Opera, Pars XI, 1: Sermones de Vetere Testamento 9782503004112 [PDF]

Zitiervorschau

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0000unse_e4q8

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XLI

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XLI

AVRELII AVGVSTINI OPERA PARS XI, 1

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFIOI MCMLXI

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI

SERMONES DE VETERE TESTAMENTO ID EST SERMONES I-L

SECVNDVM ORDINEM VVLGATVM

INSERTIS ETIAM NOVEM SERMONIBVS POST MAVRINOS REPERTIS

RECENSVIT CYRILLVS LAMBOT O. S. B.

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXI

VJY^ ^^3 o, 0 A

M

*

GERMANO MORIN ANDREAE WILMART DE AVGVSTINO TRACTATORE MERENTISSIMIS IN MEMORIAM DICATVM

31393

'

*

INTRODUCTION ; Saint Augustin a preche fr^quemment sur des textes de l’Ancien Testament, avec une predilection marquee pour les psaumes. L’occasion lui en etait offerte par les lectures liturgiques et par les repons ou versets chantes au cours des offices. II subsiste encore une soixantaine de sermons de cette sorte, nombre bien modique en comparaison de ceux qui furent prononces et consigns par ecrit, ou meme seulement de ceux qui etaient sur les rayons de la bibliotheque de saint Augustin. Possidius, son ami, qui dressa un catalogue des oeuvres du saint Docteur trouvees apres sa mort dans la bibliotheque episcopate, ne releve pas moins de quarante-cinq titres auxquels ne correspond aucun des sermons parvenus jusqu’a nous. Dans l’edition benedictine, la classe De scripturis comporte cinquante sermons sur l’Ancien Testament, ranges de I a 50. Mais il taut en retirer trois : le n. 3 est un simple extrait d’un sermon perdu, insere par Bede dans son commentaire augustinien des Epitres de saint Paul; le n. 40 est un fragment du sermon Frangipane 2, mis en oeuvre par saint Cesaire d’Arles; le n. 44 est, lui aussi, une production de Cesaire, formee de passages decoupes dans un sermon authentique de saint Augustin signaie par Possidius, mais que nous ne possedons plus. En outre, certains sermons de la serie 1-50 auraient aussi bien pu prendre place, conformement aux titres livres par les manuscrits, parmi les sermons sur les Evangiles ou les Epitres de saint Paul : ainsi, le sermon 42 (De capitulo euangelii) et les sermons 26. 27. 30. 43 (De uerbis apostoli). Par ailleurs, dans les autres classes etablies par les Mauristes, en particulier dans la classe De diuersis, se rencontrent plusieurs sermons qui furent prononces a propos d’une lecture tiree de l’Ancien Testament ou d’un repons de psaume, par exemple les ser¬ mons 266. 342. 343. 352. 359. 363. II y a done certaines inconsequences dans la distribution opdree par les Mauristes. II serait toutefois injuste de leur en tenir rigueur. De par leur sujet, les sermons sont loin d’avoir tous un caractere bien tranche. Prenant pour point de depart un passage de l’Ancien Testament fourni par la lecture ou le chant, le predicateur ne s’y astreint pas toujours. Parfois meme, ou plutot tres sou vent, il passe rapidement a d’autres textes scripturaires ou a d’autres themes. Il faut tenir compte aussi, pour apprecier equitablement les classifications des Mauristes, de la tradition recueillie ou 6tablie par les homiliaires manuscrits, oil sont assign^s a certaines fetes des ser¬ mons dont les developpements principaux se d^gagent de textes de l’Ancien Testament, mais qui furent effectivement

VIII

INTRODUCTION

prononces en des solennites liturgiques connues. La liste en serait longue ; voici les plus saillants : sermons 92. 95. 98. 230. 257. 258. 266. 283. 299. 300. 301. 306. 327. 328. 329. Nous nous occuperons dans notre expose uniquement des sermons 1 a 50 et, parmi les sermons publies apres les Mauristes, de ceux qui se rapportent explicitement et en ordre principal a l’Ancien Testament, c’est-a-dire Frangipane 1 [= sermon 8 complete], Denis 9 [= 29 A de la nouvelle edition], Denis 20 [= 16 A], Denis 21 [= 15 A], Denis 23 [ = 33 A], Mai 15 [= 22 A], Mai 16 [= 23 A], Mai 17 [= 16 B], Morin 12 [= 25 A], Lambot 24 [= 20 A].

I. LA TRADITION MANUSCRITE II ne semble pas que dans l’antiquite ou au cours du haut moyen age, on ait songe a reunir en un recueil special des sermons sur TAncien Testament. Ceux-ci restaient eparpilles, soit en diverses collections, soit a l’etat isolt. C’est seulement au xie siecle que fut elaboree une collection assez ttendue, dont manifestement l’auteur a voulu faire une sorte de Corpus de uetere Testamento. Nous presenterons plus loin ce premier essai. La methode la plus objective, et aussi la plus simple et la plus claire, de presenter l’histoire de la tradition consistera a parcourir les diverses collections qui lui ont servi de canaux. C’est, en effet, par la voie des collections que la plupart des sermons ont chemine. A. COLLECTIONS ANTIQUES

Ce titre designe les recueils issus directement des collections originales, constitutes en Afrique a l’epoque meme de saint Augustin, et dont ils ont maintenu plus ou moins fidelement l’ordonnance et la composition. Pour en saisir le caractere, il faut se rappeler dans quelles conditions les sermons ont ete d’ordinaire livres au public pour la premiere fois. Saint Augustin n’a lui-meme ni ecrit ni dictt ses sermons. Apres mtditation, il les pronongait sous l’inspiration du moment. En d’autres termes, il improvisait. Parfois, a Carthage notamment oil ses frequents voyages lui donnaient l’occasion de precher, des tachygraphes engagts par lui ou par des particuliers prenaient des notes. Ils apportaient a leur tache une habilete telle qu’ils parvenaient a reproduire exactement tous les termes du predicateur. S’ajoutant les unes aux autres, ces redactions finissaient par former des recueils dont les sermons se suivaient dans l’ordre oil ils avaient ete prononces. Les tachygraphes, devenus ainsi editeurs, voire

INTRODUCTION

IX

les seuls premiers editeurs, — car il ne parait pas que saint Augustin ait song6 a publier lui-meme ses sermons, — avaient soin de placer en tete un titre circonstanci6, avec indication du lieu et de la date. Les volumes ainsi formas ne tardaient pas a se propager ; naturellement, quelques-uns trouvaient place dans la bibliotheque episcopate d’Hippone. Telle fut, generalement, la premiere origine de la tradition manuscrite. A mesure qu'elle se developpait, en se repandant non seulement en Afrique, mais aussi en Italie, en Gaule et en Espagne, bien des accidents survinrent. De nombreux recueils disparurent rapidement et a tout jamais. Ceux qui eurent la chance de poursuivre leur carriere furent sujets a toutes sortes de modifications. D’aucuns 6taient alleges de plusieurs pieces. En d’autres, l’ordre etait bouleverse. Souvent, le contenu de plusieurs volumes etait amalgame. Des debris de collections diverses etaient reunis pele-mele pour former de nouvelles series. Bien des titres originaux disparurent totalement ou en partie, notamment les indications de lieu et de date. De ce brassage, qui dut commencer de bonne heure, resulterent des recueils composites, ne conservant plus, du moins pour les caracteres exterieurs, que des epaves de ce qu’avaient ete les collections primitives. Quant aux textes, ils resisterent mieux a l’usage : les sermons restaient d’ordinaire complets et ne subissaient guere d’autres alterations que celles resultant inevitablement de multiples transcriptions. De ces recueils derives des collections primitives, mais ayant conserve neanmoins un caractere antique, nous allons passer en revue ceux qui livrent des sermons sur l’Ancien Testament. i. Collection De alleluia, ainsi nommee en raison de son pre¬ mier article. Dans son etat actuel, elle comprend 46 sermons, tous authentiques. C’est une compilation, faite a une epoque tres ancienne, d’au moins trois recueils antiques, dont les deux premiers ont assez fidelement garde leur physionomie originale. Nous en possedons quatre manuscrits : deux du ixe siecle : Paris Bibl. Nat. lat. 13376, provenant de SaintGermain-des-Pres, et Darmstadt Landesbibl. 1489, manuscrit provenant de Saint-Jacques de Liege, mais execute a Corbie ; et deux du xiie : Londres Brit. Mus. add. 17292, provenant de Parc pres Louvain, et Charleville Bibl. Ville 202, tome 9, provenant de Signy. II n’y a pas de relation directe entre les deux manuscrits du ixe siecle ; ceux du xiie sont issus d’un modele commun, qui avait quelque affinite avec le manuscrit de Darmstadt. Les quatre manuscrits precedent d’un meme archetype malheureusement lacuneux et boule¬ verse. On a pu rentedier dans une certaine mesure a ce desordre, grace a l’examen interne et surtout a l’aide de deux collections medi^vales dependant d’un exemplaire mieux

X

INTRODUCTION

ordonn6. La collection ne renferme pas moins de quatorze sermons sur l’Ancien Testament : Article 3. Sermo habitvs Carthagine ad Maiores. Admoniti sumus cantare domino canticum nouum [= sermon 34]. 4. Sermo habitvs Carthagine in basilica Restitvta die Pentecostes in vigiliis. Ammoniti sumus et spiritu dei praeceptum

est nobis

[29]. 5. Sermo habitvs ad mensam sancti Cypriani vi kal. Ivn. Terr am iudicare est corpus domare [13]. 6. Sermo habitvs Carthagine in basilica Novarvm die doMINICA DE VERSV PSALMI : TlBI DERELICTVS EST PAVPER, PVPILLO tv eris adivtor. Cantauimus et diximus [14]. 7. Sermo habitvs in regione tertia in basilica Petri CARTHAGINENSIS. Decorem domus dei [15]. 7bis. Sermo in basilica Celerinae. Lectiones diuinorum eloquiorum [48]. 8. Sermo in mensa sancti Cypriani in dominico die. Lectiones sanctas plures [49]. 22. Sermo de versicvlo psalmi xciii. Cum cantaremus deo diximus ei [25]. 24. Sermo de capitvlo evangelii. Ego fratres uires paruas habeo [42]. 40. Tractatvs contra manicheos de id qvod scriptvm est in Iob : Et ecce venervnt angeli in conspectv dei et diaboLVS IN MEDIO EORVM ETC. ET ID QVOD IN EVANGELIO : BEATI QVI PVRO SVNT CORDE QVONIAM IPSI DEVM VIDEBVNT. In diuinis et sanctis ueteribus libris [12]. 43. De id qvod scriptvm est in psalmo : Devs canticvm novvm cantabo tibi. Quoniam scriptum est : Deus canticum

33]-

[

44. Tractatvs contra manicheos de eo qvod scriptvm est : In principio fecit devs caelvm et terram, et : In principio erat verbvm. Qui meminit debiti sui [1]. 45. Sermo contra manicheos de id qvod scriptvm est in Aggeo propheta : Mevm est avrvm et mevm est argentvm. De Aggeo propheta [50]. 46. De Golia et David et de contemptv mvndi. Deus et dominus noster curans et sanans [32].

2. La collection De paenitentia comprend 37 articles, dont les six derniers semblent bien etre adventices. Le principal temoin est un manuscrit sur papyrus, de la fin du viie siecle, qui appartint autrefois a l’Fglise de Lyon et fut utilise par le diacre Floras. Lacuneux et demembre, il est maintenant partag6 entre la Bibliotheque Nationale de Paris ms. lat. 11641, la Bibliotheque de Leningrad ms. F. papyr. I, 1 et la Bibliotheque de Geneve ms. lat. 16. Les vides peuvent etre combles par deux manuscrits du ixe siecle, Cambrai B. Ville 567 et Cambridge Univ. add. 3479, provenant de Saint-Mihiel. Issues du premier manuscrit par Tintermediaire d’un ancetre commun, ces deux copies sont toutefois inde-

INTRODUCTION

XI

pendantes l’une de Tautre. Cette collection renferme six ser¬ mons sur l’Ancien Testament : 3. De versv psalmi : Devs manifestvs veniet.

mentes [18]. ig. De versv psalmi lxxxii : Devs ne taceas. Gratias domino deo [24].

Ad exhortandas

qvis est similis tibi,

23. De eo qvod scriptvm est in psalmo lxiii : Iocvndabitvr ivstvs in domino, et cetera. Iocundabitur iustus in domino, hoc certa uoce [21]. 24. De eo qvod scriptvm est in Ecclesiastico : Fidem posSIDE CVM PROXIMO IN PAVPERTATE IPSIVS, VT ET BONIS EIVS PERfrvaris. Cum diuinae scripturae legerentur [41]. 25. Sermo de continentia et svstinentia. Duo sunt quae in

hac uita [38]. 26. De eo qvod scriptvm est in psalmo l : Cor mvndvm crea in me devs. Voce consona et corde [20].

3. La collection Sessorienne tire son nom de la Bibliotheque a laquelle appartenait jadis le principal manuscrit, 1’actuel Dublin Chester Beatty 5, du ixe siecle, execute a Nonantola. Cette collection se retrouve, avec quelques differences quant au nombre et a la distribution des articles, dans les manuscrits Mont-Cassin XI, du xie siecle, Florence Laurentienne Mugello 11, du xie siecle egalement, Rome Vatican Urbin. lat. 77, du xve. A tous egards, le manuscrit Chester Beatty s’avere de beaucoup le meilleur. II n’est certainement pas l’ancetre des trois autres. Entre ceux-ci existe une certaine parente, mais pas bien etroite, semble-t-il. La collection englobe 22 articles, parmi lesquels figurent trois Quaestiones. Son caractere antique apparait des l’abord a la teneur des titres, dont douze indiquent, parfois en meme temps que les dates, les basiliques carthaginoises oil les ser¬ mons furent prononces. Trois numeros interessent notre sujet: 11. Sermo habitvs in basilica theodosiana de versv psalmi xciii. Psalmus quern cantauimus deo [26]. 13. Sermo habitvs in basilica Tricilarvm die dominica de versv psalmi cxviii. Sine dubio fratres [30]. 20. Sermo de versicvlo centesimi qvarti psalmi. Ex omnibus

diuinis eloquiis

[28].

4. Collection Carthusienne. L’edition des GEuvres completes de saint Augustin parue a Paris en 1586 se distingue des precedentes par l’addition de treize nouveaux sermons tir6s d’un manuscrit de la Grande-Chartreuse, disparu depuis la Revolu¬ tion. Les deux derniers numeros sont etrangers a la serie originale. Mais les articles ian forment un recueil d’autant plus precieux qu'il coincide en partie avec le contenu d’un volume de la biliotheque de saint Augustin, comme on peut

XII

INTRODUCTION

s’en rendre compte par comparaison avec le catalogue de Possidius. Les numdros 6 et 7 ont trait a l’Ancien Testa¬ ment : 6. De lectione Exodi de rvbo in qvo flamma erat et rvbvs non combvrebatvr. Cum diuina lectio legeretur [7]. 7. De verbo et voce et de ieivnare et esvrire. Ex omnibus

diuinis [28]. 5. La collection de Bobbio ne subsiste qu’en un seul manuscrit, provenant de la celeb re abbaye pidmontaise et con¬ serve a la Bibliotheque Vaticane sous la cote lat. 5758. Ce manuscrit, du ddbut du viie siecle, n’est plus absolument complet. Tel quel, le recueil prdsente encore 24 sermons. Parmi eux, quelques-uns sont des abregds, d’autres sont des centons, d'aucuns enfin sont apocryphes. L’ensemble n’est done plus de premiere qualite, ce qui est d’autant plus regret¬ table que plusieurs sermons ne sont pas connus par ailleurs. La collection a cependant ete constitute a l’aide de sources antiques, ainsi qu’il apparait en particulier aux articles 4 et 5, associes de la meme maniere que dans le catalogue de Possidius (X6.166 et 167). C’est de la collection de Bobbio que le cardinal Mai a tirt la plupart de ses sermons authentiques inedits. 4. De responsorio psalmi lxx : Devs mevs erve me de manv peccatoris et de manv facinerosi et inivriosi. Omnis anima

quae intenta cantat uoce [Mai 15 ; presente edition 22 A]. 5. De responsorio psalmi lxxiii : Confitebimvr tibi devs, CONFITEBIMVR ET INVOCABIMVS NOMEN TVVM. Felices SUmus si quod audimus [Mai 16 ; 23 A], 6. De responsorio psalmi xl : Ego dixi : Domine miserere MEI, SANA animam meam qvoniam peccavi tibi. Vna uoce multi

cantauimus [Mai 17 ; 16 B]. 6. Le manuscrit Bruxelles Bibl. Roy ale 14920-22, du xie siecle, presente, a la suite de la collection de Cluny dont il sera question tout a l’heure, un recueil antique de 15 sermons, parmi lesquels, sous le numtro 5, le sermon 23 : Sermo habitvs in basilica Favsti de visione dei. Quod cantauimus. 7. Collection Campanienne. Du vivant de saint Augustin et dans son entourage meme, on se mit a reunir plusieurs de ses sermons ayant trait a une meme fete liturgique. Le catalogue de Possidius est temoin de ces premiers regroupements. Peu a peu, en Afrique et en Italie, on en vint a composer, en puisant dans des collections antiques, de veritables homiliaires liturgiques augustiniens. Parmi ceux qui ont survecu, seul est utile pour la serie de l’Ancien Testament celui qui est repre¬ sente par deux manuscrits de la region campanienne : Mont-

INTRODUCTION

XIII

Cassin XVII, du xie siecle, et Naples Bibl. Naz. Vienn. lat. 14, du xie siecle £galement. Ce dernier manuscrit se trouvait, a la fin du xviiie siecle, a la Bibliotheque Imp&riale de Vienne, oil Michel Denis sut le mettre a profit pour en publier les pieces inedites. “Aucun recueil des sermons de S. Augustin, observait dom Wilmart, ne nous a conserve autant de references precises touchant leurs circonstances primitives, en particulier au sujet des basiliques oil ils ont dtd prononces tout d’abord”. Cinq sermons entrent dans le cadre de cet expose : 21. De lavde sev distinctions confessionis. Ammoniti sumus et per spiritum dei praeceptum est nobis [29]. 22. De versv psalmi cxvii : Confitemini domino qvoniam bonvs est. Confitemini domino quoniam bonus est [Denis 9 ; 29 A], 25. Sermo habitvs in basilica Maiorvm DIE DOMINICA XIIII kal. Ivl. Christianorum est cotidie in deum proficere [Denis 20 ; 16 A]. 34. Sermo habitvs Vticae die iii idvs Septemb. de versv psalmi cxlv : Lavdabo dominvm in vita mea, psallam DEO meo qvamdiv vivo. De uerbis istius psalmi quern modo cantauimus

[Denis 23 ; 33 A]. 40. Sermo habitvs Hipponi Zarito in basilica Margarita x KAL. OCTOB. V FERIA DE RESPONSORIO PSALMI XXXII : EXVLTATE IVSTI IN DOMINO, RECTOS DECET LAVDATIO : VBI SATIS EXHORTATVR VT DEVS ET IN AFFLICTIONE LAVDETVR, EXEMPLVM PROPONENS beati Iob et Lazari pavperis. In dei laude gaudere et laudi dei

uiuendo congruere [Denis 21 ; 15 A], Nous avons ainsi parcouru les "collections antiques”, c’est-a-dire celles dont les elements proviennent des recueils originaux sans que les textes aient subi de trop graves modi¬ fications intentionelles. Voyons maintenant quatre collections qui sont a mettre en relation avec l’activite litteraire de saint Cesaire d’Arles et qui, de ce fait, ne sont pas exemptes de suspicion. B. COLLECTIONS ARLESIENNES

Saint Cesaire eut en sa possession un lot considerable de sermons de saint Augustin, dont la plupart etaient encore groupes sous forme de collections antiques. II en faisait sa lecture de predilection et s’en inspirait continuellement dans sa predication. II en tira quantite d’extraits, dont il faisait l’etoffe de ses propres sermons. De ce traitement, la serie sur l’Ancien Testament offre de nombreux exemples qu’il serait superflu de detailler ici. A l’intention des predicateurs ou dans un but de simple edification, l’eveque d’Arles se fit aussi, mais a sa maniere, editeur de sermons de saint Augustin. II en

XIV

INTRODUCTION

composa plusieurs recueils. Le plus connu, ou plutot le seul qu’on lui ait attribud: jusqu’a pr6sent, est celui des Quinquaginta homiliae. Mais il convient d’y adjoindre, a ce qu’il me semble, trois autres collections pidsentant de maniere plus ou moins accentudie les memes caracteres que la premiere. Malgre les mutilations, interpolations et autres changements que l’indiscret diditeur a le plus souvent fait subir aux textes, ces recueils sont prdicieux. Ils sont parfois les uniques temoins de la tradition. Lorsque celle-ci est representee par d’autres sources de meilleur aloi, ils aident, en raison de leur anciennete et de leur autonomie, a 6prouver la valeur de la tradition directe. Les collections arlesiennes sont done, pour plus d’un sermon, un moyen de controle. A employer cependant avec precaution ; autrement, on risquerait d’imputer a la tradition authentique des variantes dues a l’intervention abusive de Cesaire. i. La collection designee d’ordinaire sous le titre de Quinquaginta homiliae sancti Augustini se rencontre en de nombreux manuscrits, dont aucun toutefois n’est anterieur au ixe siecle. Adoptee par les premiers editeurs, elle est restee classique dans les Opera omnia de saint Augustin, jusqu’a ce que les Mauristes l’eliminassent rdisolument. Ceux-ci furent les premiers a soupQonner qu’elle etait l’oeuvre de saint Cesaire. Aujourd’hui, surtout apres les travaux de dom Morin, aucun doute ne subsiste plus sur le bien-fond6 de cette attribution. i.

Tractatvs sancti Avgvstini episcopi de eo qvod scriptvm

: Qvis EST HOMO QVI VVLT VITAM ET CVPIT VIDERE DIES BONOS. Vocans humanum genus spiritus dei [16]. io. De versv psalmi xlviiii vbi ait : Sedens adversvs fratrem tvvm detrahebas. Frequenter fratres carissimi [40]. 12. De eo qvod scriptvm est : Ne tardes converti ad devm EST

NEQVE DIFFERAS DE DIE IN DIEM, ET DE CONTEMPTV AVARITIAE, ET DE HONORIS AMBITIONS, ET QVIA VERMIS DIVITIARVM SVPERBIA EST. Audiuimus fratres per prophet am [39]. 18. Tractatvs de sancto Helia et de patientia sancti Iob.

Dominus deus noster nolens [n]. 29. Sermo de psalmo xlviiii. Habet aliqvid de ebrietate. [17]. 30. Sermo de capitvlo evangelii vbi dicit : Remittite et REMITTETVR VOBIS, DATE ET DABITVR VOBIS. EgO fratres uires paruas habeo [42]. 31. Sancti Avgvstini pvlcher satis. In scripturis diuinis,

Cantauimus : Deus manifestus ueniet

fratres carissimi [50, n. 2 et 8]. 32. De David et Golia. Golia unus fuit [Centon compose d’extraits du sermon 32]. 36. De eo qvod de domino AC SALVATORE nostro scriptvm est : Ascendet sicvt virgvltvm et sicvt radix de terra sitienti. De domino ac saluatore nostro [44].

INTRODUCTION

xv

La collection De bono coniugali, en 26 articles, ne comprend pas seulement des sermons, mais aussi cinq trails et cinq lettres de saint Augustin et, en plus, quelques opuscules d’autres auteurs. Le plus ancien manuscrit, Rome Vatican Palat. lat. 210, du vie-viie siecle, a ete vraisemblablement execute en Italie. II se trouvait a Lorsch vers la fin du viiie siecle. C’est la meme, semble-t-il, qu’en fut prise une copie qui donna naissance a trois manuscrits, a savoir : Berlin Staatsbibl. Phill. 1712, du xe siecle ; Gand B. Univ. 292, du xe siecle ^galement; Bruxelles B. R. 10615-10729, du xiie siecle. Un autre exemplaire, independant du Palatinus, est Paris B. N. n.a.l. 1448, du ixe siecle ; il provient de Cluny. Relevons dans ce recueil : 2.

17. De lvctatione Iacob. Haec maxime regula [5]. 18. De eo qvod apparverit dominvs Moysi in rvbo ardenti. Cum sanctae lectiones [6]. 19. De eo qvod in Esaia scriptvm est : Qvi avtem dediti MIHI ERVNT possidebvnt terram et inhabitabvnt montem SANCTVM MEVM, ET EX APOSTOLO : HAS ERGO PROMISSIONES HABENTES CARISSIMI MVNDEMVS NOS AB OMNI COINQVINATIONE CARNIS ET SPIRITVS PERFICIENTES SANCTIFICATIONEM IN TIMORE DEI.

In omnibus lectionibus [45]. Le numero suivant (20) n’a pas trait a l’Ancien Testament, mais au Nouveau : c’est le sermon 137 De 'pastore mercenario et jure. Or, il est notable que les quatre sermons 5. 6. 45. 137 sont releves dans le meme ordre par Possidius (X6. 17-20). Le groupe derive done certainement d’une collection antique, qui n’etait pas sans relation avec un codex de la bibliotheque d'Hippone. 3. La collection de Lyon n’existe plus qu’en un seul ma¬ nuscrit, aujourd’hui demembre : Lyon B. Ville 604 + Paris B. N. n.a.l. 1594. Il est du debut du viie siecle et appartint jadis a l’Fglise de Lyon, comme l’attestent des annotations du diacre Floras. Ce venerable manuscrit est malheureusement fort mutile, — il l’etait ddja a l’epoque de Floras, — de sorte qu’une part de conjecture entre dans la restitution du re¬ cueil. 1. (Titre disparu) [36]. 12. De psalmo lxvii. Audiuimus et contremuimus [22]. 13. De continentia et svstinentia. Duo sunt quae

in hac uita [38]. 16. De Abraham vbi temptatvr a domino. Notissima patns nostri Abrahae [2]. 17. (Titre disparu De decem chordis) [9]. 4. Collection de Marmoutier. Un seul manuscrit, Tours

INTRODUCTION

XVI

B. Ville 279, du ixe siecle. Le recueil presente de grandes affinity avec la collection de Lyon. Nous y retrouvons les sermons 22 et 9 avec les memes particularity que dans la collection lyonnaise. 9. Eivsdem de decem chordis.

Dominus deus noster misericors

9

[ ]14. Sermo sancti Avgvstini de psalmo lxvii.

„

.

Audimmus et

contremuimus [22]. C. HOMILIAIRES MIXTES

Apres les collections antiques, apres les recueils se rattachant a l’activite de saint Cesaire, il convient de dire un mot des homiliaires mixtes, compilations oil sont disposes, suivant le deroulement de l’annee liturgique, des sermons de divers Peres. C’est au viiie siecle, et principalement en Italie, qu’ils Trent leur premiere apparition. Ils ne se pretaient guere a accueillir des sermons sur l’Ancien Testament. L’homiliaire de Paul Diacre n’en renferme qu’un seul, le 3ie des Mauristes, sur un verset du psaume cxxv, Qui seminant in lacrymis in gaudio metent, affecte ici au Commun des martyrs. L’homiliaire des Sancti catholici Patres, compose en France au xie siecle, presente trois sermons tires de sources connues de nous (11.17.31) et un quatrieme, le sermon 2, dont l’homiliaire est seul a nous restituer le texte complet.

D. COLLECTIONS MEDIEVALES

Au cours du moyen age furent constitues, a l’aide de sources diverses, parmi lesquelles figurent quelques-unes des col¬ lections que nous venons de passer en revue, de nouveaux recueils plus ou moins etendus. Le premier et le quatrieme denotent un plan systematique ; les deux autres ne semblent rTpondre a aucun dessein raisonne : ils resultent simplement d’un choix fait au gre des compilateurs. 1. Avec la collection jumelle De uerbis domini, la collection De uerbis apostoli est la plus ancienne de celles que nous a legumes le moyen age. Elle n’est pas anterieure au viiie siecle et elle doit avoir pour lieu d’origine une region ouverte a des apports francjais et surtout italiens. Elle ne comprend pas moins de 35 articles, dont cinq seulement ne sont pas des sermons de saint Augustin. Le compilateur eut la possibility d’exploiter une documentation exceptionnellement riche et de bonne venue. Toutefois, une seule source a ete identifiye,

INTRODUCTION

xvn

la collection Sessorienne. De celle-ci precisement proviennent deux des quatre sermons sur l’Ancien Testament, a savoir les sermons 26 et 30. Pour les deux autres, les sermons 27 et 43, la collection De uerbis apostoli est notre unique t&noin. Du reste, la proportion des sermons sauves de la destruction tant par De uerbis apostoli que par De uerbis domiui est tres forte. La comparaison des sermons 26 et 30 avec la collection Sessorienne qui a servi de source, autorise a affirmer que le compilateur etait assez soigneux dans sa transcription. Les manuscrits de cette collection De uerbis apostoli sont nombreux. Les plus anciens, des ix*5 et xe siecles, pr^sentent un texte deja tres diversifie et il est impossible de d^couvrir entre eux des liens d’etroite parents. 11. De psalmo nonagesimo qvarto cvm confvtatione PelaGIANORVM. Psalmus quern cantauimus [26]. 12. De verbis psalmi centesimi decimi octavi : Gressvs MEOS DIRIGE SECVNDVM VERBVM TVVM, ET QVOD LEX SPIRITALIS ET NON CARNALIS SIT, DE PVGNA QVOQVE INTER CARNEM ET SPIRITVM.

Sine dubio fratres [30]. l8. De PSALMO NONAGESIMO QVINTO, ET QVA RATIONE DICTVM SIT : Miserebor cvi MISERTVS fvero etc., qvodqve ratio illivs non sit scrvtanda. Quomodo ianua [27]. 25. De verbis beati Petri : Avdivimvs vocem delatam de CAELO : Hie EST FILIVS MEVS DILECTVS, ET : HABEMVS CERTIOREM propheticvm sermonem. Initium bonae uitae [43].

2. On rencontre en plusieurs manuscrits une collection intitulee De lapsu mundi, qui comprend 25 articles distribues sans plan defini. Elle est d’origine frangaise et sa formation ne doit pas etre de beaucoup anterieure au xiie siecle. Le compilateur a fait son choix d’abord dans la collection de Lyon, plus precisement dans l’unique manuscrit qui nous la fait connaitre, et cela a une epoque oil ce manuscrit etait deja lacuneux. En effet, tout comme dans le manuscrit lyonnais, mais ici pour ne former qu’un seul et raeme article, sont soudes deux fragments des sermons 60 et 389, et de meme deux fragments des sermons 2 et 9. Le compilateur a suivi servilement son modele, sans remarquer qu’il manquait des cahiers et que l’ensemble obtenu etait hybride. La seconde source est la collection De alleluia, mais suivant un exemplaire mieux ordonne que l’archetype de nos quatre manuscrits de cette collection antique. A ce titre, la collection De lapsu mundi ne laisse pas d’etre utile. La serie comporte dix sermons sur l’Ancien Testament et pour chacun d’eux nous connaissons la source. 2.

SERMO

EIVSDEM DE EO QVOD SCRIPTVM EST IN PROVERBIIS : AUG. XLI

XVIII

INTRODUCTION

SVNT QVI SE DIVITES AFFECTANT NIHIL HABENTES ET SVNT QVI SE HVMILIANT CVM SINT DIVITES, ET : REDEMPTIO ANIMAE VIRI DIVITIAE IPSIVS, PAVPER AVTEM NON SVFFERT MINAS. Scriptura quae modo in auribus uestris lecta est [36]. 3. De continentia et svstinentia. Duo sunt quae in hac uita [3S]-

AT

.

.

5. De Abraham vbi temptatvr a domino. Nohssima pietas

patris nostri Abrahae

[2 et 9]. 6. De psalmo lxvii. Audiuimus et contremuimus [22]. 12. Sermo habitvs ad mensam sancti Cypriani. Erudimini omnes qui iudicatis terram [13]. 13. Sermo die dominico de versv psalmi viiii : Tibi derelictvs est pavper, pvpillo. Cantauimus domino et diximus

M14. Sermo habitvs in regione tertia in basilica Petri Carthagine. Decorem domus domini [15]. 15. Sermo in basilica Celerinae. Lectiones diuinorum eloquiorum [48]. 16. Sermo in mensa sancti Cypriani in dominico die. Lectio¬ nes sanctas plures [49]. 3. La collection de Cluny, conservee en un seul manuscrit, actuellement Bruxelles Bibl. Royale 14920-22, du xie siecle, ne renferme pas moins de 37 articles. Les sources sont facilement discernables, car l’ordonnance des modeles a ete respectee, encore que plusieurs sermons aient ete sautes. II s’agit des trois collections De paenitentia, De bono coniugali et De alleluia. Pour chacune d’elles le compilateur disposait de manuscrits distincts des notres, de sorte que, toute derivee qu’elle soit, la collection de Cluny ne manque pas d’etre precieuse. La remarque vaut tout particulierement en ce qui regarde sa relation avec la collection De alleluia, dont le desordre actuel peut etre corrigd et certaines lacunes suppleees grace au recueil de Cluny. Douze sermons ont trait a l’Ancien Testament : cinq sont tirds de la collection De paenitentia (24. 21. 41. 38. 20), un de la collection De bono coniugali (45) et six de la collection De alleluia (13. 14. 15. 48. 49.17). 8. De versv psalmi lxxxii : Devs qvis similis erit tibi. Gratias domino deo nostro [24]. 9. De eo qvod scriptvm est in psalmo lxiiii : Iocvndabitvr ivstvs in domino. Iocundabitur iustus in domino [21]. 10. De eo qvod scriptvm est in Ecclesiastico : Fidem posSIDE CVM PROXIMO IN PAVPERTATE IPSIVS, VT ET BONIS EIVS frvaris. Cum diuinae scripturae legerentur [41]. 11. Sermo de continentia et svstinentia. Duae sunt quae in hac uita [38]. 12. De eo qvod scriptvm est in psalmo l : Cor mvndvm crea in me devs. Voce consona et corde concordi [20]. 21. Sermo de hoc qvod in Esaia scriptvm est : Qvi avtem DEDITI MIHI ERVNT, POSSIDEBVNT TERRAM ET INHABITABVNT MONTEM SANCTVM MEVM, ET EX APOSTOLO : HAS ERGO PROMISSIONES

INTRODUCTION

XIX

HABENTES, KARISSIMI, MVNDEMYS NOS AB OMNI COINQVINATIONE carnis et spiritvs. In omnibus lectionibus [45]. 24. Sermo habitvs ad mensam Cipriani. Erudimini omnes qui iudicatis ten am [13]. 25. Sermo de versv psalmi noni : Tibi derelictvs est pavper. [14].

Cantauimus domino et diximus 26. Sermo habitvs Carthagine. Decorem 27. Sermo

die

in

regione

domus domini

dominica [48].

in

tertia [15].

basilica

in

basilica

Celerinae.

Petri

Lectiones

diuinorum eloquiorum

28. Sermo in mensa sancti Cipriani in die dominica. [49].

Lectiones

sanctas plures

31. Sermo de psalmo xlviiii.

Cantauimus : Deus manifestus

ueniet [17]. 4. La Bibliotheque de la Ville de Troyes possede, sous la cote 40, une magnifique collection manuscrite en dix volumes d’ceuvres de saint Augustin, production du scriptorium de Clairvaux au xiie siecle. Le volume X renferme divers traites, et surtout des sermons. Ces derniers sont groupes sous un meme titre original, qui se lit au folio 121 : In hoc codice continentur sermones sine tractatus sancti Augustini de diner sis rebus. La place occupee par ce titre, au beau milieu du volume, prouve que le codex en question n’est pas le manuscrit meme de Clairvaux, mais le modele reproduit par celui-ci, volume qui, sans doute, ne renfermait que les sermons de la serie De diner sis rebus. Le recueil comporte 50 sermons. Les numeros 1 a 33 ont trait a l’Ancien Testament et ils sont disposes, en principe, suivant l’ordre des Livres de la Bible. Cette premiere section forme done un ensemble homogene et bien ordonne. Elle nous offre le premier essai dune strie De uetere Testamento. On y remarque cependant des sermons Strangers a la serie 1-50 des Mauristes, notamment de ceux que ces tditeurs ont ranges dans leur classe De diuersis. La presence de ces sermons dans la collection se justifie ntanmoins par leurs attaches avec des passages de l’Ancien Testament. Les articles de la deuxieme partie (34-50) traitent presque tous de vertus chretiennes. C’est, sans doute, en raison de son titre traditionnel De continentia et sustinentia que le sermon 38 a ete range dans cette seconde partie, alors que, en toute rigueur, il aurait du figurer dans la premiere. C’est au xie siecle, semble-t-il, que cette collection a ete constitute. Le compilateur a tire parti de quelques-unes de nos collections anciennes, mais l’identification de celles-ci a propos de chaque sermon en particulier est sensiblement moins aisee que pour la collection De lapsu mundi et la col¬ lection de Cluny. En ces dernieres, la succession des articles, essentiellement conforme a celle des recueils mis en oeuvre,

XX

INTRODUCTION

est deja, a elle seule, un indice rdvelateur, que viennent encore confirmer et preciser divers criteres externes et internes. Pour la collection De diuersis, au contraire, nous sommes prives d’un tel lil conducteur, puisque l’auteur a suivi un ordre systOnatique qui lui est propre. Neanmoins, la teneur des titres et certaines variantes autorisent a mettre au rang des sources les collections que voici : Quinquaginta, De uerbis apostoli, la petite collection antique annexee dans le manuscrit de Bruxelles a la collection de Cluny, De paenitentia, De alleluia et De bono coniugali. Ces trois demieres collections (De paenitentia, De alleluia, De bono coniugali), le compilateur ne les a certainement pas connues a l’etat complet. Autrement, on s’expliquerait difficilement qu’il n’ait pas retenu certains de leurs sermons sur l’Ancien Testament, alors que son programme meme les lui aurait designes. II n'avait done sous la main que des exemplaires plus ou moins reduits. On pourrait supposer que les trois collections, allegees de plusieurs articles, etaient reunies en une seule, comme par exemple dans la collection de Cluny. Si tel fut le cas, ce n'est pas celle-ci pourtant qui servit de source, du moins sous la forme que nous lui connaissons. Pour deux sermons (io et 28), la collection De diuersis est tributaire de traditions qui paraissent avoir ete d’excellente qualite, mais dont il ne subsiste plus d’autres temoins. Pour ces deux sermons, la collection a done une importance primordiale. 1. Sermo de benedictionibvs Esav et Iacob. Quid est quod sub specie Esau benedicitur Iacob [4, n. 13 med. et suiv.]. 2. Sermo de lvctatione Iacob. Haec maxime regida [5]. 3. Sermo de eo qvod apparvit dominvs Moysi in rvbo. Cum sanctae lectiones legerentur [6], 5. Sermo habitvs ad mensam sancti Cypriani de versv psalmi secvndi : Ervdimini. Erudimini omnes qui iudicatis terram [13]. 6. Sermo de versv psalmi viiii : Tibi derelictvs est pavper.

Cantauimus domino et diximus [14]. 8. Sermo habitvs in regione tertia in basilica Petri Carthagine de versv psalmi xxv : Domine dilexi decorem domvs tvae. Decorem domus domini [15]. 9. De versv psalmi xxvi : Svstine dominvm, viriliter age etc. Frequenter, fratres carissimi, cum psalmista cantauimus [40]. 10. Sermo de versv psalmi xxxiii : Qvis est homo qvi vvlt vitam. Vocans humanum genus [16]. ix. De versv psalmi xlviiii : Devs manifestvs veniet. Ad

exhortandas mentes [18]. 12. De versv psalmi svperioris : Devs manifeste veniet.

Cantauimus, fratres : Deus manifeste [17]. 14. De versv eivsdem psalmi (l) : Cor devs. Voce consona et corde concordi [20].

mvndvm crea in me

INTRODUCTION

xxi

15. De eo qvod scriptvm est in psalmo lxiii : Iocvndabitvr ivstvs in domino et sperabit in eo. locundabitur iustus in domino [21]. 16. De yersv psalmi lxvii : Sicvt deficit fvmvs deficiant. Audiuirnus et contremuimus [22]. 17. Sermo habitvs in basilica Favsti de versv psalmi lxxii : Tenvisti manvm dexterae meae, et de visione DEI. Quod cantauimus domino [23]. 18. De versv psalmi lxxxi : Devs qvis similis tibi. Gratias domino deo nostro [24]. 20. Tractatvs Avrelii Avgvstini episcopi de ivdicio Salomonis inter dvas mvlieres meretrices. Inter duas mulieres [10]. 21. Sermo habitvs die dominica in basilica Celerinae de verbis Micheae prophetae vbi dicitvr : Qvid dignvm offeram domino, cvrvere genv deo excelso etc. Lectiones diuinorum eloquiorum [48]. 22. Sermo de eadem re habitvs ad mensam sancti Cypriani die dominica. Lectiones sanctas plures [49]. 23. De eo qvod dicit Ysaias propheta : Qvid michi mvltiTVDINEM SACRIFICIORVM VESTRORVM, ET DE CAPITVLO EVANGELII :

Remittite et remittetvr vobis. Ego fratres uires paruas habeo [42]25. Tractatvs de pastoribvs. Qui pastorum nomen [46]. 26. Tractatvs de ovibvs Christi. Verba quae cantauimus [47]. 27. De eo qvod scriptvm est in Aggeo propheta : Mevm est avrvm et mevm est argentvm. In scripturis diuinis [50]. 28. Sermo de eo qvod scriptvm est in Proverbiis Salomonis : Si sapiens fveris, tibi et proximis eris. Si avtem malvs evaseris, solvs havries mala. Diuina eloquia si non neglegenter 29. De eo qvod scriptvm est in eisdem Proverbiis : Svnt QVI SE DIVITES AFFECTANT NICHIL HABENTES, ET SVNT QVI SE

hvmiliant cvm sint divites. Sancta scriptura quae modo [36]. 30. Sermo de lectione Proverbiorvm Salomonis : Mvlierem FORTEM QVIS INVENIET, ET CETERA VSQVE IN FINEM. Praestabit nobis qui diem [37]. 31. De eo qvod scriptvm est in Ecclesiastico : Ne tardes converti ad DOMiNVM. Audiuirnus fratres per prophetam [39]. 32. De eo qvod scriptvm est in Ecclesiastico : Fidem posSIDE CVM PROXIMO IN PAVPERTATE IPSIVS, VT ET BONIS EIVS PER-

frvaris. Cum scripturae diuinae legerentur [41]. 43. De continentia et svstinentia. Duo sunt quae in hac uita [38].

Quoique secondaires, les collections medidvales sont d interessants temoins de revolution des textes, encore qu’elle se soit fatalement developpee dans le sens de la degradation. La comparaison avec les collections antiques est revelatrice. Les variantes fautives pullulent, non seulement par l’effet de transcriptions reiterees, mais aussi par 1 intervention arbi¬ trage des compilateurs et des copistes. Dans les sermons communs aux trois collections De lapsu

XXII

INTRODUCTION

mundi (celle-ci dans la mesure oil elle depend de De alleluia), Cluny et De diuersis, ou bien seulement a deux d’entre elles, se rencontrent quantite de variantes fautives identiques. Comme il n’y a pas de dependance mutuelle entre ces col¬ lections, c’est anterieurement que les alterations se sont produites. Entre les collections anciennes et les recueils medievaux, il y eut done des intermediaires qui transmirent leurs tares a ces derniers. Mais, comme on l’a deja fait remarquer a propos de De alleluia, les exemplaires des collections anciennes qui ont donne naissance a ces intermediaires etaient eux-memes distincts, non seulement de nos manuscrits actuels, mais deja de leur premier ancetre commun. Par consequent, il y aura lieu parfois de tenir compte de certaines letpons attestees unanimement par les seules collections medievales. C’est a la critique interne qu’il appartiendra d’apprecier en chaque cas particulier les chances que possedent ces letjons de representer une tradition encore indemne. La plupart des sermons sur l’Ancien Testament nous sont parvenus par la voie des collections, les plus favoris^s par celle d’une ou de deux collections antiques. Ce dernier cas, deux collections, est assez rare, mais d’autant plus interessant qu’elles sont autonomes. Il se fait cependant que les quatre sermons les plus longs, et en un sens les plus important^, ne se pr^sentent plus, dans les manuscrits anciens, qu’a l’etat isole. Il s’agit des sermons 9. 37 et 46. 47. On entrevoit bien a Carrier e-plan, surtout pour le sermon 9, une collection antique. Mais, en fait, ces sermons sont devenus des pieces detachees. Par la voie des collections ou de traditions particulieres, la plupart des sermons finirent par confluer dans deux vastes compilations : la Collection Tripartite, du xiiie siecle, et le Collectorium de Robert de Bardi, chancelier de l’Universite de Paris (1336-1349). Des trois livres de la Tripartite, seul le premier renferme des sermons sur l’Ancien Testament. En fait, il reproduit purement et simplement la collection De diuersis, e’est-a-dire celle dont nous avons dit qu’elle constituait une premiere ebauche de classification. Le Collectorium est encore plus etendu que la Tripartite. En chacun de ses cinq livres ont pris place des sermons sur l’Ancien Testament, trente-trois en tout. Les sources exploitees par le Chancelier sont connues : ce sont, entre autres, la Tripartite elle-meme et les collections Quinquaginta et De uerbis domini et apostoli. Les deux recueils n’offrent guere qu’un interet historique. Pour le mode de transmission des textes, ils ne nous appren-

INTRODUCTION

XXIII

nent rien que nous ne sachions deja. Aussi ne prdsentent-ils pas d’utilite reelle, sauf peut-£tre pour quelques sermons dont la tradition anterieure est trop pauvrement attestee. II convient maintenant de presenter quelques auteurs anciens, dont le temoignage est tres utile. En premier lieu, Possidius, eveque de Calame et ami de saint Augustin. Nous avons deja rencontre son norm On lui doit une biographie de l’eveque d’Hippone, oil se trouvent rapportes quelques traits vivants sur sa predication. Possidius a ajoute a son recit un Indiculum extremement precieux des ceuvres du saint Docteur, du moins de celles dont la bibliotheque episcopate d’Hippone possedait un exemplaire. II dispo¬ sal des volumes eux-memes et aussi d’un catalogue oil ils etaient consignes. Dans cet inventaire, les ecrits etaient classes par genres : trades, lettres, sermons. A l’interieur de chaque genre, les ceuvres etaient disposees suivant leur ordre chronologique. Possidius ne reproduisit pas tel quel ce cata¬ logue : il en distribua le contenu suivant un ordre systemati¬ se, pour les besoins de la controverse avec les paiens, les juifs, les tdretiques. II lui restait cependant, en fin de compte, de nombreux ouvrages qui n’offraient pas d’intdret polemique. Plutot que de les omettre, Possidius en fit un releve a part, oil prirent place les sermons sous la rubrique Tractatus diuersi. On doit admettre, en principe, que dans cette section Possi¬ dius a enumere les sermons dans l’ordre oil les manuscrits et le catalogue les lui presentaient, et cet ordre etait celui de leur succession chronologique. Cependant, la bibliotheque d’Hip¬ pone etait loin de posseder un exemplaire de tous les sermons qui eurent la chance d’etre mis par ecrit. Du moins savonsnous par Possidius quels etaient ceux dont Augustin possedait une copie. De ces demiers, bon nombre ne sont point parvenus jusqu’a nous ; pour les autres, les notices de Possidius fournissent un critere d’authenticite dont l’autorite est irrecusa¬ ble. Dom A. Wilmart a donne une excellente edition de VIn¬ diculum dans les Miscellanea Agostiniana, II, Rome 1931, p. 149-233. Possidius s’etait borne a indiquer des titres de sermons. D’autres auteurs ont donne des extraits, qu’ils ont inseres dans des florileges augustiniens. Le premier en date est Eugippius, abbe d’un monastere situe dans la region de Naples, et qui vivait au debut du vie siecle. II composa un enorme recueil fait d’extraits des oeuvres de saint Augustin. Les sermons y sont abondamment representes, et spedalement, en ce qui concerne l’Ancien Testament, les 8e et ge. L'interet de ces fragments reside dans le fait qu’ils nous font connaitre un etat tres ancien et bien localise du texte. Une edition des Excerpta d’Eugippius, prepare par P. Knoll, figure dans le

XXIV

INTRODUCTION

Corpus de Vienne (vol. IX, i, 1885). Mais le texte de Knoll est franchement mauvais : l’editeur a eu le tort d’accorder sa preference au manuscrit Rome Vatican lat. 3375, qui, en d£pit de son antiquity (vie siecle), s’est avere des plus mediocres par suite d’une revision arbitraire. II faut done corriger le texte de Knoll a l’aide des variantes qu’il a rejetees dans l’apparat. Nous avons parR plus d’une fois de saint Cesaire d’Arles editeur de sermons augustiniens (f 542). II n’a pas fait de florilege proprement dit, mais, composant ses propres ser¬ mons, il a tres souvent demarque ceux de saint Augustin. Grace a lRdition de dom G. Morin, il est aise de retrouver ces emprunts. De ceux-ci il faut cependant se servir avec pru¬ dence, car l’eveque d’Arles ne s’est pas fait faute d’en modifier la teneur, surtout dans les citations scripturaires. Le personnage de Jean Diacre reste assez mysterieux. Il s’agit certainement d’un dignitaire de l’Kglise romaine, et on l’identifie le plus souvent avec le futur pape Jean III (f 574). Il nous a laisse un florilege augustinien sur l’Heptateuque, conserve dans le manuscrit Paris B. N. lat. 12309, du ixe siecle et provenant de Corbie, mais qui n’a pas encore ete public. Les editeurs du Corpus Christianorum se proposent d’en donner le texte. Relevons que le sermon 8 a fourni de nombreux extraits. Bede le Venerable (f 735) est l’auteur d’un commentaire sur les Kpitres de saint Paul forme exclusivement de passages d’oeuvres de saint Augustin, parmi lesquelles d’assez nom¬ breux sermons. Cet ouvrage est toujours inedit. Dom Ir. Fransen en prepare la publication, mais il en a ddja donne une analyse dans la Revue Benedictine, t. LXXI, 1961, p. 22-70. Les editions des GEuvres completes de Bede le Venerable presentent un commentaire augustinien des Epitres de saint Paul. Il n’est pas l’oeuvre de Bede, mais de Florus de Lyon (f vers 860). Cette compilation est beaucoup plus vaste que la pr^cedente, et quantite de sermons de saint Augustin y ont ete mis a contribution. Nous possedons encore quelques-uns des manuscrits demarques par Florus. Ils se distinguent par leur antiquite : le Diacre disposait d’une bibliotheque riche en manuscrits anciens. C’est l’utilisation de copies notablement anRrieures au ixe siecle qui confere aux textes qu’il reproduit leur interet documentaire. Nous y avons eu recours, exception faite pour les sermons dont subsistent les manuscrits utilises par Florus et pour ceux qu’il a tires de la collection De uerbis apostoli, celle-ci 6tant aussi bien connue par ailleurs. Dom C. Charlier a sur le metier une edition critique du flori¬ lege ; en attendant sa partition, on se sert avec profit de l’analyse que notre savant confrere en a donnee dans la Revue Benedictine, t. LVII, 1947, p. 132-186.

INTRODUCTION

xxv

ii. les Editions anciennes Rares sont les sermons, une vingtaine, imprimes anterieurement aux grandes editions de Bale. On y releve, pour l’Ancien Testament, les seuls sermons 8. 9. 16. L’imprimeur balois Jean Amerbach fut le tout premier a entreprendre la publication de l’ensemble des sermons de saint Augustin, vrais ou supposes. 11 le fit par livraisons distinctes, au nombre de sept. Les fascicules 1 a 5, de l’annee 1494, reproduisent cinq collections manuscrites traditionnelles, a savoir : la s6rie pseudo-augustinienne Ad fratres in eremo, les collections De uerbts domini et De uerbis apostoli, les Tractatus in epistolam ad Parthos et les Quinquaginta homiliae. L’annee suivante parurent les deux derniers fascicules, consacres aux sermons De tempore et De sanctis. Ces dernieres series sont artificielles : Amerbach y a verse, dans le cadre de l’annee liturgique, tout ce que son pourvoyeur, le chanoine Dodo, avait rencontre de sermons dans les homiliaires medievaux. Les sermons publies en 1494-95 ne furent pas repris dans les Opera omnia qui sortirent des presses d’Amerbach en 1506. En 1528-29 parurent, a Bale encore, mais chez Jean Froben, les CEuvres completes. Les textes avaient ete revus par Erasme. Le tome X 6tait reserve aux sermons. Les series fixees par Amerbach etaient maintenues et elles le resteront d’ailleurs jusqu’a l’edition benedictine. Toutefois, deux nouveaux sermons (150 et 7) furent inseres au tome VI ; Erasme en avait, sans doute, recpu le texte de son ami Martin Lipse, chanoine regulier a Louvain. L’edition de Froben-Erasme fut reproduite telle quelle en I53I~32 a Paris, mais augmentee de dix-sept nouveaux ser¬ mons tires d’un manuscrit de la Chartreuse de cette ville. Aucun de ceux-ci n’a trait a l’Ancien Testament. En 1543, la maison Froben publia a nouveau les Opera omnia. Le tome X, celui des sermons, ne presente pas de progres notable sur l’edition de 1528-29. 11 en est autrement de celle de 1556, assuree derechef par Erasme : elle comporte cinq nouveaux sermons (4. 37. 73. 96. 57), dont une copie, prise par Martin Lipse, avait ete communiquee par Jean Vlimmerius, neveu de ce dernier et, lui aussi, chanoine re¬ gulier. Vlimmerius publia a Louvain, en 1564, d’apres les papiers laisses par son oncle Martin Lipse et ses propres notes, un important recueil de sermons en majeure partie inedits. Le volume ne comprend pas moins de 130 articles. Parmi les sources manuscrites explores, on discerne un exemplaire de la collection De alleluia et un autre de la collection De lapsu mundi.

XXVI

INTRODUCTION

Entreprenant, apres la mort d’lirasme (1536), une nouvelle edition des Opera omnia, les freres Froben s’en remirent a Vlimmerius pour la revision du tome X. Le volume parut en 1569. Vlimmerius etait particulierement bien prepare. A l’aide des copies et collations prises par son oncle et par lui-meme, il revit les textes deja anterieurement publies dans les series traditionnelles. De plus, il institua une s6rie supplementaire, intituRe De diuersis. Il y plaqa les sermons qui ne figuraient pas dans les Editions baloises anterieures, c’est-a-dire, en gros, les nouveaux sermons publies par ses soins en 1564 et, en outre, les sermons inedits qu’il avait recemment decouverts dans des manuscrits de Cambron. De ces manuscrits, Vlim¬ merius ne specifie pas la nature, mais il est aise d’y reconnaitre des temoins de l’homiliaire des Sancti catholici Patres. Les exemplaires de cette edition frobenienne de 1569 sont devenus excessivement rares. Une nouvelle etape commence avec l’edition des Opera omnia etablie par les Docteurs de Louvain et imprinRe a Anvers, chez Plantin, en 1576-77. Les sermons occupent toujours le tome X, et c’est Vlimmerius qui fut charge de les mettre au point. En realite, il se contenta de reproduire le texte balois de 1569, qui, du reste, etait son oeuvre. Parmi les nombreuses reimpressions qui furent faites, en divers pays, de l’edition des Docteurs de Louvain, celle qui parut a Paris en 1586 est caracterisee par l’adjonction de treize nouveaux sermons. Ceux-ci etaient tires d’un manuscrit de la Grande-Chartreuse, oil ils se trouvaient groupes dans Tordre qu’a conserve l’edition parisienne. Ce manuscrit est perdu, disparition d’autant plus facheuse, que les onze pre¬ miers sermons forment une collection antique, celle que nous avons presentee plus haut en la qualifiant de Carthusienne. Apres Vlimmerius, le jesuite Jacques Sirmond occupe une place des plus honorables parmi les erudits qui contribuerent a faire connaitre de nouveaux sermons. Il publia a Paris, en 1631, un elegant volume presentant quarante sermons in¬ edits, tous authentiques. Nous y relevons, pour l’Ancien Testament, les sermons de l’6dition benedictine 5. 20. 19. 21. 24. 35. 41. 45. Sirmond innova en indiquant la provenance et, parfois, la cote des manuscrits utilises, exemple qui devait etre suivi par les Mauristes. La plupart subsistent encore, et les plus notables representent des collections comme De paenitentia, De bono coniugali, De diuersis et le Collectorium de Robert de Bardi. Nous n’avons pas a nous attarder aux nouveaux sermons publics par Jerome Vignier a Paris, en 1654-55, car aucun ne conceme l’Ancien Testament. Nul n’ignore les nRrites de T edition benedictine, dont le tome V consacre aux sermons parut a Paris en 1683. Les

INTRODUCTION

XXVII

series traditionnelles sont abandonnees et les sermons distri¬ butes en quatre nouvelles classes, plus rationnelles : De scripturis, De tempore, De sanctis et De diuersis. Une discri¬ mination severe exclut les sermons incertains ou apocryphes, qui sont relegues dans une s6rie supplemental (Sermones dubii) et dans l’Appendice. En outre, le volume est amplifie de dix-huit sermons inedits. Grace a leur riche documentation manuscrite, sur laquelle s’exergait un sens critique des plus aigus, les Mauristes amenderent sensiblement les textes. Cet¬ te oeuvre monumentale fait toujours autoritd. Cependant, on s’apercevra qu’elle laisse encore place a des ameliora¬ tions parfois profondes, car nous disposons aujourd’hui de manuscrits beaucoup plus nombreux et de caractere plus varie; surtout, nous connaissons mieux l’histoire de la tradition manuscrite, qui est d’un si prticieux secours pour l’elimination des variantes fautives. II faudra attendre les toutes dernieres annties du xviiie siecle, pour que soient mis au jour de nouveaux sermons, et la liste n’a pas cesse de s’allonger. Bornons-nous a presenter rapidement les noms des editeurs : M. Denis, O. Fraja Frangipane, A. B. Caillau, A. Mai, Fr. Liverani, les auteurs de la Bibliotheca Casinensis, G. Morin et A. Wilmart. On trouvera dans le volume Sancti Augustini Sermones post Maurinos reperti (Miscell. Agostin. I, Rome 1930) tous les renseignements souhaitables a leur sujet. C’est par Denis que fut utilisee pour la premiere fois la collection Campanienne, et celle de Bobbio par Mai. Nous n’avons pas a insister ici sur la collection de Wolfenbuttel, a la decouverte de laquelle est attache le nom de dom Morin, car elle ne renferme aucun sermon se rapportant a l’Ancien Testament. Apres 1930, vingt-neuf nouveaux sermons ont ete edites par C. Lambot; est repris dans le present volume le sermon 24 [= 20 A de la nouvelle edition].

III. LA PRESENTE EDITION Le numerotage des sermons institue par les Mauristes suit l’ordre de l’Ancien Testament : livres, chapitres, versets ; nous l’avons conserve. Les sermons parus apres les Mauristes sont inseres a la place qu’imposent les passages bibliques auxquels ils se rapportent. Cependant, leur numero d'ordre est celui du sermon des Mauristes qui precede, mais accompagne d’une lettre de l’alphabet et de 1’indication de la place que le sermon occupait dans l’edition originale. C’etait la maniere la plus commode de ne pas troubler les habitudes acquises. Chaque sermon est precede d’une notice explicative, comportant l’indication des collections manuscrites, des principales editions, des temoignages anciens, un aper 754-755 Matth. 26,

52-

£

720 sed] om. D 727 uel] om. D 727 patientiam] patientia y 728 ei] om. a 729 typo g, tipo y S e 729 superbiae] superbia a 729 tumuerunt] umuerunt a 1 m. 729 abuerunt aim. 729 tollerantiam a 731 sustinit a 732 illud] ilium aim. 733 per] om. a 733 habetur] aliud aberent se a 1 m., quod deleuit 2 m., et in marg. habetur 733 diuiserunt] diuiserun a 1 m. 734 *scismata /3 y 8 e £ D 735 hos] *ipsos y 735-730 senserant a 730 immagines a 730 fanthasmatum e, phantasmatum maur. 730-737 et erraue¬ runt] om. y 8 e, terrauerunt a 738 inuenientis e 1 m. 740-743 ille ... quomodo accipitur bis scripsit aim. 743 propter] om. /3 1 m. 747 datus est] sup. ras. a 2 m. 748 nisi] add. quia D maur. 748 aliquit a 748 mysterii] misteriis a 748 significatur] *significaret a 748 malo] gladio D maur. 749 et] om. a 749 a] om. aim. 749 misterio a e 750 hoc] om. aim. 752 glaudium a 753 *et in gl. s. uiuunt et in gl. s. moriuntur a 753 in1] om. £

SERMO IV, 34-35

45

runt, in quo frustra praecisi sunt. Nostis autem quot partes fecit pars Donati, nec arbitror latere sanctitatem uestram, quia qui gladio percutit, gladio perit. Dictum est illi : In gladio tuo nines. Sic et illi qui non recesserunt ab ecclesia, et 760 tales sunt quales si foris essent. Qui enim amant honores suos in ecclesia, omnino tales sunt qui amant in ecclesia commoda sua saecularia. Et ipsi palea sunt. Sed uentus deest, ideo non uolant de area. Hoc est quod dico breuiter, tentatio deest, nam uolarent de area. Denique quando contra illos aliquid 765 egerit ecclesia, quomodo facile se praecidunt ! Quomodo facile extra colligunt, et tamen nolunt dimittere principatus suos ! Quomodo pro ipso principatu mori uolunt ! Quomodo tenere uolunt sub se plebes, et non dimittere plebes unitati Christi ! Quomodo uolunt facere oues suas, quas suo sanguine non 770 emerunt, et ideo uiles habent, quia non emerunt ! Quid opus est hinc diutius disputare ? Attendite illos per uniuersam ecclesiam, uidete tales, et eos qui intus sunt, et eos qui inuenta occasione de aera uolauerunt et uolunt secum trahere grana. Sed grana uera et plena tolerant paleam et manent in area 775 usque in finem, quo usque ueniat ultimus uentilator : sicut ille cum pellibus haedinis tolerauit aliena peccata, et meruit accipere benedcitionem paternam. 35. Quare autem suggillatus benedixit Isaac ? Iam enim necessitate, iam coactus pater eius dixit illi: Ecce ab ubertate 780 terrae erit tibi habitatio et a rore caeli. Et ne ideo te putes bonum : In gladio tuo uiues, et fratri tuo seruies. Sed ne de te desperes, quia potes te corrigere : Erit autem, cum deposueris et solueris iugum de collo tuo. Ecce ab ubertate terrae et a rore caeli accipiet. Sed Isaac suggillatus proicit illi benedictionem,

769-770 Cf. Act. 20, 28.

« —£ D

778-781 Gen. 27, 39-40.

782-783 Gen. 27, 40.

756 quo] ita a g, quot ceteri et maur. 756 frustra] ita a £, frusta g y 8 e D maur. 756 praecisi] praecisa elm. 756 autem] om. D maur. 758 qui] om. a 758 per¬ cutit] percuttit aim, percutit 2 m., perculit g y 8 e t, 2 tn. (percutit 1 m) D 758 perit] periit 8 e £ D maur. 759 Sic et] Si cum (um sup. ras. 2 m.) a (et om.) 759 illi] illis D 759 recesserunt] add. et a 1 m., eras. 2 m. 760 amant] manat a 1 m., m eras. 2 m. 762 Et ipsi] om. a 1 m. 762 deest] est a 1 m. 763-764 Hoc est... de area] om.p. homoeot. g 1 m. D 763 preuiter aim. 763 temtatio a 763 deest] est aim. 765 egerit] agerit a, gerit y Se 765 praecedunt aim. 766 tamen] om. y 8 e £ D maur. 766 principatus] principatos ex arcbetypx) a g y 8 £, principatum D maur. 766 suos] suum '£ D maur. 767 principatu] principatum a 767-768 tenere inter et uolunt, locus eras, a 768 sup a 768 plebes1] plebs aim. 768 timittere aim. 768 unitate a 769 suo] suos a 771 diutius] dius aim. 773 grana trahere y 8 e £ 774 tolerant ] ant sup. ras. a 2 m. 778 subgillatus a 1 m., sugillatus a 2 m. maur., suggilatus g, suggillatus y 8 e £ D 778 Isaac benedixit 8 maur. 779 iam] om. D 779 ubtate aim. 780 habitatio] benedictio D 781 Sed] et y

781 te] om. aim.

782 te] om. aim.

6

782 desperes] de sup. ras. a 2 m.

782 potes] pot a

784 sugillatus a maur. AUG.

XLI

46

SERMO IV, 35-36

non dat. Nonne fit modo in ecclesia malis hominibus qui uolunt perturbare ecclesiam, ut tolerentur ad necessitatem ipsius pacis, ut admittantur, ut habeant sacramenta communia ? Et aliquando scitur quia mali sunt, et conuinci forte non possunt. Vt emendentur et degradentur, ut excludantur, 790 ut excommunicentur, non possunt conuinci. Si institerit aliquis, aliquando itur in disruptiones ecclesiae. Cogitur gubernator ecclesiae tamquam dicere : ‘Ecce ab ubertate terrae erit tibi et a rore caeli; utere sacramentis ; tibi manducas iudicium, tibi bibis iudicium : Qui enim manducat et bibit 795 indigne, iudicium sibi manducat et bibit. Nosti quia admitteris ex necessitate pacis ecclesiae, non habes in corde nisi perturbationes et diuisiones. Ideo in gladio tuo uiues. Nam in eo quod accipis a rore caeli et ab ubertate terrae, non ibi uiues. Non enim hoc te delectat, aut suauis est tibi dominus. Si enim 800 hoc te delectaret, et suauis tibi esset dominus, imitareris humilitatem domini, non superbiam diaboli’. Quamuis ergo accipiat mysterium humilitatis domini a rore caeli et ab ubertate terrae, non tamen deponit superbiam diaboli cui nihil faciam qui semper seditionibus et dissensionibus gaudet. 805 Quamuis tibi sit ista communio a rore caeli et ab ubertate terrae, tamen in gladio tuo uiuis, et de seditionibus et dissen¬ sionibus aut gaudes aut terreris. Muta ergo te, et tolle iugum a collo tuo. 36. Haec uobis, fratres, pro magnitudine mysteriorum forte 810 pauca, pro tempore tamen et pro uiribus nostris et pro uestris multa dicta sunt. Et si forte enucleatius haec quaestio discussa non est, partim tamen magna mysteria, quae postea si tractentur, inueniuntur. Date ueniam et angustiae temporis et uiribus nostris et capacitati uestrae. Vultis plus capere, 815 crescite ; uultis crescere, bene uiuite. Qui enim non uult bene

785

794-795 1 Cor. 11, 29.

a — £ D

799 Cf. Ps. 33, 9.

785 fit] fiat a 789 tollerentur D 794 itur] igitur a 791 diruptiones a 1 m. y, dirruptiones £ 791-792 ecclesiae gubemator y 794 bibis] bebes a 1 m., bibes a 2 m. 794 manduca aim. 794 bibet a 795 Nosti] nostis a 795 quia] quod y 795 admitteris] et misteriis a 1 m., admiteris 2 m. 797 in1] om. ex archetypo a /S y 8 e £, suppleuerunt D et maur. 797 uiues] uiuis D 797 in eo] ideo a 798 ibi] tibi y 8 e 798 uiues] bibes a 799 delectat] lectat aim. 800 te] om. a 1 m., tibi ,8 800 esset tibi y 800 himitareris a 801-804 Quamuis ... gaudet] om. D 801 ergo] ero aim. 802 accipiat] accipiant elm. 802 humilitatis] humilitatem a 803 terrae] om. y e 804 diss. et sedit. maur. 804 dissentionibus] deditionibus a 1 m., seditionibus 2 m. 804 gaudit aim. 805 sit tibi 8 £ maur. 805 tibi] om. y e 805 ista] om. £ 1 m. 805 communia a 806 uiuis] uiues y 8 e £ 806 et de] om. jS y 8 e £ D maur. 807 Muta] multa aim. 808 a] de y e 810 et1] om. y 8 e 812813 pardm ... inueniuntur] om. D 812 si] sit a 813 inueniuntur] inuenientur 8 814 ueribus a 814 plus] om. D 815 uultis] add. plus y e 815 bene2] om. aim.

SERMO IV, 36

47

uiuere, non uult crescere. Has uobis epulas exhibuerit sanctus dominus deus noster per natalicia martyris sui Vincenti. Nomen uictoriae est. Amate autem, ut uincatis. Non enim deest persecutio. Diabolus persecutor est, numquam deficit 820 occasio coronae. Tantum miles Christi intellegat pugnam, et sciat quern uincat. Numquid quia non te urget hostis manifestus corporis, non te urget persecutor occultus illecebris carnis ? Quanta suggerit mala, quanta per cupiditatem, quanta per timorem ! Quibus illecebris persuadet ut eas ad 825 sortilogos, ad mathematicos, quando dolet caput. Qui dimittunt deum et eunt ad ligamenta diabolica uicti sunt a diabolo. Contra si cui suggestion fuerit, secundum corpus fortasse efficere remedia diaboli unde alius sanatus esse dicitur, quia accepto ab illo sacrificio suo deserit persequi corpus quia cor 830 obtinuit; ergo cuicumque suggesta fuerint ista remedia scelerata et dixerit : ‘Moriar potius quam talibus remediis utar ; si uult deus, flagellat et liberat me ; si nouit quia necessarium est, liberet me ; si autem scit quia debeo exire de hac uita, siue contrister, siue laeter, sequar uoluntatem domini; 835 ecce enim post paruum tempus qua fronte exiturus sum ad dominum ; non enim hoc mihi praestant remedia diaboli quod praestat deus, uitam aeternam, quare damno animam meam, emo paucos dies corpori meo ?’ Qui haec dicit et non it nec applicat cor suum ut faciat mala remedia, utique uincit. 840 Vnam rem dixi exempli gratia. Videtis certe iam quanta diabolus suggerit. Sed ubi est ? Vides ilium certe languere, uides anhelantem in lecto, uides uix mouentem membra, uix mouentem linguam : lassus iste diabolum uincit. Multi coro-

a— £ D

816 uiuere] bibere a 1 m. 816 Has] add. uero y 816 epulas uobis y 816 exiberuit a 1 m., exhiberuit 2 m. 816 sanctus] om. D maur. 817 natalicia] ita a, natalia ceteri et maur. 817 martyris] martiri a 817 Vincenti] ita a, Vincentii ceteri et maur. 818 Nomen] praem. Vincentius D maur. 818 amote a 818 autem] om. y € 818 ut] om. aim. 818 non inter et enim rasura a 819 persecutor] persecutes a 819 deficit] deficit a, desit jS y 8 e £ maur. 820 intellat aim. 821 sciat] sciet D 821 urguet jS 822 ocultus a 822 illecebris] inefabris a 1 m., inlecebris 2 m 823 sugerit a 824 persuadit a 824 ut] u a 1 m. 825 sortilegos maur. 825 matematicos a 1 m., mathemathicos £ 825 capud y 826 eunt] eut aim. 826 ad] a a 1 m. 826 diabulo a 827 suggestum] gestum, mendum ex archetypo omnes praeter D (correctione) et maur. 827 fortasse] forte y S e 828 efficere] effici a, efficit /3 y 8 e £, unde uidetur in archetypo fuisse, efficit, et quidem mendose ; efficere cor rectione D et maur. 830 obtenuit a, optinuit y £ 830 cuicumque] ita D maur., quicumque scripsit a ex archetypo, infausta corrections quaecumque y 8 t £ 830 sugesta a 830 fuerint] fuerunt a 831 dixerit] dixerat a 831 utar] om. aim. 835 fronte] forte a 2 m. 837 quare] add. ergo /} y 8 e £ maur. _ 837 animam meam] animae meae maur. 838 emo] praem. et D 838 it] id a 838 nec] et non film. 840 Vnum aim. 840 dixi] dixit aim. 841 sugerit a 841 Sed ubi est ?] a solus 841 ilium] add. iam e 1 m. 841 languore aim. 842 anelantem aim. 843 lasus a 843 diabolum] diabolus a

48

SERMO IV, 36-37

nati sunt in amphitheatre) pugnantes ad bestias. Multi in 845 lecto uincentes diabolum coronantur. Hac uidentur non se mouere posse, et intus in corde tantas uires habent, tantam pugnam exercent! Sed ubi est occulta pugna, ibi est occulta uictoria. 37. Quare ista diximus, fratres ? Vt quando celebratis ssonatalitia martyrum, imitemini martyres, nec putetis ideo uobis deesse posse occasiones coronae, quia modo desunt tales persecutiones. Nec modo enim desunt quotidie persecutiones a diabolo, siue per suggestionem, siue per molestias aliquas corporis. Tu tantum scito te habere imperatorem, qui iam 855 praecessit in caelum. Dedit tibi uiam qua sequaris, tene te ad ilium. Noli, cum uiceris, per superbiam tibi tribuere, quasi de uiribus tuis luctatus fueris. Sed praesume de eo qui dedit uires ut uinceres, quia ipse uicit saeculum. Et semper coronaris et martyr hinc exies, si omnes tentationes diaboli supe860 raueris. 858 Cf. Ioh.

a — £ D

16, 33.

844 ampitheatro a 1 m. 845 hac aduerbium] scripsi, han a 1 m., ac 2 m., ac /3 y £ £ om. D maur. 847 est2] om. y 8 e £ D maur. 849 celebratis] cebretis a 1 m.y celebretis 2 m. 850 nec] ne a £ 851 quia] quo aim. 851 tales modo desunt y 852 enim modo D 853 diabulo a 853 aliquas] aliquis aim. 854 Tu] om. a 855 tibi] enim y 1 m. 856 tibi per superbiam y 856 tribuere tibi £ 857 ueribus a 857 qui dedit] quid det aim. 858 uicit] uincit £ 858-859 coronaris] coronaberis D 859 exies] exis aim. 859 si] sic aim. 859-860 superaueris] add. Explicit tractatus sancti Agustini de Esau et Iacob a 2 m.. Explicit sermo de Iacob et Esau yS, Exp. s. sancti Augustini de Iacob et Esau y 8 8

V Collections manuscrites : De bono coniugali (C) n. 17. - De diuersis (D) n. 2, en d^pendance de C. - Tripartite (Tr.) I, n. 7, en d^pendance de D. - CoUectorium (Ro.) I, De luctatione Iacob, en dependance de Tr. Principales editions : Sirmond (1631) s. 1, d’apres un “uetus exemplar”, qui doit avoir 6t6 l’actuel Berlin, Staatsbibl. Phill. 1712, du xe s. et provenant du College de Clermont k Paris (cidessous C3) ; de plus, un ms. de Saint-Victor de Paris, aujourd’hui perdu : c’etait sans doute celui qui portait la cote C.C. 16, exemplaire de la collection D ; enfin le Collectorium (Paris B.N. lat. 2030, xV3 s.). - Mauristes (1683) s. 5 : le ms. de Saint-Victor deja utilis6 par Sirmond, le Collectorium (ms. mentionne ci-dessus) et un codex Colbertinus (ci-dessous a). Possidius X6. 64 : De luctatione Iacob cum angelo. - Hadrien Ier, Epist. 52 ad Carolum regem, de l’ann6e 791, ire partie, chap. 25 (Monum. Germ. hist. Epist. V, p. 27) ; 2e partie, chap. 9 (Ibid., p. 45) : De luctatione Iacob cum angelo. C’est uniquement par le canal de la collection C que le sermon nous est parvenu. II y a de bonnes raisons de penser que ce recueil est l’oeuvre de S. Cesaire d’Arles. Celui-ci y a insert en bloc quatre sermons qui se trouvaient d6jfi groupes, suivant le meme ordre, dans un volume de la bibliotheque d’Hippone : la relation apparait avec evidence, si l’on compare les articles 17-20 de la collection avec les numeros 64-67 de l’lndiculum de Possidius. II s’agit des sermons 5, 6, 45 et 137, qui probablement furent prononces dans cette succession, une meme annee, impossible a determiner. Nos cinq manuscrits de la collection C se partagent en deux branches : d’un cote C1-3,4-5; de l’autre C2. Le ms. C1 est du vievne s. Vraisemblablement ecrit en Italie, il se trouvait 4 Lorsch vers la fin du vme s. De ce ms. sont issus en pays rhenan, et par un intermediate commun, les mss. C3'4’5. Le ms. C2, provenant de Cluny, n’a pas laiss6 de descendance directe, mais c’est k la meme tradition que se rattache la collection D, de laquelle derive, tout comme Tr. et Ro., notre ms. a. Le sermon fut prononc6 au cours du Careme : “Accedunt multi, et modo tempus est ut in nomine Dei festinent accipere gratiam baptismi” (n. 2). C

De bono coniugali, accord des mss. : C1

D a

Rome Vat. Pal. lat. 210 (vi-vii) Lorsch, fol. 205T-2i2v (la seconde main parait etre contemporaine).

C2

Paris B. N. n.a.l. 1448 (ix) Cluny, fol. i64-i68v.

C3 C4

Berlin Staatsbibl. Phill. 1712 (x) College de Clermont a Paris (venu de Metz ?), fol. i9_27Gand B. Univ. 292 (x) Saint-Maximin de Treves, pages 25-33.

C6

Bruxelles B. R. 10615-10729 (xii) Nicolas de Cues, fol. 2^-3.

Collection De diuersis, ms. Troyes B. Ville 40, vol. X (xii) Clairvaux, fol. I25-I27v. Paris B. N. lat. 1974 (xiv) Colbert, origine inconnue, fol. 345-347v-

DE LVCTATIONE IACOB CVM ANGELO Haec maxime regula disciplinae necessaria est uiro christiano, ut uerburri dei audiat cum est in isto saeculo, ut attendat eum qui uenit saeculum saluare primo per misericordiam et 5 postea discretione per iudicium. Et ideo dominus noster Iesus Christus imitandum se nobis praebuit, ut quoniam christiani sumus aut ipsum imitemur aut alios* qui eum imitati sunt. Sunt enim quidam eorum qui christiani uocantur et non sunt, quos partim digessit ecclesia tamquam stercora, ut sunt omnes iohaereses et omnia schismata, quae etiam comparantur sarmentis infructuosis de uite praecisis et paleis quas ante uentilationem de area uentus rapit. Sunt autem alii qui intus mali sunt et ipsa communione catholica continentur, quos necesse est toleret christianus bonus usque in finem, quia uentilatio 15 messis huius et areae non erit nisi dies iudicii. Haec semper cantauimus uobis, et in nomine Christi arbitramur quia haerent in pectoribus uestris. Istae lectiones quae uobis leguntur, numquid modo primum uobis leguntur, et non eadem cotidie repetuntur ? Sicut autem lectiones dei cotidie 20 opus est ut repetantur, ne saeculi mala et spinae nascantur in cordibus uestris et offocent semen quod ibi seminatum est, sic oportet et sermonem dei uobis semper repeti, ne obliti dicatis uos non audisse quod dicimus nos dixisse. 2. Accedunt multi, et modo tempus est ut in nomine dei 25 festinent accipere gratiam baptismi, credentes dimitti sibi omnia peccata quae antea commiserunt, prorsus omnia, exire inde nihil debentes domino ; quemadmodum seruus ille qui rationem reddebat domino suo, inuenit ilium debere decern milia talentorum, sic tamen recessit nihil debens, non quia 30 nihil ipse debebat sed quia ille misericors erat, dimisit omnia et debitorem absoluit. Et tamen, fratres, quomodo nos terruit uehementer idem ipse seruus! Quia noluit dimittere conseruo

5 245 enim] om. C3‘4'5 a 245-247 Quid est hoc ... ad petram] om. G3'4'5

58

SERMO V, 7

retur : Noli me tangere, nondum ascendi ad patrem. Quare ? Nemo ilium tetigit corporaliter, nisi ascendit ad patrem ? Adhuc hie erat, palpauit cicatrices discipulus qui non credebat. 250 Quomodo ergo nolebat se tangi, nisi quia hoc figurate dictum est ? Ilia mulier ecclesia erat. Et hoc est : Noli me tangere, noli me carnaliter tangere, sed qualis sum aequalis patri. Quamdiu autem non me intellegitis aequalem patri, noli me tangere, quia non me, sed carnem meam tangis. Dicit enim in 255 euectione profectus sui Paulus : Et si noueramns secundum carnem Christum, sed nunc iam non nouimus. Et : Vetera transierunt, ecce facta sunt noua ; omnia autem ex deo. Quid est : Et si noueramus secundum carnem Christum, sed nunc iam non nouimus ? Quia quando eum carnaliter noueramus, non 26oputabamus nisi quia homo erat tantum. At uero posteaquam* gratia eius inluxit nobis, intelleximus uerbum aequale patri. Tenebat ergo et luctabatur, quasi cum carnali habitu Iacob amplecti uolens. Ille autem dicebat : Dimitte me, car¬ naliter, quia ecce iam mane est, ut spiritaliter inlumineris : id 265 est, Noli me putare hominem. Dimitte, quia iam mane est. 'Mane' in luce ueritatis intelleximus et sapientiae, per quam facta sunt omnia. Ipsa perfrueris, cum nox ista transient, hoc est iniquitas huius saeculi. Tunc enim fit mane, cum uenerit dominus, ut ita a nobis uideatur quemadmodum ab 270 angelis uidetur. Quia nunc uidemus per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Teneamus ergo hoc, fratres, quod dictum est: Dimitte me. Ecce iam mane est. Sed ille quid dixit ? Non te dimittam, nisi me benedixeris. Quia per carnem nos prius benedicit dominus. Norunt fideles quid accipiunt, quia 275 per carnem benedicuntur. Et sciunt quia non essent benedicti, nisi caro ilia crucifixa daretur pro saeculi uita. Quomodo au-

249 Cf. Ioh. 20, 28. 264.265 Gen. 32, 26. 273 Gen. 32, 26.

C D a

C D a hadr. C D a

C D a hadr.

251.254 Ioh. 20, 17. 266-267 Cf. Ioh. 1, 3.

255-25? 2 Cor. 5, 16-18. 270-271 1 Cor. 13, 12.

268272-

247 nondum] add. enim C1 248 adscendit] praem. cum C* D a maur. 249 discipulos C1 1 m. 249 credidebat C1 1 m. 251.252 noli] nolite C* 1 m. 252 noli me carnaliter tangere om. p. homoeot. aim. 252-254 sed qualis sum ... noli me tangere] om. p. homoeot. D a 253 Quamdiu ... patri] om. p. homoeot. £•3.4.5 mauriam omiserunt cum contextu D a 253 Noli] nolite C4 1 m. 257 transierunt] add. et C3,4-8 258 si et C2 260 homo tantum erat D 260-261 posteaquam] *postquam C2 a D maur. 261 inluxit] ita C 261 nobis] praem. in C1 1 m. 262-264 ^ Tenebat... inlumineris excerpsit Hadrianus PP., epist. 52, it, cap. 9 (p. 45) 262 cum] eum O8 maur. 264 inlumineris, ita C hadr. desinit hadr. 265 Dimitte] add. me C3,4 2 m-s 266 quam] quern C4 1 m. 268 fit] fiet D a maur. 269 quemammodum C1 270 nunc] tunc C3 1 m. 271 hoc] om. C3 272 me] om. C3'4,5 272 Ecce] quia edit. 272 quid] qui C1 273-276 Non te dimittam ... pro saeculi uita excerpsit Hadrianus PP, epist. 52, i, cap. 25 (p. 27) 273 me] om. hadr. 273 benedixeris me C8 274 benedicit] benedixit C3 a 274 quid] qui C3-4-8 276 uita *[ hadr.

SERMO V, 7-8

59

tem benedicitur ? Quia praeualuit deo, quia tenuit fortiter et perseuerauit et de manibus non amisit quod amisit Adam. Teneamus ergo fideles quod accipimus, ut benedici mereamur. 280 8. Pars arida Iacob christianos malos significat, ut in ipso Iacob et benedictio sit et claudicatio. Benedictus est ex parte bene uiuentium, claudicat ex parte male uiuentium. Sed adhuc in uno homine est utrumque. Erit autem diremtio et discretio postea. Quod optat in psalmo ecclesia dicens : Iudica me deus 285 et discerne causam meant de gente non sancta. Ita sane, quia dicit euangelium : Si scandalizauerit te pes tuus, abscide eum et proice abs te. Expedit enim tibi unum pedem habentem intrare in regnum dei, quam cum duobus pedibus ire in ignem aeternum. Isti ergo mali praescidi habent in fine. Modo clauda 290 est ecclesia. Vnum pedem fortiter ponit, alterum inualidum habet. Paganos attendite, fratres. Inueniunt aliquando chris¬ tianos bonos, seruientes deo, et ammirantur et adducuntur et credunt. Aliquando attendunt male uiuentes et dicunt, ‘Ecce christiani’. Sed isti male uiuentes ad latitudinem per295 tinent femoris Iacob tacti, qui aruerunt. Tactus autem domini manus est domini corripiens et uiuificans. Ideo ex parte benedicitur, et ex parte arescit. Et istos male uiuentes in ec¬ clesia dominus ostendit, quia inde est quod scriptum est in euangelio, quia cum creuisset herba apparuerunt zizania, quia 300 cum coeperint homines proficere tunc incipiunt malos sentire. Haec nota sunt uobis, ex dono dei efficitur ut cognoscantur. Sed modo toleranda sunt zizania usque ad finem messis, ne forte eradicando zizania, eradicetur simul et triticum. Veniet autem tempus ut exaudiatur ecclesia dicens : Iudica me deus 305 et discerne causam meam de gente non sancta, cum dominus uenerit in claritate sua cum angelis suis* sanctis, et colligentur ante eum omnes gentes, et segregabit eos, sicut pastor segregat

284-285 Ps. 42, 1. Cf. Matth. 13, 29.

D a

286-289 Matth. 18, 8. 304-305 Ps. 42, 1.

299 Cf. Matth. 13, 26.

803

305-310 Matth. 23, 31-34.

278 amisit1] dimisit edit. 278 quod amisit2] om. p. bomoeot. D 279 accipi¬ mus] accepimus C5 D a maur. 279 ut] et a 1 m. 281 et1] om. C2 D a 282 claudicat ... uiuentium2] om. p. bomoeot. C3 283 utrumquae C1 1 m. 283 diremtio] ita C 286 euaggelium C1 286 abscide] abscite C3, abscinde edit. 289 praecidi] praescindi D maur. 292 ammirantur, ita C 295 qui] quia £•3.4.5 295 aruerunt] aruit D a maur. 296 corripiens] corripians Ci 1 m., corripientis C2 1 m. 296 et] om. C2 1 m. 297 benedicitur] dicitur C4 1 m. 298 ostendit dominus D a maur. 298 scribtum C1 299 euaggelio Cl 302 tolleranda C4'5 302 ad] in a 305 de gente non sancta] et ctr C4, et cetera C5 306 aggelis C1 306 suis] * om. C2 D a maur. 306 colligentur] colligent C5

6o

SERMO V, 8

ones ab haedis, et ponentur iusti ad dexteram, haedi autem ad sinistram. Et illis dicetur : Venite benedicti patris mei, percipite 310 regnum, Mis autem : Ite in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius. 310-311 Matth. 25, 41. CD a

308 dextram C1 309 dicitur C3 309 benedicti] om. C3 311 aggelis C1 311 eius] add. Explicit O'2'4'5, Expl. de lucta Iacob O 2 m.y Explicit de luctatione Iacob C3

VI Collections manuscrites : De bono coniugali (C) n. 18. - De diuersis (D) n. 4, en dependance de C. - Tripartite (7>.) I, n. 8, en dependance de D. - Collectorium (Ro.) I, De eo quod apparuit dominus Moysi in rubo, en dependance de Tr. Principales editions : Vlimmerius (1564), s. 21, d’apres un ms. proche du texte de la collection D; dans l’edition des Docteurs de Louvain (1577), reprise de la precedente, le sermon forme le n. 17 de la classe De diuersis. - Mauristes (1683) : mss. dejit utilises pour le sermon 5 ; en outre, un Colbertinus (ci-dessous /?). Possidius X6. 65 : De uirga conuersa in serpentem et manu colorata et aqua in sanguinem. - Hadrien Ier, Epist. 52 (cf. sermon 5), ire partie, chap. 26 (Monum. Germ. hist. V, p. 28) : De eo quod apparuit Deus, et uirga et manu colorata et aqua in sanguinem.

Comme celle du sermon 5, la tradition du sermon 6 se ramene toute entiere a la collection C. Les mss. a (3 y se rattachent, sans toutefois en descendre, au ms. C2. Le ms. 8 releve du type D. Aucune donnee ne permet de dater le sermon, meme approximativement. C

De bono coniugali, accord des mss. : Rome Vat. Pal. lat. 210 (vi-vii) Lorsch, fol. 212^224 (la seconde

C1

main parait contemporaine).

C2

Paris B. N. n.a.l. 1448 (ix) Cluny, fol. i68v-iyo.

Cs

Berlin

C*

Gand B. Univ. 292 (x) Saint-Maximin de Treves, pages 25-33.

C5

Bruxelles B. R. 10615-10729 (xii) Nicolas de Cues, fol. 3-3T

Staatsbibl. Phill. 1712 (x) College de Clermont a Paris (venu de Metz ?), fol. 27-30.

a

Paris B. N. lat. 2730 (ix) Fleury, fol. 63-65.

/I

Paris B. N. lat. 2731 (xi) Colbert, origine inconnue, fol. 174-179.

y

Paris B. Arsenal 586 (xii) Fontenay, fol. 109-110.

D

Collection De diuersis, ms. Troyes B. Ville 40, vol. X (xii) Clairvaux, fol. 127^-129.

8

Paris B. N. 1974 (xiy) Colbert, origine inconnue, fol. 347v-348v.

7

AUG. XLI

DE EO QVOD APPARVIT DOMINVS MOYSI IN RVBO ARDENTI Cum sanctae lectiones legerentur, in ea quae scripta sunt in prima lectione quae nobis recitata est animum intendimus, 5 et ea quae dominus suggerit breuiter cum uestra sanctitate participare curamus, ne carnaliter accipientes diuina mysteria, non solum non proficiatis sed etiam deficiatis. Occurrit enim primo aspectibus nostris ex ilia lectione diuina, quod deus apparuit Moysi. Apparere autem deus per substantiam suam, io sicuti est, nonnisi mundis cordibus dignatur. Sic enim scriptum est in euangelio : Beati mundicordes, quoniam iftsi deurn uidebunt. Oculis autem corporalibus sanctorum, si quando deus uoluit apparere, non per se ipsum sed per creaturam uisibilem atque sensibilem, quantum ista carne sentiri potest, apparuit, 15 uel per uocem sonantem, id est, auribus, uel per ignem oculis, uel per angelum in aliqua uisibili specie apparentem, sed personam dei gestantem. Sic intellegamus, fratres, apparuisse Moysi deum. Non enim maiestas ilia quae fecit caelum et terram, quae regit uniuersum mundum, cui semper inhaerent 20 angeli contemplando eius pulchritudinem mentibus puris, oculis autem hominis mortalibus potuit apparere, nisi assumta uisibili et sensibili creatura quae ad istos oculos uisibiles cor¬ poris pertinet, quando quidem et ipsa sapientia dei, per quam facta sunt omnia, humanis oculis non appareret nisi mortalem 25 carnem assumeret.

3 sanctae lectiones : de ces lectures, seule la premiere, Exode 3-4, 17, est mentionnee explicitement. 8-9 Cf. Ex. 3, 2. 11-12 Matth. 5, 8. 23-24 Cf. Ioh. x, 3.

C a /? y 1-2 Inscriptio ex C a ft y D 8 ; titulum apud Possidium et Hadrianum lege supra D 8 1 apparuit] apparuerit C2 1 Mosi C1 2 rubro C2 1 ni. 2 ardenti] om. y D 8, add. inibi et sermo de Esaia profeta C1 2 m., Inibi et sermo de Esaia propheta C3'4'5 3 Cum] dum y 3 scribta O’2 4 animum] animo C2 2 m. D 8 maur. 6 ne] nec y 1 m. 8 deus] dominus C3 8 9 deus] om. D 8 maur. 10 mundis cordibus] mundicordibus y 1 m. D maur. 10 scribtum C1 11 euaggelio C1 11 mundicordes] ita C11 m3 D a 2 m. ft y, mundo cordes C1 2 m-2'4 a 1 m., mundi cordis 8, mundo corde C6 maur. 12 Oculis] oculi C1 1 m. 13 non] om. y 14 sentibilem C1 1 m. 14 quantum] add. in C6 14 apparuit] ab archetypo aberat nam om. C a ft y 8, suppleu. D maur. 15 id est] om. C2 2 m. D 8 maur.

16 aggelum C1 17 intellegamus] intellegimus C2, intelligimus C5 D 8 maur. 18 Moysi] om. ay 18 Nonsenim C3 1 m. 19 quae] praem. et 8 maur. 19 inherint C3 1 m. 20 aggeli C1 20 puris mentibus D 8 maur. 21 oculis] oculi C1 1 m., occulis ft 21 autem] om. C2 2 m-3-4-6 D 8 maur. 21 mortalibus hominis C2 1 m. a ft y D 8 maur. 21 potuit] om. C3, praem. et exp. non C2, praem. non a ft y 22 uisibili et] om. a 22 et sensibili] om. ft y 22 sensi¬ bili] ita C1,2 2 m- D 8 maur., uisibili C2 1 m. a 2 m., nisibili (sic) a 1 m., corporali C3 4'6, defic. ft y 22 uisibiles] uisibilis a 23 quam] quern D 8 maur. 24 mortalem] humanam D maur. 25 adsumeret C.2

SERMO VI, 2-3

63

.

2 Quomodo ergo uerbum dei, id est, films dei ut appareret oculis carnem assumsit, sic semper deus, ut appareret oculis hominum, in aliqua creatura uisibili apparere dignatus est. Nam apertissime habes in Actibus apostolorum, quia angelus 30 apparuit Moysi in rubo. Numquid ista scriptura uera, et ilia falsa est ? aut ilia falsa est et ista uera ? Sed quid ? Si christiani sumus, si bene credimus, ambae sunt uerae. Si ergo ambae sunt uerae, quomodo hie deus apparuit, quomodo ibi angelus dicitur apparuisse, nisi quia die spiritus, qui in Actibus 35 apostolorum agens loquutus dixit apparuisse angelum, exposuit hanc lectionem quomodo apparuit deus ? Ilia declaratio, expositio est obscuritatis huius. Ne intellegeres deum per seipsum apparuisse, illic tibi expositum est quemadmodum apparuerit deus per creaturam angelicam. Sed quid miraris 40 quia dicitur, cum apparet angelus : Dixit deus, et : Vocauit deus Moysen, et accessit ad locum, et : Dixit dominus ad Moysen ? Quia non attenditur templum angelus, sed inhabitator angeli. Ipse enim angelus templum dei erat. Si enim in homine dignatur habitare et loqui, ut quando propheta lo45 quitur, dicatur : ‘Dixit deus’, quanto magis per angelum ? Et cum dicitur : ‘Dixit deus per Esaiam’, quid erat Esaias ? Nonne homo portans carnem, natus de patre et matre sicuti omnes nos ? Et tamen loquitur, et quid dicimus in eloquiis ipsius ? ‘Haec dicit deus’. Quomodo ergo deus, si Esaias, nisi 50 quia deus per Esaiam ? Sic et hie loquente angelo dicitur deus loqui. Quare, nisi quia per angelum deus ? 3. Aduertite itaque, soluta quaestione, etiam illud, in cuius rei signum uidetur factum, quod in rubo apparuit, et rubus non comburebatur*, non incendebatur, et apparebat tam5 5 quam ignis, et non incendebat rubum. Putamus rubum bo-

29-30 Cf. Act. 7, 30. 34-35 Cf. Act. 7, 30. 41-42 Ex. 3, 15. 49 Cf. Is. 50, 1.

40 Ex. 3, 14.

40-41 Ex. 3, 4.

C a ft y 26 est] om. aim. 27 assumsit] ita C1 28 est] deat C3 1 m. 29 habes] D 8 habet C4 1 m. 29 aggelus C1 30 rubo] rubro C3 1 m. 30 scribtura C1 31 uera et ista falsa est D maur. 34 aggelus C1 34 quia] om. C2 a y 35 agens loquutus] om. D 8 maur. 35 agens] om. C4 1 m. y 35 aggelum C1 37 obscuritatis] obscu euanidum in C3 38 quemammodum C1 39 angelicam creaturam y 39 angelicam] aggelicam C1, angelum C2 a 2 m. fi D 8 maur. 39 Sed] sic a y maur. 39 quid] quod ay 40 cum] eum O' 40 apparet] appareret ayD 40 aggelus O 40 Dixit] dicit C4'6 42 templum] templi C3 42 aggelus C1 43 aggeli. aggelus C1 43-44 dignatur in homine D 8 maur. 44 ut] et C3, om. y 44 propheta quando C4,5 45-40 dicatur ... Esaiam] om. Cb 45 aggelum C1 47 sicuti] sicut C6 49 deus1] dominus edit. 49 deus2] om. D 49 si] om. C3 50 aggelo C1 51 aggelum C1 52 illud] istud edit. 53 rei] ei C4'5, om. C3 54 comburebatur] * cremabatur £-i.3.4.5 54 incendabatur C* 1 m. 55 Putamus] putamusne C3-4,5

64

SERMO VI, 3-5

num aliquid significare, cum sint spinae ? Spinae peccatores significant. Ergo rubus significabat populum iudaeorum ple¬ num spinis, plenum peccatis. Et cum magna ibi dei maiestas appareret in populo, non sunt consumta peccata, quomodo 60 hoc igne non exustae sunt spinae. Si enim consumsisset ignis spinas, significaret quia et uerbum domini quod dictum est iudaeis consumsisset peccata illorum, et lex ilia finiret iniquitates ipsorum. Sic est ignis in rubo, quomodo lex in iudaeis ; sic sunt spinae rabi, quomodo peccata iudaeorum ; sic ignis 65 hie non cremauit spinas, quomodo lex ibi non consumsit peccata. 4 Loquitur autem deus ad Moysen - iam ilia nostis, et non diutius uos tenere debemus, propter angustias temporis - : Ego sum qui sum ; Misit me qui est. Cum enim quaereret no70 men dei, hoc dictum est : Ego sum qui sum. Et dices filiis Israhel, Qui est misit me ad uos. Quid est hoc ? O deus, o domine noster, quid uocaris ? ‘Est’ uocor, dixit. Quid est, 'Est uocor’ ? Quia maneo in aeternum, quia mutari non pos¬ sum. Ea enim quae mutantur non sunt, quia non permanent. 75 Quod enim est, manet. Quod autem mutatur, fuit aliquid et aliquid erit; non tamen est, quia mutabile est. Ergo incommutabilitas dei isto uocabulo se dignata est intimare : Ego sum qui sum. 5. Quid est ergo, quod postea iterum aliud nomen sibi dixit, 80 cum diceretur : Et dixit dominus ad Moysen, Ego sum deus Abraham, et deus Isaac, et deus Iacob* : hoc mihi nomen est in sempiternum ? Quomodo iliac hoc uocor quia sum, et ecce hac aliud nomen : Ego sum deus Abraham, deus Isaac, et deus Iacob. Quia quomodo est deus incommutabilis, fecit omnia per 85 misericordiam, et dignatus est ipse filius dei mutabilem carnem suscipiendo, manens id quod uerbum dei est, uenire et subuenire homini. Induit ergo se carne mortali ille qui est, ut dici posset, Ego sum deus Abraham, deus Isaac, et deus Iacob.

.

69-71 Ex. 3, 14.

C a p y D 8

77-78 Ex. 3, 14.

80-82 Ex. 3, 15.

88 Ex. 3, 15.

56-60 Spinae peccatores ... sunt spinae] om. p. bomoeot. C2 a p y D 8 maur. 57 significant] significat C1 58 spinis] spinas C1 1 m. 58 pecatis C1 1 m. 59 consumta] ita C1, sumpta C4 1 m. 60 consumsisset] ita C1 63 Sic] praem. Si enim C2 a p y D 8 maur. 63 est] om. C2 a P y D 8 maur. 64 iudaeorum] eorum C3 64 sic] si C2 a 1 m. 65 hie] om. him. 65 ibi] om. C2 a [3 y D 8 maur. 65 consumsit] cremauit C2 a p y D 8 maur. 67 deus] dominus C5 P y D 8 maur. 67 nostis] nostris C1 1 m. 69 Misit] mit C1 1 m., praem. et a 2 m. y 70 Et] haec D 8 maur. 70 dicis Cl 71 Israhel] ita C1-2 72 est2] om. a 80 dominus] deus D maur. 81 * et deus Isaac et deus Iacob C2 a p y D 8 maur. 81 nomen mihi 8 82 iliac] ille C3-4-6 82 uocor hoc maur. 83 hac] hoc C3-4-5, hue a p y 83 Habraam C2-s 83 Abraham] add. et a y D maur. 83 Ysaac D 8 83-84 deus Ysaac, deus Abraam et deus Iacob 8 85 dignatus] dignus Cl 1 m. 88 Ego sum] om. y 88 Abraham] add. et a p y 8 maur.

SERMO VI, 6-7

65

.

6 Deinde signa iam attendite, quae signa dedit deus* Moysi. Cum diceret : Si mihi dixerit populus, Non te misit deus, quibus signis ostendam quia misisti me ? dictum est : Proice uirgam, quam habes in manu tua. Proiecit uirgam, et factus est serpens, et exhorruit Moyses. Ait iterum dominus : Adprehende caudam eius. Et facta est uirga sicut erat. Dedit et 95 aliud signum : Mitte manum in sinum. Et misit manum. Produc earn. Produxit, et facta est alba sicut nix, id est, leprosa. Color enim albus in cute humana uitiosus est. Mitte illam iterum in sinum. Misit, et recepit colorem suum. Dedit ei tertium signum : Tolle aquam de flumine, et funde in aequalem locum. 100 Tulit, fudit, et conuersa est in sanguinem. In his signis audiet te populus. Si in primo non audierit, in secundo aut in tertio audiet. 7 Nos ea quae significant, quantum dominus adiuuat, tendamus edicere. Virga regnum significat, serpens mortali105 tatem. A serpente enim homini mors propinata est. Ipsam mortem dignatus est dominus assumere. Virga ergo ueniens in terram serpentis speciem habuit, quia regnum dei, quod est Christus Iesus, uenit ad terram. Mortalitate indutus est, quam et fixit in cruce. Nouit autem sanctitas uestra, quia quando no populus ille in heremo ceruicatus et superbus murmurauit aduersus deum, coepit morderi a serpentibus et ipsis morsibus cadere. Misericordia dedit deus remedium, quod remedium praesentem quidam sanitatem afferebat, sed futuram sapientiam praedicabat. Ait Moysi : Suspende serpentem aeneum in 115 media heremo in ligno, et die populo. Quicumque fuerit percus90

.

90-102 Cf. Ex. 4, 1-9 : les citations qui suivent ne sont pas tout a fait litterales. 90-91 Ex. 4, 1. 92-93 Ex. 4, 2-3. 93-94 Ex. 4, 4. 95-96 Ex. 4, 6. 9798 Ex. 4, 7. 99 Ex. 4, 9. 100-102 Ex. 4, 8. 105 Cf. Gen. 3, 1. 109-112 Cf. Num. 21, 5-7. 114-117 Num. 21, 8-9.

C a g y D 8

89 iam] om. C3, add. et g 89 deus] * om. C2 a g y D 8 maur. 92 tua] 07n. C3-4-5 92 proiecit] iecit C2, iecitque a g y D 8 maur. 93 factus] facta O4'5 94 adprehende C1'4, adpraehende C2'3’5, add. iterum C& 94 caudam eius] add. adprehendit D 8 maur. 94 eius] duae litterae lectu difficiles C1, om. C3'4'6 94 sicut] sicuti C3 95 sinum] signum D 95 manum2] earn D 8 maur. 97-98 in sinum iterum C2 1 m. D 8 maur. 98 ei] om. C4 1 m. 98 tertium] iterum C* 100 fudit] proem, et C2 a g y D 8 maur. 101 audierit] audierint C1 1 m., exaudierit edit. 101 aut] autem et edit. 103 Nos] nunc C3'4,6 103 quae] quod a 2 m. y 103 dominus] deus D maur. 103 adiuuat] adiuuet a 1 m. 105 homini] hominis C6 106 dominus dignatus est edit. 107 serpentis] serpens C3 107 est] om. y 108 Mortalitate] mortalitalem g 109 et fixit] infixit edit. 110 ille] om. C1 1 m. 110 murmurauit] murmuranst (sic) C21 m., murmurans a g y, murmurasset C2 2 m.Dh maur. Ill aduersus] aduersum a 111 deum] dominum a g y 112 Misericordia] add. sua D 8 maur. 112 deus dedit D 114 praedicabat] praedicauit him. 115 media] medio £■3.4.5

66

SERMO VI, 7-8

sus serpentem istum intueatur. Et percussi homines intuebantur serpentem et sanabantur. Et attestatur dominus in euangelio tali signo. Nam cum Nicodimo loqueretur, ait : Sicut Moyses exaltauit serpentem in heremo, ita exaltari oportet filium homi120 nis, ut omnis qui credit in eum non per eat, sed habeat uitam aeternam. Hoc est, quicumque percussus fuerit a serpentibus peccatorum, Christum intueatur, et habebit sanitatem in remissionem peccatorum. Ergo, fratres, ipsa est mortalitas, quae suscepta est a domino, quam necesse est habere eccle125 siam corpus eius, cuius est caput homo in caelo. Ita ecclesia mortalitatem habet, quod inflictum est per suasionem serpentis. Debemus enim mortem peccato primi hominis, sed postea ad uitam perueniemus aeternam, per Iesum Christum dominum nostrum. Sed quando uenit ad uitam et redit ad i3°regnum ? In fine saeculi. Nam ideo caudam tenuit, ubi finis est, ut ad pristinum reuocaret. 8. Quid ilia manus ? Certum est quia et ilia manus populum ipsum significat, sinus homines. Quid est sinus Moysi ? Secretum dei. Cum esset homo in secreto dei, incolumis erat et bono 135 colore. Exiit a secreto dei, progressus est Adam de paradiso, offenso deo, et factus est uitiosus. Facta est ergo ilia manus alba ; sed rediit ad sinum, per gratiam domini nostri Iesu Christi, et recepit colorem. Quid autem ilia aqua ? Aqua ilia significat sapientiam. Saepe enim posita est aqua in similitu140 dinem sapientiae, et dictum est : Fiet in eo fons aquae salientis in uitam aeternam. Sed aqua ilia sapientia, quod in terra sanguis effecta est, non nobis ostendit uerbum carnem factum et habitantem in nobis ? Vtique ostendit. Omnia ergo

118-121 Ioh.

Cafiy D 8 hadr.

3, 14-15.

127

Cf. Rom. 5, 12.

140-141

Ioh. 4, 14.

117 Et2] om. a y 117 euaggelio C1 118 Nicodimo] ita ex archetypo C1,2 118-123 Sicut Moyses ... peccatorum] excerpsit Hadrianus PP. 118 Moses hadr. 119 heremo] deserto edit. 120-121 ut omnis ... aeternam] et ctra C4-5 JV

120 eum] ipso a y

121 aeternum C3 121 Hoc est] praem. sed D maur. et] ut C4 1 m. 123 remissionem] remissione C1'3'4 123 peccatorum C a f} y hadr. 124 est1] iterauit C1 1 m. 124 a domino] om. C3"4’5 124-125 eccleD 8 siam] om. C2 a /J y D 8 maur. 125 Ita] ista y 126 quod] non traduce sed coniectura add. uulnus C2 2 m. D 8 maur. 126 inflictum] infunctum mendum ex archetypo C1'2 1 m-3'4'5 a 1 m. fj, infectum correctione a 2 m. y, inflictum feliciore coniectura C2 2 m. D 8 maur. (cf. Aug., De peccatorum meritis, ii, 56 : Sic et mortem corporis et propter peccatum Deus homini inflixit) 126 per suasionem] persuasione C2-3'4-8 a f] y 128 postea] per earn edit. 128 perueniemus] perueniamus C3'4,6 a y 8 maur. 129 et] om. C5 132 manus1] manu C2 133 sinus1] id est omnes a 2 m. y, si unus Sim. 133 homines] hominis D 8 maur. (interp. populum ipsum significat. Sinus hominis, quid est ? Sinus Moysi) 136 manus ilia D 8 maur. 137 gratiam] Sinum C2 a /3 y D 8 maur. 138 et] om. a f} y 139 significat] om. C3'4,5 139 in] ilia C5 141 ilia] add. id est y 141 sapientia] sapientiae C3’4'6 141 quod] quae C3'1,6 ay D maur. 142 non] praem. numquid C3-4-6 142 nobis] uobis C2-3 a f}

122

p

SERMO VI,

145

67

futuri populi signa sunt, et mysteria de domino nostro Iesu Christo. Et si qua alia sunt in libris ueteribus sacramenta, siue ilia intellegamus siue non intellegamus, quaerentem desiderant, non reprehendentem. Petamus ergo, quaeramus et pulsemus ut aperiatur nobis. Illis futura praedicta* sunt sacramenta ; nos praesentia uidemus in ecclesia. 147-148

C a /} y D 8

8

Cf. Matth. 7, 7.

144 nostro] om. 146 ilia] illi y

him.

Explicit de rubo Ca

148

145 qua alia] qualia a 1 m. praedicta] *praedicata C1’3'4'5

145 ueteribus libris 148 in ecclesia]

edit. add.

VII Collections manuscrites : Grande-Chartreuse (K) n. 6. - Collectorium (Ro.) Ill, Super illud Exodi 3, Ego sum qui sum. Principales editions : Froben-Lrasme (1529) a la fin du tome VI des Opera omnia, ou le sermon est associe au sermon 150, groupement qui se rencontre dejfi en certains manuscrits (ci-dessous aye). - Vlimmerius (1564), s. 57, faisant suite au sermon 150 : il est douteux que l’6diteur ait dispose d’un nouveau ms., car le texte ne differe pas de celui d’Lrasme. - Dans l’edition des Docteurs de Louvain (1577), le sermon reparait, toujours en compagnie du i50e, k la fin du tome VI : pure repetition de Vlimmerius. - Paris (1586), Opera omnia, tome X, n. 7 des treize sermons tires d’un manuscrit de la Grande-Chartreuse (K), disparu depuis, et dont une copie avait ete procuree par Nicolas le Febvre (f 1612). Mauristes (1683), d’apres K (texte imprime, reedition de 1614) ; en outre, d’apres un ms. de Saint-Victor de Paris, et un ms. de la Bibliotheque du Roi, non identifies. Possidius X6. 109 : De flamma in rubo et ex eo quod non comburebatur, per ieiunium quinquagesimae. - S. Cesaire a insere quelques extraits dans son propre sermon 96, n. 1 et 2. - S. Gregoire, Horn, in euang. II, horn. 34, n. 8 : “Angelorum uocabulum nomen est officii, non naturae” (cfr. n. 4). - On lit dans Bede, Expos. Act. Apost. Retract, (edit. M.L.W. Laistner, Cambridge [Mass.] 1939, p. 119), la definition de ‘rubus’ donnee par notre sermon n. 2 : “Est genus quoddam spinarum”.

Lrasme a jete du discredit sur le sermon, en le presentant comme “incerti authoris”. C’est peut-etre par reaction que Vlimmerius l’a insere dans son recueil, marquant ainsi qu’il le tenait pour authentique. Les Mauristes hesiterent: “Parum abfuit”, observentils sanspreciser pour quelles raisons, “quin per nos in quinta Sermonem classe reponeretur inter dubios”, et ailleurs : “ ... sermonem quern inter Augustinianos non sine ulla haesitatione collocauimus” (note au sermon app. 19). Cependant, peu de sermons sont entoures comme celui-ci de garanties externes aussi solides que la notice de Possidius et l’autorite de la collection antique K. L’impression defavorable d’Lrasme et des Mauristes pourrait s’expliquer par l’allure embarrassee du developpement et par certaines negligences de style, qui rendent la lecture difficile. La tradition manuscrite est double : 1. la collection antique de la Grande-Chartreuse, qui est etroitement apparent^, par sa composition, un recueil conserve la Bibliotheque episcopale d’Hippone au temps meme de S. Augustin ; 2. une famille qui parait bien etre independante de cette collection. Dans le plus ancien ms. de cette seconde branche (ms. a), le sermon fait groupe avec le sermon 150 : cet arrangement, du a un lointain archetype, s'est maintenu aussi dans les mss. y et e ; generalement de moins bonne quality que celui de K, le texte est toutefois ancien, si on en juge d’apres certaines rencontres avec l’exemplaire que S. Cesaire avait sous les yeux. Une troisieme branche faisant defaut, il nous

SERMO VII

69

a ete impossible, en plusieurs cas, de departager surement K et les autres temoins, lorsque ces derniers sont unanimes. Le sermon fat prononce, a Carthage semble-t-il, un jour de jeune qui se pratiquait regulierement au cours de la semaine de Pentecote (Possidius. Cf. Rev. Bened. 47, 1935, p. 114-124). J’ai proposd comme date le 27 mai 397 (Ibid., p. 116). Pour O. Rottmanner, le sermon est probablement posterieur k l’annee 409 (Rev. Ben£d. 18, 1901, p. 261). K

Collection de la Grande-Chartreuse (ms. disparu).

Q

accord des mss. suivants : a

Berlin

Staatsbibl.

lat. qu. 690 [Gorres 87] (ix)

Saint-Maximin

de Treves, fol. 179^182.

B. Ville

j8

Namur

y

Avranches

8

Valencia

64 (x)

B. Ville

B. Ville

Saint-Hubert,

84 (xiii)

fol. 30-33^

Mont-Saint-Michel,

fol. 72^-75.

607 [40] (xv), exemplaire non foliot6 du Col-

lectorium. e

Treves

Seminaire

caes. S. C^saire, sermon

48 (xv)

96,

Saint-Mathias, fol.

n. 1 et

2,

35Y*36.

ed. G. Morin (1937) P- 376-38°-

DE RVBO IN QVO FLAMMA ERAT ET RVBVS NON COMBVREBATVR Sermo habitvs

PER IEIVNIVM QVINQVAGESIMAE Cum diuina lectio legeretur, magnum miraculum quod Moysen famulum dei intentissimum fecerat etiam nos corde 5 expectauimus, intentique etiam ipsi facti sumus, quomodo in rubo apparebat ignis et rubus non cremabatur. Deinde aduertimus sanctam scripturam prius dixisse, quod angelus domini apparuit Moysi in rubo. Deinde Moyses non iam quasi cum angelo, sed tamquam cum domino loquebatur. Tertio io aduertimus, quod cum Moyses nomen dei quaereret, ut haberet quod diceret filiis Israel interrogantibus quod nomen esset dei qui ilium ad eos misisset, respondit: Ego sum qui sum. Neque hoc transeunter sed repetitione commendans adiecit dicens : Hoc dices filiis Israel : Qui est misit ad uos. Postremo 15 iam enuntiato nomine suo, adhuc adiunxit et ait : Haec eis dices* : Dominus deus patrum uestrorum, deus Abraham et deus* Isaac et deus Iacob misit me ad uos. Hoc mihi nomen est in aeternum. De his, quod dominus donat audite. Magna quidem sunt et tamquam uolumina* mysteriorum dei, quae si 20 congruenter et sufficienter conemur euoluere, nec uires nec tempus sufficiet.* 2 Quod ergo breuiter possumus dicere, non frustra, non

.

2bls Le terme Quinquagesima designe la fete de Pentecote ; le jeune, analogue a nos Quatre-Temps, avait lieu au cours de 1’octave. 6 Cf. Ex. 3, 2. 6-7 Deinde aduertimus : dans une seconde lecture, tiree des Actes, ch. 7. 7-8 Cf. Act. 7, 30. 12.14 Ex. 3, 14. 15-18 Ex. 3, 15.

1-2 Inscriptio ex K, cut satis suffragatur Possidius ; De die (sic) quid dictum est a deo ad Moysen. Ego sum qui sum a fi (de eo quod, a deo sup. lin. Mosen 1 m.) y (deo eo quod) e (deo eo quod) ; super illud Exo. lectio. Ego sum qui sum 8 2blB Sermo habitus] scripsi 2ter per ieiun. Quinq.] ex Possidio 3 diuina lectio] diuinae lectionis K 4 Moysen famulum] Moyses famulus K 4 Moysem 8 4 corde] praem. ex e 5 expectauimus] pro spectauimus, add. quia edit. 5 intentique] intenti edit. 5 etiam] add. et y 6 rubo] rubro K 6 cremaba¬ tur] mabatur a, cremebatur y 1 m. 7 sanctam] sacram y e maur. 8 apparuit] apparuerit £2 maur. 8 robo film. 10 quod] ut K 10 dei] om. K 11 quod1] ita K a 1 m., quid cet. et maur. 12 dei esset y e maur. 13 repetitione] repetitionem K 14 dicens, hoc] om. £2 maur. 14 dices] dicis a, add. itaque a fiy e maur. 15 et ait] om. £2 maur. 15 Haec] praem. ad a fi 16 *dices eis K ft caes. £2 maur. 17 deus1] *om. K 17 Hoc] praem. et £2 maur. 18-32 Magna quidem ... uelut ignis lacinias inseruit Caesarius in serm. 96, n. 1 19 sunt et] ita caes., sed K, sunt £2 maur. 19 tamquam] uelut caes. 19 uolumina] *inuolucra £2 caes. maur., quaedam de suo praem. caes. 19-23 quae si ... inanites] ah ter caes. 20 conemun film. 21 sufficiet] ^sufficient £2 maur. K £2

SERMO VII, 2-3

7I

inaniter, non sine alicuius significatione secreti. In rubo flamma erat, et nibus non cremabatur. Rubus enim spinarum 25 est quoddam genus, nec in laudem aliquod poni potuit quod peccatori terra produxit. Nam primitus peccanti homini dictum est . Tctyci spinas ct tvibulos puyict tibi. Neque ldipsum quod rubus non cremabatur, id est, flamma non conprehendebatur, bonum aliquid putare debemus. Si enim flamma signi30 ficat aliquid boni, in qua angelus apparuit* uel dominus unde etiam cum uenit spiritus sanctus, uisae sunt illis linguae diuisae uelut ignis - conprehendi debemus hoc igne, non autem propter duritiam non cremari. Rubus qui non cremabatur signiiicabat populum qui deo reluctabatur. Spinosum igitur 35 populum iudaeorum significabat* rubus, quo Moyses mittebatur. Et ideo rubus non cremabatur, quia duritia iudaeorum, sicut dixi, legi dei reluctabatur. Nam si ille populus spinosus* non significaretur, non ab eo spinis Christus coronaretur. 3. Quod autem idem ipse qui loquebatur Moysi, et angelus 40 domini et dominus dicitur, magna quaestio est, nec temerarium debet habere affirmatorem, sed cautum inquisitorem. Duae autem sunt* sententiae, quae hinc proferri possunt, quarum quaelibet uera sit, ambae secundum fidem sunt. Quod dixi, quaenam earum uera sit, hoc dixi, quidnam eorum 45 senserit qui scripsit. Nam quando nos inquirentes scripturas

23-24 Cf. Ex. 3, 2. 27 Gen. 3, 18. 28 Cf. Ex. 3, 2. 32-33 non autem : sous-entendu, debemus. 38 Cf. Matth.

31-32 Cf. Act. 2, 3. 27, 29.

K Pi caes. 23 sine] sup. lin. fi 23 alicuius] aliqua cues. 23 in rubo] praem. quod caes. 24 enim] est {sic) 8 25 est quoddam genus] genus est caes. 25 laudem aliquod] ita K (aliquod substantiuum interdum inuenitur), laude aliqua Pi caes. maur. 25 poni potuit] om. K 25 potuit] potest caes. 26 peccatori] homini de suo add. caes. 27 Terra] om. 8 27 tribulus film. 27 pariet] germinabit caes. 27 Neque idipsum] nam et caes. 28 cremebatur a 28-29 conprehendebatur] ita a fi caes. 29 bonum ... Si] aliter caes. 29-30 enim ... boni] Flamma enim ilia sine dubio boni aliquid significabat caes. 30 qua] quo K 30 apparuit] *apparebat Pi maur. caes. 31-32 unde ... ignis, excepto scripturae loco aliter caes. *[] K Pi 32 conprehendi] ita a fi 33 propter duritiam non cremari] ita Pi maur., cut uidetur caes. consonare : Vtinam et nos conprehendat ignis iste ne nos duros inueniat et concremare non possit, K autem duritia nam ex attrita sententia 33-34 K a fi qui non cremabatur significabat] quern non cremabat y 8 e maur. 33 qui] quae K a fi caes. a fi 34 jy significabat ... reluctabatur caes. rt. 2 34 significabat] significat K K Pi caes. 34 populum] populus edit. 34 deo] domino K 34 reluctabatur caes. 34-36 Spinosum ... mittebatur] aliter caes. 35 significabat] * significat a fi 8 35 quo] qui a 36-38 Et ideo ... coronaretur caes. rt. 2 37 dei] om. caes.

K Pi

37 spinosus] *spinis Pi caes. maur. 38 significaretur] sociaretur caes. 38 non ab eo] om. 8 38 coronaretur] praem. non 8 38 coronaretur If caes. 39 idem] om. e 39 ipse] de ipso y 8 e 41 afirmatorem a fi 1 m. 41 sed cautum inquisitorem] om. K 41 cautum] tantum 8 42 sunt] om. y 8 e 42 *sunt autem a fi maur. 43 quaelibet] libet K 43 uera] uere y, natura 8 44 uera] natura 8 44 eorum] earum fi 2 m. 45 scripsit] scribit K

72

SERMO VII, 3-4

sentimus aliquid quod scriptor forte* non sensit, non tamen hoc sentire debemus, quod abhorreat* a regula fidei, a regula ueritatis, a regula pietatis. Ergo ambas sententiae propono. Sit fortassis et tertia quae me latet. Ex his autem duabus 50 propositis, eligite quam uolueritis. Aliqui dicunt ideo et* angelum domini dictum et* dominum, quia Christus erat, de quo aperte dicit propheta, quod sit magni consilii angelus. Angelus enim officii nomen est, non naturae. Nam angelus graece dicitur, qui latine nuntius appellatur. Nuntius ergo 55 actionis nomen est: agendo, id est, aliquid nuntiando, nuntius appellatur. Quis neget Christum nuntiasse nobis regnum caelorum ? Deinde angelus, id est, nuntius mittitur ab eo qui per eum aliquid nuntiet. Et quis neget Christum missum ? Qui totiens dicit: Non ueni facere uoluntatem meant, sed uolun60 tatem eius qui me misit, ipse proprie missus. Nam et Siloa ilia piscina interpretatur Missus. Ideo cui oculos luto inunxit, inde lauare faciem iussit. Nullius enim oculus* aperitur, nisi eius qui a Christo mundatur. Ergo idem angelus, idem dominus. 65 4 Sed hie occurrit aliud praecauendum. Non enim desunt haeretici qui dicunt, patris et filii distare et dissonare naturas, et non eos esse unius eiusdemque substantiae. Catholica autem fides credit patrem et filium et spiritum sanctum unum deum, unius substantiae trinitatem, inseparabiliter aequaliter non 70 permixtione confusam, non distinctione separatam. Illi ergo qui persuadere moliuntur filium non esse eiusdem substantiae cuius est pater, argumentantur ex hoc, quod filius uisus est patribus. ‘Pater’, inquiunt, ‘uisus non est ; inuisibilis autem et uisibilis diuersa natura est. Et ideo’, inquiunt, ‘de patre 75 dictum est : Quern nemo hominum uidit, nec uidere potest, ut

.

52 Is.

9, 6 sec. L.XX.

59-60 Ioh.

6, 38.

60-62 Cf. Ioh.

9, 7.

75

1

Tim.

6, 16.

K Q

46 sentimus] praem. si 8 46 forte] *om. K 46 sensit] sentit K y 8 e 47 47 abhorreat] *abhorret a 2 m. y 8 e maur., horret jS 1 m. 48 a regula pietatis] om. Q maur. 50 eligite] eligitis y 8 e, eligatis edit. 50 dicunt] uolunt sup. tin. m. saec. xi ft 50 et] * om. K 8 51 et] *esse K 52 propheta dicit edit. 54 dicitur] om. e maur. 54-56 Nuntius2 ... appellatur] om. p. bomoeot. K 55 agendo] praem. ab a 8 58 nuntiet] ita K nuntiat a y 8 e maur. 58 Et] om. K 59 dixit] dicit 8 60 me misit] misit me patris K 60 missus] praem. dicitur e 60 et] om. Q maur. 60 Siloa] Siloe K maur. 62 inde] deinde K 62 lauare] lare a 62 faciem iussit] faciesit j3 1 m. 62 Nullius enim] nullus est 8 62 oculus] *uisus Q maur. 65 aliud] aliquid edit. 66 haeredici /3 1 m. 66 dicunt] dicant a f3 y e maur. 67 esse] esset a 67 eiusdem¬ que] eiusdem 8 70 permixtione] commixtione y 8 « maur. 70 confusam] confusa K 70 separatam] separata K 71 non] sup. lift, a 1 m. 72 est1] sup. tin. j9 72 non est uisus edit. 75 uideri a

SERMO VII, 4-5

73

ille qui uisus est non solum Moysi sed etiam Abrahae, non so¬ lum Abrahae sed etiam ipsi Adamo* et ceteris patribus, non deus pater, sed filius potius credatur creatura aut intellegatur’. Catholica non hoc dicit. Sed quid dicit ? Deus pater, deus filius; in80 commutabilis pater, incommutabilis filius; aeternus pater, coaeternus filius; inuisibilis pater, inuisibilis filius. Nam si patrem dixeris inuisibilem, filium uisibilem,distinxisti, immouero separasti substantias. Quomodo gratiam inuenisti, qui fidem perdidisti ? Soluitur ergo ista quaestio sic. Deus pater et filius et 85 spiritus sanctus natura propria inuisibilis est. Apparuit autem quando uoluit, cui uoluit. Non ut est, sed ut uoluit cui seruiunt omnia. Si enim anima tua, cum sit inuisibilis in corpore tuo, ut appareat profert uocem, et uox in qua apparet anima tua cum loqueris non est substantia animae tuae, aliud est ilia, 90 aliud est uox, et tamen apparet et in ea re quae ipsa non est. Sic et deus, si in igne apparuit, non est ignis ; si in fumo ap¬ paruit, non est fumus ; si in sono apparuit, non est sonus. Non sunt haec deus, sed indicant deum. Hoc retento, securi credimus potuisse dici filium qui apparuit Moysi et dominum et 95 angelum domini. 5. Qui uero existimant uere eum angelum domini fuisse, non Christum sed angelum missum, necesse est ut exigatur ab eis ratio, quare dictus sit dominus. Quomodo enim ab eis qui Christum fuisse dicunt exigitur quare dictus sit angelus, sic 100 ab eis qui angelum dicunt exigitur quare dictus sit dominus. Sed illi qui Christum fuisse dicunt, iam commemoraui quo¬ modo inde exeant, quare dictus sit angelus ; quia propheta aperte dixit dominum Christum magni consilii angelum. Illi ergo qui dicunt angelum, respondere debent quare appellatus 105 sit dominus. Respondent et ipsi: ‘Sicut in scripturis propheta loquitur et dicitur quia dominus loquitur, non quia dominus est propheta sed quia dominus est in propheta, sic et cum per

103 Cf. Is.

Q

9, 6.

76 set aim. 77 etiam] om. 8 77 Adamo] *Adam Q maur. 78 credatur] om. a 0 y e 78 creatura] om. K 78 aut] ut Q maur. 78 ut creatura intelliguntur 8, ut intelligatur creatura edit. 78-79 Catholica] add. fides m. saec. xi fj 79 quid] quidem K 79 dicit2] om. film. 80-81 coaeternus] aeternus y 81-82 dixeris patrem y 8e maur. 83 gratiam] gratiarum y 81 ista] sta ft 1 m. 84 filius] praem. deus 8 88 ut] per quod Q 89 cum] quod K 89 aliud est ilia] om. 8 90 et2] om. K, eras. jS 91 in1] sup. lin. aim. 91 si2] om. y 8 92 si] om. 8 e 94 filium] ficilium a 94 qui apparuit] apparuisse K 94 dominum] deum a jS 96 existimant] existimauit e 98 enim] est 8 100 qui] quia 101 dicunt fuisse edit. 102 exeant] exigant 8 104 ergo] uero a 104 qui] om. aim. 105 Respondent] respondeant manu. saec. xi 105 scribturis /3 1 m. 106 et dicitur q. d. loquitur] om. p. bomoeot. e 106 dicitur] dicit a y 100 quia1] om. a y, id 8 106 loquitur] locutus est 8 107 propheta1 s. q. d. est] om. p. bomoeot. 8 107 cum] om. K

74

SERMO VII, 5-6

angelum dignatur dominus loqui, quomodo per apostolum, quomodo per prophetam, recte dicitur et angelus propter noseipsum et dominus propter habitantem deum. Certe enim Paulus homo erat et Christus deus, et ait tamen ipse aposto¬ lus : An uultis experimentum accipere eius, qui in me loquitur Christus ? Dixit et propheta : Audiam quid loquatur* in me dominus deus. Qui loquitur in homine, loquitur et in angelo. 115 Ideo apparuit Moysi angelus domini, et dicitur ei, Domine, et dicit, Ego sum qui sum. Habitatoris uox est, non templi. 6, Nam si propterea Christus erat, cum angelus dictus sit, quia unus erat, quid faciemus* quando Abrahae tres apparuerunt ?’ Quid hie dicimus ? Tres apparuerunt, et Abraham izotanquam ad unum loquens dicit : Domine. Quid dicimus ? Quare tres ? An ipsa trinitas erat ? Quare ergo dominus ? Quia trinitas unus dominus non sunt tres domini, et trinitas unus deus non tres dii; una substantia, tres personae. Neque enim pater films est, aut filius pater est, aut spiritus sanctus 125 uel pater uel filius est. Sed pater non est nisi filii; filius non est nisi patris ; spiritus et patris et filii. Quamuis in illis tribus aliqui dicant, quod unus ibi excellebat, quern dominum appellabat Abraham quando apparuerat cum duobus, tamquam Christus cum angelis suis. Sed quid agimus, quia cum duo miti3°terentur ad Sodomam apparentes* fratri Abrahae Loth, et ipse agnoscit in eis diuinitatem, et cum duos uideat, dominum appellat ? Et ille in tribus dominum, et file in duobus domi¬ num. Ne separemus ergo trinitatem et faciamus in Sodoma dualitatem, puto quia melius intellegimus quia patres nostri 135 dominum in angelis agnoscebant, habitantem in habitatione intellegebant, non portantibus sed insidenti gloriam dabant. Quam sententiam confirmat, non solum epistula quae scribitur 112-113

2 Cor. 13, 3. 113-114 Ps. 84, 9. 115-116 Ex. 3, 14. 118-120 Cf. Gen. 18, 2. 129-132 Cf. Gen. 19, 1-2. 137-138 epistula quae scribitur ad hebraeos : cf. O. Rottmanner, S. Augustin sur 1’auteur de 1’epitre aux Hebreux, dans Rev. Bened. 18, 1901, p. 257-261.

K Q

108 apostolum] angelum y 110 enim] est 8 111 ait] iam K 111-112 apostolus] Paulus maur. 112 eius accipere Q maur. 113 Christus] Christi a fi 113 quid] quod a 8 113 loquatur] *loquetur a fi y 8 maur., loquitur e 114 Qui] om. K 114 loquitur1] loquetur fi 114 et] om. y 8 e maur. 115 et dicitur ei domine] om. Q maur. 116 dicit] dixit Q maur. 117 dictus] deus 8 118 faciemus] *facimus Q maur. 119 hie] sup. tin. fi 120 dicit] dixit e maur. 120 dicimus] add. Tres apparuerunt 8 121 dominus] deus 8 123 non] add. sunt fi 123 dii] om. a ft 1 m. y 8 e maur. 124 enim] est him. 125 filii] filius y 1 m. 126 spiritus] add. sanctus ft 127 dicant] dicunt edit. 127 ibi] sibi K 129 quia] queritur 8 130 apparentes] ^apparent K 130 fratri] fratre fi 2 m. 130 Lot maur. 131 agnuscit film. 131 duos] duo film. 132 in duobus ille edit. 132 ille2] om. K 133 et] om. Q 133 Sodomam K 134 quia1] quod edit. 134 quia2] quod a 135 dominum] deum 8 136 portantibus] bus eras, fi 137 epistula] ita a fi

SERMO VII, 6-7

75

ad hebraeos, ubi dicitur : Si enim* qui per angelos dictus est sermo, factus est firmus - loquebatur enim de ueteri testamen140 to, commendauit quod ibi angeli loquebantur sed deus* in angelis suis honorabatur, et per angelos interior habitator audiebatur - sed etiam in Actibus apostolorum Stephanas dicit, arguens et increpans iudaeos : Dura ceruice et non circumcisi corde et auribus dura ceruice, spinae non crema145 tae - uos semper restitistis spiritui sancto. Ideo rubus non cremabatur*, quia spiritus flammae* a* spinis peccatorum resistebatur. Vos semper restitistis spiritui sancto*. Quern prophetarum non occiderunt patres uestri ? Et unde agitur : qui accepistis legem in edictis angelorum et non custodistis. Si 150 diceret ‘angeli’, et non angelorum, non deerant illi qui dicerent, ‘Christus est’, quia dictus est magni consilii angelus. Angelus Christus, numquid angeli Christus ? Dicit et apostolus Paulus quoniam semen Abrahae dispensatum est a ueteri testamento usque ad nouum. Et quomodo dispensatum est ? Dispositum, 155 inquit, per angelos in manu mediatoris. 7 Iam ergo angelus, et in angelo dominus dicebat Moysi quaerenti nomen suum, Ego sum qui sum. Haec dices filiis Israel : Qui est misit me ad uos. Esse, nomen est incommutabilitatis. Omnia enim quae mutantur desinunt esse quod erant 160 et incipiunt esse quod non erant. Esse est. Verum esse, sincerum esse, germanum esse non habet nisi qui non mutatur. Ille habet esse uerum cui dicitur : Mutabis ea et mutabuntur, tu autem idem ipse es. Quid est, Ego sum qui sum, nisi, aeternus sum ? Quid est, Ego sum qui sum, nisi, qui mutari non pos165 sum ? Nulla creatura, non caelum, non terra, non angelus, non uirtus, non sedes, non dominationes, non potestates. Cum ergo sit hoc nomen aeternitatis, plus est quod est dignatus habere nomen misericordiae : Ego sum deus Abraham, et deus -

.

138-139 Hebr. 2, 2. 143-145 Act. 7, 51. 7, 53. 151 Is. 9, 6. 154-155 Gal. 3, 19. Ps. 101, 28. 168-169 Ex. 3, 15.

Q

138

147-148 Act. 7, 52. 157-158 Ex. 3, 14.

149 Act. 162-163

enim] *ergo K 140 deus] *dominus K 141 honorabatur] honerabantur 141 per] inter K 145 semper] autem y 8 f 145 restitistis] restititis 146 cremabatur] *comburebatur K 146 *flammae spiritus Q maur. 146 a] *ab Q maur. 147 Vos ... sancto] * om. K 147 semper] super 8 147 restitistis] restititis maur. 149 qui] quia K 153-154 a ueteri ... dispensatum est ?] K solus ; om. p. homoeot. ceteri et maur. 156 angelo] euangelio y 157 Haec] om. £2 maur. 157 dices] dicens g 1 m. 158 Qui] quis a 158 misit] praem. qui a 159 enim] est 8 160 est] om. Q maur, qui interpunx. Esse uerum, esse sincerum etc. 160 Verum] uerbum g, add. non habent 8 160 esse3] quia 8 161 sincerum] uox illegibilis 8 161 esse2] om. Q maur. 162 uerum] om. Q maur. 163 es] est 8 163 est] esset a g 1 m. 163-164 nisi ... qui sum3] om. p. homoeot. 8 164 qui2] om. Q maur. 164 mutari] premutari 8 166 Cum] om. K 167 hoc] om. K 167 quod] quid a 167 dignatus est Q a maur.

maur.

76

SERMO VII, 7

Isaac, et deus Iacob. Illud in se, hoc ad nos. Si enim hoc solum esse uellet quod est in se, quid essemus nos ? Si intellexit, immo quia intellexit Moyses, cum ei diceretur : Ego sum qui sum, qui est misit me ad uos, multum hoc credidit esse ad homines, multum hoc uidit distare ab hominibus. Qui enim hoc quod est et uere est digne intellexerit, et qualicumque 75 lumine ueracissimae essentiae, uel strictim sicut coruscatione afflatus fuerit, longe se infra uidet, longe remotissimum, longe dissimillimum, sicut ille ait : Ego dixi in extasi mea. Assumpta enim mente uidit nescio quid, quod plus ad ilium erat. Et hoc erat quod uerum erat. Dixi, inquit, in extasi mea. Quid ? 80 Proiectus sum a facie oculorum tuorum. Cum ergo ad id quod dicebatur, non ad id quod uidebatur, longe se imparem uideret Moyses et quasi minus capacem, unde inflammatus ipso desiderio uidendi quod est, dicebat deo cum quo loquebatur : Ostende mihi temetipsum. Quasi ergo ab ilia excellentia essen85 tiae longe dissimilis desperaret, erigit desperantem quoniam uidit timentem, tamquam diceret : Quoniam dixi: Ego sum qui sum, et: Qui est misit me, intellexisti quid sit esse, et desperasti te capere. Erige spem : Ego sum deus Abraham, deus Isaac et Iacob. Sic sum quod sum, sic sum ipsum esse, ut nolim 90 hominibus deesse. Si quo modo possimus deum quaerere et inuestigare eum qui est, et quidem non longe positum ab unoquoque nostrum : In illo enim uiuimus et mouemur et sumus, laudemus ergo ineffabiliter eius essentiam, et amemus misericordiam.

70

171-172 Ex. 3, 14. 177.180 Ps. 115, 11. 3, 14. 188-189 Ex. 3, 14. 191-192 Act.

184 Ex.

33, 18.

186-187 Ex.

17, 27-28.

170 esse uellet] esset ille K 171 immo quia intellexit] om. 8 172 sum] add. et fi 2 m. 172 ad uos] om. Q maur. 172 esse] om. a 173 enim] est 8 174 digne] om. 8 174 qualicumque] qualitercumque edit. 175 essentiae] sententiae K 176 uidet infra 8 e 176-177 longe dissimillimum] om. K 177. 179 extasi] ita K a fi 178 quod] quid a 1 m. 178 Et] om* y 8 e maur* 170 inquit] inquid fi 1 m., om. K 181 quod] om. K 184 temetipsum] teipsum fi 184 ergo] uero a fi y e 184 excellentia] om. K 184-185 essentiae] essentia a 186 dixi] dilexi 8 187 sit] om. film. 187 esse] add. se fi 2 m. 188 deus2] om. fi y 8 e maur. 189 ipsum esse] add. sic sum ipso esse y, sic cum ipso esse €, sic sum cum ipso esse edit. 190 possimus] possumus fi y e maur. 190 deum] dominum Q maur. 191 et] om. K 191 quidem] quid est 8 191 positum] positus K 191-192 unoquoque] utroque 8 193 essentiam] esse sentiam a fi 193-194 misericordiam] add. Amen fi y 8 e maur. ; Explicit sermo ubi dicit. Ego sum qui sum, qualiter intellegendum sit fi. Explicit sermo beati Augustini de eo quod dictum est a deo ad Moysen : Ego sum qui sum y

VIII (Frangipane i)

Jusqu’en 1839, on connaissait seulement une longue suite d’extraits recueillis par Eugippius, qui s’etait introduite dans des recueils medievaux de sermons de S. Augustin. Le texte integral tut publie par le benedictin O. Fraja Frangipane d’apres un manuscrit du Mont-Cassin. Les fragments d Eugippius ayant passe longtemps pour une for¬ me complete du sermon, il convient d’en presenter d’abord la tradition propre, tant imprimee que manuscrite. I. Extraits. Collections manuscrites : Sancti catholici Patres (p), Quatrieme dimanche du Careme. - Tripartite (TV.) Ill, n. 136. Collectorium (Ro.) I, De X plagis. Principals editions : Octavianus Scotus (Venise, 1483) (cf. Gesamtkatalog der Wiegendrucke, t. Ill, n. 2863). — Martin Flach (Strasbourg, 1489) parmi des Opuscules de S. Augustin (Ibid. n. 2865). - Vlimmerius (1564) fragm. 2. - Louvain (1577) fragm. 2. Mauristes (1683) s. 8, d’apres Ro. (Paris B.N. lat. 2030, xve s.), un ms. de Saint-Victor de Paris (Paris Arsenal 506, xve s.), apparente a Ro., et deux exemplaires d’Eugippius (Paris B.N. lat. 11642, ixe s.; lat. 12228, xiie s.). II. Texte complet. Ne fait partie d’aucune collection. Pditions originates: Frangipane, s. 1,d’apres le ms.Mont-Cassin XVII (xie s., ci-dessous y), edition reproduite par Migne, Patr. lat., 46, 945-960. - G. Morin, Sermones post Maurinos reperti (1930), p. 169-188, a l’aide des mss. Cassin XVII (xie s., ci-dessous y), Rome Vat. lat. 5758 (vne s., prov. Bobbio, ci-dessous a) et Milan Ambr. H. 62 inf. (xii-xme s., prov. Bobbio, ci-dessous £); ont ete utilises aussi (v. infra) : les extraits d'Eugippius et le sermon 100 de S. Cesaire, mais non les extraits de Jean Diacre. C’est a notre sermon que S. Augustin semble bien se referer lorsqu’il declare, dans l’Enarration sur le psaume 77, dictee en 415 : “De quibus ... inter se comparandis, id est plagis et praeceptis, quoniam alibi diximus, expositionem psalmi huius in his onerare non opus est” (n. 27, 32 - Corp. Christ. 39, p. 1088). - Possidius X6. 151 : De decern plagis et de decern praeceptis. - Eugippius, n. CVI : Ex decalogi expositione ad populum. - Cesaire, sermon 100. - Jean Diacre, Commentaire sur l’Heptateuque, In Exodum : In sermone de X plagis. - Florus de Lyon (en dependance d’Eugip¬ pius), Rem. 1, 18 ; 1 Cor. 2, 1-6 ; Gal. 5, 14 : Decalogi ad populum. Trois manuscrits seulement ont conserve le texte complet : le venerable Vaticanus lat. 5758, de la premiere moitie du vne siecle et provenant de Bobbio (ci-dessous, sigle a) ; le ms. Milan Ambr. H. 62 inf., du xn-xmes. (/3), copie prise sur le precedent a Bobbio meme ; Mont-Cassin XVII, du xie s. (y). Le ms. /J n’ayant pas de valeur propre, la tradition directe se limite done aux mss. a y. II n’existe entre ceux-ci aucun lien de dependance. Ils appartiennent a deux branches qui se sont separees a une epoque ancienne, comme l’attestent d’une part Eugippius, d’autre part Cesaire et Jean Diacre. 8

AUG. XLI

78

SERMO VIII

Avec Eugippius, nous sommes dans la region de Naples, a la fin du ve s. ou au d^but du vie. Son exemplaire pr^sentait ddj& certaines alterations graves, que l’on retrouvera dans le ms. du MontCassin. Cesaire d’Arles (f 542) et le diacre romain Jean (seconde moitie du vie s.) sont ordinairement d’accord avec le texte trans¬ mit a Bobbio dans la premiere moitie du vne siecle. Grace 4 l’utilisation du ms. Vatican-Bobbio, l’edition de Dom G. Morin marque un grand progres sur celle de Frangipane. Elle laisse cependant place k de nouvelles ameliorations. II convient d’accorder une plus grande confiance au texte de Bobbio, dont l'autorite est confirmee par son accord frequent a la fois avec Cesaire et Jean Diacre. D’autre part, Eugippius ne merite pas tout le credit que semblerait lui valoir l’anciennete de son temoignage. Non seulement 1’exemplaire dont il usait etait deja fautif, mais par deux fois au moins (v. lignes 181-182 et 282-283), on surprend le compilateur a modifier arbitrairement le texte en le paraphrasant. Le sermon fut prononce a Carthage, ad mensam sancti Cypriani (cf. n. 16), c’est-a- dire dans la basilique qui s’61evait, hors les murs, sur les lieux ou Cyprien avait ete decapite. Pour la date, Kunzelmann (p. 446) propose le debut de l'annee 411. a

Rome Vat. lat. 5758 (vii) Bobbio, pages 307-340.

P

Milan Ambr. H. 62 inf. (xii-xm) Bobbio, fol. 6i-66v.

y

Mont-Cassin XVII (xi), pages 393-403.

eu.

Eugippii Excerpta ex Operibus S. Augustini, n. CVI, edit. P. Knoell dans ie C.S.E.L. vol. VIIII (1885), compte tenu des critiques faites a cette edition.

caes.

Cesaire d’Arles, sermon 100, ed. G. Morin (1937), P- 39°'396-

io.

Jean Diacre, Expositio in Heptateuchum, texte inedit dans le ms. Paris B.N. lat. 12309, xie s.

mor.

edition G. Morin (1930), p. 169-188.

SERMO DE DECEM PLAGIS AEGYPTIORVM ET DECEM PRAECEPTIS LEGIS Habitvs Carthagine ad mensam sancti Cypriani

Domino deo nostro, cuius cultores sumus, in laude dictum est quodam scripturarum loco : Omnia in mcnsura et numero 5 et pondere disposuisti. Deinde apostolica doctrina edocemur inuisibilia dei per ea quae facta sunt intellecta conspicere, et ea quae latent per manifesta inuestigare. Vnde interrogata quodammodo ubique creatura, dominum deum se artificem habere, ipsa speciei suae quadam quasi uoce respondet. Deinde io apostolus ea quae conscripta sunt in libris, quod dicitur testamentum uetus, in figura contigisse commemorat ; scripta autem sunt ad correptionem nostram, in quos finis saeculorum obuenit. Proinde, carissimi, si ea quae uidentur in rerum natura quasi fortuito prouenire, perscrutata diligenter atque discussa 15 et prudenter uestigata et inuenta laudem intimant creatoris, diuinamque prouidentiam per cuncta diffusam et disponentem, ut dictum est, suauiter omnia cum attingit a fine usque in finem fortiter, quanto magis ea, quae non solum facta, uerum etiam diuinis litteris commendata recitantur ? Vnde 20 propositam nobis a fratribus quaestionem, immo inquisitionem et disputationem, quid sibi uelit, quod decern plagis percutiuntur aegyptii et decern praeceptis instruitur populus dei, suscepimus in nomine domini* nostri, adiuuante ipso et donante, adnitente nobiscum pia intentione cordis uestri, 25 quantum possumus, explicare. Qui proposuerunt quod pro-

2bls ad mensam sancti Cypriani : sur ce sanctuaire, v. supra la notice d’introduction. 4-5 Sap. 11, 21. 5-7 Cf. Rom. 1, 20. 11-13 1 Cor. 10, 11. 16-18 Cf. Sap. 8, 1. 20 a fratribus : sans doute des clercs ou des moines de Car¬ thage.

a ft y

1-2 Titulus ex a ft y ; Ex decalogi expositione ad populum eu. 1 Aegyptiorum] egiptiorum ft, om. y 2 praeceptis] praecepta ft 2 legis] quae per Mosen data sunt populo iudaeorum y 2hl* Habitus ... Cypriani] ipse composui (cf. lin. 388-389). Nisi aliter notetur, scriptura ea est codicis antiqui a 3 dedictum a 1 m. (de eras.) 4 scribturarum a 5 disposuiti a 1 m., corr. m. saec. ix uel x 6 inuisibilia dei per] om. y 8 creatura ubique ft 0 quadam quasi] om. y 9 uocae a respondet] s sup. lin. a 2 m. 10 apostolus] add. Paulus y 10 conscripta] conscribta a, scripta y 10-11 quod d. t. uetus] ueteris testamenti y 11 scribta a 12 sunt] add. inquit y 12 correptionem] correctionem y 13 obuenit] deuenerunt ft 13 si] om. y 14 quasi] om. y 14 perscrutata] interrogata y 17 suauiter omnia ut dictum est y 18 facta uerum] fa uef y 20 quaestionem] s inseruit a 2 m. 21 quid] d sup. lin. a 2 m. antiqua 21 uelid ft 22 instruitur] instituitur y 23 suscepimus] suscipimus y 23 domini] *add. dei y mor. 24 adnitente] adueniente y 25-30 Qui proposuerunt ... uniuersorum] om. y 25 proposuerunt] ru sup. lin. a m. saec. ix uel x

8o

30

35

40

45

50

SERMO VIII, 1-2

posuerunt sciunt, id est proposuisse se nouenint, nec me hoc temere ad uos protulisse recordantur. Quicumque autem non proposuistis, pariter audite quod possumus, ut propositum fratrum cura sit omnium, et expositum ministerii nostri alimentum sit uniuersorum. Arbitramur enim ipsum adiuturum, etsi non propter nos, certe propter uos, ut ea dicamus quae et dici oportet et audire utile est, ut in uia ueritatis eius pariter ambulantes et ad patriam pariter festinantes, hostes et insidiatores itineris nostri, agnoscendo uoluntatem legis dei, euitare mereamur. 2 Decern sunt plagae, quibus populus Faraonis percussus est. Decern sunt praecepta, quibus dei populus instructus est. Videamus*, fratres, quoniam corporaliter facta spiritaliter sunt intellegenda. Non enim putamus tantum dicta atque conscripta, non facta, sed facta credimus quemadmodum facta legimus, et tamen ipsa facta umbras fuisse futurorum apostolica doctrina cognoscimus. Putamus ergo spiritaliter esse inuestiganda quae facta sunt, facta tamen esse negare non pos¬ sumus. Nemo ergo dicat : ‘Scriptum est quidem aquam conuersam in sanguinem in plaga aegyptiorum, sed significat aliquid, non enim reuera fieri potuit.’ Hoc qui dicit, ita quaerit uoluntatem dei, ut iniuriam faciat potentiae dei. Quid enim ? Si dicendo significare potuit, etiam faciendo non potuit ? An numquid non est natus Isaac, aut* Ismahel ? Nati erant, homines erant, et ex Abraham nati erant, et unus ex ancilla alter de libera. Quamuis ergo homines fuissent, quamuis nati essent, figurarunt tamen duo testamenta, uetus et nouum. Ita prius in fundamento posita rerum gestarum hrmitate significantia debemus inqttirere, ne subtracto fundamento in

.

41-42 Cf. Hebr. 10, 1. 48-51 cf. Gal. 4, 22. ficantia : participe pris substantivement.

a /3 y

51-52 Cf. Gal-. 4,

24.

54 signi-

27 temere] ita a ft, def. y, tempore mor. (forte mendum typogr.) 30 adiuturum] adiutorium y 30-31 quae et d. o. et audire] certe quae didici et audiri y 32 utile est] ut ille est y 32 pariter] om. ft 33 hostes et] om. y 34 dei] om. y 35 euitare] a rescripsit a m. saec. ix uel x, in margine notac tironianae 36-39 a ft y io. Decern sunt ... intellegenda, excerpsit io. fol. 76 37 populus dei y 38 Vi¬ deamus] * add. ergo y mor., aliter io. 39 intellegenda sunt y 39 intellegenda a;8y 'H; io. 39 non enim] add. negamus esse facta ut y mor. 39 putamus] ita a ft y, putemus mor. 40 conscribta a 41 umbras] umbram y 43 negare non possumus] om. y 44 scribtum a 49 numquit aim. 49 aut] * add. non a ft y eu. y mor. 50 et] om. y 53-55 Prius in fundamento ... uideamur eu. 54 significantia] ita a ft y et eu., significantiam mor. cum cod. P1 Eugippii

SERMO VIII, 2-3

Si

55 aere uelle aedificare uideamur. Arbitror ergo omnes qui decern legis praecepta contemnunt et non obseruant* spiritaliter pati ea quae aegyptii corporaliter passi sunt. Hoc propositum donee in adiutorium domini explicem, intentos uos uolo et orantes pro nobis, ut dicamus utilia uobis. Quod enim ad nos 60 pertinet fortasse cogitamus ; quod autem loquimur, uobis seruimus. 3. Illud ergo prius accipite, ne in numero fallamini, ad plagas istas decern non pertinere quod primo factum est signi causa, ut uirga in serpentem conuerteretur. Aditus enim erat 65 ipse ad Faraonem, quo commendabatur Moyses educturus ex Aegypto populum dei. Nondum autem contumaces feriebantur, sed diuino signo iam terrebantur. Neque nunc opus est, neque propositum est, de ipsa uirga in serpentem conuersa aliquid dicere. Verumtamen, quia eius mentionem necessitate 70 fecimus ne quisquam in numero erraret, nec debet in cuiusquam auditoris animo tamquam non intellectae rei scrupulus remanere, breuiter dicimus uirgam significare regnum dei, idemque regnum esse utique populum dei; serpentem autem, tempus mortalitatis huius : mors enim a serpente propinata 75 est. Tamquam ergo cadentes de manu domini in terram mortales effecti sunt. Vnde proiecta uirga ex manu Moysi serpens effecta est. Fecerunt et magi Faraonis similiter : uirgis eorum proiectis serpentes facti sunt. Sed prius serpens Moysi, id est, uirga Moysi deuorauit omnes serpentes magorum. Tunc de80 mum cauda comprehensa identidem uirga facta est, et regnum remeauit ad manum. Sunt enim uirgae magorum populi impiorum. Qui tamen populi impiorum, uicti Christi nomine, cum in eius corpus transferuntur tamquam a serpente Moysi deuorantur, donee redeamus regnum dei ad manum dei, sed

69 Cf. Ex.

7, 10-12.

a p y io. 55 uelle] uel y 55 uideamur If eu. 55-57 omnes ... passi sunt io.fol. 76 55 ergo] enim y 56 et non obseruant] * om. a f$ io. 57 sunt] sint a 1|‘[ io. a jS y 57 propositum] o2 rescr., s sup. lin. a 2 m. 58 in] om. y 58 adiutorium] ita a p y eu. a p y, adiutorio mor. 59 utilia] u solum in fine uersus y 62-67 ^ ad plagas ... terrebantur eu. 63 istas] om. eu. 63 pertinere] pertinet eu. 63 primo] om. P, primum eu. 65 ipse] iste y 65 Mosen y 67 terrebantur If eu. apy 67 nunc] om. y 71 animo] animum a p 71 scrupulos a p 72-326 Jj, a P y eu. uirgam significare ... cessat fieri eu. 72 uirgam significare] uirga significat eu. 72 Braeuiter a P 72 uirgam] uirgas y 72 significari a p 73 regnum] add. dei eu. 76 Moysi] Mosi, et sic constanter y, om. eu. 77 Faraonis] om. y 77 eorum] earam p 73 id est u. Moysi] om. p. homoeot. a p 81 enim] ergo eu. 82 qui t. p. impiorum] om. eu. 82 tamen] autem y 82 populi im¬ piorum] populum piorum P 82 impiorum2] cum nota interrogationis y 84 deuorantur] deuorati sunt P 84 redeamus] ita a p y, redeat eu. mor. 84 regnum] praem. ad a. p y 84 ad manum dei] om. y 84 sed] om. a. P

82 85

90

95

100

SERMO VIII, 3-4

in fine mortalis saeculi, quod significat cauda serpentis. Magnum signum : fiat, fiat. Audistis quid debeatis desiderare ; audite quid debeatis uitare. 4. Primum praeceptum est* in lege de colendo uno deo : Non erunt tibi, inquit, dii alii praeter me. Prima plaga aegyptiorum, aqua conuersa in sanguinem. Compara primum prae¬ ceptum primae plagae. Deum unurn, ex quo sunt omnia, in similitudine intellege aquae, ex qua generantur omnia. Quo autem pertinet sanguis, nisi ad carnem mortalem ? Quid est ergo conuersio aquae in sanguinem, nisi quia obscuratum est insipiens cor eorum ? Dicentes enim se esse sapientes, stulti facti sunt ; et commutauerunt gloriam incorruptibilis dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis — gloriam incorrupti dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et uolucrum et quadrupedum et serpentium. Gloria incorrupti dei ex quo sunt omnia, sicut aqua ; similitudo imaginis corruptibilis hominis et uolucrum et quadrupedum et serpentium, sicut sanguis. Et hoc quidem fit in corde impiorum, nam deus incommutabilis

Cf. Ps. 105, 48. 89 Ex. 20, 3. 89-90 Cf. Ex. 7, 14-25. 92 cf. 1 Cor. 94-99 Rom. 1, 21-23. 99 Ayant commence de citer les versets Romains 1, 21-23 d’apres la version qui lui etait habituelle et qui portait,gloriam in¬ corruptibilis Dei, S. Augustin s’interrompt pour les reprendre suivant une autre version, gloriam incorrupti Dei, peut-etre plus famibere a ses auditeurs. La le^on incorrupti, au lieu de incorruptibilis — afiddprov se prete a l’une et l’autre traduction — se rencontre aussi dans le De civ. Dei VIII, xxiii, n. 2, et dans la bouche d’un certain Habetdeum, eveque donatiste de Aurusuliana (localite non identifiee), qui prit part a la Conference de 411 a Carthage (Gesta secundae cognitionis CCLVTII. Mansi IV, 239 D). 99 Cf. 1 Cor. 8, 6. 86

8, 6.

a ft y eu. 85 fine] finem y 86 fiat signum y 86 fiat2] om. y 87 quid] quae y 88a ft y eu. 96 Primum ... incorruptibibs dei io.fol. 76 88-96 JVIVJV Primum ... facti sunt caes. io. caes. n. 2 88 est] * om. y eu. io. mor. 89 inquit] om. io. ' 89 inquit tibi eu. 90 aqua conuersa] aquae conuersae io. 90 conuersa] add. est eu. 90 sangui¬ nem] sanguine io. 90 Compara] comparare io. 92 intellege] om. io. 92 aquae] aqua aim. 94 aquae conuersio /I caes. 94 est] om. eu. 95 eorum] ipsorum y 95 enim] om. caes. 95 esse] om. y 95-96 facti sunt caesa ft y eu. io. 96-101 Perspicuitatis causa, locum continua serie repraesento prout legitur in eu. mor. y, et primo in eu. mor. : et commutauerunt gloriam incorruptibibs dei in similitudinem imaginis corruptibibs hominis [om. gloriam ... et serpentium], Gloria incorrupti¬ bibs dei [om. ex quo omnia] sicut aqua ; simibtudo imaginis corruptibibs hominis [om. et uolucrum ... serpentium] sicut sanguis. — y uero : et commutauerunt glo¬ riam [om. p. bomoeot. incorruptibibs dei ... gloriam] incorrupti dei in similitudinem imaginis corruptibibs hominis [om. et uolucrum ... serpentium] sicut sanguis 96 commutauerunt] immutauerunt io. 96-97 incorruptibibs ... gloriam] om. a ft y eu. p. bomoeot. y 96 incorruptibibs] corruptibibs io. 96 dei ^ io. 97 ho¬ minis] add. et uolucrum ft 97-99 gloriam ... et serpentium] om. eu. mor. 98-99 et uolucrum ... et serpentium] om. y 99 Gloria] gloriam a ft 99 incorrupti] incorruptibibs eu. 99-100 ex quo sunt omnia [cf. lin. 91)] om. eu. mor. 100-101 et uolucrum ... et serpentium] om. eu. mor.

SERMO VIII, 4-5

83

manet : neque enim quia et apostolus dixit : commutauerunt, ideo mutatus est deus. 105 5. Secundum praeceptum : Non accipies nomen domini dei tui in uanum ; qui enim accipit nomen domini dei sui in uanum non mundabitur. Nomen domini dei nostri Iesu Christi ueritas est : ipse enim dixit : Ego sum ueritas. Veritas ergo mundat, uanitas inquinat. Et quoniam qui loquitur ueritatem de dei no loquitur - qui enim loquitur mendacium de suo loquitur ueritatem loqui est rationabiliter loqui; uanitatem autem loqui est strepere potius quam loqui. Merito, quia secundum praeceptum est dilectio ueritatis, cui contraria est dilectio uanitatis. Loquitur autem ueritas, perstrepit uanitas. Huic 115 praecepto secundo contrariam uidete secundam plagam. Quae est ilia secunda plaga ? Ranarum abundantia. Habes congruenter significatam uanitatem, si attendas ranarum loquacitatem. Vide amatores ueritatis, non accipientes in uanum nomen domini dei sui, loqui sapientiam inter perfectos, etiam no inter imperfectos : non quidem loqui quod capere non possunt, non tamen recedere a ueritate, et pergere in* uanitatem. Quamuis enim imperfecti non capiant, si quid paulo* excelsius fuerit disputatum de uerbo dei, deo apud deum, per quod facta sunt omnia, possintque capere quod inter eos loquitur 125 Paulus tamquam inter* paruulos in Christo Iesu, Christum Iesum, et hunc crucifixum, non tamen ilia est ueritas, et ista uanitas. Vanitas autem esset, si Christum mortem non impleuisse sed finxisse diceremus, si uulnera ilia in fantasmate

105-107

Ex.

1-6.

119-120

108

20, 7.

Cf.

1

Cor.

Ioh. 2, 6.

14, 6.

110 Ioh. 8, 44. Ioh. x, 1.3.

123-124

115-116 Cf. Ex. 125-126 1 Cor. 2,

8, 2.

a fi y eu. 103 neque] sicque fi 103 postolus aim. 103 dixit] dicit fi 105-119 f^JV a fi y eu. Secundum praeceptum ... perfectos io. fol. 76v 105-109 ]^1L1U Secundum pr. ... caes. io. inquinat caes. n. 3 105 praeceptum] add. est cats. to. 106 qui] quia to. 106-107 accipit ... mundabitur] om. io. 106 accipit] accepit y 106 sui] om. y 107 dei nostri] om. caes. 108 ipse ... ueritas] om. io. 108-109 mundat e. u., inq. uanitas io. 108 mundat] dixit fi 109 uanitas] add. autem y 109 inquinat fi y eu. caes• 109 dei] add- ueritate y 2 m. multum recentiore 110 enim] autem io. Ill autem] om. y 112 merito] praem. et fi, meritum film. 113-114 cui ... uanitas] ideo io. 113 contraria] contrarium fi 114 perstrepit] est (m. 2 sup. afiyeu. lin.) per strepitum y 114-118 JVJV1V huic praecepto ... loquacitatem caes. n. 3 caes. io. 115 contrariam u. sec. plagam] contrauidetur secunda plaga io. 115 uidete] uidet y 115-116 Quid e. i. s. plaga ?] om. io. 116 habundantia fi 116-117 congruenter] ita a fi caes. io., expressam y eu. mor. 117 significatam] significafi y eu. /'o.tamque y 117-118 loquacitatem cats. 118 in uanum] om. y 119 a fi y eu. perfectos If If io. 120 inter imperfectos] in perfectos eu. 120 imperfectos] perfectos fi 121 in] * ad a fi 122 enim] om. y 122 paulo] * aliquando a fi 122 excelsius] expellentius y 123 aput a 1 w. 125 inter] * om. a fi 125 in Christo Iesu] Christi Iesu y, om. eu. mor. 126 Iesum] om. a fi 127 Chri¬ stum] Christus y, Christi eu. 127-128 impleuisse] impleuisset fi y

84 130

135

140

145

150

155

SERMO VIII, 5-6

fuisse, si sanguinem non uerum sed simulatum de uulneribus emanasse, si falsas eum cicatrices tamquam post falsa uulnera demonstrasse. Cum uero ista omnia uera dicimus, facta dicimus, certa, expressa, impleta credimus et praedicamus, quamuis de sublimi illius et de incommutabili ueritate non loquamur, non tamen imus in uanitatem. Qui autem ilia omnia in Christo falsa esse et simulata dicunt, ranae sunt clamantes in palude limosa. Strepitum uocis habere possunt, doctrinam sapientiae insinuare non possunt. Denique in ecclesia loquuntur haerentes ueritati ueritatem per quam facta sunt omnia : ueritatem, uerbum carnem factum et habitare in nobis : ueritatem, Christum natum de deo, unum de uno, unigenitum et coaeternum ; ueritatem, accepta forma serai natum ex uirgine Maria, passum, cracifixum, resurgentem, ascendentem ; ubique ueritatem, et quam paraulus capere potest, et quam paraulus capere non potest; ueritatem et in pane et in lacte, in pane magnoram, in lacte parauloram. Idem quippe panis, ut lac fiat, per carnem traicitur. Qui autem huic ueritati contradicunt et in sua uanitate decepti decipiunt, ranae sunt taedium afferentes auribus, non cibum mentibus. Audi denique homines rationabiliter loquentes : Non sunt loquellae neque sermones quorum non audiantur uoces eorum, sed uoces non inanes quia in omnem terram exiit sonus eorum, et in fines orbis terrae uerba eorum. Si autem et ranas uis e contrario intellegere, ilium uersum psalmi recole: V analocutus est unusquisque ad proximum suum. 6. Tertium praeceptum : Memento diem sabbati sanctificare eum. In tertio isto praecepto insinuatur quaedam uacationis

129 Cf. Ioh. 19, 34. 130 Cf. Ioh. 20, 27. 1,14. 145 Cf. 1 Cor. 3, 2. 149-150 Ps. 154 Ps. 11, 3. 155-156 Ex. 20, 8.

138 Cf. Ioh. 1, 3. 151-152 Ps.

18, 4.

139 Cf. Ioh. 153-

18, 3.

a P y eu. 129 fuisse] fuisset y 129-130 si sanguinem n. u. sed. s. d. u. emanasse] si sanguis non uerus sed simulatus d. u. emanasset y 130 eum] om. y 131 a P y eu. demonstrasse] demonstrasset y 131 uera] om. y 131 facta] om. (3 132 caes. expraessa a 133 et de] om. y 134-137 omnia ... non possunt caes. n. 3 a P y eu. 135 esse] ita a $ 1 m. caes., om. ft 2 m. y eu. mor. 135-137 ranae sunt... non caes.io. possunt io.fol. 7«v 136 limosa] om. y eu. mor. 136 habere] add. non a 1 m. a py eu. 137 non possunt io. TOf caes. 138-139 per q. f. s. o. ueritatem] om. p. homoeot. aft y, solus seruauit eu. 139-140 uerbum c. f. et h. i. nobis] om. y 139 habitare] ita a ft eu., def. y, habitantem mor. cum uno E.ugippii codice (P2) 140 natum] add. deum y 141 forma] formam j8 143-144 paruolus a 1 m. 144 a p y eu. et quam p. c. potest] om. y eu. 144 et2] om. a p 146 traicitur] trahitur p caes. 146-148 J^IVIV Qui autem ... mentibus caes. n. 3 148 afferentes] offerentes y a p y eu. mentibus caes. 149 sunt] add. inquit y 152-153 e contrario] om. P a p y eu. 153-154 locutus est] locuti sunt y eu. 155-187 j^JV Tertium ... in pecora caes. caes. io. n. 4-6 155-161 J^]j, Tertium ... uerba mea io.fol. 76'v 155 praeceptum] add. est caes. io. 156 eum] om. caes. 156 tertio i. praecepto] in quo io. 156-157 uacationis indictio] uocationis indicto p

SERMO VIII, 6-7

85

indictio, quies cordis, tranquillitas mentis, quam facit bona conscientia. Ibi sanctificatio, quia ibi spiritus dei. Denique uidete uacationem, hoc est, quietem : Super quem, inquit, 160 requiescit spiritus mens? Super humilem et quietuni et trementem uerba mea. Inquieti ergo resiliunt ab spiritu sancto, rixarum amatores, calumniarum seminatores, contentionis quam ueritatis cupidiores, inquietudine sua non ad se admittunt quietem sabbati spiritalis. Contra istorum inquietudinem 165 dicitur, tamquam ut sabbatum habeant in corde sanctificationem spiritus dei: Esto mansuetus ad audiendum uerbum, ut intellegas. Quid intellecturus sum ? Deum dicentem: ‘Cessa ab inquietudine tua ; non sit tumultus quidam in corde tuo per corruptionem uolitantibus fantasmatis et conpungentibus te ; 170 non sit ita’. Deum enim intellecturus es dicentem tibi: Vacate et uidete quia ego sum deus. Tu per inquietudinem uacare non uis, contentionumque tuarum corruptione caecatus exigis uidere quod non potes. Attende enim et contrariam tertiam plagam huic praecepto tertio : scinifes natae sunt in terra 175 Aegypti de limo. Muscae quaedam sunt minutissimae, inquietissimae, inordinate uolantes, in oculos irruentes, non permittentes hominem quiescere, dum abiguntur et irruunt, dum abactae rursus redeunt, sicut omnino uana fantasmata cordis contentiosorum. Tenete praeceptum, cauete plagam. 180 7. Quartum praeceptum est: Honora patrem tuum et matrem

159-161 Is. 66, 2. 166-167 Eccli. 5, 13. 8, 16-17. 180-181 Ex. 20, 12.

170-171 Ps. 45, 11.

173 Cf. Ex.

a p y eu. 157 quies] ita a p io., quae est y eu., requies caes. 157 tranquillitas] add. et y, caes. io. add. ac eu. 158 ibi2] om. io. 158-159 Denique ... quietem] unde dictum est io. 159 est] om. P 159 inquit] om. io. 160 requiescit sp. meus] requiescam nisi caes. 160 requiescit] requiescet io. 160 meus] add. nisi y 161 uerba mea a p y eu. io. 161 ab] a p 162 amatores] amatorem jS 162 calumniarum semiraw. natores] om. p 163 ueritatis] caritatis caes. 163 cupidiores] amatores caes. 163 ad se] om. y 164 spiritalis] spiritalem y 165-166 sanctificationem]praem. et caes. 167 Quid i. s. d. dicentem ?] om. a ft caes. 167 dicentem] om. y 169 uolitantibus] uolantibus caes. 169 fantasmatis] fantasmatibus eu. 170 non sit ita, deum enim ita interp. a P y, non sit, ita deum enim eu. editus et mor. 170 enim] om. y 171 uidete] cognoscite y 171 quia] quoniam caes. 171 deus] dominus eu. 172 contentionumque] contentionum eu. 173-179 JV1V a Py eu. Attende ... cauete plagam io.fol. 76v 173 Attende] adtendite caes. 174 huic caes. io. pr. tertio] om. io. 174 tertio] iterando add. contrariam a p 174 natae sunt scynifex p 174 natae sunt] om. io. 174 scynifex p, scaenifes y 174 sunt] om. y 175-176 inquietissimae] om. a P io. 176 uolantes] uolitantes eu. mor. 176 irruentes] ruentes io. 177 et] om. io. 178 dum] om. io. 178 abactae rursum] expulsae iterum caes. 178 rursus] rurius aim. 178 redeunt] praem. non a P 178 uana] uaria a P 179 contentiosorum] contentionum io. 179 Tenete] tene y 179 cauete] caue y 179 plagam io. 180-199 JVJV Quar¬ tum ... motum potest io. fol. 80v

86

SERMO VIII, 7-8

tuam. Huic contraria quarta aegyptiorum plaga. Cynomyia, est canina musca : graecum uocabulum est. Caninum est parentes non agnoscere ; nihil tam caninum, quam cum illi qui genuerunt non agnoscuntur. Merito ergo et catuli canum caeci 185 nascuntur. 8. Quintum praeceptum est: Non moechaberis ; quinta plaga est mors in pecora aegyptiorum. Comparemus. Da hominem moechantem, coniugio non contentum suo. Appetitum quemdam carnis in se domare non uult, qui est nobis pecoribusque 190 communis. Etenim concumbere et generare etiam pecorum est; ratiocinari, intellegere hominum est. Ideo ratio, quae praesidet in mente, motus inferioris carnis tamquam regnans et dominans frenare debet, non immoderate et illicite passim uageque laxare. Ideoque ipsis pecoribus natura datum est, 195 instituente creatore, ut non moueantur ad feminas et ad concubitum nisi certis temporibus. Neque enim ratione se cohibet alio tempore pecus, sed omnino ipso motu frigescente torpescit. Homo autem ideo semper moueri potest, quia et frenare motum potest. Tibi dominationem rationis creator dedit. Tibi 200 praecepta continentiae tamquam in bestias inferiores lora concessit. Tenes tu quod pecus non potest, et ideo speras tu quod pecus non potest. Laboras aliquantum in continendo, non laborat pecus. Sed gaudebis semper in aetemitate, ad quam non peruenit pecus. Si opus fatigat, merces excitet. Et 205 ipsa enim patientia est, interiorem motum frenare, et quod habes commune cum pecore non tamquam pecus in omnia relaxare. Quod si contempseris te in te, et imaginem dei in qua

181 Cf. Ex. 8, 20-24. 1^6 Ex. S. Augustin, l’ordre de nos 5e et Ex. 9, 1-7.

20, 14. 6e

186 Comme il arrive souvent chez commandements est renverse. 187 Cf.

a ft y eu. 181-182 Huic contraria ... canina musca] ita a sine interpunctione, Huic c. q. aecaes, to. gyptiorum plaga (pi. aeg. ft). Cyn. est canina musca ft y, Huic c. est (add.) q. aegypt. plaga cynomia id (add.) est canina musca caes., Huic c. q. aegypt. plaga cinomia. Est canina musca to., Huic c. q. aegypt. plaga cynomyia est. Quid est cynomyia (add.) ? Canina musca eu. mor. 182 graecum u. est] om. to. 187 peccora ft ft y eu. io. 187 in pecora caes. 187 Da] om. io. 188 coniugio] coniugi to. 188 contentum] ita eu. mor., contentus y, ut uidetur contum a 1 m., coitum a 2 m. ft, contemptu io. 189 in se domare] sedare io. 189 peccoribus ft 190 pecorum] peccorum ft, porcorum y 191 rationari] add. et a 2 m. ft y mor., non autem aim. eu. io. 191 hominum] humanum eu. 192 inferioris] inferiore y 192 regnans] om. ft 194 peccoribus ft 195 instituente creatore] om. io. 195-196 et ad concubitum] om. io. 195 ad2] a ft (a concubitum sic) 198-199 a ft y eu. motum potest io. 201-202 et ideo s. tu q. p. non potest] om. p. homoeot. y 202 in] om. y 202-203 continendo] add. quod y 203 aeternitate] aetemum y 204 quam] quod y 204 excitet] consoletur y eu. mor. 205 enim] omni ft ft y eu. io. 205 interiorem] forte pro ‘inferiorem’ (Morin) 207-219 m Quod si ... deperiit io. fol. 80v-81 207-208 contempseris ... fecit te] om. io.

SERMO VIII, 8-10

87

fecit te neglexeris uictus cupiditate bestiarum, tamquam amisso homine eris pecus, non quasi conuersus in naturam 210 pecoris sed in hominis forma habens similitudinem pecoris, qui non audis dicentem : Nolite esse sicut equus et mulus, quibus non est intellectus*. Et forte eligis tibi esse pecus et libera uagari libidine, nulla lege appetitum carnis ad continentiam refrenare ? Attende plagam. Si pecus esse non times, 215 saltern mori sicut pecus time. 9. Sextum praeceptum: Non occides. Sexta plaga, pustulae in corpore, et uesicae bullientes et scatentes, et incendia uulnerum ex fauilla fornacis. Tales sunt animae homicidales. Ardent ira, quia per iram homicidii fraternitas deperiit. Ardent 220 homines iracundia, ardent et gratia. Sed alius est feruor sanitatis, alius feruor ulceris. Ardentes papulae per totum corpus concepta homicidia. Scatet, et sanum non est. Feruet, sed non de spiritu dei. Nam et qui uult subuenire feruet, et qui uult occidere feruet; ille praecepto, ille morbo ; ille bonis operibus, 225 ille saniosis ulceribus. Si possemus uidere animas homicidarum, plus plangeremus quam putrescentia corpora ulceratorum. 10. Sequitur praeceptum septimum: Non furaberis, et plaga septima : grando in fructibus. Quod contra praeceptum sub230 ducis, de caelo perdis. Nemo enim habet iniustum lucrum sine iusto damno. Verbi gratia, qui furatur, acquirit uestem, sed 211-212 Ps. 31, 9. 20, 15.

216 Ex. 20, 13.

216-218 Cf. Ex. 9, 8-11.

228 Ex.

229 Cf. Ex. 9, 22-26.

a j3 y eu. 208-212 1,1^ uictus ... intellectus cues. n. 6 208 bestiarum] insinuatarum rerum cats. io. eu. 209 in] a (sic) io. 212 quibus non est intellectus] ita Augustino consentaneus codex y, in quo n. e. intellectus a p, in quibus n. e. int. caes. io., non habentes intellectum eu. mor. ; * add. a p caes. et homo cum in honore esset non intellexit, comparatus est iumentis insipientibus et similis factus est illis : notandum autem apud Augustinum iumentis insensatis ubique legi 212 esse] fieri a p caes. io. 212 Et] a fiyeu. io.21‘2 intellectus flflf caes. 212-214 Et forte ... refrenare] om. io. ita a y, sed eu. mor. liber y 213 uacari /S

212 tibi] te /S 212 pecus] uacuus a P 213 libera] 214 refrenare] ita a p mor., def. io., refrenando y et non-

nulli codices Eugippii (ceteri refrenandum, refrenandam, refrenans) 214 esse] es 214 Attende] add. ergo io. 216-234 j),]^ Sextum ... domini nube caes. a jS y eu. eu. 216 Sextum p. n. occides] om. P 216 praeceptum] add. est io. 217 caes. io. n. 7-8 in corpore] om. io. 217 uesicae] iterando add. in corpore p 217 scatentes] scatientes io. 218 ex] et a p 218 fabilla aim. 219 deperiit] deperit io. 220 iracundia] ira eu. 220-223 sed alius ... a P y eu. 219 fraternitas deperiit Ulf spiritu dei] om. caes. 221 pabulae p 221 corpus] add. est p, om. eu. 222 caes. Scatet] scatent y eu. mor. 222 non est] add. quod feruet y 223 subuenire f. et q. uult] om. p. homoeot. a p 223-224 et qui uult occ. feruet] om. p. homoeot.

224 ille1 “ 3] iste caes. 225 ulceribus] proem, operibus p 225-246 Si a p y eu. eu. 225 Si possemus] ita y eu. mor., si possimus caes. io. possemus ... mitterent io.fol. 8lv caes. io.,proem, (sic) si possimus a p 225 animas] om. y 225-226 homicidarum] homicidiarum a 226-227 ulceratorum] uulneratorum io. 228 Sequitur pr. sept, non furaberis] ita a P caes., pr. sept, est (add.) n. fur. /o., sept, praec. sequitur n. fur. y, sequitur non fur. pr. septimum eu. mor. 228 et] om. y 229 fructibus] fructum’ io. 230 perdis] perdens io. 231 Verbi gratia] praem. furatur y

88

SERMO VIII, io-ii

caelesti iudicio amittit fidem. Vbi lucrum, ibi damnum ; uisibiliter lucrum, inuisibiliter damnum ; lucrum de sua caecitate, damnum de domini nube. Neque enim aliquid sine prouiden235 tia, carissimi. Aut uere putatis ea quae patiuntur homines dormiente deo pati ? Passim uidentur fieri haec, nubes colligi, imbres infundi, grandinem iaci, tonitru terram concuti, coruscatione terreri. Passim putantur fieri et quasi ad diuinam prouidentiam non pertinere. Contra tales cogitationes uigilat 24° die psalmus: Laudate dominum de terra - cum laudes dictae essent de caelo - dracones et omnes abyssi, ignis, grando, nix, glades, spiritus tempestatis, quae faciunt uerbum eius. Ergo qui suo malo desiderio forinsecus furantur, dei iudicio intrinsecus grandinantur. O si possent inspicere agrum cordis sui ! Pro245 fecto lugerent, dum ibi non inuenirent quod in os mentis mitterent, etiam si in furto suo inuenirent quod gutturis auiditate sorberent. Maior fames est hominis interioris, maior fames est et periculosior plaga et grauior mors. Multi mortui ambulant, et multi famelici de uanis diuitiis exultant. Denique seruum 250 dei scriptura intus dicit locupletem* : Absconditus, inquit, cordis uestri homo, qui est ante deum diues. Non ante homines diues, sed ante deum diues ; ubi deus uidet, ibi diues. Quid ergo tibi prodest, si ubi homo non uidet furaris, et ubi deus uidet grandinaris ? 255 11. Octauum praeceptum: Falsum testimonium non dices. Octaua plaga: lucusta, animal dente noxium. Quid autem uult: falsus testis, nisi nocere mordendo et consumere mentiendo ? Denique admonens homines dei apostolus ne se falsis criminationibus appetant: Si mordetis, inquit, et comeditis inuicem, 260 uidete ne ab inuicem consumamini.

240-242 Ps. 148, 7-8. 250-251 i Petr. 3, 4. 10, 12-15. 259-260 Gal. 5, 15.

255 Ex. 20, 16.

256 Cf. Ex.

a g y eu. cues. io. 232 amittit] perdit caes. 232 ibi] ubi aim. 232-235 lucrum ... carissimi] a gy eu. io. om. io. 234 nube caes. 237-239 tonitru ... pertinere] Sed forte passim putantur haec fieri io. 237 tonitru] tonitruis eu. 240-241 cum 1. d. e. de caelo] om. a g io. 241 tracones g 242 tempestatis] it a y eu. io., procellae a, a g y eu. procellarum g 242-280 ]j,m Ergo ... carius caes. n. 11 243 malo desiderio caes. io. suo y 243 dei iudicio] praem. iusto y caes. mor. 244 possent] possint a gyio. forte ex archetypo 244 inspicere possint g 244 inspicere] aspicere io. 245 lugerent] legerent a g 245 os] hos g, horreo io. 245 mentis] animae caes. a g y eu. 245-246 mitterent fU io. 246-247 etiam si ... sorberent] om. y 246 etiam] et caes.

eu. mor., def. y 246-247 gutturis auid. sorberent] def. y, in auiditatem uentris mitterent eu. 247 famis bis a 247 est1] esset eu. 247 est2] om. eu. mor. 249 famelici] facinorosi eu. 250 scribtura a 250 locupletem] ita y eu. mor., * diuitem a g caes. 250 inquid g 252 uidet ibi] uide tibi y 255-262 ]^ a g y eu. Octauum ... densae tenebrae io.fol. 82 256 lucusta] locusta g y caes., add. est g caes. io. 258 Denique ... apostolus] Vnde et apostolus nisi homines io.

SERMO VIII, 12-13

265

270

275

280

285

89

12. Nonum praeceptum : Non concupisces uxorem proximi tai. Nona plaga: densae tenebrae. Etenim est quaedam moechia, contra quam supra praeceptum datum est etiam in non appetenda castitate uxoris alienae. Moechus est enim et qui non it ad uxorem alienam tantum quia non contentus est sua. Iam uero non solum post suam peccare sed etiam alienam attemptare, uere densae sunt tenebrae. Nihil enim sic dolet in corde patientis. Et qui hoc facit alteri nihil sic nollet pati. Ad alia paratior est omnis homo. Hoc autem nescio utrum inuentus est qui tolerabiliter ferat. O densas tenebras ista faciendum, talia concupiscentium ! Vere excaecantur furore horribili: furor enim indomitus est, commaculare uiri uxorem. 13. Decimum praeceptum : Non concupisces ullarn rem proximi tui, non pecus, non possessionem, non subiugium, non aliquid omnino proximi tui concupisces. Huic mandato plaga contraria est decima : mors promogenitorum. In qua plaga cum comparationem quamdam quaero, nihil mihi interim occurrit - fortassis occurrat melius diligentius inquirentibus nisi quia omnes res quas habent homines heredibus seruant, et in heredibus nihil est primogenitis carius. Reprehenditur hie autem concupiscere rem proximi tui. Concupiscit et qui furto aufert. Nam quis rem proximi nisi concupiscendo furatur ? Sed de furto superius iam praeceptum est. Ibi intellegas et rapinam. Non enim de furto praeciperet*, de rapina taceret scriptura, nisi te intellegere uoluisset, quia si poenale est 261 Ex. 20, 17.

262 Cf. Ex. 10, 21-23.

273 Ex. 20, 17.

276 Cf. Ex. 12,

29-30.

a fi y eu. 261 praeceptum] add. est to. 262 tenebrae 1H| io. 263 moechia] mechiam /? cats. 263-264 in non] ita eu. mor., si non y, non in a /}, aliter caes. 263 contentus] a y eu. contemptus j3 267-276 uere densae ... primogenitorum to. fol. 52 v et 84 caes. io.

267 tenebrae] add. haec io. partim e praecedentibus desumpta non esse uxore sua contentum, sed etiam appetere uxoris alienae castitatem 268 uolet eu. 269-270 ad alia ... ferat] om. io. 269 utrum] utrumne eu. 270 inuentus] o?n. eu. 271 talia concupiscentium] om. io. 272 horribili] terribili y 272 furor ... uxo¬ rem] om. io. 272 commaculare] conculcare eu. 273 praeceptum] add. est y eu. 273 concupisces] concupiscas io. 274-275 non pecus ... concupisces]

om. io. 275 concupisces] concupiscas a 275 mandato] malo y eu. 276 a $ y eu. primogenitorum Iff io. 276-279 in qua plaga ... nisi quia] om. caes. 277 caes. comparationem quamdam] comparatione quaedam y 278 occurrat] occurret a 2 m. p 278 diligentius] praem. ac y, diligentiusque eu. 279 quia] add. qui eu. 279 habent homines] habet eu. 279 homines habent y 279 eredibus /? 279 seruant] seruat eu. 280 et in ... carius] om. y eu. 280 est] esse a p y eu. a 2 m. saec. ix uel x jS deprehenditur a 2 m.

280 carius] caris aim. fff caes■ (in utroque codice iungitur praecedentibus)

280

Reprehenditur] 281 autem] add.

non a sup. lin. 2 m. antiqua ft 281 concupiscere] concupiscens y, clamat qui eu. 281 tui] om. y 281 Concupiscit] add. enim y 282-283 nam quis r. p. n. c. furatur ? ] et qui furatur aliquid proximi non potest nisi rem proximi furari eu. 283 iam superius y mor. 283 ibi] ut ibi y, ubi eu.mor. 284 praeciperet] * add. et y eu. mor.

285 scribtura a

90

290

295

300

305

310

SERMO VIII, 13

clanculo auferre multo maioris poenae est uiolenter eripere. Auferre ergo nolenti, siue occulte siue palam, habet praeceptum suum. Concupiscere autem rem proximi, quod notat deus in corde, etiam si iustam ibi successionem quaeras, non licet. Denique qui uolunt res alienas tamquam iuste possidere, heredes se quaerunt fieri a morientibus. Quid enim tam iustum uidetur, quam rem sibi derelictam* possidere, habere iure communi ? ‘Quid apud te facit*, homo ?* Dimissum est mihi, hereditatem consecutus sum, testamentum lego.’ Nihil uidetur iustius ista uoce auaritiae. Tu laudas quasi iure possidentem ; deus damnat iniuste concupiscentem. Vide qualis es, qui optas te ab aliquo heredem fieri. Non uis utique ut habeat suos heredes, in quibus nihil est carius primogenitis. Proinde in primogenitis tuis puniris, qui concupiscendo res alienas, id quod tibi iure non debebatur quasi iuris umbra perquiris. Et facile est quidem, fratres, corporaliter amittere primogenitos. Mortales enim sunt homines : siue ante parentes siue post parentes morituri moriuntur. Illud molestum est, ne per hanc occultam et iniustam concupiscentiam primogenita cordis tui perdas. Primogenitus enim in nobis imaginem habet gratiae dei : nouus natus, prior natus. Inter omnes tamquam natos cordis nostri primogenita fides est. Nemo enim bene operatur, nisi fides praecesserit*. Omnia opera tua bona filii tui sunt spiritales, sed inter hos tibi primo nata est fides. Quisquis rem alienam occulte concupiscis, internam fidem perdis. Eris enim primo sine dubio simulator, obsequens non caritate sed fraude.

308 Cf. Hebr. 11, 6.

a p y eu. 287 ergo] om. y 288 proximi] add. tui p 290-313 jLm qui uolunt caes. sessorem caes. n. 11 290 possidere] add. et a p 291 her. se fieri quaerunt P 292 derelictam] * praem. ui a 1 m. forte recte, cum re uera de hereditate agatur 293 apud] aput a 1 m., forte pro ‘ad’ (Morin) 293

... posa mor. subrepta facit] *

praem. hoc a p, aliter caes. 293 homo] * om. a P, aliter caes. 295 ista uoce] istam uocem p ubi refertur ad laudas 295 laudas] iuste tenes y 296 es] est aim. 297 utique] om. eu. 297 ut] om. p 297 suos] om. eu. 298 quibus] ita a caes., heredibus y eu. mor. (add. autem eu. mor.) 298 est] om. y eu. mor. 298 primogenitis] ita y /3 caes., primogenito y eu. mor. 298 in2] om. a 1 m., pro sup. lin. a 2 m., om. j8 299 puniris] punieris caes. 300 non iure a 302 mortales] ita a ft caes., moriuntur y eu. mor. 302 sunt] om. y eu. mor. 302-303 parentes bis] add. suos y eu. mor. 303 morituri] mortui eu. 303 moriunafiyeu. tur morituri p 303-310 per hanc ... fidem perdis io. fol. 84 305 gratiae] caes. io. gratia io. 306 tamquam natus] natos io. 307-308 Nemo ... praecesserit] om. io. 308 praecesserit] * add. sicut dicit apostolus : sine fide, inquit, impossibile est placere deo y et caes. (cod. G 1,a) 308 praecesserit fides fi, qui sequentia Omnia ... nata est fides (lin. 308-309) p. homoeot. om. 308 opera] add. fides io. 309 hos] hoc io. 309 primo nata] primogenita eu (cod. PT u). caes. io. 309 Quisquis] add. ergo y io. 310 concupiscis] concupisces eu., concupiscit io. 310 concu¬ piscis occulte p 310 internam] ita a p y caes. io., interius eu. mor. 310 perdes] perdis eu., perdit ^ io.

SERMO VIII, 13-14

9i

Veluti amans eum a quo te cupis fieri heredem, amando eum mori quaeris, et ut in re eius te uideas possessorem, illi inuides successorem. 315 14. Haec, fratres, decursa decern praecepta et decern plagae, comparati contemptores* praeceptomm contumaciae damnatae aegyptiorum cautos uos fecerint, ut habeatis securi res uestras in praeceptis dei. Res uestras, inquam, res uestras interioris arcae uestrae, interioris thesauri uestri; res uestras, 320 quas uobis nec fur nec latro nec uicinus potens possit auferre, ubi nec tinea nec robigo metuenda est, cum quibus diues exit et naufragus. Sic enim eritis populus dei inter iniquos aegyptios, illis haec in corde patientibus, uobis autem incolumibus in ipsis interioribus hominibus uestris, donee educatur 325 populus de Aegypto quodam exodo uestro. Quod et fit : nam illud* semel factum est, hoc non cessat fieri. Nam, si attendamus, etiam expoliamus aegyptios. Neque enim illud praeter mysterium factum est, quomodo homines minus intellegentes accusare hie audent deum quia iussit peti ab aegyptiis aurum 330 et argentum et uestem. Data sunt haec et ablata : Fures isti essent, nisi deo iubente fecissent. Intendat caritas uestra : Fures, inquam, isti essent, nisi deo iubente fecissent. Quia uero deo iubente fecerunt, fures non fuerunt. Hos iam non accusas : ipsum deum accusare paratus es. Ad illos obtempe335 rare pertinuit ; ad deum fuit iubendi consilium, qui nouit quis quid pati debeat, quis quid quo merito patiatur. Parricidium apertissimum et funestum esset Abrahae, si ultro filium percussisset. Hoc tantum scelus laudabiliter faciebat, quia deo iubenti oboediebat. Et quod esset in spontanea uoluntate 340 crudelitas, sub dei praecepto facta est pietas.

320-321 Cf. Matth. 6, 20.

330 Cf. Ex. 12, 35.

336-339 Cf. Gen. 22, 1-19.

a P y eu. 312 amans] ita y eu. caes., amas a /3 313 et ut in ree iuste uideas litteris male caes. 313 possessorem ‘[^1} caes. 315 Haec] Eia eu. mor. 315-316 a jS y eu. compactis P plagae] plagas y eu. 316 comparati] comparatos y eu. 316 contemptores] 317 damnatae] om. y eu. mor. 317-322 ]^]^]^ cautos ... et a p y eu. * contumaces a p caes.

a ft y eu.

a P y

naufragus caes. n. 12 317 cautos] captos /3 317 uos] s inseruit aim. 317 fecerint] faciemus y, fecimus eu. 318 in praec. d. r. uestras] om. p. homoeot. a p 319 interioris] interiores y 321 rubigo a 2 m. 13 321 metuenda] m suppl. a 2 m. et y

321-322 exit et] extitit y 322 et naufragus If1IHf caes. 322 eritis] add. 325 323-325 illis haec ... de Aegypto] solus eu., om. p. homoeot. a fl y 326 cessat uestro] om. y, suo eu. mor. 325-326 nam illud] * illud enim a p 329 acusare P 330 fieri f eu. 327 illud] praem. et p 328 misterium P 335 iubendi] iuuentis uestem] uestes y 331 iubente deo p 335 ad] apud y y 335-336 quis quid] quicquid a 2 m. P 336 quis quid quo] quisquis. Quo a, quiquis. Qua jS 336 merito] merita p 337 ultro] ultra P 338 scelus] secus y mor.

340 sub dei] subdi P

92

345

350

355

360

365

370

15. De Actibus apostoloram uolo aliquid dicere, demonstra¬ tum in duobus apostolis, magnis gregis arietibus, quorum natalicium uno die celebramus, in Petro et Paulo. Petrus cum esset inclusus in carcere, uenit ad eum angelus, solutisque catenis de manibus eius iussit exire. Egressus ille secutus est angelum. De carcere liberatus est domini imperio, dei auctoritate. Postero die iudex eum quaesiuit ad audiendum. Abscessisse cognouit, custodes carceris duci iussit. Milites, inquit, interrogates duci iussit ; dedit in illos sententiam legum quam sibi uidebatur iuste fuisse prolaturus in Petrum. Quid dicimus ? Petrus auctor fuit mortis illorum ? Nonne esset peruerse pius, si uoluntati dei contradiceret, responderetque angelo iubenti ut exiret : ‘Non exeam, ne propter me miseri homines custodes carceris moriantur’ ? Responderetur ei: Dimitte ista creatori; quia non es artifex ut homo nascatur, non esse potes iudex quomodo moriatur. Paulus autem, cum inclusus et uinctus cantaret in deum, tremefacta terra et relaxatis uinculis non abscessit, ne mali aliquid custos carceris pateretur. Dabatur enim humanae iustitiae cogitandae locus ne alius pro alio puniretur, quando nihil contra diuinitus iubebatur. Nemo moritur nisi quern uult deus. Mori, consilium iudici dimittitur deo, sed tamen concupiscentia homicidae damnatur. Neque enim hie attendendum est quid deus iudicauerit, sed quid mala mens concupiuerit. Per traditorem Iudam liberati sumus, sed hoc nobis Iaidas non praestitit : occidere uoluit, non liberare. Deo laus, Iudae damnatio, nec tamen hoc faceret Iudas nisi permisisset deus qui proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. 16. Nemo ergo, fratres, nemo discutiat deum. Superbum est, impium est, stultum est. Tu concupiscentias tuas frena ; nihil facias animo malo ; obtemperare paratus esto, non nocere. Itaque fecerunt illi, fecit deus. Si illi furtum fecissent, etiam sic uoluerat deus pati eos qui paterentur, quando permitteret 343-350 Cf. Act. 12, 4-19. 367-368 Rom. 8, 32.

a jS y

SERMO VIII, 15-16

356-358 Cf. Act. 16, 25-28.

364 Cf. Marc. 14, 44.

341-343 demonstratum ... Paulo] om. y 342 magnis] magni /3 344 solutis¬ que] salutis qui y 347 ad] om. a 348 carceris d. i. Milites inquit] om. a j8 349 illos] s sup. lin. a 2 m. 349 legum] legem y 350 iuste ... probaturus in] nisi inueniret y 350-351 dicimus] dicit y 352 si] om. /3 352 uoluntate aim. 352 responderetque] diceretque y 355 creaturi a 1 m. 355 non2] add. enim j~l 355-356 iudex potes y 356-360 Paulus autem ... iubebatur] om. y 360 diuinitus] diuinitatem /S 360 Nemo] add. enim y 361 uult deus. Mori consilium ita interp. a [3 y, deus mori. Consilium mor. 361 iudici] iudicii a 1 m. quae forte ipsa i 2exp. 361-362 deo dimittitur y 363 hie] in hoc jS 364 mens concupiuerit] gens concupierit y, in quo deinde 'prolixum fragmentum Iudas quippe tradidit ... quamuis Christi uenditio sit nostra redemptio legitur, ex Enarr. in Ps. 93, n. 28 emendicaturn’ {Morin) 370 Tu] ut a j3 373 uoluerat] add. forte y 373 deus] add. Christus y 373-374 eos qui p. q. p. eos (r/V)] om. 18 373 eos] om. y 373 permitteret] permisit y

SERMO VIII, 16-17 375

380

385

390

395

93

eos pati qui fecerunt. Seruaret tamen furibus poenam, exigeret autem aliquam temporalem uindictam de his qui passi sunt fures. Nunc uero illi ultro non fecerunt : deus iusto iudicio fieri uoluit. Cum, si appendas causam, forte non aurum alienum tulerunt*, sed debitam mercedem exegerunt. Iniuste oppressi diu in Aegypto lateres fecerunt* ; pro duris operibus seruitutis sine mercede non exierunt. Et tamen deus certa aliqua causa fecit hoc. Si sumus tamquam populus Israel in Aegypto in hoc mundo, certe audeo uobis dicere - puto enim quia spiritu dei loquor ad uos - tollite aurum, argentum, uestem aegyptiis. Aurum ipsorum, sapientes ipsorum ; argentum ipsorum, eloquentes ipsorum ; uestes ipsorum, uarietates linguarum ipso¬ rum. Nonne haec omnia uidemus in ecclesia ? nonne cotidie hoc facit ecclesia? Quanti sapientes in saeculo credunt Chris¬ to ! Ablatum est aurum aegyptiis. Sanctus cuius mensa est ista Cyprianus fuit aliquando uel aurum uel argentum aegyptiorum. Vestes autem, quibus quodam modo sensus induuntur, linguae sunt uariae. Videtis eas ex Aegypto ad populum dei migrare: Non sunt enim loquellae neque sermones, quorum non audientur uoces eorum. Hie aurum, hie argentum, hie uestes aegyptiorum. Et diuites eximus et mercedem nostram portamus. Non enim sine causa in luto Aegypti laborauimus. 17 Sic omnia, fratres, siue quae exponi a nobis possunt siue quae nondum possunt, siue quae potestis intellegere siue quae nondum potestis, siue hoc modo quo a nobis dicta sunt siue alio meliore modo, credite omnino quia omnia tunc in figura contingebant eis, scripta autem sunt ad correptionem nostram, in quos finis saeculorum deuenit. Itane ego non fierem intentus

.

400

378-379 Cf. Ex. 1, 8-14.

388-389 C’est uniquement par cette mention de la

basilique dediee a S. Cyprien que nous savons que le sermon fut prononce A Carthage.

agy

392-393 Ps. 18, 4.

400-402 1 Cor. 10, 11.

374 pati] om. y mor., def. g 374 fecerunt] add. facere y mor. 375 autem] om. y 375 de] di aim. 375 his] is g (deis), iis y mor. 376 fures] furtum y mor. 378 tulerunt] * tulerant a g 378 oppraessi a 379 fecerunt] * fecerant a g 379 opperibus aim. 381 Aegypto] praem. in g 381-382 in hoc mundo] om. g 382 dicere] praem. audeo iterum g 383 uestem] uestes y 384 ipso¬ rum3] om. y 385 uarietates] uarietas y 386 hoc cottidie g 388-389 est ista] ista uocatur y 389 Cyprianus] om. y 389 fuit] fina g 390 Vestes autem] add. aegyptiorum y 391 uariae sunt linguae g 392 loquelle a 393 audientur] ita a 1 m.y, compendio a g, audiantur aim. mor. 394 hie uestes] om.y 394 diuites] uidentes y 394 eximus] exigimus a g 395 portamus] ferimus y 395 Aegypti] aegyptii a 2 m. 397 a nobis exponi g 398 potestis] potestas g 401 scribta a 401 correptionem] correctionem g 402 finis] fines y 402 deuenit] deuenerunt y 402 Itane] itaque y 402 ego] om. a g 402 fierem] fieremus a g 402-403 intentus ... essemus] om. ag AUG. XLI

9

94

405

410

415

420

425

430

SERMO VIII, 17

ad ea ? Et tu, quilibet christiane spiritalis, non essemus intenti, et sine causa factum diceremus quod in tertia plaga magi Faraonis defecerunt ? Nihil hie quaererem ? frustra factum uel scriptum putarem ? Faciunt magi Faraonis contra Moysen de uirgis serpentes, de aqua sanguinem, faciunt ranas, faciunt haec. Veniunt ad tertiam plagam, id est, ad illas musculas quae appellantur scinifes, et ibi deficiunt qui fecerunt serpentes, qui fecerunt ranas, deficiunt ad muscas. Non est prorsus, non est sine causa. Pulsate mecum. Tertia plaga haec cui contraria est ? Praecepto dei tertio, ubi de sabbato praecipitur populo, ubi quies praedicatur, ubi sanctificatio commendatur. Ibi enim dictum est : Memento diem sabbati sanctificare eum. Denique et in primis operibus mundi facit deus diem, facit caelum et terram, mare, luminaria, Stellas, animalia ex aquis, ex terra hominem ad imaginem suam. Facit haec omnia : nusquam sonat aliquid sanctificatum. Peraguntur ista sex diebus, et sanctificatur dies septimus uacationis dei. Opera non sanctificat, uacationem sanctificat. Quid dicturi sumus ? Quomodo nobis laborantibus plerumque dulcius est otium quam opus, ita putamus et deo ? Non hoc putare deberemus nec si laborando et non iubendo fecisset. Dixit deus : Fiat, et factum est. Hoc modo faciendo nec ipse homo laboraret. Sed in illo die commendata est nobis quaedam requies ab omnibus operibus nostris, ut post bona opera nostra intellegeremus nos requieturos sine termino. Nam omnes dies ibi habent uesperum, septimus non habet. Operamur enim cum fine, requiescimus sine fine. Ibi sanctificatio sonat magno quodam mysterio pertinens ad spiritum sanctum. Vtcumque me dicentem, fratres, accipite cum uenia, obsecro uos, magis intuentes quid coner, quam quid explicem. Noui quae loquar, et quis loquar, diuina hominibus homo. Ecce adnitimini mecum, laborate mecum ut quiescatis mecum. Quantum

404-405 Cf. Ex. 8, 18. 406-407 Cf. Ex. 7, 11-12.22 ; 8, 7. 414-415 Ex. 20, 8. 416-417 Cf. Gen. 1, 11-31. 420 Cf. Gen. 2, 3. 424 Cf. u. gr. Gen. 1, 3. 428 Cf. u. gr. Gen. 1, 3.

ajSy

404 tertia plaga] tertiam plagam y 407 serpentes] serpentis ji 409 scinifes] ita a 1 m. y 2 m., sciniphes a 2 m., scynifex /S, scinifex y 1 m. 410 ad muscas] amuscas j3 412 haec cui] ista j8 412 contrario] contraria aim. 412-413 praecepto ... praedicatur excerpsit io.fol. 443 quies] add. et sanctificatio to. 414 dictum est] dicitur y 415 mundi] om. ft 415 facit] fecit y 416 facit] fecit y 416 et] om. j3 y 419 et] om. y 419 dies] add. sabbati £ 419 uacationis] uocationis $ 422 opus] optamus /? 422 deo] deum y 422-423 deberemus] debemus j3 y mor. 423 si] sic y mor. 423 laborando] add. fecisse y mor. 423 non] om. a /3 423 fecisset] creauisse y mor. 423 Dixit] dicit 430 Vtcumque] ut cum y 432 intuentes] inquirentes y 432 quae] quid y 433 quis] q.us y 433 loquar] loquor ut uidetur 433 homo] om. a ft

SERMO VIII, 17

95

dominus donat, quantum aperit, quantum significat, quantum innuit ipsa sapientia ostendens se amatoribus suis in uiis hilariter et in omni prouidentia occurrens illis, sanctificatur dies sabbati, quies dei. Ibi primum sonat sanctificatio. Quantum mihi uidetur, quantum et uos cognoscitis, quantum credimus, 44° sanctificatio nulla diuina et uera est nisi ab spiritu sancto. Non enim frustra dictus est proprie spiritus sanctus. Cum sit et pater sanctus et filius sanctus, nomen tamen proprium hoc spiritus accepit, ut tertia in trinitate persona sanctus spiritus diceretur. Ipse requiescit super humilem et quietum, tamquam 445 in sabbato suo. Ad hoc septenarius numerus etiam sancto spiritui deputatur : hoc scripturae nostrae satis indicant. Viderint meliora meliores, et maiora maiores, et de isto septenario numero subtilius aliquid et diuinius dicant et explicent. Ego tamen, quod in praesentia sat est, illud uideo, 45° illud uos ad uidendum commemoro, septenariam istam rationem numeri proprie sancto spiritui deputatam, quia septimo die sonat sanctificatio. Et unde probamus sancto spiritui deputari septenariam numeri rationem ? Dicit Esaias spiritum dei uenire super fidelem, super christianum, super 455 Christi membrum, sapientiae et intellectus, consilii et fortitudinis, scientiae et pietatis, spiritum timoris dei. Si secuti estis, septem res percucurri, tamquam descendentem ad nos spiritum dei a sapientia usque ad timorem, ut nos ascendamus a timore ad sapientiam: Initium enim sapientiae timor domini. 460 Ita ergo et septenarius spiritus et unus spiritus, septenaria operatione unus. An aliquid euidentius uultis ? Pentecosten diem festum scriptura sancta de septimanis factum commemorat. Habes in scriptura Tobi : euidenter dicit istum diem festum factum de septimanis. Septies enim septeni quadra-

435

437-438 Cf. Sap. 6, 17. 444 Cf. Is. 66, 2. x io, 10. 460 Cf. Tob. 2, 1. sec. uers. ant.

453 Cf. Is. 11, 2-3.

45!) Ps.

|S y 436 sapientia ipsa jS 437 illis] eis y 438 quies] qui est a fi 438 quantum] y eu. quantumque y mor. 440-493 sanctificatio nulla ... tertio signo defecerunt eu. 441 Non enim f. propriae d. e. sp. sanctus] excerpsit io. fol. 76v 442 sanctus1] add. cum sit iterum y 442 hoc proprium y 443 spiritus sanctus y 444-445 Ipse ... sabbato suo] excerpsit io. fol. 76v 445 etiam] et /3 447 Viderint] add. deputatur a resumptum e lin. 446 448 numero] num a 1 m., quae forte ipsa suppleuit 448 diuinitus] diuinius a 1 m. fi, diuintus (sic) a 2 m. 448 dicant] praem. aliquid eu. 449 praesentia] praesenti y eu. mor. 449 sat] satis a 2 m. fi 450 illut aim. 451 numeri] inueniri eu. 452 septimo] septenario y 453 numeri rationem] numerationem y 454 super2] om. ft 455 sapientiae] e2 sup. lin. a 2 m., praem. spiritum y 456 spiritum] spiritus a 2 m. ft 456-458 Si secuti... spiritum dei] solus eu., om. p. homoeot. afly 460 et1] om. /? eu. 463 scribtura a 463 Tobi] Tobiae y eu. mor. 463 euidenter] praem. ubi et y, praem. ubi eu. mor. 464 septeni] septem y 464-465 quadraginta] add. et y

g6

SERMO VIII, 17

ginta nouem in summa redeunt. Sed, tamquam ut redeatur ad caput - Spiritu enim sancto ad unitatem colligimur, non ab unitate dispergimur - ideo ad XLVIIII additur unum honor unitatis, et hunt quinquaginta. Non ergo iam sine causa quinquagesimo die, post ascensionem domini uenit spiritus sanctus. 470 Resurgit dominus, ascendit ab inferis, nondum in caelum. Ab ilia resurrectione, ab ilia ab inferis adsumptione numerantur quinquaginta dies ; et uenit spiritus sanctus in quinquagenario numero tamquam natalem sibi apud* nos faciens. Quadraginta enim diebus hie conuersatus est cum discipulis suis ; 475 quadragensimo die ascendit in caelum, et peractis ibi decern diebus, tamquam decern praeceptorum signo uenit spiritus sanctus, quia nemo implet legem nisi per gratiam spiritus sancti. Itaque, fratres, uidetis manifeste septenarium istum numerum ad sanctum spiritum pertinere. Quisquis autem non 480 cohaeret unitati Christi et oblatrat aduersus unitatem Christi intellegendus est non habere spiritum sanctum. Contentiones enim et dissensiones et diuisiones non faciunt nisi animates, de quibus apostolus dicit: Animalis autem homo non percipit quae sunt spiritus dei. Deinde scriptum est et in epistula Iudae 485 apostoli: Hi sunt qui segregant semetipsos - reprehendens loquebatur - hi sunt qui segregant semetipsos, animates, spiritum non habentes. Quid manifestius ? Quid euidentius ? Merito ueniunt, et si eadem credentes quae nos, tamen accepturi spiritum sanctum, quern habere non possunt quamdiu sunt 490 hostes unitatis ? Hos autem comparat apostolus magis Faraonis : Habentes, inquit, formam pietatis, sed uirtutem eius abnegantes. Habendo formam pietatis similia fecerunt, sed uirtutem eius abnegantes in signo tertio defecerunt. 465

481-482 Cf. Iud. 16. 2 Tim. 3, 5.

483-484 i Cor. 2, 14.

485-487 Iud. 19.

491-492

a g y eu. 465 redeunt] reddunt a g 465 ut] om. a g 466 spiritu] spiritui g 466 colligimur] colligimus g 467 XLVIIli] ita a eu., quadraginta nouem g, quadr. et nouem y 467 honor] om. eu. 470 Resurgit] ita a g y, resurrexit eu. mor. 471 ab2] om. a g 471 adsumptione] absumpeione g 473 apud] * ad a g 474 conuersatus est] add. dominus mor. fultus solo codice V Eugippii 475 quadragensimo ita scriptum in a et eu. 476 decern] decimo eu. 476 signo uenit] signauit y 478 uidetis] om. y eu. mor. 478 manifeste] ita a y, manife g, manifestum eu. mor. 478 septenarium] praem. est y eu. mor. 479 spiritum sanctum y 479-480 Quisquis a. n. c. u. Christi] excerpsit io. fol. 76v 480 choeret g 480 unitati] unitate to. 480 et obi. a .u. Christi] om. y 481 intellegendus e. n. h. s. sanctum] excerpsit io.fol. 76v 482 et diuisiones] om. eu. 483 dicit] ait y 484 scribtum a 485 Hi] hii a g 485 sunt] om. g 485486 reprehendens loquebatur] om. y 485 reprehendens] repraehendent a 1 m. 486 hi s. q. s. semetipsos] om. y eu. 486 hi] hii g 486 semetipsos] praem. a g y eu. io. in g 490-496 ]^ autem {praem. Talis) comparat ... defecturi io.fol. 76v 490 comparat ap. magis] ita y eu. io. mor., apostolus similes dicit magorum a g 491 inquid g 492-493 Habendo ... abnegantes] om. p. homoeot. eu. io. 492 Ha¬ bendo] add. enim g 493 defecerunt eu.

SERMO VIII, 18

97

18. Sed adhuc quaerite mecum quare in tertio defecerunt. 495 In secundo enim defecissent, in primo, in quarto, quid interest ubi deficerent defecturi ? Quare ergo in tertio ? Sed prius uidete, quod promiseram, utrurn illis magis haereticos comparauerit apostolus Paulus : Habentes, inquit, formam pietatis, uirtutem autem eius abnegantes et hos deuita. Ex his sunt qui 500 penetrant domos, et captiuas ducunt mulierculas oneratas peccatis, quae ducuntur uariis desideriis, semper discentes, et ad ueritatis scientiam numquam peruenientes. Testimonium quippe de ecclesia catholica semper audiunt, et ad ecclesiam catholicanr uenire nolunt. Semper discentes. Neque enim non semper 505 audiunt: In semine tuo benedicentur omnes gentes ? Non semper audiunt : Postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae ? Non semper audiunt : C ommemorabuntur et conuertentur ad dominum uniuersi fines terrae, et adorabunt in conspectu eius uniuersae patriae gentium ? 510 Non semper audiunt : Dominabitur a mari usque ad mare, et a famine usque ad terminos orbis terrae ? Semper ista audiunt, sed semper discentes et ad ueritatis scientiam numquam per¬ uenientes. Videte iam quod promisi, quid apostolus consequenter adiungat: Sicut autem iamnes et mambres restiterunt 515 Moysi, sic et isti resistant ueritati : homines mente corrupti, reprobi circa fidem. Quid deinde ? Sed ultra non proficient. Merito in tertio signo deficiunt, sed ultra non proficiunt. Quare non proficiunt ? Dementia enim eorum manifesta erit omnibus, sicut et illorum fuit. Iam uidete quare in tertio signo 520 defecerint. Mementote eos, qui aduersantur unitati, non habere spiritum sanctum. Tria uero ilia praecepta prima in

49S-502 2 Tim. 3, 5-7. 504-505 Gen. 22, 18. 504-507 Ps. 2, 8. 508-509 Ps. 2i, 28. 510-511 Ps. 71, 8. 514-516 2 Tim. 3, 8. 518-519 2 Tim. 3, 9.

a g y io.

a g y

a g y io.

494 Sed adhuc quaerite mecum] om. io. 494-495 quare ... in quarto] locus sic in io. redactus quare ergo in tertio non in secundo uel primo signo defecerunt 494 quare] quere aim. 494 defecerunt] signo y mor. 495 Defecissent enim in secundo y 495 in primo] defecissent y 496 deficerent] defecerint io. 496 defecturi *[H| io. 497 quod] quo aim. 498 apostolus] add. dicit g 498 inquid g 499 deuita] euita y 500 penetrant] penetrante y 500 honeratas g 501 uariis] praem. a y 502 testimonium] testimonia g 506 a] ad g 508 commemorabuntur et conuertentur] commemorabantur et conuertebantur y 508-509 uniuersi ... eius] om. y 510 a mari] om. y 511 flumini a 511 terminos] fines y 512 sed] om. y 512 scientiam ueritatis g 513-514 consequenter adiungat] sequitur y 514-521 sicut autem ... spiritum sanctum io. fol. 76v 514 manbres g 516 Quid deinde] om. io. 517 Merito ... proficiunt] om. io. 517-518 Merito ... proficiunt ?] om. p. homoeot y 518 non proficiunt ?] om. io. 518 proficiunt ?] proficient g 518 Dementia enim] de mendacia (sic) io. 519 omnibus] add. hominibus y io.

a g y eu. io.519-564 ^ Iam uidete ... est hie eu. 520 defecerint] defecerunt y eu.

519 Iam] add. ergo io. 521 sanctum If If io.

519 in] om. to.

98

SERMO VIII, 18

decalogo ad dei dilectionem pertinere intelleguntur, ut septem cetera intellegantur ad dilectionem proximi pertinere, ut duabus tabulis legis et decern praeceptis duo ilia tamquam 525 summaria praecepta teneantur : Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota uirtute tua ; et diliges ;proximum tuum tamquam te ipsum. In his duobus 'praeceptis tota lex pendet et prophetae. Referamus ergo tria prima praecepta ad dilectionem dei. Quae tria prima ? Primum : Non 530 erunt tibi dii alii praeter me. Cui contraria plaga est aquae conuersae in sanguinem, propter quod summum principium creatoris ad simulationem carnis adductum est. Secundum praeceptum : Ne accipias nomen domini dei tui in uanum, pertinet, quantum arbitror, ad uerbum dei, quod est filius dei: 335 Vnus enim deus, et unus dominus noster Iesus Christus, per quern omnia. Contra uerbum ranae. Vide contra uerbum ranas, contra rationem strepitum, contra ueritatem uanitatem. Tertium praeceptum de sabbato, pertinens ad spiritum sanctum propter sanctificationem, quae prima in sabbato 540 sonuit : quod uobis paulo ante uehementer, quantum potuimus, commendauimus. Huic praecepto contraria inquietudo in muscis de corruptione nascentibus, in oculos irruentibus ; unde et illi dicti sunt homines mente corrupti*. Ideo in hoc tertio signo defecerunt, qui unitatis inimici spiritum sanctum 545 non habuerunt. Facit enim hoc spiritus sanctus poena. Aliud enim facit gratia, aliud poena ; aliud enim facit implendo, aliud deserendo. Denique, ut iam euidenter ipsis confitentibus Faraonis magis agnoscere ualeamus, quomodo appellatus est in euangelio spiritus dei, uideamus quod nomen accepit. 550 Obicientes domino conuicium iudaei cum dixissent: Hie non eicit daemonia nisi in Belzebub principe daemoniorum, respondit ille: Si ego in spiritu dei eicio daemonia, certe superuenit in uos

525-528 Matth. 22, 37.39.40. 529-530 Ex. 20, 3. 533 Ex. 20, 7. 1 Cor. 8, 6. 550-551 Matth. 12, 24. 552-553 Matth. 12, 28.

535-536

a p y eu. 522 dei] om. ft 524 et] om. eu. 525 summaria] summa tria a ft 527 tam¬ quam] jsicut eu. 528 praeceptis] mandatis ft 528 profetae a 529 Quae tria prima ?] om. a ft 530-531 aquae conuersae] ita a 1 m. y, aqua conuersa a 2 m. \3 eu. mor. 531 in sanguinem] est (e) in finem /9 532 carnis] praem. humanae y eu. mor. 532 est] om. y eu. 534 uerbum] regnum eu. 536 ranae] sane a g y eu. io.{et refertur adseq.) a p 537 strepitum] strepitus y 538-548 praeceptum ... ualeamus io. fol. 76v 540-541 quod uobis ... praecepto] om. to. 540-541 quantum potuimus] om. a p 541 contraria] add. plaga y 542 oculos] oculis a, ocuts p 543 unde ... corrupti (cf,. supra lin. 515)] * om. y eu. io., forte quadam nota e margineprouenit 544 qui] quia to. 545 Facit ... poena] om. io. 545 aliud] aut prius a 546 enim2] om. io. 546 facit] fecit io. 547 deserendo] a p y eu. deferendo p 547 ut iam] utinam a j8, etiam io. 548 ualeamus 1f|f io. 549 accepit] accipit y 551 daeminia aim. 551 Belzebul a, Beelzebub eu. cod. Tv et mor. 552 in1] om. y

SERMO VIII, 18

99

regnum dei. Quod alius euangelista sic narrat: Si ego in digito dei eicio daemonia. Quod ille dixit spiritus dei, alius dixit 555 digitus dei. Ergo spiritus dei, digitus dei. Ideo lex data scripta digito dei, quae lex data est in monte Sina quinquagesimo die post occisionem ouis. Celebrato* pascha a populo Iudaeorum implentur quinquaginta dies post occisionem ouis, et datur lex scripta digito dei. Implentur quinquaginta dies 560 post occisionem Christi, et uenit spiritus sanctus, hoc est, digitus dei. Gratias domino occultanti prouidenter, aperienti suauiter. lam uidete hoc etiam Faraonis magos euidentissime confiteri. Deficientes in tertio signo dixerunt: Digitus dei est hie. Laudemus dominum, datorem intellectus, datorem uerbi. 565 Haec si non mysteriis tegerentur, numquam studiose quaererentur. Si autem non studiose quaererentur, non tam suauiter inuenirentur. 553-554 Luc. xi, 20. 555-556 Cf. Ex. 31, 18 ; Deut. 9, 10. 556-557 Dans les Quaest. in Heptat. II, lxx, S. Augustin explique la computation par laquelle on obtient cinquante jours.

563-564 Ex. 8, 19.

y eu. 554 ille] alius euangelista iterum y eu. 556 scribta a 557-558 Celebratio ... ouis] om. p. homoeot. g 557 celebrato] * add. enim a 560-561 hoc e. d. dei] om. y eu. 562 hoc etiam] add. fratres eu. 562 magos pharaonis g 563-564 g y est hie 1] eu. 564 datorem uerbi] om. a g 565 tegerentur] gererentur y mor. 565 numquam] non y 567 inuenirentur] add. Explicit sermo de decern plagis et decern praeceptis legis a

IX Collections manuscrites : Lorsch, n. 21 (recueil perdu : of. G. Becker, Catalogi Bibliothecarum antiqui, Bonn, 1885, p. 94). Lyon (F) n. 17. - Marmoutier (M) n. 9. - De lapsu mundi {L) n. 5 (sermons 2 et 9 soudes), en dependance de (F). - Tripartite (Tr.) II, n. 66. - Collectorium (Ro.) I, De decern chordis. Principals editions : Strasbourg, Martin Flach (1489) parmi des Opuscules de S. Augustin (cf. Gesamtkatalog der Wiegendrucke, n. 2865). - Amerbach (1495) De tempore 96. - Froben-firasme (1528-29) au t. IX, parmi les Opuscules moraux. - Louvain (1577) au t. IX. - Mauristes (1683) s. 9, d’apres les mss. suivants : 1. MontSaint-Michel (Avranches 105, xie s.), 2. Cathedrale de Carcassonne (perdu, copie dans les papiers des Mauristes, Paris B.N. lat. 11664, fol. 308), 3. Colbert (ci-dessous y4), 4. Saint-Germain-des-Pres (cidessous a8), 5. Saint-Victor de Paris (Paris B.N. lat. 14295, xive s.), 6. Jumieges (Rouen 472, xie s.), 7. Citeaux (Dijon 163, Xiie s., collection L) ; ont ete utilises aussi les extraits d’Eugippius (Paris B.N. lat. 11642, ixe s., et 12228, xne s.) et ceux de Florus (Paris B. N. lat. 11575-6, xne s.). - Bibliotheca Casinensis, I, 1873, Florilegium, p. 116-127, d’apres le ms. du Mont-Cassin XI (xie s., forme interpolee). Possidius X6. 14 : De decern chordis. - Eugippius, n. CVII et n. CIX : Ex tractatu de decern chordis psalterii. - S. Cesaire, extraits inseres dans les sermons 100 A, 109 et 142. - Jean Diacre, courts extraits mis bout k bout dans le Commentaire (inedit, Paris B.N. lat. 12309, xie s.) sur l’Heptateuque, In Exodum, sous le titre : In libro de X plagis (sic). - Florus : De decern chordis, Rom. 13, 9 ; 1 Cor. 3, 17 ; Eph. 5, 22-25a, 6, 1-4 ; Col. 1, I5a ; le Diacre a utilise la collection de Lyon (F).

L’histoire de la tradition manuscrite se trouve retracee dans un article du recueil “Augustinus Magister’’, Paris 1954*, p. 169-173, auquel nous nous permettons derenvoyer lelecteur curieux du detail. De tous les sermons, le neuvieme est celui dont il subsiste le plus grand nombre de manuscrits, cent-cinquante environ. II se pre¬ sente sous trois formes. 1. La forme normale (a), que reproduit la tres'grande majorite des manuscrits, est la seule qui soit parfaitement authentique. 2. La forme abregee (/?) ne se distingue de la precedente que par des suppressions operees de place en place. Le texte meme n’a pas ete remanie, si ce n’est superficiellement. Cette forme se rencontre seulement en deux manuscrits : Lyon 604, debut du vue s., et Tours 279, ixe s., ce dernier provenant de Marmoutier. Ces recueils, etroitement apparentes, de sermons de S. Augustin ont vraisemblablement ete etablis par les soins de S. C6saire (J 543). Meme si 1’eveque d’Arles n’est pas l’auteur de la forme abregee, l’age du ms. de Lyon interdit de la faire descendre en-de^fi du vi e s. Dans le manuscrit lyonnais, par suite de la disparition d’un cahier, le sermon est ampute du debut, et soude a la finale, tronquee elle aussi, du sermon 2 (cf. notice sur ce sermon). C’est agence de la sorte, c’est-a-dire ne faisant plus qu’un avec le sermon 2, que le sermon 9 est passe sous la forme abregee dans la collection medie-

SERMO IX

IOI

vale De lapsu mundi. Ayant observe que le sermon commensait fruste, certains copistes de cette nouvelle collection supplement le debut k l’aide d’un manuscrit de la forme normale, mais pour le reste ne completerent pas la forme abregee. II en resulta, en quelques manuscrits de la collection L, un texte hybride, normal au commencement, abrege ensuite. C’est problablement par 1’inter¬ mediate de cette collection, assez largement repandue, que les premiers editeurs connurent certaines variantes, insolites dans la forme normale, mais qui ligurent dans la forme abregee. 3. La forme interpolee nous est livree par cinq manuscrits : Bamberg Staatsbibl. Patr. 23 (B. III. 13), du xe s. ; Rome Vat. Pal. lat. 208, xe s. ; Vienne N.B. 1038, xne s. ; Paris B.N. lat. 1974, xive s., et enfin Mont-Cassin XI, xie s., en ce dernier sous l’aspect de notes marginales et interlineaires, ajoutees par une seconde main a un texte de la forme normale. Seul le manuscrit de Bamberg a le droit d’etre considere comme un representant authentique de la forme interpolee. Les autres sont des transcriptions au net de modeles de forme normale, surcharges, comme le ms. Cassin XI, de variantes provenant de la forme interpolee : ce sont done des textes heterogenes, contre lesquels il faut se tenir en garde. Pour la forme interpolee comme pour la forme abregee, nous sommes en mesure de fixer un “terminus ante quern’’, grace a l’Homiliaire de Tolede (Londres, B.M. 30853, xne s., prov. Silos), dont la composition semble bien remonter a la seconde moitie du vne s. La premiere partie du sermon 9 y a trouve place : certaines particularity relevent manifestement de la forme interpolee. La bibliotheque de Lorsch possedait au ixe s., comme l’atteste le catalogue dresse a cette epoque, un volume de trente-et-un Tractatus sancti Augustini : le terrne de tractatus signifie “sermon”, conformement a l’usage ancien. Ce manuscrit n’existe plus, mais 1’analyse du catalogue est suffisamment detaillee pour qu’on reconnaisse d’emblee une de ces precieuses collections dont l’origine remonte a l’epoque meme d’Augustin. Notre sermon 9 y figurait avec l’indication de la localite ou il fut prononce : habitus Chusa. Si la collection de Lorsch s’etait conservee, elle aurait legitimement servi de critere pour juger de la valeur des autres manuscrits. Cependant, en ce qui concerne le sermon 9, sa perte est compensee en quelque sorte par un manuscrit du xe s., Bamberg Staatsbibl. Bibl. 56 (B. II. 15) (ci-dessous a1), qui se distingue de tous les autres par certaines particularity. En premier lieu, par le titre : Tractatus sancti Augustini de decern chordis habitus feliciter. Relevons d’abord le terme de tractatus dans le sens de sermon. La finale, habitus feliciter, pour surprenante qu’elle soit, est un indice d’origine, si Ton conjecture, selon toute vraisemblance, que le rnodele portait, comme le manuscrit de Lorsch, habitus Chusa : deconcerte par ce nom, pour lui inintelligible, ou bien jugeant inutile cette mention d’une localite totalement inconnue, un copiste y aura substitue feliciter. En second lieu, la plupart des variantes fautives du ms. de Bamberg lui sont propres, et meme celles qu’il possede en commun avec d’autres manuscrits ne denotent pas necessairement une relation reelle avec ces derniers. Par tous ses caracteres, tant in¬ ternes qu’externes, le manuscrit de Bamberg Bibl. 56 est done un isole, l’ultime et unique temoin d’une tradition essentiellement

102

SERMO IX

autonome, et qui sans doute se confondait, originairement, avec celle de la collection de Lorsch ou de quelqu’autre collection antique. Le ms. de Bamberg mis k part, les mss. de la forme normale (a2-29) appartiennent tous a une meme grande famille. De celle-ci, l’origine est fort reculee, car c’est deja d’un exemplaire issu de cette branche qu’Eugippius, tout au debut du vie s., tirait les extraits de son Florilege augustinien. Parallelement a la forme normale se sont transmises les deux formes secondaires. La forme abregee prit naissance, avons-nous dit, vers le vie s., la forme interpolee au plus tard vers le milieu du vne s. Elies nous revelent done, dans les manuscrits qui leur ont servi de base, deux etats anciens du texte. Est-il possible de definir leur rapport avec les deux branches de la forme normale ? II semble quel’on doive exclure toute relation directe avec la tradi¬ tion dont le ms. de Bamberg marque l’aboutissement. D’autre part, aucune donnee ferme ne permet de les ranger dans la famille rivale. Toutefois, elles ne sont pas tout a fait etrangeres a certain ancetre de l’archetype de cette famille. En effet, une curieuse variante fautive, tam multa mitia, pour tam multum misericordem (ligne 14), apparait, plus ou moins defiguree, aussi bien dans les deux formes secondaires que dans les manuscrits de la forme normale, celui de Bamberg excepte. Bien caracterisee, cette variante commune a trois branches (a2-29 y) qui sont devenues independantes les unes des autres a une epoque tres lointaine, postule un meme ancetre proche des origines. II resulte de ces observations qu’une variante unanimement attestee par a1 /J et y, doit etre, en principe, tenue pour la legon de l’archetype. L’accord a2-29 y contre a1 ne condamne pas necessairement ce dernier manuscrit. Le simple accord j3 y ne saurait prevaloir contre le temoignage concordant de a1 et de a2-29. Ces normes tres generates sont les seules que l’on puisse degager de l’histoire du texte envisagee dans ses grandes lignes. Encore conviendrait-il, parfois, de les suivre avec prudence, car certaines ren¬ contres peuvent etre purement fortuites, ou bien dues des causes etrangeres au developpement normal de la tradition. Aucune date n'a ete proposee pour le sermon 9, et le nom de la localite, Chusa, ne se prete a aucune identification. Les manuscrits de la forme normale sont tellement nombreux qu’il a fallu faire un choix. Ont ete collationnes tous ceux qui ap¬ partiennent aux ixe et xe siecles. Pour le xie s., six manuscrits sur une vingtaine ont ete admis, et la proportion est la meme pour le xne. A partir du xme siecle jusqu’au xvie, les copies se multiplient toujours davantage, sans offrir pour autant d’utilite reelle : j’en ai retenu seulement trois, du xme siecle, a titre de curiosite. Enfin, n’on 6te prelevees sur les mss. a23-29 que les variantes significatives. Les deux manuscrits de la forme abregee auraient du porter, respectivement, les sigles F et M ; pour plus de commodite, on les a groupes ici sous le sigle /3. En ce qui concerne la forme interpolee, le lecteur voudra bien ne pas perdre de vue que, pour la raison exposee ci-dessus, seuls font vraiment autoritfi le ms. Bamberg Patr. 23 (y1) et l’Homiliaire de Silos (y5).

SERMO IX a

103

Forme normale, accord des mss. : a1

Staatl. Bibl. Bibl.

Bamberg

[B.

56

II. 15] (x)

Dombibl

fol

301-

3°4Va2

Fulda

a3

Munich Staatsbibl. lat. bonne, fol 48-69.

Landesbibl.

a1

Munich lat. 14746 (ix)

a6

Saint-Gall

a6

Gand

a7

Munich Staatsbibl. lat. 17059 (ix) Nord, fol. 61-77.

a®

Paris B. N. lat. 13344 (ix) fol. 79v-g8.

a9

Angers

B.

Stiftsbibl.

Univ.

14492 (ix)

iy-22v.

fol.

Saint-Emmeran

Saint-Emmeran,

de Ratis-

fol. 3oy-64y.

146 (ix) pages 1-45.

Saint-Maximin de Treves,

231 (ix)

B. Ville

Weingarten,

A.a.l (ix)

279 (ix)

Corbie,

Schdftlarn, puis

Saint-Aubin,

origin.

fol. 1-40.

Italie du

Saint-Germain-des-Pres, fol. 47-63.

a10

Laon B. Ville 281 (ix) Saint-Vincent, fol. 43^47 + 52-53y + 48.

a11

Florence B. Laur. Ashburnham 81 (ix) origine inconnue, occupe le volume entier.

a12

Tours

a13

Angers

au

Leyde B. Univ. Voss, fol

fol.

B. Ville

285 (ix-x)

B. Ville

291 (x)

origine inconnue,

origine inconnue, 114 (x)

fol. iy-24.

fol. 37-47.

origine frangaise (? Reims),

1-16.

a15

Poitiers

a16

Paris

B. Ville

a17

Paris B. N. lat. 2151 (xi) fol. 142-150.

a18

Bordeaux B. Ville xi (xi) La Sauve, fol. 57-60.

a19

Florence

a20

Mont-Cassin XI (xi),

a21

Troyes

a22

Paris

B. N.

Nord de la France,

69 (x-xi)

Corbie,

lat. 11636 (xi)

B. Laurent.

B. Ville

B. N.

fol. 95-105.

fol. 258-265.

origine inconnue,

incomplet (n. 1-16),

Mugello 11 (xi), fol. 72y-77y.

pages

115-126.

40, vol. X (xii)

Clairvaux,

Saint-Martin

lat. 1921 (xii)

fol. 76^83.

de Tournai, fol. 77v-

86v. a23

Paris

B. N.

Fecamp,

lat. 1939 (xii)

a24

Tours

a25

Paris

B. N.

lat. 1973 (xii)

a26

Paris

B. N.

n.a.l. 760 (xii-xiii)

a27

Paris

B. N. lat.

a28

Paris

B. Arsenal

a29

Charleville

P

B. Ville

291 (xii)

Saint-Gatien,

fol. i-8y.

origine inconnue,

14477 (xiii) 307 (xiii)

B. Munic.

fol. 53v-6i.

Himmerode,

Saint-Victor

fol. 72-84. fol. 45y-57-

de Paris, fol. 1-7.

origine inconnue,

69 (xiii)

Signy,

fol

fol. 76-78. 77y-97-

Forme abregee, accord des mss. : p1

Lyon

P2

Tours

y

B. Ville

604 (vii)

B. Ville

279 (ix)

Florus,

fol. 42-57T

Marmoutier,

fol. i29y-i35.

Forme interpolee, accord des mss. :

y1

Bamberg Staatl.

y2

fol. 63y-79. Rome Vat.

Bibl. Patr. 23 [B. III. 13] (ix) Dombibl.,

Pal. lat. 208 (x)

origine inconnue,

fol. 96-103.

SERMO IX

104 y3

Vienne N. B. 1038 (xii) origine inconnue, fol. 58-71P

y1

Paris B. N. lat. 1974 (xiv) Colbert, origine inconnue, fol. 249-254.

y5

Londres B. M. add. 30853 (xi) Silos, fol. 207-215.

eu.

Eugippii Excerpta ex Operibus S. Augustini, n. CVII et n.CVIIII, ed. P. Knoell, dans le C.S.E.E., vol. VIIII (1885), p. 380-382 ;

383-389cues. Cesaire d’Arles, sermons 100 A 109 et 142, ed. G. Morin (1937) P- 396-399, 431-436, 557-56o. io.

Jean Diacre, Expositio in Heptateuchum, texte inedit dans le ms. Paris B. N. lat. 12309, xie s.

TRACTATVS SANCTI AVGVSTINI DE DECEM CHORDIS SERMO HABITVS CHVSA Dominus et deus noster misericors et miserator, longanimis et multum misericors et uerax, quam largiter praerogat miseri5 cordiam in praesenti saeculo, tam seuere minatur iudicium in futuro saeculo. Verba quae dixi scripta sunt, et diuinis auctoritatibus continentur, quia Misericors et miserator dominus, longanimis et multum misericors et uerax*. Multum delectat omnes peccatores et amatores saeculi huius, quia misericors et io miserator dominus, quia longanimis et multum misericors. Sed si amas tam multum misericordem, time ibi et ultimum quod ait : Et uerax. Si enim nihil aliud diceret nisi: Misericors et miserator dominus, et multum misericors, quasi iam conuerteres te ad securitatem et impunitatem et ad licentiam pecca-

2 Chusa : cette localite est d’autant plus difficile a identifier, que l’orthographe du nom, conservee par un seul manuscrit, n’est pas suffisamment garantie. On constate d’ailleurs, par certaines reflexions de S. Augustin (cf. n. 4), que le sermon fut effectivement prononce hors d’Hippone. 3-4. 7-8. 9-10. 12-13 Ps. 85, 15.

a g2 y

1 Non aliwn titulum quam De decern chordis {add. psalterii eu. CVII) exbibent codices, cui praemittunt Tractatus a1 eu. CVII, Sermo a2’8'11'14-22-23-25'27-28 eu. CVIIII, Liber a 1s-i6.20.21.26 y 1-4 . solum p>e decern chordis a19 g2 2 m- ; inscriptione carent aio.17.is.24.29 y> j0 ^ jtem lacuna gi, qUj tamen Explicit de decern chordis subscripsit ; De decern ordinibus g2 1 m. — Tam in corpore sermonis quam in titulo, plures codices, et quidem antiquiores {u. gr. a1"2,6'10), habent ubique uel passim scripturam corda, forte ex arcbetypo receptam, quam nihilominus retinere nolui, ne offendatur oculus 2 Hanc notatu dignam loci indicationem sola seruauit collectio antiqua sermonum S. Augustini, iam diu deperdita, cuius series in quodam bibliothecae Taureshamensis catalogo legitur 3 et1] om. a18 g2 3-4 et miserator ... et multum misericors] om. p. bomoeot. y3 3-4 longanimis ... et multum misericors] om. a27 4 praerogat] prolongat a11 1 m. in marg. 4-5 misericordiam] add. suam a17 y2 5 saeculo] om. a24 6 Verba] uera a22 1 m. 6 dixi] dixit ft2 y5 6 sunt] sint ft2 6-7 et diu. auct. continentur] om. g2 6-7 auctoritatibus] auctoribus a8 y4 1 m. 8 longanimis ... et uerax] om. g2 8-10 et uerax ... et multum misericors] om. y4 1 m. 8 et uerax] *om. a1-8 9 omnes] homines y5 9 et amatores] om. y1 9 huius saeculi a8,19'20 9-10 quia misericors ... multum misericors] om. a8 9-10 miserator et misericors g2 9 misericors] add. est g2 y6 10 quia long, et mult, misericors] om. g2 y5 11-12 Sed si amas ... et uerax] om. a17 y2-4 11 multum misericordem] ita optime, et traduce quidem a1 solus, multam ita g2, multa uitia a10, mult [duae litterae erasae\ militia a14, multa initia a16-16, multa amicitia y6, multa mitia a2-3-4'51 6-7-8'9 2 »»• n-13.1s.22.24.25.20.28.29 yi rnulta a9 1 m.,

m-

maur_,

multam misericordiam non traduce, sed correctione a12-19-2c'21-23,27 y3, multa misericordiae a5 2 m., def. a17 y2'4 11 time ibi] timebis y6 11 ibi] om. a24 ultimum] ultionem a51 m- 7, multum y5 12-13 nisi... quasi iam] om. g2 et miserator ... misericors] om. p. bomoeot. y4 13 dominus] om. a8 multum]praem. longanimis ai2-i3-i4-2i-29 y 1 maur., def. g2 y4 13 et2] om. a20 impunitatem] praem. ad y3

14 ad2] om. a10 y1-5

11 13 13 et 14

io6

SERMO IX, 1-2

15 torum. Faceres quod uelles, utereris saeculo, uel quantum tibi permitteretur uel quantum tibi libido iussisset. Et si quis te bene monendo obiurgaret atque terreret, ut cohiberes te ab immoderato fluxu eundo post concupiscentias tuas et deserendo deum tuum, inter medias uoces obiurgantis existeres, 20 impudenti quidem fronte ueluti audita diuina auctoritate, et legeres de libro dominico : ‘Quid me terres de deo nostro ? Ille misericors est et miserator et multum misericord. Ne talia homines dicerent, unum uerbum addidit in fine*, quod ait, Et uerax. Et excussit laetitiam male praesumentium, et in25 duxit timorem dolentium. Gaudeamus ad misericordiam domini, sed timeamus iudicium domini. Parcit, sed non tacet. Tacet, sed non semper tacebit. Audi dum non tacet in uerbo, ne non tibi uacet audire dum non tacebit in iudicio. 2 Modo enim licet tibi causam tuam componere. Ante

.

22.24 Ps. 85, 15.

y

27 Cf. Is. 42, 14.

15-16 Faceres ... iussisset] om. y2 15 Faceres] superscr. et a9 2 m. 15 utereris] ut erreris a10 1 m., ut errares in a10 2 m., uteris a71 m■17 15 saeculo] saeculi a8 16 permitteretur ... tibi] om. p. homoeot. a18 y5 16 quantum tibi] ubi y4 16 tibi] om. a13 16 libido tibi a19,20 16-22 Et si quis ... misericors] et si quis te arguerit (-ret 2 m.) de facinoribus inpudenti quidem fronte diceret (-res 2 m.). Quid me argues quia dominus misericors et miserator est /32 16-17 Et si quis te bene monendo] unde amouendo y4 17 bene] praem. et a8 17 monendo] ita a1'4 1 m■ 5.8.10.15.16.18.25.26.29 yi.s^ admonendo a2-3-4 2 m- 5-7.9.11-14.17. i9-24.27.28 y3 maur^ amouendo y4, def. j82 17 ut] om. a20 1 m. 17 cohiberes] om. y4 17 te] se a8 I m. 18 et] om. a7 1 m. 19 obiurgantis] obiurganti a18 19 existeres] ita a3-4-6-8-io.i5.i6.i9.2o.25.29 yi-5^ existere a1, obsisteres a2'6’7'9' ii-i4.i7.2i-24.26.27.28 y2.4 maur^ resisteres a18 20 quidem] quidest y4, quippe a3'4, om. y5 20 ueluti] uelut y1,5 20 audita] om. a9 1 m. 20 diuina audita a9 2 m. is 20 diuina] domini a10, om. a21 20-21 et legeres ... nostro] om. a10 1 m. 20 et] ut y4, sed y5 21 me terres] mentiris a10 2 m., metueres y5 21 deo] domino a23-24 1 m- y5, praem. domino a8 22 est] om. a3'4 y1-3 22 et1 miserator] om. a1 y5 22 miserator] add. est a3-4, add. longanimis y1-3 22 Ne talia] nec alia a14 22 Ne] add. ergo /32 23 dicerent] diceret a10 1 m. 23 fine] ita 0*-»'U-l«*17 2 m. 19-29 £2 yl 2 m. 3.4 maur; *finem a1.10.17 1 m. 18 yl J m. 2.5 24 Et2] om. a19,20 y1, per hunc ^2 24 excussit] exclusit y1 24-25 et induxit] induxitque a19'20 25 timorem dolentium] dolorem timentium /J2 25-26 domini] om. y5 26 sed timeamus ... domini] om. p. homoeot. a17 y2 26 sed1] et y5 26 iudicium] praem. ad a8-i6.i7.21.22.24 y2.s maur% 26 Parcit] parcitque a7, parcet a8,10 y3, parat y4 26 sed non] dum a8-17 maur. 27 semper non ai6.i6 27 tacebit semper a7 27 tacebit] om. a11 27 Audi dum] auditum a14 27 non2] ita a1’4 1 s-s-10.14.15.i6.21.25.27.2s.29 £2 yi.s maur_ . cf_ Caes serm% 142, n. 8 ; om. a2-3-4 2 «*• 5.7.9.11.12.13.17-20.22.23.24.20 y2.4

28 ne non] locus erasus

in a10, non superscr. 2 m. 142, n. 8 28 non2] om. a5

28 uacet] tacet a1 28 dum] cum j82 caes. serm. 28 tacebit] tacet a8 28 iuditio /S2 29 com¬

ponere causam tuam a24 tuam] om. p. homoeot. y4

29 conponere jS2

29-30 componere ... causam

SERMO IX, 2

107

ultimum iudicium dei tui compone causam tuam. Non est unde praesumas, cum ille uenerit, nec falsos testes adduces quibus ille fallatur, nec patronum fraudulentis circumuentionibus et linguosis artibus adhibebis, nec ambies aliquo modo ut iudicem possis corrumpere. Quid ergo agis apud talem iudicem, 35 quem nec corrumpere nec fallere poteris ? Et tamen est quod agas. Tunc enim ipse erit iudex causae tuae, qui modo testis est uitae tuae. Clamauimus, et laudauimus. Componamus causam nostram. Qui testis est operum uestrorum, ipse testis est uocum istarum. Non sint inanes, conuertantur ad gemi40 turn. Tempus est concordandi cum aduersario cito. Tam longanimis est deus uidendo quotidie iniqua et non puniendo, ut tamen cito sit futurum iudicium. More quippe humanae ui¬ tae prolixum est quod deo breue est. Sed et ipsi saeculo et humano generi quod longe uidetur, quid consolatur ? Num45 quid si totius generis humani ultimus dies longe est, uniuscuiusque ultimus dies hominis longe est ? Hoc dico : ex Adam multi anni euoluti sunt, multi anni fluxerunt, et deinceps

30

37 Clamauimus et laudauimus : il semble que S. Augustin fait ici echo a certaines clameurs d’approbation poussees par l’assistance, comme il s’en produisait frequemment (cf. infra, ligne 187). 40 Cf. Matth. 5, 25.

2 y

y

30 dei] domini a3-4 31 nec] ne a17'18 31 falsos] falsum /32 1 m. 31 adducis /S2 32 fraudolentis a2-5-7'9-10 /32 33 adhibebis] adhibetis a13 1 m., adhibeas y1 33 ambies] ambiges a11'13 1 m34 possis iudicem a13 35 quem] quam a13 35 nec fallere nec corrumpere a2-9.n-i7.19-29 yi-i maur% 36 agas] agis y5 30 erit] est a7 lm. y1-5 30 qui modo] quomodo a5’9 1 m- 10 1 m- y5 30-37 est testis a19'20 37-40 Clamauimus ... ad gemitum] om. fi2 37 Clamauimus] clamabimus y1-5 2 m-, declamauimus a18, clamemus a17’24 y2-3-4 37 laudauimus] laudabimus y1-5, laudemus a17'24 y2-3-4 37 Componamus] om. ai9.2° 38 nostram] sup. ras. rescr. a7 2 m. 38 operum] operam a1 38 est testis1 y3 38 uestrorum] nostrorum a8.io.u.i«.i7.2i.22.24-29 y2-s maur_ 39 eSt] om. a24, erit et y1 39 istarum] nostrarum a21 39 Non sint] praem. ut a1 39 sint] sunt y3 39 inanes] om. a1 39 conuertantur] conuertamus a13 1 m., conuertamur a13 2 m. y5 39-40 gemitum] add. quia y1 40 concordandi est y3 40 est] om. a2-5-7,8 1 m• nu3.22.24.26 y2 49 aduersario] add. tuo a9 2 m- 13i5.i6.20.2i.23.25.27.28.29 maur_ 40 cito] om. a13-15-16-20-25-29 40-45 Tam longanimis ... Numquid] quia £2 40 Tam] cum a1 41 quotidie] ita a1'10 y1-3-5, om. a2-9'11'29 y2'4 maur. 42 ut] add. non a24 42 sit] fit a2,5 1 m- 9 1 m- 13’14, fiat a9 2 m- 17-24 y2-3-4 42 iudicium futurum y4 43 est prolixum y4 43 et1] om. a11-20 43 ipsi] add. et a22 44 humano] humani a5 44 generi humano y4 44 longe] longum a20 y1-3-5 44 quid] quod a8 1 m. 45 si] om a9 1 m 45 humani generis /S2 45-46 uniuscuiusque ... longe est] om. p. 'homoeot. a8 1 m. y5 46 dies ultimus a2-9-1i-i7.i9-24.28.29 yM.4 (y5 def) maur 46 dies] om. a8 46 hominis longe] mortis prope /J2 46 hominis] ita a10 y1-s, homini a1, om. a2-9-11'29 y2-3-4 maur., aliter j32 46 longe] add. non a3-4 2 m■ 10 46-65 Hoc dico ... et uiuere] om. /32 47 anni2] om. a19-20 47 sunt] add. et a3 4 47-48 fluent deinceps y4

io8

SERMO IX, 2

fluent, non quidem tam multi, sed tamen usque in finem saeculi transibunt anni, sicut et illi transierunt. Longum ui50 detur quod restat, quamquam non erit tantum quantum transactum est, et tamen ex transacto praeterito tempore, sperandus est finis reliqui temporis. Fuit quidam tunc dies qui diceretur hodiernus. Ex illo usque ad hunc hodiernum, nonne quidquid fuit futurum praeteritum factum est ? Tale 55 habetur, ac si non fuerit. Sic erit quidquid restat extremum. Sed sit et hoc longum, sit prolixum, quantum putaueris, quantum dixeris, quantum cogitaueris, quantum tibi non format scriptura sed fingit cogitatio, quantum uis diem iudicii prolonga, numquid ultimum diem tuum id est uitae tuae quo 60 exiturus es de hoc corpore producturus es in longum ? Sit tibi senectus certa, si potest. Cui autem potest ? Nonne ex quo homo incipit posse ufuere, iam potest et mori ? Possibilitatem mortis initium uitae facit. In hac terra et in genere humano ille solus mori nondum potest, qui nondum coepit et 65 uiuere. Incertus ergo dies tamquam quotidianus sperandus est. Si autem tamquam quotidianus sperandus est incertus dies, componatur cum aduersario, dum est tecum in uia. Via

67 Cf. Matth. 5, 25.

y

48 usque] om. y3 48 in] ad a3'4 50 quamquam] quamquod y5 50 non erit] nouerit a6 1 m. 51 ex] om. a24 y3 52 sperandus] sperandum a10 52 reliqui temporis finis a8 maur. 52 Fuit] add. itaque y1 52 quidam] om. y1 52 tunc] nunc a18 52 tunc quidam a2-9.n-i7.19-29 y2-4 maur. 53 diceretur] diceret y5, dicetur a9 1 m. 53 ad hunc hodiernum] adhuc hodierno a5 54 fuit] om. a5'10 y1 54 futurum fuit maur. 54 Tale] talis a24, add. non a17 y3 55 ac] om. y5 55 fuerit] fuit a8 56 putaueris] putaberis a3-4-8 2 m- y5, putabebis a8 1 m. 57 quantum dixeris] om. y4 1 m. 57 quantum1] praem. et a19-20 57 cogitaueris] cogitaberis a3'4'7 2 m■ (-bine). 8.14 1 m. 57 non aii.i4.i7.24 yi-4 57 tibi] om. a28 58 format scriptura] formant scripturae a8 58 format] formet a10, firmat y1, formant a6 1 m. 58 cogitatio] add. uana a24 y1 59 ultimum] om. a17 y2, praem. et y1 59 tuum id est] om. a19’20 59-60 quo exiturus] ex quo iturus a10 59 quo] quod y5 60 de hoc corp. prod, es] om. a16-16 60 de hoc corpore] om. a13 60 corpore hoc ^ est a y32 y

a13 91 cum patre ^ io. 92 obserues spiritaliter a3'4 92 spiritaliter] specialiter /32 92 obserues] add. diem y3 92 sabbatum] sabbato a7 1 m. 92-93 non quomodo ... sabbatum] om. p. homoeot. y5 93 otio] uitio a10 93 Vacare] uacari a12-19'20-23 94 luxurias] luxorias 0,3.4.6.8.9.10 ^ praem_ acj y3 94 suas] add. Melius autem aliquid utile operantur y1 94 Melius] add. est a19-20 y3-5 94 enim] etenim a10, add. esset ut a17-24 y2, add. ut a19-20 y3 94 faceret] facere y5, operaretur j82 94 iudaeus] om. y5, add. si a10 94-95 aliquid in agro suo a3-4 y2 94 suo] om. a10 95 aliquid] aliquit y32, om. a15-16 95 theato yS2 95 existeret] existere y5 95 Et] om. (82 y5 95-96 melius] add. est yS2 y5 96 die] diei a8, praem. si y3 96 toto] tota a3-4-i5.i6.i9.2o.25.26.29 yi.2.5 97 jn mae_ nianis suis] om. a17-24 9 7 maenianis suis] ita a1-9 1 m- 13-15-16.20.23.25.29 ys maur ^ moenianis suis a19, moenianiis suis a12 1 m. i2 exp. 2 m., moeaniis suis a26 1 m., moeniis suis a18, moneanis suis a10, neomeniis suis a21'26 2 m- 27-28 y2-3-4, neomaenianiis suis y1, moenianisitis as, moenianis sitis a6-8-11-14, moenianistis sitis a7, menis sitis a2, moenianis sitas a3-4, maenianis sati 1 m. siti 2 m. satis 3 m. a22, mneniis satis a9 2 m., dominibus suis y32 9 7 impudice] impudicae (S2 y1 97 a yS2 y io. saltarent] saltare y6 97-104 Dicitur tibi ... requiescas io. fol. 100

SERMO IX, 3

Ill

ut obserues spiritaliter sabbatum, in spe futurae quietis quam tibi promittit dominus. Quisquis enim propter illam quietem ioo futuram agit quidquid potest, quamuis laboriosum uideatnr quod agit, tamen si ad fidem promissae quietis id refert, nondum quidem sabbatum habet in re*, sed habet in spe. Tu autem ad hoc uis requiescere ut labores, cum ad hoc debeas laborare ut requiescas. Dicitur tibi : Honora patrem tuum et 105 matrem tuam. Contumeliam irrogas parentibus, qui non uis pati a filiis tuis. Dicitur tibi : Non occides. Tu autem occidere uis inimicum tuum ; et ideo forte non facis, quia times iudicem hominem, non quia cogitas deum. Ignoras quia ille testis est cogitationum ? Illo uiuo quem uis mori, te homicidam tenet no in corde. Dicitur tibi : Non moechaberis, id est, non eas ad aliquam aliam praeter uxorem tuam. Tu autem exigis hoc ab uxore et non uis hoc reddere uxori. Et cum debeas in uirtute praecedere uxorem, quoniam castitas uirtus est, tu

104-105 Ex. 20, 12.

106 Ex. 20, 13.

110 Ex. 20, 14.

a fZ2 y io. 98 ut] om. a10 98 spiritaliter obserues io. 98 sabbatum] otn. a18 99 do¬ minus] deus y5 99 Quisquis] quis jS2 99 enim] om. a3 99-100 futuram illam quietem a24 99 quietem] quietam a2-10-14, quieta y° 100 quamuis] quaeuis a7, quamquam a19'20 1 m100 laboriosum] laboriosius y5 100 uideatur] uidetur a17'21 y2 101 agit] ait a8 1 m- 9 1 m- io. 101 si] qui y1, quasi Y> 101 fidem] fine yS2 101 quietis] om. a18 101 refert] refertur a17 y3, referat /S2, referet io. 101-102 nondum] non y5 102 sabbatum] om. a3’4 102 habet1] om. a21-23-27-28 102 re] *requie a10’18 y5 io., requiem a1, unde uix dubito quin arcbetypus babuerit requie, et quidem forte recte (of. supra lin. 101 .-fidem promissae quietis) ; cum uero Augustinus saepissime oppmat spes et res, opportmum duxi scribere in re 102 sed habet] uel y4 102 habet1] om. a3’4’81 m- 24 103 ad hoc] adhuc a2 103 uis requiescere ... ad hoc] om. p. bomoeot. y5 103 labores] praem. ncn io. 103 ad hoc2] adhuc a2 io. 103-104 laborare debeas a24 104 laborare] laborasse a14 104 requiescas] requiescat a7'-, praem. sempiterna a S2 y

io. ^ 105 Contumeliam] contumiliam yS, contumelias a2, praem. tu /33, praem. et tu a9 2 m., praem. tu autem a21-27'28 y4 maur. 105 qui] ita a1'3 1 m- 4 1 m- 6 10 y1, quae a13, quod y5, quam a2'3 2 m- 4 2 m- 5-7-8-9.11.12.u-29 £2 y2-4 maur_ 106 tuis] om. a8-10-13 106 occides] occidas y5 106-107 uis occidere a21 y3-4 107 et] om. j82 1 07 facis] facies yS2 107-108 hominem iudicem y1 108 cogitas] cogites a15-16 108 Ignoras quia] ignorans quoniam j82 108 testes /f2 108 et testis y1 108 est] om. a10'19-20 1 09 Illo uiuo] praem. quia /l2 109 quem uis mori te] om. ft2 109 quem] quam a13 109 tenet] tenes y5 110 in corde] om. y1 110 moechaberis] mecabis y5 110 eas] ita a1 y1 2 ”*•, his /32 y1

1

m-, ibis ceteri et maur.

quem a1 om. a2-8 y3 exiris] exiges a3-9 1 om^yb, haec a26

112 reddere] credere a6

113 uxorem praecedere a18 a17 y2'3

Ill aliam aliquam a3’4-17 y2

111 aliquam] ali-

111 aliam] add. uxorem a8 111 autem] om. y4 111 112 reddere hoc a2-5.7-9.11.12.13.u-24.27.28 y2.4 112 hoc] 112 Et2] om. y1

113 uxorem] om. a17 y2

113 castitas] castitatis y3 2 m.

112 in] om. a24

113 quoniam] quod

112

SERMO IX, 3

sub uno impetu libidinis cadis. Et uis uxorem tuam esse uictricem ; tu uictus iaces. Et cum tu caput sis uxoris tuae, praecedit te ad deum, cuius caput es. Vis domum tuam capite deorsum pendere ? Caput est enim mulieris uir. Vbi autem melius uiuit mulier quam uir, capite deorsum pendet domus. Si caput est uir, melius debet uiuere uir et praecedere in omni120 bus bonis factis uxorem suarn, ut ilia imitetur uirum, sequatur caput suum. Quomodo caput ecclesiae Christus est, et hoc iubetur ecclesiae ut sequatur caput suum et ut per uestigia ambulet capitis sui, sic uniuscuiusque domus habet caput uirum et tamquam carnem feminam. Quo caput ducit, illuc 125 debet corpus sequi. Quare ergo uult caput ire quo non uult ut corpus sequatur ? Quare uult ire uir quo non uult ut uxor sequatur ? Haec iubendo sermo dei aduersarius est. Nolunt enim homines facere quod uult sermo dei. Et quid dicam, quia 115

117 Eph. 5, 23.

/32 y

121 Cf. Eph. 5, 23.

122 Cf. 1 Petr. 2, 21.

114 sub] subito a16 114 uno] humo /32 114 cadis] caedis a23 114 uxorem tuam] add. uincere id est uis illam y1 114-115 uictricem esse a2"9,11"17-19-29 yi-1 maur. 114-115 uictricem esse (sic) ... iacens (sic)) rescriptum a20 115 uictricem] add. tu a8 1 m. 115 tu1] qui a18, add. uero a8 115 iaces] ita a1-1'8 2 m- 18, iacis a10 j82, iacens a3-7’8 1 m- 8-17-19-29 y maur_ 115 tu cum a2-21 115 sis caput a17 y2 115 capud /32 115 uxoris] uxori y3-5, uxores /32 110 prae¬ cedit] praecedet a2, praecedis y2 110 te] om. /32 110 ad] ante a15 110 capud y32 110 es] om. y3 1 m., est /S2 110 Vis] praem. et /32 110-117 deorsum capite y3 117 Caput est enim mulieris uir] ita ai-2-5-io. 12.14-17.19-23. 25-29 ^2 yi.3.5, capUt enim est m. uir a3-4-n-i3-i8-24 yi, caput enim m. est uir edit. 117 capud jS2 117 est] om. y2 117 mulieris] mulieri /l2 118 melius] melior a7 1 m. 118 quam] quem jS2 118 capite] caput a9 1 m. 110 Si] add. autem a18 119 capud /32 119 uir1] add. mulieris y1 119 uir2] om. /J2 119 praecedere] add. uir a20 1 m., praem. studeat a11 119-120 in omnibus] iterauit j82 1 20 factis bonis y5 120 ilia] ille a8 120 illaemittetur /32 120 imite¬ tur uirum] uirum imitans a18 120-121 sequatur caput sudm] om. f3'2 120 se¬ quatur] praem. et ai2-15-19.22.24.26 ^2.3.4 ^32 jej-^ maur. 120 sequatur] add. uir 121 capud2 /32 121 est] om. y1-5 122 eclesiae /32 122 siquatur ft2 122-123 et ut per ... capitis sui] om. ft2 122 et] om. a17 122 ut2] om. a3'4’11, 19.20 122 per] post a18 122 uestigia] uestigium y5 123 uniuscuiusque] y5

/3 y

unusqueque a1, unusquisque a10 123 domus] domum a6, damus a9 1 m. 124 uirum] suum add. a17 y2, praem. /32 124 carnem] corpus a21-27‘28 y4 maur. 124 feminam] feminas /32 124 Quo] om. a9 1 m. 124 illuc] illud a9 1 m. 125 debet] om. a19-20 1 ”*• 125 sequi ... caput] om. y5 125 sequi] essequi yS2, sequatur a11-20 1 m125 Quare ergo iruipit mutilus jS1 125-120 uult1 caput ... corpus sequatur] om. /3 125 uult ergo y4 125 quo] quod a10 125 ut] et a9 1 m., om. a51 ™- 15 120 corpus] om. y4 120 sequatur corpus a18 120 sequatur] add. uxor y4 120-127 Quare uult ... sequatur] om. p. homoeot. a2 120 ire uult /3 120 quo] qui a14 120 non] om. a23 120 ut] om. a15 1 m 127 Nolunt] noluit y1 128 facere homines y4 128 quod] quo y5 128-129 Et quid ... quoniam iubet] quam iubet a17 128-129 Et quid ... sermo dei] om p. homoeot. y1 128-129 quia aduersarius ... Timeo] om. a3 1 m. 128 Et] om (3 128 quid] qui a14

SERMO IX, 3-4

113

aduersarius est sermo dei quoniam* iubet ? Timeo ne ego ipse aduersarius sim quibusdam quia haec loquor. Quid ad me pertinet ? Fortem me faciat qui terret ut loquar, ut non timeam querelas hominum. Nam qui nolunt castitatem seruare uxoribus suis - et abundant tales - nolunt me ista dicere. Sed uelint nolint dicturus sum. Si enim uos non exhortor ut 135 cum aduersario concordetis, ego cum illo in lite remanebo. Qui uobis iubet ut faciatis, ipse nobis iubet ut loquamur. Si non faciendo quod iubet ut faciatis, aduersarii eius estis, non dicendo quod iubet ut dicamus, aduersarii eius remanebimus. 4 Numquid in ceteris, quae supra dixi, multis immoratus 140 sum ? Hoc enim praesumimus de caritate uestra, quia unum deum colitis. Hoc praesumimus de fide catholica, quae in uobis est, quia filium dei aequalem patri creditis. Nec accipitis in uanum nomen domini dei uestri, ut putetis creaturam esse filium dei. Quoniam omnis creatura uanitati subiecta est. Sed 145 creditis eum aequalem esse patri, deum de deo, uerbum apud

130

.

140-141 Cf. Ex. 20, 2-3.

142-143 Cf. Ex. 20, 7.

144 Rom. 8, 20.

145-146

Cf. I oh. 1, 1.

/3 y

129 dei] domini /32 129 quoniam iubet] om. j82 129 quoniam] *cum a1 y1'3’5, cum non dein litterae erasae y2, quern y4, qui a24 129 iubet] add. me a13, praem. haec y1 129 ipse] om. a17-18 130 sim] sum a13 130 quibusdam] praem. in y4 130 quia] qui a22 2 m. y5 130 haec] hoc a9 y5 130 Quid] quod a1 2 m., praem. sed 131 Fortem] forte a7-11 jS2 ys 131 me] add. ne a11 131 faciat] facit a17 y3, faciet a13'18, add. deus a8 131 terret] deterret a9 2 m- 13, conterit y4 131 loquar] loquor a17 131 ut non] ne a17 y2 131 ut2] aut yi, et a5 2 m. 132 querellas 132-160 Nam qui ... homicidarum] om.

I y

132 qui] om. y3 1 m. 133 suis] om. a17 y3 133 me] om. y5 134 nolint] om. a9 1 m., iterum uelint a10 134 Si] sic a1'14 134 non] om. a.1-8-11--!!.17.is.20 23.24.26 y5 j nu 154 exhortor] exorto y5 135 lite remanebo] ita a1'8-11-12 ~ mI3.i4.i6.i8.i9 2 m. 26.26.29 yi-6 maur^ litere manebo a9-10-15 2 m- 24, littere manebo a12 ] m., littera manebo a}7, litore manebo a2-19 1 m- 20’22, litem manebo a15 1 m- 21,27'28 y4, littem manebo a23, non manebo y2'3 136 Qui uobis] quibus a10 1 m. 136 Qui] quid a17 1 m. yl 1 m., add. enim a18 136 ut1] et a10 1 m. 136 nobis] uobis y4 136 Si] sed a17 y2, add. enim y1 137 ut] om. y1 138 dicendo] faciendo a2 138 ut dicamus] praem. ut faciatis a8 138 eius] ipsius a1 y1, om. a20 138 remanebimus] remanebitis a17 139 multis] multum a2 139 immoratus] immoderatus a22 1 m. 140 enim] om. a17 140 praesumimus] sumimus y1, praemisimus a13 1 m. 140 uestra] nostra a14 1 m. 141 Hoc] add. enim a19'20'24 141 catholica fide a18 141 uobis] nobis a10 142 patri] patre a9 1 m., patrem a5'211 m-, om. a15-16 142 creditis patri a8 maur. 142-143 in uanum accipitis edit. 142 accipitis] accipistis a5 143 domini] om. y5 143 uestri] nostri a11,14 1 m- 17 y2'4 143 putetis] speretis a19'20 143-144 creaturam e. f. dei] om. y5 144 Quoniam] quia y24 144 uanitati] uanitatis aio yro (44 est] esse y5 145 eum] om. a11 145 esse aequalem patri a19,20 145 patri esse a5-9.ii-i3.i7.i9-24.26.27.2B ^2.3.4 maur, 145 de] om. a17,19-20 y2

ii4

150

155

160

SERMO IX,

deum, uerbum deum, per quod facta sunt omnia, lumen de lumine, coaeternum illi qui genuit, unum cum illo qui genuit. Sed hoc uerbum creditis assumpsisse creaturam, de uirgine Maria assumpsisse mortalitatem, et passum fuisse pro nobis. Ea legimus, credimus ut saluemur. Nec in eo immoratus sum, ut quidquid facitis, pro spe futura faciatis. Noui enim omnium christianorum mentes de saeculo futuro cogitare. Qui enim non de futuro saeculo cogitat, nec propterea christianus est ut id quod in fine deus promittit accipiat, nondum christianus est. Neque in eo immoratus sum ubi dicit sermo dei : Honor a patron tuum et matrem tuam. Multi enim honorant parentes, et raro inuenimus parentes conquerentes de improbitate hliorum, quamuis non desint ; sed tamen quam raro fit tarn breuiter monendum fuit. Nec in eo ubi dictum est : Non occides, immorari uolui. Non enim credo esse hie turbam homicidarum. Illud uero malum late serpens plus occupauit, et in eo uehementius irritatur aduersarius ille, qui ideo clamat ut sit aliquando amicus. Querelae quotidianae sunt, quamquam ipsae

146 Cf. Ioh. 1, 3.

ay

4

155-150 Ex. 20, 12.

146 deum3] deus y1'5 a6 147 qui1] om. y5 21-24.25-29

y2.3.4

159 Ex. 20, 13.

146 quod] quem a18 y6 147 coaeternum] quoaetemi 147 qui2] om. y3 1 m. 148 Sed] et a2-»-7.9.11-14.17. 148-149 creaturam ... assumpsisse] om. p. homoeot. y1

149 mortalitatem] mortalem y4

149 passum] passus a19 1 m- 20 150 Ea legimus] elegimus a7-13-22, eligimus a21 150 Ea] haec a9-24, et aS-5-12.21.23.27.28 y2-4 150 credimus] prae?n. et a*-».u-i7.i»-2» yi-4 maur% 150 saluemur] saluemus a1, saluamur a10 150 in eo] om. a24 150 in] om. a3-4 150 eo] illo y5 150 immoratus] moratus a1 151 quidquid] add. quod y1 151 futura] om. a18 151 faciatis] facitis a10 y1 152 futuro saeculo a8 152 saeculo] om. a18 152153 cogitare ... de futuro saeculo] om. p. homoeot. a11 152-453 Qui ... nec] nam si a24 152-153 Qui ... cogitat] om. a10,16 153 de fut. saeculo non a19-20 153 saeculo] om. y6 153 cogitat] cogitant y5 153 christianus] christus a17 1 m. 154-155 ut id ... christianus est] om. p. homoeot. y4 154 fine] finem a5’10 154 promittit deus a8 154 accipiat] ut accipiet a10, praem. hie a24 155 in eo] enim a17 y2, om. y6 155 immoratus] moratus a25 155 immoratus sum in eo a20 155 sermo dei] om. y5 155 dei] om. a15-16 157 et raro inu. parentes] om. p. homoeot. a3'18 y5 157 parentes] om. a20 1 m. 157 conquerentes] conquirentes ^-5.7.8.13.16.23.26^ conquerent ei a10, om. a1 158 quamuis] quamquam as-4.6.8.io. 15.18.25.29 yl 158 quam] quocJ a10.13 158 fit] sit a3'!. 11.13.14.22.25 y2.4 maur_ 159 monendum] nomendum a11, nominandum a13, monendus y5, muniendum a5 1 m. 159 occides] occidis a10 160 uolui] uoluit y5 160 credo enim ai5.i6 160 fijc ctedo esse y2 160 fijc turbam esse a5 160 hie esse a3-4

a

y

a y

y1-4 160 hie] huic a2 1 m161 Illud uero malum] ergo hoc uitium /3 qui sic resumit 161 serpens] serpiens a3 1 m■ 4, om. a22 1 m. 161 plus] plures fi y 161 occupauit] add. et plus tenuit quam uelimus y1"4 161-164 et in eo ... ipsae feminae] ut j8 161 eo] quo y5 162 ille aduersarius y1 162 ideo] idem a17, deo y2, de eo y5 162 clamat] clamant a10 1 m. 162 sit] si a10 1 m. 12-18

SERMO IX, 4

115

feminae* iam nec audent conqueri de uiris suis. Ita inuadens omnia consuetudo pro lege obseruatur, ut iam et mulieribus forte persuasum sit, licere hoc uiris, non licere mulieribus. Solent enim audire adductas mulieres esse* ad forum, quae forte cum seruis inuentae sunt. Adductum uirum ad forum, quia inuentus est cum ancilla sua, numquam audierunt, cum 170 sit per peccatum. In peccato pari innocentiorem facit uideri uirum non diuina ueritas sed humana peruersitas. Et si forte hodie acriorem quisquam passus fuerit uxorem suarn et liberius murmurantem, cui iam uidebatur quialicebat uiro, et audiuit in ecclesia quia non licet uiro, si ergo passus fuerit uxorem suam 175 liberius iam, ut diximus, murmurantem et dicentem sibi: ‘Non licet quod facis. Simul audiuimus. Christiani sumus. Quod a me exigis redde mihi. Fidem tibi debeo, fidem mihi debes, fidem Christo ambo debemus. Et si me fallis, non fallis eum cuius sumus, non fallis eum qui nos emit’. Haec atque huius180 modi audiens ille quae non solet, dum non uult in se fieri sanus, in me fit insanus. Irascitur, maledicit. Fortassis etiam dicat : ‘Quomodo factum est ut hue ille ueniret, aut uxor mea

165

a ft y

ay

164 feminae] *praem. iam a1, praem. ut y4 164 nec iam a2-5-7.9.11.12.13.17.21-21. 26.28 ^2.3 104 nec] om. a27 y1 164 audent] audeant a4-5 2 m- 22 1 m- /3, audiant a3 y5 164 conqueri] conquiri a13 /j2, add. feminae j3 164 Ita] add. ut a17 y1'2'3 164 inuadens] inuadent a17 165 obseruatur] obseruetur y1'2 1 m- 3-4, seruatur a10 165 iam et] etiam a18'19'20 166 forte] om. a10 1 m-18 /3 166 hoc] haec a18 166 licere2] add. hoc a22 1 m. y3’4 167 *esse mulieres a2-7-9.10.12-15.is. 21-29 ^ yi.2.3.5 107 mulieres] om. a5 1 m. 168 inuentae sunt cum seruis a22 168 cum seruis] conseruis a6 168 seruis] uiris a17, add. suis a19,20 fl2 y2'3,4 168 ad] in a24 168 forum] foro (ad foro) a10 169 quia] qui /3 169 ancella 169 sua] tua a10 169 nunquam] nusquam a21, numquid y2 170171 In peccato ... uirum non] om. y4 170 In] praem. sed a18 170 peccato] add. enim y3 170 pari] patri a5 1 m., pattern £2 170 uideri] uidere a8'10’13' w.i9) om p i7i humana] diuina a5 1 m., et in marg. 2 m. uel ‘humana’ 171-189 Et si forte ... poteris nos] om. jS 172 odie a2 172 acriorem] criorem a10, atriorem a12 1 m. 172 quisquam] quisquis a1 172-173 et liberius murmu¬ rantem] om. y5 172 liberius] libentius a13 173 cui ... uiro] propter coitum quia uidebatur licere uiro sup. ras. a16 2 m. 173 cui] cum a14 173 iam] turn a15, om. a8 174 suam] tuam a1, om. a6 175 liberius] libentius a13 175 ut iam a18 y1 175 ut diximus] uti y5 175 diximus] ita a1'10, dixi a2*9’11-29 y (fidef.) 176 quod] add. tu y3 1 m. 176-177 Quod a me] quodam y5 176 Quod] quid a3,10, quam a18 177 a] ad a10 177 redde mihi] add. fidem a18, deleuit a3 177 redde] sedde a3 1 m. 177 fidem mihi debes, fidem tibi debeo a17 177 tibi] locus deletus in a0,9, sup. lin. tibi 2 m. 177 fidem-] add. tu a9 2 m. 178 fidem] add. etiam a9 2 m. 178 Christo] Christi a5 1 m- 9 1 m. 12-15 478 debemus ambo a10 178-179 non fallis ... sumus] om. a10 178-179 fallis e. q. n. redemit, non f. e. c. nos sumus y5 179 cuius] cui a2 179 sumus] sum a13 179 non] om. y5 179 emit] redemit a9 2*'uy 180 quae] qui y3, quern y5 180 non] om. a18 180 solet] solent a10 180 in se] om. a17 1 m. ’ 181 Fortassis] fortasse a18'23 181 etiam] enim a9 1 m., om. a18'20 1 m. 182 dicat] dicit a9 2 m• i8-19-20 y1*4 182 ille hue a18 182 hue] hoc a14 182 ille] ilia a2 1 m. 182 uxor] uxore y5

n6

SERMO IX, 4-5

ipso die in ecclesiam procederet ?’ Et hoc credo quod in cogitatione sua* dicat, nam libere erumpere in uocem non audet 185 nec ante solam uxorem suam. Fortassis enim si eruperit et hoc dixerit, potest ilia respondere et dicere : ‘Quare maledicis, cui paulo ante acclamabas ? Certe coniuges sumus. Cum lingua tua discordas, mecum concorditer quomodo uiuere poteris ?’ Nos, fratres, pericula uestra intuemur, non uolun190 tates uestras attendimus. Nam et medicus si uoluntatem aegri attendat, numquam ilium curat. Quod non est faciendum non fiat. Quod prohibet deus non fiat. Qui deo credit, ab ipso audit quod dicimus. Certe melius erat quibusdam nolentibus corrigi, ut uel hue non ueniremus si ita dicturi eramus, uel quia iam 195 uenimus, non ea diceremus. 5* Nudiustertiano die memini me dixisse sanctitati uestrae, quia si cytharoedi essemus aut huiusmodi aliquid populariter exhibentes pro studiis nugacitatis uestrae, quae iam quaesumus ut relinquatis, tenuissetis nos ut daremus uobis diem, et 200 quisque pro modulo suo conferret nobis mercedem. Quare

196 Nudiustertiano die : le sermon de l’avant-veille, rappele ici aux auditeurs, ne s’est pas conserve.

a y

183 ipso] illo (post ecclesiam) a18 183 in1] ad a18 183 ecclesiam] ecclesia a10 183 quod] qui y4 1 m., quia 2 m., om. a5 184 sua]*om. a1 184 dicat] dicet y3, dicit a7 1 m., om. a9 1 m. 184 in uocem erumpere y3 184 uocem] uoce a17

1 m. y 1 185 suam] om. y2 185 Fortassis] fortasse y5 185-186 eruperit et dixerit y4 185 eruperit] erumperit a10 186 potest] superscr. te a10 2 m. 186 Quare] quomodo a18 186 maledicis] add. episcopum a17 187 accla¬ mabas] clamabas a14-18 y5 187 Certe] otn. a20 1 m. 188 discordas] discordans a18 y5, discordes a13,19-20 188 mecum] necnon y4 189 poteris] potest a(fratres a10 189 fratres] frater y5 189 uestra] nostra ai4.15.i8.25.27.2s.29 y5 i portabant a2'17'24’27 2 y2-3-4 maur., def. a7 294 cantabat] ita ai-s-6.8.9.io.i2.i3.i4.i8-23.26.27 1 m. p yi.s, cantabant'a2-11-17-24-27 2 m- 28 y2'4 maur., canebat a16-16-25'29, add. canticum y5, def. a7

294 Cantanti] cantati a10

cantici a16 2 m- 16,19‘20, canticum iterum y5 294 uoluptas] uoluntas a8-17'20 y1-2'4,, add. est a8-17 y4 maur. 294 timenti] timendi a 1-10 294 onus] bonus a10, uero bonus y5 294 Ideo] praem. et /81 295-297 aut1 non facit... uetus homo2] om. p. homoeot. a10 295 facit1] faciat y1 295 facit2] add. non amore iustitiae y1'4 295 amore] om. a18 299 non1] nec y4 290 delectatione (dilectatione /I1)] dilectione a2-5.9.12-17.19-29 fi2 y, def. a7-10 296 castitatis ... caritatis] caritatis aut castitatis /3 296 non2] ita a1-3 2 m• 16-18.21.24.27.28 yi.5> nec ai7 ^2.4^ om_ a2.3 1 m. 4.5.6.8.9.11-15.19.20.22.23.25.26.29 maur> aiiter ^ ^ a7.io 296 temperantia] ita a1-1116.18.21.24.27.28 yi.3>

teperantia a17 y2-4,

y6 maur., aut ft def. a7'10

temperantiae

296 caritatis] caritas a22

1*2-6.8.9.12-15.19.20.22.23.25.26.29

2 97 enim] om. y4

297

homo est] add. et uetus homo est a8 298 cantare potest a21-27-28 maur. 298299 Vt autem ... nouus1 homo] om. y5 298-299 Vt autem ... c. nouum] nisi a18 298 Vt autem] aut y4 299 sit] si y4 299 300 Quomodo ... homo] om. p. homoeot. a10'13 299 possit autem a15-16 299 esse possit a12’21 299 esse] om. a6 1 m. 300 audi] audiat a9 2 m., add. quomodo /3 300 me] praem. me a17 I m.

SERMO IX, 8

123

ueterem hominem, et induite nouum. Et ne quis putaret, cum dixit : Exuite uos ueterem hominem et induite nouum : aliquid ponendum esse et aliquid accipiendum cum de mutando praeciperet homine, subiecit et ait : Quapropter deponentes 305 mendacium, loquimini ueritatem. Hoc est quod ait : Exuite ueterem hominem et induite nouum. Hoc dixit : Mutate mores. Saeculum diligebatis, deum diligite. Nugatoria iniquitatis, temporales uoluptates diligebatis, proximum diligite. Si dilectione* facitis, canticum nouum cantatis. Si timore facitis*, 310 facitis tamen, portatis quidem psalterium, sed nondum canta¬ tis. Si autem nec facitis*, proicitis ipsum psalterium. Melius est uel portare, quam proicere. Sed rursus, melius cum uoluptate cantare, quam cum onere portare. Nec peruenit ad canticum nouum, nisi iam cum uoluptate cantans. Nam qui 315 portat cum timore, adhuc in uetere est. Et quid est quod dico, fratres, attendite. Non concordauit cum aduersario suo,

304-305 Eph. 4, 25.

p.-6-8-29

Py

305-306 Eph. 4, 22.24.

301-302 Et ne quis ... nouum] om. p. homoeot. a1 y6 301 Et] om. jS2 301 ne 301-302 cum dixit 301 putaret] putasset a10, putari y4 quis] ne que y4 nouum] om. ft 301 cum] om. a10 1 m. 302 dixit] dixi y4 303 ponendum] deponendum a21-27-28 maur. 303 esse et] esset a1, om. et a6 1 m• 19-20 3 03 cum] om. a9 1 m. 304 praeciperet] praeceperit a19-20 y1-2-4, praecepit y3, add. forte ex arcbetypo mcndoso deus ^-4.6.9-17.19.20.22.23.24.26.27.29 add_ ap0stolus a25 304 homine] homini a2-3-26, hominem a10 ft2, homines y5 305 Exuite] add. uos a5 2 m. y1-2 306 hominem] om. a18 306 Hoc] add. est quod y2-4 306 dixit] est y3 306 Mutate] mutare a17 307 Saeculum] secundum y4 307 diligite deum y3 307-308 deum diligite ... uolup. diligebatis] om. p. homoeot. a18 y4 307 nugutoria ft 307 iniquitates ft2 308 temporales] temporalia yfpraem. 24 et y3 308 uoluptatis ft2 y1-5 308 proximum diligite] deum dil. prox 1 m., et prox. dil. a24 2 m., dil. prox. y3 308-309 dilectione (dilictione ft1)] *dile'ctionem a1-10-20 y2 309 nouum] om. a1 309 cantatis] cantates a10 2 m. B1 cantantes a10 1 m., cantantis a14 309-311 Si timore ... cantatis] om. p. ho¬ moeot. y5 309 facitis2] ita a8 2 m- 12-13-17-18 2 »*• 19-23.27.28.29 £ yi-4 maur > *faciatis a 1-6.8 i m. 9.10.n.14-16.16.18 1 m. 23.24.26.26^ dep ai y5 310 facitis tamen] om. a10-18 ft 310 tamen facitis a8-19-20 310 tamen] tempore 311 nec] non a2 y4 311 nec] add. hoc maur. 16-17-19-20.21.22 2 m. 25.26.28.29 ^ 1 yl-2.o 1-2.5 maur *faciatis 23.24.27.28 p2 y3-4( dej_ a7 344 proicitis] proiecistis 6 2 m.

aPy

a17 311 autem] enim a3-4 311 facitis] ita a8 2 m- 13 1 m- 15‘ a1*6-8 1 m- 9-12-13 2 m■ 14-18-22 1 m312 uel] om. a20 1 m. y6. y3 8.19.20 y4 312-313 uoluptate]

312 melius] add. est a1 non a' nihil uoluntate a8-io.i3.i7-2o-26 yi-2.4 343 onere] honore a991 m. 10.14 peruenimus y3 tare] om. a9 1 m. jS 313 peruenit] peruenis »• 3-4 maur. 465 quod] qui a20 1 m.

464 et] * om. a51 m- 6-7-9 1 m- 11-15-16-22 p yi eu

465 secum] tecum y4, secundum a9 1 m.

465 agit]

aut y4 466 dimicans] dimitas y4 466 concupiscentiam malam y2 466 frenans] refrenans a9 2 m. 467 elidens] praem. et y1 468 Has] hac a10 468 facis] fac a20 ft y1-4 468 uinceres a13 1 m. 468 in aperto] om. a10 468 Ad hoc] adhuc /32 469 docentur] ducentur a17, doceantur y1*4 469-470 et digiti u. a. bellum] om. fi 470 hoc est a12-13-21 470 in1] om. a17 470 expectaculis1 a10 470 uestris. In illis spectaculis] om. p. homoeot. a18 470-471 In i. s. n. id est] om. ft 470 In illis spect.] om. y1 470 spectaculis2] expectaculis a10, add. uis ( ? uestris) a17 471 id est] idem a2-i3-i7.24.26.29 ^3.4 4-^ jjj idem a9 2 m. 19.20.21.23.25.27.28^ jn Q9

a g y1"4 eu. caes.

J m ^

^

eras_ jn Q5

47J

estj om^

Q19

2 m
540 inquit quomodo facio a3 540 inquit facio a3-4-8 maur. 540 facio] faciam a15 2 m. is 540 inquit] om. a24 1 m., inquis a2’9 2 m-18,21 2 m- y2 540 deo] add. iniuriam y1 2,4 541-542 Et unde ... iniuriam] om. y4 541 unde] inde a20 541 facio deo a5-9n2.i8.2i.22.24 y maur_ 541-542 Vnde2 ... iniuriam] om. a17,24 y2.3 540 facit tibi a2-5-9.12.13.16.17.21-24.26-29 y.3.4 maur_ 542 facit] faciat a14, fecit y1 542 qui] quando y4 542-543 pictam tabulam tuam a19,20 5 42 tuam tabulam edit. 543 pictam] add. in pariete y1"4 543 in1] om. a24 y2,4 543 tua imago a22 543 tua2] om. a8 543 est] add. picta a18 543 domo] manu y1 544 posita] om. a15 1 m. 544 ad] in y1 544 nec loquens nec uidens a5,9 544 nec1] non a19,20 544 nec2] non a3,4,19 1 m545 nec] neque a8 545 lapidet illam a5,9 545 nonne] * non a3-4.8.i8.i9.20.29 y eu_ 545 in te it cont.] tibi facit contumeliam a17(£aclat>- 24 y2,3,4 1 m. 9 1 m. 11.11.15.16.18.19.20.22.26.29 m

545 it] ita a1-4,7,8

a5.6.10.12.13.21.23.27.28 y maur^ agit a8 2 *»• 9

2 m-, iecit a25 545 contumelia] contumeliam a2-3,4"9.26, contumeliat a10, add, est y-i2.2i.23.25.27.28.29 maur% 546 tu es y3 546 es] est a10 546 tu] om. a10 546 corrumpis] corruperis y1 546 per] om. y1 546-547 fornicationes] forni¬ cationis a8,9 1 m- n-i2-i3-16-17-19,20, fornicationem a26 y3, add. facis et iniuriam deo quam non uis pati ab alio a18 547 et] om. a9 1 m- 24 547 per] om. a13 y2,4 547 diffluentias] diffluentia a26, diffluentiam y3 547 libidinis] libidines a8,12 548 uxorem1] rem a17 549 per] ad a18 549 libidines] libidinis a2 y2,4, libidinem y3 add et aii-is-2i-27.28 maur_ 549 illicitas] illicitam y3 550 fornica¬ tionis] *fornicationes a1,2,6

1 *• 7,8,10,11,13,14 1 ™. 20.21.2e.27.28

y.i

maur_

^

550

Postremo] postremum a10 551 qui1] om. y3 551 quid] qui a14 551 utile sit a14 551 qui uere] quare a19 551 uere sic] non y4 1 m., exp. 2 m. 551 sic] si a15 1 m- 19 2 m551-552 seruos suos gubernat edit. 552 enim] om. a16,18 553 indigit a10 553 seruis] seruus a1, seruos a16 1 m., praem. a a10 553 ad adiutorium quasi a18 1 m. 553 adiutorium] adiutorio a8 *M-*J m; 15,16,19 2 m. 20.2i.24.25.27.28.29 y> praefn_ ad a2,3 2 m■ 14,16 ( surrepere a21 616 anima] ita a1-6 1 m■ i8-20-25 y2 (cf supra lin. 613), ^animam a23.4.5 2 m. 6-16.19.21-24.26-29 p yi.3> animum tuum y4 617 Noli] nolite y2 617 contemnere ilia a19-20

617 quia] qui a5 1 m., quae a16-16

617 time] timete

yi-4 618 sunt1] om. a19-20 618 mei] om. a19-20 618 sunt2] om. a2 618 sunt3] om. a18 619 bestia] bestiae jS2 619 frangat guttur j3 619 frangat] frangit a3 1 m- 7 2 m-

12

AUG. XLI

142 620

625

630

633

Qi-i«.18-29

P y1"4

SERMO IX, 17-18

Sed plerumque et bestiae minutae multae necant. Si proiciatur quisque in loco pulicibus pleno, numquid non moritur ibi ? Non sunt quidem maiores, sed infirma est natura humana, quae etiam minutissimis bestiis interimi potest. Sic et modica peccata : Attenditis quia modica sunt; cauete quia plura sunt. Quam minutissima sunt grana harenae ! Si harenae amplius in naui mittatur, mergit illam ut pereat. Quam mi¬ nutae sunt guttae pluuiae ! Nonne flumina implent et domos deiciunt ? Ergo ista nolite contemnere. Sed dicturi estis : ‘Et quis potest sine istis ?’ Ne hoc diceres - quia uere nemo potest - deus misericors uidens nostram fragilitatem, posuit contra remedia. Quae sunt remedia ? Elemosinarum, ieiuniorum, orationum : ipsa sunt tria. Vt autem uerum dicas in oratione, perfectae implendae sunt elemosinae. Quae sunt perfectae elemosinae ? Vt ex quo tibi abundat, des ei qui non habet, et quod te laedit aliquis, ignoscas illi. 18 Sed ne putetis, fratres, quia facienda sunt quotidie

.

020

et] ut a26^ om_ ai.9 2 m.

02O

et plerumque maur.

620 minutae] et praem.

a13, add. a9 2 m- 21 620 necant] necantur y4 620 Si] sed ft2, praem. et a15-16 620 proiciatur] proicitur a2i-23.26.27.28 021 quisque] ita a1-6,10, 15.16.19.20.25.27.28.29 P y1'3, quisquam a2-s.7.8.9.11-14.21-24.26 y2.4 nmurqUjs a3.4, om_ ais 021 loco] ita a1.3.4.6.8 1 m. 10.15.16.18.19.20.25.29 p locum a2,6’7,8 2 m- 9'!1-14.21-24.26.27.28 yl-4 maur 621 pulicibus] publicibus a6 1 m- 11 621 pleno] ita a1-3-4-6-8 1 m- io.i5.i6.is.is.2o. 25.29 p, plenum a2-5.7-8 2 m. 9.11-14.21-24.26.27.28 yi-4 maur_ 021 non] om. a9 1 m- 23 622 quidem] quidam a5 1 m- 9 1 m622 maiores] praem. bestiae p 622 in¬ firma] firma a6 1 m. 623 etiam] add. a a1,18, add. ad p2 623 bestiis] om. a24 y2■3"4 623 Sic et] si y3 623 et] superscr. si a9 2 m. 624 Attenditis] adtendis a19'20, adtendes p,praem. si a21 624 plura] plures jS 625 sunt2] om. a15 625 harenae1 ita scrips. ai.3-7.9.io.i2.i4.i8.22.24 p yi-2 025 harenae1] add. quae a19-20 625 harenae2] harena a8 (areIla>. 10-18.24 yi-4, om_ ais.2o p 020 amplius] praem. iusto a18 626 naui] ita ai-6.9.i°.i2.i4.i5.i6.i8-29 yi-2-4, naue a8.i3 p> naulm a7 1 m. y3, nauem a7 2 m- 11 maur. 626 mittatur] mittantur ai5.i9.20 020 mergit] merget a5, mergunt a19-20 626-628 Quam minutae ... deiciunt] om. p 627 implent] implentur a22 6 27 et] om. a9 1 m. 627 domos] domus a9 1 m-14 628 deiciunt] deiciuntur a14, eiciunt a11-13 1 ”>• 15 2 m- 16, iiciunt a16 1 m. 628 ista] istam a1 628 Et] om. y1 629 istis] add. esse a19-20 629-630 Ne hoc ... potest] om. a13 629 Ne] nec y1 629 diceres] diceretis y1-3, cideres a14 629 quia uere] ita p y1-4 maur., locus uero betacismi causa pessumdatus in omnibus codicibus formae normalis : quae habere ai-3-12.14.1s.19.20 1 m. 22.23.24, qUja habere a26, quod habere a16-16-25-29, quae quia habere a2, quia ea non habere a21-27 (add- et>- 28, def. a13 629 nemo] add. non a6.7-22-24 030 potest] propterea y3 630 fragili¬ tatem nostram a23 630 nostram] uestram a13 630 fragilitatem] infirmitatem y1 631 contra] add. earn a3-4 2 m• 631 remedia1] remedium p1 631 Quae sunt remedia ?] om. p. homoeot. a18 p y1 631 elymosinarum a4 632 oratio¬ num] orationis y1, praem. et a11-18 632 dicas] dicis a15-16, dicam y4 633 per¬ fectae] perfecte a4'14, perfecta y4, om. a7 1 m. p 633-634 Quae sunt p. elemosi¬ nae ?] om. p. homoeot. y13’19'20 p yi 034 quo] eo quod ^2 034 des ej qUjj desequi p2 635 quod] ita a1'3-*-6-7 2 m- 10.11.19.20 p yi, qUO a2.5.7 1 m. 9.12.13.14.22. 23.24.26 y2.4,

a quo a27.28, in quo

laedat a8 1 m. add. mei y2

y3,

„mur_

035 laedit]

636 ne] non a16'16

636 fratres]

cum a8.15.16.18.21.25’.28.29

635 aliquis] aliquid a9 1 m. 636 quotidie] om. y2

SERMO IX, 18

143

adulteria, et elemosinis quotidianis mundanda sunt. Ad alia scelera maiora non sufficiunt quotidianae elemosinae, ut ea mundent. Aliud est ubi mutes uitam, aliud est ubi toleres 640 uitam. Ilia mutanda, ut si moechus eras, noli esse moechus ; si fornicator eras, noli fornicari; si homicida, noli esse homicida ; si ibas ad mathematicum et ad ceteras pestes sacrilegas, iam desine. An arbitraris haec, nisi fieri desinant, quotidianis elemosinis posse mundari ? Ilia dico quotidiana peccata, 645 quae aut per linguam facile committuntur ut est uerbum durum, aut cum labitur aliquis in risum immoderatum, aut in huiusmodi nugas quotidianas. In ipsis concessis peccata sunt. Cum ipsa uxore si exceditur concumbendi modus procreandis liberis debitus, iam peccatum est. Ad hoc enim 650 ducitur uxor : nam id etiam tabulae indicant ubi scribitur : Liber or nm procreandorum causa. Quando tu uti uxore amplius quam necessitas procreandorum liberorum cogit uolueris, Tabulae : ces tables sont mentionnees aussi par Augustin dans De Ciuit. Dei XIV, n. 18 ; Enarr. in Psalm. LXXX, n. 21 ; Serm. XXXVII, n. 7 et LI, 650

n. 22.

11

s’agit d’une attestation ecrite du contrat de mariage. A ce sujet, voir

Pauly-Wissowa, E.eal-Encyclopadie der Classischtn Alter tumswissenschaft, He serie,

vol. IV, Stuttgart, 1932, col. 1950.

ai-i6.18-29

jS y1"4

(537

quotidianis] quotidiana

a8,

om.

a15'16'-18

637 sunt] add. dico uobis quia

a18

638 maiora scelera maur., lou. 638 sufficiunt] sufficiant /32 638-639 ea mun¬ dent] emundent a22 639.640 uitam] uiam a19-20 6 39 mutes] mutas a9 1 m. 639-640 aliud est ubi toleres uitam] om. p. homoeot. /3 639 est2] om. a18 y1 639 ubi2] om. a8 639 toleres] doleres a3-4 2 m-, tollas a9 2 m., tolleris a10 640 Ilia mutanda] ita a1*10-11 /J y1 maur., ilia uita mutanda a2, illam uitam muta a3-4, ilia uitanda a8-9 2 *»• 18-21,27,28, illam uitam da a5-6-7-9 1 m- 12-16,22-25 ^ 1 m.). 26.29 y2.3# illam uitandam y4 640 ut] ita ai-i6-i8-23.25.26.27 y2.3.4( et a24> sunt yi, est a29 £ maur., om. a?2, praem. sunt aw, praem. ista est cauenda a18 640 moecus1 /3 640 eras] erat a7 1 m. 640 noli] nolis a9 2 m. 641 si fornicator e. n. fornicari] om. (3 641 fornicari] fomicare a6 1 m- 13 1 m642 ad1] a a15 1 m. 642 mathematicum] mathimacum /J1, matth. /J2, mathematicos y1 642-643 et ad c. p. s. iam desine] quorum loco y1 : noli ire, si ibas ad augures noli pergere, maxime cum peccatum hoc grauius sit, et sit bestia quae guttur frangat 642 pestes] bestias a2 1 m. 642 sacrilegas] om. a18 643 desine] add. y2,3,4 : maxime cum hoc {om. y4) peccatum (p. h. y3) graue sit, et sit (sic y4) bestia quae guttur frangat 643-644 An arbitraris ... peccata] nam ilia cotidiana peccata purgantur elymosinis j3 643 An] om. a2'46-18-29 maur. 643 arbitraris] arbitrabaris a24 643 desi¬ nant] desinunt a10, designant a23 644 cotidiana dico y4 644 dico] om. a10 y4 644 peccata] a18 645 linguam] lingua /32, uerbum a18 1 m. 645 commetuntur /S2 645 ut] quid a9 1 m., quod 2 m. 645 est] om. a14 646 durum] dirum a5 646 lauitur a14 646 immoderatum risum y3 647 in1] om. a6 1 m- 19,20 647 huiusmodi] eiusmodi y1,3 647 nugas quotidianas] nugis cotidianis a45,16 647 concessis] praem. cotidianis y3 648 ipsa] ipsam y2, om. a3,4 648 uxore] uxorem y2 648 modus] add. nisi a8 2 m. 649 debitus] deditus a15,16,20,24 2 m. 25.29 y3, praem. iam a22 1 m. 649 enim] etenim a14 jS4 maur., om. a18 650 ducitur] dicitur a5 1 m- 9 7 m- 13 1 m- 44-49-20-24 jS2 1 m. y1,4 650 uxor] om. a7 651 Liberorum pr. causa] om. a18 651 Liberorum] librorum a4 1 m- 6 1 m-, liberiorum a9 1 m. 651 procreandorum] om. y3 651 Quando] qua y2,4 651 tu] add. non y2,4 651 uti uxore] uxore uti a2, luxuriose y1 651 uxore] uxorem a41,44 652 liberorum] liberiorum a9 1 m. 652 cogit] cogi a6 2 m- 10,14 1 m- y1

144

655

660

SERMO IX, 18-19

iam peccatum est. Et ipsa talia peccata quotidianae elemosinae mundant. In ipsis alimentis, quae utique concessa sunt, si forte excedis modum et amplius accipis quam necesse est, peccas. Quotidiana sunt ista quae dico, sed tamen peccata sunt, et non sunt leuia quia plura. Quia uero quotidiana et plurima, timenda est ruina multitudinis, et si non magnitudinis. Talia peccata dicimus, fratres, quotidianis elemosinis posse mundari. Sed facite elemosinas, et nolite cessare. Atten¬ dee uitam uestram quotidianam ipsis peccatis scaturientem, minutis ipsis dico. 19 Et cum facis elemosinam, non superbe facias, nec sic ores quemadmodum ibi fariseus. Sed tamen quid ibi dixit ? leiuno bis in sabbato, decimas do omnium quaecumque possideo. Et nondum erat fusus sanguis domini ! Tantum pretium pro nobis accepimus, et saltim nec tantum erogamus quantum fariseus. Et habes alio loco aperte dicentem dominum : Nisi abundauerit iustitia uestra phis quam scribarum et jariseorum, non intrabitis in regnum caelorum. Ergo illi dant deci¬ mas ; tu si centesimam dederis, aliquid magnum te fecisse glo-

.

665

670

660 Luc. 18, 12.

l-16.is-29 y1"4

653

660-667

Et] add' jn aio

Cf. 1 Cor. 6, 20.

353

609-670

Matth. 5, 20.

quotidianae] cotidie a6 y1-4, cottidiana a6

mundant] mundent a2-5-7'9 1 m-

12-14-19

i m- 21-24.27.28 ^2

054

654

alimentis] add.

utique concessis a18 055 excedis] excedes /32, excedit y3 655 accipis et am¬ plius a11 655 accipis amplius a2-5.7.9.i2 ^2.3.4 055 accipis] excedis a18 655 est necesse a23 656 ista] iste a5 1 m- 9 1 m-, om. a2 1 m. 656-657 sunt peccata a18 657 plura] praem. sunt y2-4 657 uero] uere a5 1 m., non y4 658 si] om. a16-16 659-660 Talia ... Sed] om. jS 659-660 Talia ... mundari] om. a15-16 660 Facite] add. ergo j3 660 elemosinas] elemosinis a51 m- 6 1 m- 9 1 m(S2 060 et] om. a14 660-662 Attendite ... dico] om. g ' 661 uestram] ueram a15 1 m. 661 ipsis] praem. in y1 661 escaturrientem a10 663 elemosinam] elemosinas |92 663 superbe] superbiae a1, superbae a5-7 663 facias] facis a7 lm- 10,facere y4 663 nec] ne a3'4-11-14-16-16 J82y1 663 sic]sia10 664 ores] oras y4 664 fariseus] ita scrips, plerique codices antiquiores, add. y1'4 ; ne sic descendas de templo non iustificatus 664 ibi] ille edit. 664 dixit] dicit a18, add. qui non erat iustificatus y1 665 quaecumque] ita ai-2.s.6.9.10.12.13 2 m. 14.is.21-24.26 ^i maur., quae a3-4'7-8'11'13 1 ’»• 15.16.19.20.25.27.28.29 £ .,2.3.4

006 Et] add. y1'4 : quid

dico fratres mei ? Nondum erat redemptus 666 erat fusus] ita a1-11 f3 y1-3, fusus erat 0,2-10.12-16.18-29 ^2.4 maur_ 000 sanguis] sanguinis a15 1 ”*• 19 1 m■ 666 domini] Christi a15 1 m. nobis iam pretii a18 saltim] ita scrips, a2-3-4 a19-20 tum a16

666-667 pretium p. nobis] pro n. pretium maur., pro pro] om. yl 667 accepimus] accipimus /31 667 «*• 5.7 2 m. 9.10.12.13.14.18.19.20.22.24 ^ r2.3.4 067 nec] ne

666 2

667 tantum] tamen a3-4 668 habes] adhibes y1 668 aperte] aper668 dicentem dominum] dom. die. 03.4.19.20^ dicente domino g 68

dominum] deum y4 669 habundauerit j82 669-670 fariseorum et scrib. /32 670 illi] om. a° 1 m. 670 dant] danti a2-10, dicant y1 671 centesimam] centesima a10 671 te magnum a21

SERMO IX, 19

145

riaris. Attendis enim quid alius non faciat, non quid te iubeat deus facere. Metiris te de comparatione peioris, non de iussione melioris. Non quia ille nihil facit, ideo tu magnum ali675 quid facis. Sed quia gaudetur ad quaedam minima opera uestra - quia tanta est sterilitas uestra, ut ad modica gaudeatur - quasi securi uobis blandimini de minimis granis elemosinarum, et aceruos obliuiscimini peccatorum. Protulisti forte nescio quid paruum quod alius aut non habuit aut non pro680 tulit cum haberet. Noli attendere post te quis non faciat, sed quid te iubeat deus facere. Postremo, quare in istis affectionibus saecularibus non uobis sufficiunt quos praecessistis, sed uultis esse diuites, aequales ditioribus uobis ? Non attenditis quantos pauperiores transcendatis : uincere uultis ditiores. 685 Sed in elemosinis habetur modus. Hie dicitur* : ‘lam usquequo facio ?’ et illic non dicitur* : ‘Quantis diuitibus ditior sum ?’ Non attenduntur egestates innumerabilium mendicorum, non respiciuntur posteriores multitudines pauperum.

i-ie.is-29

iSy1-

/8 672 quid1] qui a11, quod _ 9 m. 672 alius] 672 quid2] qui 672 non quid] numquid a1 1 m. 15 1 m. 19 1 m. nh 1 m. 9 1 673 deus] om. 672-673 deus iubeat a3-4 y1 quod a yl-2 673 674 non de iussione y4 673 Metiris] mentiris y4 673 te] om. a19,20 !2 674 meliores a13 1 m. melioris] om. a19-20 673-674 iussione] uisione 072

Attendis] adtendes

aliud y

674 facit] add. et y1 674 674 ille] ilia a9 1 m. 674 nihil] add. non a2 675 Sed] om. P 675 quia] qui magnum] om. y1 675 facis] praem. non a2 a10 1 m., om. y3, add. y1'4 (post Sed y3) ; illo nihil faciente, magnum aliquid (ad y4) 675-676 opera uestra min. te fecisse arbitraris, et (sed y3) quia sic {om. y,2.3.4) ,5 1 y2-4 676 ut] aut a11 676 ad] a y4, et a5-7,9 1 lim676 modica] modico y4, add. uestra a19-20-24

6 76-677 gaudeatur] gaudeatis a3-4

677 quasi] quia si

a2, quod si y1, quam a1

677 securi] secura a9 1 m., secure 2 m. 677 uobis] 677-678 elemosinarum granis uos p1 677 minimis] minis a5 1 m., micis y4 ,2.5.7.9.11.42.13.21-28 „2.3.4 a*.-.,.".-*——-* — y—678-689 Protulisti ... ponitur] om. P 678 Protu¬ listi] protulistis a15 1 ">• 18 678 forte] sup, lin. a1 679 quid] quidem y2 679 paruum quod] om. a18 679 paruum] parum a19-20 y3 1 m. 679 quod] praem. quae a10 679 alius] aliud a13 679 non habuit aut] om. p. homoeot. a20 1 m. y2’4 680 post te] poste a8 1 m., post eum 2 m. 680 quis] qui a8 2 m. 681 quid te d. f. iubeat a19'20 iubeat] iubet a5 1 m.

681 quid] qui a11-14'18 681 deus iubeat y2-4 681 681 deus] om. a15’16 681 quare] quando a12'21,23, quia 682 prae1 m. 681-682 saec. affect, a18 682 sufficiunt] sufficiant a3 683 ditioribus] cessistis] processistis a11 683 aequales] praem. et a19-21 6 84 dictioribus a5'9, diuitioribus a24 684 quantos] quanto a1, om. a15'16'29 pauperiores] pauperes a5 1 m- 9 1 ”*• 18, pauperioribus a23 684 transcendatis] ita al.l«V, transcendistis a2.5.7.9.12-16.21-25.27.28 y2.3.4> transcenditis a3.4.6.8.11.18.19.20.26.29 maur. 684 ditiores] ditioribus a1 qui pergit iterando sententiam : uobis. Non adtenditis quanto pauperiores transcendatis, uincere uultis ditiores 685 in] om. a13 685 modus] modum a1, modis a6 1 m. 685 Hie] add. iam a3-4 685 dicitur] *dicit a1 {cf. lin. 686)

685 Iam] om. a18 685-686 usquequo] quousque ,1.3.4.6.8.10 quousque iam a24 6 86 dicitur] *dicit 686 ditior] diuitior a24 687 atten686-687 ditior sum] ditiores sumus a19'20 687 egestates] egestas a19'20 6 87 duntur] adtenditur a19'20, adtendunt a9 1 m. ,2.5.7.9.12-16.21.22.23.25-29 v2.3.4

innumerabilium] om. a19

688 multitudinis a11

146

SERMO IX, 19-20

sed paucitas praecedentium diuitum ante oculos ponitur. Cur in opere bono non attenditur ille Zacheus, qui dimidium rerura suarum dedit pauperibus ? Sed optare cogimur, ut attendatur saltim ille farisaeus, qui omnium quae possidebat decimas dabat. 20 Noli parcere thesauris caducis, thesauris uanis. Noli 695 sub imagine pietatis augere pecuniam. ‘Filiis meis seruo’ : magna excusatio. Filius suis seruat. Videamus. Seruat tibi pater tuus, seruas tu filiis tuis, filii tui filiis suis, et sic per omnes, et nullus facturus est praecepta dei. Quare non illi potius impendis omnia, qui te fecit ex nihilo ? Qui te fecit, 700 ipse te pascit ex his quae fecit, ipse pascit et filios tuos. Neque enim melius committis filios tuos patrimonio tuo, quam creatori tuo. Et mentiuntur quidem homines. Mala est auaritia. Palliare se uolunt nomine pietatis et dealbare, ut quasi propter filios uideantur seruare homines quod propter auari705 tiam seruant. Nam ut noueritis quia sic plerumque contingit, dicitur de quoquam : ‘Quare non facit elemosinam ? Quia 690

.

690-691 Cf. Luc. 19, 8.

ai-i6.19-29 ggg paucitas] paupertas y4 689-690 Cur in opere] resurgit P 690 attenditur] P y1-4 additur a® 690 Zacheus];ta scrips. a3.4 y2 993 quj] om_ a24 692 omnium quae] om. a18 692 omnium] de omnibus y1 691 thesauris2] et p 695 augere] agere a1, augeri y1 695 pecuniam] pecunia y1 696 magna excu¬ satio] magnam excusationem y3 696 magna] magne a10 696 Filiis suis ser¬ uat] ita al 3.4.6.10.11.14.18.19.20.26) gjjjg meis sefuo a2.6.7.8.9.12n3.15.16.21-25.27.28.29 y2.4 maur., om. p y1 696 Videamus] om. a24 ft y1'4 696 Seruat] seruant a6, seruauit a2 (8 y1 2 m. 697 seruas tu] serua tu a19 yl, seruasti a13 697 seruas] seruat a20 697 tuis] om. a19-20 698 et] add. sic y4 698 est facturus y4 698 praec. dei est a19,20 6 98 dei] domini a1, om. p 698 illi non y2-3 699 omnia impen¬ dis a18 699 impendis] committis a19-20 699 impendis omnia qui te fecit ex nihilo] impendis qui omnia fecit /3, impendis qui (quia y4) fecit ex nihilo omnia y1'4 699 qui te fecit1] om. p2 699 te fecit2] fecit te p2 700 ipse1 te p. ex his q. fecit] ex nihilo y1, om. p. homoeot. a1 700 te] om. y4 700 ex] et y3-4 700 ex his ... pascit2] om. p. homoeot. a10 700 fecit] facit a6 700 ipse2] praem. et a19,20 7 00 pascit2] pascet a5 y3, add. te y1 700 et] om. a18 y4 701 filios tuos patrimonio tuo] filiis tuis patrimonium tuum 720

Christus mortuus non est] mortuus est Christus non est Christus a18 720 non mortuus est1 y4 720 non] om. a1-10-19-22’24 7 20 mortuus2] praem. non a1 720 autem] om. p 720 in te est a3-4-18 721 uiuit1] praem. ut a9, uiuat a9 2 m. 721 filius tuus. Viuit prorsus] om. P 721 Viuit2] cuius a5 1 m., uium a9 1 m., qui a5 2 m. 721 decessit] discessit a21-24 721-722 praecessit] processit a14-24 722 Qua fronte ... praecessit] om. p. homoeot. a2 1 m- 19-20

7 22 qui praecessit] om.

148

SERMO IX, 20-21

praecedenti non mittis partem suam in caelum ? An non potest mitti in caelum ? Potest prorsus. Audi ipsum dominum 725 dicentem : Thesaurizate uobis thesauros in caelo. Si ergo ille thesaurus melius custoditur in caelo, numquid tunc non mittendus est filio, quando si missus fuerit, non peribit ? Tenebitur hie ubi potest perire, non mittitur illuc ubi Christus est custos ? Certe ea quae hie tenes, et non uis mittere post filium 730 tuum, quibus commendas ? Actoribus et procuratoribus tuis. Actoribus tuis commendas illius partem qui praecessit, et Christo non commendas ad quern praecessit ? An idoneus est tibi procurator tuus, minus idoneus Christus ? 21 Videtis, fratres, quia mendacium est quod dicunt ho733 mines : ‘Filiis meis seruo’. Mendacium est, fratres mei, menda¬ cium est. Auari sunt homines. Vel sic certe cogantur confiteri quod nolunt, cum erubescunt tacere quod sunt. Fundant, uomant* in confessione quod portant. Pectus premitur crapula

.

725 Matth. 6, 20.

18-29

praecedenti] praecedent a10 723 non mittis] om. a10 723 non1] om. a9 723 mittis] mittit a15 723 caelum] caelo p 723-724 An non ... caelum] om. p. homoeot. a21 723-724 mitti potest y3 724 in caelum] om. a13 724 caelum] add. quia ille ad Christum iuit y1'4 724 prorsus] add. y1"4 : Audi. Quod (quia y2-3-4) das in caelum mittis 724-725 Audi ipsum dominum dicen¬ tem] sicut dicit ipse dominus P 724 dominum] deum a11 y2-4 725 thesauros] thesaurum a6-9 725 caelo] caelum y2 725-733 Si ergo ... idoneus Christus] om. P et eorum loco : Ergo non teneatur hie ubi potest perire sed illuc mittatur ubi ai-i6.18-29 sjne periculo seruetur. 725-72(5 Si ergo ... in caelo] om. a19-20 72(5 melius] y1'4 nihil y4 726 custoditur] est custoditus a5-7.9.12-16.21.22 23.27.28.29 726 caelo] caelum a11 726 non] om. a14 726-727 mittendus] mittet nondum y4 727 si quando a18 727-728 Tenebitur] tenetur y1'4 728-720 non mittitur ... custos] om. a3-4 728 mittitur] mittetur a18-20-24 y3, mittatur y2-4 728 illuc] illic a23 7 29 custos est a1 729 ea] om. a1 729 mittere] praem. ea y3 730 Actoribus et pr. tuis] om. a3-9-1J-16-18-29 y2 maur. 730 Actoribus] auctoribus a10 y4 731 Actoribus] auctoribus .) Ill, n. 149, en dependance de p. - Collectorium (Ro.) I, De Sancto Helya propheta, en de¬ pendance de 0. Principals editions : Amerbach (1494) Quinquaginta homiliae 18 : ce texte, toujours maintenu dans le cadre de Q, a servi de base aux editions anterieures a celle des benedictins. - Mauristes (1683) s. ii, d’apres cinq mss. de la collection Q : 1. Saint-Germain-desPr£s (ci-dessous Q2), 2. Saint-Remi de Reims, disparu, 3. SaintVictor de Paris, disparu, 4. Colbert (ci-dessous Q6), 5. un second Colbert (Paris B.N. lat. 1935, xve s.) ; en outre, deux mss. de l’homiliaire des Sancti cath. Patres provenant de Saint-Remi de Reims et aujourd’hui disparus ; enfin, un ms. de la Bibliotheque du Roi (Paris B.N. lat. 2030, xve s. Ro.). Reminiscence du n. 2 dans S. Cesaire, sermon 124, n. 2. Notre tradition manuscrite a pour unique origine la collection Q. Comme ce recueil a ete etabli par S. Cesaire, c’est a celui-ci que nous devons le texte. Malheureusement, ce n’est qu’un extrait. Le sermon complet, dont Cesaire a conserve le titre, traitait “de sancto Helia et de patientia lob”. Or. ici, Job n’est meme pas nomme ; il n’est question que d’Elie et de la veuve de Sarepta. Ce¬ saire a done retranche toute une section du sermon original. De plus, il a certainement remanie le reste, car nous surprenons, ligne 8, une de ses expressions favorites. Traite de la sorte, le sermon ne merite plus de porter le nom de S. Augustin. Aussi, l’eussions-nous exclu, si Dom G. Morin n’avait omis de l’editer parmi les sermons de S. Cesaire, l’encontre de ce qu’il fit pour d’autres sermons, par ex. le Maur. 44 (= Ces. 142), dont l’etoffe augustinienne a ete faqonnee par l’eveque d’Arles. Q

Quinquaginta homiliae, accord des mss. : Q1 Rpinal B. Ville 7 (ix) Moyenmoutier, fol. 30-3 iv. Q2 Paris B.N. lat. 12202 (ix) Saint-Germain-des-Pres, fol. 38^40. Q3 Berlin Staatsbibl. Phill. 1677 (x) College de Clermont a Paris, origine inconnue, fol. 32v-33v. Q4 Valenciennes B. Ville 517 (x) Saint-Amand, fol. 73-74. IQ6 Paris B.N. lat. 2721, ms. lacuneux, sermon manquant]. Q6 Paris B.N. lat. 3799 (xiii) Colbert, Val-Secret, fol. 31-32.

p

Sancti catholici Patres, accord des mss. : p1 Paris B.N, lat. 3819 (xii) Colbert, origine inconnue, fol. 96T-97V. p2 Troyes B. Ville 219 (xii) Clairvaux, fol. io9v-i io1’. 5 Paris B.N. lat. 804 (xii) probabl. Tarragone, fol. iiov-m.

p

TRACTATVS SANCTI AVGV$TINI DE SANCTO HELIA ET DE PATIENTIA IOB Dominus deus noster, nolens aliquem nostrum perire, ex¬ colens ecclesiam suam uelut agnim suum, quaerens fructum 5 de arboribus suis antequam tempus securis adueniat, cui necesse erit infructuosas arbores amputare, non cessat admonere nos, ut cum tempus est et cum dei adiutorio in nostra potestate consistit bona opera faciamus. Cum enim transierit tempus bene operandi, non restat nisi recipiendi. Nemo tibi io dicturus est post resurrectionem mortuorum in regno dei : Frange esurienti panem, quia non inuenies esurientem. Nemo dicturus est : ‘Vesti nudum’, ubi omnium tunica* immortalitas erit. Nemo dicturus est : ‘Suscipe peregrinum’, ubi omnes in patria sua uiuent, nam modo sumus inde peregrini. Nemo 15 dicet : ‘Visita aegrum’, ubi est sanitas sempitema. Nemo dicet : ‘Sepeli mortuum’, ubi mors moritur. Ista omnia pietatis officia in uita aeterna necessaria non erunt, ubi sola pax erit et laetitia sempiterna. In isto autem tempore, ut nouerimus quantum nobis commendat deus opera misericordiae, etiam 20 ipsos sanctos suos egere fecit, ut cum fiunt hie amici de mammona iniquitatis, recipiant et ipsi amicos suos in aeterna tabemacula. Id est, ut cum semi dei pii, dum iugiter deo uacant, aliquotiens indigent, illi qui habent mundi diuitias, elemosinam largiuntur. Quomodo eos participes faciunt in 25 terrena substantia, sic cum illis partem habere merebuntur in uita aeterna. 2. Hoc dixi propter lectionem Regnorum, quam primo audiuimus. Numquid deus defecerat pascere seruum suum Heliam ? Nonne illi, quia deerant homines, alites ministra3 Cf. 2 Petr. 3, 9. 4 Cf. Matth. 13, 37-38. 4-5 Cf. Luc. 13, 6. 5-6 Cf. Matth. 3, 10. 7-8 cum dei ... consistit : l’expression porte la marque de S. Cesaire. 11 Is. 58, 7. 12.13 Cf. Is. 58, 7. 15 Cf. Eccli. 7, 39. 16 Cf. Tob. 12, 12. 20-21 Cf. Luc. 16, 9. 22-24 ut ... largiuntur : la proposition est temporelle. 27 lectionem Regnorum : 3 Reg. 17, 8-16. 27-28 primo audiuimus : une seconde lecture avait done sum; d’apres le titre complet maintenu par S. Cesaire, il est probable que e’etait un extrait du livre de Job. 20-31 Cf. 3 Reg. 17, 4-6. £4-4.8 p

Titulus ex Q ; Sermo bead Augustini episcopi de sancto Helya p 1 2 et de pat. lob] erasum in Q2 3 noster] om. p2 5 cui] cum edit. 6-7 nos admonere Qp 7 nos] om. Qp maur. 7 cum1] dum p 7 est] sit j26 9 bene] bone Qp 11 panem] add. tuum p maur.. 12 *tonica Q\.t 1 m. 3 1 m. ita forte ipse Caesarius scripsit 12 immortalitas] immortalis Q}'% 4.2

Agustini Qp

«•, inmortalitatis Q3 2 m. 13 est] om. p2 15 est] erit (san. er.) p 16 moritur] morietur p 17 pax sola p 18 et laetitia semp. In] om. p 19 nobis] om. p. 19-20 ipsos etiam Q*'3 21 amicos suos et ipsi p 22 serui] semis Q2 1 m- 4-6 p maur. 22 pii] qui j24'6 p maur. 23 indigent] indigenti Qp 24 quomodo] praem. et Qp 24 participes faciunt eos p 25 cum] om. p' 1 m.i 2 m. 25 merebuntur] mereantur j24-s p2 maur. 27 primo] modo p 1

20

quia illi Qp

162

SERMO XI, 2

30 bant ? Nonne illipanem afferebat coruus mane, et ad uesperam carnes ? Ostendit ergo dens, quia unde uoluerit, et quomodo uoluerit, potest pascere seruos suos. Et tamen ut posset eum religiosa uidua pascere, fecit eum egere. Egestas animae sanctae in abundantiam uersa est animae religiosae. Non po35 terat Helias de misericordia dei dare sibi quod lagunculae dedit ? Videtis* nempe, et manifestum est, quod aliquando serui dei ideo non habent, ut probentur qui habent. Et tamen ilia uidua nihil habebat. Quod illi reliquum erat, finitum fuerat, et cum suis filiis moritura erat. Processit ergo ut faceret 40 sibi panem, colligere duo ligna et tunc earn uidit Helias. Tunc earn homo dei uidebat, quando ilia duo ligna quaerebat. Mulier ilia typum gerebat ecclesiae. Et quia duo ligna crucem faciunt, quaerebat moritura unde semper esset uictura. Adumbrato ergo mysterio, Helias loquitur ad earn quod audiuit. 45 Narrat ilia dispositionem suam, morituram se dicit, cum consummauerit quod remansit. Vbi est ergo quod dominus dixerat Heliae : Vade in Sarepta Sidoniae ; ibi enim mandaui uiduae, ut pascat te ? Videtis quemadmodum mandat deus, non in aure sed in corde. Numquid legimus quia missus est 50 aliquis propheta ad illam mulierem, et dictum est ei : 'Ecce dicit dominus, uenturus est ad te esuriens seruus meus, ex eo quod habes ministra illi ; inopiam noli timere ; ergo supplebo quod dederis’? Hoc ei dictum esse non legimus. Nec hoc legimus, quod in somnis ad earn missus fuerit angelus et prae55 nuntiauerit Heliam esurientem esse uenturum, et de illo pascendo aliquis mulierem illam admonuerit. Sed mandat deus miris modis, qui cogitatione loquitur. Dicimus mandasse deum loquendo in corde, suggerendo quod opus erat, persuadendo quod utile erat rationali animae, uiduae mulieri. Sic 60 etiam in prophetis legimus, quod dominus mandauerit uermi ut roderet radicem cucurbitae. Quid est, Mandauit, nisi, Cor praeparauit ? Inspiratione itaque domini, uidua ilia mulier cor praeparatum habebat ad obediendum. Tabs uenerat, tabs cum Heba loquebatur. Qui erat in Heba ut praeciperet, 65 ipse erat in uidua ut obediret. Vade, inquit, mi hi prius fac de egestate tua, non deficient diuitiae tuae. Patrimonium enim 47-48 6p

3

Reg.

17, 9.

60-61 Cf. Ion. 4, 7.

65

3

Reg.

17, 13.

30 illi] ille p2 1 m. 33 uidua] mulier 1 m. 35 lagunculae] aniculae p 36 Videtis nempe et] om. p. 36 Videtis] *uideas QU3 38 reliquum erat] reliquerat Q1 44 quod] add. cum p 47 dixerat] dixit p 48 uiduae] praem. mulieri j2g 50 ei est p 50 Ecce] Haec J24'6 maur. 51 seruus meus esu¬ riens p2 52 illi] ei j24,8 53 esse] om. ,g2-4-6 maur. 53 Nec] non Q* 53 hoc] om. Q8 54 somnis] somniis Q2 54 missus ad earn p 56 aliquis] om. p 57 cogitatione] in cogitationibus edit. 58 in corde loquendo p 59 rationali] rationabili p2 59 mulieri] mulieris p maur. 60 legimus in prophe¬ tis p 61 cucorbitae Q2 62 itaque] utique p 62 mulier ilia p 63 obe¬ diendum] om. j28 1 m. 64 in] cum p2 65 fac prius p

SERMO XI, 2-3

163

uiduae, modicum erat farinae et modicum olei. Hoc modicum non defecit. Quis habet talem uillam ? Libenter uidua seruum dei esurientem pascebat*, quia patrimonium eius in clauo 70 pendebat. Quid felicius hac paupertate ? Si hie talia accipit, qualia in fine sperabit ? 3. Ideo hoc dixi, ut seminationis nostrae mercedem, non isto tempore quo seminauimus speremus. Hie enim bonorum operum messem cum labore serimus, sed in futuro fructus illius 75 cum gaudio colligemus, secundum illud quod scriptum est : Euntes ibant et flebant, mittentes semina sua ; uenientes autem uenient cum exultatione, portantes manipulos suos. Illud enim pro signo factum est, non pro dono. Nam uidua ilia quod pauit hominem dei, hie recepit. Non est magnum quod semi80 nauit, quia non magnam segetem messuit. Temporale est quod accepit, non deficientem farinam nec diminutum oleum quo usque daret deus pluuiam super terram, ac si tunc magis coepit egere, quando dignatus est deus pluere. Tunc enim laboratura erat, expectatura agri fructus, collectura. Quando 85 autem non pluebat, uictus eius de facili ueniebat. Signum hoc quod deus illi ad paucos dies praestiterat, signum erat futurae uitae, ubi merces nostra deficere nescit. Farina nostra deus erit. Quomodo ilia per illos dies non defecerunt, sic ille non deficiet in aetemum. Talem mercedem speremus, quando bona faci90 mus, ne forte aliquis uestrum tentetur tali cogitatione, et dicat: ‘Pascam aliquem seruum dei esurientem, ut lagena mea non deficiat, aut in cupa mea semper uinum inueniam/ Noli hoc hie quaerere. Semina securus, messis tua serius ueniet, tardius ueniet, sed cum uenerit, finem non habebit. 78-77 Ps. jgi-4-6 p

125, 6.

68 deficit Qp 69 *pascebat esurientem Q p1'5 69 clauo] claui Q, sup. lin. uel ‘claui’ QP, conclaui p 70 accipit] accepit pir°, recipit Q2 maur., recepit p2 71 fine] finem Q2'*'6 72 Ideo] in eo Qp 72-73 non isto tempore speremus p 73 isto] praem. in j26 73 seminauimus] seminamus Q p maur. 73 speremus] om. QP 74 labore] laboris QL 1 m. 78 Nam] add. Si Qp maur. 82 deus] dominus Qp 82 si] sic p maur. 83 deus] om. j24'6 p1 1 m• 2-6 1 m84 col¬ lectura] praem. et maur. 85 Signum hoc] add. ipsum Qp maur. 86 illi deus Qp 87 nostra1] om. p 88 dies] om. Q1'3 89 speremus] spectemus QP 90 ues¬ trum] nostrum p2 90 et] ut maur. 91 langena QP 1 m.y lagoena Qp, laguena Qp (u eras.), languncula j24'6 92 aut] et p. maur. 92 copa QP, cuppa QP 1 m. {sup. lin. uel ‘copa’) Qp p2 93 hie quaerere] inquirere Qp'3 93 serius] securius ^1-8-4-6 94 tradius Qp 94 cum] om. Qp 1 m.

XII Collection manuscrite De alleluia {A) n. 38 [40]. Principales editions : Vlimmerius (1564) s. 20, d’apres un ms. A apparente k A3'4. - Louvain (1577) De diuersis 16, en dependance de Vlimmerius. - Mauristes (1683) s. 12, d’apres un ms. de SaintGermain-des-Pres (ci-dessous A1). Possidius IV. 33 : Ex eo quod in lob scriptum est : Venerunt angeli in conspectu Dei et diabolus in medio eorum, et ex euangelio : Beati mundo corde quia ipsi Deum uidebunt [contra Manicheos].

La collection antique De alleluia, dont le cheminement n’a laisse de traces qu’en France, n’est pas l’unique voie suivie par le sermon 12. A une epoque impossible a determiner, mais surement ancienne, il se glissa dans un recueil de lettres de S. Augustin, que nous font connaitre conjointement deux mss. en ecriture beneventaine (ci-dessous a \8). Bien que cette seconde tradition soit de qualite moindre, elle confirme, par son autonomie meme, l’excellence de la collection A, avec laquelle elle est d’accord dans l’ensemble. Le sermon fait partie d’une serie ou sont refutes les manicheens (cf. notice du s. 1). C’est un de ces “populares ecclesiastici sermones’ ’ que S. Augustin dirigea contre l’enseignement d’Adimantus (Retract. I, xxii, n. 1). L’h6retique est pris ici nommement k partie au n. 2. Ces traits caracterisent les debuts de la predication de S. Augustin, quand il n’4tait encore que simple pretre, soit en 394-5, date de composition du Contra Adimantum (Kunzelmann, p. 433). Le style est du reste conforme a la premiere maniere.

A

De alleluia, accord des mss. : A1

Paris B.N. lat.

A2

Darmstadt Landesbibl. 1489 (ix) (ms. execute a Corbie), fol. 62-66v.

A3

13376

Londres B.M. add.

(ix) Saint-Germain-des-Pres, fol. io6r-m.

17292

Saint-Jacques

de

Li&ge

(xii) Parc pres Louvain, ms. non

foliote, sermon n. lxxxv.

A4

Charleville B. munic. 202, t. ix (xii) Signy, fol. I33v-i37.

a

Paris B.N. n.a. 1. i672(x) ecriture beneventaine, fol.

j8

Mont-Cassin xvi (xi), pages

296-302.

38T-42.

5

TRACTATVS CONTRA MANICHEOS DE ID QVOD SCRIPTVM EST IN IOB ET ECCE VENERVNT ANGELI IN CONSPECTVM DEI ET DIABOLVS IN MEDIO EORVM ET CETERA ET ID QVOD IN EVANGELIO BE ATI QVI PVRO SVNT CORDE QVONIAM IPSI DEVM VIDEBVNT

In diuinis et sanctis ueteribus libris fraudulentissima fallacia manicheos insidiari, iam uestrae pmdentiae, dilectissimi io fratres, satis probatum esse confidimus. Offerinrus tamen adhuc eorum dolos inspiciendos obtutibus cordis uestri, ut non solum eos quantum ad uos pertinet euitetis, sed etiam ut alios infirmos et diuinarum lectionum rudes, ut quisque uestrum potest, euitare atque contemnere doceatis. ‘Apud lob 15 scriptum est’ inquiunt ‘Ecce uenerunt angeli in conspectum dei, et diabolus in medio eorum. Et deus ait diabolo : Vnde uenis ? Qui respondents dixit : Circuiens totum orbem adtieni. Hie’ inquiunt ‘demonstratur diabolum non solum uidisse deum, sed etiam locutum esse cum eo. In euangelio autem 20 dicit : Beati qui puro sunt corde, quia ipsi deum uidebunt. Et iterum dicit: Ego sum ianua, nemo potest uenire ad patrem, nisi per me.’ Deinde adiungunt ratiocinationem, dicentes : ‘Si igitur hi soli qui sunt puro corde uident deum, quonam modo sordidissimo et immundissimo corde diabolus potuit ui25 dere deum ? Aut qualiter per ianuam, hoc est, per Christum ingreditur ? Iterum apostolus’ inquiunt ‘testatur et confirmat dicens, quod neque principes, neque potestates, neque uirtutes deum cognouerunt.’ 2. Calumnia quidem illorum his omnino uerbis hue usque 30 proponitur, et re uera quaestio est prudenti discutienda christiano. Sed earn calumniam proponentium animus facit ut

3-4 lob Ioh.

21-22

1,

6.

10, 7.

6-7 Matth. 5, 8. 27-28 Cf. Rom. 8,

15-17 lob

1,

6-7.

20

Matth.

5,

8.

38.

1-7 Titulus ex A, Sermo sancti Augustini contra manicheos de eo quod in lob scriptum est : Ecce uenerunt angeli in conspectu dei et diabolus in medio eorum, et in euangelio : Beati qui puro sunt corde, quoniam ipsi deum uidebunt a g. Cf. Possidius iv, 33 2 de id] de eo A3-* 2 scritum A2 3 conspectum] con¬ spectu A1’3-* 4 et cetera] etc A1 5 et id] et de eo A3'* 5 euangelio] add. dicitur A2 2 m., add. dicit A3'4 8 ueteribus] sup. lift. aim. 8-9 fallatia A2 9 insidiari] insidiariam A1 10 satis] om. a g 11 inspiciendos] aspiciendos a g 12 euitetis] euidetis A2, et uidetis A3-4 12 ut] om. g 15 conspectum] conspectu A.3'4 a g 10 deus] dominus a. g 16 diabulo a 17 Circuiens] circumiens A1, circumiui A* 17 adueni] add. hue A2 2 m- 3,4 rnaur. 20 puro j mundo a. g 20 quia] quoniam A3‘4 a. g maur. 22 ratiotiationem A 23 puro sunt a 1 m. g 23 uident] uidebunt a g 23 quonam] quo A2-3-4 29 quidem] quoque a g 31 animus] habundatio a, habundantia g

166

SERMO XII, 2

similiter imperitos ad sibi credendum a saluberrima scripturarum auctoritate detorqueant. Sed primo ab istis uellem quaerere, ubi Adimantus apud apostolum legerit - nam talium 35 calumniarum iste conscript or est - uellem ergo diceret ubi legerit testantem apostolum et confirmantem, ut dicit, quod neque principes neque potestates neque uirtutes deum cognouerunt, cum dominus etiam hominum in se credentium dicat angelos quotidie uidere faciem patris. Nisi forte illud quod 40 Paulus apostolus ait : Sapientiam loquimur inter perfectos, sapientiam autem non huins saeculi, neque principum huius saeculi, qui euacuantur. Sed loquimur dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est, quarn praefiniuit deus ante saecula in gloriam nostram, quam nemo principum huius saeculi cogno45 uit. Si enim cognouissent, numquam dominum gloriae crucifixissent ? Si istum locum iste conscribere cogitabat, cur addidit potestates et uirtutes, quod non ibi dictum est, et detraxit, huius saeculi, quod dictum est ? Sed utinam hoc errore potius quam malitia fecerit. Verumtamen etiam si hoc modo 50 dixisset apostolus, numquid propterea diabolus uocem dei audire non potuit ? Scriptum est enim quod in conspectum dei uenerit ; non scriptum est quod deum ipse conspexerit. Prin¬ cipes enim huius saeculi aut superbi homines intelleguntur et uana pompa iactationis elati, aut ipse diabolus et angeli 55 eius. Nam principem uel magistratum huius saeculi eum do¬ minus apertissime appellat, quia saeculi huius nomine peccatores intelleguntur, quorum spes nulla est nisi in hoc saeculo. Sicut enim dicitur mala domus cum signihcantur habitatores eius, sic malum hoc saeculum dicimus cum eos significamus 60 qui corde hoc saeculum inhabitant, hoc est, quorum conuersatio non est in caelis. Nostra enim, dicit apostolus, conuersatio in caelis est. Diabolo autem seruiunt cuncta peccata, qui libero arbitrio princeps uoluit esse peccati: propterea princeps huius saeculi dicitur. Quam regulam intellegentiae moneo 34 Adimantus : le recours abusif de ce manicheen a Rom. 8, 38 est atteste uniquement par notre sermon. Le Contra Adimantum n’en fait nulle mention, non plus que du passage de Job qui fait ici l’objet de la polemique. 38-39 Cf. Matth. 18, 10. 40-46 1 Cor. 2, 6-8. 55-56 Cf. Ioh. 12, 31. 61-62 Phil. 3, 20. 63-64 Cf. Ioh. 12, 31.

a )8

34 legerit] ligerit A2, legit a fi 34 nam] am A1, cut t praem. (tarn) m. saec. xv 35 conscriptor] conscriptur A2 1 m., scriptor A1 36 legerit] legit a f3 39 cottidie a fi 40.41.42 sapientiam] sapientia a p 41 saeculi] mundi a )3 42 qui] quae A1 42-43 mysterio] ministerio a ]3 46 Si iste locum istum a g 46 conscribere] cum scriberet a |3 47 non] om. A1 48 quod huius saeculi A2-3-*, quod dictum est huius saeculi a f3 49 etiam] om. A4 50-51 non potuit audire uocem dei a g 51 conspectum] conspectu A3'4 a /3 54 et1] aut a f$ 55 magistratum] magistrum a ft 58 Sicut] sic j3 59 eos] eo g 62 est (sup. tin. 2 m.) in caelis /3 62 Diabolo] lo sup. tin. A1 62 autem] enim a f) 62 qui] quae A1 64 regulam] regula g

SERMO XII, 2-4

167

65 cordibus infigatis. Adiuuabit per hanc dominus ad multa scripturarum discutienda atque soluenda, de quibus illi laqueos inescant erroris sui. 3, Cum ergo scriptum non sit quod diabolus uiderit deum, sed tantum quod uenerit cum angelis in conspectum domini 70 uocemque eius audierit, cur isti miseri de uisione dei calumniari scripturis et imperitos peruertere student? Quapropter haec eorum propositio breuissima responsione superatur. Quantalibet enim loquacitate perquirant quomodo uiderit diabolus deum, respondemus : Non uidit diabolus deum. Di75 cent : ‘Quomodo ergo cum eo locutus est ?’ Hie uero non a nobis sed a caecis hominibus conuincenda est caecitas cordis ipsorum. Hi enim qui carnalibus oculis caeci sunt, quotidie loqui possunt cum his quos uidere non possunt. ‘Quomodo ergo uenit’ inquiunt ‘in conspectum eius ?’ Quomodo caecus in 80 conspectum uidentis, quern ipse non conspicit. Et istae quidem similitudines, dilectissimi fratres, ideo dictae sint ut hominum carnalium refellatur improbitas, ut si fieri potest hoc modo repulsi ad discendi mansuetudinem pia corda conuertant. Numquid enim deus continetur loco, quern presentem habet 85 omnes angelica et humana conscientia, non solum bonorum sed etiam malorum ? Verum hoc interest, quod bonis conscientiis adest ut pater, malis ut iudex, quoniam scriptum est : Dominus interrogat iustum et impium. Item scriptum est : In cogitationibus impii interrogate erit. Nec uehementius in 90 auribus corporis deus, quam in secreto cogitationis interro¬ gat, ubi solus audit, solus auditur. Nonne etiam mali homines, si quando uerum loquuntur et non eis creditur, iurant et dicunt : ‘Testis est deus’ et uerissime dicunt ? Vbi quaeso testis est ? In lingua, an in corde ? In sono uocis, an in silentio 95 conscientiae ? Vnde autem plerumque stomachantur quia sibi non creditur, cum uerum se dicere nouerint, nisi quia cor suum nobis aperire non possunt ubi testis est deus ? 4. Multi autem modi sunt, quibus nobiscum loquitur deus. Loquitur aliquando per aliquod instrumentum, sicut per co-

88

A a jS

Ps.

10, 6.

89 Sap. 1, 9.

65 cordibus] add. uestris edit. 65 multa] multas a p 67 inescant] ita a /l, initiunt A2, iniciunt A3'\ nectunt A1 maur. 69 conspectum] conspectu A3'1 a 0 74-75 Dicent] om. a 13 76 caetis A1 77 Hii a p 77 cottidie a p 79 inquiunt] om. P 79 conspectum] conspectu A* a p 80 conspectum] con¬ spectu ap 81 fratres] om. A3 1 m. 81 sint] sunt a/3 82 refellatur] fellatur A3 1 m. 83 pia] ita A2-3'4 a p, impia A1 maur. 84 loco deus contin. (deus in marg.) A3 84 habet] habeat A2'3'4 87 quoniam] quomodo edit. 90 deus] add. est A2-3'4 90 cogitationis] cogitationibus p 1 m. 94 In1] om. a p 94 in2] om. A3 1 m. 95-96 non sibi A4 99 Loquitur] add. autem /3 99 strumentum A2 a p

i68

SERMO XII, 4

dicem diuinarum scripturarum. Loquitur per aliquod elementum mundi, sicut per stellam magis locutus est. Quid est enim locutio, nisi significatio uoluntatis ? Loquitur per sortem, sicut de Mathia in locum Iudae ordinando, locutus est. Loqui¬ tur per animam humanam, sicut per prophetam. Loquitur per 105 angelum, sicut patriarcharum et prophetarum et apostolorum quibusdam locutum esse accipimus. Loquitur per aliquam uocalem sonantemque creaturam, sicut de caelo uoces factas, cum oculis nullus uideretur, legimus et tenemus. Ipsi denique homini, non extrinsecus per aures eius aut oculos, sed intus no in animo non uno modo deus loquitur, sed aut in somnis, sicut Laban Syro ne Iacob seruum eius in aliquo laederet, et Pharaoni de septem annis opulentis totidemque sterilibus demonstra¬ tum est, aut spiritu hominis assumpto, quam graeci ectasin uocant, sicut oranti Petro uas plenum similitudinibus credin 5 turarum gentium uisum est summissum esse de caelo, aut in ipsa mente, cum quisque maiestatem uel uoluntatem intellegit, sicut ipse Petrus ex ilia ipsa uisione, quid se uellet agere dominus apud seipsum cogitando cognouit. Non enim hoc quisquam potest, nisi apud se intus sonante quodam tacito 120 clamore ueritatis agnoscere. Loquitur etiam deus in bonorum malorumque conscientia. Nam et approbare quod bene tacit et improbare quod peccat nemo recte potest, nisi ad eadem ilia in silentio cordis uel laudante uel clamante* uoce ueritatis. Veritas autem deus est : quae cum tarn multis modis loquatur 125 hominibus et bonis et malis - quamquam non omnes quibus tot modis loquitur possint eius substantiam naturamque conspicere - quis hominum potest coniciendo aut cogitando colligere, quot et quibus modis eadem ueritas loquatur angelis,

ioo

101 Cf. 105 Cf. Matth. 115 Cf.

a

Matth. 2, 2. 102-103 Cf. Act. 1, 26. 104-105 Cf. u. gr. Gen. 22, 11. u. gr. Dan. 14, 33. 105 Cf. u. gr. Act. 5, 19-20. 107-108 Cf. u. gr. 3, 17. 110-111 Cf. Gen. 31, 24. 111-112 Cf. Gen. 41, 1-7. 114Act. 10, 10-16. 118 Cf. Act. 10, 19.

103 Matthia maur. 105 et1] om. A4 a p 105 et2] om. A4 106 locutum] 106 esse locutum a p 106 accipimus] accepimus a p 106 ali¬ quam] aliquem A2 1 m. 107 creaturam] creaturarum A'1 108 nullus] nullis P 110 animo] anima a p 111 seruum] seruu p 1 m., seruos sup. lin. p 2 m. Ill laederet seruum e. in a. A3 112 septim A3 113 spiritu] spiritum a p 113 extasi A3, extasim maur. 114 plenum uas A3 114-115 crediturarum] creaturarum a p 115 submissum A3-4 maur. 116 uoluntatem] add. eius a p 117 sicut] sicuti a p 117 ipse] om. a p 117 agere uellet edit. 117 uellit A1 118 seipsum] semetipsum a f$ 121 auprobare A2 122 ad] om. a p 123 in] om. a p 123 silentio] solutio a P 123 laudante uel clamante] *laudanda uel damnanda a P 123 clamante] ita A maur., forte pro ‘damnante’ {cf. a p damnanda) 123 ueritatis] caritatis a P 124 Veritas] caritas a p 124 multis] sup. lin. A3 126 possint] add. quoque edit. 127 coniciendo] formando a P 128 quot] quod A3 1 m. a P 1 m. om. A3

SERMO XII, 4-6

169

siue bonis qui eius ineffabili specie et pulchritudine per mirai3obilem caritatem contemplando perfruuntur, siue malis qui deprauati per superbiam suam et ab ipsa ueritate in inferioribus ordinati possunt quibusdam latentibus modis uocem eius audire, quamuis faciem uidere non digni sint ? 5. Quapropter, dilectissimi fratres, fideles dei et catholicae 133 matris germanissimi filii, nemo uos decipiat uenenatis cibis, etiam si adhuc estis lacte nutriendi. Perseueranter nunc ambulate per fidem ueritatis, ut certo et oportuno tempore ad speciem ueritatis eiusdem uenire possitis. Sicut enim apostolus dicit: Hie manentes cor pore, peregrinamur a domino ; per fidem 140 enim ambulamus, non per speciem. Ad speciem autem uisionis patris tides Christiana perducit. Vnde dominus dicit : Nemo uenit ad patrem, nisi per me. Sine causa ergo isti quaerunt, quomodo diabolus ad deum potuit uenire per Christum. Diabolus enim ad illam contemplationis beatitudinem non potest 145 peruenire, quo eos qui puro sunt corde tides Christiana perducit. Nec ideo tamen diabolus uocem dei loquentis audire non po¬ tuit, sicut multi homines etiam qui non crediderunt Christo potuerunt uocem audire de caelo dicentis dei : Et clarificaui et clarificabo, cum dominus dixisset : Pater clarifica /ilium tuum. 150 6. Quod autem scriptum est, diabolum uenisse in conspectum dei, non ideo scriptum est, quia quisquam potest aliquando conspectum dei fugere, cuius oculis cuncta subiecta sunt, et cui cordis cuiuslibet profunditas patet, sed quia in secreto creaturae acta sunt quae scriptura narrauit propter155 ea scriptum est : Et ecce uenerunt angeli in conspectum dei, quamuis a conspectu dei numquam recedant. Quocumque enim mittuntur, ibi quoque praesto est conspectus dei. Sed ille proprie conspectus dei dicitur, quod humanus non potest penetrare conspectus, sicut sunt secreta conscientiae. Propter160 ea cum redarguimus mentientem, non eum dicimus in con¬ spectu dei locutum, quia non hoc locutus est quod in animo eius conspicit deus, quo conspectum dirigere non potest homo.

136 Cf. 1 Cor. 3, 2 ; Hebr. 5, 12. Tit. 1, 1. 139-140 2 Cor. 5, 6-7. 155 lob 1, 6.

a g

136-137 Cf. 2 Thess. 141-142 Ioh. 14, 6.

2, 13.

137-138 Cf. 148-149 Ioh. 12, 28.

129 eius] om. a P 129 pulcritudine A2 132 uocem eius] uocemque A3 133 sint] sunt a p 137 opportuno maur. 138 eiusdem] eius a p 138 pos¬ sitis] possit A1 138 sicut] ut delet. in A2, sic A3 140 per] om. A3 1 m. 142 isti] iste A1, is A2 1 m. 143 potuit uenire ad deum a j8 149 clarificabo] bo eras, a, clarifico P 150 autem] sup. tin. A3 150-151 conspectum] con¬ spectu a P 154 creaturae] creatura A1 155 Et] om. a p 155 conspectum] conspectu A3 a P 157 praesto] praesens a p 158 ille] ita a p, illis A11 m- 2,3‘4, illic A1 2 m. maur. 158 quod] ita A1 a p, quo A2,3'4 edit. 160-161 conspectu] conspectum a p

I70

SERMO XII, 6-8

Quia ergo haec tam latenter gesta sunt, ut indicari hominibus per scripturassanctas nisi sancto spiritu reuelante nonpossent, 165 in conspectum dei uentum esse, atque ibi gesta esse narrantur. 7 Quod autem diabolus in medio angelorum fuit, si bonos angelos intellegis, sic in medio eorum intellege diabolum sicut reus in medio apparitorum iudici audiendus adsistit. Non enim scriptura declarat quales illi angeli fuerint. Si autem in medio 170 angelorum malorum, quid mirum est principem ac ducem turba ministrorum suorum esse circumdatum ? Si autem in con¬ spectum dei quod dictum est sic accipias, ut illi ueniant in conspectum dei, qui non solum conspiciuntur ab eo sed etiam conspiciunt eum, sic intellegendum est in medio eorum fuisse 175 diabolum, ut tamen deum quern ipsi uidebant ille non uiderit, ut etiam per aliquem sanctorum angelorum deus diabolo sit locutus. Nec tamen in libro scriptum est, nisi : Dixit deus. Sicut etiam in negotiis publicis, quamquam pleraque per praeconem iudex loquatur, iudicis tamen nomen, cum Gesta scriiSobuntur, non etiam praeconis inseritur. Sicut autem aliquis homo uisione prophetica indignus, potest tamen in medio prophetarum stare, ut tantum audiat quod per eos dicit dominus, nec tamen uideat quod illi indent, sic potuit et diabolus esse in medio sanctorum angelorum deum uidentium, per quos 185 audiret uocem dei, quem uidere ipse non posset. 8. Et machinamenta quidem manicheorum, quantum ad hanc quaestionem pertinet, multis modis soluta esse perspicitis, ut non iam putetis, carissimi fratres, uere diabolum sic locutum esse cum deo, ut etiam faciem ueritatis quam pura 190 corda conspiciunt uidere potuerit, aut ad illam contemplationem beatitudinis uenerit, quo nemo nisi per dominum Iesum Christum uenire permittitur. Sed tamen multum admiror hominum istorum impudentiam, qui de uisione substantiae diuinae calumniari nobis uolunt, et id quod scriptum non est 195 de scripturis nostris mentiuntur, quod deum diabolus uiderit, et tantam hinc inuidiam constare conantur, ut quisquis exhorruerit et indignum esse iudicauerit ut diabolus uiderit deum,

.

177

A a p

lob 1, 7.8.12.

164 possent]

possint A3 1 m. 165 conspectum] conspectu a p 165 uentum] uenientium a p 167 intellegis] intellegimus a p 168 audiendus] iudicandus a p 171-172 conspectum] conspectu a p 172 illi] ille a p 172 ueniant] ueniat a p 172-173 in conspectum dei ueniant A3-4 maur. 173 conspectum] conspectu a P 173 conspiciuntur] conspicitur a p 174 eorum] ipsorum a p 178 plaraque A2 180 autem] om. A1 181 in] om. a p 183 uideat] uideant p 1 m., uidet 2 m. saec. xiii 183 illi] per ilium a p 1 m., quem illi p 2 m. saec. xiii 184 angelorum sanctorum a p 188 iam non P 102 permittuntur uenire A3 1 m. 192 multum tamen p 195 deum] deus a p 195 diabolus] diabolum a j3 196 hinc] hanc A4, om. a p 196-197 exorruerit A2

SERMO XII, 8-10

171

penitus a diuinarum scripturarum auctoritate suspiciosa ignorantia non intellegens quod scriptum est auertatur, cum ipsi 200 dominum nostrum Iesum Christum deum esse non negent, et sine assumptione humani corporis eum hominibus apparuisse confingant. 9 Quando ergo diabolus temptare ausus est dominum, cum eum uideret, quid uidebat? Si corpus eius uidebat, habebat ergo 205 dominus corpus, quod nolunt perditi confiteri. Si autem cor¬ pus non habebat, ipsa diuina substantia diaboli oculis subiacebat. Quam si non uident nisi qui puro sunt corde, sicut ex euangelio nobis ipsi commemorant, o importuna caecitas haereticorum ! Cur scripturas nostras, quod deum diabolus uide210 rit, mendaciter arguis, et negando corpus Christi, diuinam eius substantiam diaboli oculis publicare uelle conuinceris ? An forte, sicut dicere solent, ita non habebat corpus humanum, ut se tamem quasi habere monstraret ? Quis ergo uerius et rectius sentit, insani, qui credit deum locutum esse cum dia215 bolo, an qui credit deum non solum cum diabolo locutum, sed etiam diabolo esse mentitum ? Quosdam enim angelos humanis oculis apparuisse, scriptura commemorat. Sed utique potestati eorum corpoream creaturam ita dominus subdidit, ut illis earn pro uoluntate coaptaret. Vnde et illi, quamuis non 220 nati ex femina, uerum tamen corpus habuerunt, quod ex qualibet specie in quamlibet speciem pro sui ministerii atque officii ratione conuerterent, ex uera tamen in ueram. Non enim et ipse dominus cum aquam conuertit in uinum, aut aquam falsam, aut uinum falsum fuisse possumus dicere. 225 10 Omne itaque corpus, cuius est natura et ordo mutabilis, ad nutum omnipotentissimi conditoris, in quascumque spe¬ cies fuerit commutatum, a ueritate tamen in suo genere non recedit, quoniam quacumque uarietate mutetur, et corpus tamen et uerum corpus esse non desinit. Sed cum isti omnem 230 naturam corpoream, non ab omnipotente conditore deo, sed a tenebrarum gente, nescio qua, esse confingant, quaerimus ab eis, dominus noster Iesus Christus unde corpus assumpserit. Si enim nullum corpus eum assumpsisse dicunt, quid erat illud quod humanis atque corporeis oculis apparebat ? Aut 235 enim mendacium fantasmatis erat, quod execrabile est cre-

.

.

222-223 Cf. Ioh.

A

2, 1-10.

198 penitus a] plena a P 203 temptare] ita A1-2-4 a P 203 dominum] deum 204 habebat] habet a P 207 si] ita A1 a P, om. A2-3-4 maur. 207 puro sunt] abbreviando p. s. A2 1 m. 208 nobis] nos jS 1 m. 209 deum] deus a p 209 diabolus] diabolum a P 214 credit] creatorem a p 215 credit] credidit a P 216 diabolo] diabolum A3 220 nati] natum a p 222 offitii A2 222 ratione] ratio a p 222 conuerterent] conuerteret a p 223 conuertit] conuertisset a p 226 ad] at a p 228 uarietate] ueritate a p 230 deo conditore A4 235 fanthasmatis A1-2, phantasmatis A4 maur. 235 execraap

bili A1'2 1 "*•

172

SERMO XII, io-ii

dere ; aut si ipsam diuinam substantiam suam nulla corporis assumptione humanis oculis eum demonstrasse contendunt et hanc etiam diabolus uidit, ubi est quod in ista quaestione calumniosa uoce proclamant : Beati qui puro sunt corde, quia 240 ipsi deum uidebunt ? Quod si forte dicunt, diuinam et propriam substantiam domini non talem esse apud patrem, qualem se in terris uoluit nullo assumpto corpore ostendere, quid aliud etiam nisi locis et temporibus esse mutabilem miseri crediderunt ? Non enim legere uolunt aut intellegere facile possunt 245 quod per prophetam dicitur : Mutabis ea et mutabuntur ; hi autem idem ipse es, et anni tui non deficient. Et quod diuinae in sapientiae litteris de ipsa sapientia scriptum est : In seipsa manens innouat omnia. 11 Secundum illorum autem sensum, si quis eis dicat : 250 ‘Quid ergo miramini si et deus mutauit speciem diuinitatis suae, ut posset eum qui corde sordidissimo est diabolus intueri, sicut de Christo deo uobis uidetur ?’ quid responsuri sunt nescio. Quia et numquam dicere ausi sunt, patrem et filium nisi unius esse substantiae. Et si alterius esse substan255 tiae filium dicerent, posset eis responderi : ‘Vnde igitur scitis, utrum cum patre an cum filio locutum esse diabolum uetus ilia scriptura commemorat?’ Deinde quaerimus : ‘Solem istum uidet diabolus, an non uidet ? Si uidet, quomodo ergo sol deus est, quern diabolus uidet ? Si non uidet, mali tamen eum 260 homines uident, quomodo ergo deus est quem uident qui non puro sunt corde ? Aut si ut uideri posset etiam ipse mutatus est et non hoc est quod uidetur, quid si ergo uos aliud ostenditis et aliud estis, ut imitari etiam solem non tantum adorare possitis ?’ Et tamen si eos interroges, utrum commutabilis an 265 incommutabilis sit diuina substantia, non possunt nisi incommutabilem dicere, non ratione docti sed pudore confusi. Restat ergo, ut cogantur fateri, dominum nostrum Iesum Christum aliunde assumpsisse corpus, ut humanis oculis ap-

.

239-240 Matth. 5, 8.

a j8

245-246 Ps.

101, 27.

247-248 Sap.

7, 27.

239 calumpniosa A2 1 m. 239 quia] quoniam a /3 edit. 240 dicunt] dicun {sic) A1 243 etiam] earn a jS 245 ea] eos a 1 m. 2 m., eos ea /S 1 m. 246 deficient] deficiunt a 246 in diuinae edit. 247 seipsa] seipsam A3 249 autem illorum a j8 249 eis] ei A2 250 mutauit] mutabit a j8 251 sordidissimo] superbissimo a £ 252 sicut] add. et a ^ 253 sunt1] sint A1 maur. 258 uidet ter] uidit a j3 259 uidet bis] uidit a £ 261 corde sunt A4 261 posset] possit A1 262 uos] praem. et a /S 263 et] om. A4 263 ut] praem. utinam a /3 264 interroges eos A4 264 commutabilis an] om. a ft 264 an] aut Migne 266 docti ratione A3-4 et maur. (ducti r.) 266 docti] ducti edit. 267 coantur A1 267 fateri] om. A1-2-3, suppl. confiteri A4 268 ut] et A1 268-269 appareret] apparet a

SERMO XII, 11-12

173

pareret. Quod si fatentur, quaero unde assumpserit. Si de hoc mundo dicunt, quaero ipsius mundi unde sit corpus ? Continuo mihi : ‘De tenebrarum gente’ respondent. O mira dementia ! Cur ergo miseri in corpore saluatoris timetis uterum uirginis et gentem daemonum non timetis ? 12 Nos quidem uniuersam naturam corporis ab omnipo275 tente conditore deo esse profitemur. Et propterea undecumque dominus noster assumeret corpus, de sua creatura utique assumeret. Sed ex femina maluit. Ad humanam quippe creaturam liberandam uenerat, quae per feminam lapsa est. Vnde utrumque sexum uolens in spem renouationis et repa280 rationis adducere, uirilem in quo nasceretur, femineum per quem nasceretur, elegit. Vos autem qui exhorrescitis casta uirginis uiscera, eligite, obsecro, unde dominus corpus assu¬ meret. Dicitis omne corpus gentis tenebrarum esse substantiam. Eligite ergo, ut dixi, unde corpus filius dei deberet assu285 mere. An perdidistis respondendi lucem, quia tenebrae uobis quocumque oculos conuerteritis occurrunt ? ‘Sed caro morta¬ ls’ inquiunt ‘uidetur immundior’. Recitate eis apostolum : Omnia munda mundis. Et recitate in eos apostolum : Immundis autem et infidelibus, nihil est mundum, sed polluta sunt eo290 rum et mens et conscientia. Si autem non dicunt ‘immundior’ sed ‘infirmior’, consentimus plane. Et ideo Christus est nostra firmitas, quia eum nostra non mutauit infirmitas. Hie agnosco prophetae illam uocem : Mutabis ea et mutabuntur ; tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient. Non solum enim non eum 295 mutauit in deterius infirmitas carnis, sed ab eo in melius ipsa mutata est. Sol iste corporeus, quem corpus non esse arbitrantur - usque adeo nec quid sit corpus, intellegunt, qui de spiritalibus disputationibus se fallaciter iactant - sol ergo iste corporeus, tantum quia caeleste corpus est, illuminat terram 300 nec ab ea ipse obscuratur ; siccat aquam, nec inde humectatur ; soluit glaciem, nec inde frigescit; durat limum, nec inde

27°

.

288-290 Tit. 1,

A a 13

15.

293-294 Ps.

101, 27-28.

209 quaero] quae uero A1 271 gente] gehenne A2 1 m. 272 quur a (3 277-278 Ad h. q. or. liberandam] ita a /3, humilis qui perituram liberandam partim ex litteris male compactis A1'2, humilis qui ad liberandum perditam creaturam non traduce sed correctione temeraria A3,4 maur. Vlimmerium et Lomnienses secuti 24 78 audimus2] audiuimus j23'4'6 78 autem] om. Q3'3 maur. 70 uoces] uocem ^2.3.4.5 d p maur. 70 in] om. Q D p maur. 70 isto loco] om. j22'3-4-6 70 audistis] auditis j23-4'6 Dp maur. 70 cum] eum Q2 80 ipsos] ipsi Dp 80 his rebus] praem. de maur. lou. Jr. 80 inter uos] om. p2 80 sermocinamini] iterum a Caesario insertum add. QD p maur. : Qui uult audiri (audire Q'‘ 1 m.) a deo (a deo aud. p3), fratres carissimi (fratres mei D, carissimi omisso fratres p maur), prius audiat deum 82 te1] om. Dp 82 te3] *om. X 83 captas] caues p 83 oculos] add. eius Q Dp maur. 84 Si uides 1. n. p. non facis] om. p. homoeot. QD p maur. 85 ne uidearis] om. QD p 86 nihil Q Dp maur. 86 tulisti] fecisti QD p

86 et1] om. D p, add. tu edit.

86 opportunitas maur. lou.

240

SERMO XVII, 4-5

dum malum factum tuum furaris, et laetaris. Quare ? Quia tacet ? Audi ergo psalmum. Te admonuit, te quicumque es, qui forte hie hodie stas et nocte aliquid mali fecisti, te admo90 nuit, tibi dixit : Haec fecisti et tacui. Suspicatus es iniquitatem, quod ero tibi similis. O homines, qui haec uerba quae dicturus sum, nec in ore habetis nec in corde, felices estis ! Nonne cottidie homines mala facientes, aut quos bene fecisse paenitet et paenitentia peruersa fundunt quod mulserunt, 95 nonne quotidie dicunt* et ista murmura inter se rodunt : ‘Vere si deo displicerent* ista, permitteret ilia fieri ? Aut illi qui ea faciunt felices essent in terra ? Videmus raptores, uidemus infirmorum oppressores, uidemus uicinorum expulsores, uidemus uiolentos limitum inuasores, uidemus calumniatores, 100 et tamen potentes diuites felices in hac terra. Si uere ista deus uideret, si ista curaret, parceret eis ?’ Addunt et hoc, quod peius est : ‘Non placent deo nisi mali/ Contingat autem ut bene faciat aliquid, et sequatur forte aliqua tentatio, continuo ad manum habet: ‘Non expedit facere bene. Malo qui fecerit, 105 bene/ Parum est quia male uis facere, et bene facientibus maledicis ? Haec fecisti, inquit, et tacui. Suspicatus es iniquitatem, quod ero tibi similis. Quid est, quod ero tibi similis ? Quia sic mihi placet malum quomodo tibi, hoc es suspicatus. Hoc dixisti in corde tuo, non dixisti pari tuo, sed ego audiui, quan110 do dixisti in corde tuo. Quod peius est, in haec uerba progrediuntur, ut nec audiri timeant. 5. Ergo suspicatus es iniquitatem, quod ero tibi similis. Arguam te. Quomodo non putas, et quando non putas, arguam 90-1)1 Ps. 49, 21.

106-107 Ps. 49, 21.

112-116 Ps. 49, 21.

X j22'6 D 87 Quare ?] om. Q D p maur. 88 quicumque] add. hie p 89 hodie] om. D p p1-4-6 89 mali] om. Q D p maur. 90-91 iniquitatem] inique Q D p 91 tibi] tui D p 92 nec1] non p2 92 felices] faciles p2 93 cottidie] ita scripsit X 94 et]«w.j23,4,8 94 paenitentia] paenitentiam j25 lm. 94 mulserunt] mulserant p 95 dicunt] *dicentXj22 1 m• 3-6 95 murmura (murmora j25)] murmurata QR 95 rudunt Q2 1 m. 96 *displicerent domino (sic) X 96 ista] iste non D, add. nonJ26 96 Aut] ut j22p 97 felices] add. non Qp D 98 infirmorum] pauperum J26 98-99 uidemus calumniatores, uidemus uiolatores etc. D 99 uiolentus J25 100 uere] ueraj?3 100 deus ista edit. 101 curaret] add. nonj?6 102 est] om. j24 102 deo] om. Q D p maur. 102 Contingat] contingit j24-6 103 faciat bene Q D p maur. 103 aliquid] aliquis j24'6 px maur. 104 habet] habeat px 104 expetit Qp 1 m. 104-105 Non expedit facere bene. Malo qui fecerit, bene] ita X, non expedit facere bene malo qui fecerit bene Q (bene facere £3-4-6) p1-2-3-6 (bene facere), non expedit facere bene male qui fecerit bene D, non expedit bene facere qui fecerit bene pi maur. 105 bene1] add. nihil illi prodest px lou., add. nihil ei prodest maur. 105 Parum] paraum j22'3'4 105 est] add. tibi pi maur. 105 quia] ita X, qui Qp1-2-3-6, quod Dp* maur. 106 es] om. Qp 1 m. 106-107 iniquitatem] inique D p 107 tibi1] tui Qp D p 107-112 Quid est ... similis] om. p. bomoeot. pl 107 tibi2] tui Qp D j^1-2-3-6, def. p4 109 non dixisti pari tuo] om. Q D p maur. 109-110 sed ego ... in corde tuo] om. p. bomoeot. (nota quodQP om. non d. pari tuo) D _p1-2-3-6, def. p4 111 audiri] audire Qp D p1-2-3-6, def. p* 112 iniquitatem] inique Q D p maur. 112 tibi] tui Qp Dp

SERMO XVII, 5-6

241

te. Sileo cum parco, sed non silebo cum iudico. Arguam te. Et quid tibi faciam, quando arguam te ? Statuam te ante faciern tuam. Modo enim quando male facis, putas quia bonus es, quia non uis te uidere. Alios reprehendis, te non respicis ; alios accusas, de te non cogitas ; alios ponis ante oculos tuos, te ponis post dorsum tuum. Ego quando te arguo, contra 120 facio. Tollo te a dorso tuo, et pono te ante oculos tuos. Videbis te, et planges te. Non erit iam tunc quomodo corrigas te. Contemnis ergo tempus misericordiae, ueniet tempus iudicii. Quia tu in ecclesia mihi cantasti: Misericordiam et indicium cantabo tibi, domine. Ex ore nostro exit, ubique ecclesiae concrepant 125 Christi : Misericordiam et indicium cantabo tibi, domine. Tem¬ pus est misericordiae ut corrigamur ; nondum uenit tempus iudicii. Locus est, spatium est ; peccauimus, corrigamur. Non¬ dum finita est uia, nondum clausus est dies, nondum expiratum est. Non desperetur, quod est peius, quoniam propter ipsa 130 humana peccata et tolerabilia, et tanto crebriora quanto mino¬ ra, constituit deus in ecclesia tempora misericordiae praerogandae, quotidianam medicinam, ut dicamus : Dimitte nobis debit a nostra*, sicut et nos dimittimus debitor ibus nostris ; ut his uerbis lota facie ad altare accedamus, ut his uerbis lota 135 facie corpori Christi et sanguini communicemus. 6. Quod est grauius, ipsam medicinam sic homines contemnunt,ut non solum non dent ueniam quando in illispeccatur,sed nec uelint petere quando ipsi peccant. Intrauit tentatio,irrepsit ira. Tantum dominata est iracundia, quantum potuit, ut non 140 solum tumultuaretur cor, sed et conuicia et crimina uomeret lingua. Non uides quo te impulit ? Non uides quo te praecipitat ? Vide, eamdem corrige. Die : ‘Male feci’, die : ‘Peccaui.’

115

123-124.125 Ps. 100, 1.

132-133 Matth. 6, 12.

XQp~3 D 114 parco] facis Q D p maur. 114 sed] om. QiAi 114 silebo] sileo maur. 114 iudico] iudicio Qp 1 m- 3 D p 115 Et] om. Q D p maur. 118 cogitas] agitas Q4 119-120 contra facio] om. jv2'3'4'6 119 contra] add. te D p 120 tuo] te X 121 planges] plangis Qp 121 te2] add. et Q D p maur. 121 quomodo] quando Q2'3'4 1 “• 121-122 Contemnis] contemnes Q3 124 exit] exiuit Q2-3'4'6, exiet Qp 1 m., add. et Q4'3 D p maur. 125 Christi] Christo edit. 126 uenit] ueniet p2 1 m. 127 peccauimus] peccamus Q p 129 quoniam] add. ipsam Q2 129 ipsa] om. Qp8 D p, sua Qp 130 peccata humana edit. 130 quanto] quantum Qp 131 tempora] tempore Q maur. 131-132 praerogandae] praerogante Q5, praerogandam D, praerogando p 133 debita nostra] *om. X 134 lota1] laeta/1'2'3'6 134 ut] et Q Dp maur. 134 lota2] laeta p 135 corpori] corpore Q2 ; m- 3-4-5'6 D maur. 135 Christi corpori p3 135 et sanguini] om. Dp 135 sanguini] sanguine Q2 1 m- 2-4-5-6, def. Dp 136 Quod est] praem. sed Q2-3-*-3 D maur. 136-137 contemnunt] contempserunt p- 1 m. 137 non2] om. Q2'3'4 1 m• 137 illis] illos D p maur. 137 peccator Op 138 irrepsit] subrepsit Q D p maur. 140 uomeret] uomuerit Q2 4 6, uomerit Qp, uouerit Q3 141 quo1] quod p2 1 m. 141-142 praecipitat] praecipitauit Q3-4-3 D p maur. 142 Vide, eamdem] ita X, tandem Q D p maur. 142 die2] om. QD p maur.

242

SERMO XVII, 6-7

Non enim morieris, cum dixeris, immo morieris si non dixeris. Crede, non mihi, sed deo. Quid sum ego ? Homo sum, par 145 uester sum, carnem porto, infirmus sum : omnes credamus deo. Attendite uobis. Ipse dominus Christus ait - attendite uobis Si peccauerit frater tuus, corripe ilium, inter te et ipsum. Si te audierit, lucratus es fratrem tuum. Si non te audierit, adhibe tecum duos aut tres. In ore enim duorum aut trium testium stabit 150 omne uerbum. Si nec ipsos audierit, refer ad ecclesiam. Si nec ipsam audierit, sit tibi tamquam ethnicus et publicanus. Ethnicus gentilis est. Gentilis ille est qui in Christum non credit. Si nec ecclesiam audierit, mortuum eum puta*. Sed ecce uiuit, ecce intrat, ecce signat, ecce genu figit, ecce orat, ecce ad alta155 re accedit. Sit tibi tamquam ethnicus et publicanus. Noli in illo ista attendere falsa signa uiuentis. Mortuus est. Vnde uiuitur, quomodo uiuitur si et ista medicina contempnitur ? Si dicam alicui in conspectu uestro : ‘Tu hoc fecisti’, responde¬ nt postea : ‘Quantum erat ? Intus me moneret, intus mihi 160 diceret quia male feci, intus uiderem peccatum meum. Quare me* in populo arguit ?’ Quid si feci et non correxisti ? Quid si feci et adhuc perseueras ? Quid si feci, et adhuc tibi bene fecisse uideris in corde tuo ? Quia tacet ille, iustus es ? Quia ille modo non uindicat, nihil male fecisti ? Non times : Arguam te ? 165 Non times : Constituam te ante faciem tuam ? Non times ? 7 ‘Sed longe est' inquis iudicium. Primo quis tibi dixit quia longe est dies iudicii ? Numquid si longe est dies iudicii, longe est dies tuus ? Vnde scis quando est ? Nonne multi sani dormierunt et obduruerunt ? Nonne casus nostros nobiscum in 170 hac carne portamus ? Nonne fragiliores sumus quam si uitrei essemus ? Vitrum enim et si fragile est tamen seruatum diu durat, et inuenis calices ab auis et proauis, in quibus bibunt

.

147-151 Matth. 18, 15-17.

156 Cf. 1 Tim. 5, 6.

164.165 Ps. 49, 21.

X j22"6 D 143 cum dixeris, immo morieris] om. p. homoeot. Q D p maur. 143 non2] om. pi-i.s j22-3.4.6 7) p maur_ 144-145 par uester] pars uestri j24-6> pater uester D 145 sum2] om. j22-3-5 D p1-2-3-6 140 dominus] add. Iesus Q6 146 ait] om. X j25 147 peccauerit] add. in te QD p 147 ilium] eum edit. 147 ipsum] add. solum j22-3'4'6 p3 maur. 148 te non Q3-6 D p maur. 149 enim] om. Q D p maur. 149 aut1] uel Qp D p 149 tres] add. et D p 149 aut2] uel p3 149 testium] om. pl 149 stabit] stet p2 1 m. 150 audierit] auderit j22 1 m 151 tam¬ quam] sicut j23'4'6 152 qui] quia Q3 152 Christum] Christo Q D 153 eum puta] *computa Q D p maur., cf. supra lin. 57-58 155 accedit] accedet Qf 155 Sit] praem. sed J23'4'6 maur. 155 Noli] nolo J24 156 ista] om. Q D p maur. 156 uiuentis] uiuens edit. 156-157.157 uiuitur] uiuit Q3 maur. 157 si et ista med. contempnitur] om. QD p maur. 158-159 respondebit] respondet j24'6 159 postea] om. p 159 erat] add. ut Dp 159 me moneret] memoret

Q2

160 male] mala 160 uiderem] uideret j23'4'6, uidere j26 1 m. 160 meum] om. X 161 me] *om. Q D p maur. 161-162 et non ... Quid si feci2] om. p. homoeot. X 163 modo ille D p 168 Numquid si 1. e. dies iudicii] om. p. homoeot. X 169 et] add. nonj24,6 171 si] om. Q2

X

SERMO XVII, 7

243

nepotes et pronepotes. Tanta fragilitas custodita facta est annosa. Nos autem homines, et sub tantis casibus quotidianis 175 fragiles ambulamus. Et si casus ipsi repentini non acciderint, diu tamen uiuere non ualemus. Vita humana tota breuis est. Ab infantia usque ad decrepitam senectutem tota breuis est. Adam si adhuc uiueret et hodie moreretur, quid illi uitae longitudo profuisset ? Hue accedit, quia ipse dies, qui quasi 180 naturaliter feruet, morbo illecto incertus est. Quotidie moriuntur homines. Et qui uiuunt deducunt illos, exequias celebrant, et uitam sibi promittunt. Nemo dicit : 'Corrigam me, ne eras hoc sim quod iste quern deduxi*.’ Placent uobis uerba, ego quaero facta. Nolite me contristare prauis moribus uestris, 185 quia delectatio mea non est in hac uita nisi uestra bona uita. 183 Placent uobis uerba tion.

: sans doute l’auditoire avait-il manifeste son approba¬

Xj22~6 D 173 et pronepotes] om. j9‘ 173 facta] om. Q D p maur. 174 annosa] per j!)1'4'6 annos Q D p maur. 174 Nos] annos Q 174 homines] hominis Q 175 fragiles] fragilis Qp 175 ipsi] ipse Qp 175 non repentini Qp 175 re¬ pentini] om. p 175 acciderint] accederent j22'3'5, acciderent j24'6 maur. 176 ualemus] ualeremus J23,4,6 maur. 177 ad] om. Qp, in D p 177 tota breuis est] om. D p 178 moriremur Qp 179 profuisset] profuisse uideretur Q179 qui] om. Qp 1 m. 180 feruet] seruit Q D p maur. 180 in lecto Qp p 181 illos] add. et Dp 183 deduxi] *duxi X 185 delectatio] dilectio Qi‘6 185 bona uestra Q4-6

185 bona uita uestra p3

XVIII Collections manuscrites : De paenitentia (P) n. 3. - De diuersis (D) n. 11, en dependance de P. - Tripartite (Tr.) I, n. 16, en dependance de D. - Collectorium (Ro.) Ill, De uersu psalmi xlix, Deus manifestus veniet, en dependance de Tr. Principales editions : Amerbach (1495) De tempore 220, d’apres un ms. independant du groupe P1-3 D. - Meme texte, quelque peu amende, mais sans recours k un nouveau ms., dans Froben-firasme (1529) De temp. 220. - Vlimmerius (1564) s. 27 : pas de nouveau ms., mais utilisation de l’extrait de Florus. - Louvain (1577) De temp. 220, texte de Vlimmerius legerement retouche. - Mauristes (1683) s. 18, d’apres un “codex Phimarconensis” (ci-dessous P1) et un ms. de Saint-Victor de Paris, non retrouve : il s’agit sans doute de celui qui portait la cote C.C. 16 et renfermait la collection D ; enfin l’extrait de Florus (Paris B.N. lat. 11575-76, xne s.). Florus

Rom. 2,3

:

De uersu psalmi

:

Deus manifeste veniet.

Le sermon nous est venu par deux voies. En premier lieu, les trois mss. subsistants de la collection antique De paenitentia (P) et conjointement la collection De diuersis (D). Le compilateur de D a utilise un ms. de type P, independant toutefois de P1 et des descendants de celui-ci (P2-3) ; cependant, trois fautes communes aDeta P1-3 (lignes 12, 49, 68) doivent provenir d’un meme ancetre de P1 et de D. - La tradition P1-3 D peut etre qualifiee de franchise. Le sermon s’est fraye un chemin aussi en pays germaniques, mais il n’y a laisse que de rares vestiges : deux mss. ou il est isole (ci-dessous a fi), auxquels il convient d’ajouter le ms. dont se servit Amerbach. Ces textes ne derivent certainement pas de la collection P, du moins dans l’etat que nous font connaitre P1-3 D, car ils sont indemnes de certaines variantes fautives de cette branche franfaise, notamment, lignei2, ut pour tunc; ligne 49, dans une citation biblique de caractere bien augustinien, quoniam (Vulgate) pour quia ; ligne 68, e uictu, a uictu, au lieu de euicto. Il est neanmoins probable que les mss. germaniques eux-memes tirent leur premiere origine d’un lointain exemplaire de la collection P, car ils sont entaches, tout comme P1-3 D, d’une curieuse faute : ligne 95, amabatis pour emebatis, faute que corrigera Erasme, non sur l’indication d’un manuscrit, mais par une heureuse conjecture. Aucune date n’a ete proposee. P

D

De paenitentia, accord des mss. : P1

Paris B.N. n. a. 1. 11641 [-f- Leningrad F. papyr. I, 1 + Geneve B. Ville ms. lat. 16] (vii) Lyon, Florus, fol. 38-42.

P2

Cambrai

P3

Cambridge Univ. add. 3479 (ix) Saint-Mihiel, fol. 42-44.

B. Ville

567 (ix) Cathedrale, fol. I5v-i7v.

De diuersis, ms. Troyes B.

Ville 40, vol. X (xii)

Clairvaux,

fol. i39v-i4ov. a

Munich Staatsbibl. lat. 14445 (xi) Saint-Emmeran de Ratisbonne, fol.

/S

30V-33.

Melk Stiftsbibl. 217 (xv), fol. 157-158.

am. Amerbach, a 1’instar d’un ms.

SANCTI AVGVSTINI DE VERSV PSALMI DEVS MANIFESTVS VENIET Ad exhortandas mentes caritatis uestrae, pauca de praesenti psalmo quae donat dominus gratanter accipite. De domino 5 nostro Iesu Christo prophetatum est in isto psalmo, ubi audiuimus et cantauimus: Deus manifestus ueniet, deus noster, et non silebit. Ipse enim dominus Christus, deus noster, filius dei, primo aduentu uenit occultus, secundo aduentu ueniet manifestus. Quando uenit occultus, non innotuit nisi seruis suis ; quando io ueniet manifestus, innotescet bonis et malis. Quando uenit occultus, uenit iudicandus ; quando ueniet manifestus, ueniet iudicaturus. Denique tunc cum iudicaretur siluit, et de silentio eius propheta praedixerat : Sicut ouis ad immolandum ductus est, et sicut agnus coram tondente, sic non aferuit os suum. 15 Sed deus manifestus ueniet, deus noster, et non silebit. Non quomodo siluit quando iudicandus erat, ita silebit quando iudica¬ turus erit. Et nunc non silet, si sit qui audiat, sed dictum est: Time non silebit, quando uocem eius agnoscent et qui modo contempnunt. Modo enim quando dicuntur praecepta dei, zoquibusdam in risum ueniunt. Et quoniam quod promisit deus modo non ostenditur, et quod minatur modo non uidetur, quod praecipit inridetur. Modo enim felicitatem quae dicitur mundi huius, habent et mali : infelicitatem quae dicitur mundi huius, habent et boni. Attendunt homines qui cre25 dunt praesentia et non credunt futura, quoniam ista bona et mala praesentis saeculi promiscue habentur a bonis et malis. Si diuitias optant, uident habere diuitias et pessimos homines et bonos homines. Vident etiam, si exhorrent paupertatem et miserias huius saeculi, laborare in his miseriis non solum bonos,

2.6-7 Ps. 49, 3.

15 Ps. 49, 3.

12 Cf. Matth. 26, 63 ; Marc.

16 Cf. Matth. 26, 63 ; Marc. 14, 61.

14, 61.

13-14 Is. 33, 7.

18 Ps. 49, 3.

P D a \S 1-2 Inscriptio ex P (Agustini P3) ; De uersu psalmi quadragesimi noni, Deus am. manifestus ueniet D ; Sermo beati Augustini a ; Sermo de uersu psalmi, Deus manifeste ueniet g ; De eo quod scriptum est in psalmo, Deus manifeste ueniet etc. am. 3 exortandas P a forte ex archetypo 3 mentis P1 1 m. 5 domino] add. deo a 5 nostro] sup. lift. P1 1 m. 6 manifestus] manifeste g am. 6 et] om. am. 7 Christus deus] sup. lin. script, semiunc. P1 1 m. 8 aduento1 P1 8 ueniet manifestus] add. a Quando uenit occultus uenit iudicandus e lin. 10-11 delapsum 10 innotescit P 10-11 Quando ... iudicandus] hoc loco om. a 12 tunc] ita a 0 am. maur., u tPD 13 oues P1 1 m. 14 tondente] tondentem P1 15 deus1] add. noster ft am. maur. 17 sit qui] iste non a 18 et] eras. P3 19 contempnunt] ita P3 2 m. D a. g, contemnunt am. maur., contempnent P , contemnent P2'3 1 m• 20 risum] risu P 20 quoniam] in codice P1, ablata papyri particula, superest sola q littera 22 praecipit] praecepit P1'3 1 m22 inridetur] sic Palm. 22-23 huius mundi a secundo calami ductu j3 24 boni] mali a 26 promiscue] praemtscue P1 26 habentur a bonis et malis] ita 1 D, habentur et bonis et malis a, habentur bonis et malis /3 am., habent boni et mali maur. lou. ul.

246

SERMO XVIII, 1-3

3osed etiam malos. Et dicunt in corde suo, quia res humanas deus nec respicit nec regit, sed omnino in intimo quodam fundo mundi huius dimisit nos casibus uolui, nec aliquam prouidentiam exhibet nobis. Ac per hoc fit in illis contemptus praecepti, quia non uident manifestationem iudicii. 35 2 Verumtamen etiam modo debet quisque attendere, quia quando uult deus, respicit et iudicat, ad horam non differt ; quando uult autem, differt. Et unde hoc? Quia si numquam in praesenti iudicaret, non esse deus crederetur ; si omnia in praesenti iudicaret, nihil iudicio reseruaret. Ad hoc enim multa 4oseruantur iudicio, et quaedam in praesentia iudicantur, ut illi qui differuntur, timeant et conuertantur. Non enim amat deus damnare sed saluare, et ideo patiens est in malos, ut de malis faciat bonos. Sic dicit* apostolus, quia reuelabitur ira dei super omnem impietatem, et reddet deus unicuique secundum opera 45 sua. Ammonet autem et corripit hominem contemnentem, et dicit : An diuitias bonitatis et longanimitatis eius contemnis ? Quia bonus est in te, quia longanimis est, quia patiens est in te, quia differt te et non aufert te, contemnis, et omnino nullum iudicium dei putas, ignorans quia patientia dei ad paeniten30 tiam te adducit. Tu autem secundum duritiam cordis tui thesaurizas tibi iram in die irae et reuelationis iusti iudicii dei, qui reddet unicuique secundum opera sua. 3. Quicquid ergo homo facit modo in thesaurum mittit, sed nescit quid colliget. Quomodo diuites qui in thesaurum terrae 55 mittunt, quasi sciunt quid colligunt, sed nesciunt cui colligunt. Quis enim possideat diuitias eorum post mortem ipsorum prorsus ignorant, et aliquando diuitiae eorum ad inimicos eorum perueniunt. Et ideo se quisque fraudat nolens manduca-

.

41-42 Cf. Luc. 9, 56 ; Ioh. 12, 47. 46 Rom. 2, 4. 49-52 Rom. 2, 4.6.

43-44 Rom. 1, 18. 44-45 Rom. 2, 6. 53-54.55-57 Cf. Ps. 38, 7.

P D a 13 31-32 mundi huius fundo p am. maur. am. P1 2 m. 36 iudicat] add. et D maur.

33 contemtus P 36 uult] t sup. lin. 36 ad] om. D 36 horam] add. autem

P am. 37 uult autem] autem uult P2'3 D a maur., uero uult p am. 37 num¬ quam] umquam P1 1 m. 37-38 impraesenti P1 38 deus] om. ft am. 39 iudicaret] uindicaret P1-3 D 40 seruantur] seruatur P3 1 m., add. in D 42 malis] malos P3 1 m. 43 Sic] sed D maur., add. enim am. 43 dicit] *dixit a 43 apostulus P1 1 m. 45 Ammonet] sic Pa 46 bonitatis contempnis et long. P 46 eius] om. p am. 46 contempnis P1 1 m. 47 longanimis est] add. in te maur. lou. ul. forte supplendum 48 te1] om. 18 49 ignorans] ignoras P1 1 m. 49 quia] ita recte cum Aug. a p am. maur., quoniam P D 50 te] re¬ scrip turn in P3 52 secundum] om. P3 52 sua] eius a 53 Quicquid] ita P 54 quid] quod Pl 1 m. 54 colliget] ita a p am., colligit P1 1 a * D, collegit pi 2 m. 2.3 1 colligat maur. lou. ul. 54-58 quomodo diuites ... perueniunt] sup. eras. P2 2 m. 54 in] om. a, del. P3 2 m. 54 thesaurum] add. in P3 2 m. 54 terrae] terram P3 2 m. 55 quid] quod P1 1 m. 56 possedeat P1 56 eorum] om. P3 58 nollens P11 m- 2-3

SERMO XVIII, 3-4

247

re ut ditescat, ut alius de laborious eius fluat et luxurietur et dissoluatur. Quomodo ergo colligunt quidem scientes sed cui colligant nesciunt, sic contra in thesaurum caelestem boni quid colligant sciunt, mali quid colligant* nesciunt. Bonus enim ponit in thesauro caelesti omnia opera misericordiae quae fecit circa homines quibus subuenit, et scit quoniam fide65 lis est custos qui illi seruat omnia quae reponit. Et non ea uidet, sed de thesauro suo certus est, quia neque aliquid a fure subripitur, neque ab hoste inuaditur, neque ab inimico et improbo et potente quasi euicto tollitur, sed semper manebit quia a domino potentissimo custoditur. Si enim homines pecu70 nias fideli seruo commendant, et securi sunt, misericordias suas commendant potenti domino, et solliciti sunt ? Nouerunt ergo, quia quicquid reponunt, totum ibi saluum est. Qui fideles sunt potentiae domini sui fidem iungunt. Credunt ei quia seruat, et inueniunt quod seruat. Nam et homines qui pecu75 niam colligunt, numquid uident arcam ipsam, uel in area pecuniam ? Semper colligunt et mittunt, aut infodiunt et seruant. Non uident, et tamen quasi conscientia eorum scit quia ibi est in loco illo ubi posuerunt. Et forte iam fur tulit, et uanus gaudet qui inaniter reseruauit. In thesauro autem 80 caelesti si quid posuerimus, et de domini custodia securi sumus, et omnino furem nullum patimur, nec damnum aliquod sustinemus. Mali uero et ipsi mittunt in thesauro omnia mala opera sua, seruat illis deus. Hoc est quod dixit apostolus : Thesaurizas tibi irarn in die irae iusti iudicii dei. 85 4 Sed quoniam seruatur quidquid mali faciunt et nesciunt,

60

.

60-61 Cf. Ps. 38, 7.

66 Cf. Matth. 6, 20.

84 Rom. z, 5.

D a f! 59 luxorietur P1 1 m. 60 Quomodo] quoniam a 60 colligunt] colligant P3, zm. om. p 61 contra] e contra p 62 colligant bis] *colligunt a 62 Bonus] bonos P2 1 m. 65 custus P1 1 m. 65 omnia quae] omniae a 1 m., corr. 2 m. coatrn 67 subrepitur P11 m- 2-3 68 inprobo P1 1 m., corr. Florus 68 potenti P D 68 euicto] ita a /3 am., e uictu P, a uicto D maur. 69-70 pecunias homines P am. maur. 70 commendant] commendat P1 1 m. 70-71 et securi ... commendant] om. p. homoeot. a, sup. lin. uel scripsit 2 m. 71 solliciti] add. sup. lin. non a 2 m. 71 Nouerunt] norunt P1 1 m., ue in marg. suppl. 2 m., preem. non a 72 quicquid] ita P, quid P1 1 m., quic sup. lin. 2 m. non uero Flori

73 74

sui] om. a 73 ei] ita P, hie om. a, enim D p am. maur. 73 quia] add. ei a seruat] seruant P a 75 uel] aut edit. 75-76 uel in area pecuniam ? Sem¬ per ita interp. a p am., uel in arcam pecuniam semper colligunt P D maur. 77 quasi] ita Dap am., si P1 1 m., proem, sup. lin. quia 2 m. coaeua sed i del. 3 m. forte Flori, quia si P2-3 78 illo] om. P 79 reseruauit] reseruant a, qui gaudet supra habet 79-80 caelesti autem thesauro P3 80 posuerimus] potuerimus P3 1 m. 82 thesauro] ita ex archetypo P11 m- 2'3 D jS am., thesauros a, thesaurum P1 2 m. forte Flori maur. !ou. ul. 82 omnia] add. enim a 83 sua] eorum sup. eras, a 2 m. coaeua 83 seruat] seruauit P3, seruet am., praem. et maur. 83 illis] om. a 83 deus] add. et sup. eras, a 2 m. 83 apostulus P1 1 m., corr. Florus 84 irae] add. et reuelationis D 85 quidquid] in quicq. corr. P1 Florus 85 nesciunt] praem. et edit.

248

SERMO XVIII, 4

ubi uenerit deus noster manifestus et non silebit, conuocabit ad se omnes gentes, sicut dicit in euangelio, et separabit quosdam ponens ad dexteram quosdam ad sinistram, et incipit iam tractare thesauros utrorumque, quid quisque posuit 90 ut inueniat. Venite, inquit, benedicti patris mei, ad eos qui sunt ad dexteram, percipite regnum, quod uobis paratum est ab ini¬ tio mundi. Regnum caelorum, regnum sempitemum, societatem cum angelis, aeternam uitam ubi nullus oritur neque moritur, hoc percipite. Quando enim opera uestra in thesaurum 95 mittebatis, regnum caelorum emebatis. Percipite regnum, quod uobis paratum est ab initio mundi. Etiam ostendit illis thesauros suos : Esuriui, et dedistis mihi manducare ; sitiui et potastis me ; nudus fui*, et uestistis me ; hospes fui, et adduxistis me ; in carcere fui, et uenistis ad me ; aeger fui, et uisitastis me. 100 Et respondent illi: Domine, quando te uidimus in his necessitatibus constitutum, et ministrauimus tibi ? Et ille : Quando uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis. Quia ergo quando uni ex minimis meis fecistis mihi fecistis, percipite quod misistis, possidete quod emistis. Mihi enim seruatori ideo credi105 distis. Deinde conuertet se et ad illos qui sunt a sinistris, et ostendet illis thesauros suos inanes operis boni : Ite, inquit, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. Esuriui, et non dedistis mihi manducare. Aut si aliquid inuenistis* in thesauro i sto aut aliquid misistis, cogitate et reddetur uo110bis. Sednumquam te,inquiunt ipsi,uidimusesurientem.Et ille: Quando uni ex minimis meis non fecistis, nec mihi fecistis. Forte enim ideo mihi* non faciebatis, quia in terra me ambu-

86 Cf. Ps. 49, 3. 86-88 Cf. Matth. 25, 32-33. 90-92 Matth. 25, 34. 95-96 Matth. 25, 34. 97-99 Matth. 25, 35-36. 100-101 Cf. Matth. 25, 37-39. 101-104 Matth. 25, 40. 106-108 Matth. 25, 41-42. 110 Cf. Matth. 25, 44. Ill Matth. 25, 45.

P D a 13 86 manifestus deus n. a 86 manifestus] manifeste g 86 se ad D 87 genam. tes] om. D 87 in] om. P D 87 euangelio] ita a g am. maur., euangel P1 1 m., ium suppl. F/orus, euangelium P2'3, euangelista D 88-89 incipit] incipiet D maur. 98-90 ut posuit a 90 benedicti inquit am., benedicti patris inquit g 90 inquit] inquid scr. P, inquiet D 95 emebatis (cf. lin. 104)] ita correctione maur. lou. ul.fr., amabatis mendum ex archetypo P1,2-3 2 m- (amabitis P3 1 m.) D a g am. 96 ostendit] ostendet D 98 fui1] ita D maur., *om. Pag, eram supplendo am. 98 hospis P1 99 carcere] carcerem P1-2-3 1 m. 100 uidemus P1, corr. Florus 101 constitum P2 101 ministrabimus P11 m- 2-3 102 meis] om. g 102-103 quando uni] do uni suppl. ima pagina P1 2 m. 104 emistis] emisistis a 1 m., emiistis 2 m. 104 seruatori] saluatori am. 105 se conuertet a 105 con¬ uertet] conuertit P 105 et1] om. D maur. 105 sunt] erunt D, add. et P1 106 ostendit P a 106 thesaurus P1 1 m. 106 inanis P1 106 inquit] inquiet D 107 ignem] agnem P3 1 m. 107 diabulo P1 108-109 inuenistis] ita P3 1 m. a g am. maur., *inuenitis P1-2-3 2 «*• D 109 redditur P 110 inquiunt] inquient D 110 uidimus ipsi P2-3 D 111 uni] om. a 112 *mihi ideo a g 112 me in terra g edit.

111 meis] om. g

SERMO XVIII, 4-5

249

lare non uidebatis. Tam mali estis, ut si uideretis sicut iudaei crucifigeretis. Hodie enim mali homines, qui conantur si 115 fieri potest delere praecepta dei, qui conantur si fieri potest non esse ecclesias ubi illis praedicentur praecepta dei, nonne et ipsum Christum occiderent, si in terra uiuentem inuenirent ? Sed audebunt dicere, quasi illi qui nesciat cogitationes hominum : Domine, quando te uidimus esurientem ? Et ille : Quando 120 uni ex minimis meis non fecistis, nec mihi fecistis. Minimos meos egentes posueram uobis in terra. Ego tamquam caput, dicet, in caelo sedebam ad dexteram patris, sed membra mea in ter¬ ra laborabant, membra mea in terra egebant. Membris meis daretis, et ad caput perueniret quod daretis. Et sciretis quia 125 minimos meos egentes quando uobis in terram posui, laturarios uobis institui qui opera uestra in thesaurum meum portarent. Et nihil in eorum manibus posuistis, propterea apud me nihil inuenistis. 5. Tunc ergo non silebit, sed apparebit ; ideo dictum est : 130 Non silebit. Modo autem dicit illud lector de codice et contemnitur ; dicit illud de ore suo tractator aut disputator episcopus, et inridetur. Numquid sic inrideri habet, quando ab ipso iudice potentissimo dicetur ? Vnusquisque recipiet quod fecit, siue bonum siue malum. Tunc dicturi sunt homines sera et 135 infructuosa paenitentia : ‘O si possemus iterum uiuere et quod contemsimus audire et facere !’ Tunc dicent illi, quos ex aduerso constituent iniquitates eorum, sicut dicit in libro Sapientiae : Quid nobis profuit superbia, et diuitiarum iactantia quid contulit nobis ? Transierunt omnia tamquam umbra.

118-119 Ps. 93, II. 119 Matth. 25, 44. 119-120 Matth. 25, 45. 49, 3. 133-134 Cf. 2 Cor. 5, 10. 138-139 Sap. 5, 8-9.

130 Ps.

Daft 113 uideritis P1-2-3 1 maur. 114 crucifigeritis P1’2’3 ’ *»• 115 potest1] am. posset D am. Migne 115 delere ... potest2] om. p. homoeot. P1 lm.aft am. maur., suppl. script, semiunc. P1 2 m. coaeua, ad calcem Sermonum {col. 1526) maurini monent locum legi in codice Phimarconensi, id est in ipso codice P1 2 m. 115 potest2] posset D 116 ecclesias ubi illis] ita P1 ft am., ecclesia sub illis P2, ecclesia subi illis P3 1 m., ecclesias ut quid illis P3 2 m., ecclesiam si illis D, ecclesia ubi illis a 116 prae¬ dicentur] praedicantur a 117 ipsum] ipsi D 117 terra] terram P1'2 illi] ille a 121 terra] terram P ft 121-122 in caelo dicet a 121 dicet] dicit P 122-123 terra] terram P1 1 m. 123-124 laborabant ... quod daretis2] sup. eras. P2 2 m. 123 membris] praem. si a 124 daretis1] praem. si am. 124 perueniret] peruenisset am. 124 Et2] add. si ft am. 125 terram] ita P1 1 m. 2 a 13 am., terra P1 2 m ? D maur. 125-126 laturarios] laturios a 1 m., laturos 2 m. 127 Et] om. D maur. 127 adpud P3 1 m. 131 illud] ille a 131 suo] om. D 131 dispotatur P\ dispotator P2, disputatur P3 132 inridetur] ita P 132 inrideri] inridere P 133 dicetur] dicitur P am. 134 siue1] om. maur. jta pi

m.

135 possemus] possimus P 136 quod] om. a Fiori. 2.3> COntemsemus P1 1 m., contempsimus cet.

137 constituent] constituunt maur. lou. ul. maur.

139 tamquam] sicut ft am. maur.

136 contemsimus] 136 quos] om. a

137 dicit] ita P a, dicitur D ft am.

250

SERMO XVIII, 5

140 Videtis quia paenitebit eos, sed ista paenitentia cruciabilis, non sanabilis. Vis habere utilem paenitentiam ? Modo habe. Si enim modo habueris, corrigeris. Cum correctus fueris, fundetur illi thesaurus tuus ubi collegebantur mala opera tua, et implebitur alius thesaurus tuus ubi bona omnia opera tua 145 colligantur. Sed forte conuersus ad deum, statim morieris, opera tua nulla forte inuenientur in illo thesauro ? Plane inuenies ibi opera tua, quia scriptum est : Pax in terra hominibus bonae uoluntatis. Deus non adnotat facultatem, sed coronat uoluntatem. Scit quia uoluisti, et non potuisti; sic te adnotat, 150 quasi feceris quod uoluisti. Ergo opus est ut conuertaris, ne differendo subito moriaris, et omnino nihil inueniatur quod in praesenti habeas, et in futuro possideas. Conuersi ad deum. 147-148 Luc. 2, 14.

P D a am.

1S

140 cruciabilis] add. est j8 143 collegebantur] ita P11 m- 2-3, colligebantur /3 am. maur., colliguntur a 144 implebitur] impletur P 144 omnia] om. f3 am. maur. 144 omnia bona a 145 conuersus forte a 145 deum] dominum am. 146 inuenientur] inueniuntur P 146 in] sup. /in. P2 1 m. 147 ibi inuenies D |3 am. maur. 147 in terra] om. a 148.149 adnotat] ita P 149 quia] quae a 149 uoluisti] noluisti a 152 possedeas P1 1 m., corr. Florus 152 Conuersi ad deum] om. D 152 Conuersi] ita P1 1 m. am. maur., conuersus pi 2 m. coaeua. 2.3 ^ conuersis a 152 deum] ita P1 a, dominum P2-3 ft am. maur., add. Amen. Explicit P

XIX Principals editions : Sirmond (1631) s. 4, d’apres un “uetus codex Pithoeanus” (ci-dessous a); l’edition mentionne aussi, dans une note a la fin du volume, un ms. du College de Navarre k Paris, dont sans doute il a fait usage. Ce second ms. n’a pas tite retrouve dans le fonds de Navarre, disperse depuis la Revolution en diverses bibliotheques de Paris ; peut-etre etait-il deja disparu du College a l’epoque des Mauristes (1683), car ceux-ci semblent bien ne connaitre que le ms. Pithoeanus. Nous avons deja rencontre le ms. Paris lat. 1771, qui appartint h Pierre Pithou (cf. notice du s. 4). C’est le recueil du Chrysostome latin dans lequel se trouvent incorpores quelques debris d’une col¬ lection antique de sermons de S. Augustin, inconnue autrement. Le sermon 19 provient de cette source, et nous ne possedons pas d’autre ternoin que le Pithoeanus. Le sermon fut prononce a Carthage dans la Basilica Restituta ou eglise cathedrale. Au n. 6, S. Augustin rappelle les recents tremblements de terre qui desolerent l’Orient et frapperent aussi la ville de Sitifis en Mauretanie Cesarienne, evenements rapportes par divers chroniqueurs a l’annee 419 (cf. annotations de Sirmond re¬ produces par les Mauristes, et Kunzelmann, p. 507). Le titre du sermon nous apprend qu’on etait a l’epoque des Munera : ce terme designait des spectacles de gladiateurs offerts par les pouvoirs pu¬ blics ou quelque mecene ; ces jeux se deroulaient, avec des inter¬ ruptions, du 2 au 24 decembre. a

Paris B.N. lat. 1771 (ix) Allemagne (? Fulda), fol. 42^-4^.

SERMO SANCTI AVGVSTINI HABITVS IN BASILICA RESTITVTA DIE MVNERVM Cantantes dominum rogauimus ut auertat faciem suam a 5 peccatis nostris, et omnia facinora nostra deleat. Sed animaduertere potestis, fratres, quod in eodem psalmo audierimus : Quoniam iniquitatem meant ego agnosco, et peccatnm meum ante me est semper. Dicitur autem deo alibi: Ne auertas faciem tuam a me, cui diximus : Auerte faciem tuam a peccatis meis. Cum io sit ergo persona una homo et peccator, homo dicit: Ne auertas faciem tuam a me, peccator dicit: Auerte faciem tuam a pecca¬ tis meis. Hoc ergo dicitur : Ne auertas faciem tuam ab eo quem fecisti, auerte faciem tuam ab eo quod feci. Oculus tuus, inquid, utrumque distinguat, ne propter uitium natura dis15 pereat. Fecisti tu aliquid, feci et ego aliquid. Quod tu fecisti, natura dicitur ; quod ego feci, uitium uocatur. Vitium sanetur, ut natura seruetur. 2. Facinus, inquid, meum ego agnosco. Si ego agnosco, ergo tu ignosce. Bene uiuamus, et bene uiuentes sine peccato nos esse 20 minime praesumamus. Sic uita laudetur ut uenia postuletur. Desperati autem homines, quanto minus intenti sunt in peccata sua, tanto curiosiores sunt in aliena. Quaerunt enim non quid corrigant, sed quid mordeant. Et cum se non possint excusare, parati sunt alios accusare. Non sic iste nobis orandi et 25 satis deo faciendi demonstrauit exemplum, dicens : Quoniam facinus meum ego agnosco, et peccatum meum ante me est sem¬ per. Non erat iste intentus in aliena peccata. Aduocabat se ad se, nec se palpabat sed penetrabat, et in se ipsum altius descendebat. Sibi non parcebat, et ideo ut sibi parceretur non 30 impudenter rogabat. Peccatum enim, fratres, impunitum esse non potest. Si peccatum impunitum remaneat iniustum est, ergo sine dubitatione puniendum*. Hoc tibi dicit deus tuus :

4-5 Cf. Ps. 50, 11. 7-8 Ps. 50, 5. 8-9 Ps. 26, 9. 9 Ps. 50, 11. Ps. 26, 9. 11-12 Ps. 50, 11. 18 Ps. 50, 5. 25-27 Ps. 50, 5.

10-11

1-3 Inscriptio ex a, add. de uersu eiusdem psalmi : Quoniam iniquitatem meam ego agnosco sirm., qui insuper notat (in calce uoluminis) : “pro uersu psalmi Quoniam iniquitatem meam etc. codex Nauarrici Collegii uersum habet Auerte faciem a pecca¬ tis meis” 4 aduertat aim. 4 a] ad aim. 5-6 anima aduertere aim. 6 quod] quid aim. 6 psalmo] psalmus aim. 6 audieremus a 8 aliui aim. 8 aduertas aim. 9 a1] ad a 1 m. 9 aduerte a 1 m. et sic infra fere semper 11 peccatur aim. 11 dicite a 11 aduertas a 11 a2] ad aim. 13 fecisti] dixisti a 1 m. 13 Oculos tuos aim. 22 curosiriores aim. 23 possent a 29 discendebat a 30 inpudentur aim. 30 imponitum aim. 31 Si] it a legit sirm. in cod. nauarr. aut ipse correxit, in a 31 imponitum a 32 puniendum] *add. est aim.

32 Hoc] add. a quamdam uocem breuem postea deletam

SERMO XIX, 2-3

253

‘Puniendum est peccatum aut a te, aut a me.’ Punitur ergo peccatum, aut ab homine paenitente, aut a deo iudicante. 35 Punitur ergo aut a te sine te, aut a deo tecum. Quid est enim paenitentia, nisi sua in se ipsum iracundia ? Qui paenitet irascitur sibi. Nam si non ficte fiat, unde est et pectoris tunsio ? Quid feris, si non irasceris ? Quando ergo tundis pectus, irasceris cordi tuo, ut satisfacias domino tuo. Potest enim 40 etiam sic intellegi quod scriptum est : Irascimini et nolite peccare. Irascere quia peccasti, et puniens teipsum noli peccare. Exscuscita cor paenitendo, et hoc erit sacrificium deo. 3. Placari deo uis ? Nosce quid agas tecum, ut deus placetur tibi. In eodem psalmo aduerte ; ibi enim legitur : Quoniam si 45 uoluisses sacrificum, dedissem utique ; holocaustis non delectaberis. Ergo sine sacrificio eris ? nihil oblaturus, de nulla oblatione deum placaturus ? Quid dixisti ? Si uoluisses sacrificium, dedis¬ sem utique ; holocaustis non delectaberis. Sequere, et audi, et die : Sacrificium deo spiritus contritus*, cor contritum et humi»• 7 151 facio] faueo V7 151 non2] om. V2 151 dominatur] dominetur IZ1 151 mei] om. -S’1, mihi IZ7 maur.

SERMO XXX, 8-9

387

8. Ergo tu tibi praestas ut non dominetur tibi iniquitas ? Si uera est tua ista praesumptio, uana est nostra oratio ubi diximus deo : Non dominetur mihi omnis iniquitas. Cantasti uerba ista hodie, an non ? Hie eras quando omnes dicebamus : 160 Gressus meos dirige secundum uerbum tuum, et ne dominetur mihi omnis iniquitas ? Hie eras, cantasti uerba ista, puto te non negaturum. Ergo cantasti in populo dei et rogasti deum, dicens : Itinera mea dirige secundum uerbum tuum, ne domine¬ tur mihi omnis iniquitas. Si tibi hoc praestabas, quare mecum 165 rogabas ? Teneo precantem, teneo inuocantem, conuinco laborantem. Simul ergo audiamus dicentem : Venite ad me omnes qui laboratis. Audiamus et ueniamus. Quid est : ueniamus ? Credendo proficiamus, gratias agendo accedamus, perseuerando perueniamus. Veniamus ad eum qui dicit : Venite ad me 170 omnes qui labor atis. Et tu laboras, et ego laboro. Ilium audia¬ mus, ad ilium ueniamus. Inter nos quare litigamus ? Ambo audiamus, quia ambo laboramus. Quare inter nos litigamus ? An ut medicum uocantem non audiamus ? O infelix infirmitas ! Vocat ad se medicus, et litibus occupatur aegrotus. Vide quid 175 dicat uocando : Venite ad me omnes qui laboratis. Vbi laboratis, nisi sub sarcinis peccatorum, nisi sub iugo malae dominae iniquitatis ? Venite ergo ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. Ego qui feci, reficiam. Ego, inquit, uos reficiam, quia sine me nihil potestis jacere. 18° 9. Quomodo uos reficiam ? Tollite iugum meum super uos, et discite a me. Quid discimus a te ? Nouimus te, domine, in principio uerbum, uerbum deum, uerbum apud deum : omnia per te facta nouimus, quae uidemus et quae non uidemus. Quid discimus a te ? Non enim alium mundum discipuli tui, 185 tamquam discipuli artificis et fabricatoris, condituri sumus. Vnum mundum condidisti, caelum et terram fecisti, utrumque suis creaturis ornamentisque inlustrasti. Quid a te discimus ? 15S.160-161.163-164 Ps. 118, 133. 11, 28. 177-178 Matth. n, 28.

166-167 Matth. 11, 28. 169-170 Matth. 179 Ioh. 15, 5. 180-181 Matth. n, 29.

181-183 Cf. Ioh. 1, 1-3.

S V1-2-*-7 156 tibi tu V* 156 non] om. S3 1 m. 156 iniquitas] praem. omnis V1 maur. 158 diximus] dicimus V maur. 159 hodie] om. V5 1 m. 160 ne] non I"4 161 omnis mihi Ve 162 deum] om. V° 1 m. 163 Itinera mea] gressus meos V maur. 163 ne] praem. et V maur., non M1'2'4'5 165 teneo inuocantem] om. K1-2-4-6'7, in Vb hie habetur ordo teneo precantem, conuinco laborantem, teneo precantem, teneo inuocantem, teneo laborantem 166 Venite] add. ergo V7 168 accedamus] accipiamus M1'2'4'8 171 ilium] eum M4 174 ad se uocat pn.2.4.6.7 maur_ 174 medicus] medicum V1-2-*-6 174 occupatur] occupatus VI 1 m. 174 quid] qui V2 1 m. 175 uocando dicat Ve 175 ad me] om. V6 177 honerati V5 1 m. 178 reficiam uos .S'1-2-3 181 discimus] discemus V6, dicimus i"2 1 m. V1 1 m. 182 uerbum2] om. V2-6 183 quae] om. S3 1 m. 184 a te] om. V2 1 m. 185 et fabricatoris] om. V7 1 m. 186 terram] terra J'1 186 utrumque] utrum d4 187 creaturis] conditoris V2 187 inlustrasti] ita scr. .S'1'2-4 IV1 1 m- 2-6

187 a] at V1 1 m. ad 2 m.

388

SERMO XXX, 9-10

Discite, inquit, a me. Cum essem in principio deus apud deum, creaui uos. Hoc nolo discatis a me. Sed factus sum quod feci, 190 ne periret quem feci. Vnde sum factus quod feci ? Semetipsum exinaniuit, formam serui accipiens, in similitudine hominum factus, et habitu inuentus ut homo, humiliauit semetipsum. Hoc discite a me. Humiliauit enim semetipsum, inquit. Discite a me, quoniam mitis sum et humilis corde. Non enim, inquit, 195 hoc uos doceo, quasi in forma dei aliquando fuissetis, non rapinam arbitrantes uos esse aequales deo. Illi uni proprium erat, illi rapina non erat, cui natura erat. In patris aequalitate natus est de patre. Quid tamen fecit propter te ? Semetipsum exina¬ niuit, formam serui accipiens, in similitudine hominum factus, 200 et habitu inuentus ut homo. Ecce propter te deus factus est homo, et non uis te agnoscere cum sis homo ? Ecce propter te factus est homo sine peccato, et non uis te agnoscere cum peccato ? Vt uenias ad ilium qui ait : Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis*, et ego uos reficiam, tollite iugum meum 205 super uos. 10 Tulisti hoc iugum ? Tulisti ? Sensisti te habere sessorem ? Tulisti hoc iugum ? Dicis : 'Tuli’. Sentis te habere sessorem ? Sentis te habere rectorem ? ‘Sentio’, inquis. Illi ergo die: Gressus meos dirige secundum uerbum tuum. Regit te sub 210 iugo suo et sub sarcina sua. Vt enim sit tibi sarcina eius leuis et iugum eius suaue, ille tibi amorem inspirauit. Amanti suaue est; non amanti durum est. Amanti suaue est: Dominus dedit suauitatem. An forte quia uel uenisti audiens : Venite ad me, hoc ipsum tibi arrogare intendis, quia uenisti ? 'Ecce’

.

188 Matth. II, 29. Matth. 11, 29.

188 Cf. Ioh. i, 1. 190-192.193 Phil. 2, 7-8. 195-196 Cf. Phil. 2, 6. 198-200 Phil. 2, 7.

Matth. 11, 28-29. 209 Ps. 118, 133. Ps. 84, 13. 213-214 Matth. 11, 28.

^zi.2.4-7

a] ad

V11 m.

188 deus] om. V*

210-211 Cf. Matth. 11, 30.

189 discatis] discite V2

193-194 203-205 212-213

190 factus sum

V4-

191 similitudine] similitudinem V6'7 maur. 192 habitu] habitus P 194 quoniam] quia V1 195 hoc] om. V1 195-196 rapinam] rapina A2,3,4 196 esse uos IZ1-2,4-5^ maur. 196 uos] add. alterum esse V1 1 m. 196 uni] unum Vx 1 m2,4-6 197 illi rapina ... erat2] om. p. homoeot. S 197 cui nat. erat] om. Vs 1 m. 197 erat2] inerat V1'2 maur. 198 est] es P 1 m. 199 similitudine] similitu¬ dinem K1,2,6,7 maur. 200 habitu] habitus S2 200-201 factus est homo deus A2-3, f. e. d. homo V1 200 est] om. V& 201 te uis 1Z1,2,4,5,6 maur. 201-202 et non uis ... est homo] om. p. homoeot. V1 1 m. 203 omnes] om. P-3,4 204 et on. estis] *om. S 204 reficiam uos S 206 Tulisti2] om. V1 206 Sensisti] sentis V maur. 207 Dicis] dici S3 210 iugu S3 210 sarcina1] archina V1 1 m. 210 sarc. eius sit tibi edit. 210 sarcina2] sarchina tua V1 1 m., sarcinas S3 211 suaue] suauem S3 211 ille] illi J'4 211 Amanti] amanti amanti (sic) P, amantis amanti S3, amantis V1 1 m. 212 est1] om. V1 212 non amanti durum est] om. V6 212 suaue est2] add. quia V1 214 ipsud A1

SERMO XXX, io

389

inquis ‘ueni ad ilium arbitrio meo, uoluntate mea. Quia ueni, reficit me. Quia ueni, iugum suum imponit mihi suaue. Quia dat amorem, sarcinam suam imponit mihi leuem amanti et diligenti. Haec omnia fecit in me, sed quia ueni ad eum’. Ergo hoc sapis, quia uenisti tu tibi hoc praestitisti ? Quid enim 220 habes, quod non accepisti ? Quomodo uenisti ? Credendo uenisti, sed nondum peruenisti. Adhuc in uia sumus. Venimus, sed nondum peruenimus. Semite domino in timore, et exultate ei cum tremore, nequando irascatur dominus, et pereatis de uia iusta. Time ne cum tibi arrogas quia inuenta est a te uia iusta, ipsa 225 arrogantia pereas de uia iusta. ‘Ego’ inquit ‘ueni, arbitratu meo ueni, uoluntate mea ueni’. Quid turgescis ? Quid tumescis ? Vis nosse quia et hoc praestitum est tibi ? Ipsum audi uocantem : Nemo ad me uenit nisi pater qui me misit traxerit eum. Conuersi ad dominum.

215

219-220 1 Cor. 4, 7.

222-223 Ps. 2, 11-12.

228-229 Ioh. 6, 44.

S yi-2-*-7 215 meo arbitrio V3 215-216 ueni reficit] litteris male compactis uenire feci 32.S.4 yi 216 suum] meum V2 1 m. 216 imponet 216-217 suaue ... imponit mihi] om. p. bomoeot. V2 216 suaue] suauem i-1 216 Quia2] qui ^x.2.4.6.7 maUT' 217 amorem] amare V3 217 imp. mihi sarc. s. leuem V* 217 leuem imp. mihi V maur. 217 imponet J’1-2-4 218 fecit omnia Sl 218 fecit] facit i"1 219 enim] add. hoc V2 220 Credendo uenisti] om. d2-3,4 222 nondum] non IP1-2 222 exultate] ita scr. S1 V1 222 ei] om. i-1 222 cum] in V2 224-225 Time ... iusta] om. p. homeot. S* 224 a] in S2 1 m- 3 224 ipsa] om. i’1-2'3 (def. S*) 225 pereas] pereat S3 225 arbitratu] arbitrio i-4 V maur. 226 ueni2] om. V1 227 quia] quid V2'3 227 audi] add. uocem i-4 228 uenit ad me V maur. 228 misit me V3 229 Conu. ad dom.] om. S?\ add. Explicit i1, add. Explicit sermo sancti Augustini h4

XXXI Collections manuscrites : uniquement des homiliaires liturgiques : Paul Diacre (w) II, n. 113 ; Sancti catholici Patres (p) II, Commun de plusieurs martyrs ; la plupart des homiliaires mixtes (h) au Commun de plusieurs martyrs. Principales editions : Amerbach (1495) De sanctis 45, texte reproduitdans Froben-Erasme (1529).-Vlimmerius (1564) s. 122, d’apres un ms. p, texte reproduit dans Louvain (1577) De sanctis 45. Mauristes (1683) s. 31, d’apres huit mss. : 1. Saint-Germain-desPres (Paris B.N. lat. 11707, xme s.), 2. Saint-Michel, non identifie, 3-4. deux exemplaires de p : Corbie (ci-dessous p11) et un ms. aujourd’hui perdu des Dominicains de Clermont-Ferrand, 5-8. divers homiliaires mixtes, un de Saint-Germain-des-Pres (Paris B.N. lat. 12405, xe s.), et trois de Corbie (Paris B.N. latins 11700, xne s., 11752, xne s., 12406, xue s., ou bien peut-etre 11699 [cidessous w3] et 11999, xe s.). Paul Warnefrid Diacre (f 795 ou 797) a insere le sermon dans son homiliaire au Commun de plusieurs martyrs, d’ou il s’est pro¬ page dans la plupart des homiliaires liturgiques medievaux. II n’est pas impossible que l’homiliaire de Silos (h2) et les Sancti cath. Patres ne dependent d’autres archetypes. En tout cas, la tradition parait bien avoir une origine italienne.

Selon Kunzelmann (p-452),le sermon est anterieur a l’annee 405. w

h

p

Paul Diacre, accord des mss. : w1

Munich Staatsbibl. lat. 4534 (ix) Benediktbeuren, fol. 244^-246.

w2

Munich Staatsbibl. lat. 6264a (ix) Freising, fol. 46v-48.

w3

Paris B.N. 11699 (ix) Corbie, fol. 163-164B

w*

Paris B.N. 9604 (ix) Tours, fol. i3ov-i32.

w6

Troyes B. Ville 159 (viii-ix) Montier-la-Celle, fol. 218^-220.

homiliaires mixtes : h1

Paris B.N. lat. 1897 (x-xi) Saint-Martial de Limoges, fol. i8g-i9ov.

h2

Paris B.N. n.a.l. 2177 (xi) Silos, pages 693-696.

h3

Munich Staatsbibl. lat. 21531 (xii) Weihenstefan, fol. io4v-io6.

Sancti catholici Patres, accord des mss. : p10

Troyes B. Ville 567 (xii) Saint-Etienne, fol. 148-150.

p11 p12

Paris B.N. lat. 12409 B (xii) Corbie, fol. 2i4T-2i6v. Paris B.N. lat. 800 (xii-xiii) origine inconnue, fol. 127-128T

DE RESPONSORIO PSALMI CXXV QVI SEMINANT IN LACRYMIS IN GAVDIO METENT

Psalmus qui cantatur domino uidetur sanctis martyribus conuenire, sed si membra Christi sumus, sicut esse debemus, ad omnes nos pertinere intellegamus : Qui seminant in lacrymis in gaudio metent. Euntes ibant et fiebant mittentes semina sua. 5 Venientes autem uenient in exultatione, tollentes manipulos suos. Quo euntes et unde uenientes ? Quid seminantes in lacrymis ? Quae sunt semina ? Qui manipuli ? Euntes in mortem, ue¬ nientes a morte. Euntes nascendo, uenientes resurgendo. Seminantes opera bona, metentes mercedem aeternam. Semina io ergo sunt nostra, quidquid boni fecerimus ; manipuli nostri, quod in fine recipiemus. Si ergo bona sunt semina, bona opera, quare cum lacrymis, cum hilarem datorem diligat deus ? 2 Hie primum uidete, carissimi, quomodo maxime ad beatos martyres uerba ista pertineant. Nulli enim tantum imispenderunt quam illi qui seipsos impenderunt, sicut dicit apostolus Paulus : Et ipse impendar pro animabus uestris. Impenderunt enim se ipsos, confitendo Christum, et implendo in eius adiutorio quod dictum est: Ad mensam magnam sedisti, scito quoniam talia te oportet praeparare. Quae est magna 20 mensa, nisi unde accipimus corpus Christi et sanguinem ? Quid est : Scito quoniam talia te oportet praeparare, nisi quod beatus Iohannes exponit : Sicut Christus pro nobis animam posuit, sic et nos debemus animas pro fratribus ponere ? Ecce quantum impenderunt. Sed numquid perierunt, quando se25 curitatem a domino etiam de capillo acceperunt ? Perit manus, ubi non perit pilus ? Perit caput, ubi non perit capillus ? Vbi non perit palpebra, perit oculus ? Hac ergo magna accepta

.

lnscr. Ps. 125, 5. 3-5 Ps. 125, 5-6. 12 Cf. 2 Cor. 9, 7. 10 2 Cor. 12, 18-19.21 Eccli. 31, 12. 22-23 1 Ioh. 3, 16. 25 Cf. Matth. 10, 30.

Inscriptionem composui ; In natale plurimorum martyrum plerique homiliarii

4

Euntes ... semina sua] om. p11 4 mittentes] portantes 5 in] cum b2 pw-a 1 m. maur. 5 tollentes] portantes edit. 0 in lacr. semin. h2 10 nostra sunt h2 10 nostri] om. h3 11 recipiemus] recipimus w3 1 m. semina] add. id est a*-1 2 m. 12 cum2] dum migne 12 diligat] diligit b2

11 10

Paulus apost. ^>10'n 17 et implendo] adimplendo s'4-5 17 implendo] in splendore h2 19 quoniam] quod h2 19-21 Quae est ... praeparare] om.p. homoeot. tv5 1 m. 19-20 mensa magna w2 pln-11 20 et sang. Christi b3 21 te] om. b2 22 Iohannes] praem. apostolus h2 22 animam] add. suam w5 h3 p maur. 23 animas] om. w1 23 pro fr. animas p. maur. 24 quantum] tan¬ tum w1 25 Perit] periit h2 2 m. 20 pilus] capillus s'1 20 Perit caput ... capillus] om. h2

20-27 Vbi3 non ... oculus] Perit oc. u. n. p. palpebra s'1

28 magna sec. accepta p., acc. magna sec. edit.

27-

392

SERMO XXXI, 2-3

securitate, impendemnt se ipsos. Operibus ergo bonis seminemus, cum tempus est, dicente apostolo: Qui farce seminat, 30 farce et metet. Infatigabiles, inquit, cum temfus habemus oferemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei. Et iterum : Bonum, inquit, jacientes non deficiamus ; temfore enim suo metemus. Qui defecerit in semine, non gaudebit in messe. 3. Quare ergo in lacrymis, cum omnia bona opera nostra 33 habere debeant hilaritatem ? Et quidem de martyribus dici potest quia cum lacrymis seminauerunt. Fortiter enim certauerunt, et in magnis tribulationibus fuerunt. Nam ut eorum lacrymas Christus consolaretur, transtulit eos et transfigurauit eos et dixit: Tristis est anima mea usque ad mortem. Verumta40 men, fratres mei, uidetur mihi quod caput nostrum infirmioribus suis membris compassum est, ne de se forte membra infirma desperarent, sicut est humana fragilitas, morte propinquante perturbarentur, et dicerent non se ad deum pertinere, nam si pertinerent, gauderent. Ideo prius Christus dixit : 45 Tristis est anima mea usque ad mortem. Pater si fieri fotest, transeat a me calix iste. Quis hoc dicit ? Quae potestas, quae infirmitas ? Audite qui dicit: Potestatem habeo fonendi animam meam et fotestatem habeo iterum sumendi earn. Nemo toilet earn a me, sed ego fono earn et iterum sumo earn. Haec potestas 50 tristis erat, quando faciebat quod non faceret nisi uoluisset. Potestate enim fecit, non conditione, quia ipse uoluit, non quia iudaeus potuit. Transfigurauit ergo in se infirma membra corporis sui. Et forte de illis dictum est : Qui seminant in lacrymis in gaudio metent, id est, de infirmioribus. Non enim 55 in lacrymis seminabat ille ipsius Christi magnus praeco, quando dicebat: Ego enim iam immolor et temfus meae resolu-

29-30 2 Cor. 9, 39 Matth. 26, Ps. 125, 5.

bp

30-31 Gal. 6, io. 45-46 Matth. 26, 56-60 2 Tim. 4, 6-8. 6.

38.

32-33

35

Gal. 6, 9.

38-39.

47-49

Ioh.

Cf. 2 Cor. 9, 7.

10,

18.

53-54

28 impenderunt] praem. sancti martyres, et add. pro Christo h2 28-29 seminemus] seminibus h~ 29 cum] dum i2 30 cum] dum p 33 metemus] add. non deficientes 2 m. 33 non] ne wl 1 m. 33 gaudebit] gaudeat b2 34 ergo] om. p 34 bona] om. p. 36 Fortiter] forte h2 36-37 certauerunt] praem. tunc b2 38 lacrymas] animas p 38 eos] om. p11 39 eos] add. in se supplendo forte rede pn {cf. lin. 52) maur. 42 desperarent] add. et w3 2 m- 5 2 ”»• maur. 42 sicut] si ut p 42 morte] praem. ne m2 2 m. 43 perturbarentur] perturbaretur w2 1 m- 3 1 m- 4 1 m. 6 1 m. /,i j m > praem. infirmiores n-A 2 m., turbarentur p11 hoc] haec p

44 pertinerent] add. ad deum p 44 dixit] dicit p 46 47 qui] ita wl 1 m- 2,3 2 m- 4-6 h2'3, quid w1 2 *»• 3 1 m b1, quis p,

quae edit. 48 potestatem habeo] om. b3 48 earn toilet w1 48 toilet] tollit w* 2 m. p 49 a] ad h2 49 et it. s. earn] om. p 50 faciebat] faciebant h3 50 faceret] facerent b3 50 nisi ueluisset] si uoluisset h3 51 Potestate] po¬ testatem h2 51 non1] om. h2 51 quia1] quod p10'vi, quae p11 51 quia2] quae p 52 potuit] om. p 52 in se ergo p12 55 in] om. n>3 56 iam] om. h1-2-3 p maur.

54 Non enim] nonne h2

SERMO XXXI, 3-4

393

tionis instat. Bonum certamen certaui, cursum consummaui, fidem seruaui. De cetero superest mihi corona iustitiae, corona de manipulis. Superest, inquit, mihi corona iustitiae, quam red60 det mihi dominus in ilia die iustus index. Quasi diceret: Reddet mihi messem, cui me ipsum impendo sementem. Haec uerba, quantum intellegimus, fratres, exultantis sunt, non plorantis. Numquid quando ista dicebat in lacrymis erat ? Nonne similis erat hilari datori, quem diligit deus ? Ad infirmos ergo refera65 mus haec uerba, ut nec ipsi desperent qui in lacrymis seminarunt, quia et si seminauerunt in lacrymis, transiet dolor et gemitus. Transit tristitia cum fine, et uenit laetitia sine fine. 4. Verumtamen, carissimi, ecce quomodo mihi uidetur ad omnes pertinere quod dictum est : Qui seminant in lacrymis in 70 gaudio metent. Euntes ibant et flebant, mittentes semina sua. Vententes autem uenient in exultatione, tollentes manipulos suos. Audite, si adiuuante domino explicare potuero, quemadmodum ad omnes pertineat : Euntes ibant et flebant. Ex quo nascimur, imus. Quis enim stat ? Quis non ex quo uitam intrauit, 75 cogitur ambulare ? Infans natus est, crescendo ambulat. Mors finis est. In fine iam ueniendum est, sed cum exultatione. Quis enim non hie plorat in uia ista mala, quando ipse infans inde incipit ? Vtique infans, quando nascitur, de angustiis uteri in huius mundi latitudinem funditur, de tenebris procedit ad 80 lucem. Et tamen de tenebris ueniens ad lucem, plorare potest, ridere non potest. Est enim uita ista, ut quando gaudetur hie, time ne fallat. Quando hie ploratur, roga ut euadas. Et transit tribulatio, et uenit tribulatio. Et rident homines, et plorant homines. Et quod rident homines, plorandum est. Sed plorat 85 alius damnum suum, plorat alius pressuram suam quia in carcere est constitutus, plorat alius quod amiserit mortuum aliquem carissimorum suorum. Ille hinc, ille hinc. Iustus un¬ de ? Primo de his omnibus. Iustus enim plorat ueraciter plo64 Cf. 2 Cor. 9, 7.

avhp

69-71 Ps. 125, 5-6.

73 Ps. 125, 6.

38 superest] reposita est h1 1 m. 63 dicebat] dicebant w3 1 m. 65 uerba] om. p11 66 quia et si seminauerunt] om. p. homoeot. 1v3 67 Transit] transiet jp 1 m. 3 ^12 i m. 67 uenit] ueniet h1 1 m- 3 p12 1 m. 69 est] om. h2 70 mittentes] portantes pln'12 71 uenient] ueniant w3 1 m. 71 in] cum p11 maur. 71 tollentes] portantes h2 72 adii.bante aud. si dom. h2 76 In fine] in die wx-2 1 m- 3 1 m- 5 1 m- h2, inde w* 2 m- 3 2 ”*• 6 2 m- b1-3 maur. 77 plorat hie h79 procedit] procedet w3-3 m.Mm.Hn. 81 ridere] redire #>2-6, redere tv* 1 m. 81-83 Est enim ... tribulatio] om. 1v h1'3 p 84 ho¬ mines1] add. et quod plorant homines plorandum est p 84 homines2] add. et quod plorant homines w* 2 m. 85 alius1] aliud w* 1 m. b2 85 damnum suum] notauit in marg. 2 m. quia alicuius rei dispendium pertulit w* 85 alius2] aliud w4, om. b2

86 constitutus est h3

86 alius] aliud h2

86 amiserit] ad-

miserit hx 87 ille2] iste h3 maur., om. w3 87 hinc2] hie w* 1 m., om. w3 88 Promo tv* 1 m. 88 iustus. Plorat enim wx 88 enim] om. h3 88 ueraciter plorat b2

394

SERMO XXXI, 4-6

rantes steriliter. Plorat plorantes, plorat ridentes, quia et qui 90 plorant de rebus uanis inaniter plorant, et qui rident de rebus uanis, malo suo rident. Ille ubique plorat, plus ergo ipse plorat. 5, Sed uenient cum exultatione, portantes manipulos suos. Vides ergo hominem iustum, cum tacit opus bonum, hilarem 95 esse. Ita plane hilarescit. Hilarem enim datorem diligit deus. Quando ergo plorat ? Quando bona opera sua orando commendat. Orationes sanctorum uoluit commendare psalmus, orationes peregrinantium, orationes in hac uia laborantium, orationes amantium, orationes gementium, orationes aeternae 100 patriae suspirantium donee ea uisa satientur qui nunc in maerore sunt constituti. Etenim, fratres mei, quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a domino. Non desiderat patriam peregrinatio sine lacryma. Si desideras quod non habes, funde lacrymas. Nam unde dicturus es deo : Posuisti lacrymas 105 meas in conspectu tuo ? Vnde dicturus es deo : Factae sunt mihi lacrymae meae panis die ac node ? Panis mihi factae sunt : consolatae sunt gementem, pauerunt esurientem. Factae sunt mihi lacrymae meae panis die ac node. Vnde ? Dum dicitur mihi quotidie: Vbi est deus tuus ? Quis iustus non habuit istas no lacrymas ? Qui non habuit, peregrinum se esse non doluit. Qua fronte ad patriam uenit qui non absens suspirauit ? Nonne quotidie nobis dicitur : Vbi est deus tuus ? Discite, fratres mei, discite de paucis esse. Bene uiuite, ambulate uiam dei, et uidete quia auditis : Vbi est deus tuus ? Felices eritis cum hoc 115 audieritis, infelices si dixeritis. Quando enim defendimus fidem christianam et respondetur nobis : ‘Ecce praedicatur ubique nomen Christi, quare abundant mala ?’ quid aliud dicitur nisi: Vbi est deus tuus ? Qui audit gemit, quia qui dicit perit. 120 6 Sunt lacrymae piorum, sunt lacrymae sanctorum, quas

.

93 Ps. 125, 6. 95 2 Cor. 9, 7. 101-102 2 Cor. 5, 6. * 104-105 Ps. 55, 9. 105-106.107-108 Ps. 41, 4. 108-109.112 Ps. 41, 4. 113 Cf. Gen. 18, 19. 114.118 Ps. 41, 4.

w hp

90 plorant1] plorat wx 90-91 inaniter ... uanis] om. p. homoeot. wx 91 ubique] utique iv1 94 Vides] uidens h1 1 m., uidemus pxx 94 facit] facis w1 96 orando] operando h‘l 98 uia] uita hx 2 m. p 98 laborant. in h. uia p 99 orationes amantium] om. p 99-100 aeternae patriae] aeternam patriam w3 1 m. 100 satientur] sentientur w2 1 m. 101 constituti sunt h2 102 desiderat] considerat h2 104 es] sis s'2'5 hx 104 deo] om. b2 106 panis1] panes 8,1.2 2 m. b fp 2 m. 2.3 p 100 hac fp 100 panjg2] panes S'1-2 2 m- b2'3 p 107 gementem. esurientem] ita correctione w3 2 m. pxx maur., esurientem. gementem cet. 108 lacrimae meae post nocte b2 108 panis] panes i^1'21 m- h2 p 108 hac hx'2 109 est] om. p10-12 111 ad] om. b2 111 absens] habens h2 112 Vbi e. d. tuus ?] om. hx 112 mei] karissimi b2 113 esse] add. boni b3 114 quia] quod ibi s'4, qui h2 118 quia] qui pX2 120 Sunt1] praem. hae p 120 lacrymae1] add. meae h2 120 piorum] impiorum bl, priorum »4, om. pxa 120 sunt2] praem. hae pxx 120 sanctorum] om. p10 120 quas] quae p

SERMO XXXI, 6

395

indicant orationes eorum. Bene operatur, et hilaris est. Et plorat ut bene operetur, plorat quia bene operatus est. Plorando exigit bonum opus, plorando commendat bonum opus quod fecit. Crebrae ergo sunt lacrymae iustorum, sed in ista 125 uia. Numquid in patria ? Quare non in patria ? Quia uenientes uenient in exultatione, portantes manipulos suos. Felicitas uenit, numquid lacryma redit ? Porro autem illi qui hie inaniter plorant, inaniter rident, cupiditatibus suis dissipati, quando fraudantur gemunt, quando fraudant exultant. Plorant et 13° ipsi in uia ista, plorant et ipsi, sed non in exultatione. Venientes autem uenient in exultatione, portantes manipulos suos. Quid colligunt, qui nihil seminauerunt ? Immo colligunt, sed quod seminauerunt. Quia spinas seminauerunt, ignem colligunt, et eunt non de fletu ad risum sicut sancti: Euntes ibant et flebant, 135 mittentes semina sua, uenientes autem uenient in exultatione, illi a fletu ad fletum, a fletu cum risu ad fletum sine risu. Quid enim ill is fiet ? Quo eunt quando resurrexerint ? Quid nisi quod dominus dixit : Ligate illis manus et pedes, et proicite illos in tenebras exteriores ? Age, quid postea ? Tenebrae erunt 140 et dolor non erit ? Forte palpabunt, sed non dolebunt ? Non uidebunt, sed non cruciabuntur ? Absit. Non solae tenebrae erunt, non eis sola tollitur species qua gaudebant, sed datur etiam quod in aeternum gemant. Ne contemneres enim tene¬ bras, o quisquis es flagitiosus, qui soles propter tua mala facta 145 et propter lasciua adulteria non solum tenebras non horrere sed quaerere, qui soles plus gaudere quando lucerna extinguitur, non tales tenebras habebis ubi gaudeas, ubi laeteris, ubi te uoluptatibus carnis oblectes, non sic erunt ipsae tene¬ brae. Sed quomodo erunt ? Ibi erit fletus et stridor dentium.

125-126 Ps. 125, 6. 22, 13.

whp

130-131 Ps. 123, 6.

134-135 Ibid.

138-139 Matth.

149 Matth. 22, 13.

121 Bene] add. autem ti3-2

122 quia] qui p

123 exigit] sup. eras, w3 1 m.,

in marg. facit »'4 2 m., exiit h2 123 opus bonum2 h2 124 Crebrae] crebro h2 124 sunt ergo h3 125 uia] uita rv2 p10’11, iusta b1 1 m. 127 lacryma] lacrimae w3 1 m. 127 inaniter hie h2 130 in uia iusta] iniusta w3 130 in2] om. h2, cum b3 132 colligunt1] colligent b2 132 qui] quia h2, si p32 132 colli¬ gunt2] colligent b2 133 colligunt] colligent h2 134 eunt] erunt h2 135 mittentes] portantes w3 137 illis] illi h2 137 Quo eunt ... resurrexerint. Quid] om. w3 137 resurrexerint] resurrexerunt h3'2 137 Quid] quo w3 2 m. h3 p33 maur. 138 quod] quo w3 2 m. h3 p33 maur. 138 illis] ei p12 1 m., illi maur. lou. 138 et pedes] om. h3 138 et2] om. h2 139 illos] om. p, ilium maur. lou. 140 sed] et p 141 solae] solum w3 p 142 qua] quia w3 h2 142 gaudebant] gaudebunt b2 143 Ne] neque p10'12, non p33 144 mala] male w3 145 lasciua] lasciuia w3-3 1 m-3 1 m146 sed quaerere] om. w3 146 qui] exp. 2 m. et in marg. uerum w3 146 soles] solus w3 147 tales] om. h 147 gaudeas] gaudebis 1v3-2 h2 149 Ibi] ubi b2 p 149 stridor dentium] stridentium h3

149 dentium] gentium w3

396

SERMO XXXI, 6

i5°Tortor sine defectu, tortus sine defectu. Nec qui torquet fatigatur, nec qui torquetur morietur. Erunt ergo aetemae lacrymae illis qui sic uixerunt. Erunt aeterna gaudia sancto¬ rum, quando uenientes uenient in exultatione, portantes manipulos suos. Dicent enim messis tempore domino suo : ‘Domine, 155 adiuuante te fecimus quod iussisti, redde quod promisisti’. 153-154 Ps. 125, 6.

w bp

150 tortus sine defectu] om. p. bomoeot. b2 150 Nec] ne w5 150 qui] quid h2 151 nec] ne w5 151 torquetur] torquitur w2 1 m- 3 1 m- 4 1 m151 Ergo erunt s’1 154 tempore messis b1 maur. 155 promisisti] in aeternum praem. P, add. w b1'2

XXXII Collections manuscrites : De alleluia (A) n. 44 [46]. - Quinquaginta homiliae (Q) n. 32, probablement en d^pendance de A. Collectorium (Ro.) I, De Dauid et Golia, en dependance de Q. Principales editions : Amerbach (1495) et Froben-Itrasme (1529) Quinq. hom. 31 (sic), l’une et l’autre d’apres Q. - Vlimmerius (1564) s. 30, texte complet, d’apres un ms. A apparente a ci-dessous A3'4, repris dans Louvain (1577) De diuersis 20. - Mauristes (1683) s. 32, d’apres un ms. de Saint-Germain-des-Pr£s (ci-dessous A1) et les mss. Q indiques plus haut pour le sermon 11, celui de Saint-Vic¬ tor exceptd. Possidius

X6. 16

:

De Golia et Dauid et de contemptu mundi.

La collection antique De alleluia, avec laquelle concorde parfaitement le titre de Possidius, nous est garante de l’excellence du texte. Le n. 32 deQuinquaginta homiliae est compost d’extraits preleves et agences par S. Cesaire. II est notable que dans les deux collections le sermon est precede immediatement du sermon 50, sans que Ton puisse cependant en conclure a une succession chronologique. L’office avait comport e de nombreuses lectures (n. 1), notamment des passages de Eph. 4 (n. 11) et de Col. 3 (n. 4). Cette derniere le9on avait precede le chant du psaume 143 (n. 4). On etait a la saison chaude (n. 1). La veille, S. Augustin avait deja preche (n. 23 : “diximus hesterno die quia nos serui sumus dantes, alter est qui exigat”). Les femmes avaient mal accueilli la legon (n. 23 : "Sorores nostrae, nolentes audire, quasi nolunt pati exactorem”) : il semble que, prenant occasion du ps. 143, v. 12, le predicateur avait denonc6 le luxe des parures (n. 25 : “Filiae eorum ornatae sicut similitudo templi. Forte propterea sorores nolebant audire... Cito hinc transeamus : consulendum est pudori feminarum”). Kunzelmann (p. 498) identifie le sermon de la veille avec le ser¬ mon 2 de l’Enarr. II in ps. 32 (cf. n. 2), lequel serait de fin septembre 403 (Monceaux VII, p. 288). A

Q

De alleluia, accord des mss. : A1

Paris B.N. lat. 13376 (ix) Saint-Germain-des-PrSs, fol. i26T-

A2

I33TDarmstadt Landesbibl. 1489 (ix) Saint-Jacques de Liege (ms. ex6cute a Corbie), fol. 76-81.

A3

Londres B.M. add. 17292 (xii) Parc pres Louvain, ms. non foliote, sermon n. XCI.

A4

Charleville B. Mimic. 202, t. IX (xii) Signy, fol. I48v-i54.

Quinquaginta homiliae, accord des mss. : [iQ1

Epinal B. Ville 7, ms. lacuneux, sermon manquant],

Q2

Paris B.N. lat. 12202 (ix) Saint-Germain-des-Pres, fol. 67^69.

Q3

Berlin Staatsbibl. Phill. 1677 (x) College de Clermont a Paris, origine inconnue, fol. 51-52L

Q*

Valenciennes B. Ville 517 (x) Saint-Amand, fol. 92-94-

Q5

Paris B.N. lat. 2721 (x) Cathedrale de Reims, fol. 14-16.

Q4

Paris B.N. lat. 3799 (xiii) Colbert, Val-Secret, fol. 54-55. AUG. XLI

DE GOLIA ET DAVID ET DE CONTEMPTV MVNDI Deus et dominus noster curans et sanans omnem animae languorem, multa medicamenta protulit de scripturis sanctis, 5 uelut de quibusdam armariis suis, cum lectiones diuinae legerentur. Quae per ministerium nostrum adhibenda sunt uulneribus nostris. Non enim sic nos esse profitemur pueros medici, per quos alios sanare dignetur, ut nos ipsi iam non habeamus necessariam curationem. Si in ilium intendamus, si ei nos toto io corde praebeamus curandos, omnes sanabimur. Multa lecta sunt, et magna, et necessaria. Quamquam ita sint omnia, sed tamen alia secretius in scripturis absconduntur ut quaerentes exerceant, alia uero in promptu et in manifestatione ponuntur ut desiderantes curent. Psalmus hie magna quidem secreta 15 continet, quae si omnia singillatim tractare uoluerimus, uereor ne non ferat communis infirmitas, siue propter aestus temporales, siue propter corporis uires, siue propter intellegentiae tarditatem, siue etiam propter ipsam minus idoneam sufficientiam nostram. Pauca ergo inde delibabimus, quantum 20 existimamus sufficere officio nostro et intentioni caritatis uestrae. 2. Primo, titulus eius est : Ad Goliam. Qui rudes non sunt in scripturis diuinis, qui amant frequentare istam scolam, qui non oderunt magistrum sicut pueri desperati, et intentam 25 aurem praebent in ecclesia lectoribus atque exceptorium cordis sui in fluentia scripturae diuinae patefaciunt, qui non intra istos parietes domus suae curam gerunt et domesticis fabulis delectantur, ut ideo conueniant ut inueniant cum quibus loquantur nugatoria, non cum quibus audiant utilia, qui 30 non amant loqui de rebus alienis cum defecerint in suis, qui ergo non ita conueniunt et frequenter conueniunt, non sunt rudes in isto titulo psalmi quod scriptum est : Ad Goliam, norunt quis fuerit Golias. Tamen propter alios qui uel nunc intenti sunt, alio autem tempore minus sunt intenti, uel for35 tasse spinis saecularibus, id est, negotiorum mundanorum curis uerbum in corde suo tamquam semen utile offocare

14 Psalmus hie : le psaume 143.

22.32 Ps. 143, tit.

35-37 Cf. Matth. 13, 22

1-2 Inscriptio ex A (huius mundi A3-4) quae concinit cum Possidio ; Sancti Augustini episcopi de Dauid et Gloria pulchra satis Q2-3* pulchra satis j24'6) 3-38 Deus ... diuinarum] praetermisit Q 4 langorem A2 6 adibenda A2 7 pueros medici] puros medicos A2 2 ”*■ 3,4 11 sint] sunt A3 12 abscunduntur A2 13 uero] orn. A3 13 prumptu A2 1 m. 1(5 non ferat] conferat A1 19 delibabimus] libabimus Ax 20 exestimamus A2 22 Golian A1, Golia A2 {cf. lin. 32, ubi uterque codex habet Golian) 2(5 fluentia] fluenta Ax maur. 26 scripturae] add. quae A1-2 1 m- {deleu. A2 2 m., om. A3-4) 32 Golian A1'2 37 ista] iste A2 1 m.

SERMO XXXII, 2-4

399

consuerunt, narremus etiam ista peruetera et usitata intentis et studiosis litterarura diuinarum. 3. Golias unus fuit ex allofilis, id est, ex alienigenis, qui 40 bellum gerebant illo tempore aduersus filios Israel. Eo autem tempore Dauid sanctus, cuius est hoc psalterium, immo per quern ministrauit hoc psalterium spiritus sanctus, puer erat pascens oues patris sui, tenera aetate, uix dum adulescentulus. Fratres eius iam iuuenes militabant, et in exercitu regis erant. 45 Attulit eis missus a parentibus aliquid de domo usibus ipsorum. Ita illo tempore quo pugnabatur, in exercitu inuentus est nondum miles, sed militum minister et frater. Extitit tunc Golias iste, de quo rnentio facta est, ingens statura corporis, armis instructus, uiribus etiam exercitatus, elatus iactantia, 50 qui superbe prouocaret ad monomachiam aduersarium populum, hoc est, ut unus inde electus ab ipsis procederet aduersus eum, ut duobus pugnantibus examen totius belli in medio uersaretur, pacto et placito addito, ut si quis illorum duorum uicisset, uniuersae parti unde steterat tribueretur 55 uictoria. Rex ergo ille populi iudaeorum filiorum Israel Saul erat. Angebatur, aestuabat, quaerebat in uniuerso exercitu parem illi. Verum non inueniebat, nec forma corporis, nec audacia prouocationis. Cum aestuaret, ausus est puer iste Dauid, non praesumens de uiribus suis, sed in nomine dei sui, 60 procedere aduersus eum. Nuntiatum est regi, non audacia pueritiae, sed fiducia pietatis. Nec rex abnuit, non recusauit. Intellexit, cum uideret audentem puerum, aliquid diuinitatis in eo esse, nec illam teneram aetatem sine diuino instinctu talia posse praesumere. Libenter accepit. Processit aduersus 65 Goliam. 4 In omnibus ergo, qui erant in ea parte unde procedebat Dauid, non erat praesumptio nisi de deo. In illis autem tota spes in unius hominis uiribus. Sed quid est homo, nisi quod in isto psalmo cecinit ? Homo uanitati assimilatus est, dies eius

.

39 et suiv. Cl. 1 Reg. 17.

A

j22"6

69-70 Ps. 143, 7.

39-98 J; Golias unus fuit ... rebus certis : excerpsit Q 39 allofilis] ita scr. A1'2'3 Q2-3-3, allophilis A\ allophylis cet. 39 alienigenis] alienis Q2 42 hoc] om. Qp 43 dum] add. et jg4'6 43 adulescentulus] ita scr. A1-2 Qp'3, aduliscentulus j2s, adolescentulus cet. 44 exercitu] exercitum A2-3 46 tempere A2 1 m. 50 prouocaret] uocaret jg2-3’4-6 51 inde] de A1 51 electus] elatus A1'2 53 addito] abdito A1-2 1 m-, addicto jg4 1 m. 53-54 duorum illorum edit. 54 steterat] fecerat jg2 1 m., fuerat 2 m. 56 in] om. A2 57 illi] ille jg et re¬ fer tur ad seq. 57 Verum] uero jg 58 Cum] add. ergo edit. 60 eum] ilium Qp 61 Nec] post locum unius litterae uacuum aec A1 1 m., h praemisit (haec) m. medii aeui 61 non] nec A3'* jg1'6 tUa jg5 64 Processit] progressus jg4 66 qui] om. A2 68 quod] qui fA 1

m. 6

D maur. 5 neque] et ne Q? 0 ueniet] ueniet Qp 1 *»■ 6 7 quo] qui Qp 8 malitiae tuae praeteritae] malitia (mala 2 ml) tua praeterita ]22, malitiam tuam praeteritam j24'6, mala tua praeterita D maur. 10 illam tibi edit. 11 ultimum] praem. diem D maur. 12 dei] domini Qe' 12 quod] quia edit. 19 enim] autem j23 21 recumbes] recumbis j22 2 m- 4-6 D maur. 22 nihil] *add. hie j22'3 23 quia] quod D 27-29 Non dixit ... diuites fieri] om. p. homoeot. Qp 27-28 Non dixit ... diuites fieri] om. p. homoeot. Qp

490 30

35

SERMO XXXIX, 3-5

tationem et desideria multa et noxia, quae mergunt homines in interitum et perditionem. Pecunia delectat. Ista non times ? Bona res est pecunia, bona res est magna pecunia. Incidunt in tentationem. Non times ? Incidunt in desideria multa stulta et noxia. Non times ? Desideria quo ducunt ? Quae mergunt homines in interitum et perditionem. Et adhuc surdus es ? In¬ teritum et perditionem non times ? Sic deus tonat, et stertis ? 4 Ceterum his qui iam diuites sunt, adhuc consilium dedit apostolus : Praecipe, inquit, diuitibus huius mundi non superbe sapere. Vermis diuitiarum superbia est. Difficile est ut non sit superbus qui diues est. Tolle superbiam, diuitiae non nocebunt. Sed attende quid inde facere debeas, ne uacet apud te quod largitus est deus. Non superbe sapere. Istud uitium tolle. Neque sperare in incerto diuitiarum. Tolle et hoc uitium. Cum abstuleris ista, exerce opera bona quae audis. Diuites sint, inquit, in operibus bonis. Non sperent in incerto diuitiarum. Sed ubi sperent ? In deum uiuum, qui praestat nobis omnia abundanter ad fruendum. Mundum praestat deus pauperi, praestat diuiti. Numquid quia diues est, duos uentres impleturus est ? Attendite et uidete quoniam de datis dei pauperes saturati dormiunt. Qui pascit uos, pascit illos per uos. 5. Ergo non ametur pecunia. Sed si iam habetur, hoc inde fiat. Diuites estote, qui illam habetis. Sed ubi diuites ? In operibus bonis. Facile, inquit, tribuant, communicent. Hie iam auaritia contrahit. Sequentia audi : Facile tribuant, communicent. Veluti aqua frigida perfundit, rigescit, stringit sinum, et dicit: ‘Non perdo labores meos’. Infelix, perdere uis labores tuos ? Ecce morieris, et qui nihil hue attulisti, nihil hinc potes auferre. Cum nihil abstuleris, nonne perdidisti omnes labores tuos ? Audi ergo consilium dei. Non terrearis quia dixit : Facile tribuant, communicent. Audi quod sequitur.

.

4°

45

50

55

60

32-33.33-34.34-35 x Tim. 6, 9. 6, 18. 45.46-47 x Tim. 6, 17.

38-39.42.43 1 Tim. 6, 17. 44-45 1 Tim. 52-53.54-55.60 1 Tim. 6, 18.

D 30 multa] add. stulta Q3 2 m. maur. 31 delectat pecunia j26 31 Ista] istam j24'6 33 In des. multa incidunt edit. 33 stulta] om. D 34 Quae] qui Q3 34 mergunt] add. inquit D maur. 36 stertis] sertis Q} 1 m. 38 mundi] saeculi j26 42 Istud] istum Q} 44 quae audis] quae ? audi D maur. 45 inquit] om. D 45 sperent] add. sed j22 46 deum uiuum] deo uiuo j24 2 m- 6 maur. 47 pauperi] pauperibus Ql‘3 47 praestat2] add. et D maur. 50 pascit2] add. et D maur. 51 si iam] suam Q3 54 contrahit] praem. se Q1 2 m., add. sinum D 54 Sequentia audi] se quando audit edit. 55 perfundit] perfunditur Q3 D maur. 56 perdo] do D 56 uis] praem. non j24'6 maur.

SERMO XXXIX, 5-6

491

Expecta, noli contra me claudere ostium, nec auditum cordis tui, expecta. Vis nosse : Facile tribuant, communicent, quia non perdes, et hoc solum non perdes ? Thesaurizent, inquit, sibi fundamentum bonum in futurum, at apprehendant ueram uitam. 65 Ista ergo quae te delectat, falsa uita est. Quasi in somnis hie uiuis. Si quasi in somnis hie uiuis, euigilaturus es quando morieris, et sic nihil habes inuenire in manibus tuis. Quomodo si mendicus dormiat et in somnis illi ueniat hereditas, nihil illo felicius ante quam surgat. Videt se in somnis tractare 70 manibus uestes egregias, pretiosa uasa aurea et argentea, intrare in amoenissima et amplissima praedia, obsequi sibi magnas familias. Euigilat, et plorat. Et quomodo uigilans accusat hominem qui ilium expoliauit, sic ilium accusat qui ilium excitauit. Apertissime hinc locutus est psalmus, Dor75 mierunt, inquit, sotnnum suum, et nihil inuenerunt omnes uiri diuitiarum in manibus suis, postea quam finierunt somnum suum. 6. Quia nihil ergo attulisti, nihil hinc ablaturus es. Mitte sursum quod inuenisti, et non perditurus es. Da Christo : 80 Christus hie enim uoluit accipere. Das Christo, et perdis ? Non perdis si commendas seruo tuo, et perdis si commendas domino tuo ? Non perdis si commendas seruo tuo quod acquisisti, et perdes si commendes domino tuo quod accepisti ab ipso domino tuo ? Egere hie uoluit Christus, sed propter nos. 85 Omnes pauperes, quos uidetis, potuit illos Christus pascere, quomodo per coruum pauit Heliam. Tamen et ipsi Heliae subtraxit* coruum. Vt a uidua pasceretur non Heliae praestitit, sed uiduae. Quando ergo deus facit pauperes, quia ipse non uult ut habeant, quando facit pauperes probat diuites. 90 Sic enim scriptum est : Pauper et diues occurrerunt sibi. Vbi sibi occurrerunt ? In hac uita. Natus est ille, natus est et ille :

62 1 Tim. 6, 18. 6,

7.

86-88

Cf.

63-64 i Tim. 6, 19. 3

Reg. 17, 4-16.

DO

74-76 Ps. 75, 5. Prou.

78 Cf. 1 Tim.

22, 2.

6 D 6t hostium jg1'1 1 m61 auditum] aditum D maur. 62 nosse] add. quia non perdes labores tuos Q6 62-63 quia non perdes] om. Qp 65 te] om. Q1’s 65 delectat] delectant J21'3'1 67 sic] si J21'3 ‘0 manibus] om. D 72 uigi¬ lans] euigilans D 73 ilium1] se D 73 ilium2] ille D maur. 73 accusat] excusat Qp 1 m. 74 ilium] eum D 74 hinc] hie J24’6 '6 suis] om. Qp 78 ergo nihil Q4-6 D maur. 79-82 Da Christo ... domino tuo] Das Christo et perdas D 80 enim hie QP"3 maur. 80 Das] da maur. am. 80 et] add. non j22-3 maur. (def. D) 84 domino] deo D ipsi] ipse QP'3'3 facit d. paup. Q6 om. p. homoeot. Q3 91 ille est j24

82 perdis] perdes Q} 82-83 quod acquisisti] om. D 84 Egere] egredere Qp 1 m. 86 Heliam pauit edit. 86 87 subtraxit] * subtrahit Q3'3 87 non] noli Q1 88 88 pauperes facit edit. 88-89 quia ipse ... facit pauperes] 89 habeant] praem. ipsi D maur. 89 pauperes facit D

492

SERMO XXXIX, 6

inuenerunt se, occurrerunt sibi. Et quis fecit illos ? Dominus. Diuitem, unde pauperem adiuuaret; pauperem, unde diuitem probaret. Pro uiribus suis quisque faciat. Non sic faciat, ut 95 ipse patiatur angustias. Non hoc dicimus. Superflua tua necessaria sunt alii. Audistis modo, cum euangelium legeretur : Quicumque dederit calicem aquae frigidae uni ex minimis meis propter me, non perdet mercedem suam. Regnum caelorum uenale proposuit, et pretium eius calicem aquae frigidae esse ioo uoluit. Sed quando pauper est qui facit elomosinas, tunc debet elemosina eius esse calix aquae frigidae. Qui plus habet, plus faciat. Vidua ilia de duobus minutis fecit. Zaccheus dimidium rerum suarum dedit, et ad reddendas fraudes suas, aliud dimidium reseruauit. Elemosinae illis prosunt qui uitam mu105 tauerint. Das enim Christo egenti ut peccata tua redimas praeterita. Nam si ideo das ut liceat tibi semper impune peccare, non Christum pascis, sed iudicem corrumpere conaris. Ergo ad hoc facite elemosinas ut uestrae orationes exaudiantur et adiuuet uos deus ad uitam in melius commutandam. Et no qui commutatis eamdem uitam, in melius commutate. Et per elemosinas et orationes deleantur mala praeterita, et futura bona ueniant sempiterna.

92 Prou. 22, 2. 97-98 Matth. io, 42 ; Marc. 9, 40. 102-104 Cf. Luc. 19, 8.

102 Cf. Marc. 12, 42.

* D 92 illos] om. Q2, add. ambos Q2 maur. 96 Audistis] audisti Q*'* 100-101 debet elemosina] debent elemosinae j22'4'6 maur. 103-104 dimidium illud j26 104-105 mutauerint] mutauerunt j23'4'6 D maur. 110 commutatis] mutatis D 110 Et] ut Q2 2 m. 3 2 m. 4.6 [) maur 111 mala] add. uestra edit. Ill futura] om.

D

XL Ce sermon figure dans la collection Quinquaginta homiliae (n. io ; edit. anc. n. n). Ce n’est autre chose qu’un extrait tir6 par S. Cesaire du sermon Frangipane 2 (edit. G. Morin, Sermones post Maurinos reperti, Rome, 1930, p. 189-200), qui aura sa place dans l’edition complete sous le n° 339.

AUG. XLI

34

XLI Collections manuscrites : De paenitentia (P) n. 24. - Cluny (X) n. 10, en dependance de P. - De diuersis (D) n. 32, en dependance de P. - Tripartite (Tr.) I, n. 37, en dependance de D. - Collectorium (Ro.) Ill, Ecclesiastici xxii0, en dependance de Tr. Principales editions : Sirmond (1631) s. 11, "ex uetustissimo codice scripto in cortice, et altero S. Victoris” ; le ms. sur papy¬ rus est notre P1, deja lacuneux a l’epoque ; quant au ms. de SaintVictor, l’editeur precise dans les Notae qu’il s’agit du D.D. 12, c’est-d-dire de l’actuel Paris B. Arsenal 506 (ci-dessous a), texte issu de Tr. ou de Ro. - Mauristes (1683) s. 41, d’apres les memes mss. que Sirmond. La collection antique De paenitentia est a l’origine de toute notre tradition, par voie directe avec P1-2-3, par voie indirecte avec X D. Ces deux dernieres branches, secondaries, ne se rattachent pas a nos mss. P et, tout en descendant d’un meme arche¬ type, sont independantes l’une de l’autre. Kunzelmann (p. 491) place le sermon apres l’annee 400. P

De paenitentia, accord des mss. : P1

A. N. lat. 11641 4- Leningrad F. papyr. I, 1 +] Geneve B. Ville lat. 16 (vii) Lyon, Floras, fol. 8, 10-12.

[Paris

P2

Cambrai B. Ville

P3

Cambridge Univ.

567 (ix) Cathedrale, fol. 8o-83v. add. 3479 (ix) Saint-Mihiel, fol. i2iT-i25.

X

Cluny, ms. Bruxelles B.R. 14920-22 (xi), fol. 33-36.

D

De diuersis, ms. Troyes B. Ville 40, vol. X (xii) Clairvaux, fol. 193V-I95V-

a

Paris B. Arsenal

506

(xv) Saint-Victor, fol.

251-254.

DE EO QVOD SCRIPTVM EST IN ECCLESIASTICO FIDEM POSSIDE CVM PROXIMO IN PAVPERTATE IPSIVS VT ET BONIS EIVS PERFRVARIS 5

Cum diuinae scripturae legerentur, de quarum sententiis omnibus quoniam nunc loqui non ualemus, animaduerti unam sententiolam, uerborum numero breuissimam, pondere autem sensus amplissimam. Inde elegi, adiuuante domino, huic tantae expectationi caritatis uestrae, pro uirium nostraio rum mediocritate seruire, et ministrare uobis de cellario dominico unde et ego uobiscum uiuo. Haec ergo sententia est de qua loquor : Fidem posside cum proximo in paupertate ipsius, ut et bonis eius perfruaris. Accipiamus hanc primum ut uidetur sonare simpliciter, ut earn possunt omnes intellegere, 15 etiam qui nulla scripturarum diuinarum secretiora rimantur. Fidem, inquid, posside cum proximo in paupertate ipsius, ut et bonis eius perfruaris. ‘Verum est’ inquid qui simpliciter audiuit ‘quando amicus pauper est, non ei frangenda est ti¬ des ; permanendumcumilloest, necmutandaamicitiafacultate 20 mutata, sed seruanda tides, uoluntate firmata. Amicus enim meus, si cum diues esset amicus fuit, cum pauper est amicus non est, non ipse mihi amicus, sed aurum eius fuit. Si autem amicus meus ipse homo fuit, et manente auro et recedente auro, ipse est qui fuit. Quare ergo modo non sit amicus, qui et si 25 perdidit thesaurum, non perdidit animum ? Equum si emerem, detractis ornamentis et strato, nudum forte non despicerem. Et amicus mihi uestitus placuit, expoliatus displicet ? Bene ergo praecipit scriptura diuina, salubriter omnino et accomodatissime moribus hominum : Fidem posside cum proximo in 30 paupertate ipsius.’ 2. Vt et bonis eius perfruaris. Quid ergo ? Accedemus ad posteriorem partem huius sententiae et talem cogitationem habebimus de amico, ut dicamus : ‘Nobis manendum est cum 2-4 Eccli. 22, 28.

5 Cum diuinae scripturae legerentur : c.-a-d. un extrait

de Eccli. 22, et Luc 16, 19-31 (cf. ligne 104, ut legimus), peut-etre aussi Phil. 2, 5-8 (cf. lignes 212-218). 12-13 Eccli. 22, 28. 29-30.31 Eccli. 22, 28.

P XD a

1-4 Inscriptio ea est omnium codicum 1 Ecclesiastico P1 2 fidem] fiden P1, fide P3 4 et] om. P2'3 4 perfruaris] fruaris X 0 quoniam] om. D a maur. 7 sententiolam] sententiam a maur. 8 Inde] unde a maur. 8 eligi P3 9 expectatione P1 1 m- 3 1 m12 qua] quo P1 14 possunt] possint X D a 14 intell. omnes a maur. 13 nulla] nullas P3 1 m16 inquid] sic P 17 in quid] sic P1 21 si] om. P1 1 m., suppl. sup. lin. 2 m.forte Flori, quasi P2 1 m. si in marg. 2 m., si P3 23 recedenta P3 24 non sit modo X 25 aequum pa.3 26 dispicerem P1'2 1 m- 3 27 Et amicus mihi If auulso folio 9, sequentia

P2-3 X D usque ad fundimus lin. 76 desunt P1 29 Poside P2 29 proximo] add. tuo a a maur. 31 Accedemus] accedamus X a, accedentes edit. 32 et] om. edit. 33 ut dicamus. Nobis manendum ita interp. P2'3 X, nulla distinctio in D, ut dicamus nobis. Manendum edit.

33 ut] t scr. 2 m. P2

33 Nonbis P2 1 m.

496

SERMO XLI, 2-3

illo et seruanda illi fides est in paupertate eius, ut et bonis eius 35 perfruamur’ ? Erit enim diues qui modo pauper est, et non te admittet ad diuitias suas, cuius paupertatem superbus antea fastidisti. Posside ergo cum illo fidem, etiam cum pauper est, ut et bonis eius perfruaris quando illi accesserint diuitiae et cum illo gaudeas in eis. Posside cum illo fidem. Pauper est, 40 sed magnam possessionem habet fidem. Qui parabas cum illo et uolebas possidere terram, si haberet terram quam possideretis simul, quanto firmius cum illo possides fidem ? Tabs est enim forte amicus tuus, ut ei possit aliquis improbus auferre possessionem. Numquid poterit auferre fidem ? Quid 45 est ergo : ut et bonis eius perfruaris ? Vtique quia ex paupere poterit fieri diues, et perfrueris diuitiis eius qui * eius pauper¬ tatem non aspernatus es. 3. Prior quidem ilia pars sententiae huius, secundum istum intellectum popularem, placet mild. Posterior autem, fateor 50 uobis, offendit me. Si enim propterea manes cum amico in paupertate eius, ut quando diues fuerit, perfruaris diuitiis eius, adhuc non amicum, sed aliud aliquid amas in amico. Fides et spes duae amicae bonae sunt, et maior his caritas. Haec in diuinis, manent, inquit apostolus, tria haec, fides, 55 spes, caritas. Maior autem eorum caritas. Sectamini caritatem. Interrogo ergo amicum de amico : ‘Die mihi, obsecro te, fidem possides cum isto in paupertate eius ?’ ‘Plane’ inquit ‘audiui enim hoc in sancta scriptura, et commendaui cordi meo et in memoria mea reposui. Libens recolo, libentius facio. Audiui 60 enim sanctum uerbum : Fidem posside cum proximo in pau¬ pertate ipsius’ . Et ego : ‘Quare hoc facis ? An propter illud quod sequitur : ut et bonis eius perfruaris ? Quid ergo exspectas ?' ‘Vt quando’ inquit ‘diues fuerit et bona accesserint, admittat me ad bona sua, quia non fastidiui mala ipsius’. ‘Patere ergo 65 adhuc me paululum interrogantem. Quid si iste, cum quo paupere possides fidem, numquam erit diues ? Quid si pauper futurus est usque ad mortem ? Perit fides, quia decepta est

45

Eccli. 22, 28.

54-55

i Cor. 13, 13.

55

1 Cor. 14, 1.

00-61.02

Eccli.

22, 28.

P2-3 X D 34 illi] ilia P3 1 m. 30 superbus] om. D a 37-39 etiam cum ... cum illo fidem] a nm. p. homoeot. P3 38 perfruaris] add. et in rnarg. X 2 m. 38 et2] om. P2 (def. P3) X 40 fidem] fides X a 41 aberet P2 1 m- 3 41-42 posideretis P2 42 possi¬ des] possidis P2 1 m-3, possidebis X 43 forte] in marg.X 43 possit] posset D a 43-44 auferre] om. X 40 qui] ita P2-3, *quia XDa maur. 40-47 eius paupert. X 48 ilia] om. D a maur. 49 autem] tamen edit. 50 uobis] om. D a maur. 50 ofendit P2 1 m., offendi P3 53 Haec in diuinis] om. edit. 54 diuinis] diuiciis a 54 manent] manet P2 1 "*• 3 55 spes] add. et a maur. 55 eorum] ita P2-3 X D, horum a maur., add. est X D maur. 50 ergo] om. P2 1 m. a 58 sancta] sacra a maur. 00 poside P2 02 exspectas] ita P2'3

SERMO XLI, 3-4

497

spes ? Quia non poteris aurum possidere cum diuite, paenitebit te fidem possedisse * cum paupertate ?’ Si sapit humanum, 7° immo si sapit uerum, hac interrogatione turbabitur et dicet mihi : ‘Verum dicis. Bona res est fidem possidere cum proxi¬ mo. Sed si ea spe possidetur tides cum proximo paupere ut ad eius diuitias perueniamus, ut in eis cum illo communionem habeamus, sine dubio cum mortuus fuerit iste pauper, non 75 accedentibus quae sperabantur diuitiis, totius illius boni paenitebit nos, et quod bene mulsimus male fundimus’. Vides ergo altius esse istam sententiam persc.rutandam, non quomodo uulgariter intellegi potest, sed quomodo diuina auctoritate condita est, ad aliquid magnum insinuandum, praeci80 piendum, imperandum nobis, ubi spes nostra non fallatur, ne paeniteat fidem possedisse. Ad sententiam namque non pote¬ ris sic peruenire. 4 Ergo attende ilium pauperem Lazarum iacentem ante ianuam diuitis. Pauper iste miserabiliter fuit infirmus, nec 85 saltim ipsius tenebat sanitatem corporis, quod est patrimonium pauperis. Vlcerosus etiam fuit, canes lingebant ulcera eius. Erat autem in ilia domo diues. Induebatur purpura et bysso, epulabatur cotidie splendide, et nolebat fidem possi¬ dere cum paupere. Merito dominus Iesus, fidei amator et 90 dator, plus attendit ipsam fidem in paupere, quam aurum et delicias in diuite. Plus attendit pauperis possessionem, quam diuitis elationem. Nam ideo ilium pauperem nominauit ; illius autem nomen tacendum esse iudicauit. Erat, inquit, dines quidani, qui induebatur purpura et bysso, et epulabatur 95 cotidie splendide. Pauper autem quidam nomine Lazarus. Nonne uidetur uobis de libro recitasse, ubi nomen pauperis

.

82 sic : c.-a-d. 86-87 Cf. Luc.

uulgariter intellecta (cf. 16, 20.21.

87-88

ligne 78).

Cf. Luc. 16, 19.

83-84 Cf. 93-95 Luc.

Luc. 16, 20. 16, 19-20.

P2-3 X D 68 aurum poss. non poteris X 69 possedisse] *possidere X D 72 Sed si ... a proximo] om. p. bomoeot. a 72 ea] dicas edit. 72 posidetur P2 72 ut] et p2-s q 74 mortuos P2 1 m. 76 fundimus] fundemus D a maur. 76-77 P X D a Vides ergo resumitur P1 fol. 10 nec Da 81 peneteat P1’3 1 m•

78 intelligi P3 80 falatur P2 80 ne] 81 possedisse] possidere X 81 namque]

om. P, nostram a maur. 82 sic] om. P 83 ante] ad D a 85 saltim] ita P X 86 linguebant Pl maur. 87 diues] add. qui X a maur. 87 purpora P 88 bisso P2-3 88 epulabatur] proem, et a maur. 88 aepolabatur P1'2 1 m-, aepulabatur P2 2 m ■ 3 88 cotidie] ita P 88-89 possedere P1,2 1 m■ 90 paupere] pauperem P1 1 m. 91 dilicias P1'2 1 m■ 3 92 pauperem ilium edit. 93 esse tacendum edit. 93 inquid P1-2 94 purpora P 94 bisso P~ 3 94 aepolabatur P1'2 1 m•

95 cotidie] ita P

498

SERMO XLI, 4

scriptum inuenit, diuitis non inuenit ? Liber enim ille uiuorum erat atque iustorum, non superborum et iniquorum. Nominabatur diues ille ab hominibus, pauper tacebatur. Contra 100 dominus pauperem nominauit, diuitem tacuit. Noluit ergo fidem possidere cum paupere diues ille. Mortui sunt ambo. Contigit mori inopem ilium, et auferri ab angelis in sinu Abrahae. Mortuus est diues, et sepultus est - nam fortasse ille nec sepultus est - et cum apud inferos, ut legimus, in tormentis 105 esset, leuauit oculos suos a longe, et uidit pauperem in sinu Abrahae, quem contempsit ante ianuam suam. Non cum illo potuit communem habere requiem, cum quo fidem noluit habere communem. Pater, inquit, Abraham, mitte Lazarum, ut intinguat digitum suum in aqua, et stillet in linguam meam, no quia crucior in hac flamma. Responsum est : Memento fili, quia percepisti bona tua in uita tua, Lazarus autem mala. Nunc ergo, hie requiescit, tu uero torqueris. Et super haec omnia, chaos magnum est inter nos et uos, nec a nobis quisquam ad uos trans¬ ire potest, nec a uobis ad nos transmeare. Vidit sibi ille negatam 115 misericordiam quia ipsam negauerat. Vidit quam uerum esset : Indicium sine misericordia illi qui non fecit misericor¬ diam. Et qui noluit suo tempore pauperis misereri, fratrum suorum sero misertus est. Mitte ergo, inquit, Lazarum. Habeo ibi quinque fratres. Dicat eis quid hie agitur, ne et ipsi ueniant 120 in hunc locum tormentorum. Et contra hoc responsum est : Si nolunt uenire in hunc locum tormentorum, habent ibi Moysen et prophetas, ipsos audiant. Ille qui solebat inridere prophetas, simul utique cum fratribus suis - credo enim, immo non dubito, quia cum ipsis fratribus suis loquens de prophetis monenti125 bus bona, prohibentibus mala, terrentibus de tormentis futuris et futura praemia promittentibus, inridebat haec omnia, dicens cum fratribus suis : ‘Quae uita post mortem ? Quae memoria putredinis ? Qui sensus cineris ? Omnes illuc feruntur, et sepeliuntur. Quis inde reuersus auditus est ?’ - recolens 102-103 Luc. 16, 22. 114 Luc. 16, 25-26. Luc. 16, 29.

104-106 Luc. 16, 22.23. 108-110 Luc. 16, 24. 110116-117 lac. 2, 13. 118-120 Luc. 16, 27-28. 121-122

P X D a 07 diuites P1-2 1 m■ 98 non superborum et iniquorum] et iniquorum non erat D a 102 inopem] pauperem X 102 sinu] sinum D maur. 103-106 Mor¬ tuus ... Abrahae] om. p. homoeot. X 103 est1] add. et sup. lin. P2 2 m. 103 est2] om. a maur. 107 habere communem X a maur. 108 abere P2'3 109 aqua] aquam a maur. 112 chaus P1'2 1 m• 3 114 ille sibi X 115 quam] quod edit. 116 illi qui non fee. misericordiam] om. p. homoeot. a 116 fecit] fecerit X maur. 117 pauperes miserere Pl 1 m. 119 ibi] enim X 119 agetur P1 1 “• 2 1 m• 119 ipse P3 121 ibi] om. edit. 122 inridere] ita P 124 cum] om. D a 126 inridebat] ita P 127 uita] om. X 128 putridinis P1-3 128 ceneris P1-2 1 m- 3 128 illuc] om. D a 129 sepuliuntur P2 129 Quis] qui X P2 1 m.

129-131 Quis inde ... dicerent] omissum suppl. in marg. inf.

SERMO XLI, 4-5

499

i3ohaec uerba sua propterea uolebat Lazarum redire ad fratres suos ut iam non dicerent : 'Quis inde reuersus est ?’ Et ad hoc apte digneque responsum est. Videtur enim fuisse iste iudaeus, et propterea dixisse : Pater Abraham. Ergo optime et congraenter responsum est : Si Moysen et prophetas non audiunt, 135 nec si quis a mortuis resurrexerit, persuadebuntur. Impletum est in iudaeis, quia Moysen et prophetas non audierunt, nec Christo resurgenti crediderunt. Nonne hoc illis ante praedixerat : Si crederetis Moysi, crederetis et mi hi ? 5. Remansit ergo ille diues sine adiutorio, finitis deliciis 140 temporalibus, in poenis aeternis. Non fecit iusta, audiuit digna: Memento, fili, quia percepisti bona tua in uita tua. Haec ergo uita, quam uides, non est tua. Percepisti bona tua. Haec ergo quae de longinquo suspirans desideras, non sunt tua. Vbi sunt uerba diuitum et diuitibus adulantium quando uident ali145 quern deliciis* temporalibus adfluentem, abundantem in ter¬ ra, terrain rapientem ut habeat et exaggerantem trahendo ad se plumbum cum quo demergatur ? Grande enim pondus ilium diuitem ad inferna perduxit, et sarcina grauis usque ad ima depressit. Non enim audierat : Venite ad me qui laboratis. 15° Iugum meum lene est, sarcina mea leuis est. Sarcina Christi pennae sunt. His pennis ille pauper in sinum Abrahae uolauit. Diues ergo haec audire noluit. Adulantium enim linguas au¬ diuit. His linguis aduersus prophetas obsurduit, linguis male laudantium et dicentium : ‘Soli estis, soli uiuitis’. Ergo : 155 Percepisti bona tua in uita tua. Haec enim bona tua existimasti. Alia non credidisti, non sperasti. Percepisti ilia in uita tua. Illam enim solam uitam tuam putasti. Quando 'post mortem nihil futurum sperasti, nihil triste timuisti. Percepisti ergo bona tua in uita tua, Lazarus autem mala. Non dixit : sua, sed

133 Luc. 16, 24. 149 Matth. 11, 28.

134-135 Luc. 16, 31. 150 Matth. 11, 30.

141 Luc. 16, 25. 138 Ioh. 5, 46. 158-159 Luc. 155 Luc. 16, 25.

16, 25.

P X D a 131-132 hocapte P2 132 dine quae P2 1 m., digne quae P3 135 resurrexerit] resurrexit P 137 resurgend] resurgente X 137 illis hoc X 138 crede¬ retis bis\ crederitis P1,2 1 3 139 ille] et Da 139 deliciis] diliciis P3 1 m., diuitiis X 140 poenis] o sup. lin. Pl 1 m., paenis P2,3 141 fili] om. a maur. 141 percepisti] recepisti X 143 longinquo] longinqua P2,3 143 suspirans] ita P1 2 m. semiuncialis P2-3 X, suspiras P1 1 m. D maur., suspiraris o 143 desi¬ deras] desiderans P1 1 m. maur. 144 adolantium P2 1 m- 3 145 deliciis] * diuitiis X D a 145 adfluentem] ita P 146 ut habeat] om. edit. 146 ha¬ beat] abeat P2-3, habebat X a 146 exaggerantem] exagerantem P1, exagerentem P2-3, add. et a maur. 146 trahendo] trahentem D a maur. 148 perduxit] deduxit X 1 m. 149 laboratis] add. et onerati estis a maur. 150 sarcina1] praem. et X maur. 150 151 pinnae P1-2 1 "*• 3 151 pinnis P1'2 1 m- 3 151 sinum] sinu P 152 haec] hoc a maur. 153 lingis1 P2-3 153 obsorduit X 1 m. 156 crededisd P1

500

SERMO XLI, 5-6

mala, quae homines putant, quae homines timent, quae ho¬ mines pro magno deuitant. Percepit haec Lazarus mala. Bo¬ na sua tunc non percepit. Nec tamen perdidit. Sicut autem non auditum est : sua, sic nec hoc auditum est, in uita sua. Alia enim uita erat illius, quam sperabat in sinu Abrahae. Nam hie 165 mortuus erat, hie non uiuebat. Ilia morte mortuus erat quam dicit apostolus : Mortui enim estis, et uita uestra abscondita est cum Christo in deo. Pauper mala temporalia ferebat. Deus autem bona eius differebat, non auferebat. Quid ergo diues apud inferos sero desideras, quod cum deliciis fruereris, non 170 sperasti ? Nonne tu es ille qui iacentem ante ianuam contemnebas ? Nonne tu es ille, qui in pauperis contemptu Moysen prophetasque irridebas ? Noluisti ergo fidem possidere cum proximo in paupertate eius, modo non frueris bonis eius. Irrisisti enim quando audisti : Fidem posside cum proximo in 175 paupertate i-psius, ut et bonis eius perfruaris. Modo uides longe bona eius, et non cum eo possides. Ventura enim erant ilia bona, uentura inuisibiliter. Quando non uidebantur credenda erant, ne quando uidentur remaneret tibi dolere et tenere non posse. 180 6 Ergo, fratres, quantum mihi uidetur, eliquata est ista sententia. Intellegenda quippe est christiane a christianis. Nec sic possideamus fidem cum proximo paupere, ut diuitias ei uenturas temporaliter speremus et ad eas cum illo possidendas fidem nostram seruemus. Non sic omnino, non sic. Sed 185 quomodo, nisi secundum praeceptum domini nostri : Facite uobis amicos de mammona iniquitatis, ut et ipsi recipiant uos in tabernacula aeterna ? Sunt hie enim pauperes non habentes tabernacula, ubi uos ipsi recipiant. Facite eos amicos de mam160

.

166-167 Col. 3, 3.

171-175 Eccli. 22, 28.

185-187 Luc. 16, 9.

P X D a 160 quae horn, timent, q. h. putant X 160-161 homines] omnes X 161 haec] hie a maur. 162 sua] tua a sirm. maur. 162 Nec] nunc D a 163 auditum bis] aditum a, additum P- 2 m. maur. 163 sua1] praem. bona D a 164 erat uita edit. 164 illius] ipsius edit. 164 sinu] sinum P D a 167 P2-3 X D temporalia ferebat deinde iterum lacuna in P1 169 sero] om. a maur. 169 a desideras] desiderans P2-3 169 deliciis] diuitiis a maur. 170-171 iacentem ... ille qui] om. p. homoeot. D a maur. 171 in] om. D a maur. 171 contemptu] contemptor D a maur. 171 Moyse P2, Moyse P3 172 prophetasque] prophetam a maur. 172 inridebas P2'3 173 non] om. a maur. 173-174 inrisisti P2'3 174 enim] eum a maur. 175-176 bona eius longe uides X 176 com P3 177 Quando] add. enim D a maur. 178 uidentur] uiderentur P2'3 178 remaneret] remanerit P2, remanere P3, remanerent a 178 tibi] ibi X 178-179 non posse tenere a maur. 181 est quippe a maur. 181 christiane] Christiana X 182 Nec] ne X maur. 182 possedeamus P2-3 183 ei] eius X 183-184 possedendas P2-3 186.188-189 mamona P2-3 188 uos] nos a maur.

SERMO XLI, 6-7

501

mona iniquitatis, id est, de lucris quae iniquitas uocat lucra. 190 Sunt enim lucra, quae iustitia uocat lucra : ipsa sunt in thesauris dei. Nolite contemnere pauperes, non habentes quo red¬ eant, non habentes quo intrent. Habent tabernacula, habent et aeterna. Habent quo frustra recipi optabitis, sicut diues ille, si non eos nunc in uestra receperitis, quia qui recipit ius195 turn in nomine iusti, mercedem insti accipiet ; qui recipit prophetam in nomine prophetae, mercedem prophetae accipiet ; et qui dederit uni ex minimis meis calicem aquae jrigidae tantum in nomine discipuli, amen dico uobis, non perdet mercedem suam. Fidem quippe possidet cum proximo in paupertate ipsius, 200 ideo bonis eius perfruetur. 7 Dicit tibi et dominus tuus, ipse dominus tuus, ipse qui cum diues esset, pauper factus est. Exponet tibi melius et solidius istam sententiam. Nam torte de illo paupere quern suscepisti in domum tuam, dubitat aliquando et haesitat animus 205 tuus, utrum uerax homo sit, an forte fallax simulator hypocrita. Titubat animus in facienda misericordia, quoniam cor inspicere non potes. Si ergo inspicere non potes, fac et cum malo, ut peruenias et ad bonum. Qui timuit ne semina sua in uias, in spinas, in lapides caderent, piger seminare hieme, esu210 riuit aestate. Verumtamen dicit tibi dominus tuus, de quo utique non dubitas si christianus es : ‘Ego propter te pauper factus sum, cum diues essem.’ Quia cum in forma dei esset quid ilia forma diuitius ? - non rapinam arbitratus est esse aequalis deo, sed semetipsum exinaniuit for mam serui acci215 piens - quid forma dei ditius ? quid forma serui pauperius ? — in similitudine hominum factus, habitu inuentus tit homo, humiliauit semetipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Adde adhuc. Sitiit in cruce, accepit po-

.

194-198 Matth. io, 41-42. 208-209 Cf. Luc. 8, 5-7.

199-200 Cf. Eccli. 22, 28. 211-212 Cf. 2 Cor. 8, 9.

202 Cf. 2 Cor. 8, 9. 212-218 Phil. 2, 6-8.

218-220 Cf. Ioh. 19, 28-30. P2-3 X D 189 id est] ideo enim X, nisi a 189 delucris P2, dulucris P3 189 iniquitas a uocat lucra] iniquitatis uocantur X 190 iustitia uocat lucra] iustitiae uocantur X 190 ipsa] praem. lucra X 191 contempnere P3 192 intrent] add. Habent quo intrent nulla auctoritate a maur. 194 receperitis] recipieritis P2 1 m., reciperitis P3 194 recepit P2-3 195-196 prophetam recipit D a maur. 195 recepit P2 1 m. 196 et] om. P3 199 quippe] quipe P2 1 m., quoque a maur. 199 ipsius] om. X, eius D a maur. 201 et tibi X 201 dom. tuus ipse] om. p. homoeot. D a maur. 202 Exponet] exponit D a maur. 204 dubita tale quando P3 204 aliquando] aliquantulum a maur. 204 esitat P3 205 simolator P2 1 m., simulator P3 207 Si ergo insp. non potes] om. p. ho?noeot. a maur. 208 et] 'om. X uias] uia P2'3 aesuriuit P2

208 ne] add. bona a maur. 208 sua semina a maur. 209 209 in spinas] add. aut X 209-210 esuriuit] praem. non P2'3, 211-212 factus sum pauper a maur. 212 Quia] qui X a maur.

P XT) a. 213 ]t diuitius non rapinam etc. resurgit P1 213 diuitius] ditius P2 2 m. maur., dicimus a 214 aequalis] aequalem X 215 diuitius] ditius P2 2 m. X maur., dicimus

a

218 sitit P2'3

216 similitudine]

similitudinem X maur.

217

oboediens

P

502

SERMO XLI, 7

turn, non a miserante sed ab insultante, et bibit acetum in 220 morte tons uitae. Noli aspernare, noli contemnere, noli dicere : ‘Ergo deus meus homo factus est ? Ergo deus meus occisus est, crucifixus est ?’ Etiam. Plane, ita, crucifixus est. Paupertas eius tibi commendatur. Longe a te fuit. Propinquauit tibi paupertate. Fidem posside cum proximo in paupertate 225 ipsius. Certe hie nusquam uacillat, nusquam caligat ilia sententia. Pro nomine proximi, accipe nomen Christi, et humilis accipe. Humilis enim congruis humili; altum humilis capis. Humilis accipe et intellege proximum - Prope est enim dominus his qui obtriuerunt cor - ut dicas in oratione tua : Sicut 230 proximum, sicut fratrem nostrum, ita complacebam. Vnum ergo uerbum, quod propheta addidit, proximum nominans - prophetica enim locutio aliquantulum fuerat tegenda sacramenti uelamine, ut desiderabilius quaereretur, ut suauius inueniretur - ubi ergo ille proximum nominauit, tu Christum nomina, 235 quia et ille Christum ita prophetice nominauit, et uide currentem illam liquidam sententiam et tamquam de fonte ueritatis irrigantem sitim tuam. Fidem posside cum Christo in paupertate ipsius, ut et bonis ipsius perfruaris. Quid est : Fidem posside cum Christo ? In eo quod propter te homo fac240 tus est, in eo quod de uirgine natus est, in eo quod accepit contumelias, quod flagellatus est, quod ligno suspensus, quod lancea uulneratus, quod sepultus, noli ista aspernare, non tibi incredibilia uideantur, et sic fidem possides cum proximo. Haec est enim paupertas eius. Quid est autem : ut et bonis eius 245 perfruaris ? Audi quia hoc uoluit, audi quia ideo in paupertate ad te uenit, audi uocem pauperis propter te domini dei tui ditantis te, uide quomodo bonis eius perfruaris si fidem cum eo in paupertate seruaueris : Pater, inquit, uolo ut ubi ego sum, et ipsi sint mecum. 224-225 Eccli. 22, 28. 228-229 Ps. 33, 19. Cf. Eccli. 22, 28. 243 Cf. Eccli. 22, 28. Ioh. 17, 24.

229-230 Ps. 34, 14. 244-245 Eccli. 22, 28.

237-238 248-249

P X D a 220 aspernare] aspemere P3, spernere D a, aspernari edit. 220 contempnere P 224 proximo] add. tuo a maur. 225 uaccillat P1 1 m., uaccilat 2 m. 225 ilia] ista a maur. 227 humilis2] humilem P 227 capis] cupes P1-2 1 m-, cupies P2 2 m., capes P3, cupis a maur. 230 conplacebam P 232 loquutio P 235 nominauit] add. tu Christum nomina e lin. praeced. repetitum a maur. 236 illam] om. a maur. 237 Christo] proximo P2-3 D, proximo tuo a 239 quod] quo X 240 quod1] quo X 240 quod2] quo X 241 contumilias P1 241 quod1-3] quo X 241 quod2] hie ita X cum ceteris 242 quod] quo X 242 aspernare] spernere D a maur. 243 incredebilia P1 243 uideantur] uidebantur P1 1 m- 2 1 m- 3 243 possides] posside P3 D a maur., possedes scr. P1 243 proximo] proem. Christo P2-3 246-247 ditantes P 247 fidem] fide P1-2 1 m- 3 248 inquid P1-2 249 mecum] add. Explicit X

XLII

Collections manuscrites : De alleluia (/l) n. 29 [24]. - Quinquaginta homiliae (Q) n. 30, en dependance de A. - De diuersis (D) n. 23, en dependance de Q. -Tripartite (Tr.) I, n. 28, en dependance de D.- Collectorium (Ro.) Ill, De eo quod dicit Isaias propheta, Quid mihi, en dependance de Tr. Principales editions : d’apres Q, Amerbach (1494), Froben-Crasme (1529), Louvain (1577), Ouinq. horn. 29 (sic). - Mauristes (1683) s. 42, d’apres les cinq mss. Q indiques ci-dessus au sermon xi. La collection antique De alleluia est k l’origine de toute la tradition. Cependant, par suite d’accidents survenus dans l’archetype de nos mss., le sermon est actuellement ampute du debut et soude au sermon 107 (cf. Rev. Bened., 57, 1947, p. 92) : ainsi en est-il dans les mss. A1'2 ; quant a A3-4, ils ont laisse tomber le frag¬ ment. S. Cesaire connaissait la collection De alleluia. C’est de cette source qu’il a tire le n. 30 de sa propre collection Quinquaginta homiliae, sans apporter au texte de graves modifications. Les le¬ mons de De diuersis denotent sa dependance a l’egard de Q. Chez les Mauristes, le sermon eut ete mieux a sa place dans la serie De uerbis domini. Lecture avait ete faite du ch. 1 d’lsaie (n. 1) et on avait chante le psaume 139 (n. 3). Aucune date n’a ete proposee. A

De alleluia, accord des mss. :

Q

A1

Paris B.N. lat. 13376 (ix) Saint-Germain-des-Pres, fol. 77-78.

A2

Darmstadt Landesbibl. 1489 (ix) (ms. execute a Corbie), fol. 44-44D

Saint-Jacques

de

Liege

Quinquaginta homiliae, accord des mss. : [1Q1

D

Lpinal B. Ville 7 (ix), ms. lacuneux, sermon manquant.]

Q2

Paris B.N. lat. 12202 (ix) Saint-Germain-des-Pres, fol. 64v-66.

Q3

Berlin Staatsbibl. Phill. 1677 (x) College de Clermont a Paris, origine inconnue, fol. 47v-49.

Q1

Valenciennes B.

Qb

Paris B.N. lat. 2721 (ix) Cathedrale de Reims, fol. 8t-ii.

Q6

Paris B.N. lat. 3799 (xiii) Colbert, Val-Secret, fol. 5iv-52v.

Ville 517 (x) Saint-Amand, fol. 88v-89.

De diuersis, ms. Troyes B. Ville 40, vol. X (xii) Clairvaux, fol. i64-i64y.

DE CAPITVLO EVANGELII VBI DICIT REMITTITE ET REMITTETVR VOBIS DATE ET DABITVR VOBIS Ego, fratres, uires paruas habeo, sed uerbum dei magnas habet. Valeat in cordibus uestris. Ergo et quod lente dicimus ualde auditis, si obedieritis. Tamquam per nubem suam, per Esaiam prophetam dominus tonuit. Si sensum habetis, expauistis. Manifeste enim dixit, nec expositorem habent ista necessarium sed factorem. Quo mihi, inquit, multitudinem saio crificiorum uestrorum ? Quis enim exquisiuit ista de manibus uestris ? Deus nos quaerit, non nostra. Sed sacrificium christiani est elemosina in pauperem. Hinc enim fit deus peccatis propitius. Nisi autem peccatis propitius fiat deus, quis remanet nisi reus ? Ab eis delictis et peccatis, sine quibus uita ista non 15 ducitur, mundantur homines per elemosinas. Quae sunt duorum generum, erogando et remittendo ; erogando quod habes bonum, remittendo quod pateris malum. Haec duo genera elemosinarum dominus magister bonus, qui uerbum breuiauit super terram, ut esset fructuosum et non onerosum, quam bre20 uiter fuerit complexus audite : Remittite, inquit, et remittetur uobis ; date, et dabitur uobis. Remittite et remittetur uobis, pertinet ad ignoscendum ; Date et dabitur uobis, pertinet ad erogandum. Ex ilia elemosina qua ignoscis homini nihil perdis. Ecce petit statim ueniam, ignouisti, nihil amisisti. Caritate 25 amplior domum redisti. Illud aliud genus elemosinarum, ubi iubemur erogare indigentibus, graue uidetur, quia quod quisque dederit, hoc ipsum quod dabit non habebit. 2 Equidem et hinc securos nos facit apostolus, qui dixit : Prout quisque habet, non ut aliis sit rejectio, uobis angustia. 30 Metiatur ergo quisque uires suas, non thesaurizare attendat in terra. Det, non perit quod dat. Non dico : Hoc non perit, sed 5

.

2-3 Luc. 6, 37. 10, 23 sec. LXX.

j22'0 D

9-11 Is. 1, 11. 18 Cf. Matth. 19, ;6. 18-19 Cf. Is. 20-21.21.22 Luc. 6, 37-38. 29 2 Cor. 8, 13.

1-3 Inscriptio ea est collectionis Q et uidetur fuisse etiam collectionis A (Cf. Explicit) ; De eo quod dicit Ysaias propheta : Quid mihi multitudinem sacrificiorum uestro¬ rum, et de capitulo euangelii, Remittite et remittetur uobis D 4-25 deficit A mancus 5 habet. Valeat] habere ualet D 5 Valeat] ualere j22-3 6 audios] audistis Q* D 1 m. 7 dom. ton. proph. jQ* 8 dixit enim Q3 8 nec] om.

Qfi 9 Quo] qui j25 14 peccatis et delictis edit. 14 peccatis inter et sine quibus ponunt codices qmmdani sententiam male cohaerentem,quam omnes editores praetermisermt: Remittite et remittetur uobis non mortalibus (add. dico fifi) nisi contemnatur (ita j23'4'B> nisi contemnantur D, nec tenentur dein aliquot uerba erasa ffifi, nisi conconnatur Qfi) 14 ista uita fit'-5 15-10 duorum generum] duo ele¬ mosinarum genera fifi' 20 remittetur] remittitur fi)5 23 qua] quia fifi 1 m. Afifi'e D 24 statim u. petit edit. 24 statim petit D 25 ]^ redisti. Illud aliud incipit A (om. redisti A2) 28 Equidem] Et quidem jQ3 D 29 aliis] alii D quisque] quique fifi, unus quisque edit. 31 terra] terram fifi

30

SERMO XLII, 2-3

505

dico : Hoc solum non perit. Alia uero quae non dcderis et abundant tibi, aut cum uiuis amittis, aut cum morieris dimittis. Deinde, fratres mei, tanta promissio quern non hortetur ? 35 Dimittite, inquit, et dimittetur uobis ; date, et dabitur uobis. Ouando dicit : Date et dabitur uobis, attende cui dicat, quis dicat. Homini dicit deus, mortali dicit inmortalis, mendico dicit tantus pater familias. Neque enim hoc nobis reuocaturus est quod dederimus. Inuenimus quern feneremus. Demus in 40 usuram, sed deo, non homini. Ei damus qui abundat, ei damus qui dedit quod demus. Et pro modicis rebus, pro friuolis, pro mortalibus, pro putribilibus, pro terrenis reddit aeterna, incorruptibilia, sine fine manentia. Quid nrulta dicturus sum ? Se promittit, qui promittit. Si amas ilium, erne ilium ab illo. 45 Et ut noueris te ipsi dare, audi ilium dicentem : Esuriui et dedistis manducare ; sitiui et* potum dedistis ; hospes fui et* suscepistis me ; nudus, et* uestistis ; aeger, uisitastis ; inclusus, uenistis ad me. Et dicent illi : Quando te uidimus in his necessitatibus constitutum, et ministrauimus tibi ? Et ille: Quando uni 50 ex minimis meis fecistis, mihi fecistis. Dat de caelo, accipit in terra. Ipse dat, ipse accipit. Quasi fenus traiectitium facis. Hie das, ibi recipis ; hie das res perituras, ibi recipis res sine fine mansuras. 3. Et quandocumque dicis deo : Libera me domine ab homine 55 malo - hoc enim modo cantauimus - scio enim quo gemitu dicas : Libera me domine ab homine malo. Quis enim in isto saeculo non patitur aliquem hominem malum ? Quando ergo hoc dicis deo : Libera me domine ab homine malo, sicut totis praecordiis dicis, sic intentis oculis te prius attende. Libera 60 me domine ab homine malo. Fac respondisse tibi deum : ‘A quo?' Dicturus es a Gaio, a Lucio, a nescio quo quern pateris.

35.36 Luc. 6, 37-38.

45-49 Matth. 25, 35-37.

49-50 Matth. 26, 40.

54-

55.56.58.59-60 Ps. 139, 1.

A 02~r> D 33 morieris] moreris Q (commoreris jg2) mattr. 34 tanta] add. est jg3'4 2 0 34 quem non] quae nos .g3'4’6, quo nos jg2 maur. 34 hortetur] hortatur jg2, add. adtendite jg2 maur. 36-37 quis dicat] om. jg2'5 maur., ante cui dicat jg6 D {add. et D) 37 dicat] dat jg4 37 mendico] amendico jg2'3, a mendico jg4, amen dico uobis Q6 38 nobis] om. Q D maur. 39 dederimus] dedimus Q D maur. 42 mortalibus] add. pro temporalibus D 42 reddit] dabit D, om. Q maur. 44 erne] praem. et Q_3 45 ipsi] ipse £?6 45 Esuriui] add. enim A1 46 dedistis1] dedisti Q& 1 m., add. mihi Q 40 et1] *om. Q D 46 dedistis2 {add. mihi) potum edit. 46 dedistis2] om. jg4 46 et2] *om. jg D 47 susce¬ pistis] suscepisti jg5 47 nudus] add. fui edit. 47 et] *om. jg D 47 uestis¬ tis] add. me A2 maur. 47 aeger] add. et ^4 47 uisitastis] add. me edit. 47 inclusus] add. et A 51 traiectitium] traiectiuum ^l1 52 recipis bis] recipias Qz edit.

55 cantauimus] cantabimus Q“

59 attende] add. die D

60 tibi resp.

506

SERMO XLII, 3

Et respondet tibi: 'De te mihi nihil* dicis ? Si ab homine malo libero te, prius es liberandus a te ipso. Te ipsum pateris ma¬ lum, noli te ipsum pati malum’. Videamus si inuenit quid tibi 65 faciat alter malus. Quid tibi faciat malus ? Tu noli esse malus. Non tibi dominetur auaritia tua, non te calcet concupiscentia tua, non te trituret ira tua. Isti hostes interiores tui qui sunt ? Tu ipse. Non tibi aliquid faciant. Videamus quid tibi tacit uicinus malus, patronus malus, potens malus. Videamus quid 70 tibi tacit. Iustum te inueniat, fidelem te inueniat, christianum te inueniat : quid tibi facturus est ? Quod Stephano iudaei fecerunt ? Faciendo malum miserunt ad bonum. Ergo quando oras ut liberet te deus ab homine malo, attende te. Noli tibi parcere. Te a te liberet. Quomodo a te te liberat ? Dimittendo 75 peccata, donando merita, dando tibi uires pugnandi aduersus concupiscentias tuas, inspirando uirtutem, donando menti tuae caelestem delectationem qua omnis terrena delectatio superetur. Haec tibi cum praestat deus, liberat te a te, et securus expectas in huius saeculi malis tamen transituris, cum 80 eis bonis uenturum dominum tuum quae transire non possunt. Satis sint uobis. Videtis certe, quia nescio quomodo ego inualidus accedo, et loquendo fortis fio. Tantus est mihi animus, tanta intentio in profectu uestro. Operarius enim in agro fructum sperans, minus sentit laborem. Scitis fructum mei qui 85 sint, ut uobiscum sim, et omnes simus fructus dei. Amen. 71-72 Cf. Act. 7, 57-60.

73 Cf. Ps. 139, 1.

A j22*® D 62 respondet] respondebit D 62 * nihil mihi jg D maur. 63 Te ipsum] om. Q D maur. 64 uideamus] praem. et D 64 inuenit] add. in te jg3'4’6 D maur., add. te jg2'5 64 quid] quod jg3-4-6 65 Quid] quicquid A2 66 tua] om. jg D maur. 67 tua1] om. jg3 67 qui] quidem jg2, quidam D, om. J24-6 maur. 68 faciant] facias jg D maur. 70 inueniat1] inueniet et A1 70 inueniat2] inueniet A1 71 inueniat] inueniet A1 73 oras] petis jg2 maur., dicis D, om. J23 73 ut] om. jg4 73 attende A 73 te2] tibi jgfi 74 te a te j26 edit. 74 te3] om. jg2 76 donando] dando maur. 77 delectationem] dilectionem jg3'4 78 cum tibi maur. lou. 79 tamen] tam jg3-6, om. jg2-4-6 maur. 79 transituris] transitoriis jg D maur. 80 mum] om. jg D maur. 81 Satis] praem. Haec jg6 (Haec sint u. satis) D 81 uobis] nobis jg4 83 enim] om. D 84 minus] minimum £)*•* 1 m84 Scitis] sitis Q D maur. 84-85 qui sint] om. jg2'3'4'8 maur. 85 Amen] om. jg2'5 D maur., add. Explicit sermo de capitulo euangelii A1, add. Explicit A2

XLIII Collection nianuscrite De uerbis apostoli (V) n. 27. - Collectorium (.Ro.) IV, De uerbis beati Petri, Audiuimus uocem, en dependance de V. Principales editions : d’apres V Amerbach (1494), Froben-ltrasme (1529) De uerbis apostoli 27. - Vlimmerius (1564) s. 115, probablement d’apres un homiliaire liturgique, texte dependant de V. Louvain (1577) De uerbis apost. 27, d’apres V. - Mauristes (1683) s. 43, d’apres les dix-sept mss. V indiques dans la notice du sermon XXVI.

S. Gregoire le Grand, Homil. in euang. II, 29, n. 2, reproduit presque mot pour mot un passage du n. 4 : “Habemus... ipsum esse cum lignis et lapidibus, etc.” - Florus i Cor. 1 : De uerbis epistolae beati Petri, extrait tire d’un ms. V. Le texte repose fondamentalement sur une copie unique, effectuee au vme siecle par l’auteur de la collection De uerbis apostoli. Aucune date n’a ete proposee. V

De uerbis apostoli, accord des mss. : V1

Rome Vat. lat. 474 (ix) Loup de Ferrieres, Saint-Vivant-sous-

Vergy, fol. I52v-i54v. [F*

Orleans B. Ville 164 (ix), sermon omis.]

V3

Saint-Omer B. Ville 268 (ix) Saint-Bertin, fol. 95-98.

V4

Vendome B. Ville 40 (xi) Trinite, fol. i84-i85v.

Vs

Dijon B. Ville 143 (xi) Citeaux, fol. 2i9-22ov.

[F6

Paris B.N. lat. 2018 (xii-xiii), sermon omis.]

F7

Paris B.N. 12200 (xii-xiii) Saint-Maur-des-Fosses, fol. 144-145.

DE VERBIS BEATI PETRI APOSTOLI AVDIVIMVS VOCEM DELATAM DE CAELO HIC EST FILIVS MEVS DILECTVS ET HABEMVS CERTIOREM PROPHETICVM SERMONEM 5

Initium bonae uitae, cui uita etiam aeterna debetur, recta tides est. Est autem tides credere quod nondum uides, cuius fidei merces est uidere quod credis. Tempore igitur fidei tamquam tempore sementis non deficiamus, et usque in finem non deficiamus, sed perseueremus, donee quod seminauimus meio tamus. Cum enim auersum esset genus humanum a deo et iaceret in delictis suis, sicut creatore opus habebamus ut essemus, sic saluatore ut reuiuisceremus. Iustus deus damnauit hominem, misericors deus liberat hominem. Deus Israel ipse dabit uirtutem et fortitudinem plebi suae. Benedictus deus. Sed 15 accipiunt credentes, non accipiunt contemnentes. 2 Nec de ipsa tide tamen ita gloriandum est, quasi aliquid nos possimus. Non enim tides nihil est, sed magnum aliquid ; quam si habes, profecto accepisti. Quid enim habes, quod non accepisti ? Videte, karissimi, unde domino deo gratias agatis, 20 ne in aliquo dono eius ingrati remaneatis, et propter hoc quod ingrati estis, quod accepistis perdatis. Laus fidei explicari a me nullo modo potest, sed a fidelibus cogitari potest. Porro si ex aliqua parte ut dignum est cogitetur, quis digne cogitet quam multis donis dei ipsius praeferatur ? Et si minora dona dei in 25 nobis debemus agnoscere, quanto magis illud quod ea superat debemus agnoscere ? 3. A deo debemus esse quod sumus. Quia non nihil sumus, a quo nisi a deo habemus ? Sed sunt et ligna, sunt et lapides, a quo nisi a deo ? Nos ergo quid plus ? Non uiuunt ligna et 30 lapides ; nos autem uiuimus. Sed adhuc nobis idipsum uiuere cum arboribus frutectisque commune est. Dicuntur enim et uites uiuere. Nam si non uiuerent, non scriptum esset : Occidit in grandine uineas eormn. Viuit, cum uiret; arescit, cum moritur. Sed uita ista non habet sensum. Quid nos amplius ? 35 Sentimus. Quinquepertitus corporis notus est sensus. Videmus, audimus, olfacimus, gustamus, tactu etiam per totum corpus nostrum mollia diiudicamus et dura, aspera et lenia, calida et

.

2 2 Petr. 1, 18. 13-14 Ps. 67, 36.

1.3.4.5.7

4.4

3 2 Petr. 1, 17. 18-10 1 Cor. 4, 7.

4 2 Petr, i, 19. 32-33 Ps. 77, 47.

8-!) Cf. Gal. 6, 9.

Jnscriptio, non omnino genuina, ea est collectionis De uerbis apostoli

5 uita]

uia V6 1 m. 10 auersum] aduersum V3'7 11 delictis] deliciis V1'* 14 plebi] plebis V3'5 20 remaneatis] maneatis edit. 21 a me expl. V* 22 nullo] ullo V* 22 potest1] praem. a me non V1 22 cogitari] cogitare V3 24 dei dona edit. 27 Quia] add. quod V7 maur. 27 nihil non V7 1 m. 28 nisi a deo a quo V7 29-30 lap. et ligna V7 31 frutetisque migne 31 Dicuntur] dicunt V3 33 uiret] uiueret V3-5 1 m■ 37 et2] om. V*'7

SERMO XLIII, 3-4

509

frigida. Est ergo in nobis sensus quinquepertitus. Sed hunc habent et bestiae. Habemus ergo aliquid amplius nos. Et 40 ista tamen quae enumerauimus, fratres mei, si consideremus in nobis, quantam de his gratiarum actionem, quantam creatori laudem debemus ? Sed tamen amplius quid habemus ? Mentem, rationem, consilium, quod non habent bestiae, non habent uolucres, non habent pisces. In eo facti sumus ad ima45 ginem dei. Denique ubi scriptura narrat quod facti sumus, ibi subiungit ut nos pecoribus non solum anteponat, sed et praeponat, id est, ut ea nobis subiecta sint : Faciamus, inquit, hominem ad imaginem et similitudinem nostram, et habeat potestatem piscium marts et uolatilium caeli et omnium pecorum 5° et serpentium quae repunt super terram. Vnde habeat potestatem ? Propter imaginem dei. Vnde quibusdam dicitur increpando : Nolite esse sicut equus et mulus, quibus non est intellectus. Sed aliud est intellectus, aliud ratio. Nam rationem habe¬ mus et antequam intellegamus, sed intellegere non ualemus, 55 nisi rationem habeamus. Est ergo animal rationis capax, uerum ut melius et citius dicam animal rationale, cui natura inest ratio, et antequam intellegat iam rationem habet. Nam ideo uult intellegere, quia ratione praecedit. 4. Hoc ergo unde bestias antecedimus maxime in nobis 60 excolere debemus et resculpere quodam modo et reformare. Sed quis poterit, nisi sit artifex qui formauit ? Imaginem in nobis dei deformare potuimus, reformare non possumus. Ha¬ bemus ergo, ut cuncta breuiter retexamus, ipsum esse cum lignis et lapidibus, uiuere cum arboribus, sentire cum bestiis, 65 intellegere cum angelis. Diiudicamus ergo oculis colores, auribus sonores, naribus odores, gustatu sapores, tactu calores, intellectu mores. Intellegi omnis homo uult; intellegere nemo est qui nolit ; credere non omnes uolunt. Dicit mihi homo : ‘Intellegam ut credam’. Respondeo : Crede ut intellegas. Cum 70 ergo nata inter nos sit controuersia tabs quodam modo, ut ille mihi dicat : ‘Intellegam ut credam’, ergo ei respondeam : Immo crede ut intellegas, cum hac controuersia ueniamus ad iudicem, neuter nostrum praesumat pro sua [parte sententiam. Quern iudicem inuenturi sumus ? Discussis omnibus homini75 bus, nescio utrum meliorem iudicem inuenire possimus, quam

44-45 Cf. Gen. i, 27.

p^i.3.4.5.7

43

47-50 Gen. 1, 26.

bestiae] add. quod Vi

47 nobis ea V8

est] om. V3

52-53 Ps. 31, 9.

46 nos] add. de V1

46 peccoribus

V3 1 m- 5

49 uolatilium] uolatilibus V3 49 peccorum K3,4’5,7 53 54 sed] om. V7 56 ut] om. V3'5 1 m• 58 ratione] ratio maur.

61 poterit] poterat V3 gustatu] gustu V3'5 2 m-

61 sit] adsit V8 66 sonores] sonora V7 66 67 Intellegi] intellige edit. 67-68 Omnis h. uult

intelligere, nemo est qui nolit edit.

70 nata] natura I' 4

70 controuersia]

controuersiae K4 35

AUG.

XL!

510

SERMO XLIII, 4-6

hominem per quem loquitur deus. Non eamus ergo in hac re et in hac controuersia ad litteras saeculares, non inter nos iudicet poeta, sed propheta. 5. Beatus apostolus Petrus cum duobus aliis Christi domini 80 discipulis Iacobo et Iohanne in monte cum ipso domino constitutus audiuit uocem delatam de caelo : Hie est filius mens dilectus, in quo bene complacui. Ipsum audite. Quod commendans memoratus apostolus in epistola sua dixit : Hanc uo¬ cem nos audiuimus de caelo delatam cum essemus cum illo in 85 sancto monte. Et cum dixisset: Hanc uocem nos audiuimus de caelo delatam, subiunxit atque ait : Et habemus certiorem propheticum sermonem. Sonuit uox ilia de caelo, et certior est propheticus sermo. Attendite, karissimi, adiuuet dominus et uoluntatem meam et expectationem uestram, ut dicam quod 90U0I0, quomodo uolo. Quis enim nostrum non miretur delata uoce de caelo certiorem propheticum sermonem ab apostolo dictum esse ? Certiorem sane dixit, certiorem, non meliorem, non ueriorem. Tam enim uerus ille sermo de caelo, quam sermo propheticus, tarn bonus, tarn utilis. Quid est ergo, certiorem, 95 nisi in quo magis confirmetur auditor ? Quare hoc ? Quoniam sunt homines infideles, qui sic detrahunt Christo, ut dicant eum magicis artibus fecisse quae tecit. Possint ergo infideles etiam illam uocem delatam de caelo, per coniecturas humanas et illicitas curiositates ad magicas artes referre. Sed prophetae antea 100 fuerunt, non dico ante istam uocem, sed ante Christi carnem. Nondum erat homo Christus, quando misit prophetas. Quisquis eum dicit magum fuisse, si ergo magicis artibus fecit ut coleretur et mortuus, numquid magus erat antequam natus ? Ecce quare ait apostolus Petrus : Habemus certiorem 105 propheticum sermonem. Vox de caelo, qua fideles admoneantur ; propheticus sermo, quo infideles conuincantur. Intelleximus, quantum mihi uidetur, karissimi, quare dixerit apostolus Petrus : Habemus certiorem propheticum sermonem, post uo¬ cem de caelo delatam. no 6. Et ipsa quanta Christi dignatio ? Petrus iste qui sic lo¬ quitur piscator fuit, et modo magnam laudem habet orator, si potuerit ab illo intellegi piscator. Propterea primis christia-

79-81 Cf. Matth. 17, 1. 81-82 Matth. 17, 5 ; 2 Petr. 1, 17. 83-85.85-86 2 Petr, i, 18. 86-87 2 Petr. 1, 19. 101-105.108 2 Petr. 1, 19.

.3.4.5.7 82 in quo] add. mihi F4 85 monte sancto maur. 91-92 ab apost. dictum esse sermonem F6 93 ille uerus F7 93 de caelo] add. est F7 96 Christo] om. V3 97 maicis F3 97 quae] quod F6 97 Possint] possent F1 2 m4 2 m. s 2 m. maur, 99 maicas V1 1 m. 99 antea] ante F7 maur. 102 magum] magnum F1 1 m. 107 dixerit] dixit F1 110 Christi quanta edit. 112 primis] primus F3

SERMO XLIII, 6-8

511

nis loquens apostolus Paulus ait : Videte uocationem uestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi 115 potentes, non multi nobiles. Sed infirma mundi elegit deus ut confundat fortia, et stulta mundi elegit deus ut confundat sapien¬ tes, et ignobilia mundi et contemptibilia elegit deus et ea quae non sunt tamquam sint ut ea quae sunt euacuarentur. Si enim eligeret Christus primitus oratorem, diceret orator : ‘Eloquentiae 120 meae merito electus sum’. Si eligeret senatorem, diceret sena¬ tor : ‘Dignitatis meae merito electus sum’. Postremo, si prius eligeret imperatorem, diceret imperator : ‘Potestatis meae merito electus sum’. Quiescant et differantur isti paululum, quiescant, non omittantur, non contemnantur, sed aliquan125 tulum differantur, quo possunt gloriari de semetipsis in semetipsis. ‘Da mihi’ inquit ‘ilium piscatorem, da mihi idiotam, da mihi imperitum, da mihi eum, cum quo non dignatur loqui senator, nec quando emit piscem. ‘Ipsum’ inquit ‘da. Hunc si impleuero, manifestum erit quod ego facio. Quamquam et 130 senatorem et oratorem et imperatorem ego sum facturus : quandocumque facturus ego et senatorem, sed certius ego piscatorem. Potest senator gloriari de semetipso, potest orator, potest imperator. Non potest nisi de Christo piscator. Veniat propter docendam salubrem humilitatem. Prius ueniat pisca135 tor. Per ipsum melius adducitur imperator’. 7 Mementote ergo piscatorem sanctum, iustum, bonum, Christo plenum, ad cuius missa per mundum retia capiendus cum ceteris etiam populus iste pertinuit. Ergo mementote eum dixisse : Habemus certiorem propheticum sermonem. Da mihi 140 ergo ad illam controuersiam iudicem prophetam. Quid inter nos agebatur ? Tu dicebas : ‘Intellegam ut credam’. Ego dicebarn : ‘Vt intellegas crede’. Nata est controuersia, ueniamus ad iudicem, iudicet propheta, immo uero deus iudicet per pro¬ phetam. Ambo taceamus. Quid ambo dixerimus, auditum est. 145 ‘Intellegam’ inquis ‘ut credam’. ‘Crede’ inquarn ‘ut intelle¬ gas’. Respondeat propheta : Nisi credideritis, non intellegetis. 8. Putatis autem, karissimi, nihil dicere etiam ilium qui dicit : ‘Intellegam ut credam’ ? Quid enim nunc agimus, nisi ut credant, non qui non credunt, sed qui adhuc parum crei5odunt ? Nam si nullo modo credidissent, hie non essent. Fides eos adduxit, ut audiant. Fides eos fecit praesentes uerbo dei, sed ipsa fides quae germinauit irriganda est, nutrienda est,

.

113-118 I Cor. Is. 7, 9. I71.3.4.6.7

1, 26-28.

126 inquit : sc. Deus.

139

2

Petr. 1,

19.

146

115 deus] om. V3 119 diceret] diceretur V3 123-124 paululum quiescant edit. 125 quo] qui Vh maur. 125 possunt] possint V7 127 da m. im¬ peritum] om. Vi 127 dignatur] indignatur V3 131 facturos V11 m. 131 certius] certus V1 134 humilitatem salubrem edit. 135 ipsum] seipsum V3 138 populus] apostolus V3

512

SERMO XLIII, 8-9

roboranda est. Hoc est quod agimus. Ego, inquit, plantain, Apollo rigauit, sed deus incrementum dedit. Itaque neque qui 155 plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus. Loquendo, hortando, docendo, suadendo plantare possumus et rigare, non autem incrementum dare. Nouerat autem ille cum quo loquebatur, qui fidei suae germinanti et adhuc tenerae et adhuc infirmae et ex magna parte titubanti, 160 non tamen nullae fidei, sed alicui fidei adiutorem orabat, cui dicebat : Credo domine. 9. Modo cum euangelium legeretur, audistis : Si potes credere, ait dominus Iesus patri pueri, si potes credere, omnia possibilia sunt credenti. Et ille intuens semetipsum, et positus 165 ante semetipsum, non habens temerariam confidentiam, sed prius discutiens conscientiam, uidit in se esse aliquam fidem, uidit et titubationem. Vtrumque uidit. Vnum se habere confessus est, et altero adiutorium postulauit. Credo, inquit, domine. Quid sequebatur, nisi: ‘Adiuua fidem meam' ? Non 170 hoc dixit. Credo domine. Video hie aliquid unde non mentior. Credo, uerum dico. Sed uideo hie etiam nescio quid, quod mihi displiceat. Stare uolo, sed adhuc nuto. Stans loquor, non cecidi, quia credo. Sed tamen adhuc nuto : Adiuua incredulitatem meam. Ergo, karissimi, et ille quern contra me constitui, 175 et propter cuius controuersiam inter nos natam prophetam iudicem postulaui, non nihil dicit etiam ipse, cum dicit : ‘Intellegam ut credam’. Nam utique modo quod loquor, ad hoc loquor ut credant qui nondum credunt. Et tamen nisi quod loquor intellegant, credere non possunt. Ergo ex aliqua 180 parte uerum est quod ille dicit : ‘Intellegam ut credam’, et ego qui dico, sicut dicit propheta : ‘Immo crede ut intellegas’, uerum dicimus, concordemus. Ergo intellege ut credas, crede ut intellegas. Breuiter dico quomodo utrumque sine controuersia accipiamus. Intellege, ut credas, uerbum meum ; crede, 185 ut intellegas, uerbum dei.

153-156 1 Cor. 3, 6-7. 161 Marc. 9, 23. 170 Marc. 9, 23. 173-174 Marc. 9, 23.

162-164 Marc. 9, 22.

168-169.

pa.3.4.5.7 KJ8 altero] alterum V3, alteri maur. lou.fr. 170 Video hie] uidet his Vx 1 m., uidet hie Vs, uidetis V1 2 m- 4 170 mentior] menciar V5 172 nuto] nutu V3, nutor V4 1 m. 176 ipse] ipsum V1 2 m. 177 quod] quo V1 177-178 ad hoc] adhuc V7 178 credant] om. Vs 178 nondum] dum V3 182 intellege] intellegere V3 185 uerbum dei] add. Explicit V3

XLIV Ce sermon, connu uniquement par la collection Quinquaginta homiliae n. 37, offre un nouvel exemple du traitement regrettable que S. Cesaire infligeait a certains sermons de S. Augustin. Voici le jugement que Dom G. Morin porte a son sujet : “Maxima pars (n. 1-7) constat ex frustis utrumque simul congestis [cuiusdam] deperditi sermonis Augustini... Quibus addita est conclusio, non ex Caesario accepta, ut Maurini opinati sunt, immo ab ipso Caesario conscripta.” Le sermon occupe le n° 142 parmi ceux de Cesaire (edit. Morin, 1937, p. 556-560).

XLV Collections manuscrites : De bono coniugali (C) n. 12. - Cluny (X) n. 21, en dependance de C. Principales editions : Sirmond (1631) s. 12, sans indication du ms., mais celui-ci etait probablement notre C3. - Mauristes (1683) s. 45, d’apres un ms. Colbert (ci-dessous 8). La tradition a pour uniqueorigine la collectionDe bono coniugali, vraisemblablement etablie par S. Cesaire. Ce recueil s’est propage en deux directions. D’une part, le ms. C1, copie en Italie au vievne s. et bientot passe a Lorsch, a donne naissance, moyennant des intermediates, aux mss. C3'4’5; d’autre part, en France, le ms. C2. De la branche a laquelle appartient ce dernier, sont sortis X et a, etroitement apparentes. Les mss. /S y 8, etrangers au groupe X a, pourraient bien deriver de C2 corrige par une seconde main. Possimus X6. 66 : Ex eo quod ait Esaias : Qui autem dediti mihi erunt possidebunt terram et hereditabunt montem sanctum, meum, et de apostolo : Has ergo promissiones habentes carissimi, et cetera. Dans le Catalogue de Possidius, le sermon fait partie d’un groupe (n. 6467 = sermons 5.6.45.137), que l’on retrouve tel quel dans la collec¬ tion C. Suivant Kunzelmann (p. 443), le sermon serait des annees 408-411. C

De bono coniugali, accord des mss. : Vat. Pal. lat. 210 (vi-vii) Italie, Lorsch, fol. 215^-224. La seconde main parait contemporaine.

C1

Rome

C2

Paris B.N. n.a.l. 1448 (ix) Cluny, fol. I70v-i76.

C3

Berlin Staatsbibl.

C4

Gand B. Univ. 292 (x) Saint-Maximin de Treves, pages 38-50.

C5

Bruxelles B.R. 10615-10729 (xii) Nicolas de Cues, fol. 3v-4r.

Phill. 1712 ( ? venu de Metz), fol. 30^-39.

(x) College de Clermont a

X

Cluny, ms. Bruxelles B.R. 14920-22 (xi), fol. 58^-62^.

a

Paris B.N. lat. 16854 (xii) Saint-Cyran, fol. i99v-202v.

Paris

j3

Grenoble B. Ville Chartr. 9 (xiii) Grande-Chartreuse, fol. i887-i92v'.

y

Londres B.M. add. 10942 (xii) La Charite, fol. 65T-69V.

S

Paris B.N. lat. 1974 (xiv) origine inconnue, fol. 323y*326.

DE EO QVOD IN ESAIA SCRIPTVM EST QVI AVTEM DEDITI MIHI ERVNT POSSIDEBVNT TERRAM ET INHABITABVNT MONTEM SANCTVM MEVM 5 ET EX APOSTOLO HAS ERGO PROMISSIONES HABENTES CARISSIMI MVNDEMVS NOS AB OMNI COINQVINATIONE CARNIS ET SPIRITVS PERFICIENTES SANCTIFICATIONEM IN TIMORE DEI io

15

20

25

30

In omnibus lectionibus quas recitatas audiuimus, si animaduertit caritas uestra primam lectionem Esaiae prophetae quia omnia quae lecta sunt nec meminisse nec dicere possumus — recentissinrum arbitror residere potuisse in cordibus uestris quo conclusit lector: Qui autem dediti mihi erunt, possidebunt terrain, et inhabitabunt montem sanctum meum. Deinde ascendit apostolica lectio et inde coepit : Has ergo promissiones habentes, carissimi, mundemus nos ab omni coinquinatione carnis et spiritus, perficientes sanctificationem in timore dei. Procurante diuina misericordia, quae nos regit et quae nobis esurientibus escas praeparat, non solum corporum reficiendorum, propter quas tacit oriri solem super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos, sed etiam propter famem cordis nostri quam patimur in hac heremo et morimur nisi manna pluat, mensam ergo suam nobis praeparans dominus, nulla humana industria procurante, quod ipse nouit, factum est ut se lectiones sic sequerentur, ut in Esaia promitteretur nobis aliquid, in apostolo autem diceretur : Has ergo promissiones habentes, carissimi, mundemus nos ab omni coin quinatione carnis et spiritus, perficientes sanctificationem in timore dei, quasi una lectio esset prophetae et apostoli. Quid enim ait apostolus ? Has ergo promissiones haben¬ tes, carissimi, et ibi non est dictum quas promissiones, non

2-4 Is. 57, 13. 20 Cf. Ps. 145, 7. 31-32 2 Cor. 7, 1.

CX a

g

y 8

6-9 2 Cor. 7, 1. 14-15 Is. 57, 13. 16-19 2 Cor. 7, 1. 21-22 Cf. Matth. 5, 45. 24 Cf. Deut. 8, 16. 28-30.

1-9 Inscriptio omni parte genuina uidetur

1 In Hesaia quod scribtum est C1 ;

in Esaia quod C3-4'5; De hoc quod X; Ex eo quod ait Ysaias g y ; De eo quod ait Ysaias 8 2 erunt] erant C2 1 rn. ; erunt mihi C3 5 et] om. C2 1 m. ; et de uerbis apostoli in epistola ad Corinthios secunda. Has ergo g y 9 om. X a ; perficientes] proficientes 8 10 recitatas] recitas C2 1 m- 3 11 Esaiae] ita scr. fere semper codices antiquiores 14 autem] enim 8 15 inhabitabunt] habitabunt in C2, habitabunt X a 16 ascendit] accessit X a 16 inde] deinde C5

21 reficiendorum] perficiendorum C2 1 m. a 21 quas] quos X 21 oriri facit edit. 21 facit] fecit C3 23 nostri] uestri C3 23 hac] oi?i. C3 23 eremo 8 maur. 24-25 praeparans dominus] praeparante domino g y 8 maur. 25 quod] quid a g maur. 26 in] om. a 29 coinquinatione] inquinatione C3 g 1 m.

30 prophetae] prophetiae aim.

31 Quid] quod g y

516

SERMO XLV, 1-2

quia non ibi sunt, sed quia non inde coepit lector, et tamquam quaerebat animus auditoris de quibus promissionibus dicat 35 apostolus : Has ergo promissiones habentes, carissimi, mundemus nos ab omni coinquinatione carnis et spiritus. Magnum enim negotium nobis imponitur, et non paruus labor, mundare nos ab omni coinquinatione carnis et spiritus. Et nemo suscipit hunc laborem, nisi audiat promissionis mercedem. Cum ergo 40 laborem mundationis carnis et spiritus nemo suscipiat, nisi praemio inuitatus, nescio quomodo factum est, ut lector ab indictione laboris inciperet et a promissione mercedis non inciperet, sed deus qui noluit fraudare auditorem intentum. Si forte dubitabat suscipere laborem mundationis carnis et 45 spiritus quia non audierat mercedem, armet se ad principium lectionis apostolicae. Promissiones autem si quaerit, attendat ad finem lectionis propheticae. Vbi enim finiuit prophetica lectio, ibi est promissio ; unde coepit lectio apostoli, ibi est operis indictio. 50 2 Erigamus ergo nos, et mundemus ab omni coinquinatione carnis et spiritus, has promissiones habentes. Quas promissio¬ nes ? Qui autem mihi dediti erunt, dicit dominus per Esaiam, possidebunt terram, et inhabitabunt montem sanctum meum. Has ergo promissiones habentes, mundemus nos ab omni coin55 quinatione carnis et spiritus. Dicet aliquis : ‘Et propterea me mundabo a coinquinatione carnis et spiritus, ut possideam terram et inhabitem montem ?’ Procul dubio quaerendum quid sibi uult possessio terrae et montis habitatio, ne forte sperent homines latas possessiones se accepturos, et non finiant 60 cupiditatem sed differant, immo augeant, et contemnant parua putantes se de ipso genere accepturos esse maiora. Quis enim non contemnat unam centuriam, si illi promittatur quia possessurus est centum ? Aut quis non contemnat delicias unius prandii, forte pauperioris et frugalioris, si dicatur ei :

.

35-36 2 Cor. 7, 1.

CX a fi y 8

52-53 Is. 57, 13.

54-55 2 Cor. 7, 1.

34 auditoris] om. film. 34 promissionibus] om. film. 36 enim] om. C3 37 et] quia 8 37 non paruus] magnus C5 38 suscipit] suscepit C3 40 nemo] praem. et C5 42 inciperet laboris a 42-43 et a promissione m. n. inciperet] om. p. homoeot. X 42 mercedes C1 1 m. 42-43 inceperat C1 1 m. 43 qui] om. C2 2 m. fi y 8 maur. 43 intentum] bis add. suum a 45 quia] qui edit., add. autem C3, add. item C41 m- 6 46-47 apostolicae ... lectionis] om. p. homoeot. C3 X a fi y 8 46 promissionis C1 48 lectio apostoli] apostolica lectio fi y maur., apostoli lectio 8 48 ibi] ubi C3 50 mundemus] add. nos X 2 m. 52 dediti mihi a 52 dominus] deus C1 1 m. 55 Dicet] dicit a y maur. 55 Et2] om. Cb 57 inhabitem] inhabitantem C3-4 1 m58 sibi] om. fi 60 contemnant] contemnat C1 61 accepturos] om. X 1 m., adepturos in marg. 2 m. 62 unamam C1 1 m. 62 promittatur] promittitur C3'4'6 63 delicias] deliciis C2 1 tn.

SERMO XLV, 2

517

‘Nisi te continueris, non uenies ad illam cenam latissimam et opimam’? Qui sic continent a quibusdam praesentibus, non finiunt cupiditates. Sed quia maiores sunt cupiditates, timendo ne perdant quod amplius desiderant, ea quae minora sunt contemnunt. Ipsa est tamen cupiditas. Numquid non est aua7°rus qui contemnit centum folles, ut acquirat mille ? Non tibi uideatur iam finisse auaritiam, quia inuenisti eum contemnentem folles centum. Mille cogitat, ideo centum contempsit. Sunt homines, qui obsequuntur plerumque senibus filios non habentibus, et contemnunt in illis multa, sed maiora ex ipsis 75 sperant. Istos misericordes putamus, an cupidos ? Ideo plus probantur filii pauperum, quando obsequuntur parentibus pauperibus, quia pietas illos ducit, non merces. Filii autem diuitum quando obsequuntur parentibus suis, non probatur pietas, et si est, latet, quia et si uidetur a deo, ab hominibus 80 uideri non potest. Adeo et ipsi parentes male sentientes ple¬ rumque de filiis suis, cum putant quia propter pecuniam illis obsequuntur filii sui, cum expediat aliquando filiis eorum ut emancipentur a parentibus, exigit forte aliquod commodum uxorem ducturus, aut perueniendi ad aliquem honorem, ut 85 donent illi res suas, et dicunt : ‘Non donabo, nam iam non mihi obsequetur’. Qualem sententiam tulit de* filio suo, quia ad pecuniam illi obsequitur, non attendens paternam caritatem ! Si ergo times ne accepta pecunia non tibi obsequatur filius tuus, non est amabilis pietas, sed uenalis. Quanto melior filius 90 pauperis, filius aliquando senis aerumnosi et egentis, qui nihil expectans a patre suo, quia non habet quod ei dimittat, laboribus et aerumna sudoris pascit patrem suum ! Aliquando et filii diuitum attendentes timorem dei, non quia expectant aliquid a parentibus suis, sed quia parentes sunt et genuerunt et 95 educauerunt, et deus praecepit dicens : Honora patrem tuum et matrem tuam, ideo obsequuntur. Sed latet affectus, ubi propositum est praemium. Eo autem isti acceptiores sunt apud deum, quia mentem ipsorum non possunt uidere homines, et deus solus uidet, nec laudari ab hominibus possunt, sicut 100 lob qui colebat deum. Putauerunt enim daemones, quod 65

95-96 Exod. 20, 12.

C a

X

65 ueniest C1

y 5

p. homoeot. C3-4-5 maur. 67-68 timendo] om. X 68 ne] non C4 1 m. 68 quae] qua C1 1 m. 69 Ipsa] add. res a 1 m. 70 atquirat C1 72 centum] om. C3 73.76.78 obsecuntur C2"3 X a 79 uidetur] uideatur a 1 m. 82 obsequntur C1 1 m., obsecuntur C2'3 X a 82 filiis] filio C3 1 m. 83 emanci¬ pentur] emancipantur a 84 ad] om. C2 1 m. 85 mihi non X 86 obseque¬ tur] obsequitur /3 y 86 de] * om. C2 X a [3 y S 86 quia] qui C5 A 89 filius] filiis C* 1 m. y 90 aliquando] quando C6 90 haerumnosi C1 2 m.

65 latissimam] lautissimam edit.

92 baerumna C1 2 m- 2 isti] om. X

92 sudoris] om. X

67 Sed ... cupiditates2] om.

95 edocauerunt C2 1 m.

97

518

SERMO XLV, 2-4

propter mercedem coleret deum. Vbi autem probatus est quia gratis colit ? Quia perditis omnibus dixit: Dominus dedit, dominus abstulit ; sicut domino placuit, ita factum est ; sit nomen domini benedictum. 105 3. Quare ista dixi, fratres ? Quia cotidie non tacet scriptura monere ut temporalia contemnentes aeterna diligamus. Non tacet omnis pagina diuina loqui nobis, aliquando aperte, aliquando in mysterio obscure. Sed nemo fraudari se putet, quando obscure pagina diuina loquitur. Vbi ad te prodit uo110 luntas dei, hoc est ubi aperta est, ibi illam dilige. Ibi illam ama, quando aperte monet. Et qualis est in aperto, talis est in obscuro ; qualis est in sole, talis est in umbra. Talem illam sequeris, si talem illam legis. Obscurum est enim, ut dixi : Possidebit terram, et inhabitabit montem sanctum meum. 115 Nam si carnaliter accipimus, non nos mundabimus ab omni coinquinatione carnis et spiritus, et sine causa nobis procurauit deus finem lectionis propheticae coniunctum cum principio lectionis apostolicae, si propter possidendum montem terrenum ad auaritiam nos praeparamus, non ad pietatem. Sed 120 quid debemus intellegere montem ? Obscurum est quid dixerit ‘montem’. Sed si deseruisset nos deus, nusquam aperte diceret quid sit mons. Vbi autem dicit aperte, ibi ama montem. Vbi aperte tibi commendat montem, et ipsa scriptura se aperit quid dicat montem, ibi ilium ama. Etiam ubi audieris pro125 mitti montem talem, ilium sequere. Qualem amasti in aperto, talem intellege in obscuro. Vbi putamus dictum montem, ut possimus nos mundare* ab omni coinquinatione carnis et spiritus ? Quis mons nobis promissus est ? 4. Primo terra qualis nobis promittitur sciamus, quam suspi130 rat quodam loco propheta Dauid et dicit : Spes mea es tu, portio mea in terra uiuentium. Procul dubio ergo est quaedam terra uiuentium, quia ista terra morientium est. Aut si aliquis

102-104 lob i, 21. Cf. 2 Cor. 7, i.

CX a j3 y 8

114 Cf. Is. 57, 130-131 Ps. 141,

13.

115-116 Cf.

2

Cor.

7, 1.

127-128

6.

101 quia] qui C3 102 colit] coluit Cb X 2 m., coleret C2 2 m. ft y 8 maur. 105107 scriptura ... Non tacet] om. C3 105 scribtura C1 106 contemnentes] contemnes C1 1 m. 108 se fraudari Cb ft y 8 108 fradari C1 1 m. 110 dei] om. C4 1 m. 110 aperta] operta C3 1 m. 110 ibi1] ubi Cs 1 m. 112 obscuro] occulto C3 112 qualis] talis 3 113 sequeris] sequaris O4-6 y maur. 114 inhabitant C1 1 m. 115 mundauimus C1 1 m. 117-118 pro¬ pheticae ... lectionis] om. p. bomoeot. C3'4’5 118 montem terr. possid. C6 119 nos] om. O 3 123-124 et ipsa ... montem] om. p. bomoeot. X a 123 scribtura C1 124 ilium] illam /? y 8 125 talem] om. ft y 125 ilium] illam C2 2 m. P y 8 126 talem] add. illam ft 127 mundare] *mundari C2 a 8 128 Quis] quid ft 128 nobis mons y 3 129-130 suspiceperat C1 1 m. 130 propheta] om. X 130 es tu] esto C2 1 m. X a 131 mea] om. O 131 ergo] om. C2 X a 1S3

SERMO XLV, 4-5

519

in ista terra nasceretnr nisi moriturus, non diceret illam terrain uiuentium, nisi comparans istarn terram et inueniens earn ter135 ram esse morientium. Est ergo terra uiuentium. Nam cum aetema et caelestis sit, terra dicitur quia possidetur, non quia aratur. Habet enim possessorem sine labore, quia et ista possessorem suum exercet in labore et fatigat in timore. Quid tibi dicitur ? ‘Surge ara terram, ut possis habere unde uiuas’. Et 140 uelis nolis, gemens et suspirans surgis et operaris, quia sequitur te sententia damnati Adam : In labore uultus tui edes panem tuum. Cum autem transierit omnis labor et gemitus, erimus in terra uiuentium. Nihil ibi nascitur et crescit. Quidquid ibi est, eo modo est, sic est semper. Non ibi alternant hyems et aestas, 145 nox et dies. Hie seminatur ut ibi metatur, si tamen seminatur. Quis est enim qui seminat hie, ut ibi metat ? Qui erogat pauperibus. Erogatio pauperibus seminatio* est in terra. Seminas hie, et ibi inuenies messem. Aestate non secatur ut transeat, sed et manducatur et cum gaudio permanet. Ibi enim iustitia 150 saginaris. Terra ilia habet panem suum. Quis est iste panis ? Qui hue inde ad nos uenit : Ego sum panis uiuus qui de caelo descendi. Qualis est iste panis ? Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur. 5. Audiuimus panem de terra ilia, audiamus et montem. 155 Inhabitabunt, inquit, in monte sancto meo. Puto enim inuenimus in alia sancta scriptura, quia et mons ipse Christus est. Qui est panis ipse est et mons. Sed panis quia pascit ecclesiam, mons autem quia corpus eius est ecclesia. Ipsa ecclesia est mons. Et quid est ipsa ecclesia ? Corpus Christi. Adiunge illi 160 caput, et fit unus homo. Caput et corpus, unus homo. Caput quis est ? Hie qui natus est de uirgine Maria, qui suscepit carnem mortalem sine peccato, qui a iudaeis caesus, flagellatus, contemptus, crucifixus, qui traditus est propter delicta

141-142 Gen. 3, 19. 151-152 Ioh. 6, 51. 57,13. 159 Cf. 1 Cor. 12, 27 ; Eph. 1, 22-23.

152-153 Matth. 5, 6. 100 Cf. Eph. 4, 4.

155 Is. 163-104

134 earn] istam a

136 et]

Rom. 4, 25.

C X a g y 8

133 ista] om. C3

133 nasceretur] nascitur C2

om. C5 136 quia] qua film. 139 possis] possit a 141 edest C1 1 m. 143 terra] terram C3 144 eo] eodem C3-4'6 P y 8 maur. 144 est1] om. a 144 semper] sempiternum 8 144 hiemps C2 X a 146 ut] sup. I in. C1 146 ibi] ubi C1 146-147 pauperibus] pauperum C2 2 m. y 147 seminatio] *semen C1-3-4 447 Seminas] semina ft maur. 148 et] ut 8 148 inuenies] inueniens C1 1 m., metes S 148 secatur] siccatur C2 2 m., sequatur a 1 m. P 1 m. ^ 151152 Qui hue ... iste panis] om. p. homoeot. X 151 Ego sum] add. in quit C~ 2 m. P y g maur. [def. X) 154 ilia terra X a p y 8 155 inquid C1 156 sancta] om. X a 156 scribtura C1 156 mons et edit. 156 est Christus C5 a 158 est eius y 8 159 quid est] quidem X a (prosequuntur ipsa ecclesia corpus Christi) 160 et1] ut C* 1 m. 160-161 Interp. unus2 homo caput. Quis est X a

161 quis] quid S

162 pecato C1

163 contemtus C1

520

SERMO XLV, 5

nostra, et resurrexit propter iustificationem nostrum. Ipse est caput ecclesiae, ipse panis de ilia terra. Corpus autem eius quod est ? Coniux eius, id est ecclesia. Erunt enim duo in came una. Sacramentum hoc magnum est ; ego autem dico in Christo et in ecclesia. Sic et dominus in euaugelio, cum de uiro et de uxore diceret : Igitur iam non sunt duo, sed una caro. Ergo 170 unum uoluit esse hominem deum Christum et ecclesiam. Ibi caput, et hie membra. Noluit resurgere cum membris, sed ante membra, ut haberent quod sperarent membra. Sed ideo mori uoluit caput, ut prius resurgeret caput; prius iret in cae¬ lum caput, ut in capite suo spem haberent cetera membra, 175 et expectarent impleri erga se quod praemissum est in capite. Quid enim opus erat Christo mori, uerbo dei, per quod facta sunt omnia, de quo dicitur : In principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. Omnia per ipsum fac¬ ta sunt ? Et crucifigitur, et irridetur, et lancea percutitur, 1 Bo et sepelitur. Et omnia per ipsum facta sunt. Sed quia dignatus est esse caput ecclesiae, desperaret de se ecclesia quia resurget, si non uideret quia resurrexit caput. Resurrexit ergo caput, et uisum est resurgere caput. Primo a mulieribus uisum est, et nuntiatum est uiris. Primae mulieres uiderunt resurgentem 185 dominum, et euangelistis futuris apostolis a mulieribus euangelium annuntiatum est, et per mulieres illis Christus annuntiatus. Euangelium enim latine ‘bonus nuntius’ est. Qui graece nouerunt, sciunt quid sit euangelium. Euangelium ergo ‘bonus nuntius’. Quid tarn bonum nuntium possumus dicere, quam 190 quia resurrexit saluator noster. Aut quid maius illi praedicaturi erant, quam quod eis feminae nuntiarunt ? Sed quare femina nuntiauit euangelium ? Quia per feminam mors emendata est. Etenim feminam nuntiantem mortem consolata est femina nuntians uitam, quia mortua erat propinans mortem. Per 195 feminam seductus est Adam, ut caderet in mortem ; per femi¬ nam nuntiatus est Christus, iam resurgens non moriturus. Sic et nos futuri sumus resurgere, et erimus mons sanctus dei. In hoc monte habitat qui deditus estdeo. Qui aktem mihi dediti

165

166-168 Eph. 5, 31-32. 169 Matth. 19, 6. 177-179 Ioh. 1, 1.3. 1, 3. 183-186 Cf. Matth. 28, 1-8. 191-192 Cf. Matth. 28, 1-8. Is. 57, 13.

CX a g y 8

180 Ioh. 198-200

166 quod] quid C5 168 de2] om. C3 169-170 Igitur ... et ecclesiam] om. Cs 170 hominem] add. et X 2 m. 171-172 Noluit ... sperarent membra] om. p. homoeot. C3 173 iret] ire 8 maur. 174 ut] et C2 1 m■ 3-4-5 X a 179 lancia C1 1 m. 181 quia] add. non C3-4,5 181 resurget] resurgeret C2 2 m- 5 a g y 8 maur. 182 non] om. g y 8 maur. 182 quia] add. non C2 X g y 8 maur. 182 resurrexit1] resurrexisset C2 X a g y 8 maur. 182 ergo] om. C5 184 Prime C1 1 m. 186 illis] illas C3-4-6 188 sit] sunt -4-6 111 necessitatis est 8 maur. Ill caritatis est 8 maur. Ill caritatis] caritas a3-4-5

SERMO XLVI, 5-7

533

qui annuntiant unde uiuant. Si enim sic uendunt, magnam rem uili uendunt. Accipiant sustentationem necessitatis a 115 populo, mercedem dispensationis a domino. Non enim est idoneus populus reddere mercedem illis, qui sibi in caritate euangelii seruiunt. Non expectant illi mercedem, nisi unde et isti salutem. Quid autem istis increpatur, unde arguuntur ? Quia cum lac sumerent et lanis se tegerent, oues neglegebant. Sua 120 ergo tantum quaerebant, non quae Iesu Christi. (i. Sed quoniam diximus quid sit lac consumere, quaeramus quid sit lanis tegere. Qui praebet lac uictum praebet, et qui praebet lanam honorem praebet. Ista sunt duo quae a populis quaerunt qui se ipsos pascunt non oues : commodum supplen125 dae necessitatis, et fauorem honoris et laudis. Etenim uestimentum propterea bene intellegitur in honorem, quia nuditatem contegit. Est enim unusquisque homo infirmus. Et quid est quisquis uobis praeest, nisi quod uos estis ? Carnem portat, mortalis est, manducat, dormit, surgit; natus est, i3omoriturus est. Si ergo cogites quid sit secundum se ipsum, homo est. Tu honorando tamen amplius, ueluti contegis quod infirmum est. 7. Videte cuiusmodi indumentum acceperat a bona dei plebe idem Paulus, cum diceret : Sicut angelum dei excepistis 135 me. Testimonium enim* uobis perhibeo, quia si fieri posset, oculos uestros eruissetis et dedissetis mihi. Sed cum tantus illi honor exhibitus esset, numquid propter ipsum honorem sibi exhibitum, ne forte negaretur et minus ille cum argueret laudaretur, pepercit errantibus ? Nam si hoc fecisset, esset inter i4oillos qui se ipsos pascunt, non oues. Diceret ergo* apud seipsum : ‘Quid ad me pertinet ? Quis quod uelit agat; uictus meus 118-120 Cf. Phil. 2, 21. .(2).3.4.5

y

8

qUj] quia. 8

134-136 Gal. 4, 14-15.

117 expectant] expectent y2 maur.

118 autem] ergo edit,

118 istis increpatur] isti increpantur /S4-5 y1 8 maur. 118-155 arguuntur ... quae Iesu Christi : Florus |j8(2)] Gal. 4, 14 {cod. Lugd. 484, fol. 50-50v) 118 Quia] qui S 119 sumerent] consumerent y2'3 maur. 120 ergo] om. y 122 tegere] praem. se 8 maur. 122 uictum] potum a 0 122 et] om. y S1-3'4’6 maur. 123-124 a populis quaerunt] pastoribus quaeruntur y2, apostolus quaeritur y1'3, apostolus quaerit S2 124 qui se ipsos pascunt non oues] om. 82 126 honorem] honore y 8 maur. 127 infirmus] r eras. S1, infimus 84'6 1 m128 quid] quis /31'3 128 quisquis] qui (84-6 y 129 portat] portans 8 129 mortalis] praem. et y 129 manducat] add. bibit 83‘4-6 130 cogites] cogitis (= -tes) 81 1 m., cogitetis 31 2 m. 3.4.5, cogjtas maur. 131 homo est] add. et homo es tu et y 131 tu]

praem. et jS(2)'4‘5 y3

131 tamen honorando 8 maur. 131 honorando] honorandi 131 amplius] eum 8 maur. 131 ueluti] uelut 8 maur., et add. S1 1 m- 4

infirmum (eras. S1 2 m.) angelum, item add. angelum S2'3'6 133 Videt cuiusmodi] huiusmodi 8 maur. 134-135 me excepistis /34'5 134 excepistis] accepistis y2 1 m., suscepistis 8 maur. 135 enim] *om. y 8 maur. 135 posset] potuisset a j8 y 136 mihi dedissetis y2'3 136-137 honor illi S3’4’5 137 sibi] om. 138 ne forte] add. cum argueret 8 maur. 138 ille] ipse apostolus 8 maur.

P*

138 cum argueret] om. 8 maur. y 8 maur. 140 apud] ad y

140 pascunt] pascebant y 140 ergo]^ *om. 141 Quis] quisque a2 2 m. maur., quiuis y2

534

SERMO XLVI, 7-8

salmis est, honor meus saluus est: et lac et lana, satis est mihi; eat quisque qua potest’. Ergo integra tibi sunt omnia, si eat quisque qua potest ? Nolo te praepositum facere, unum te 145 constituo de ipsa plebe : Si patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra. Proinde ipse apostolus, cum eos commemoraret quales fuerint erga ilium, ne quasi oblitus eorum honorificentiae uideretur, testimonium perhibet quod sicut angelum dei susceperint eum, quod si fieri posset oculos suos 150 uellent eruere et illi dare. Et tamen accedit ad ouem languidam, ad ouem putridam, secare uulnus, non parcere putredini. Ergo, inquit, inimicus uobis factus sum uerum praedicans ? Ecce et accepit de lacte ouium, sicut paulo ante commemorauimus, et indutus est lanis ouium, sed tamen oues non neglexit. 155 Non enim sua quaerbat, sed quae Iesu Christi. 8. Absit ergo ut dicamus uobis : ‘ Viuite ut uultis, securi estote, deus neminem perdet, tantummodo fidem christianam tenete. Non perdet ille quod redemit, non perdet pro quibus sanguinem fudit. Et si spectaculis uolueritis oblectare animos i6ouestros, ite. Quid mali est ? Et testa ista quae celebrantur per uniuersam ciuitatem in laetitia conuiuantium, et publicis mensis se ipsos ut putant iocundantium, re uera perdentium, ite, celebrate securi. Magna est dei misericordia, quae totum ignoscat. Coronate uos rosis antequam marcescant. In domo 165 dei uestri quando uolueritis conuiuamini; implemini cibo et uino cum uestris. Ad hoc enim data est ista creatura ut ea perfruamini. Non enim paganis et impiis dedit deus, et uobis non dedit.’ Haec si dixerimus, forte congregabimus turbas ampliores. Et si sunt quidam qui nos sentiant haec dicentes 170 non recte sapere, paucos offendimus, sed multitudinem conciliamus. Quod si fecerimus, non uerba dei, non uerba Christi

145-146 I Cor. 12, 26. Sap. 2, 8.

1.(2).3.4.5 142 honor meus saluus est]

y

152 Gal.

om.

,

4

16.

81'2'4'5 1 “•

155 Cf. Phil. 2, 21.

143 quisque] om. y

164 Cf.

143 qua]

quo 8 143 sunt mihi y1, sunt tibi y2-3 144 qua] om. S1 1 m., quo 81 2 m- 2-5 147 ilium] eum j84-5 148 honorificentiae] honorificentiam 8 148 testimo¬ nium] praem. illis y, praem. et S1-3'4'5 148 sicut] tamquam y 149 susceperint] susciperent y 149 quod] praem. et y2 2 m- 8 maur. 149 posset] potuisset y2'3 150 uellent eruere] eruissent y 150 dare] darent y 152 inimicus inquit y2'3 152 factus sum uobis edit. 152 uerum praedicans] praedicans jS1-3'4,5 ueritatem a /3 153 et] om. y 157 perdet] perdit 8 158 quod] quos a y 8 maur. 159 spectaculis] spectaculum S1 1 m., spectaculo S1 2 m- 2-6 159 animos] inimicos y1,3 160 est] estis y1-3 161 uniuersam ciuitatem] uniuersas ciuitates 8 maur. 162 re uera] add. magis 8 maur. 162 perdentium] pereuntium 81-4-5 163 securi] om. 8 maur.' 164 uos] uobis ]31,s 165 uestri] nostri /34-6 1 67 impiis et paganis 8 maur. 167 dedit] add. earn 8 maur. 169 sentient (sentiant y2) nos y 169 haec] hoc /34-5 170-171 con8

ciliamus] consiliamus y2, consciliamus y3, congregamus 81'2'3'5, congregabimus

SERMO XLVI, 8-9

535

dicentes sed nostra, erimus pastores pascentes nosmetipsos, non oues. 9, Cum autem dixisset quae diligant isti pastores, dicit et 175 quae neglegant. Vitia enim ouium late iacent. Sanae atque crassae oues perpaucae sunt, id est, solidae in cibo ueritatis, utentes pascuis bene de munere dei. Sed mali illi pastores non parcunt talibus. Parum est quod illas languentes et infirmas et errantes et perditas non curant. Etiam istas fortes et pin180 gues necant, quantum in ipsis est. Et illae uiuunt. De misericordia dei uiuunt. Tamen quantum ad pastores malos attinet, occidunt. 'Quomodo’ inquis ‘occidunt ?’ Male uiuendo, ma¬ lum exemplum praebendo. An frustra dictum est seruo dei, eminenti in membris summi pastoris : Circa omnes te ipsum 185 honor am operum praebens exemplum ? et : Forma esto fidelibus. Attendendo* enim ouis etiam fortis plerumque praepositum suum male uiuentem, si declinet oculos a regulis domini et intendat in hominem, incipit dicere in corde suo : 'Si praepositus meus sic uiuit, ego qui sum qui non faciam quod ille i9ofacit ?’ Occidit ouem fortem. Si fortem ergo occidit ouem, iam de ceteris quid facit, qui illud quod non ipse fortificauerat, sed forte aut robustum inuenerat, male uiuendo interficit ? Dico caritati uestrae, iterurn dico, et si uiuunt oues, et si for¬ tes sunt oues in uerbo domini et tenent illud quod audierunt a 195 domino suo : Quae dicunt, facite ; quae autem faciunt, facere nolite, tamen qui in conspectu populi male uiuit, quantum in illo est, eum a quo attenditur occidit. Non sibi ergo blandia174-175 dicit et quae neglegant : c.-a-d. au verset 4, quod infirmatum est non confortatis, etc. Mais au lieu de passer immediatement a ce verset, ainsi qu’on s’y attendrait, S. Augustin commente ce qui restait du verset precedent : et quod crassum est interficitis. C’est seulement au n. 10, qu’il abordera le verset 4, apres avoir dit, comme au debut du n. 9, lam audistis quid diligant {— v. 3), uidete quid negligant (= v. 4). 184-185 Tit. 2, 7. 185 1 Tim. 4, 12. 195-196 Matth. 23. 3£1.3.4.5 172 dicentes] praem. erimus y3 172 nosmetipsos pascentes 8 174 dicit] y 8 dixit a 175 neglegant] neglegunt y1,2 2 m- 3 175-207 Vitia enim ... ambos i.(2).3.4.s occidit : Florus [|S(2)] Tit. 1, 5 {cod. Lugd. 484, fol. 175) 175 ouium] obimus y 8 jS1 1 m. 175 iacent] patent 8 maur., et add. Et quod crassum est interficitis 83-4'5 175 Sanae atque] om. 8 175 Sanae] om. y2-3 177 utentis y3 177 de munere dei bene y 177 bene] bonis /3^‘4'5 177 mali] male y2-3 178 larguentes y2 179 curant] add. sed 8 180 Et] om. edit. 180 illae] si illi qui y2 180 uiuunt] add. et /l4 2 m. 181 uiuunt] om. 8 maur. 182 inquis] inquies j34'5 185 praebens] ita a y1,3 S1 1 m., praebe y2 S1 2 m- 2-5 maur. 186 Attendendo] attendens a2, *attendit y 8 maur. 186-187 male uiuentem praep. suum /34-5 186 praepositum] o?n. y1,2 1 m- 3 1 m. 187 domini] dei y 187 et] om. y 188 intendat] intendit y 188 hominem] homine 8 189 qui1] quis maur. 189 qui2] om. [T 189 ille] ipse/34'6 190 Occidit ouem fortem] om. 8 190 Si fortem ergo occidit ouem] om. /34, sic ergo occidit ouem fortem 8 191 facit] faciet 8 maur. 191 qui] quid /3 y2'3, quod y1, quando a 191 forti¬ ficauerat] fructiferat y 192 forte] fortem y 192 aut] ac a 192 interficit] interfecit y 8 maur. 193 iterurn dico] om. 8 193 si2] et y2 81-2'4 193-194 fortes] forte y1-3 196 populi] domini 81-2'4 1 m-

SERMO XLVI,

536

200

205

9-10

tur quia ille non est mortuus. Et ille uiuit, et ille homicida est. Quomodo cum lasciuus homo intendit mulierem ad concupiscendum, ecce ilia casta est, et moechatus est iste. Domini enim uera et aperta sententia est : Quisquis uiderit mulierem ad concupiscendum earn, iam moechatus earn in corde suo. Non peruenit ad illius cubiculum, et in interiore iam suo cubiculo uolutatur. Sic omnis qui male uiuit in conspectu eorum quibus praepositus est, quantum in ipso est, occidit et fortes. Qui imitatur, moritur ; qui non imitatur uiuit. Tamen quantum ad ilium pertinet ambos occidit. Et qvod crassvm est, inquit, INTERFICITIS, ET OVES MEAS NON PASCITIS.

10. Iam audistis quid diligant. Videte quid negligant.

210 Qvod INFIRMATVM EST,

NON CONFORTASTIS J

ET QVOD MALE

HABVIT, NON CORROBORASTIS ; ET QVOD CONTRIBVLATVM EST,

id est, quod confractum est, BAT,

non colligastis ; et qvod erra-

NON REVOCASTIS ; ET QVOD

PERIIT,

NON

INQVISISTIS ;

interfecistis, occidistis. 215 Infirmatur ouis, id est, infirmum cor gerit, ut possit cedere temptationibus, incauto et imparato si superuenerit. Pastor neglegens, quando credit tabs, non illi dicit : Fili accedens ad seruitutem dei, sta in iustitia et timore, et praepara animam tuam ad temptationem. Qui haec enim loquitur, confortat in220 firmum et ex infirmo facit firmum, ut non ille cum crediderit prospera huius saeculi speret. Si enim doctus fuerit sperare et qvod forte

201-202 Matth. 5, 28.

fvit,

confecistis,

207-208 Ezech. 34, 3.

210-214 Ezech. 34, 4.

216

superuenerit : emploi impersonnel. 217 et 220 Le verbe credere ne signifie pas ici “penser - avoir confiance”, mais “adherer a la foi chretienne”. 217-219 Eccli. 2, 1. a£i-(2>.3.4.5 i«jg mortuus est/35

198 Et ille uiuit] om. 8

198et2]sed8

198 ille3]iste a /l4-6

y 8

199 intendit] uidet y 199 mulierem] praem. in /34'5 y2'3 maur. 199-200 con¬ cupiscendum] concupiscendam a3 1 m. S1 1 m., add. earn 8 maur. 200 moechatus] moechus 8 7naur. 201 Quisquis] si quis y 202 concupiscendum] concu¬ piscendam y1 8 202 earn] om. y3 203 in] om. /34'5 y S1'2 203 cubiculo] cubili y 205 ipso] ipsa y2,3 1 m• 205 occidit. Et a 205 fortes] fortis a, forte y, add. oues a1,2-3-6 8 maur. 205 Qui] add. ergo 8 maur. 205-206 imia /l1'3'4'5 tatur] add. praepositum malum 8 maur. 208 interfkitis] interfecistis /S y 209 y 8 Iam] praem. quia y2, praetn. qui y1,s 209 quid diligant] quod (quid y2) diligitis y 209 Videte] audite edit. 209 negligant] negligatis y 210 infirmatum] infirmum 8 maur. 212 quod1, est2] om. 8 maur. 212 confractum] fractum /34 214 confecistis] confregistis a (3, add. id est 8 maur. 214 occidistis] praem. et 8 maur. 215-216 Infirmatur ... superuenerit] ita a y, infirmum quippe animum ouis gerit (gerit ouis maur.) quando temptationes sibi futuras non credit 8 maur. 215 id est] et a3-6 215 infirgmum y2 215 cor gerit] corrigit /l1-3 216 temptationibus] temptationi j64,5, add. quae a 216 incaucto y2 216 si incauto et imperito /J4-6 216 si] om. a fi1'3 1 m216 superuenerit] superuenerint a 216 Pastor] add. enim 8 217 quando] add. sic edit. 217 credit a£i.(2).3.4.6taiis] cernit talem y 217 talis] add. infirmus 8 maur. 217 illi] ei a 217y 8

251 Fili accedens ... exsoluentem : Florus []3•)• 2> reddent a j8 y1 S3'4'5 maur. 540 Reddunt] ita jS1-2-3 y1-2 1 m- 3 8, reddent a /34'5 y2 2 m. maur. 541 reddet] reddit 8 544 deuoraretur] deuoratur 8 1 m., deuoretur Sl 2 m- 3-4-5 544 affert] afferet y1,3, auferet y2 546 Reddat] reddet y 547 Videbat] uidebit /j4'5 547 cui] cuius y2-3 2 m547 facta] ita ex archetypo f3 y 8, ficta a non traduce sed temeraria correctione, quam receperunt maurini, praem. et y2 548 pastor malus rationem 8 maur. 549 ouis] eius y1 552 reddit] reddat y1-2 1 m- 3, reddet y2 2 m. 553 quia] qui /l4 554 referret] reperet 81 1 m., raperet Sl 2 m. 2-6> refellit y2, refesset y1,3 556 reddit bonam rationem S3'4'6 556 qui] quia /34'6 8 maur. 557 reddit] reddet y1,2 2 m- maur. 558 constitutus episco¬ pus /34‘6 558 reddit] reddet y 561 etiam] et /J4-5 561 compulit] compellit y1-2 1 m- 3 1 m-, compleuit 8s 1 m., impulit a maur. 562 oues deus y 564 ipsi uos 8

SERMO XLVI, 22-23

549

deus, quia uelint nolint pastores, ut perueniant ad lac et lanam, uerba dei dicturi sunt. Qui praedicas non furandum, furaris, dicit apostolus ad eos qui bona dicunt et mala faciunt. Tu audi praedicantem, ne fureris ; noli imitari furantem. Si furantem imitari uolueris, ipse te pascit facto suo ; tibi uene57° na subministrat, non cibum. Si uero hoc ab illo audis quod non dicit de suo, sed de dei - non potest quidem uua de spinis legi; nam et ipsa domini sententia est : Nemo colligit de spinis uuam et de tribulis ficus, nec ideo tamen quasi calumnieris domino* tuo et dicas : ‘Domine noluisti me, quia fieri non po575 test de spinis legere uuam ; et rursus dixisti mihi de quibusdam : Quae dicunt facite ; quae autem faciunt facere nolite, nempe mala facientes utique spinae sunt. Quomodo uis de spinis me colligere uuam uerbi ?’ Respondebit : ‘Non est ilia uua spinarum, sed aliquando increscens sarmentum implicat 580 se in sepem, et pendet uua inter densa spinarum, sed non surgit de radice spinarum. Tu si esurieris, et aliud non habes unde sumas, caute manum mitte, ne lacereris ab spinis, id est, ne facta imiteris malorum ; et lege unam inter spinas pendentem, sed de uite nascentem. Ad te perueniet botrui alimentum, 585 spinis seruatur ignis tormentum’.

565

.

23

Et extraham oves meas, inquit, de ore eorvm, et de

MANIBVS EORVM

:

ET NON ERVNT ADHVC EIS AD CIBVM.

Hoc

566-567 Rom. 2, 21. 571 de dei : locution courante dans les sermons de S. Augustin ; la phrase reste en suspens. 572-573 Matth. 7, 26. 576 Matth. 23, 3. 586-587 Ezech. 34, 10. 587 et non erunt adhuc eis ad cibum : l’archetype presentait, soit dans la marge ou au-dessus de la ligne, soit dans le corps de la citation, un doublet de adhuc eis ad cibum, a savoir : amplius in deuorationem. Ce doublet s’est transmis aux hyparchetypes y et %. Le groupe a qui derive de y, l’a supprime, et de meme le groupe 8 qui derive de z- Dans le groupe y, issu de z, il est substitue a adhuc eis ad cibum, tandis que le groupe ft, issu de y, le presente juxtapose, conformement a T archetype. Le doublet est done ancien, et probable-

a ft y 8

567 dicit] ita a /31,2,4 2 ”*■ y2,3, ait jS3,5 81 2 m■ 5 I, 8 i, 11-31 1, 26-27 1, 26

1, 27 1. 3i 2, 2 2. 3 2, 2, 3. 3. 3> 3. 3. 3. 3,

7 21-23 1 4 6 8 i3 18

3. 19 6, 6 I3. 2 15, 6 17, 11 18, 1 18, 18, 19. 21, 22, 22,

2 19 I*2 12 1-19 I-l8

22, I-I3 22, I-IO 22, I 22, 2

22, 22, 22, 22,

6 II 12 13

I, 3. 21-22 VIII, *424 iv, 159-160 ; vin, *428 ix, 252-253 viii, *416-417 xni, *72-73 ; xxvi, *1213 1, 88 ; xxiii A, *29-30 ; xxiv, 65 sqq. ; XLin, 475° 1, 89 ; xxii, *239-240 ; xxvi, *84 ; xliii, *44-45 ix, *246 ; xxix, 14-15 ix, 243-245 viii, *420 ; ix, *242 ; xxxiii, *79-80 XXXIII, *89 V, *107-108 vi, *105 ; xlvi, 722 xv A, 254 XLVT, *717 XXIII, *238 IX, *430 XIII, 14 VII, 27 xvi A, 132; xxxvn. *228 ; xlv, 141-142. xxii, 170-171 xiv, *87 ; xv A, *176177 ; xx A, *190-191 11, *176; 223-224; XIV, 89-90 ; xlvii, *749 iv, *155 xxiii, *238-239; 287288 vii, *118-120 XXXI, *113 VII, *129-132 II, 24-25 VIII, *336-339 xvi A, *406-411 11, 188-206 xiv, *92-93 11, 52 xvi A, 416-417 xix, *63 xii, *104-105 11, 131 ; xix, *61 xix, *65

Genesis : 22, 17-18 22, 18

25, 22 25, 23 25, 25 25, 27 25, 28 25, 25, 27 27, 27, 27, 27, 27, 27, 27, 27, 27, 27, 27, 27, 27,

31-33 31 i-4 1 4 6-10 11-13 14-29 16 22-23 24-25 24 26 27-29 27

27, 28 27, 29 27, 30-41 27, 30-33 27, 31 27, 32-33 27, 33-36 27, 35 27, 27, 27, 27,

37-38 37 38 39-40

27, 39 27, 40

29-3O

11, 207-210 11,26-27. 221.228-229; IV, 375-376; vm, 504505 ; xvi A, 412-413 ; xxii, 125 ; xlvi, 848849 ; xlvii, 747-748 v, *134-137 iv, *148-149; v, *137139.181.189.206 IV, *614-615 ; v, *146 IV, 3 5 3-3 54 IV, *241 IV, *540-541 IV, 272-273 IV, *36-38 IV, *240-241 IV, *232 IV, 5 5 3-5 5 5 iv, 306-309 IV, 313-316 IV, *316-320 V, *148 V, *149 IV, 552-554 IV, 540 IV, 554 iv, 592-597 iv, 5 57- 561-562. 577578. 620-621 iv, 145-146. 647-648 ; v. 206 iv, 649-651 iv, *381-383 v, *157-161 IV, 488 IV, 489-491 IV, 605-610 IV, 363-364- 483-484497-498. 535 iv, 547-548. 635-639 iv, *672-673 v, 167-168 iv, 646-647. 778-781 v, 165-166. *170. 206207 IV, 652-655. 741. 750. 782-783 ; v, 166. 171173. 208-209 v, *182-183

(*) Indicem confecit D. J.-B. de Glas O.S.B., cui gratias agunt turn C. Lambot, turn moderators huiusce Corporis. Numeris grandioribus designatur sermo, numeris arabicis linea singulorum sermonum. Asterisco distinguuntur loci ubi textus S. Scripturae non ad litteram affertur. Indicem generalem in omnia opera S. Augustini inuenies in uol. LIX huius collectionis.

636

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Exodus :

Genesis : 31, 24 32-33

xii, *110-111

20, 2-5

ix, *474

V, *183-188

20, 2-4

IX, *224-225

32. 13

XIX, *60

20, 2-3

IX, *80-81. 140-141

32, 24-3°

V, 221

20, 3

32, 25

v, 233

20, 7

VIII, 89. 529-53° VIII, 105-107. 533;

32, 26

V,

32, 28

IV, *357 ; v, 236-237

32, 29

v, 235

32, 31

v, 233-234

234-235.

88-89.

242-243.

*142-143.

IX,

*227.

*475-476 ; XXXVII, *493-

263-265. 273

494 20, 8

viii,

155-156.

414-415;

ix, *91-92. *477-478

36, 7

v, *181-182

viii,

180-181 ;

ix,

37

XLVI, 612-613

105.

155-156.

270-271.

41, i-7

XII, *111-112

283-284. 486 ; xlv, 95-

4i. 54-57

XXXVII, *447-448

49. 9

XXXVII, 52. 59-60. 62

20, 12

104-

96 20, 13

viii, 216 ; ix, 106. 159.

20, 14

viii, 186 ; ix, no. 284.

285. 489

Exodus :

488. 511-512

1, 8-14

VIII, *378-379

3-4, 17

VI,

3, 2

vi, *8-9 ; vii, *6. *23-24.

*3

20, 15

viii, 228 ; ix, 285. 490

20, 16

viii,

255 ;

ix,

20, 17

3, 4

VI, 40-41

3, 8

xxv, *16-17

3, 14

VI,

40.

viii, 261. 273 ; ix, 286287. 493. 496-498.

69-71.

31, 18

viii, *279 ;

158. 171-172. 186-189

*555-556 ; xxxiii,

?2, 1

iv, *285-286

vii, 15-18. 168-169

32, 3i

x, 263-264

4, i-9

vi, *90-102

33, 11

xxni,

4, 1

VI, 90-91

4, 2-3

VI, 92-93

4, 4

vi, 93-94

4, 6

vi,

41-42.

80-82.

88;

513-

514; xxvi, 194-195

77-78 ;

vii, 12. 14. 115-116. 157-

3, J5

285-286.

491-492

*28

*243.

IX,

*42-43

245-246.

252-253. *288 33, 13

xxni, 244-248. 250-251.

vi, 95-96

33, 18

vii, 184

4, 7

vi, 97-98

33, 19

XXVII, 40-41

4, 8

VI, 100-102

4, 9

vi, 99

7, i°-12

VIII, *69

7, H-12

VIII, *406-407

7, 14-25

VIII, *89-90

23, 3

iv, *157

7, 22 8, 1-6

VIII, *406-407

23, 32 26, 12

iv, *156-157

VIII, *115-116

8, 7 8, 16-17

VIII, *407

8, 18

VIII, *404-405

8, 19 8, 20-24

VIII, *563-564

9, i-7

VIII, *187

9, 8-11 9, 22-26

VIII, *216-218

VIII, *173

VIII, *181

255. 284

Leuiticus : 20, 10

xiii,

*92-93 ;

xvi

A,

*101-102 ; xxv, *16-17

XXIII, *129-130 ,

Numeri : 12, 8 21, 5-7 21, 8-9

XXIII, *239 VI, *109-112 VI, *114-117

Deuteronomium :

VIII, *229

5, 1

xxxiii, 47

10, 12-15

VIII, *256

5, 8

xxxiii, 48-50

10, 12

IX, 273-274

5, 9-i°

xxxiii, *50-51

io, 21-23

VIII, *262

5, 11

xxxiii, 52 ; *59-60

12, 29-30

VIII, *276

5, 12

xxxiii, *52-53

12, 35

VIII, *330

5, 16

XXXIII, 83

14-15, 21

IV, *182-183

5, i7

xxxiii, 84

15 sqq.

IV, *185

5, 18

XXXIII, 84

16

XXI, *263-264

5, 19

XXXIII, 85

16, 13-15

IV, *219-220

5, 20

XXXIII, 85

17, 8-16

IV,

*204-205

5, 21

xxxiii, 86. *86-87

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Deuteronomium : 6, 4

ix,

80-81.

*224-225 ;

lob : 1, 21

xxxiii, *47-48 ix,

6, 5

*258-259;

XXXIV,

123-124. 130 8, 16

XLV, *24

9, 10

VIII, *553-336

31, 16

IX, *225-226

32> 39

XXIV,

*90.

2, 4-8 2, 7-8

*206-207.

2I1-2I2

2, 7 2, 9

XL VI, 1065-1068

2, IO

Iosue : 15, 16

637

xiv, 126-129; xv A, 201-203. 207-209. 212, 218. 232 ; xxi, 273-274. 276-277; xx A, 54-55. 57; xxv A, 114-115. 117-118 ; xlv, 102-104 xv A, *196. *247-248 xxii A, *74. 76-77 xxii A, *70-71 xv A, *243. 252. 257 ; xxii A, *78 xv A, 263-264 ; xxii A, *35-36. *71-73. 83-85

Iudicum : l6

VIII, *481-482

19

VIII, *485-486

Psalmi :

I Regum : 2, 6

XXIV, *90.

*207-208

xxxii, *39 sqq.

17

III Regum : 3, 16-27 3, 26

x, 6-31 x, 262

17, 4-16

xxxix, *86-88

17, 4-6

xi, *29-31

17, 8-16

xi, *27

17, 9

XI, 47-48

17, 13

XI, 65

IV Regum : CO

1 M

OO

XXVT, *226-234

4, 29

XXVT, 231-232

4, 34

XXVI, *239

II Paralipomenon : 6, 18

XXIII, 126-127

Tobias : 2, 1

VIII, *460

4, 16

IX,

521.

533-534-

601-

602 12, 12

XI, *16

Iudith : i3» 24

XXIII, 275-276

lob : 1, 3 1, 6-7 i, 6

xv A, *192 xii, 15-17 xii, 3-4- 155 xii, 177

T 9 i, 12

xxii A, 31-32

18, 15

xii, 177 ; xxii A, *35-36

19, 7

1, 13-18

xv A, *241-242

1, 14-19

xxi, *278-279

21, 17-19 21, 17-18

I, 20

xxii A, *58

21, 17

CO

xii, 177

f-t

OO

1, 7 i, 8

XLVII, *822 vni, 504-507 ; xlvi, 264265. 849-850. 891-892; XLVII, 975-976 2, 10 XIII, 5. 33. 82. 128. 164. 191-192. 210-211 ; XXX, 222-223 2, 11 XIII, 17-18 2, 12 XIII, 23-24 2, 13 XIII, 37-39 XXIII, 187 3, 9 XIX, 40-41 4, 5 6, 6 xvi A, 442-443 XXIV, 67-68 8, 5 XIV, 200-201 9, 14 xv A, 138-139. 141 92, 4 (25) 92, 13 (34) xv A, 139 92, 14 (35) xiv, 5-6 10, 2 XLVII, 873 10, 6 xii, 88 ; xxxiv, 142-143 ; xxxv, 51-52 ; XLVii, 191192 VIII, 15 3-154 ”, 3 L, 225-226 11, 7 xvi A, 126-127 13, 3 XLVI, 588-589 13, 4 XXXVIII, 183 14, 5 xlvii, *975 15, 2 XLVII, 976-977 15, 5 16, 4 xv, 189-190 XXXVII, 254-255 17, 29 18, 2 XIII, II-I2 18, 4 VIII, 149-150. 392-393 VIII, 151-152; XXXII, 18, 5 400 ; xlvi, 646. 875-876 18, 7 XXII, in. 199-200; xxxii, 401-402; xlvi, 1, 3 2, 8

873 11, 104 XXIII, *98 XLV, 248-249 XXII, 36-40 XXVII, 84-85 II, 211-21 2

638

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Psalmi :

Psalmi : 21, 28-29

ii,

213-216 ;

xlvi,

377. 382-383. 389-390. 398-399. 424-425. 434-

850-

855 21, 28

vm, 508-309 ; xlvi, 892-

38, 6-7 38, 7

893 ; xlvii, 895-897

23,

I

24,

5

xxxix, 26 xxiii, *98

38, 12 38, 13

25, 2-3

xv, 174-176

25, 2

xv, 90-91.

94-95

3

xv, 96-97.

102-103.

25,

25, 8

xv, 3-4. *239

26, 4

XXXVII, 651-654

26, 9

xiii,

59-60 ;

191

39, 3-4 39, 5

xix,

8-11 ;

26, 10

39, 6

39, 13 40, 5

XX, 47 XIV, 196-198

26, 13

XVI, *97-98

3i, 5 31, 8

xxix A, 81-84

31, 9

vm, 211-212 ; xliii, 52-

32, 1

xv A, 5-6. 8-9. 81. 249-

xxiv, 105-106

41, 4

53 250. *267 32, 2-3

IX, 577-578

4 32, 13

xxx, *33

33.

xvA,

32,

2

XLVII, 728 87-88.

99-100.

*142-143. *265-266 33. 6

iv, 80-81

33. 9

iv, 222-223. *799 J xxv,

33,

xvi, 3-4. 8-9. 48-49-

41, 6 42, 1 44, 45, 45, 48, 49,

3 5 11 3 3

21-22 13

59*

60. 65. 76-77. *105-107 ;

33, 14

xxv,

100-102.

xvi,

13-14- 69.

100; xxv,

33,

J5

XVI,

33, 19 34, i4 35, 7-8 35, 8 35, 9 35,

10

108.

14-15.

xxv,

105-107

121.

95. *99119-120

*100-104;

124.

49, n 49, 16 49, 21

141

5°, 3 5°, 5

xxi, 57 ; xli, 228-229 XLI, 229-23O xxiii,

188-189.

196-201

XXIII,

183-184.

212-213

XXIII,

215.

XXXII, I

20-1 21

xxiii,

181.

50, 10 50, 11

221-222 ;

224; xxviii,

50, 12

20

xxv A, 25-27

36,

4

xxi,

10.

224.

50, 18 266.

37, 10

xxv, 94

38, 2-4

xvi A, 280-282

38, 2

xvi 147.

A,

187-193.

38,

38, 38,

3 4 5

32-33.

171-172.

37.

*300

5°, 19 5i, 4 51, 10

146-

5i, 13

182-183.

211-213.

228-

229.

344-345- 357-358

xvi

A,

238.

246-248

230-231.

OO

xxv A, 22-23

36, 2

VI

36, 1

55, 9 55, 11

236-

xvi A, 267-268. 272-273

56, 1 56, 2

xvi A, 283-284. 291-293. 296-299.

329.

351-352.

367-369.

339-340. 372.

60, 3

436 xv A, 151-152 xviii, 53-57. *60-61 ; xxxviii, 113-114. 139 xxix A, 28 xvi A, 4-5. 20-22. 29 ; xxxviii, 115-116 xxxiii, 102-105 xlvii, 924-925 xv, 20-21 xviA, 96 xvi B, 4-5. 29-33. 57-58. 66-67; xx> 15-16. 67-68. 85. 87. 95-96 ; xxix, 5964 xxxi, 105-109. 112. 114. 118 XLIX, 220-224 v, 118. 217-218. 284-285. 304-305 XXVII, 11 3-114. 124 XXXII, 118 VIII, 170-171 xx A, 192-193 xvii, 2-3. 11-12. 71 ; xviii, 2, 6-7. 15. 18. 86. 130 xxxvii, 219-220 xv A, 14-15 xvii, 70. 90-91. 106-107. 112-116.164-165 ; xlvii, 103-105. 113-114 xx, 38-39 xix, 7-8. 18. 25-27 ; xx. 61-62; xxix A, 84-85, 89-90 xxiii, 17-18 ; xxviii, 21 xix, *4-5. 9. 11-12 ; xx. 41-42. 46. 51 ; xxix A, 86-87 xx, 2- 4-5- 22_23- 37-3842. 79 ; xix, 91 xix, 44-48. 52-53. 80-81. 84 xix, 42. 49-50. 86-87 XXXII, 300 xxv A, 150-152 XLVI, 944-947 XXVI, 295 xxxi, 104-105 xlvii, 874. 878-879; XLVIII, 10-11 xx A, 43 xx A, 2-3. 9-10. 15-16. 26. 28-29. 163-164. 198199 XLVII, 471-474

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Psalmi :

Psalmi :

61, ii

xxv A, 88. 90

61, 9

XXIX, I0I-I02

63, 11

64, 2 66, 2

xxiii

A,

3

xxii,

4-5.

67,

639

74, 7-8 74, 8

xvi B, 70-72

xxi, 2-3.7. 9. *23. 37-38.

75, 5

xxxix, 74-76

hi. *224-225. 266. *300

76, 3

xvi, *109-110

xxiv, *4

77, 47

xliii, 32-33

78, 12

xiv, 83-84

79,

xlvi, *4.609-610 ; xl vii.

*35 10-11.

187-188.

66-67.

195-196.

2

208.

211-212

xvi B, 80-81

5i 79, 3 79, 6

xlvi, 616-617

67, 10

xxiii, 291-292. 294

67, 19

XXVI, 245-246

80, 13

XXXII, 336-337

67, 21

XIX, 122-125

82, 2

XXIV, 2. 5. 14-16. 20. 22.

xlvi, 289. 291

XLVII, 765

51-52.

67, 36

XLIII, 13-14

91-92.

68, 5

XLVT, *251

68, 10

xxrv, *123

68, 23

xxii, 45-46

68, 29

xxxm A, *134

7°, 4

xxii

67,

31

A,

83,

4 5

69-71.

88.

98-99.

xlvi,

105.

427

XXXVII, *13 xxxm

A,

14-16 ; xxxvii.

654-655

7-8.

22-23.

114-115.

122-

84,

9

84, 13

123 OO

94.

203-204 ; 83,

2.

104-105.

55-56.

VII, 11 3-114 xxvi,

330-331 ;

xxx,

212-213

viii,

510-511 ;

122-123.

xxxvii.

85, 15

265-266

ix, 3-4. 7-10.

12-13.

22.

24

71, 11

XLV, 219 ; XLVI, 854-855

87, 6

xxvi, 223-224

72, i-3

xv A, 22-25

89, 12

XLVI, IOI2-IOI4

72, 1-2

xv A, 27-28

xvm, 118-119

xv A, 31. 34-35. 75. 205-

93, 93, 93,

11

72, 1

12-13

xxv, 67-68 ; xxv A, 4-10

12

xxv, 2-5. 48-54. 80-81

93,

13

xxv, 54-55 ; xxv A, *46.

206 ;

xix,

107-108.

99-100.

103.

*177;

xxii.

201-202 (app.) ; xxix A,

72, 2

45-46 ;

xlvii,

925-926 ;

XL VIII,

57-58,

6o-6l

xv A,

37-38 ; xix,

no;

*137-138.

177 ; xxxm

A,

108-

*176-

*74-75 ;

*71.

94 94,

2

xix,

xxvi,

6

110-in. *132-

78.

XLVII,

94, 7

xix, 133-136

72, 12

xxxii,

333 ;

XLVIII, 81-83 XL VIII, 84-85

72, 15

XLVIII,

72, 16

xv

xl viii,

74-

103-106. xv

A,

xlviii,

95, 95,

i-3

xxvii, 18-21

1

xxvii, 6-9 ; xxxm,

46-47;

xlviii.

95, 5

XXVII, 21-22

96, 11

xxi, 7-8

97, 3

XLVI, 874

48-49.

99,

xxvi,

68-69;

iio-iii.

2

47.

119-

xxiii, 3. 7-8. 87

72, 25

xix,

157-158.

167-168.

186-188.

72, 28

xxxii, 495-496

74,

xxiii A,

74,

6

17-18.

68.

24.

72-74.

103-104. 261-262

195.

100, 1

xvii, 123-125

100, 2

xvi A, 235

101, 27-28

xii, 293-294

101, 27

xii, 245-246

IOI, 28

vii, 162-163

77

102, 9

xxix A, 32-33

xvi B, 60-61. 68-69

102, 14

xxiv, 72

2-3.

112-

853-854.

xxvii, 34

108-109.

72, 24

2

xlvi,

1089-1090 2

121. 128

171-172.

*470

III. *320-321. XLVII, 8-

95,

94-97

A,

42-43.

xxiv, *127 ; xxvi, 68-69.

113;

72, 14

72, 17

8.

16-17. 58-60;

9.340-341

75 72, 13

10.

32-33-

*73-74- *77-78. 105-106.

xl viii.

86-87

72, 12-14

*7-9.

26-29.

139-140 ;

75-76.

XLVII, 465-466

94,

133 ; xl viii, 68-69 72, 11

*2 2l6-2l8

XLVII, 4-6. *78-79

xv A, 39-40. *69-70. 7778 ; xix,

XL VII,

94, 4 94, 6-7

XLVIII, 61-66

72, 3

*125

XLVII,

17-18.

76-

39-40. 96.

99.

640

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Psalmi :

Psalmi :

i43> 1

102, 16

XLVII, 723

103, 24

xvi A, 163-164 ; xxix A,

103, 27

11, 152-153

27

22.

xxxii, 184.187-188. 191-

I43>

xxxii, 190-191

192

xxviii, 2. 5-6. 12-13. 97.

vtii, *86

i°7, 6

XLVii, 577-381

i43>

in-112 105, 1

xxxii,

143. 3

103, 48

3

464-465 ;

32. *316

4 M3. 7-8 143. 7 M3, 8

104,

ix,

xvi A, 144-145

9

375-377

xxxii,

XXXII, 69-70. 288-290 XXXII, 386. 406-407. 486 IX,

217-218.

xxxii,

*577-578;

91.

174-175 ;

108, 8

xxii, *43-44

no, 10

vm,

626-627

143, 12-15

xxxii, 480-486

112, 3

XXXVII, 177

143, 12

xxxii, 409-410. 418-420.

113,

3-7

439;

XXXVII,

427.

XXIV, *36-37

113, 8

XXIV, 46-47

114, 8-9

XLVII, *18-19

114, 9

XLVII, *l6-I7

115, 10

xix,

113, 11

vii, 177. 180

115, 16

xxxvii, 204

116, 1

xxix A, 6

117, 1

xxix, 5. 8-10.

M3,

23-26. 65.

xxxii, 457-460

145, 3 145. 4

xxxiii A, 82. 93-94

xxxii, 488-490. 500 xxxiii A, 3-4. 6-7. 9. 28-

xxxiii A,

97-100.

103.

A, 2-4. 7-8. 10-11. 16-17.

119.

20.

XLVII, 724-725

102-103 ;

24-26.

33-34. 43-44-

58-59.

93-94

145. 5

IV, 414-415 XXXVII, 188-189

118, 67

xxix A, 28-29

145, 7 i48, 5

13-15.

26.

30-

A,

146.

151.

158.

XLV, *20 11,

182-183 ; xxiii,

vm, 240-242

149.

xxxiv,

1

1.

82.

85-86.

Prouerbia : xxix A, 23-24

xxx, 104

3.

118, 162

xxxvii, 134-13 5

6, 6

xxxviii, *122-123

119, 2

xvi A, 104-105

6, 8

xxxviii, *122-123

120, 1-2

xlvi, 656-657. 662-663

9, 12

xxxv,

120, 1

XLVI, 414-415

120, 2

xlvi, 416. 418-419. 428-

13. 7-8

429

13,

12

3-4.

7

xxxvi, 148-149.

125, 3-6

XXXI, 3-5, 69-71

164.

125, 5 125, 6

xxxi, Inscr. 53-54

13, 8

19-20.

xxxvi, 15 3-154.161-162. 166-167.

229. 242. 261

130-131.

125-126.

134-135-

153-

18, 21

2°2-

20, 8-9

xxv A, 59-60

XXI, 50-51. 55-56

20, 9

xxii, *8-9

22, 2

xxxix, 90.92

23,26

xxxiv,

XXIII, IIO-II2

138, 16

XXXIII A,

134;

XLVII,

439-440 xlii,

228-

*114.

117-118.

121

54-56.

58-60. *73

139, 6

xvi A, 348-350

140, 3-4

xx,

33-35.

140, 4

XX, *68-69

141, 6

iv,

26, 11

IX, *739-740

3°, 12

XLVII,

47-50.

328-329;

20 ; xlv,

2J6.

xvi A, 56

155

138, 7-8

163-

169-170. 281-282

XXXI,

93.

115-116.

158-159.

x, *239-240 ; xi, 76-77 ; 73.

17-19.

xxxvi, 2-5, 9-10

XLVII, 51-52

1

6-8.

59. 63. 75-77

120, 4

139,

88-

89. 94-96. 128

118, 134

6

277-

160-164.

209

137,

118-

*158;

163. 165-166 ;

148, 7-8

32. 36-38. I2I-I23.*I32133.

*129.

xxxiii

102-

107-109.

279 ; xxiv, 19-20

xxv, 91-92. 95-96 xxx, 7-9.

105.

xlvii, 926

xx A,*23

118, 62

71

143. 14 M3. 15 145, 2

31. 38-39. 67-68

117, 22

118, 133

430-433- 436

xxxii, 437. 441-443. 456-

xxix

100.

52-53.

n8,

13

457

73-79

74.

117, 8

xxxiii, 1-4

100.

xxv,

130-131

435.

449-450.

477-478. *495-496. 507509. *5 57-5 58. 558-559 19-

31, 10-31

XXXVII, *16

31, 10

xxxiv, *106 ; xxxvii, 5.

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Prouerbia :

641

Sapientia : 33.

35-36.

67.

75-76.

1, 11

xxxvi, 259-260

2, 8

XLVI, *164

2. 15

xv, 35-36

130

3, 11

XIII, 193-194

31, 12

xxxvii, 137-138

5, 3

XXII, 89-90

3X» x3

xxxvii,

5, 8-9

XVIII, 138-139

170-171

5, 8

XXII, 90-91

3i. 14

xxxvii, 174-175

xx

3X> 15 31, 16

xxxvii, 178-179. 208

5, 9 6, 17

221.

7. 13 7, 16

XLVIII, *13

244-

7, 27 8, 1

xii, 247-248

xx, 77-78 XXX, *59-60

102-103. *619-620 31, 11

xxxvii,

121.

125.

148.

XXXVII,

129-

166-167.

206-207.

224. 232-234

3i. 17

XXXVII,

238-239.

245. *464-465 31. 18

xxxvii, 245-246. 252-253

31. T9

xxxvii, 264.267-269. 273

8, 21

31. 20

xxxvii, 303-304. 309-310

31. 21

xxxvii,

9. 15 11, 21

326.

320-321.

342.

324-

346-347.

31. 22

xxxvii, 357-358384-385. 391-396

31. 23

XXXVII,

399.

*369-

415-419 31. 24

XXXVII, 425. 459-461

31

. 23

XXXVII, 476. 478-479

31. 26

XXXVTI,

488-489.

497.506-507 31. 27

XXXVII,

508.

510.

519-

520 31, 28

XXXVII, 533-537

31. 29

XXXVII, 555.

548-552-

580.

5 54-

596. 600-601.

612-614. 618-619 31. 3°

XXXVII,

615-616.

viii, *16-18 ; xii, *305

VIII, 4-5

622-

Ecclesiasticus 2, 1-3

XXXVIII, 80-84. 93-94

2, 1

XLVI, 217-219. 268

2, 4-5 2, 16

XX,

5, 8-9

514 xx, 125-127,

5. 8

xx, 133 ; xxxix, 2-5

5, 9

xxxix, 6

5, 13

viii, 166-167

7, 39

xi, *15

XXXVIII, 95-98 79-80; XLVII,

XLVIII, *36

22

XLI, *5

22, 28

XLI,

2-4.

45.

XXXVII,

630-633.

513-

147-148

xv A, 17-18

15. 9 20, 24

12-13.

60-62.

29-31.

174-175-

*199-200. 224-225. *237-

636-

238. *243. 244-245

638. 654

Ecclesiastes 3. 7

xviA, 269

7. 3°

XIX, *98-99

12> 14

XLVIII, 8-9

306 ; xlvii, 947-948

623 3X> 31

*14; xxii, 91-92

355

403-404.

482.

A,

VIII, *437-438

28, 22

XVI A, 57-58

29. 15

xiv, 13-14

3i, 9 31, 12

XXIII, 81-82 XXXI, 18-19. 21

XLVI, *36

Isaias : Canticum Canticorum : 1, 6

1, 11

XLII, 9-I I

XLVT, 887-889. 904-905.

3. i4

xxxvii, 404-405

910-917.

5. 7

XLVII, 915-916

933.

963-964.

966-967.

5, 17

XLVI, 956

969.

984-986.

988-989.

7, 9

XLIII, 146

9. 2 9, 6

XLVII, *20

919-923.

932-

991. *1021-1022 1. 7 z,

2

2, 4

2.

17

xlvi, 924-929. 973*977-

vii, 52. *103. 151 XLII, *18-19

996-1001. 1004

10, 23

xxxvii, 566-567

II, 2-3

viii, *45 3

26, 9

XXXVII, 187-188

500. 502-503

40, 6-7

xxv A, 27-28

xix, 69-70

40, 6

xx

xxi,

108 ; xxxvii,

498.

A,

166-168 ;

116 ; xxxiii

Sapientia : *41

4°, 7 40, 8

A,

xxv,

83. 85-86

xxv, 117 xx

A,

166-168;

xxv.

i> 6

l,

7 1. 9

XLVII, *945-946

118 ; xxv A, 28-29. *3i;

XII, 89

xxxiii

1.

A, 86-88. 112-113

642

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

Isaias

Ezechiel :

:

42, 14

ix,

*27 ;

65-66,

xlvii,

92.

61-63.

*102.

115

34, 7 34, 8

XLVI, 472-475- 482-484. 489-490. 507

50, 1

VI, *49

5 3, 2-3

XXVII, 126-129

5 3, 7

xvii, io-ii. *74 ; xviii,

34, 9 34, 10

XLVI, 49I

34, 11 34, 12

XLVI, 589-59I. 618-619

34, 13

XLVI,

635-637.

*114. 155. 198-200. 225-

XLVII,

647.

227. *277-278

*608-609. 644-645. 664.

13-14

54, 2

xxxvii, 173

54, 3 55, 1 57, 13

xxxvii, 171-173. 267

58, 7

XLVI, 47I

xi,

2-4.

11,

XLVI, 619. 621-622. 630632

XXXVII, 430 XLV,

XLVI, 492-493- 5I9-524586-587. 608-609.

14-15.

52-53.

58, 10

XLVI, IOI5-IO16

64, 4 66, 2

VIII, 159-161. *444.

588.

681-683

*12-13; xv a,

*145 ; xlvii, 823-824

644;

649.

34, 14

XLVI, 648-649.

652-655.

658-660. 662

xix, 189-190

34, 15 34, 16 34, 17

XLVI, 664. 776-777. 97I XLvr, 667-670. 675 XLVII,

45-46.

123-124.

183-184. 251. 384-385

Ieremias : 1, 5

XXVI, 21

3, i5 9, 5

XLVI, 596-598 xvi A, 60-61 *510-511 ;

xxm A,

34, 18

XLVII, 239-243

34, 19

XLVII, 243-245

34, 20

XLVII, 386-387.

400-401

34, 21

XLVII, 402-405.

560-562

34, 22

XLVII, 563. 585-586

11, 19

iv,

12, 13

xxm A, *6

17, 5 17, 11

xiii, 40-41 XLVI, 687-689. 707-708

612.

18, 8

xxii, 172-174

641-645.

31, 31-32

XXV, 9-11

*48

34, 23-24

34, 23

XLVII, 587. 594-595- 611624-625. 648.

638-639. 651-653.

663-664. 675-676

34, 24

XLVII,

*684.

694-697.

704-706. 804

Baruch : 6, 38

XLVII, 659-660. 664-665. 668. 679. 691. 692

34, 25

XXIV, *29

XLVII, 707. 715. 761-763. 766-768.

787-789.

798-

799. *881-882

Ezechiel : 3, 5-7 3, i8'2I 7, 19

34, 26

XLVII, 800. 805-807. 8l2.

34, 27

XLVII, 815-816. 825-828.

814

xvn, 29-31 XVII, 37-39. *39-42 L, 268-269

83I-832.

18, 4

xxxv, 34-35

852 OO N

34, 29

XLVII, 88l. 888-890. 899-

xvii, *37-39 ; xlvi, 496-

34, 30

XLVII, 911-91 2

503 XVII, 39-42

34, 31

XLVII, 923-924. 968-969.

xx, *105-106. XLVII, 651

33, 2-6

XLVI, 5 IO-5 14

33, D 33, 7-9

xx, *105-106

34, 34, 34, 34, 34,

*131-132

869. 871-872. 879-880 9OI. 9IO

978-979

xx, *131-132 XLVII, *29

1-2

XLVI, 9-11

2

XLVI, 16-18

3-5 3 4

XLVI, 53-60

Daniel : 2, 34

XLV, 211

2, 35

iv, *503 ; xlv, *223-224.

2, 45

XLV, 2II-2I2

3, 92

xxxii, *281

237-238. *259-260

XLVI, 62. 207-208. 381 XLVI, 210-214. 293. 327328. 334-336. 382. 384-386

34, 5 34, 6

847-

xlvii, 857. 863-864. 868-

18, 21 24, 13

33, 8-9 33, i5 34, 1-16

836-838.

353-

364-

l4

>

33

XII, *105

XLVI, 388-390. 398 XLVI,

398-399. 411-413.

436-438. 467-470.

Ionas : 4, 7

XI, *60-61

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Michaeas

:

Matthaeus :

6, 6-8

XLIX, *11-13

6, 6-7

XLVIII, 4-5. 20-22

6, 6

XLVIII,

18 ; XLIX,

6, 8

XLVIII,

24-25.

5,

XLIX,

44-45.

31-32 ix, 669-670

27-29.

5,

IX, *40. *67. *73-76. 605

I08-IO9.

133 3. 3

XLVI,

IO26-IO27.

IO4O.

I05I.

IO56-IO57.

I069.

IO72.

IO75-I077.

25

5, 28

XLVI, 201-202. 296-297

3, 34A5 5, 40

b

95-97

xvi, 54-55 xv, 192-193

5> 44-45 5, 44

v, *40 ; xv, *169. *172.

5, 45

v,

IO38-

187-189 57-58;

193;

xxiii,

xxix

A,

*19236-37;

XLV, *21-22

IO79. I086-I089

Aggaeus : xxxvii, *410-411

b 13

xvi A, *106-107 ; xxxiii.

5, 20

Habacuc :

4

17

2b

*42. *151-152

2,

643

5. 48

v, 56-57

6, 1

XLVII,

6, 2

XLVII, 357

3 5

XXXII, 385

9

xvi B,

347-348. 358-359

2, 7-10

L, 186-193

2, 7-8

L,

2, 7

L, 213. 2l6-2l8

2, 8

L, 205.

2, 9

L, 3.

5-6.

IO.

21-22. 27-

6, 10

XLVII,

28.

120-121.

223-224.

6, 12

ix, 763-764 ; xvi A, 276-

2, 10

6,

201-203

6, 6,

221-222

xxv A, 99 3 ;

xxxii,

425-

426 200.

202 ; L, 211

236-237

277;

L, 237-238. 244. 25O-25I.

XLVII,

258-259

775-776 ; xlix, 203-204.

xvii,

132-133;

205-206.

*208.

215-218

Zacharias : 9, 10

XXXVII, *122-123

6, 19-20

xxxvi, 108-110

6, 20

viii, *320-321 ; ix, 725 ;

6, 21

xxxvii, 22 3-2 24 ;xxxvm.

6, 24

xvi B, 25

7>

xvi A, 120-121

xvm, *66

Malachias 4,

:

2

xxv A, *44. *51

160-161

II Machabaeorum : xxxii, *284

7 Matthaeus :

2

7. 3-4 7> 6

xlix, 170-173

7, 7

vi, *147-148 ; xvi A, 27-

L, *194-195

1, 6-11

XLVII, *599-601

28 ;

2, 2

XII, *101

195-196

3. 9 3. 10 3. 12

xxiv, 49-50. *86

7,

xi, *5-6. 81-82

7, 22

xxxvii, 574-578

7, 24

XLVI, *223

iv,

*699;

xxiii A,

v,

*8.

3> 17 4, 4

XII, *107-108

4, 22

xlvii, *957

5> 3

xiv,

6

15-16

7>

25

23-24;

7,

xlvi,

186-187 ; xlv,

00

55-56.

l,

572-573

*247-248 ;

8, 10-11

XLVI, 864-867

8, 23-25

XXXVIII, *224-226

9. 2

xviA, 109

9, 11

iv, 431-432

152-153 ;

vi.

11-12 ; xii, 6-7. 20, 239-

xlvii.

*807-809

*73

112-113 ;

240 ; xxii A,

27

xxxvii.

l, *218-219 iv,

XLVI, *249 xxviii, *36 ; xlvi, *224-

198-199;

172-173 ;

l.

xlvi, *791-792

225. *246.

16-17.

xxviii,

*895-896 ;

7, 26

XLVII, *Il6

xxxvi,

5,

*11-12;

15

xlvi,

9, 12-13

iv,

9, 13

iv, 426-427 ; xvi A, 421-

434

422

90

5. 9 5, i4

xxiii, 296

10, 4

iv, 106 ; xxxvii, 37-38

10, 20

11, 144

5, 15-16

xlvi, 103-107

10, 22

xxxvii, *124

5, 15

xxxvii, 253-254

10, 30

XXXI, *25

5, 16

xlvii, 338-340. 346. 365-

10, 36

xv, 140-141

366. 368-369

10, 41-42

XLI, I94-I98

x, *197-199

644

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

Matthaeus : IO, 42

Matthaeus : xxxix,

97-98 ;

xlvii.

*958-959

19, 18-20

xxxviii, *145-146

19, 21

xv

A,

*154;

xxxviii.

*147-150

II, 10

XXXVII, 412

II, 12

v, 228-229

19, 22

xxxviii, *154

II, 15

XXIV, *42-43

19, 28

XXXVII, 407-408

II, 25-27

xxiv, 112-115

20, 1-16

XLIX, *7-9

II, 25

XXIX, 34. 40-42

20, 20-23

xx A, *77-80

II, 27

xxiv, 115-121

20, 22

xx

II, 28-29

xxx, 203-205

II, 28

xxiv,

20, 23

132-135 xx A, 138-139. 152-153.

213-214; XLI, 149

20, 26-27

159 xx A, *92-93

xxiv,

20, 30

IV, *420

21, 43 22, 13

v, 144-145 xxxi, 138-139. 149

167.

II, 29

no;

xxx,

169-170.

166-

177-178.

95-98.

no-in ;

xxx, 180-181. 188. 193194 ; l, 232-233

22, 30

IV, *51

22, 37-39

xv, *17-18

12, 24

VIII, 550-551

22, 37

viii,

12, 28

VIII, 552-553

12, 50

x, 60-61

13,

7

*210-211

;

XLI,

95-98.

150 ; xlvii, 844

II, 30

xxx,

A,

125-126.

525-526 ;

ix,

258-

ix,

261-

259 22, 39

V, *21

viii,

526-527 ;

262 ;

xxxiv,

*131-132.

i3» 9 13, 12

XVII, 23 xxx, *153-154

22, 40

VIII, 527-528; IX, 262-263

13, 22

XXXII, *35-37

23, 2

x, *268-269

13, 26

v, *299 ; xlvii, *417

23» 3

x,

i3» 27 13, 28-29

XLVII, 137-138

13, 28

23. 9 23, 10

XIV, 192-193

13, 29

XLVII, I34-I35- 144-145 v, *303 ; xlvii, 145-146

13. 3°

v,

23, 26

XLV, 322-323

24, 6-12

xxxviii, *242-245

XI, *4

24, 12

x, *223

i3» 37

XLVII, 548-549

24, 24-25

XXXVII, 572-573

13, 38

XLVII, 546.548

24, 43

xviA, *400

i3» 39

XLVII,

xxxvii, *333-335

13, 44

549- 552 L, *182

24, 45 25, 12

v, 305-310

i3» 43

xxxvii, *117

25, 3!-24 25, 31-32

i3» 47

x, *165-166

25, 3i

xxv

15, 14 15, 19

XLVI, 532-533

15, 21-28

XXXVII, *471

15, 28

xxxvii, 475

25, 32

16, 26

xxix, *86 ; xxxvi, 214-

25, 33

IV, *424

216

25. 34

xviii, 90-92. 95-96 ; xxv

134

XLVII, *138-139

*128 ;

37-38

170.

525.

xlvi,

*81 ;

167-168

*419-421.

XXIII, 15-16

XIX, 238

XLVII, 174-176

A,

52-54; xxxvii.

409

XLV, 318-319

25, 32-33

xviii,

*86-88 ;

xxv

xxxvii, *335-336

L, *204

A,

17, 1 17, 5

XLIII, *79-81

632-634; xlvii, 67

18, 8

v, 286-289

18, 10

XLIII, 81-82

64.

66-67;

25, 35-37

xlii, 45-49

25. 35-36

xviii, 97-99

xii, *38-39

25. 37-39

XVIII, *100-101

18, 11

xvi A, *112-113

25, 4°

18, 15-17

xvii, 147-151

xxv,

18, 24

v, *28-29

193-194

19, 5 19, 6

XLVI, *766

25, 41-42

XVIII, 106-108

XLV, 169

25, 4i

v,

19, 16

xxxviii,

140-141 ; xlii,

xxxvii.

ix, 713 ; xviii, 101-104 ; 161-162 ; xxxviii.

310-311 ; xxii, 87-88 ;

xxiii

*18 xvi,

A,

5 5.-56

16, 27

i9» i7

195-

534. 653-564.

576

xxxvi,

XLVII, 156-158.

13>

269-270 ;

196.

A,

9-10 ; xxv

A,

70. 76-77 ; xlvii, 68-69 75-76;

144-145

xxxviii,

25, 42

IX> 752-753 ; XXXVI, 221222

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Matthaeus :

Lucas : XVIII, *110. 119

25,

44 45

26,

34-35

IV, *22-26

25,

645

IX, 713-714; XVIII,

III.

119-120

26, 38-39

XXXI, 45-46

26, 38

xxxi, 39

26, 40

XLII, 49-50

26, 41

xxxvii, *9

26, 52

IV,

26, 63

xvii, *8 ; xviii, *12. *16

26, 69-75

IV, *20-21

27. 5

xxii, *162-163

27, 29

vii, *38 ; xix, *66

27, 32

XLVI, *1092-1093

754-755

12, 12, 12, 12,

18-20 18 19 20

XXXVI, 209-211 XXXII, 471-472 XXXII, 472-473

I2, 12, 12, 12, 12,

33 35 43 45

XXXVII, *524-525 XL VI, 102-103 XXXVII, 338-340

46

12, 58 13, 6-9 13, 6

XXXII, 473-475 ; XXXVI, 213-214

XXXVII, 331. *331-332 XXXVII, 332-333. 335336.340 IX, 605 xxxvii,

*316-317

XI, *4-5

27, 57-60

XLVI, *III2-IIl6

13, 27

XIX, 238

28, 1-8

XLV, *183-186. *191-192

14, 10 14, 11

XXXIX, *20-21 xxiii A, 91-92

15, 4-5 15, 6 16, 9

XXXVII, *43-44 XXXVII, *40-41 xi, *20-21 ; xiv, 15 6157; XLI, 185-187; L, II. 87. 89. 159. 162

16, 11-12 16, 19-31

L, 172-174 xiv, *47-63 ;

Marcus : 2,

3

XLVI, *316-318

9, 22

XLIII, 162-164

9,

XLIII, l6l. 168-I7O. 173-

23

174 9, 40

XXXIX, 97-98

10, 21

xxxvTii, 147

12, 42

XXXIX,

*102;

XLVII,

*957-958 13, 10

L, *208

13. 32 14. 44

XVI A, 394-395 VIII, *364

14, 61

XVIII, *12. *16

I5»

xix, *66

17

16, 19-20 16, 19

16, 20-21

xxxvi,

*I33'I44 ; xli, *5 XLI, 93-95 xv A, *58. 185-186; xxxiii A, 124-127. *144145 ; xli, *87-88 xv A, *59-60. *172-174. *186-187; xxxiii A, 147-149

16, 20

xxxiir A, 129-130 ; xli,

Lucas :

*83-84. *86

i» 51-52

xx A, *160

16, 21

XLI, *86-87

2, 14

XVTII, 147-148

16, 22

xiv, 79-80 ; xv A, *61-

3.

xxiv, *86

62. 175 ; xix, *192 ; xx

v, *11-12

A,

rv, *420-421

189.

xvi A, 253-254

*159-160; xli,

8

3, 17 5, 7 5. 34 6, 37-38 6, 37 6, 45

XLII, 20-22. 35-36

8, 15

xviii, *41-42

io,

17

10, 20 10, 27 10,

35

177-178. xxxiii

A,

102-104

xv A, *63-64 ; xli, 104-

16, 24 16, 25-26

xli,

108-110. 133

xli,

110-114

16, 25

xv A, 66-68 ; xli,

106

xv, 134-135

9. 56

8, 14

190;

16, 23

XLII, 2-3

253 XLI, *208-209 V, *21 XLVII, 512

7, 47 8, 5-7

170-171.

X,

141.

155. 158-159

xxxiii A, *135-136

16, 27-28

xli,

16, 29 16, 3i

XLI, I2I-I22 xli,

118-120

134-13 5

18, 9-10

xvi B, 95-98

IX, *520

18, 10

xxxvi, 280

XLVI, 76-77

18, 11-12

xxxvi, 282-285

18, 11

xvi B, 101. 104-106

xxxiii A, 138-140

11, 20

VIII,

11, 23

XXXVII, *95-96

18, 12

ix, 665 ; xvi B, 109-110

11, 41

xvi A, 420-421

18, 13

xvi

12, 16-21

xxxvi, *203-205

12, 16

xxxii, 468

12, 17

xxxii,

5 5 3-5 54

205-206

43

*469;

B,

*60-61 ;

m-114; xxxvi,

xxi, *268-

269. 274-275 xxxvi,

18, 14

xvi B, 118-121 ; xxxvi, *278. *288-289. 289-290 AUG. XLI

646

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Iohannes

Lucas : 18,19 18,

35-43

:

1, 29

xv, 129-130

iv, *505 ; xix, 67 ; xxvi. 323-324

XXV, *128

19, 2

XIV, *38-39

2, 1-11

XLV, *355-356

i9»

XIV, *40-41

2, I-IO

XII, *222-223

xxv, 154-155

2, 19

xxxvii, 66

3,

M-15

vi, 118-121 ; xxxvii, 55-

3,

29

3 5

19, 8

IX,

*150-151

iv, 360-361. *402-403

xxv,

i9»

*5-6.

47

19, 1-10

*690-691 ;

44-45 ;

1,

xiv,

xxxix,

42.

57

*102-

104; xlvii, *956-957 19, 10

xx, 20-21 ; xlvi, *813

i9»

xxm,

19-20.

xxxii, *390

4, 14

vi, 140-141

20, 20-26

xiii, *97-102

4, 20

XXIII, 114

20, 25

XIII, 101-102

4, 22

XXI, 46

20, 36

XLV, *367-368

4,

xvi

21, 2

XLVII, *957-958

23»

v,

23

34

23»

42-43 23> 43

84-85 ;

xvi

*31-32;

XLVI, *760

24

A,

290-291 ;

xxi.

47 ; xxx, *20 A,

210-

5, 46 5

1, 34 ; xli, 138 11, *87-88

211 ; xlix, 230-231. 263-

6,

264

6, 6

11, 89-90

XXII, *99-101

6, 29

XLIX,

29-30.

35-36

xxxvii, *457-458

XXVIII, *89-90

6,

23, 46

xxv, 139

6, 38

24, 20

xxxvii, 54

6,

24, 25

xlvii, 263

6, 51

xxviii, 30-31 ; xlv, 151-

XIII, *90-91

24, 46

xlvi,

1059-1060.

1068-

8, 3-11

1069.

1073-1074.

1077-

47

xvi A, *98-100

A,

xxxvii, *122-123 ; xlvi.

8,4 8, 5

xvi

834-835 ;

8, 6

XIII, no

1079. 1086 24,

VII, 59-60 xxx, 228-229

152

xvi A, *335-336

1

39

44

00

24,

33

xlvii,

842-

843 ; l, *208

8,

ioo-ioi

xviA, 103

xiii,

7

88-89.

108-109;

xvi A, 117-118 xiii, *113 ; xvi A, 149

8, 9

xiii,

1, 23-26; ix, *349-350;

62;

xxm

xxx,

xx

A,

A,

60-

8, 10-11

xiii, 123-124 xiii,

O

*302-303 ;

144-147 ;

*181-183 ;

xxxvi, 56-58

1, 3

8, 11

XXVI, 117-118; XXXVII,

118;

xvi

xiii,

119.

125 ;

8, 25 8,

34

1,

xvi

A,

4i

xxxiii,

65-66;

8,

44

viii,

no; xxii A,

8, 56

xvi A, 414-415

8, 58

xxii, 24

ix,

9, 7

vii, *60-62

*146 ; xiv, 170-171. 173-

10, 7

XII, 21-22

xxvi,

10, 13

xlvii, *35-36

XLV,

10, 16

iv,

123-124. *138

xxii,

118-119. 177-180

*25;

129-130;

; XL Vi,

1, 8

iv, 85

1, 9

iv, 82-83. 107

1, 14

viii, xxii,

*139.

;

*258-259

397-398 ; XLVI,

780-

10, 18

v, 88-90. *95 ; xxxi, 47-

10, 27

xlvi, 629. 745-746. 788-

278-279 ; xxm A,

xxvii, *36 ; xxxvi, 61 ; xxxvii, 380391 ; xlvii, 696-697

*113

781

49 ; xxxvii,

174-175 ;

xlvii.

853 xxvi, 218

65-66.

135.

137. 141-143. 148. *226-

8, 46

174;

A,

227

I, 4 ; VIII, 123-124 ; IX, *145-146; xxm, 262264; xxvi, 127-128 ; xxvii, 114-115 ; xxviii, *105 ; xxx, *188 ; xxxiv, 17 ; xlv, 177-179 V, *266-267 > vi, *23-24 ; viii,

xvi A,

140. 148

387-389

1, i

*113-114;

*124. *128

M

xii,

1.1- 2

8, 8

OO

Iohannes : 1.1- 3

789.

68 ;

*61

832-833 ;

*58-59.

xlvii,

*567-568

10, 30

xlvii, 620. 646-647

11, 48

x, 265-266

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Iohannes :

Actus Apostolomm :

XVIII, *41-42 v, *6

T3> 25 J3> 34 13, 52 14, 6 14, 8 14, 9-10 14, 21 14, 23

154-155 XXXIII, 33-34 II, *61-62 viii, 108 ; ix, *767 ; xii, 141-142 ; XLvn, *571 xxiii, *182-183 xlvii, 649-650 xxvn, 115-119 XXIII, 120-121. 123-124

14, 28 14, 3°

XL VII, *618-619. 621 xxvi, 219-220; xxix,

14, 31 15, 1-2

36-37 XXVI, 221-222 XLVI, *457

13, 1 13, 2

iv, 582-583 ; xlvi, *467 v, *10-11

15, 4 15, 5

XLVI, *461-462 IV, 582-583 ; xxvi, *53 ; xxx, 179 XXVII, 74-75. 78. 81. 9596, 98-99. 103 ; xlv, 362-363. 365 XL VII, *973 IV, *7-8

16 26 12 13 15

16, 33 17, 24 I9> 2 19, 17 19, 23 19, 28-30 19, *9> T9> 20, 20,

3° 3i-34 34 17 27

20, 28 21, 15-17 21, 17 21, 20 22, 37 22, 39-40

xvi A, 257-259

2, 38

XVI, *20-21 ; XXIV, 106107 ; XLVTI, 708-709

13, 15, 16, 16, 16,

VII, *31-32

iv, 405-407 ; ix,

151.

14, 27

15, 13

x, *199-202

2, 3 JO

xxxiv, *15 xx A, *142-143.

xii, *102-103

2, 1-4

1

12, 47

I, 26

XU, *55-56. *63-64

00

XII, 148-149

V»

12, 28 12, 31 13, 15 13, 23

647

xxvn, 97-100 IV, *7-8 xviA, 398 IV, *858 XLI, 248-249 xix, *66 XIX, *63 XXII, *29-32 XLI, *218-220

*230

xxxiii, *60 xx A, *48-49

3. 13 4, 4 4, 32

v, *215 XLVII, *674-675

5, 19-20

XII, *105

6, 8-7, 60

XLIX, *239-240. *259

7 7, 3°

vii, *6-7

7, 7, 7. 7, 7.

XLIX, 242. 244-246

vi, *29-30. *34-35 ; vii, *7-8

5i-52 5i 52 53 57-6o

VII, 143-145 VII, 147-148 VII, 149 XLII, *71-72 XLIX, *248-249. 266

7, 59 7, 60

XLIX, 267-268

8, 20

ix, *230 ; xxxiii, *60

9, 1-19

XXIV, *212-214

,

XLVII, *440

9 15 10, 10-16

XII, *114-115

to, 13

IV, 441-442

to, 19

XII, *118

12,

4-I9

viii, *343-350

13, 36

XLVII, *607-608

15. I l6, 25-28

x, *71-72 VIII, *356-358

17, 27-28

VII, 191-192

20, 28

IV, *769-770

21, IO-II

XXII, *55-57

21, 13

XXII, 59-61

21

XXII, 62-63

,

Ad

14

Romanos

t, 3 1, 17

: XLVII, *6l0 x, 102 ; xxvi, 99 ; xlix,

V, 93-94 ; XXXVII, 58 v, *97-101 VIII, *129 V, 244-245. 251. 254

1, 21-23

viii, 94-99

viii, *130 ; xvi A, 335-

1, 25

L, I28-I29

336 ; xxxvii, *378-379 v, *249 XLVI, 60O. 602-603. 605606. 768-77O

2, 4

XVIII, 46. 49-52; XLVII,

2, 5-6

9°-9t- 95-98 XLVII, 99-IO2

2, 5 2, 6

XVIII, 44-45. 49-52

xxxiv, *15 xvi A, 155-158

2, 21-22

XLVII, 93-94

2, 21

XLVI, 566-567

xvi A, 155-158

2, 29

IV, *174-175

3> 23 3, 28

X, 53-54 II, 230. 239. *250-251

XLVI, 754. IOO3

Actus Apostolorum :

44-45. 108-109. 133 1, 18

xvin, 43-44

1, 20

viii, *5-7

xvin, 84

1, 7-8

XLVI, 1081-1085

4, 2

XIV, 99-100

1, 15 I, 20

IV, *403-405 XXII, *47-48

4 3

II,

,

*176.

89-90

223-224; XIV,

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

648 Ad

Romanos

4, 4, 4. 4, 4,

:

Ad

Romanos

:

4-5 5

x, 122-125

12

11, *2. *174; iv, *258

17 25

xxvi, 87-88

11, 30-32

XLV, 163-164

11, 33-36

1, 99-i°4 ; xv, 69-74

11. 33

xxvi, 283-287. 289-290;

5, 3-5 5, 5

ii» 9 11, 23

11, 237

XVI A, 438-439 xxin, 142. 144-146;

xxii, *46-47 XXXII,

291-292;

xxvii, 157-161

xxvii, 149-150. 15 3-154.

xxxiv, 29-31. 35-36

164-165.

167-169.

5, 6

v, *63 ; xxiii A, 37-38

5. 7

xxiii A, 38-39

11, 34-36

175 XXVII, 169-170

5, 10

v, *61

11, 34-35

xxvi, 290-293

5, 12

vi, *127

11, 35-36

xxvi, 300-301

6, 12

xxx,

xxvi, 295-296

6, 13

xxx, 131

11, 35 12, 9

7, 7

xxvi, *194-195

12, 11-12

xvi A, 16

7, 12-13

xxvi, 209-212

12, 11

XXII, 201

7. M-15 7, H

xxx, 42-44

12, 12

XLVII, *25

xxiii, 48-49; xxx, 4-5.

12, 17

XXXVII, *141-142

13, I"2

XIII, I 30-13 2

13, 3 13, 8-10

XIII, 13 3-134

13, 8

1, 6-7

13, 9

xxxiii, 39

13, i°

xxxiii, *116

13, i3

iv,

123-124.

128-129

21-23

7, 15

XXX, 48 sqq. 72. 96 sqq.

7, 22

XXX, * 68-69 ; L, *91

7, 23

xxx,

7. 25

258 xxvi, in-112. 201-202.

*61-62 ;

l,

*257-

260-261

XXXIII, 26-31

*49;

xlix,

xix, 68-69 > xxvii, *30-

8, 6

31 iv, 6-7. *269 ; x, 83

8, 10

x, 82

8, 14-16

XLVI, *261-262

8, 15

XXXIII, 11-13

8, 17 8, 20

v, *216 ; xlvi, *263

1, 11-12

XLVI, 420-422

ix, 144 ; xxxiii, 58

1, I2

XLVII, 31 3-314

8, 23

xxi,

1, 13 1, 20

XLVI, 423-424

XII, *303

XLVII, 37I

*39 ;

*262-

14, 12

xxxv, 30-31

15, 1

xxvi, *141-142

Corinthios :

8, 24-25

xxvii, 92-93

8, 24

iv, 195 ; xxiii, 213-214 ;

1, 24 1, 26-28

xxvii, 87-89

1, 29

8, 25

xxxvii,

209-210.

257.

260

73-74.

*83-84.86

I Ad

xl vi,

174-

X, 164

8,3

263

XLVT,

464

XLVI, 714-715 XLIII, II3-II8

1, 3°

xxviii, 25

1, 3i

xiv, *98-99 ; xlvii, 372-

8, 3C"3I

xxxvii, 322-324

8, 32

v, *63-64 ; viii, 367-368

2, 2

vnr, 125-126

8, 34

XLVII, *574. *632. *727-

2, 3

xxiii, 22-23. 63 J XXXVII,

373

728

486

8, 35

xvi A, 358-361. 363-364

2, 6-8

XII, 40-46

8, 38

xii, *27-28

2, 6

VIII,

9, 14 9, 15

xxvii, 58 xxvii, 40-41

2, 8

75-76 XVII, 7-8

9, 18-20

XXVII, 49-52

2, 9

IV, 13-14

9, 18-19

XXVII, 3-4

2, 11

xxx, 56-57

9, 18

XXVII, *60-61

2, 14-15

XXIII, 71-75

9,

xxvi, 275.

2, 14

VIII, 483-484

20

9, 21

313.

315-317

*119-120;

xxvi, 267. 270-272. 280-

3, 1-2

XXIII, 65-67

281 ; xxvii, 62-63. 65

3, 1 3, 2

xvi A, 270-271

io, 3

l, 239-241

10, 4

xviA, 339

IO, IO

11, 240-241

3, 4

XXVII, 70-71

IO, 20

11, *140

3, 6-7

IV,

11,5-6

x, 128-131

viii,

*145 ;

xii,

XXIII,

*136 ;

XXI, *21

156

585-587 ; XLIII, 153-

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE I

Ad

Corinthios

:

I

3> 9 3. 12

IV, 580

3. 16

IX, 357-558

3, 17

Ad

Corinthios :

15, 53

L, I 80-I 8 I

IX,

XV,

127-128;

8-9; xxiv.

II

Ad

A,

xvi *50;

XLIX, 37-38 XL VIII,

208-209 XLVII,

XXIII, 298-299

4, 7

xiii,

XLIX,

1, 22

ix,

232.

*568;

2. 3 2, 14-16

xvii, *49

220 ; xxxv, 74-75 ; xliii.

2, 15

XXVIII, 22

18-19

3, 11

L, 246-248

4, 8

XXXVTI, *210

69-70;

A,

xxx,

219-

353 ; xlvii, *324

4, 13 4, 17-18

xix, 74-79

XIV, *121-122

8, 6

viii, *92. *99. 333-536

xii,

CO

5, 6-7

XLVII, *285-290

o

v, *60 ; ix, *666-667

►H

6, 20

XXXVII, 435-436

9, 12

XLVI, *72-73

9. 22

XVI A, 356-357

9> 26-27

XIII, 7-9

M 1

K)

XLVI, 63-64

9, ii

o

9. 7

iv, 218-219 iv,

13 9-140;

xxii

xxvii,

iv, *192; xvi A, xxxviii, 50-52

5, 7 5, 10

xxi, 14; xxvii, 112-113 xvm,

*133-134;

XLVI,

354 5, 15 502.

518-

xxxvii, 140-141

5, 16-18

v, 255-257

519 ; xlvi, 225

5, 17

XXVI, 262-264

io, 6

rv, *213. 228

6, 10

XXXVII, 314

IO, IO

XLVI, 785-786

6, 11

XXXVII, 487-488

IO, II

viii,

6, 16

II,

IO, 13

xv, 107-110 ; xl vi, *274.

11-13.

400-402

269-270.

*284-285.

304;

xxi, 15 ; xxxi, 101-102 ;

223-227.

*284.

A,

104-105 ;

xxxiii A, 21-23

5, 6

iv, 213-215

io, 4

xxxvii, 212-217

*98 ;

rv, 217-218

1°. 3

xxm.

iv, 621-623

7, 3i

IO, I

xvii.

>

313-314.

*147. *162-163

4. 6

xvi

255-

*320

782-784;

90-94. 96-99

4, 16

L,

Corinthios :

1, 12

11-12

4, 3 4, 5

XLIX, *76-77;

257

559-561;

xxm,

649

290.

*274.

*139;

XXIII,

*128.

129-130. 138-139

7, 1

331-333

XLV,

6-9.

35-36.

16-19.

54-55.

28-32.

*115-116.

10, 24

XXXII, 200-201

*127-128. 227-228. *278-

10, 32

XLVII, 306-307

279.

10, 33

XLVTI, 303-305. 312-313.

328-329.

333-334

*369-370

11, 29 12, 12

IV, 794-795 XXII, *286-288

12, 26

xxxv, 15-16

;

8, 9

xl vi, 145-

305-306.

311-312.

332-333.

II,

150-151;

754

;

xiv,

IX,

169

;

*753xxxvi.

44-46.51-53. 92-93

146

347.

;

xli.

*202. *211-212

12, 27

xxii, *291 ; xlv, *159

12, 31

XXXVII, 584

13. i-3

IV,

469-475 ;

8, 13

A,

xxv

13 9-140 ;

xlii.

29 XXXVII,

8, 21

XXXVII,*141-142 ; XLVII,

9, 6

xxxi, 29-30

617-618

307-309. 314-315

T3> 1

xxxvii,

113-116.

586-

13. 2

xxxvii, 589-592

9, 7 10, 17

13, 3

xxxvii, 593-595

11, 26

13. 4 13. 7

IV, 73I-732

11, 27-29

xvi A, 354-356

IV, 465-466. 730-731

12, 2

xvi A, *379-380

13, 12

v, 270-271 ; xxxvni, 53-

12, 4

xvi A, 379-380

54

12, 7

xvi

588

xxxi, *12. *35. *64. 95 xl vi,

772-773; L>228 XV, 121-124. 155

A,

*380-381 ;

*264-265 ;

XLVii,

13, 13 14, 1

xli, 54-55

15, 10

x, *249 ; xvi A, 35-36

12, 8-9

XLVii, 445-447

15, 22

XXIII, 206-207

12, 14

XXXVII, 445-446

J5> 33

xxxv, 13-14

I 2, 15

XXXI, 16

XLI, 55

444

xxi. 442-

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

650

II Ad Corinthios : xr,

13, 3

146;

Ad Ephesios : vii,

112-113 ;

XLVI, 286-287

Ad Galatas :

3, 17 4, 4 4, 8

XXXVIII, *231

4, 22

ix, 300-301. 305-306 ; l.

IX, 301.306 IX, 304-305

272

XL VII, 298-299. 3OI-302.

i, xo

3IO-3II. 33I-332

XLV, *l6o XXVI, *245-246

2, 21

xxvi, 175-178

4, 24 4, 25

3, 1 3, 3

X, 77-78

4, 26

XLIX, 176

x, 78-79

4, 27

11, no ; xxxii, 219

3. 6

II,

XLIX, 7O-7I

3. 7 3, 16 3, 19

IV, 258

5, 8 5, 14 5, 16

XVI, *50-51

vii, 154-155 ; xxvi, 190

3, 21

xxvi, 4-5. 180-181. 234-

XXXVII, *17-18

235

5, 23 5, 25-27 5, 31-32

3, 22

xxvi, 182-185

6, 2

ix, 274-275 ; xxxiii, 88-

6, 12

xxii A, 120. 123-126

*176. 223-224

*150

IV,

x, 45-46 IX, 117. *121. *416 XLV, 166-168

89

3. 27

xxxvii, 345-346

4, 4

v, 62-63 J xxiii A, *35-

4, 5

XLVI, *262-263

4, 14-15 4, 14

XLVI, I34-I36

1, 18

x, 262-263

xxxvii, 413

2, 5-8

XLI, *5

4, 16

XLVI, I52

2, 6-8

XLI, 212-218

4, 21-26

x, 87-95

2, 6

xxx,

4, 22-23

XXXIII, *8-9

4, 22

11,194-195; viii, *48-51

4, 23 4, 24

II,

36 Ad Philippenses :

12-13

2, 7-8

xxx, 190-193

2, 7

xxvi,

xlvi.

XXV,

*237-238 ;

xxx.

198-200 ; xlvii, 623-624.

II, 195 ; IV, *149 ; VIII, *51-52;

*195-196;

258 ; xlvii, 621-622

*28;

626-627

XXXIII, 10

2, 8

XLVII, 627-628

5. 2 5, 6

ii, i45 11, 231 ; xvi A, 389

2, 9

xxxvii,

5. i5 5. i7

viii, 259-260

2, 10

xlvii, 633-635

xxv, 83-84. 88-89 ; xxx.

2, 12

XIII, 52-53

60-61. 93-95. *118. *126-

2, 13 2, 21

xxxvii,

64-65 ;

xlvii.

629-630. 632-633

127

XIII, 55-56. 63-64 146-147 ;

xlvi.

5. 19-21

XXXVII, 603-608

5, 22

XXXVII, 609-612

6,

xviA, *221

3, 13

xvi A, 365-366. 371

6, 2

xviA, 222

3, 20

xii, 61-62

6, 4

xxxv, 31-33

3, 21

xxvi, *240-241

6, 5

xxxv, 29-30

XXI, 64-65

6, 9 6, 10

XXXI, 32-33 ; XLIII, *8-9

4, 5-6 4, 11 4, 12

6, 14

xxvii, 13 3-13 5

4, 13 4, 14 4, 15

XLVI, 88-89

1

2i.*ii9-i2o.*i55.*476478

XXXI, 30-31

Ad Ephesios : i> 4 1, 9-10

XXVI, 88-89

XLVI, 87-88 xlvi, 88 XLVI, 86-87.89 XXXVII,

*437-438.

4, 16

XLVI, *90

4, 17

xxxvii,

318.

XXVI, 322-323

*441 ;

XLVI,

2, 8-9

xxiii A, 19-21

XLVII, 824-825

2, 8

xxvi, 308-309

2, 12

XXXVII, 467-468

2, 13

XXXVII, 466-467

1, 13

iv, *176-177

2, 14 2, 19

xxv, 131 ; xlvii, 712-713

3, i-4 3, 3

xxv

2, 20

IV,

1, 22-23

1,53-56 XLV, *159

2, 3

273

XLV,

*426-427. 94-95 ;

Ad Colossenses :

xxxvii, 469 415-416;

439-

440

272-

xxv, 142-147 A,

32-33.

48-49;

xxxvi, 85-86 ; xli, 166167 ; xlvi, *441

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Ad Colossenses xxv A, 50-31 ; xxxvi. 3> 4 88-90 ix, *300-301 ; xxxii. 3. 9 75-76. *295 ; xxxiii, *67*. 16*. 97. *114 XV, *11 3. M I Ad Thessalonicenses : x, *247-248. 254-255; 2,7 XXIII, 56-57. 61 IX, *509 4,3 XLIX, 72-73 5,5 3,18 ix, *756

fC\

00

II Ad Thessalonicenses : XII, *136-137 2, 13 XLVI, *67-68 v, *7 ; XLVI, *70 3» 9 I Ad Timotheum : xix, 71-72 ; xxvi, 1252,5 127. 132-135. *243-244; XLVII, 697-698 xxi, 91-92 4,4 4, 12

xlvi, 185

5, 6, 6, 6, 6,

xvir, *156 xrv, 130-138 xxxix, 17-18. 24-23. *78 xxv A, 102 xiv, 103-106. 141-144;

6 7-10 7 8 9

xxxix, 27-35 6, 10

xxv A,

II Ad Timotheum : 4, 6-8 xxxi, 56-60 6, 17-19 xxxvi, 144-147 Ad Titum : 1, 1 1, 15 2, 7 3> 5

Epistula Iacobi : xv, 104-105 1, 2 1, 17 xxiii, 266-267; xxvi, 302-306 2, 3-26 xvi A, *133-134 2, 13 xli, 116-117 2, 19 xvi A, 386-387 2, 21 11, *2. *174; xvi A, *443 xxiii, 28-30. *32

263-265

3, 6

xvi A, 5 8-60

6, 16

IV, 77 ; VII, 75 xrv, 35-36. 115 ; xxv A,

3> g-9 3> 8

xvi A, 90-91

6, 17

3. 4, 4, 4,

9 3 4

xvi A, 92-93

6

xxiii

87.

13-15.

11, 223-224

3, 1-2

84-85.

l,

xn, *137-138 xii, 288-290 XLVI, 184-185 XXVII, 86-87

Ad Hebraeos : 2, 2 VII, 138-139 XII, *136 5, 12 IV, *154 7, 2 10, 1 VIII, *41-42 10, 21 L, *199. *228-229 11, 6 VIII, *308 11, 9 IV, *151-152 12, 6 xv A, 100 ; xxix A, 2324 ; xlvi, 252-254 12, 14 xxiii, 305-309. 314-315 xxxv, 67-70 13. 17

2, 23

107 ;

651

152-153;

XXXVI, 28-29. 41-42- 9596.

99-100.

127 ; xxxix,

114.

124-

38-39. 42-

xv, 49-50 xv, 51-53

xxv A, 85. 129-130. 132133.

138.

128-129 ;

140;

xxxvi.

4, 14-15 4, 15

xxv

A,

xv, xix,

53-

144-145 ; xxxvi.

I Petri

:

2, 5 2, 19

XXIII, 299-301 XIX, *210; XXIV, *151-

54- 99

131-133 ; xxxix, 63-64

’ Ad Timotheum

90-91 ; xxx, 40-

152 ; xxxiii A, 49.

xxxix, 44-45.

52-55. 60. 62 6, 19

A,

41. 154-155

43- 45-47 6, 18

xviA, 76

:

xv,

11 ;

xxiv,

30-31;

xxvn, *13 ; xxxvii, *81 22-23.

164;

2, 21

ix, *122 ; xxxvii, *350

xxxvii.

2, 22

iv,

IX4-

229-230;

*377;

xiii,

*122-

123 ; xxix, 35

321 2, 20

xv, 23-25. *236-238

3. 5-7 3> 5 3. 8

vin, 498-502 viii, 491-492

3. 9

viii, 518-519

3. 12

XLVI, 239-240. 242

1, 17

XLIII, 3. 81-82

3, 16

XXIII, 40-41

1, 18

XLIII, 2. 83-86

XLVI, 347

1, 19

XLIII, 4. 86-87. IO4-IO5.

, 2

4

3. 4 5, 8

viii, 250-251 ; l, 92 iv,

*519-520;

xvi

B,

*12-13; xx, *81-82

viii, 514-516

II Petri :

652

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

II Petri :

I Iohannis : I08.

I39;

XLIX,

65-67.

87-89 2, 22

ix, *739-740

3. 9

xi, *3

4, 10

xxxiv, 20. 22. 24-25

4, 16

XXXIV, 39-40. 42. 48

4, 18

xxiii, 140 ; xxxii, *163164; xxxiii, 14-15

xix, *94 xvi A, 345-347

2, 19

XLVII, 456-457- 459-460

3> 2

xxi, 287.

5, 17

v, 103 xxx, 24-25

17-19; xxiii, 285289-290.

295 ;

xxvii, 120 ; xxxviii, 5300

3. 15

xxi, 67. 71. 133 ; xxiii,

00

2, 6

XXXI,

146-147. 178. 228

Iohannis : i,8

22-23

3, 16 4, 8

Apocalypsis

58 ; xlix, 78-82

5, 5 7, 17

xxn A, 109-110

19, 10

xlix, 190. 192

iv, *503 ; xxxvii, *51 XLVII, *17 xlvi, 434-435

CONSPECTVS MATERIAE Introductio.vii-xxxv SERMONES DE VETERE TESTAMENTO I.

TRACTATVS

CONTRA

MANICHEOS

DE

EO

QVOD SCRIPTVM EST : IN PRINCIPIO FECIT DEVS CAELVM ET TERRAM, ET : IN PRIN¬

II.

CIPIO erat verbvm. Qui meminit debiti sui. DE ABRAAM VBI TEMPTATVR A DEO. Notissima pietas patris nostri Abrahae.

[ill.

DE AGAR ET ISMAELE]

IV.

TRACTATVS

V.

Hesternae lectionis debitores nos esse meminimus . DE LVCTATIONE IACOB CVM ANGELO. Haec maxime regula diseiplinae necessaria est.

VI.

DE EO

SANCTI

.

AVGVSTINI

DE

3-6 7-16 17

ESAV

ET iacob.

50-60

QVOD APPARVIT DOMINVS MOYSI

in rvbo ardenti. Cum sanctae lectiones legerentur. VII.

20-48

62-67

DE RVBO IN QVO FLAMMA ERAT ET RVBVS NON COMBVREBATVR. SERMO HABITVS

PER

IEIVNIVM

QVINQVAGESIMAE.

Cum diuina lectio legeretur, magnum miraculum ... VIII.

70-76

SERMO DE DECEM PLAGIS AEGYPTIORVM ET DECEM PRAECEPTIS LEGIS HABITVS CARTHAGINE

AD

MENSAM

SANCTI

CY-

Domino deo nostro, cuius cultores sumus. priani.

IX.

CHORDIS. SERMO HABITVS CHVSA. Dominus et deus noster misericors et miserator X.

79*99

TRACTATVS SANCTI AVGVSTINI DE DECEM

TRACTATVS

AVRELII

AVGVSTINI

105-151

EPISCO-

PI DE IVDICIO SALOMONIS INTER DVAS mvlieres meretrices. Inter duas mulieres certantes de paruulo filio. XI.

TRACTATVS SANCTI AVGVSTINI

DE

TO HELIA ET DE PATIENTIA IOB. Dominus deus noster, nolens aliquem nos¬ trum perire. XII.

TRACTATVS

CONTRA

MANICHEOS

I53*I59

SANC-

DE

ID

QVOD SCRIPTVM EST IN IOB : ET ECCE VENERVNT ANGELI IN CONSPECTVM DEI ET DIABOLVS IN MEDIO EORVM ET CETERA,

161-163

654

CONSPECTVS MATERIAE ET ID QVOD IN EVANGELIO : BEATI QVI PVRO SVNT CORDE QVONIAM IPSI DEVM videbvnt. In diuinis et sanctis ueteribus libris..

XIII.

165-174

SERMO HABITVS AD MENSAM SANCTI CYPRIANI

VI

KAL.

IVN.

DE

PSALMO

VBI

DICIT : ERVDIMINI OMNES QVI IVDICATIS terram. Erudimini omnes qui iudicatis terram. XIV.

SERMO HABITVS CARTHAGINE IN

i77-l83

BASILI¬

CA NOVARVM DIE DOMINICA DE VERSV PSALMI : TIBI DERELICTVS EST PAVPER

Cantauimus domino et diximus : Tibi derelictus est pauper, pupillo tu eris adiutor . pvpillo tv eris ADiVTOR.

XV.

SERMO

HABITVS

185-191

IN REGIONE TERTIA IN

BASILICA PETRI CARTHAGINE DE VERSV PSALMI : DOMINE DILEXI DECOREM DO-

Decorem domus domini, et locum tabernaculi claritatis eius diligimus. mvs tvae.

XV A.

193-201

SERMO HABITVS HIPPONI ZARITO IN BA¬ SILICA

MARGARITA

X

KAL.

OCTOB.

V

FERIA DE RESPONSORIO PSALMI XXXII : EXVLTATE

IVSTI

IN

DOMINO,

RECTOS

decet lavdatio. In dei laude gandere et laudi dei uiuendo congruere. XVI.

TRACTATVS

SANCTI

AVGVSTINI

203-211

EPISCOPI

DE EO QVOD SCRIPTVM EST I QVIS EST HOMO QVI VVLT VITAM ET CVPIT VIDERE dies bonos? Vocans humanum genus spiritus dei. XVI A.

SERMO

HABITVS

IN

BASILICA

213-216

MAIORVM

DIE DOMINICA XIIII KAL. IVL. DE RES¬ PONSORIO

PSALMI TRICESIMI

OCT A VI

:

EXAVDI ORATIONEM MEAM ET PRECEM MEAM DOMINE, ET DE MVLIERE IN ADVL-

Christianorum est, cotidie in deum proficere . 218-229 SERMO DE RESPONSORIO PSALMI XL. Vna uoce multi cantauimus, quia in Christo unum sumus . 231-234 sermo de psalmo XLViiii. Cantauimus : Deus manifestus ueniet, deus noster, et non silebit . 237-243 terio deprehensa.

XVI B.

XVII.

XVIII.

SANCTI

AVGVSTINI

DE

VERSV

devs manifestvs veniet.

das mentes caritatis uestrae

PSALMI

:

Ad exhortan-

. 245-250

CONSPECTVS MATERIAE XIX.

655

SERMO SANCTI AVGVSTINI HABITVS IN BA¬ SILICA RESTITVTA DIE MVNERVM. Cantantes dominum rogauimus ut auertat faciem suam a peccatis nostris. 252-258

XX.

DE EO QVOD SCRIPTVM EST IN PSALMO L :

Voce

COR MVNDVM CREA IN ME DEVS.

. 261-267

consona et corde concordi XX A.

DE RESPONSORIO PSALMI QVINQVAGESIMI SEXTI : MISERERE MEI DOMINE MISERE¬ RE MEI, QVONIAM IN TE CONFISA EST

In omnibus saeculi huius et bonis et mat is .

anima ME A.

XXI.

DE

EO

QVOD

SCRIPTVM

EST

IN

269-274

PSALMO

LXIII : IOCVNDABITVR IVSTVS IN DOMINO ET SPERABIT IN EO ET LAVDABVNTVR

Iocundabitur ius-

omnes recti corde.

tns in domino XXII.

SERMO

SANCTI

. 276-286 AVGVSTINI

DE

PSALMO

lxvii. Audiuimus, et contremuimus, quod in uoce psalmi est prophetatum .. 289-3OI XXII A.

SERMO

DE

RESPONSORIO

PSALMI

LXX

:

DEVS MEVS ERVE ME DE MANV PECCATO-

Ris. Omnis anima quae intenta cantat uoce psalmi deo. 303-306 XXIII.

SERMO

HABITVS IN

BASILICA FAVSTI

DE

VERSV PSALMI LXXII : TENVISTI MANVM DEXTERAE MEAE, ET DE VISIONE DEI.

Quod cantauimus domino, propositum nobis ad loquendum credamus. 309-319 XXIII A.

SERMO DE RESPONSORIO PSALMI LXXIIII : CONFITEBIMVR MVR

ET

TIBI

DEVS

INVOCABIMVS

CONFITEBI-

NOMEN

TVVM.

Felices sumus, si quod audimus et cantamus etiam faciamus . 321-323 XXIV.

DE

VERSV

PSALMI

LXXXII

!

DEVS

QVIS

Gratias domino deo nostro, et abundantiam laudis illi deo. 326-333 similis tibi.

XXV.

SERMO

DE

VERSICVLO

PSALMI

XCIII

:

BEATVS HOMO QVEM TV ERVDIERIS DO¬ MINE ET EX LEGE TVA DOCVERIS EVM.

Cum cantaremus deo, diximus ei: Beatus homo. XXV A.

SERMO

SANCTI

BASILICA

AVGVSTINI

MAIORVM

DE

HABITVS

IN

RESPONSORIO

PSALMI XCIII : BEATVS HOMO QVEM TV ERVDIERIS

DOMINE

ET

EX

LEGE

TVA

DOCVERIS EVM, VT MITIGES EVM A DIEBVS MALIGNIS, DONEC FODIATVR PECCA-

335-339

CONSPECTVS MATERIAE

656

Cantauimus domino : Beatus homo quern tu erudieris domine .. . 341-345

tori fovea. XXVI.

SERMO HABITVS IN BASILICA THEODOSIANA DE VERSV PSALMI XCIIII, ET DE VER¬ BIS

APOSTOLI

LEX

QVAE

:

SI

POSSET

ENIM

DATA

ESSET

VIVIFICARE,

OMNI

MODO EX LEGE ESSET IVSTITIA, ET DE

Psalmus quern can¬ tauimus deo, et nos inuicem exhortati sumus. 348-359 libero arbitrio.

XXVII.

DE PSALMO NONAGESIMO QVINTO ET DE VERBIS APOSTOLI : CVI VVLT MISERETVR ET QVEM VVLT OBDVRAT. mihi, et cetera.

DICIS ITAQVE

Quomodo ianua intro-

ducit in domum. XXVIII.

DE

VERSV

PSALMI

CENTESIMI

QVARTI

361-366

:

LAETETVR COR QVAERENTIVM DOMINVM. PER

IEIVNIVM

QVINQVAGESIMAE.

XXIX.

Ex

. 368-371

omnibus diuinis eloquiis

SERMO HABITVS CARTHAGINE IN BASILICA RESTITVTA DIE PENTECOSTES IN VIGILIIS

DE

VERSV

PSALMI

CENTENSIMI

SEPTIMI DECIMI : CONFITEMINI DOMINO

Ammoniti sumus et spiritu dei praeceptum est nobis .... 373-376 qvoniam bon vs est.

XXIX A.

DE VERSV PSALMI CENTESIMI DECIMI SEP¬ TIMI : CONFITEMINI

DOMINO QVONIAM

Confitemini domino quoniam bonus est. bonvs est. XXX.

SERMO

HABITVS

IN

BASILICA

378-380

TRICILA-

RVM DIE DOMINICA DE VERSV PSALMI CXVIII, ET DE VERBIS APOSTOLI : SCIMVS ENIM

QVIA LEX

SPIRITALIS

EST,

EGO

Sine dubio, fratres, grauem quamdam sarcinam . AVTEM CARNALIS SVM, ET CETERA.

XXXI.

382-389

DE RESPONSORIO PSALMI CXXV : QVI SEMINANT IN LACRYMIS IN GAVDIO ME-

Psalmus qui cantatur domino uidetur sanctis martyribus conuenire .... 391-396 tent. XXXII.

XXXIII.

DE GOLIA ET DAVID, ET DE

CONTEMPTV

mvndi.

Deus et dominus noster curans et

sanans

.

398-4II

DE EO QVOD SCRIPTVM EST IN PSALMO : DEVS CANTICVM NOVVM CANTABO TIBI.

Quoniam scriptum est : Deus, canticum nouum cantabo tibi. XXXIII A.

SERMO

HABITVS

VTICAE

DIE

III

IDVS

413-416

CONSPECTVS MATERIAE

657

SEPTEMB. DE VERSV PSALMI CENTESIMI QVADRAGESIMI QVINTI : LAVDABO DOMINVM IN VITA MEA, PSALLAM DEO MEO

vivo. De uerbis isiius psalmi quem modo cantauimus .

qvamdiv XXXIV.

SERMO

HABITVS

CARTHAGINE

AD

418-422

MAIO-

RES DE RESPONSORIO PSALMI CXLIX : CANTATE

DOMINO

CANTICVM

NOVVM.

Admoniti sumus cantare domino canticum nouum . XXXV.

424-427

DE EO QVOD SCRIPTVM EST IN PROVERBIIS SALOMONIS : SI SAPIENS FVERIS TIBI ET PROXIMIS TVIS ERIS, SI AVTEM MALVS

Diuina eloquia si non negligenter audiantur .. . EVASERIS SOLVS HAVRIES MALA. XXXVI.

DE EO QVOD

429-43I

SCRIPTVM EST IN PROVER¬

BIIS : SVNT QVI SE DIVITES AFFECTANT NIHIL HABENTES ET SVNT QVI SE HVMILIANT CVM ANIMAE

SINT DIVITES.

VIRI

DIVITIAE

REDEMPTIO

EIVS,

PAVPER

AVTEM NON SVFFERT MINAS. Sanda scriptura quae modo in auribus uestris lecta est . 434-443 XXXVII.

SERMO

HABITVS

IN

NATALE

MARTIRVM

SCILITANORVM

IN

BASILICA

NOVARVM

VBI DICIT : MVLIEREM FORTEM QVIS IN-

XXXVIII

veniet} Praestabit nobis, qui diem istum commendauit in sanctis suis . DE CONTINENTIA ET SVSTINENTIA. Duo sunt quae in hac uita ueluti laboriosa nobis praecipiuntur .

XXXIX.

DE EO QVOD SCRIPTVM EST : NE TARDES

446-473

476-487

CONVERTI AD DEVM NEQVE DIFFERAS DE

Audiuimus, fratres, per prophetam dicentem deum .

489-492

[XL.

De eodem loco Ecclesiastici sermo Caesarii Arelatensis] .

493

XLI.

DE EO QVOD SCRIPTVM EST IN ECCLESIA-

die in diem.

STICO

:

FIDEM POSSIDE CVM PROXIMO

IN PAVPERTATE IPSIVS VT ET BONIS EIVS perfrvaris.

gerentur XLII.

Cum diuinae scripturae le-

.

MITTITE ET REMITTETVR VOBIS, et dabitvr vobis.

paruas habeo XLIII.

495-502

DE CAPITVLO EVANGELII VBI DICIT : REDATE

Ego, fratres, uires

.

DE VERBIS BEATI PETRI APOSTOLI : AVDIVIMVS VOCEM DELATAM DE CAELO : HIC

504-506

CONSPECTVS MATERIAE

658

EST FILIVS MEVS DILECTVS, ET : HABEMVS CERTIOREM PROPHETICVM SERMOnem. Initium bonae uitae, cui uita etiam aeterna debetur .

508-512

[XLIV.

De uerbis Isaiae 53, 2 sermo Caesarii Arelatensis] .

513

XLV.

DE EO QVOD IN ESAIA SCRIPTVM EST : QVI AVTEM

DEDITI

MIHI

ERVNT

POSSIDE-

BVNT TERRAM ET INHABITABVNT MONTEM SANCTVM MEVM, ET EX APOSTOLO : HAS

ERGO

PROMISSIONES

CARISSIMI,

MVNDEMVS

COINQVINATIONE

HABENTES

NOS

CARNIS

ET

AB

OMNI

SPIRITVS

PERFICIENTES SANCTIFICATIONEM IN TImore dei. In omnibus lectionibus quas recitatas audiuimus . 515-526 de pastoribvs. Spes tota nostra quia in Christo est . 529-570 de ovibvs. Verba quae cantauimus con¬ tinent professionem nostram . 572-604

XLVI. XLVII. XLVIII.

SERMO HABITVS DIE DOMINICA IN BASI¬ LICA CELERINAE

DE

VERBIS

MICHEAE

PROPHETAE VBI DICITVR : QVID DIGNVM OFFERAM DOMINO? CVRVERE GENV DEO excelso, et cetera. Lectiones diuinorum eloquiorum, cum recitarentur .... XLIX.

606-611

SERMO HABITVS AD MENSAM SANCTI CYPRIANI

DIE

DOMINICA DE

VERBIS

MI¬

CHEAE PROPHETAE : QVID DIGNVM OFFE¬ RAM DOMINO? QVOMODO SERVANDA SIT IVSTITIA ET QVOMODO DILIGENDA MISEricordia. Lectiones sanctas plures cum recitarentur audiuimus. L.

614-623

SERMO CONTRA MANICHEOS DE ID QVOD SCRIPTVM

EST IN

AGGEO

PROPHETA

:

MEVM EST AVRVM ET MEVM EST ARGEN-

De Aggeo propheta manichei calumniantur . tvm.

Index locorum S. Scripturae

625-633 635-652

Imprime par les Usines Brepols, S. A. — Turnhout (Belgique) Made in Belgium

.

'

Date Due

PRINTED

IN

U.

S.

A.

(ttf

CAT-

NO.

23233

ENT UN VERS TY

64 02 3422 9

LR

, BR60

.C49

v.41

Corrus Ch?istianorum.

—

Serie s Latina

DATE

ISSUED

TO --MM

311)93