, którego wynikiem była ta teoria, polegało na ogrze­ waniu rtęci o znanej masie w określonej objętości powietrza i powtórnym ważeniu tego, co pozostało. Okazało się, że masa tego, co pozostało po ogrzaniu, była większa od pierwotnej masy rtęci. Fakt ten wskazywał, że rtęć przyłączyła coś do siebie. W ten sposób obalona została teoria flogistonu. 3.

Cavendish (1731—1810)

Przez zmierzenie w laboratorium siły przyciągania dwu ciał oraz uwzględnienie przyspieszenia spadają­ cych swobodnie ciał mógł Cavendish obliczyć masę Ziemi. Dokładność obliczeń gęstości Ziemi i stałej grawitacji była tak duża, że otrzymanymi przez niego wynikami posługujemy się jeszcze obecnie. 4. Vo!ta (1745—1827) Włoski fizyk Volta zbudował pierwsze ogniwo elek­ tryczne. Twierdził on, że prąd elektryczny powstaje przy zetknięciu dwu różnych metali (zaprzeczał temu jego rodak Galvani). Ogniwo Volty składa się z dwu różnych płyt zanurzonych do roztworu kwasu lub soli

5. Avogadro (1776—1856) Włoch Avogadro był profesorem fizyki na uniwersy­ tecie w Turynie. Opublikował bardzo dużo prac. Naj­ bardziej znany jest jako twórca hipotez sformułowa­ nych w 1811 r., w których stwierdza, że wszystkie

gazy w tej samej objętości i w tych samych warun­ kach zawierają tę samą ilość cząsteczek. Zwrócił także uwagę na istotną różnicę między atomami i cząsteczkami 6. Wohler (1800—1882) Niemiecki chemik Wohler był nie tylko wielkim eksperymentatorem, ale również znakomitym nau­ czycielem. W roku 1828 otrzymał syntetycznie mocz­ nik. Żadne z odkryć chemicznych XIX stulecia nie miało tak wielkiego znaczenia dla chemii, do tego czasu bowiem sądzono, że związki organiczne mogą powstawać jedynie przy udziale „żywej“ siły. 7.

Bohr (ur. 1885)

Genialny duński fizyk-teoretyk, którego nazwisko stawiane jest na równi z Newtonem i Maxwellem, jako dwudziestoośmioletni młody naukowiec ogłosił pracę kładącą podwaliny kwantowej fizyki atomów. W roku 1922 otrzymał nagrodę Nobla. Jest jednym z twórców teorii budowy bomby atomowej. 8. Fizeau (1819—1896) W roku 1849 fizyk francuski Fizeau podał metodę pomiaru czasu biegu fali świetlnej ze źródła do zwierciadła i z powrotem na odległości 8851 m. Istot­ ną częścią przyrządu pomiarowego było szybko obra­ cające się koło zębate. Był to pierwszy wykonany na Ziemi pomiar szybkości światła.

.

9 Bessemer (1813—1898) Po długich i kosztownych doświadczeniach Besse­ mer, chemik angielski, znalazł sposób zamiany żeli­ wa w stal. Stal Bessemera zastąpiła wkrótce uży­ wane w budownictwie żelazo kute. Konwertory Bessemera stosuje się również obecnie. Bessemer zdobył przez to wielką fortunę, a jednocześnie spo­ wodował znaczną obniżkę cen stali. 10.

Florey (ur. 1894)

Biochemik angielski Florey, pracując w zespole ba­ daczy w Oksfordzie, wyróżnił się odkryciem sposobu otrzymania penicyliny z hodowli pleśni obserwowa­ nych początkowo i opisanych przez Fleminga. Pod­ czas drugiej wojny światowej Florey pracując w Ameryce zdołał zaopatrzyć w penicylinę walczące armie sojusznicze.

3.

JAKIE JEST POCHODZENIE TYCH SŁÓW?

1. Miejscowość — Magnesia Współczesna nazwa „magnetyt'* nadana została ru­ dzie żelaza. Po raz pierwszy odkryto tą rudę w Azji Mniejszej w miejscowości Magnesia. Początkowo rudę tę zwano kamiennym przewodnikiem, ponie­ waż zawieszona swobodnie zachowuje się jak igła magnetyczna kompasu. 2. Anders Celsjusz (1701—1744). Termometr ten, wynaleziony w r. 1730, ma sto stopni między dwoma punktami stałymi — temperaturą topniejącego lodu i wrzącej wody. Używają go w swych pracach wszyscy uczeni. W Anglii powsze­ chnie używa się termometru Fahrenheita (1686-1736), w którym temperatura krzepnięcia wody przyjęta jest za 32°, a wrzenia wody za 212°. 3. Nonius (Nunez, 1492—1577) Noniusz (1631 r.), zwany także, na cześć wynalazcy, Skalą Vemiera (1580—1637), pozwala nam mierzyć z dużą dokładnością wielkości liniowe i kątowe. Składa się zwykle ze skali ruchomej, której dziesięć podziałek równa się dziewięciu milimetrom drugiej skali nieruchomej. Astronom portugalski Nunez skonstruował podobny przyrząd pomiarowy znacznie wcześniej niż Vemier, geometra francuski. 4. Łacińskie „formica“ — mrówka Formalina jest produktem redukcji kwasu wodorokarboksylowego, zwanego potocznie ^kwasem mrów­ kowym^ Kwas ten w stanie naturalnym występuje w ciele czerwonych mrówek i w parzydełkach po­ krzyw. W XVII wieku otrzymywano go przez destylację mrówek z wodą. Obecnie otrzymujemy go innym, laboratoryjnym sposobem. 5. Żelazo i nikiel — metale wchodzące w skład płytek akumulatora

Płyta dodatnia zrobiona jest z wodorotlenku niklu, a ujemna — z mieszaniny żelaza i kadmu; akumu­ lator taki jest o wiele lżejszy od ołowiowego. Elek­ trolitem jest roztwór wodorotlenku potasu. Siła elektromotoryczna tego akumulatora wynosi 1,2 wolta.

6. Artois — dawna prowincja francuska Pierwsze w Europie studnie artezyjskie zbudowano około 800 lat temu we Francji, w prowincji Artois. Chińczycy i Egipcjanie budowali je jeszcze wcześ­ niej. Wąski pionowy otwór wywiercony w dolinie prowadzi w głąb ziemi do warstwy przepuszczającej wodę, położonej między dwoma pokładami nieprze­ puszczalnymi. Po dolnym wznoszącym się ku górze pokładzie spływa woda do wywierconego otworu i, nie mogąc przedostać się przez górny nieprzepu­ szczalny pokład, wytryskuje otworem do góry. 7. Greckie „elektron “ — bursztyn Grecy wiedzieli, że potarty bursztyn przyciąga lek­ kie przedmioty. Przez 2000 przeszło lat nie umiano wykorzystać tego zjawiska. Dopiero w XVI wieku Gilbert (1540—1603) stwierdził, że podobne własności mają inne ciała i wprowadził do nauki nazwę „elek­ tryczność" od greckiego słowa elektron oznaczają­ cego bursztyn. 8. Miasto Lydd Lydd jest małym miasteczkiem w Anglii. Przed wie­ lu laty w pobliżu tego miasta znajdował się obóz wojskowy. W obozie tym wypróbowano materiał wybuchowy składający się z kwasu pikrynowego zmieszanego w niewielkim procencie z nitrobenze­ nem i wazeliną. Ten środek wybuchowy nazwano lydditem. 9. Okręg Les Baux Aluminium otrzymujemy przeważnie z boksytów, czyli tlenków tego metalu o wzorze AI2O3 • 2H20. Ruda ta została odkryta po raz pierwszy w okręgu o nazwie Les Baux w pobliżu Arles we Francji i stąd pochodzi nazwa rud — boksytów, z których otrzy­ mujemy aluminium. 10.

Początkowe litery — Radio Detection And Ranging (radiowykrywanie i pomiar odległości)

Mikrofale radiowe wysyłane krótkimi impulsami z nadajnika radarowego dolatują do samolotu lub innego obiektu i dają echo. Odbite impulsy wracają do odbiornika, w którym można je zobaczyć jako plamkę świetlną na ekranie radaru w punkcie odpo­ wiadającym położeniu w przestrzeni obiektu, od którego zostały odbite.

1. Punkt topnienia Ciała stałe ogrzewane zamieniają się w ciecze. Pod stałym ciśnieniem zmiana ta następuje w ściśle okre­ ślonej temperaturze zwanej temperaturą topnienia albo punktem topnienia. Każde ciało stałe ma swój punkt topnienia, który wykorzystujemy przy spraw­ dzaniu jego czystości chemicznej. 2. P u n k t z a m a r z a n i a

Nazwę tę dajemy temperaturze, w której ciecz za­ mienia się w ciało stałe. Mówimy o punkcie topnie­ nia dał stałych i punkcie zamarzania deczy. W nor­ malnych warunkach lód topi się w 0° C, a tym samym woda zamarza w 0°C. 3. Punkt wrzenia Punktem wrzenia cieczy nazywamy temperaturę, w której ciśnienie pary cieczy jest równe dśnieniu zewnętrznemu. Temperatura wrzenia zmienia się wraz z ciśnieniem. Punkt wrzenia dla rtęci wynosi 357° C, a dla wody 100° C przy ciśnieniu 760 mm Hg. 4.

Punkt rosy

Punkt rosy jest to taka temperatura, do której trzeba ochłodzić powietrze, by para w nim zawarta uległa skropleniu w postaci rosy na wypolerowanej po­ wierzchni metalowej. Do wyznaczania punktu rosy używamy higrometru. Znając punkt rosy możemy obliczyć wilgotność powietrza. 5. Punkt Curie Magnesowanie polega na układaniu się elementar­ nych magnesów w pewnym kierunku. Na skutek ruchu cieplnego atomów i cząsteczek uporządkowa­ nie to psuje się i własności magnetyczne dała male­ ją. Im wyższa jest temperatura dała, tym uporząd­ kowanie to jest gorsze i wreszcie w pewnej tempera­ turze, zwanej punktem Curie, ciało rozmagnesowuje się zupełnie.

6. Punkt ogniskowy — ognisko (FOCUS) Nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa focus ozna­ czającego palenisko lub ognisko. Wiązka równoleg­ łych promieni świetlnych po załamaniu w soczewce zbierającej skupia się w jednym punkcie. W punkcie tym koncentruje się duża ilość energii świetlnej i cieplnej. Wyjaśnia to nadawaną soczewce nazwę szkła palącego.

.

7 Punkty: ogniskowy, główny, węzłow y

Są to trzy punkty kardynalne soczewki. Od ich wza­ jemnego położenia zależy dobroć obiektywu aparatu fotograficznego. Punkt główny jest to punkt przecię­ cia płaszczyzny głównej z osią główną. Przy oblicza­ niu kształtu soczewki wygodnie jest posługiwać się punktami węzłowymi. 8. Punkty bliży i dali wzrokowej Aby na siatkówce oka powstały ostre obrazy przed­ miotów leżących w różnych odległościach od oka, soczewka oczna musi zmieniać swój kształt, to zna­ czy zmieniać wielkość swojej ogniskowej. Wielkość tych zmian, czyli zakres akomodacji oka ograniczony jest dwoma punktami: punktem bliży wzrokowej, czyli najbliższym oka punktem widzianym ostro i punktem dali wzrokowej, tj. najdalej od oka poło­ żonym wyraźnie widzianym punktem. 9. Punkt eutektyczny Gdy dwa dała A i B tworzą mieszaninę, to jej punkt topnienia zależy od składu procentowego. Pewne zespoły metali obniżają temperaturę topnienia ich mieszaniny poniżej punktu topliwości każdego ze składników. Punkt eutektyczny jest to najniższa temperatura topnienia takiej mieszaniny. 10. Punkt zapłonu Punkt zapłonu określany jest w tak zwanej próbie Abela (1857—1938), przeprowadzanej w metalowym naczyniu o ustalonych rozmiarach. Do tego naczynia wprowadza się paliwo, ogrzewa się je i notuje tem­ peraturę zapalania się pary. Czy to wyjaśnia wam spotykane w gazetach określenie mówiące, że jakiś kraj jest punktem zapalnym w trudnej sytuacji?

5.

NOWE LAMPY ZAMIAST STARYCH

1- Ś w i e c a

Fenicjanie wyrabiali świece z wosku bielonego. Po­ czątkowo świece były miękkie i dlatego musiano je przymocowywać do długich sztyftów. Twarde świe­ ce poczęto wyrabiać ze stearyny ok. roku 1823. Knoty wymagały częstego obcinania do chwili, gdy w roku 1850 wprowadzono knot pleciony. 2.

Palnik Arganda (1755—1803)

Początkowo używano do lamp oleju roślinnego lub zwierzęcego. Wielkim postępem było wprowadzenie w roku 1784 palnika skonstruowanego przez mecha­ nika szwajcarskiego Arganda. W palniku tym szklany komin (szkło) powodował silną cyrkulację powietrza dookoła knota mającego kształt rury. Dzięki temu lampa paliła się jasnym, bezdymnym płomieniem. W roku 1853 Polak, Ignacy Łukasiewicz, zbudował używaną jeszcze dotychczas lampę naf­ tową. 3. R y b i o g o n

Oświetlenie gazowe przyjęło się około roku 1800 dzięki pracom Anglika Murdocka (1754—1839) nad destylacją węgla. Początkowo palnikami były otwar­ te rurki. W późniejszym okresie zamykano rurki pokrywką z trzema otworkami lub wydłużoną szcze­ liną, a ostatnio pokrywką z dwoma otworkami leżą­ cymi naprzeciw siebie. Dzięki temu płomień uzyskał kształt rybiego ogona. 4.

Łuk w ęglowy

Anglik Humphrey Davy (1778—1829) otrzymał pierw­ sze światło łukowe przepuszczając prąd elektryczny między dwoma kawałkami węgla. Światło było wprawdzie migotliwe, ale bardzo jasne, zbyt jasne i niebezpieczne, by można posługiwać się nim w do­ mu. W roku 1870 użyto łuku węglowego do oświetle­ nia ulic w Londynie. 5. Włókno węglowe Problem był następujący: znaleźć materiał, który emitowałby światło, gdy przepłynie przezeń prąd elektryczny. Edison i Swan pracując niezależnie rozwiązali ten problem w podobny sposób i prawie

w tym samym czasie. Materiałem tym było włókno węglowe zamknięte w szklanej bańce (żarówka). 6. Wolfram Włókno węglowe zastąpiono wkrótce osmem, tanta­ lem, a następnie wolframem. Początkowo włókno wolframu znajdowało się w próżni. Wolfram jest ciągliwy, można otrzymać go w stanie czystym i łatwo wyciągnąć z niego długie, cienkie włókno. Jego punkt topnienia jest wyższy niż jakiegokolwiek znanego metalu.

.

7 Spirala podwójna Wydajność włókna wolframowego wzrasta wraz ze wzrostem jego temperatury. Skręcenie cienkiego drutu w podwójną spiralę pozwala otrzymać wysoką temperaturę. Ogrzany do wysokiej temperatury w próżni wolfram paruje. Szybkość parowania zmniejszamy przez wypełnienie żarówki gazem obo­ jętnym, np. argonem. 8. Neon Rura do wyładowań napełniona neonem jest najsil­ niejszym źródłem światła. Ze względu na swą czer­ woną barwę światło to nie nadaje się do oświetlania mieszkań. Jest ono jednak niezastąpione jako sygnał we mgle, bowiem tylko niewielka ilość energii idzie na mało przenikliwe promieniowanie krótkofalowe. Rury neonowe stosujemy często do reklam.

.

9 Pary sodu Lampa sodowa jest lampą gazową o gorącej katodzie i niskim ciśnieniu gazu. Zapalanie następuje za po­ mocą wyładowań w neonówce; po dziesięciu minu­ tach grzania zaczynają świecić pary sodu silnym, monochromatycznym, żółtym światłem sodowym. Dla zwiększenia wydajności lampy używa się szkła, które jest odporne na działanie par sodu, a całość umieszcza się w próżni. 10.

Substancja fluoryzująca (fluorescent)

Wyładowania zachodzą w długiej rurze szklanej, w której znajdują się pary rtęci. Dzięki temu po­ wstaje duża ilość niewidzialnego promieniowania ultrafioletowego, które jest absorbowane przez po­ krywającą wewnętrzną ściankę rury substancję fluoryzującą. Na miejsce tego krótkofalowego pro­ mieniowania powstaje światło widzialne. Rury te są bardzo wydajne i prawie się nie grzeją.

6

KTO WYNALAZŁ?

1. Davy (1778—1829) Lampy Davy’ego były dawniej powszechnie używa­ ne w kopalniach węgla. Dla zabezpieczenia przed ze­ tknięciem się z gazami wybuchowymi płomień lampy Davy‘ego otoczony jest siatką metalową dobrze prze­ wodzącą ciepło. W ten sposób ciepło płomienia szybko odprowadzane jest na zewnątrz i tempera­ tura siatki pozostaje niższa od temperatury zapłonu kopalnianych gazów wybuchowych. 2.

Kipp (1808—1864)

Gdy potrzebujemy stałego lub przerywanego stru­ mienia takich gazów jak siarkowodór czy wodór, używamy aparatu wynalezionego w 1860 r. przez J. P. Kippa, holenderskiego aptekarza z Delft. Apa­ rat ten wytwarza gaz w miarę potrzeby. 3. Wheatstone (1802—1875) Prawie wszystkie najlepsze metody określania oporu przewodników oparte są o wykorzystanie urządzenia zwanego na cześć fizyka angielskiego mostkiem Wheatstone’a. Zasada mostku ma wiele zastosowań przy badaniu różnych rodzajów prądu elektrycznego. Między innymi umożliwia inżynierom wykrycie miej­ sca uszkodzenia podziemnych kabli. 4.

Crookes (1832—1919)

Anglik Crookes był niezmordowanym eksperymen­ tatorem. Z nazwiskiem jego wiąże się wiele odkryć z różnych dziedzin. Wynalazł szkło przepuszczające promienie widzialne i absorbujące ultrafiolet. Ta własność szkła pozwala na zastosowanie go do oku­ larów, jako ochronę oczu przed ultrakrótkim pro­ mieniowaniem Słońca. 5. Torricelli (1608—1647) Włoch Torricelli odkrył w 1643 r. istnienie próżni nad powierzchnią rtęci w długiej rurce szklanej na­ pełnionej rtęcią, odwróconej do góry dnem i za­ nurzonej otworem w innym naczyniu z rtęcią. W przestrzeni nad rtęcią znajdują się tylko ślady par rtęci. Ciśnienie słupa rtęci w rurce równoważy ciśnienie atmosferyczne.

6. Bunsen (1811—1899) Płomień gazu świetlnego nie nadaje się do ogrzewa­ nia ze względu na tworzące się duże ilości sadzy; aż do chwili wynalezienia tzw. koszulki Auera von Welsbacha gaz świetlny był mało używany do oświetlania. Dopiero skonstruowany w roku 1855 palnik Bunsena usunął wszystkie te trudności i obecnie używamy go powszechnie do ogrzewania i oświetlania. 7. D ew a r (1842— 1923)

W roku 1892 Dewar wynalazł naczynie do przecho­ wywania ciekłego powietrza. Chciał on zabezpieczyć znajdujące się w naczyniu ciekłe powietrze przed dostępem ciepła z zewnątrz. W tym celu użył po­ srebrzanego naczynia szklanego o podwójnych ścian­ kach, między którymi była próżnia. Naczynie takie nie pozwala na wymianę ciepła między cieczą znaj­ dującą się wewnątrz a otoczeniem. 8. Ampere (1775—1836) Ampere wykrył prawa rządzące polem magnetycz­ nym rozciągającym się dokoła przewodnika, w któ­ rym płynie prąd. Prawo to nosi nazwę reguły Ampere’a z pływakiem. Ampere obliczył wielkość sił przyciągania działających między przewodnikami, przez które płynie prąd. W uznaniu jego osiągnięć jednostkę natężenia prądu nazwano amperem. 9.

Fraunhofer (1787—1826)

Znane są ciemne prążki Fraunhofera. Powstają one na skutek absorpcji przez chłodniejsze gazy atmo­ sfery Słońca (fotosfera) pewnych długości fal światła słonecznego, o widmie ciągłym, emitowanego przez gorące wnętrze Słońca. Zespoły tych prążków są charakterystyczne dla pierwiastków znajdujących się w atmosferze Słońca. 10.

Stephenson (1781—1848)

George Stephenson i jego syn Robert zbudowali pierwszy parowóz i nazwali go „Rakieta". przy okazji zdobyli pięćset funtów szterlingów nagrody za kon­ strukcję najlepszej lokomotywy o pewnych specjal­ nych własnościach, wzbudzili powszechny entuz­ jazm, a jednocześnie zapoczątkowali wielki rozwój komunikacji kolejowej. „Rakietę" można jeszcze dziś oglądać na stacji w Darlington w Anglii.

Adrenalina

Adrenalina jest wydzielana przez gruczoły nad­ nercza bezpośrednio do krwi. Na skutek nadmier­ nego wydzielania adrenaliny zwierzą jest silnie pod­ niecone w chwili podjąda decyzji „walczyć czy ucie­ kać". Można to również zauważyć u ludzi umysłowo chorych. U furiatów adrenalina powoduje ogromny wzrost siły. Powstawanie „gęsiej skórki" u ludzi jest odpowiednikiem jeżenia się sierści u kotów. 2. Tak Kwas solny jest wydzielany przez specjalne gruczoły znajdujące się w ściankach żołądka. Uaktywnia on enzymy trawienne, zabija przeważającą część bak­ terii pobieranych wraz z pokarmem i jest niezbędny dla przyswajania żelaza. Brak kwasu solnego jest charakterystyczny dla anemii złośliwej. 3. Glikogen Energia potrzebna organizmowi pochodzi ze spala­ nia nagromadzonych w nim węglowodanów. Gliko­ gen rozpada się i powstaje glukoza, która „spala się" dając dwutlenek węgla (wydalany przy wydechu), wodę (która jest wydzielana) oraz energię (w postaci ciepła i energii kinetycznej). 4. Robert Koch (1843—1910) Opracował w 1870 r. nową metodę hodowli bakterii na żywych organizmach. Szczepy bakterii gruźlicy atakujące człowieka i bydło uszkadzają płuca i wnętrzności. Badanie wrażliwości człowieka na te bakterie nazywa się próbą Mantoux. 5. Rak Skomplikowany system kontroli zawiaduje normal­ nym rozmnażaniem i podziałem komórek ciała ludz­ kiego przy wzroście i odnawianiu zużytych części. W przypadkach zaburzeń komórki wymykają się

spod tej kontroli, rozmnażają się w normalnej tkance w sposób nieprawidłowy i wywołują chorobę zwaną rakiem.

.

6 Atropina

Znały ją Włoszki. Kilka kropli wyciągu rośliny pokrzyku wilczej jagody, wpuszczonych do oka po­ woduje rozszerzenie źrenicy, co czyni oko powab­ niejszym. Dlatego wyciąg ten nosi nazwę belladonna (piękna pani). Rozszerzona źrenica umożliwia do­ kładniejsze zbadanie oka.

.

7 Grupa 0 Istnieje wiele różnych grup krwi, lecz tylko pięć z nich używamy do transfuzji. Są to grupy: A, B, AB, 0, R. W razie gwałtownej potrzeby dokonania trans­ fuzji każdy człowiek może otrzymać krew grupy 0. Z tego powodu osoby posiadające krew grupy 0 nazywają się uniwersalnymi krwiodawcami.

8. Harvey (1578—1657) Przed Harveyem sądzono, że krew płynie z serca i wraca do niego tymi samymi kanałami. Prace Harveya potwierdziły przypuszczenie, że krew ma stały obieg i że płynie z serca przez arterie, kapilary, a wraca do serca — żyłami 9.

Dla ochłody

Gruczoły potowe znajdują się w skórze i wydzielają na powierzchnię skóry pot. Pot paruje, zabierając skórze ciepło. W ten sposób obniża się temperatura skóry. W tym czasie krew, dopływająca w dużych ilościach do kapilarów skórnych, również ulega ochłodzeniu. 10. Kości Kości ciała ludzkiego są wysoce aktywnymi, żywymi organami. W niektórych kościach wytwarzana jest krew. Przy złamaniu kości wytwarza się w miejscu złamanym nowa tkanka kostna, która spaja złamane końce, obrasta naokoło nich tworząc zgrubienie wzmacniające złamane miejsce. Po pewnym czasie zgrubienie to jest reabsorbowane i kość wraca do pierwotnych rozmiarów.

i • Zielonożółty

Od czasu wykrycia chloru przez Scheelego (1742— 1780) w roku 1774 gaz ten zmieniał trzykrotnie swoją nazwę. W roku 1810 Davy dowiódł, że jest to pier­ wiastek i dał mu nazwę chlor. Nazwa pochodzi od greckiego słowa chloros — zielonożółty. Chlor uży­ wany jest do sterylizacji wody do picia i wody w basenach kąpielowych. 2.

Koloru tęczy

Promień światła białego przechodząc przez szklany pryzmat ulega załamaniu i rozszczepieniu na barwy zmieniające się stopniowo od czerwonej przez poma­ rańczową, żółtą, zieloną, niebieską, indygo do fiole­ towej. Przy załamaniu promienia białego jako całości każdy jego barwny składnik załamuje się (refrakcja) nieco inaczej (dyspersja). W rezultacie otrzymujemy barwne widmo. 3. Czerwonego Łuk tęczy pierwotnej jest ograniczony barwą czer­ woną z zewnątrz, a fioletową od strony wewnętrz­ nej. Tęczę można widzieć tylko wtedy, gdy promie­ nie idące od niej wpadają do oka pod kątem od 42° do 40°. Czasami widziany łuk tęczy wtórnej jest słabszy i leży powyżej tęczy pierwotnej. Widzimy go przy kącie padania do oka zawartym między 54° i 57°. Łuk tęczy wtórnej ma wewnątrz barwę czer­ woną a na zewnątrz fioletową. 4.

Żółtego

W chemicznej analizie jakościowej stosujemy zwykle najpierw „próby na sucho", a następnie przecho­ dzimy do dokładnej analizy roztworu. Wśród „prób na sucho" jedną z ważniejszych jest badanie barwy płomienia palnika Bunsena (1811—1899), do którego wprowadzono daną próbkę. Wszystkie sole sodu barwią płomień palnika na kolor jasnożółty. 5. Fioletowego Drucik platynowy włożony do płomienia palnika nie zmienia jego barwy. Jeśli jednak drut platynowy zanurzymy najpierw do roztworu jakiejkolwiek soli

potasu i następnie włożymy do płomienia, wówczas przybiera chai-akterystyczną dla potasu barwę fio­ letową (patrzymy przez szkło kobaltowe). 6. N i e b i e s k i k r z y ż n a c z a r n y m t l e

Czerwień, zieleń i błękit są podstawowymi barwami światła. Ciała barwne reemitują pewne charaktery­ styczne dla siebie barwy tylko wtedy, gdy światło tej barwy do nich dochodzi. Ciała białe reemitują wszystkie barwy jednakowo, ale ciała czerwone reemitują w zasadzie tylko czerwień. Dlatego biały krzyż na fladze szwajcarskiej może reemitować tylko barwę niebieską i będziemy go widzieć niebie­ skim. Tło nie reemituje barwy niebieskiej i wydaje się nam czarne. 7. C z e r w o n y k r z y ż n a c z a r n y m t l e

Szkło czerwone przepuszcza jedynie światło czer­ wone. Barwa żółta jest złożona i powstaje z czer­ wonej i zielonej. Żółty krzyż flagi szwedzkiej reemi­ tuje nieco czerwieni i dlatego widziany będzie przez czerwone szkło jako czerwony. Barwa zielona reemitowana przez krzyż zostaje pochłonięta przez szkło. Niebieskie tło nie reemituje barwy czerwonej i dlatego wydaje się nam czarne. 8. B i a ł e g o

Krystaliczny siarczan miedza o wzorze CUSO4 • 5H20 zawiera pięć cząsteczek wody krystalizacyjnej. Przy ogrzaniu ciało to traci wodę. W temperaturze 100° C powstaje szaroniebieski proszek jednowodnego CUSO4 *HzO. Przy 260° C tworzy się z niego bez­ wodny siarczan miedzi w postaci białego proszku. 9. N i e b i e s k i e g o

Bezwodny siarczan miedzi przy dodaniu odrobiny wody barwi się na niebiesko. Na tej zasadzie oparty jest sposób badania obecności wody w alkoholu i eterze. Należy jednak zaznaczyć, że bezwodny siar­ czan miedzi jest ciałem bardzo higroskopijnym. 10. B r ą z o w e g o

Gdy zmieszamy w probówce roztwór zawierający związki azotowe z roztworem siarczanu żelazawego i wiejemy nieco stężonego kwasu siarkowego, to stwierdzimy, że kwas gromadzi się na dnie, a na jego powierzchni pojawia się brązowy pierścień. Pierścień utworzony jest z związku FeS04N0.

9.

COŚ DLA POCZĄTKUJĄCYCH CHEMIKÓW im Tlen

Chloran potasu jest ciałem stałym o budowie kry­ stalicznej, barwy białej, o wzorze KCIO3. Przy ogrza­ niu rozkłada się na chlorek potasu KC1 i tlen. Dwu­ tlenek manganu jest katalizatorem tej reakcji, choć sam w niej udziału nie bierze. 2KC10S = 2KC1 + 30a 2.

Wodór

Gaz ten łatwo otrzymać przez działanie rozcieńczo­ nym kwasem solnym HC1 na cynk. Wodór jest naj­ lżejszym ze znanych ciał i dlatego był używany do napełniania balonów. Połączone to było jednakże z dużym niebezpieczeństwem. Przy zetknięciu z po­ wietrzem lub tlenem wodór łatwo zapala się i wy­ bucha. Zn + 2HC1 = ZnClj + H2 3. Azot W roztworze azotynu sodowego NaNOj i chlorku amonowego NH4C1 następuje reakcja, w wyniku której powstaje azotyn amonu NH4N 02. Przy ogrza­ niu rozpada się on zgodnie z równaniem danym po­ niżej. Azot, jako gaz, nie nadaje się do bezpośred­ niego użycia, jest bowiem chemicznie nieczynny. Niektóre związki azotu są silnymi środkami wybu­ chowymi. NH4NO2 = 2HzO + N2 4. D w u t l e n e k w ę g l a

Przy dodaniu kwasu solnego do rozdrobnionego marmuru tworzy się dwutlenek węgla C02. Gaz ten nie pali się ani nie podtrzymuje palenia, a prze­ ciwnie, gasi pożar. W połączeniu z wodą wapienną daje mleczko wapienne. CaC03 + 2HC1 = CaCl2 + HzO + C02 5. C h l o r o w o d ó r

Dla zapoczątkowania reakcji między solą NaCl i stężonym kwasem siarkowym H2S 04 trzeba nieco ciepła. Wydziela się wtedy bezbarwny gaz chloro­ wodór HC1, który przy zetknięciu się z parą wodną daje białą mgłę zwaną kwasem solnym. NaCl + H2S 04 = NaHSQ4 + HC1

6. C h l o r

Zielonożółty gaz o charakterystycznym zapachu wy­ kluczającym pomyłkę. Jeśli dwutlenek manganu Mn02 ogrzewać powoli razem ze stężonym kwasem solnym HC1, powstaje chlor; reakcja przebiega zgodnie z poniższym równaniem. Chlor jest gazem trującym, niszczy mikroorganizmy w zakażonej wodzie. Mn02 + 4HC1 = MnCl2 + 2H20 + Cl2 7. D w u t l e n e k s i a r k i

Przy ogrzewaniu mieszaniny siarczynu sodu Na2SOs i rozcieńczonego kwasu solnego HC1 tworzy się dwu­ tlenek siarki SOj, bezbarwny gaz o ostrym zapachu. Gaz ten używany jest często do dezynfekcji oraz do bielenia słomy i gąbek. Na2S 0 3 + 2HC1 = 2NaCl + HzO + S 0 2 8. S i a r k o w o d ó r

Gaz ten znany jest także pod nazwą — siarczek wodoru. Rozcieńczony kwas solny HC1 łatwo reaguje z siarczkiem żelaza FeS, dając bezbarwny gaz o nie­ przyjemnym zapachu zgniłych jajek. W powietrzu pali się niebieskim płomieniem; używany jest często do analizy chemicznej. FeS + 2HC1 = FeCl2 + H2S 9. A m o n i a k

Gdy wodorotlenek wapnia Ca(OH)2 ogrzejemy z roz­ tworem chlorku amonu NH4C1 powstaje amoniak NH3. Była to pierwsza metoda otrzymywania tego gazu, którą Priestley zastosował w 1774 r. Amoniak ma specyficzny zapach i doskonale rozpuszcza się w wodzie. Ca(OH)2 + 2NH4CI = CaCl2 + 2HzO + 2NH3 10. T l e n e k w ę g l a

Stężony kwas siarkowy H2S 04 jest silnym środkiem odwadniającym. Dzięki temu działając kwasem siarkowym na kwas mrówkowy HCOOH, odbieramy mu wodę; powstaje tlenek węgla, tzw. czad. Gaz ten, pali się niebieskim płomieniem i z tego powodu można go pomylić z wodorem. Tlenek węgla spala się w powietrzu dając dwutlenek węgla C02. HCOOH — H20 = CO

10 .

JAKA JEST WŁAŚCIWA NAZWA?

1. R t ę ć

Arystoteles wspominał o tym pierwiastku 350 lat przed naszą erą i nazwał go płynnym srebrem. Sym­ bol Hg, którego używamy obecnie dla oznaczenia rtęci, pochodzi od łacińskiego słowa hydrargyrum, co znaczy „płynne srebro". Rtęć jest jedynym meta­ lem, który w zwykłej temperaturze występuje w sta­ nie ciekłym. 2.

Węglan wapnia

Prawdziwy marmur jest węglanem wapnia i ma kolor biały. Zanieczyszczenia, takie jak tlenki żelaza, nadają marmurowi różne barwy. Marmur jest od­ mianą kalcytu i stąd pochodzi jego krystaliczna struktura. Niektóre skały wapienne dające się pole­ rować nazywamy także marmurami. 3.

Azotan srebra

Azotan srebra łatwo utlenia substancje organiczne, a sam redukuje się dając drobne czarne ziarnka srebra. Dlatego też używany jest do barwienia atra­ mentu. Żrące własności AgNOj wykorzystuje się w medycynie przy usuwaniu brodawek. 4. W ę g l a n s o d u

Soda do prania jest węglanem sodu w postaci kry­ stalicznej zawierającym 10 cząsteczek wody krysta lizacyjnej. Stąd jego wzór chemiczny jest Na2C03 * • 10H2O. Przy ogrzaniu woda ulatnia się i kryształy węglanu rozpadają się na proszek. Węglan sodu roz­ puszczony w wodzie daje roztwór alkaliczny. 5. Azotan potasu Saletra znana jest od dawna. Jej nazwą chemiczną jest azotan potasu KN03. Występuje w przyrodzie w postaci wykwitów solnych w skałach i stąd jej nazwa (sal petri — sól skalna). Używamy jej do wy­ robu ogni sztucznych i prochu strzelniczego, ponie­ waż przy ogrzaniu łatwo oddaje atom tlenu. Używa­ na jest także do peklowania mięsa.

6. Tlenek ołowiano-ołowiowy (orto ołowian oło­ wiowy)

Minia jako barwnik była znana już w starożytności. Jej wzór chemiczny Pb30 4 oznacza, że jedna czą­ steczka minii zawiera trzy atomy ołowiu i cztery atomy tlenu. Używana jest do cementowania złącz, rur i czasami do fabrykacji szkła flintowego.

.

7 Tlenek żelazowy

Czerwień jubilerska jest odmianą tlenku żelazowego Fe20 3. Używana jest obecnie do polerowania po­ wierzchni. Otrzymuje się ją z siarczanu żelazawego. Siarczan żelazawy przy ostrożnym ogrzewaniu roz­ pada się, dając jako końcowy produkt drobno spro­ szkowany, czerwony tlenek żelazowy. W stanie zanieczyszczonym występuje w przyrodzie jako mi­ nerał hematyt. 8. Zasadowy węglan ołowiowy Biel ołowiana jest nazywana czasami węglanem oło­ wiu. Jest ona podstawowym materiałem do wyrobu dobrych, białych farb malarskich, ponieważ bardzo dobrze kryje płótno. Niestety biel ołowiana czernieje w zetknięciu ze związkami siarki, a ponadto jest tru­ jąca. Podejmowano próby zakazu używania bieli ołowianej celem ochrony malarzy przed jej trującym działaniem.

.

9 Siarczan magnezu

Dokładniej — jest to krystaliczny siarczan magnezu siedmiowodny MgS04 • 7H20 , znany jako sól gorzka albo sól angielska. Występuje m. in. w wodach źródeł Epsomskich w Surrey w Anglii i nadaje im własności lecznicze. O źródłach tych istnieją wzmianki pocho­ dzące z roku 1695. 10.

Uwodniony siarczan wapnia

Gips CaS04 • 2HzO ogrzany do temperatury około 130° C traci j/4 swej wody krystalizacyjnej dając gips modelarski. Substancja ta, po dodaniu wody, szybko twardnieje i dlatego używana jest jako cement jak również do wyrobu sztucznych marmurów oraz jako opatrunek gipsowy przy złamaniach kości nóg i rąk.

1- S o c z e w k a z b i e r a ją c a

Soczewka zrobiona jest z substancji galaretowatej, o różnej gęstości w różnych punktach i mniejszej krzywiźnie przedniej ścianki niż tylnej. Mięśnie oka zmieniają grubość soczewki tak, by na siatkówce wyścielającej tylną ściankę oka mógł powstać ostry obraz oglądanego przedmiotu. Mięśnie te słabną z czasem i dlatego musimy nosić okulary. 2. T ę c z ó w k a

Za rogówką, znajdującą się na przedniej stronie powierzchni gałki ocznej, jest barwna przesłona, która automatycznie zwiera się i rozwiera. Jest to tęczówka. Ciemny otwór w jej środku, przez który światło wchodzi do oka, nazywa się źrenicą. Tę­ czówka szybko i podświadomie dostosowuje się do zmieniających się warunków oświetlenia. 3. S i a t k ó w k a

Jest to czuła na światło powierzchnia tylnej ścianki

oka. Składa się z tysięcy zakończeń nerwowych zwa­ nych pręcikami i czopkami. Przy słabym oświetleniu oko widzi za pomocą pręcików. Czopki, w przeci­ wieństwie do pręcików, są wrażliwe na barwy i po­ budzane są do czynności tylko przez normalne oświetlenie. 4. Ż ó ł t a p l a m k a

W pobliżu osi optycznej oka mieści się powierzchnia, której środek jest szczególnie gęsto obsadzony przez czopki celem umożliwienia oku odróżniania szczegó­ łów przedmiotu. Są tu różnego rodzaju czopki wra­ żliwe na różne barwy dochodzące do nich od obser­ wowanego przedmiotu. 5. C i e m n a p l a m k a

Niewielka część siatkówki, w której włókna nerwo­ we wchodzące do gałki ocznej tworzą nerw wzroko­ wy, jest niewrażliwa na światło. Jednakże nie odczu­ wamy istnienia ciemnej plamki w oku, ponieważ

obraz oglądanego przedmiotu nie przypada jedno­ cześnie na ciemnych plamkach obu gałek ocznych. 6. Trzy — zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne Ucho zewnętrzne zbiera fale głosowe i kieruje je poprzez kanał do ucha środkowego, w którym zmia­ ny ciśnienia spowodowane tymi falami są dopasowy­ wane do możliwości przyjęcia ich przez ucho we­ wnętrzne. Ucho wewnętrzne jest wrażliwe na te zmiany ciśnień i przekształca je na impulsy elek­ tryczne dochodzące do mózgu. 7.

Błonę bębenkową

Fale dźwiękowe po przejściu przez ucho zewnętrzne spotykają błonę bębenkową, która jest naciągnięta na końcu kanału tak jak skóra na bębnie. Fale gło­ sowe wprawiają ją w drgania. Ucho jest wrażliwe na dźwięki w bardzo szerokim obszarze natężeń fali. 8. Trzy kostki W rzeczywistości jest to układ dźwigni, składający się z trzech kostek zwanych: młotek, kowadełko i strzemię. Młotek połączony jest z błoną bębenkową, a strzemię z błoną ucha wewnętrznego. Te trzy kost­ ki przekazują drgania błony bębenkowej błonie ucha wewnętrznego zmieniając jednocześnie amplitudę tych drgań. 9.

Od 16 do 20 000 cykli na sekundę

Są to wartości przeciętne, różne dla różnych ludzi. Starsi ludzie mają zmniejszony obszar słyszalności, zwłaszcza w zakresie dźwięków wysokich. Fortepian daje dźwięki od 27 do 3500 cykli na sekundę. Ultra­ dźwięki, drgania o częstości większej od 20 000 cykli na sekundę, znajdują coraz większe zastosowanie w technice. 10. Kanały półkoliste Trzy z tych kanałów znajdują się w nadzwyczaj skomplikowanym uchu wewnętrznym i leżą w trzech wzajemnie do siebie prostopadłych płaszczyznach. Napełnione są cieczą, która wprawiana jest w ruch przy zwrotach głowy. Ten ruch cieczy drażni zakoń­ czenia nerwu kontrolującego równowagę i w ten sposób pozwala nam utrzymać ciało w równowadze. Nadmierny ruch może spowodować zawroty głowy.

1. T a k

Most wiszący ma charakterystyczny dla siebie okres drgań własnych podobnie jak dziecięca huśtawka. Gdy żołnierze maszerują równym krokiem, o okresie takim samym jak okres drgań własnych mostu, to most powoli, ale stale, zwiększa amplitudę swego ruchu drgającego do tego stopnia, że może się zawalić. 2. T a k

Zaprojektował go Leonardo da Vinci (1459—1519). Prowadzone przez niego badania lotu ptaków pozwo­ liły mu zbudować maszynę latającą i helikopter. Podczas jednego z próbnych lotów zginął jego po­ mocnik i wtedy Leonardo da Vinci sporządził szcze­ gółowy projekt spadochronu, który pozwoliłby bez­ piecznie lądować. 3. T a k

Księżyc jest lżejszy i mniejszy od Ziemi i to jest przyczyną, że ciało na Księżycu waży tylko jedną szóstą swego „ciężaru ziemskiego11. Dlatego dobry skoczek, skaczący na Ziemi 150 cm, może osiągnąć na Księżycu 9 m. Czy człowiek mógłby biec szybciej na Księżycu? 4. N i e

Czyste złoto jest stosunkowo bardzo miękkie i dlate­ go monety złote robimy ze stopu złota i miedzi. Ilość złota zawartą w stopie określa się w karatach. Angielskie złote monety zawierają 91 i i/3% złota i 8i /j % miedzi. W Anglii nie bije się obecnie złotych monet przeznaczonych do użytku publicznego. W Pol­ sce pierwsze złote monety (dukaty) wybito za Wła­ dysława Łokietka; ostatnie w 1831 r. 5. T a k

Archimedes (287—212 p.n.e.) zaprojektował urządze­ nie w kształcie śruby stosowane do usuwania wody z okrętu. Nisko położone połacie kraju w Holandii

i w Anglii zostały osuszone śrubą Archimedesa. Zwykle składa się ona z otwartej rury i śruby w tej­ że rurze, dotykającej do ścian cylindra i obracanej za pomocą pewnego rodzaju korby. 6. T a k

Może to was zdziwi, ale stal jest bardziej sprężysta niż guma, ponieważ odkształcona wraca do swego pierwotnego kształtu z mniejszą stratą energii we­ wnętrznej niż guma. Jeśli spuścić kulkę stalową na twardą powierzchnię, to odbije się ona wyżej niż po­ dobna kulka gumowa spuszczona z tej samej wyso­ kości.

.

7 Nie Mleko jest cięższe od śmietany i jeśli mleko „nie od­ ciągane" wiejemy do separatora, to na skutek ruchu obrotowego mleko, jako cięższe, zajmie położenie najdalsze od osi obrotu, a śmietana zgromadzi się w pobliżu środka. Dlatego śmietana i mleko wypły­ wają z dwu różnych wylotów separatora. 8. T a k

Ciecz zmienia się w parę tym łatwiej, im mniej czą­ steczek powietrza na nią naciska. Dlatego im niższe jest ciśnienie powietrza na powierzchnię cieczy, tym niższa jest jej temperatura wrzenia. Mont Blanc, najwyższy szczyt górski w Europie, ma wysokość 4810 m i dlatego panuje tam niskie ciśnienie. 9. T a k

Wzrost ciśnienia powoduje obniżenie temperatury zamarzania wody. Łyżwiarze ślizgają się łatwo po powierzchni lodu dlatego, że lód topi się pod ostrza­ mi łyżew. Powstała w ten sposób woda jest w tym przypadku wspaniałym smarem. Ostrza łyżew uży­ wanych w Kanadzie są cieńsze od używanych u nas ze względu na niższą temperaturę. 10. N i e

Nietoperz omija przeszkody i odnajduje swój łup w ciemności przy pomocy systemu echolokacji po­ dobnego do używanych we współczesnych radioson­ dach. Nietoperz wysyła krótkie sygnały ultradźwię­ kowe, które po odbiciu od przeszkody wracają do ucha i informują go o tym, co go otacza. Niektórym młodym ludziom wydaje się, że słyszą te sygnały.

1 3. 1.

POCHWAŁA NAUKOWCÓW

Cavendish (1731—1810)

Był pionierem w nauce o gazach. W roku 1766 otrzy­ mał wodór i nazwał go łatwopalnym powietrzem. Później, w roku 1784, wykazał doświadczalnie, że przy spalaniu wodoru powstaje woda. Otrzymał także, choć nie rozpoznał, argon, jeden z nieczynnych gazów występujący w stosunkowo dużych ilościach w powietrzu (około 1%). 2.

Lockyer (1836—1920)

W roku 1868 astronom angielski, Norman Lockyer, badał widmo korony Słońca podczas całkowitego za­ ćmienia. W widmie tym zauważył nowe, żółte prążki i wywnioskował stąd, że na Słońcu istnieje jakiś pierwiastek nie znany jeszcze na Ziemi. Dlatego pierwiastek ten nazwano helem (po grecku Helios — słońce). 3.

Ramsay (1852—1916)

Fizyk angielski Wiliam Ramsay w 1894 r. badał gazy wydobywające się z minerału kleweitu ( U 3 O 4 + . . . ) ogrzanego wraz z rozcieńczonym kwasem siarko­ wym. Za pomocą spektroskopu wykrył, że jednym z gazów był hel. Ten „ziemski" hel jest gazem bardzo lekkim, niepalnym i dlatego nadaje się do napełnia­ nia balonów. 4.

Rayleigh (1842—1919)

Lord Rayleigh, fizyk angielski, zauważył, że gęstość azotu atmosferycznego jest większa niż azotu otrzy­ manego chemicznie. Azot atmosferyczny zawiera 1% innego gazu. W roku 1894 pracując wraz z Ramsayem wyodrębnił ten gaz i nazwał go argonem. Argon jest o wiele cięższy od azotu. 5. J. J. Thomson (1856—1940) Atom składa się z części centralnej zwanej jądrem (naładowanym dodatnio), wokół którego krążą po różnych orbitach ujemne elektrony. Fizyk angielski, Thomson, sławę swą zdobył nie tylko dzięki wspa­ niałym pracom badawczym, ale przede wszystkim

przez odkrycie elektronu w roku 1897. Thomson stwierdził, że masa elektronu jest mniejsza od jed­ nej tysiącznej masy atomu wodoru. 6. Chadwick (ur. 1891) W jądrze zawiera się prawie cała masa atomu. Skła­ da się ono z dodatnio naładowanych protonów i elek­ trycznie obojętnych neutronów. Fizyk angielski, Chadwick, kontynuując prace małżonków Joliot-Curie, odkrył neutron w roku 1932. Protony i neu­ trony są w zasadzie cząstką o tej samej masie, a różnią się jedynie ładunkiem; nazywan y je nu­ kleonami.

.

7 Anderson (ur. 1905)

Zaraz po odkryciu neutronu przez Chadwicka fizyk amerykański Anderson, pracując w Kalifornii, stwierdził istnienie pozytonu, czyli dodatniego elek­ tronu. Pozyton jest to cząstka podobna wymiarami do elektronu, tylko naładowana dodatnio. W roku 1933 małżonkowie Joliot-Curie otrzymali pozytony przez bombardowanie aluminium cząstkami a, po­ chodzącymi z polonu. 8. Maria (1867—1934) i Piotr (1859—1906) Curie Maria Skłodowska-Curie, pracując w laboratorium swego męża, rozpoczęła poszukiwanie nieznanych pierwiastków promieniotwórczych. Frzebadanie oko­ ło pięciu ton blendy smolistej jest doskonałym przy­ kładem cierpliwości i uporu. Wspaniałym zakończe­ niem tej pracy było uzyskanie 1/10 grama radu. 9.

Rutherford (1871—1937)

Wielki fizyk angielski, lord Rutherford, przez swą inicjatywę i indywidualność wywierał wpływ na prawie wszystkich znanych fizyków nuklearnych. Jego teoria tłumacząca radioaktywność rozpadem spontanicznym jądra atomu usunęła na zawsze z nauki twierdzenia o niepodzielności atomu. 10.

Pasteur (1822—1895)

Wybitny bakteriolog francuski Pasteur odkrył, że bakterie (żyjące organizmy wielkości mikroskopo­ wej) powodują kwaśnienie mleka. Wykazał on także, że bakterie mogą rozwijać się w powietrzu i że giną przy wzroście temperatury (pasteryzacja). Jego ba­ dania nad owrzodzeniami, cholerą kur i wodowstrętem zrewolucjonizowały wiedzę medyczną.

TO NIE TAKIE PROSTE, MÓJ DROGI WATSONIE 1- Ziemia, powietrze, ogień i woda Chemią zajmowano się już od setek lat. Jednakże można powiedzieć, że chemia stała się nauką dopiero od XVII stulecia. Arystoteles (384—322 p.n.e.) stwo­ rzył teorię materii zwaną teorią czterech elemen­ tów. Teoria ta głosi, że materia składa się z pew­ nych substancji elementarnych, w skład których wchodzą w różnych ilościach cztery wyżej wymie­ nione elementy („pierwiastki"). 2.

Robert Boyle (1627—1691)

W roku 1661 Robert Boyle napisał dzieło pt. The Sceptical Chymist (Chemik sceptyczny), w którym krytykował teorie głoszące, że materia składa się bądź to z czterech elementów (ziemia, powietrze, ogień i woda), bądź też z trzech (rtęć, sól i siarka). Określił pierwiastek chemiczny jako substancję nie podlegającą dalszemu podziałowi. 3.

Nie

Boyle mógłby powiedzieć, że gdyby udało się wyka­ zać, że jakaś substancja składa się z dwu lub więcej rodzajów materii, to nie jest ona pierwiastkiem. Mosiądz, jak to łatwo wykazać, składa się z miedzi i cynku i dlatego nie jest pierwiastkiem, natomiast cynk i miedź są pierwiastkami. 4.

Fluor, chlor, brom, jod

Te cztery pierwiastki tworzą dobrze znaną rodzinę chlorowców, zwaną także halogenami. Nazwa pocho­ dzi od greckiego słowa hals, co oznacza sól morza. Sole bromu, chloru i jodu występują w wodzie mor­ skiej. Swego czasu woda morska była jedynym źró­ dłem otrzymywania tych pierwiastków. 5. Berzelius (1779—1848) Nazwę „halogen" dla chlorowców wprowadził Berze­ lius. Pierwiastki tej grupy wykazują godne uwagi stopniowe zmiany własności chemicznych i fizycz­ nych, gdy badamy je kolejno jeden po drugim. Berzelius, szwedzki chemik, został profesorem w 1815 r. Jego bardzo dokładne prace i zręczne po­ sługiwanie się analogiami chemicznymi dały podsta­ wę wielu nowoczesnym badaniom.

6 . Lit, sód, potas, rubid, cez

Pierwiastki te wykazują godne uwagi podobieństwa i stopniową stalą zmianę własności przy przejściu od jednego do drugiego. Lit jest najmniej czynny che­ micznie. Wodorotlenki tych metali są silnie alkalicz­ ne i dlatego cała grupa nosi nazwę metali alkalicz­ nych. Na zewnętrznej orbicie posiadają one po jednym elektronie i z tej przyczyny są wybitnie elektrododatnie. 7. H e l , n e o n , a r g o n , k r y p t o n , k s e n o n , r a d o n

Pierwsze pięć z tych pierwiastków wzięło swą nazwę od greckich słów oznaczających kolejno: słońce, no­ wy, leniwy, ukryty, silny. Radon jest emanacją ra­ dową. Rurka do wyładowań w elektronowych apa­ ratach błyskowych, używanych przez fotografów, wypełniona jest mieszaniną kryptonu i ksenonu. Kryptonu używamy do napełniania żarówek dobrych reflektorów samochodowych. 8. Rad

Pierwiastki uran i tor dają początek tzw. rodzinom pierwiastków promieniotwórczych. Rad należy do rodziny wywodzącej się z uranu. Końcowym pro­ duktem przemiany rodziny promieniotwórczej jest ołów. Rad jest o wiele bardziej promieniotwórczy od uranu i dzięki temu znalazł zastosowanie w walce z rakiem. 9. Pierwiastki przejściowe Pierwiastki te znajdują się w ósmej grupie tablicy Mendelejewa (1834—1907). Grupa ta składa się z trzech podgrup, po trzy pierwiastki w każdej, a każda triada zawiera pierwiastki o podobnych własnościach. Jedną z tych triad stanowią: żelazo, nikiel i kobalt. Z biegiem czasu pojęcie „pierwiastki przejściowe" objęło również pierwiastki podgrup układu okresowego. 10. Złoto, platyna Pierwiastki te nie wchodzą w reakcję z powietrzem (ściślej tlenem) w jakiejkolwiek temperaturze i dla­ tego alchemicy zwali je metalami szlachetnymi dla odróżnienia od innych metali. Te „inne" metale przy ogrzaniu na powietrzu traciły swój metaliczny po­ łysk i utleniały się. Należy podkreślić, że metale szlachetne są prawdę niewrażliwe na działanie kwa­ sów.

15 . i-

BYŁO TAK, CZY NIE BYŁO?

Nie

Mikołaj Kopernik (ur. 1473) zmarł w roku 1543, a te­ leskop, wspaniały dar Galileusza (1564—1642) dla nauki, zbudowano po roku 1609. W następnym roku odkrył Galileusz księżyce Jowisza. Jeden z optyków holenderskich skonstruował wprawdzie prosty tele­ skop jeszcze wcześniej, ale nie był w stanie zrobić teleskopu astronomicznego. Dokonał tego dopiero Galileusz. 2.

Nie

Stanisław Staszic (ur. 1755) zmarł w 1826 r. i nie mógł używać zapałek wynalezionych we Francji w 1831 r. Główki zapałek zawierały fosfor i chloran potasu. Pierwsze, naprawdę bezpieczne zapałki zrobiono w Szwecji dopiero około roku 1855. 3. Nie Walter Scott (ur. 1771) zmarł w roku 1832, a palnik Bunsena (1811—1899) był nie znany do roku 1855. Bunsen był niemieckim chemikiem; przyczynił się w dużym stopniu do rozwoju nauki. Palnik jego konstrukcji, przeznaczony dla laboratoriów uniwer­ sytetu w Heidelbergu w Niemczech, jest również obecnie najbardziej rozpowszechnionym typem pal­ nika gazowego. 4.

Nie

Napoleon Bonaparte (ur. 1769) zmarł w roku 1821, na Wyspie Sw. Heleny. Nieprzemakalny płaszcz gu­ mowy wynalazł w roku 1823 szkocki chemik, Charles Macintosh (1763—1832). Prócz tego Macintosh wyna­ lazł wiele tkanin nieprzemakalnych. Pierwszy płaszcz nieprzemakalny zrobiono ze sklejonych roztworem kauczuku dwu cienkich warstw tkaniny. 5

. Tak

Poeta, gorący patriota, Adam Asnyk (ur. 1838) mógł być prześwietlany promieniami X. Zmarł on bowiem w roku 1897, a dwa lata wcześniej fizyk niemiecki,

Róntgen (1845—1923), odkrył przenikliwe promienie, które nazwał promieniami X. Promienie te nazywa­ my czasem promieniowaniem rentgenowskim.

.

6 Tak

Abraham Lincoln (ur. 1809) zmarł w roku 1865. Jeden z chemików niemieckich otrzymał w 1747 r. niewiel­ kie ilości cukru z korzenia buraka. Pierwsze próby otrzymania cukru z buraków na wielką skalę nie powiodły się. Hodowla buraka cukrowego rozwinęła się we Francji dopiero w roku 1811, gdy na skutek wojny przerwany został dowóz cukru trzcinowego. 7.

Tak

Aspiryna nie jest nazwą chemiczną. Jest to nazwa handlowa pochodnej kwasu salicylowego nie draż­ niącej skóry, otrzymanej po raz pierwszy syntetycz­ nie w roku 1899 i użytej jako środek leczniczy. Jest zatem możliwe, że aspiryną leczył się Henryk Sien­ kiewicz (ur. 1846), który zmarł w 1916 r.

.

8 Tak Karol Darwin (ur. 1809), sławny ze swego dzieła: Origin of Species (Pochodzenie gatunków), zmarł w roku 1882. Z nazwiskiem jego związana jest teoria ewolucji. Sacharynę wynalazł amerykański chemik Fahlberg (1850—1910) w 1879 r. Dlatego też Darwin mógł używać tego dobrze znanego środka słodzącego. 9. Tak Nowokaina, w postaci roztworu w kwasie solnym, została wprowadzona jako miejscowy środek znie­ czulający w roku 1905. Lew Tołstoj (ur. 1828), twórca Wojny i pokoju, wybitny pisarz rosyjski, zmarł w roku 1910, a więc w 5 lat po zastosowaniu po raz pierwszy zastrzyku nowokainy. 10. Nie Proch strzelniczy znano już w wieku XIV. Nitrogli­ cerynę otrzymano w roku 1847. W roku 1867 Nobel (1833—1896) zmieszał nitroglicerynę z ziemią okrzem­ kową i otrzymał dynamit, który jest łatwiejszy w użyciu od nitrogliceryny. Fort rosyjski nie mógł być zatem wysadzony dynamitem w czasie wojny krymskiej, ponieważ była ona prowadzona między rokiem 1854—1856.

1. P r i e s t l e y l u b S c h e e l e

Wiele i różnie mówi się na ten temat. Chemik szwedzki Karol Wilhelm Scheele (1742—1786), autor wielu odkryć, otrzymał tlen prawdopodobnie w 1772 r. Józef Priestley (1733—1804) zupełnie niezależnie od Scheelego otrzymał tlen w 1774 r. przez ogrzewanie tlenku rtęci. Jest o d też uważany za odkrywcę tlenu. 2. W a l k e r

John Walker był właścicielem sklepu chemicznego w Stockton-on-Tees. Jest on uważany za wynalazcę zapałek tarciowych (1826 r.). Główki zapałek Walke­ ra zawierały chloran potasu i siarczek antymonu. Zapa­ lano je przez potarcie o papier szklisty. W kilkadzie­ siąt lat później, w roku 1855, użyto do fabrykacji zapałek fosforu (łzw. ^bezpieczne zapałki«). 3. D a v y

Podtlenek azotu odkrył Priestley w roku 1772. W roku 1799 Humphrey Davy (1778—1829) zauważył, że przy wdychaniu tego gazu pojawia się początko­ wo uczucie radości (stąd nazwa gaz rozweselający), a następnie znieczulenie. Podtlenek azotu używany jest przez dentystów przy wyrywaniu zębów. 4. F u n k

Kazimierz Funk (ur. 1884), warszawianin, wykazał w roku 1910, że otręby ryżowe zawierają bardzo ma­ łe ilości związku chemicznego niezbędnego dla zdro­ wia zwierząt i ludzi. Nazwał go „witaminą" (obecnie witamin Bj). Ponieważ nie wszystkie z odkrytych później witamin są aminami, z biegiem czasu nazwę zmieniono na podobnie brzmiącą: „witamin". 5. B e l l

Znany wynalazca Szkot Aleksander Graham Bell (1847—1927) urodził się w Edynburgu. Później emi­ grował do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zrezy­ gnował z katedry profesorskiej i na poddaszu w Bo­ stonie zajął się pracą nad wykończeniem swego wynalazku. Po wielu bardzo żmudnych doświadcze­ niach osiągnął swój cel w roku 1876. Nowoczesne telefony są udoskonaleniem jego wynalazku.

6. Morse* W roku 1837 miody profesor Samuel Morse (1791— 1872) przeprowadził w hallu uniwersytetu nowo­ jorskiego pierwszą doświadczalną transmisję tele­ graficzną. W roku następnym przy badaniu szybkości przesyłania liter wynalazł alfabet, który od jego nazwiska nazywa się alfabetem Morse’a. W alfabecie tym litery zastąpiono kombinacją kropek i kresek, czyli kombinacją krótkich i długich sygnałów. 7.

Marconi

W roku 1895, używając oscylatora Hertza, wysłał Marconi (1874—1937) bez użycia przewodnika sygna­ ły na odległość ponad 2 km. Zauważył przy tym, że odległość tę można powiększyć uziemiając jedną płytkę oscylatora. W 1901 r. posługując się anteną zawieszoną na latawcu w St. Johns w Nowej Fundlandii odebrał sygnały z Poldhu w Kornwalii, tj. z odległości ponad 2000 mil (3218 km). 8 . Law es John Bennet Lawes (1814—1900), założyciel doświad­ czalnej stacji, był farmerem, a przy tym interesował się bardzo chemią. Działając na kości kwasem siar­ kowym otrzymał superfosfat, związek łatwo przy­ swajalny przez rośliny. Przemysł nawozów sztucz­ nych zaczął się rozwijać w Anglii od roku 1842. Dzięki pracom wykonanym przez znakomitego che­ mika niemieckiego Liebiga (1803—1873), w latach czterdziestych ubiegłego wieku przemysł nawozów sztucznych rozwinął się na skalę światową. 9.

Simpson

W roku 1847 James Simpson (1811—1870), lekarz szkocki, zbadał na sobie działanie par chloroformu. Było to w kilka lat po otrzymaniu chloroformu przez Liebiga. Rezultatem tego doświadczenia, zagrażają­ cego życiu, było odkrycie najlepszego w owych cza­ sach środka znieczulającego. Od tego czasu chirurgia przestała być postrachem. 10.

Talbot

Wiliama Talbota (1800—1877) należy uważać za pio­ niera w dziedzinie fotografii. Wynalazł on sposób robienia odbitek i podał receptę tego, co nazywamy obecnie w fotografii procesem wywoływania. W ro­ ku 1844 wydał pierwszą książkę ilustrowaną fotogra­ fiami pt.: The Pencil of Naturę (Pióro natury).

7 500 z a g a d e k fiz y c z n y c h

97

O METALACH CIEKAWOSTEK DZIESIĘĆ 1- Ż e l a z o

Wystarczy spojrzeć wokół siebie, by uświadomić so­ bie, jak wielkie znaczenie ma ten metal. Stanowi on 90% wszystkich używanych metali. Różne rodzaje maszyn, lokomotywy, mosty, okręty, samochody i wiele innych używanych codziennie przedmiotów wykonanych jest z różnych gatunków żelaza i stali. 2. M i e d ź

Metal ten jest bardzo dobrym i stosunkowo tanim przewodnikiem elektryczności. Dlatego używany jest w każdym układzie przewodników. Choć przeważa­ jąca ilość przewodników i kabli zrobiona jest z mie­ dzi, to jednak kable naziemne robi się przeważnie z aluminium, metalu tańszego i lżejszego od miedzi. Dla zwiększenia wytrzymałości na zerwanie w środ­ ku aluminiowego kabla umieszczony jest stalowy drut. 3. P l a t y n a

Metal ten opisany został w latach 1748—1750 przez Hiszpana Antonio de Ulloa i Anglika Watsona. Naj­ bogatsze złoża znajdują się w Kolumbii i na Uralu. Używano go przez pewien czas do bida monet w Rosji. Obecnie, z powodu swej odporności na dzia­ łanie różnych czynników, ma zastosowanie wyłącznie jako surowiec do wyrobu naczyń chemicznych i róż­ nych części przyrządów naukowych, a także jako katalizator różnych reakcji chemicznych. Zamiast czystej platyny używa się stopu platyny z irydem (10% Ir). Stop ten jest o wiele twardszy i odporniej­ szy od czystej platyny. 4. T y t a n

Tytan został odkryty przez Gregora w roku 1791. Jest to pierwiastek twardy, ciągliwy i skutecznie opiera się korozji. Dzięki zastosowaniu specjalnej techniki wydobywania i wytopu można ten na ogół bardzo rzadki metal produkować na skalę handlową. Może to przyspieszyć ogromnie postęp w dziedzinie konstrukcji samolotów i w ogóle inżynierii.

5. A l u m i n i u m

Aluminium jest trzecim z kolei pierwiastkiem pod względem zawartości w skorupie ziemskiej. Mimo to jeszcze 150 lat temu nie znano go wcale. Otrzymuje sic go głównie z boksytów na drodze elektrolitycznej. Metal ten i jego liczne stopy używane są wszędzie tam, gdzie chodzi nam o lekkość i wytrzymałość. 6. O łó w

Galena PbS jest najczęściej spotykaną rudą ołowiu, z której, praktycznie biorąc, otrzymuje się wszystek ołów. Ołów i jego połączenia znalazły obecnie bardzo liczne zastosowania, powszechnie używa się go do wyrobu rur kanalizacyjnych, wyrobu czcionek dru­ karskich, do lutowania, osłony kabli elektrycznych, do wyrobu śrutu, płyt akumulatorowych itp. 7.

C yna

Słowa „cyna“ używa się powszechnie wtedy, gdy mówimy o blasze cynowej. Blachę cynową robi się z miękkiej stali i pokrywa bardzo cienką powłoką cyny dla zabezpieczenia przed rdzewieniem pod wpływem wilgoci z powietrza. Cynę otrzymuje się z tlenku cynowego (Sn02) zwanego kasyterytem. 8. C y n k .

Pod działaniem wilgoci i powietrza żelazo rdzewieje. Dla zabezpieczenia przed tym pokrywamy je cienką warstwą cynku. Cynk utlenia się powoli i dopóki pozostaje na powierzchni, chroni przed rdzewieniem. Skoro tylko w jakimś miejscu zniszczymy cienką warstewkę cynku, miejsce to szybko rdzewieje. 9. Z ł o t o

Andrzej Cassius z Leydy wynalazł w 1663 r. purpurę, zwaną od jego nazwiska purpurą Cassiusa. Składa się ona z uwodnionego tlenku cynowego i bardzo drobnych cząstek złota. Purpurowa barwa miesza­ niny jest bardzo trwała ze względu na obecność cząstek złota. Barwi się nią szkło i emalię. 10. W o l f r a m

Wolfram ma prawie ten sam współczynnik rozsze­ rzalności co szkło pyreksowe i dlatego można go łatwo w tym szkle zatapiać. Wszystkie żarówki uży­ wane do projekcji robione są ze szkła krzemowoborowego, którego temperatura topnienia jest wyż­ sza niż szkła sodowego. Prąd przedostaje się do włókna żarówki przez przewodnik zatopiony w szkle.

1. P e r y s k o p

Dwie odbijające powierzchnie bądź to zwierciadeł, bądź też prostokątnego pryzmatu, ustawione są w ten sposób, że światło idące od przedmiotu odbija się od jednej powierzchni w kierunku drugiej, która kie­ ruje je do oka. Dwukrotna zmiana kierunku wiązki światła umożliwia obserwację przedmiotów zasło­ niętych przeszkodą. 2. T e l e s k o p

Teleskop umożliwia obserwację powiększonych ką­ towo obrazów odległych przedmiotów. Obiektywem teleskopu zwierciadłowego jest duże wklęsłe zwier­ ciadło, a teleskopu soczewkowego — duża zbiera­ jąca soczewka. Otrzymane za pomocą obiektywu niewielkie, rzeczywiste obrazy badane są następnie przez okular. 3. M i k r o s k o p

Szkło powiększające (soczewka zbierająca), czyli prosty mikroskop nadaje się np. do badania znacz­ ków pocztowych i fotografii. Mikroskop złożony po­ siada dwa układy soczewek zbierających (obiektyw i okular). Układ ten daje duże powiększenia pozwa­ lające badać takie obiekty jak bakterie i komórki. 4. E p i d i a s k o p

„Epi“ znaczy — ponad, a „dia“ — przez. To samo źródło światła służy w tym aparacie do oświetlania stronicy książki (epi) i przeźrocza (dia). Światło wy­ chodzące z jednego z tych oświetlonych obiektów, rzucane jest na ekran za pomocą układu soczewek zbierających. 5. S t e t o s k o p

Lekarz używa stetoskopu, aby wyraźniej usłyszeć bicie serca oraz szmery, których źródłem są płuca. Ten pożyteczny instrument o kształcie małej, drew­ nianej rurki wynalazł w 1814 r. Francuz Laennec (1781—1826). Po ulepszeniach stetoskop otrzymał dzisiejszy swój kształt niedużego, płaskiego krążka z otworem pośrodku, od którego odchodzą dwie jed-

nakowe rurki gumowe. Zakończenia tych rurek wprowadzane są następnie do kanałów usznych. 6. S t e r e o s k o p

Stereoskop jest instrumentem optycznym, dającym złudzenie przestrzenności przy oglądaniu pary dwu­ wymiarowych obrazów. Istotną częścią tego przy­ rządu są dwie, klinowo względem siebie osadzone soczewki zbierające, z których każda działa jak pro­ sty mikroskop. Patrząc przez te soczewki widzimy obraz jakby z dwu różnych kierunków, co daje wra­ żenie trójwymiarowego obrazu. 7. K a l e j d o s k o p

Kalejdoskop jest „czarodziejskim“ urządzeniem, po­ żytecznym dla rysownika i jednocześnie popularną zabawką. Wynalazł go Anglik Brewster (1781—1858); Kalejdoskop składa się z dwu zwierciadeł, ustawio­ nych pod kątem 60° do siebie, wewnątrz długiej rury. Symetryczne sześciokrotne desenie utworzone są przez znajdujący się w kalejdoskopie przedmiot i je­ go pięć obrazów. 8. S p e k t r o s k o p

Najczęściej spotykana postać spektroskopu składa się z podłużnej szczeliny, kolimatora, pryzmatu i lu­ nety. Światło przechodzące przez szczelinę i pryzmat rozpada się na swe części składowe dając widmo, które może być obserwowane przez ustawioną w od­ powiednim położeniu lunetę. Badanie widma danego pierwiastka umieszczonego w płomieniu palnika po­ lega na pomiarze kątów przemieszczenia lunety. 9. O f t a l m o s k o p

Przyrząd umożliwiający skierowanie do każdego miejsca w oku pacjenta światła niewielkiej żarówki. Lekarz bada to oświetlone miejsce za pomocą zwykłego szkła powiększającego. Oftalmoskop po­ maga w dużym stopniu przy badaniu arterii, żył i włókien nerwowych oka. 10. S t r o b o s k o p

Obracający się przedmiot jest oświetlany przez źródło światła przerywanego. Jeżeli częstość błysków świetlnych jest taka sama jak częstość obrotów przedmiotu, to oko widzi przedmiot w czasie błysku dokładnie w tej samej pozycji i wydaje się nam, że przedmiot jest w spoczynku.

1 9.

O CZYM SZEPCĄ RÓŻNE FALE?

1- F a l e p o p r z e c z n e

Część sznura do bielizny porusza się w kierunku prostopadłym do linii, wzdłuż której biegną odkształ­ cenia. Długość fali jest odległością między dwoma następującymi po sobie „grzbietami". Amplitudą jest największe odchylenie od położenia równowagi. Sznur przybiera kształt zbliżony do krzywej zwanej sinusoidą. 2. F a l e k o l i s t e p o p r z e c z n e

Kamień wrzucony do stawu powoduje pojawienie się kręgów na wodzie. Jest to przykład fali kolistej. Fala poprzeczna płaska, spotykając na swej drodze przeszkodę z małym otworem, po przejściu przez otwór staje się falą kolistą. Otwór w tym przypadku jest źródłem fali kolistej. 3. F a l e p o d ł u ż n e

Są to fale mechaniczne zgęszczeń i rozrzedzeń takich, jakie można obserwować na zawieszonej zwiniętej w spiralę sprężynie. Cząstki materii drgają wzdłuż kierunku biegu fali. Zniszczenia wywołane trzęsie­ niem ziemi są spowodowane, między innymi, tego rodzaju falami. 4. F a le d ź w i ę k o w e

Są to fale podłużne zgęszczeń i rozrzedzeń powietrza lub innego ośrodka. Uginają się one na krawędziach i przeszkodach. Biegną szybciej w cieczach niż w gazach. Fale ultradźwiękowe stosowane są m. in. do mierzenia głębokości dna morskiego. Najszybciej i najłatwiej rozchodzą się w ciałach stałych. 5. F a l e ś w i e t l n e

Fale elektromagnetyczne mają różne nazwy, zależnie od ich długości. Wszystkie one poruszają się w próż­ ni z tą samą prędkością 30 000 QQ0 0^)0 cm/sek. Oczy nasze są wrażliwe na tzw. światło widzialne, to zna­

czy takie, którego najdłuższą falą (627—780 mp,) jest czerwona, a najkrótszą (380—436 mp,) — fioletowa. 6. P o d c z e r w i e ń

Są to fale dłuższe i mniej rozpraszane od czerwo­ nych fal należących do widma światła widzialnego. Mgła nie jest dla nich wielką przeszkodą. Dzięki temu przy użyciu światła podczerwonego, odpo­ wiednich klisz i filtrów można robić zdjęcia we mgle. Ma to duże znaczenie przy sporządzaniu map państw, których pewne obszary pokrywa mgła. Pie­ cyk elektryczny emituje promienie podczerwone przed rozżarzeniem się przewodników. 7. U l t r a f i o l e t

Są to niewidzialne promienie wysyłane przez Słońce. Mają one krótkie fale i są silnie rozpraszane przez atmosferę ziemską. Wywołują opaleniznę ciała. Na dużych wysokościach, gdzie powietrze jest rzadsze, opalanie odbywa się szybciej i intensywniej. Wiedzą o tym dobrze mieszkańcy gór. 8 . Promienie X (rentgenowskie) Są to falo elektromagnetyczne, podobne do fal świetlnych i radiowych, lecz o mniejszej długości fali. Promienie X powstają wtedy, gdy elektrony uderzają o metalową tarczę. Używane są w diagno­ styce i terapii. Przechodzą przez ciała nieprzezroczy­ ste dla promieni widzialnych i nadfioletu. 9.

P r o m ie n ie g a m m a

Promienie gamma mają jeszcze mniejsze długości fali niż promienie X i są bardziej przenikliwe niż one. Powstają podczas zmian zachodzących w ją­ drach pierwiastków radioaktywnych. Promienie gamma, emitowane przez napromieniowany w reak­ torze atomowym kobalt, są jednym z najlepiej dzia­ łających środków przeciwrakowych. 10. F a l e r a d i o w e

Są najdłuższymi falami elektromagnetycznymi. Wiązki fal długich, średnich i krótkich używane są w radiofonii. Międzynarodową umową przydzielono każdemu krajowi, zgodnie z jego potrzebą, pewne długości fal zawarte w tych wiązkach.

1. A r e o m e t r

Gęstość kwasów w baterii akumulatorów samocho­ dowych mówi kierowcy o tym, czy bateria wymaga naładowania, czy nie. Sprawdzanie gęstości kwasów przeprowadzamy następująco: do naczynia wlewamy nieco kwasu pobranego z akumulatora, a następnie zanurzamy w kwasie areometr (pływak). W miarę naładowywania baterii gęstość kwasu wzrasta. 2. M i k r o m e t r

Składa się z dwu szczęk z twardej stali, między które wkłada się mierzony drut Znany jest w postaci śruby mikrometrycznej. Obrót dokładnie nagwintowanej śruby przesuwa jedną szczękę względem drugiej. Rozmiary mierzonego przekroju odczytuje się na skali śruby. 3. A m p e r o m e t r ( a m p e r o m i e r z )

Prąd elektryczny w silniku samochodowym wytwa­ rza dynamo. W samochodzie prąd elektryczny po­ trzebny jest do różnych celów. Różnice między natę­ żeniem prądu płynącego do baterii i z baterii wska­ zuje amperomierz. Kierowcy odczytują na nim w amperach natężenie prądu ładującego baterię lub pobieranego z baterii. 4. B a r o m e t r

Przyrząd niezmiernie cenny zarówno przy badaniu i przepowiadaniu stanu pogody, jak i przy pracy w laboratorium. Ciśnienie atmosferyczne zrównowa­ żone jest ciśnieniem słupka rtęci znajdującej się w długiej szklanej rurze, zamkniętej u góry i zanu­ rzonej otwartym końcem w naczyniu z rtęcią. Średnia wysokość tego słupka rtęci na poziomie morza wy­ nosi około 76 cm. 5 . Anemometr (wiatromierz) Najczęściej spotykany typ anemometru składa się z czterech półkul umocowanych na końcach czterech poziomych metalowych prętów, mogących swobodnie się obracać dokoła pionowej osi. Wiejący wiatr obraca półkule, a specjalne urządzenie rejestruje szybkość tego obrotu.

6. S f e r o m e t r

Mierzy z wielką dokładnością zarówno niewielkie grubości, jak i krzywiznę powierzchni kulistej. Skła­ da się z trzech nieruchomych nóżek, których końce są wierzchołkami trójkąta równobocznego i środkowej ruchomej śruby. Odpowiednio wycechowany sfero­ metr jest używany przez optyków do bezpośredniego pomiaru zdolności zbierającej soczewek, określonej w dioptriach. 7. W o l t o m e t r ( w o l t o m i e r z )

Jest to przyrząd o dużym oporze wewnętrznym, słu­ żący do mierzenia napięcia prądu elektrycznego. Ze względu na duży opór przyrządu przez woltomierz płynie tylko niewielki prąd, powodujący wychylenie wskazówki przyrządu pomiarowego wycechowanego w woltach. 8. T a c h o m e t r

Tachometr, czyli licznik obrotów, jest uruchamiany przez giętki trzpień wału transmisyjnego. Ruch wska­ zówki tachometru mechanicznego kontroluje regula­ tor sprężynowy. Tachometr magnetyczny posiada wi­ rujący magnes, którego ruch powoduje obrót wirnika. Szybkość tego ruchu obrotowego zmienia się wraz z szybkością samochodu. 9. O p i s o m e t r

Małe kółeczko z nagwintowanym otworem, przez który przechodzi śruba. Kółko toczy się wzdłuż ja­ kiejś krzywej, np. wzdłuż drogi na mapie i przesuwa się jednocześnie wzdłuż śruby o pewną odległość od położenia początkowego. Jeśli teraz każemy kółku to­ czyć się po skali w kierunku przeciwnym do poprzed­ niego aż do powrotu do położenia pierwotnego na śrubie, to odległość na skali, którą kółko przebędzie, równa się długości krzywej. 10. H i g r o m e t r

Istnieją różne typy tego przyrządu. Zasadą działania najprostszych typów jest zmiana długości włosa przy zmianie wilgotności powietrza. Zabawną formą tego przyrządu jest domek z figurką, która wychodzi na zewnątrz przy dobrej pogodzie, a chowa się przy złej. Inny typ higrometru, znany jako higrometr z mo­ krym i suchym termometrem, zbudowany jest na za­ sadzie zmian ilości wody wyparowanej ze zwilżonego muślinu otaczającego termometr.

21 .

DOTYCZY ZWIĄZKÓW WĘGLA

1. N a f t a

Ropa naftowa jest mieszaniną związków składają­ cych się z węgla i wodoru, czyli węglowodorów. Podczas destylacji ropa naftowa rozpada się na po­ szczególne węglowodory. Naftę (również miesza­ ninę węglowodorów) otrzymuje się przy tempera­ turze od 150° C do 300° C. 2. M e t a n

Pęcherze wydobywające się z dna zamkniętych sta­ wów stanowi gaz błotny tworzący się przy rozkła­ dzie substancji organicznych. Zebrany w odwróco­ nym dnem do góry dzbanie, zanurzonym do stawu, może palić się słabym płomieniem. Wzór chemiczny tego gazu jest CH4. Jest to najprostszy związek sze­ regu parafin, nosi nazwę metanu. 3. W ę g l o w o d o r y

Przy studiowaniu chemii organicznej spostrzegamy, że istnieje wiele związków składających się wyłącznie z wodoru i węgla. Niektóre s j węglowodorami o łań­ cuchach prostych, inne o łańcuchach rozgałęzionych, a jeszcze inne są związkami pierścieniowymi lub cyklicznymi. Własności ich zmieniają się wraz z bu­ dową. 4. A c e t y l e n

Węglik wapnia CaC2 reaguje z wodą dając wodorotle­ nek wapnia i acetylen C2H2. Jest to gaz bezbarwny o słabym zapachu