Revolucija i nacije - Evolucija stavova vodstava KPJ i Kominterne 1919—1929. godine [PDF]

Zitiervorschau

Političke teme Biblioteka suvremene političke misli

I z d a n ja C e n tr a za k u ltu r n u d j e l a t n o s t S S O Z agreb

H P V ^

Političke teme Biblioteka suvremene političke misli U r e d n ik R a d u le K n e ž e v ić

Revolucija i nacije E v o lu c ija s ta v o v a v o d s ta v a K P J i K o m in te r n e 1919— 1929. g o d in e

G ordan a V la jčić

Zagreb, 797«.

Kazalo

P redgovor

7 U vod

9 I P O G L A V L JE V rije m e čiste klasne borbe

^

N eke pretpostavke teorijsk ih osnova KPJ toga vrem ena. Prvi kongres K om intern e o jug o sla ven sko j revoluciji. Socijalna stru k tu ra jugoslavenskog sela i seljačko pitanje. O snivački kongres SRPJ(K). Proglas K om interne b alkanskim k o m u n istim a u o žu jk u 1920. godine. Drugi ' kongres SRPJ(K). P ro m ijen jen i u v jeti djelovanja KPJ i prve dilem e. Druga k onferencija KPJ i intervencija K om in tern e. ■' c

17 I I P O G L A V L JE N a c ije i se ljaštvo u f u n k c iji re vo lu cije

Treća k onferencija KPJ. P lenum NRPJ travnja 1924. godine. Peti kongres Kom interne. O tpori p la tfo rm i treće ko n feren cije KPJ i intervencija K om interne. J. V. Sta ljin i K om in tern a o o dnosu revolucije i nacionalnog pitanja u našoj ze m lji u 1925 i 1926. godini. Treći kongres KPJ. Intervencija K om in tern e 1928. godine, č e tv r ti kongres KPJ

71 S k r a ć e n ic e

151 P o p is lite r a tu r e

153

Predgovor

Već dulje vremena dio moga znanstvenoistraživačkog rada usmjeren je na izučavanje problematike odnosa jugoslavenskog komunističkog pokreta i Kominterne prema međunacionalnim odnosima u Kraljevini SHS. Rezultate toga rada objavila sam u nekoliko većih i manjih radova. Širenje spoznaja o tom pro­ blemu sve više me upozoravalo na veliko značenje odnosa jugoslavenske proleterske revolucije prema jugoslavenskom nacionalnom pitanju. Tako je nastala zamisao o izradi šireg rada posvećenog toj problematici. U pristupu realizaciji te zamisli ocijenili smo da bi bilo dobro najprije temeljitije izložiti stavove vodstava KPJ i Komin­ terne. koji se nalaze u dijelu objavljene suvremene arhivske grade njihovih kongresa, konferencija i plenuma. Time bismo široj javnosti omogućili kontinuirani i sažeti uvid u evoluciju njihovih stavova u jednom od najdelikatnijih problema jugosla­ venske socijalističke revolucije. Ovakvim pristupom izboru izvora znatno smo umanjili mo­ gućnost kompletnijeg sagledavanja razmatranja nacionalnog pi­ tanja u KPJ i jugoslavenskom komunističkom pokretu i zato ovaj rad shvaćamo kao prilog budućim istraživanjima teorijskog i praktičnopolitičkog razvitka jugoslavenskog komunističkog po­ kreta između dva svjetska rata. S obzirom na značenje povezivanja seljaštva za djelovanje niza građanskih stranaka Kraljevine SHS, kao i s obzirom na značenje seljačkog pitanja za izvedbu jugoslavenske proleter­ ske revolucije, znatnu pažnju posvetili smo uporednom praće­ nju seljačkog i agrarnog pitanja. S obzirom na socijalnu i na­ cionalnu strukturu Kraljevine SH S smatramo nacionalno i se­ ljačko pitanje vrlo značajnim problemima jugoslavenske prole­ terske revolucije toga vremena.

Primjedbe i sugestije recenzenata dr Voje Rajčevića i dr Ivana Perića uzela sam u obzir prilikom pripremanja rukopisa za tisak. Centar za kulturnu djelatnost Saveza socijalističke omladine preuzeo je na sebe zadatak da ovaj rad bude objav­ ljen. Smatram svojom prijatnom dužnošću da im se na ovom mjestu zahvalim.

U Zagrebu, listopada 77.

G. V.

UVOD

Uvod

11

Proces ugrađivanja problematike nacionalnog pi­ tanja u revolucionarne ciljeve K P J trajao je relativno dosta dugo. Interesi radničke klase ishodišta su osno­ va teorijskih stavova i sadržaja strategije i taktike svake istinske komunističke partije, a ukoliko takva partija djeluje u višenacionalnoj sredini čiji društveno-ekonomski i politički odnosi rezultiraju i nacio­ nalnim pitanjem, ona mora biti zainteresirana za n ji­ hovo razrješavanje i o njim a se izjasniti. Takva parti­ ja ne može u svojim osnovama teorijskih stavova, a po­ sebno ne može u sadržaju svoje strategije i taktike, preskočiti problematiku nacionalnog pitanja i koncen­ trirati pažnju isključivo na ekonomsko-socijalne cilje­ ve proleterske revolucije ili, kako se češće kaže, na čisto klasnu borbu. Voditi bitku za socijalistički pre­ obražaj takve sredine, a biti nezainteresiran za razrje­ šavanje međunacionalnih odnosa, znači već u začet­ ku revoluciju dovesti u pitanje, izolirati je od najši­ rih slojeva naroda, a na uštrb radničke klase. Voditi bitku za socijalizam znači voditi bitku za realizaciju pune demokracije pod vodstvom radničke klase, a tak­ va demokracija podrazumijeva i punu sloboflp, fffzvjtka nacija. Taj princip važi kako unutar pojedinih više­ nacionalnih zajednica, tako i na planu razvitka svjet­ skog komunističkog pokreta. Borba za socijalizam u višenacionalnoj zajednici prvenstveno se temelji na klasnom jedinstvu proleta­ rijata sviju nacija, kao ishodištu borbe za socijalizam, koji obezbjeđuje i jedinstvo interesa nacija. Povijesni razvitak nacija i nacionalnih manjina, koje su 1. prosinca 1918. godine pod vodstvom nacio­ nalnih buržoazija a pod zaštitom sila Antante ušle u sastav prve jugoslavenske državne zajednice, unaprijed je osuđivao na propast svaki pokušaj radničke klase u našoj zemlji, da izvodi socijalističku revoluciju is­ ključivo ekonomsko-socijalnog sadržaja, tj. čistu klas­ nu borbu. K P J je nastala i razvijala se upravo u sredini ko­

R evolucija i nacije

12

ja nije garantirala ni minim um ravnopravnosti nacija. Iz tradicije borbe južnoslavenskih naroda za nacional­ no ujed injenje u samostalnu državu, a u uvjetim a pr­ vog svjetskog im perijalističkog rata i igre velikih sila sudbinom m alih naroda, stvorena je K raljev in a S H S . Poznate su nam, bar u osnovi, sve one dileme koje su tada izbile oko p itanja načina i oblika ujed injenja na­ ših naroda. Poznata nam je i užurbanost kojom su na­ cionalne buržoazije pristupile aktu državnog ujedi­ njenja bojeći se posljedica odjeka Oktobarske revolu­ cije i u našim krajevim a. Tu je bio prisutan i faktor straha da države iz tabora sila pobjednica još više ne okrnje prostor buduće jugoslavenske države. Plim a re­ volucije u zapadnoj Ev ro p i toga vremena, kao i inter­ ne računice koje su pojedine nacionalne buržoazije imale u perspektivi unutar jedinstvene jugoslavenske državne zajednice uklopile su se krajem 1918. godine u planove sila pobjednica oko B alkana i Evrop e u cje­ lini. Na taj je način stvaranje prve jugoslavenske d r­ žavne zajednice poslalo im perativ toga vrem ena kako za one koji su o njoj sanjarili kao pobornici panslavističkih i jugoslavenskih ideala, tako i za one koji su panslavizam i jugoslavenstvo p rihvatili s pozicija ekonomsko-socijalnih i političkih interesa svoje klase ili nacije. Zbog loga, kada govorimo o protagonistima jugoslavenske ideje, o jugoslavenstvu i borbi za stva­ ranje prve jugoslavenske države, moramo biti vrlo paž­ ljiv i u analizi motiva koji su pojedine ljude, grupe po­ litičara, p artije ili slojeve društva usm jeravali k ju ­ goslavenstvu ili protiv njega, k takvoj ili d rugačijoj d r­ žavnoj zajednici. Ovaj princip važi i u ""pristupu analizi razvitka'stavova K P J u razrješavanju međunacionalnih odnosa u našoj zemlji. M a koliko narodi koji su se od prosinca 1918. go­ dine našli u sklopu K raljevin e S H S bili u svojoj ve­ ćini etnički srodni i ma koliko bio opravdan napor u borbi za njihovo državno ujedinjenje, povijesni raz­ vitak do 1918. godine zahtijevao je daleko veću postup­ nost i opreznost u procesu državnog ujedinjenja. la ­

ko je jugoslavenska buržoazija kao klasa u prvim go­ dinama postojanja zajedničke države bila sklona poli­ tici čvrste ruke i jačoj centralizaciji kako iz razloga međunarodne situacije, tako i zbog plime revolucionar­ nih previranja u našoj zemlji, u isto vrijem e nije bila sklona prepuštanju vlasti u državi samo jednoj naci­ onalnoj buržoaziji. Njezino klasno jedinstvo manife­ stiralo se samo u odnosu na proces konstituiranja dr­ žave i na radničku klasu, kao i na sve one društvene slojeve koji su svojim djelovanjem remetili razvitak mladog jugoslavenskog kapitalističkog sistema. Sm at­ rali su da u svemu drugom im aju zasebna prava, kako na planu ekonomskog, tako i političkog razvitka drža­ ve. Upravo su iz redova jugoslavenskih nacionalnih buržoazija potekle teze o potrebi uvođenja federativ­ nog, konfederativnog ili centralističkog državnog ure­ đenja zemlje, ovisno o interesima koji su m otivirali pojedine nacionalne buržoazije u novoj državi. S as­ pekta njihovih međusobnih odnosa, jugoslavenska bur­ žoazija nikada nije bila klasno jedinstvena, a ta pocijepanost je imala korijen prvenstveno u nacionalnoj pripadnosti, što je vidljivo i iz djelovanja građanskih stranaka monarhističke Jugoslavije u cijelom periodu do njezina rasula. N ijedna od građanskih stranaka nije se uspjela afirm irati izvan okvira svoje nacije, što zna­ či da objektivno nijedna od njih nije djelovala u smi­ slu stvaranja jake i homogene jugoslavenske države. To se nesumnjivo odrazilo na cjelokupni ekonomski i politički razvitak zemlje i na način njezinog dezintegriranja u 1941. godini. Ekonom ski slaba, a d jeluju­ ći u izrazito agrarnoj sredini, svaka od nacionalnih buržoazija potražila je oslonac u najbrojnijem sloju jugoslavenskog društva, seljaštvu. Parcijalnom agrar­ nom reformom usporila je njegov savez s malobrojnim proletarijatom, a nacionalnim programom svaka od njih ponudila mu je svoju viziju dovršavanja nacional­ ne revolucije. Strah od svjetske i jugoslavenske proleterske revo­ lucije bio je već krajem 1920. godine sveden na m ini­

R evolucija i nacije

^4

mum, otvarajući jugoslavenskoj buržoaziji velike mo­ gućnosti međusobnog razračunavanja bez straha od ve­ ćih socijalnih ili p olitičkih porem ećaja na njezinu šte­ tu. Razračunavanje je završilo pobjedom srpske buržoazije i njezinih koncepcija državnog ustrojstva K raljev in e S H S . Pobijedio je princip državnog centra­ lizma i nacionalnog unitarizm a, ko ji su se u k ra jn jo j lin iji svodili na stvaranje velike S rb ije pod plaštem K raljev in e 9 H S . Takav završetak'striroba unutar jugo­ slavenske buržoazije bio je i potpuno logičan. S rp ­ ska buržoazija bila je jedina južnoslavenska pob­ jednička buržoazija iz prvog svjetskog rata, je d i­ na koja je im ala i objektivne mogućnosti da izabere korisnog saveznika. Uz snažnu podršku Francuske, stvara branu prodoru mađarizacije i germanizacije na Balkanu, a u isto vrijem e sprečava i prodor talijan­ skog u tjecaja na drugu stranu Jad rana. Ona je u isto vrijem e trebala poslužiti i kao brana prodoru kom uni­ stičke ideologije na B alkan u i b iti zaštitnik emigran­ tim a iz Sovjetske Rusije. Ostale nacionalne buržoazi­ je, prvenstveno hrvatska i slovenska, bile su iz tabora pobijeđenih. One su bile jače ekonomski, a srpska po­ litički. Prve su im ale kapital, a druga vlast. N ijedna od n jih nije bila spremna d ije liti ono što ima, pa se cijela politička igra svela ili na prisilu ili na pogađa­ nje. Snažan adut u rukam a nesrpske buržoazije bilo je neriješeno nacionalno pitanje, koje je im alo daleko veću moć nego što je srpska buržoazija očekivala. S tim kapitalom je građanska klasa ugnjetenih nacija već krajem 1920. godine stekla političku prednost u redovima seljaštva, sitne i srednje buržoazije, a da se pri tome nije ni najm anje potrudila da bilo što m ijenja u ekonomsko-socijalnim osnovama jugoslavenskog ka­ pitalističkog sistema. Cak ni djelom ično izvedena ag­ rarna reform a nije seljaštvo ud aljila od nacionalnih buržoazija, je r je vjerovalo da će u svojim budućim na­ cionalnim državama ostvariti i socijalnu pravdu. Činje­ nica je da su seljaštvo i mase ugnjetenih nacija preva­ rene od svojih buržoazija, a te mase su ipak godinama

l'vod

\5

svoje glasove davale nacionalnoj buržoaziji. Tako se stvarao težak jaz među našim narodima udaljavajući ih od velike ideje jugoslavenskog ujedinjenja. Upravo je jugoslavenska buržoazija dovela u pitanje pojam jugoslavenstva profanirajući njegovu prvotnu suštinu i dovodeći u sumnju svrsishodnost ujedinjenja iz pro­ sinca 1918. godine kod nacija, koje su ušle u sastav novostvorene državne zajednice Kraljevine S H S , odno­ sno Jugoslavije. M ržnja prema srpskoj buržoaziji ši­ rila se i na srpsku naciju dovodeći je u k ra jn je nezavi­ dan položaj branioca državnog centralizma i nacional­ nog unitarizma. U vezi s društveno-ekonomskom i političkom si­ tuacijom prvih godina razvitka jugoslavenske državne zajednice postavlja se pitanje kakve su bile objektiv­ ne političke šanse jedne revolucionarne radničke orga­ nizacije. M išljenja smo da su one upravo u procesu stvaranja nove države, neriješenog agrarnog i nacio­ nalnog pitanja, u vrijem e kada seljaštvo još nije ma­ sovno prihvatilo vodstvo nacionalnih buržoazija bile optimalne. Radnička organizacija općejugoslavenskog značaja koja bi u svoje revolucionarne ciljeve ugradi­ la i zahtjev nacionalne ravnopravnosti, vrlo brzo bi postala ona vodeća snaga koja bi nacionalne i seljač­ ke pokrete uklopila u proces proleterske revolucije, a time i sebi otvorila mogućnost političke afirm acije na širem planu. U jugoslavenskim uvjetim a toga vreme­ na revolucionarna radnička organizacija općejugosla­ venskog tipa nije mogla biti usko klasna organizacija, zbog postojećih međunacionalnih odnosa i ponašanja seljaka. Trebalo je voditi računa o činjenici da dolazi vrijem e potiskivanja ekonomsko-socijalnih ciljeva revoluoije od strane nacionalnog pitanja, u čijem je rje­ šavanju većina masa iz redova ugnjetenih nacija vid­ jela i rješenje svoga ekonomsko-socijalnog položaja. Radnička p artija trebala se prilagoditi takvim politič­ kim procesima, prihvatiti mogućnost povezivanja ekonomsko-socijalne i nacionalne komponente klasne bor­ be jugoslavenskog proletarijata. Pri tome je, naravno,

R evolucija i nacije

jq

trebala strogo vod ili računa o socijalnoj strukturi ju ­ goslavenskog društva, posebno jugoslavenskog sela. M i smo im ali mnogo bezemljaša, ali daleko više sitnog i srednjeg seljaštva koje je očekivalo povećanje svog zemljišnog fonda i nije bilo sklono ko lektivizaciji zem­ ljišne svojine. Sam o je m ali dio jugoslavenske p rivre ­ de počivao na radu poljoprivrednog proletarijata i m a­ lo je bilo onih p oljop rivred nih dobara koja su prihva­ tila kap italistički način proizvodnje, a sitni i srednji seljak nije znao za proširenu reprodukciju. š to se tiče radničke klase, ona je b ila koncentri­ rana prvenstveno u razvijenijim zapadnim krajevim a, ali je i ona bila više zanatskog, a m anje industrijskog tipa. Po ljoprivrednog p ro le ta rijata bilo je nešto u V o j­ vodini i d ijelovim a Slavonije. Tako m ali postotak rad­ ničke klase trebao je biti drugi značajni ind ikator bu­ dućoj općejugoslavenskoj revolucionarnoj radničkoj p artiji u pristupu ko ncipiranju sadržaja i načina izvo­ đenja revolucije u našoj zemlji.

I POGLAVLJE V rijem e č iste klasne bo rb e

V rijem e čiste klasne borbe

ig

Neke pretpostavke teorijskih osnova KPJ toga vremena Državnopravnim konstituiranjem Kraljevine S H S 1. prosinca 1918. godine, otvorio se pred radničkim po­ kretim a naših naroda i narodnosti problem njihova idejnog i organizacijskog objedinjavanja. Dotada od­ je liti radnički pokreti i njihove organizacije, različitih idejnih utjecaja, kao i različitih ekonomsko-socijalnih i političkih uvjeta njihova dotadašnjeg razvitka, ote­ žavali su radničkoj klasi nove jugoslavenske države proces idejne i organizacijske integracije. N jihovo ob­ jedinjavanje ipak je bilo diktirano činjenicom držav­ nog ujedinjenja pod vodstvom nacionalnih buržoazija, a pod zaštitom jednog dijela članica Velike Antante. Budući da je proces državnog ujedinjenja naših naro­ da i narodnosti pod vodstvom nacionalnih buržoazija bio ubrzan strahom od revolucionarnih p reviranja u Evro p i i u našoj zemlji i od teritorijalnih pretenzija nekih od sila pobjednica, vodstvim a radničkih pokre­ ta ostalo je malo vremena za dublju analizu osnova te­ o rijskih stavova i sadržaja strategije i taktike budu­ ćeg jedinstvenog jugoslavenskog radničkog pokreta. Ta^činjenica vid ljiva je u idejnom i organizacijskom rascjepu na j ugoslavenskoj razini u 1919. i u 1920. godini, Tfao i u sa m o m jugoslavenskom komunističkom pokretu do 1929. godine. Id ejn i sukobi i frakcijska raz­ računavanja unutar vodstva i d ijela članstva komuni­ stičkog dijela jugoslavenskog radničkog pokreta u cije­ lom periodu do 1929. godine odražavaju svu težinu pro­ cesa bitke za form iranje jedinstvenog jugoslavenskog radničkog pokreta pod vodstvom K P J. Sam komuni­ stički pokret u ovom periodu povremeno se ponaša kao zbir još neasimiliranih radničkih pokreta, plaćajući danak vremenu življenja u različitim ekonomsko-socijalnim i političkim prilikam a i velikom utjecaju soci­ jaldem okratske idejne tradicije. Tim e je proces iz­ gradnje K P J u p artiju lenjinskog tipa i opredijeljenosti bio bitno usporen i otežan. Zato se i K P J teže odupi­

R evolucija i nacije

20

rala u tjecaju ideologije građanskih stranaka, koje su imale dulju tradiciju političkog djelovanja. Objektivne društveno-ekonomske i političke p rili­ ke u novoj državi pridonosile su usporavanju procesa integracije jugoslavenskog radničkog pokreta. Po litič­ ko djelovanje građanskih stranaka toga vrem ena p ri­ donosilo je d aljnjem zaoštravanju krize društva u cje­ lini, u kojem nijedna od njih nije djelovala na općejugoslavenskom planu, u cilju zbližavanja nacija i na­ cionalnih m anjina pridonoseći od p rvih dana postoja­ nja nove države pojavi niza nacionalnih pitanja. Posebno je snažan bio utjecaj građanskih opozi­ cijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija, tj. nesrp­ skih, koje su upravo na neriješenom nacionalnom p i­ tanju u prvoj jugoslavenskoj državnoj zajednici, up­ ravo u vrijem e o kojemu govorimo, stekle velik autori­ tet u svojim nacijam a, prvenstveno u seljačkim masa­ ma. Prostorno mala, ekonomski zaostala i agrarna, zemlja kao što je bila jugoslavenska država toga vre­ mena bila je idealna sredina za razvitak seljačke ide­ ologije prilagođene ob jektivnim međunacionalnim od­ nosima. G rađanska klasa u usponu, nedovoljno snažna da samostalno djeluje, prihvaća seljaštvo kao savez­ nika da bi izborila svoje pravo ekonomskog i politič­ kog razvitka. Nesposobna da izgradi modernu građan­ sku državu temeljenu na zajedničkim ekonomskim i p olitičkim interesima, ona se zatvara u okvire svoje nacije. Tim e objektivno usporava razvitak jugoslaven­ skog kapitalističkog sistema, a i sebe kao klase. Takvi procesi usporavali su rast radničke klase i njezino ob jedinjavanje u novoj državi. Tim e je seljaš­ tvo u budućem sukobu izbilo u prvi plan kao saveznik proletarijata ili buržoazije. K a ko je seljaštvo činilo jez­ gro većine građanskih stranaka naše zemlje toga vre­ mena, nacionalno i seljačko pitanje postali su central­ ni problemi političkog života K raljevin e S H S . Seljačko pitanje prvenstveno kao klasno pitanje, odnosa buržaazije i p roletarijata prema seljaštvu, kao pogodnom ili manje pogodnom savezniku u borbi za vlast.

V rijem e čiste klasne borbe

21

Kod analize razvitka teorijske misli jugoslaven­ skog komunističkog pokreta toga vremena moramo strogo voditi računa o činjenici njegove idejne i orga­ nizacijske povezanosti, a često i zavisnosti od centrale svjetskog komunističkog pokreta, poznate u njegovoj povijesti pod nazivom Kom interna. Njezin ugled i au­ toritet, proizišao iz činjenice uloge Lenjina i sovjet­ skih komunista u realizaciji prve socijalističke revo­ lucije, kao i činjenice idejne i organizacijske nezrelo­ sti ogromne većine ostalih kom unističkih partija, bit­ no su utjecali na jačanje autoriteta Kom interne u pro­ cesu form uliranja sadržaja budućih socijalističkih re­ volucija kod mnogih komunističkih partija, pa tako i naše. Kod toga treba voditi računa i o činjenici da re­ voluciju u našoj zemlji, kao i u drugim zemljama, ni­ je Kom interna prom atrala izolirano od globalne stra­ tegije i taktike svjetskog komunističkog pokreta u od­ ređenim etapama, što je često i nehotice um anjivalo šanse afirm acije pojedinih p artija u vlastitim sredi­ nama. Naravno, te šanse su rasle to više što su poje­ dine komunističke p artije bile zrelije i sposobnije da na idejnim osnovama marksizma-lenjinizma grade vla­ stite poglede na sadržaj i način provedbe socijalistič­ kog preobražaja sredine u kojoj su nikle i u kojoj su se razvijale.

Prvi kongres Kominterne o jugoslavenskoj revoluciji Osnivački kongres Kom interne iz ožujka 1919. go­ dine bio^je tek na početku stvaranja jedinstvenih os­ nova .teorijskih stavova i sadržaja strategije i taktike komunističkog dijela svjetskog radničkog pokreta. Pod dojmom društveno-ekonomske i političke krize kapita­ lizma toga vremena, a potcjenjujući njegovu sposob­ nost održanja, ocjenjuje da se svjetski im perijalistički rat pretvorio u građanski iz kojeg je izrasla nova epo­ ha, » ... epoha raspadanja kapitalizma, njegovog unu­ trašnjeg rasula, epoha ko m u n istič k e revolucije, nraleta-

R evolucija i nacije

22

Z U O ta Jis t. u orig. prim . G. V .)« 1. U građanskom ratu p ro le ta rijat će osvo jiti vlast, uvesti d iktaturu proleta­ rija ta i provesti izgradnju kom unističkog društva. K o ­ risteći iskustva Oktobarske socijalističke revolucije, O snivački kongres Ko m interne predviđa uvođenje sov­ jetskog oblika vlasti. U tom sistemu rukovodeća uloga daje se ind ustrijskom p roletarijatu, » ... obezbeđuje se prem oćan položaj u svojstvu rukovodeće, najbolje organizovane i p olitički najzrelije klase, pod čijom he­ gemonijom mogu da se postepeno izdignu poluproleterski elem enti i seoska sirotinja«.2 Privrem ena pred­ nost industrijskog p role ta rijata m ora se iskoristiti » . . . da se istrgnu sirom ašne sitnoburžoaske mase sela ispod u tic aja seoskih kulaka i buržoazije, da ih se organizuje j privuče kao saradnike ka delu kom unističke izgradnje«. K o d toga se prvenstveno m islilo na budu­ će učešće sitnog seljaka u proizvodnji kolektivnog vlasništva u p oljop rivred i, je r u prvoj fazi diktature p role ta rijata K ongres ne predviđa eksproprijaciju sitnih zem ljišnih vlasnika. Po njegovoj ocjeni, »(T)taj će sloj b iti uvučen u sferu socijalističke organizacije postepeno preko p rim jera i prakse ko ja će pokazati p reim ućstva novog poretka k o ji će osloboditi sitno se­ ljaštvo i sitnu buržoaziju gradova od ekonomskog p ri­ tiska kulaka i veleposednika .. .«.J T akva vizija svijeta moguća je pod uvjetom da K o m interna » ... potčini takozvane nacionalne interese interesim a međunarodne revolucije, ostvariće time uzajam nu pomoć od stra ne proletarijata raznih zemaIJa T a bez ekonomske i druge uzajamne podrške prole­ ta rijata n iju u stanju da izgradi novo društvo«.4 U toj 1 Rezolucija o platformi, Prvi kongres Treće internacionale, Ma­ terijali, Rad, Beograd 1953, str. 200.

2 Izvor isti, str. 203. 3 Izvor isti, str. 204— 205. 4 Izvor isti. str. 206.

V rijem e čiste klasne borbe

23

borbi svjetskog proletarijata Kom interna pruža punu podršku borbi kolonijalnih naroda, čije oslobođenje u isto vrijem e ruši i kolonijalno carstvo im perijalistič­ kog sistema. S obzirom na problematiku koju razmatramo, pot­ rebno je istaći da K o n zres daje veliko značenie širenju sovjeta i u selu. Međutim, učešće TTnjima predviđa is­ ključivo za poljoprivredni proletarijat i siromašne se­ ljake, ali pod vodstvom čvrste komunističke većine.' To je bio odgovor K ongresa pokušajima da se u proce­ su revolucionarnih prom jena stvaraju seoski sovjeti u čijem bi radu učestvovali seljaci bez obzira na ekonomsko-socijalni položaj.

K ongres je točno procijenio da je postojanje mla­ de sovjetske republike stimulans svjetskoj proleter­ skoj revoluciji, ali i ogromna socijalna » . . . opas­ nost za pobednički im perijalizam (misli se na sile Antante i njihove saveznike, prim., G. V.), opasnost gu­ bitka svih plodova pobede usled navale svetske revo­ lucije«.6 Po ocjeni Kongresa, pobjedničke im p erijalisti­ čke sile otvoreno gaze načelo prava naroda na samo­ opredjeljenje, pa su tako i » . . . (J) jugoslavenska drža­ va i Cehoslovačka republika stvorene (su)primenom oružane s ile .. .«.7 N a taj će način Kom interna godi­ nama objašnjavati razloge stvaranja prve jugoslaven­ ske državne zajednice, što će u mnogome otežavati njezino ispravno sagledavanje državnopravnog aspekta rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. Naime, u pristupu rješavanju ovog aspekta nacionalnog pitanja u našoj zemlji problem nije bio u njezinoj dezintegra­ ciji, već u načinu izvršenog državnog ujedinjenja. Iz takvog pristupa razlozima form iranja jugoslavenske 5 Vidi: Rezolucija na osnovu Lenjinovih teza o buržoaskoj demokratiji i diktaturi proletarijata, izvor isti, str. 175. 6 Teze o međunarodnoj situaciji i o politici Antante, izvor isti, str. 236. 7 Izvor isti. str. 237.

R evolucija i nacije

24

državne zajednice proizlazi i ocjena K ongresa da je ona po tčinjena i razbojnički p ljačkana vazalna drža­ va Francuske, č iji im p erijafističFi interesi' na Jad ran u nalažu obranu takve i tako koncipirane K raljevin e SHS.* Takva jugoslavenska država trebala bi poslu­ žiti silam a Antante da bi, ».. .oslan jaju ći se na vladaju ćc klase i socijal-nacionaliste, stvorila centre nacionalno-konlrarevolucionarnog pokreta«.9 Takvi pokreti, po ocjeni osnivačkog kongresa Kom interne, » . . . treba da budu up ravljeni protiv pobeđenih, treba da uzajam ­ nom borbom uravnoteže snage novoosnovanih država i da ih drže u potčinjenosti prem a Antanti, treba da slu­ že kao kočnica revolucionarnog pokreta k o ji se razvija u k rilu novih ’nacionalnih’ republika, i, najzad, treba da stvori belogardejske kadrove za borbu p rotiv me­ đunarodne revolucije, a naročito protiv ruske revolu­ cije«. Rješenje jugoslavenskog problema, kao i problema ostalih država koje su nakon svjetskog rata ušle u ig­ ru velikih sila, moguće je, po ocjeni Kongresa, samo u fazi »poslednje odlučne bitke p rotiv kapitalizma«, ko ja je nastupila » ... kasnije nego što su to očekivali i nadali se apostoli socijalne revolucije. Ali ona je na­ stupila.«10 U toj epohi, koja počinje izbijanjem Okto­ barske socijalističke revolucije, male nacionalne drža­ ve teško će naći životni prostor. Iz bivše Austro-Ugarske M onarhije form iran je niz novih m alih država, » . . . koje jedva što su se rodile, hvataju već jedna drugu za gušu zbog državnih granica.«" Rješenje njiho­ ve budućnosti K ongres vid i. samo. _u svjetskoj proleter­ skoj revoluciji, » ... koja će proizvodne snage svih ze­ m alja osloboditi stege nacionalnih država, ujedinivši 8 Vidi: izvor isti, str. 239. 9 Izvor isti, str. 242. 10 Manifest i memorandum, M anifest komunističke Internacionale proleterima celog sveta, izvor isti, str. 245. 11 Izvor isti. str. 250.

V rijem e iis te klasne borbe

25

narode u najtešnjoj ekonomskoj saradnji na bazi opšteg privrednog plana, i dati mogućnost i najslabijem i najm alobrojnijem narodu da slobodno i nezavisno upravlja poslovima svoje nacionalne kulture bez ikak­ ve štete za ujedinjenu i centralizovanu evropsku i svetsku privredu«. Po litički aparat tako koncipirane budu­ će evropske i svjetske zajednice proletarijata bit će radnički sovjeti, novi tip političke organizacije radnič­ ke države, za koju K ongres kaže da je » ... nezamenljiva organizacija S A M O U P R A V E R A D N IČ K E KLA SE (ist., G. V.), njene b o rb e ...« .11 Široka mreža sovjeta radničkih, vojničkih i seljačkih deputata trebala je, po ocjeni Kongresa, biti brana protiv kapitalizma i te­ melj buduće svjetske zajednice proletarijata. Dajući završnu riječ na osnivačkom kongresu K o ­ minterne, Lenjin je izrazio uvjerenje da je »(P) pobeda proleterske revolucije u ćelom svetu (je) osigurana. Bliž i se osnivanje Međunarodne Sovjetske Republikč«7' U _pristup_u Prvqg_k.pngresa Kom interne rješavanju jugoslavenskog nacionalnog pitanja. hio_je u prvom planu problem n jeg o v o g d ržavn op ravn og asp ek ta. Po­ lazeći od činjenice da su jugoslavenskijoarodinačinom izvršenog državnog _ujedinjenja. u.Xralj£viriu^SHS--dovedeni u potčinjeni položaj, zbog ekonomskih i poljtičkih pozicija kojel je _ p risvo jila srpska_Jhuržoazija, K ongres pravilno procjenjuje situaciju u kojoj su se našle nesrpske nacije prve jugoslavenske državni zajednice. Međutim, perspektivu razrješavanja njihovog ekonomsko-socijalnog i političkog položaja vezao je za perspektivu svjetske proleterske revolucije, što je objektivno prolongiralo razrješavanje njihove budućnosti vlastitim snagama i dovodilo u zavisnost od kretanja u redovima svjetskog kom unističkog pokreta. Po našoj ocjeni, Prv i kongres Kom interne-i spustio 12 Izvor isti, str. 253. 13 Završna sadnica Kongresa, Izvor Isti. str. 261.

Revolucija i nacije

26

je iz vida značajan momenat, mogućnost da se jugo­ slavenska p roletersk a r e v o lu c ija od vija sam ostalno,.i unutar~jugoslavenske državne zajednice. ^ U cijenivši njezi no ^mTrarije~isWjTinTV?rkar> re7iiTI3rjn tp rp ga s i la pobjednica u prvom svjetskom, ratu,- K o m interna je stvaranje prve jugoslavenske državne zajednice shva­ tila kao igru velikih im p erijalističkih sila protiv-Sovjetske R u sije potejenjujući na taj način one snage ko­ je su unutar jugoslavenskog radničkog i kom unistič­ kog pokreta, kao i unutar naših naroda i narodnosni, o bjektivno bile zainteresirane za stvaranje jugoslavepske države. Ia k o Ko m interna otvoreno ne sugerira raz­ b ijan je jugoslavenske državne zajednice kao sastavnog d ijela jugoslavenske proleterske revolucije, ona činje­ nicu izvođenja toga u jed injenja ne vezuje za moguć­ nost bolje realizacije naše vlastite proleterske revoltu cije. Čini se da je Ko m interna postojanje K raljevin e S H S više gledala kroz prizm u m eđunarodnih odnosa mlade sovjetske države, a manje kao proces relevantan za eventualno bolje i funkcionalnije izvođenje jugoslavenske proleterske revolucije,

Socijalna struktura jugoslavenskog sela i seljačko pitanje Jugoslavenska državna zajednica, temeljena na na­ cionalnoj neravnopravnosti i klasnoj eksploataciji, bi­ la je vrlo labilan saveznik sila Antante ukoliko se na nju računalo u budućem sukobu s mladom sovjetskom državom. To je bila izrazito agrarna zemlja koja je 1921. godine imala 78,9% stanovništva koje je živjelo od poljoprivrede, u kojoj je postotak zaposlenih u po­ ljop rivred i iznosio 80,4%, a domaćinstava čiji se starješine bave poljoprivredom 75,9%. Osnovna gra­ na proizvodnje bila je poljoprivreda ekstenzivnog tipa, nesposobna da samu sebe proširuje i jača, a lim e i privredu zemlje u cjelini.14 Se ljačk i pokreti u toku 1918. i 1919. godine b ili su prvenstveno usm jereni na

v rtfc m e cisie Kiasnc uoroe

27

raspodjelu zemlje velikih posjednika u privatno vlas­ ništvo bezemljaša ili siromašnih seljaka, kao izraz gla­ di jugoslavenskih seljaka za zemljom. P ri tome mora­ mo voditi računa i o činjenici da je seljaka bezemljaša ili onih s feudalnim obvezama bilo prvenstveno u kra­ jevim a koji su do državnog ujedinjenja b ili u okviru Austro-Ugarske Monarhije, kao i na području Make­ donije i Kosova. U nastojanju da spriječi proces obje­ dinjavanja seljačkih i radničkih pokreta u novoformiranoj državnoj zajednici, vlada i regent u toku 1919. godine angažiraju se oko izvedbe agrarne reforme ko­ ja bi pomoću zakonskih form i otupila revolucionarni aspekt seljačkih pokreta, a time oslabila i prve poku­ šaje revolucionarnog d ijela jugoslavenskog radničkog pokreta da seljačke pokrete uk ljuči u oružanu revolu­ ciju jugoslavenskog proletarijata. Osim toga, lako se moglo desiti da se seljački pokreti u redovima ugnje­ tenih nacija i nacionalnih m anjina spoje u jedinstveni zahtjev za nacionalnom i socijalnom emancipacijom naroda ko ji su državnim ujedinjenjem od 1. prosinca 1918. godine dovedeni u nacionalnom i ekonomsko-socijalnom pogledu u podređen položaj. Jugoslavenska buržoazija bila je u tome pitanju jedinstvena. Već u toku 1919. godine seljaštvo je potezima vlade i k ra lja udaljeno od radničke klase, a time je i jugoslavenska socijalistička revolucija dovedena u pitanje. U socijalnoj strukturi jugoslavenskog sela, a po­ sebno u krajevim a u kojim a se ja vilo snažno nacional­ no pitanje, preovladavao je sitni i srednji seljak, a ma­ nje bezemljaš. Takva socijalna struktura, ojačana i djelomičnom izvedbom agrarne reforme, stvorila je ja k sloj sitnog i srednjeg seljaštva, vrlo značajnog u eventualnom procesu izvođenja socijalističke revoluci­ je u našoj zemlji. Jo š 1931. godine u našoj zemlji ima: 33,8% gospodarstava ispod 2 ha zemlje ili 6,5% od ukupne obradive zemlje; 34% od 2-5 ha ili 21,5% ukup­ 14 B. Stojsavljević, 1952. str. 36.

Seljaštvo Jugoslavije

(1918— 1941), Zagreb

R evolucija i nacije

28

ne obradive površine; 29,3% od 5-20 ha ili 49,3% ukup­ ne obradive zemlje i 2,5% od 20-50 ha zemlje ili 13% od ukupne obradive zemlje." Ekonomsko-socijalni zah­ tjevi sitnih i srednjih seljaka usm jereni su na dobiva­ nje više zemlje, a bezemljaša u pravcu dobivanja vla­ stite zemlje. U najb urnijim godinama poslije prvog svjetskog rata malo je takvih zahtjeva koji idu na p ret­ v aranje velikih zem ljišnih posjeda u kolektivno vlas­ ništvo seljaka, ć a k je i jugoslavenska buržoazija mo­ rala odustati od stvaranja daleko više velikih p oljop ri­ vrednih dobara, u sitnjavaju ći ih radi zaustavljanja se­ lja čkih pokreta. Latentna p olitička kriza prve jugosla­ venske državne zajednice i nesposobnost jugoslaven­ ske buržoazije da izvede zemlju iz zaostalosti onemo­ gućile su razvitak modernog kapitalizm a u p oljopriv­ redi, a tim e i bržu socijalnu diferencijaciju jugoslaven­ skog sela. U cijelom periodu između dva svjetska rata jugoslavenska država ostala je zemlja sitnih i srednjih seljaka, slabe industrije i m alobrojne radničke klase i nacionalnih buržoazija, s apsolutnim pom anjkanjem sposobnosti djelovanja na jugoslavenskom planu. M a­ lo je bilo uvjeta da se prva jugoslavenska državna za­ jednica razvije u jedinstvenu ekonomsko-socijalnu i po­ litičku cjelinu.

Osnivački kongres SRPJ (K) Ko liko su osnivači komunističkog dijela jugosla­ venskog radničkog pokreta bili u to vrijem e u stanju procijeniti mogućnosti afirm acije pokreta, n ajrječi­ tije govore dokumenti Osnivačkog kongresa S R P J (K). _U temeljnom dokumentu Kongresa, Podlozi u je d in je ­ nja, p ro jiciraju svoje dugoročne i kratko ročp e^iljevc^ m aksim alni i m inim alni program pokreta^JMaksimalnim programbriT) sm atraju izvođenje socijalističke re­

M. Mirković, Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1968, str. 322.

V rijem e čiste klasne borbe

29

volucije i prelazak » ...p r iv a tn e svojine nad sredstvi­ ma za proizvodnju, zemljišta, rudnika, sirovina, alata, mašina, saobraćajnih sredstava — u društvenu svoji­ nu ...« .“ Međutim, bitka za socijalizam » ... može biti delo samo radničke klase, je r sve druge klase, pored toga što im se interesi kose, stoje na stanovištu p ri­ vatne svojine nad sredstvima za proizvodnju i imaju zajednički cilj da održe osnove današnjeg društva«. Prem a tome, K ongres se zalaže za izvođenje socijali­ stičke revolucije s čisto klasnih pozicija, što je bio ne­ izvediv zadatak s obzirom na socijalnu strukturu ju ­ goslavenskog društva toga vremena. Tim zaključkom Kongresa preko 80% stanovništva Kraljevine S H S nije smatrano saveznicima radničke klase u borbi za soci­ jalizam. Takav stav imao je zato teže posljedice što su učesnici K ongresa smatrali da je » ... ušao (je) među­ narodni kapitalizam u završnu fazu. Klasne borbe proletarijata i buržoazije razvijaju se u velike socijal­ ne revolucije. Time su stvoreni uslovi za ostvarenje komunističke privrede prenošenjem sviju sredstava za proizvodnju u ruke društvene celine«.17 Pledirajući za izvođenje takve socijalne revolucije iz koje će izrasti novi organi vlasti, radnički, seljački i vojnički sovje­ ti, Kongres jedine saveznike industrijskog proletarija­ ta u izvođenju socijalističke revolucije vidi u seoskom proletarijatu. K ongres prihvaća sovjetski put borbe za socijalizam oružanom revolucijom, stoga S R P J (K ) pri­ stupa Kom unističkoj intem acionali » ... sa onim rad­ ničkim partijam a koje stoje na temelju nepomirljive i nekompromisne klasne borbe proletarijata s ciljem : da se uništi kapitalizam i ostvari komunističko druš­ tvo«. Tim zaključkom Kongresa stala je S R P J (K ) uz bok najprogresivnijim radničkim partijam a svijeta to­ ga vremena. Ipak, socijaldemokratsko teorijsko nasli16 Podloga ujedinjenja, Kongres ujedinjenja. Prvi kongres KPJ. Istorijski arhiv Komunističke partije Jugoslavije, tom II, (dalje: IA II) Istorijsko odeljenje CK KPJ, Beograd 1949, str. 11. 17 Izvor isti. str. 12.

R evolucija i nacije

30

jede i pom anjkanje uvida u Lenjimov koncept izvedbe socijalističke revolucije u višenacionalnoj i agrarnoj sredini, spriječili su P a rtiju da već tada uoči najrele­ vantn ije probleme jugoslavenske socijalističke revolu­ cije. Podržavajući ocjenu Prvog kongresa Kom interne da je stvaranje jugoslavenske državne zajednice » . . . rezultat velikih ratova u E v ro p i i na B a lk a n u ...« , Osnivačkom kongresu S R P J (K ) ne smeta činjenica što je naše državno ujed injenje izvršeno u smislu stvara­ n ja jedne nacionalne države. Sm eta im samo činjeni­ ca što do ujed injenja nije došlo revolucionarnom ak­ cijom sirom ašnih masa. Za n jih je i jugoslavenska buržoazija ekonomski i p olitički jedinstvena klasa, ko­ ja u službi sila Antante zaokružuje Sovjetsku Rusiju, » ... pretvarajući naše oblasti u bazu za borbu protiv revolucije«.1* K ongres naše Partije već u početku potcjen ju je snage onih građanskih stranaka koje će up­ ravo na nacionalnom i seljačkom pitan ju graditi poli­ tički kapital. Jugoslavenski kom unisti krivo su proci­ je n ili odnos snaga unutar jugoslavenske buržoazije, koja je samo u odnosu na revolucionarni dio jugosla­ venskog radničkog pokreta nalazila zajednička rješe­ nja. Stoga je ispravan zaključak K ongresa da je rad­ nička klasa K ra lje v in e S H S » . . . prinuđena (je) da se čvršće grupiše u jedan ekonomsko-politički pokret, je r se samo tako može odbraniti od punog klasnog porob­ ljavanja, s jedne strane, a s druge strane osposobiti da pođe u susret velikim svetskim događajima«. Neospor­ no je točno da je jugoslavenska socijalistička revolu­ cija morala b iti koncipirana na ideji jedinstva jugo­ slavenske radničke klase, je r je samo tako mogla i ra­ čunati na konačan uspjeh. M eđutim , s obzirom na kon­ kretnu društveno-ekonomsku i međunacionalnu situa­ ciju u našoj zemlji, jugoslavenska radnička klasa koju vode kom unisti nije mogla računati na uspješan zavr­ 18 Izvor isti. str. 13

Vrijem e čiste klasne borbe

31

šetak svoje borbe ovakvim pristupom nacionalnom i sel j ačkoan_pitan j u . ' M inim alni prograrn^ SR PJ (K ) odražava i nerazumi­ jevanje suštine' mogućih ekonomsko-socijalnih i poli­ tičkih prom jena u našoj zemlji. Zahtijevajući uvođe­ nje republikanskog uređenja naše zemlje, Kongres prihvaća nacionalni unitarizam i zato traži da naša dr­ žava bude » ... ( J) jedna nacionalna država sa najši­ rom samoupravom oblasti, okruga i opština«.1’ K asni­ ja zbivanja u komunističkom dijelu jugoslavenskog radničkog pokreta potvrđuju da je većina komunisti­ čke jezgre u S R P J (K ) već tada bila svjesna postojanja triju nacija u našoj zemlji. Razlog koji ih je tada, a i nekoliko godina kasnije, ponukao da se u odnosu na srpsku, hrvatsku i slovensku naciju ponašaju unitari­ stički, leži u činjenici što su u mogućnosti priznavanja više jugoslavenskih nacija vidjeli opasnost razbijanja jedinstva jugoslavenskog radničkog pokreta i klase u cjelini. U nitaristički pristup jugoslavenskim nacija­ ma shvatili su najboljim rješenjem za jugoslavensku radničku klasu, koja se u to vrijem e uistinu vrlo pos­ tupno privikavala na nove državnopravne i političke uvjete djelovanja. Vjerujem o da su i poteškoće s re­ formistima na području Hrvatske i Slovenije toga vre­ mena pridonijele shvaćanju unitarizma kao značajnog faktora u procesu asim ilacije niza nacionalnih radnič­ kih pokreta u jedinstveni općejugoslavenski. Prihva­ ćanju unitarističke koncepcije jugoslavenskih komu­ nista pridonijela je i socijaldemokratska tradicija do 1. prosinca 1918. godine, koja je također gajila iluzije o etničkom jedinstvu Južnih Slavena kao pretpostavke klasnom jedinstvu južnoslavenskog proletarijata. To potvrđuje i odnos Osnivačkog kongresa S R P J (K ) pre­ ma nacionalnim manjinama. N jihov neravnopravni po­ ložaj u našoj zemlji odmah je uočen i za njih se traži » ... potpuna pravna i politička je d n ak o st...«. 19 Izvor isti. str. 14.

R evolucija i nacije

32

B itk a za stvaranje jedinstvenog jugoslavenskog radničkog pokreta m anifestira se raspuštanjem svih dotada postojećih radničkih p artija na prostoru K r a ­ ljevine S H S radi stvaranja jedne jedinstvene proleter­ ske partije, a ne saveza partija. Iz pristupa jugosla­ venskom nacionalnom pitan ju proizišao je i organi­ zacijski princip S R P J (K ), koji se ne m ijenja sve do 1937. godine. Zbog akcije vlade i regenta oko rješavanja agrar­ nih odnosa u K ra lje v in i S H S , K ongres S R P J (K ) po­ svetio je i tome pitan ju zasebnu rezoluciju. Polazeći od teze da feudalni ostaci usporavaju razvitak kapitaliz­ ma, radničke klase i njene borbe za socijalizam, K o n ­ gres zahtijeva » . . . korenito uklanjanje svih još posto­ jećih feudalnih ostataka«.20 Tražeći » . . .p u n u i defini­ tivnu e ksp rop rijaciju i poslednjih ostataka feudaliz­ ma ...« , R e zo lu c ija ističe da » ... proletarijat ne priz­ naje feudalnim posednicima prava ni na kakvu nakna­ du«.21 P ri tome se upozorava da bivši km etovi i kolo­ nisti koji dobiju zemlju bivših feudalaca neće b ili u mogućnosti razvijati racionalnu poljoprivrednu pro­ izvodnju. Zato se u R e zo lu c iji zahtijeva da im drža­ va omogući dobijanje besplatnog poljoprivrednog in­ ventara » . . . i sredstva za podizanje kuća i p oljopriv­ rednih staja«. Zahtijeva se podjela i onih veleposjeda ko ji su feudalnog porijekla ali nisu nastali » . . . u pro­ cesu kapitalizacije zem ljoradnje i grupisanjem sitnih parcela proletarizovanih seljaka ...« . U R ezo lu c iji se odbija mogućnost zadržavanja nasljednoga zakupa na zemlju sm atrajući tu instituciju vlasništva pokušajem očuvanja prava bivših feudalaca. Iz citiranog dijela R e zo lu c ije stječe se dojam da je K ongres prihvatio mogućnost individualne obrade zemlje, prvenstveno sitnog seljaka. Što se tiče velikih posjeda koji bi došli pod udar agrarne reforme, u R e zo lu c iji se zahtijeva da 20 Rezolucija o agrarnom pitanju, IA II, n. dj., str. 21. 21 Izvor isti, str. 22.

V rijem e čiste klasne borbe

33

se cijeli » . . . posao oko podele i organizacije rada na veleposedima poverava seljačkim većima koja obra­ zuju svi oni koji na tim im anjim a faktički rade«. Pre­ ma tome, drugi oblik proizvodnje u poljoprivredi imao bi kolektivni karakter, s tim da se u R ezo lu ciji ne pre­ cizira čije bi vlasništvo bila zemlja u prvom i u dru­ gom slučaju. To je bio nesumnjivo najveći propust K ongresa s obzirom na tadašnja kretanja na jugosla­ venskom selu i akcije jugoslavenske buržoazije oko iz­ vođenja agrarne reforme. Pravilno ocjenjujući da do stapanja radnika i se­ ljaka u jednu klasu ne može doći u uvjetim a kada se­ ljak ima privatnu zemljišnu svojinu, u R ezo lu ciji se ističe potreba povezivanja industrijskog i agrarnog proletarijata u jedinstveni front protiv seoske i grad­ ske buržoazije. Rad i okupljanja seoskog proletarijata oko S R P J (K ) zahtijeva se stvaranje partijskih i sindi­ kalnih organizacija na selu. U cilju okupljanja seosko­ ga proletarijata oko Partije ide se » . . . u borbu protiv kapitalizma i za ostvarenje socijalizma«. Bez obzira na činjenicu što se ističe potreba izučavanja problema jugoslavenskog sela i odnosa u njemu, u R ezo lu ciji je prisutna velika rezerviranost S R P J (K ) prema sitnim i srednjim seljacima, k o ji su b ili najb rojnija i politič­ ki najrelevantnija snaga jugoslavenskog sela toga vre­ mena. Sam o nekoliko godina kasnije jugoslavenski ko­ munisti postat će svjesni te činjenice. Tada, u travnju 1919. godine, zastupali su tezu čiste klasne borbe vezu­ jući perspektivu izvođenja jugoslavenske proleterske revolucije za m alobrojnu i nejedinstvenu radničku kla­ su, kao i za seoski proletarijat, koji brojem i uticajem tada nije značio mnogo u političkim previranjim a ju ­ goslavenskog sela i poljoprivrede u cjelini. Negiranjem postojanja nacionalnog pitanja, zapo­ stavljanjem uloge sitnog i srednjeg seljaka u politič­ kom životu zemlje, kao i sasvim nedorečenim odno­ som prema zemljišnom vlasništvu Osnivački kongres S R P J( K ) otvara etapu dugogodišnje borbe jugoslavens­ kih komunista za afirm aciju pokreta u širokim sloje­

R evolucija i nacije

34

vim a jugoslavenskog društva, koje nije imalo uvjeta za izvođenje čiste proleterske revolucije.

Proglas Kominterne balkanskim komunistima u ožujku 1920. godine K o lik o je Kom interna uistinu bila upoznata sa si­ tuacijom u našoj zem lji i problemom odnosa revolu­ cionarnog d ijela jugoslavenskog radničkog pokreta prem a državnopravnom aspektu rješenja jugoslavens­ kog nacionalnog pitanja, potvrđuje i Proglas Ko m in­ terne balkanskih kom unističkih p artija od 5. ožujka 1920. godine. Gotovo godinu dana nakon Osnivačkog kongresa S R P J (K ) K om interna se toj p artiji obraća kao K om unističkoj p artiji Srb ije , a ulazak S R P J (K ) u K o m inlernu naziva službenim p riključenjem » . . . srp­ ske Socijaldem okratske radničke p artije Trećoj intern a c io n a li...« .“ Iz načina izvršenog državnog ujedinje­ nja u K ra lje v in u S H S Ko m interna izvlači naziv jugosla­ venske države i p artije u čijem k rilu djeluju jugosla­ venski komunisti. O cjenjujući da tadašnja kretanja u Sovjetskoj R u siji i kapitalističkim državama zapad­ ne Evro p e » . . . daju proleterskom kom unističkom po­ kretu na Balkanskom e poluotoku novi poticaj«, u Proglasu se upozorava da misao o pobjedi proleterske revolucije treba » . . . duboko usaditi, ne samo u svijest proletarijata, već i radnog seljaštva balkanskih naro­ da«. Odbacujući tezu da ekonomski razvitak balkanskih zemalja ne pruža uvjete podizanju proleterske revolu­ cije, naglašava se da » . .. radne mase balkanskih i podunavskih zemalja nem aju drugog izlaza iz nastalog

An das Proletariat der Balkan — und Donaulander, an die Kommunistischen Parteien Bulgariens, Rumaniens, Serbiens und der Tiirkei, Manifest. Richtlinien, Beschluse der ersten Kongresses, Aufrufe und offene Schreiben des Exekutivkomitess bis zum zweiten Kongress, Hamburg 1920, Feltrinelli reprint, (dalje: FRJ. 229. Dokumenti FR izdanja nalaze se u Sveučilišnoj biblio­ teci u Zagrebu (dalje: SB).

V rijem e čiste klasne borbe

35

teškog položaja, do proleterske revolucije«.a Već se tada upozoravaju balkanske komunističke partije da govaraju interesim a p role te rskih m asa sviju zemalja, među njim a i onima u balkanskim i p od u n a v sk im ze­ mljama«. O cjenjujući B alkanski poluotok stjecištem interesa velikih sila, što se manifestiralo i u toku prvog svjetskog rata, u Proglasu se njegovi rezultati svode na ogromna teritorijalna proširenja Rum unije, Srb ije i Grčke kao cijene koja im je od strane Antante plaće­ na za učešće na njezinoj strani u toku rata. Zastupaju­ ći tezu da je stvaranje prve jugoslavenske državne za­ jednice isključivi rezultat zainteresiranosti sila Antan­ te za stvaranje velike Srbije, Kom interna upozorava da je postojeći ekonomski i politički položaj balkanskih naroda daleko teži nego prije prvog svjetskog rata. Taj položaj » . . . još više zapliće nacionalni problem na B a l­ kanskom poluotoku nego što je to ranije bio slučaj«/4 Po njezinoj ocjeni »(P) pod vladavinu pobjednika došlo je daleko više elemenata strane nacionalnosti«. Kako se u navedenim državama provodi politika nacionalnog ugnjetavanja, » . . . politika nezasitnog m ilitarizm a po­ buđuje još veću želju za oslobođenjem. Borba za oslo­ bođenje uzima još veći opseg«. Takva situacija odražava se i na političke odnose u »proširenoj Srb iji«. K o je su te nacije koje po ocjeni Kom interne iz ožujka 1920. godine traže svoje nacio­ nalno oslobođenje? Ko liko je Kom interna bila upu­ ćena u nacionalni sastav Kraljevine S H S potvrđuje nje­ zino uvjerenje da se »(P) protiv vladavine srpske birokratske veleposjedničke oligarhije podižu (se) kako makedonski Bugari, tako i Albanci, Crno­ gorci, H rvati i Bosanci«. Iz citiranog dijela Pro­ glasa uočljivo je da Kom interna ne priznaje po­ stojanje makedonske nacije, ali zato uočava alban23 Izvor istr, str. 230. 24 Izvor isti. str. 233.

R evolucija i nacije

sko, crnogorsko i hrvatsko nacionalno pitanje. Is ­ to tako ona pravilno uočava problem političkog polo­ žaja te rito rija Bosne i Hercegovine u ok virim a K ra lje ­ vine S H S , iako uslijed nacionalne isprem iješanosti to­ ga d ijela naše zemlje njegovo stanovništvo naziva B o ­ sancima. Sto se u Proglasu ne navodi i slovensko na­ cionalno pitanje, m išljenja smo da je to bilo iz razlo­ ga nepoznavanja nacionalnog sastava naše zemlje i po­ ložaja Slovenaca u njoj. Ko m interna vje ru je da »(S) samo pobjeda proleterske diktature može ujediniti sve narodne mase u Federativnoj socijalističkoj balkanskoj (ili balkansko-podunavskoj) sovjetsko j r epublici, oslo­ boditi ih kako od veleposjedničko-kapitalitičkog izrab­ ljiv an ja njihove vlastite i strane buržoazije, tako i od kolonijalne porobljenosti i nacionalnih svađa.«25 Ta­ kav pristup rješavanju m eđunacionalnih odnosa unu­ tar prve jugoslavenske državne zajednice proizlazi iz njezina uvjerenja da se kod nas prvenstveno radi o kolonijalnom p itan ju^tj^ o^ odnosu K raljevin e S rb ije kao okupatora iJto lo n izatora^iesrpšTčih nacija, koje su se voljom v eljk ih sila našle u ok virim a »proširene S r b ije«, Iz takvog pristupa proizlazi i njezino zanem ariva­ nje budućnosti srpskog naroda u budućoj balkanskoj federaciji kao naroda koji, s obzirom na svoj položaj u K ra lje v in i S H S , ima ulogu kolonizatora i, prema to­ me, ne želi tu i takvu državu dezintegrirati. Takav od­ nos prema problemu budućnosti srpskog naroda u jugoslavenskoj državi dugo se zadržao u pristupu K o ­ minterne jugoslavenskom nacionalnom pitanju, dotle dokle je to pitanje tretirala kao sredstvo revolucioniranja masa, a ne kao sastavni dio jugoslavenske prole­ terske revolucije. Takav stav Kom interne odrazio se i na kom unistički dio jugoslavenskog radničkog pokreta u nekim periodima njegovog razvitka. Međunacionalni odnosi u prvoj jugoslavenskoj državnoj zajednici dugo se nisu tretirali kao niz nacionalnih pitanja, pa tako ni srpskoga, ni nacija i nacionalnih manjina koje su že­ ljele zajedničku državu i u njoj vidjele perspektivu 25 Izvor isti. str. 234.

V rijem e čiste klasne borbe

37

svog daljnjeg razvitka. Prem a tome, jugoslavensko na­ cionalno pitanje nije bilo kolonijalno pitanje, već pi­ tanje oblika i načina ujedinjavanja, koje nije bilo sa­ mo nacionalno već u isto vrijem e i klasno pitanje jugo­ slavenskog proletarijata. Proći će godine dok to Komintema shvati, a što je daleko značajnije, dok to shvati i jugoslavenski komunistički pokret. Drugi značajni faktor razum ijevanja pristupa K o ­ minterne jugoslavenskom nacionalnom pitanju je na­ čin izvođenja nacionalnog oslobođenja naših naroda. Po njenom m išljenju, ono je moguće samo u suradnji svih balkanskih komunističkih partija, radničke klase balkanskih naroda, kao koordinirane akcije u provedbi proleterske revolucije na Balkanu. Treći značajni faktor je odnos K o m interne prema seljačkom p itanjiL Bogato iskustvo sovjetske revoluci­ je upozoravalo je balkanske komunističke partije » . . . da osim radničkih masa treba privući u komunis­ tički pokret široke mase radnog seljaštva (ist. u orig., prim., G. V.), siromašne seljake i srednji stalež«.26 Za razliku od S R P J (K ), ona frontu radničke klase proširu­ je i na sloj sitnog seljaštva, što je bio značajan faktor u odvijanju revolucionarnih prom jena naše zemlje. Za­ to se u Proglasu i upozorava da »(P) pobjeda i učvršći­ vanje sovjetske moći u Rum unjskoj, Bugarskoj, S rb i­ ji, Grčkoj i Turskoj i u svim balkanskim zemljama ovisit će o sposobnosti komunista, o utjecaju komunis­ tičke partije da se proširi u seljačkim masama«. Po ocjeni Kominterne, » ... mržnja bosanskih i hrvatskih seljaka prema turskim veleposjednicima, koji su za­ držali vlast koju su im ali i pod Habsburgovcima, uvla­ čenje siromašnih bugarskih, makedonskih i trakijskih seljaka u komunističku partiju, odlučit će o pobjedi proletarijata na Balkanu«. Da bi se takva pobjeda i očuvala, u Proglasu se ističe potreba stvaranja istinskih komunističkih partija koje će u svojim zemljama uis-

R evolucija i nacije

3g

tinu zastupati » . . . organiziranu vo lju proletarijata i kada kom unističke p artije sviju balkanskih i podunav­ skih zem alja budu stvorile je d in s tv e n i revolucionarni fr o n t (ist. u orig., prim ., G. V.)«.

Drugi kongres SRPJ (K) y K o lik o su gledišta Kom interne utjecala na korekci­ ju stavova S R P J ( K ) u pristupu nacionalnom, seljačkom i agrarnom pitanju, najbolje pokazuju odluke njezina Drugog kongresa, održanoga u V uk ovaru lip n ja 1920. godine. Pod snažnim utjecajem tada važećih ocjena Kom interne, K o n g res polazi od teze da se »(I) im peri­ ja lističk i rat (se) pretvorio u socijalni rat« ” Zatim sli­ jed i i bolje objašnjenje, koje glasi: »Nova epoha je doš­ la, epoha raspadanja kapitalizm a, njegovog unutrašnjeg kraha, epoha svetske proleterske revolucije«.2* Jugosla­ venski kom unisti su svjesni činjenice da nacionalno i kolonijalno pitanje igraju značajnu ulogu u revolucioniran ju p rilik a u svijetu. Svje sn i su »nemira po koloni­ jam a« i »vrenja među potištenim narodim a«. Drugo je pitanje da li su b ili spremni jedno od tih pitan ja uoči­ ti i na prostoru K ra lje v in e S H S . Uzim ajući ovakvu ocjenu kretanja svjetske proleterske revolucije » . . . za polaznu tačku svoje borbe«, većina delegata K ongresa zastupa tezu o mogućnosti likvid acije kapitalizm a u suvrem enim uvjetim a oružanim sredstvima. Uzim ajući sovjetski model države kao jed ini mogući oblik organi­ zacije vlasti p roletarijata, delegati K o n g r e s a vide ko­ načno rješenje položaja p roletarijata u_stvaranju so­ v jetskih republika. U takvoj proleterskoj državi Kongres predviđa » . . . što veću centralizaciju sredstava za proizvodnju i da izvede upravu nad celokupnom proiz­

Program Komunističke partije Jugoslavije, II (Vukovarski) kon­ gres KPJ, IA II, n. dj., str. 30. 28 Izvor isti. str. 31.

Vrijem e čiste klasne borbe

39

vodnjom po jedinstvenom planu«.” Među prvim m jera­ ma »socijalizacije proizvodnje« K ongres predviđa » . .. socijalizaciju velikih poseda«, dok se za sitne pos­ jede ne predviđa eksproprijacija. To se obrazlaže ova­ ko: » . . . sitni sopstvenici koji ne eksploatišu tuđi rad i vrše koristan društveni posao neće biti predmet na­ silne eksproprijacije«. S itn i seljak, toliko bitan za iz­ vođenje nacionalnog i socijalnog oslobođenja na jugo­ slavenskom prostoru, predviđen je za postupno uvlače­ nje u organizacije kolektivnog rada u poljoprivredi, » . . . gde će se prim erom i praksom uveriti u koristi no­ vog društvenog poretka«. Drugi kongres jugoslavenskih komunista bio je nesumnjivo daleko konkretniji u pris­ tupu agrarnom pitanju. On se prema sitnom seljaštvu odnosi mnogo realnije, predviđajući očuvanje njego­ vog vlasništva. Ip ak se bavio isključivo problemom njegove neutralizacije u slučaju sukoba buržoazije i proletarijata. Zato ga i ne predviđa kao direktnog su­ dionika u izvođenju socijalističke revolucije, oslanjaju­ ći se isključivo na seoski i gradski proletarijat. Ništa novo nije rečeno ni o nacionalnom pitanju. Braneći'koncept centralističke države jedne nacije, ve­ ćina delegata Kongresa izjasnila se za stvaranje so­ vjetske republike Jugoslavije kao prelaznog oblika iz kapitalizma u socijalizam, koja će stupiti u » . .. brats­ ki savez sa svima susednim narodima radi vaspostavljanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih ze­ malja, koja će biti sastavni deo međunarodne federa­ cije sovjetskih republika«.34 Prihvaćajući na taj način zahtjev Kom interne da se jugoslavenska proleterska re­ volucija izvodi u savezu s balkanskim narodima, K o n ­ gres je sudbinu jugoslavenske revolucije već 1920. go­ dine vezao za perspektivu podizanja i izvođenja socija­ lističke revolucije na cijelom Balkanu. Proći će godine dok jugoslavenski komunisti shvate mogućnost izvo29 Izvor isti, str. 34. 30 Izvor isti. str. 35.

R evolucija i nacije

40

đenja samostalne revolucije, poštujući realne m eđuna­ rodne, a posebno balkanske uvjete. Da bi b ili sposobni za takav veliki potez, trebali su izm ijeniti i svoj odnos prem a nacionalnom i seljačkom pitanju. Ne može se tv rd iti da jugoslavenski komunisti ni­ su uočili sukobe među »plemenskim buržoazijama«. Drugo je pitanje da li su sm atrali jednim od zadataka buduće jugoslavenske proleterske revolucije da preuz­ me rješavanje i tih problema. K ongres uočava » .. na­ cionalne i p okrajinske raspre . . . « , ali ne sm atra po­ trebnim izvršiti analizu njihove pojave i mogućnost po­ vezivanja s ekonomsko-socijalnim ciljevim a proleterske revolucije.31 Za razliku od nacionalnog i seljačkog pita­ nja, K o n g res je agrarno pitan je shvatio i kao pitanje jugoslavenskog proletarijata, s tim da ga u to vrijem e ne povezuje ni sa seljačkim ni s nacionalnim pitanjem. K a sn iji razvitak jasno pokazuje da samo agrarno p ita­ nje nije bilo dovoljno u borbi za seljačke mase. Iz navedenih razloga nije tačna ni tvrdnja K ongresa da su sve građanske partije » . . . izgubile poverenje toga na­ roda«.32 Jed an od velikih propusta jugoslavenskih ko­ m unista toga vrem ena bilo je izjednačavanje mjesta i uloge svih nacionalnih buržoazija u p olitičkom životu zemlje, što je p ridonijelo bržem i efikasnijem ubaci­ v anju građanskih stranaka, prvenstveno iz redova ug­ njetenih nacija, u seljačke mase. Dok se proces p ri­ bližavanja građanskih stranaka i seljaštva dalje odvi­ jao, K ongres je uporno tvrdio da je jedno od osnovnih obilježja tadašnjeg političkog razvitka naše zemlje » . . . sve jače očitovanje jedne prave revolucionarne si­ tuacije ...« . K o liko je tadašnja politička situacija u na­ šoj zem lji im ala elemenata revolucionarnosti masa, teško je reći ukoliko pod pojm om revolucionarnosti shvatim o samo zahtjeve za rušenjem postojećih druš­

Politička situacija i zadaci Komunističke partije Jugoslavije, iz­ vor isti, str. 39. 32 Izvor isti, str. 40.

V rijem e čiste klasne borbe

tveno-ekonomskih osnova kapitalizma. Međutim, tadaš­ nja kretanja u redovima nesrpskih nacija, bilo na pla­ nu nacionalnog ili agrarnog pitanja, mogla su biti ele­ ment njihovog revolucioniranja da su ih jugoslavenski komunisti shvatili kao sastavni dio svoje klasne borbe. Kako to nisu učinili, nacionalni pokreti masa već su krajem 1920. godine svedeni pod kontrolu građanskih stranaka, a time su prestali biti aktualni za socijalistič­ ki preobražaj društva. Iako Kongres traži široku propagandu komunistič­ ke ideologije » . . . i u varoši i u selu, kako među poluproletarijatom, tako i među sitnim sopstvenicima, koji sami obrađuju svoju zemlju i ničiju radnu snagu ne eksploatišu ...«, očito ponuđeni program Drugog kongre­ sa S R P J (K ) nije bio dovoljan za afirm aciju pokreta u jugoslavenskom selu i u redovima nacionalno ugnje­ tenih naroda/3 Nacionalni moment je potisnuo socijal­ ni, a toga naša Partija tada nije bila svjesna. To potvr­ đuje i njezina odluka da ostaje i dalje » ... na braniku ideje nacionalnog jedinstva i ravnopravnosti sviju na­ cionalnosti u zemlji«.34 Kada govori o nacionalnostima, isključivo misli na položaj nacionalnih m anjina u na­ šoj zemlji. Drugim oblikom vlasništva u poljoprivredi K o n ­ gres smatra velika poljoprivredna dobra u vlasništvu države. Ona bi se form irala od bivših velikih posjeda privatnih vlasnika i ustupila seljačkim vijećim a kao realizatorima proizvodnje. N a žalost, ni u pitanju ko­ lektivnog ni u pitanju privatnog vlasništva nad zem­ ljom, K ongres nije razjasnio pitanje minim uma i mak­ simuma, što je otežavalo konkretnu borbu jugoslavens­ kih komunista na planu agrarnog i seljačkog pitanja. Velikom su se upornošću jugoslavenski komunis­ ti toga vremena odupirali stvarnosti koju su i sami 33 Izvor isti, str. 40— 41. 34 Izvor Isti. str. 42.

R evolucija i nacije

42

uočavali. Oni su svjesni činjenice da je K raljev in a S H S » ... tobož jedna država, ali u šest njenih pokrajina vla­ daju šest različitih zakonodavstava. Jugoslavija, prema tome, ni u kom slučaju nije jedna država nego konglo­ m erat nekoliko državica, koje nem aju zasad ničega za­ jedničkog osim — vojske i policije«.” Pored svega toga, oni i dalje brane državni centralizam i nacionalni uni­ tarizam ne postavljajući pitan je uzroka takve unutraš­ nje rascjepkanosti i nepovezanosti »jedne nacije«. Za većinu delegata Drugog kongresa S R P J ( K ) razlozi toj rascjepkanosti leže u nesposobnosti jugoslavenske bur­ žoazije da vodi zemlju, klase koja po ocjeni Kongresa djeluje kao jedinstvena cjelina. Sasvim je razum ljivo da bi idealni uvjeti podizanja jugoslavenske socijalis­ tičke revolucije p retpostavljali postojanje jedne nacije, jedne radničke klase i jedne države. Međutim , od sve­ ga toga im ali su jugoslavenski kom unisti toga vremena samo jednu državu, u kojoj su tek trebali izboriti je ­ dinstvo radničke klase, a nacionalni pluralizam p ri­ hvatiti kao činjenicu trajnijeg karaktera i bitnu za ju ­ goslavensku socijalističku zajednicu.

Promijenjeni uvjeti djelovanja KPJ i prve dileme Pored svih neospornih uspjeha koje je K P J pos­ tigla u općinskim i parlam entarnim izborim a u toku 1920. godine, prisutan je i njezin neuspjeh afirm acije u redovim a seljaštva onih nacija koje su već imale afirm irane građanske opozicijske stranke s jako izraže­ nim nacionalnim programom. Posebno je ta činjenica bila uočljiva u H rvatsko j, « . . . gde je seljaštvo gotovo kompaktno glasalo za Radićevu H rvatsku seljačku stranku, koja je sakupila 50 mandata«." N ajveći uspjeh

Proletarijatu Jugoslavije, izvor isti. str. 55. 36 D. Lukač, Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje 1918— 1941, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1972, (da­ lje: D. Lukač, Radnički pokret. . . ) , str. 63.

Vrijem e čiste klasne borbe

43

u redovima ugnjetenih nacija postigla je K P J na po­ dručju Makedonije.31 Izglasanjem »Obznane« u prosincu 1920. i »Zako­ na o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi« u kolovozu 1921. godine objektivno se iz korijena m ije­ njaju uvjeti djelovanja komunističkog dijela jugosla­ venskog radničkog pokreta. Posebno se m ijenjaju i prilike u svjetskim relacijam a, koje već od početka 1921. godine ukazuju na pad intenziteta revolucionarnih pokreta i postupno oporavljanje svjetskog kapitalistič­ kog poretka. Parola Kom interne o vremenu svjetske re­ volucije sve više gubi svoju realnu podlogu, čega je već svjestan i Treći kongres Kominterne, održan krajem lipnja i početkom srpnja 1921. godine. Navedeni do­ gađaji p risilit će i vodstvo K P J da se već u toku 1921. godine dotakne problema seljačkih stranaka i među­ nacionalnih sukoba. Već Plenum C P V K P J održan u travnju 1921. godi­ ne u svojim analizama političke situacije u našoj ze­ m lji uzima u obzir nacionalne antagonizme buržoazije i značenje seljačkih stranaka. Iako još uvijek brani te­ zu o prerastanju im perijalističkog rata u građanski, priznaje i činjenicu slabljenja udarne moći svjetske proleterske fronte, koji fenomeni » . . . pokazuju nove teškoće koje će proleterska revolucija m orati savladati u procesu njenog kasnijeg razvoja i ona (takva situaci­ ja, prim., G. V.) radničku klasu stavlja pred nove kon­ kretne probleme u vreme revolucionarnih sukoba«.'* Uzimajući kao kriterij p ri ocjenjivanju ponašanja svjetske buržoazije prema proletarijatu njezin odnos prema Sovjetskoj Rusiji, Plenum konstatira izvjesno popuštanje kapitalističkih zemalja u odnosu prema prvoj zemlji socijalizma, što se manifestira u obnovi 37 Isto. 38 Rezolucija o političkoj situaciji. Plenum CPV, Arhiv Instituta za historiju radničkog pokreta Hrvatske, (dalje: IHRPH) Fond Kl, 1921/4, prijevod s francuskog jezika, str. 2.

R evolucija i nacije

44

b ilateralnih ekonom skih odnosa. Takvu momentalnu međunarodnu situaciju sm atra privrem enom pobjedom struje kom prom isa u svjetskom kapitalističkom bloku, koja neće biti duga vijeka i zahtijeva od kom unističkih p artija d aljn ju priprem u u obrani Sovjetske Rusije od narednog napada svjetske kontrarevolucije. U blok kontrarevolucije ubraja se i naša zemlja, u čiju p ri­ prem nu kam panju spada donošenje »Obznane« kao akta uperenog i p rotiv Sovjetske R u sije i jugoslavens­ kog radničkog i kom unističkog pokreta. K a o jedan u nizu razloga ko ji su potakli jugoslavensku buržoaziju na donošenje »Obznane« navodi se » . . . ojačani nacio­ nalni antagonizam i težnja ka hegemoniji veliko-srpske buržoazije s jedne strane i težnja ka nezavisnosti hrvatske i slovenačke sitne buržoazije i seljaka s druge s tra n e ...« ."’ Svođenje problem a nacionalističkih za­ htjeva na pokrete sitne buržoazije i seljaštva očito po­ kazuje nerazum ijevanje od strane tadašnjeg vodstva kom unističkog pokreta nacionalnog pitanja i ponašanja pojedinih klasa u redovima ugnjetenih nacija. U R ezo ­ lu ciji se konstatira kao negativna činjenica nemoć ju ­ goslavenske buržoazije » . . . da reši njene osnovne istorijske zadatke: realizaciju njenog nacionalnog jedins­ tva«.40 Po ocjeni učesnika Plenum a, postojeće društveno-ekonomsko i p olitičko stanje u našoj zemlji poka­ zuje » . . . ne samo da smo danas još udaljen i i od kon­ solidacije ekonomskog života, nego da smo istovreme­ no mnogo ud aljeniji od realizacije nacionalnog jedins­ tva. N acionalni antagonizmi u Jugoslaviji, naročito fa­ talni konflikt između srpske s jedne i hrvatske i slove­ načke buržoazije s druge strane, su danas zaoštreniji no ikad«. Svodeći na taj način međunacionalne sukobe na konflikte unutar jugoslavenske buržoazije triju ple­ mena, koji ugrožavaju proces objedinjavanja jugosla­ venskog radničkog pokreta, P lenum C P V K P J svodi me39 Izvor isti, str. 4. 40 Izvor isti. str. 5.

V rijem e čiste klasne borbe

45

đunacionalne sukobe na problem koji se odvija isklju­ čivo unutar građanske klase. U pristupu pokretima se­ ljaštva identificira se isključivo agrarno pitanje, koje je u svakom slučaju centralno pitanje seljaštva naše zemlje toga vremena, ali ne i jedino. Iako tadašnji raz­ vitak seljačkih partija u našoj zemlji ne pokazuje ten­ dencije njihovog unutrašnjeg raslojavanja, Plenum pokušava problem utjecaja tih p artija riješiti osloncem na njihova tzv. lijeva krila, koja bi činila seljačku opo­ ziciju » . . . i da je upotrebi, sa taktičke tačke gledišta, u svojoj borbi protiv reakcije monarho-kapitalističke klike«/' Citirani zaključak Plenum a najbolje ilustrira pristup K P J seljačkom i nacionalnom pitanju. Oba za njega ne postoje, postoji samo bitka seljaštva za ze­ mlju, koju treba privremeno podržavati kao pomagača u borbi za rušenje kapitalizma. U to vrijem e bilo je sasvim nerealno očekivati fprm iranje jedinstvenog fronta jugoslavenskog seljaštva protiv kapitalističke eksploatacije, a da se u isto vrijem e ne pokrene i pita­ nje rješavanja međunacionalnih odnosa. Jedinstveni front radnika i seljaka isključivo temeljen na ekonomsko-socijalnim ciljevim a proleterske revolucije, bio je u jugoslavenskim uvjetim a toga vremena neizvediv. Stoga je ostao bez odjeka zahtjev Plenum a da se uz po­ moć revolucionarnih dijelova seljačkih stranaka u na­ šoj zemlji vodi bitka protiv seljačkih iluzija » ... o buržoaskoj dem okratiji i njegovim nacionalno-separatističkim tendencijama«. B itk u za nacionalno oslobođenje svoditi u tim uvjetim a na separatističke tendenoije zna­ čilo je izgubiti bitku u narodu, a ne samo unutar jedne klase i društvenog sloja. To je bila vrlo opasna i kraj­ nje oportunistička politika tadašnjeg vodstva pokreta, koja, osim registracije postojanja separatističkih ten­ dencija i slabljenja nacionalnog jedinstva zemlje, ništa bitno novo ne daje svojim pristupom seljačkom i naci­ onalnom pitanju. Iz navedenih razloga, sadržaj strategije i taktike 41 Izvor isti. str. 6.

R evolucija i nacije

40

K P J ne doživljava bitne prom jene u pristupu navede­ nim problem im a. Oni se ap solviraju zahtjevom da ju ­ goslavenski kom unisti m o raju podržavati » . . . prole­ terske revolucionarne tendencije i polu-proleterske u seljačkim pokretim a«.41 M eđutim , neki kasniji arh ivski izvori d aju naslu­ titi da se već 1921. godine ja vio pokušaj izrade nacional­ nog i agrarnog program a K P J ko ji bi uvažavao objek­ tivne p olitičke i ekonomsko-socijalne p rilike u našoj zemlji. Tad ašnji član rukovodstva ilegalne P a rtije u ze­ m lji pok. Moša Pijad e tvrdio je da je već početkom 1921. godine izradio T eze o nacionalnom p ita n ju i da je zahtijevao i izradu agrarnog programa. Međutim , po njegovom m išljenju, taj se pokušaj izjalovio interven­ cijom S. M arkovića, k o ji je odbio takvu problem atiku staviti na dnevni red p artijskih plenuma.41 Iz navedenih razloga, dio ilegalnog p artijskog vodstva u zem lji isko­ ristio je njegovo odsustvo i na Drugom plenumu C P V K P J , održanom 2. i 3. lip n ja 1921. godine, prihvaća od­ luke Druge konferencije Balkanske kom unističke fe­ deracije, ilegalnog udruženja kom unističkih p artija B alkana, » . . . o stvaranju revolucionarnog proleterskog i seljačkog fronta«.44 To su ipak b ili samo p rv i počeci bitke dijela jugoslavenskih kom unista da u ilegalnim uvjetim a djelovanja izm ijene odnos K P J prem a nacio­ nalnom i seljačkom pitanju. Šanse su im bile daleko veće, kako zbog tadašnje objektivne političke situacije u svijetu koja sve više um anjuje šanse za brzo izvođe­ nje svjetske proleterske revolucije, tako i zbog činje­ nice što se u proteklo vrijem e mnogo toga u političkom životu naše zemlje moglo bolje uočiti i ocijeniti. Po­ 42 Izvor isti, str. 10. 43 G. Vlajčić, Osma konferencija zagrebačkih komunista, Školska knjiga, Zagreb 1976, (dalje: G. Vlajčić, Osma konferencija . . . ) str. 33. 44 Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Institut za istoriju radničkog pokreta Jugoslavije, Beograd 1963, str. 75.

Vrijem e iis te klasne borbe

47

četni revolucionarni optimizam postepeno zamjenju­ je trezvenije i m irnije ocjenjivanje mogućnosti afir­ macije u vlastitoj sredini, koja je dnevno K P J nameta­ la problem nacionalnog i seljačkog pitanja. Osnaženi kapitalizam u Evropi, na Balkanu i u našoj zemlji, objektivno je postepeno ali sigurno prisiljavao vodstvo jugoslavenskog komunističkog pokreta da m ijenja i usklađuje ciljeve proleterske revolucije s potrebama i težnjama širokih masa jugoslavenskog društva. Kod to­ ga će od velikog značenja po d alji razvitak K P J biti sve češće intervencije Kominterne, posebno kada se ra­ di o sadržaju strategije i taktike pokreta u cjelini. Kako je taj proces tekao dosta sporo, u listopadu 1921. godine vodstvo K P J sukobe na međunacionalnom planu još uvijek ocjenjuje kao rezultat sukoba ple­ menskih buržoazija i tvrdi da » . . . hegemonistička ten­ dencija srpske buržoazije dolazi do izražaja u centra­ lističkoj koncepciji državnog uređenja, kao što je spro­ vedena u nametnutom ustavu, dok se partikularističko-nacionalistička tendencija hrvatskog bloka odražava u federalističkoj koncepciji državnog uređenja«.45 Ocjenjujući ekonomsku pozadinu sukoba, upozorava da su » . . . srpski kao i hrvatski blok u osnovi (su) kapi­ talistički blokovi sa srpskim, odnosno, hrvatskim fi­ nancijskim kapitalom na čelu. N jiho v međusobni eko­ nomski odnos jest, prema tome, odnos konkurencije. Ovaj se odnos pokazuje u međusobnoj borbi između beogradskih i zagrebačkih banaka, odnosno beograds­ ke i zagrebačke burze«. Takvim pristupom vodstvo K P J svelo je problem na sukob interesa unutar građanske klase triju plemena koji bitno ne utječe na ponašanje i političko grupiranje unutar ostalih slojeva i klasa ju ­ goslavenskog društva. Prem a tome, nacionalno pitanje ne postoji, a sukobi koji se ja vlja ju u vidu konkuren­ cije dvaju financijskih centara isključivo su bitka za 45 Teze o političkoj situaciji i zadacima KPJ, prijevod s njemačkog jezika. Fond Kl 1921, Mikrofilm, (dalje: MF), 46/254, Snimka, (dalje: SN). str. 80.

R evolucija i nac ifgf

Kp

* s j T 'p )

A

r*J

48

financijsku prevlast na jugoslavenskom tržištu, koja jugoslavenske komuniste ne treba posebno zanimati. Ip ak, prve dilem e oko nacionalnog i seljačkog pi­ tanja teško u tiru put. P rv a konferencija K P J , održana u B eču od 3. do 17. srpnja 1922. godine, u R e zo lu c iji o p o litič k o j s itu a c iji i n a jb ližim zadacim a P a rtije prvi put nešto više kaže o tim problemima. Pokušavajući izvršiti analizu razloga donošenja »Obznane«, kojom je kom unistički dio jugoslavenskog radničkog pokreta bačen u ilegalnost, K o n fe ren c ija u navedenoj R e zo lu c iji pravilno konstatira da je već u 1920. godini » . . . intim nim savezom dvora i srpske bur­ žoazije stvoren temelj na kome je izgrađen čitav sis­ tem p olitičke i socijalne reakcije u Jug oslaviji«.46 Iz takvog saveza proizišao je i » . . . prip rem ljeni policijsko-centralistički ustav, koji je imao s jedne strane da učvrsti m onarhiju, a s druge da sankcioniše hegemonističku p olitiku srpske buržoazije«.47 O cjenjujući do­ nošenje »Obznane« kao akt zastrašivanja i ostalih opo­ zicijskih stranaka u K ra lje v in i S H S , u citiranoj R ezo ­ lu ciji se upozorava da njom e nije postignut željeni efekat. N aprotiv, po ocjeni delegata K o n feren cije, došlo je do procesa koncentracije opozicijskih stranaka, po­ put »H rvatskog bloka«, » . . . ko ji je prem a vladajućem režimu zauzeo stav još rad ikalnije opozicije nego ra­ nije«.48 Proces grup iranja većine p olitičkih p artija H r ­ vatske toga vrem ena K o n fe ren c ija nije dovoljno sa­ vjesno proanalizirala, već je cjelokupni problem svela na bitku unutar raznih plemenskih buržoazija, koja osim konkurentskih razloga nije nosila druga obilježja. M eđutim , ocjene mjesta i uloge srpske buržoazije u političkom i ekonomskom životu naše zemlje proizla­ zile su i iz drugih razloga. Osnovni je bio da je srp­ 46 Rezolucija o političkoj situaciji i najbližim zadacima IHRPH, Fond Kl 1922/16, str. 1. 47 Izvor isti, str. 1— 2. 48 Izvor isti. str. 7.

Partije,

V rijem e čiste klasne borbe

4g

ska buržoazija eksponent francuske antisovjetskc politike na Balkanu, koja jo j omogućuje da se održi na vlasti u borbi s ostalim plemenskim buržoazijama. Stječe se dojam da je kritika srpske buržoazije od stra­ ne K P J prvenstveno proizlazila iz uvjerenja da je sa­ vez s Vrangelom » . .. signatura politike jugoslavenske vlade prema Sovjetskoj Rusiji«/’ Po našem mišljenju, iz navedenog pristupa proizlazi i ocjena K o n feren cije da hrvatska i slovenska buržoazija » . . . pokazuju više simpatije za englesku orijentaciju u spoljnoj politici uopšte, pa i prema Sovjetskoj Ru siji ...« , je r nisu » . .. direktno zainteresovane za politiku ratnih odšteta ...«. Duboko sumnjamo u mogućnost da su hrvatska i slo­ venska buržoazija toga vremena sklone suradnji s ko­ munističkom Sovjetskom Rusijom , a ako su i postojale takve tendencije, one su imale karakter ucjene srp­ ske buržoazije, a ne dugoročne suradnje s jedinom komunističkom zemljom svijeta toga vremena. M išlje­ nja smo da smo blizu istini kada tvrdimo da su tadaš­ nje ocjene političke situacije u našoj zemlji od strane vodstva komunističkog pokreta u nas bile prvenstveno rezultat gledanja Kom interne na Kraljevinu S H S kao dio evropskog i svjetskog antikomunističkog bloka, a manje rezultat vlastitih sudova o vlastitoj zemlji i ciljevim a pokreta u njoj. Prateći sadržaj citirane R ezo­ lucije uočljivo je preplitanje realnih procjena politič­ kog stanja u zemlji i apstraktnih rješenja koje vodstvo pokreta unosi u sadržaj njegove strategije i taktike. Tako, npr., u citiranoj R ezoluciji pravilno se uočava da je »Bitno obilježje današnje političke situacije u Ju ­ goslaviji (jeste) k ra jn ja zaoštrenost između dve velike buržoaske grupe: vladajućeg bloka srpskih partija i opozicionog bldka hrvatskih partija«.50 Neosporno je točna ocjena u R e zoluciji da »Vladajući srpski blok i opozicioni hrvatski blok predstavljaju dve glavne žiže 49 Izvor isti, str. 8. 50 Izvor isti, str. 9.

R evolucija i nacije

50

političkog života Jugoslavije: u jednoj se koncentrišu interesi srpske, u drugoj interesi hrvatske buržoazije«. Ip a k je procjena podjele snaga u zemlji očito zanema­ rila snagu ostalih nacionalnih buržoazija, kao i činje­ nicu da sukob nije isključivo konkurentska borba dviju najjačih buržoazija, je r se time svodi na čisto klasno pitanje unutar jugoslavenske buržoazije, a isključuje se faktor u tjecaja ostalih klasa i društvenih slojeva. Takav pristup većine delegata Prve konferencije K P J nosio je u sebi negaciju postojanja nacionalnog pitanja u našoj zem lji kao vitalnog političkog problema jugo­ slavenske države toga vremena. Zato se i njegovo posto­ ja n je negira i svodi na konkurentsku borbu d viju ple­ menskih buržoazija, zaostalije srpske i razvijenije hrvatske. Prva, koristeći političku i vojnu moć, nado­ knađuje svoju ekonomsku inferiornost pljačkanjem razvijenije hrvatske buržoazije. Iako priznaje činjenicu da se takva eksploatacija ne zaustavlja samo na prole­ ta rijatu već se širi i na račun » ... buržoazije u ranijim Austrougarskim pokrajinam a ...« , u R e zo lu c iji se ne uviđa da bivše austro-ugarske pokrajine ne čini samo hrvatska buržoazija, a da upravo iz takvih neravno­ pravnih p olitičkih odnosa u zem lji izrasta nacionalno pitanje, na kojem u buržoazija nesrpskih nacija gradi p olitički kapital i sužuje polje d jelovanja radničkom pokretu u cjelini, a posebno njegovom komunističkom dijelu. Suprotno tome, oni su m išljenja da je sukob iz­ među hrvatske i srpske buržoazije » . . . u osnovi klas­ nog karaktera iako ga i srpska i hrvatska buržoazija, iz sasvim p o jm ljiv ih razloga-, zaodeva u čisto nacionalis­ tička ruha«.51 Svjesni su činjenice da i takva politika može im ati uspjeha u širokim masama, ali iz nje ne iz­ vlače pouke. N aprotiv, oni uspjehe građanskih opozi­ cijskih stranaka u hrvatskom narodu ocjenjuju kao m anevar buržoazije, ko ji je, na žalost, » . . . donekle uspeo naročito u H rvatsko j, gdje nacionalizam u rad­ ničkoj klasi još nije iščezao«. Zato je bilo i iluzorno očekivati pozitivnu realizaciju zaključka K o n fe ren ­ 51 Izvor isti, str. 10.

Vrijem e Ciste klasne borbe

51

cije da K P J « . . . energično i odlučno pred najširim masama radnog naroda u varoši i na selu na mnogo­ brojnim konkretnim pitanjim a otkriva klasni karakter duela, koji se pod maskom nacionalizma vodi između srpskog i hrvatskog bloka«. Točno je da je sukob iz­ među tih dviju nacionalnih buržoazija imao karakter bitke za tržište i pozicije u političkom životu zemlje. Međutim, teško bi građanske stranke iz redova ugnje­ tenih nacija mogle postići onakav politički uspjeh i afirm aciju, da nacionalno pitanje nisu osjećale najšire mase toga naroda i da nisu svoje glasove dale onoj par­ tiji koja je upravo na tome pitanju uspješno gradila po­ litičku afirm aciju u svojoj i izvan redova svoje nacije. To znači da je nacionalno pitanje postojalo, a kako ju ­ goslavenski komunisti nisu im ali nacionalnog progra­ ma, mase ugnjetenih nacija dale su svoje povjerenje onim strankama koje su to pitanje p rije uočile i ugra­ dile u svoje političke programe. Utoliko je K P J bilo teže njihov autoritet rušiti parolom nacionalnog unita-; rizma i državnog centralizma. Nesporno je točno da suj hrvatska i srpska buržoazija jedinstveno istupale kada se radilo o jugoslavenskom proletarijatu i da su tada više nego ikada postupale kao »jugoslavenska« buržoa­ zija. Međutim, tada je u pitanju bilo očuvanje klasnih pozicija u odnosu na proletarijat. U tom slučaju su sve građanske klase svijeta jedinstvene. Kada je opas­ nost od proleterske revolucije u našoj zemlji minula, kada se država u međunarodnim odnosima stabilizira­ la, nacionalne buržoazije su nastavile sa sukobom. Je d ­ na grupacija je nudila nacionalni unitarizam i državni centralizam, a druga priznavala nacije i nudila složenu državu. N i jedna ni druga nisu bile u stanju uistinu ri­ ješiti međunacionalne odnose u našoj zemlji, je r ni jedna od njih nije izlazila izvan okvira klase i nacije kojoj je pripadala. Proces udaljavanja nacija K o n fe ­ rencija ocjenjuje negativno. Njegov je rezultat da su uskoro » . . . S rb i i H rvati prestali biti j e d a n (ist. u orig., prim., G. V.) i postali d v a (ist. u orig., prim., G. V.) naroda«.“

R evolucija i nacije

52

O ptužujući srpsku buržoaziju zbog profanizacije teorije o narodnom jedinstvu u našoj zemlji, K P J nudi princip sam oopredjeljenja naroda, kao melod rješavanja sporova među narodim a i krize u zemlji. Na koga bi se odnosilo sam oopredjeljenje u R e zo lu c iji se ne precizira. Totalno nerazum ijevanje međunacional­ nih odnosa u našoj zem lji v id ljivo je iz ocjene u R e zo ­ lu ciji da se hipokrizija teorije narodnog jedinstva od strane srpske buržoazije najbolje m anifestira » . .. u p itanju odnosa srpske buržoazije prem a Bugarim a«. Pri tome ne misle na Bugare u Bugarskoj već u M ake­ doniji. Za većinu vodstva K P J ne postoji makedonska nacija već B u g ari u M akedoniji, koji » . . . spadaju u najpotištenije narode u Jug oslaviji«. O cjenjujući, da su B u g ari u etničkom smislu bliži S rb im a nego S lo ­ vencim a upozoravaju da » . . . srpska teorija o jednom jugoslavenskom narodu nikako ne obuhvata Bugare«. U R e zo lu c iji se priznaje i neravnopravan položaj Alba­ naca i M ađ ara u našoj zemlji, ali se za položaj H rvata i Slovenaca tvrdi da u kulturno-nacionalnom pogledu nisu porobljeni, » . . . ali da su nesum njivo zapostavlje­ ni«. Iz navedenih tvrd n ji v id ljivo je da je etničko je ­ dinstvo Južnih Slavena uistinu bilo ishodište većine u vodstvu jugoslavenskog komunističkog pokreta u pristupu rješavanju međunacionalnih odnosa. Od pr­ vog dana potpuno se ispravno p ostavljaju prema naci­ onalnom p itanju neslavenskih nacija, dok ih problema­ tika slavenskih zanima samo utoliko ukoliko njihovi međusobni odnosi pridonose ili ne njihovoj asim ilaciji, a lim e i procesu form iranja jedinstvene jugoslavenske radničke klase. Rješenje krize političkog života naše zemlje u R e­ zo lu c iji se predviđa u zajedničkoj revoluciji balkans­ kih naroda, u kojoj će svi » . . . potišteni narodi Jugosla­ vije baš kao i svi balkanski narodi uopšte svoje puno nacionalno i socijalno oslobođenje izvojevati samo pu­ tem revolucije u B alk. Soc. Federativnoj Sovjetskoj Re­ 52 Izvor isti. str. 11.

V rijem e čiste klasne borbe

53

publici«.” Kako bi izgledao konkretan sastav balkanske socijalističke federacije i kojim se narodima predvi­ đa davanje prava na nacionalnu državu, u R ezo lu ciji se ne govori. Iz gore iznesenih sudova može se zaključiti da je većina u vodstvu jugoslavenskog komunističkog pokreta predviđala mogućnost uključenja jedinstvene i centralizirane Jugoslavije u balkansku socijalističku federaciju. Vodstvo jugoslavenskog komunističkog pokreta svjesno je značenja političkog grupiranja hrvatskog na­ roda oko »Hrvatskog bloka«. Ono je svjesno i činjeni­ ce da su u njemu » . . . udruženi na nacionalističkoj ba­ zi u borbi protiv hegemonije srpske buržoazije i krup­ ni kapitalisti i sitni sopstvenici zajedno sa ogromnom većinom seljaka i jednim delom proletarijata«.54 Među­ tim, ta činjenica nije ih navela na pomisao da se radi o pitanju ekonomsko-socijalnog i političkog položaja cijelog jednog naroda i da problem nije u konkurenci­ ji dviju »plemenskih« buržoazija, već da je to pitanje egzistencije cijele nacije. Takvo ponašanje različitih socijalnih slojeva hrvatskog društva nazivaju »nacio­ nalističkom psihozom«, koja, po ocjeni većine učesnika K onferencije » . . . danas dom inira u Hrvatskoj«. Ta »nacionalistička psihoza« ipak je » ...z a h v a tila i naj­ šire slojeve radnog naroda na selu u Hrvatskoj . . . « i « . . . nesumnjivo usporava proces klasne diferencija­ cije u krilu Radićeve partije, ali ga razume se ne može trajno zadržati«.'5 Budući da su »hrvatsko pitanje« shvatili kao cen­ tralno pitanje političkog života naše zemlje toga vre­ mena, vrijedno je registrirati odnos K onferencije pre­ ma Hrvatskom bloku, grupaciji hrvatskih građanskih partija toga vremena koje su bile u oštroj opoziciji 53 Izvor isti, str. 11— 12. 54 Izvor isti, str. 13. 55 Izvor isti, str. 13— 14.

R evolucija i na cije

54

prem a velikosrpskom šovinizmu. S obzirom da su H rv atsk i blok, a posebno H R S S u njem u im ali velikog u tje caja na politički život H rvatske gradeći taj utjecaj upravo na neriješenom hrvatskom nacionalnom p ita­ nju, značajan je njezin stav prem a toj grupaciji parti­ ja i način ko jim ih je željela istisnuti iz širokih sloje­ va hrvatskog naroda. U citiranoj R e zo lu c iji se ističe da je K P J spremna ići paralelno s H rvatskim blokom u b orbu p ro tiv velikosrpskog šovinizma, » . . . ukoliko H rv . B lo k vodi odlučnu borbu p rotiv današnjeg vladajućeg režima u Ju g o slav iji .. .«.56Međutim , u isto v r i­ jem e K P J je dužna » . . . da bezobzirno izobličava (vjer., »razobličava«, prim., G. V .) klasni karakter nacionali­ zma H rv . B lo k a i odlučno razbija nacionalističku psi­ hozu ko jo (j)m bitržoazija truje radni narod da bi ga mogla staviti u službu svojih klasnih interesa«. Za K P J posebno su zanim ljivi poluproleterski i proleterski slo­ je v i hrvatskog sela kao budući eventualni saveznici u provedbi socijalističke revolucije u našoj zemlji. Od­ bacujući mogućnost ugradnje nacionalnog pitan ja u sadržaj strategije i taktike pokreta, K o n fe ren c ija sma­ tra, da je za prid ob ijanje ovih slojeva hrvatskog druš­ tva dovoljno ukazivati » . . . na klasne suprotnosti koje sa p rod iranjem kapitalizm a uzim aju sve većeg zama­ ha i na selu, budeći i razvijaju ći klasnu svest ...« . V e ­ ćina tadašnjeg vodstva jugoslavenskog kom unističkog pokreta b ila je uvjerena da je ekonomsko-socijalni po­ ložaj sirom ašnih seljačkih masa dovoljan razlog da se oni i bez izjašnjavan ja K P J o njihovom nacionalnom položaju u zemlji, opredijele za revolucionarnu borbu. S ličan stav K o nferencija im a i prem a JMO-u za ko ju tvrd i da je najjača » . . . politička p artija u Bosni i sam im tim fakto(m )r, sa ko jim se m ora računati u p olitičkom životu Jugoslavije«.” Njezina popularnost obrazlaže se vjerskim fanatizmom, k o ji je ipak uspio 56 Izvor isti, str. 14. 57 Izvor isti, str. 15.

vrije m e ciste Klasne ooroe

55

» . . . da pridobije ogromnu većinu muslimanskog sta­ novništva svih socijalnih klasa u Bosni«. Ne vodeći do­ voljno računa ni o nekim objektivnim razlozima popu­ larnosti te stranke, K onferencija je zamišljala da će taj utjecaj elim inirati borbom protiv vjerskog fanatiz­ ma » . . . i iskorišćujući agrarno pitanje otrzati (vjero­ jatno, »otrgnuti«, prim., G. V.) ispod begovskog uticaja siromašne muslimanske mase, ubrzavajući tako proces klasnog diferenciranja i razvitak klasne svesti u musli­ manskim redovima«.M Naravno, u to vrijem e nije ni pomišljala na mogućnost da nacionalnu svijest M usli­ mana shvati faktorom borbe protiv velikosrpskog šovinizma i kapitalizma u cjelini. Sto se tiče utjecaja S L S , K onferencija je izrazila uvjerenje da tako klerikalno koncipirana stranka » ... nc ističe nikad u prvi red nacionalni nego versko-socijalni momenat ...« , a protiv velikosrpske hegemonije « . . . ističe branu pokrajinskih legislativnih autonomi­ ja«. Zanem arujući bilo kakvu mogućnost postojanja slovenskog nacionalnog pitanja, K onferen cija se izjaš­ njava za » . . . sistematsku kampanju protiv klerikalnog uticaja u radničkim i seljačkim masama ...« ne vode­ ći računa o razlozima tako rasprostranjenog utjecaja ove građanske stranke. Većina u vodstvu jugoslavenskog komunističkog pokreta svjesna je činjenice utjecaja seljačkih pokreta i partija na politički život agrarnih zemalja poslije pr­ vog svjetskog rata. Ipak, cijeli problem svodi isklju­ čivo na klasni sadržaj tih pokreta, koji je nesumnjivo bio značajan, ali ne i jedini. Mogućnost povezivanja tih pokreta i njihovih organizacija u višenacionalnim sredinama s nacionalnim i seljačkim pitanjem K P J ne uočava. Dva centralna problema svoje strategije i tak­ tike prepušta građanskoj klasi ugnjetačke i ugnjetenih nacija, um anjujući tako šanse vlastite afirm acije u zemlji neriješenog nacionalnog i agrarnog pitanja, pre 58 Izvor isti. str. 16.

R evolucija i nacije

50

p uštajući vodstvo u širokim masama nacija građanskoj klasi. V rlo loše poznavanje stvarnog u tjecaja građanskih stranaka u jugoslavenskom selu i gradu dovelo je K o n ­ fe r e n c iju do apsurdne tvrd nje da se sve » . . . opozicio­ ne političke p artije i grupe nalaze (se) danas ili u sta­ nju vrlo labilne ravnoteže ili u otvorenoj krizi i rasu­ lu«.” Postojeću p olitičku situaciju u našoj zem lji K o n ­ fere n c ija ocjenjuje kao opće političko rasulo, kao v r i­ jeme » . . . kad se sve partije nalaze u procesu raspada­ nja ili p reviranja .. .«.w Takvu p olitičku situaciju K o n ­ fere n c ija o cjenjuje povoljnom » . . . za revolucionisanje radnih masa i prid ob ijanje za kom unističku borbu«. Ističu ći zahtjev za jasnoću taktičke linije i odlučnošću u njezinoj provedbi, K o n fe ren c ija tvrdi da kom unistič­ ki pokret u ilegalnosti može b iti samo pokret elite ko­ munističkog proletarijata, » . . . koja se ja v lja kao ins­ trum ent, u rukam a partije, za propagandu komunizma i kao avangarda u ak cijam a masa«.61 Pro klam irajući na taj način svoju privrženost samo ekonomsko-socijalnim aspektim a klasne borbe u našoj zemlji, koja bi se oslanjala samo na elitu radništva, K o n fe ren c ija nije ni mogla reći nešto više o problem im a vitalnim po nje­ zin d a ljn ji razvitak. Tako agrarno pitanje apsolvira za­ htjevom » . . . da se onim a k o ji zemlju obrađuju stavi na rapoloženje i sav p oljoprivredni inventar potreban za moderno obrađivanje zemlje«." Čija bi bila zemlja koju seljak treba obrađivati modernim strojevim a, ka­ ko bi bezemljaš došao do zemlje, to su pitanja koja K o n fe ren c ija preskače. Ip ak, svjesni činjenice da postojeće stanje jača utjecaj građanskih stranaka, a slabi kohezionu snagu 59 Izvor 60 Izvor 61 Izvor 62 Izvor

isti, str. 18. isti, str. 19. isti, str. 20. isti. str. 22.

V rijem e čiste klasne borbe

57

jugoslavenskog radničkog pokreta, većina delegata K o n ferencije dotiče i nacionalno pitanje, na vrlo neoodređen i konfuzan način. Izbjegavajući priznati pos­ tojanje više nacija u našoj zemlji i značenje nacional­ nog pitanja u klasnoj borbi K P J, K onferen cija problem apsolvira zahtjevom za borbom » . . . protiv imperija­ lističkih težnja srpske buržoazije ...«, koja bi bila os­ nova » . . . za rešenje svih nacionalnih i plemenskih sporova ...« , na principu » ... samoopredeljenja«. K o ­ ga priznaje kao naciju, a koga kao pleme, o tom se K o n ferencija ne izjašnjava. Ona je jasna samo u pris­ tupu pravima nacionalnih manjina, iako je i njihova prava svela na kulturni razvitak. K onferen cija upozo­ rava da K P J » . . . mora uložiti svu svoju snagu da u prvom redu proletarijat sačuva od opasne zaraze na­ cionalizma, koja je naročito preplavila čitavu Hrvats­ ku, a uzima maha i u drugim pokrajinama«.61 Teza o nacionalnom unitarizmu i državnom cen­ tralizmu kao najoptim alnijim preduvjetima razvitka jedinstvene radničke klase i proleterske revolucije u našoj zemlji, prisutna je i u dokumentima osnivačkog kongresa N R P J održanog u Beogradu početkom siječ­ nja 1923. godine kao jednog od vidova legalnog djelo­ vanja K P J. Svjesni širenja antagonizama među bal­ kanskim zemljama i niza neriješenih teritorijalnih pro­ blema, delegati K onferencije kao rješenje i u » . . . ci­ lju suzbijanja šovinističkih mržnji među balkanskim narodima i ratnih izazivanja ...« prihvaćaju suradnju sa svim radničkim partijam a Balkana, » . . . koje vode klasnu borbu i koje se bore za ostvarivanje federacije socijalističkih republika na Balkanu«.64 Što se tiče političke situacije u našoj zemlji i me­ đunacionalnih problema, K onferencija te procese na­ ziva »plemenskim sporovima« koji prvenstveno proiz63 Izvor isti, str. 22— 23. 64 Program NRPJ, Osnivačka konferencija NRPJ, januar 1923. g.. IA II, n. dj.. 279

R evolucija i nacije

53

laze iz ekonomske borbe » . .. između raznih pokraj insko-plemenskih centara«. D eklarirajući se za nacionalni unitarizam , u P rogram u se u isto vrijem e upozorava na potrebu borbe » . . . p rotiv svakog nasilnog i hegemonističkog centralizma, a za sam oopredeljenje radnog naroda sa punim unutrašnjim slobodama«. Braneći p rincip sam oopredjeljenja naroda, Program nudi i rje ­ šavanje političke krize na B alkan u i zbližavanje nje­ govih naroda u budućoj balkanskoj socijalističkoj fe­ d eraciji. K a d a se u P rogram u govori o samoopredje­ lje n ju naroda na nivou Balkana, misli se p ri tome i na slobodno sam oopredjeljenje »jugoslavenskog naroda« u nutar buduće federacije, dok je na planu jugoslavens­ kog državnog prostora P rogram sasvim nedorečen i nejasan. Naim e, teza o borbi Pa rtije za očuvanje narod­ nog jedinstva u koliziji je sa zahtjevom da se vodi bor­ ba za pravo naroda na sam oopredjeljenje i za njegovo pravo na pum i unutrašnju slobodu. Možda je to tek nagovještaj jedne kasnije teze koja će biti mnogo razrađ enija tek u raspravam a u 1923. godini. Ona će pola­ ziti od pretpostavke da izvjesne plemenske razlike unutar jugoslavenskog naroda, povijesno determinirane i velikosrpskom politikom potencirane, mogu biti ap­ solvirane davanjem izvjesnih terito rijalnih autonomija. Sto se tiče nacionalnih m anjina, u P rogram u se za n jih traži ne samo puna sloboda kulturnog već i poli­ tičkog života. Agrarno pitanje nalazi svoje mjesto tek u Akcion o m p rogram u Partije. U njem u se ističe da ono još nije riješeno, i predlaže se ukidanje feudalnih odnosa, a zem lja » . . . sa potpunim inventarom da seljacim a bez naknade«." Pri tome nije precizirano da li se zem­ lja daje u privatnu svojinu ili u kolektivno vlasništvo.

65 Akcioni program NPRJ, IA II, n. dj. str. 281.

V rijem e čiste klasne borbe

5g

Druga konferencija KPJ i intervencija Kominterne Međutim, već izbori za Narodnu skupštinu K ra lje ­ vine S H S u ožujku iste godine demantiraju stav K P J prema nacionalnom i seljačkom pitanju. V elika izborna pobjeda građanskih stranaka iz redova ugnjetenih naci­ ja bila je vrlo značajno upozorenje jugoslavenskim ko­ munistima. Druga konferencija K P J bila je p rilika da se o tim problemima raspravlja. Ona je održana od 9. do 12. svibnja 1923. godine u Beču. Pod snažnim pritiskom zahtjeva iz baze pokreta, koja je najbolje osjetila posljedice indiferentnosti K P J prema nacionalnom pitanju u ožujskim parlam entar­ nim izborima 1923. godine, kada su građanske opozicij­ ske stranke iz redova ugnjetenih nacija odnijele veliku izbornu pobjedu, K onferencija je prvi put u povijesti K P J priznala činjenicu njegovog političkog značenja^ Zaključci ove K onferencije u odnosu na problematiku o kojoj raspravljam o nisu otišli mnogo dalje od sta­ vova Prve konferencije K P J, ali su nesumnjivo korak dalje u sagledavanju posljedica negiranja činjenice ja ­ čanja građanskih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija i poticaj za kasniju raspravu u K P J o ovoj problematici. U tezama o Političkoj situaciji i neposrednim za­ dacim a KPJ upozorava se na opću kriznu situaciju ka­ pitalizma u svijetu i u nas, koja se na našem prostoru još više pojačava nacionalnim problemom. Prihvaćena je činjenica njegovog utjecaja na ukupnu krizu politič­ kog sistema zemlje." Prv i put je dovedena u pitanje i homogenost jugoslavenske građanske klase i njezinih interesa, kao i tvrdnja da se eksploatacija velikosrpske buržoazije odnosi samo na radničku klasu. Po ocjeni progresivne struje u K P J, ljevice, takva politika srpske buržoazije dovodi u povlašteni položaj cijelo »srpsko 66 J. Vrčinac. Rad i zaključci Prve, Druge i Treće konferencije KPJ, Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. I, Institut društvenih nauka, Beograd 1959, str. 257.

R evolucija i nacije

6G

pleme«. A nalizirajući socijalni sastav članstva HRSS-a dolaze do zaključka da je ona zaštitnik interesa seoske buržoazije, lihvara, krupnih i sitnih kap italista, sirom a­ šnih seljaka i radnika. Iak o objektivno ne može biti no­ silac borbe radničke klase i seljaštva, ona je, po ocjeni ljevice, apsolutni predstavnik Hrvata. Za takav razvitak događaja isključivo je kriva srpska buržoazija, koja je p olitikom nacionalnog ugnjetavanja postavila na dnev­ ni red nacionalno pitanje, koje se, da je država drugači­ je koncipirana, vjerojatno ne bi ni pojavilo. Drugim ri­ ječim a, njegovo rješenje moguće je i unutar kap italisti­ čke jugoslavenske države, pod uvjetom da nacionalne buržoazije izvrše d rugačiju podjelu interesa. Hcgemonistička i centralistička politika velikosrpske buržoazi­ je » ...p r e tv o r ila (je) hrvatski problem u objekat p ljač­ ke, raspalila nacionalne strasti, izazvala otpor svih koji se H rvatim a osjećaju i gurnula bez malo sve hrvatske mase u Radićevu partiju. Tako je Radić za sada uspeo da svoju p artiju pretvori u hrvatski nacionalni pokret. M artovski p arlam entarni izbori su najbolje pokazali da su ekonomski i socijalni momenti došli u pozadinu, a da su nacionalni i p olitički momenti igrali glavnu ulo­ gu«. Is ti proces odvijao se unutar S L S i JM O u Bosni i Hercegovini, koje su » . . . bez malo okupile oko sebe sve Slovence i sve muslimane«.*7 U takvoj političkoj situaciji zahtijeva se jačanje radničke klase industrijskog tipa, koja će kao jezgro Partije agitacijom odbiti seljačke mase od duhovnog utjecaja buržoazije. Tako je već od prvih rasprava u K P J o m eđunacionalnim odnosima njihova suština sve­ dena na seljačko pitanje. \ Uzroci sukoba među plemenskim buržoazijama još uvijek se svode na konkurentsku borbu, koju izaziva buržoazija srpskog plemena svojim odbijanjem po­ djele političke moći s hrvatskom i slovenskom. Po ocje­ nam a iz »Teza« ta ista srpska buržoazija, koja je 67 Izvor isti. str. 258.

vrt/eme ciste Kiasne oorDe

gj

1920— 1921. godine ugušila otpor radničke klase, sada se optužuje i za gušenje plemenske opozicije, koja je svoju snagu i premoć pokazala u ožujskim izborima 1923. godine. Ipak, delegati K onferencije svjesni su činjenice da su u plemenske sukobe uvučeni i širi slo­ jevi ugnjetenih plemena i nacionalnih manjina, a svjesni su i činjenice da muslimansko pitanje nije is­ ključivi problem hrvatskog i srpskog »plemena«. Is­ pravno procjenjujući da su pokreti ugnjetenih masa snažna udarna snaga protiv režima eksploatacije, zah­ tijeva se njihovo pridobijanje za liniju Partije, je r su plemenske buržoazije sklone kompromisu iz razloga unutrašnje stabilnosti zemlje i očuvanja njezinog dr­ žavnog integriteta. Kako bi se mase ugnjetenih pleme­ na pridobile za liniju Partije, potrebno je propagirati parolu prava » . .. sam oupravljanja svake nacije do obrazovanja zasebne države, da su radnici jedini nosio­ ci te parole partije i da su oni jedini u stanju da izvrše potpuno nacionalno i plemensko oslobođenje svih potčinjenih nacija i plemena revolucionarnim putem, nepoštednom borbom protiv svih buržoazija, pojačanom (borbom) protiv ugnjetača i im perijalista do njihovog sloma. Partija dužna je baciti se što pre na ovaj posao i pronaći pogodne metode rada, naročito u siromašnim seoskim masama« .t* U vezi s problemom vezanim za pojmove »nacija« i »pleme«, koji se ja vlja ju i isprepliću u dokumentima Druge konferencije K P J željeli bismo ukazati na neke činjenice. Naime, m išljenja smo da istovremeno koriš­ tenje ovih pojmova nije slučajno niti je rezultat nji­ hove sadržajne identifikacije. Većina u pokretu pleme­ nima naziva pripadnike Srba, H rvata i Slovenaca, dok se pojam nacije odnosi na nacionalne manjine. To je posebno uočljivo na pitanju Makedonije. Sm atrajući je konglomeratom nacija, oni plediraju » . . . za prido­ bijanje makedonskog stanovništva na paroli samoopre­ djeljenja nacija (a ne nacije, prim., G. V.), iskorišćujući 68 Izvor isti. str. 259.

R evolucija i nacije

62

sve revolucionarne elemente«. T aj se pristup ponavlja i kod citira n ja ugroženih nacija i plemena. Oni govore o grup iranju srpskog, hrvatskog i slovenskog pleme­ na, ali i o grup iranju m uslim anske nacionalne organi­ zacije, kao i o o k up ljanju Turaka, N ijem aca, Mađara, B u n je v aca i R u m u n ja pod vodstvom nacionalnih b ur­ žoazija. N aravno, problem se ja v lja u momentu kada se teza K o n fe re n c ije o p ravu svake nacije na samo­ opred jeljenje do o tcjep ljenja pokušava p rim ijeniti na prostor jugoslavenske države. N a to pitanje ne daje odgovor. Drugi problem relevantan za pokret bilo je agrar­ no pitanje. Ne ulazeći u analizu ovog značajnog pro­ blema za širenje u tjecaja P a rtije na seljačke mase, K o n fe ren c ija problem apsolvira zahtjevom » . . . da u radikalnom rešenju agrarnog problem a u korist selja­ ka bez zemlje uzme najvid nijeg učešća«. N a taj bi se način utjecaj P a rtije na mase sirom ašnih seljaka pro­ širio i tako bi ona » . . . mogla računati sa njim a u svo­ jim d aljim akcijam a«/’ P rava suština tadašnjeg odnosa vodstva K P J p re­ ma nacionalnom p itan ju najb olje se objašnjava u jed ­ nom d ijelu citiranih teza u kojem u se ističe, da u slu­ čaju izb ijanja im perijalističkog rata treba K P J » . . . da iskoristi nezadovoljstvo ugnjetenih narodnih masa za konačnu pobedu radničke klase nad kapitalizmom«. Drugim riječim a, ne da rješava već da koristi nacio­ nalno pitanje. Većina u vodstvu K P J ipak je bila svjesna činjeni­ ce da je potrebno daleko više reći o nacionalnom pita­ nju. Zato donosi odluku da vodstvo pokreta » . . . an­ gažira sve drugove ko ji se interesuju nacionalnim i plemenskim p itan jim a da ta p itanja u partijsko j štam­ pi odmah počnu p rincipijelno obrađivati .. 69 Izvor isti, str. 260. 70 Izvor isti. str. 263.

Vrijeme ciste klasne borbe

63

Teško je reći kako bi ta diskusija završila da se u problematiku nije uplela Kominterna. V rlo je in­ dikativno njezino pojačancrzarumanje zžTbalkanski pro­ blem u 1923. godini, koje je proizišlo iz činjenice po­ raza proleterskih pobuna i štrajkova u zapadnoj Evro p i krajem 1922. godine. Njezin interes sve se više pomiče na istok i uvjeti za podizanje revolucije u ovom dijelu Evrope postaju za nju sve interesantniji. S obzirom na socijalni sastav Balkanskog poluotoka, ona punu pažnju posvećuje seljacim a kao onom društvenom slo­ ju koji bi u budućim sukobima između buržoazije i proletarijata imao odlučujuću ulogu. Zato u 1923. go­ dini form ira S eljačku internacionalu, kao prvi pokušaj jačeg povezivanja svjetskog komunističkog pokreta sa pokretima seljaštva i nacionalno ugnjetenih masa, či­ je su jezgro opet činili seljaci. Međutim, komunističke partije Balkana svojim su odnosom prema seljaštvu i nacionalnom pitanju razočarale očekivanja Kom inter­ ne. Počelo je u K raljevin i S H S u ožujku 1923. godine velikom izbornom pobjedom građanskih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija, a kulm inira pa­ sivnim ponašanjem K P Bugarske u lipanjskom porazu Zem ljoradničke stranke u sukobu s profašističkim elementima. Treći plenum IK K I- a, održan u Moskvi od 12. do 23. lipnja 1923. godine, postavio je u centar paž­ nje političku situaciju na B alkanu u kontekstu pona­ šanja komunističkih partija. Predsjednik IK K I- a Zinovjev oštro je napao odnos balkanskih komunističkih partija prema nacionalnom pitanju. Bez obzira na či­ njenicu što se suština cjelokupnog napada IK K I- a može svesti na zamjeranje komunistima zbog nesposo­ bnosti da neriješeno nacionalno pitanje iskoriste u ruše­ nju postojećih sistema u tim zemljama, neka od njego­ vih objašnjenja o odnosu ekonomsko-socijalne i nacio­ nalne komponente u klasnoj borbi komunističkih par­ tija bitno su utjecala na poznate odluke Treće konfe­ rencije K P J. Odbacujući takvu praksu balkanskih komunistič­

R evolucija i nacije

54

kih partija, Zino vjcv jc sm atrao potrebnim da ukaže na razliku između odnosa buržoazije i p roletarijata pre­ ma nacionalnom pitan ju tvrdeći da razlika u pristupu tom problem u između tih d viju klasa nije u tome » . .. što buržoazija ima nacionalno pitanje, a mi ga nema­ mo, nego u tome, što buržoazija u okvirim a kapitalis­ tičkog društvenog poretka nije u stanju da na zado­ v o ljava ju ći način riješi nacionalno pitanje, a m i ga u ok viru našeg društvenog poretka možemo riješiti«.71 Z a m je raju ći J^ JE IJL K E Jn g a r& k g ^ n e sp o so b n o st da na­ cionalno pitanje u svojim zem ljam a shvate kao jedno » . . . od najvažnijih pitan ja sadašnjice«, Zinovjev je otvoreno pozvao sve komuniste, a ne samo članove tih d v iju p artija » . . . da stanu na čelo čitave nacije«.72 Po­ sebno je značajno istaći da je otvoreno doveo u sumnju teoriju o »čistoj klasnoj borbi« zahtijevajući od svih sekcija Ko m interne da ozbiljno p reispitaju svoja gle­ danja na nacionalno pitanje. Predsjedništvo IK K I- a tvrdi da kod niza kom unističkih p artija postoji » . . . nihilizam prem a nacionalnom pitanju«.7’ O cijenivši da je u K ra lje v in i S H S nacionalno pitanje » . . . jedan od najvažnijih problem a ...« i da jugoslavenska buržoa­ zija » . . . ne može vladati ako ne može rije š iti nacional­ ni problem ...« , Zino vjev upozorava na nerazum ijeva­ nje članova vodstva K P J nacionalnog pitanja. Prem a njegovim navodim a, neki od članova vodstva K P J , na zahtjev K o m interne da se pozabave nacionalnim pita­ njem u svojoj zemlji, odgovaraju: »Što se nas tiče na­ cionalno pitanje, mi smo internacionalisti, proleter ne­ ma domovine, zašto dakle da to pitanje stavim o u središte naše agitacije?«74 Prem a m išljenju Zinovjeva,

Vidi, G. Vlajčić, KPJ i nacionalno pitanje u Jugoslaviji 1919— 1929, Rasprave, A. Cesarec, Zagreb 1974, (dalje: G. Vlajčić: KPJ i nacionalno pitanje ...), str. 117. 72 Izvor isti, str. 118. 73 Izvor isti, str. 82. 74 Izvor isti. str. 83.

Vrijem e Ciste klasne borbe

gg

» ...re z u lta t tog prim itivnog shvaćanja bio je taj, da su radničke organizacije u čitavim krajevim a Jugosla­ vije od nas otpale. N acionalisti s komunističkim obojenjem znali su da ih prolazno osvoje za sebe«. Nastojeći objasniti učesnicima plenuma IK K I- a, kao i zainteresiranim partijam a suštinu komunističkog pristupa nacionalnom pitanju, Zinovjev je upozorio da ukoliko komunisti uistinu žele riješiti nacionalno pi­ tanje, ako na njega nailaze » . . . moramo odlučno pos­ tupiti protiv ovog nihilizma pod krinkom internacio­ nalizma i radikalizma u nacionalnom pitanju, koji u stvari provodi lin iju Druge intemacionale«.75 Za d alj­ nju korekciju stavova K P J u nacionalnom pitanju vrlo je značajna izjava Zinovjeva da I K K I mora sve one komunističke partije koje d jeluju » . . . u državama s više nacionalnosti, u svim onim zemljama u kojima nacionalno pitanje zbog bilo kojeg razloga ima veliku ulogu, p rip raviti na to, da je to jedno od najvažnijih pitanja sadašnjice«. Ovom tezom Zinovjeva potvrđeno je naše m išljenje da su od 1923. godine Balkan i ostali prostori s nacionalnim i kolonijalnim pitanjim a ušli u centar interesa Kom interne zbog otpadanja mogućnos­ ti izvođenja klasičnih proleterskih revolucija u razvije­ noj zapadnoj Evropi. Vjerujem o da je vrlo zanimljivo objašnjenje Zino­ vjeva zašto se pojedine komunističke partije ponašaju »nihilistički« prema nacionalnom pitanju. Ono je to značajnije što vrlo lijepo objašnjava i tadašnje ponaša­ nje K P J prema istom problemu. Prem a m išljenju Z i­ novjeva, te partije su u početku » . . . zadobile većinu u zemlji ...« ali se nisu osjećale » . . . partijam a koje se bore za vlast i koje treba da preuzmu rukovodstvo dr­ žave«. Po njegovom m išljenju, »(V)većina naših partija još uvijek posjeduje psihologiju jedne naprosto opo­ zicione radničke p artije u okvirim a građanskog druš­ tva, partije koja se ne osjeća vodećom snagom, nosio­ cem hegemonije koja treba da pridobije većinu naroda, 75 Izvor Isti. str. 84.

R evolucija i nacije

66

da obori buržoaziju i da je zam ijeni u rukovodstvu«. Ponašanje tih p a rtija Zino vjeva podsjeća » . . . na psi­ hologiju n ajb o ljih socijalno-demokratskih p a rtija iz doba procvata Druge internacionale«. Po njem u » . . . to je uska 'klasna' ideologija ko ja graniči sa cehovskom ideologijom «.76 Takve partije u većini slučajeva toliko su slabe da ne mogu računati na skoru pobjedu nad vlastitom buržoazijom. Zbog toga im se i moglo desi­ ti da » . . . previde važnost nacionalnog pitanja«.77 S lič ­ na situacija je b ila i s K P J . »Da je npr. u našoj jugosla­ venskoj p a rtiji već živo m išljenje da će ona, ako ne da­ nas, onda sutra oboriti buržoaziju i postaviti se na nje­ no m jesto, to ona ni u kom slučaju ne bi mogla reći da je se nacionalno p itanje ništa ne tiče«, istakao je Zinov­ je v i nastavio: »Što više, ona bi znala da je u modernoj Ju g o slav iji nacionalni problem jedna od najvažnijih poluga u našim rukam a da zbacimo vladajući režim«. D rugim riječim a, nacionalno pitanje shvaća kao sreds­ tvo ubrzanja raspadanja kapitalizm a, a ne kao sastav­ ni dio borbe radničke klase za nove ekonomsko-socijalne i m eđunacionalne odnose u socijalističkoj Jugosla­ v iji. Prem a m išljenju Zinovjeva, K o m interni trebaju takve kom unističke p artije » . . . koje ne samo da ra­ zum iju borbu za osamsatno radno vrijem e, nego i one koje će razum jeti, uz odgovarajuću organizaciju radni­ ka, da osvoje većinu radnih masa«. Po ocjeni Zinovje­ va, one kom unističke p artije koje d jeluju u višenacio­ nalnim sredinam a s ja ko izraženom krizom međunacio­ nalnih odnosa treba da odbace cehovsku učm alost » . .. i da stupe na čelo čitave nacije«. P r i tome treba da vode računa o ud aljavanju nacionalista iz svojih redo­ va, a kom unistička p artija m ora ostati radnička parti­ ja, koja m ora znati » . . . na nacionalno pitanje ispravno odgovoriti u svim zem ljam a gdje je ono jedno od najb olnijih točaka«.7’ 76 Izvor isti. str. 84— 85. 77 Izvor isti. str. 85. 78 Izvor isti, str. 86.

V rijem e lis te klasne borbe

57

K o liko je Kom interna tih godina bila zainteresira­ na za kretanja na B alkanu i smatrala ih značajnim za sadržaj globalne strategije i taktike svjetskog komunis­ tičkog pokreta, vidi se iz izjave Zinovjeva da » . . . ni jedan komunistički list u Ev ro p i nije kazao po vlasti­ toj inicijativi da se ovdje radi o porazu Komunističke internacionale, o porazu koji ne možemo svesti na pre­ moćnu snagu neprijatelja, nego na pom anjkanje bor­ bene volje u komunističkoj partiji«. Posebno je zanim ljiva analiza Trećeg plenuma I K K I odnosa balkanskih komunističkih partija prema seljačkom pitanju. Ona je izvršena na p rim jeru pona­ šanja bugarskih komunista prema Zem ljoradnič­ koj stranci. O cijenivši da ta analiza ima izrazito prak­ tične razloge, P lenum ističe mogućnost da se ista ili slična situacija ja vi i u drugim zemljama, a da se ko­ munističke partije tih zemalja u takvoj situaciji po­ našaju kao i K P Bugarske. K o ja bi bila najispravnija taktika bugarskih komunista u datoj situaciji? Prem a m išljenju Predsjedništva IK K I- a, oni su trebali » ... da p artiju Stamboliskog ili gum u u koaliciju ili da je po­ cijepaju«.79 K P Bugarske je zanemarila svoj rad među seljaštvom, koje je bilo pod jakim utjecajem Zem ljo­ radničke stranke, a u slučaju da je Stam boliski odbio njihovu ponudu za suradnju, komunisti su ga trebali raskrinkati pred masama tako » . . . da bi unijeli ras­ cjep u Seljačku stranku«. Rad i shvaćanja poteškoća na koje je nailazila K P J u rješavanju svoga odnosa prema jugoslavenskom naci­ onalnom pitanju, a koje nisu izvirale iz njenih vlasti­ tih redova, istakli bismo tadašnji odnos IK K I- a prema makedonskom nacionalnom pitanju, koje je razmatra­ no u okvirim a problematike K P Bugarske. Po m išlje­ nju Zinovjeva, bugarski komunisti nisu makedonsko pitanje shvatili kao faktor rušenja utjecaja Zem ljorad­ ničke stranke. Po ocjena drugog člana Predsjedništva IK K I- a Radeka, »U čitavoj modernoj historiji Bugarske 79 Izvor Isti. str. 88.

R evolucija i nacije

veliku ulogu igra makedonsko pitanje. Makedonija, gdje žive seljaci kod kojih teško možemo razlučiti da li su S rb i ili Bugari, stvara stari sporni objekt između S rb ije i Bugarske«. U borbi protiv posrbi javan ja M a­ kedonije trebali su bugarski kom unisti potražiti pomoć kod svih onih ilegalnih seljačkih m akedonskih organiza­ cija koje im aju » ... revolucionarnu prošlost, borili su se protiv vlasti turskih velikih posjednika, borili su se protiv buržoazije u S r b i j i . ..« ." K a ko su u istom citatu ne navodi i velikobugarska koncepcija M akedonije, mo­ glo bi se zaključiti da ju je I K K I tretirao kao bugarski nacionalni terito rij. Ip ak smo skloniji m išljenju da je M akedo nija trebala poslužiti bugarskim kom unistim a prvenstveno kao jedan od punktova slabljenja K ra lje v i­ ne S H S , kao i Zem ljoradničke stranke, koja u svojoj većini nije bila zainteresirana za prip ajanje Makedonije Bugarskoj. Tako je i makedonsko nacionalno pitanje shvaćeno kao sredstvo revolucioniranja masa na B a l­ kanu radi stvaranja balkanske federacije sovjetskih socijalističkih republika, u kojoj bi n ajvje roja tn ije M a­ kedonija bila sam ostalna cjelina. Zašto se, po ocjeni Predsjedništva IK K I- a , trebala K P Bugarske angažirati u događajim a lip nja 1923. go­ dine? U izvještaju izraženo je ovo m išljenje: » . . . drži­ mo da je dužnost kom unističkih partija, kada se odi­ grava borba između velikih kap italističk ih slojeva koji po svojoj prošlosti pred stavljaju interese kapitala i ma­ lograđanskih seljačkih slojeva, naša p artija ne smije igrati ulogu posmatrača, neutralnog elementa, ako već ne može vlast uzeti za sebe, da stupi u koaliciju sa mam alograđanskim slojevima. N ije m arksistički mudro­ vati i tvrditi, da tu stoje dva sloja buržoazije jedan na­ suprot drugome, dva sloja koja su nam jednako nepri­ jateljska, a da u čitavom svijetu seljaštvo još nije vla­ dalo«. 80 Izvor isti, str. 89.

Vrijem e čiste klasne borbe

gg

Citirana zapažanja Predsjedništva IK K I- a o seljač­ kom pitanju u sadržaju strategije i taktike K P Bugars­ ke od velike su koristi za shvaćanje skorih korekcija Kominterne u odnosu na građanske opozicijske stran­ ke iz redova ugnjetenih naroda u našoj zemlji. One su isto tako bitno utjecale na zaokret u diskusiji jugosla­ venskih komunista o mjestu i ulozi nacionalnog i se­ ljačkog pitanja u revolucionarnom preobražaju jugo­ slavenskog društva.*1 K rajem 1923. godine završena je jedna od najinte­ resantnijih rasprava u jugoslavenskom komunističkom pokretu o odnosu revolucije proletarijata prema na­ cionalnom i seljačkom pitanju. Predstojeća Treća kon­ ferencija K P J trebala je redefinirati dotadašnji stav pokreta o tim vitalnim problemima jugoslavenskog radničkog pokreta.*2

81 Šire o navedenoj problematici, vidi D. Lukač, Radnički pokret .... n. dj. str. 129— 184. 82 Šire o navedenim problemima govori slijedeća literatura: 1: J. Pleterski, Komunistička partija Jugoslavije i nacionalno pitanje 1919— 1941, Komunist, Beograd, 1921, 2; D. Lukač, Radnički p o k ret c. dj. str. 3; G. Vlajčić, KPJ i nacionalno pitanje . . . , n. dj.

II POGLAVLJE Nacije i s elj a štv o u fu nk ciji revolucije

N acije i seljaStvo u fu n k c iji revolucije

73

Treća konferencija KPJ Treća konferencija K P J, održana u Beogradu od 1. do 4. siječnja 1924. godine, označava početak procesa ugradnje nacionalnog i seljačkog pitanja u proces re­ volucionarnog preobražaja jugoslavenskog društva. Ona ujedno označuje i početak perioda veće zainteresi­ ranosti Kominterne za način i sadržaj izvedbe revolu­ cionarnih promjena na Balkanu.

K onferencija pokušava raskrstiti s tradicijom uske klasne ideologije i smatra da »(J) jedna proleters­ ka partija koja vodi klasnu borbu mora u sebi razvi­ jati psihologiju partije koja je svesna da će ona, u jed­ noj više ili manje bliskoj budućnosti, povesti radne mase u borbu protiv celokupnog buržoaskog poretka«/’ Jugoslavenski komunisti postali su svjesni činjenice da revolucija u našoj zemlji nije moguća ako proletarijat ne vodi većinu radnih i eksploatiranih masa. Usko klasna ideologija K P J već joj se do 1924. godine uvelike osvetila i pokazala je da jugoslavenski komunisti mogu postati nosioci revolucionarnih preobražaja samo uz uvjet » . .. prenošenja klasne borbe na selo ...« , dru­ gim riječima, prihvaćanja činjenice da socijalna struk­ tura jugoslavenskog društva uvjetuje i izbor saveznika jugoslavenskom proletarijatu. U vrijem e Treće konfe­ rencije naše Partije ti su saveznici vrlo pažljivo birani, čak i za period nacionalno-oslobodilačkog rata. Prvens­ tveno se računa na poljoprivredne najamne radnike, poluproletere, siromašne i sitne seljake. Tih je, uistinu, bilo i najviše i zato je opravdana konstatacija delegata Konferencije da »(S) sve ove seoske mase Partija ima da privuče kao potporu proletarijatu, je r one po svo­ me društvenom položaju mogu u odlučnim momentima uspešno i ozbiljno da pomognu proletersku borbu«.M

Politička situacija i neposredni zadaci, Treća konferencija KPJ, IA II, n. dj., str. 64. 84 Izvor isti, str. 65.

R evolucija i nacije

74

Da bi se navedeni društveni slojevi p rivukli K P J i time olakšali njenu borbu protiv kapitalizm a, K o n fe ­ r e n cija zahtijeva propagandu parole borbe za stvara­ nje radničko-seljačkih vlada u jugoslavenskoj državi i na B alkanu, i to na prostoru Hrvatske, Slovenije, D al­ m acije, Bosne i M akedonije, kao kom unističke vizije rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. K o d to­ ga se ističe da ko m unisti realizaciju radničko-seljačkih vlada m o raju isticati kao p re la zn i p erio d ka konačnom obaranju kapitalizm a, ka čistoj klasnoj borbi. Da bi se takvi cilje v i postigli, jugoslavenski kom unisti m oraju se b oriti za pravo svakog naroda na sam oopredjeljenje do otcjep ljenja, u v je riti jugoslavenski proletarijat » . . . da nacionalno pitan je u Ju g o slav iji n ije p itanje obične revizije ustava, već da se mora iz osnova izmeniti sadanje stanje i stvoriti takvo u kome će se suvereno manifestovati volja sviju naroda u Ju g o slaviji da udruženo žive u jednoj fed eraciji radničko-seljačkih republi­ ka . .. « ” Sasvim je v id ljiv o da jugoslavenski kom unisti o d b ijaju svaku pom isao da se period narodno-oslobodilačke borbe razrješava u procesu dezintegracije pos­ tojeće jugoslavenske države. Da bi se navedeni slojevi jugoslavenskog sela p ri­ dobili za ovakav pristup rješavanju jugoslavenskog nacionalnog pitanja, K o n fe ren c ija nalaže komunistima izradu stava pokreta prem a agrarnom pitanju, vital­ nom problem u jugoslavenskog sela toga vremena. Kroz jasno izrađene stavove pokreta prema agrarnom pita­ nju, jugoslavenski kom unisti vide garanciju poveziva­ n ja seljaka s p roletarijatom u jedinstveni front rad­ nika i seljaka, radničko-seljačku vladu buduće federa­ cije ravnopravnih nacija u jugoslavenskoj državi. Ta­ ko koncipirana jugoslavenska država ući će u federaci­ ju radničko-sel i ačkih republika na B alkan u kao prve eta p e u borbi za socijalistički preobražaj naše zemlje i svih zem alja Balkanskog poluotoka/6 85 Izvor isti, str. 65— 66.

86 Izvor isti, str. 66— 67.

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

75

Svjesni snage građanskih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija, koje su upravo na nacional­ nom pitanju gradile politički kapital na selu i kod se­ ljaka, K onferencija upozorava na potrebu bitke za od­ vajanje » . . . siromašnih masa od buržoaskih partija i organizovanja tih masa pod svoju zastavu i njihovog osposobljavanja za oslobodilačku borbu koju Partija v o d i...« ” Jugoslavenski komunisti vjeruju s obzirom na raslojenost sela u mogućnost raslojavanja seljač­ kih p artija d zato traže od članova K P J, » ... da stupe u vezu i sa svima levičarskim elementima iz seljačkih organizacija koje postoje u Jugoslaviji.«” Bez obzira na činjenicu što su tada b ili v id ljivi tek prvi počeci ra­ slojavanja seljačkih p artija i pokreta, zahtjev Partije bio je na mjestu, je r nacionalno pitanje nije kod se­ ljačkih masa još dugo moglo biti jedini faktor njihova okupljanja oko p artija koje je vodila građanska klasa. Posebna rezolucija Treće konferencije K P J bila je posvećena nacionalnom pitan ju. U nemogućnosti da nađu vlastito rješenje državnopravnog aspekta jugo­ slavenskog nacionalnog pitanja, K onferen cija nudi so­ vjetsko iskustvo. Za nju je idealno rješenje ono sovjet­ skih komunista: socijalistička xadničko-seljačka repuhlika^koja je ustmu u to vrijem e u pom anjkanju dru­ gog bila i najbolje rješenje. Dosljedno prihvaćajući stavove Kominterne, K on­ ferencija stvaranje Kraljevine S H S objašnjava poslje­ dicama prvog svjetskog rata. Kada je već formirana na takav način, jugoslavenski komunisti su od nje oče­ kivali da će barem utjecati na » . . . stvaranje objektiv­ nih uslova za proces form iranja jedne nacije iz triju srodnih nacija«.” Kada govore o trim a srodnim nacija­ ma, jugoslavenski komunisti misle na Srbe, Hrvate i 87 Izvor isti, str. 67. 88 Izvor isti, str. 66. 89 Rezolucija o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj. str. 68.

R evolucija i nacije

76

Slovence, pokazujući pri tome veliku vjeru u moguć­ nost odum iranja nacija u tako kratko vrijem e. Jed ini razlog udaljavanja tih nacija, a ne asim ilacije, delegati K o n fe ren c ije ne vide u objektivnim povijesnim uvjeti­ ma njihova dotadašnjeg povijesnog razvitka. Za njih čak ni akt ujed injenja nije rezultat razvitka nacional­ ne svijesti o potrebi ujedinjenja, već rezultat pritiska sila Antante » . . . i srpske vladajuće klase«. Neospor­ no je točno da je način i oblik državnog ujedinjenja rezultat tadašnjeg položaja K raljev in e S rb ije u među­ narodnim odnosima i interesa sila Antante na Balkanu. M eđutim , ideja jugoslavenskog ujed injenja plod je po­ litičkog razvitka naših naroda, koje je logika toga raz­ vitka upućivala na nužnost stvaranja zajedničke države. Problem nije bio u stupnju razvitka nacionalne svijesti o potrebi ujedinjenja, već u načinu na koji je izvršeno to ujedinjenje. N ije točna ni tvrdnja delegata K o n fe ­ ren cije da su hrvatska i slovenska buržoazija » . . . za­ jedno sa srpskom buržoazijom kroz dve godine sprovodile d iktaturu nad celokupnim narodom Jugoslavi­ je«. U nacionalnom pitanju to je provodila samo srp­ ska buržoazija, u klasnom jugoslavenska. Upravo u različitosti pristupa nacionalnom pitanju buržoazija ugnjetenih nacija stvorila je velik politički kapital, ko­ ji nije ostao nezapažen u nizu izbora do 1924. godine, a i kasnije. Kada se radi o međunacionalnim odnosima, eksploatacija se odnosila na cijele nacije, a ne samo na radničku klasu. U tome i leži odgovor na pitanje gdje su korijeni popularnosti građanskih opozicijskih stra­ naka iz redova ugnjetenih nacija. Iz navedenih razlo­ ga teško je prihvatljiva i teza K o n fe ren c ije da je » . .. usled klasnih interesa celokupne buržoazije i nameta­ nja monarhije proces form iranja jedne nacije iz triju srodnih nacija bio zaustavljen već na početku. Na nje­ govo mesto nastupio je proces razvijanja sve dubljih nacionalnih suprotnosti«.'1 1 Delegati K o n feren cije ipak su bili blizu istini o razlozima koji su doveli do nacio90 Izvor isti, str. 68— 69.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

77

nalnog trvenja u zemlji. Politička rezolucija K o n feren ­ cije uviđa činjenicu da »(O) osnovni uzrok zaoštrava­ nja nacionalnih suprotnosti leži na strani srpske bur­ žoazije«.'1 Optužuju i za kolonijalnu politiku prema M akedoniji i Albaniji u vrijem e prvog svjetskog rata, a u K raljevini S H S za nastojanje » . . . da se ekonomski ojača, delom da parazitski živi od eksploatacije i pljač­ ke naroda u novodobijenim krajevim a, pa i na račun hrvatske i slovenačke buržoazije«. Delegati u svojoj većini još uvijek stvaranje jugoslavenske države treti­ raju kao proširenje predratne Srbije, što je vidljivo i iz njihove konstatacije o sudbini »novodobijenih kra­ jeva«. Srpskoj buržoaziji K onferencija predbacuje i uništavanje autonomije Crne Gore misleći pri tome na način izvršenog ujedinjenja S rb ije i Crne Gore, a ne i na postojanje zasebne crnogorske nacije. Isti stav K o n ferencija ima i prema M akedoniji, koju srpska buržoazija asim ilacijom srbizira i » . . . postiskuje na­ cionalne manjine«. Rezultat takve politike srpske buržoazije je » . . . odbranbeno grupisanje hrvatskog i slovenačkog naroda i nacionalnih m anjina kao i pokreti za autono­ m iju Crne Gore, Bosne i Vojvodine, kao i za nezavis­ nost Makedonije«. Po ocjeni većine delegata K o n feren ­ cije, nosioci nacionalnih pokreta su seljaci, na koje se oslanja i buržoazija ugnjetenih nacija » . . . pod pritis­ kom sve silovitije hegemonije srpske buržoazije ...«. Ekonom ska superiornost hrvatske i slovenske buržoa­ zije nad srpskom, kao i prednosti koje pruža eko­ nomskom razvitku ovih buržoazija jedinstveno tržište ne razvijaju kod hrvatske i slovenske buržoazije tež­ nje ka separatizmu, već teže » . . . za zajedničkom d r­ žavom ali na bazi jednakopravnosti«. Velikosrpski na­ cionalizam pospješuje nacionalno grupiranje H rvata i Slovenaca, kao i naroda u Makedoniji, koji se, po ocje91 Izvor isti. str. 69.

Revolucija i nacije

78

ni K o n fe ren c ije , u 1924. godini » . . . nalaze u pokretu za svoje narodno sam oopredeljenje«. Iz navedenih razloga Treća konferencija K P J u svo­ jo j političkoj ocjeni stanja u zem lji konstatira da su­ kob Srb a s H rvatim a, Slovencim a, Makedoncim a i C r­ nogorcim a dobija takve dimenzije » . . . da se država Srb a, H rv ata i Slovenaca ne može sm atrati kao homo­ gena nacionalna država s nešto nacionalnih m anjina, nego kao država u k o jo j vladajuća klasa jed n e (srpske) na cije ug n jeta v a ostale nacije (ist. u orig., prim., G. Ovom tvrdnjom K P J konačno odbacuje tezu o nacionalnom unitarizm u kao dijelu sadržaja strategije i taktike K P J u pristupu jugoslavenskom nacionalnom p itanju. Put ka realizaciji socijalističke revolucije K o n ­ fe re n c ija vid i u borbi K P J za pravo naroda na samo­ op red jeljenje kao preduvjeta likvid acije hegemonije srpske buržoazije. Tim e bi, po ocjeni K o n feren cije, b ili stvoreni uvjeti dem okratizacije jugoslavenskog društva, a i likvid acije m ilitarističke klike u našoj ze­ m lji, ko ja je » . . . jedno od glavnih uporišta kontrare­ volucije na B alkanu«. U borbi za rješenje nacionalnog p itan ja u K ra lje v in i S H S jugoslavenski kom unisti mo­ raju pomagati borbu seljačkih masa i ugnjetenih na­ c ija kako bi je usm jerili prem a konačnoj likvid aciji kapitalizm a u našoj zemlji. Tom borbom radnika i se­ lja k a potrebno je stvoriti sve preduvjete form iranju » ... federativne (savezne) radničko-seljačke republike u Jug oslaviji, na B alkan u i u Podunavlju«, s najpotpu­ nijom lokalnom samoupravom.

K o n fe ren c ija je nedvosmisleno branila gledište da »(U) ujedinjenje srpskog, hrvatskog i slovenačkog naro­ da u zajedničku državu leži u pravcu istorijskog pro­ gresa i interesa klasne borbe proletarijata«.91 92 Izvor isti, str. 70. 93 Izvor isti, str. 71.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

79

U konkretnoj političkoj situaciji u zemlji jugosla­ venski komunisti dobili su u zadatak borbu za ukidanje Vidovdanskog ustava, » . .. a za takav republikansko-

-federalistički ustav k o ji će značiti n a jp u n iju ravno­ pravnost sv iju nacija (ist. u orig., prim., G. V.)«. Da bi se takva koncepcija rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja realizirala, K onferencija zahtijeva borbu komunista za stvaranje jakog bloka radničkoseljačkih masa, kao odgovor na grupiranje nacional­ nih građanskih p artija u međusobnoj borbi za vlast.. To je bio jedan od oblika borbe jugoslavenskih komu­ nista da se seljaštvo otrgne od utjecaja građanskih opozicionih stranaka, prvenstveno u redovima ugnje­ tenih nacija. Tako koncipiran politički blok pod vods­ tvom K P J trebao bi dovesti do obrazovanja radničko-seljačkih vlada, u savezu radničko-seljačkih republika, kao jedinog oblika državnog uređenja u našoj zemlji koji može zaštititi » ...n a ro d sviju n a c ija ... od mahinacija buržoazije, koje teže da se sporazumeju na računa radnog naroda«. Jedno od krupnih pitanja u pristupu K P J rješa­ vanja jugoslavenskog nacionalnog pitanja bila je Make­ donija. K onferencija je i o tome prostoru Jugoslavije kazala svoje mišljenje. Po njenoj ocjeni, na prostoru M akedonije ne postoji zasebna makedonska nacija već nekoliko nacionalnosti, od kojih ni jedna nema većinu. Makedonski seljak treba prihvatiti zajedničku borbu svih radnika i seljaka Balkanskog poluotoka » . . . na podlozi jedinstvenog fronta sa organizacijama make­ donskih naroda, koje oko sebe grupišu radno stanov­ ništvo u ime njegovih nacionalnih i kulturnih interesa, žigošući i onemogućavajući svaki pokušaj da borba ma­ kedonskog stanovništva bude iskorišćena ma od koje buržoazije susednih balkanskih država u njene osvajač­ ke i ugnjetačke ciljeve«.” U takvom savezu radnika i seljaka i pokreta nacionalno ugnjetenih obezbijedili bi 94 Izvor isti, str. 72.

R evolucija i nacije

80

se uvjeti stvaranja radničko-seljačke vlade » ... u ne­ zavisnoj M akedoniji, koja će dobrovoljno ući u federa­ ciju nezavisnih balkanskih repubLika«. Iz navedene form ulacije stječe se dojam da K o n fe ren c ija rješenje makedonskog nacionalnog p itanja vid i u izdvajanju M akedonije iz sastava jugoslavenske države i njenom samostalnom uklju čivan ju u federaciju balkanskih re­ publika. U slučaju da se ovako shvati zahtjev K o n fe ­ rencije, onda se prethodno izjašnjavanje K o n fe ren c ije o očuvanju integriteta jugoslavenske države ne bi od­ nosilo i na prostor koji je tada obuhvaćala Makedonija. U tisak o spremnosti K o n fe ren c ije da u prvoj fazi re­ volucionarnih prom jena na B alkan u makedonsko naci­ onalno pitanje rješava izvan jugoslavenskih državnih granica potvrđuje i posebna rezolucija posvećena ma­ kedonskom i trakijskom pitanju. U toj rezoluciji is­ tiče se da će se samo » . . . stv a ra n jem a u to n o m n e Ma­

k e d o n ije i T ra k ije i n jih o v im u je d in je n je m sa o sta lim b a lka n sk im ze m lja m a u je d n u fed e ra tiv n u b a lka n sku r e p u b lik u v a sp o sta v iti za u v e k m ir m e đ u b a lka n sk im n a ro d im a . . . , (ist. u orig., prim., G. V.)«.,s Ostao je isto tako nedorečen i stav K o n fe ren c ije o načinu form iranja federativne balkanske republike, uz uvjet prethodnog form iranja federativne republike J u ­ goslavije. Je r u zahtjevu K o n fe ren c ije da buduća bal­ kanska federativna radničko-seljačka republika bude » . . . d o brovoljan savez nezavisnih b a lka n sk ih rep u b li­ ka . . . , (ist. u orig., prim., G. V.)«, očito se ide od pret­ postavke postojanja jedne federativne balkanske re­ publike, a ne federativne jugoslavenske u federativnoj balkanskoj državi. Očito je da su mnogi problemi državnopravnog as­ pekta jugoslavenskog i balkanskog nacionalnog pitanja ostali nedorečeni, što je prvenstveno bio odraz neuskla­ đenih gledišta balkanskih komunista i Kominterne. fD.

Rezolucija o makedonskom i trakijskom pitanju, IA II, n. dj. str. 75

Nacije i seljaštvo 11 fu n k c iji revolucije

81

Prijedlozi Balkanske komunističke federacije, sa­ veza balkanskih komunističkih partija, iz kraja 1923, kao i oni Kom interne iz 1924. godine daju naslutiti da su samo jugoslavenski komunisti prilazili rješenju ju ­ goslavenskog nacionalnog pitanja uz očuvanje državnog integriteta svoje zemlje. Otuda i njihova nedorečenost u pitanju Makedonije i načina ujedinjenja jugoslaven­ ske federacije u balkansku. Međutim, njihovo jugoslavenstvo završavalo se na tadašnjim granicama naše zemlje. K ada se radi o H rv a­ tima i Slovencima u Ju lijsk o j krajini, K on feren cija tra­ ži od njihove radničke klase i seljaštva » . . . da se sku­ pe oko revolucionarnog proletarijata i radnog naroda drugih nacija«.96 Kod toga se mora priznati da je to is­ to K onferencija predlagala i predstavnicima nacional­ nih m anjina u našoj zemlji. Problem Slovenaca i H rv a ­ ta u Austriji K onferencija nije ni spominjala. Stvarno p riključivanje sitnog i srednjeg seljaštva jugoslavenskim komunistima i radničkoj klasi u borbi za rješenje jugoslavenskog nacionalnog pitanja ovisilo je umnogome i o odnosu K P J prema agrarnom pitanju. Treća konferencija K P J prva je u dotadašnjem razvit­ ku pokreta postavila na dnevni red agrarno pitanje kao pitanje revolucije. Većina naših komunista toga vremena, svjesna socijalne strukture zemlje, svjesna je i uloge bezemljaša, sitnog i srednjeg seljaka u proce­ su borbe za realizaciju parole o radničko-seljačkoj fronti. U posebnom dokumentu posvećenom agrarnom pi­ tanju u našoj zemlji K onferencija prvi put u dotadaš­ njemu razvitku našeg komunističkog pokreta definira mjesto i ulogu sitnih i srednjih seljaka u procesu re­ volucionarnih preobražaja u našoj zemlji. Svjesna zna­ čenja socijalne strukture naše zemlje kao faktora bor­ be za socijalizam, K onferencija ističe, da » . . . pobeda radničke klase moguća je samo pod uslovom da njenu 90.

Rezolucija o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj., str. 72.

R evolucija i nacije

Q2

borbu p rotiv kapitalističkog ugnjetavanja potpomognu i u njoj sudjeluju široke seljačke mase«.’7 Rad i postiza­ nja zacrtanog puta borbe K o n fe ren c ija ističe zadatak suradnje K P J u zajedničkim ak cijam a sa » . . . seljač­ kim p artijam a i organizacijam a u svim onim slučaje­ vim a u kojim a su tangirani interesi radnika i seljaka, te će zato iskoristiti svaki sukob za sebe«.9' O rijentaci­ ja K P J na određenu suradnju sa seljačkim partijam a i organizacijam a u našoj zem lji nije proizlazila iz pre­ orijentacije pokreta na metode borbe tih partija, već iz uvjerenja vodstva jugoslavenskog kom unističkog po­ kreta da će takvom taktikom K P J seljačke p artije biti » . . . p risiljene da istupe p rotiv režima i buržoazije ili da će biti demaskirane pred masama u svojoj služilačkoj ulozi«. U konkretnom pristupu problemu vlasniš­ tva nad zemljom, K P J je na Trećoj konferenciji bila mnogo određenija i prilago d ljivija prilikam a u našoj zemlji. Ona zahtijeva pfrcprrtppjarijn cvih feu­ dalnog porijekla iznad 30 naknade i sa svim inventarom . Posebno treba istaći da je K o n fe ren ­ cija ustala protiv politike vlade da putem agrarne re­ forme vrši srbizaciju i denacionalizaciju nekih krajeva države zahtjevom da se zem lja » . . . im a prvenstveno dati radnom stanovništvu opštine, sreza, oblasti i po­ k rajine u kojoj se posed nalazi . ..« ” Što se tiče kon­ kretnog vlasništva nad zemljom, K o n fe ren c ija je pos­ tavila zahtjev » . . . davanja zemlje seljacim a bez ze­ m lje i sa malo zemljišta, bez obzira na veru i narodnost ...« . Tim zahtjevom K P J je odustala od teze Prvog i Drugog kongresa, koja u pristupu zemljišnom vlasniš­ tvu postavlja zahtjev stvaranja seljačkih radnih zadru­ ga. Naravno, zaokret u 1924. godini bio je još uvijek taktički potez K P J, a ne definitivno odustajanje od ko-

Rezolucija o agrarnom pitanju u Jugoslaviji i o radu na selu, IA II, n. dj., str. 79— 80. 98 Izvor isti, str. 80. 99 Izvor isti, str. 91.

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

83

lektivizacije zemlje. Utoliko je nerazum ljiviji bio zah­ tjev K onferencije, ekonomski i neopravdan, da se po­ sjedi iznad 30 ha, rasparceliziraju, što je već unaprijed stvaralo poteškoće u budućem eventualnom procesu stvaranja velikih državnih poljoprivrednih dobara. Ovaj zahtjev im ao je u svakom slučaju više političke, a manje ekonomske logike. Svjesni činjenice da ovom R ezo lu cijo m nisu iscrpli problematiku agrarnog pitanja, delegati K o n feren cije predviđaju form iranje posebne komisije koja će u do­ gledno vrijem e izraditi projekt agrarnog p itanja i dati ga na diskusiju članstva. Tek tada će Konferencija ili kongres K P J donijeti definitivan agrarni program. Velika je zasluga Treće konferencije K P J iz siječ­ nja 1924. godine što je nacionalno, seljačko i agrarno pitanje postalo sastavni dio sadržaja strategije i takti­ ke jugoslavenskog komunističkog pokreta. Iako su na­ vedena pitanja svedena na sredstvo revolucije, umno­ gome je olakšan prodor komunističke vizije revolucio­ narnih prom jena u našoj zemlji u široke mase. Ostaje, međutim, činjenica da K P J pitanje revolucije dovodi u ovisnost od koncepta Kam intem e na cjelokupnom bal­ kanskom prostoru, oduzimajući sebi mogućnost sa­ mostalne procjene situacije u zemlji i načina provedbe bitke za socijalizam. Njezin koncept jugoslavenske fe­ deracije razrađen je dosljedno samo kada se radi o problemu Srba, H rvata i Slovenaca, a i taj samo do faze kada se jugoslavenska federacija treba uključiti u balkansku federativnu zajednicu radničko-seljačkih re­ publika. M išljenja smo da jo j se ne može odviše za­ m jeriti odnos prema makedonskoj naciji i problemu u ključivanja Makedonije u balkansku federaciju, je r tada nije samostalno odlučivala o sudbini toga dijela ju ­ goslavenske države. K o d toga moramo pripomenuti da ni jugoslavenski komunisti toga vremena nisu im ali raščišćen stav o postojanju ili nepostojanju makedons­ ke nacije, kao što su b ili nedorečeni i u pristupu pro­ blemu Bosne i Crne Gore. Ostaje činjenica da su te probleme naznačili, što je samo po sebi velik korak

R evolucija i nacije

84

naprijed u petogodišnjem razvitku stava K P J u pristu­ pu rješavanju međunacionalnih odnosa u K raljev in i SH S.

Plenum NRPJ travnja 1924. godine D aljn ja razrada stava K P J prem a nacionalnom i seljačkom pitanju može se p ratiti i u R e zo lu c iji o poli­ tič k o j situ a ciji, koju je donijelo Zem aljsko vijeće N R P J, na svom Plenum u održanom 13. i 14. travnja 1924. godine. K o liko je još uvijek prisutno nerazum ije­ vanje značenja nacionalnog i seljačkog p itan ja u izved­ bi revolucionarnih prom jena u našoj zemlji, potvrđuje i zaključak Plenum a » . . . da je za obaranje kapitalizma, pre svega, potrebna jedna velika revolucionarna vojska p roletarijata, form irana u moćne organizacije, sposob­ ne za stvaranje revolucionarne borbe i osvajanje vlas­ ti«. K o liko je, po toj procjeni, trebao jugoslavenski kom unistički pokret čekati da bi se u našim uvjetim a izvela proleterska revolucija, nije potrebno posebno is­ ticati. Iskustvo Oktobarske revolucije malo je utjeca­ lo na ovaj oblik razvitka idejnih osnova i sadržaja stra­ tegije i taktike K P J. Iak o su svjesni značenja saveza radnika i seljaka, » ... koji(u) je proklam ovala revo­ lucionarna Internacionala ...« i koji » . . . predstavlja jedini od puteva kojim revolucionarni proletarijat mo­ ra ići u svojoj borbi, ne samo protiv reakcije i ofenzi­ ve kapitalizm a već i za osvajanje vlasti«,101 taj oblik sa­ vezništva ipak su rezervirali za prvu fazu revolucio­ narnih prom jena u našoj zemlji, kada se dovršavaju na­ cionalne revolucije, za koje su, po ocjeni K P J toga vre­ mena, isključivo zainteresirani seljaci. U skladu s tak­ vim predodžbama o izvođenju nacionalnog oslobođe­

0 političkoj situaciji, Odluka Zemaljskog veća NPRJ od 12— 14 aprila 1924. godine, IA II, n. dj., str. 291— 292. 101

Izvor isti, str. 292.

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

g5

nja u našoj zemlji. Plenum podržava mogućnost poma­ ganja sviju onih političkih snaga koje rade na obaranju svih koji podržavaju ili čuvaju sistem vladavine ve­ likosrpske buržoazije. P ri tome se upozorava da je podržavanje tih snaga motivirano isključivo stvara­ njem mogućnosti » ... potčinjenim i obespravljenim nacijama da se slobodno opredele«. Plenum odbija sva­ ku mogućnost podrške onim partijam a koje bi bile spremne s velikosrpskom buržoazijom d ijeliti vlast, smatrajući to izdajom narodnih masa, » . . . je r te mase daju snagu opoziciji protiv centralističke i hegemonističke velikosrpske buržoazije ...«. Te mase nakon obaranja centralizma i unitarizma » . .. očekuju svoje nacionalno oslobođenje i poboljšanje svoga ekonoms­ kog i socijalnog položaja«.102 U R ezoluciji Plenuma isti­ če se cilj N R P J na planu rješavanja nacionalnog i se­ ljačkog pitanja. Taj cilj sastoji se od zahtjeva » . . . da ugnjeteni narodi u Jugoslaviji, a u prvom redu se­ ljaci i siromašne varoške mase Hrvatske, Slavonije, Dalmacije, Makedonije i Bosne, mogu doći do svoje slobode jedino otvorenom borbom pod parolom radničko-seljačkog saveza, za stvaranje radničko-seljačkih vlada svih ugnjetenih nacija, a koju borbu u Jugo­ slaviji jedino vodi N R P J ...«. U nastojanju da dođe do realizacije ovog programa, u R ezoluciji se ističe odluč­ nost legalne partije jugoslavenskog komunističkog po­ kreta u pomaganju borbe » . . . hrvatskih, slovenačkih, dalmatinskih, makedonskih i bosanskih radnih siro­ mašnih sela i varoši za njihovo nacionalno, ekonomsko i socijalno oslobođenje ...«. Odluke Treće konferencije K P J ipak su snažno dje­ lovale na izmjenu dotadanjeg dosta površnog pristupa jugoslavenskog komunističkog pokreta seljačkom pi­ tanju. Zato je i sasvim razumljivo da se Plenum ozbilj­ no pozabavio agrarnim pitanjem koje je bilo jedno od ključnih preduvjeta pridobijanja jugoslavenskih selja­ ka za revolucionarne promjene u našoj zemlji. 102 Izvor isti. str. 294.

R evolucija i nacije

gg

Učesnici Plenum a svjesni su činjenice nepravilne provedbe agrarne reforme, koju je buržoazija svih na­ c ija izigrala i u kojoj je bila jedinstvena. Iak o s izvjes­ nim zakašnjenjem, Plenum je uočio značajnu činjeni­ cu da je agrarna reform a im ala prvenstveni cilj da odi­ je li radnike od seljaka, a tim e um anji mogućnost re­ volucionarnih p re viran ja i rad ika ln ijih zahvata u poli­ tič k i sistem prve jugoslavenske državne zajednice. To je bila značajna konstatacija, ko ja je olakšavala d alj­ n ji prodor K P J u seljačke mase. M eđutim , način na ko­ ji je naša P a rtija željela rije šiti agrarno pitanje bio je neadekvatan našim uvjetim a i više je štetio nego ko­ ristio njezinom približavanju seljaku, prirodnom savez­ niku jugoslavenskog proletarijata u borbi za nacional­ no i socijalno oslobođenje naših naroda. K ritiz iraju ći sve seljačke stranke zbog oportunizm a u pristupu raz­ rješavanju agrarnog pitanja, naša P a rtija je posegla za iskustvom Sovjetske R usije i izjavila » ... da je Rusija jed ina zem lja u kojoj je rešeno agrarno pitafijeTi da ne­ m a drugog rešenja osim onoga koje je sprovedeno u R u siji: sva zem lja sa inventarom u ruke seljaka, bez ot­ kupa i naknade«.103 Ia k o nigdje nisu decidirano kazali da traže ko lek tivizaciju zemlje, očito je bilo da je naša P a rtija još uvije k zastupala takvo m išljenje, koje se ni­ je uklapalo u opća kretanja jugoslavenskog sela toga vremena, prvenstveno s obzirom na njegovu socijalnu strukturu i povijesnu tradiciju.

Peti kongres Kominterne Iz dosada nedovoljno objašnjenih razloga i zato ih ne navodimo, Peti kongres Kom interne, održan u Moskvi od 17. lip nja do 8. srpnja 1924}godine, radikal­ no m ijen ja svoj stav o načinu F o b liku razješavanja m eđunacionalnih odnosa u našoj zemlji pod vodstvom K P J, a u savezu radnika i seljaka.

Rezolucija po agrarnom pitanju, IA II, n. dj., str. 305.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

87

Po ocjeni delegata Petog kongresa Kominterne, » . . . (N ) nacionalno pitanje u Jugoslaviji nije ustavno pitanje, i stoga ga ne ne treba izjednačavati sa pitanjem revizije Vidovdanskog ustava«.10' Ono je pitanje » . . . borbe nacionalno ugnjetenog stanovništva za pravo nje­ govog nacionalnog samoopredeljenja ...« , kao i » ... pi­ tanje revolucionarne borbe radnih masa u celoj Jugo­ slaviji«. Iz navedene ocjene o značenju problema me­ đunacionalnih odnosa u funkciji jugoslavenske prole­ terske revolucije proizišao je zaključak o potrebi borbe jugoslavenskih komunista protiv velikosrpske buržoa­ zije, m onarhije i Vidovdanskoga ustava, što je pro­ blem svelo isključivo na ulogu srpske buržoazije, a ne i drugih nacionalnih buržoazija i njihovog negativ­ nog utjecaja na politički život zemlje. Kako su b ili uvjereni da sistem radničko-seljačke vlasti može defi­ nitivno riješiti jugoslavensko nacionalno pitanje i ka­ ko je intenzitet nacionalnih pokreta u našoj zemlji po­ rastao, delegati Petog kongresa Kom interne postavili su pred jugoslavenske komuniste zadatak da se » ... opšta parola prava naroda na samoopredeljenje, koju is­ tiče K P J, mora izraziti u form i izdvajanja Hrvatske, Slovenije i Makedonije iz sastava Jugoslavije i stvara­ nja od njih nezavisnih republika«.105 Tako je poslije pet godina bavljenja problemom mjesta i uloge jugoslavenskog nacionalnog pitanja na prostoru Balkana, Kom interna izrekla svoj sud o sud­ bini naše zemlje. Rješenje vidi u razbijanju postoje­ ćih državnih granica Kraljevine S H S . Nedosljedno shva­ ćeno rješenje međunacionalnih odnosa u našoj zemlji odrazilo se i u izboru dijelova koji su trebali izići izvan okvira jugoslavenske države, kao i u tretmanu srp­ skog nacionalnog pitanja u okvirim a jugoslavenskog ili balkanskog nacionalnog pitanja. Mogućnost stva­ 104 Rezolucija V kongresa Kominterne o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, IA II, n. dj., str. 420. 105 Izvor isti, str. 421.

R evolucija i nacije

88

ranja sam ostalnih nacionalnih država vid jela je samo na prostoru nacionalno ugnjetenih H rv ata i Slovenaca, a neusklađenost balkanskih kom unističkih p artija u pristupu problem u makedonskog nacionalnog pitanja Ko m interna apsolvira zahtjevom za stvaranjem samos­ talne makedonske države. Tako je i za Kom internu hr­ vatsko i slovensko nacionalno pitanje sredstvo revolu­ cije, kao što istoj svrsi služi i teritorij koji naseljava makedonsko »stanovništvo«. Po njenoj ocjeni, srpski narod nije nacionalno ugnjeten i zato mu nije potreb­ na nacionalna država, a osim H rvata i Slovenaca dru­ gih ugnjetenih nacija u našoj zemlji nema. Prem a to­ me, u okvirim a jugoslavenske države, u prvoj fazi raz­ vitka revolucije u našoj zemlji, ostaju srpska nacija i nacionalne m anjine dok Hrvatska, Slovenija i Makedo­ nija ulaze kao nezavisne države u sastav federacije rad­ ničko-seljačkih republika Balkana. Sto se tiče dijelova hrvatske i slovenske nacional­ nosti izvan naše zemlje, Peti kongres Kom interne uzima u obzir samo one u okviru Italije. Kom interna svojim Petim kongresom obvezuje K om unističku p artiju Ita ­ lije » . .. da vodi propagandu i agitaciju u duhu gore pom enutih parola u sporazumu sa bratskom K P J« . Mo­ ramo priznati da nam nije dovoljno jasno da li je to značilo borbu K P Ita lije za pripojenje svih hrvatskih i slovenskih zemalja unutar nezavisnih nacionalnih dr­ žava ili je to bila d irektiva očuvanja postojećeg granič­ nog stanja između talijanske i jugoslavenske države. K o liko je takav stav Petog kongresa Kom interne bio rezultat razgovora između S. Radića i članova Se ljačke inlernacionale lip nja i srpnja 1924. godine u Mos­ kvi, teško je reći. Tak tičk i potez vođe HRSS-a različi­ to je kom entiran u redovima svjetskog komunističkog pokreta. Njegovo učlanjenje u Seljačku internacionalu srpnja 1924. godine, u vrijem e održavanja Petog kon­ gresa Kom interne, moglo je a nije moralo pridonijeti citiranim stavovim a K ongresa. Nedostajanje adekvat­ ne suvremene arhivske građe onemogućava donošenje konačnih sudova o povezanosti tadašnje taktike

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

89

HRSS-a s taktikom Kom interne u pristupu hrvatskom nacionalnom pitanju.1"6

Otpori platformi Treće konferencije KPJ i intervencija Kominterne Međutim, ugrađivanje nacionalnog i seljačkog pita­ nja u sadržaj strategije i taktike K P J toga vremena, kao i način izvedbe procesa nacionalnog oslobođenja u ovisnosti od balkanske revolucije, nisu naišli na punu podršku ni u članstvu, a ni u vodstvu pokreta. Velike diskusije o toj problematici nastavljene su i u 1924. go­ dini, prim oravajući vodstvo K P J da kroz legalne forme svoga djelovanja objasni svoj stav u tim problemima. Tako je u rujnu 1924. godine Centralni odbor NRPJ-u objavio svoje viđenje sukoba unutar vodstva i dijela članstva K P J u pristupu proleterske revolucije nacionalnom i seljačkom pitanju. Kod toga, smatrali su potrebnim upozoriti da se navedena problematika ugrađuje u sadržaj strategije i taktike jugoslavenskog komunističkog pokreta iz razloga je r je » . . . dub o ka

privredna i politička kriza u svim b a lkan skim zem lja ­ ma znak jednog revolucionarnog perioda (ist. u orig., prim., G. V.)«.m Budući da je, po njihovoj ocjeni, takva situacija u našoj zemlji i na cijelom Balkanu, dužnost je komunista da nacionalno i seljačko pitanje prihvate kao dio revolucionarnih promjena u našoj ze­ mlji i na Balkanu. To je nesumnjivo daleko kvalitetniji 106 Djelomičan uvid u ovu problematiku omogućuju slijedeći ra­ dovi: 1. B. Krizman, Korespondencija Stjepana Radića 1919— 1928, sv. 2. Institut za hrvatsku povijest, Zagreb 1973; 2. S. Cvetković, Stjepan Radić i komunistički pokret 1923— 1925. g.. »Istorija XX veka«, Zbornik radova, sv. XII, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1972; 3. S. Radić, Politički spisi. Zna­ nje, Zagreb 1971. 107 Teze Centralnog odbora NRPJ o sporu u Partiji, IA II, n. dj. str. 312.

R evolucija i nacije

90

pristup problem im a od onoga ko ji negira značenje tih p itan ja ne samo za tadašnju fazu razvitka pokreta, » . . . je r sm a tra da se u J u g oslaviji k a p ita listič k i režim sve više k o n so lid u je (ist. u orig., prim., G. V.) i da, pre­ m a tome, p ro le ta rija t treba da ograniči s v o ju b o rb u na b o rb u za p o stiza n je pu n e bu ržo a sk e d e m o k ra c ije (ist. u orig., prim., G. V.), već i iz uvjerenja, da nacionalno i seljačko p itanje bitno ne pridonose revolucioniran ju masa.« Suprotno takvim stavovim a, Centralni odbor N R P J tvrd i » . . . da se nacionalno pitanje može rešiti samo borbom za puno pravo sam oopredeljenja, za nezavis­ nost i slobodu ugnjetenih nacija«. Tu borbu, po njiho­ voj ocjeni, » . . . može uspešno voditi jedino p roletarijat u savezu sa seljaštvom, nastojeći da je veže za opću borbu radnih masa protiv buržoazije i kapitalizm a«.10* P ri tome ne m isli na objedinjavanje nacionalnog i ekonomsko-socijalnog oslobođenja u jedinstveni proces, već na širenje u tjecaja pokreta na »radne mase«, s ko­ jim a će u budućnosti izvoditi proletersku revoluciju. Konačno rješavanje međunacionalnih odnosa u našoj zem lji lje v ičari vide u federalizaciji zemlje i obrazova­ n ju radničko-seljačkih republika, koje će ući u jedin­ stvenu federaciju radničko-seljačkih republika B a lk a ­ na. Potrebno je upozoriti da u pristupu K P J nacional­ nom p itan ju im a još jedan veliki nedostatak, a to je vrlo slabo razrađena strategija i taktika pokreta u p ri­ stupu srpskom nacionalnom pitanju i ulozi srp­ skog seljaštva u ovako koncipiranoj revoluciji. N a­ ime, cijela ko nstrukcija izvođenja revolucije u našoj zem lji tem elji se na problemu ugnjetenih nacija, što bi značilo da je pokret imao izvjesnih rezervi prema srpskom seljaštvu. Ovaj nedostatak doći će do pu­ nog izražaja tek 1928. godine u detaljnoj razradi teze o načinu dezintegracije jugoslavenske državne zajed108 Izvor isti. str. 312— 313.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

gj

nice. U Tezam a se ističe značenje primjene seljačkog pitanja » ... za rešenje nacionalnog i agrarnog pita­ n ja ...« .1" K P J je » ...r a d na vaspostavljanju saveza radnika i seljaka i radničko-seljačke vlade, odnosno federacije radničko-seljačkih republika, postavila kao osnovu celokupne svoje politike«. U pristupu seljačkim partijam a u našoj zemlji, m išljenja smo, K P J je pre­ tjerala kada je tvrdila da » ... seljačke p artije u Jugo­ slaviji predstavljaju pokrete širokih masa seljaštva za njihovo socijalno oslobođenje, a kod seljačkih parti­ ja ugnjetenih nacija i za nacionalno oslobođenje«. Ako se samo prisjetim o ponašanja tih partija u provedbi agrarne reforme, a i prethodnih ocjena istog vodstva K P J o ulozi tih partija u agrarnom pitanju, uočit će­ mo sve slabosti vodstva pokreta toga vremena u p ri­ stupu seljačkim strankam a i pokretima toga vreme­ na, pod vodstvom buržoazije. U oštrim polemikama unutar vodstva K P J krajem 1924. godine došao je do izražaja još jedan stav koji je potrebno istaći. Suprotstavljajući se unitarističkoj koncepciji u pristupu nacionalnom pitanju, Centralni odbor N RPJ-u smatrao je potrebnim istaći da pravo na samoopredjeljenje naroda i njegovu nacionalnu nezavisnost i slobodu ne treba shvatiti jedino izvedivim » . . . u okviru integriteta Jugoslavije«.110 To je je ­ dan od rijetkih dokumenata K P J do četvrtog kongresa Partije u kojemu se prihvaćaju stavovi Petog kongre­ sa Kominterne, ali samo kao alternative, a ne i kao direktiva. Do kraja studenog iste godine novi referendum u N R P J potvrdio je stavove Treće konferencije K P J. N a žalost, ni Kom interna ni Balkanska komunistička fe­ deracija nisu dovoljno ozbiljno shvatile težinu idejnog sukoba u jugoslavenskom komunističkom pokretu. Idući linijom kompromisa i nastojeći očuvati brojčano 109 Izvor isti, str. 313.

110 Završna reč Centralnog odbora NRPJ, IA II, n. dj., str. 321.

R evolucija i nacije

92

stanje pokreta, K om interna zahtijeva kompromis u p ristupu seljačkom i nacionalnom pitanju. Rezultat je

P la tfo rm a sp o ra zu m a C entralnog odbora i op o zicije iz sredine studenog 1924. godine. Njezin sadržaj je kla­ sičan p rim jer pokušaja izm irenja dvaju idejnih pra­ vaca u pokretu, dvaju pristupa m jestu i ulozi nacio­ nalnog i seljačkog p itanja u revolucionarnim prom je­ nama našeg društva. Ip ak, na svoj način objašnjava suštinu spora u pokretu i s toga aspekta zaslužuje pažnju. P rv i problem oko kojega je trebalo uskladiti sta­ vove bila je procjena svjetske i balkanske političke situacije. Pa rtijsk a većina odustaje od svoje poznale teze o akutnoj krizi kapitalizm a i aktualnosti revoluci­ onarne situacije u svijetu, dok partijska opozicija odu­ staje od općeg negiranja kriznog slanja kapitalizma. Tako se u P la tfo rm i sporazum a ova problem atika na­ vodi u budućem vremenu, kao procesi koji se tek ku­ m uliraju i koji će u dalekoj budućnosti doći do punog izražaja. U p itanju B alkan a odbacuje se teza o aktuelnosti snažnih međunacionalnih sukoba. Sam o je kon­ statirano da im p erijalistička politika koju provode vladajuće nacije sve više pojačava » ... borbu ugnjetenih nacija ...« , u koju se ne integriraju seljački pokreti već upliće » ... borba siromašnog seljaštva za rešenje agrarnog pitanja, pojačavajući tu borbu i stvarajući preduslov za obrazovanje borbenog saveza radnika i seljaka«."1 O vakva form u lacija mjesta i uloge seljaš­ tva na B alkanu otkriva i suštinu sukoba kada se ra­ di o pristupu K P J seljačkom pitanju. Seljaštvo se p ri­ hvaća kao saveznik samo na polju čiste ekonomsko-socijalne borbe, na planu agrarnog pitanja. Ista oc­ jena prenosi se i na prostor jugoslavenske države, u kojoj nacionalna i socijalna reakcija » . . . daju realnu mogućnost za razvitak radničkog pokreta i za obrazo­ vanje jednog jedinstvenog fronta radničke klase i ug-

Platforma sporazuma Centralnog odbora i opozicije, IA II, n. dj. str. 332.

X tici je i seljaStvo u fu n k c iji revolucije

93

njetenih nacija protiv hegemonističke velikosrpske buržoazije i kapitalizma«. Ističući u prvi plan samo pitanje saveza radničke klase i nacionalnih pokreta, preskačući ulogu seljaštva, još jednom je potvrđena suština spora između ovih dviju idejnih struja u ko­ munističkom dijelu jugoslavenskog radničkog pokre­ ta u pristupu seljačkom pitanju. Zaoštravanju spora nesumnjivo je pridonio i tadašnji pojačani interes K o ­ minterne i K P J za suradnju s HRSS-om, koji je uisti­ nu bio pretjeran i često zanemarivao klasni sadržaj te partije i pokreta u cjelini. Posebno je za ovu raspravu zanim ljiv sadržaj R e­ zolucije o nacionalnom p itanju koji pokazuje u čemu je bila suština spora. Kao prvo, priznaje se da je Par­ tija od svog osnutka »... u nacionalnom pitanju pra­ vila greške, iako se pritom partijska linija postepeno i stalno ispravljala«. Prema tome, ništa posebno se ni­ je desilo, pravile su se pogreške dosta nebitnog sadr­ žaja, je r se tek » ... danas nacionalno pitanje postav­ lja u sve oštrijoj formi, ukoliko se sve više nacional­ no ugnjetavanje zaoštrava od strane svetskog imperi­ jalizma«. Prema tome, nije p rije 1924. godine ni bilo potrebno raspravljati o nacionalnom pitanju, je r je ono na svome značenju dobilo tek od te godine, a do punog izražaja će doći tek u budućnosti. Za tu buduć­ nost trebamo se priprem iti i to ne zbog samih nacija, već je » ... u interesu proletarijata da ovu borbu veže sa svojom borbom protiv imperijalizma i kapitalizma«. Ocjenjujući da je partijski referendum ispravio par­ tijsku liniju u nacionalnom pitanju, u Rezoluciji se ističe da još im a krivih ocjena komunista iz kojih pro­ izlazi » ... da. se nacionalno pitanje ne može rešiti u okviru kapitalizma«."2 Prem a tome, ako se može rije­ šiti u kapitalizmu, a vjerojatno se u našoj zemlji može riješiti revizijom ustava, onda nema potrebe taj balast vući u socijalističku revoluciju i nametati joj pro11 2 .

Rezolucija o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj., str. 333.

R evolucija i nacije

94

bleme bez ko jih može biti. Ia k o priznaju da u krilu kapitalizm a nema konačnog rješavanja nacionalnog pi­ tanja, iz teksta izviruje teza o nacionalnom pitanju kao ustavnom pitanju. Da ne bi slučajno netko posum­ njao u proturivanje takve teze, u R e zo lu c iji se ističe da se nacionalno p itanje ne može identificirati s ustav­ nim pitanjem , » ... je r se tim e zastupa održanje inte­ griteta im p e rijalističkih država ...« , što nije u skladu s m arksističkim stavom o nacionalnom pitanju. M i bi­ smo pridodali, ni sa stavovim a Treće konferencije K P J o državno-pravnom aspektu rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. O cje n ju ju ći Ju g oslaviju kao isk­ lju č iv produkt svjetskog im p erijalističkog rata » ... u kojoj se kao vladajuća nacija ja v lja srpska, koja ugnje­ tava sve ostale nacije u Jug oslaviji«, u R e zo lu c iji se ističe nacionalna posebnost Srba, H rv a ta i Slovenaca, koje ni ekonomski razvitak n ije doveo u fazu » ... uje­ d injavanja i stapanja u jednu naciju«. Po našem sudu, problem n ije bio samo u priznavanju triju nacija, već u m jestu i ulozi nacionalnog pitan ja u borbi protiv ka­ pitalizma. Zatim se u tekstu R e zo lu c ije ponovo ja vlja teza o parlamentarno-ustavnoj metodi nacionalnih bur­ žoazija u rješavanju nacionalnog pitanja, kao metodi kom prom isa » . . . na štetu socijalnih i nacionalnih in­ teresa radnih masa sviju nacija«. P r i tome se zabo­ ra v lja na prethodni tekst u kojem u se ističe moguć­ nost rješenja nacionalnog pitan ja i u kapitalizmu, ia­ ko se unosi zahtjev o potrebi angažiranja komunista » ... i u aktuelnoj ustavnoj borbi«, kao doprinosu ko­ m unista razbijanju parlamentarno-ustavnih metoda na­ cionalnih buržoazija. Zatim se ponovno ja v lja teza da » ... nacionalno pitanje može definitivno rešiti u inte­ resu radnih masa tek radničko-seljačka vlada«. Zatim slijedi vrlo interesantna konstatacija koja je više štetila nego koristila K P J i koja umnogome ob­ jašnjava odnos pokreta prema nacionalnom pitanju u revoluciji. Pozivajući u borbu p rotiv nacionalizma i šovinizm a u ugnjetenim nacijam a, u R e zo lu c iji se poseb­ no ističe potreba borbe » . . . protiv velikodržavnih

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

95

predrasuda koje se nalaze u srpskom radništvu i se­ ljaštvu«. Na taj je način srpski radnički pokret i nje­ govo seljaštvo ocijenjeno kao baza velikosrpskog šovinizma, a time jefuToga srpske nacije i njezine radnič­ ke klase ocijenjena kao nepodobna u procesu borbe za nacionalno oslobođenje. U pitanju integriteta jugosla­ venske države također je bilo velikih razlika. Problem je apsolviran izjavom da K P J mora razotkrivati sve one fraze » ... o nacionalnoj ravnopravnosti i nacionalnom m iru p ri održanju im perijalističke Jugoslavije i pri održanju ekonomske hegemonije buržoazije koje bilo nacije«. Takvom form ulacijom otvorena je mogućnost borbe jugoslavenskih komunista za očuvanje državnog integriteta jugoslavenske zajednice, pod uvjetom da ona ne bude im perijalistička i pod dominacijom bilo koje nacije. U pitanju taktike prema paroli o jedinstvenoj fronti zahvaćena su dva njena aspekta, odnos prema drugim idejnim strujam a u radničkom pokretu naše zemlje i odnos prema seljaštvu. U pitanju suradnje s ostalim strujam a u radničkom pokretu prihvaćena je solucija prim jene taktike suradnje s vodstvima poje­ dinih struja i organizacija, ali je težište na politici je ­ dinstvene fronte » . . . kroz mase putem zajedničkih M S (Mjesno sindikalno, prim., G. V.) veća i saveza, produbljavanjem ideje radničkih poverenika i njihovog organizovanja kao i aktivnom revolucionarnom borbom među nezaposlenim radnicim a«."3 Međutim, daleko je interesantniji kompromis učinjen u pitanju taktike u provođenju u djelo saveza radnika i seljaka. Ocjenju­ jući da se u svim balkanskim državama toga vremena ja vlja ju » ... samostalni seljački pokreti koji im aju ob­ jektivno revolucionarni karakter, čak i tada kad se na­ laze pod najtežim uticajem b uržoazije...«, prihvaća se prim jena taktike » . . . saveza radnika i seljaka, u cilju jačanja revolucionarnih tendencija u tim pokre­ tim a i odvajanja siromašnog seljaštva ispod uticaja 113 Jedinstveni front, IA II, n. dj., str. 334.

uc voiuc i/a t naci/e

96

buržoazije«. Takva taktika p rim jen jiva la bi se isklju ­ čivo u redovim a seljaštva srpske nacije, koje nije op­ terećeno problemom nacionalnog ugnjetavanja i zbog toga nepodobno za suradnju na planu nacionalnog pi­ tanja. U p itanju taktike prema seljaštvu iz redova ug­ njetenih nacija istaknuta je parola » . .. saveza radnika i seljaka radi borbe protiv hegemonije velikosrpske buržoazije za pravo sam oodređenja do otcepljenja«. Čuvajući u isto vrijem e svoju idejnu i organizacijsku neovisnost, K P J se mora u isto vrijem e služiti » ... svo­ jim oružjem kritike«. Precizirajući pojam radničko-seljačke vlade kao oblika rješavanja međunacionalnih odnosa u periodu koji prethodi proleterskoj revoluci­ ji, upozorava se, da taj pojam » ... ne znači kompromis sa seljačkim partijam a na terenu buržoaske demokra­ cije«. To je bio odgovor nekim kadrovim a K P J iz re­ dova ugnjetenih nacija koji su b ili skloni takvu surad­ n ju shvatiti kao podjelu vlasti između radničke klase i opozicijskih seljačkih partija. Ovim dokumentom fa­ za radničko seljačkih vlada je shvaćena kao parola » ... za m obilizovanje radnih masa u borbu protiv kapi­ talizma. ..« .isključivo kao proces » ... rušenja kapitaliz­ ma«. Drugim riječim a, nacionalno pitanje za K P J sred­ stvo je revolucioniziranja ugnjetenih nacija u funkciji brže i efikasnije izvedbe socijalističke revolucije. V rlo je interesantna dopuna stavova K P J u kon­ kretnoj p rim jeni parole o pravu naroda na samoopre­ djeljenje do otcjepljenja. Upozorava se na nedovoljno isticanje prava na » ... nezavisnu hrvatsku i slovenačku republiku kao i pitanje Albanaca«. U ovom dokumen­ tu p rvi se put ističe nacionalno pitanje Albanaca u na­ šoj zem lji i upozorava na problem Makedonije, o ko­ jo j je » . . . tek u poslednje vreme, jasnije (je) precizi­ ran stav Partije na nezavisnu M akedoniju«. U kontek­ stu albanskog i makedonskog pitanja upozorava se » ... na borbu protiv srpskog šovinizma u srpskim se­ ljačkim masama i kod srpskih kolonista«. P r i tome ne vodi se računa o različitom socijalnom sastavu ko­ lonista ovih krajeva, što je izviralo iz već citirane k ri­ ve teze o srpskom seljaku kao jednom od nosilaca

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

g7

velikosrpskog šovinizma. Ovakva teza samo je išla u prilog albanskom i makedonskom nacionalizmu, a ne komunističkom konceptu rješavanja albanskog i ma­ kedonskog nacionalnog pitanja. Zatim slijedi dio teksta u kojemu opozicija u K P J priznaje pogrešku, » ... što je nedovoljno procenila zna­ čaj nacionalnog p ita n ja ...« , negirajući ga kao zada­ tak proletarijata i kao mogućnost potiskivanja ekonomsko-socijalnih » . . . i klasnih interesa proletarija­ ta«. Opozicija priznaje da je ovakvim svojim stavovi­ ma stvarala plodno tlo » . . . velikodržavnim predrasu­ dama srpskog proletarijata i srpskog seljaštva«. Ovo je teška optužba preko koje je K P J olako prešla. Opozicija priznaje pogrešku u pristupu savezu radnika i seljaka u redovima ugnjetenih nacija. P ri to­ me cijelo vodstvo K P J ne pretpostavlja mogućnost su­ radnje na tom planu sa srbijanskim seljakom, a da ne govorimo o problemu odnosa prema srpskom seljaku i radniku izvan Srb ije, ko ji uopće ne p rim jeću ju i o či­ joj eventualnoj pojavi u budućim revolucionarnim prom jena uopće ne vode računa. Inače je to vrijem e kada K P J ne vodi računa o činjenici višenacionalnog sastava svih budućih republika federativne sovjetske socijalističke Jugoslavije ili nezavisnih republika po­ jedinih nacija. N a k ra ju zajedničke izjave vodstva K P J i opozici­ je ističe se niz pogrešaka u sadržaju strategije i taktike pokreta toga vremena. P r i tome se ističu propusti u širenju parole ».. .o nacionalnom pitanju, jedinstve­ nom frontu i radničko-seljačkoj vladi«. Upozorava se i na pom anjkanje kritike politike S. Radića, naročito u vrijem e njegovog približavanja partijskoj platformi saveza radnika i seljaka, misleći p ri tome na zbivanja u 1924. godini, kada je po ocjeni potpisnika ovog Sp o ­ razuma, S. Radić na parolama K P J širio svoj utjecaj u radničkoj klasi Hrvatske. Također se kritikuje i stav K P J prema Hrvatskom bloku kao grupaciji partija s kojom bi jugoslavenski komunistički pokret eventual-

R evolucija i nacije

98

no mogao surađivati u borbi protiv velikosrpske hege­ monije. Međutim , citira n i S p o ra zu m nije bio dugovvijeka. Već krajem studenog iste godine p artijski ga plenum odbacuje. N ije potrebno posebno isticati konfuziju ko­ ja je izazvana u bazi pokreta čestim izm jenama stavo­ va vodstva. Ip a k je raskid S p o ra zu m a bio u isto v rije ­ me i pobjeda onih kadrova u vodstvu kom unističkog dijela jugoslavenskog radničkog pokreta ko ji su po ci­ jenu zam jeranja K o m interni pokušali dati što p rim je­ re n iji sadržaj strategiji i taktici pokreta u nacional­ nom i seljačkom pitanju. Neosporno je točno da ti kadrovi nisu znali kako tu platform u treba izvesti, ali su znali što treba izvesti. Oni su svjesni činjenice » . . . da spor k o ji je izbio u P a rtiji nosi p rincip ijelni i taktički karakter«.114 Oni p ravilno zaključuju da » ... u rešavanju spornih prin­ cip ijelnih p itanja ne može biti kompromisa«. Polazeći od teze da »(S)svetska kriza kapitalizm a traje i dalje«, Plenum konstatira da je i »situacija na B alkanu (je) revolucionarna«.115Takvu ocjenu donose na temelju uv­ je re n ja da p olitika ugnjetavanja od strane vladajućih nacija na B alk an u jača » . . . borbu ugnjetenih nacija, upliće se borba siromašnog seljaštva za rešenje agrar­ nog pitanja, p ojačavajući tu borbu i stvarajući preduslov za obrazovanje borbenog saveza radnika i se­ ljaka«. V je ru ju ći u mogućnost da revolucionarni pok­ ret u jednoj balkanskoj zem lji » ... m ože p o sta ti p o ­

lazna tačka za revolucionarni p o k r e t u su seđ n im z e m ­ lja m a (ist. u orig., prim., G. V.)«, plediraju za stvaranje jedinstvene fronte balkanskog proletarijata. U sluča­ ju rata balkanski kom unisti trebaju uzeti kao polaznu

Odluka Zemaljskog veća NRPJ o sporu u Partiji, IA II. n. dj., str. 336. Izvor isti. str. 337.

Nacije i se ljaitvo u fu n k c iji revolucije

g9

točku borbu » ... za vlast radnika i seljaka i za Fede­ raciju radničko-seljačkih republika Balkana (ist. u orig. prim., G. V.)«. Iz ocjene situacije u svijetu i na Balkanu proizi­ šla je i ocjena o krizi kapitalizma u našoj zemlji, koja se » . . . reflektuje (se) i u političkoj i u ekonomskoj krizi Jugoslavije« u kojoj vlast » . . . u zemlji im aju monarhija, m ilitarizam i hegemonistička velikosrpska buržoazija, koji pod maskom 'narodnog jedinstva S r ­ ba, H rvata i Slovenaca’ p rikrivaju hegemonističku po­ litiku velikosrpske buržoazije radi eksploatisanja rad­ nih masa i ugnjetavanja ostalih nacija u Jugoslaviji«. Po ocjeni Plenuma tu revolucionarnu krizu čine »(S)sve ja či pokreti ugnjetenih nacija, u koje se upliću revo­ lucionarni pokreti se ljaštva...« , što stvara » ... sve uslove za obrazovanje borbenog saveza radnika i selja­ ka, za obaran je kapitalizma i radničko-seljačku vlast«.114 Odbacujući politiku sporazuma nacionalnih buržoazija kao rješenje nacionalnog p itanja u našoj zemlji, očekuje u budućnosti čvrst savez radničke kla­ se sposobne da form ira jedinstvenu frontu sa seljaš­ tvom » ... protiv hegemonističke velikosrpske buržoa­ zije i kapitalizma«. Ponovo je ostavljeno otvoreno pita­ nje načina saveza sa seljaštvom u S rb iji i srpskim se­ ljaštvom izvan Srb ije, problem koji će K P J dulje vre­ mena rješavati. Plenum C P V K P J nije propustio p riliku da donese i posebnu R ezoluciju o nacionalnom p ita n ju u Jugo­ slaviji, što ukazuje na svu ozbiljnost s kojom je p ri­ šao toj problematici. Zastupajući gledište da se pro­ blem međunacionalnih odnosa u našoj zemlji ne može riješiti u okvirim a kapitalizma, smatra da je u interesu p roletarijata da borbu ugnjetenih nacija veže » ... sa svojom borbom protiv im perijalizm a i kapitalizma«. Ipak, konačno rješenje međunacionalnih odnosa u na­ šoj zemlji moguće je samo u prooesu obaranja kapi116 Izvor Isti. str. 338.

R evolucija i nacije

100

talizma i stvaranja radničko-seljačke vlasti, iako se pri tome ne objašnjava stupanj ekonomsko-socijalnih pro­ m jena koje nosi taj proces. To je bila velika praznina u sadržaju strategije i taktike vodstva K P J. Ta faza u razvitku revolucionarnih prom jena u našoj zemlji n ije ni p rije ni ovom prilikom dovoljno objašnjena u kontekstu likvid acije kapitalističkog sistema u našoj zemlji. M eđutim , ostalo je otvoreno i pitanje da li će se nacionalne revolucije naših naroda izvoditi unutar ili izvan o k vira jugoslavenske države. Iz form ulacije ci­ tirane R e zo lu c ije stječe se dojam da je K P J prihvatila sugestiju K o m interne o rješavanju jugoslavenskog na­ cionalnog pitanja dezintegracijom K raljevin e S H S . N a­ ime, u R e zo lu c iji se kao cilj postavlja »(O)obaranje vla­ sti buržoazije i uspostavljanje vlasti radnika i seljaka svake nacije i njihov dobrovoljni savez u Federaciji radničko-seljačkih republika B a lk a n a ...« , kao jedino rješenje » ... nacionalnog pitanja u Jug oslaviji i na B alkan u u interesu radnih m a s a ...« . U R e zo lu c iji je istaknut još jedan moment bitan za shvaćanje evolu­ cije stavova većine u pristupu izvođenju prve faze na­ še revolucije. Po njihovoj ocjeni, ona ne mora biti do­ vedena u ovisnost istovremenom izvođenju balkanske revolucije, je r bi to značilo » . . . odlagati jedno pitanje od najveće aktuelnosti«. Tim e je prvi put izvođenje jugoslavenske narodnooslobodilačke borbe oslobođeno ovisnosti o balkanskoj revoluci istih sadržaja, a time je i otvoren put samostalnom odlučivanju jugoslaven­ skih komunista o vrem enu izvođenja te revolucije. U to vrijem e to je bio samo pokušaj, ko ji godinama nije postao realnost i stvarna mogućnost. On je ipak indi­ k ator shvaćanja vrijednosti svih onih osnova teo rij­ skih stavova i sadržaja strategije i taktike jugoslaven­ skih komunista koji su inicirani u dvadesetim godina­ ma. To je bio ogroman kapital na kojemu je genera­ cija tridesetih godina gradila proces emancipacije i sazrijevanja K P J. K P J se ne odriče mogućnosti da dio nacionalne

Nacije i se lja itvo u fu n k c iji revolucije

101

emancipacije naših nacija izvede i u uvjetim a kapita­ lizma, » ... da pod vlašću buržoazije vodi(mo) najener­ gičniju borbu za ostvarenje toga prava«.117 Pri tome ne misli na ustavno rješenje nacionalnog pitanja, » ... jer se time zastupa održanje integriteta im perijalističkih država, što je u suprotnosti sa osnovnim marksističkim stavom u nacionalnom pitanju: pravom samoopredeljenja naroda do njihovog otceplenja, konstituisanja u zasebne države ili prisajedinjenja drugim državama«. Tim stavom većina je prihvatila mogućnost izvođenja nacionalnog oslobođenja naših naroda i izvan postoje­ ćih granica jugoslavenske države, a time i stav Petog kongresa Kominterne. P r i tome taj stav nije shvatila kao jedino rješenje problema, već kao jednu od mogućnosh rješavtmja problematike. K ritik a K P J proširuje se na cijelu srpsku naciju, koja » ... ugnjetava sve ostale nacije u Jugoslaviji«, što bitno m ijenja dugogodišnji stav jugoslavenskih komu­ nista u pristupu ocjeni sadržaja pojma jugoslavenske buržoazije kao jedinstvene klase. Ne odbacujući mo­ gućnost angažiranja jugoslavenskih komunista u bor­ bi za reviziju ustavnog sistema naše zemlje, upozora­ va se da je to samo jedna od etapa u borbi za rješava­ nje međunacionalnih odnosa, do njihovog konačnog rješavanja u uvjetim a form iranja radničko-seljačke vlasti u našoj zemlji. Iz navedenih razloga, u R ezoluci­ ji se ističe zadatak K P J da vodi borbu ugnjetenih na­ cija » ... u cilju form iranja nezavisnih država kako H r ­ vatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore, tako i ra­ di oslobođenja Albanaca«. Tako je krajem 1924. godi­ ne proširen broj priznatih nacija u našoj zemlji što ukazuje na d aljn ji proces sazrijevanja jugoslavenskih komunista u pristupu rješavanju ove problematike. Ipak, i dalje ostaje otvoren problem odnosa prema srpskoj naciji i njezinoj sudbini u procesu dezintegra­ cije naše države, za čije se radništvo i seljaštvo još 117 Izvor isti. str. 339.

R evolucija i nacije

102

uv ije k tvrd i da je opterećeno velikodržavnim predra­ sudama. V je ru ju ć i da je takva revo lucija izvediva, većina p ledira za rušenje » . . . fraze o nacionalnoj ravnoprav­ nosti i nacionalnom m iru p ri održanju im perijalističke Ju g oslavije i p ri održanju ekonomske hegemonije bur­ žoazije bilo koje nacije«.11' Ia k o citirana form u lacija u R e zo lu c iji nameće zaključak o njenom prihvaćanju zahtjeva Petog kongresa K o m interne o potrebi razbi­ ja n ja naše države radi rješavanja međunacionalnih odnosa, takva tvrd n ja ne bi se mogla dugo održati. Upozoravam o na stavove iz R e zo lu c ije o nemogućno­ sti rješavanja međunacionalnih odnosa u uvjetim a im ­ p erijalističk e Jugoslavije, što znači da postoji moguć­ nost u ok virim a socijalističke Jugoslavije. U ponovnom referendum u u članstvu Partije sta­ vovi citirane R e zo lu c ije p rihvaćeni su u većini. Među­ tim, intervencijom K o m interne dio partijske opozicije vraćen je u redove pokreta i njegovog vodstva, što je izazvalo i u ovom p itan ju idejne sukobe i frakcijska razračunavanja.

J. V. Staljin i Kominterna o odnosu revolucije i nacionalnog pitanja u našoj zemlji u 1925. i 1926. godini U nastojanju da pridonese bržoj afirm aciji stavo­ va Treće konferencije K P J u nacionalnom pitanju, pre­ uzeo je u ožujku 1925. godine J. V. S ta ljin zadatak ob­ ja šn je n ja suštine nacionalnih pitan ja u K ra lje v in i SH S. O dbacujući tezu o mogućnosti njihovih razrješava­ n ja i u sklopu građanske jugoslavenske države kroz reviziju ustavnog sistema, S ta ljin ističe da novi jugo­ 118 Izvor isti. str. 340.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

103

slavenski ustav mora biti » ... rezultat pobede revolu­ cije«."’ Po njegovoj ocjeni, nacionalno pitanje nakon Ok­ tobarske revolucije prestalo je biti unutrašnje-politički problem pojedinih zemalja, je r se u uvjetim a prvog svjetskog rata i nakon njega pretvorilo u kolonijalno p ita n ja U postoktobarskom periodu kolonijalno pita­ nje prerasta u svjetsko pitanie i zato se » . . . na na­ cionalno pitanje (se) gledalo kao na deo opšteg pitanja proleterske revolucije, kao na deo pitanja diktature proletarijata«.™ Iz citiranog Staljinovog pristupa nacionalnom pi­ tanju proizlazi i njegova ocjena da je nacionalno pitanje » . .. u suštini seljačko pitanje«. Ta identifika­ cija ne proizlazi iz identifikacije njihovih osnovnih sa­ držaja, već iz uloge seljaštva u procesu rješavanja na­ cionalnog pitanja u balkanskim i jugoslavenskim uvje­ tima, jasno, gledano u funkciji balkanske i jugoslaven­ ske proleterske revolucije. Iz navedenih razloga Staljin zamjera potcjenjivanju seljačkog pitanja, koje u sebi krije » ... potcenjivanje unutrašnje snage nacionalnog pokreta i nerazumevanje duboko narodnog, duboko re­ volucionarnog karaktera nacionalnog pokreta«. Problem oko kojeg je također došlo do polemike jest pitanje procjene međunarodne situacije i njenih im plikacija na Balkanu. Po Staljinovoj ocjeni, nacio­ nalno pitanje, ako već nije, može postati » . . . sasvim aktuelno ako počne rat, ili kad počne rat, ako se u E v ­ ropi razbukti revolucija, ili kad se ona razbukti. A da će rat neizbježno početi i da će se oni (ist. u orig., prim., G. V.) tamo bezuslovno počupati, u to ne može biti sumnje, ako se ima u vidu priroda i razvitak im ­ perijalizm a«."1 119 O nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, Govor druga Staljina u ju­ goslavenskoj komisiji IKKI 30. marta 1926. g. IA II, n. dj., str. 421. 120

121

Izvor isti. str. 422.

Izvor isti. str. 423.

R evolucija i nacije

104

Po S taljin o vo j ocjeni, nacionalni program K P J mo­ ra polaziti od » ...p o s ta v k e o sovjetskoj revoluciji u Jug oslaviji«, od postavke da bez sovjetske revolucije nema rješenja nacionalnog pitan ja u našoj zemlji. U nacionalnom program u K P J m ora isto tako biti p ri­ sutan zahtjev o » . . . pravu nacija na sam oopredeljenje sve do državnog otcepljenja«.122 Za nacije koje odluče da ostanu unutar jugoslavenske državne zajednice, K P J m ora pred vid jeti pravo na nacionalno-teri tori ja l­ nu autonom iju. S ta ljin je naročito inzistirao na moguć­ nosti razbijanja jugoslavenske države poslije pobjede revolucije, u smislu izdvajanja nekih nacija iz njenih okvira, ali je dopuštao i mogućnost da neke nacije od­ b iju izdvajanje. Iz navedenih razloga K P J mora u svom nacionalnom programu p redvidjeti autonomiju, » . .. ima jući u vid u preobražaj jugoslavenske države u fede­ raciju autonomnih nacionalnih država na osnovu sov­ jetskog sistema«. U pitan ju prava na otcjepljenje S ta ljin upozorava da » ... p ravo (ist. u orig., prim . G. V.) na otcepljenje ne treba shvatiti kao d u žn o st (ist. u orig., prim., G. V.), kao obaveznost otcepljenja«. Iz ko jih razloga S ta ljin u 1925. godini toliko inzistira da se nacionalno pitanje shvati kao seljačko pi­ tanje u fu n kciji proleterske revo lucije? Po njegovom sudu, svijet je ušao u novu povijesnu situaciju, » ... u novu epohu, u epohu svetske p ro le te rsk e (ist. u orig., prim., G. V.) re v o lu c ije ...« 123 Masovni seljački pokreti ugnjetenih nacija pod vodstvom kom unističkih partija pridonose podrivanju kapitalizm a i tako postaju » ... sastavni deo proleterske revolucije«. U procesu xazvitka revo lucije na jugoslavenskom državnom prostoru, po S taljin ovoj ocjeni, jugoslaven­ 122 Izvor isti, str. 424. 123 Još jednom o nacionalnom pitanju. Povodom Semićevog članka (1925. g ). IA II, n. dj., str. 428.

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

1Q5

ski komunisti m oraju voditi računa » ... da sc sama jugoslavenska država form irala kao rezultat boja dveju osnovnih im perijalističkih koalicija . . Zato je pot­ rebno voditi računa o činjenici » . . . da se današnje granice jugoslavenske države (misli na 1925. godinu, prim., G. V.), koje su se form irale kao posledica rato­ va i nasilja, ne pretvaraju u polaznu tačku i zakonitu bazu za rešenje nacionalnog p itan ja«." Identičnu misao moguće je naći i u govoru Manuilskog na Petom kongresu Kom interne kao i u nekim istupima Zinovjeva, što ukazuje na činjenicu da se ideja o potrebi razbijanja jugoslavenske države u re­ dovima Kom interne počela form irati još sredinom 1923, a da je do punog izražaja došla već sredinom 1924. godine«." Prateći polemiku u redovima Kom interne od 1923. do 1925. godine, stječe se utisak da Staljinova teza o seljačkom pitanju kao suštini jugoslavenskog nacio­ nalnog pitanja nije samo njegova ideja, ili da je već tih godina njegov autoritet u Kom intem i bio presudan. Navedena teza ne može se znanstveno obarati tvrd­ njom da seljačko nije u funkciji nacionalnog pitanja. Uistinu su socijalna struktura tadašnje jugoslavenske države, kao i uloga seljaštva u seljačkim strankama i pokretima do 1929. godine bile p rim am i faktori poli­ tičkog života zemlje. Navedena teza može se obarati samo ukazivanjem na činjenicu da nacionalne pokrete nisu činili samo seljaci i da nisu samo oni bili osjetlji­ vi na velikosrpsku hegemoniju. U protivnom slučaju došli bismo do apsurdne tvrdnje da pripadnici radnič­ ke klase nemaju nacionalnog osjećaja i da nisu bitno zainteresirani za međunacionalne odnose u zemlji. 124 Izvor isti. str. 429. 125 Šire o navedenoj problematici, vidi, G, Vlajčić, Kominterna i KPJ o državnopravnom aspektu rješenja jugoslavenskog nacio­ nalnog pitanja (1919— 1929), Naše teme, br. 10, Zagreb 1971, 1692— 1722.

R evolucija i nacije

fg g

Iz navedene rasprave J. V. S ta ljin a jasno se vidi da u 1925. godini Ko m interna privrem eno odustaje od teze o potrebi provedbe revolucionarnih prom jena u našoj zem lji u d vije faze, narodnodem okratsku i prole­ tersku revoluciju. Ona ekonomsko-socijalnu i nacional­ nu komponentu klasne borbe jugoslavenskog proleta­ rija ta spaja u jedinstven proces. Zato se i u periodu izgradnje socijalizm a predviđa mogućnost federaliza­ cije jugoslavenske države, kao i mogućnost egzisten­ cije nekih njenih b ivših dijelova kao sam ostalnih cje­ lina. Gledišta Ko m interne i J. V. Sta ljin a u pristupu rješavanju jugoslavenskog nacionalnog pitan ja u 1925. godini najb olje je sintetizirao Peti prošireni plenum IK K I- a , održan u M oskvi od 21. ožujka do 6 . travnja 1925. godine. S vo j pristup jugoslavenskom nacional­ nom p itan ju otpočinje tvrdnjom cfa je naša zemlia_u stvari srpska m ilita ristička m o narhija, koja » ... izazi­ va stalnu opasnost novih ratova svojom težnjom za hegemonijom na B alkanu«.11* I K K I čak smatra da su odnosi između balkanskih država toliko zaoštreni, a odnosi unutar pojedinih zem alja toliko pogoršani da su » ... u nutrašnje rane svake pojedinačno mnogo ot­ vorenije i dublje nego ikada pre svetskog rata«. Južni Slaven i su se vrlo malo okoristili ujedinjenjem a ob­ je k tivn a situacija vodi raspadu balkanskih država i sistema kapitalizm a u njim a. Tražeći uzroke takvom stanju na Balkanu, I K K I ih vid i u neriješenom naci­ onalnom i seljačkom pitanju. Ova su p itanja za njega velika šansa za kom unističke p artije Balkana, » ... kom binacija revolucionarnog radničkog pokreta sa po­ kretim a seljaštva i ugnjetenih nacija«. Po ocjeni IK K I- a »(U) u toj kom binaciji, koja im a ogromno po­ litičk o značenje, leži tendencija da se kriza balkanskih država — ne samo kriza Jugoslavije — zaoštrava i vodi ka sve dubljoj revolucionarnoj krizi«. U navedenim 126 Rezolucija V proširenog Plenuma Izvršnog komiteta Komunistič­ ke internacionale o jugoslavenskom pitanju, IA II, n. dj. str. 430.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

107

uvjetim a razvitka jugoslavenske državne zajednice, za radne mase bit će privlačnije parole o republici, pro­ tiv centralističkog državnog uređenja, protiv kapita­ lizma i za radničko-seljačku vlast. Potcjenjujući ulogu građanskih opozicijskih stra­ naka iz redova ugnjetenih nacija u procesu konsolida­ cije jugoslavenske države, plenum IK K I- a proglašava najglavnijim zadatkom revolucionarnog radničkog po­ kreta u našoj zemlji » ... sak u p lja n je snaga (ist. u orig., prim., G. V.) raznih pokreta protiv glavnog neprijate­ lja, pro tiv vlađajuće v e likosrpske buržoazije i njene m ilitarističke m onarhije (ist. u orig., prim., G. V.)«.1” Problem međunacionalnih odnosa u našoj zemlji I K K I svodi na problem položaja srpske buržoazije, za­ postavijg f lć i mjesto i ulogu građanske klase iz redova ugnjeteriifr nacija. £^im e, njena uloga u procesu for­ m iranja i jačanja kapitalističkog sistema u našoj zem­ lji bila je daleko veća i jača nego što je to I K K I mi­ slio. Tu tvrdnju povijesni razvitak kasnije je i doka­ zao. Osim toga, snaga buržoazije iz redova ugnjetenih nacija b ila je mnogo jača nego što to I K K I pret­ postavljao, a takva su bila i njihova nastojanja da se očuva građanska jugoslavenska država. Posebno je zanim ljiva analiza uzroka velikog op­ timizma IK K I- a u 1925. godini kada govori o slijedu događaja u našoj zemlji. Po njegovoj ocjeni, politička situacija se kreće u pravcu revolucije i zato je osnovni cilj komunista u našoj zemlji ubrzanje revolucionar­ nih prom jena » ... putem obilato inicijativne primenc ta ktike radničko-seljačkog bloka, (ist. u orig., prim., G. V.), kao putem što tešnje veze i koordiniranja toga rada sa kom unističkim radom na ćelom B alkanu pod ujedinjavajućim ru k o vo d stv o m K o m u n istič k e balkan­ s k e federacije (ist. u orig., prim., G. V.)«.12* 127 Izvor isti, str. 432. 128 Izvor isti, str. 433.

R evolucija i nacije

108

Upozoravajući jugoslavenske komuniste na znače­ nje nacionalnog pitan ja u revolucioniranju masa u uv­ je tim a kapitalizm a, plenum IK K I- a upozorava na ulo­ gu nacionalnih pokreta u procesu » . . . ru šen ja d ik ta ­

tu re v e lik o sr p s k e b u ržoazije i u brzanja p ro le te rsk e revo lu cije (ist. u orig., prim., G. V.)«. Da bi se posti­ gao taj cilj, upozorava jugoslavenske komuniste na potrebu odlučne i dosljedne borbe » . . . za pravo sa-

m o o p re d e lje n ja do o tc e p lje n ja svih u g n jete n ih nacija (ist. u orig., prim., G. V.)«. K a o konačni cilj u rješava­ n ju jugoslavenskog nacionalnog pitan ja plenum IK K I-a p ostavlja pred K P J zahtjev » ... za Federaciju radni­ čk o -se lja č k ih re p u b lik a na B alkanu, (ist. u orig., prim., G. V.), je r samo dobrovoljno ujedinjenje organizovanih nacija u radničko-seljačke države (ist. u orig., prim., G. V.) može dovesti do stvarnog rešenja (ist. u orig., prim., G. V.) nacionalnog pitanja«. S v a k i pokušaj da se rješenje m eđunacionalnih od­ nosa u jugoslavensoj državi svede na » ... (L) legendu o narodnom jedinstu Srba, H rvata i Slovenaca treba dem askirati kao masku politike nacionalnog ugnjeta­ van ja od strane velikosrpske buržoazije ...« , a i poku­ šaj da se takvo narodno jedinstvo obrazlaže prirodnim procesom » ... stapanja, koje tobože i sam privredni razvitak nalaže .. .«IN Isto tako treba odbaciti i tezu » ... da se baza nacionalnih pokreta nalazi samo u kon­ kurentskoj borbi između kapitalista raznih nacija i da prema tome kompromis tih kapitalista ukida sve uzroke nacionalnih pokreta i borbi«. Pokušavajući objasniti suštinu pojave i razvitka nacionalnog pitanja u K ra lje v in i S H S , plenum IK K I- a ističe da uzroci njegove pojave leže u seljačkom pita­ nju, a glavnu osnovu nacionalnih pokreta u našoj zem­ lji čine seljačke mase. Za sada, nismo u mogućnosti u stvrditi je li ova d efinicija sadržaja nacionalnog pi­ tanja u našoj zemlji u tome vremenu bila rezultat ut­ 129 Izvor isti. str. 434.

Nacije i seljaStvo u fu n k c iji revolucije

10g

jecaja autoriteta J. V. Staljina na Kominlernu, ili je bilo obratno. Po ocjeni plenuma IK K I- a, potlačene mase selja­ ka u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori i Makedoniji traže pravo na nacionalnu nezavisnost i raskidanje m i­ rovnih ugovora kojim a je stvorena Kraljevina S H S . Sto se tiče hrvatskih seljaka, njihov zahtjev istog sadr­ žaja prisutan je već u 1919. godini i ponavlja se u svim kasnijim godinama. Ova konstatacija IK K I- a pr­ va je otvorena negacija teze K P J da se nacionalno pi­ tanje u našoj zemlji javilo tek nakon prelaska K P J u ilegalnost, čime je naša partija objašnjavala neko­ liko godina svoju nezainteresiranost za nacionalno pi­ tanje.'1 " M išljenja smo da je navedena ocjena IK K I- a na mjestu, kao i kritika politike jugoslavenske socijal­ demokracije i austromarksističke struje u vodstvu K P J. Ta kritika vjerno odražava i stupanj marksističke zrelosti K P J u pristupu problemu uloge nacionalnog pi­ tanja u jugoslavenskoj revoluciji. U isto vrijeme, od­ ražava i negativni stav Kom interne prema postojanju jugoslavenske državne zajednice. Po njoj, državno uje­ dinjenje naših naroda, gledano s međunarodnog sta­ jališta ili sa stajališta unutrašnje-političkog razvitka jugoslavenskih nacija, nema nijedne pozitivne osobine. Iz navedenih razloga, i plenum IK K I- a negira pozitiv­ ni utjecaj zajedničkog života jugoslavenskih nacija na razvitak jugoslavenskog radničkog pokreta » ... kao potrebu proleterskog klasnog interesa...«. Sasvim je prihvatljiva teza da klasno jedinstvo na jugoslaven­ skom prostoru ne može izvirati iz etničkog jedinstva naših naroda, kao i da način državnog ujedinjenja prosinca 1918. godine nije mogao ubrzati objedinjava­ nje jugoslavenske radničke klase. Međutim, propagan­ da objedinjavanja naših naroda na ravnopravnoj os­ novi, u republikanskoj i federativnoj državi, bila je korisna i sa stanovišta interesa razvitka proleterske 130 Usporediti stavove većine u vodstvu KPJ do 1923. godine, a po­ sebno stavove dr S. Markovića

R evolucija i nacije

110

revolucije u našoj zem lji pogodnija parola. Teško je dokazati da je p rva državna zajednica naših naroda isklju čivi rezultat prvog svjetskog rata i ak cija srp­ ske buržoazije. Mnogo bi se lakše moglo dokazati da je id eja jugoslavenskog u jed injenja upravo nam et­ nuta i A ntanti i srpskoj vladi. N am etnuli su je up­ ravo p ripadnici onih n acija i nacionalnih m anjina koji su do prosinca 1918. godine živjeli izvan K raljev in e S r ­ bije, kao i srpski narod. Ta činjenica ni u redovima Kom interne, a neko vrijem e ni u redovim a K P J nije uzim ana u obzir. I K K I im a potpuno pravo kada tvrd i da je neis­ pravna teza o potrebi uspostavljanja nacionalnog m i­ ra kao preduvjeta stvaranju slobodnog polja za klasnu borbu p roletarijata. Točna je isto tako i njena tvrd­ n ja da m ora K P J shvatiti » ... razliku izm e đ u revoluci­ on a rn og i u sta v n o g o rije n tisa n ja (ist. u orig., prim., G. V .) u nacionalnom p itan ju « .111 Točna je isto tako i njena tvrd n ja da jugoslavenski kom unistički pokret treba vjerovati u revolucionarnu ulogu nacionalnih po­ kreta u budućnosti, kao što je i vrlo diskutabilan zah­ tjev da svoje pozicije stvara samo » ... u seljačkim i proleterskim redovim a tih pokreta i da u njihovim levim k rilim a osigura sebi čvrst oslonac«. Ako se na­ cionalno pitan je shvati kao seljačko, značilo bi da K P J njegovo rješenje vidi samo u savezu rad nika i seljaka, što je preuska osnovica i za buržoasko«lemokratsku revoluciju. Da uistinu nešto nije bilo u redu s tezom o izjed­ načavanju nacionalnog sa seljačkim pitanjem u našoj zem lji toga vrem ena potvrđuje i konstatacija plenuma IK K I- a da su prošlih godina u Jug oslaviji » ... seljački nacionalni pokreti povukli za sobom većinu proleter­ skih masa«. Da bi se spriječio i zaustavio taj proces,

Rezolucija V proširenog Plenuma Izvršnog komiteta Komunis­ tičke internaclonale o jugoslavenskom pitanju, IA II, n. dj., str. 435.

Nacije i seijastvo u jtmKciji revolucije

111

I K K I zahtijeva od K P J » ... da povede samostalnu na­ cionalnu proletersku politiku i da je tako snažno raz­ vije da njome seljačke mase Jugoslavije budu privu­ čene kao saveznici proleterske revolucije « .151 Sasvim je opravdan oprez IK K I- a prema mogućno­ sti povezivanja radničke klase i seljaštva u naciona­ lističke pokrete koji bi mogli završiti svoju ulogu kao saveznici nacionalnih buržoazija. Međutim, trebalo je voditi računa i o činjenici da se proletarijat jugosla­ venskih nacija nije mogao dugo vremena ponašati kao klasa koja ne osjeća nacionalnu neravnopravnost i na vlastitoj koži. Drugim riječima, prije ili poslije K P J i Kom interni moralo je postati jasno da nacionalno pi­ tanje u nas nije seljačko pitanje, već eminentno P IT A ­ N J E K L A S N E B O R B E JU G O S L A V E N S K O G P R O L E ­ T A R IJA T A . Činjenica da je u našoj zemlji ekonomsko-socijalni i politički položaj nacionalnih buržoazija i njihovih p artija i pokreta bio različit potakla je I K K I da upo­ zori i na različitost pristupa K P J tim pokretima. Ple­ num IK K I- a prvenstveno je upozorio na različit pri­ stup jugoslavenskih komunista ugnjetenim i ugnjetač­ koj naciji. Zato upozorava da » ... može do izvesne li­ nije biti umesna d iferencijacija ta k tik e k o m u n ista raznih nacija (ist. u orig., prim., G. V . ) . . To je ujedno bio i odgovor IK K I- a onim kadrovima u K P J, koji su povremeno napadali komuniste iz Hrvatske i Slovenije zbog »podilaženja nacionalnoj buržoaziji« i sklonosti da više napadaju srpsku buržoaziju od vlastite. M išljenja smo da je takva taktika komunista iz redova ugnjetenih nacija bila ispravna, pod uvjetom da nisu dozvoljavali prodor ekskluzivnog nacionalizma u vlastite redove i prepuštali vodstvo građanskim opo­ zicijskim strankama svojih nacija. To im se, na žalost, 132 Izvor isti, str. 435— 436. 133 Izvor isti, str. 436.

R evolucija i nacije

112

povremeno dešavalo. S druge strane, neki komunisti iz S rb ije zaboravljali su ulogu vlastite buržoazije, na­ cije i radničke klase u pojavi i rješavanju jugoslaven­ skog nacionalnog pitanja. Tražeći na selu saveznika jugoslavenskom proleta­ rijatu, plenum IK K I- a našao ga je prvenstveno u pro­ letarijatu i sitnom seljaku. Svjestan uloge srednjeg seljaka u političkom životu naše zemlje, istakao je i značenje njegovog p rivlačenja u radničko-seljačku frontu. M eđutim , očito je da nije dovoljno ozbiljno shvatio ulogu srednjaka u političkom životu zemlje. S obzirom na socijalnu strukturu jugoslavenskog sela i strukturu zem ljišnih posjeda, tolika rezerviranost IK K I- a i K P J mogla im je samo štetiti. Posebno je to bilo značajno za područje H rvatske i Slovenije, koje su tada sm atrane jezgrom seljačkih nacionalnih pok­ reta naše zemlje. K r itik u ju ć i negativni stav K P J prema seljačkom pitanju, plenum IK K I- a konstatira da je on rezultirao ne samo udaljavanjem seljaštva od K P J već i pristu­ panjem masa p roletarijata » ... sitnoburžoaskim se­ lja čkim partijam a«. Da bi se takva situacija izmijenila, potrebno je u borbi za seljačke mase jasno postaviti i odnos K P J prem a agrarnom pitanju. Ne objašnjava­ ju ć i način njegova rješavanja, stavlja ga u funkciju borbe za seljačke mase i njihovo postupno pridobijanje » ... p r o tiv k a p ita listič k e države i ka p ita listič k e vladavine (ist. u orig., prim., G. V.)«.IM Ip ak, I K K I sma­ tra da je prodor ispravnog stava K P J prema nacional­ nom pitan ju » ... prvi preduslov za jačanje uticaja K P J na selu«. M išlje n ja smo da je ovakva procjena snage nacionalnog p itanja u političkom životu naše zemlje toga vrem ena u potpunosti ispravna, što pot­ vrđ uje i utjecaj građanskih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija u političkom životu K ra lje ­ vine S H S . Ovom tvrdnjom želimo samo upozoriti na 134 Izvor isti, str. 437.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

113

odnos ekonomsko-socijalnih i nacionalnih zahtjeva u programima tih stranaka. Činjenica je da je to v rije ­ me kada su nacionalni istisnuli socijalne momente, o čemu K P J godinama nije ozbiljno razmišljala. Iz nave­ denih razloga plenum IK K I- a upozorava da se takve partije ne mogu isključivo tretirati kao buržoaske s kojima jugoslavenski komunistički pokret ne bi mogao stvarati zajedničku političku platformu. Za jugoslaven­ ske komuniste treba biti odlučujuća činjenica » ... da te partije pretstavljaju pokret širokih radnih seljačkih masa, koje objektivni razlog gura u suprotnost sa veleposednicima i kapitalistima«. N i taktika K P J prema svim seljačkim strankam a i udruženjima ne može biti ista. N ju prvenstveno d iktira nacionalna pripadnost članova tih stranaka i saveza. Međutim, ukoliko seljač­ ke stranke ili savezi iz redova srpske nacije prih­ vate nacionalni koncept srodnih stranaka ili saveza iz redova ugnjetenih nacija srodnih po socijalnom sasta­ vu članstva, onda K P J treba i prema njim a da ima istu taktiku, propagiranje parole radničko-seljačke vla­ de. Ukoliko bi takve stranke ili savezi prihvatili kon­ cept K P J u pristupu nacionalnom i seljačkom pitanju, može doći i do stvaranja radničko-seljačkog bloka »... sa onim seljačkim organizacijama ili grupama ko­ je su zaista spremne za borbu da izvojuju radnicim a i seljacima izvesne zajedničke zahteve«.m Dok god u našoj zemlji ne bude izrazito revolucionarna situacija, od tih partija jugoslavenski komunisti ne mogu i ne smiju tražiti izrazit protukapitalistički stav. Takav bi odnos, po ocjeni plenuma IK K I- a, mogao poremetiti proces približavanja K P J seljaštvu u tim partijama. U svemu tome K P J ne smije odustati od borbe za vlast radnika i seljaka, je r bi svaka druga taktika značila jačanje pozicija građanskih opozicijskih stranaka uz pomoć jugoslavenskih komunista. Zbog brojnih slabo­ 135 Izvor isti. str. 438.

R evolucija i nacije

^4

sti jugoslavenskog kom unističkog pokreta toga vrem e­ na, K P J m ora voditi računa o opasnosti da u savezu s ja k im seljačkim strankam a ne izgubi svoju organi­ zacijsku i političku samostalnost. Stoga K P J mora u prim jen i parole radničko-seljačkog bloka očuvati » ... svoju revolucionarnu lin iju i da je učini shvatlji­ vom masam a « .116 Sam o na taj način K P J može izboriti vodeću ulogu u takvom političkom bloku, koristeći se kom unističkom kritikom i političkom bazom u lijevom k rilu takvih p artija. Bez obzira na dobro zamišljenu taktiku u odnosu na seljačke p artije i organizacije u našoj zemlji, osta­ je činjenica da je I K K I zaboravio da K P J toga vrem e­ na ne živi u uvjetim a legalnosti i da princip koalicije građanskih stranaka ne v rije d i i za K P J. To još uvi­ je k nije vrijem e koalicije kom unističkih i građanskih stranaka ni u razvijenijim kap italističkim zemljama, koja pretpostavlja daleko jaču kom unističku p artiju i daleko veću krizu kapitalizma. O bjektivno gledajući, K P J nije b ila atraktivan saveznik seljačkim strankam a toga vrem ena i zbog svoje idejne opredijeljenosti i zbog objektivno slabog u tjecaja na p olitički život zem­ lje toga vrem ena. Upravo zbog toga iznenađuje zahtjev IK K I- a da K P J u pristupu rješavanju jugoslavenskog nacionalnog p itan ja pokrene ak ciju stvaranja politič­ kog bloka sa seljačkim strankam a iz redova ugnjetenih nacija. Naim e, to je vrijem e koalicije velikosrpske bur­ žoazije i HSS-a, političkog saveza na kratki rok, ali ipak indikativnog za ponašanje jedne od najjačih se­ lja čk ih stranaka iz redova ugnjetenih nacija. Ova či­ njenica još jednom potvrđuje površnost s kojom cen­ trala svjetskog komunističkog pokreta pristupa proble­ m u revolucije na jugoslavenskom prostoru. Slab o poznavanje p rilika u našoj zem lji pokazalo je i P re d sje d n ištv o IK K I- a na svojoj sjednici u travnju 1926. godine. N a žalost, ova sjednica, kao i prethodni 136 Izvor isti, str. 439.

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

U 5

plenum IK K I- a bitno su utjecali na d aljn ji idejni i praktično-politički razvitak K P J. Temeljeći rješenje nacionalnog pitanja u našoj zemlji na seljačkom i ag­ rarnom pitanju, P redsjedništvo IK K I- a dovodilo je njegovo rješavanje u usku ovisnost od ponašanja se­ ljačkih stranaka iz redova ugnjetenih nacija. Ne pozna­ vajući dovoljno objektivne političke prilike na hrvat­ skom selu, P redsjedništvo je ulazak S. Radića u koalicizu s najdesnijim strankama iz Srb ije označilo počet­ kom klasnog i partijskog podvajanja u K raljev in i S H S . Očito precjenjujući snagu ove stranke i pokazujući ne­ razumijevanje njene političke platforme, P redsjedniš­ tvo IK K I- a predviđa da će njezin politički potez » ... dovesti do pregrupisanja klasnih snaga i p artija u celoj Jugoslaviji « .157 Očekujući da će u takvoj situaoiji doći do udaljavanja seljačkih masa od nacionalnih buržoazija, P redsjedništvo IK K I- a očekuje porast ug­ leda K P J na osnovu parole o predaji » . . . celokupne

zem lje seljacim a bez o tku p a i za pravo naroda na sam oo predeljenje sve do o tcepljenja (ist. u orig., prim., G. V . ) ...«. Toj paroli K P J trebao bi pomoći i njezin odnos prema agrarnom pitanju, s parolom » ... preda­ je celokupne zemlje seljacim a bez otkupa«.1" Ne iz­ jašnjavajući se o vlasništvu nad zemljom koja treba biti podijeljena seljacima, što je veliki propust, Pred­ sjed n ištvo IK K I- a očekuje da će takav stav K P J u ag­ rarnom pitanju riješiti i problem form iranja radničko-seljačkog bloka. U tome pravcu usmjerena je i direktiva P redsjed­ ništva IK K I- a » ... za ostvarenje jedinstvenog fronta sa svim seljačkim partijam a koje su gotove da potpo­ mognu ovaj zahtjev«. K oliko je ovako koncipirana platforma K P J u agrarnom pitanju bila prihvatljiva za seljačke stranke u našoj zemlji toga vremena, po­ 137 Rezolucija Predsjedništva Izvršnog komiteta Komunističke Internaclonale o jugoslavenskom pitanju, IA II, n. dj., str. 444. 138 Izvor Isti, str. 446.

R evolucija i nacije

kazuje neuspjeh K P J da u narednim godinama takvu platform u i realizira.

Treći kongres KPJ Treći kongres K P J , održan lip nja (1926^godine u Beču , još jednom p otvrđuje afirm aciju teze potrebe stvaranja saveza radnika i seljaka u cilju realizacije radničko-seljačke fronte kao pretpostavke » ... ubrza­ n ja ” p ađ aT tap ita liž m a'T 'p o b ed e proleterske revoluci­ je«.”’ To je još uvije k vrijem e kada se K P J zanosi mo­ gućnošću da savez radnika i seljaka realizira u surad­ n ji » ... sa svima seljačkim partijam a koje su voljne i gotove da se bore za zaštitu zajedničkih interesa radnika i seljaka«. To još nije vrijem e u kome će se K P J odlučiti na sam ostalan istup u seljaštvu i nacio­ nalno ugnjetenim masama. Iz navedenih razloga mo­ rala se prilagoditi i izm ijenjenoj taktici HSS-a, stranke koja je 1925. godine radikalno izm ijenila svoju takti­ ku ulaskom u zajedničku vladu s radikalim a. K ako vi­ še nije mogla propagirati frontalnu suradnju sa stran­ kom koja je čak i iz svoga naziva odbacila republi­ kansku perspektivu državnopravnog preuređenja na­ še zemlje, K P J je svojim Trećim kongresom inauguri­ rala vrlo neargum entiranu i teško izvedivu taktiku borbe » ... da preko svojih frak c ija jača levicu u se­ lja čkim partijam a i da na platform i borbenog saveza radnika i seljaka radi na obnovi hrvatskog nacional­ nog seljačkog fronta u duhu popularnih parola stare H R S S , ali na novoj bazi taktike saveza radnika i se­ lja ka radi borbe protivu srpskog im perijalizma«. Istu p olitiku predviđa i za područje Makedonije, dok je problem slovenskih građanskih nacionalnih stranaka preskočila.

Rezolucija o političkoj situaciji i zadacima Partije, IA II. n. dj., str. 109.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

^7

Po ocjeni Kongresa , radničko-seljački blok trebao bi biti jezgro borbenog saveza radnika i seljaka u na­ šoj zemlji u slamanju kapitalizma i obrazovanju radni­ čko-seljačkih vlada. Vraćajući se ovom formulacijom na staru tezu Kominterne i K P J o provedbi revolucio­ narnih promjena u našoj zemlji u dvije faze revoluci­ je, Kongres pokazuje izvjesno odstupanje od radikal­ ne teze iz 1925. godine koju je lansirala Kominterna, a eksplicirao J. V. Staljin. Godine 1926. privremeno se odustaje od teze o aktualnosti svjetske proleterske re­ volucije, pa se Kom interna i K P J vraćaju na postavke Treće konferencije K P J. U tom kontekstu, Kongres propagira borbu za form iranje federacije radničko-se­ ljačkih republika na Balkanu kao garancije trajnog nacionalnog mira u ovom dijelu Evrope. O rijentacija Kongresa na dugoročniju pripremu jugoslavenskog prostora za proletersku revoluciju vid­ ljiva je i iz uvjerenja delegata K ongresa » ...d a se, u današnjem periodu relativne stabilizacije kapitalizma, naš osnovni zadatak sastoji u prip rem i revolucije (ist. u orig., prim., G. V . ) .. Shvaćajući epohu imperijalizma kao ishodište na­ cionalnog, kolonijalnog i polukolonijalnog poroblja­ vanja, K ongres je istakao značenje form iranja širokog antiimperijalističkog fronta pod vodstvom Kom inter­ ne. Kako je nacionalno pitanje ishodište pojave nave­ denih problema, K ongres podržava zahtjev Kom inter­ ne da se antiim perijalistička fronta shvati kao proces ubrzanja uvjeta za podizanje svjetske proleterske re­ volucije. Zato se sve komunističke p artije moraju bo­ riti » ... za pravo samoopredeljenja sviju nacija do otcepljenja, da bi (stekla) stekle poverenje širokih masa ugnjetenih nacija i na taj način proširil(a)e svoj revo­ lucionarni front«14' Ustajući protiv negiranja nacional­ 140 Izvor isti, str. 110. 141 Rezolucija III. kongresa KPJ o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj.. str. 110.

R evolucija i nacije

jjg

nog p itan ja kao faktora revolucioniranja masa ili nje­ govog svođenja na ustavno pitanje, K o n g res unosi i jed nu novinu u pristupu problem u položaja srpske na­ cije u zemlji. On više ne svodi velikosrpski hegemonizam na položaj srpske buržoazije u zemlji, već upozorava da je »Ju g oslavija mnogonacionalna država u kojoj se srpska nacija ja vlja kao vladajuća « .142 DovođečT ovom form u lacijom cije li srpski narod u pozi­ c iju eksploatatora, K o n g res u isto vrijem e nije pažnju posvetio i posljedicam a ovakve form ulacije na šire­ nje utje caja K P J u S rb iji. Naim e, veliko je pitanje ko­ liko su uistinu srpski seljak i radnik profitirali od povlaštenog položaja svoje nacionalne buržoazije, a koliko K P J ne razrađujući svoju strategiju i taktiku na prostoru Srb ije . Neosporno je točno da je srp­ ska buržoazija i nehotice p rid onijela drugačijem po­ litičk om položaju svoje nacije u cjelini, ali ne i ekonomsko-socijalnom. Točna je tvrd n ja K o ngresa da je takva politika srpske buržoazije pridonijela » . . . fo rm ira n ju nacionalnih pokreta u H rvatsko j, Sloveniji, M akedoniji, V o jvo d in i i Crnoj Gori«, ali je i propust ne uočiti značenje srpskog pitan ja u jugoslavenskoj revoluciji. Prostorno lociran je pojave ja k ih nacionalnih po­ kreta u našoj zem lji nije značilo i priznavanje postoja­ n ja form iranih nacija na svim tim prostorima. Inače je karakteristično za Treći kongres K P J da izbjegava navođenje bilo koje nacije poimence, kao i oblika-! načina državnopravnog reguliranja njihovih nacional­ nih pitanja. M iš lje n ja smo da je to rezultat neprihvaća­ n ja teze K om interne o potrebi razbijanja jugoslavenske države, kao i procijepa u kojem u se K P J našla u suko­ bu s konkretnim p olitičkim životom zemlje. Navedena tvrd n ja može se izvesti i iz zahtjeva K o n g resa da se kao osnovna parola u borbi za rješenje jugoslavenskog nacionalnog p itanja propagira » ... za142 Izvor Isti, str. 111.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

jjg

htev za Federaciju radničko-seljačkih republika na Balkanu (1st. u orig., prim., G. V.), je r samo dobrovolj­ no ujedinjenje organizovanih nacija u radničko-seljačke države može dovesti do stvarnog rešenja nacional­ nog pitanja (ist. u orig., prim., G. V.)«.14J Treći kongres K P J čak i ne krije svoje kriterije p ri identifikaciji na­ cija u našoj zemlji. Osnovni mu je kriterij da to mora­ ju biti »organizovane nacije«. Očito su kod toga misli­ li samo na Srbe, H rvate i Slovence. 1926. godina je vrijem e kada K P J prvi put identi­ ficira i pojavu ekonomsko-socijalnog aspekta srpskog pitanja. Iako ga locira isključivo na srpskom se­ lu, ona ga ipak registrira, što je korak dalje u stvarnom sagledavanju kompletnog . problema jugoslavenskog nacionalnog pitanja. U godinama do 1926. K P J ocjenju­ je ulogu srpskog seljaka kao kontrarevolucionarnu, je r su to godine koje, po njenoj ocjeni, donose po­ vlašteni položaj srpskom seljaku, godine kada je » . . . srpsko seljaštvo objektivno gradilo kontrarevolucionarnu ulogu u čitavom periodu najoštrije agrarne krize « .144 Po ocjeni K P J, od 1926. godine srpski seljak nala­ zi se u istom ekonomsko-socijalnom položaju kao i se­ ljaci u ostalim dijelovim a zemlje. Stoga Treći kongres K P J ocjenjuje da su » . .. stvoreni objektivni uslovi za privlačenje i srpskog seljaka u jedinstveni seljački borbeni front buržoazije«. Iz navedene teze K ongresa može se izvući zaključak da je službeni stav vodstva na­ šeg komunističkog pokreta do Trećeg kongresa K P J u odnosu na realizaciju teze o rađničko-seljačkoj fronti polazio od pretpostavke njene realizacije bez učešća srpskog seljaštva. Takav pristup sadržaja seljačkog pi­ tanja na prostoru Kraljevine S H S ukazuje na stvarno svođenje nacionalnog na seljačko pitanje i nerazumije­ vanje za mjesto i ulogu srpskog pitanja u konteks143 Izvor isti. str. 112. 144 Rezolucija po agrarnom I seljačkom pitanju, IA II, n. dj., str. 122.

R evolucija i nacije

120

tu revolucionarnih prom jena u našoj zemlji. Nakon ta­ kve konstatacije K ongresa K P J , mnogo je razum ljivi­ ji i p ristup K o m interne državnopravnom aspektu rje ­ šenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. On je proizi­ šao iz uvjerenja da su seljaci u našoj zem lji spremni na revolucionarne prom jene samo uz uvjet ako pripa­ daju ugnjetenim nacijam a i da je ideja federativnog u ređenja p rih v atljiv a samo u nacionalno ugroženim krajevim a. Iz navedenih u vjerenja proizišao je i zahtjev K o m interne o izdvaianiu iz jugoslavenske državne za­ je dnice samo H rvatske, Slovenije i M a k e d o n ija dok hi preostali d ijelovi zemlje činili i dalje jugoslavensku državnu zajednicu, tem eljenu na autonom iji ekonoms­ kih cjelina i lokalnoj samoupravi. Prem a tome, nacionalno i seljačko pitanje u doku­ m entim a Trećeg kongresa K P J m ijen ja samo njenu strategiju i taktiku prem a hrvatskoj i slovenskoj na­ c iji i makedonskom »stanovništvu« a ne i osnove nje­ nih teo rijskih stavova. N a taj način srpskom selja­ ku nam etnuta je sve do 1926. godine vrlo nezahvalna ocjena branioca državnog i nacionalnog unitarizma, jez­ gre budućeg ponovnog objed injavanja sa Slovencim a i H rvatim a u fazi izvođenja čiste proleterske revolucije. Djelom ično je točno da je srpski seljak, s ob­ zirom na povijesni razvitak svoje nacije bio u to v ri­ jem e nešto ud aljeniji od nacionalne problem atike na­ še zemlje i teže p rije m ljiv za koncepcije K P J u nacio­ nalnom i seljačkom pitanju. Međutim , dokle je K P J srpsko pitanje u cjelini izgledala izolirano od hrvats­ kog ili slovenskog, makedonskog ili muslimanskog, dotle je i kom unistička ideologija teško prodirala u re­ dove srpskog seljaka. Početnim izmjenama u pristupu K P J srpskom seljaku p ridonijela je i činjenica zaokreta u politici HSS-a, koja je ulaskom u vladu objektivno poremeti­ la višegodišnju koncepciju Kom interne o mjestu i ulozi seljačkih stranaka iz redova ugnjetenih nacija u procesu realizacije radničko-seljačke fronte u našoj

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

121

zemlji. Vodstva seljačkih stranaka pokazala su se vrlo nestabilnim političkim partnerom za K P J, što je ob­ jektivno pripomoglo i K P J i Ko m intem i da postepeno uočavaju potrebu direktnog djelovanja u seljačkim ma­ sama u realizaciji koncepcije radničko-seljačke fronte pod vodstvom K P J. U 1926. godini to su tek prvi počeci dublje ana­ lize ponašanja seljačkih partija i organizacija, što je posebno uočljivo kada K o ngres razmatra politiku K P J u agrarnom pitan ju. Polazeći od činjenice da nijedna od navedenih p artija i organizacija ne temelji svoje političke zahtjeve na izmjeni odnosa u agraru i u so­ cijalnom položaju jugoslavenskog seljaka, Kongres zahtijeva da i agrarno pitanie. uz nacionalno, bude te­ melj u pristupu jugoslavenskih komunista seljačkom pitanju. Jedinu moguću platformu K P J u pristupu ag­ rarnom pitanju Kongxes vid i u-načinu kako je^riješen u Sovjetskom Savezu. Zato zahtijeva » . . . predavanje zemlje u ruke onih koji je rade, bez ikakvog otkupa i naknade bivšim nasilnicima, feudalnim gospodarima i veleposjednicima, kao i konfiskovanje inventara feuda­ laca i veleposednika i davanje istog bez naknade uz z e m lju « .T a k a v pristup rješavanju agrarnih odnosa u našoj zemlji najradikalniji je u to vrijem e ali i krajnje nedorečen u temeljnom pitanju pristupa svake komuni­ stičke partije agrarnom pitanju: č ije je vlasništvo zem \ja2-K ongres ne daje na njega direktan odgovor. On je izvediv samo iz analize tadašnjeg rješenja agrarnog pitanja u Sovjetskom Savezu. Takvo rješenje u posto­ jećim ekonomsko-socijalnim i političkim uvjetim a u Kraljevin i S H S nije bilo dovoljno atraktivno da bi ga seljačke mase prihvatile u onoj m jeri kako je to oče­ kivala K P J. U ostalom, to je potvrdio i kasniji povijes­ ni razvitak. K o liko je značenje K P J pridavala seljačkom i agrar­ nom pitanju, potvrđuje i zahtjev K ongresa o potrebi 145 Izvor isti. str. 123.

R evolucija i nacije

122 ^

skorog sazivanja posebne partijske konferencije ».. .ko­ ja će se poglavito baviti agrarnim i seljačkim pitanjim a i doneti agramo-seljački program Kom unističke partije za Ju g o slav iju « .144 O vaj zahtjev rječito govori da učesni­ ci K o ngresa nisu citiranu rezoluciju o agrarnom i se­ ljačkom p itan ju shvatili konačnom platform om pokre­ ta u pristupu seljačkom i agrarnom pitan ju u našoj zemlji.

Intervencija Kominterne 1928. godine M eđutim , p latform a Trećeg kongresa K P J, kao i d irektive IK K I- a i K o m interne usm jerene na realizaci­ ju saveza rad n ika i seljaka, baziranom na nacionalnom, seljačkom i agrarnom p itanju, nisu se sprovodile. Teš­ ke frakcijske borbe unutar vodstva jugoslavenskog ko­ m unističkog pokreta dovele su ga krajem 1927. godine na rub idejnog i organizacijskog rascjepa. Nesposobni da sam i razriješe problem, traže interven ciju IK K I- a. raspušta CK J C P J b iran na Trećem kongresu K P J i pos­ tavi izup r ivrem eno rukovodstvo sa zadatkom da po dire ktivam a K o m interne priprem i i održi Četvrti kongres K P J , 1" U priprem am a za saziv Četvrtog kongresa K P J angažira se i IK K I- a u razradi platforme pokreta u na­ cionalnom i seljačkom pitanju. I K K I polazi od uvjerenja da K P J nije još uspjela u provedbi parole saveza radnika i seljaka. Je d n i su tu parolu shvaćali kao bezrezervno partnerstvo sa seljač­ kim opozicijskim strankam a, gubeći klasni karakter fronte, dok su drugi načelno negirali oportunost save­ za radnika i seljaka, braneći tobože pokret od utjecaja građanske ideologije. Suprotno takvim kretanjima, 146 Izvor isti, str. 126. 147 Šire o navedenoj problematici, vidi, G. Vlajčić, Osma konferen­ cija ..., n. dj.

Nacije i seljaStvo u fu n k c iji revolucije

123

I K K I upozorava da u svijetu ima malo zemalja u ko­ jim a bi pitanje » . . . taktike jedinstvenog fronta igralo tako značajnu ulogu za našu p artiju (misli se na parti­ ju komunističke orijentacije, prim., G. V.) kao u Ju ­ goslaviji«14*. P ri tome se upozorava da u našoj zemlji, osim pitanja jedinstvenog fronta radničke klase, pos­ toji i problem jedinstvenoga fronta radnika i seljaka, saveza radničke klase i seoske sirotinje. Kao treći pro­ blem vezan za sadržaj parole o jedinstvenoj fronti u našoj zemlji, navodi se nacionalno p itanje, a kao če­ tvrti agrarno pitanje. D efinirajući vrlo precizno teze Kom interne u pristupu sadržaju parole o jedinstvenoj fronti u našoj zemlji, predstavnik IK K I- a upozorava da osnovica taktike » . . . j edinstvenog fronta u Jugosla­ viji treba da bude u savezu radnika i seljaka. Partija mora da uzme kurs na pridobijanje seljačke sirotinje, arendatora, porobljenih poljoprivrednih radnika i osta­ lih ~šTuguTha selu«.w iJ-odnosir-Tia~pfethodne godine. Kom interna u 1928. godini sužava krug saveznika K P J na selu, izbjegavajući kategoriju srednjeg seljaka, ko­ ji je, s obzirom na opću strukturu zemljišnog vlasniš­ tva u našoj zemlji, ipak bio siromašan iako ne i čisti proleter, ali i najb rojnija kategorija seljaštva u K r a ­ ljevini S H S . S obzirom na objektivni ekonomski polo­ žaj srednjaka u našoj zemlji, kao i na socijalnu struktumTšrahovništva ugroženih nacija njihov problem nije shvaćen u tim raspravam a Kom interne najbolje. I da­ lje piie odgpvnrpnn na pitanie mjesta i ulnrce trp ­ kog seljaka u sadržaju strategije i taktike Kom interne. usprkos konstataciji da je prošlo vrijem e » . . . kada je srbijanski seljak bio slepo oruđe u rukama srbijanske buržoazije za ugnjetavanje seljačkih masa u 'novo-oslobođenim' krajevim a i za gušenje njihovih pokreta«. U razradi metoda

provedbe parole

jedinstvene

148 Izvod iz govora druga Remele u Jugoslavenskoj komisiji, Klas­ na borba, br. 10/12, god., IV, decembar-Jan. 1928/29, str. 13. 149 Izvor isti. str. 14.

R evolucija i nacije

124

fronte u našoj zemlji, predstavnik IK K I- a upozorava da ne postoje jedinstvene metode za sve zemlje, ali pos­ toji niz osnovnih principa koji sprečavaju » . . . da se ne bi jedinstveni front pretvorio u oportunizam i likvidatorstvo«. Jed an od osnovnih ciljeva stvaranja saveza radnika-komunista sa radnicim a ostalih orijentacija, ili sa seljaštvom, jest provedba zajedničkih ak cija » . . . radi ostvarenja zajedničkih zadataka i delim ičnih zahteva revolucionarnog pokreta«. N i u pregovorima i or­ ganiziranju zajedničkih akcija, radnici-komunisti ne sm iju se isto tako nikada odreći svojih p rincipijelnih stavova prem a zahtjevim a jedinstvene fronte » . .. ili da prećute svoj p rincip ijelni stav prema pitanjim a, oko kojih se m obilišu mase, u nadi da će takvim manevrisanjem svoje kompanjone za jedinstveni front lakše p ri­ dobili za akciju«.1'1’ U provedbi zajedničkih akcija ko­ m unisti m oraju vršiti stalnu kritiku svojih privrem enih saveznika ukoliko su neodlučni i nepouzdani pred m a­ sama. Konačno, taktika jedinstvene fronte » . .. ne srne se sprovoditi na račun kom unističkih principa i revo­ lucionarne politike, niti se smeju oni prećutati«. Prid ržavajući se navedenih tem eljnih principa u pristupu realizaciji parole o jedinstvenoj fronti preds­ tavnik IK K I- a je izvršio vrlo oštru kritiku pogrešaka jugoslavenskih komunista. Optužujući ih da su se po­ našali oportunistički, naročito u izborima stvarajući po svaku cijenu savez sa protukom unističkim strujam a u radničkom pokretu naše zemlje, on takvu mogućnost djelom ično dozvoljava samo » . . . sa levim i borbenim seljačkim organizacijam a, da bi se stvorila eventualno parlam entarna opozicija « .1'1 Takva ocjena protukomunističkih struja u našem radničkom pokretu svakako je odraz stava Kom interne prem a tome dijelu svjets­ kog radničkog pokreta, koji će biti najoštrije izražen na njenom Šestom kongresu i nanijet će svojim netole150 Izvor isti, str. 15 151 Izvor isti, str. 16.

Nacije i selja ilvo u fu n k c iji revolucije

^25

rantnim stavom velike štete cjelokupnom svjetskom radničkom pokretu tridesetih godina. Shvaćajući taktiku jedinstvene fronte isključivo kao vanparlam entamu akciju, delegat IK K I- a ističe da ona u našoj zemlji » . .. mora pre svega da posluži po­ novnom pridobijanju radničkih masa na našu stranu, što će partiji omogućiti stvaranje čvrstog saveza rad­ ničkih i seljačkih masa«. Odnos revolucije i nacija komunističkog dijela ju ­ goslavenskog radničkog pokreta dalje razrađuje Šesti kongres Kominterne, održan u M oskvi od 17. srpji.13. do 1. rujna 1928. godine. LTradu K ongresa učestvovali su i delegati K P J, koji su u svoj-im istupanjima na K o n ­ gresu pokazali kako Kom interna i jugoslavenski komu­ nisti ocjenjuju političku situaciju u našoj zemlji i na Balkanu. Pledirajući za što skorije ozdravljenje vodstva K P J od frakcijskih borbi, delegat K P J Jakob Žorga upo­ zorava da je » . . . ratna opasnost na B alkanu (ist. u orig., prim., G. V.) krajnje akutna« kako zbog nerije­ šenih sukoba između balkanskih država, tako i zbog m išljenja velikih sila, » . . . koje ih nagone na međusob­ ni rat ili u rat protiv Sovjetskog Saveza«.1" U slučaju izbijanja rata na Balkanu, po ocjeni delegata K P J, mo­ ra doći » . . . do konflikta u svjetskim razmjerima«. Ia ­ ko predviđa uplitanje Kraljevine S H S u ratne sukobe na Balkanu ili sa Sovjetskim Savezom, delegat K P J ocjenjuje njenu unutrašnju političku situaciju krajnje nepovoljnom. Iako višenacionalnog sastava, nalazi se pod dominacijom srpske buržoazije, dok je radni na­ rod » . . . hrvatske, slovenske, crnogorske i makedonske nacionalnosti, te mađarske i njemačke manjine potpu­ no opljačkan od srpske buržoazije, što je dovelo do teške krize u industriji i poljoprivredi, a koja je još po152 Protokoli. Sechster Weltkongress der Kommunistischen Internacionale, Carl Hoym Nachfolger, Hamburg-Berlin 1928— 1929. FR. SB. str. 114.

R evolucija i nacije

^26

oštrena nacionalnim ugnjetavanjem « .153 N akon zbivanja u N arodnoj skupštini, ko ja naš delegat ocjenjuje kao odgovor velikosrpskih hegemonista » . . . lakejskoj opo­ ziciji hrvatske Radićeve p artije ...« , priprem a se otvo­ rena diktatura, s fašističkom generalskom vladom. Tak­ va situacija izazvala je širenje i jačanje narodnog ot­ pora kroz » . . . revolucionarni nacionalni i se lja č ki p o ­ k r e t (ist. u orig. prim., G. V.)«. O cje n ju ju ći da se po­ litičk a situacija u našoj zem lji od vija m im o volje » ... vlad inih partija, pa i p rotiv volje opozicijskih p arti­ ja ...« , delegat K P J » . . . ukazuje na veliku revolucio­ narnu napetost među radnicim a i seljačkim masama Ju g o slavije « .153 O čekujući konsolidaciju K P J , uz čvrstu pomoć Kom interne, delegat K P J kao p rim aran zadatak našeg pokreta postavlja borbu K P J za vodstvo » . . . u širokim radničkim i seljačkim m asama « .135 Strateško-taktički zadaci pokreta sastoje se u borbi protiv impe­ rijalizm a, rata, protiv napada na Sovjetski Savez, » . .. za političke i privredne odnose sa Sovjetskom Ru si­ jo m i p rotiv fašističke d iktature za samoodređenje na­ roda sve do otcjepljenja, za federaciju samostalnih radničkih i seljačkih republika na Balkanu«. Iz navedenog izlaganja v id ljivo je da su K P J , a pre­ ma tome i Kom interna, u drugoj polovini 1928. godine među ugrožene nacije priznale crnogorsku i'makedonsku; što je bio velik i korak naprijed u sagledavanju komplSksa problem a vezanih za jugoslavensko nacionalno pitanje. Inače, sadržaj strategije d taktike K P J ostao je neizm ijenjen, osim što je prenaglašena mogućnost ratnog angažiranja K raljev in e S H Š . S obzirom na po­ litičke p rilike u našoj zem lji toga vremena, koje i sam delegat prikazuje realno, mogućnost ratnog angažiranja K raljevin e S H S bila je više pretpostavka Kominterne, 153 Izvor isti, str. 115. 154 Izvor isti, str. 115— 116. 155 Izvor isti, str. 116.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

127

a manje rezultat stvarnih ipnilika u zemlji. Odjeci do­ gađaja u Narodnoj skupštini iz sredine 1928. godine također su loše procijenjeni kako s obzirom na karak­ ter događaja u bazi, tako i s obzirom na utjecaj gra­ đanskih opozicijskih stranaka na mase iz redova ug­ njetenih nacija. B udući da se već tada ne spominje mo­ gućnost borbe radničkih i seljačkih masa u okvirim a jugoslavenske države, već se propagira stvaranje samo­ stalnih republika na Balkanu, v ieroiatno je već tada sazrela ideja u redovima Kom interne da se obnovi sta­ ri prijedlog iz 1924. godine o rješavanju jugoslavenskog nacionalnog pitanja razbijanjem jugoslavenske državne zajednice. Momentalni međunarodni položaj- Sovjetskog Saveza i politička situacija u našoj zemlji pridoni­ jeli su obnavljanju te teze.

Četvrti kongres KPJ Četvrti kongres K P J, održan u Drezdenu listopada 1928. godine, nastavlja s razradom problematike veza­ ne za jugoslavensko nacionalno pitanje. Po ocjeni nje­ govih delegata, ubojstva u jugoslavenskoj Narodnoj skupštini označila su » . . . početak ubrzanog razgolića-

vanja i sužavanja baze hegem onije v e liko srp ske buržo­ azije, početak jednog novog perioda povećanih nacio­ nalnih su koba i zaoštrene državne krize (ist. u orig. prim., G. V.), perioda u kome potlačeni narodi Jugosla­ vije otvoreno postavljaju pitanje svoje borbe za nacio­ nalnu nezavisnost, za otcepljenje«.'* Ocijenivši da je ubojstvo poslanika HSS-a bilo povod jačanju separatis­ tičkih tendencija u pokretima nacionalno ugnjetenih naroda. K ongres naše partije u tim procesima vidi mo­ gućnost » . . . kombinovanja revolucionarnog radničkog pokreta sa pokretima seljačkih masa i ugnjetenih na­ cija«. Takvo jedinstvo omogućilo bi i jedinstvo » . . • 156 Rezolucija o privrednom i političkom položaju Jugoslavije i o zadacima KPJ, IA II, n. dj.. str. 146.

R evolucija i nacije

^28

revolucionarne borbe protiv hegemonije velikosrpske buržoazije i njene m o narhije « .'57 To bi značilo da bi ta­ kvo jedinstvo bilo moguće samo u fazi rješavanja jugo­ slavenskog nacionalnog pitanja, a ne i u fazi izvođenja socijalističke revolucije. S tara teza Kom interne i K P J o provedbi revolucionarnih prom jena u našoj zemlji u d vije odvojene faze ponovno je obnovljena, kao rezultat krive procjene političke situacije u našoj zemlji i šabloniziranog pristupa izvedbi revolucija. Po slije takve procjene političke situacije u našoj zemlji, zvuči apsurdno ocjena K ongresa da se » . .. cje­ lokupna spoljna i unutarnja p olitička situacija Jugosla­ v ije razvija (se) poslednjih godina u znaku priprem a za rat « .158 A nalizirajući političku situaciju u domeni među­ nacionalnih odnosa, K ongres ocjenjuje da je politika HSS-a doživjela krah, da je ugnjetavanje hrvatskog naroda sve veće, kao i » . . . masovni pokret hrvatskog naroda za pravo na sam oopredeljenje i nacionalnu ne­ zavisnost«.15’ Atentat u N arodnoj skupštini od 20. lipnja 1928. godine ocijenjen je_kao signal ponovnog rasplam ­ savanja borbe hrvatskog seljaka, po svome sadržaju identične onoj do 1925. godine, tj., do ulaska predstav­ nika HSS-a u vladu K raljevin e S H S . Ta borba, po ocje­ ni K ongresa, sadrži u sebi zahtjev » . . . za nacionalnu nezavisnost Hrvatske, republiku i vlast radnog naro­ da«. M išlje n ja smo da takvi zahtjevi HSS-a nisu do 1929. godine postojali, ni zahtjevi za nezavisnošću ni zahtjev za takvim oblikom političkog uređenja H rvats­ ke. Točna je jedino činjenica da je pokret seljaka oko HSS-a i u njem u bio u svojoj osnovi uvije k republikans­ ki, što se ne bi moglo sa sigurnošću tvrd iti za vodstvo te stranke. O djek atentata u hrvatskom narodu K ongres 157 Izvor isti, str. 147. 158 Izvor isti, str. 151. 159 Izvor isti, str. 152.

Nacije i seljaštvo ii fu n k c iji revolucije

129

hipertrofira kada ocjenjuje sadržaj, a ne obim toga revolta. Teško bi se moglo dokazati da je seljački po­ kret u Hrvatskoj pod vodstvom HSS-a bio do 1925. i od sredine 1928. godine po svome sadržaju » . . . nacionalno-revolucionarni pokret širokih radnih masa hr­ vatskog naroda, koji se sada pojavljuje (misli se na dru­ gu polovinu 1928. godine, prim., G. V.) pojačanom sna­ gom«. Četvrti kongres K P J jedan je od rijetkih skupova naše Partije do 1929. godine koji razmatra problem srp­ ske nacije u Hrvatskoj. T aj krupni problem usko po\ ezafr^~lrrvatskTm pitanjem toga vremena, tek je ovaj kongres K P J postavio na dnevni red. Po njegovoj ocje­ ni, »(S) srp sk o seljaštvo u prečanskim krajevim a (ist. u orig., prim., G. V.), koje je do 1926. godine, zadojeno ideologijom narodnog jedinstva, bilo glavno uporište vladajućeg režima u prečanskim krajevim a, sada se nalazi u koaliciji s hrvatskim nacionalnim pokretom«. " M išljenja smo da tako grubu ocjenu ponašanja srpskog seljaštva u Hrvatskoj toga vremena ne bismo mogli pri­ hvatiti. Ideologija narodnog jedinstva potekla je upra­ vo iz redova hrvatskog naroda, koji se germanizaciji i mađarizaciji suprotstavljao jugoslavenstvom. Osim to­ ga, srpski seljak u Hrvatskoj isto je tako malo imao od nove države kao i hrvatski. On je bio isto tako zaintere­ siran za ispravno rješenje hrvatskog pitanja kao i hr­ vatski seljak, je r je političko i ekonom sko-soc ijalno ugnjetavanje Hrvatske značilo i njegovo ugnjetavanje. Malo je u Hrvatskoj bilo seljaka srpske nacije koji su koristili blagodati svoje nacionalne pripadnosti. Ta pri­ vilegija bila je rezervirana za pripadnike građanske klase i tanki sloj bogatih seljaka. Oni su uistinu imali povlašteni položaj i obilato su ga koristili, na štetu svoga i hrvatskog naroda. Iz navedenih razloga nije prihvatljiva ni tvrdnja K ongresa o nekim b itnijim po­ goršanjima u politici velikosrpske buržoazije u nesrps­ kim zemljama od 1927. godine, je r tu godinu K ongres 160 Izvor isti. str. 152— 153.

R evolucija i nacije

130

uzima kao prelom nu zbog stvaranja političkog saveza između HSS-a i Sam ostalne demokratske stranke, p r­ vog koraka u sporazum ijevanju najjače srpske i n a jja ­ če hrvatske stranke u H rvatsko j, a ne zbog bitnijih pogoršanja u životu srpskog naroda u H rvatsko j. Kom interni i K P J toga vrem ena ponašanje vodstava gra­ đanskih stranaka važniji su kriterij od stvarnih proce­ sa u masama koje te stranke pred stavljaju u političkom životu naše zemlje. To je vrlo labav i nepouzdan krite­ rij ako se u obzir uzme samo program tih stranaka, a ne i stvarni zahtjevi masa nacija koje te stranke pred­ sta vljaju u političkom životu naše zemlje toga vre­ mena. Neosporno je točno da je zaokretom u politici S a ­ mostalne dem okratske stranke u 1927. godini nacio­ nalna baza vladajućeg režima sužena, a da se » . .. ba­ za pokreta ugnjetenih nacija p roširila « .161 Međutim , p roširila se u građanskoj klasi iz redova srpske naci­ je, dok je seoska sirotinja, sitni i srednji seljak srpske nacije u H rvask oj bio jednako ekonomsko-socijalno ugrožen i ništa se bitno nije izm ijenilo u njegovom na­ činu života. N i u p ristupu , crnogorskom nacionalnom pitanju K o ngres nije raščistio osnovne dilem e. On ne govori o crnogorskoj naciji, već o pokretu crnogorskih seljaka, kao revoltu jednog društvenog sloja ko ji teži » . . . k nezavisnosti Crne Gore«. Zato je u pitan ju makedons­ kog naroda K ongres išao mnogo dalje. On vidi srbizaciju toga naroda u K ra lje v in i S H S , kao i bugarizaciju ma­ kedonske nacije u Bugarskoj. On mu nudi savezništvo sa ostalim ugnjetenim nacijam a u našoj zemlji i na B alk an u u borbi za njegovu em ancipaciju. Međutim, ne nudi konkretan p artijski program, već podržava ta­ dašnju p olitiku U nutrašnje m a k e d o n sk e revolucionar­ ne organizacije (u jedinjene). V M R O (ob), koja objek­ tivno gledana, nije nudila realniju perspektivu rješenja makedonskog nacionalnog pitanja. 161 Izvor isti, str. 153.

Nacije i seljaStvo u fu n k c iji revolucije

131

Slična nedorečenost prisutna je i u analizi položa­ ja albanskog naroda u K ra l jevini S H S. Nudi mu se sa­ vez s ostalim balkanskim narodima » . . . u masovnoj nacionalnorevolucionarnoj borbi kako protiv velikosrp­ skog, tako i protiv italijanskog im perijalizma i domaće begovske kontrarevolucije« Posebno je zanim ljiv način na koji K ongres treti­ ra pitanje onih područja Vojvodine koja naseljavaju pripadnici mađarske nacionalne m anjine u našoj ze­ mlji. Po njegovom sudu to je mađarski teritorij anek­ tiran » . . . Jugoslaviji Trijanonskim ugovorom o m i­ ru ...« , na kojemu » . . . velikosrpska buržoazija (spro­ vodi) također svoju denacionalizatorsku politiku«. Ta­ kav pristup problemu jedne od nacionalnih m anjina na citiranom državnom prostoru Kraljevine S H S također omogućuje uvid u tadašnja gledanja Kom interne i K P J na državnopravni aspekt rješenja jugoslavenskog nacio­ nalnog pitanja. Sto se tiče slovenskog nacionalnog pitanja. Kongres oštro osuđuje kapitulantsku politiku slovenskih građanskih stranaka prema velikosrpskoj buržoaziji, ocjenjuje da » . . . široke seljačke mase slovenačkog na­ roda teže uspostavljanju nezavisne Slovenije, pa je sto­ ga i klerikalna partija toliko ojačala pre svega zato što se ranije zalagala za uspostavljanje autonomne Slo­ venije«. Kao i u pitanju zahtjeva nacionalnoga pokreta u Hrvatskoj, tako je i u pristupu slovenskom nacional­ nom pokretu Kongres promašio u procjeni njegovog odnosa prema državnom integritetu K raljevine S H S . O cjenjujući suvremenu ekonomsko-socijalnu i po­ litičku situaciju u svijetu kao vrijem e svjetske revolu­ cije, K ongres posebnu pažnju obraća situaciji na B a l­ kanu kao onom dijelu Evrop e koji već od 1923. godine Kom interna ocjenjuje kao centar iz kojega će početi revolucionarna previranja u Evropi. Iz takve ocjene ka­ raktera nacionalnih pokreta Balkana, Kongres naše 162 Izvor isti, str. 154.

R evolucija i nacije

J32

P a rtije njihovu sadržinu ocjenjuje kao buržoaskodemokratsku revoluciju pojedinih nacija koje iz objektivnih ili subjektivnih uvjeta svog povijesnog razvitka taj proces nisu dovršile prije. Te pokrete, po ocjeni K o n ­ gresa, naša p artija m ora podržavati jer, »(U) u današ­ njoj eposi im perijalizm a, buržoasko-demokratske revo­ lucije uopšte, pa i buržoasko-demokratska revolucija u Jug oslaviji, čine sastavni deo svetske proleterske revo­ lucije, koja je jedan složeni proces seljačkih, nacionalno-revolucionarnih, kolonijalnih i proleterskih pokre­ ta i ustanaka « .163 P r i tome K ongres naše partije proces buržoaskodem okratskih revo lucija shvaća kao uvod u drugu fazu revolucionarnih prom jena, prijelaz u pro­ letersku revoluciju. To je vrijem e kada svjetski komu­ nistički pokret sm atra idejno i praktičnopolitički neiz­ vedivom mogućnost spajanja ovih dvaju procesa ukoli­ ko se ne želi oštetiti klasnu sadržinu proleterske revo­ lucije. To je vrijem e kada nacionalno i seljačko p ita­ nje ulaze samo u sadržaj strategije i taktike svjetskog kom unističkog pokreta, vrijem e kada se ona koriste kao sredstvo revolucioniranja masa za buduće soci­ jalističke preobražaje u uvjetim a diktature p roletarija­ ta. Period koji, po ocjeni Kom interne i našeg K ongre­ sa, prethodi proleterskoj revoluciji » . . . pretštavlja p rela zn u fa zu (ist. u orig., prim., G. V.) k socijalistič­ koj revoluciji«. M eđutim , pod pojmom buržoaskodemokratske revolucije K ongres ne podrazumijeva » ••• pobjedu buržoazije i u granicama buržoaske demokratije ...« . N ju bi izveli radnička klasa i seljaštvo »..■ p rotiv buržoazije, s uspostavom d e m o k r a ts k e d ikta tu re r a d n ištva i se lja štv a na bazi so v je ta (ist. u orig., prim., G. V.)«. Prenoseći iskustva Boljševičke partije na tlo Balkana, K o n g re s predviđa form iranje Federacije ra­ dničko-se ljačkih republika Balkana, s političkim siste­ mom temeljenim na sovjetima. Takva revolucija prva jeTaza revolucionarnih prom jena koju, po ocjeni K o n ­ gresa, balkanski narodi ne mogu preskočiti. Kada bi se i 163 Izvor isti, str. 157.

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

■J33

desilo da u jugoslavenskoj državnoj zajednici dođe do revolucije u kojoj bi pod vodstvom proleterijata seljač­ ki i nacionalni pokreti srušili vlast buržoazije, objek­ tivna ekonomsko-socijalna i politička situacija u našoj zemlji transform irala bi je u po sadržaju buržoaskodemokratsku. Ovisno o situaciji u našoj zemlji, na B alka­ nu i u Evrop i vršit će se i proces » ... njenog prerasta­ nja u prvu fazu socijalističke revolucije, tj. uspostave diktature proletarijata i izgradnje socijalizma « .'64 Mo­ gućnost istovremenog odvijanja nacionalnog i socijal­ nog oslobođenja nacije i radničke klase K ongres odbi­ ja, a time otupljuje i snagu udara nacionalnih pokreta u korist proleterske revolucije. Da bi se prva faza revolucionarnih promjena u na­ šoj zemlji uspješno odvijala, K ongres pretpostavlja prethodno zadobijanje većine radničke klase naše ze­ m lje za liniju K P J, savez te većine sa seljaštvom, preu­ zimanje vodeće uloge u nacionalnim pokretima i us­ pješnu realizaciju borbe protiv uvlačenja naše zemlje u rat. Priprem ajući se za svjetsku revoluciju, koju će najaviti niz buržoaskodemokratskih revolucija na B a l­ kanu, K ongres predviđa osnivanje partijskih ćelija na selu, stvaranje p artijskih sindikalnih organizacija po­ ljoprivrednih radnika, kao i borbu komunista za pridobijanje srednjeg seljaštva, koje, po ocjeni Kongresa, u K raljevini S H S objektivna ekonomska situacija gura ulijevo i približava interesima seoskih proletera i sitnog seljaštva. Odbacujući tezu seljačkih stranaka o moguć­ nosti vođenja samostalne seljačke politike, koja je u svojoj suštini, po ocjeni Kongresa, samo »agraristička ideologija«, suprotstavlja jo j parolu o radničko-seljačkoj vlasti. Svjesni značenja agrarnog pitanja u borbi za pridobijanje seljačkih masa, delegati Kongresa buržoaskoj agrarnoj reform i suprotstavljaju agrarnu revo­ luciju, tj., zapljenu » . . . celokupne veleposedničke ze164 Izvor isti. str. 158.

R evolucija i nacije

134

m ije i in ve n ta ra bez ika k v e o tšte te (ist. u orig., prim., G. V.), i davanje te zemlje sa inventarom radnom se­ ljaštvu bez otkupa « .165 Zatim , K ongres ističe potrebu konkretne borbe p rotiv gladi, za poništenje svih lih­ varskih dugova, državnog monopola, uk idanje posred­ nih poreza, oslobođenje sirom ašnih seljaka od poreza Ta T a uvođenje progresivnog poreza), protiv velikog državnog budžeta, p riprem a za rat, protiv fašizma i b i­ jelog terora. Po uzoru na slične organizacije u radnič­ koj klasi, K o n g res predlaže stvaranje seljačkih obram benih_četa, a u periodu priprem a revolucije » . . . u ko­ je m još ne postoji vrem e za obrazovanje sovjeta kao organa ustanka radničkih i seliačkTh~masa ...« . Ko. 1g res predlaže i stvaranje seljačkih odbora kao protu­ težu propagandi građanske klase i vođama seljačkih stranaka .166 Zajedničke radničko-seljačke konferencije i radničko-seljački akcioni odbori b ili bi jedan od oblika konkretnog organizacijskog objedinjavanja radničke klase, siromašnog i srednjeg seljaštva u priprem i izved­ be prve faze revolucionarnih prom jena u našoj zemlji. To bi b ili p rvi oblici buduće radničko-seljačke vlasti i protuteža građanskom konceptu rješenja nacionalnog pitanja. O cjenjujući srp sku buržoaziju glavnim nepri­ ja te lje m radničke klase, seljaštva i nacionalno ugnje­ tenih nacija u K ra lje v in i S H S , K ongres konkretizira zadatke K P J u redovim a svake nacije. K P J u Srb iji, » . . . gde je baza hegemonističkog režima . . . « , treba b iti prva u zahtjevim a » ... na o tce p lje n je i pravo na oru ža ni u sta n a k p ro tiv nacionalnog u g njeta va n ja (ist. u orig., prim., G. V.), i propovedajući i sama ukazujući s is te m a ts k u p o m o ć p o k r e tim a u g n jete n ih nacija (ist. u orig., prim., G. V .)« .167 Odbacujući tendencije da se kri­ tika svodi na stranke ili pokrete iz redova ugnjetenih 165 Izvor isti, str. 160. 166 Izvor isti, str. 161. 167 Izvor isti. str. 162.

Nacije i seljaštvo tt fu n k c iji revolucije

135

nacija, a ne na ugnjetački režim, K ongres odbacuje i pojednostavljenu kritiku »jugoslavenske buržoazije«, koja u sebi krije pokušaj izjednačavanja svih nacional­ nih buržoazija u krivici za postojeću međunacionalnu situaciju u zemlji. Ovaj stav Kongresa u potpunosti je točan je r objektivna ekonomsko-socijalna i politička situacija u zemlji, ni do 1921. ni od 1921. godine, nije stvorila mogućnosti form iranja jugoslavenske buržoa­ zije kao kompaktne klase, osim kada se radilo o obrani klasnih interesa u odnosu na proletarijat. Svjestan te činjenice, Kongres upozorava da je nepravilno » . .. pra­ viti znak jednakosti između vladajuće buržoazije i bur­ žoazije ugnjetenih nacija, ili što više, između vladajućeg režima i pokreta ugnjetenih nacija«. K ongres ne ulazi u d aljnju analizu posljedica ovakvog odnosa pre­ ma buržoaziji ugnjetenih nacija, ali je on toliko rastez­ ljiv da je narednih par godina mogao nanijeti štete ko­ munističkom pokretu u Jugoslaviji. Koliko je površno K ongres upoznat sa stvarnim političkim prilikam a u našoj zemlji, potvrđuje i njego­ va teza » . . . da mase naroda teže ka otcepljenju . .. «. Iz takvog uvjerenja proizišao je i zahtjev da se pris­ tupi konkretizaciji parole o pravu naroda na samo­ opredjeljenje do otcjepljenja na način da se pristupi pomaganju » . . . sviju akcija masa koje vode ka obrazo­ vanju nezavisne H rvatske (ist. u orig., prim., G. V.)«. To bi značilo odbiti suradnju svima onima u Hrvatskoj koji su u pristupu nacionalnom pitanju išli od teze o potrebi očuvanja državnog integriteta K raljevine S H S . Spajanje ovog s prethodnim zahtjevom o potrebi razli­ kovanje uloge srpske od buržoazije ugnjetenih na­ cija, moglo je dovesti konkretnu strategiju i taktiku K P J do povezivanja s najekstrem nijim šovinističkim snagama iz redova ugnjetenih nacija. O takvim poslje­ dicama svoje političke platforme Kongres nije razmiš­ ljao, otvarajući u narednom periodu povijesti K P J teš­ ke dileme. Iz navedenih uvjerenja Kongres se obara i na H S S , koja po njegovoj ocjeni živi u iluzijama » . . . o postig-

R evolucija i nacije

136

gnuću nacionalnog oslobođenja u okviru države S H S ...« i nastoji svesti » . . . nastojanje hrvatskog na­ roda u gradu i na selu na put svoje politike priprem e novoga sporazuma«. K ongres nije pogriješio kada je p olitiku HSS-a nazvao sporazumaškom, antirevolucionarnom, ali je teško pogriješio ocjenjujući da je hrvats­ ki narod spreman razbijati jugoslavensku državu. U tje ­ caj haesesovske ideologije prevladao je u hrvatskom narodu ideologiju separatizma. Te činjenice K ongres ni­ je bio svjestan i zato konačno rješenje hrvatskog nacio­ nalnog pitan ja vidi u okvirim a balkanske federacije radničko-seljačkih republika.'** U pristupu hrvatskom nacionalnom pitan ju K ongres je ipak svjestan jedne činjenice, da za njegovo rješenje nisu zainteresirani samo radnici i seljaci nego čitav narod, i u tome pita­ n ju bio je vrlo blizu kasnijoj paroli o narodnoj fronti. Iz navedenih razloga i ne predviđa da bi parola o radničko-seljačkoj vladi i balkanskoj federaciji bila » . . . uslov za naše učešće u borbi za nezavisnost H rv a t­ ske ...« , već bi K P J tek » . . . u toku borbe za nezavis­ nost H rvatske ...« vodila bitku za afirm aciju svog rje ­ šenja hrvatskog nacionalnog pitanja. Iz navedenih sta­ vova K ongresa v id ljivo je da su se K P J i Kom interna zanosile idejom da je hrvatski narod moguće dobiti u borbi protiv srpske buržoazije samo na paroli razbijanja jugoslavenske države i zadržati ga pod svo­ jim utjecajem naknadnim naturanjem koncepcije rad­ ničko-seljačke vlade i državnopravne zajednice s osta­ lim narodim a na Balkanu. S istih pozicija K ongres pristupa i rješavanju cr­ nogorskog nacionalnog pitanja. Priznajući postojanje crnogorskog naroda i isp ravljajući na taj način dugo­ godišnje zablude K P J u tome pitanju, KgngL&s. rješenje njegovog političkog položaja vidi u izdvajanju Crne Go­ re iz sastava jugoslavenske države i njenom p riključe­ n ju balkanskoj radničko-seljačkoj federaciji. 168 Izvor isti, str. 163.

N acije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

137

U makedonskom nacionalnom pitanju K o n sres ie ipak nešto neodređeniji. On ne spominje makedonski rfarod, vec dorou nacionalnorevolucionarnoga pokre­ ta (ne kaže čijega), odobrava da taj pokret vodi Unu­ trašnja makedonska revolucionarna organizacija (uje­ dinjena) i poziva radničku klasu naših naroda » ... da

svestrano pom aže borbu za nezavisnu i ujed in jen u Ma­ ked o niju (ist. u orig., prim., G. V.)«. Zahtjev se očito odnosi na borbu za objedinjavanje svih onih dijelova koji su u sastavu balkanskih buržoaskih država u samo­ stalnu makedonsku radničko-seljačku republiku. Tu najvjerojatnije i leži razlog zašto K ongres ne govori o makedonskoj naciji već o makedonskom nacionalnorevolucionamom pokretu” što se može shvatiti kao revo­ lucija makedonske nacije i kao revolucija nacija na prostoru buduće Makedonije. U pitanju položaja albanske nacije u našoj zemlji K ongres također upotrebljava termin: nacionalnorevolucionami pokret, podržavajući Kosovski komitet j po­ zivajući proletarijat i seljaštvo ostalih nacija u našoj zemlji da pomognu borbu » . . . za nezavisnu i ujedinje­ nu Albaniju«. Po konceptu Kongresa, nova albanska država izrasla bi iz dijelova postojeće albanske drža­ ve i dijela koji naseljava taj narod u K raljevin i S H S . U pristupu problemu sudbine nacionalnih manjina u V ojvodini K oneres nije najjasniji. Tražeći za ma­ đarsku i njemačku nacionalnu m anjinu puna nacional­ na prava, ističe nemogućnost takvog rješenja u posto­ jećoj mađarskoj buržoaskoj državi ili u savezu s nje­ mačkom buržoazijom. Rješenje vidi u njihovoj zajed­ ničkoj borbi ‘s » . . . radnicim a i seljacima ostalih ugnjetenih nacija Jugoslavije, a u prvom redu sa srp­ skim radnicim a i seljacima protiv vladajućeg režima nacionalnog i klasnog ugnjetavanja, kao i protiv savez­ nika toga režima, mađarske i njemačke buržoazije u Vojvodini«. Stječe se utisak da K oneres predviđa mo­ gućnost zadržavanja Vojvodine u okvirim a Srbije, jas­ no, na drugačijim osnovama. Kakve bi te osnove bile. K ongres ne kaže. Ip ak je njegova ocjena povezanosti

R evolucija i nacije

138

interesa njem ačke i mađarske buržoazije sa srp­ skom na području V ojvodine vrlo diskutabilna i začu­ đuje da na tome prostoru naše zemlje K o ngres nije izvršio d istink ciju interesa nacionalnih buržoazija ona­ ko kako je to učinio za hrvatsku, slovensku i srpsku buržoaziju u drugim d ijelovim a zemlje. U p itanju položaja slovenskog naroda K ongres ta­ kođer polazi od u v jerenja da je težnja » . . . za nezavis­ nošću Slovenije duboko usađena u m a s a m a «, isticući parolu borbe K P J za stvaranje nezavisne Slovenijc. Kongres naše Partije bio je uvjeren da će samo takvim stavom » . . . odgovoriti težnjama širokih masa slovenačkog naroda«. Da ne bismo ponavljali stavove iz prethodnog izlaganja problem atike položaja slovenskog naroda u o k virim a jugoslavenske države, želimo istaći da je slovenski narod uistinu želio svoju nacionalnu ne­ zavisnost ali uz rije tk e iznimke, kao i u hrvatskom na­ rodu — želio je tu nezavisnost postići unutar jugosla­ venske države. To ie želiela čak i nacionalna buržoazija, koja je upravo na slovenskom nacionalnom pitanju godinama gradila svoj p olitički kapital u slovenskom narodu. Iz navedenog pristupa K ongresa državnopravnom aspektu rješenja nacionalnih p itanja u K ra lje v in i S H S uočljivo je izostavljen prostor Srb ije , Bosne i Hercego­ vine i onih područja Slovenaca i H rv ata koja su dogo­ vorom velikih sila i indolentnim ponašanjem jugosla­ venske vlade ostala izvan svoga matičnog naroda. Odgovor na pitanje zašto K ongres ne rješava i pitanje Srb ije , lakše je naći. To je vrijem e kada K P J i K om in­ terna d ijele jugoslavensku revo luciju na d v ije ja z e. buržoaskodem nkratsku i proletersku. K a ko su prvu fazu jTredvidjeli za one nacije koje nisu u svome povijesnom razvitku stigle form irati nacionalne države, a srpska nacija je to postigla, nisu vjerovale da bi je zaintere­ sirale za proces razbijanja jugoslavenske države. Zato od srpskih radnika i seljaka samo traže podršku

Sac ijc i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

13 g

u izdvajanju ostalih nacija pretpostavljajući da će te procese srpski narod i njegova radnička klasa po­ držati. Sličan pristup K ongres ima i prema prostoru Bosne i Hercegovine, koji s obzirom na svoj nacionalni sastav nema naciju koja je u većini, pa je zato i ostav­ ljen u okvirim a jugoslavenske države. Kako se dalje trebala odvijati sudbina S rb ije i Bosne i Hercegovine u okvirim a jugoslavenske države, K ongres ne kaže. N ajvjero jatnije bi ti dijelovi naše ze­ mlje činili zasebnu radničko-seljačku republiku, s odre­ đenom autonomijom povijesnih cjelina. Sto se tiče problema hrvatske i slovenske nacio­ nalne manjine u susjednim zemljama, Kongres je naj­ vjerojatnije njihovu sudbinu vezao za revolucionarne akcije komunističkih partija tih zemalja, a u okvirim a globalne strategije i taktike Kominterne. Tako bi, po zamisli delegata Četvrtog kongresa K P J i Kominterne, u prvoj fazi revolucionarnih pro­ mjena u našoj zemlji došlo do njezine dezintegracije. Vjerujući da je to najbolji način rješenja"međunacio­ nalnih odnosa u našoj zemlji u funkciji proleterske re­ volucije, pretpostavljali su da je to i najlakši način oslo­ bađanja proleterske revolucije u našoj zemlji, a i na Balkanu, od nacionalnog pitanja. N a taj bi način dru­ ga faza revolucije na B alkanu dobila čisto polje djelo­ vanja i balkanski komunisti bi lakše proveli ekonomsko-socijalne promjene objedinjavajući Balkan u je dinstvenu zajednicu sovjetskog socijalističkog tipa. Otada, pa~"šve~đo godine. K P J i Kom interna nacionalno oslobođenje naših naro d aT nacionalnih manjina, osim Bosne i Hercegovine i citiranoga područja Sfblje, vide izvan jugoslavenske drzaveTaTu okvirim a balkans­ ke radničko-seljačke federacije republika. Tako su sud­ binu jugoslavenske nacionalne 1 socijalne revolucije Četvrtim kongresom K P J vezale za sudbinu balkanske re volu cije, takvim gledanjima niie pridonijela samo Kom interna već i stvarni položaj tadašnje K P J i ostalih balkanskih komunističkih partija. Što se tiče K P J, tu je bilo prisutno i uvjerenje da će u uvjetim a rata ili revo-

R evolucija i nacije

140

lucije doći do raspadanja jugoslavenske države po želji njenih naroda i da bi u takvim uvjetim a bila neizvediva i proleterska revolucija. Iz navedenih razloga Kongres m isli da ide ispred povijesnih događaja kada daje di­ rektivu o izdvajanju H rvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Kosova iz ok vira jugoslavenske države. M o­ ra se priznati da su procjene K ongresa i Kom interne o stabilnosti jugoslavenske građanske države u uvjetim a rata bile točne, kao i procjene zahtjeva jugoslavenskih nacija za stvaranjem vlastitih država. Međutim , pogri­ je šili su u tem eljnom pitanju: Da li su naši narodi i nacionalne m anjine voljne svoje nacionalno oslobođenje izvojevati izvan ili unutar o k v ira jugoslavenske dr­ žavne zajednice? Za bolje razum ijevanje m jesta i uloge nacionalnog p itanja u revo luciji naših naroda i narodnosti do 1929. godine, pomažu još neka dokumenta Četvrtog kongresa K P J. Tad ašnji međunarodni položaj Sovjetskog Saveza bitno je utjecao i na odluke Šestog kongresa K om inter­ ne, koji je veliku pažnju posvetio upravo problemu eventualnog napada kap italističkih zemalja na Sovjetski Savez. Tad ašnji međunarodni položaj prve zemlje soci­ jalizm a uistinu je bio ugrožen ekonomskim i političkim pritiscim a, ko ji su pogađali ekonomsku i političku sta­ b ilizaciju socijalizm a u toj zemlji. Tadašnji svjetski kom unistički pokret, nošen logikom vlastitog i sovjets­ kog razvitka, sve se više oslanja na jedinu zemlju koja je objektivno u to vrijem e bila i jedini zaštitnik i p ri­ m jer svim kom unističkim partijam a svijeta. Tada još nema druge zemlje s kom unističkom partijom na vlas­ ti, pa je sudbina sovjetskih kom unista i sovjetskog so­ cijalizm a postala briga svih sekcija Kom interne, pa tako i K P J. K ada je Šesti kongres Kom interne jugo­ slavensku državnu zajednicu ocijenio kao jednog od potencijalnih agresora na Sovjetski Savez, onda je za ono vrijem e bilo logično da tu ocjenu ponovi i Četvrti kongres K P J . Ia k o ih je logika unutrašnjopolitičkog razvitka K raljev in e S H S vodila ocjeni o njezinoj ne­ stabilnoj unutrašnjoj situaciji, K ongres je ipak tvrdio

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

da se cjelokupna » . . . spoljna i unutrašnja politika J u ­ goslavije kreće (se) posljednjih godina sve više u zna­ ku priprem a za rat « .169 Taj rat nije samo rezultat su­ protnosti među balkanskim državama, načina konsti­ tuiranja K r aljevine S H S , već i osnovne suprotnosti u i Sovjetskog Saveza«. O cjenjujući da se oko Sovjetskog Saveza » . . . sve više grupišu međunarodni proletarijat i revolucionarni pokreti seljaštva i ugnjetenih nacija«, Kongres izvlači zaključak da se velike sile trude » . . . da Balkan pretvore u bazu za kontrarevolucionam i rat protiv Sovjetskog Saveza«. O cjenjujući akt našeg dr­ žavnog ujedinjenja rezultatom interesa sila Antante za pretvaranje » . . . predratne S rb ije u sadanju državu S H S . .. « . K ongres naše Partije ističe da su » . . . pobednički im perijalisti Antante ostavili više stotina hi­ ljada Slovenaca i H rvata pod jarm om italijanskog im­ perijalizm a . . . « . Ne shvaćajući njihovo nacionalno pitanje dijelom jugoslavenske revolucije, orijentiraju se isključivo na prostor Kraljevine S H S . Za njih je in­ teresantna sama činjenica da su im perijalisti Antantinih sila » ... stavili pod vlast velikosrpske buržoazije ne samo Slovence (ist. u orig., prim., G. V.), H rvate (ist. u orig., prim ., G. V.) i do rata nezavisne Crnogor­ ce (ist. u orig., prim., G. V.) i ostavili pod njenom vlaš­ ću 1913. godine osvojeni najveći dio M akedonije (ist. u orig., prim., G. V.), nego su jo j priklopili znatna alban­ ska, bugarska i m ađarska područja (ist. u orig. prim., G. V.)«. O cjenjujući na taj način stvaranje prve jugo­ slavenske državne zajednice, negiraju postojanje bilo kakvog interesa južnoslavenskih naroda za državno ujedinjenje. Zato Kongres mora doći do krive pre­ dodžbe o zainteresiranosti nesrpskih nacija za po­ stojanje jugoslavenske države. Otuda i njegov zahtjev da se nacionalno pitanje u našoj zemlji riješi putem izdvajanja većine njenih dijelova u samostalne nacio­ nalne države ili pripajanjem matičnim nacijama. Me169 0 ratno] opasnosti i našim zadacima u borbi protiv rata, IA II. n. dj., str. 182.

R evolucija i nacije

142

đutim , potrebno je ukazati i na vrlo zrelu procjenu K o n g resa naše P a rtije o mogućnosti da će novi rat » ... probuditi moćne revolucionarne pokrete, ko ji će u m nogonacionalnim i agrarnim zemljama, kao što je Jug oslavija, obuhvatiti široke seljačke mase i najšire slojeve nacionalno ugnjetenih naroda « .170 U vrijem e održavanja četvrto g kongresa K P J , a pod utjecajem tuđih iskustava, delegati K ongresa očekuju da iz krize kapitalističkog sistema još prije izbijanja svjetskog ra­ ta » . . . mogu da poniknu m asovni revolucionarni pok­ reti ...« , ko ji će pod vodstvom kom unističkih partija, revolucionarnom ak cijo m srušiti buržoaziju i usposta­ viti » ... radničko-seljačku vlast«. U uvjetim a budućeg rata, po ocjeni K ongresa, može doći samo do realiza­ cije prve faze revolucionarnih prom jena u našoj zem­ lji, koje će po svome sadržaju b iti » ... građanski rat«. P rih vaća ju ći podjelu Šestog kongresa Kom interne na tri oblika budućih ratova (između im perijalističkih zemalja, između im p erijalističkih i socijalističkih ze­ m a lja i nacionalnorevolucionarnih ratova) K ongres p rihvaća tezu da »(P) p roletarijat nema otadžbine dok nije osvojio p olitičku vlast i otrgao sredstva za proiz­ vodnju iz ruku eksploatatora « .171 Iz citirane teze slije­ di i zaključak K ongresa da parola o »odbrani otadžbi­ ne« znači opravdanje rata, a u fazi im perijalističkih ratova takva teza znači » ... obranu eksploatacije i iz­ daju socijalizm a«. U pristupu K ongresa naše P a rtije problemu rata nacionalno i seljačko pitanje zauzimaju istaknuto mjesto. To su dva p itan ja ko ja trebaju dovesti do gra­ đanskog rata u našoj zemlji, k o ji će uništiti K raljevin u S H S , dovesti do potpunog nacionalnog oslobođenja i nezavisnosti ugnjetenih nacija, do svrgavanja buržo­ azije i uspostave radničko-seljačke vlasti u okvirim a 170 Izvor isti, str. 186. 171 Izvor Isti, str. 187.

Nacije i seljaStvo u fu n k c iji revolucije

* ... Balkanske federacije radničko-seljačkih ka«.

143

republi­

Da bi se svjetski im perijalistički rat mogao pret­ voriti na našem prostoru u građanski rat radničko-se­ ljačke fronte protiv buržoazije i u proces dezintegra­ cije jugoslavenske države, K ongres zahtijeva borbu protiv pacifističkih i kompromisnih koncepcija građan­ skih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija, koje, po ocjeni Kongresa, vode te pokrete u službu » ... im perijalističke politike i ratnih priprem a vladajućeg režima i im perijalističkih velesila « .172 Pristupajući konkretno problemima međunarod­ nih odnosa između Ita lije i Jugoslavije, K ongres zastu­ pa tezu » ... da režim ko ji ugnjetava tolike nacije, me­ đu njim a H rvate i Slovence u Jugoslaviji, ne može os­ loboditi H rvate i Slovence u Ita liji i da samo borba radničke klase i seljaštva u Jugoslaviji protiv svoje vlastite buržoazije i njihova zajednička borba sa italijanskim radništvom i seljaštvom protiv rata može os­ tvariti nacionalno oslobođenje H rvata i Slovenaca: bratske odnose na Jadranu«. Kako bi izgledala takva državnopravna zajednica u kojoj bi bilo riješeno i na­ cionalno pitanje H rvata i Slovenaca u Ita liji, Kongres ne govori. Međutim, njegova teza o nemogućnostima jugoslavenske buržoazije da riješi to pitanje na mjestu je, kao i zahtjev da jugoslavenski i talijanski komuni­ sti u procesu revolucionarnih prom jena na B alkanu i Sredozemlju komunistički rješavaju pitanje položaja nacionalnih m anjina u državama koje bi se form irale u realizaciji niza buržoaskodemokratskih revolucija na ovom prostoru. Is ti koncept važi i za rješenje odno­ sa između bugarske i jugoslavenske države. Po ocjeni Kongresa, balkanski prostor treba se transform irati u balkansku socijalističku federaciju, kao savez radničko-seljačkih republika » ... ko ji će biti izgrađen na os­ novi prava samoopredeljenja sviju balkanskih naroda 172 Izvor Isti, str. 188.

R evolucija i nacije

144

i koji će osiguravati kako m ir među njim a, tako i n ji­ hovu nezavisnost, nasuprot im p erijalističkim država­ ma«.1” Da bi se postigao zam išljeni savez radnika i selja­ ka na prostoru naše zemlje i Balkana, K o n g res upozo­ rava na potrebu form iranja čvrstog saveza radničke klase u našoj zemlji. Ta parola nije n ajjasn ija ako se uzme u obzir zahtjev za razbijanjem državnog integri­ teta naše zemlje. Isto je tako teško ostvarljiva bila i parola o borbi radničke klase naše zemlje za savez sa seljaštvom kao jezgrom buduće revolucionarne arm ije balkanskih i naših kom unista u razbijanju državno­ p ravnih cjelina u ovom dijelu Evrope. Pored svih tih nedorečenosti, K ongres odlično uočava značenje naci­ onalne i agrarne revolucije, kao d ijela izvedbenog pla­ na građanskog rata u našoj zemlji, ko ji će izvirati iz revolucionarnog bloka » . . . ra d n ič k e klase, se lja štv a i p o k r e ta u g n je te n ih nacija (ist. u orig., prim., G. V.) u Jug oslaviji, protiv kapitalizm a i im perijalističkog ra­ ta .. Z a slučaj izb ijanja im perijalističkog rata K ongres zahtijeva p rim jenu iskustava sovjetskih komunista, t j. » ... p retvaranje rata im p erijalističkih država u građan­ ski r a f p roletarijata p rotiv buržuja, zaTradmcko-setjačku vlast, za^socijalizam putem revolucionarnih ak cija u pozadini i b ratim lje n ja na frontu « .175 U slučaju izbija­ n ja rata, po ocjeni K ongresa, osnovna parola ne smije biti m ir, već revolucija. Da bi se tako koncipirana plat­ form a K ongresa realizirala, zahtijeva se borba za stva­ ranje jedinstvenog fronta radnika i seljaka ozdola, bit­ kom za mase, a ne pregovaranjem s vodstvom seljač­ kih p artija ili reform ističkih pravaca u radničkim po­ kretim a. To je u svakom slučaju bio korak naprijed u 173 Izvor isti, str. 189. 174 Izvor isti, str. 190. 175 Izvor isti, str. 191.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

f4 5

odnosu na višegodišnje forsiranje Kom interne da ko­ munističke p artije Balkana stupe u kontakt s vodstvi­ ma seljačkih stranaka, koje su na prostoru Balkana to­ ga vremena značile autoritet u političkom životu. K o ­ liko je, objektivno gledano, K P J u to vrijem e bila u sta­ nju stati na čelo seljačkih i radničkih masa naše zem­ lje, K ongres ne kaže. Međutim, sasvim je ispravna procjena Kongresa da se u slučaju izbijanja rata K P J mora u redovima ug­ njetenih nacija orijentirati na parolu » ... nacionalno-

-revolucionarnog u stanka i obrazovanja nacionalno-recolucionarnih četa (ist. u orig., prim., G. V.)«.17‘ P ri to­ me, po ocjeni Kongresa, K P J mora poraditi na pretva­ ranju imperijalističkog rata » ... u građanski rat i iskorišćavajući takav masovni pokret za obrazovanje če­ ta i neposredno razvijanje građanskog rata«. V rlo su interesantne procjene Kongresa o ponaša­ nju komunista u slučaju da svjetski rat otpočne napa­ dom im perijalističke države na Sovjetski Savez. Po ocjeni Kongresa, u budućem svjetskom ratu postojat će veće mogućnosti revolucionarne djelatnosti masa, koje će svojim pokretima spriječiti napad na Sovjet­ ski Savez. U slučaju da do takvog napada dođe, K on­ gres predviđa pretvaranje takvog rata u građanski rat u pojedinim zemljama učesnicima agresije na Sovjet­ ski Savez. Građanski rat b it će svojevrstan saveznik u slabljenju kapitalističke intervencije. U tom momen­ tu, komunističke partije koje djeluju u sredinama po­ put Jugoslavije trebaju učiniti sve » ... da se podigne ustanak ugnjetenih nacija protiv režima nacionalnog ugnjetavanja i ostalih im perijalističkih neprijatelja so­ vjetske vlasti«.177 Tako će međunarodni proletarijat vo­ diti bitku protiv vlastite vlade i aktivno će pomagati pobjedu sovjetske vlasti. Po ocjeni Kongresa, takva 176 Izvor isti, str. 192. 177 Izvor isti, str. 193.

R ev o lu c ija i nacije

ta ktik a jugoslavenskih kom unista prid onijet će » ... in­ teresim a klasne borbe u Ju g o s la v iji...« , kao i intere­ sim a » ... rata na klasnom frontu buržoazije p rotiv pro­ leterske države«. Iz k o jih razloga m eđunarodni prole­ ta rija t m ora stupiti u borbu za obranu prve zemlje so­ cijalizm a? Po ocjeni delegata Četvrtoga kongresa naše P artije , m eđunarodna p olitika SSSR- a je u svojoj os­ novi p olitik a m ira. N jezin je cilj » ... da stoji na straži revo lucije i štiti izgradnju socijalizm a, ko ji već samim svojim postojanjem revolucioniše svet, ona ide za što je moguće većim odlaganjem ratujućeg sukoba sa im ­ perijalizm om «. S obzirom na m eđunacionalne odnose u našoj zem­ lji, K o n g res jp na m r i to istakao značenje » ... nacionaln o -revolucionarnog rata (ist. u orig. prim.. G. V.). narocito p ri p retvaranju im perijalističkog rata u građan­ ski rat«.17‘ D a b i efekat te politike bio potpun, K ongres zahtijeva angažiranje K P J na p aroli o pravu naših na­ roda na sam oopredjeljenje do otcjepljenja, da pripre­ m i te mase na ustanak p rotiv vladajuće buržoazije. Iz navedenih razloga jugoslavenski kom unisti m oraju vo­ d iti sam ostalnu politiku u radničko-seljačkim masama prip rem ajući se na rukovodeću ulogu u budućem gra­ đanskom ratu između radničko-seljačkih masa i jugo­ slavenske buržoazije. U p ućujući proglas članovim a K P J , Č etvrti kongres P a rtije upozorava da se održavao u vrijem e » ... oštre borbe između p roletarijata i buržoazije za hegemoniju u nacionalno-revolucionamom i seljačkom pokretu i u vrem e akutne opasnosti novog im perijalističkog ra­ ta i u prvom redu im perijalističke intervencije protiv S S S R ... « '” Ističu ć i da je drugo od dvaju centralnih p itan ja K ongresa naše P a rtije bilo ».. .osvajanje veći­ ne radničke klase i rukovodeća uloga u borbi za ruše­ nje hegemonističkog režima velikosrpske buržoazije«, 178 Izvor isti, str. 195. 179 Članovima Komunističke partije, IA II, n. dj., str. 213.

Nacije i seljaštvo u fu n k c iji revolucije

u Proglasu se upozorava na postojeću političku situ­ aciju u našoj zemli, koja hi trebala imati sve elemen­ te skore realizacije prve faze revolucionarnih prom je­ na, onako kako ih je zacrtao Četvrti kongres naše Par­ tije. U skladu s takvom procjenom političke situacije u K raljevini S H S , u Proglasu se ocjenjuje da se K P J nalazi u uvjetim a » ... zaoštrene borbe nacionalno ug­ njetenih naroda ...« u vrijem e kada se u svim pokra­ jinam a naše zemlje revolucionira seljaštvo i njihovi pokreti.'“ O cjenjujući da se velikosrpska buržoazija na­ lazi u ekonomskoj, političkoj i državnoj krizi, upozo­ rava se na značenje afirm acije jugoslavenskog komu­ nističkog pokreta u redovima našeg proletarijata, a zatim u nacionalnim i seljačkim pokretima, radi obaranja » ... gospodstva hegemonističke velikosrpske bur­ žoazije, koja je naš glavni neprijatelj, i rušenje impe­ rijalističke tvorevine — jugoslavenske države...« Po­ lazeći od krive pretpostavke da opstojanje jugoslaven­ ske državne zajednice ovisi isključivo o snazi veliko­ srpske buržoazije, Četvrti kongres potcjenjuje ulogu ostalih nacionalnih buržoazija u očuvanju državnog integriteta K raljevine S H S , a pokazuje i nerazumije­ vanje suštine zahtjeva nacionalnih i seljačkih pokre­ ta u odnosu na taj problem. Uostalom, zbivanja nakon atentata u Narodnoj skupštini i previranja u redovima građanskih opozicijskih stranaka u drugoj polovini 1928. i u 1929. godini pokazala su svu težinu promašaja političkih ocjena Četvrtog kongresa K P J u pristupu rje­ šavanja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. Jugosla­ venska državna zajednica opstala je sve do travanjskog rata 1941. godine upravo zbog kompromisa različitih grupacija nacionalnih buržoazija, koje su obilato kori­ stile razvijeni osjećaj zajedništva kod većine masa na­ cija i nacionalnih m anjina Jugoslavije. Svaki pokušaj rješavanja jugoslavenskog nacionalnog pitanja razbija­ 180 Izvor isti. str. 215.

R evolucija i nacije

-f4g

njem integriteta jugoslavenske državne zajednice ob­ jek tivno je već unap rijed osuđivan na propast, je r ni­ je pogađao suštinu zahtjeva masa, kao ni objektivne međudržavne odnose na B alk an u i među velikim sila­ ma, N astojeći po svaku cijenu id entificirati centar kon­ trarevolucije na B alkanu, K o m interna ga je krivo lo­ cirala, je r je povijest pokazala da su već tada, a poseb­ no u kasnije vrije m e sve nacionalne balkanske buržo­ azije bile antikom unistički raspoložene i činile su, u klasnom smislu, kom paktnu frontu u borbi protiv Sov­ jetskog Saveza i kom unističke ideologije na Balkanu. Osim toga, p ovijesni razvitak balkanskih nacija i naci­ onalnih m anjina bio je p rekratak da bi omogućio rea­ lizaciju balkanske federacije sovjetskih socijalističkih republika. Teza Četvrtog kongresa K P J o potrebi de­ zintegracije jugoslavenske državne zajednice više jc išla na ruku separatističkim pokretim a u našoj zemlji, a m anje procesu ob jedinjavanja jugoslavenskog rad­ ničkog pokreta.

Skraćenice

CPV — Centralno partijsko vijeće CV — Centralno vijeće HRSS — Hrvatska republikanska seljačka stranka HSS — Hrvatska seljačka stranka IKKI — Izvršni komitet Komunističke internacionale JM O — Jugoslavenska muslimanska organizacija Kominterna — Komunistička internacionala KP — Komunistička partija KPJ — Komunistička partija Jugoslavije Kraljevina SH S — Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca NRPJ — Nezavisna radnička partija Jugoslavije SLS — Slovenska ljudska stranka SR PJ(K ) — Socijalistička radnička partija Jugoslavije (Komu­ nista)

Popis literature

Cvetković dr Slavoljub, Stjepan Radić i komunistički pokret 1923— 1925. g.. Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. XII, Insti­ tut za savremenu istoriju, Beograd 1972, 375— 402. Krizman dr Bogdan, Korespondencija Stjepana Radića 1919— — 1928, sv. 2, Institut za hrvatsku povijest, Zagreb 1973. Lukač dr Dušan. Radnički pokret u Jugoslaviji i nacionalno pi­ tanje 1918— 1941, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1972. Mirković Mijo, Ekonomska istorija Jugoslavije, Informator, Za­ greb 1968. Pleterski dr Janko, Komunistička partija Jugoslavije i nacional­ no pitanje 1919— 1941, Komunist, Beograd 1971. Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Institut za isto­ riju radničkog pokreta Jugoslavije, Beograd 1963. Radić Stjepan, Politički spisi. Znanje, Zagreb 1971. Stojsavljević dr Bogdan. Seljaštvo Jugoslavije (1918— 1941), Za­ družna štampa, Zagreb 1952. Vlajčić Gordana, Kominterna i KPJ o državnopravnom aspektu rješenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja (1919— 1929), Na­ še teme, br. 10, Zagreb 1971,1692— 1723. Vlajčić Gordana, KPJ i nacionalno pitanje u Jugoslaviji 1919— — 1929, Rasprave. August Cesarec, Zagreb 1974. Vlajčić dr Gordana, Osma konferencija zagrebačkih komunista, Školska knjiga, Zagreb 1976. Vrčinac Julijana, Rad i Zaključci Prve, Druge i Treće konferen­ cije KPJ, Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. I. Institut društve­ nih nauka. Beograd 1959, str. 235— 285.

Političke teme Biblioteka suvremene političke misli mala edicija Gordana Vlajčić: Revolucija i nacije Izdavač: Centar za kulturnu djelatnost Saveza socijalističke omladine Zagreba, Za Izdavača: Branko Miškić, ureduje: Radule Knežević, oprema: Mihajlo A rsovski Zagreb 1978, tisak: Zrinski, Čakovec