Neofeminizam i socijalistička alternativa [PDF]

Zitiervorschau

NEOFEMINIZAM I SOCIJALISTIČKA ALTERNATIVA

Izdavač 'NIRO »Radnička štampan Direktor RADOSLAV ROSO Glavni i odgovorni urednik ČEDO M ALES Urednik M ILIVO JE PAVLOVIĆ Recenzenti Prof. d r M IRO SLAV PEČUJLIĆ Dr VU KAŠIN PAVLOVIĆ

Knjiga je štam pana uz finansijsku pom oć Fakulteta političkih nauka »Veljko Vlahović«, Sarajevo, i Sam oupravne interesne zajednice nauke BiH, Sarajevo

Nada Ler-Sofronić

Neofeminizam i socijalistička alternativa

r/ RADNIČKA ŠTAMPA Beograd, 1986.

Katalogizacija u publikaciji (CIP) 396.1

AEP-COOPOHHR, HaAa Neofeminizam i socijalistička alternativ a / N ada Ler-Sofronić, — Beograd: R adnička štam pa, 1985 (Beograd: BIGZ). — 151 crp.; 25 c m I Ler-Sofronić, N ada IIK: a. 2KeHCKO

n H T a ite

6 . M apK C H 3aM -eM H H H 3aM

Obrađeno u N arodnoj biblioteci Srbije, Beograd

MARKSIZAM I ŽENSKO PITANJE U OSAMDESETIM GODINAMA

P ro b le m o d n o s a m a rk s iz m a i id e ja i te o r ija p o k r e ta za o slo b o đ e n je žene u 80-tim g o d in a m a o v o g sto le ć a d o sp e v a u žižu a k tu e ln ih d r u štv e n ih istra ž iv a n ja . O to m e sv ed o či i enorm a n p o r a s t l ite ra tu re i n a u č n o -is tra ž iv a č k ih ra d o v a iz sv ih d ru štv e n ih n a u k a k o je se b a v e p o lo ža je m žen e i m o g u ć n o stim a n je n o g o s lo b o đ e n ja . U n u ta r te lite ra tu re sve veći je u d e o k ritič k ih r a s p r a v a s m a rk s is tič k im p r e m isa m a ili u p o le­ m ič k o m o d n o s u p re m a m a rk s iz m u . Iz la g a n je raz lo g a za akt u e ln o s t ove p ro b le m a tik e o d m a h n a s u v o d i u c e n ta r p r o ­ b le m a ove k n jig e . T e n d e n c ija p r e o b r a ž a ja e g z isten c ije i sv e sti d ru štv e n o g p o lo ž a ja i u loge ž en e u sa v re m e n o m s v e tu d o b ij a s p e cifič n u tež in u v elik e d ru štv e n o -is to rijs k e p ro m e n e . T a te n d e n c ija č in i s a sta v n i d e o sv e tsk o g p ro c e s a s o c ija liz m a . U n u ta r te te n d e n ­ c ije n a s ta ju b itn e k o m p o n e n te s o c ija ln o -e k o n o m sk ih i socio- k u ltu m ih a lte rn a tiv a i c iv iliz a c ijsk ih m e n a o k r e n u tih k a so ­ c ija liz m u , n a s u p ro t k riz i i r e tr o g ra d n im p ro m e n a m a sv ih sa v re m e n ih d ru š tv e n ih i p o litič k ih s is te m a z a sn o v a n ih n a k la s n o j s tr u k tu r i d ru štv a . O vo i s to r ijs k o k r e ta n je je m n o g o š ire o d p o k r e ta za o s lo b o đ e n je žene. Ti p o k r e ti s u z a sa d s a m o p a rc ija ln a id e jn a i s o c ija ln o -p o litič k a a r t ik u la c ija ovog is to r ijs k o g p ro c e s a . U to m s m is lu o va k n jig a is tr a ž u je i r a s p r a v lja so cio -p sih o lo šk e so cio -ek o n o m sk e, s o c io -k u ltu rn e i so c io -p o litič k e u z ro k e p o ­ ja v e p o k r e ta za o s lo b o đ e n je žene, n jih o v ih id e o lo g ija i n ji­ h ove p r a k s e u n u t a r c e lin e d ru š tv e n ih z b iv a n ja k a ra k te ris tič n ih / a sv et u k o m e živim o.

5

Pokreti za oslobođenje žene danas se rađ aju u višestru­ kom kritičkom odnosu: prem a građanskom društvu i nje­ govim retrogradnim procesima; i prem a statičnim, konzerva­ tivnim, dogmatskim ideološkim i političkim strukturam a etatističkog socijalizma, kao i u odnosu na anahronične, spram istorijskih mogućnosti zaostale ideje, projekte i praktične inicijative značajnog dela radničkog pokreta. Ovaj kritički odnos sadrži izvanredno duboke mogućnosti bitne inovacije istorijskog projekta socijalizma i nove vidike oslobodilačke prakse ljudi. Na strani žene realizacija ove mogućnosti zavisi od arti­ kulacije istorijske svesti pokreta za oslobođenje žene, od teorijskog i praktičnog rešavanja brojnih dilema, a i od prevazilaženja početnih stranputica u koje zapadaju pojedini delovi tog pokreta. U tom smislu suštinski problem tiče se podizanja kritičke svesti i istorijske inicijative pokreta za oslobođenje žene iz okvira partikularne prakse i parcijalnog društvenog bića žene, takve prakse i takvog društvenog bića koji su nastali u celokupnoj istoriji antagonističkih i hije­ rarhijskih društava i neizbežno se reflektuju u oslobodilačkim pokretim a žena. To opet zavisi od sjedinjavanja specifičnih idejnih i socijalno-političkih vrednosti pokreta za oslobođenje žene, sa istorijskom baštinom i živim strujanjim a ideja i prakse univerzalnog ljudskog oslobođenja, čiji je najbolji tumač marksizam, odnosno ideja socijalizma. Za rešavanje ovog ključnog pitanja, pitanja od kojeg zavisi i istorijski projekat socijalizma, suštinsku smetnju predstavlja dogmatski marksizam i njemu odgovarajuće ideo­ logije i prakse. O tklanjanje te velike prepreke ne može se ostvariti samo u oblasti ideja, teorijske proizvodnje, intelektualnih dopri­ nosa, već je za to neophodan praktičan istorijski susret naj­ bolje sađriine savremenog radničkog pokreta i pokreta za oslobođenje žena, kao i drugih novih socijalnih pokreta okre nutih ka socijalizmu. Ova knjiga raspravlja o mogućnostima razvoja teorije oslobođenja žene na tem eljim a marksizma, o mogućnostima novih idejnih i teorijskih sinteza nakon istra­ živanja praktičnih inicijativa i borbi ovih pokreta u kojima se ta sinteza već nalazi na putu. Uprkos izraženom antifeminizmu u našoj kulturnoj klimi koji potiče od desnog konzervativizma i patrijarhalizm a, te 6

dogmatske interpretacije neofeminizma kao »buržoaskog«, ipak je u jugoslovenskoj idejnoj i intelektualnoj stvarnosti legitimno tragati za mogućnošću potpunijeg viđenja ovih procesa, jer je glavna idejna orijentacija ovog društva usmerena protiv dogmatske misli, konzervativnih ideologija i prak­ se. Isto tako, viđenje ovog istorijskog procesa i istraživanje njemu odgovarajuće teorijske sinteze neophodno je za bu­ dućnost jugoslovenskog socijalizma, jer se istorijski projekat samoupravnog socijalizma ne može dalje razvijati niti oži­ votvoriti bez takvih sinteza. Istorijski materijalizam — Marksova i marksistička opšta teorija istorije, čoveka i društva, pretrpela je najtežu reduk­ ciju u obliku dogmatskog marksizma. On ju je pretvorio u shemu istorijskog determinizma nezavisnog od svesne isto­ rijske prakse ljudi, čime opravdava autoritarnu praksu svojih socijalnih protagonista. Savremena teorijsko-kritička misao sadrži podsticaje da se ova opšta teorija dalje bitno razvija. Otkrivajući i rešavajući prvobitna istorijska ograničenja i protivrečja Marksove i marksističke misli, ona teži da pre­ vazi đe i nadjača dogmatizovani istorijski materijalizam. Centralni deo Marksove i marksističke teorije — kritika političke ekonomije uključiv i Grundriisse i njihovu teorijsku pozadinu u Marksovim ranim radovima — dobio je ekono­ mističku i antihumanu interpretaciju unutar dogmatskog marksizma. To se posebno odnosi na potiskivanje problema­ tike ličnih odnosa i oblika vanekonomske eksploatacije, što se posebno tiče žene. Rezultiralo je teorijsko nazadovanje u odnosu na prvobitnu ideju socijalne jednakosti polova, Marksovu i marksističku misao o oslobođenju žene. Sve to pred­ stavlja najtežu smetnju za danas neophodni teorijski razvoj i nove teorijske sinteze koje se tiču emancipacije žene. U ovoj knjizi posvetićemo pažnju onim aspektima ove centralne problematike marksizma za koje nam se čini da pružaju dalekosežne mogućnosti za kritiku i prevazilaženje dogmatske interpretacije. Ti aspekti su gotovo bez izuzetka povezani sa istorijskom sudbinom žene u građanskom društvu i u socijalizmu. Reč je posebno o teorijskim problemima koji su našli malo mesta u klasičnoj i savremenoj marksističkoj literaturi. To su: smisao kategorije uloge pola za reprodukovanje odnosa dominacije i eksploatacije; odnos predgrađanske 7

i građanske eksploatacije i alijenacije i funkcionalno uključi­ vanje predgrađanskih oblika u kapitalističke strukture po­ sredstvom eksploatacije žene i alijenacije u odnosima među polovima; odnos izm eđu neposredne proizvodnje kapitala i produkcije-reprodukcije radne snage kao kapitalističke robe putem posredne kapitalističke eksploatacije žena u porodici i restauracije ekonom skih i ideoloških patrijarhalnih struk­ tura u građanskom društvu; dijalektika istorijskog razvoja potreba i kapitalističke strukturacije otuđujućih potreba, što posebno otkriva podela prakse na privatnu i javnu sferu, podela na ekonom sku proizvodnju i delatnosti isključene iz te proizvodnje, a bitne za egzistenciju i razvoj čoveka — sve to zasnovano na antagonističkoj društvenoj podeli rada iz­ među polova, na društveno inferiornom položaju žene. U istorijskom razvoju marksizma, a suprotno njegovim osnovnim hum anističkim idejam a i teorijskim aspiracijama, zanemarena je spoznaja istorijske dijalektike na nivou indi­ viduuma, ličnosti. Ova praznina je omogućila da se teorijske spoznaje i istraživanja ličnosti i svih aspekata psihološkog, intimnog, ljudskog, odvijaju mimo marksizma i artikulišu u opoziciji prem a marksizmu. Tu prazninu naročito je isko­ ristio dogmatski marksizam i etatistički socijalizam potisnuvši čoveka i njegovu sreću iz projekta bitnih ciljeva revo­ lucije; tako se i »žensko pitanje« našlo među drugorazrednim problemima. Time delom možemo objasniti nedoumicu koja se javlja prilikom problem atizovanja »ženskog pitanja« u so­ cijalizmu. Iz rečenog je vidljivo da ne krećemo dosta uobičajenom metodom u neofeminističkim am bijentim a kao što je postav ljanje pitanja: »Da li socijalizam oslobađa ženu?« Činjenice i argum enti kojim se negativan odgovor na to pitanje može potkrepiti su obilni, je r su rani socijalizmi većinu svojih eko­ nomskih i socio-kultumih teškoća prevaljivali vrlo brzo na leđa žene i to kroz rehabilitaciju fam ilijarističke ideologije, reprodukciju tradicionalne podele rada između žene i muš­ karca, rekonstrukciju odnosa moći prem a tradicionalnom muškom modelu u politici i većini sfera javnog života. Ali, šta ostaje posle odgovora: »Ne, socijalizam nije oslo­ bodio ženu«? Rezignacija, je r je socijalizam izneverio ženu, a ona u pokretu bila izmanipulisana? Stav da je ropstvo žene 8

pogrešno stavljeno u kontekst kontradikcije rad/kapital, umesto da bude stavljeno u kontekst kontradikcije žena/ /muškarac? Da je borba za oslobođenje žene, u skladu s tim, pogrešno stavljena i kontekst klasne borbe umesto da su žene definasale sopstvene ciljeve borbe sa stanovišta vlas­ tite, ženske opresije? Ili stav da je situacija žene u realnom socijalizmu nedvosmislen dokaz da neprijatelj žene nije ka­ pitalizam, nego patrijarhat? Ovakva problematizacija vodi u teorijska i praktični ćorsokak, jer prvo, polazi od pretpostavke da između socijalizma, odnosno komunizma kao jasno arti kulisane emancipatorske ideje i njene realizacije postoji pravolinijski kontinuitet i da je realizacija čist rezultat čiste ideje, i drugo, da je realni socijalizam društvo suprotno gra­ đanskom društvu i da u njemu vladaju načelno drugačiji društveni odnosi, posebno sa stanovišta osnovne kontradik­ cije kapitalističkog načina proizvodnje — kontradikcije izme­ đu rada i kapitala. Dva poslednja stanovišta su zapravo predmet naše ras­ prave. Drugim rečima, artikulacija ideje oslobođenja i eman­ cipacije žene u kontekstu ideje socijalizma nije nimalo jednostavna; upitna je sudbina te ideje unutar veoma raznoli­ kog misaonog sklopa koji sebe naziva marksizmom, te sudbina započetih socijalističkih revolucija i »ostvarenih socijalizama« u pogledu njihovog obračuna sa oblicima građanske (pa i predgrađanske alijenacije) i prevazilaženja kontradikcije između rada i kapitala, države i društva čije su reperkusije za ženu sudbinske. Unutar ovih repera ostvaruje se zapravo inferiorizacija žene danas. Pitanja koja nam se čine bitnim za ovu raspravu su sledeća: Da li je u sklopu ideje socijalizma i njene realizacije postojala alternativa koja bi otvorila stvarne mogućnosti za oslobođenje i emancipaciju žene? Ako takva alternativa jeste postojala kao mogućnost, i to kao vrlo realna, opipljiva mo­ gućnost (a činjenice komunističkog pokreta ranih dvadesetih u Rusiji i Evropi govore da jeste), čime je uslovljeno njeno zatiranje i suspendovanje? Pomoću kojih snaga i procesa je takva jedna emancipatorska ideja i praksa onemogućavana? Kojim starim i novim oblicima antagonizacije i dominacije je ograničena mogućnost emancipacije i oslobođenja žene u društvima koja su započela socijalističku revoluciju? 9

Šta sa stanovišta realizacije »socijalizma sa ljudskim li­ kom« znače savremeni oslobodilački pokreti žena u razvijenim građanskim društvima? I, najzad, može li se identifikovati jedna društveno-istorijska konstanta koja čini istovremeno i socijalno-psihološku okosnicu reprodukcije hijerarhijskih od­ nosa između m uškarca i žene i poretka i žene? Čini nam se da je socijalna uloga pola upravo takav konstrukt, te u narednom odeljku razm atram o njen značaj.

10

SOCIJALNA ULOGA POLA, IDENTITET I ALIJENACIJA ŽENE

Polna uloga i identitet žene Rascep prakse na muško i žensko, privatno i javno, kao fun­ damentalni proces antagonizaci je društva, uslovio je i na planu ličnosti da se ljudski identitet deli u dva različita hijerarhijski postavljena identiteta: identitet žene i identitet muškarca. Socijalne uloge polova toliko su se stopile sa samim pojmom identiteta da se oni ponekad upotrebljavaju gotovo sinonimno. Usvojiti ulogu (naročito polnu) znači prema nekim psiho­ analitičkim dijagnozama steći zreli identitet. Centralni pojam u kome su sažeta, normirana, ideativno predstavljena i ideološki oblikovana očekivanja koja se od­ nose na ženino ponašanje i u kome se, naravno, talože slojevi višestruke alijenacije, jeste socijalna uloga pola1. Socio-kui tum i mehanizmi putem kojih se formulišu socijalne uloge polova i vrste socijalnih uticaja i pritisaka kojim se obezbeđuje njihovo usvajanje na nivou ličnosti i grupa toliko su mistifikovani da je prilično uvreženo stanovište o biološ­ koj zasnovanosti karakteristika i ponašanja vezanih za pol. 1 Socijalna uloga pola je prvenstveno socio-psihološki pojam, jer ona predstavlja intemalizirane norme ponašanja na nivou ličnosti, koje su propisane od strane društva. Najčešće se definišu kao »očekivana ponašanja koja se vezuju za neki status«, a u psiho­ analitičkom smislu to su preko super-ega intemalizirane norme idealne ženske prirode u skladu sa njenom anatomskom predestinacijom. Za širi pregled teorija uloga u socijalnoj psihologiji videti, na primer: A. M. Rocheblave-Spenle: Značenje uloge u socijalnoj psihologiji, (La notion de role en psychologie sociale), Paris, 1962, te Položaj i uloga u ekonomskom svetu (Statut et role dans l'univers economique), Paris, Dunod, 1966, (Les sciences economiques...) a u anglosaksonskoj

11

Ova rasprava polazi od pretpostavke da je ukazivanje na so­ cijalne izvore i socijalni karakter polnih uloga nepotrebno i da je čak i u građanskoj nauci prevaziđeno. Naša rasprava 6e, dakle, neće baviti dokazivanjem d a su, na prim er, submisivnost, pasivnost, vezanost za kuću, strah od uspeha, i druge karakteristike koje se vezuju za »žensku prirodu« soci­ jalno uslovljene i naučene polne uloge, te da su rezultat ali­ jenacije žene, a ne prirodne osobine žene kao pola. Rasprava će se koncentrisati na mehanizme pomoću kojih se polni iden­ titet stavlja u funkciju antagonizacije društva i služi kao sta­ bilizator nejednakih odnosa moći; i najzad, na ekonomsku funkcionalnost polne uloge u odnosima eksploatacije. Opisi polnih uloga teže da ih prikažu kao bogatstvo raz­ ličitosti ponašanja na jednom horizontalnom planu (porodič­ nih) sistema, pa se često i naglašava da su uloge m uškarca i žene »recipročne«. Ipak se čak i iz opisa koji im aju nameru da uloge prikažu kao komplementarne, vidi da se ne radi o horizontalnoj d recipročnoj podeli uloga (rada), već o hi­ jerarhijskoj. »Poslušnost«, koja se u porodici, na prim er, traži od dece, nema reciprociteta. N asuprot koncepta posluš­ nosti m ora stajati nadređenost, kontrola; nasuprot poslušnog ili neposlušnog m ora stajati neko ko personificira dominaciju — otac, muž, muškarac. U odnosu n a decu to je autoritarna pozicija roditelja uopšte, a u odnosu na ženu to je nadređena a utoritarna uloga m uškarca kao muža i oca porodice. U funkcionalističkom pristupu naročito je prisutna relativizacija uloga različitih sektora d različitih nivoa društvenog života. Prem a Olportu, na prim er, socijalnu ulogu određuju tri so­ cijalne snage: kultura, situacija i očekivanje od uloge-, kao da su društveni položaji koje prate različite uloge raspoređeni u jednoj ravni, odnosno kao da među njim a ne postoje inte­ resne, klasne, polne i mnoge druge protivrečnosti. literaturi definicije socijalnih uloga u svim sistem atskim udžbenicima socijalne psihologije, na prim er: K retcha, Kartchfilda, i Belacheya, Newcomba, Sherifa i dr. Među prvim a je em pirijski ispitivala socijalno-psihološke sa­ držaje m uških i ženskih uloga u zapadnoj kulturi, takođe, A. M. Rocheblave-Spenle, te rezultate prikazala u knjizi M uške i ženske uloge (Les roles masculines et fem ines), Paris, 1964. U antropologiji m uške i ženske uloge istražuje m eđu prvim a M argaret Mead: Male and Femall, New York, 1949. 2 G. Olport: S klop i razvoj ličnosti, K ultura, Beograd, i-u. 241—24.1

12

Olport kaže, na primer: » ... Upravo kao što postoje mnogi prihvatljivi način; izgovora engleskog govora i mnogi prihvatljivi načini pona­ šanja za vreme nekog sportskog događaja, tako isto ima mnogo načina da se bude dobra majka, dobar izvršni organ, dobar nastavnik ...« Međutim, »biti dobra majka« je konstrukt koji zaista ima različite odlike, ali je taj konstrukt upravo primer kako uloga nije naprosto skup propisa, već nešto mnogo složenije. »Biti dobra majka« nije neka trans-istorijska i trans-klasna kategorija, već je to socio-kulturni obrazac koji odgovara sasvim određenim idejnim ambijentima, društvenim odno­ sima i procesima. Građanski ideal »dobre majke« je žena koja se žrtvuje, koja sve podređuje porodici; fašistički ideal »dobre majke« je žena — reproduktivna mašina koja proizvodi vojnike fašističkoj državi i što više dece rodi i sahrani u službi države, to je bolja majka; religijski ideal dobre majke je personificiran u svetoj Mariji koja je bezgrešno začela; to je aseksualno, »čisto« žensko biće. Sasvim je drugačije artikulisana majčinska strana žene u socijalističkom idealu. Žena je razvijena ličnost, sa bogatim interesima i obrazo­ vanjem. Njene granice daleko nadmašuju kućno ognjište, kolevku i isključivu brigu o deci. To je žena sa punim hu­ manim identitetom, koja bogatstvom svoje ličnosti prenosi pozitivne vrednosti na dete i koja sa ocem i društvom kao celinom podjednako deli brigu o detetu. Što je ličnost bogatija kao individuum, bolja je i majka, jer to bogatstvo i zrelost prenosi na dete. Prema tome, ima zaista mnogo načina da se bude »dobra majka«, kako kaže Olport, ali, oni nemaju isti smisao, istu konotaciju, istu vrednosnu komponentu. Jedni očigledno po­ laze od zatečenog koncepta u građanskom društvu, a drugi imaju emancipatorski naboj. Koji će »model ponašanja« u ulozi majke žena usvojiti, ne zavisi (ili bar zavisi vrlo malo) od njenog ličnog izbora d afiniteta i dogovora sa drugim ro­ diteljem. Obrazac je striktno određen klasnim, slojnim i idej­ nim ambijentom kome žena pripada. Zahvaljujući jednom izrazito kritičkom antifunkoionalističkom trendu u društvenim naukama (sociologiji, socijalnoj psihologiji), koji se javio s kraja šezdesetih goddna, na so­ cijalnu ulogu pola se konačno počinje gledati kao na izraz 13

odnosa moći i instrum ent opresije, što je, razume se, rezul­ ta t klime antiautoritarnih tendencija i pokreta n a Zapadu. Tako se u razvojnoj i socijalnoj psihologiji u svetu i kod nas pojavio veliki broj istraživanja, koja su ukazala da soci­ jalne uloge pola nisu prosto naučena ponašanja koja dopri­ nose pravilnoj identifikaciji sa svojim polom, pa prem a tome, i zdravlju ličnosti, već da su te uloge rezultat autoritarnog i represivnog vaspitanja. Socijalna uloga pola je pre svega redukcija stvarnih bogatih, hum anih mogućnosti žene i muš­ karca. M nogobrojna istraživanja .pokazuju da osobe koje se nisu »pravilno identifikovale« sa svojim polom, dakle, prema stereotipnim odredbam a, nisu »ženstvene«, odnosno »mužev­ ne«, im aju veći stepen intelektualne inicijative, kreativnosti, sam ostalnosti i suverenosti, teže ka istinskim hum anim vrednostim a umesto karijeri, itd. Stereotipi i usvajanje polne uloge služe za reprodukciju subordinacije žene; iako su duboko interiorizovane, polne ulo­ ge se ipak doživljavaju kao vanjske restrikcije i izazivaju unutarnje konflikte i neuroze; tradicionalna ženska uloga ima negativne efekte na samopoštovanje, uravnoteženost, krea­ tivnost i sam ostalnost ličnosti; subjekti koji su u istraživa­ njim a označeni kao »androgini« (to su oni koji su dobili nizak skor na testovima »muževnosti«, odnosno »ženstve­ nosti«), pokazuju se kao zrelije ličnosti, sa punijim humanim identitetom ; postoji pozitivna korelacija između interiorizo­ vane »ženstvenosti« i neuroze, odnosno anksioznosti. Sa sta­ novišta zdravlja ličnosti, zaključuje se u mnogim istraživanji­ ma, javlja se potreba za drugačijom socijalizacijom dece, kako bi se izbegli stereotipi seksualnih uloga i kako bi se pružile jednake mogućnosti devojčičama i dečacima za puni razvoj ličnosti. Istraživanja ukazuju na snažnu persistenciju stereo­ tipa vezanu za ulogu pola naročito u literaturi i udžbenicima, u predškolskim ustanovama, osnovnoj školi, i dalje a kritikuju psihološku praksu u kojoj se stupanj identifikacije sa sopstvenim polom sm atra merilom norm alnosti. Istraživanja su takođe pokazala da su efekti identifikacije sa »ženskom ulo­ gom«: nizak nivo aspiracije, strah od uspeha, a sa polnom ulogom uopšte žene sa »ženskom«, a m uškarca sa »muškom« — konformizam. Proučavani su tradicionalni ograničavajući koncepti i traga se za alternativnim polnim ulogama, ispituje se koji su zaista biološki i seksualni aspekti polne uloge, 14

ispituju se socijalni i kulturni uticaji u formiranju polnih uloga, traga se za alternativnim načinima socijalizacije. Istra­ živanja pokazuju, takođe, da pripadnice pokreta za oslobo­ đenje žena odbacuju tradicionalnu ulogu i da to utiče na suverenost i samostalnost, zrelost ličnosti. Istražuju se ta­ kođe efekti identifikacije sa »muškom« ulogom — pokazuje se da i oni deluju inhibitomo i negativno, jer su očekivanja za muškarca neodgovarajuća i preteška. Ukazuje se da se u socijalizaciji i žene i muškarca nailazi na dilemu — ili biti »muško«, odnosno »žensko«, ili puno i potpuno ljudsko biće. Usvajanje polne uloge često, zaključuju istraživanja, nije ni­ šta drugo nego adaptacija na patrijarhalno društvo, koje je i samo u dubokoj krizi, te se kriza identiteta javlja i na ličnom i na društvenom planu. Istraživanja takođe pokazuju da su se ženske uloge promenile u znatno većoj meri nego muške i da se ove poslednje zasad jače opiru promeni. Još ranih šezdesetih istraživanja su pokazala3 i to da male devojčice preferiraju mušku ulogu češće nego što bi dečaci preferirali žensku; ova preferencija raste sa godinama. Posle pet godina devojčice koje više vole muške uloge su mnogo brojnije nego one koje više vole žensku, jer već imaju iskustvo da se muška više ceni. Lorens Kolberg4 komentariše veliku diskrepancu između muških i ženskih iz­ bora u prilog ili protiv sopstvenog pola i pokazuje da de­ vojčice rede od dečaka smatraju svoj pol boljim, te da se eventualna preferencija vlastitog pola smanjuje sa godinama. Osobine kao što su inicijativnost, samostalnost, inteligen­ cija, racionalnost, aktivnost i borbenost u društvu se više cene i vrednuju nego pasivnost, zahvalnost, intuicija, pritvornost, nesamostalnost. Prve su konstituente polne uloge muš­ karca, a druge žene. Jasno je onda da ove preferencije pred­ stavljaju odraz situacije u kojoj kultura uglavnom više ceni muške aspiracije i karakteristike, smatrajući ih superiornijim. Zato se odbijanje sopstvene uloge javlja kod devojčica onda kada postaju svesne te činjenice. Odbijanje vlastitog pola po­ s D. G. Brown: Sex Role Development in a Changing Culture, Psychological Bulletin, 1958, br. 55, str. 232—42. * Kohlberg L.: Analiza kognitivnog razvoja pojmova polne uloge i stavova. Razvoj polnih razlika (A Cognitive — Developmental Analysis uj Children's Sex Role Concepts and Attitudes u Maccoby, The develop­ ment of Sex Differences).

15

staje uočljivije kada devojčica sve više razumeva svet koji je okružuje. Iako se afirm acija ovih stavova vezuje za neofeminističku inicijativu, valja reći da je Karen H om aj još 1932. godine, nazivajući ovaj proces »bekstvom od ženstve­ nosti«5 odbacila ortodoksno psihoanalitičko stanovište da devojčice žele da budu m uškarci zbog njihove »zavisti pre­ ma penisu«, već zbog toga što eventualno zavide socijalnoj po­ ziciji muškaraca. Umesto biologističkog objašnjenja, Homajeva ukazuje na ogrom an značaj kulture za samoprocenjivanje i procenjivanje drugog pola. Negativan odnos prem a sopstvenom polu nije zasnovan na biološkoj inferiornosti žene, već na inferiornosti njenog kulturnog i socioekonomskog sta­ tusa, tj. efektim a subordinacije žene u patrijarhalno-građan skoj kulturi. To nije »bekstvo« od nesigurnosti ženskog iden­ titeta, već od kulturnih naslaga koje taj identitet nosi u sebi. Centralna teza u kritici shvatanja polne uloge u konzer­ vativnoj psihologiji je da takva psihologija nema šta da kaže ni o ženi ni o m uškarcu, je r ona postavlja pitanje kako ljudi delaju i ko su oni, um esto da se pita: zašto ljudi tako delaju, kako delaju i da li bi mogli da rade drugačije a u skladu sa svojim hum anim potencijalim a i stvarnim interesima? Cen tralni razlog zašto se neko ponaša u širokom rasponu svojih socijalnih okvira na određen način, teško d a može biti ne­ čija anatom ija, već je to socijalna uloga koja ne samo da se ne m ora podudarati sa stvarnim potrebam a, interesim a i spo­ sobnostim a ličnosti, već može b iti k rajn je ograničavajuća ili u suprotnosti sa njima. Stvar je, između ostalog, i u tome da funkcionalistička psihologija, iako se bavi jedinkom , postavlja pitanja o je­ dinki sa stanovišta sistema, pri čemu je sam sistem takav kakav jeste — neupitan. Ona se bavi ulogom kao adaptacijom individue na taj sistem i za n ju je centralni problem da li se i kako jedinka prilagođava. Prilagođavanje »svojoj vlastitoj prirodi« i prilagođavanje sistem u su funkcionalno povezani, a sistem ii može funkcionisati pod uslovom da svaka ličnost dobro nauči svoju ulogu. Dok građanska psihologija vidi pro­ blem u tome što se ljudi ne prilagođavaju zadatim ulogama, kritička psihologija p ita kako to da se ljudi uopšte prilago­ đavaju socijalnim ulogam a u sistem u koji ih redukuje kao 5 K. H om ey: Strah od žene (The Dread of Women, in »Interna lional Journal of Psychoanalysis«, 1932, 13, str. 359.

16

ljudska bića, ulogama koje su represivne, koje čoveka dovode u subordiniran položaj i koje ih otuđuju od njihovih ljudskih mogućnosti, ulogama koje nisu u skladu sa vlastitim intere­ sima, htenjima d aspiracijama. Socijalna uloga zapravo nije ništa drugo nego internalizirana ideologija antagonističkog sistema na nivou ličnosti. Protivurečje te intemalizirane ideo­ logije bi trebalo da bude predmet kritičke psihologije. Vilhelm Rajh kaže: »Ljudi na dvostruki način podliježu svojim odnosima bivstvovanja: direktno neposrednim uplitanjem svojeg ekonomijskog i socijalnog položaja, a indirektno, posredstvom ideologijske strukture dništva; oni, dakle, moraju uvijek raz­ vijati takvo protivurječje u svojoj psihičkoj strukturi koje odgovara protivurječju između uticaja njihovog materijalnog položaja i uticaja ideologijske strukture društva. Radnik, na primjer, podliježe i svojoj klasnoj situaciji i općoj ideologiji građanskog društva. A pošto ljudi različitih slojeva nisu samo objekti tih utjecaja nego se reproduciraju i kao djelatni subjekti, njihovo mišljenje i djelanje moraju biti tako protivrječni kao i društvo iz kojeg proizilaze. Time što neka ideologija mijenja psihičku strukturu ljudi ona se ne samo reproducira u tim ljudima, nego, a to je značajnije, ona u obliku na taj način konkretno promijenjenog čovjeka, koji zbog toga promijenjeno i protivurječno djeluje, postaje aktiv­ nom silom, materijalnom snagom .. .«6 To, drugim rečima, znači da socijalne uloge pola, budući da su to intemalizirane ideologije, nose u sebi protivrečja celokupne društvene strukture.

Teze za teorijsku kritiku i marksističku reinterpretaciju »polne uloge« Prva teza Društvene uloge — takve kakve zatičemo u stvarnosti modernog klasnog društva (u onom delu te stvarnosti kojom se bavi pozitivna sociologija) — jesu fetiški oblik (tj. u samoj • W. Reich: Masovna psihologija fašizma, Ideje, Beograd, 1973, str. 24.

stvarnosti, empirijski, mistifikovani oblik) odnosa između društva (kao društvenog sistem a opredeljenog antagonistič­ kom strukturom ) i ličnosti pojedinca (ukoliko je uobličavana, strukturisana i kontrolisana od strane takvog društvenog si­ stema). Ovaj fetiški oblik izražava i omogućuje antagonističku društvenu reprodukciju (tj. neprestano obnavljanje antago­ nističkih društvenih odnosa, celine njihovih ličnih i druš­ tvenih uslova) na nivou prakse (delanja, saznanja i mišljenja, osećanja, form iranja i zadovoljavanja potreba, vrednosne ori­ jentacije i motivacije, opredeljenja i adaptacije ciljeva i sred­ stava za njihovo postizanje, očekivanja i nadanja ...) društve­ nih pojedinaca, u njihovom neposrednom odnosu prem a druš­ tvenim uslovima vlastitog života, u međusobnim relacijama (»interakcijama«) i u relaciji s društvenim grupam a u koje su uvršteni. Za taj oblik je bitna junkcionalizacija individual­ nih praksi sa stanovišta imperativa društvenog sistema, tj. od­ nosa, načina delanja i zadovoljavanja potreba, vrednossti i normi, motiva i ciljeva, načina form iranja i upotrebljavan ja ličnih sposobnosti im anentnih sistemu, funkcionalno potreb­ nih ili i nužnih za njegovo postojanje. I to takva funkcionalizacija individualnih praksi koja osujećuje ili b a r neutralise mogućno m entalno d delatno protivljenje pojedinca spomenu­ tim im perativim a društvenog sistema, onemogućuje ili bar efikasno kontroliše form iranje adekvatne spoznaje i kritičke svesti pojedinca u odnosu na mrežu društvenih pojava kojom ga sistem obavija, uvlači i upreže. Za teorijsku kritiku društvenih uloga bitna su oba mo­ m enta — tj. stvarna funkcionalizacija individualnih praksi, i individualna mentalna, i društvena ideološka, disimulacija te funkcionalizacije. K ritička teorija (marksizam) grešila je kad je, i uko­ liko je, zanemarila analizu društvenih uloga, pripisujući takvoj analizi pozitivistički, odnosno funkcionalistički karakter. Nije mogućna radikalna kritika građanske ideologije u sociologiji (osobito funkcionalizma) bez kritičke reinterpretacije teorij­ skih koncepata koji izražavaju tu ideologiju. Druga teza Teorijski koncept uloga u sociologiji i srodnim discipli­ nam a čini jedan od ugaonih kamenova njene apologetsko-sis18

temske, funkcionalističke konstitucije. U tome se teorijski izražava ono što je u društvenoj stvarnosti imanentno i bitno za uloge u društvenom sistemu1. 7 Ovde je svakako potrebno raspraviti različita značenja kon­ cepta »sistem« kada se on koristi kao »društveni sistem«, »društveno-politički sistem« ili jednostavno »politički sistem«. U našim raspra­ vama o redukciji i podređenju ličnosti potrebama sistema, prvenstveno smo mislili na takvu organizaciju društva i zajednica koja podrazumeva manje ili više antagonističku podelu ljudske prakse i hijerarhijsku raspodelu društvene moći unutar takvog sistema. Te podele se, pre svega, odnose na podelu privatno/javno, dominator/dominirani. Takve oblike antagonizacije nalazimo u društvima i zajed­ nicama koje nisu »političke«, ali jesu organizovane na bazi nekog sistema odnosa socijalnih uloga. Tu, dakle, možemo svrstati i one antagonističke zajednice koje su još dosta daleko od klasne anta­ gonizacije i državnog ustrojstva, pa se, prema tome, ne misli uvek na sistem kao državnu organizaciju. Svakako da je država kao kruna ustrojstva antagonističkih društvenih odnosa fiksirala »sistem« kao represivan i ograničavajući. S obzirom na to da su i preddržavne organizacije društava bile represivne za ženu, u našoj raspravi se pojam »sistem« najčešće javlja sa konotacijom nečega što se suprot­ stavlja čoveku, posebno ženi. Međutim, ukoliko politički sistem shvatamo kao političko društvo, odnosno takvo organizovanje društvenog života koje se rukovodi Marksovim stanovištem da je čovekova suština društvena, a ne politička, a da njegova politizacija pred­ stavlja izlazak individue iz geta privatnog u sferu javnog, onda pojam »sistem« dobija drugačije značenje. Mogućnost razotuđenja nadalje pružaju oni sistemi koji deetatizuju društvo, odnosno koji stvaraju takav sistem produkcionih odnosa u kojima ljudi kao lič­ nosti i autonomni akteri stupaju na društvenu scenu. Revolucionarno samoupravljanje je suština takvih društveno-političkih sistema. U našoj političkoj nauci posebno je značajno konsultovati sta­ novište i rasprave Jovana Đorđevića o različitoj upotrebi i različitom značenju koncepta »politički sistem«. Videti naročito: J. Đorđević: Politički sistem (odeljke: Nazivi i porekla reči politički sistem i Pojam političke organizacije društva), Savremena administracija, Beo­ grad, 1980, te od istog autora: Koncepcija i oblici političkog sistema i društveno-politički sistem SFRJ, u: Društveno-politički sistem SFRJ, Radnička štampa, Bgd., 1979 (grupa autora). U kontekstu značenja koncepta »sistem« u socijalističkoj državi sa snažnim tendencijama deetatizacije, prof. Đorđević kaže: »Relativno deetatizovanje socija­ lističke države i misli o njoj otkrilo je njenu bitnu sadržinu u protivrečnom odnosu između birokratizacije i liberalizacije, odnosno de­ mokratizacije, između vlasti i samoupravljanja; između prinude i slobode i dostojanstva čoveka. Politika postaje ne samo oblik, već i suština ovih procesa i promena. Ona se prati kako u svojim eta­ tističkim, tako i deetatizovanim oblicima, kako u svojoj dimenziji otuđenja. . . , tako i u svojoj mogućoj funkciji sredstava za ograni­ čenje monopola i postepeno samoodređenje naroda i radnog čoveka«, (Koncepcija i oblici političkog sistema, str. 12). 2*

19

Sa stanovišta sistema, socijalne uloge im aju sledeće ten­ dencije: (a) tendencija da se praksa društvenog pojedinca redukuje na funkcije sistem a putem antagonističke podele druš­ tvenog rada i prakse u celini, d antagonističke integracije tako podeljenog rada odnosno prakse; da se tom redukcijom ukine odnosno bitno um anji i deformiše autonom ija prakse druš­ tvenog pojedinca, njen kritički i autonom no stvaralački sa­ držaj i njen potencijal društvenosti oprečan imperativima društvenog sistema; (b) tendencija da se redukcija individualne prakse iskriv­ ljeno iskaže u iskustvenom polju pojedinaca, u njihovim men­ talnim procesima, i u svim vidovima društvene ideologije — kao jedino mogućan, sa stanovišta prirodnih uslova, ljudskog organizma i individualnih psihičkih procesa, i društvenog života i rasta, nužan način ostvarivanja individualne prakse, tj. da se antagonistička stru k tu ra te prakse apsolutizuje kao jedino postojeća i jedino mogućna i da se njen antagonistički k arakter (eksploatatorski, represivan, inhibitoran, alijenirajući) iskaže kao neantagonistički, prirodan odnosno društveno-prirodan, prim eren prirodi čoveka i društva i promenlji vim uslovima njihovog opstanka i razvoja. Obe su tendencije stvarne u svakom antagonističkom društvenom procesu, a najpotpunije izražene u modem om klasnom društvu; ali se stvarnost čoveka i društva nije ni­ kad iscrpljivala u tim tendencijama, a u m odernom klasnom društvu se u tom e najm anje iscrpljuje. U istorijskoj zbilji se tome oduvek odupirala i suprotstavljala tendencija emanci­ pacije individualne i kolektivne prakse ljudi u odnosu na antagonističke strukture, kao praktično-kritička prerada i kreacija ljudskih svojstava i društvenih uslova egzistencije. U novovekovnoj istoriji ova suprotna tendencija, emancipacije i autentičnog razvoja individualne i kolektivne prakse ljudi, konstituisala se u relativno autonom nu i persistentnu dimen­ ziju ljudske i društvene stvarnosti (totaliteta istorijske prak­ se): u m aterijalnoj i duhovnoj proizvodnji, u celini civilizacije i kulture, u političkom životu, u razvoju individualnih i ko­ lektivnih potreba i aspiracija, ideja i ukupnih mentalnih stru ­ janja, u vidovima društvenosti prožetim relativno emahcipovanom praksom na različitim nivoima i vidovima klasne borbe i u svim vidovima društvenih pokreta koji teže emancipaciji 20

i oslobođenju. Na nivou individualne prakse, ova tendencija — suprotna uslovljavanjima i dejstvima antagonističke društvene strukture — proizvodi dimenzije ličnosti, njena svojstva i po­ tencije latentno ili i manifestno različite, revolucionisane u odnosu na imperative društvenog sistema koji uobličava i produžuje antagonističke odnose. Raskol između antagonistič­ kih struktura i društvenih sistema, s jedne strane, i kritičke, samostvaralačke, istorijski-projektivne prakse, s druge strane, ispoljava se i u strukturama ličnosti, njihovim otvoreno ili latentno napregnutim i suprotstavljenim stranama. Teorijski koncept uloga u (funkcionalističkoj) sociologiji je apologetsko-sistemski po tome što individualnu praksu pro­ učava i shvata isključivo unutar dimenzije koja odgovara ten­ denciji funkcionalizacije uloga, a izostavlja — prećutno ili i izričito poriče, ili smatra nerelevantnim za poimanje društva — drugu, sistemu tendencijski oprečnu ili od njega i emancipovanu dimenziju individualne prakse, ličnosti, njihovih rela­ cija, odnosa pojedinca i grupa u celini društvene prakse. Odatle proizilaze i svi drugi ideološki momenti teorijskih koncepata uloga (filozofsko-antropološke, psihološke i socijalno-psihološke premise koje se tiču ljudskih svojstava; isto­ rijske retrospektive i perspektive odnosa čoveka i društva; disimulacija antagonističkih struktura itd.). Treća teza Za obrazac sociološkog koncepta uloga uzimamo Parsonsovu teoriju akcije, je r su u toj teoriji obe tendencije spome­ nute u prethodnoj tezi došle do potpunijeg izražaja, a svakako najpotpunije teorijski elaborisane8. Time se ne oslobađamo obaveze da raspravimo ideološku i teorijsku genezu i protivrečan razvoj ovog teorijskog koncepta u sociologiji, i da po­ kažemo različite tendencije koje odstupaju od ovog obrasca. U Parsonsovoj teoriji, uloga je prva u lancu četiri glavne kategorije društvene strukture (uloga — kolektivnost — nor­ ma — vrednost). 8 Ova teorijska elaboracija je najjasnija u eseju Pregled druš­ tvenog sistema, u Teorije o društvu, Vuk Karadžić, 1963, koje je uredio Talkot Parsons.

21

»Bitna polazna tačka jeste koncepcija o dve (ili više) je­ dinke koje međusobno dejstvuju na takav način da sačinja­ vaju međuzavisan sistem. Kao ličnost, svaka jedinka može se sm atrati sistemom sa njenim sopstvenim vrednostima, ci­ ljevima itd. okrenuta drugim a kao deo 'sredine' koja pruža izvesne mogućnosti za postizanje ciljeva, kao i izvesna ogra­ ničenja i izvore frustracije . . . Iako se međuzavisnost može uzeti u obzir na ovom nivou . . . bitno sociološko pitanje tiče se prirode i stepena integracije sistem a međusobnog delovanja kao društvenog sistema. Ovde se postavlja pitanje uslova pod kojim a se proces međusobnog delovanja može sm atrati stabilnim — b a r u smislu da se ne pokaže toliko uzajamno frustrirajući da pre može doći do raspada sistema (tj. za je­ dinku, 'napuštanja polja'), nego do njegovog n astav ljan ja.. .«9 »Stabilno međusobno delovanje im plicira da postupci poprim aju značenja koja se interpretiraju u vezi sa zajednič­ kim sklopom norm ativnih koncepcija. Izuzetnost specifičnih postupaka prevaziđena je u term inim a generalizacije norm a­ tivne zajedničke kulture, kao i u norm ativnoj komponenti iščekivanja, koja se ugrađuje u usmeravajuće mehanizme pro­ cesa . . . Značenje i stabilnost generalizovanih obrazaca p o g o d ­ nosti zavise od postojanja jednog dobro definisanog niza pra­ vila, koja čine centar integracije sistema . . . Uloga se može definisati kao strukturno, to jest, norm ativno regulisano učestvovanje ličnosti u konkretnom procesu uzajamnog druš­ tvenog međusobnog delovanja s datim, konkretnim partne­ rim a u ulozi. Sistem takvog uzajamnog delovanja mnoštva vršilaca uloga, ukoliko je norm ativno regulisan u granicama opštih vrednosti i norm i sankcionisanih od strane ovih opštih vrednosti, čini jednu kolektivnost. Rešenje uloge unutar kolektivnosti određuje članstva, to jest, preuzimanje obaveza za izvedbu u toj konkretnoj kategoriji sistem a uzajamnog delo­ vanja. Obaveze korelativno podrazum evaju i prava.«10 Društvo se definiše kao najviši nivo kolektivnosti, to jest, »kao sistem konkretnih međusobno delujućih ljudskih pojedinaca, koji je prim aran nosilac osobene institucionalisane kulture i koji se ne može sm atrati izdiferenciranim podsistemom kolektivnosti višeg reda ...« 9 T. Parsons: Pregled društvenog sistema, str. 44—47. 10 Isto, str. 47.

22

»Budući da običan pojedinac uzima učešće u mnogim za­ jednicama . .. samo u graničnom slučaju jedna uloga čini či­ tavo uzajamno dejstvo ponašanja konkretnog pojedinca. Uloga je jedan deo njegovog bihejvioralnog sistema i otuda i njego­ ve ličnosti. Stoga za najveći broj svrha, jedinica sistema (društvenog sistema, N.L.S.) nije pojedinac ili osoba kao takva, već njegovo učestvovanje u ulozi na granici koja ne­ posredno deluje na njegovu ličnost«11 (podvukla — N. L. S.). A to znači da društveni sistemi i društvo, kao najviši među njima, ne obuhvataju pojedince, njihove ličnosti, već uloge koje su vrednosno-normativno usmerene od strane si­ stema, i sankcionisane unutar kolektiviteta. Društveni sistemi su otvoreni, »angažovani u složenim procesima razmene sa okružujućim sistemima. U okružujuće sistem e. .. spadaju kulturni sistem i sistem ličnosti, podsistem ponašanja i ostali podsistemi organizma, i, preko organizma, i fizička sredina«12. Bitno je održavanje granice između društvenog i okružujućih sistema, posebno i sistema ličnosti; a to osigurava struktura sistema normativno-vrednosnim usmeravanjem svih relevantnih funkcija, a osobito osiguravanjem — putem druš­ tvenih uloga — da individualna i kolektivna praksa ljudi ne naruši granice u kojima se društveni sistem reprodukuje. »Struktura sistem a. . . je sadržana u instituoionalisanim obrascima normativne kulture. Ona je sadržana u komponen­ tama organizama ili ličnosti jedinki koje učestvuju samo uto­ liko ukoliko one »prodiru « kroz društvene i kulturne sisteme, tj. ukoliko su »intemalizovane« u ličnosti i organizmu je­ dinke«19. »Neposredno okružujući sistemi društvenog sistema — ponavlja Parsons — s u . . . ostali prim ami podsistemi opšteg sistema akcije — tj. ličnosti njegovih individualnih članova, bihejvioralno organizovani aspekti organizma . . . , i relevantni kulturni sistemi utoliko što nisu potpuno institucionalisani u društvenom sistemu, nego uključuju druge komponente sem »normativnih obrazaca kulture« koji su institucionalisani«14. Parsons daje hijerarhiji četiri sistema akcije: na vrhu je kulturni sistem, sledi društveni sistem koji iz prvog crpi 11 Isto, Iž Isto, '* Isto, " Isto,

str. str. str. str.

46. 39. 40. 40.

23

institucionalisanu norm ativnu kulturu i njom e određuje svoju strukturu. Ta dva sistem a, posredstvom društvenog sistema, nadređeni su trećem i četvrtom : sistem u ličnosti, kojim druš­ tveni sistem upravlja posredstvom uloga uključenih u struk­ tu ru sistema i determ inisanih institucionalisanom norm ativ­ nom kulturom ; i sistem u organizma čijim ponašanjem, i razmenom sa fizičkom sredinom se upravlja posredstvom sistema ličnosti. »U pogledu stru k tu re . . . komponente uloge su norm ativna kom ponenta koja upravlja učešćem pojedinih osoba u datim kolektivnostima. K omponenta kolektivnosti je norm ativna kultura koja definiše vrednosti, norme, usm eravanje ciljeva i redosled uloga za konkretan sistem međusobnog delovanja osoba koje se mogu pobliže odrediti; kom ponenta norm i je skupina univerzalističkih pravila ili norm i koje određuju oče­ kivanja za obavljanje niza izdiferenciranih jedinica, un u tar sistem a kolektivnosti ili uloge, zavisno od slučaja; a vrednosti su norm ativno obrasci određivanja, univerzalističke sheme po­ željne orijentacije za sistem kao celinu, nezavisno od speci­ fičnosti situacije ili od izdiferencirane funkcije u n u tar sistema. . . . Ulogama u pravljaju ili ih kontrolišu norm ativne po­ trebe funkcionisanja kolektivnosti, u n u tar kojih se one pojav­ ljuju . . . Zato, ukoliko jedan obim niji društveni sistem obu­ hvata mnoge kolektivnosti kao podsisteme, ponašanje ovih kolektivnosti kontrolišu institucionalizovane norme, koje po­ bliže određuju način na koji svaki tip kolektivnosti može i m ora da se ponaša u skladu sa svojim mestom un u tar sis­ tema. Najzad, same norm e bivaju ozakonjene i zbog toga, u norm ativnom smislu, kontrolisane od strane vrednosti institucionalisanih u društvu o kojem je reč. Zavisno od potreba situacije i od funkcija, vrednosti određuju sm er koji je po­ željan za sistem kao celinu.«15 Ovde je navedeno samo nekoliko isečaka iz Parsonsovog rezimea vlastite teorije, koji su relevantni i za analizu feno­ m ena »polne uloge« i njenih protivurečja. Navedeno je ono, međutim , što sm atram o neophodnim za stav da je tendencija sociološkog koncepta uloga uopšte: prvo, da učešće ličnosti u društvu svede na institucionalno normativno usmereno i kontrolisano ponašanje; i drugo, da ličnost iskaze kao kom ­ 15 Isto, str. 47.

24

poziciju društveno inaugurisanih uloga, kao emanaciju društve­ nog sistema ili bar kao pojavu čije su determinante hetero nomne 16. U tom smislu se može analizirati i protivurečje razvoja ženskog individualiteta od pregrađanskih društava do sticanja prava i većih sloboda koje je omogućilo ženi građansko druš­ tvo. Marksističko-feministička struja u novim oslobodilačkim pokretima žena ističe među mnogim i ovo teorijsko pitanje: Očigledno je da modemi kapitalizam dovodi do drastičnog pogoršanja položaja žene, te još bolnije segregacije uloga polova naročito u sferi rada. Isto tako je očigledno da indi­ vidualitet žene srednjeg veka i feudalizma i uloga koju je ona u njemu imala nosi u sebi kvalitativno inferiornije ele­ mente. Ako to pitanje stavimo u istorijski kontekst onda vi­ dimo da pitanje uloge i identiteta nije samo socijalno-psihološko, ideološko ili pitanje transmisije kulturnih obrazaca na ličnost, već da je manje ili više direktno povezano sa načinom proizvodnje i vladajućim društvenim odnosima, odnosno, ti­ pom eksploatacije, ma koliko to zvučalo »paleomarksistički«. Naime, feudalno domaćinstvo niti u jednoj klasi nije bilo polno egalitamo. Stroga segregacija zasnovana na principu vladanja i nejednakosti bila je opšte prožimajući princip za­ jednice. Razvoj kapitalizma pojačava, međutim, ovu podelu povećavajući stepen zavisnosti žene od muža i stvarajući sistem najamnog rada u kome su odnosi žene i klasne struk­ ture postali posredovani muškom najamninom. Četvrta teza Sociološki koncept uloga, takav kakav smo prikazali na reprezentativnom primeru Parsonsove teorije, odgovara novi­ jem razvojnom vidu sistema građanskog društva i njegove ideologije. Tom razvojnom vidu društvenog sistema svojstvena je tendencija apsolut izaćije društveno-sistemske uslovljenosti 18 Naročit značaj za razumevanje identiteta žene ima analiza odnosa između (zaista) heteronomnih odrednica tog identiteta koje se uobličavaju kao »priroda žene« i onih prevratničkih potencijala koji, kritikujuči praktično i teorijski koncept uloge, kritikuju zapravo vu heteronomiju, i teže jednom autentičnom humanom identitetu žene.

25

individua, socijalizacije koja osujećuje individualnost, i repre­ sivne kontrole pojedinaca od strane društvenog sistema (koja obezbeđuje i čuva rezultate takve socijalizacije). Na prvi pogled je paradoksalno što se u sociologiji, u naučno-teorijskom vidu, izrazila tendencija apsolutizacije »društva« (društvenog sistema) u odnosu n a pojedince, baš u istorijskoj epohi koja je snažno pokrenula procese indivi­ dualizacije (tj. u novovekovnom društvu). Za tumačenje tog paradoksa predlažemo tri stava. (1) Istorijska protivrečja građanskog društva — a osobito protivrečja između revolucionisanja individualnih i kolektiv­ nih sposobnosti i potreba ljudi, i logika proizvodnje roba-kapitala i njom e determ inisane potrošnje; i protivrečja između antagonističke podele društva i njegove integracije pod egidom kapitala, i razvoja društvenosti mimo i protiv takve društvene integracije — vrše magistralnu polarizaciju odnosa društve­ nog sistem a i ličnosti. Na jednom polu revolucionisanje spo­ sobnosti i potreba ljudi, i razvitak autentične društvenosti, vuče ka osam ostaljivanju individue; na drugom polu logike antagonističke proizvodnje i očuvanja njenih društvenih uslova zahtevaju ograničavanje i suzbijanje individualnog razvoja. Što je jača težnja ka prvom polu, snažnija je i reakcija ka drugom polu. Sociologija je teorijski izrazila ovu reakciju. Time je i zauzela mesto u građanskoj ideologiji, u sistemu nauka; što je spom enuta praktična reakcija sistem a protiv indivi­ dualizacije (tj. protiv svih movensa istorijske prakse koji omo­ gućuju podizanje snažne, autonomne i kritičke ličnosti) bila jača, to je sociologija (koja apsolutizuje društveni sistem) zauzimala sve značajnije mesto na Panteonu građanske misli. (2) Polarizacija odnosa društva i ličnosti izbija na videlo od pojave velikih socijalnih i političkih pokreta, kulturnih alternativa i istorijskih projekata protivnih građanskom društvenom sistemu, tj. od zrelijeg razvojnog vida klasnih borbi i prakse emancipacije (u drugoj polovini XIX stoleća i u XX stoleću). U prethodnim razdobljim a građanskog društva protivrečni momenti razvoja društva i ličnosti još nisu polarizovani: tendencija individualnog razvoja uglavnom ne prelazi okvire građanske klase, odgovara razvojnim oblicima te klase (domonopolistički kapitalizam). Religijski, filozofski i društveno-naučni oblici u kojima se najpre konstituiše ideologija te 26

klase daju primat, -pa čak i emfatičan naglasak, momentima individualnog razvoja (Dekart, Spinoza i Lajbnic, pa i Kant; protestantska religija, itd.) U tom razdoblju, progresivna društvena kritika insistira na socijalnoj uslovljenosti indivi­ due. Sociologija se pojavljuje kad j;e, unutar građanske ideologije, bilo neophodno uravnotežiti stavove; kao protivteža ideološkim oblicima koji su izražavali građansku individuali­ zaciju. A to je vreme kad se interesi individualnih pripadnika građanske klase moraju čvršće strukturisati i sistemski integrisati da bi se odbranili od rastuće suprotne društvene sile, i kad ta suprotna sila postaje nosilac istorijske prakse koja dalje pokreće razvoj ličnosti. Upravo stoga treba razumeti oslobodilačku praksu žena ujedno i kao kritiku filozofije i građanske nauke, posebno građanske društvene nauke kao što su sooiologija, socijalna antropologija, socijalna psihologija, istorija. Nije nimalo slučajno da su savremeni oslobodilački pokreti — tu, naravno, mislimo na pokrete leve provenijencije — počeli, zapravo, kao kritika nauke i filozofije prvo sa stanovišta žene, što je kasnije odvelo tu kritiku na koloseke kritike sa stanovišta potlačenih i eksploatisanih uopšte, te ih danas potpuno prib­ ližila marksističkoj kritici građanske nauke i filozofije sa stanovišta revolucije. Centralna meta te kritike bila je, na­ ravno, apologetska slika koju su te nauke pružale o socijalnoj ulozi polova. Ćak i one autorke i autori koji očigledno uviđaju socijalnu uslovljenost uloga i izbegavaju da ih kruto po­ vezuju sa njihovim (najčešće falsifikovanim) »biološkim de­ terminantama« ne idu dalje od toga da ih shvate kao naučena ponašanja pomoću kojih pojedinci i grupe uređuju međusobne odnose u društvu u skladu sa njihovim primamim zadacima.17 17 Tipičan predstavnik ovakvih shvatanja jc Margaret Mead. U skladu sa Parsonsovim funkcionalizmom je i sociološko-funkcionalističko tumačenje uloga polova H. Boumana (Henry A. Bow­ man: Marriage for Moderns, New York 1942) koje se u sociologiji nije bitno izmenilo sve do pre petnaestak godina. Ni Beuman ne vidi hijerarhičnost polnih uloga. One su po njemu komplementarne. »Nisu ni superiorne ni inferiorne. Svaka m ora biti prosuđivana sa stano­ višta sopstvene funkcije. Zajedno one čine funkcionalno jedinstvo. Tako je sa ženom i m uškarcem ... Ako bi muškarac i žena obavljah ista animanja ili služili istoj funkciji, komplementarni odnos bi se mogao raspasti« (str. 21).

27

(3) Mada se sociologija pojavila d a bi društvo kao organi­ zam, odnosno sistem, protivstavila prenaglašavanju individue u prošlim oblicima građanske ideologije, u njenim prvim raz­ vojnim oblicima neće doći do sociologističke krajnosti. Kla­ sični pisci — osnivači sociologije, i prve generacije njihovih sledbenika, na različite načine izražavaju protivrečje između društvene evolucije i individualnog razvoja, tragajući za teorij­ skim konceptim a koji ne bi obezvredili već ograničeno afirmisali individualnu p raksu (osobito Spenser, Dirkem, Mos i kasnije Gurvič). Teorijska nekonzistentnost njihovih pokušaja (naročito vidljiva n a prim eru Dirkemove teorije o organskoj i društvenoj solidarnosti) može se pripisati protivrečnim ten­ dencijama građanskog društva, koje su pred njihovim očima vrtložile u stvarnosti. Odlučan pomak ka apsolutizaciji d ru ­ štvenog sistem a i represivne socijalizacije vrši se u drugoj po­ lovini XX stoleća. I Parsonsova teorija, koju uzimamo za pred­ stavnika te tendencije, prolazi najpre kroz umereno liberalni oblik, koji socijalizaciju povezuje sa konsensusom, da bi zatim, pom erila naglaske k a odnosima dominacije u sistem u i neposrednijem iskazu represivne socijalizacije. Dok se sociologija naglašeno zauzima za društveni sistem, proterujući individue u geta društveno funkcionalizovanih uloga, prepušteno je drugim naukam a da se bave tom teorijski izolovanom pojavom), pod uslovom d a ne prekoračuju naučnu granicu između individualnog i socijalnog. To važi prvenstveno za građansku psihologiju, od koje se očekuje — u ime podele naučnog rada — da socijalnu uslovljenost individue uzme kao sociološki utvrđenu datost, i iz svog geta isporučuje inform a­ cije korisne za društveno-sistemsko upravljanje ličnostima. O tud je svako prekoračivanje ove granice, kao što je slučaj sa kritičkom socijalnom psihologijom ili socijalnom antropolo­ gijom, imalo subverzivno dejstvo, otkrivalo nedeljive celine Isto tako, kada se Parsonsova teo rija svede n a em pirijski p re­ poznatljive socijalne uloge polova, naoko ap stra k ta n i kom plikovan teorijski, konkretizovan izgleda ovako: » ... Možda n ije suvišno da se kaže da sam o u vrlo izuzetnim slučajevim a m ladi čovek može steći pravo sam opoštovanje i biti poštovan u očim a drugih, ako nije postigao neki uspeh u sferi svoje profesionalne u lo g e . . . U slučaju ženske uloge situacija je radikalno d ru g a č ija . . . Fundam entalni status žene jeste da bude žena svoga m uža i m ajk a svoje d e c e...« . (T. Parsons: Age and S ex in the Social Structure o f the United States u Essays in Sociological Theory, 1949).

28

društvene i ljudske stvarnosti, koje se ne mogu smestiti u hijerarhiju podeljenih sistema društva i ličnosti. Upornost sistemsko-apologetske sociologije da teorijski iskaže mogućnosti podvrgavanja ličnosti, poništavanja njenog autonomnog, praktično-kritičkog i neposredno društvenog raz­ voja, i dolazi otud što je takav razvoj ličnosti — kao plod celokupnog novovekovnog razvoja — postao aktuelan, prak­ tično mogućan i u naponu težnje da se ostvari. Ne diže ta so­ ciologija koplja protiv imaginarnog viteza-vetrenjače, već pro­ tiv zbiljskog ljudskog potencijala. Kad njeno klatno stiže do apologetske krajnosti, tom potencijalu se okreće kritička socio­ logija. Peta teza Sociologija se ustoličila kao posebna nauka s napred skiciranom ideološkom genezom i funkcijom, pomoću zahteva i ambicije da se ustanove prirodni zakoni postojanja, funkcionisanja i promene društva, različiti i nezavisni od ljudskih delanja, motiva, htenja i drugih egzistencijalnih i esencijalnih određenja ljudskog. Prvobitno izričito traženi »prirodni za­ koni društva« (Kont, Spenser, Dirkem i drugi) kasnije su pre­ imenovani u socijalno-kibemetske termine. Zrela sociološka apologetika kao uistini razvijeni vid klasne svesti buržoazije manje se bavila ulepšavanjem postojećeg društvenog sistema, a više njegovim naučno-teorijskim legitimisanjem, iskaziva­ njem njegove prirodne determinisanosti, u smislu specifične prirode društva; i pretpostavkama za usavršavanje društva dosledno njegovim determinizmima nezavisnim od naših sa­ znanja i htenja (u tom smislu kritika društvene anomije, ne­ pravilnih oblika društvenog funkcionisanja i razvića, itd.). U tome je sociologija sledila Hegelov stav o »spoznaji nužnosti«. U svim fazama razvoja, domašaj socioloških teorija razlikuje se, prema tome, da li su pomoću pretpostavljenih prirodnih zakona društva tumačile (i legitimisale) samo aktuelno stanje društvenog sistema, ili su — sa stanovišta apologetike posto­ jećeg sistema — tumačile opšte zakone društvene evolucije, odnosno promena društvenog sistema. Teorijski koncept uloga postaje centralna kategorija socio­ loškog tumačenja, jer je izveden iz pretpostavljenog najop29

štijeg i osnovnog »prirodnog zakona društva«: funkcionalne diferencijacije i integracije (Spenser), odnosno podele društve­ nog rada i organske solidarnosti društva (Dirkem), što je kasnije pojmovno razrađivano i dopunjavano sve do najno­ vijeg rečnika sistemske teorije. Društvena podela rada, delatnih i spoznajnih moći, m aterijalne i duhovne proizvodnje, potreba i zadovoljenja, lišavanja i uživanja, političke vlasti i podvlašćenosti, — podela koja je u genezi klasnog društva i u svim njegovim menama vršila i produbljivala antagoni­ stički rascep prakse i raskol ljudi, grupa i klasa koje su bile nosioci rascepljenih i uzajamno suprotstavljenih delova prak­ se, time je promovisana u rang osnovnog i opšteg prirodnog zakona društva, njegovog funkcionisanja i njegovog rasta i razvoja. To je bio zaista veliki strategijski potez: u osnovnoj teorijskoj elaboraciji legitimnosti izvorište antagonističkih društvenih procesa. Ako se ta pretpostavka prihvati, sledi nuž­ nost društvenog sistema koji će hijerarhijskim ustrojstvom vrednosti (tj. vladajućih klasnih interesa), ciljnih orijentacija (tj. strategije pra'kse vladajućih grupacija) i ciljnih adaptacija (tj. odluka kojim a se ostvaruju vladajući interesi); ustrojstvom podsistema-kolektiviteta i individualnih uloga (tj. institucio­ nalnim uređenjem antagonistički podeljene prakse), individual nom interiorizacijom tako inaugurisanih uloga (tj. represiv­ nom socijalizacijom) i »društvenom kontrolom« (tj. društve­ nom prinudom i sankcionisanjem ponašanja u skladu sa pro­ pisanim ulogama) — ostvariti antagonističku integraciju društva. Sociološki koncept uloge ukazuje na tačku presecanja dve osovine tog sistema: (a) Prvu osu sistema čini relacija antagonističke podele i antagonističke integracije društvene prakse. Pomoću uloga se ujedno institucionalizuje podela, i uređuje integracija po­ deljene prakse. (b) Drugu osu sistema čini relacija društvenog i individual­ nog, uvek u odnosu n a prvu osu (podela-integracija). Pomoću uloga se antagonističko ustrojstvo podele i integracije prakse fiksira na nivou individualne prakse, i urezuje u ličnost in­ dividualnog aktera; ujedno, individualni ak ter se preobraća u nosioca društvenih funkcija u antagonističkom sistemu. 30

Ukazujemo na još tri momenta bitna za poimanje rela­ tivnog značaja uloga u društvenom sistemu koji omogućuje reprodukciju antagonističke strukture prakse: — Kombinacija socijalizacije kao interior izaćije uloga, i društvene prinude. Na višim instancama antagonističke dru­ štvene strukture ostvaruje se kombinacija klasne vladavine (ekonomske i političke dominacije, s odgovarajućim apara­ tima) s ideološkom hegemonijom (vladajuće ideje, pravo, mo­ ral; ideološki aparati, kao crkva, škola, javno mnenje, itd.). Krajnji, kapilarni oblik te kombinacije jesu uloge: tu se stiču i sažimaju sva dejstva društvene hegemonije. Uloga čini pojedinca stvarno zavisnim, subsumiranim u odnosu na funkcionalnu celinu, načelno društveno nemoćnim (objektivna nemoć unutar »sistema socijalne interakcije«, subjektivno doživljavanje bespomoćnosti). To je okvir u kojem se vrši psihička intemalizacija zavisnosti, uslovljenosti; funkcionaliza cija ličnosti i deformacija njene strukture. Socijalizacija kao interiorizovanje disimulovanih interesa, vrednosti i normi vladajućih grupacija legitimiše uvek prisutnu spoljašnju dru­ štvenu prinudu, i ukoliko pojedinca ne čini mentalno podlož­ nim poretku, svakako umanjuje njegovo protivljenje eksploa­ taciji i vladavini. Društvena prinuda se poziva na istu »institucionalizovanu normativnu kulturu« koja je intemalizovana; otud se iskazuje kao izraz »moralne zajednice«, ili čak i »društvenog konsensusa«. Ujedno, prinuda neprestano motiviše umanjivanje ličnog otpora antagonističkoj socijalizaciji; prisiljenost se subjektivno racionalizuje kao pripadnost i privrženost kolektivitetu, društvu, kulturi. — Pomoću uzajamnosti uloga, očekivanja i činjenja u »sistemu socijalne interakcije«, međuindividualni odnosi kao i svi odnosi među ljudima unutar kolektiviteta se funkcionalizuju kao produženi, svuda prisutni i upleteni pipci represiv­ nog sistema. Vršeći tako uzajamno postavljene i uzajamno sankcionisane uloge, pojedinci — žena i muškarac — neovis­ no od svoje volje, u međusobnim odnosima postaju agenti poretka. Sistem se služi svakim u odnosu na svakog drugog, svakim protiv svakog. Time, s jedne strane, projektuje vla­ stitu antagonističku strukturu na neposredne odnose među ljudima, kao da je to prirodno ili uopšte objektivno uslovljeno i ljudima svojstveno stanje odnosa dominacije i subordinacije, (oorbe za život, konkurencije, pa i »asocijalnih nagona«). Kad 31

je izvršio tu projekciju, društveni sistem sad sebi pripisuje smisao i zaslugu um irivanja i uređivanja te borbe, potiskivanja asocijalnog ljudskog, itd., čemu služi represivna socijalizacija i kontrola — prinuda. Ukoliko se neki »sistem socijalne interak­ cije« više služi represivnom socijalizacijom nego spoljašnjom društvenom prinudom (uvek relativna razlika!), utoliko je u stanju da uzajam nu prinudu ljudi, u ime sistema, em pirijski i ideološki konstituiše kao »konsensus«, i da od prividno samo­ stalnih, uzajam nih i dogovornih akcija ljudi učini sastavni deo vlastitog represivnog aparata. Posm atrano s druge strane, pretvaranje ovih neposrednih odnosa m eđu ljudim a, kao i celine njihovih odnosa unutar prim arnih kolektiviteta, u funkcije sistema, instrum ente kon­ trole, ogranke represivnih aparata, teži da u službu poretka uključi i sve one vidove društvenosti, uzajamnosti, solidarno­ sti, »potrebe za drugim čovekom« (Marks), odgovornosti u zajedničkom delu i životu, ljubavi i družbe, potrebe za zado­ voljavanjem drugog čoveka i za priznanjim a od strane drugih itd. — koji su izvorni, autentični, bitni atrib u ti društvenog bića ljudi i ljudske sadržine društvenih veza. Spajanje takve autentične ljudske i društvene sadržine, ukoliko uspeva n ji­ hovo subsum iranje i funkcionalizovanje pomoću društvenih uloga, neizmerno doprinosi disimilaciji antagonističke prirode sistema, ostvarivanju uzajam ne prinude u ime sistema, abdi­ kaciji otpornih stran a ličnosti. — I najzad, u sistem u društveno inaugurisanih i kontrolisanih uloga sadržana je m ogućnost da društveni sistem upravlja ljudim a pom oću njih samih. To je, naravno, u celosti nedostižan ideal poretka, san apsolutnog sistema. To iska­ zuju i socijalno-antropološke, psihološke i osobito psihoanali­ tičke teorije o dvojstvu ličnosti: nepodruštvljene i podruštvljene, egoističke i altruistične, ličnosti po sebi i one koja je uključena u »moralnu zajednicu«, Ega i Superega. Zaista je tendencija antagonističkog društvenog sistema da ljudima nam etne takvu stru k tu ru ličnosti, u kojoj bi intemalizovani društveni poredak potiskivao, neutralisao, preobraćao, usmeravao, saobražavao sve druge sastojke ljudskog delanja i doživljavanja. Iskazivanjem tog dvojstva kao razlike između nedruštvenog (nagonskog itd.) i podruštvljenog, Ega i Su­ perega, skriva se zbiljska razlika između autentičnog ljudskog koje je uvek i socijalno, socijalnog koje je individualizovano 32

i individualnog koje je socijalno zasnovano i ostvarivano, s jedne strane, i nametnutog antagonističkog i alijeniranog dru­ štvenog, intemalizovanog instrumentarija tlačenja, prisiljavanja, ograničavanja, društvenog razdvajanja i izolovanja, heteronomnog motivisanja, s druge strane. Psihoanaliza raskida s pružanjem specifične legitimacije tom instrumentariju og­ raničavanja i prisiljavanja ljudi u ime antagonističkog poret­ ka, i uključuje se u radikalnu kritičku spoznaju, kad umesto mistifikovanog dvojstva doprinese spoznaji i samospoznaji zbiljske suprotnosti između autentičnog praktično-kritičkog, stvaralačkog i samostvaralačkog ljudskog i ujedno socijalnog; i represivno socijalizovanog, utisnutog putem antagonističke društvene prakse. Šesta teza U društveno antagoiniziranim i represivno institucionalizovanim i socijalizovanim odnosima polova, i kolektivitetima zasnovanim na takvim odnosima polova (brak, porodica) na­ lazimo početni istorijski oblik i prototip društvenog sistema uloga sa svim obeležjima koja su skicirana u prethodnoj tezi. Naročito su značajna pitanja: — Zašto je, i kako, podela društvenih uloga među polovi ma stekla to istorijs'ko prvenstvo? — U čemu su specifična svojstva društvenih sistema međupolne podele uloga (i na njima zasnovanih kolektiviteta)? Naročito ona svojstva koja su perzistentna kroz istorijske mene, kao i svojstva koja su bila i ostala polazište, uslov i bitan sastojak, i uzor za konstituisanje drugih vidova anta­ gonističke podele i integracije društvene prakse, sve do današ­ njih vidova društvene podele uloga, represivne socijalizacije i društvene prinude. — Koji je relativan značaj međupolne podele u savremenom antagonističkom ustrojstvu društva? — Kakvo je dejstvo celine antagonističke podele i integra­ cije savremenih društava, unutar globalnog društvenog siste­ ma i različitih podsistema, na međupolnu podelu uloga? — Praktično-kritički, istorijski potencijal negacije anta­ gonističkih struktura prakse, u odnosima među polovima (i

u svim domenima prakse na koje ti odnosi utiču), uopšte i naročito u naše doba? Odgovor na prvo pitanje je verovatno neiscrpljiv, jer obu­ hvata totalitet uslova, procesa i protivrečja antropogeneze i nastanka društva. Svi pogledi unazad zatiču već zam etnute rudim ente represivnog društvenog sistema, usredsređene — unutar prvobitnih društava — na odnose među polovima. Za obradu ove teme, uvek hipotetičku, dodajem o i sugestiju da se geneza antagonističke međupolne strukture prakse, osim drugih činilaca, posm atra i u vezi sa antagonističkim odnosima između kolektiviteta koja su činili prvobitna društva. Ogra­ ničenost, uzajam na odvojenost i sunrotstavljenost tih kolekti­ viteta, koji su čoveka poimali samo u n u tar svog ograničenog društva, višestruko je uticala na međupolnu društvenu podelu. Biološke razlike između polova su činile mogućnost ali ne i im perativ prvobitne društvene podele funkcija s muškom suprem atijom ; ta m ogućnost će se pretvoriti u stvarnost i usled borbe između uzajam no isključivanih zajednica (nasilje nad drugim zajednicama, i odbrana od nasilja drugih — jedno od polazišta međupolne podele, ra t i dom aća proizvod­ n ja ...). Razmena žena među tim zajednicama, kao međustepenica od njihovog uzajamnog isključivanja do koegzistencije, privrednih i društvenih veza, takođe se sm atra činiocem subsum iranja žene. Čini nam se metodološki veoma plodotvornim da od početka razmatramo rascep polova u bitnoj vezi sa svim istorijskim m om entim a društvenih antagonizama. Takođe nam se čini da je metodološki produktivno razm išljati o prvobitnom rascepu polova u vezi sa veoma ogra­ ničenom, rudim entarnom individualnošću; m aterijalnom i kulturnom , a time i sodjalno-psihlčkom prevagom kolektivi­ teta nad individuom (koja prevaga se ne uspostavlja naknad­ no, već od nje počinje razvoj čoveka i društva). Kolektivitet osigurava egzistenciju stapanjem snaga; jednoobraznim uobličavanjem delanja, m išljenja, osećanja, potreba i aspiracija pojedinaca po kolektivnom obrascu, pomoću mistifikovane tra ­ dicije — obrazaca društvene reprodukcije. Neindividualizovani (odnosno, samo rudim entarno individualizovani) pripad­ nici roda, klana, plemena, sela, nem aju u sebi formirane autonomne, praktično-kritičke i samostvaralačke, otporne snage u odnosu na svaku društvenu organizaciju i podelu koja se nameće usled spoljašnjih i drugih činilaca kao »prvi izlaz«, 34

najpreče rešenje za neku egzistencijalnu nevolju. Ukoliko je neposredni akter akcije kolektivitet mnogo više nego što su to pojedinci, taj akter se organizuje, deli i spaja itd. još ne nailazeći na veći otpor individualnih praksi; kasnije, to po­ staje neposredni interes povlašćene muške grupacije, a obnav­ lja se po osveštaloj, mistifikovanoj tradiciji u koju je založena prvobitna alijenacija. To što je bilo rezultat ograničenosti prakse društva u povoju, s neindividualizovanim pripadnicima, kasnije se — u razvijenijem a antagonističkom, osobito klas­ nom društvu — sve više pretvara u društvenu prinudu koja, i nezavisno od prvobitnih uslova, ograničava individualni razvoj, i nameće pojedincima iluzorne zajedničke interese, potrebe, vrednosti od strane povlašćenih i vladajućih grupa­ cija, uvek i s antagonističkom podelom i integracijom polova. U današnjem građanskom društvenom sistemu produžuje se nametanje te veštačke i iluzorne kolektivnosti (imperativi društvenog sistema): gušenje individualnog razvoja trajno ostaje bitna pretpostavka ; međupolnog rascepa prakse, a taj rascep sredstvo za suzbijanje individualizacije (a s njom i emancipacije autentične društvenosti). Raskol prakse između polova, i antagonistička integracija tako rascepljene prakse pomoću muške suprematije odnosno dominacije i tlačenja, ima specifična i u mnogo čemu jedin­ stvena svojstva, usled čega je bila perzistentna kroz istoriju i u veoma različitim antagonističkim strukturam a poslužila kao polazište ili oslonac, kao i uzor drugim vidovima društvene podele i integracije, drugim dimenzijama antagonistički podeljenih uloga. Ovde napominjemo samo neka među tim svoj­ stvima: 1. Podela prakse između polova nastala je u najdaljoj prošlosti, i u kulturnom kontinuitetu, istorijskoj memoriji društava i čovečanstva, izgubljena je spoznaja njenog porekla. Ta podela je nastala u doba kad su relacije između kolektiv­ ne i individualne prakse, društva i ličnosti, bile bitno razli­ čite u odnosu na kasnija istorijska vremena. Te odnose karakteriše prvobitna socijalizacija veoma ograničeno individualizovanih i minimalno diferenciranih pripadnika zajed­ nice, i to putem osveštale i mistifikovane tradicije u magij­ skom, m itskom i religijskom obliku. U tom obliku je sabirano, kristalisano i prenošeno celokupno iskustvo društvene prakse: u odnosu na ljudski organizam i psihu, prirodnu okolinu i 3*

35

tehnologiju proizvodnje, m aterijalne i duhovne potrebe ljudi, efikasno delanje, načine ostvarivanja socijalne kohezije i efikasnost socijalne organizacije, načine međusobnog odnoše­ nja delova zajednice i zajednica u slozi i sukobu, m iru i ratu, u patnji i uživanju. Upravo taj oblik prenošenja socijalnog iskustva, socijalizacije pripadnika roda, i socijalne integracije, zatirao je prenošenje spoznaje o racionalnim osnovama, uzročnosti i celishodnosti, nužnosti i mogućnosti, smislu i vred­ nosti sabranog iskustva, praktičnih solucija u društvenom ži­ votu, društvenih funkcija i uloga. Ljudi kao pojedinci, gene­ racije, pripadnici pola i grupe itd. preuzimah su »tradiciju« (u m entalne i delatne obrasce sređeno iskustvo) kao višu ob­ javu, poruku, zapovest od različitih sila (duhova predaka, obogotvorenih prirodnih i socijalnih sila), i sledili kulturne i društvene obrasce s veoma ograničenim kritičko-spoznajnim i praktično-kritičkim odnosom, s izokrenutom spoznajom o kauzalnim vezama između vlastitih radnji i njihovih dejstava i posledica. Taj prvobitni vid društvene prakse, društvene re­ produkcije, socijalizacije i integracije, do korena je zatro društvenu i individualnu spoznaju i o prvoj podeli prakse, iz među polova, koja je bila i u najvećem delu istorije čovečanstva ostala stožer celokupne društvene organizacije, struktura i sistema. Otud je podela izm eđu polova socijalno, kulturno i mentalno fiksirana kao neproblematična, neosporna, sama po sebi razumljiva, nužna i »prirodna« (u svim specifičnim značenjim a »prirodnog«: od animističkog i religioznog, do biološkog i »društveno-prirodnog«) (Marks). Tako fiksirana, mogla je da posluži — sve do danas — kao postoj smo upo­ rište, kao i ideološki i m entalni prototip za sve druge, isto­ rijski prom enljive tipove cepanja društvene prakse i konsti­ tucije uloga. 2. M eđupolna društvena podela imala je biološko, od­ nosno antropološko uporište koje nem aju druge društvene podele (izuzev društvene podele starosnih i rasnih grupa). Biološka, odnosno, antropološka razlika između muškarca i žene, i njihova m entalna i delatna uzajam nost koja iz te razlike proizilazi, im anentna je ljudskoj egzistenciji i uvek relevantna za sve dimenzije društvene prakse; ta relevantnost se istorijski m enja zavisno od uslova i načina proizvodnje m aterijalnog života, ljudskih svojstava i društva. Opšta je tendencija antagonističkih društvenih struktura da sačuvaju, 36

mumificiraju, fiksiraju, produžavaju društvenu podelu između polova, društveno konstituisane razlike i odnose među njima,, pošto su iščezle istorijske okolnosti razvoja čoveka i društva koje su — posredstvom bioloških i antropoloških razlika muš­ karca i žene — u nekom od prošlih razdoblja više ili manje nužno bile uslovile društvenu podelu između polova. (Te okol­ nosti se odnose na uslove materinstva, i biološke reproduk­ cije roda, u vezi sa uslovima, oruđima i drugim sredstvima materijalne proizvodnje u pojedinim istorijskim razdobljima; na sukobe i ratove među ljudskim grupama i društvima; na relativan značaj srodničkih bračnih i porodičnih odnosa u ukupnom društvenom procesu, itd.). 3. U uzajamnosti muškarca i žene sadržane su najdublje ljudske potrebe, koje su — polazeći od biološkog supstrata — postale primame, neotklonjive bio-psiho-socijalne potrebe svoj stvene rodu, neprestano obogaćivane kulturno-istorijskim raz­ vojem; reč je o potrebama koje su spojile u jedno nagonsko, razvijenije psihičko i socijalno-kultumo u jedinstvenu ljudsku celinu, prožimajući sve »slojeve« i dimenzije društvenog orga­ nizma i ličnosti. Otud je antagonistički sadržaj podele uloga među polovima nalazio (u odnosu na sve druge društvene podele) izuzetnu mogućnost da se veže za autentičan ljudski sadržaj, za imperativne ljudske potrebe, za kulturno-istorijski najrazvijenije nagonske osnove, za najplemenitije mentalne procese i motive; i da iznudi saobražavanje tog autentičnog ljudskog sadržaja (trajno spajanje izvornog i izopačenog, n aj­ plemenitijeg i nasilničkog, neotuđivog i krajnje otuđenog, asocijativnog i antagonističkog, i to spajanje u funkciji dru­ štvenog sistema koji sprovodi antagonističku strukturu prak­ se). Usled toga je u društvenoj podeli uloga između polova, i u svim oblicima društvene podele, prinude, dominacije, iskorišćavanja, tlačenja, represivne socijalizacije, na koje bitno utiču odnosi između polova — bilo mogućno najpotpunije ost variti svojstva koja smo pripisali ulogama uopšte: — zavisnost egzistencije od prihvatanja društvenog po­ retka uloga; — skrivanje antagonističkog karaktera podele uloga; — individualnu mentalnu racionalizaciju društvene pri­ nude; — individualno potiskivanje svih psihičkih sadržaja proi vnih interiorizovanom društvenom zahtevu; 37

— postavljanje pojedinaca u međusobnim odnosima kao agenata poretka; iskazivanje društvene prinude kao konsensusa i »moralne zajednice«; — abdikaciju praktično-kritičkih i otpornih snaga lič­ nosti u odnosu na društvenu prisilu; pom irenost i pokornost lišavanih, podvlašćenih i potlačenih; — ideološku legitim nost društvene nejednakosti, podvlašćivanja i ropstva; ideološko prožim anje podvlašćenih i potlačenih na osnovu te legitimnosti; ideološku i mentalnu saglasnost tlačitelja i potlačenog. U ispitivanju uzroka pom irenosti i pokornosti žena u odnosu na diskrim inacije, lišavanja i tlačenja kojim a su podvrgavane, čini se da treb a prvenstveno im ati na um u da je u antagonističkoj podeli među polovima više nego u bilu kojoj drugoj društvenoj podeli iznuđena, putem suštinske zavisnosti, adaptacija autentičnog ljudskog sadržaja, prim ar­ nih ljudskih svojstava, bitnih potreba. Treba, zaista, preisp ta ti objašnjenja koja relativnu pokornost žena tumače prven­ stveno njihovim m anjim socijalnim aktivizmom, m anjim učeš­ ćem u tehnološkim i kulturnim inovacijam a i drugim obli­ cim a prakse koja m enja uslove egzistencije, usled vezanosti za biološku reprodukciju roda i za prostu reprodukciju m aterijalnih i socijalnih uslova života (šema: žena—priroda, prosta reprodukcija; m uškarac — kultura, proširena repro­ dukcija)18. Takva objašnjenja, i kad kritikuju tu dihotomiju u fiksiranoj društvenoj podeli, uvažavaju da je žena unutar te podele bila društveno hendikepirana, i otud podložna, usled različite prirode funkcija kako ih je fiksirala društvena podela. Taj argum ent, naravno, ne može se potpuno odba­ citi, ali ga je potrebno odvagati i relativizirati; a u prvi plai. postaviti argum ente koji podložnost žena iznuđenoj društvenoj nejednakosti objašnjavaju najdubljim autentičnim ljudskim sadržajem koji je upleten, s krajnjom egzistencijalnom uce nom saobražen antagonistički podeljenim funkcijama. 4. Stapanje društveno iznuđenog i antagonističkog sa­ držaja sa najdubljim autentičnim ljudskim sadržajem, i to kroz najveći deo istorije čovečanstva, u društvenoj podeli pc 18 R eprezentant takvog teorijskog p ristu p a je C. Levy-Strauss i

njegovo delo Elementarne strukture srodstva (Les structures elementaires de la parente, 1947).

38

lova, izazvalo ie i najdublje utiskivanje društvene prisile (i njenog za ljudski razvoj negativnog sadržaja) u celinu isto­ rijski formiranih, odnosno modifikovanih ljudskih svojstava (u »antropološki totalitet«). Dok se druge društvene podele uloga, odnosno antagonističke strukture koje iza njih stoje, interiorizuju socijalizacijom na nivou više ili manje promenljivih sklopova vrednosti i normi, i obrazaca socijalnog pona­ šanja koji su praćeni sankcijama, dotle se socijalizacija za podeljene uloge polova vrši i u dubokim slojevima emocio­ nalnog, čulnog i nagonskog. I još: socijalizacija za podeljene uloge polova nalazi u tim dubokim slojevima milenijskom praksom urezane tragove po kojima se, kao po dobro pod­ mazanim tračnicama, aktuelno društveno zahtevani sadržaj transportuje i smešta u dubine ličnosti. Ti tragovi su urezani u svim psihičkim slojevima, sve do kritičnih tačaka na kojima se psihički procesi vezuju sa biološkim; malo ima mesta sumnji da je veoma produženo dejstvo društvene podele među polovima zaseklo i u konstitucije organizama, u biološki supstrat, te ostavilo trag i u genetskom kodu ženskog i muškog. 5. Kroz najveći deo društvene istorije porodica je bila »osnova društva«, tj. najpre osnovni globalni društveni sis­ tem (društva kao krvno-srodničke zajednice), zatim osnovni kolektivitet u društvenoj celini (plemenskog uređenja, odnosno društva koje kombinuje plemensku i teritorijalno-političku organizaciju; nakon toga, »ćelija« različitih tipova klasnih društava — u smislu mikrokozmosa društvenog sistema u kojem su sadržane i kombinovane njegove osnovne funkcije, i najzad u modernom klasnom društvu — jedna od osnovnih višefunkcionalnih jedinica, i to s funkcijama bitnim i nezamenljivim ili samo delimično zamenljivim u drugim podsistemdma. Ova izuzetno velika, i izuzetno trajna, specifična težina koju ima porodica u društvenim sistemima, u reprodukciji tako različitih antagonističkih struktura, može se pripisati osobito funkcionalnim preimućstvima za održavanje antago­ nističkih struktura koje poseduje perzistentna, duboko ure­ zana, najpotpunije antropološki prilagođena, duboko mistifikovana društvena podela uloga među polovima, podela koja determiniše strukturu porodice. U pretklasnim društvima društvo nastaje kao porodica, porodica se konstituiše kao društvo: ta podudarnost je od­ 39

lučno uticala da se duboko ureže društvena podela među polovima, je r je ta podela bila osa konstitucije društva ne­ razlučivog od porodice. Time je svim budućim klasnim druš­ tvim a pružen kulturni, socijalno-organizacijski i socijalno-psihološki materijal za različita zdanja eksploatatorskog, repre­ sivnog i hijerarhijskog društvenog sistema. Ugrađivanje tih najopštijih i n ajtrajn ijih osnova u sukcesivne antagonističke stru kture društva podrazumevalo je da se produžuje, obnav­ lja; novim ekonomskim, političkim i psihosocijalnim sadržaji­ ma dopuni; novim ideologijama potvrdi i revalorizuje društve­ na podela među polovima.

Dijalektika ropstva19 i oslobođenja žene Identitet žene je rezultat dijalektike višestrukih procesa. Prvo, to je adaptacija na polnu ulogu, o čemu je napred bilo reči. Ona deluje kao vanjska prisila putem socijalnih norm i i pravila ponašanja i internalizovanim sadržajim a u psi­ hološkom i socijalnom tkivu ženske egzistencije. Identitet se, m eđutim, stvara ne samo u procesu prihvatanja, već i u pro­ cesu otpora totalnom podređenju polnoj ulozi. Tvorci iden­ tite ta su internalizovani efekti represivnog k araktera polne uloge, efekti proizvodnje ženske svesti u patrijarhalnim , an­ tagonističkim sistemima. To su oblici nataloiene alijenacije (zavisnost, inferiornost, konkurentski odnos prem a drugoj ženi, submisivnost, strah ’ 1 ’' 1 često predzasnovana, stavljaju kao »priroda 1# K ada upotrebljavam o pojam »ropstvo«, stojim o na stanovištu koje je izneo i Jovan Đorđević u svojoj knjizi Žensko pitanje, Ideje Radnička štam pa, Bgd., 1975, u fusnoti 24, n a str. 6, da su pojedini naučnici, m arksisti osporavali tačnost ovog izraza, ističući s pravom da »žene nisu klasa i da se njihov položaj ne može izjednačiti sa položajem robova. M arks, naročito Engels, po jm u ropstva žene ne d a ju značaj naučne definicije - društveno-ekonom skog položaja žene u kapitalizm u, već se služe jednom figurom da bi istakli kako više­ stranu potčinjenost tako i otuđenost žene (podvukla, N. L. S.) od njenog ljudskog bića«. Slična figura se koristi u m arksističkoj literatu ri i za najam nog rad n ik a kada se govori, na prim er, o »fabričkom ropstvu«, m ada je sasvim jasn o da najam ni radnik po svom klasnom položaju n ije rob.

40

te svi mehanizmi koji se na psihološkom i socijalnom planu odupiru toj pseudo-prirodi žene. Budući da čoveka shvatamo kao mogućnost, kao htenje, kao težnju, a čovekovu prirodu kao tkivo koje se stvara u društvu i koje on autonomnom praksom sam stvara, to i »prirodu žene« smatramo rezultatom istih tih protivurečnih procesa. Ova dijalektika nije karakteristična samo za formiranje čoveka, pola, niti je dntemalizacija podložničkih karakteristika vezana isključivo za formiranje ženske svesti. Intemalizacija ropstva je tamna, nevidljiva strana medalje svih porobljenih, potlačenih, eksploatisanih. Ona predstavlja jedan mogući pol reagovanja čoveka na poražavajuće uslove života u zajednica­ ma u kojima upotreba, instrumentalizacija i reifikacija čovekovih delatnih moći predstavlja princip življenja i princip socijalno-političke organizacije. Razlozi zbog kojih započinjemo sa »tamnom stranom me­ dalje« ženske svesti su sledeći: prvo, slažemo se sa autorkama i autorima koji uočavaju tendencije u nekim feminističkim ambijentima da se jednostavno prećutkuje pristajanje žene uz neslobodu i patrijarhalizam, i uz njihove reakcionarne socio-političke i socio-kultume protagoniste20. Žene same po sebi a priori nisu, razume se, napredne i revolucionarne, već samim tim što su bile dominirane i lišene političke vlasti. Iako se slažemo da je, sledeći Marksa, »potlačeni manje otuđen od tlačitelja«, ipak smatramo da je za analizu egzistencije po­ tlačenih vrlo važno raspoznati alijenirane socio-psihološke naslage, mirenje i konzervativizam, makar one bile i manje nego u onoga ko porobljava. Sa stanovišta oslobodilačke prakse to je višestruko značajno, jer stavlja na dnevni red pi­ tanje konkretne svesti subjekata revolucije i njenog revolucionisanja, te kritiku mešanja apstraktne svesti revolucionar­ nog subjekta u smfislu njegove istorijske uloge i mogućnosti, i njegove stvarne svesti u datom istorijskom trenutku i soci­ jalnim okolnostima. Mora se priznati da je u marksizmu ova 20 Poseban prilog analizi tog fenomena daje M. A. Macciocchi u svojoj knjizi »Crna« žena (La donna »nera«), u kojoj govori o konsensusu žena sa fašizmom u Italiji (Feltiinelli, 1976) te u zborniku koji je uredila Žene i njihovi gospodari (Le donne e i loro padroni), Mondadori, 1980, koji se bavi socio-psihološkim, socio-kulturnim i socio-političkim aspektima ženskog podložništva i pristajanja uz fa­ ktičke i fašistoidne režime (Italija, Spanija, Portugal, Čile, Nemačka).

41

strana medalje ostala prilično nerasvetljena, d a je rezultirala mistifikacijom i fetišizacijom revolucionarnog subjekta, te da se i u radničkom pokretu malo zapažalo koliko svest vladajuće klase prožima svest proletarijata, odnosno — u žen­ skim pokretim a — koliko patrijarhalistička svest prožima svest žene. Još jedan razlog zbog kojeg dajemo prvenstvo analizi internalizacije ropstva u okvirima dijalektike oslobo­ dilačke prakse je u tome što mislimo da ona ima univerzalan značaj sa stanovišta opšteljudskog oslobođenja. Naime, izrazitost prim era ženske egzistencije doprinosi boljem razumevanju sukoba koji se zbiva u unutrašnjosti čoveka kada se nosi sa silam a koje stoje protiv njega i ukazuje da to nije sukob samo sa spoljnim silama, već jednim značajnim delom i sukob sa sam im sobom, i snagama u vlastitoj nutrini koje delaju protiv čoveka21.

Polna uloga kao internalizacija ropstva U ovom odeljku ćemo se prvenstveno baviti krajnje alijenirajućim efektim a socijalne uloge pola — intem alizacijom ropstva ili psihološkim samozarobljavanjem potlačenih. Ope­ rativno uporište i laboratorija ove alijenacije jeste uloga pola. Socijalni obrasci ponašanja su nužna društvena sredstva preko kojih se ličnost poučava društvenom životu, dužnostima, obavezama i odgovornostima prem a drugim ljudim a i njiho­ vim socijalnim ulogama. Ti obrasci, naime, mogu biti dife­ rencirani preko bogatstva životnih opredeljenja pojedinaca i potreba zajednica, ali ne m oraju b iti hijerarhijski. Obrasci mogu usm eravati, ali ne m oraju ograničavati. Obrasci mogu biti kom plem entarni i recipročni — ali to podrazumeva jedan vrlo visok stepen egalitarizacije društva, jedno humano i raz­ vijeno društvo, i m ogućnost da se obrasci menjaju, razm enjuju i kritički preispituju. To, svakako, nije slučaj sa polnom ulo­ gom kao socijalnom kategorijom, razume se. 41 O tome kako instrum entim a sopstvenog otuđenja, odnosno internalizovanim vrednostim a patrijarhalno-građanske kulture žena radi protiv vlastitog interesa i hum aniteta, piše naročito inspirativno K arla Ravojoli, u knjizi žena protiv sebe same (La donna contro se stessa), Laterza, Bari, 1977.

42

O ulozi kao otuđujućoj po sebi govori se i u filozofiji kada se naglašava da je učenje uloge zapravo rutinsko i ne­ kritično oponašanje. Agnes Heler smatra da je koncept uloge u sociologiji zapravo to: nekritičko učenje gotovih obrazaca složenih oblika ponašanja22. Polnu ulogu možemo smatrati »izvršnim organom« repre­ sivne i hijerarhijske organizacije društva jer gde se god javlja ima karakteristike rigidnosti i represije. Socijalna antagonizacija, pritisci i socijalna kontrola koji se vrše preko polne uloge imaju nekoliko različitih efekata od kojih nisu svi jednako otuđujući, iako su svi represivni. Prvo, pritisci i kontrola izazivaju usaglašavanje pona­ šanja (ali ne i mentaliteta) prema zadatim normama kako se ne bi pretrpele (često preteške) društvene sankcije. (Ka­ menovanje i fizička likvidacija zbog preljuba sigurno su najdrastičniji primer, ali ništa manje nije drastičan prezir i ostrakizam za razne druge vrste »neprimernog« ponašanja žene). Ovde je važno da se naglasi da to još uvek ne znači otuđenje (od sopstvenog rodnog u sebi), jer je žena ovde kao objekt društvene prisile (često i institucionalne) svesna da se prilagođava i zadržava kritički odnos prema opresiji i opresoru. U tim okvirima je moguć, dakle, subjektivni otpor otuđenju, iako su ekonomski i društveni odnosi krajnje otu­ đeni. S tom pretpostavkom je nada kao (borbeni) princip u mogućnosti oslobođenja i oslobađanje borbene energije pro­ tiv ropstva otvorena i moguća, mada je svakodnevno frustri­ rana. Ili, kako kaže A. Heler: » ... Stvaranje subjektivno neo­ tuđene svakidašnjice je u takvim uslovima već po sebi heroj­ sko delo, objava rata otuđenju . . . Ove borbe za stvaranje svakodnevnog života dostojnog čoveka su čak premise za to da čovečanstvo u budućnosti zajemči ukidanje otuđe­ n ja .. .23 - Svrstavajući ulogu u tip oponašanja, Agnes Heler ističe njen heteronomni i otuđujući karakter. Ona kaže: »Istaknutu ulogu među tipovima podražavanja uobičajenim u svakodnevnom životu ima podražavanje načina ponašanja. Ono se ne ograničava na određene običaje, već svaki put obuhvata jedan ili više složenih tipova ponašanja. Ta pojava se u sociologiji naziva »podražavanje uloge« ili »usvajanje uloge«. Ali izraz »uloga« ne upotrebljavamo prosto kao klišea pona­ šanja, već samo za (otuđenje) pojave, oblike koji su se pretvorili u klišea, u obrasce...« (Svakodnevni život, Nolit, Beograd, 1978, str. 285). 29 Svakodnevni život, str. 382.

43

Drugi tip reagovanja na prisilu je uvek prisutan, manje ili više m anifestan bu n t protiv neljudskih uslova života i u tom smislu je tačno da je čitava istorija do sada bila istorija borbe klasa. Nas, međutim, ovde najviše zanima treći tip reakcija i procesa: to je pitanje proizvodnje i samoproizvodnje ljudske svesti, potlačenih. Marksizam je prvi ukazao na pro­ cese proizvodnje svesti, težeći da dem istificira svest ljudi u buržoaskom društvu i da prodre u mehanizme proizvodnje te svesti, ali je malo osvetlio procese samoproizvodnje svesti potčinjenih, posebno žene. Naime, efekat proizvodnje čoveka koji predstavlja psihološku interna.liza.ciju potčinjavanja, od­ nosno, intem alizaciju opresivne uloge, prilično je potcenjen. Pitanja protivurečnosti psihologije potlačenih su bila si­ stem atski potiskivana od strane dogmatika i vulgamo-ekonomistički orijentisanih m arksista. Ta'ko je staljinizam progla­ sivši psihologiju buržoaskom naukom, skinuo sa dnevnog reda (i značajna pitanja marksizm a za koja se nisu mogli dati odgo­ vori pomoću k ru tih shema o »odnosu baze i nadgradnje«. Činjenica da se socio-ekonomska i ideološka situacija ljudi ne m ora poklapati nije ih dala zbuniti. Takođe ni činjenica da se socio-ekonomski položaj ne p retvara direktno u ideologiju i političku svest. Vilhelm Rajh, među prvim a, ukazuje na štetnost vulgamo-marksističkog tum ačenja odnosa između eko­ nomskog i društvenog položaja ljudi i njihove svesti, na ulo­ gu psiholoških posredovanja u tom odnosu, te na štetnost anatem isanja psihologije od strane dogmatskog marksizma. On sm atra da se suštinska razlika između buržoaske i revo­ lucionarne psihologije sastoji u sledećem: » ... Kada radnici koji gladuju zbog smanjene nadnice štrajkuju, njihovo delovanje proizilazi direktno dz njihova privrednog položaja. To isto važi i za gladujućeg koji krade. Ne treba nikakvo dodatno psihologijsko objašnjenje da bismo shvatili krađu zbog gladi ili štrajk zbog izrabljivanja. U tom slučaju ideologija i djelovanje odgovaraju privrednom pri­ tisku. Ekonom ijski položaj i ideologija se poklapaju. Građan­ ska psihologija u tom slučaju običava pokušati psihologijski objasniti zbog kakvih se navodno iracionalnih motiva štrajka ili krade, a takva su objašnjenja uvijek reakcionarna. Za dijalektičko-m aterijalističku psihologiju pitanje je upravo obrnuto: ne treba objasniti zašto gladujući krade ili izrabljeni 44

štrajka nego to zašto većina gladujućih ne krade i većina izrab­ ljivanih ne štrajka. . . «24 (podvukla N. L. S.). Očigledno je pitanje za jednu dijalektičko-materijalističku psihologiju kako to da žena na tlačenje ne reaguje buntom, već čak šta više intemalizira vrednosti, norme i ideologiju tlačitelja. Ne treba, naime, nikad smetnuti s uma da patrijarhalistički, konzervativni i kontrarevolucionami stavovi koji smat­ raju ženu prirodno inferiornim bićem, zbog čega je sudbin­ ski vezana za podređen status u društvu i isključenje iz javnog života, ekonomije, politike i kulture, nisu samo ukorenjeni stereotipi koje žena doživljava kao nešto vanjsko, nametnuto spolja, već su to i načini mišljenja žene o sebi samoj. Ženi je ropstvo nametnuto, naravno, pre svega, kao spoljna tam­ nica. Još od prve podele rada ženina društvena identifikacija je bila sistematski usmeravana i ograničavana. Njen je soci­ jalni krug ograničen na kućno ognjište i oblast privatnog. Že­ nina opštedruštvena identifikacija (što znači istinski osetiti sebe delom čovečanstva, ljudskog roda) bila je sistematski ograničavana, ili na religiozno-submisivnu ili patrijarhalno-nacionalističku (videćemo nešto kasnije koliko će to zna­ čajnu ulogu odigrati u fašističkoj ideologiji i njenom odnosu prema ženi), a uvek se računalo na povezivanje socijalnih osećanja žene sa njenim primamim materinskim nagonom. »Vanjska tamnica« je, dakle, bila uspešno kombinovana sa duhovnim i ideološkim okovima koje je žena delom morala internalizovati kao »svoju ulogu«, »svoju prirodu«. Beti Frajden pravi poređenje između ženske egzistencije kroz istoriju i situacije u koncentracionim logorima, upravo, sa stanovišta represivne kombinacije vanjske prisile i nasilja i ove unutrašnje tamnice duha25. Značajem i snagom ovih unutrašnjih okova barem delimično se može odgovoriti na pitanje kako to da mase žena (kao i uostalom mase potla­ čenih), uprkos najžešćoj degradaciji i manipulaciji koja je često lako prepoznatljiva, ne reaguju buntom i otporom. u Wilhelm Reich: Masovna psihologija fašizma, Ideje, Bgd., 1973, str. 25—26. iS Betty Friedan: The Feminine Mystique, New York, Norton, 1963. (Ova knjiga je zapravo značila i buđenje ženskog pokreta u Sevemoj Americi, pod nazivom Womans Liberation Movement, skra­ ćenica koja je uobičajena — WLM).

45

Pozivajući se naročito na studije Đruna Betelhajma o ljudskim stradanjim a u konc-logorima, Beti Frajden se slaže sa njegovim zaključcima da je najznačajnija osnova mogućno­ sti kontrole i apsolutne dehumanizacije logoraškog života bilo gubljenje identiteta i razgradnja ličnosti zatvorenika26. Identitet ličnosti je svest o odgovornosti za vlastito biće, to je osećaj sebe kao autonom ne i celovite ličnosti koja se odupire partikularizacdji i redukciji na koji je prisiljava (antagonistički, represivni) poredak. Identitet, sem toga, nije sam o svest o onome što jesmo, već i o onome što bismo mogli i želeli biti u budućnosti. To je, nadalje, svest o vlasti­ tom postojanju i traženje smisla toga postojanja. Individua koja teži autonom nom i snažnom identitetu, kako kaže A. Heler, » ... ne sabija svoju ličnost u neke granice, ona na sebe prim enjuje m erila univerzuma, sam a izabira, u okviru datih granica, svoje vrednosti, svoj svet, onaj univerzum koji za n ju važi kao merilo . . . «27 U svim određenjim a razvijenog i neotuđenog identiteta ističe se značaj življenja koje im a pun hum ani smisao. » ... Onaj, čiji je život pun sm isla — kaže A. Heler — stvara od svog sveta za nas bivstvujući, time što njega — i ujedno sebe — stalno m enja i preobražava. . . Razvitku indi­ vidue čiji je život pun smisla samo sm rt predstavlja gra­ nice . . . «28 Ali, ispravno naglašava A. Heler, pre svega je nužno »da svet u kome čovek živi pruža m ogućnost za život pun sm i­ sla . . . «29 Ako čovek radi dvanaest sati dnevno besmislen posao, on ne može živeti život pun smisla. 26 B. B ettelheim : The Informed Heart-Autonomy in a Mass Age, Glencoe, 111., 1960. je jed n a od prvih i n ajiscrp n ijih stu d ija koja se bavi opisom i analizom šta se dešava sa identitetom ličnosti u d ras­ tično đehum anizovanim uslovim a života u nacističkim koncentracionim logorima. Studija im a veliku vrednost, p re svega, zbog toga što osvetljava m anje poznatu stra n u nasilja: onu k o ja se intem alizira u svesti ljudi izloženih nasilju, te ih čini bespom oćnim robovima, a osvetljava i one m ehanizm e u svesti logoraša koji su bili najefi­ k asniji o tpor dehum anizaciji i ljudskoj kapitulaciji: to je b orba za očuvanje identiteta i svojih zrelih interesa. (Inače, B. Betelhajm je i sam bio zatočenik u Buhenvaldu i Dahauu, te je studija, sem što je izvanredno psihološki i psihoanalitički prom išljena, još i doživljena kroz ličnu b orbu za očuvanje identiteta.) 27 A. H eler: Svakodnevni život, str. 391. 28 Isto, str. 391. 28 Isto, str. 391.

46

Izopštenje žene iz javnog žiivota, život vezan za zatupljujuću rutiniranost kućnih poslova, životne aspiracije ograničene porodicom i održavanjem i organizovanjem života u njoj, vezanost ženinog identiteta za vlasnika (oca, brata, muža)] ekonomska i psihološka zavisnost od patrijarhalnih insti­ tucija, indoktrinacija običajima, religijom i heteronomnim moralom — sve su to bili realni okviri ženine egzistencije kroz dugu ljudsku istoriju. Svi aspekti toga života su manje ili više destruktivno delovali na mogućnost izgradnje humanog, opšteljudskog identiteta žene. Prvo, žena nije bila odgovorna za vlastito biće, jer je prema njoj uspostavljan principijelno paternalistički odnos. Bila je odgovorna samo za partikularitete koji su služili reprodukciji patrijarhalnog poretka. (Za negu dece, za kuću, za vemost i odanost gospodaru.) Drugo, žena nije sebe smela osećati kao autonomnu ličnost, jer je po definiciji svoje uloge bila nečija, u službi nekoga, u funkciji nečega izvan nje same — autonomnost i doživljaj sebe kao subjekta i aktera bila je najgora jeres, veštičarenje. Treće, nije se smela odupirati partikularizaciji, već, naprotiv, morala je da neguje partikularizaciju, jer ona je »pre svega majka, do­ maćica, čuvarica domaćeg ognjišta«, ona koja rađa i koja sahranjuje. Četvrto, svest o onome što žena jeste kao čovek i što bi mogla biti kao »ostvarenje celog čoveka«, bila je si­ stematski gušena, jer su se ženine aspiracije oblikovale na vrlo niskom nivou — postići uspeh u životu najčešće je zna­ čilo naći sebi mesto na kome će se realizovati kao bio-fiziološki i emocionalni stub porodice. Izgradnja ženinog iden­ titeta je imala za svoje okvire principijelni rascep između privatne i javne sfere što je samo društveni odraz rascepa totalne ljudske prakse na partikularitete (lično, emocionalno/ /javno, racionalno), te je žena mogla imati samo partikularno-privatne aspiracije, realizaciju u porodičnoj ulozi. U okviru tog razdora između privatnog i javnog života, koji po sebi predstavlja alijenaciju, identitet kako žene, tako i muškarca, javlja se kao svojevrsna forma alijenacije, život bez stvarnog totalnog ljudskog smisla. Život u koncentracionom logoru, kako opisuje u svom radu Betelhajm, nije samo grubo vanjsko i fizičko nasilje. On atakuje na ličnost i njen identitet. Već samim činom zamene imena i prezimena za bezimeni broj, to i simbolički iskazuje. Logoraš postaje niko, on nema identiteta i to je 47

ono što mu se prvo saopštava. Svet vanjskog, javnog, u kome je logoraš bio neko, sa svojim interesima, sposobnostima, daleko je iza zidova i vremenom prestaje i da postoji. Ako čovek doživii logor kao realan okvir svog života, a sebe u njem u kao deo stvarnog sveta, nastaje takva destrukcija lič­ nosti koju je teško razumeti pod norm alnim okolnostima. Za one intem irce, naglašava Betelhajm, koji su internirani duže vremena, a svet logora postao jedina realnost, veoma je bilo teško da zadrže svoj u n utarnji integritet i identitet. A ukoliko se to ne uspe, nastaje duhovna kataklizm a, gubljenje orijen­ tacije i ostaci ličnosti se adaptiraju n a dehumanizovane uslove logoraškog života. Za egzistenciju žene u istoriji antagonističkih društava karakteristična je činjenica da je svet robovanja (bez praktič­ ne alternative) bio jedina njena realnost. U toj realnosti je trebalo živeti, oblikovati se, prilagođavati i izgrađivati svoje osobine. Efekat delovanja takve realnosti je, između ostalog, i masovno samozar obijavan je žena. To bi možda bio delimičan odgovor na pitanje kako to da su mase žena postale najposlušniji zarobljenici, uz to još ubeđeni u ispravnost, prirodnost i opravdanost svog ponižavajućeg položaja. Beti Frajden na­ ziva ovo samozarobl javan je »zatvaranjem u kaveze sopstvenog duha«, a kada oni postoje, izlišni su spoljni čuvari. Autokontrola i autocenzura su efikasnije od svake vanjske kontrole i cenzure. Intem irci u konc-logorima nisu uživali nikakva prava i nisu imali nikakvog podsticaja iz spoljnog sveta. Ako se to uporedd sa ženom koja je, takođe, lišena svakog prava i isklju­ čenjem žene iz javnog života, koje traje tako dugo koliko i rascep prakse na m uško/žensko i privatno/javno, nije teško pretpostaviti da su se efekti slični »sindromu konc-logora« morali utisnuti u žensku psihu. Zarobljenici su bili prisiljeni da provode svoje dane u aktivnostim a koje su bile krajnje za­ morne ne samo zato što su bile fizički nepodnošljive, kako kaže B. Frajden, već zato što su isključivale svaku koncen­ traciju duha, nisu pružale nadu ni za kakvu istinsku afir­ m aciju ličnosti. Te aktivnosti su bile lišene smisla, zagluplju­ juće i strogo kontrolisane. Aktivnosti takvih osobina karakterišu u celini i ženski mikrokozmos. One nisu pretpostav­ ljale nikakvu istinsku inicijativu. Takva je inicijativa, napro­ 48

tiv, bila najkrvavije ugušena. Nije bilo moguće nikakvo izra­ žavanje ličnosti, nikakva samoinicijativa. U logorima se nagomilani revolt i bes, kako opisuje Betlhajm, često probijao u žestokim sukobima i agresijama među zarobljenicima, umesto da se ta duhovna i fizička ener­ gija miliona zatočenika usmeri na zajedničkog zlotvora. U tom smislu, zanimljivo je pokazati kako se žene ponašaju jedna naspram druge u ropskim uslovima svakodnevnog ži­ vota. Ilustrativan primer daje Marija Rosa Kutrufeli, govoreći 0 vrstama socijalne kontrole nad ženom na Siciliji30. Kada se muž, otac i braća nalaze daleko (reč je o ekonomskoj emi­ graciji) čitav kvart, selo uzimaju na sebe obavezu da podozrivo i strogo kontrolišu ženu. Stvara se klima u kojoj žene kontrolišu žene d policijski se mešaju jedna drugoj u naj­ intimnije sfere života. Zena prati ženu da li izlazi iz »kućnog zatvora«, kako je obučena, s kim razgovara31. Gubi se tradi­ cionalna spontana solidarnost karakteristična za osobe u jed­ nakoj nevolji. Neudate se plaše udatih i obratno, mlađe se plaše starijih, svaka suseda, kako opisuje autorka, ima pravo 1 obavezu da denuncira i presuđuje u ime »društvenog morala« koji je zapravo njihov zajednički tlačitelj i ubica njihove duše i tela. Poređenje između životnih uslova žene u patrijarhatu i koncentracionih logora, iako je naravno suviše oštro, ipak, kao metod analize ukazuje na anatomiju i procese teških drama koje je žena morala proživljavati u traganju za svojim identitetom kroz destruktivnu i zatupljujuću istoriju svoga razvoja. Ženi je bila potrebna dvostruka hrabrost i snaga da bude individua. To poređenje pokazuje da ropstvo nametnuto spolja teškom prisilom i torturom ne deluje samo direktno, već mnogo dublje i značajnije preko proizvodnje osakaćene redukovane ličnosti sve do njene apsolutne destrukcije. Otpor­ ne snage ličnosti se mogu istopiti u masovnom gubljenja autonomije i ličnog integriteta, najviše činjenicom samozarobljavanja. Iz studije Betlhajma vidi se da relativno male 80 Maria Rosa Cutrufelli: Časno nezaposlena (Disocupata con onore), Mazzota, 1975. 31 Tema filma »Grk Zorba« je takođe posvećena agresiji jedne patrijarhalne ostrvske sredine prem a udovici; žene su prema njoj najagresivnije kada se ona ne ponaša kako priliči njenoj »udovičkoj u l'j/ i« .

4

49

snage SS nisu u logoru bile same po sebi dovoljne da drže pod kontrolom tolike zarobljenike. Mnogi su bili, kako kaže autor, manipulisani i upravo zato što su u jednoj m onstru­ oznoj, neljudskoj situaciji sami sebe zarobljavali u tamnice svoje vlastite duše, nastojeći da zaborave svoju prošlost, za­ tvarajući oči pred svojom odgovornošću za svet sadašnjosti i neke buduće mogućnosti. Kao što je za one koji su bili internirani duže vremena u logoru taj svet postajao jedina realnost, tako je i za ženu čija je internacija trajala vekovima ta internacija postajala njen realni svet i činila je inertnom osobom bez ljudske prošlosti i budućnosti. Zarobljenici koji su preživeli, koji nisu fizički stradali i koji kao ličnosti nisu bili uništeni, kako kaže B. Betlhajm , bili su upravo oni koji su i u tim teškim uslovima uspeli da sačuvaju jezgra svog unutrašnjeg sveta, svoje zrele interese i vrednosti i svoj lični identitet. Ženina je ljudska dram a utoliko teža i bolnija što taj identitet nije još ni izgradila. Žena je uvek bila nečiji posed, nije ni postojala kao zaseban ljudski identitet. U patrijarhalnim društvim a najteže frustracije trpi žena ako »nije ničija«. Ona izaziva najviše podozrenja, nenorm alna je, izopštena iz društva i opasna već zbog same činjenice da nikom nije potčinjena, da je samo svoja. Duh podaništva, m irenja, inferiornosti i konkurentski od­ nos prem a drugoj ženi sa kojom se u okviru ropstva bori za prestiž, tinja u ženskoj svesti još i danas — svugde gde je patrijarhalistički sindrom na delu. Čak i tam o gde je on institucionalno i deklarativno poražen kao ostatak prošlosti. Da rezimiramo: Mi ovde raspravljam o dijalektiku ponašanja podjarm lje­ nih, socio-psihološke izraze te dijalektike i m ogućnosti izlaza — razotuđenja i oslobođenja. Prva pretpostavka dezalijenacije na nivou ličnosti je razbijanje okova samozarobljavanja, što bi se u revolucionarnoj teoriji nazvalo »samoosveštenjem po­ tlačenih«. Ovde naglašavamo da je izlazak iz samozaroblja­ vanja za ženu posebno značajan aspekt revolucionarne prakse, je r je odnos dominacije i subordinacije najdublje ušao u njihove psihološke strukture. Iako se ovde bavimo podaničkim m entalitetom i usvaja­ njem kulturnih stereotipa potčinjavanja u svesti žene, ti me­ hanizmi nisu karakteristični samo za ženu. Internalizacija rop­ stva kao mogućnost je tamna strana medalje socijalne prakse 50

svih porobljenih i potlačenih. Ona predstavlja jedan mogući pol ljudskog reagovanja na poražavajuće, neljudske uslove u antagonističkim, represivnim, autoritarnim, totalitarnim si­ stemima. Njoj se kao pozitivna istorijska mogućnost uvek suprotstavlja borba za autonomni identitet, integritet i neza­ visnost i borba za oslobođenje i realizaciju svih humanih po­ tencijala. Intemalizacdji ropstva se, dakle, suprotstavlja — revolucionarna praksa ljudi. Razumeti dijalektiku toga odnosa znači razumeti svu slo­ ženost ideoloških i socio-psiholoških posredovanja između ekonomskih i socijalnih uslova, s jedne strane, i mogućnosti, karakteristika i domašaja socijalnih pokreta potlačenih i eksploatisanih (posebno radničkog i ženskih oslobodilačkih po­ kreta). Ova analiza je, takođe, značajna za prevladavanje vulgarno-marksističkog tumačenja odnosa između socio-ekonomskog položaja žene i njene klasne svesti i revolucionarnosti. Ilustrovaću to na primeru koji daje V. Rajh32: »... Pomislimo, na primjer, na prosječnu kršćansku rad­ ničku ženu: ona gladuje isto toliko kao i neka komunistička žena, podliježe dakle istom ekonomijskom položaju, ali glasa najprije za centar, a onda za NSDAP; ako sad razjasnimo još zbiljsku razliku u seksualnoj ideologiji prosječne klasno svjesne i prosječne kršćanske žene, onda spoznajemo odlu­ čujući značaj seksualne strukture; antiseksualna moralna sputanost priječi kršćanskoj ženi da dođe do svijesti o svojem socijalnom položaju, i to ju tako čvrsto veže uz crkvu kao što dovodi do straha od »seksualnog boljševizma«. Teorijski se taj položaj može prikazati na sljedeći način: vulgarni mark­ sist koji misli mehanistički smatrat će da klasna svijest, tj. uvid u socijalni položaj, mora biti posebno izražena tamo gdje se privrednoj bijedi pridružuje i seksualna. Po tom mišljenju mase bd omladine i žena morale biti daleko više klasno svjesne od muškarca. U zbilji je upravo obratno, a vul­ garni marksist je pri tom posve bespomoćan. Njemu će biti neshvatljivo da se kršćanska žena odupire i samom slušanju njegova programa. Objašnjenje je: zatomljivanje grubog ma­ terijalnog zadovoljavanja potreba daje drugi rezultat nego zatomljivanje seksualnih potreba. Prvo zatomljavanje tjera K W. Reich: Masovna psihologija fašizma, str. 37—38.