Tablice historyczne 09. Przegląd geograficzny - Europa [PDF]

Zitiervorschau

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

HISZPANIA I PORTUGALIA XI w. p.n.e. Prawdopodobna data

zalożen i a

Gadiru przez Fenicjan (dzisiejszy Kadyks)

vn w. p.n.e. Przybycie plemion celtyckich łl

w. p.n.e. Początek panowania Rzymu po wyparciu Kartagińczyków V w. Naplyw ge rmańskic h Alanów, Swebów, Wandalów i Wtzygotów, upadek wladzy rzymskiej Zakończenie jednoczenia pólwyspu przez Wizygotów za panowania Liuwigilda 585 7 I I- 18 Podbój PIw. Iberyj skiego (z wyj. krańców pn.) przez Arabów 756 Utworzenie nie za leżnego emiratu arabskiego w Kordobie (od 929 kalifat) 866-9 10 Alfons III, król Asturii, odzyskuje z rąk Arabów ziemie po rzekę Duero Powstanie wokól miasta Porto hrabstwa Portucale - lenna Kastylii i Leonu 1097 XII w. Rozwój literackiego j ęzyka hi szpa ń s kiego na bazie dialektu kastylijskiego I 139 Alfons I Zdobywca przeksztalca Portugalię w samodzielne królestwo ze stolicą w Coimbrze 11 40 W Katalonii powstaje anonimowy epos "Pi dń o Cydzie" Xłl-XIII w. Rozwój portugalskiej poezji w dialekcie galickim, powstanie slawnych romansów Zwycięstwo pol ączon yc h sil chrześcij ańskich nad Arabami pod Las Navas de Tolosa 12 12 XIV w. Powstanie ldasztoru w Batalha - jednej z naj okazalszych budowli gotyckich ok. 1422 Początek wypraw odkrywczych Portugalczyków (dzialalność Henryka Żeglarza) 1478 Początki inkwizycji w Hi szpanii 1479 Unia Kastylii z Aragoni ą 1492 Zdobycie Granady - ostatniej twierdzy arabskiej . Wyprawa Kolumba do Ameryki 1494 Traktat w TordesilIas (7 VI) - podzial stref wplywów Hiszpanii i Portugalii na Atlantyku (1529 - podzial stref na Pacyfiku) 1495- 152 I Panowanie Manuela I Wielkiego - szczytowy okres potęg i i ekspansji Portugalii I pol. Wyprawy morskie i podboje Portugalczyków (Afryka, Indie, Archipelag Malaj ski) i Hiszpanów (Ameryka); od polowy XVI w. oslabienie Portugalii XVI w. 1550-1680 "Zloty wiek" kultury hi s zpańskiej - Cervantes, Lope de Vega, El Greco, Velazquez 1580- 1640 Unia personalna Hiszpanii i Portugal ii - powstaje najrozleglejsze państwo na świec ie 1588 Rozbicie "Wielkiej Armady" przez Anglików. Zmierzch hegemonii Hiszpanii na morzach 1640 "Czarny rok" Hiszpanii : zalamanie w handlu z Ameryką, powstanie w Portugalii (niepodleg lość uznana 1668) i w Katalonii, wojna z Francją 1701 - I I Wojna sukcesyjna hi szpańska, przejęcie wladzy przez Burbonów po 1760 Karol ITI przeprowadza w Hiszpanii reformy w duchu absolutyzmu ośw i econego kon. XVIII w. Ustalenie obow i ązuj ącyc h do d z i ś regul corridy 1807- 14 Hiszpania i Portugalia pod ok upacją woj sk n apo l eońs kich 18 10-24 Utrata w iększośc i kolonii przez Hi szpanię 1820 Rewolucja liberalna w Portugalii, dlugoletnie konflikty wew nętrz ne 1822 Oderwanie s ię Brazylii od Portugalii 1833- 37 Wojny karlistowskie w Hiszpanii: rywalizacj a Izabeli lłl z ks ięciem Carlosem Obalenie monarchii w Portugalii; ustawy antykoście lne 19 10 1914-18 I wojna św iatowa - Hiszpania neutralna, Portugalia po stronie Ententy 1923- 30 Dyktatura Primo de Ri very w Hiszpanii 1926 Zamach stanu w Portugalii ( 1932-68 - stabilna dyktatura Antonio Salazara) 1936-39 Krwawa wojna domowa w Hiszpanii , przej ęc ie wladzy przez frankistów 1939-45 II wojna św i atowa - neutraln ość Hiszpanii i Portugalii 196 1- 74 Portugalia zaangażowana w wojnę w Angoli 1974 Przewrót wojskowy w Portugalii - początek demokratyzacji i rezygnacja z kolonii Śmierć Franco, przywrócenie monarchii konstytucyjnej w Hiszpanii 1975 lata 70. Autonomia dla poszczególnych prowincji Hiszpanii (m.in . Katalonii i Baskonii)

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

WłOCHY staroż.

V- Xw. ok. 529

756 960

962 ok. 1040 Xlw.

1073-85 XI-XIII w. XII w.

1I83 XIII w. XIII-XIV w. XIVw. XVw. XVw.

1494-1559 XVlIw. XVIIw.

1720 1735 1796-1815 XIXw.

l polXIXw.

1852 1860 1860--66 1870 1882 1887-95 191I-12 1915- 18 1921 1922 1926 1935-36 1939 1939-40 1940-43 1943 1946 1978 1994

Cywilizacja Etrusków, kolonie greckie, od IV w. p.n.e. imperium rzymskie Dominacja kolejno Ostrogotów, Bizantyjczyków, Longobardów i Franków; utrwalenie podzialu na drobne ks ięstwa Zalożenie klasztoru na Monte Cassino Utworzenie Państwa Kościelnego "Carta di capu a" - najstarszy zabytek języka wioskiego Italia Pn. i Środk. wlączona do imperium cesarza Ottona I ,,Micrologus" Guido d' Arezzo najstarszym św iadectwem choralu gregoriańskiego Normanowie opanowują pd. WIochy, wypierając Arabów i Bizantyjczyków Pontyfikat Grzegorza VII, wielki spór o inwestyturę z cesarzem Henrykiem IV Rozwój szkolnictwa i uniwersytetów Początek dominacji Wenecji, Genui i Mediolanu na pólnocy kraju (~ str. 60) Cesarz Fryderyk I po wojnach z Ligą Lombardzką potwierdza autonomię miast wioskich "Dolce stil nuovo" - pierwszy oryginalny nurt w literaturze wloskiej Walki stronnictw gwelfów i gibelinów w miastach wioskich Początek renesansu w literaturze: Dante, Petrarca, Boccaccio Rozkwit renesansu: Brunelleschi, Michal Aniol, Bramante, Rafael, Leonardo da Vinci Powstanie wioskiego języka literackiego z dialektu toskańskiego Wojny wioski e Francji z Habsburgami zakończone dominacją Habsburgów w Italii Ekonomiczny upadek WIoch Twórczość kompozytorów Scarlattiego i Vivaldiego Zjednoczenie Sabaudii i Sardynii w Królestwo Sardynii przez Wiktora Amadeusza II Królestwo Neapolu pod wladzą Burbonów hiszpańskich Okres dominacji Francji we Wloszech rozpoczęty kampanią Napoleona Nowoczesna opera - Rossini , Verdi . Slawę zdobywa wirtuoz skrzypiec - Paganini Tajne stowarzyszenia patriotyczne (m.in. karbonaryzm), powstania antyaustriackie Cavour, glówny rzecznik zjednoczenia WIoch, premierem Sardynii (Piemontu) Garibaldi prowadzi "wyprawę tysiąca" z pomocą sycylijskim powstańcom Zjednoczenie królestw Sardynii i Neapolu, Florencja stolicą WIoch Przylączenie Rzymu i ustanowienie go stolicą, likwidacja pań stwa kośc ielnego Trójprzymierze z Austrią i Niemcami ; zapoczątkowanie ekspansji kolonialnej Wojna z Etiopią : opanowanie Erytrei i rezygnacja z podboju Etiopii Podbój Libii i opanowanie wysp Dodekanezu u wybrzeży Azji Mniejszej Udzial w I wojnie światowej po stronie Ententy; ciężkie walki na granicy z Austrią Powstanie Narodowej Partii Faszystowskiej kierowanej przez Benito Mussoliniego ,,Marsz na Rzym"; Wiktor Emanuel III desygnuje Mussoliniego na premiera Rozwiązanie partii politycznych, jawna dyktatura Mussoliniego Zbrojne opanowanie Etiopii, konflikt z Ligą Narodów i zbliżenie z Niemcami Zawarcie "paktu stalowego" - wojskowego sojuszu niemiecko-włoskiego (22 V) Okupacja Albanii, nasI. nieudana próba zajęcia Grecji Udzial w II wojnie światowej po stronie Niemiec; utrata posiadlości w Afryce Po lądowaniu aliantów na Sycylii obalenie Mussoliniego (25 VIII) i wypowiedzenie wojny Niemcom (13 X) Ustanowienie republiki po referendum ludowym; król Umberto opuszcza tron Zamordowanie premiera Aldo Moro - przejaw terroryzmu "Czerwonych Brygad" Utworzenie II Republiki po przegraniu wyborów przez chadecję i lewicę ; na pólnocy WIoch (Lombardia) silne nastroje separalXstyczne

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

FRANCJA v w. p.n.e. Naplyw celtyckich Gallów na ziemie zamieszka le m.in . przez Ligurów i Iberów 50 p.n.e. II w. III w. V w. 843 987 XI w. ok. II 00 11 63 kon. XII w. XII- Xm w. ok. 11 50 1226-70 1285- 13 14 1302 1309 1328-1589 1339 1358 141 5 1429 143 1 1453 1480 1487- 9 1 1494- 1559 1562- 1598 1572 1589- 1792 1598 XVII w. 1624-42 163 1 1643 1648- 53 166 1- 17 15 1669- 84 1685 XVIII w. 175 1- 73 1789- 1804 1804- 14 18 14-30 1830 1 83~8

Zako ńczenie

podboju Galii przez Rzymian po stłumi e niu powstania Wercyngetoryksa Pojawienie się gmin c hrze~c ij a ń s kic h w rzymskich miastach Galii (m.in . Lyon) Naj azdy plemion ge rmań skic h , m.in . Wandalów i Franków Upadek wladzy Rzymu, zdobycie przewagi politycznej przez Franków (~ s tr. 42, 45) Traktat w Verdun - wyodrębnienie s ię pa ństwa zachodniofrank ijskiego (Francja) Obj ęci e wladzy przez Hugona Kapeta, do 1328 panowanie dynastii Kapetyngów Powstanie stylu romański ego " Pie~ń o Rolandzie" - najslynniejszy francuski epos rycerski Początek budowy katedry Notre Dame w Paryżu, jednej z pierwszych budowli gotyckich Szczytowy okres rozwoju poezji trubadurów w Prowansji (m.in. Girart de Bornelh) Jarmarki w Szampanii miejscem n aj w i ę kszej wymiany handlowej w Europie Powstanie uni wersytetu w Paryżu Panuje Ludwik IX Św ię ty, w ~red ni ow i ec zu u waża n y za mon a rc hę idealnego Panowanie Filipa Pięknego, znaczne wzmocnienie wladzy centralnej Zwolanie po raz pierwszy Stanów Generalnych Przeniesienie siedziby papieskiej do Awinionu : papiestwo zdominowane przez Fran cj ę Dynastia Walezjuszy (mlodsza linia Kapetyngów) Początek wojny stuletniej - próba opanowania Francji przez królów angielskich Powstanie chlopskie ( "ża ke ri a") i oslabienie wladzy Walezjuszów Henryk V Angielski oglasza s i ę królem Francji Wystąpie nie Joanny d' Arc pod Orleanem - zwrot w wojnie stuletniej Spalenie Joanny d' Arc na stosie przez Anglików (30 V) Zakoń czenie wojny stuletniej - wyparcie Anglików z kontynentu Wcielenie Burgundii , a n astępni e ( 148 1) Prowansji do Francji przez Ludwika X I Podbój Bretanii i formalne wcielenie jej do Francji ( 1532) Przegrana rywalizacja z Habsburgami na terenie WJoch Wojny religijne katolików z hugenotami , oslabienie wladzy królewskiej R zeź hugenotów paryskich w noc ~w. Bartlomieja Panowanie dynastii Burbonów, jednej z linii Kapetyngów Henryk IV wydaje w Nantes edykt o tolerancji religijnej Naj ~w i etniej sza epoka literatury franc.: Corneille, Raci ne, Moliere, La Fontaine R ządy kardynala Richelieu - początki monarchii absolutnej (zlamanie opozycji po zdobyciu twierdzy La Rochelle) i rozwój imperium koloni alnego Początek budowy kompleksu palacowego w Wersalu Wstąp i eni e na tron Ludwika XIV; wielkie wplywy kard. Mazariniego Wielka fronda - nieudany bunt feudalów i mieszczan przeciw monarchii absolutnej Szczytowy okres absolutyzmu Ludwika XIV, zwyc i ęskie wojny przeciw Anglii Budowa palacu w Wersalu Odwolanie edyktu nantejskiego i emigracja hugenotów Rozwój literatury o~w ieceniowej : Rousseau, Diderot, Montesquieu, Voltaire Ukazuje się "Wielka Encyklopedia" , czolowe dzielo O ~wiecenia Rewolucja francuska i pierwsza republika (~ str. 74) Pierwsze cesarstwo, rządy Napoleona i hegemonia Francji w Europie ( ~ str. 75) Restauracja Burbonów: panowanie Ludwika XVIII i Karola X Zdobycie Algieru, a następnie (do 188 1) calej Algierii ; ko l oni ~c i francuscy w Afryce "Monarchia lipcowa". R ządy Ludwika Filipa Orleań skiego

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

1848-5 1 Rewolucja lutowa, proklamowanie II republiki (25 II 1848). wybrany prezydentem Ludwik Napoleon Bonapane przeprowadza zamach stanu (2 XII 1851 ) 1852-70 II cesarstwo - rządy Ludwika BonapaI1ego jako cesarza Napoleona III 1870-71 Klę ska Francji w wojnie z Prusami , utrata Alzacji i Lotaryngii; Napoleon III w niewoli 1871 Komuna Paryska (18 111- 28 V) - rewolta ludowa krwawo stlumiona przez wojsko 1870- I 940 III republika po upadku Ludwika Napoleona XIX w. Rozkwit literatury: Stendha l, Hugo, Balzac. Flauben, Maupassant , Zola. France. Baudelaire. Verlaine, Rimbaud XIXParyż centrum nowych tendencji w sztuce: impresjo ni zm, symboli zm. kubi zm. pocz. XX w. fowizm. dadaizm, surrealizm 191 4- 18 Udzial w I wojnie św iat owej po stronie Ententy; ogromne straty ludzkie 1939-45 Udzial w II wojnie św iat owej po stronie aliantów 1940 Po rozbiciu wojsk francuskich marsza lek Petain tworzy proniemiecki rząd w Vichy (czerwiec). Na emigracji powstaje Komitet Wolnych Francuzów (gen. de Gaulle) 1944 Lądowanie wojsk ali anckich w Normandii . wyzwalanie Francji 1944-58 IV republika. duże wplywy lewicy. narastający problem kolonii. zwl. Algierii 1946-54 Udzial w wojnie indochińskiej . utrata wplywów w Indoc hinach 1958-62 Kryzys algierski, uznanie niepodle g lośc i w ięk szośc i bylych kolonii w Afryce 1958-69 Rządy gen. de Gaulle'a (początek V republiki) - próby wzmocnienia międ zy narodowego autorytetu Francji (próba atomowa 13 II 1960. roz lu źni enie w ięz i z NATO) ok. 195R Nun no wej fali w kinie francuskim (Godard) 1968 Rozruchy studenckie w Pa ryż u 1995 Pojawia s ię problem terroryzmu islamskiego w zw i ązk u z ro l ą Francji w Algierii

SZWAJCARIA I tys. p.n.e . I w. p.n.e. V w. IV- VIII w. VI- XIII w. 1291 1315 XIV-XV w. 1499 XVI w. ok. 1520 1531 XVll- XVIII w. 1798 1815 1830 1847 1848

Naplyw na ziemie Szwajcarii plemion celtyck ich. m.in. Helwetów Opanowanie ziem Szwajcarii przez pańs two rzymskie, powstanie pierwszych miast Naplyw plemion germar\skich. m.in. Burgundów i Alemanów Chrystianizacja kraju przy znacznym udziale mi sj onarzy iryjskich Wplywy francu skie , niemieckie, burgundzkie; k szt a łto wa nie s ię kantonów Związek kantonów Schwyz. Uri i Nidwalden dla obrony przed Habsburgami Poko nanie woj sk austriackich pod Morganen i utrwalenie zw ią z ku Rozszerzanie federacji na nowe kantony. rozwój handlu i miast Zwycięst wo nad cesarzem Maksymilianem I i faktyczne uznanie nieza l eżnośc i Okres pre s ti ż u najemnych żo lni e rzy szwajcarskich (od 1506 gwardia papieska) Początki reformacji w Szwajcarii (Zwingli. Kalwin) Wojna kantonów katolickich i protestanckich. ustanowienie swobody religijnej Szybki rozwój gospodarczy (m.in. począ tek produkcji zegarków) Wkrocze nie woj sk francu skich i (do 1815) Republika Helwecka Przyjęc ie nowych kantonów (odtąd 22), ogloszenie zasady wieczystej n eutra ln ośc i Przyjęcie zasady, że zmiana konstytucji wymaga zgody kantonalnych zgromadzeń ludowych Wojna domowa i pokonanie kantonów katolickich przez protestanckie Nowa ko nstytucj a - przek ształc enie zw ią zku państw w pań s tw o z wiązkowe ze wspólnym parlamentem kon. XIX w. Intensywny rozwój przemysiu (m.in. precyzyjnego i chemicznego) o raz bankowości - koniec bezwzględnej dominacji rzemiosla, rolnictwa i turystyki I pol. XX w. Neutra lność w obu wojnach św i atow yc h 1971 Przyznanie praw wyborczych kobietom (jako ostatnie pań stwo w Europie) 1986 Odrzucenie w referendum propozycji wstąpienia do ONZ

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

HOLANDIA, BELGIA, LUKSEMBURG v w. p.n.e.

Osiedla plemion celtyckich (m.in. Belgowie) i germa ń skic h (Fryzowie) I w. p.n.e. Początek panowania Rzymu (część Galii) III w. Chrystianizacja Belgii (Holandii - ok. 630) V- VIII w. Panowanie Franków, zanik ludności celtyckiej; Fryzowie znanymi kupcami i żegl arzami Od IX w. Tereny obecnej Holandii w obrębie Niemiec, a Belgii w obrębie król. Francj i IX-XII w. Rozdrobnienie dzielnicowe (gl. ośrod ki - Holandia, Brabancja, biskupstwo Utrechtu) XII-XVI w. Flandria i Brabancja wielkimi ośrodkami sukiennictwa 1196-1437 Luksemburg (hrabstwo znane od Xl w.) we wladaniu rodziny Luksemburgów XII w. Najstarsze zabytki literatury fl amandzkiej 1354 Luksemburg staje s ię ks i ęs twem 142 1 Jedna z najw iększyc h powodzi - morze zalewa 72 wsie holenderskie (2 1 XI) XV w. Niderlandy zjednoczone przez książąt burgundzkich, 1482 przej ęte przez Habsburgów Przywileje ogran iczaj ące rol ę monarchy na rzecz Stanów Generalnych 1477 XVI w. Rozwój l ac i ńskiej literatury humanistycznej - Erazm z Rotterdamu 1549 "Sankcja pragmatyczna" - Niderlandy po lączone z królestwem Hiszpanii 2 poło XVI w. Z dialektów poludniowoholenderskich powstaje literacki języ k Holandii 1556-66 Spór między mieszkańcami Niderlandów a Hiszpanią narastaj ący aż do wybuchu powstania 1567-73 R ządy terroru ks. Alby - nieudana próba spacyfi kowania Niderlandów 1579 Unie: prohi szpańskiego Poludnia (Arras, 6 I) i antyhi szpańs kiej Pólnocy (Utrecht, 23 I) 158 1 Proklamowanie Republiki Zjednoczonych Prowincji (pn.), otrzymanie wsparcia Anglii Spl ądrowan ie i zni szczenie Antwerpii przez Hiszpanów, wzrost roli Amsterdamu 1585 1596 Pierwsza wyprawa kupców holenderskich do Indii - pocz. ekspansji kolonialnej I pol. Amsterdam n aj ważni ej szy m ośrodkiem życi a gospodarczego Europy, flota XVII w. holenderska liczy 20 tys. statków, dominacja w handlu z Dalekim Wschodem XVII w. Zloty wiek humanizmu w literaturze, malarstwo tworzą Peter Paul Rubens (Flamandia) i Rembrandt van Rijn (Holandia) 1637 Spekulacyjny wzrost cen cebulek tulipanów zakończon y dramatycznym krachem 1648 Ostateczne uznanie ni epodlegl ości Holandii przez Hiszpanię 2 poł.XVIIw. Po wojnach z Francj ą i A ng l ią Holandia traci dominacj ę na morzach świata 17 14 Belgia przechodzi pod panowanie Habsburgów austriackich 1789- 9 1 Powstanie antyhabsburskie w Belgii (1790 utworzenie Zjednoczonych Stanów Belgii) 1795- 18 14 Różne formy podporządkowania ziem Belgii i Holandii n apoleoń skiej Francji 18 15 Belgia, Holandia i Luksemburg tworzą Królestwo Zjednoczonych Niderlandów pod berlem Wilhelma I Orańskiego (Luksemburg - Wielkim K$ięstwem) 1830 Na drodze rewolucji Belgia zdobywa niepodl eglość 1848 Uchwalenie liberalnej konstytucji w Holandii 1867 Uznanie ni epodleglośc i Luksemburga (do 1890 unia personalna z Ho landi ą) kon. XIX w. W malarstwie t wórczość Van Gogha (Holandia) , w literaturze - Maeterlincka (Flamanda pi szącego po franc usku) 19 14- 18 Holandia zachowuje neutra lność, Luksemburg i Belgia okupowane przez Niemcy 192 1 Unia gospodarcza Belgii i Luksemburga 1927-32 Wybudowanie tamy dlugośc i 32 km w celu osuszenia zatoki Zuider Zee 1940--45 Okres okupacj i niemieckiej ( 1942 aneksja Holandii i Luksemburga do Niemiec) 1948 Unia celna Belgii i Luksemburga 2 pol. XX w. Pogl ębi eni e konfliktu j ęzykowego mi ędzy Walonami i Flamandami w Belgii 1960 Belgia, Holandia i Luksemburg zaw iązuj ą unię gospodarczą (tzw. Beneluks) 1963 Podzial Belgii na strefy j ęzykowe - flamandzką , wal o ń ską i dw uj ęzyczną Bruksel ę

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

WIELKA BRYTANIA II tys. p.n.e. Wielkie budowle megalityczne ludności epoki neolitu i brązu (m.in. Stonehedge) VI-N w. p.n.e. Naplyw plemion celtyckich: Gaelów, a następnie Cymbrów i Brytów Początek panowania Rzymu w Anglii, stopniowe rozszerzanie wladzy Rzymu ku pn. 43 p.n.e. 61 n.e. Nieudane powstanie anty rzymskie pod wodzą królowej Boadycei 406 Wobec zagrożenia innych prowincji Rzymu wyspę opuszczają rzymskie legiony V w. Najazdy germańskich Anglów, Sasów i Jutów, wypieranie Celtów ku Walii i Szkocji VI w. Chrystianizacja Szkocji przez misjonarzy irlandzkich 596 Kent pierwszym chrześcijańskim królestwem w Anglii kon. VII w. Najstarsze, spisane runami, zabytki języka angielskiego Rozwój kultury anglosaskiej i jej wplywy na kontynencie (Beda Czcigodny, Alkuin) VIII w. 843 Zjednoczone królestwo Piktów i Szkotów na pólnocy wyspy Próby jednoczenia Anglii przez wladców Wessexu (Alfred Wielki, 871-899) IX-X w. i odpieranie najazdów Duńczyków 1016 Opanowanie Anglii przez Kanuta II Wielkiego, króla Danii, zrównanie praw Anglików i Duńczyków, konsolidacja państwa angielskiego 1042 Wyparcie Duńczyków przez Edwarda Wyznawcę 1066 Bitwa pod Hastings. Anglia ulega Normanom dowodzonym przez Wilhelma Zdobywcę 1086 "Domesday Book" - najpelniejszy w średniowieczu "spis powszechny" (podatkowy) II Ol Zdefiniowanie jarda jako dlugości ramienia króla Henryka I 1171 Wyprawa Henryka II na Irlandię 1189-1199 Władcą Anglii Ryszard Lwie Serce, uczestnik wyprawy krzyżowej 1213 Jan Bez Ziemi uznaje Anglię za lenno papiestwa 1215 Jan Bez Ziemi oglasza Wielką Kartę Swobód (Magna Charta Libertatum) symboliczny początek parlamentu angielskiego (~ str. 76) 1265 Przedstawiciele rycerstwa i miast po raz pierwszy zbierają się w parlamencie 1214-86 Zloty wiek Szkocji - rozwój gospodarczy i kulturalny królestwa I pol. XIII w. Silne księstwo walijskie wladane przez Llewelyna ap Lorweth 1282-84 Podbój Walii przez Anglię, tytul księcia Walii dla angielskiego następcy tronu (1301) 1337- 1453 Wojna stuletnia we Francji XIV w. Tworzy Dafydd ap Gwilym - największy bard Walii Język angielski wprowadzony do sądownictwa zamiast dotychczasowego francuskiego 1362 1381 Powstanie chlopskie pod wodzą Wata Tylera 1400 Wybuch powstania w Walii pod wodzą Owena G1endowera 1440 Zalożenie najslawniejszej angielskiej szkoly średniej dla chlopców - Eton 1455-85 "Wojna Dwóch Róż" toczona między dwiema liniami Plantagenetów - Lancasterami (Róża Czerwona) i Yorkami (Róża Biala) o prawo do dziedziczenia tronu 1534 Zerwanie zależności Kościo la angielskiego od Rzymu przez Henryka VIII (1509-47) - początek Kościo la Ang likańskiego 1554-56 Przej ściowe przywrócenie katolicyzmu za rządów Marii I 1560--81 Utrwalenie kalwinizmu w Szkocji (kościól prezbiteriański) 1558- 1603 Panowanie Elżbiety I Wielkiej (era elżbietańska) i wzrost roli Anglii w Europie 1563 Ostateczne wlączenie Walii do Anglii 1566 Powstanie Gieldy Londyń skiej 1584 Wirginia pierw szą kolonią angielską w Ameryce Pn. 1588 Rozbicie hiszpańskiej Wielkiej Annady zwiastuje epokę dominacji Anglii na morzach XVI-XV U w. Rozkwit dramatu angielskiego - Marlowe i Szekspir Zalożenie przez kupców londyńskich Kompanii Wschodnioindyjskiej 1600

PRZEGLĄD

1603 1614--40 1640 1645 1649 1653-1658 1660 1666 1688- 89 1689 169 1 1694

xvm w. 1707 17 15 172 1-42 1745 1775- 85 1776 2 pol. XVIII w.

1789- 1815 1799 XVill-XlX w.

1832 1833 1837- 190 1 1876 1877 XIX-XX w.

1914-18 1922 1924 1928 193 1 1939-45 lata 40. lata 50. i 60.

1973 ok. 1975

1979- 90 1982

GEO GRAFICZNY - EUROPA

Unia personalna Anglii i Szkocj i pod berlem dynastii Stuartów konflikt króla z parlamentem Zwolanie tzw. Parlamentu Dlugiego - początek rewolucj i angielskiej Bitwa pod Naseby - zwycięstwo woj sk parlamentu nad królewskimi Ścięc ie króla Karola I i ogloszenie A nglii republiką Dyktatura O livera Cromwella jako Lorda Protektora Przywrócenie dynastii Stuartów (Karol II) przy zachowaniu roli parlamentu Wielki pożar Londynu niszczy 13000 domów (2-5 IX) Obalenie prokatolickiego Jakuba II i wezwanie na tron Wilhelma O rańskiego Ustawa " Bill of rights" - ostateczna dominacja parlamentu nad królem Ukończe nie podboju Irlandii Zalożeni e " Bank of England" Narodziny nowoczesnej pow i eści - Daniel Defoe, Jonathan Swift Utworzenie Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii obejmuj ącego A nglię i Szkocję (od 1800 także Irl a ndi ę) Zmarl A lIan z C lanravald, ostatni węd rowny bard szkocki Rządy Walpole ' a: ustalenie się instytucji kolektywnego gabinetu wylanianego' przez partię maj ącą więks zość w parlamencie Zdlawienie wielkiego powstania w Szkocj i, likwidacja systemu klanowego Wojna przeciw koloniom w Ameryce Pn. zakończon a uznaniem niepodl eg lości Stanów Zjednoczonych "O bogactwie narodów" Adama Smitha - " Biblia kapitalizmu" Rewolucja przemysiowa - poloże nie podwalin pod światową domin acj ę Anglii w XIX w. , począte k podboju Indii , kolonie w Australii Olbrzymi wysilek fi nansowy podczas wojen z rewol ucyj n ą i napo l eo ń ską Francj ą Wprowadzenie podatku dochodowego (maksymalna stawka - 10%) Narod ziny romantyzmu w poezj i i literaturze - Blake, Shelley, Byron, Scott Reformy systemu wyborczego Pierwsza z " ustaw fabrycznych" - m.in . zakaz pracy dzieci (--? str. 78) Panowanie królowej Wiktorii (era w i kto ri ańska) - naj w iększa ekspansja imperium brytyjskiego; doko ńczeni e podboju Indii , opanowanie dużej czę śc i Afryki W prowadzenie obowi ązk u szkolnego Ogloszenie królowej Wiktorii cesarzową Indii Twórcy literatury angielskiej: Wilde, Yeats, Shaw, Stevenson, Kipling, Conrad, Joyce, Wells, ElIiot Udzial w I wojnie św i atowej przeciwko państwom centralnym Początek dzi a la ln ośc i BB C Pierwszy w historii rząd utworzony przez Partię Pracy Przyznanie kobietom prawa wyborczego Statut Westminsterski - utworzenie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów; dominia otrzymuj ą prawo do wlasnej polityki zagranicznej i gospodarczej Udzial w II wojnie św i atowej j ako j ednego z glównych ali antów (1940-4 I praktycznie sam otna walka przeciw Niemcom) Rozpad imperium kolonialnego (n iepod l egl ość Indii , Pakistanu, Birmy) Oslabienie pozycji gospodarki brytyjskiej w świec i e, utrata kolonii w A fryce Przyst ąpienie do EWG Gl ęboka depresj a gospodarcza. inflacj a przekracza 20% rocznie M argaret Thatcher premierem ; sukcesy gospodarcze po ograniczeniu roli związków zawodowych i sprywatyzowaniu wielu galęzi gospodarki Zwyc ięska wojna z Arge nty ną o Falklandy Na rastaj ący

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

SZWECJA, DANIA, NORWEGIA, ISl.ANDIA Południowa Skandynawia zamieszkała przez plemiona germańskie Najstarsze zapisy runiczne z terenu Szwecji Zasiedlenie Jutlandii przez przybyłych ze Skandynawii przodków Duńczyków Wielkie wyprawy Wikingów na Europę (--ł str. 43) Zjednoczenie królestw norweskich w jedno państwo przez Haralda Pięknowłosego Zasiedlenie Islandii przez uchodźców z Norwegii Rozkwit literatury staroskandynawskiej w Norwegii i na Islandii - sagi i poezja skaldów Najstarsze zabytki runiczne języka duń s kiego Zjednoczenie plemion duńskich przez Gorma Starego Początki Althingu - parlamentu islandzkiego Eryk Rudowłosy rozpoczyna zasiedlanie Grenlandii przez Islandczyków Ukończenie chrystianizacji Danii, Norwegii , Szwecji i Islandii Anglia, Dania i Norwegia pod berłem Kanuta II Wielkiego Zjednoczenie plemion Szwedów i Gotów Ekspansja Danii na pd. wybrzeże Bałtyku , walki ze Słowianami Budowa w Danii pierwszych w Europie kościołów z cegły Na Islandii zostaje spisana "Edda" - przekazywane od wieków ustnie naj wybitniejsze dzieło zachodnioeuropejskiej literatury wczesnego średniowiecza 1227 Duńczycy, pokonani przez Niemców pod Bomhiived, tracą Rugię i pd. wybrz. Bałtyku 1261- 62 Podporządkowanie Islandii i Grenlandii władcom Norwegii XIlI-XIV w. Dominacja gospodarcza Hanzy nad państwami skandynawskimi 1397 Królowa Małgorzata doprowadza do Unii Kalmarskiej między Danią, Norwegią (do 1814), Szwecją (do 1523), Holsztynem i Szlezwikiem (do 1460) 1412- 38 Eryk VII Pomorski (z rodu słupskich Gryfitów) władcą Zjednoczonych Królestw 1520 "Sztokholmska krwawa łaźnia" (ścięcie 90 członków opozycji antyduńskiej) , powstanie Szwedów, sojusz z Lubeką przeciw Danii Uniezależnienie się Szwedów (pod wodzą Gustawa Wazy) od Danii ł523 Sekularyzacja dóbr kościelnych , a nast. ogłoszenie luteranizmu religią panującą w Szwecji 1527 Wprowadzenie luteranizmu w Danii. Norwegia spada do statusu duńskiej prowincji 1536 Zajęcie Estonii przez Szwecję , początek długoletnich wojen o Inflanty 1561 1563-1658 Okres wojen duńsko-szwedzkich , osłabienie mocarstwowej pozycji Danii 1593-99 Unia personalna Szwecji i Polski 1611-32 Panowanie Gustawa II Adolfa początkiem stuletniej ekspansji militarnej Szwecji w basenie M. Bałtyckiego Przekształcenie Danii z monarchii elekcyjnej na dziedziczną i absolutną 1660 xvm w. Upadek mocarstwowej pozycji Szwecji: przegrane wojny z Rosją i Prusami, utrata Inflant, Estonii, Karelii, Pomorza Zach.); reformy wewnętrzne, rozwój hutnictwa poło XVIII W. Kształtowanie się duńskiego języka literackiego na bazie dialektu zelandzkiego Uwłaszczenie chłopów i zniesienie poddaństwa w Danii 1788 1809 Konstytucja w Szwecji po przegranych wojnach, królem marszałek napoleoński Jean Bernadotte (Karol XIV) Zerwanie przez Norwegię unii z Danią i połączenie się ze Szwecją 1814 1835- 75 Hans Christian Andersen pisze sławne baśnie (Dania) Po wojnie z Prusami i Austrią Dania traci Szlezwik, Holsztyn i Lauenburg 1864 ok. 1875 Rewolucja gospodarcza w Danii - rolnicy przestawiają się z produkcji zboża na hodowlę i mleczarstwo Znani twórcy literatury: Henrik Ibsen (Norwegia), Selma Lagerliif (Szwecja) XIXw.

pocz. n.e. III w. V-Vlw. VIII- XI w. 872 874 IX-XIII w. IXw. 911 930 985 I pol. XI w. 1014-35 ok. 1060 XIIw. XII w. ok. 1200

PRZEGLĄD

1905 1914-18 1917 1920

GEOGRAFICZNY - EUROPA

Rozpad unii Szwecji i Norwegii po referendum w Norwegii skandynawskich podczas I wojny światowej Islandia krajem suwerennym, związanym z Danią jedynie unią personalną Początek wieloletnich rządów socjaldemokratycznych w Szwecji, stopniowe tworzenie modelowych rozwiązań państwa opiekuńczego 1940-45 Okupacja Danii i Norwegii przez Niemców; Szwecja zachowuje neutralność 1944 Proklamowanie Republiki Islandii, Amerykanie zakladają na Islandii bazę Keflavik 1952 Powolanie Rady Nordyckiej przez kraje skandynawskie (Finlandia od 1955) w celu koordynacji śc islej wspólpracy (oprócz polityki zagranicznej i obrony) 1.50. XXw. Wielki wplyw na kino św iatowe szwedzkiego reżysera Ingmara Bergmana XXw. Twórcy literatury: w Szwecji Astrid Lindgren, w Danii Andersen-Nexo i Karen Blixen, w Norwegii Sigrid Undset, w Islandii Halldór Laxness; światowa popularność skandynawskiej architektury i wzornictwa przemysłowego 1972-73 "Wojna dorszowa" z Wlk. Brytanią po rozszerzeniu przez Islandię strefy ekonomicznej Po referendum Szwecja wstępuje do Unii Europejskiej, Norwegia ponownie (po raz 1995 pierwszy 1972) odrzuca możliwość przystąpienia do UE Neutralno ść państw

IRLANDIA Rozkwit kultur epoki brązu , być. może osiedlenie się pierwszych Celtów Rywalizacja królestw celtyckich, wyprawy przeciwko rzymskiej Brytanii Najstarsze zapiski języka staroirlandzkiego w alfabecie ogarnów W g tradycji przybycie na wyspę św. Patryka, początek szybkiej chrystianizacji kraju Złoty wiek kultury Irlandii - zachowanie dziedzictwa kultury łaciń skiej , rozkwit literatury w języku irlandzkim, rozwój klasztorów, misje w Brytanii, Galii i Germanii Pierwszy z łupieżczych najazdów norweskich Wikingów na Irlandię 793 ok. 840 Początek osadnictwa normańskiego i tworzenia pańs tewek przez najeźdźców 1014 Bitwa pod Clontarf - pobicie Skandynawów przez Briana Boru, władcę Cashel 1069-71 Wyprawa angielska i uznanie zwierzchności króla Anglii przez część władców wyspy XIV-XV w. Odrodzenie celtyckie: ponowny rozkwit kultury, asymilowanie się najeźdźców, ograniczenie władzy angielskiej do nieznacznej części kraju 1366 Statut z Kilkenny - wprowadzenie przez Anglików zasady rozdziału społeczności angielskiej i irlandzkiej (m.in. zakaz małżeństw mieszanych); obowiązywał do 1613 2 pol. Pojawienie się różnic religijnych (ludność irlandzka - katolicyzm, angielska XVIw. anglikanizm); planowe osadzanie protestantów w Ulsterze 1642-52 Wielkie powstanie zakończone pacyfikacją przez wojska Cromwella i wywłaszczeniami 1663-81 Ustawy handlowe n arzucające Irlandii (do ok. 1780) faktyczny status kolonii 1691 "Odlot dzikich gęsi" - emigracja po kolejnym powstaniu ok. 10 tys. żołnierzy irlandzkich; praktyczny koniec celtyckiej Irlandii ok. 1760 Pojawienie się tajnych organizacji walczących z uciskiem (m.in. "Biali chłopcy") 1793 Nadanie katolikom prawa wyborczego (tylko czynnego) do parlamentu brytyjskiego 1800 Uchwalenie Unii Irlandii i Zjednoczonego Królestwa I poł o XIX w. Uzyskanie przez język angielski absolutnej przewagi na wyspie 1846--48 ,,zaraza ziemniaczana", wielki głód, masowa emigracja. Ubywa 1/4 mieszkańców 1916 Kilkudniowe "powstanie wielkanocne" (23 IV) - próba utworzenia Rep. Irlandzkiej 1919-21 Walki partyzantki miej skiej IRA z wojskami brytyjskimi 1921 Podpisanie traktatu uznającego Wolne Państwo Irlandzkie w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów z wyłączeniem Ulsteru (6 XlI) 1939-45 Neutralność podczas II wojny światowej przy silnych sympatiach proniemieckich 1948-49 Proklamowanie republiki i zerwanie formalnych związków z Wielką Brytanią II tys. p.n.e. II-V w. n.e. IV w. n.e. 432 VI-VIII w.

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

NIEMCY I w. p.n.e. Wypieranie Celtów z terenu dzisiejszych Niemiec przez plemiona germańskie III w. Nowe plemiona germańskie, m.in. Alemanów, Szwabów, Franków, Sasów, Turyngów V-VIII w. Państwo Franków rozszerza swe wpływy na ziemiach Niemiec aż po Łabę 2 poI.VIII w. Pierwsze zabytki piśmiennictwa niemieckiego 843 Powstanie państwa wschodniofrankijskiego po traktacie w Verdun 911 Śmierć Ludwika Dziecięcia - wymarcie wschodniofrankijskiej linii Karolingów 928-29 Początek podboju Słowian na wschód od Łaby, uzałeżnianie kolejnych płemion 929 Narzucenie zwierzchnictwa niemieckiego Czechom 933 Pierwsza zwycięska bitwa z koczowniczymi Węgrami nad Unstrutą 951 Pierwsza wyprawa do Italii - Otton I królem Longobardów 962 Druga wyprawa do Italii - Otton I koronuje się w Rzymie na cesarza 983 Wielkie powstanie Słowian Połabskich. Wieleci i Obodrzyce odzyskują niepodległość 994 Koncepcja "Renovatio imperii Romano" - Otton III planuje zjednoczyć pod władzą cesarza cały świat chrześcijański 1002 Objęcie władzy przez Henryka II - zwycięstwo koncepcji "Renovatio imperii Francorum" 1024-56 Szczyt potęgi średniowiecznego cesarstwa niemieckiego za Konrada II (1024-39) i Henryka III (1039- 56) z dynastii salickiej (przyłączenie Burgundii 1034, uzałeżnie­ nie Polski 1033 i Węgier 1044-45) 107ł-75 Wielkie powstanie Sasów przeciw Henrykowi IV - przejaw ruchów odśrodkowych 1076-85 Konflikt cesarza Henryka IV z papieżem Grzegorzem VII o inwestyturę XII w. Słabnięcie władzy centralnej - potęga księstw: Bawarii, Austrii , Turyngii, Saksonii 1122 Konkordat w Wormacji: inwestyturę świecką przyznaje cesarz, duchowną papież XII w. Podboje Hohenstaufów (I ł57 narzucenie zwierzchnictwa książętom połskim, ł 162 zburzenie Mediołanu , 1194 opanowanie pd. WIoch i Sycylii) 1197 Początek wojny domowej między Hohenstaufami a Welfami XIIBujny rozwój poezji dworskiej (minnesingerzy). Powstają osnute na sagach germań XIII w. skich " Pieśń o Nibelungach" oraz "Kudrun" 1229 Fryderyk II zajmuje Jerozolimę i koronuje się na króla jerozolimskiego 1232 Potwierdzenie decentralizacji cesarstwa - Fryderyk fi rezygnuje na rzecz książąt lokalnych z władzy sądowniczej , regaliów, budowy zamków i miast 1257 Wyłonienie siedmiu elektorów wybierających króla : arcybiskupi Kolonii, Moguncji i Trewiru , palatyn reński , ks iążę saski, margrabia brandenburski i król czeski 1268-73 "Wielkie bezkrólewie" - z królewskich zjazdów dworskich zaczyna wyłaniać się sejm Rzeszy, Reichstag 1273 Habsburgowie (w osobie Rudolfa) po raz pie~szy sięgają po godność królewską XIII- Związek miast zwany Hanzą (gł. miasto - Lubeka) główną potęgą gospodarczą XIV w. w Europie Pn. , zacięta rywalizacja z Danią o handel bałtycki 1356 "Złota bulla" cesarza Karola IV Luksemburskiego - księstwa elektorskie niepodzielne XVw. Pierwsze zabytki niemieckiej pieśni wielogłosowej 1415 Hohenzollernowie władcami Brandenburgii 1420-36 Wyprawy krzyżowe przeciw Husytom 1474 Pojawienie się nazwy "Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego" 2 pol. Rozwój miast Niemiec południowych ; Fuggerowie i Welserowie tworzą największe XVw. domy bankierskie Europy XVlw. Pojawienie się określenia "kraje niemieckie" - "Deutsche Lande" (I. poj. Deutschland) 1517 Wystąpienie Lutra - początek reformacji 1522-23 Nieudany bunt rycerstwa przeciwko rosnącej władzy książąt 1524-25 Wojna chłopska

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

Sekularyzacja Zakonu Krzyżacki ego - Prusy pierwszym pań s twem protestanckim Pokój religijny w Augsburgu - przyjęc i e zasady "cuius regio eius religio". Zakończen ie woj en religijnych i utrwalenie rozdrobnienia Niemiec 1559 Koniec dw uwiekowej nieza leżności Dithmarschen - chlopskiej republiki w malo dostępn ych rejonach pn. Niemiec po 1564 Wytępienie prostestantyzmu w Bawarii przez Albrechta V Wittelsbacha Unia personalna Prus Ks i ążęcyc h i Brandenburgii 16 18 1618-48 Wojna trzydziestoletnia na ziemiach niemieckich. Niemcy tracą ok. 40% ludn ości 1627 Powstanie "Daphne" SchUtza - pierwszej niemieckiej opery 1657 Fryderyk Wilhelm ("Wielki Elektor", 1640-88) uzyskuje zwolnienie Prus Ks i ążęcych z zależn ośc i lennej od Polski 1668 "Przygody Simplicissimusa" Hansa Jakoba von Grimmelshausena - naj popularniej sza powieść lotrzykowska 1674 Utworzenie w Prusach Centralnej Rady Wojennej , prawie caly budżet Prus przeznaczony na woj sko ł70 1 Fryderyk I koronuje się , przybi eraj ąc tytul "króla w Prusach" XVIII w. Reformy administracji i woj ska pruskiego, zwycięs kie wojny z S aksoni ą i Au stri ą 1685-1750 Johann Sebastian Bach - najbardziej znany kompozytor epoki (Lipsk) 1724-1804 Immanuel Kant - pierwszy klasyk fil ozofii niemieckiej (Królewiec) 1749-1832 Johann Wolfga ng Goethe - najbardziej znany poeta niemiecki (Weimar) 1770-1827 Ludwig van Beethoven - kompozytor (Bonn , Wiedeń ) 1806 Utworzenie przez Napoleona Zw i ązku ReiIskiego, rezygnacja Habsburgów z tytulu cesarza niemieckiego (rzymskiego) Klęska militarna Prus w starciu z Napoleonem 1806 Zniesienie poddaństwa chlop6w w Prusach zapoczątkowuje "pruską drogę do kapitalizmu" 1807 1809 Początek reform armii pruskiej (A. Scharnhorst, A.N. von Gneisenau) 18 15 Powolanie Związku Niemieckiego pod hegemoni ą Austrii I poI.XIXw. Kompozytorzy niemieckiego romantyzmu - Robert Schumann i Richard Wagner po 1830 Rewolucj a przemysiowa na ziemiach niemieckich, pierwsze okręgi przemysiowe (Westfalia, Ruhra, Berlin) Zalożenie Niemieckiego Zw i ązku Celnego pod hegemoni ą Prus 1833 1834 Powstanie Stowarzyszenia Praw Czlowieka w Hesji (BUchner i Weidig) 184 1 Powstanie pieśni " Deutschland, Deutschland Uber alles" (August Hoffman) I 848-49 Próba przywrócenia cesarstwa przez sejm Rzeszy we Frankfurcie; wykluczenie Austrii z Rzeszy I 862 Otto von Bismarck premierem Prus 1864-86 Za Ludwika II , króla Bawarii, Monachium wyrasta na czolowy ośrodek kultury i sztuki niemieckiej 1866 Po zwyc ięstw ie w wojnie z Austri ą Prusy tworzą Zw i ązek Pólnocnoniemiecki 1867 Ukazanie s i ę " Kapitalu" Karola Marksa w Hamburgu I 870-7 I Wojna francusko-pruska; Prusy okazuj ą s ię n owoczesn ą potęgą mi lita rn ą 187 I Wilhelm l oglasza się cesarzem; zakończenie procesu jednoczenia Niemiec 187 1- 78 Okres Kulturkampfu - próba wyeliminowania wplywów Kośc io la katolickiego 1882 Trójprzymierze Niemiec, Au stro-Węgi er i Wioch 1884-1 900 Pierwsze kolonie niemieckie, m.in. Togo i Kamerun (Afryka) Powstanie Hakaty (Hannemann, Kennemann, Tiedemann) - antypolskiej org. w Prusach 1894 1898 "Deutsche BUhnenaussprache" Teodora Siebsa propaguje jednol itą wymowę języka niem. 19 14- 18 I wojna św i atowa - Niemcy na czele państw centralnych, utrata czę ści ziem 19 18-23 Okres zamę tu politycznego, rewolt, pogarszania s ię sytuacji gospodarczej, hiperinflacj a 19 19 Utworzenie Republiki Weimarskiej 1525 1555

PRZEGLĄD

1919 lata 20.

1923 1924 1932 1933 1933 1933-35 1934 1934 1935 1935 1937 1938 1938 1938/39 1939 1939-45 1948 1949 1949-63 1953 1955 lata 50. 1961 1970 1989 1990

GEOGRAFICZNY - EUROPA

Powstanie Niemieckiej Panii Pracy (od 1921 NSDAP) Berlin o środkiem nowoczesnej sztuki rywalizującym z Paryżem (Bauhaus, film) Nieudany pucz NSDAP w Monachium, aresztowanie Hitlera Powstanie "Mein Kampf' Hitlera - deklaracja celów nazizmu Po wyborach (31 VIl) NSDAP staje się najsilniejszą panią w Reichstagu Powołanie Hitlera na kanclerza Rzeszy (30 I) Pożar Reichstagu (27 II), proces przeciwko komunistom i pierwsze ustawy nadzwyczajne Kształtowanie się państwa totalitarnego: funkcjonariusze panyjni dublują administrację, "Front Pracy" kontroluje fabryki i organizuje wolny czas robotników, propaganda głosi jedność narodu, pogardę wobec Zydów i gloryfikuje tradycje wojskowe Rozgrywki w NSDAP: SS morduje przywódców SA (,,Noc długich noży" , 29-30 VI) Po śmierci Hindenburga (2 VIII) Hitłer ogłasza się fiihrerem Rzeszy Przywrócenie obowiązkowej służby wojskowej "Ustawy norymberskie" przeciw Żydom (m.in. zakaz małżeństw mieszanych) W Monachium wielkie wystawy: "sztuki niemieckiej" i "sztuki zwyrodniałej" "Anschluss" Austrii (1I-l3 III) "Noc kryształowa" - zorganizowane pogromy Żydów w całym kraju (9/10 XI) Opanowanie Czechoslowacji za zgodą mocarstw zachodnich (traktat monachijski) Przymusowe dodanie do nazwisk niemieckich Żydów imion "Izrael" lub "Sara" (17 VIII) II wojna światowa zakończona okupacją Niemiec przez zwycięskich aliantów (~ 102) Reforma walutowa w strefach okupacyjnych aliantów zachodnich (VI) i wymiana pieniędzy; każdy Niemiec posiadaczem 40 nowych marek. Ostra reakcja ZSRR wymiana pieniędzy w radzieckiej strefie okupacyjnej i blokada Berlina Powstanie Republiki Federalnej Niemiec i Niemieckiej Republiki Demokratycznej Kanclerzem RFN Konrad Adenauer Powstanie robotników w Berlinie Wschodnim, stłumione Plebiscyt w Zagłębiu Saary (23 X) ; 1957 wlączenie Zagłębia Saary do Niemiec "Niemiecki cud gospodarczy" - Niemcy (Zach.) znów 3. potęgą przemysłową świata Budowa muru berlińskiego z polecenia wladz NRD Normalizacja stosunków RFN z ZSRR, NRD i Polską Kryzys w świecie komunistycznym i 'zburzenie muru berlińskiego (9 XI) Zjednoczenie Niemiec (3 X)

Państwa niemieckie wchodzące w skład" Rzeszl Nazwa państwa

Stolica

Królestwo Pruskich

Berlin

Królestwo Bawariic Królestwo Saksonii Królestwo Winembergii Wielkie Księstwo Badeńskie Wielkie Księstwo Hesji Wielkie Księstwo Mecklenburg-Schwerin

Monachium Drezno

Obszar

Ludno ść

tys. km

mIna

2

348.6 75.8 14,4 18,5 15, 1 7,7

34,5 6.2 4.2 2.2 1,9 1,1

13,1

0.6

Wielkie Księs two Mecklenburg- Strelitz -Strelitz

2.9

0.1

Wielkie Księstwo Sachsen-Weimar-Eisenach

3.6

0, 3

6,4

0,4

Stuttgart

Karl sruhe

Dannsmdt Schwerin

Weimar

Wielkie Księstwo O~denburskie Oldenburg Księstwo

Nazwa pań stwa Ks ięstwo

Anhalt Ks ięstwo Schwarzburg-

-Sondersshausen Księstwo Schwarzburg-

Stolica Dessau Sonders-

shausen

Rudol stadt

-RudolSladl

Waldeck Księstwo Reuss-Greiz Księstwo Reuss-Schleiz Księstwo

Arol sen Grejz

Księstwo

Gera BUckeburg

Wolne miasto Lubeka Wolne miasto Brema Wolne miasto Hamburg Alzacja-Lotaryngiad Razem

Brema Hamburg Strasburg Berlin

Schaumburg-Lippe Księstwo Lippe-Dennold

Delmold Lubeka

Obszar

Ludność

tys. km

mIna

2

1.2

0.3 1

0.8

0.08

0.9

0.09

0.19 0.03 0.012 0.03 0,25 0.14 14,5 53.3 14.5

0.05 0.03 0,03 0.04 0.013 0.09 0.24 1.7 1,6

Brunszwickie Brunszwik 3.6 0.4 2,4 Sachsen-Meiningen Meiningen 0.25 600.0 56.8 Księstwo Sachsen-Altenburg Altenburg 1.3 0. 19 Księstwo Sachsen-Koburg-Gota GOla 1.0 0.22 - wg stanu w 1900; b - prowincJe: Prusy Wsch .. Prusy Zach .. Pomorze, Poznanskle. Śląsk. Brandenburgia. ProwincJa Saska, Nadrenia. Westfalia. Hesja-Nassau. Hanower. Szlezwik-Holsztyn: c - w tym Palatynat: d - wspólne terytorium Rzeszy od 1871 Księstwo

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

AUSTRIA staroż.

Zasiedlona przez ludy iliryjskie, celtyckie, a nast. gennańskie Panowanie Rzymu (gl. ośrodek - Vindobona) Austria częścią gennańskiej Bawarii, Karyntię zamieszkuje ludność słowiańska Utworzenie Marchii Naddunajskiej przez Karola Wielkiego, króla Franków Najazd Węgrów i ich kilkudziesięcioletnie panowanie Przekształcenie Austrii w księstwo (Osterreich) odrębne od Bawarii Rozkwit poezji dworsko-rycerskiej . Działają naj wybitniejsi minnesingerzy wiedeńscy - von Hagenau i von der Vogelweide 1192 Styria odziedziczona przez Babenbergów i włączona do Austrii 1251- 76 Panowanie królów czeskich po wymarciu Babenbergów rządzących od 976 r. 1282 Początek panowania Habsburgów Dalszy rozwój terytorialny - opanowanie m.in. Karyntii (1335) i Tyrolu (1363) XIV w. Założenie przez Rudolfa IV uniwersytetu w Wiedniu 1365 1438-1806 Austria arcyksięstwem i siedzibą cesarską 2 pol. XV w. Wiedeń ważnym ośrodkiem humanistycznym 1494-1559 Rywalizacja Habsburgów z Francją na terenie WIoch 1526 Opanowanie Czech i Węgier przez Habsburgów po śmierci Ludwika II Jagiellończyka 1529 Pierwsze oblężenie Wiednia przez Turków 1556 Rozpad dynastii Habsburgów na dwie linie, hiszpańską oraz austriacką 1683 Odsiecz Wiednia ponownie oblężonego przez Turków 1699 Pokój karłowicki z Turcją. Przyłączenie Siedmiogrodu i Chorwacji 1713 Sankcja pragmatyczna Karola VI - kobiety mogą dziedziczyć tron 1740-48 Wojna o sukcesję austriacką. Maria Teresa utrzymuje się na tronie 1740-45 Utrata Śląska na rzecz Prus podczas wojen śląskich 1741-90 Rządy Marii Teresy i Józefa II - refonny w duchu oświeconego absolutyzmu 1772, 1795 Udzial w rozbiorach Rzeczypospolitej kon. XVIII w. Twórczość kompozytorów wiedeńskich (m.in. Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart) 1796-1814 Udzial w wojnach przeciw Francji, utrata Belgii i (przejśc iowo) Lombardii 1804 Przyjęcie przez Franciszka tytułu cesarza Austrii (tytułu cesarza rzym. zrzekł się 1806) 1815 Kongres wiedeński ustalający zasady ładu w Europie po obaleniu Napoleona 1809-48 Mettemich najbardziej wplywowym politykiem Austrii 1848 Rewolucja w Wiedniu i powstanie na Węgrzech. Obalenie rządów Mettemicha 1859 Początek wypierania Austrii z Lombardii (WIochy) przez Król. Sardynii i Francję 1866 Usunięcie Austrii przez Prusy ze Związków Ogólnoniemieckich 1867 Ugoda z Węgrami i utworzenie dualistycznej Monarchii Austro-Węgierskiej 1867 Okupacja Bośni i Hercegowiny (anektowane w 1908) 1869 Otwarcie Opery Wiedeń skiej XIX w. Wiedeń stolicą muzyki europejskiej (walce Straussów, operetka, twórczość Brahmsa i in.) 1914-18 Udział w I wojnie światowej po stronie Państw Centralnych 1918 Rozpad Monarchii Austro-Węgierskiej (X), abdykacja Karola I (II Xn 1918 Prokłamowanie Republiki Austriackiej jako części składowej Niemie'c (12 Xn 1919 Traktat w St. Gennain zabraniający Austrii zjednoczenia z Niemcami (10 IX) 1932-34 Dyktatura DolIfusa, zbliżenie z WIochami, opór wobec żądań włączenia do Niemiec ..Anschluss" - wcielenie Austrii do Niemiec (13-15 1938 1945 Klęska w wojnie, utworzenie II Republiki, podział kraju i stolicy na strefy okupacyjne 1955 Koniec okupacji przez aliantów. Ogłoszenie neutralności 1995 Wejście w skład Unii Europejskiej I-V w. V- IX w. 787 907 1156 2 pol. XII w.

rrn

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

CZECHY I SlOWACJA staroż.

Y-Ylw. 626-661 pocz. IX w. 864 ok. 905

Xw. 1003 przed 1031 XIIw. 1251- 76 1273 XIII-XIVw. 1300-{)6 1310-46 ok. 1344 1346-78 1348 pocz. XV w. 1415 1419-34 XY w. 1471-1526 1526 1618 1620 1635 doXV1llw. 1791 1830 1846 I. 50. i 60. lata 70. XIXw. 1918 1918 I. 20. i 30. 1938 1939 1944

Plemiona celtyckie (Bojowie) i germańskie w Kotlinie Czeskiej Zasiedlenie Kotliny Czeskiej, Moraw i Slowacji przez plemiona s lowi ańskie Pd. Czechy w skladzie państwa Samona Powstanie Państwa Wielkomorawskiego Chrystianizacja Moraw przez Konstantego (Cyryla) i Metodego Rozbicie tzw. Rzeszy Wielkomorawskiej przez Niemców i Węgrów, zajęcie Slowacji przez Węgrów, w Czechach Wratyslaw I tworzy nowe państwo Czechy wlączone w obręb wplywów niemieckich (część skladowa Rzeszy), zwycięstwo obrządku lacińskiego nad slowiań skim Opanowanie Czech, Moraw i Slowacji przez Boleslawa Chrobrego Odzyskanie Moraw przez Czechy, a Slowacji przez Węgry Łacińska "Kronika Kosmasa", naj starsze zabytki literackie języka czeskiego Austria, Styria, Karyntia i Kraina pod panowaniem Czech Król Czech Przemysi II Otokar ubiega się o koronę Niemiec Czechy przodującym gospodarczo krajem Europy Środkowej Unia personalna Czech z Pol ską i Węgrami (Wacław II i Wacław nn Rządy lana Luksemburskiego - przylączenie do Czech Łużyc, wplywy w Lombardii, zholdowanie księstw śląskich i ks . plockiego, wyprawy do Polski i na Żmudź Początki budowy gotyckiej katedry św. Wita na Hradczanach (rotunda od 926 r.) Panowanie Karola IV Luksemburskiego (od 1355 cesarz) - rozkwit kultury czeskiej Zalożenie uniwersytetu w Pradze l an Hus reformuje pisownię języka czeskiego (obowiązuje do dzi0 Spalenie Husa na stosie podczas soboru w Konstancji Wojny husyckie, a po nich dlugoletnie wojny o tron czeski Rozwój pi śmiennictwa w języku narodowym za sprawą husytów Rządy Jagiellonów w Czechach Czechy, Morawy i Slowacja pod wladzą Habsburgów Defenestracja praska rozpoczyna wojnę trzydzi estoletnią Zaglada szlachty czeskiej w bitwie z wojskami cesarskimi pod Bialą Górą , praktyczny koniec samodzielności politycznej Czech Otwarcie uniwersytetu w Tmavie - pierwszego na Slowacji Germanizacja Czech, zahamowanie rozwoju literatury narodowej Utworzenie katedry języka czeskiego na uniwersytecie w Pradze Początek planowej madziaryzacji Slowacji Opracowanie normy literackiego języka slowackiego przez L'udovita Stura Rewolucja przemysłowa - Czechy stają s ię najbardziej uprzemysłowionym krajem cesarstwa Habsburgów Pojawienie się ugrupowań niepodległośc iowych w Czechach Bedfich Smetana i Antonin Dvorak - światowej sławy kompozytorzy czescy Umowa w Pittsburghu (USA) działaczy czeskich i slowackich o stworzeniu federacji Proklamowanie Republiki Czechos łowackiej (28 X, prezydent - Tomasz Masaryk) Jaroslav Ha~ek i Karel Capek - najbardziej znani twórcy literatury czeskiej Konferencja w Monachium decyduje o rozbiorze Czechos łowacji między Niemcy, Węgry i Polskę Proklamowanie niepodległości Słowacji ( 14 z księdzem Tiso na czele, zajęcie Czech przez Niemcy (15 nn, ogłoszenie powstania protektoratu Czech i Moraw (16 UD Antyniemieckie powstanie na Słowacji (Ym-X)

rm

PRZEGLĄD

1945-48 lata 60. 1968 1989 1993

GEOGRAFICZNY - EUROPA

Przejęcie władzy w Czechosłowacj i przez komunistów Rozwój twórczo~ci awangardowej - Hrabal (proza), Haveł (dramat), Milo~ Forman (film) "Praska wiosna" - próba demokratyzacji życia powoduje interwencję zbrojną państw Układu Warszawskiego i utrwalenie reżimu komunistycznego "Aksamitna rewolucja" w Pradze - obalenie władzy komunistów, Vaclav Havel prezydentem Czechosłowacji ; reformy rynkowe Rozpad federacji na niezależne republiki - Czechy i Słowację (I I)

WĘGRY staroż. Niz. Naddunajska zamieszkala przez Celtów, llirów i Traków, od I w. n.e. panowanie Rzymu V- VIIIw. Po upadku władzy rzymskiej na Nizinie Węgierskiej różne ludy: Gepidzi, Hunowie, Longobardowie, Awarowie, Słowianie ok. 895 Nad Dunajem i Cisą osiedlają się plemiona koczowniczych Węgrów pod wodzą Arpada kon. X w. Konsolidacja plemion węgierskich w państwo, przyjęcie chrze~cijaństwa Stefan I Swięty (993-1038) otrzymuje od papieża koronę królewską 1 00ł Xl w. Opanowanie Siedmiogrodu, w kon. XII w. sprowadzenie tam kolonistów niemieckich (Sasów) poł o XI w. Powstanie jednej z pierwszych kronik węgierskich (Oskronika - Kronika Pierwotna) Unia personalna z Chorwacją , opanowanie Dalmacji 1102 XII W. Najstarsze zabytki literackie języka węgierskiego - przekłady tekstów liturgicznych 1342- 82 Rozkwit państwa pod rządami Ludwika I Wielkiego, zdobycie zwierzchnictwa nad Wołoszczyzną, Bo ~nią i Serbią , 1370-82 unia personalna z Polską 1416 Pierwszy z pustoszących kraj najazdów Turków 1456 Zwycięstwo Hunyadiego pod Belgradem, ocalenie niepod l egło~ci Węgier 1458- 90 Panowanie Macieja Korwina, wojny z Jagiellonarrti o Czechy, opanowanie Moraw, Sląska i Łużyc , walki o Austrię; rozwój kultury renesansowej 1490-ł526 Rządy Jagiellonów na Węgrzech, osłabienie państwa 1526 Turcy rozbijają Węgrów pod Mohaczem, podzial państwa między Turcję i Habsburgów XVII w. Siedmiogród głównym o~rodkiem węgierskich dążeń niepodleglo~ciowych 1699 Pokój karłowicki po wieloletniej wojnie z Turcją , cale Węgry w monarchii habsburskiej 1703-11 Wielkie powstanie pod wodzą Franciszka II Rakoczego, próba zdobycia niepodleglo~ci XVIII w. Węgry zacofanym, rolniczym regionem monarchii Habsburgów 1840 Zgoda wladz na wprowadzenie do urzędów języka węgierskiego zamiast łaciny 1848-49 Powstanie anty habsburskie stłumi one przy pomocy wojsk rosyjskich (~ str. 80) 1849-67 Austriacy wprowadzają na Węgrzech rządy terroru - tzw. era ,Bacha 1867 Ugoda austriacko-węgierska - powstanie dualistycznej Monarchii Austro-Węgierskiej XIX w. Franz (Ferenc) Liszt i Bela Bartók - ~wiatowej sławy muzycy węgierscy 1914-18 Udział w I wojnie ~w iatowej po stronie państw centralnych 1918 Ogłoszenie republiki (16 XI) i zerwanie związku państwowego z Austrią 1919 Ogłoszenie Węgierskiej Republiki Rad (21 III), chaos gospodarczy i jej szybki upadek ł920 Węgry ogłoszone monarchią , Miklos Horthy regentem ł938 "Arbitraż wiedeński" (2 XI) - Niemcy i Wiochy przyznają Węgrom pd. Słowację z Koszycami i zach. czę~ć Rusi Zakarpackiej z Użgorodem 1940 "Drugi arbitraż wiedeński" - Węgry przystępują do Osi i otrzymują Siedmiogród od Rumunii 1944 Wkroczenie wojsk radz. na Węgry (X), wypowiedzenie przez Horthy' ego posłuszeństwa Niemcom i jego upadek (16 X), rządy stronnictwa strzałokrzyżowców 1945-8 Przejęcie całej władzy przez komunistów 1956 Powstanie antykomunistyczne (X-XI) stłumione przez Armię Czerwoną I. 70 i 80. Powolne reformy gospodarcze - pojawianie s ię elementów gospodarki rynkowej 1989 Samorozwiązanie Partii Komunistycznej, demokratyzacja systemu rządów

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

LITWA I tys. p.n.e. Terytorium Litwy zasiedlone przez plemiona Baltów Wielkie wyprawy Litwinów na Ruś, Mazowsze i Inflanty Przyjęcie chrztu przez księcia Mendoga Mendog za pośrednictwem Knyżaków otrzymuje koronę królewską Zerwanie Mendoga z ch rześcijaństwem i zjednoczenie Żmudzi z Auksztotą Rządy Giedymina, twórcy potęgi państwa litewskiego. Podbój Rusi Zawarcie unii personalnej z Pol ską przez Jag iełłę (wielokrotnie odnawiana) Przyjęcie c hrześc ijań stw a przez Litwę (ostatnie państwo pogańskie w Europie) Panowanie Witolda Wielkiego, terytorium Litwy s ięga po wy brzeże M. Czarnego kon . XIVw. Najstarsze latopisy litewsko-ruskie 1431-38 Wojna domowa między Świdrygiełłą i Zygmuntem Kiejstutowiczem 1492-1514 Utrata dużej części ziem ruskich na rzecz Moskwy 1547 Katechizm Matvydasa - najstarszy zabytek języka litewskiego 1569 Unia realna z Polską (zawarta w Lublinie) 1579 Zalożenie Akademii Wileńskiej przez Stefana Batorego 1588 Kodyfikacja praw w "III Statucie Litewskim" (obow i ązywal do 1840) 1697 Zrównanie praw Litwy i Korony, j ęzyk polski j ęzyki em urzędowym 1714-80 Krystyn Donelaitis - twórca litewskiej literatury pięknej (poemat "Pory roku") 1791 Konstytucja 3 Maja li kw iduj ąca odrębn ość Litwy od Korony 1795 Podzial Litwy między Rosj ę i Prusy 1830, 1863 Udzial Litwy w kolejnych powstani ach antyrosyjskich, represje wladz 1864 Zakaz wladz rosyjskich drukowania ksi ążek litewskich czcionkami l acińskim i , początek masowego przemytu książek lata 70. Pojawienie s ię inteligencji litewskiej i postulatów zerwania związków z Polską 1875- 1911 Konstantinas ći urli onis - najwybitniejszy malarz i kompozytor litewski 1905 Sejm litewski zebrany podczas rewolucji w Rosji domaga się autonomii Litwy 1918 Proklamowanie niepodl egl ości przez utworzoną za zgodą Niemców (okupuj ącyc h ca lą Litwę od 1915) Tarybę - Litewską R adę Narodową (16 II) 1919 Próba utworzenia przez komunistów Litewsko- Białoruskiej Republiki Socjalistycznej 1920 "Bunt Żeligowskiego" na Wileńszczyźnie. Utworzenie Litwy Środkowej (włączona do Polski 1922) 1923 Wkroczenie woj sk litewskich do spornej z Niemcami Klajpedy 1926 Zamach stanu i dyktatura Antanasa Smetony 1938 Nawiązanie (pod naciskiem) stosunków dyplomatycznych z Polską , bardzo zlych na skutek sporu o przyna leżność Wilna 1939 Aneksja przez Niemców okręgu Kłajpedy (22 III) 1939 Tajny traktat niemiecko-radziecki (28 IX) i zgoda Niemiec na włączen i e Litwy do radzieckiej strefy wpływów 1939 Wymuszony traktat z ZSRR (10 X), utworzenie na Litwie baz Armii Czerwonej Przekazanie Litwie Wileńszc zyzn y zdobytej przez Stalina na Polsce 1939 1940 Obalenie rządu Litwy przez wojska radzieckie (15 VI) i wcielenie kraju do ZSRR 194 1-45 Okupacja niemiecka, a następnie powrót wladzy radzieckiej 1988 Powstanie ruchu niepodleglościowego "Sajudis" z Vytautasem Landsbergisem na czele 1990 Proklamacja niepodległośc i ( II Ul), Landsbergis przewodniczącym Rady Najwyższej 199 1 Uznanie niepodleg lości Litwy przez większość państw świata 1993 Opuszczenie Litwy przez ostatn ie jednostki armii radzieckiej. Litwa j ako pierwsza byla republika radziecka zostaje czlonkiem Rady Europy

XIl- XIII w. 1251 1253 1261 1315-41 1385 1387 1392- 1430

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

lOTWA I ESTONIA I tys. p.n.e. Na ziemiach Estonii przebywaj ą plemiona u grofi ńskie (m.in . przodkowie Estończy­ ków), na ziemiach Łotwy os iedlaj ą s ię plemiona baltyjskie (przodkowie Łotyszów) X w. Tallinn ważn ym o§rodkiem rzemiosla i handlu baltyckiego XII-XIII w. Zależno§ć od książąt ruskich, a następnie ekspansja duńska w Estonii 11 60 Założenie przez kupców niemieckich osady handlowej u uj ścia Dźwiny (późniejszej Rygi) 1202 Powstaje zakon Kawalerów Mieczowych przeznaczony do podboju i chrystianizacji Inflant Najstarsze zapisy języka estońskiego XIII w. 1346 Duńczycy sprzedaj ą swe posiadlo§ci w Estonii Krzyżakom XVI w. Rozpowszechnienie s ię w Estonii i więks zo §c i Łotwy luteranizmu XVI w. Inflanty terenem rywalizacj i Moskwy (1558 zajęcie Dorpatu i Narwy), Danii (1560 zajęc i e Ozylii), Szwecji (1561 zaj ęcie Estonii) i (od 156 1) Polski 1585- 86 Ukazanie s i ę katechizmów w języku lotewskim: katolickiego i luterań skiego 1600-2 1 Wojny polsko-szwedzkie o Inflanty, podzial kraju, Ryga do Szwecji 1632 Zaloże nie uniwersytetu w Dorpacie (Tartu, Estonia) xvm w. Infl anty opanowane przez Rosj ę (17211nflanty szwedzkie, 1772 polskie) 186 1 Fahlmann i Kreutzwald publikują "Kalevipoeg" - zbiór legend i pie§ni estońskich 2 pol. XIX w. Rozbudzenie §wiadomo§ci narodowej, pojaw ienie s ię rodzimej inteligencji i pierwsze ruchy narodowe w§ród Łotyszów i Estończyków 19 15- 18 Okupacja niemiecka w czasie I wojny §wiatowej 19 18- 19 Proklamowanie niepodleglo§ci Łotwy (18 XI 19 18) i Estonii (19 V 19 19) lata 20. i 30. Estonia i Łotwa w śród krajów europej skich o najw yższy m poziomie życia 1934 Zamachy stanów i wprowadzenie dyktatur: Ulmanisa na Łotwie i Patsa w Estonii Układ Ribbentrop-Molotow (23 VIII) - Łotwa i Estonia uznane za strefę wplywów ZSRR 1939 1939 Wymuszone przez ZSRR utworzenie na Łotwie i w Estonii baz radzieckich (X) 1940 Okupacja radziecka w obu krajach (Vn i ich wcielenie do ZSRR, deportacje 194 1-45 Okupacja niemiecka 1949- 50 Powszechna kolektywizacja po przywróceniu wladzy radzieckiej do lat 80. Naplyw ludności rosyj skoj ęzycznej do obu republik; udzial ludnośc i naplywowej w n aj w i ększych miastach zbliża się do 50% Łotwa i Estonia ogl aszają s u we renno§ć (4 III), uzn aną przez inne kraje w 199 1 1990

FINLANDIA l tys. n.e. Ugrofiń scy Finowie w pd. Finlandii, na pólnocy kraju Lapończycy 1157- 1293 Podbój Finlandii przez Szwecję , w XIII- XVII w. przesuwanie granicy na wschód XVw. Najstarsze zabytki języka fińskiego 1721- 1809 Podbój Finlandii przez Rosj ę, Finlandia Wielkim Ks ięstwe m zw ią zany m unią personalną z Rosj ą , szwedzki nadal językiem urzędowym Opublikowanie przez Eliasa L6nnrota epopei narodowej "Kalevala", następuje 1835 podzial elit kraju na "szwedomanów" i "fennomanów" Parlament fiński jako pierwszy w Europie przyznaje prawo wyborcze kobietom 1906 Proklamowanie niepodleglo§ci Finlandii (6 Xln 1917 1939-40 Agresja ZSRR na Finlandię (30 XI, "wojna zimowa", por. str. 103), utrata Karelii 194 1-44 Wojna przeciw ZSRR w nadziei odzyskania Karelii , od 1944 wojna przeciw Niemcom Traktat w Paryżu - Finlandia traci dostęp do M. Arktycznego (Pecsamo =Pieczenga), 1947 na dlugie lata utrata swobody w polityce zagranicznej (wplywy ZSRR) Międzynarodowa slawa architektury fińskiej (m.in . miasto-ogród Tapiola) lata 50. pocz. lat 90. Kryzys gospodarczy po upadku ZSRR przerywa okres stalego wzrostu ekonomicznego

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZ NY - EUROPA

RUŚ DO XIV WIEKU Rozszerzanie s i ę osadnictwa słow i ańs kiego ku Morzu Czarnemu, dorzeczu Wo łgi i Jez. Ładoga V- VfIIw. Zwierzchnictwo Hunów, Awarów, Bułgarów i Chazarów nad Słow i a n a m i Wsch. IX w. Kijów i Nowogród ośrodkami tworzenia się w ładzy politycznej 862 Waregowie (szwedzcy Wikingowie) pod wodzą Ruryka obejmuj ą tron Nowogrodu. Początek dynastii Rurykowiczów 882 Zdobycie Kijowa i przeniesienie tam stolicy w ielkok s i ążęcej z Nowogrodu przez Ołega (imię n ormań s kie - Helgi); szybkie opanowanie znacznej częśc i Rusi 907,9 11 Wyprawy Olega na Bizancj um ok. 955 Przyjęcie przez ks iężnę Ol gę ch rześc ij ańst wa (tzw. pierwszy chrzest Rusi) 957-972 Próby podbicia Bułga rii przez ks i ęcia Ś wi atosł awa, walki z napadami Pieczyngów Ostateczne rozbicie Chazarów i zniszczenie ich stolicy - Itilu u uj śc i a Wo łg i 965 980-1 01 5 Panowanie Włodzimierza Wielkiego. Ca łkow ite zjednoczenie Rusi - Ru ś Kijowska n aj rozłeglej szy m pa ństwe m Europy, Kijów wśród j ej naj w i ększyc h miast 98 1-988 Wyprawy na Po łaków, Jadiwingów, Bułga rów Kamskich i Greków Krymskich, propagowanie kultów pogań skic h 988 Przyj ęcie przez Wł odz imierza chrześc ij ań s twa z Bizancjum (tzw. drugi chrzest Rusi) kon. X w. Początki śpiew u cerkiewnego na Rusi Xlw. Naj starsze zabytki j ęzyka cerk ie wn os ł ow i ańs ki ego w redakcji ruskiej 101 9 Zwycięstwo Jarosława nad popieranym przez Połs kę Św iętopeł ki em 1037 Ukońc zenie budowy soboru Sofijskiego w Kijowie Śmierć Jarosława Mądrego. Próba ustalenia zasady senioratu 1054 do XIII w. Rozbicie dzielnicowe. Gl. ośrodki : Kijów, Suzdal, Włodzimi erz, Nowogród, Halicz, Moskwa, Po łock , Perej as ł aw, Czernihów XII w. Najstarsze zabytki św ieckie j ęzyka ruskiego (tzw. gramoty) 111 3-25 Rządy Włodzimierza Monomacha - próba przywróceni a j edn ośc i Rusi 11 36 Ustanowienie republiki w Nowogrodzie Wielkim - gl. ośrodk u Europy Pn.-Wsch. 11 69 Zdobycie i spl ądrowani e Kijowa i przeniesienie stolicy wie lkok s i ążęcej do Suzdala przez Andrzej a Bogolubskiego (księc i a suzdalskiego) ok. 11 86 "Słowo o wyprawie Igora" - wybitne d z ieło literatury staroruskiej . koniec XII w. Odej śc i e od tradycji bizantyjskich w sztuce - początki sztuki ruskiej I pol.xm w. Ks ięstwo włodzimiersko-suzdał s kie naj silniejsze na Rusi 122 1 Założenie Niżnego Nowgorodu po podbiciu ziem ludów u grofiń ski ch nad Wo łgą 1223 Rozbicie Poł owców i Rusinów przez M ongo łów w bitwie nad Ka łk ą 1237-38 Podporządkowanie Rusi Tatarom podczas najazdu Batu Chana 1240 Zdobycie Kijowa przez Tatarów 1242 Bitwa na zamarznięty m jeziorze Pejpus; rozbicie przez woj ska nowogrodzkie Kawalerów Mieczowych atakuj ących Ru ś ze swych pos i adł ości w Inflantach M ongołow ie wprowad zaj ą praktykę wyznaczania w ieł kic h ks i ążąt 1243 1255 Danieł Halicki przyjmuje od papieża koronę krół ew s ką 1257 Pierwszy spis łudnośc i Rusi (do ce ł ów podatkowych) dokonany przez Mon goł ów pol. XIII w. Powstaje i szybko s ię rozwij a poł ożone z da ł a od terenów zainteresowań Litwy, Szwecji, Krzyżaków i Tatarów Ks i ęstw o Moskiewskie 1315-{5 1 Rozszerzenie panowanie ł ite w skiego na Rusi aż po Kijów, Wi ai mę i M. Czarne I pol. XIV w. Rywa łi zacj a między Twerem i M os kwą o ks. w łodzimierskie 1340-66 Po ł ska opanowuje Ru ś H a łi c k ą 1363 Pokonanie Tatarów przez Litwinów nad Sinymi Wodami . Powstanie litewsko-ruskiego Wiełkiego Ks ięs twa Litewskiego

V- Vlw.

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

BIAłORUŚ I UKRAINA IX-XIII w. Ru ~ Kijowska (patrz poprz. strona) XIIw. W latopisach ruskich pojawia się termin "ukraina" dla określenia ziem pogranicznych XIVw. W źródlach pojawia się termin "Ru ś Biala" XIVw. Podporządkowanie Rusi Litwie - język ruski oficjalnym językiem urzędowym Wielkiego Księstwa Litewskiego Ru ~ Halicka zajęta przez Kazimierza Wielkiego 1366 Unia w Krewie - początek polskich wpływów na Rusi Białej i Ukrainie 1385 Zrównanie bojarów ruskich w prawach ze szlachtą litewską 1434 XVIw. "Ukraina" nazwą geograficzną obejmującą województwo kijowskie i braclawskie Początki literatury narodowej (ludowej) na Ukrainie; Skoryna tlumaczy Pismo XVIw. Święte na bialoruski, Budny wydaje po bialorusku Katechizm Lutra (1562) Zrównanie w Rzeczypospolitej praw szlachty prawos ławnej z katolicką ł563 Unia lubelska - podział Rusi międ zy Koronę i Litwę 1569 Utworzenie pierwszego rejestru Kozaków przez Jerzego Jaziowieckiego ł572 "Dzieje apostołskie" pierwszą ks iążką drukowaną w Kijowie ł574 Unia brzeska - likwidacja odrębno~c i prawos ławia 1596 Powstania kozackie: Kosińskiego (1591-93), Nalewajki (1594-96), Żmajły (1625), XVITarasa Fedorowicza (1630), Pawluka (1637) XVII w. ok. 1620 Praktycznie cała magnateria i szlachta ukraiń ska spolonizowana Patriarcha Jerozolimy Teofanes przywraca hierarchię prawosławną w Rzeczypospolitej 1620 Cerkiew prawosławna uznaje Kozaków za nową elitę narodu ruskiego 1621 1648-54 Powstanie Chmielnickiego. Utworzenie państwa kozackiego Podporządkowanie Siczy Zaporoskiej Moskwie 1654 Ugoda hadziacka. Próba uznania księstwa ruskiego za trzeci człon Rzeczypospołitej 1658 Oficjalne zastąpienie jęz. ruskiego jęz . polskim w Wielkim Księstwie Litewskim 1697 Koliszczyzna - antyfeuda łn y bunt chłopów ukraiń skic h 1768 Katarzyna II likwiduje Sicz Zaporoską 1775 I pol. Powstanie literatury narodowej Białorusi (Jan Czeczot, Wincenty Dunin-Marcinkiewicz) i Ukrainy (Taras Szewczenko, Kotlarewski, Hulak-Artemowski , Kwitka-Osnowianenko) XIX w. 1862 Ukazanie s ię pierwszego elementarza biał oru skiego pocz. XX w. Poeci białoruscy - Janko Kupała (Jan Łucewicz) i Jakub Kołasa (Konstanty Mickiewicz) 19ł8- 19 Powstają: Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa, Ukraińska Republika Ludowa (Ukraina Naddnieprzańska) i Ukraińska Republika Rad; zacięte walki na całej Ukrainie Sojusz Poł ski z Petlurą , przywódcą Ukrainy Naddnieprzańskiej 1919 Próby stworzenia pań stwa białoruskiego 1920 Traktat ryski - podział Białorusi i Ukrainy między Pol skę i ZSRR 1921 Powstanie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (Konowalec, Bandera, Melnyk) 1929 1932-33 Podczas Wiełkiego Głodu w ZSRR Ukraina traci 20-25% ludno~c i 1937-38 Pacyfikacja ukraińskiej partyzantki w Polsce Powstanie Ukraińskiej Pows tańczej Armii (UPA) 1940 1942-5 1 Walki na Ukrainie przeciwko Połakom , Niemcom i Armii Radzieckiej "Akcja Wi s ła" - masowe wysiedlenia Ukraińców w Poł sce, zdlawienie oporu UPA 1947 Katastrofa reaktora w Czarnobylu 1986 Białoru~ i Ukraina ogłaszają niepodległość, białoruski i ukraiński językami państwowymi 199 1 od 199 1 Powolne reformy i załamanie dotychczasowego systemu gospodarczego przyczyną siłnego kryzysu gospodarczego Ludno~ć Białorus i opowiada s ię za bliższym związaniem się z Rosją 1995

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

PAŃSTWO MOSKIEWSKIE I ROSJA DO 1917 Metropolita Piotr przenosi swą s iedzibę z Włodzimierza do Moskwy Iwan I Ka1ita przenosi stolicę wielkoksiążęcą z Włod zimierza do Moskwy Dymitr Doński (1359- 1389) rozbija Tatarów na Kulikowym Polu Szczytowy okres malarstwa cerkiewnego - dzialalno ść Teofana Greka i Rublowa Iwan III kończy jednoczenie Rusi pod wladzą Moskwy Iwan IV Groiny (1533-1584) oglasza się spadkobiercą Cesarstwa Bizantyjskiego i przyjmuje tytul cara "Apostoi" - pierwsza książka wydrukowana w Moskwie 1564 1558-82 Wojny inflanckie - pierwsze próby zdobycia przez Rosję dos tępu do Baltyku 1564-72 Terror ustanowionej przez Iwana IV opryczniny; zni szczenie Nowogrodu 1582 Przekroczenie Uralu przez wyprawę kozaka Jermaka - początek podboju Syberii 1589 Ustanowienie w Moskwie patriarchatu 1598-1612 "Smuta" - okres wielkiego zamętu wewnętrznego i polskich ingerencji w sprawy Rosji (1610-12 polska załoga na Kremlu, królewicz Władyslaw ogłoszony carem) 1613 Sobór Ziemski powoluje na tron Michala Romanowa 1 poł. XVII w. Opanowanie Syberii po Ocean Spokojny, zakładanie tam faktorii handlowych poł. XVII w. Port w Archangielsku skupia większość handlu Rosji z Europą Zac hodnią 2 poło XVII w. Przenikanie do Moskwy kultury zachodniej za pośrednictwem Polski ł682-1725 Reformy Piotra I Wielkiego mające przeksz talcić państwo na wzór zachodni. Reorganizacja administracji, wojska, zwiększenie roli państwa w gospodarce 1703 Zalożenie Petersburga (od 1712 stolica) 1721 Zwycięstwo w wojnie północnej zapewnia Rosji trwały dostęp do Bałtyku 1721 Piotr I przyjmuje tytullmperatora Wszechrosji 1755 Zalożenie uniwersytetu w Moskwie z inicjatywy Łomonosowa 1762-96 Rządy Katarzyny II, powiększenie państwa dzięki rozbiorom Rzeczypospolitej 1773-75 Powstanie Pugaczowa na poludniu Rosji - ostatni wielki bunt chłopski ł774 Zwycięstwo nad Turcją zapewnia Rosji dostęp do M. Czarnego 1784 Pierwsze osady rosyjskie na Alasce, misje prawosławne wśród Indian 1809 Pierwsze wydanie "Bajek" Krylowa 1812 Najazd Napoleona na Rosję , spa łen i e Moskwy 1825 Nieudolny spisek dekabrystów przeciw Mikolajowi I 1 poł.XIXw. Rozkwit poezji (Puszkin, Lermontow) , Glinka twórcą rosyjskiej szkoly muzycznej lata 30. Początek rozwoju przemysłu maszynowego w Rosji (Petersburg, Ural, Moskwa) 1856 Klęska w wojnie krymskiej zapoczątkowuje okres liberalizacji pocz. łat 60. Uwłaszczenie chłopów 1881 Udany zamach na cara Aleksandra II (13 III) - próba rewolucjonistów z ,,Narodnej Woli " zmuszenia władz do reform politycznych Powstanie Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SD PRR) 1898 2 poł. XIX W. Twórczość wybitnych pisarzy (Turgieniew, Dostojewski, Tolstoj, Czechow, Gorki) i kompozytorów (Musorgski, Rimski-Korsakow, Czajkowski, Strawiński) 1903 Rozlam w SDPRR na bolszewików i mien szewików 1904-05 Klęska Rosji w wojnie z Japonią 1905 Manifest pai dziernikowy - zapowiedi Mikolaja I nadania Rosji konstytucji 1905--D7 Nieudana rewolucja w Rosji, 1906 obrady pierwszej Dumy państwowej 1910 Majakowski i Chlebnikow twórcami futuryzmu rosyjskiego 1914-17 Udzial w I wojnie św iatowej po stronie Ententy 1917 Upadek caratu (rewolucja lutowa, 8- 15 m) i przewrót bolszewicki (6-15 XI) 1326 1328 1380 XNfXVw. 1462- 1505 1547

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

REWOLUCJA W ROS}l1917 Siły polityczne w Rosji Nazwa8 Monarc hi ści

Kadeci 2,4%

b

G l. dzialacze i ideolodzy Rodzianka, Szul gi n Miłukow,

Winawer, Szacki

Martow,

MienszeOan, wicy Czcheidze, 2,3% Cereteli

na początku XX w. Program

Wspieranie tradycyjnej

Losy l ączen ie

monarchii w Rosji

Liczne odlamy, wspólpraca i stopniowe s i ę z kadetami

Dążeni e do reform politycznych w Rosj i (monarchi a ko nstytucyjna)

Po obaleniu caratu tworzą pierwszy R ząd Ty mczasowy, przez bolszewi ków uznani za wrogów ludu (kon. 19 17), zdelegali zowani i prześladowani

Dążeni e do obaleni a monarchi i i ustanowienia socjalizmu drogą stopniowyc h zmian w systemie demokratycznym

Frakcj a socjaldemokracji rosyj skiej powstala po roz lamie w 1903 . Z naczne wpl ywy do 19 17, po zdobyciu wladzy przez bolszewików fo rmalnie istn iala przez kil ka lat tracąc stopniowo wplywy

Lenin' , Trocki d,

Natychmiastowa rewolucj a proletariacka, wyw laszczenie wiewf, Kamieklas posiadającyc h , dążeni e niewg, Buchan n. do dyktatury proletariatu reSwierdl ow prezent owanego przez pa rti ę

Frakcj a socj aldemokracji rosyj skiej od rozlamu w 1903, istot nego znacze nia nabrala we wrześniu 19 17. Zdobyla wl adzę w wyniku tzw. rewolucji paidziemikowej 19 17, w ciągu kilku lat e lim i nuj ąc inne sił y polityczne w Rosji

cj o ni śc i)

Czem ow, Sawin kow, Spiri donowa,Kiereński, Awksen-

58,0%

ti ew, K amkow

Parti a chlopska o tradycj ach walki terrorystycznej , znaczne poparcie na wsi. 19 17 rozlam - część wspólpracowala z mienszewikami, część - z bo lszewikami (lewe skrzydlo przez kilka m i e s i ęcy w rząd z ie Le nina)

Bolszewicy 24.8% Eserzy (socj alrewolu-

Stalin e, Zino-

Obaleni e monarchii , zniesienie prywatnej wl as n ości ziemskiej (radykalna reforma rolna)

' - podano % mandatów w Konstytuancie po wyborach 8 xn 19 17. 12,3% uzyskalr mniejs zośc i nar., a 0.3% narodni cy: b _ konstytucyjni demokraci; ' _ Uljanow; d _ Bronstein; e - Ożugas zwili; - Radomyślsk i; g - Rozenfe ld

Najważniejsze wydarzenia 8- 12 [[J

a

R ozszerzaj ące s ię

demonstracje i strajki w Piotrogrodzie, przechodzenie wojska na demonstrantów "Rewolucja lutowa" - powolanie Rządu Tymczasowego i powstanie pierwszych Rad Delegatów Robotników i Żolnierzy w Petersburgu Abdykacja ostatniego cara - Mikolaja II Przyjazd Lenina ze Szwajcarii do Petersburga (z pomocą wladz niemieckich) Sformułowa nie przez Lenina radykalnie zmienionego programu partii bolszewickiej obiecanie c hłopom ziemi, a armii pokoju z Niemcami I Wszechrosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w Piotrogrodzie Manifestacje i starcia w Piotrogrodzie; eserowiec Kiereń ski nowym premierem R ządu Tymczasowego; Lenin ukrywa si ę w Finlandii Nieudany pucz gen. Korniłowa przeciwko Rządowi Tymczasowemu Bolszewicy uzyskuj ą większość w Radzie w Piotrogrodzie, Trocki jej przewodniczącym Większość bolszewicka w Radzie w Moskwie Ponaglanie przez Lenina kierownictwa bolszewików do przej ęc i a w ładzy Przejmowanie przez bolszewików ważni ej szych punktów Piotrogrodu , aresztowanie Rządu Tymczasowego w Pał acu Zimowym, powolanie przez Radę Pi otrogrod zką Rady Komisarzy Ludowych z Leninem na czele ("Rewolucja Paźd zierniko wa") Odparcie przez Czerwoną Gw ardi ę oddz iału 700 Kozaków próbuj ącyc h przy wrócić wł adzę Rządu Tymczasowego w mieśc ie Opanowanie glównych ośrodków miejskich przez bolszewików (7- 15 XI walki w Moskwie) Utworzenie "CzeKa" (pod kierownictwem Feliksa Dzierży ńskiego) do walki z "sabotaże m i kontrrewolucj ą" stronę

13 III

15 III 16 IV 17 IV 16 VI 17 VII 7 IX IX 18 IX 10- 20 X 6-7 XI 14

12 XI

XI- XII 20 XII

a _ wszystkie daty wg kalendarza gregoriańsk iego (wg tzw. starego stylu n al eży odj ąć 13 dni )

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

POCZĄTKI

ROS}I RADZIECKIE} 1918

18-19 I 26 I 3 III 10 IV I-VI VI lato

Ił

16 VII 30 VIII jesień

jesień

18 XI

Zebranie się, a nast. rozpędzenie przez bolszewików Zgromadzenia Konstytucyjnego Dekret o oddzieleniu Cerkwi od państwa (pozbawienie Cerkwi majątku i praw) Pokój z Niemcami w Brze ściu Litewskim - rezygnacja z zachodnich połaci państwa Decyzja Kozaków Dońskich o wystąpieniu przeciwko bołszewikom - faktyczny początek wojny domowej ( "białych" z "czerwonymi") Rozkład gospodarki przekazanej w zarząd działaczom robotniczym; głód w miastach Powołanie na wsiach "komitetów biedoty" mających rekwirować zboże Wprowadzenie komunizmu wojennego: nacjonalizacja całej gospodarki, wprowadzenie dostaw obowiązkowych , zakaz handłu (zwl. żywnością) Rozstrzełanie byłego cara i jego rodziny Zamach na Lenina, w odpowiedzi zapowiedi "czerwonego terroru" Rozpad imperium i usamodzielnianie się poszczególnych narodów Zaprowadzenie dyscypliny w Armii Czerwonej (Trocki) i pierwsze sukcesy "czerwonych" Admirał Kolczak głównodowodzącym białych na Syberii

1919 8I Gen. Iwan Denikin głównodowodzącym białych na południu Rosji 2--6 III Utworzenie w Moskwie III Międzynarodówki (Kominternu) do kontrolowania zagranicznych partii komunistycznych wiosna Wycofanie się większości wojsk interwencyjnych (brytyj skich, amerykańskich , japoń­ skich i in.) przybyłych po zawarciu przez Rosję odrębnego pokoju z Niemcami w ł 918; rozbicie przez "czerwonych" wojsk Kolczaka na Syberii lato Pokonanie Denikina, planowe wyniszczenie Kozaków Dońskich jesień Pokonanie wojsk J udenicza. Liczne antybolszewickie bunty w miastach

1920 IV VIII l2X XI

Zniesienie blokady Rosji przez państwa Ententy Połska ofensywa na Ukrainie, apełe do oficerów carskich o powrót do Porażka pod Warszawą i fiasko płanów rewolucji w Europie Zakończenie działań zbrojnych na froncie z Polską Pokonanie gen. Wrangła na Krymie - koniec wojny z "białymi "

służby

wojskowej

1921 wiosna Największe nasilenie pow stań chłopskich w całym kraju I III Bunt garnizonu w Kronsztadzie pod Petersburgiem (złamany szturmem 17 III) ł5 III Ogłoszenie przez Lenina Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP) - zezwolenie na pewne formy gospodarki rynkowej, prywatyzacja drobnego handlu lato Głód (do końca 1922 - 5 mln ofiar), niechętna zgoda na przyjęcie pomocy zagranicznej

1922 I-XII Odzyskanie ziem wyodrębnionych w 1918, m.in . Republiki Dalekowschodniej z W1adywostokiem. Złagodzenie kursu wobec emigrantów i powrót 10% spośród nich IV Stalin sekretarzem generałnym Komitetu Centrałnego . Początek jego starań o przekształ­ cenie tego stanowiska w najważniejsze w partii (Lenin - postępująca choroba) 16 IV Traktat z Niemcami w Rapallo, początek długoletniej współpracy

1923 I 6 VII

Wprowadzenie monopolu spirytusowego Przyjęcie konstytucji ZSRR

państwa

1924 21 I

Śmierć Lenina

w miejsce "rewolucyjnej" prohibicji

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

DZIEJE ZSRR 1924 1927 1928 1929 1929 1931-33 1932 1932 1934 1935 1935 1936-38 1937 1938 1939 1939-40 1940 1941 1941 1941 1941-45 1944-48 lata 40. 1949 1949 1952 1953 195355 1955 1956 1956 1957 1957 1959 1960 1961 1961 1964

Oficjalne uznanie ZSRR przez większość państw zachodnich (USA- 1933) Usunięcie Trockiego i Zinowiewa z partii - Stalin zwycięzcą w walce o wladzę Dekret o przymusowych dostawach zboża przez chlopów - faktyczny koniec NEP Początek pierwszego planu pięcioletniego i forsownego uprzemyslowienia kraju Ogloszenie końca NEP, początek przymusowej kolektywizacji wsi (ko łchozy) , likwidacja bogatszych chłopów ("kulaków") Wielki Głód (wiele mln ofiar) jako skutek kolektywizacji i wysiedleń Uchwała Komitetu Centralnego partii wprowadzająca "realizm socjalistyczny" jako obowiązujący kierunek w literaturze W planie "pięciolatki antyreligijnej" zlikwidowanie do 1937 wszystkich domów modlitwy w ZSRR Zabójstwo Siergieja Kirowa (I XII) - zapowiedź czystki w aparacie partyjnym Oddanie do użytku metra w Moskwie Początek współzawodnictwa pracy - A. Stachanow wykonuje 1600% normy urobku węgla Procesy pokazowe i likwidacja bolszewickiej "starej gwardii" (Zinowiew, Kamieniew, Radek, Bucharin i in.), czystki w partii i w wojsku. Ponad 7 mln aresztowań Czystki rozbijają korpus oficerski Armii Czerwonej Język rosyjski obowiązkowy w szkolach wszystkich republik Porozumienie z Hitlerem w sprawie podziału Europy Wsch. (23 VIII) Zajęcie nowych terytoriów - wsch. Polski, części Rumunii i Finlandii, państw bałtyckich Wymordowanie oficerów polskich internowanych w ZSRR (wiosna) Umowa przedłużająca wspólpracę gospodarczą z Niemcami (10 I) , trwają dostawy surowców strategicznych do Niemiec wałczących przeciw Wielkiej Brytanii Układ regulujący sporne kwestie z Japonią (13 IV) Atak wojsk niemieckich na ZSRR (22 VI), zawiązanie sojuszu z Wlk. Brytanią i USA Wojna z Niemcami ("Wielka Wojna Ojczyźniana"); złagodzenie polityki wewnętrznej Podporządkowanie sobie pań stw Europy Środkowej Genetyka, cybernetyka i teoria względności zwalczane jako "burżuazyjne pseudonauki" Utworzenie (25 I) Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) w celu kontrolowania gospodarki krajów Europy Środkowej Pierwsza radziecka eksplozja atomowa (29 VIII, z informacj ą, że próby dokonano 1947) Prawdopodobne przygotowania do nowych czystek ("sprawa lekarzy kremlowskich") Śmierć Stalina (5 Im, zamordowanie Berii jako potencjalnego następcy, przejęcie władzy przez kilkuosobowe kierownictwo (m.in. Chruszczow i Malenkow) Zmniejszenie napięcia międzynarodowego: unormowanie stosunków z Turcją , Iranem, Izraelem, Jugosławią; wycofanie wojsk z Austrii, koniec wojny w Korei Utworzenie kierowanego z Moskwy wojskowego Ukladu Warszawskiego (14 V) Przemówienie Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR (24 II) - potępienie stalinizmu, złagodzenie kursu w polityce wewnętrznej , oslabienie propagandyantyzachodniej Zbrojne stlumienie powstania na Węgrzech (XI) Pierwszy sputnik w kosmosie (4 X) Odsunięcie od władzy Malenkowa, Mołotowa i Żukowa (4 Vm, czolowa rola Chruszczowa XXI Zjazd KPZR stwierdza zakończenie budowy socjalizmu i proklamuje przej śc ie do budowy społeczeństwa komunistycznego Zerwanie przez komunistów chińskich stosunków z Moskwą Jurij Gagarin pierwszym człowiekiem w kosmosie (12 IV) Zapowiedź Chruszczowa prześcignięcia gospodarki USA przez ZSRR do 1970 Bezkrwawy przewrót: odsunięcie Chruszczowa, Leonid Breżniew jego następcą

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

Zgoda na oficjalne opublikowanie ,,Mistrza i Małgorzaty" Mich a iła Bulhakowa Zdlawienie woln ościowych ruchów w Czechoslowacj i - praktyczna realizacja "doktryny Breżni ewa" o ograniczonej s u werenn ośc i krajów satelickich 1969 Starcia zbrojne na granicy z Chinami nad Ussuri 1970 Literacka Nagroda Nobla dla Aleksandra Sol że nicyn a (wydalony za granicę 1974) 1975 Wspólny lot Sojuz-Apollo (po l ącze nie na orbicie 17 VII) - przejaw polityki odprężeni a w stosunkach międ zy n arodowyc h 1975 Pokojowa Nagroda Nobla dla Andrieja Sacharowa (zesIany poza Mo s kwę 1980) 1979-89 Uwiklanie s ię wojsk radzieckich w wojnę w Afganistanie 198 1 Ś mierć Breżniewa {lO XI), następcą i kontynuatorem polityki - Jurij Andropow 1984 Śmierć Andropowa (9 XI), kontynuacja jego polityki przez Konstantina Czernienkę 1985 Po śmi erc i Czernienki ( 10 I IT) sekretarzem generalnym KPZR zostaje Michail Gorbaczow 1985 Import zboża z zagranicy os i ąga rekordową w i el kość 55 mln ton 1986-88 Stopniowa liberalizacja w kraju, zapow iedź reform (pieriestroj ka), poszerzenie zakresu wo ln ośc i slowa (glasnost' ), wzrost nastrojów narodowych w republikach 1990 Przyznanie, że mordu katyń skiego w 1940 dokonano na polecenie wladz radzieckich 199 1 Próba puczu ( 19 VIII, Janajew i in.), upadek autorytetu Gorbaczowa, deklaracje ni epodlegl ośc i kolejnych republik zwi ązkowych i autonomicznych 1991 Ogloszenie upadku ZSRR (8 XIT , formalnie rozw i ązan y 3 1 XII) 1967 1968

ROSJA PO 1991 199 1 199 1 199 1 199 1 1992 1993 1994 1995 1996

Wybór Borysa Jelcyna na prezydenta Rosji w wyborach powszechnych (l2 VI) Wzmocnienie pozycji Jelcyna po stlumieniu przez niego puczu Janajewa (19 VITI) Wydanie przez Jelcyna zakazu dzi al a ln ośc i KPZR w Rosji (23 VIII) Podpisanie deklaracj i o stworzeniu Wspólnoty Niepodleglych Pa ńs t w (WNP; 2 1 XII) Intlacja przekracza 2000% rocznie, trudnośc i we wprowadzaniu reform rynkowych Rozw i ązanie przez Jelcyna parlamentu (2 1 IX) i nowe wybory Rozpoczęcie interwencj i wojskowej w Czeczenii (XU) - ostatniej dawnej republice autonomicznej nie u znaj ącej wladzy Moskwy Sukces wyborczy komunistów i nacj onalistów w wyborach do Dumy (l7 XII) Uchwala Dumy u z n aj ąca rozw i ązani e ZSRR za n ieważne ( 15 III)

Główne

narody niesłowiariskie dorzecza Gr. jęz· W Rosji

Stolica Kazań

Wołgi

i Kamy

Naród

Na

Tatarzy

7

c

turecka

1552

Czuwasze

1,9

turecka

155 1

Baszkirzy

ł ,6

turecka

ł 557

Ufa

Mordwini

ł,1

1552

Sara ń sk

Wzmiankowani w VI w., w x l-x rn samodzielne k sięs t wa (wyodrębnieni e się 2 o dła mów Mord winów - Erzja i Moksza)

Ud murd ci

0,8

1489, 1558

l żew s k

W śred n iowi eczu pod w l adzą kontakty z Rusią od XI w.

Mari'

0,7

Korni

0,35

Kałmu-

cy

0, 18

ugrofi ń s ka

ugrofiń s ka

ugrofiń ska

ugrofiń s ka

mon-

golska

1552 kon. XVw. XVIII w.

Uwagi XIlI-XVI w. w skladzie Zlotej Ordy, a nast. Chanatu Kazań s ki ego . W XX w. silny ruch n iepod l eg l ośc i owy

Czebok- Bulgarzy Kamscy tworzący w v III-x rn w. silne i bogate sary (stolica - B ułgar Wielki), 1236 pokonani przez Tatarów

pa ń stwo

Ze zmieszania miejsowych Ugrofi nów i koczow ników tur. w VIIXIlI w. W średniow. część pod w ładzą Bułgarów, czę~ć nieza leżn a

Bułgari i

Kamskiej , a nast. Tatarów,

Joszkar- W ~re dni owi eczu daniny Gasak) pł aco ne Chazarom, Bu łgarom , -Ola M o n go ł om. W XVIlI w. czę ~ć wysiedlona, m.in. za Ural Syktyw- W IX w. w za si ęgu wpł ywów Nowogrodu Wielkiego, w XIV-XV kar w. chrystian izacja, własn e pismo, k si ę stwa Elista

Potomkowie Oj ratów przyb y ł yc h nad Woł gę w XV II w.; budd y~c i lub prawos ł awni . Duża czę~ć zg in ęł a w I pol. XX w.

(Ia m ai ~c i )

a _ ogólna l iczeb ność w Rosji (mln): b _ gru pa językowa : c _ nad Wołgą ok. 3 mln: d - Wotiacy: • - Czeremisi

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

ZIEMIE JUGOSł.AWII staroż .

Zamieszkałe

przez plemiona iliryjskie, od I w. p.n.e. pod

władzą

Rzymu

Vllw. Z ziem dzisiejszej Polski i Czech przybywają na Bałkany Serbowie i Chorwaci VII-VllI w. Pierwsze państwa płemienne w Chorwacji Nadmorskiej i w Krainie ok. 805

1 pol.Xw. 1052-81 1102 2 pol. XII w.

XIIw. 1180-1204 1217 pocz. XIII w.

XIllw. XllI-XIV w. 1345

XIV-XVw. 1478

XVw. 1527

XVlw. 1690 1691

XVIllw.

1717 XVIllw. 1776 1796

XVIllw. ok. 1830 1850 1856 1868 1878 1908 1918 1929 1941-44 1944-80 1980-91 1991-92 1991 1991-95

książę

Chorwacji Nadmorskiej , przyjmuje chrzest od Franków jednoczy Chorwatów i przyjmuje tytuł królewski z rąk papieża Utworzenie Krółestwa Zety (od XV w. zwana Czarnogórą) przez księcia Michała Przylączenie Chorwacji do Węgier przez Kołomana Uniezależnienie się Bośni od Zety, przyłączenie Zet y do Serbii Opanowanie przez Wenecję wybrzeża dalmatyńskiego Herezja bogomiłska rełigią państwową za panowania bana Bośni, Kulina Władca Serbii Stefan Nemanicz otrzymuje od papieża koronę królewską Początek dominacji Kościoła Wschodniego w Serbii W serbskim monasterze Hilander na Płw. Athos powstaje słynny ośrodek literacki Powstanie w Serbii oryginałnego styłu architektonicznego " raszki" (z połączenia elementów romańskich i bizantyńskich) Stefan Duszan ogłasza się carem Serbów i Greków Podboje tureckie: 1371-82 Macedonia, ł433-59 Serbia, 145ł-63 Bośnia, 1463-82 Hercegowina, 1469-99 Czarnogóra Początek rządów Habsburgów w Słowenii Dubrownik głównym ośrodkiem kultury renesansowej regionu Ferdynand Habsburg obrany królem Chorwacji Początki poezji hajduckiej - cykle o Kosowym Połu i królewiczu Marku. Protestantyzm w Chorwacji, narodziny ideologii jedności wszystkich Słowian, początek islamizacji "Wielka wędrówka" - 70 tys. Serbów ucieka z Turcji pod panowanie Habsburgów Slawonia zrzuca załeżność od Turcji Wojwodina centrum oświecenia serbskiego Mnich Cyprian układa pierwszy alfabet serbski oparty na rosyjskiej "grażdance" Niedostępne regiony Czarnogóry praktycznie niezałeżne od Turcji Otwarcie Akademii w Zagrzebiu Uzyskanie niepodległości przez Czarnogórę (do 1878 formalna zwierzchność Turcji) Słowenia wśród najłepiej rozwiniętych gospodarczo ziem Monarchii Habsburskiej IlIyryzm - ruch dążący do jedności językowo-kułturowej Słowian Pd. Tzw. umowa książkowa tworząca wspólny język łiteracki Chorwacji i Sławonii Objęcie Serbii (formalnie należącej do Turcji) protektoratem międzynarodowym Uzyskanie przez Chorwację autonomii w ramach Austro-Węgier Uzyskanie niepodlegości przez Serbię Aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austrii Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców z dynastią Karadjordjeviciów na czele Zamach stanu króla Aleksandra i zmiana nazwy kraju na Jugosławię Okupacja niemiecko-włoska . Marionetkowe rządy w Chorwacji, Serbii i Czarnogórze Rządy Józefa Broz "Tito" - budowa w Jugosławii niezałeżne] od Moskwy dyktatury komunistycznej przy pozostawieniu pola dla prywatnej działałności gospodarczej Nasiłanie się tendencji separatystycznych w republikach Rozpad Jugosławii - ogłoszenie niepodległości przez Chorwację, Słowenię, Macedonię , Bośnię i Hercegowinę. Serbia i Czarnogóra tworzą Nową Jugosławię Próba interwencji zbrojnej Serbów w Słowenii Wojna między Serbami, Chorwatami i Muzułmanami (-t str. ł 22) Borna,

Tomisław

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

RUMUNIA I

MOłDAWIA

87-106 Decebel twórcą państwa Daków na ziemiach Rumunii, wojny z Rzymem 106-271 Dacja prowincją rzymską , romanizacja czę~ci ludno~ci ITI- IV w. Napływ germańskich Wizygotów i Gepidów V w. Osadnictwo Słowian na ziemiach dzisiejszej Rumunii Przyłączenie Siedmiogrodu do Węgier, w XII w. napływ tam kołonistów niemieckich XI w. XITI w. Pierwsze księstwa na terenie Wołoszczyzny (pod zwierzchnictwem Węgier) XITI w. Budowa cerkwi Biserica domneasca w Curtea de Arges XITI w. Migracje Wołochów - pasterskich płemion romańskich - wzdłuż łuku Karpat Powstanie Hospodarstwa Mołdawskiego (zależne kołejno od Węgier, Polski i Turcji) XIV w. kon. XIV w. Mircza Stary jednoczy ks ięstwa Wołoszczyzny i przyjmuje zwierzchno~ć Turcji 2 pol. XV w. Stefan III Wiełki usiłuje uniezależnić Mołdawię od Turcji XV-XVI w. Słynne małowane cerkwie w Mołdawii ł54ł Siedmiogród (uprzednio w skladzie Krółestwa Węgier) staje się łennem tureckim XVI w. Pierwsze zabytki języka rumuńskiego (teksty ko~cielne w ałfabecie cyrylickim) kon. XVI w. Michał Wałeczny usiłuje zjednoczyć Mołdawię, Wołoszczyznę i Siedmiogród 1691 Siedmiogród niezależną od Węgier prowincją Monarchii Habsburskiej ł698 B ukareszt stolicą Wołoszczyzny XVITI/ Rozwój tzw. szko ły siedmiogrodzkiej dowodzącej łaciń skiego pochodzenia Rumunów i ich języka XIX w. 1812 Przyłączenie Besarabii (wsch. Mołdawii) do Rosji ł829 Wołoszczy zna uzyskuje (w ramachTurcji) autonomię pod opieką Rosji ł856 Ustanowienie protektoratu pańs tw europejskich nad Mołdawią i Wołoszczyzną 1858 Konferencja paryska i utworzenie Zjednoczonego Księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny 1860 Wprowadzenie ałfabetu łacińskiego w miejsce cyrylicy ł861 Połączenie zgromadzeń ustawodawczych obu ks ięstw - utworzenie Rumunii 2 poł. XIX w. Przemiany w sztuce rumuńskiej - zerwanie z tradycjami bizantyjskimi i otwarcie na wpływy sztuki zachodnioeuropejskiej 1877 Proklamowanie niepodległo~c i przez Rumunię (od 1881 krółestwo) ł883 Tajne porozumienie z Trójprzymierzem i rezygnacja ze starań o nałeżący do Węgier Siedmiogród ł913 Udział w II wojnie bałkańskiej - uzyskanie Dobrudży Pd. kosztem Bułgarii ł9ł6-ł8 Udział w I wojnie ~wiatowej po stronie Ententy, porażki i okupacja niem.-austr. ł918-20 Kształtowanie się granic, walki z Węgrami , traktaty w Saint-Germain, Neuilly-sur-Seine i Trianon; przyłączenie Bukowiny, Besarabii i Siedmiogrodu do Rumunii Przejęcie władzy w Rumunii przez Karola II i jego dyktatura 1938 ł940 Zmuszenie Rumunii do oddania Związkowi Radzieckiemu Besarabii, utworzenie Mołdawskiej SRR w skladzie ZSRR, polityka zacierania związków Mołdawii z Rumunią (m.in. wprowadzenie cyryłicy dla języka "mołdawskiego") 1940 Początek dyktatury Antonescu w Rumunii, wymuszone przekazanie czę~ci terytorium Węgrom i Bułgarii ł94ł-44 Udział w II wojnie ~w iatowej po stronie Niemiec (znaczne straty wojsk rumuńskich na froncie wschodnim), od 1944 po stronie aliantów 1947 Abdykacja króla Michała I i formalne przejęcie władzy przez komunistów 1974-89 Rządy prezydenta Ceausescu (szef partii od 1965), niezależna od ZSRR polityka zagraniczna przy represyjnym systemie w ładzy komunistycznej ł989 Starcia uliczne, zbrojny przewrót, stracenie Ceausescu, początek reform w kraju ł991 Mołdawia (Mołdowa) ogłasza niepodległo~ć (27 VIII), wałki na łinii Dniestru z separatystami prokłamującymi rosyjskojęzyczną Repubłikę Naddniestrzańską

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

BUł.GARIA staroż.

9 p.n.e. VI-VII w. ok. 680 VIII-X w. 864 2 pol. IX w. pocz. X w.

Zamieszkiwana przez plemiona Traków, wpływy cywilizacji greckiej Włączona do imperium rzymskiego jako prowincja Mezja Napływ płemion słowiańskich

Podbój przez tureckich Protobulgarów. Państwo pod wodzą chana Asparucha Slawizacja łudnośc i, w tym Protobułgarów Przyjęcie chrztu z Bizancjum przez Borysa, władcę Bułgarii Powstanie łiteratury bułgarskiej i alfabetu cyrylickiego na dworze w Presławiu Szczyt potęgi pierwszego państwa bułgarskiego, podbój Macedonii i Epiru, granice Bułgarii sięgają Adriatyku, Symeon carem Bułgarów i basileusem Greków Xw. Szerzenie się herezji bogomiłów 969-70 Bułgaria pod panowaniem Rusi Kijowskiej 970-1018 Podbicie przez Bizancjum resztek pierwszego państwa bułgarskiego 1187 Wyzwolenie spod władzy Bizancjum i powstanie drugiego państwa bułgarskiego po udanym powstaniu pod wodzą braci Piotra i Asena 1197-1207 Panowanie Iwana III Kałojana, walki z Bizancjum 1205 Rozbicie pod Adrianopołem panujących w Konstantynopołu krzyżowców 1218-41 Okres świetno ści państwa za Iwana Asena II (podbój Tracji, Macedonii , Ałbanii , uniemożliwienie odbudowy Bizancjum) Najazd Mongołów pod wodzą Batu-chana, Bułgaria ł ennem Złotej Ordy 1242 I poI.XIVw. Pierwszy znany z nazwiska kompozytor bułgarski - Kukuzeł (Joannes Kukuzeles). Nowe formy muzyki bizantyjskiej 1363 Rozpad Bułgarii na dwa wrogie państwa: Bułgarię Tymowską i Bułgarię Widyńską 1393-96 Podbicie ziem bułgarskich przez Turcję , upadek drugiego pań stwa bułgarskiego 1444 Bitwa pod Warną - fiasko ostatniej próby wyzwolenia Bułgarii spod władzy Turków 1594-98 Jedno z wiełu powstań antytureckich, hospodar wo łoski Michał Waleczny przej śc iowo wypiera Turków z Sofii 1688-90 Powstanie tyrnowskie w czasie wojny Ligi Świętej przeciwko Turcji XVIII w. Intensywne próby hellenizacji Bułgarów, niszczenie ksiąg słowiańskich 1762 "S ł owianobułgarska historia" mnicha Paisija Chiłendarskiego początkiem odrodzenia łiteratury narodowej 1774 Objęcie przez Rosję patronatu nad prawosławiem w Bułgarii 1822 Vuk Karadzić wykazuje odrębność języka bułgarskiego od języka serbskiego '1876 Zakończone rzezią powstanie antytureckie przyczyną wybuchu wojny ros.-tureckiej 1878 W traktacie w San Stefano (3 III) Turcy godzą się na utworzenie państwa bułgarskiego rozciągającego się od M. Czarnego i Egejskiego po Macedonię 1878 Kongres berliński (zakończony 13 VII) i zmiana planów mocarstw - podział Bułgarii na Bułgarię Pn. (księstwo ł enne Turcji) i Rumelię Wschodnią (prowincję Turcji) 1885 Przewrót wojskowy w Rumelii Wschodniej - zjednoczenie z Księstwem Bułgarskim 1908 Bułgaria niepodłegłym carstwem, Ferdynand I z dynastii sasko-koburskiej na tronie 1911 Powstanie Bułgarskiej Akademii Nauk 1912-13 Dwie wojny bałkańskie - zajęcie przez Bułgarię nowych ziem, a następnie ich utrata 1915-18 Udział w I wojnie św iatowej po stronie państw centrałn ych 1923 Wojskowy zamach stanu (VI) i nieudane powstanie komunistów pod wodzą Dymitrowa Przystąpienie Bułgarii do osi Berlin-Rzym-Tokio 1941 1941-45 Udział w II wojnie św iatowej - do ł 944 po stronie Niemiec, a od wkroczenia Armii Czerwonej (9 IX 1944) - przeciw Niemcom 1946 Proklamowanie Bułgarskiej Republiki Ludowej , rządy komunistów (~str. 118) 1989 Odsunięcie od władzy Todora Żiwkowa (10 XI), początek demokratyzacji

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

GRECJA staroż.

Grecja starożytna, panowanie rzymskie (--? str. 21-38) Napad germańskich Gotów, spalenie Aten Chrześcijaństwo religią panującą, likwidacja instytucji pogańskich Grecja częścią cesarstwa bizantyjskiego Naplyw najeidiców i osadników slowiańskich (m.in. Peloponez) Spustoszenia wy wolane najazdami Arabów, Bulgarów i Normanów Krzyżowcy zdobywają Konstantynopol, w Grecji powstają państewka rządzone przez feudalów zachodnioeuropejskich; Epir i Peloponez pozostają niezależne XIII w. Rozkwit Mistry i Monemwasji na Peloponezie (Morei) XIII-XIV w. Rywalizacja Krzyżowców, Wenecjan, Genueńczyków, Katalończyków i Turków 1453 Zdobycie Konstantynopola przez Turków (29 V), w ciągu kilku lat opanowanie przez Turków prakt. calej Grecji Wlaściwej (Ateny 1456, Morea 1460) XVIII w. Fanarioci (bogata warstwa kupców greckich) rzecznikami odrodzenia narodowego 1769, 1787 Powstania antytureckie reakcją na ucisk ludności greckiej Upadek panowania Wenecjan na Wyspach Jońskich - cala Grecja pod wladzą turecką 1797 pocz. XIX w. Powstanie heterii - tajnych greckich organizacji kulturalno-oświatowych 1821 Wywieszenie przez biskupa Germanosa sztandaru greckiego w klasztorze Agia Lavra (25 III) - początek ogólnonarodowego powstania 1822 Proklamowanie niepodleglości przez Kongres Narodowy 1826 Obrona Missolungi (bierze w niej udzial angielski poeta John Byron) i wzrost nastrojów progreckich w Europie po masakrze jej obrońców 1827 Anglia, Francja i Rosja występują w obronie Grecji, 1830 Turcja uznaje jej niepodleglość 1831 Grecja monarc hią; królem książę bawarski Otton I 1843 Nadanie Grecji konstytucji i utworzenie parlamentu XIXw. Spory między zwolennikami używania w literaturze języka .. klasycznego" (katharewusa) i .. ludowego" (dimotiki) 1881 Przylączenie Tesalii i pd. Epiru do Grecji 1897 Klęska antytureckiego powstania na Krecie 1912-13 Zdobycie w wojnach bałkańskich pn. Epiru, części Macedonii i wysp M. Egejskiego 1917 Udział w I wojnie św iatowej po stronie Ententy 1919-22 Wojna przeciwko Turcji, dotarcie pod Ankarę, 1922 klęska, która zmusiła setki tysięcy Greków z Azji Mniej szej do opuszczenia swych siedzib (wymiana ludno ści) 1932 Proklamowanie republiki 1935 Dyktatura gen. Kondilisa doprowadza do restauracji monarchii (król Jerzy II) 1936-40 Dyktatura gen. Ioannisa Metaxasa 1940 Wtargnięcie wojsk włoskich do Grecji (28 X) i ich wyparcie przez armię grecką 1941 Inwazja niemiecka (6 IV) i okupacja całego kraju po kapitulacji wojsk greckich 1941-44 Król Jerzy II na emigracji, silny ruch oporu w kraju 1944 Wyzwolenie kraju przez wojska brytyjskie przy znacznym udziale komunistycznych partyzantów 1946-49 Wojna domowa monarchistów z komunistami ; komuniści przegrywają po wstrzymaniu im pomocy przez Jugos ławię 1960 Niepodległość Cypru, napięcia między grecką i turecką ludnością wyspy Wojskowy zamach stanu. Zawieszenie konstytucji. Emigracja króla Konstantego II 1967 1974 Nieudana interwencja na Cyprze i upadek .. rządów pułkowników" 1981 Wstąpienie Grecji do EWG lata 80. i 90. Napięcia w stosunkach z Turcją, od 1991 spór z Macedonią o nazwę tego kraju 267 n.e. IV w. IV -XII w. VI w. IX-XI w. 1204

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

TURCJA staroż.

Liczne wysoko rozwinięte cywilizacje w Azji Mniejszej (m.in. Hetyci, Grecy, Rzymianie) Anatolia we władaniu cesarzy bizantyjskich Pojawienie się Arabów i kultury islamu na terenie Anatolii, wojny bizantyjsko-arabskie Przej ście Seldżuka , wodza jednego z tureckich plemion znad Amu-Darii, na islam Usamodzielnienie się Thrków Seldżuckich i ich pierwsze podboje w Azji Środkowej Togrul-beg wkracza do Bagdadu i otrzymuje tytuł sułtana (opiekuna kalifatu) Pokonanie pod Manzikertem wojsk bizantyjskich, zajęcie Syrii i części Anatolii Rozpad jednolitego państwa seldżuckiego po śmierci Malik Szacha Liczne państwa seldżuckie w Anatolii (najsilniejszy z nich - sułtanat rumijski w Konyi), rozkwit architektury seldżuckiej . Przybycie do Anatolii nowych plemion tureckich (wypartych z Azji Środkowej przez Mongołów) 1207-73 Dżelaleddin Rumi (,,MewIana") - wielki mistyk i poeta, założyciel zakonu derwiszów od ok. 1250 Rozszerzanie przez Osmana terytorium jego państewka w zachodniej Anatolii 1326 Bursa (d. Brussa) stolicą państwa osmańskiego 1330 Sformowanie warmii osmańskiej korpusu janczarów 1357 Pierwsze posiadłości Thrków osmańskich na kontynencie europejskim (płw. Gallipoli) 1389 Pobicie Serbów na Kosowym Polu; Serbia i Bułgaria podporządkowane Turcji Pierwsze oblężenie Konstantynopola przez Thrków 1396 1402 Klęska pod Ankarą (20 Vln po najeździe Timura; rozpad państwa osmań s kiego 1413 Ponowne zjednoczenie kraju przez Mehmeda I (1413- 21) 1444 Rozbicie pod Warną wojsk węgiersko-polskich przez Murada II (1421 - 51) 1453 Zdobycie Konstantynopola (29 V) i przemianowanie go na Stambuł przez Mehrneda II Zdobywcę (1451-81), wyprawy Thrków od Węgier po granice Indii Podporządkowanie Thrcji chanatu Tatarów krymskich 1474 Pobicie na równinie Czałdyran wojsk perskich (23 VIII), podział Kurdystanu 1514 1516-17 Podbój Syrii, Palestyny i Egiptu przez Selima I Okrutnego 1520-66 Panowanie Sulejmana II Wspaniałego : szczytowy okres rozwoju państwa osmańskiego (152 1 zdobycie Belgradu, 1526 pokonanie Węgrów pod Mohaczem i zajęcie Budy, 1529 dotarcie pod Wiedeń, 1534 zajęcie Bagdadu; opanowanie Azerbejdżanu, Jemenu i wybrzeży M. Śródziemnego). Reforma prawa i reorganizacja administracji XVlw. Klasyczny okres literatury tureckiej (Baki, Fizuli i in.) XVI- Klasyczny styl w architekturze tureckiej (wzorowane na Hagia Sofia meczety kopułoXVrIw. we projektowane przez Hejreddina, Sinana i in. architektów) 1571 Klęska pod Lepanto (~ str. 90), utrata panowania nad M. Śródziemnym 1590 Uzyskanie Gruzji po wojnie z Persją 1620 Wyprawa na Polskę, dotarcie do Chocimia 1622 Pierwszy bunt janczarów zakończony zmianą suItana; okres osIabienia władzy Początek władzy Mehmeda KopriiIii, Albańczyka, założyciela dynastii wezyrów. 1656 Znaczne wzmocnienie państwa , wznowienie polityki podbojów 1672 Wymuszenie na Polsce pokoju w Buczaczu - zajęcie Podola i Ukrainy; do 1678 pobieranie od Polski "upominków" (interpretowanych jako haracz) Nieudane oblężenie Wiednia; utrata części Węgier po wojnie z Ligą Świętą 1683 1699 Traktat w Karłowicach - utrata szeregu ziem i mocarstwowej roli w Europie I pol. Okres znacznego osłabienia wladzy, szereg buntów janczarów i chłopstwa , wojny XVIII w. w Europie z Rosją i Austrią 1736 Utrata na rzecz Persji szeregu ziem na wschodzie (ostatnia wojna turecko-perska) 1768-74 Wojna z Rosją; utrata części wybrzeży i panowania nad Morzem Czarnym od V w. VII w. X w. I poło XI w. 1055 1071 1092 I pol. XIII w.

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

Próby reform skarbowych i militarnych za Selima III zakończone kolejnym buntem kon. xvmw. janczarów i utrwaleniem bezwładu państwa Likwidacja korpusu janczarów przez sułtana Mahmuda Il 1826 Traktat w Adrianopolu - po serii powstań uznanie niepodległo~ci Grecji , autonomii 1829 Serbii i utraty kontroli nad Mołdawią 1810-40 Emancypacja Egiptu spod bezpo~redniej władzy Turcji 1839 Reformy sułtana Abdulmedżida - równouprawnienie poddanych, reformy podatkowe, administracyjne i wojskowe, propagowanie strojów europejskich Traktat berliński - straty terytorialne na Bałkanach i (na rzecz Rosji) na Zakaukaziu 1878 XIXw. Utrata większo~ci posiadło~ci afrykańskich na rzecz mocarstw europejskich 1908 Rewolucja młodoturecka, wprowadzenie monarchii konstytucyjnej 1912-13 Wojny bałkańskie, utrata większo~ci pozostalych ziem w Europie 1914-18 Udział w I wojnie ~wiatowej po stronie państw centralnych, klęski na wielu frontach Udana obrona przesmyku Dardanele przed desantem alianckim, popularno~ć zyskuje 1915 jeden z dowódców - Mustafa Kemal Wystąpienie Mustafy Kemala (Atatiirka) przeciwko projektom wielkich mocarstw 1919 1920 Traktat w Sevres - planowany podział Turcji między Grecję, Wielką Brytanię, WIochy, Francję i poddanie Stambułu kontroli mocarstw; nie wprowadzony w życie Akceptacja utraty ziem arabskich w nadziei zachowania ziem etnicznie tureckich 1920 1920-22 Wojna z Grecją o zachodnią Anatolię (dwa zwycięstwa pod Inonii 1920, zwycięstwo pod Dumlupunar 1922) ; ustalenie granic (1923) i wymiana ludno~ci (kilka mln osób) 1922 Abdykacja ostatniego sułtana Położona w centrum kraju Ankara wybrana na stolicę kraju 1923 1923-28 Reformy wewnętrzne (zakaz działania większo~ci instytucji islamskich, równouprawnienie kobiet, wprowadzenie alfabetu lacińskiego, reformy języka) Wprowadzenie nazwisk zamiast tradycyjnych imion i przydomków 1934 1939-45 Lawirowanie między Niemcami i aliantami w celu uniknięcia wojny lata 80. Otwarcie gospodarki na współpracę zagraniczną, gwałtowny rozwój turystyki lata 90. Separatyzm kurdyjski największym problemem wewnętrznym państwa

ALBANIA staroż.

Plemiona Ilirów (przodków Albańczyków) pod wpływami cywilizacji antycznych Pierwotne, nietrwałe państewka albańskie XIVw. Emigracje Albańczyków (gl. do pd. WIoch) po najazdach Serbów i Turków 1443-68 Niezależno~ć Albanii po powstaniu Gjergi Kastrioty (Skanderbega), ciężkie walki z sułtanem Mehmedem n Zdobywcą XVlw. Początek islamizacji kraju , rozwój literatury albańskiej (gl. na emigracji we Wloszech), silne wpływy włoskiego Odrodzenia xvm w. Osadnictwo albańskie w Kosowie I pol. XIX w. Powstania antytureckie kon. XIX w. Działalno~ć Ligi Albańskiej , rozbudzenie poczucia narodowego 1908 Kongres narodowy w Bitoli - przyjęcie standardu języka literackiego i alfabetu łacińskiego 1912 Proklamowanie niepodległo~ci 1925- 39 Dyktatura Achmeda ben Zogu (król Zogu 1); bliskie związki z WIochami 1939-44 Okupacja włoska zakończona przejęciem władzy w kraju przez komunistów 1961 Zerwanie komunistów albańskich z ZSRR, bliska współpraca z Chinami 1968 Skrajnie lewicowa konstytucja, zakazująca m.in. wyznawania religii 1978 Zerwanie z komunistami chińskimi po odej~ciu przez nich od maoizmu Upadek reżimu komunistycznego, początek trudnych reform (naj uboższy kraj Europy) 1989

XII w.

PRZEGLĄD

GEOGRAFICZNY - EUROPA

STEPY EUROPY POLUDNIOWO - WSCHODNIE} Okres VIlIpol. VII w. p.n.e.

Dominu- Gr. lud jęz .

Charakterystyka, uwagi

jący

?

Koczownicze plemiona pasterskie. Najazdy po Karpaty na zachodzie, a Zakaukazie, Anatolię i Mezopotamię na poludniu (wojny z państwem Lidyjczyków w VII w. p.n.e.). Rozproszeni i zasymilowani przez Scytów

VII-III Scytowie w. p.n.e.

I

Przybysze z Azji Środk. , początkowo na stepach nad M. Czarnym, po 512 p.n.e. (nieudany najazd Persów) najazdy na zachód (od dorzecza Odry po Balkany). Charakterystyczne, bogate pochówki wodzów i arystokracji plemiennej w kurhanach. Ożywione kontakty z cywilizacją grecką. Pod koniec okresu o~rodki miejskie i organizmy państwowe

VI-II Sauromaci w. p.n.e. (Sarmaci)

I

Przybysze z Azji Środk. żyjący następnie nad dolną Wołgą, kultura zbliżona do scytyjskiej. Od końca IV w. p.n.e. napór na Scytów, ok. 200 p.n.e. pokonanie ich i zajęcie ich ziem

II w. Jazygowie p.n.e.- ~oksolanie IVw. Alanowie n.e. Aorsowie

I

Ludy koczownicze kręgu sarmackiego, spychane na zachód pod naciskiem Hunów z Azji Środk . W pocz. n.e. Jazygowie wędrują na Niz. Węgiers ką, Roksolanie na pogranicze rzymskie, Alanowie na pn. Kaukaz (przodkowie dzisiejszych Osetyńców)

G

Przybysze ze Skandynawii, przejściowo nad Wisłą. Walki z Rzymianami, 370-375 rozbici przez Hunów i zmuszeni do wędrówki na zachód

T

Przybysze z Azji, po rozbiciu ludów sarmackich i Gotów osiedlili się na stepach, skąd przez prawie 100 lat nękali najazdami znaczną czę~ć Europy. Po rozpadzie państwa Attyli w końcu V w. zmieszani z innymi ludami i zasymilowani (~ str. 43, 269)

?

Lud prawd. ~rodkowoazjatycki . Po przej~ciowym zajęciu stepów na pn. od Kaukazu przemie~cil się na Niz. Węgierską (~str. 43)

ok.200ok. 375

Kimerowie

Goci

ok. 370Hunowie ok. 500 Vlw.

Awarowie

Ok. 500 zajęli stepy Kubania. Rozbici przez Chazarów w pol. VII w. podzielili s ię - czę~ć utworzyła silne państwo na BałkanacQ (uległa T jednak slawizacji), a czę~ć tzw. Bułgarię Kams ką w~ród Ugrofinów nad ~rodk. Wołgą (osłabione przez Mongołów 1236 i rozbite ostatecznie przez Wielkie Księstwo Moskiewskie w 1431)

ok. 500600

Bułgarzy

ok. 650965

Chazarowie

gl.

odVw.

Słowianie

S

Stopniowe zasiedlenie terenów stepów przez rolnicze (w większo~ci) plemiona Europy Środk.-Wsch. Często uzależnieni od koczowników, ale zachowujący własną odrębno~ć i z reguly asymilujący najeźdźców

pocz. IXw.ok. 880

Węgrzy

U

Przybysze ze stepów pd. Uralu , przej ~ciowo opanowali stepy nad Morzem Azowskim, pozostając pod wpływami Chazarów. W końcu IX w. przenieśli się na Nizinę Węgierską, gdzie jako jedyni zdołali założyć własne państwo nie ulegając asymilacji (~ str. 44, 242)

ok. IXXlw.

Pieczyngowie

T nad M. Azowskim. Służyli jako najemnicy prawie w całej Europie.

X-pol. Xillw.

Polowcy (Kumanowie)

T

Twórcy wieloplemiennego, potężnego państwa (chaganat) nad dolną Wołgą i Donem. Rozległy handel ze Slowiańszczyzną, Bizancjum i ~wiatern islamu, silne wplywy judaizmu. Rozbici 965 przez Ru~ Kijowską

Po przybyciu ze wschodu i ataku na Chazarów Długo

stanowili istotny czynnik polityki

Początkowo

zajęli

księstw

miejsce

Węgrów

ruskich

nad dolną Wołgą, w I pol. XI w. zepchnę li na zachód Pieczyngów. Atakowali Ru~ Kijowską, posiadło~ci bizantyjskie i rejon T Kaukazu. Po rozbiciu ich przez Mongołów (1223) resztki sc hroniły się m.in. na Węgrzech i w Bulgarii, gdzie zostaly zasymilowane

PRZEGLĄD

Okres 1223XVIII w. XVIIXIXw.

GEOGRAFICZNY - EUROPA

Dominu- Gr. lud jęz .

Charakterystyka, uwagi

jący

Przybysze z Azji Wsch .. W XIII w. zdobyli panowanie nad stepami i MongoM, Ru s ią . W XIV- XVI w. utracili zwierzchnictwo nad Rus ią , ale do 1783 lowie T (chanat krymski), uznawszy s ię za lenników Turcji, władali stepami i (Tatarzy) dokonywali łupieżczych wypraw na pólnoc (~ str. 43, 269) Kozacy, Rosjanie

S

Gr. jęz. - grupa językowa ; I -

Zaludnianie stepów przez osady Kozaków podlegających formalnie Rzeczypospolitej, a od XVII w. coraz częściej Rosji. W XVIII- XIX w. rozwój miast i przemysłu , z ludnością gł . rosyj ską irań ska;

G-

gennańska;

M - mongolska: S -

slowi ańska :

T - turecka; U -

ugrofińska

REJON KAUKAZU pocz. I tys. p.n.e. Potęga państwa Urartu na ziemiach Armenii ok. 600 p.n.e. Przybycie (z Bałkanów lub Anatolii) indoeuropejskich Hajów - przodków Ormian IV w. p.n.e. Pierwsze państwa na ziemiach Gruzji - Kolchida i Iberia 94-56 p.n.e. Panowanie Tigranesa I w Armenii; wojny z Partami i Rzymem 30 I n.e. Armenia jako pierwszy kraj na świecie przyjmuje chrześcijaństwo (misja św. Grzegorza) IV w. Przyjęcie chrześcijaństwa w Gruzji oraz na ziemiach obecnego Azerbejdżanu 2 poł o IV w. Opracowanie alfabetu ormiańskiego (Mes rop Masztoc) i gruz iń skiego; początki literatury (zwł. koście ln ej) w tych językach IVw. Początki rozwoju wielogłosowej pieśni gruzińskiej V- Vlw. Rywalizacja Bizancjum i sasanidzkiej Persji na Zakaukaziu poł. VII w. Najazd arabski, szerzenie się islamu na ziemiach Azerbejdżanu VIII-X w. Uniezależnienie od Arabów i rozbicie polityczne; potęga rodu Bagratydów w Armenii i Gruzji, drobne państewka na terenie Azerbejdżanu X- XII w. Rozkwit literatury ormiańskiej (m.in. Grzegorz z Nareku, Nerses Sznorhal i) Xlw. Najazd tureckich Seldżuków X- XIw. Początek emigracji Ormian na ziemie sąsiednie (nasilony od XIV w.) 1080-1375 Ormiańskie państwo w Cylicji nad M. Śródziemnym (Mała Armenia) XII w. Rozkwit poezji na dworze szachów Szyrwanu (m.in. Abul-Gandżewi , "król poetów") 1184-1213 Złoty okres kultury i potęgi Gruzji pod rządami królowej Tamary: 5 mln poddanych, rozkwit filozofii, sztuki i literatury (Szota Rustaweli) Pierwszy z licznych najazdów Mongołów na Zakaukazie 1231 XV- XVII w. Rywalizacja Turcji i Persji (od xvm w. także Rosji) na Zakaukaziu 18łO Wcielenie królestwa zachodniogruzińskiego do Rosji - ostatecmy podział Zakaukazia 1834-59 Imam Szamii wodzem (trwającej od 1816) walki narodów pn. Kaukazu przeciw Rosji (1857-59 oddział ochotników polskich walczy po stronie SzamBa) 2poł. XIXw. Odrodzenie narodowe w śród ludów Kaukazu, powstawanie partii politycznych 1895-95 Rzezie i deportacje milionów Ormian na ziemiach Turcji; opustoszenie wielu terenów zamieszkałych od wieków przez Ormian i 1914-18 Upadek władzy Rosji na Zakaukaziu po rewolucji bolszewickiej 1917 Ogłoszenie niepodległości Azerbejdżanu , Armenii i Gruzji 1918 Ponowny podbój państw kaukaskich przez Rosję (radziecką) 1919-21 Wprowadzenie cyrylicy do zapisu kilkudziesięciu języków narodów Kaukazu lata 30. 1944-45 Wysiedlenie niektórych narodów Kaukazu do azjatyckiej części ZSRR 1991 Proklamacja niepodległości Gruzji, Azerbejdżanu , Armenii i Czeczenii, wojna azersko-ormiańska

1994

Początek

wojskowej interwencji rosyjskiej w Czeczenii