Litwa i Białoruś w dobie konspiracji i powstania zbrojnego (1861-1864) 8387643920 [PDF]

Zitiervorschau

Stanislaw Laniec

Litwa i Biatorus w dobie konspiracji powstania zbrojnego ( 1861— 1864)

Olsztyn 2002

Rozprawy i Materiaíy Ošrodka Badañ Naukowych im. Wojciecha Kętrzynskiego w Olsztynie nr 205

Na str. 1 okladki rysunek Artūrą Grottgera „Boj” z cyklu „Lituania”. Žrodlo: A. Potocki, Grottger, Lwów 1907 (ze zbiorów biblioteki Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie).

Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego i Ošrodka Badañ Naukowych im. Wojciecha Kętrzynskiego w Olsztynie

Wydano przy pomocy finansowej Komitetu Badati Naukowych

ą, Redakcja ^Gražyna Borawska

Redakcja techniczna Hanna K rólikowska

Opracowanie graficzne P r a c o w n i a W y d a w n i c z a „ElSet”

Korekta Ewa L abe s - Kuni скa

ISBN 83-87643-92-0 ISSN 0585-3893 Ošrodek Badan Naukowych im. Wojciecha Kętrzynskiego w Olsztynie Wyd. I. Obj. 17 ark. wyd., 12,25 ark. druk. Pracownia Malej Poligrafii OBN, ul. Partyzantów 87, 10-402 Olsztyn

Bohaterom konspiracji narodowej i rzqdu powstañczego, kadrze dowódczej i szeregowym partyzantom roku 1863 na Litwie i Biatorusi w 140. rocznicq powotania konspiracji i 139. rocznic%powstania styczniowego. Autor

Wprowadzenie

Powstanie styczniowe na kresach pólnocno-wschodnich nadal jest tematem otwartym. Najwi?ciej pisali o nim Polacy i Rosjanie w drugiej polowie XIX i przez cate XX stulecie. Od pierwszej polowy ubiegtego wieku stato si? przedmiotem badati równiez Litwinó\v i Biatorusinów. Najwi?kszy dorobek naukowy poswi?cony dziejom powstania styczniowego przypadl na lata pÌQcdziesi^te i siedemdziesi^te XX stulecia. Wówczas z okazji setnej rocznicy powstania styczniowego ukazaty si? rozprawy i monografie naukowe pióra Stefana Kieniewicza, Ilii Millera, Anatola Smimowa, Emanuela Halicza, Usiewatada Ihnatouskiego, Ony Maksimajteny i innych. Wieloletnia wspótpraca profesora Stefana Kieniewicza z historykami rosyjskimi, biatoruskimi i litewskimi zaowocowala wydaniem kilkudziesi?ciu tomów materiatow zródlowych. Staty si? one bezcennym materialem badan na podstawie zródel z archiwów rosyjskich, bialoruskich, litewskich oraz polskich. W pracach przygotowawczych do edycji materialów zródlowych brat udzial zespól historyków polskich Instytutu Historii PAN i zespól historyków rosyjskich Instytutu Slowianoznawstwa Akademii Nauk ZSRR. W pracy tej uczestniczyty równiez zespoly naukowe historyków litewskich i bialoruskich. Min?lo 139 lat od wybuchu powstania styczniowego. Dorobek naukowy historyków panstw pólnocno-wschodniej Europy, jak Litwa, Bialorus i Rosja, oraz polskich historyków jest coraz obszemiejszy. Jednak rozwój prac badawczych nad dziejami powstania styczniowego byl i jest nierównomiemy. Od 1903 roku zainteresowanie historyków powstaniem styczniowym wzrastalo. Sporo publikacji ukazalo si? do 1917 roku, w okresie mi?dzywojennym (1918— — 1939) i po II wojnie swiatowej. W historiografii rosyjskiej do 1918 roku ukazywaly si? prace w wi?kszosci krytyczne wobec powstania styczniowego. W okresie mi?dzywojennym, ze wzgl?du na zmian? ustroju, historycy rosyjscy pisali pozytywnie o powstaniu, ukazalo si? jednak kilka krytycznych prac histo­ ryków skrajnie lewicowych i przebywajqcych na emigracji. W podobnym tonie pisali o powstaniu historycy z Bialorusi. Historycy litewscy natomiast o pow­ staniu styczniowym pisali pozytywnie, jednak kowienska szkola historyczna bardziej pozytywnie oceniala obóz niepodleglosciowy za jego walk? o odrodzenie Litwy, zas bardzo krytycznie prób? pojednania polsko-litewskiego na zasadach federacji, w której Polacy dominowali w zyciu politycznym i gospodar7

czym. Po II wojnie swiatowej, przez calą drugą polowç XX wieku historycy wymienionych panstw ošciennych w wiçkszosci pozytywnie oceniali powstanie styczniowe. Dorobek naukowy historyków polskich poswiçcony powstaniu byl najobszerniejszy po 1945 roku. Ukazaìy się monografie poswiçcone sprawom agramym i kwestii chlopskiej w powstaniu styczniowym (Stefan Kieniewicz, Emanuel Halicz, Krzysztof Groniowski, Ryszard Bender), tematyce regionalnej w dobie powstania styczniowego (Antoni Czubinski, Zdzislaw Grot, Stanislaw Gòra, Stani­ slaw Chankowski, Ryszard Szwed), tematyce militamej (Eligiusz Kozlowski, Wladyslaw Karbowski, Stanislaw Gòra, Bronislaw Gòra, Stanislaw Laniec), strukturze organizacyjnej konspiracyjnej wladzy powstahczej (Franciszka Ramatowska, Stefan Kieniewicz), Wielkiej Emigracji, przed powstaniem dzialalnošci dyplomatycznej w czasie powstania (Stawomir Kalembka, Jerzy Zdrada, Krzysztof Dunin-Wąsowicz, Jerzy Skowronek), ziemiom litewsko-bialoruskim w dobie powstania (Dawid Fajnhauz, Stefan Kieniewicz, Stanislaw Chankowski, Krzysztof Groniow­ ski, Stanislaw Laniec). Ostatnią wartą uwagi pracą na temat przebiegu reformy agramej na Litwie i Bialorusi, manifestacji patriotycznych, konspiracji i powstania z lat 1860— 1864 jest publikacja Dawida Fajnhauza 1863. Litwa i Bialoruš (Warszawa 1999). W okresie ostatnich dziesięciu lat (1991—2001) podobny temat podjąl autor niniejszej pracy, który kwerendç archiwalną i biblioteczną do wymienionego tematu rozpocząl wiele lat wczesniej. W tej monografii autor wybral za cel zsumowanie dotychczasowych badati oraz uzupelnienie ich na podstawie wlasnej kwerendy archiwalnej i bibliotecznej. Stąd temat niniejszej monografii obejmuje przebieg reformy agrarnej, manifestacji patriotyczno-religijnych, konspiracji narodowej oraz wojny partyzanckiej na Litwie i Bialorusi. W odróznieniu od dotych­ czasowych autorów prac naukowych dotyczących powstania styczniowego na Litwie i Bialorusi, autor opracowal przebieg wojny partyzanckiej 1863— 1864 z dužą dokladnošcią. Nie ograniczyl się do powszechnie uzywanego opracowania Stanislawa Zielinskiego1 i dziennika dzialan bojowych12. Dziennik jest przechowywany w wojskowym archiwum historycznym Moskwy. Autor spenetrowal dokumenty wymienionych w bibliografii archiwów Moskwy, Minską, Grodna i Wilna oraz wspomniane wielotomowe wydawnictwa materialów do dziejów powstania styczniowego Instytutu Historii PAN i Akademii Nauk ZSRR za lata 1960— 1980. Najwiçcej dotychczas nierejestrowanych bitew i potyczek odnalazl na Kowienszczyžnie, stąd Litwinom z bohaterskiej Žmudzi poswiçcil osobną monografię3. W obecnej monografii, mającej Charakter czçsciowej selekcji przebiegu wojny partyzanckiej na Litwie, autor polączyl wszystkie województwa litewskie i bialoruskie w jedną calošč. Na terytorium tychže województw powstanczy rząd 1 S. Zielinski, Bitwy i potyczki 1863—1864. Na podstawìe materialów drukowanych i rękopismienniczych Muzeum Narodowego w Rapperswilu, Rapperswil 1913. 2 Rossijskij Gosudarstvennyj Voenno-lstoričeskij Archiv v Moskve (dalėj: RGIAM), Zespól WUA, teczka 1311, Žumal Voennych Dejstvij Vilenskogo Voennogo Okruga (dalėj: Žumal Voennych Dejstvij). 3 S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym. Bitwy i potyczki na Kowienszczyznie (1863—1864), Olsztyn 2000.

8

litevvsko-bialoruski spravvovval vvladzę w warunkach pelnej konspiracji. Jego stolicą bylo Wilno. Rząd vvilenski uzyskal najwyžsze uznanie w czasie sprawowania silnej vvladzy povvstanczej za czasow Konstantego Kalinowskiego jesienią 1863 roku i zimą 1864 roku. Zdobyt on wielki szacunek i uznanie u nąjwybitniejszego przywodcy powstania styczniowego i Rządu Narodowego, cztowieka rovvniež twardego, o wysokich walorach moralnych, jakim byl general Romuald Traugutt. Ponižsza monografia ukazuje wiele problemow z žycia i walki mieszkaricovv Litwy i Bialej Rusi w latach 1860— 1864, poczynając od reformy agramej, poprzez manifestacje patriotyczno-religijne, až do konspiracji narodovvej. Najvvięcej miejsca pošvvięcono opisom dzialan bojowych. Jest ponadto pracą dającą nowe spojrzenie na krotki heroiczny okres walki Polakow, Litwinow i Bialorusinow o odrodzenie narodowe i nadzieję na lepszy byt oraz zachowanie tožsamošci narodovvej.

ROZDZIAL I

Ziemie litewskie i biatoruskie w latach reformy agrarnej Stosunki agrarne przed reformą Po trzecim rozbiorze Polski caryca Katarzyna II i rząd rosyjski zapoczątkowali nowy podzial administracyjny ziem litewsko-bialoruskich bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Stopniowo w podziale administracyjnym wojewodztwo zastępowano nową nazwą gubemia. W praktyce wprowadzenie guberni zrealizowal po šmierci carycy jej syn, car Pawet I, w latach 1796— 1797. Dekretem Pawia I utworzono dwie gubernie: grodzieiiską i wilenską. W latach panowania cara Aleksandra I powolano gubemię litewską. W 1811 roku ziemie litewskie w!ączono do nowo mianowanej guberni wilenskiej, natomiast na ziemiach bialoruskich utworzono gubernie grodzienską, minską, mohylewską i witebską. Ta ostatnia przez dlužszy czas naležala do okręgu petersburskiego. Pelną regulację podzialu administracyjnego Litwy i Bialorusi opracowal rząd Mikolaja I, ktory dekretem z 18 grudnia 1842 roku powolal szešč gubemi. Litwę podzielono na dwie gubernie (wilenską i kowieriską), natomiast na terenie Bialorusi pozostaly cztery gubernie (grodzienską, mihska, mohylewska i witebska)1. Wymieniony dekret grudniowy cara Mikolaja I wszedl w žycie od 1 stycznia 1843 roku. Z gubemi litewskich i bialoruskich utworzono generalne gubematorstwo Kraju Polnocno-Zachodniego (Siewiero-Zapadnyj Kraj). Na stolicę, a zarazem glowną siedzibę wladz tegož gubematorstwa wyznaczono Wilno. Pierwszym general-gubematorem zostal Wlodziemirz Nazimow12. General-gubematorowi podlegal urząd gubematora cywilnego gubemi wilenskiej oraz gubematorzy i ich urzędy w gubemi kowienskiej, grodzienskiej, minskiej, mohylewskiej i witebskiej. Lączny obszar szešciu gubemi wynosil po reorganizacji 275 tys. km2. W tym na gubernie litewskie przypadalo 75 tys. km2, zaš na gubernie bialoruskie — 200 tys. km2. Wykazywany często w literaturze historycznej obszar 304 tys. km2 dotyczyl okresu panowania Aleksandra I (1801— 1825) i pierwszych lat rządow Mikolaja I, gdy w sklad gubemi litewsko-bialoruskich wchodzila gubemia wolynska. W 1832 roku Mikolaj I powolal general-gubematorstwo kijowskie i w jego sklad wlączono gubemię wolynską3. 1 Slownik geograßczny Królestwa Palskiego i innych krajów slowiariskich, t. IV, Warszawa 1883, ss. 529—530; ibidem, t. X, Warszawa 1893, s. 528; J. Ochmariski, Historia Litwy, Wroclaw 1962, ss. 192— 193; S. taniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich w powstaniu styczniowym (ziemie bialoruskie), Tonili 1996, s. 7; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, Olsztyn 2000, ss. 13— 14. 2 S. taniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, Olsztyn 1997, s. 15; idem, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 7; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 14— 15; idem, Bitwy i potyczki na Kowienszczyžnie (1863—1864), Olsztyn 2000; J. Ochmàliski, op. cit., s. 210. 3 W. Serczyk, Historia Ukrainy, Wroclaw 1990, ss. 212— 213; S. taniec, Zygmunt Sierakowski (1826—1863), Olsztyn 1999, ss. 12— 13. Wolyli naležal do Korony do roku 1795. Po trzecim rozbiorze Polski Rosjanie wlączyli do Wolynia powiat žytomierski, który byl dotychczas częšcią powiatu województwa kijowskiego. Ponadto Žytomierz

10

Na Litwie i Bialorusi w latach 1857— 1858 mieszkato 5 343 580 osób. Ziemie bialoruskie zamieszkiwalo 3 400 tys. osób, ziemie litewskie — 1 943 580. W latach 1863— 1864 liczba mieszkanców wzrosla do 5 466 474 osób. W podanej liczbie bylo 2 790 813 Bialorusinów, 1 083 219 Litwinów, 451 936 Polaków, 570 869 Zydów, 191 290 Ukrairìców, 163 413 Rosjan, 182 542 Lotyszów, 26 658 Niemców, 6 734 Tatarów a takže mniej liczni Karaimi i Cyganie*4. Podane liczby oparte są na tabelach statystycznych spisu z 1858 roku. Atlas narodowosciowy z 1864 roku zawiera dane za okres szešciu lat, gdzie liczba przyrostu 122 854 osób može byč dowodem przyrostu naturalnego, poniewaz od powolania generalnego gubematorstwa kijowskiego (1832) i wilenskiego (1843) nie bylo zmian terytorialnych w gubemiach litewsko-bialoruskich. Najliczniejszą populację narodowošciową stanowili Bialorusini, za nimi Litwini i Žydzi. Polacy zajmowali czwarte miejsce. Najwięcej, procentowo, mieszkalo Polaków w guberni wilenskiej (18%), minskiej (12%) i grodzienskiej (9,5%). W trzech następnych gubemiach Polacy stanowili zdecydowaną mniejszošč. W guberni witebskiej bylo tylko 5,3% Polaków, zaš w gubemiach kowienskiej i mohylewskiej jedynie po 3% mniejszošci polskiej5. W polowie XIX stulecia 52% powierzchni Litwy zajmowaly lasy i bagna, w tym 40% stanowily lasy. Ziemia oma zajmowala ok. 35%, do tego dochodzi 13% uprawnych ląk i pastwisk. W tym samym czasie 62% Bialorusi zajmowaly lasy i bagna, z tego ok. 50% stanowily lasy. Ziemia oma zajmowala na Bialorusi 28%, zaš ląk i pastwisk bylo 10%. Niewątpliwie w drugiej polowie XIX stulecia zmniejszala się powierzchnia lasów i bagien, wzrastala natomiast powierzchnia ląk uprawnych i ziemi omej6. Zgodnie z rosyjskim ustawodawstwem administracyjnym gubernie litewsko-bialoruskie stanowily integralną częšč Cesarstwa Rosyj skiego, pošrednio podlegaly general-gubematorowi Kraju Pólnocno-Zachodniego, a bezpošrednio cesarzowi Wszechrosji i carowi Rosji. Generaine gubematorstwo stanowilo centralistyczne ogniwo pošrednie rządu rosyj skiego, który podlegal samowladnemu cesarzowi i carowi w jednej osobie. Ziemie litewsko-bialoruskie pozbawione byly autonomii. Do marca 1861 roku na Litwie i Bialorusi dominowai ustrój feudalno-panszczyžniany, podobnie jak w europejskiej częšci Cesarstwa Rosyjskiego. Jedynym zostal stolica guberni wotyriskiej w 1796 r., chociaz formalnie zostal zatwierdzony na miasto gubernialne w 1804 r. Po upadku powstania listopadowego Mikolaj I przyspieszyl proces integracji gubemi polozonych na prawobrzeznej Ukrainie z Cesarstwem Rosyjskim, stad w 1832 r. powolano generalne gubematorstwo kijowskie, w sklad ktörego weszly gubernie kijowska, podolska i wolyiiska. 4 Statisticeskie tablicy Rossijskoj Imperii, sbomik, Petersburg 1863, ss. 267—293; Atlas narodonaselenija Zapadno-russkogo kraja po ispovedanijam, Petersburg 1864, tabele statystyczne; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 1972, s. 26; S. Chankowski, Spoleczenstwo ziem pdlnocno-wschodnich wobec powstania, w: Powstanie styczniowe 1863—1864. Wrzenie. Böj. Europa. Wizje, pod red. S. Kalembki, Warszawa 1990, s. 349. 5 Statisticeskie tablicy, ss. 267— 293; Atlas narodonaselenija; S. Kieniewicz, Powstanie, ss. 26—27; S. Chankowski, Spoleczenstwo, s. 349; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 12; idem, Partyzanci kresow pdlnocno-wschodnich, s. 9; idem, Ziemie bialoruskie w latach reformy agrarnej, manifestacji patriotycznycli i konspiracji narodowej (1860— 1863), Torun 1998, s. 5. 6 J. K. Aniäcanka, Palitycnae i sacyjal 'na-kkanamicznae stanowisca u skladze rassijskaj imperyi, w: N a n s gistoryi Belarusi, t. I, Minsk 1994, ss. 268—272; V. P. Panjutiä, Dobra ziemskie na Bialorusi w drugiej polowie XIX wieku, „Zapiski Historyczne”, 1974, t. 43, z. 4, ss. 54— 73; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 9, idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 18; idem, Bialorui w drugiej polowie XIX stulecia, s. 17.

11

wyjątkiem byfy kraje nadbaltyckie — Lotwa i Estonia, gdzie szlachta pochodzenia niemieckiego uzyskala pozwolenie na przeprowadzenie reformy agramej w 1817 roku, na wzor Prus. Chlopstwo lotewskie i estonskie uzyskalo wolnošč osobistą, zniesiono tež darmową robociznę na rzecz dworu, nazywaną pariszczyzną. Reforma agrama na Lotwie i w Estonii miata charakter polowiczny. Ograniczono chlopski stan posiadania ziemi na korzyšč szlachty pochodzenia niemieckiego. W praktyce nie tylko zmniejszono wlasnošč chlopską, lecz takže pozbawiono chlopow pelnego utrzymania z wlasnych zagrod. Dotyczylo to polowy chlopstwa wymienionych krajow nadbaltyckich, ktora dorabiala na utrzymanie rodziny w majątkach szlacheckich. Skasowaną panszczyznę zastąpiono nowym zniewoleniem ekonomicznym na rzecz dworu barona i zwyklego szlachcica. Polska szlachta na Litwie i Bialorusi byla przeciwna likwidacji panszczyzny i poddanstwa. Jej konserwatyzm nie ustępowal konserwatyzmowi szlachty rosyjskiej. Wyjątek stanowil szlachcic z okolic Dyneburga. Na wzor swoich sąsiadow z Lotwy nadal on wolnošč chlopom w swoim majątku i zlikwidowal panszczyznę. W 1819 roku wystąpil do szlachty polskiej pogranicza lotewsko-litewsko-bialoruskiego z wlasnym projektem o likwidacji panszczyzny i poddaristwa. Konsenvatywna szlachta polska z pogranicza odrzucila projekt Magia. Zainteresowal się nim natomiast dwor petersburski. Projekt ten osobišcie popart cesarz Aleksander I. Wystąpil on do szlachty gubemi witebskiej o poparcie lokalnego programų reformy agramej Magia. Polska szlachta gubemi witebskiej nie tylko odrzucila projekt, lecz nie zgodzila się nawet na eksperyment agramy w swoich majątkach7. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku znaczna częšč powiatow wschodniej Bialorusi vveszla do zabom rosyjskiego. Tymczasowo nazwano powiaty wschodnie prowincjami, j ak polocka, witebska, mohylewska, mšcislawska, rohaczewska i orszariska. Po wielu reorganizacjach administracyjnych, gubemię polocką, w sklad ktorej wchodzily wymienione prowincje (powiaty), przemianowano i podzielono na dwie gubemie — witebską i mohylewską. Jak wiemy, w panstwach zachodnich Europy, w tym na terenie Rzeczypospolitej, rozwiązano zakon jezuicki. Cesarzowa Katarzyna II zachowala zakon jezuicki w Rosji, w tym na Ziemiach Zabranych po pierwszym rozbiorze. Dzięki Katarzynie II nie ulegly konfiskacie dobra zakonne na terenach wschodnich Bialorusi8. Wnuk Katarzyny II, cesarz Aleksander I zachovval zakon jezuitow, jednak jego dobra ziemskie skonfiskovval. Dekretem cesarza Aleksandra I z 1822 roku majątki ziemskie oo. jezuitow przejąl skarb panstvva rosyjskiego. W majątkach pojezuickich pierwszy raz w Rosji i na Bialorusi zastosowano kasację panszczyzny i oczynszowania chlop6w. Majątki zakonne przemianowano na majątki skarbovve (paristwowe). W drugim roku wojny polsko-rosyjskiej (powstania listopadowego) podobnie postąpil brat Aleksandra I, cesarz Mikolaj I. W odwecie za wsparcie i udzial w powstaniu częšci księžy i zakonnik6w, dekretem z 1831 roku skonfis7 S. Kieniewicz, Powstanie, s. 27; J. K. Aniscanka, op. cit., s. 274; S. Laniec, Ziemie hiabruskie, ss. 9— 10; Sbomik Archieologiczeskogo Instituta, Petersburg 1878, s. 103. 8 Sbomik Archieologiczeskogo Instituta, ss. 103— 130; J. K. Aniscanka, op. cit., s. 274; S. Laniec, Ziemie hiabruskie, s. 10; M. Kosman, Historia Bialorusi, Wroclaw 1979, s. 202.

12

kowal dobra ziemskie nalez^ce do zakonow katolickich i Kosciota Katolickiego. Konfiskata obj?la szesc guberni litewsko-biatoruskich. Majqtki, jak poprzednio, przej^l skarb panstwa, tu rowniez oczynszowano chiopow skarbowych i skasowano panszczyzn?9. Maj^tki konfiskowano rowniez szlachcie polskiej na Litwie i Bialorusi za udzial w powstaniu listopadowym. Pierwszenstwo w przej?ciu maj^tkow po szlachcie polskiej mieli oficerowie rosyjscy walcz^cy z armi^ polskq i z powstariczym pospolitym ruszeniem. Podobnie maj^tki mogli nabywac Rosjanie ze sluzby cywilnej. W praktyce nieliczni Rosjanie osiedlili si? w skonfiskowanych maj^tkach. Wi?kszosc majqtkow prywatnych szlachty polskiej przechowywano jako wlasnosc skarbu panstwa101. Po upadku powstania listopadowego, w latach 1832— 1841, za udzial w walce zbrojnej konfiskacie ulegly majqtki zakonow unickich i Kosciola Unickiego. Skonfiskowane maj^tki przekazywano skarbowi panstwa. W latach 1832— 1841 skonfiskowano na kresach polnocno-wschodnich wlasnosc koScielnq i cerkiewnq oraz zakonow obu wyznan w 230 maj^tkach, w ktdrych pracowalo 51 tys. chiopow skarbowych na nowych zreformowanych zasadach oczynszowania. Konfiskowane maj^tki koscielne, zakonne i prywatne tylko w nieznacznej cz?sci przeszly do wlascicieli prywatnych, reszta pozostala pod zarzqdem paristwowym. W maj^tkach przekazywanych prywatnie na zasadzie darowizny (majoratach) osiedlilo si? 420 rosyjskich oficerow i urz?dnik6w w sluzbie panstwowej. Na terenach kresow polnocno-wschodnich w dalszym ciqgu mieszkalo okolo 20 tys. ziemian i szlachty pochodzenia polskiego. Nadal dominowala szlachta, natomiast niecale 2% osiadlych Rosjan nie przyspieszylo procesu urz?dowego planu rusyfikacji szlachty. Otoczona morzem szlachty polskiej, rosyjska szlachta ulegala z biegiem lat procesom naturalnej i kulturowej polonizacji11. Po trzech rozbiorach Polski w guberni kowieriskiej, wileriskiej i grodzienskiej liczne byly maj^tki hospodarskie (krolewskie). Najwi?cej krolewszczyzn zachowalo si? na Zmudzi oraz w powiatach oszmianskim i wilejskim, a takze w okolicach Grodna i powiatu grodzienskiego. Mniej licznie majqtki skarbowe wyst?powaly w innych powiatach guberni litewsko-bialoruskich. Duza liczba maj^tkow skarbowych zgromadzona w gubemiach zachodnich oraz w innych dzielnicach Rosji zmusila cara Mikolaja I do zreformowania systemu agramego najpierw w maj^tkach skarbowych i majqtkach familii cesarskiej. Pomimo skrajnie zachowawczych poglqdow co do utrzymania ustroju feudalno-panszczyznianego, car 9 J. K. Aniščanka, op. cit., s. 274; A. L. Zinčenko, Reforma gosudarstvennoj derevni i sekuljarizacija cerkovnogo zemlevladenija v zapadnych gubemijach Rossijskoj imperii, „Istoričeskie zapiski”, Moskva 1982, t. 112, ss. 115— 117; S. Laniec, Ziemie biatoruskie, ss. 10— 11; M. Kosman, op. cit., s. 212. 10 J. K. Aniščanka, op. cit., s. 274; A. L. Zinčenko, op. cit., ss. 115— 117; N. N. Ulaščuk, Predposylki krest’j anskoj reformy ¡861 g. v Utve i Belorussii, Moskva 1965, ss. 304— 307; S. Laniec, Ziemie biatoruskie, s. 10; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 13— 14; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 17; M. Kosman, op. cit., s. 212. 11 V. N. Neupokoev, Pozicija P. D. Kiseleva v voprose o razdanii majoratov v zapadnych gubemijach, w: Iz istorii ekonomičeskoj i obščestvennoj zizni Rossii, Moskva 1976, s. 10; S. Laniec, Ziemie biatoruskie, s. 13. Dotyczylo to kasacji d6br ziemskich ojc6w bemardyn6w, ktčrzy licznie uczestniczyli w powstaniu listopadowym. Największe represje caratu i rządu rosyjskiego przežyli ojcowie i siostry zakonu unickiego bazyliandw. Po upadku powstania listopadowego ulegly kasacji dobra ziemskie i mienie zakonu, a sam zakon ojcdw bazyliandw rozwiazano.

13

byt swiadom slabej wydajnošci chlopa panszczyžnianego w dobrach prywatnych. Jako realistą Mikolaj I dąžyt do zreformowania struktury agrarnej w dobrach panstwowych, dlatego tež rozpocząl reformę od majątk6w panstwowych. W 1837 roku powolal on V oddzial kancelarii osobistej i na jej szefa mianowal generala Pawla Kisielowa. Ponadto jeszcze w tym samym roku powolano Kisielowa na ministrą Ministerstwa Döbr Panstwowych. Powierzono mu realizację reformy agramej w dobrach panstwowych12. Pawel Kisielow wprowadzal reformę w latach 1837— 1855. W bylych krölewszczyznach na Litwie i Bialorusi reformę rozpoczęto od lustracji wsi chlopskich. Trwata ona pięč lat. Chlopi otrzymywali po trzy dziesięciny ziemi omej i jedną dziesiątą ląk uprawnych. Po lustracji kasowano panszczyznę i przenoszono zlustrowanych chlopow na czynsz. Dotyczylo to chlopöw-rolniköw, natomiast chlopi-ogrodnicy mieli panszczyznę ograniczoną o polowę, drugą polowę splacali czynszem w naturze lub w pieniądzach. Podobnie chlopi-rolnicy, z braku pieniędzy mogli splacač czynszem w naturze. W latach reformy Pawla Kisielowa stopniowo wszystkich chlopow döbr skarbowych przeniesiono z panszczyzny na czynsz. Car Mikolaj I i minister Pawel Kisielow zadbali o podniesienie poziomu ekonomicznego w majątkach panstwowych poprzez meliorację, likwidację ugoröw i wprowadzenie plodozmianöw w uprawie rolnej. Ponadto nastąpil postęp w hodowli trzody chlewnej, bydla, koni i owiec. Coraz więcej w dobrach panstwowych zatrudniano felczeröw i lekarzy weterynarii. Ci ostatni byli tylko na uslugach w stadninach koni dla wojska i transportu cywilnego oraz w armii. Dodajmy, te dzieci chlopow skarbowych uczyly się w panstwowych szkolach elementarnych13. Sukces reformy agramej ministrą Pawla Kisielowa przekonal cara do realizacji polowicznej odgömej reformy przez zamianę panszczyzny na czynsz. W 1844 roku Mikolaj I wydal reskrypt, w ktörym proponowal wlascicielom majątkow prywatnych dobrowolne przejšcie z panszczyzny na czynsz. Cala szlachta rosyjska, a takže i szlachta polska, na Litwie i Bialorusi odmöwila oczynszowania chlopöw i dalėj stala na konserwatywnych pozycjach utrzymania panszczyzny i poddanstwa14. Dūžy przyrost skonfiskowanej na wlasnosc skarbu panstwa ziemi po powstaniu listopadowym na ziemiach zaboru rosyjskiego spowodowal powazne trudnošci w pelnym zagospodarowaniu mąjątkow prywatnych, košcielnych i klasztornych. Miasta i miasteczka Litwy, Bialomsi i Ukrainy byly przeludnione, dominowala ludnošč miejska pochodzenia žydowskiego, często biedna i pozbawiona mozliwošci pracy. Bogaci i šredniozamožni Žydzi nie mogli zaspokoič elementarnych potrzeb swoich rodaköw. Do biedoty naležata ponad polowa Zydöw mieszkających 12 V. N. Nikitin, Evrejskie poselenija severo i jugo-zapadnych gubemij (1835—1890), Peterburg 1894, s. 10; L. Bazylow, Historia Rosji, Wroclaw 1975; S. Kieniewicz, Dereszewicze 1863, Wroclaw 1986, s. 90; S. haniec, Ziemie biatoruskie, s. 13; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 17, 159— 160; idem, Litwa tv powstaniu styczniowym, s. 14. 13 D. Fajnhauz, Niektöre zagadnienia powstania styczniowego na Kowieiiszczyznie, „Kwartalnik Historyczny”, t. LXIX, 162, nr 3, ss. 835—840; S. taniec, Ziemie biatoruskie, s. 14; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 14; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 17; W. J. Neupokoev, op. cit., ss. 10— 15. 14 N. N. Ulalčuk, op. cit., ss. 308— 310; W. J. Neupokoev, op. cit., ss. 10— 14; S. Laniec, Ziemie biatoruskie, s. 14; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 17; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 14.

14

w šredniej wielkosci miastach i malych miasteczkach. Stąd pomysl cara Mikolaja I i jego ministrą Pawla Kisielowa przesiedlenia Zydow do kolonii rolniczych. Dekret carski z 26 grudnia 1844 roku (5 I 1845 r.)15 zezwalal Žydom osiedlač się w koloniach rolniczych na Bialorusi i Ukrainie, gdzie bylo najwięcej ziemi omej ležącej odlogiem od kilku lub kilkunastu lat. Na kolonie rolnicze rząd rosyjski przeznaczyl 26 tys. dziesięcin ziemi (okolo 27 tys. hektarow). Žydzi osiedlani na rolniczych koloniach panstwowych nie placili podatköw i czynszu przez dziesięč lat. Męską mlodziež žydowską zwolniono na 25 lat od stužby wojskowej. W ciągu pięciu lat (1845— 1850) zydowskim kolonistom przydzielono 12 tys. dziesięcin (12,4 tys. ha) ziemi omej, co stanowilo 44,6% ziemi omej. Ponadto Žydzi zagospodarowali na zasadach tymczasowego wynajmu 30% przyznanej im ziemi. Ponad V4 ziemi (25,4%) nie zostala zagospodarowana i ležala odlogiem. Stąd w 1852 roku rząd rosyjski zaproponowal zagospodarowanie tej ziemi bogatym Žydom na zasadzie najmu, nazywanego wowczas arendą. Dzięki dobrej propozycji dla ludnošci ¿ydowskiej Pawel Kisielow zrealizowal swöj cel pelnego wykorzystania gospodarczego majątkow panstwowych16. General Pawel Kisielow jako minister Ministerstwa Dobr Panstwowych byl na owe czasy czlowiekiem sukcesu. Dzięki swoim reformom doprowadzil do rozkwitu majątku skarbowego. Chlop rosyjski, polski, litewski i bialoruski wyzwolony z pahszczyzny pracowai wydajniej. Dzięki temų wzrastala pozycja materialna i spoleczna chlopow. Dorastające do wieku produkcyjnego dzieci chlopskie mialy za sobą szkolę elementamą. Ich swiadomosc byla wyzsza niž dzieci chlopskich w dobrach prywatnych, gdzie panowal prawie powszechny analfabetyzm. W dobrach prywatnych tylko nieliczne rody arystokracji i zamožnego ziemianstwa zakladaly szkolki prywatne. Do nich naleželi Oginscy, Tyszkiewiczowie, Radziwillowie i Kieniewiczowie oraz šredniozamožny ziemianin, poetą polsko-bialoruski Dunin-Marcinkiewicz17. Poprawne warunki materialne i gospodarcze trwaly jednak tylko ponad dwadziešcia lat. Po przejšciu na emeryturę ministrą Pawla Kisielowa nowym szefem Ministerstwa Dobr Panstwowych nowy car Aleksander II mianowal Michala Murawiewa. Skrajnie konserwatywny nowy minister Murawiew rozpocząl samowladcze rządzenie od wprowadzenia nowej lustracji w majątkach skarbowych. W celu zwiększenia dochodu do budžetu panstwa zmniejszyl chlopom skarbowym nadzialy grantowe, do tego zwiększyl czynsze wyplacane w pieniądzach lub w naturze. Od 1858 roku czynsze wzrosly o 10%. W gubemiach kowienskiej, wilenskiej i grodzienskiej, gdzie klasztory masowo organizowaly elementame szkölki parafialne dla dzieci chlopow dobr panstwowych, Murawiew rozpocząl ich likwidację w folwarkach panstwowych, poniewaž byly prowadzone w języku polskim. We wszystkich majątkach panstwowych nakazano prowadzenie zajęč 15 W dokumentacji urzędovvej w Cesarstwie Rosyjskim posiugiwano się kalendarzetn juliariskim, stąd podwöjne daty w tekšcie. Rdžnica między kalendarzetn julialiskim a gregorianskitn wynosila w XIX w. 12 dni. 16 V. N. Nikitin, Evrejskie poselenija, ss. 141— 150, 175— 197; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 13. 17 D. Fajnhauz, op. cit., s. 840; L. Bazylow, op. cit., s. 294; S. Laniec, Biaiorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 144; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 14.

15

w szkölkach elementamych tylko w języku rosyjskim. Liczne szkölki parafialne zlikwidowano. Radykalny regres, do ktörego doprowadzil Michal Murawiew w sektorze döbr panstwowych, pogorszyl sytuację ekonomiczną i spoleczną chlopöw skarbowych, spowodowat wzrost niezadowolenia z rosyjskiej administracji zarządzającej majątkami, administracji panstwowej i rządu rosyjskiego18. W latach 1850— 1860 ziemie zaboru rosyjskiego byty jedyną enklawą, gdzie krölowala panszczyzna. Na ziemiach zaboru pruskiego odgomą likwidację panszczyzny i poddanstwa zrealizowal rząd Prus w pierwszym dwudziestoleciu XIX wieku. W Galicji rząd austriacki skasowal panszczyznę i poddanstwo w polowie XIX wieku. W Krölestwie Polskim, na Zamojszczyžnie, pionierski eksperyment oczynszowania chlopöw przeprowadzil Andrzej hrabia Zamoyski. Eksperyment zreformowania kluczy majątk6w hrabiego Zamoyskiego powiödl się. Oczynszowani chlopi w dobrach Zamoyskiego pracowali wydajnie. Dzięki doradztwu rolniczemu i ekonomicznemu patrona chlopi masowo wdražali postęp agronomiczny i techniczny w gospodarstwach, ponadto odniešli duze sukcesy w produkcji rošlinnej i zwierzęcej. Dūžy sukces odniösl Zamoyski we wlasnych folwarkach, gdzie mögl na większą skalę wprowadzac postęp agronomiczny i techniczny. Do wdrazania postępu rolniczego i prowadzenia nowoczesnego gospodarstwa Andrzej hrabia Zamoyski zatrudnil kilkudziesięciu agronomöw, zootechniköw i weterynarzy. Dzięki kadrze specjalistöw organizowat, požną jesienią i zimą, kuršy agronomiczne i postępu rolniczego dla okolicznej szlachty i zamožnego chlopstwa19. Zmiany ustrojowe w rolnictwie na ziemiach polskich zaboru pruskiego i austriackiego oraz na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego na Zamojszczyžnie sprawily, že szlachta polska Litwy i Bialorusi nie byla tak jednolita w kwestii rolnej, jak w latach 1841— 1846. Coraz więcej oswieconych ziemian stawalo się zwolennikami odgömej reformy agramej. Jednak przeciwniköw reformy byto dužo i liczebnie stanowili większošč w gubemiach litewsko-bialoruskich. Po šmierci cara Mikolaja I w 1855 roku jego tron przejąl syn Aleksander II. W tymže (1855) roku, podczas koronacji w Moskwie, Aleksander II zapowiedzial kontynuację polityki wewnętrznej ojca, co oznaczalo jedynie zamianę panszczyzny na czynsz i to na zasadach petnej dobrowolnosci w majątkach prywatnych. Zebrana na spotkaniu koronacyjnym szlachta rosyjska, a takže szlachta polska, przyjęla zapowiedz z zadowoleniem. Tylko nieliczni delegaci szlacheccy, uczestnicy ko­ ronacji byli rozczarowani wystąpieniem nowego cara20. W kręgach rządowych i w otoczeniu cara Aleksandra bylo wielu ministröw i doradcöw o poglądach liberalnych, ktorzy mieli dūžy wplyw na ksztaltowanie się liberalnych poglądow mlodego monarchy. Dowodem tego bylo drugie spotkanie Aleksandra II ze szlachtą w Moskwie (1856), podczas ktörego monarchą oglosil 18 D. Fajnhauz, op. cit., s. 835— 840; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 14— 15. 19 R. Bender, Reforma czynszowa w Ordynacji Zamojskiej, Lublin 1969, ss. 22— 35 i n.; S. Kieniewicz, Sprawa wloscianska w powstaniu styczniowym, Wroclaw 1953, ss. 105— 115; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 16— 17; idem, Ziemie bialoruskie, s. 14. 20 S. Kieniewicz, Dereszewicze, s. 79; M. V. Bic, Stanovlenne burzuaznaga gramadstva, v: Narysy gistoryi Belarusi, t. I, Minsk 1994, ss. 303—304; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 18; idem, Ziemie bialoruskie, s. 14.

16

szybkie podjęcie prac nad reformą agramą i zalecal ziemianstwu wsparcie jego i rządu w tej sprawie. Doradzal reformę odgomą, kontrolowaną przez cara i jego rząd oraz administrację lokalną. Zdaniem monarchy reforma oddolna, zrealizowana pod presją milionowych mas chlopstwa bylaby niekorzystna dla szlachty rosyjskiej i polskiej. W drugim spotkaniu moskiewskim monarchą uzyskat w tej sprawie wsparcie ze strony oswieconej i liberalnej szlachty Cesarstwa Rosyjskiego21. W tymže spotkaniu z cesarzem w Moskwie wzięla udzial liczna delegacja szlachty polskiej gubemi kowienskiej, wilenskiej i grodziehskiej, ktörej przewodzil general-gubemator Wlodzimierz Nazimow. Po powrocie z Moskwy do Wilna delegaci rozpoczęli organizowanie licznych zebran okolicznej szlachty w celu wsparcia projektu reformy agramej na ziemiach Litwy historycznej. Ponadto doszto do kilku spotkah w Wilnie przedstawicieli szlachty wymienionych gubemi z general-gubematorem Wlodzimierzem Nazimowem. W toku spotkan modyfikowano projekt realizacji i przebiegu reformy, wnoszono liczne poprawki i korekty. W celu przyspieszenia opracowania pelnego planu reformy agramej general-gubemator Wlodzimierz Nazimow powolal Tajny Komitet do Spraw Wloscianskich Kraju Polnocno-Zachodniego. Siedzibą Tajnego Komitetu bylo Wilno22. Ponadto na polecenie wilenskiego general-gubematora powolano komitety gubemialne w szešciu gubemiach Kraju Polnocno-Zachodniego23. Tajny Komitet do Spraw Wloscianskich w Wilnie uzyskal dūžy rozglos w Cesarstwie Rosyjskim. O jego oryginalnych planach i rozwiązaniach kwestii wlosciariskiej dowiedzial się cesarz Aleksander II w Petersburgu. Zaprosil on wilenskiego general-gubematora do stolicy carow, z nim przybyla delegacja szlachty z kresöw pölnocno-wschodnich. Na wzör Tajnego Komitetu gubematora wilenskiego i szlachty polskiej Aleksander ü powolal Ogölnorosyjski Tajny Komitet do Spraw Wloscianskich, w sklad ktörego wszedl general-gubemator Wlodzimierz Nazimow24. Na terenie Litwy i Bialorusi szlachta polska wlączyla się do prac w komitetach gubemialnych do spraw wloscianskich. W pracach przygotowawczych tych komitetöw dominowata tendencja ograniczonej reformy. Žądania szlachty szly w kierunku ograniczenia wlasnosci chlopskiej, utrzymywania przy majątkach prawa wlasnošci do lasöw, ląk, pastwisk i akwenöw oraz utrzymania na okres przejsciowy pariszczyzny. Projekty realizacji postulatow szlachty gubemialnej dyskutowano do 1858 roku. Prace Tajnego Komitetu do Spraw Wloscianskich Kraju Pölnocno-Zachodniego zakoriczono w 1859 roku. Jednak skrajnie konserwatywnych žądan szlachta na Litwie i Bialorusi nie zmienila w latach 1859— 1860. Nie oznacza to, iž szlachta polska byla osamotniona, rowniež większošč szlachty rosyjskiej stawiala te šame žądania. Egoizm i nieroztropnošč szlachty wykorzystal rząd rosyjski 21 M. V. Bič, op. cit., ss. 304— 306; S. Kieniewicz, Dereszewicze, ss. 79—83; S. Laniec, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, s. 18; idem, Ziemie biatoruskie, ss. 14— 15. 22 M. V. Bič, op. cit., ss. 304— 305; S. Laniec, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, s. 18; idem, Ziemie hialoruskie, s. 15; J. Orlowski, Grodnienskaja storina. Gor. Grodna, cz. 1, Grodno 1910, ss. 277—278. 23 J. Orlowski, op. cit., cz. 1, ss. 277—278; S. Laniec, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, s. 19; idem, Ziemie biatoruskie, s. 15. 24 J. Orlowski, op. cit., ss. 277—278; S. Laniec, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, s. 18; idem, Ziemie biatoruskie, s. 15.

17

w czasie powstania styczniowego, proponując chlopstwu korzystne rozwiązania w realizacji reformy agramej25. Szlachcie polskiej na kresach pdlnocno-wschodnich nieobce byly poglądy liberalne cesarza Aleksandra II i częšci jego dworu. W strachu, že car i rząd rosyjski przydzielą więcej ziemi chlopstwu, szlachta guberni kowienskiej, wilenskiej, grodzienskiej i zachodnich powiatow guberni miriskiej rozpoczęla masową kasację zaležnošci poddanczych przy jednoczesnym uszczuplaniu gruntow chlopskich do 25%. Samowolna akėja dworow zmobilizowala wies do obrony. Pierwszą formą protestu byly masowe petycje chlopow do general-gubematora Wlodzimierza Nazimowa i cara Aleksandra E. Petycje niepišmiennym chlopom pisali duchowni katoliccy i prawoslawni, nauczyciele i pisarze gminni, agronomowie, lekarze weterynarii, lekarze medycyny i wyksztalcona mlodziež chlopska ze wsi skarbowych. Inaczej zachowala się szlachta polska we wschodnich powiatach guberni mihskiej oraz w gubemiach wschodnich, jak witebska i mohylewska. Szlachta centralnej i wschodniej Bialorusi proponowala zwiększenie wlasnosci chlopskiej. Szlachta guberni wschodnich, zwlaszcza mohylewskiej, witebskiej i częšciowo mihskiej posiadala grunty rolne mniej wydajne, gdzie dominowaly bagna i lasy. Do tego chlopi częšci srodkowej i wschodniej Bialorusi od wiekow žyli we wspolnocie gminnej, w ktorej regulację zalatwiano ze wspolnotą wsi. Podobne postulaty stawiala szlachta Rosji polnocnej, gdzie dominowaly glėby nieurodzajne, natomiast szlachta centralnej i poludniowej Rosji byla, podobnie jak na Litwie i w częšci zachodniej Bialorusi, za ograniczeniem wlasnošci gruntow chlopskich. Wszystkie postulaty rozpatrywal Glowny Tajny Komitet Wlošciahski w Petersburgu. Stąd planowano dwa rodzaje realizacji reformy agramej: w strefach urodzajnych ograniczano wlasnošč chlopską, w strefach nieurodzajnych zwiększano nadzialy chlopskie26.

Przebieg reformy agrarnej Wspomniane zrožnicowanie stanowisk szlachty polskiej i rosyjskiej w sprawie realizacji reformy agramej oraz stanowisko cara i rządu rosyjskiego byly następstwem wymienionej decyzji podzialu guberni litewsko-bialoruskich na dwie strefy. Natomiast olbrzymie tereny europejskiej częšci Cesarstwa Rosyjskiego podzielono na trzy strefy, trzecią nazywano stepową. Ponadto na obszarze 5 milionow km2 istniala nieformalna czwarta strefa arktyczna o powierzchni ponad miliona km2, gdzie nigdy nie bylo pahszczyzny, jedynie zaležnošč poddahcza i czynsz splacany w naturze27. 25 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 79; V. P. Panjutič, Sočiai’no-ekonomičeskoe razvitie derevni J861— 1900 gg„ Minsk 1990, s. 167; B. Zaleski, Notatka o powstaniu 1863 roku, w: Bronislawa Zaleskiego i Kajetonu Cieszkowskiego nieznane relacje o powstaniu styczniowym, oprac. Wieslaw Caban i Ryszard Matera, Kielce 1997, s. 37; S. Laniec, Ž iem e bialoruskie, s. 16. 26 L. P. Lipinski, Razvitie kapitalizmo v sel’skom chozjajstve Belorussii (II polovina XIX v.), Minsk 1971, ss. 28— 34; S. Laniec, Bialoruš w drugiej polowie XIX wieku, s. 19. 27 L. Bazylow, Dzieje Rosji, Warszawa 1970, ss. 142—241; idem, Spoleczenstwo rosyjskie w pierwszej polowie XIX M'., Wroclaw 1973, ss. 201— 207; S. Laniec, Partyzanci kresow pdlnocno-wschodnich, s. 73.

18

Przez polowę 1859 i caly 1860 rok intensyvvnie pracowal zespol Glovvnego Tajnego Komitetu do Spraw Wlošcianskich w Petersburgu. Dokladnie przeanalizowano postulaty komitetovv gubemialnych z 1858 roku i komitetow krajowych z 1859 roku. Zespol Glownego Komitetu oficjalnie nazwano komisją, ktora miata opracowač projekt reformy agramej. Tak powstala pelną nazwa — komisja redakcyjna. Jeszcze w 1859 roku planovvano powolač dwie komisje redakcyjne. Po wielu naradach i dyskusjach powolano jedną, choč z zachovvaniem nazwy w formie pluralnej (komisje redakcyjne). W sklad komisji redakcyjnych weszli urzędnicy ministerialni i reprezentanci szlachty, przewažnie gubemialnej (31 osob). Przewodniczącym zostal Jakub Rostowcew. Do gremium kierowniczego komisji redakcyjnych naleželi: wiceminister spraw wewnętrznych Mikolaj Milutin, bracia Mikotaj i Piotr Siemionowowie, ziemianie: Jerzy Samarin i ksiąžę Wlodzimierz Czerkasski28. Wymienione gremium kierownicze, ktoremu przewodzil Jakub Rostowcew i nieformalnie wiceminister Mikolaj Milutin, opowiadalo się za wyzwoleniem chlopow z panszczyzny i poddaristwa oraz zwiększonymi nadzialami ziemi. Wspieral ich osobišcie cesarz Aleksander H. Wybitnym doradcą do spraw reformy agramej byl uczony Piotr Siemionow. W latach požniejszych (od 1906 r.) znany jako Piotr Siemionow Tienszanski. Piotr Siemionow byl jednoczešnie szefem kancelarii komisji. Ponadto redagowal protokoly z jej posiedzen. To on opracowal pisma w sprawie reformy do cesarza Aleksandra H, a takže wiodące pisma Glownego Komitetu. Do komisji naležat brat Piotrą, Mikolaj Siemionow. Byl on prokuratorem jednego z departamentow senatu, jak tež znanym liberalėm i tlumaczem tworczošci Adama Mickiewicza. Jak wspomniano, istotny wklad do prac komisji wni6sl wiceminister spraw wewnętrznych Mikotaj Milutin, ktory w latach 1863 i 1864 opracowat i zrealizowal korzystną dla chlopstwa reformę agramą na ziemiach polskich, litewskich i bialoruskich29. W listopadzie 1859 roku komisje redakcyjne zakoriczyly opracowywanie projektovv z gubemi nieczamoziemnych, ze strefy mniej wydajnych i mniej urodzajnych gleb. Dzięki sugestiom cesarza Aleksandra U projekty te okazaly się liberalne i korzystne dla chlopstwa, poniewaž zwiększaly powierzchnię gruntow chlopskich. Przeciwko tym projektom wystąpila szlachta rosyjska i polska z Ukrainy i strefy czamoziemnej Rosji poludniowej oraz szlachta polska z Litwy i guberni grodzienskiej na Bialorusi. Do Petersburga przyjechalo z protestem 21 delegatow gubemialnych, poniewaž každy oddany chlopom hektar ziemi byl dla szlachty z Ukrainy i Litwy oraz poludniowej Rosji dužą stratą w jej bilansie gospodarczym. W tej sytuacji cesarz Aleksander H zastosowal wobec delegatow opozycyjnych metodę nie liberalną, lecz samowladczą, od wiekow wiodącą w dynastii Romanowych. Postanowil nie przyjmovvač delegatow w grupie, tylko pojedynczo. Rozmowa w cztery oczy przybierala charakter nie dyskusyjny, lecz šledczy. Žaden lojalny szlachcic, zgodnie z tradycyjnym prawodawstwem rosyjskim, nie mogt 28 L. Bazylow, Dzieje Rosji, s. 212; S. Kieniewicz, Dereszewicze, ss. 90—95; S. taniec, Bialoruš iv drugiej potowie XIX stulecia, s. 20. 29 L. Bazylow, Dzieje Rosji, s. 212; S. Kienievvicz, Powstanie styczniowe, ss. 160— 161; S. taniec, Bialoruš iv drugiej polowie XIX stulecia, ss. 20, 119; idem, Ziemie bialoruskie, s. 16.

19

sprzeciwic się samowladczej woli cara. Carska odmowa (niet) przekrešlala wszelkie dalsze prošby i wotanie o ustępstwo. Pomimo poražki, jakiej doznala delegacja skrajnych konserwatystöw, konserwatywna szlachta dalėj walczyla o ograniczenie wlasnosci chlopskiej i przedluženie panszczyzny na kilka lat w okresie przejšciowym. Ponadto miala ona swoich popleczniköw w rządzie rosyjskim. Grupa zwolenniköw wprowadzenia polowicznej reformy agramej skupila się woköl ministrą sprawiedliwosci hrabiego Wiktora Panina. Grupa ta stala się bardzo wplywowa po šmierci Jakuba Rostowcewa. W 1860 roku, pod wplywem zabiegöw konserwatywnej kamaryli dworskiej, przewodniczącym komisji redakcyjnej Glöwnego Komitetu zostal hrabia Wiktor Panin. Dokonal on korekt w ostatecznym projekcie reform, korzystnych dla szlachty z regionöw urodzajnych gleb, gdzie ograniczono nadzialy gruntöw chlopskich. Korekty Panina pozostaly, Glöwny Komitet do Spraw Reform Wloscianskich jesienią 1860 roku nie zmienil ich. Zmiany Panina röwniez zatwierdzila na początku 1861 roku Rada Panstwa30. W zasadzie kosmetyczne poprawki Glöwnego Komitetu i Rady Panstwa przyspieszyly bieg przygotowania, na przelomie stycznia i lutego, dokumentöw do akceptacji cesarza. 19 lutego (3 marca) 1861 roku cesarz Aleksander II podpisal manifest i dekret (ukaz) dotyczący kasacji panszczyzny i poddanstwa oraz zasad realizacji reformy agramej. Dokumenty weszly w žyde 5 (17) marca, z chwilą ich opublikowania31. Wstępem do ustawy (ukazu) byl manifest. Przedstawiano w nim sprawy ogölne dotyczące reformy. Podkrešlano historyczne i aktualne zaslugi szlachty, jej wspanialą i szlachetną postawę, dzięki ktörej možna bylo zrealizowac wielki akt wolnosci i wyzwolenia chlopöw. W dalszych akapitach manifestu podkrešlano, že szlachta, zachowując prawo wlasnosci do ziemi, odstępuje chlopom grunty do stalego užytkowania, za co chlopi będą zobowiązani do okrešlonych powinnosci oraz mają prawo do wykupienia zagröd i gruntöw, a takže innych terenöw, ježeli szlachta na to wyrazi zgodę32. Dodajmy, že manifest wprowadzal wolnosö osobistą dla chlopa, kasowal sądownictwo patrimonalne szlachty i wprowadzal dla chlopöw sądownictwo panstwowe33. Ustawa (ukaz) dotycząca uwolnienia z zaležnošci poddanczej nie byla jednym zwartym dokumentem. Skladata się z 20 aktöw panstwowych. Ustawa ogölna dotyczyla uwolnienia z poddanstwa chlopöw prywatnych od 5 marca 1861 roku. Kolejne akta dotyczyly procedury wykupu zagröd i gruntu przez chlopöw. Następnie byly cztery ustawy terenowe, po nich akta ograniczen w stosunku do chlopöw uwolnionych z poddanstwa. W nich zamieszczono zastrzeženia, že chlop uzyska pelną wolnosc po wykupieniu nadzialu. Do tego momentu byl on „czasowo zobowiązanym”. Do wykupienia nadzialu mialy byc opracowane listy umowne. 30 L. Bazylow, Dzieje Rosji, ss. 212—214; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 160— 161; S. taniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 20, 119; idem, Ziemie bialoruskie, s. 16. 31 L. Bazylow, Dzieje Rosji, ss. 214— 215, 220; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 160; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 20; idem, Ziemie bialoruskie, s. 16; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 21. 32 L. Bazylow, Dzieje Rosji, s. 221; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 160; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 21; idem, Ziemie bialoruskie, s. 16. 33 L. Bazylow, Dzieje Rosji, s. 221; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 21.

20

Listy te zavvieral szlachcic z chlopem pojedynczo, ježeli nie naležal on do wspolnoty gminnej. Dotyczylo to chlopow z Litwy oraz chlopow z guberni grodzieriskiej i zachodnich powiatow guberni minskiej na Biaiorusi. Chlopi z Biaiorusi šrodkowej i vvschodniej, tak jak chlopi z calej Rosji, podpisywali ze szlachtą listy zbiorovve, poniewaž tam dominowala na wsi gminna wlasnošč. Akta rovvniež regulowaly sprawy dotyczące wykupu zagrod i gruntow. Wykup zagrod odbywal się z mocy ustawy, natomiast wykup gruntow — indywidualnie w przypadku wlasnošci osobistej chlopa, lub zbiorowo w przypadku vvlasnošci gminnej, gdzie wieš zawierala akt zbiorowy z vvlascicielem ziemskim. Przy tym wykup gruntovv zaležal od zgody wlašciciela majątku szlacheckiego34. Akta ustawy regulowaly splaty i rozliczenia dotyczące sprzedažy ziemi. Chlopi zobovviązani byli zaplacič 20% wartošci nabytych gruntow, pozostale 80% kredytowal skarb panstwa. Splatę kredytu rozložono na 49 lat. Ponadto, po uzyskaniu nadzialu chlop placil od 8 do 12 rubli czynszu rocznie. Do tego w okresie trzech lat od vvejšcia ustawy w žycie, chlopow tymczasowo zobowiązano do odrabiania panszczyzny (40 dni rocznie męžczyžni i dodatkowo 30 dni kobiety)35. Częšč koricowa ustaw regulowata sprawy serwitutow. Dzięki naciskowi kręgovv konserwatywnych ze strony rządu i szlachty przeforsovvano niekorzystne prawo nabycia serwitutow dla chlopow i zbiorowo dla wsi. Serwituty pozostaly przy majątkach pryvvatnych szlachty, co bylo košcią niezgody między dworem a wsią do czasu upadku imperium rosyjskiego. Omowiona reforma agrama dotyczyla chlopow naležących do wlašcicieli majątk6w prywatnych. Reformę w majątkach familii cesarskiej i rodu Romanowych przeprowadzono w 1863 roku, zaš reformę w majątkach panstwowych (skarbowych) ukonczono w 1866 roku36. W realizacji reformy agramej, jak juž wspomniano, nie zalatvviono newralgicznej sprawy serwitut6w. We wszystkich dzielnicach Rosji i Ukrainy, Litwy i Biaiorusi oraz Kr61estwa Polskiego chlopi žądali, by vvspolną wlasnošcią byly lasy, podmokle ląki, pastwiska, rzeki przepiywające przez ich pola i ląki uprawne oraz pobliskie jeziora. Konserwatywnie nastawiona szlachta calego imperium rosyjskiego byla temų przeciwna, tylko nieliczni z ziemiaristwa przekazali chlopom niedužy procent pastwisk i podmoklych terenow bagiennych, jeszcze mniej ziemian zrezygnovvalo z lasow oraz rzek i jezior. Chlopi, pozbawieni ląk i pastwisk, mieli ograniczone možliwošci hodowli bydla i owiec, nie mieli dostępu do rzek i jezior oraz prawa do polowu ryb. Bardzo ograniczony dostęp do lasu uniemožliwial zebranie runa lešnego, opalu i drevvna, ktore w początkach drugiej polowy XIX stulecia stanowilo podstawowy budulec na wsi. W tych warunkach zamožny chlop mogl za pieniądze zdobyč siano, dzieržavvę na ląkę lub pastwisko, opai i budulec. Jednak šredniozamožny nie zawsze dysponowal pieniędzmi, natomiast polowa biednego chlopstwa skazana byla na utrzymanie minimalnej hodowli oraz na pracę 34 L. Bazylow, Dzieje Rosji, ss. 221—226; S. taniec, Biatoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, ss. 20; idem, Ž iem e biaioruskie, ss. 16— 17; idem, Povvstanie stycmiowe na Litwie, s. 21. 35 L. Bazylow, Dzieje Rosji, ss. 225—226; S. taniec, Biatoruš tv drugiej polowie XIX stulecia, s. 20; idem, Ziemie biaioruskie, ss. 16— 17. 36 S. Kieniewicz, Dereszjemcze, s. 90; S. taniec, Biatoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 20.

21

w majątku panskim w zamian za opai i budulec. Nieraz kilkuhektarovve pole nie wystarczylo do zarobienia na chleb i ziemniaki do przedn6wka. Do tego dochodzila rata roczna za grunty, w granicach 8— 12 rubli37. Z przytoczonych realiow žycia codziennego na wsi wynika, že sytuacja materialna chlop6w byla trudna, placili oni za vvszystko, stąd narastalo zadluženie wobec dworu. Liczni biedni chlopi, z rožnych przyczyn losowych (przevvažnie przewlekle chorzy), nie byli w stanie splacič dlugu zaciągniętego w majątku oraz rat rocznych za przyznane grunty. Choroba lub kalectwo uniemožliwialy odpracowanie dniowek za dlugi. W tej sytuacji gospodarstwo chlopskie przechodzilo na wlasnošč ziemianina, zamožnego chlopa lub skarbu panstvva. Pozbawieni šrodkow do žycia bezrolni chlopi, do tego schorowani, byli skazani na žebranie, cięžko chorzy umierali z glodu, ich dorastające dzieci poszukiwaly pracy u zamožnych chlop6w jako parobcy lub fomale (robotnicy rolni) w majątkach. Bardzo nieliczni dostavvali się do przytulkovv prowadzonych przez zakony, parafie i schroniska komunalne. Niektorzy, w latach požniejszych, poszukiwali pracy w miešcie lub przy budovvie linii kolejowych38. Wielorakie zaležnošci ekonomiczne wsi od dworu spowodowaly, že reformy na Litwie i Bialorusi byly polowiczne i zachowaty stosunki polfeudalne. Dobrze zagospodarowane majątki ziemiariskie na Kowieriszczyžnie i Wilenszczyžnie, na Grodzieriszczyžnie i Minszczyžnie przeszly lagodnie z panszczyzny na najemną šilę roboczą, zwtaszcza, že rząd rosyjski gwarantowal trzyletni okres utrzymania panszczyzny. Gorzej byto w wymienionych makroregionach w gospodarstwach tradycyjnych i zaniedbanych, u tak zwanych greczkosiej6w (hreczkosiejow)39. Tu szlachta polska nie vvidziala siebie w roli nowoczesnych gospodarzy. Dla greczkosieja zakaz darmovvej robocizny stanowil koniec prowadzenia przedsiębiorstwa rolniczego, ponadto nie mieli oni pojęcia o zorganizowaniu pracy z robotnikami rolnymi, pospolicie nazyvvanymi fomalami, na dworach panskich i parobkami w gospodarstwach zamožnej szlachty zagrodowej oraz w gospodarstwach zamožnych chlopovv40. Wdražanie reformy agramej inaczej przebiegalo w gubemiach mohylewskiej i witebskiej oraz we wschodnich powiatach gubemi minskiej. W warunkach wielowiekowej gminnej wlasnošci, ziemianie podpisywali umowy zbiorowe z gmi­ ną wiejską na podobnych zasadach jak z chlopem indywidualnym. Každy chlop gminy wiejskiej mial osobisty nadzial indyvvidualny ziemi omej i iąki upravvnej. Natomiast ježeli ziemianin odstępowal częšč pastwiska lub rewir lešny na rzecz 37 Ch. Bejl’kin, Sel'skochozjajstvennyj rynok Belorussii 1861— 1914 g g., Minsk 1989, s. 63; idem, Agramyj krizis konca X IX w. i jego vlijanije na razvitije sielskogo choziajstva Belorussii, Minsk 1969, ss. 36, 38— 40, 42— 47; S. Laniec, Bialoruš w drugiej polowie X IX stulecia, ss. 20— 21; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 21; A. Kienievvicz, Naci Prypecią dawno temų... Wspomnienia zmierzchlej przeszlošci, przygotowal do druku S. Kienievvicz, Wroclaw 1989, s. 34; [J. Gieysztor], Pamiętniki Jakoba Gieysztora z lat 1857— 1865, poprzedzone wspomnieniami osobistymi prof. Tadeusza Korzona oraz przedmową i przypisami, t. I, Wilno 1913, ss. 80— 84. 38 Ch. Bejl’kin, Sielskochoziastwiennyj rynok, s. 63; idem, Agramyj krizis, ss. 45— 47. 39 A. Kienievvicz, op. cit., s. 34; S. Laniec, Bialoruš w drugiej polowie XIX wieku, ss. 21—22; idem, Pomtanie styczfliowe na Litvvie, s. 21. 40 A. Kienievvicz, op. cit., s. 34; S. Laniec, Bialoruš w dobie kryzysu spoleczno-politycznego (1900—1914), Olsztyn 1993, s. 97; idem, Bialoruš vv drugiejpolowie X IX stulecia, ss. 21— 22; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 15; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 21, idem, Ziemie bialoruskie, ss. 17— 18.

22

chtopów, oprócz tego dost?p do rzeki i jeziora, to wówczas odstqpiona cz?sc serwitutu byla wlasnosci^ nie osobist^ chlopa, lecz zbiorow^ calej wspólnoty gminnej. W gubemiach wschodnich upowszechnila si? masowa dzierzawa ziemi omej i l^k uprawnych. Dzierzawca podpisywal lub zawieral ustnie (tak tez bywalo) umowy dzierzawne roczne lub wieloletnie. Na zasadzie umowy chlop oddawal dzierzawcy V2 lub V3 zebranych zbóz, ziemniaków lub siana z l^ki. Powyzszy System dzierzawy znano równiez na Litwie i Grodzienszczyznie, lecz procentowo nie byl tak powszechny jak na Witebszczyznie, Mohylewszczyznie i we wschodniej cz?sci Minszczyzny41. W latach 1861— 1862 przebieg reformy agramej na Litwie i Bialorusi utrudnialy ponadto bardzo szczególowo opracowane druki i instrukcje umowy. W warunkach panuj^cego analfabetyzmu na wsiach prywatnych ich podpisywanie przebiegalo wolno. Dodajmy, ze niepismienny chlop byl nieufny w stosunku do ziemianina, z którym sporz^dzal umow?. Praktyka dostarczala wielu dowodów na to, ze chlop cz?sto byl oszukiwany, zwlaszcza ze ziemianin miai przywilej pozostawienia sobie lepszych gruntów omych i uprawnych l^k. Zdecydowana wi?kszosc szlachty korzystala z przywileju prawa wyboru i przekazywala chlopom grunty nizszej klasy42. Ustawa (ukaz) z 19 lutego (3 marca) 1861 roku pozwalala szlachcie na manipulacj? gruntami. To spowodowalo, ze przydzielony i przypisany na chlopa grunt dzielono na kilka cz?sci. Podzielone pole chlopskie znajdowalo si? cz?sto mi?dzy gruntami panskimi. Wspomniana manipulacja spowodowala duze rozdrobnienie pòi i l^k chlopskich, a proces ten trwal powszechnie ponad 40 lat i jedynie ponad 30% gruntów scalono na pocz^tku XX wieku, w latach nieskonczonej reformy Piotra Stolypina, której zaniechano po jego tragicznej smierci. Pomimo wymienionych nieprawidlowosci i ograniczeri w realizacji reformy agramej, likwidacja panszczyzny i poddanstwa nie tylko sprzyjala ozywieniu gospodarczemu wsi, lecz takze przejsciu gospodarstw wielkoobszarowych do gospodarki wolnorynkowej. Najbardziej widoczny post?p nast^pil na Kowienszczyznie, sredni — na Wilenszczyznie, Grodzienszczyznie i slaby — na Witebszczyznie i Mohylewsz­ czyznie. Byly równiez i wyj^tki we wszystkich szesciu gubemiach bialoruskich. Znikomy lub zerowy byl post?p w gospodarstwach malorolnych oraz w gospodarstwach wielkoobszarowych, opartych na tradycyjnych zasadach uprawy roli i l$k, hodowli zwierz^t domowych oraz unikaniu post?pu techniczno-agronomicznego43. Pomimo wielkiego szumu w prorz^dowej i liberalnej prasie rosyjskiej na temat walki cara i rzqdu rosyjskiego w sprawie chlopskiej, interes klasowy panuj^cej arystokracji i szlachty spowodowal, ze car i jego rz^d w pierwszej kolejnosci bronili interesów szlacheckich posiadaczy ziemskich, ich mienia i przywilejów, w tym stanu posiadania familii Romanowych. Podobnie post?powala terenowa 41 Ch. Bejl’kin, Sei’skochozjajstvennyj rynok, ss. 63—69; idem, Agramyj krizis, ss. 46— 48; S. Laniec, Bialorus w dobie kryzysu, ss. 13— 14; idem, Bialorus w pierwszej polowie XIX stulecia, s. 22; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 21; M. V. Bi£, op. cit., s. 304. 42 Ch. Bejl’kin, Agram yj krizis, ss. 46— 53; S. Laniec, ZÀemie bialoruskie, ss. 18— 19. 43 S. Kieniewicz, Dereszewicze, ss. 85— 91, 103— 110 i n.; A. Kieniewicz, op. cit., ss. 30—35, 42—48 i n.; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, ss. 18— 19.

23

administracja i policja rosyjska, ktora w latach 1861— 1862 bronila interesow arystokracji i szlachty na ziemiach litewskich i bialoruskich. Formalnie wprowadzono na wsi samorząd gminny, ktory na walnym zebraniu wybieral nie tylko soltysa, lecz takže starostę (wojta) i sędziego. Jednak samorząd ten byl ograniczony bezpošrednią zaležnošcią od powiatowej i wojewodzkiej rosyjskiej administracji panstwowej, ktora miata prawo ingerencji w jego decyzje, j eželi przekraczal on w swojej autonomicznej dzialalnošci rosyjskie prawo cywilne i kame. Dodajmy, že gmina utrzymyvvala malė postemnki policyjne. Mniejsze gminy, ktore nie mogly sfinansowač wlasnego posterunku, lączyly się w zespoly dwoch lub trzech gmin w celu jego utrzymania. Posterunkowy dbal nie tylko o utrzymanie prawa i porządku w gminie, lecz skladal tež raporty na temat lojalnošci chlopow i szlachty wobec panującego, jego rządu, polityki wewnętrznej rządu, a takže na temat penetracji oraz wykrycia organizačji antyrządowych. W warunkach samowladztwa carskiego likwidowano wszelkie organizacje vvrogie rządowi, zarowno legalne, jak i nielegalne. Po powstaniu listopadowym policja rowniež donosila na temat codziennego žycia duchowienstwa katolickiego44. Gubemialne i powiatowe rosyjskie terenowe wladze zwierzchnie nakladaly i za pomocą calej armii urzędnikow skarbu panstwa šciągaly podatki ze wszystkich warstw spolecznych. Na szczeblu gminy podatek od chlopow egzekwowal wojt, jego sekretarz i czlonkowie zarządu gminnego. Do opomych chlopovv i biedoty zašciankovvej wysylano policjantow z posterunku. Chlopi z dobr prywatnych i skarbowych zobowiązani byli do odrobienia szanvarku na rzecz panstwa i gminy. Byla to darmowa praca, ktora wynosila od 10 do 15 dni w roku, a nawet dlužej w latach dlugiej i šniežnej žirny. Wowczas chlopi pracowali darmovvo przy odšniežaniu drog bitych i trakt6w oraz linii kolejowych. Do tego dochodzita napravva mostow w czasie wylewu rzek i powodzi oraz budowanie watow ochronnych. W latach powstari, ewentualnie wojny powolywano straž wiejską do pilnowania i ochrony tor6w kolejowych i mostow45.

Bunty chlopskie Ožyvvienie wystąpien chlopskich przypadlo na lata 1841— 1844, gdy Mikolaj I zaproponovval szlachcie dobrovvolne przejšcie z panszczyzny na czynsz. Zdecydowana większošč szlachty polskiej w szešciu gubemiach litewsko-bialoruskich byla temų przeciwna. W obawie, že car Mikolaj I može w następnych latach narzucič swoją wolę w sprawie chlopskiej, nagminnie ograniczano i uszczuplano dotychczasowe nadzialy chlopskie. Ponadto szlachta dopuszczala się samowoli w sądownictwie patrymonialnym, gdzie wlašciciele folwarkow sami decydowali o losach 44 M. V. Bič, op. cit., ss. 303— 304; S. Laniec, Ziemie biatoruskie, s. 18. 45 S. Laniec, Partyzfinci ielaznych drog roku 1863. Kolejarze i drogi želazne w powstaniu styczniowym, Warszawa 1974, ss. 174— 175; idem, Konspiracja i czyn zbrojny kolejarzy w powstaniu styczniowym, Olsztyn 1978, s. 34; idem, Ziemie bialoruskie, s. 18; M. V. Bič, op. cit., s. 304; D’jakonov, Železnye dorogi v Privislinskom i Severo-Zapadnom Krae v 1863—1864 gg. Ich voennoe značenie, ochrana i boevye dejstvija v ieleznodorožnych rajonach, w: Sbornik sočinenij oficerov Nikolaevskoj Akademii General'nogo Štaba, t. VI, Peterburg 1905, s. 297.

24

swoich poddanych. Masowe rugi chtopskie spowodowaly gwaltowny wzrost liczby buntow chlopskich. Raporty policji terenowej i žandarmerii do rosyjskiej administracji terenowej w powiatach i gubemiach oraz do cara i jego rządu w Petersburgu byly alarmistyczne. Podobne raporty szfy od dowodcow sotni kozackich. Mikoiaj I, pomimo že byl zwolennikiem utrzymania ustroju feudalno-poddanczego, zmuszony zostal do powstrzymania nieobliczalnych poczynan szlachty. W 1852 roku ukazal się reskrypt cesarski, ktory zakazywal samowolnych ograniczen dotychczasowego stanu posiadania gruntow chlopskich46. Zakaz rugow chlopskich nie oznaczal, že Mikoiaj I byl przyjacielem chlopow i wrogiem szlachty. Car ten zawsze chronil i respektowal przywileje stanowe szlachty i jej stan posiadania. Zakaz rugow wprowadzil, by zapobiec narastającemu konfliktowi między dworem a wsią. Každe wystąpienie chlopskie, ktöre przeksztalcalo się w bunt, natychmiast kazal tlumic policji i žandarmerii carskiej. W sytuacji większych wystąpieri na wsi litewskiej lub bialoruskiej wysylano do tlumienia sotnie kozackie i wojsko47. Formalny zakaz rugow chlopskich rzadko byl przestrzegany na Litwie i Bialorusi. Fala wystąpien chlopskich, zwlaszcza na Žmudzi, wzrastala. Nadal policja, žandarmeria, wojsko i kozacy brali czynny udzial w tlumieniu rozruchow chlops­ kich. Liczny udzial carskiego aparatu przemocy w likwidacji rozruchöw chlopskich sprzyjal narastaniu nastrojöw antyrosyjskich i antycarskich na wsi, co nie uszlo uwadze terenowych urzędnikow rosyjskich. Pisali oni petycje i prošby do Petersburga, by car i rząd rosyjski nie byli tak dyspozycyjni wobec dworu. W polowie 1855 roku chlopi gubemi kowienskiej, wilenskiej i grodzienskiej bojkotowali pobor rekrutą. Początkowo biemy bojkot przeszedl w czynny. Na trasach przemarszu konwojow z rekrutami chlopi uzbrojeni w kosy, widly, cepy i paiki dębowe zatrzymywali žolnierzy-konwojentow. Często ich rozbrajali i kazali rekrutom powracac do domöw, a na wypadek obtawy chronic się po lasach, wsiach lešnych i lesniczöwkach. Czasami konwojenci stawiali opör, wöwczas dochodzilo do walk. Przy znacznej przewadze atakujących chlopow žolnierzy rozpraszano. W drugiej polowie 1855 roku liczba odbitych rekrutöw sięgala dwustu na Litwie i ponad stu na Bialorusi. Walka chlopow litewskich i polskich na Litwie przeciwko poborowi rekrutöw trwala przez następne siedem lat. Podobnie z poborem rekrutöw walczyli chlopi bialoruscy i polscy na Grodzienszczyžnie, przewažnie w zachodnich powiatach gubemi48. W latach przygotowania reformy agramej (1857— 1860) doszlo na Litwie i Bialorusi do masowego ograniczenia wlasnosci chlopskiej (od 20 do 25%). To rowniež spowodowalo wzrost wystąpien chlopskich — najwięcej na Litwie (120 wystąpien), mniej na Bialorusi (ponad 40 wystąpien). Na Kowienszczyžnie wy46 K. Groniowski, Chlopi w powstaniu stycmiowym a reformy agrarne lat 1861—1864, w: Powstanie styczniowe 1863—1864. Wrzenie. Boj. Europa. Wizje, pod red. S. Kalembki, Warszawa 1990, ss. 124— 125; A. F. Smirnov, Voxstanie 1863 goda v Litve i Belorussii, Moskva 1963, s. 35; S. taniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 18; idem; Ziemie bialoruskie, s. 20; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 17. 47 K. Groniowski, op. cit., s. 124; A. F. Smimow, Vosstanie 1863, s. 35; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 20. 48 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 35; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 18; idem, Ziemie bialoruskie, s. 20.

25

stąpienia chlopskie likwidowala policja i sotnie kozackie. Do masowych buntów chlopskich doszto w latach wdrazania reformy rolnej. W guberaiach litewskich míalo miejsce w 1861 roku 195 buntów, z tego 107 w kowieñskiej i 88 w wileñskiej. W masowych wystąpieniach dominowala Kowieñszczyzna. Na przyklad w powiecie jezioroskim (braslawskim), w nazewnictwie rosyjskim nowoaleksandrowskim, bylo 15 masowych wystąpien, w których uczestniczylo okolo 10 tys. chlopów. Równiez na pograniczu litewsko-lotewskim, w Biržach i okolicach w wystąpieniach uczest­ niczylo 14 tys. chlopów z klucza majątkow Jana hrabiego Tyszkiewicza. Tyszkiewicz nie doszedí do porozumienia z chlopami žmudzmskimi w sprawie przydzialu gruntów omych i ląk. Wezwani przez niego policja i kozacy rozpędzili kilkanašcie tysięcy wiecujących chlopów i aresztowali przywódców. W powiecie rosieñskim Kowieñszczyzny wystąpilo przeciwko dworom 4500 chlopów. Tam równieÉ doszlo do rozpędzenia zebranych, a chlopów stawiających policji i kozakom opór zbrojny aresztowano. W 1862 roku protestowali masowo chlopi powiatu poniewieskiego gubemi kowieñskiej. W styczniu tlum 700 uzbrojonych w paiki, kije i widly chlopów tegož powiatu žądal od wlascicieli majątkow sprawiedliwego podzialu grantów. Przeražona szlachta wezwala policję i zandarmów. Uzbrojone w broñ palną policja i žandarmeria rozpędzily dūžy oddzial chlopski. Rozproszeni chlopi ukrywali się przez kilka miesięcy w osadach lešnych, lesniczówkach i ziemiankach. W tym czasie žandarmeria rosyjska stacjonowala w ich wsiach. Aresztowanych w czasie potyczki i tych, którzy nie zdąžyli uciec do lasu, trzymano w więzieniu poniewieskim49. W gubemiach bialoruskich policja zarejestrowala w 1861 roku 311 wystąpien chlopskich, 108 z nich policja stlumila užywając sily. Obszarowo cztery gubemie bialoruskie byly ponad dwukrotnie większe i posiadaly ponad póltorakrotnie więcej mieszkañców niž gubemie litewskie. Na Litwie wystąpienia dominowaly w gubemi kowieñskiej, zaš na Bialorusi najwięcej wystąpied bylo w gubemi grodzieñskiej (1/3 wystąpieh chlopskich w kraju). W 1862 roku na Bialorusi rejestrowano kilkadziesiąt wystąpieh chlopskich, w tym kilkanašcie z nich míalo charakter ostrego konfliktu między chlopstwem a szlachtą, który stlumila policja i žandarmeria50. Zdecydowana większošč wystąpieh chlopskich na Litwie i Bialorusi míala swoje žrodlo w realizacji zapisów inwentarskich, gdzie ustawy dekretu o realizacji reformy agramej byly korzystne día szlachty. Spowodowalo to, že do polowy grudnia 1862 roku w pięciu gubemiach podpisalo umowy inwentarskie tylko 16—20% chlopów. Jedynie w gubemi witebskiej 73% chlopów podpisalo umowy inwentarskie51. W latach 1857— 1862 liczne byly na Litwie i Bialorusi wystąpienia chlopów skarbowych, zwlaszcza od roku 1858, kiedy lustracja Michala Murawiewa pogorszyla ich warunki materialne52. 49 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 40; S. A. Lazutka, Revoljucionnaja situacija v Litve 1859—1862, Moskva 1961, ss. 175— 183; S. taniec, Ziemie bialoruskie, s. 20; idem; Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 21—22. 50 M. V. Bic, op. cit., ss. 304— 305; Krest’janskoe dvizenie v Belorussii posle otmeny krepostnogo prava, Minsk 1969, ss. 32— 33; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, ss. 21— 22; idem, Bialorus w drugiej polowie X IX stulecia, ss. 22—24. 51 Kriest’janskoe dvizenie v Belorussii, ss. 32— 38; M. V. Bic, op. cit., ss. 304— 305; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, ss. 20—21; idem, Bialorus w drugiej polowie X IX stulecia, ss. 23—24; S. Kieniewicz, Dereszewicze, s. 91. 52 S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 14— 15.

26

W granicach Litwy historycznej zamožne i šredniozamožne ziemianstwo od kilku wiekow zakladalo gorzelnie w folwarkach. Z pogranicza polsko-pruskiego i litewsko-pruskiego przeszla moda na zaklady piwowarskie. Zaklady te dominowaly w miastach i miasteczkach, mniej ich bylo w majątkach prywatnych i panstwowych. Tak bylo na Žmudzi, natomiast na Wilenszczyžnie i w gubemiach bialoruskich zakladano w majątkach ziemianskich gorzelnie. Podstawowym surowcem w produkcji spirytusu i wodki (gorzalki, harelki) bylo zbože. W drugiej potovvie XIX stulecia stopniowo zbože w produkcji gorzelnianej zastępowaly ziemniaki. Tradycyjnym surovvcem do produkcji piwa byly jęczmien i chmiel. Wysokie spožycie piwa notowano na Kowienszczyžnie, natomiast na Wilenszczyžnie i Grodzienszczyžnie — slabe. W innych gubemiach bialoruskich zamiast piwa dominowal kwas chlebowy53. Produkcja w6dki przyspieszyla uplynnienie nadvvyžek zboža w folwarkach i przynosila ogromne zyski ze sprzedažy alkoholu. Duže zapotrzebowanie na spirytus mial przemysl farmaceutyczny oraz cywilna i wojskowa služba zdrowia. Jednak potrzeby przemyslu farmaceutycznego i služby zdrovvia pokrywaly gorzel­ nie položone w pobližu miast. Dodajmy, že vvyroby spirytusowe odbierali kupcy z miast i miasteczek do sprzedažy restauratorom i barmanom oraz szefom wojskowych kasyn oficerskich. Ponadto duže dostawy szly do baltyckich portow rybackich, marynarki wojennej i floty handlowej od Krolewca poprzez Klajpedę, Rygę, Tallin do Petersburga. Gorszy zbyt mieli vvlašciciele gorzelni prywatnych i skarbowych na dalekiej prowincji, gdzie większą częšč pędzonego spirytusu i wodki szlachta sprzedawala na miejscu. Do tego przy prawie každej gorzelni budowano karczmy, gdzie sprzedawcą detalicznym i barmanem byl przewažnie Žyd. Pracowai on w karczmie sam lub z czlonkami rodziny na zasadzie dzieržawy (arendy). Zyskami ze sprzedažy karczmarze dzielili się z wlašcicielami majątkow prywatnych i administratorami majątk6w skarbowych54. Produkcja gorzelniana przynosila coraz większe dochody wlašcicielom majątkow prywatnych, administratorom majątkow skarbowych i pošrednio skarbowi panstvva. Dobrze prosperowali karczmarze. Dzialo się to kosztem masowego rozpijania chlopow. Rozpowszechniające się pijanstwo zmobilizowato do dzialania duchowieristwo i zakony katolickie na Kowieriszczyžnie i Wilenszczyžnie, gdzie Litwini i Polacy stanowili większošč katolicką mieszkaricow wsi i zašciankow. Podobnie duže wplywy mialo duchowienstwo katolickie w zachodnich powiatach Grodzieriszczyzny, Minszczyzny i Witebszczyzny. Tu miejscowa ludnošč wyznania katolickiego, Polacy i Bialorusini stanowili 15—39% ogolu mieszkaricow. W koncu 1858 roku księža katoliccy povvolali bractwa trzežwošci. Piervvsze powstalo na Žmudzi w Telszach. W 1859 roku bractwa trzežvvošci založono we wszystkich parafiach Kowienszczyzny, do ktorych naležalo 688 tys. wiemych. Masowe i najliczniejsze bractwa 53 S. A. Lazutka, op. cit., ss. 172— 177, 180; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 39— 40,49—51; J. Ochmariski, op. cit., s. 216; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 23— 24. 54 S. A. Lazutka, op. cit., ss. 180— 182; S. Laniec, Partyzanci želaznych drog, ss. 36— 37; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 23; J. Ochmanski, op. cit., s. 216.

27

trzežvvošci powolano na Žmudzi. Demokratyczna i liberalna częšč inteligencji polskiej, litewskiej, biatoruskiej i rosyjskiej wspierata te bractwa. Dynamiczna i powszechna dzialalnošč bractw w latach 1859— 1862 spowodowala ograniczenie spožycia, częšciowo tež ograniczyla produkcję wodki i piwa. Možna to zauwazyc szczegolnie w roku 1862, kiedy do bractw trzezwosci naležalo okolo miliona wiemych w guberni kowiehskiej i wileriskiej. To oznaczalo, že na okolo dwa miliony mieszkaricow guberni litewskich prawie wszyscy pelnoletni mieszkancy naleželi do bractwa trzezwosci. Masowym ruchem bractw kierowato 168 księžy katolickich55. Konserwatywna szlachta polska na Litwie i Bialorusi zwalczala dzialalnošč bractw z przyczyn ekonomicznych. Natomiast z przyczyn politycznych zwalczala bractwa trzežwošci lokalna i centralna administracja rosyjska, ktora obawiata się, iž staną się one zaczynem nowego buntu Polakow i Litwinow przeciwko Cesarstwu Rosyjskiemu. Ponadto dzialalnošč bractw powaznie ograniczyla dochody majątkow skarbowych, stanowiące istotny dochod skarbu paristwa. Wiemy juž, že gros dochodow majątkow skarbowych rząd rosyjski przeznaczal napotrzeby utrzymania licznej lądowej armii, rozbudowę zaklad6w zbrojeniowych i twierdz, utrzymanie marynarki wojennej i wojskowego przemyslu stoczniowego5657. W większošci powiatow guberni bialoruskich ruch bractwa trzežwošci wspieraly tylko nieliczne parafie katolickie w morzu parafii prawoslawnych. Jednak duchowienstwo prawoslawne liczylo się z masowym wystąpieniem chlopow bialoruskich i rosyjskich wyznania prawoslawnego. Swiadomi slusznej krytyki księžy katolickich, a jednoczešnie tradycyjnie lojalni wobec wladzy rosyjskiej i cara, duchowni prawoslawni odwažyli się na krytykę rozpijania chlopow przez szlachtę, prosząc cara i rząd o zamknięcie gorzelni na Bialorusi. 7 (19) sierpnia 1858 roku synod Cerkwi prawoslawnej podjąl uchwalę o trzežwošci. Jednak wystąpienia duchownych prawoslawnych ograniczaly się do nawolywania wiernych do dobrowolnego wstrzymania się od picia wodki lub ograniczenia spožycia alkoholu56. Bunty chlopskie w okresie poprzedzającym reformę i w latach jej realizacji nie ograniczaly się tylko do roszczeh o większe nadzialy ziemi i walki o serwituty. Chlopi swiadomi byli wyzysku ekonomicznego, a takže tego, že są rozpijani przez szlachtę. Dzięki księžom i zakonnikom katolickim powolali bractwa trzežwošci, organizację, ktora swoim masowym czlonkostwem stworzyla zagroženie dia konserwatywnej szlachty i rządu rosyjskiego58.

55 S. A. Lazutka, op. cit., ss. 180— 185; S. Laniec, Partyzanci želaznych drog, ss. 36—37; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 22—24; Statističeskie tablicy Rossijskoj Impierii, ss. 267— 293. 56 S. A. Lazutka, op. cit., ss. 183— 187; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 24; J. Ochmanski, op. cit., s. 216 57 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 49—50; S. A. Lazutka, op. cit., ss. 180— 187; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 174— 175; S. Chankowski, Spoleczeristwo, ss. 350—351. 58 A. F. Smimow, Vosstanie 1863, ss. 50—51; S. A. Lazutka, op. cit., ss. 180— 188; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 174— 175; S. Chankowski, Spoleczeristwo, ss. 350—351; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 24.

28

ROZDZIAL II

Manifestacje patriotyczno-religijne na Litwie i Biatorusi w 1861 roku Pierwsze manifestacje od lutego do maja 1861 roku W listopadzie i w grudniu 1860 roku mlodziež Warszawy uczcila w košciolach trzydziestą rocznicę powstania listopadowego piešniami patriotyczno-religijnymi. Na przelomie lat 1860/1861 piešni patriotyczne spiewano w každą niedzielę i w czasie šwiąt religijnych. Špiewy patriotyczne i wystąpienia w košciolach daly początek manifestacjom, ktore zaczęto organizowac w miastach i miasteczkach Krolestwa Polskiego oraz we wsiach parafialnych. Spiewy patriotyczno-religijne zapoczątkowano w košciolach katolickich. Stopniowo przylączali się do nich wierni kosciolow protestanckich i Žydzi wyznania mojzeszowego. Wielkie mani­ festacje uliczne rowniez rozpoczęli mieszkancy Warszawy w lutym. W wyniku tych manifestacji zginęlo pięč osob. Ich uroczystošci pogrzebowe obchodzono w marcu, w kwietniu zaš kontynuowano manifestacje patriotyczne1. Stopniowo fala manifestacji patriotyczno-religijnych, w marcu i kwietniu 1861 roku przechodzila z Krolestwa Polskiego na Bialostocczyznę, ktora byla częšcią guberni grodzienskiej. Podobnie z kongresowej Suwalszczyzny druga fala manifes­ tacji przeszla do Kowienszczyzny i Wilenszczyzny. Rowniez z Suwalszczyzny fala manifestacji dotarla do zachodnich powiatow guberni grodzienskiej. Z trzech wymienionych guberni litewsko-bialoruskich najwięcej katolikow bylo na Kowienszczyžnie (3/4 liczby mieszkancdw). Na Wilenszczyžnie katolicy stanowili ponad polowę (60%) lizby mieszkancow, na Grodzienszczyžnie tylko 15% we wszystkich powiatach guberni, natomiast w zachodnich powiatach tejže guberni 1/4 liczby wszystkich mieszkancow. W gubemiach srodkowych i wschodnich Bialorusi mieszkalo 10% katolikow na Witebszczyžnie i Minszczyžnie oraz 4% katolikow na Mohylewszczyinie. Katolikami przewaznie byli Litwini i Polacy. Katolicka ludnošč bialoruska stanowila 60% populacji Bialorusinow na Wilenszczyžnie, 10% populacji na Grodzienszczyžnie i znikomy ulamek procentą na Witebszczyžnie, Minszczyžnie i Mohy­ lewszczyinie. W sumie we wszystkich gubemiach litewsko-bialoruskich katolikow narodowosci bialoruskiej bylo 8%, zaš prawoslawnych narodowošci bialoruskiej 92%12. Powyzsza prezentacja statystyczno-demograficzna dowodzi, že manifestacje patriotyczno-religijne objęly tereny, gdzie ludnošč wyznania katolickiego domi1 S. Kieniewicz, Warszawa w powstaniu styczfliowym, Warszawa 1965, ss. 50—63; idem, Powstanie styczniowe, ss. 90, 98— 108. 2 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 53— 54, 56; S. taniec, Ziemie bialoruskie, ss. 5, 23—24; Statisticeskie tablicy Rossijskoj Imperii, ss. 267—293; Atlas narodonaselenija Zapadno-russkogo kraja po ispovedanijam, (tabele statyczne atlasu).

29

nowala lub stanowila liczną grupę wyznaniową. Nie dotyczylo to Wilna jako stolicy Kraju Pohiocno-Zachodniego oraz pięciu innych miast gubemialnych i prawie wszystkich powiatowych, gdzie odsetek katolickiej ludnošci miejskiej dominowal (Litwa) lub byl liczny (Bialoruš)3. Pierwszą uroczystošč patriotyczno-religijną zorganizowata mlodziež wileriska. Dzięki jej inspiracji 2 (14) marca w košciele sw. Jana wiemi spiewali piešni patriotyczno-religijne. Mlodziež wilenską wspieral Jan hrabia Tyszkiewicz. Wedlug raportöw policyjnych hrabiemu Tyszkiewiczowi przypisywano organizację naboženstwa žalobnego, następnie špiewanie piešni patriotycznych. W zasadzie nabozenstwo žalobne odbylo się na wezwanie mlodziežy, do ktorej przylączyla się okoliczna szlachta powiatowa pod przewodnictwem Jana hrabiego Tyszkiewicza. Wedlug raportu szefa rosyjskiej žandarmerii gubemialnej w Wilnie, pulkownika Losiewa, podobna uroczystošč košcielna, ze špiewaniem piešni patriotycznych, w tym Bote coš Polskę, miala miejsce w Witebsku 27 marca (7 kwietnia) tegož roku. Msza žalobna i następnie piešni patriotyczne byly dzielem miejscowego księdza katolickiego przy udziale mlodziežy miejskiej4. W kwietniu przyjechal do Minską z Francji Wladyslaw Mickiewicz, syn Adama, autor znanych pamiętnik6w o ojcu i emigracji polskiej we Francji. Zamožne mieszczanstwo Minską i okoliczna szlachta uroczyšcie powitali syna wielkiego klasyka poezji polskiej. Przez kilka tygodni organizowali na terenie miasta liczne manifestacje i wiece, w košciolach odbywaly się msze žalobne za dusze wieszcza Adama Mickiewicza i historyka Joachimą Lelewela. Po mszach špiewano piešni patriotyczne i religijne. Košcioly odwiedzaly tlumy wiemych, w tym przybyla z okolic polska szlachta. Prawie codziennie zapraszano Wladyslawa Mickiewicza do domöw zamožnego mieszczahstwa i palacöw ziemiahskich. Bale, przyjęcia i rauty trwaly przez kwiecien i maj. Przerywane byly wyjazdami na prowincję, między innymi do Niešwieža, Slucka i Borysowa. Przed wyjazdem gošcia do Nowogrödka ziemianie i kupcy wydali uroczysty bankiet na czešč ojca i syna. Na drugi dzieh przewieziono Wladyslawa Mickiewicza karėtą do Nowo­ grödka. Tam Wladyslawa uroczyšcie powitala ludnošč miejska i szlachta. Po licznych spotkaniach i przemowieniach gošcili go miejscowi kupcy i szlachta. W Nowogrödku, w košciele katolickim, odbylo się naboženstwo žalobne za duszę Adama. Mieszczanie i okoliczna szlachta wystąpili tež z prošbą do gubernatora minskiego o zezwolenie na budowę pomnika wieszcza Adama Mickiewicza5. 27 marca (7 kwietnia) doszlo do publicznej manifestacji w Kownie. Do miasta przyjechal poetą Wladyslaw Syrokomla, ktörego owacyjnie powitala mlodziež szkol kowienskich, mieszkancy miasta i szlachta. Wiec patriotyczny mieszkaricöw zorganizowano na rynku miejskim. Uczestniczyli w nim tež Jakub Gieysztor 3 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 53—54, 56; Statisticeskie tablicy Rossijskoj Imperii, ss. 269—296; Atlas narodonaselenija Zapadno-russkogo kraja po ispovedanijam, (tabele statyczne atlasu). 4 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 56; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 174; S. Chankowski, Spoleczenstwo, ss. 350— 351; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 24. 5 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 175; M. V. BiC, op. cit., ss. 319— 320; A. F. Smirnov, Vosstanie ¡863, ss. 56—57; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 12; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 27; idem, Ziemie bialoruskie, ss. 24— 25.

30

(przyszfy szef rządu powstanczego) i Jan Sawicki (pulkownik armii rosyjskiej, przyszfy dowödca powstania). Pierwszy wystąpil Syrokomla, ktory ostro skrytykowal lokalną administrację rosyjską i rząd za likwidację szkolnictwa polskiego, represje policyjne i ograniczoną reformę agramą. Wystąpienie poety przerwala policja rosyjską, ktora go aresztowaia. Wladyslawa Syrokomlę osadzono w więzieniu. W obronie poety vvystąpili radni miasta. Wyslali oni do komendanta policji lekarza miejskiego, ktory przekazal policji dowody cięžkiej choroby poety (gružlica), co spowodowalo zwolnienie Syrokomli z aresztu6. Po upadku powstania listopadowego, w 1832 roku, rząd rosyjski wydal reskrypt, ktory zobowiązywal duchowienstwo katolickie na Litwie i Bialorusi do obchodöw šwiąt religijnych wedlug kalendarza juliariskiego. W dniu šwiętego Stanislawa, patrona Katedry Wilenskiej, 8 (20) maja zorganizowano mszę žalobną, po ktorej spiewano piešni patriotyczne i religijne. Po uroczystošciach košcielnych wiemi wyruszyli do rezydencji general-gubematora Wlodzimierza Nazimowa. Na trasie pochodu spiewali piešni patriotyczne. Przed palacem gubematora žądano zwolnienia z więzienia aresztowanych poprzednio organizatorow i uczestnikow manifestacji. Na rozkaz gubematora policja nie užyla broni i nie rozpędzata manifestantöw, ktörzy po wręczeniu petycji rozeszli się po miešcie7. 17 (29) maja, ponownie w Katedrze šwiętego Stanislawa, odbyly się spiewy patriotyczno-religijne. Po wyjšciu z katedry liderzy przyszlej konspiracji narodowej wezwali mieszkancow Wilna do walki zbrojnej z imperium rosyjskim. Tegož dnia odbyla się msza žalobna w košciele, po ktorej r6wniež spiewano piešni patriotycz­ ne. W czerwcu mieszkancy Wilna uroczyšcie witali Wladyslawa Mickiewicza. Podobnie jak w Nowogrodku odbywaly się msze žalobne za duszę Adama8. Wiosną 1861 roku doszlo do kilku nabozenstw žalobnych i špiewu piešni patriotycznych w gubemi grodzienskiej na pograniczu z gubemią suwalską. W czerwcu odprawiono msze žalobne i špiewano piešni patriotyczne w košciolach Grodna. 23 czerwca ksiądz košciola famego odprawil mszę žalobną. Po mszy pozostali wiemi spiewali piešni patriotyczne i religijne ponad godzinę. 24 i 25 czerwca podobne uroczystošci religijne i patriotyczne odbyly się w košciolach pobemardyhskim i franciszkanskim. Przy czym w košciele franciszkanskim špiewano dwa razy dziennie: w poludnie po mszy i po poludniu po nieszporach9. Manifestacje w marcu i kwietniu 1861 roku na Wilenszczyžnie, Kowienszczyžnie, Mihszczyžnie i Grodzienszczyžnie zapoczątkowaly masowy ich rozwoj latem tegož roku, stopniowo ruch manifestacyjny obejmowal swym zasięgiem wszystkie gubemie litewsko-bialoruskie. 6 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 56—57; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 25. 7 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 57—58; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 174— 175; S. Chankowski, Spoieczenstwo, ss. 350—351; S. Laniec, Biatorus tv drugiej polowie XIX stulecia, s. 26; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 25; idem, Ziemie bialoruskie, s. 25. 8 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 57— 58; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 174— 175; S. Chankowski, Spoieczenstwo, ss. 350—351; S. Laniec, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 26; idem, Ziemie bialoruskie, s. 25; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 25. W grupie organizatoröw wiecu przy katedrze znaležli się brada Limanowscy, Benedykt Dybowski i Klet Korewa. 9 J. Komar, Grodzienskie manifestacje przed powstaniem styczniowym, „Przegląd Historyczny”, 1960, t. LI, ss. 99— 101; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 25; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 26—27; idem, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 12.

31

Masowy rozwój manifestacji latem 1861 roku Początek manifestacji patriotycznych požną jesienią 1860 roku naležy rozpatrywac biorąc pod uwagę ich przyczyny. Walka o zjednoczenie Wloch, powstanie pahstwa wloskiego, poražka wojskowo-polityczna Rosji w wojnie krymskiej, šmierč Mikolaja I i zmiana panującego w Rosji — wszystko to sprzyjalo ozywieniu polskiego ruchu niepodleglosciowego. Skrajnie prawicowo-konserwatywnego cara Mikolaja I zastąpil jego syn, liberalizujący Aleksander H, ktory po paru latach rządow rozpocząl reformę agramą. Myšl niepodleglosciowa powstawala na dwöch biegunach europejskich. We Francji sklöcona emigracja polska byla u progų rezygnacji z walki o niepodleglošč. Byl to biegun zachodnioeuropejski. Drugi biegun, wschodnioeuropejski, stanowily uniwersytety, politechniki i wyzsze uczelnie wojskowe Rosji, gdzie studiowala liczna mlodziež polska z Krolestwa, Litwy, Bialorusi i Ukrainy. Największe skupiska mlodziežy polskiej znajdowaly się w trzech ošrodkach akademickich Rosji: w Petersburgu, Moskwie i Kijowie. W tych trzech ošrodkach uksztaltowaly się polskie kolka i organizacje wojskowe, m.in. Związek Trojnicki (Kijöw), „Ogol” w Moskwie i kolko Sierakowskiego101. Oba bieguny lączyl ošrodek pošredni — studenci uczelni Warszawy oraz inzynierowie zatrudnieni do pracy przy eksploatacji kolei warszawsko-wiedenskiej i warszawsko-bydgoskiej, a takže przy budowie warszawsko-petersburskiej linii kolejowej na odcinku Warszawa—Grodno—Wilno i Wilno—Kowno—Wierzbolowo. Inzynierowie ei ukohczyli wyžszą szkolę techniczną budowy drög i mostöw w Paryžu. Byty to przewaznie dzieci emigrantow z lat Wielkiej Emigracji lub uczestnicy walk rewolucyjnych 1848 roku na Zachodzie i na Węgrzechn . Kadrę kierowniczą przyszlego powstania styczniowego uksztaltowal ošrodek petersburski, inne ošrodki akademickie Rosji (Moskwa i Kijöw) byly zaš ošrodkami uzupelniającymi, podobnie jak Warszawa. Wedlug Stefana Kieniewicza Zygmunt Sierakowski založyl kolo oficerskie jesienią 1857 roku. W latach 1857— 1863 liczyto ono 170 osöb. Z tej liczby 85 osob wywodzilo się ze sluchaczy i absolwentow Akademii Sztabu Generalnego. Pozostali czlonkowie studiowali na innych uczelniach Petersburga. W okresie konspiracji narodowej ponad polowa bylych czlonkow kola Sierakowskiego kierowala glownymi ošrodkami konspiracji naro­ dowej i powstanczego rządu narodowego w Wilnie i w Warszawie. Pelnili funkcje komisarzy cywilnych i wojskowych szczebla wojewodzkiego i powiatowego, dowodcow dužych i šrednich formacji zbrojnych na terenie Litwy, Bialorusi i Krolestwa Polskiego. Drugi ošrodek przyszlych kadr cywilnych i powstanczych stanowila Warszawa. Byli to przewažnie studenci uczelni warszawskich, urzędnicy služb panstwowych i kolejowych oraz inzynierowie kolejnictwa, we wladzach i dowodztwie partii powstanczych znalazlo się tež wielu studentöw z osrodköw

10 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 36—45; S. taniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 61—62. 11 S. taniec, Partyzanci zelaznych clróg, ss. 76—IT, S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 28. WSród inzynierów zatrudnionych na wymienionych liniach kolejowych byli: Stanislaw Jarmund, Józef Grabowski, Ignacy Mystkowski, Antoni Paciorkowski, Bronislaw Szwarce i inni.

32

akademickich Moskwy i Petersburga. Sporo oficerôw i kadry dowödczej wywo dzilo się z armii pruskiej, austriackiej i rosyjskiej12. Wczesną wiosną 1861 roku na Litwie i Grodzienszczyžnie pojawili się tajni emisariusze. Odwiedzali oni wsie i zachęcali chtopöw polskich i bialoraskich powiatu sokôlskiego, pružanskiego, okręgu bialostockiego i powiatu wolkowyskiego do licznego uczestnictwa w manifestacjach patriotycznych, do walki z rządem rosyjskim. Podobnie postçpowali w wojewödztwie wilenskim i kowienskim, gdzie prowadzili rozmowy z chlopami litewskimi, polskimi i bialoruskimi. O „lešnych ludziach” pisali w raportach funkcjonariusze policji, lokalna administracja oraz prasa polska i rosyjska. Badania ostatniego trzydziestolecia wykazaly, že „lešni ludzie” byli to miejscowi studenci i uczniowie, ktörzy w okresie wakacyjnym przyjechali do ojczystych stron i dzięki inspiracji wybitnych przyszlych przywödcöw konspiracji narodowej przygotowywali wies do oporu przeciwko rządowi rosyjskiemu i jego administracji w terenie. Ich przewodnikami i instruktorami w pracy konspiracyjno-niepodlegtosciowej byli Walery Wröblewski i Bronislaw Szwarce na Grodzienszczyžnie, Konstanty Kalinowski na Grodzienszczyžnie i Wilenszczyžnie, Zygmunt Zwierzdowski i Edmund Weryho na Wilehszczyinie, Boleslaw Dluski i Antoni Mackiewicz na Kowienszczyžnie. Dzięki wyzej wymienionym przewodnikom i ich inspiracjom oraz przygotowaniu do walki o niepodleglošč mlodziež szkolna i studencka stawala się zaląžkiem przyszlej sieci konspiracji narodowej13. W pierwszym pôlroczu 1861 roku rudi manifestacyjny przewažnie organizowany byl w košciolach na kresach pölnocno-wschodnich. Przybral on Charakter schematyczny. Najpierw ksiądz odprawial mszę žalobną za dusze krölöw, bohateröw narodowych, wybitnych pisarzy lub uczonych, następnie spiewano piešni patriotyczne i religijne. Opröcz tego często dochodzito do krötkiej manifestacji w okolicach košciola lub najbližszego urzędu panstwowego. W drugim pôlroczu po nabozenstwach košcielnych wzrosla liczba manifestacji, ktôre latem szczegôlnie się nasilily. Dalėj na Litwie i Bialorusi przewodzilo Wilno. W grodzie Gedymina, poza manifestacjami organizowano liczne zabawy patriotyczno-narodowe, w ktörych masowo uczestniczyla mlodziež szkolna, rzemiešlnicy, subiekci, mlodzi kupcy i inteligencja miejska14. Mlodziež szkolna i studencka, przy wsparciu szlachty i mieszczan, rozpoczçla latem organizowanie zabaw w parkach podmiejskich Wilna w celu uczczenia rocznicy unii lubelskiej. Opröcz tego zabawy organizowano we wsiach w okolicach miasta. 21 lipca (2 sierpnia) odbyla się zabawa w wilenskim parku miejskim. Uczestniczylo w niej 5 tys. osöb. W czasie zabawy mialy miejsce wystąpienia polityczne przyszlych organizatoröw konspiracji narodowej. Nawolywali oni do walki o wyzwolenie Polski i Litwy. Na obrzežu parku „czuwali” stöjkowi i žandarmi. Wielu z nich przebranych po cywilnemu, bawilo się z mlodziežą. 12 S. Laniec, Partyzanci ¿elaznych drög, ss. 76— 77; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 28. 13 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 174— 175; S. Laniec, Partyzanci kresow pölnocno-wschodnich, s. 12; idem, Bronislaw Szwarce. Romantyk epoki powstariczej, Olsztyn 1988, s. 20; idem, Bialorus drugiej polowy XIX stulecia, ss. 24— 25. 14 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 58; S. Laniec, Ziemie hialoruskie, s. 26; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 26— 27.

33

Draga zabawa odbyla się 4 (16) sierpnia rowniež w parku miejskim Wilna. Uczestniczylo w niej ponad 3 tys. mieszkancöw miasta, okolicznej szlachty i chlopöw. Najliczniejszą grupę stanowila mlodziež. W czasie zabawy odbyla się narada jej inspiratoröw, podczas ktörej postanowiono zorganizowac pochöd z Wil­ na do grobu Konarskiego. Szymon Konarski (1808— 1839), dzialacz Wielkiej Emigracji, byl czlonkiem Mlodej Polski i wspölzalozycielem Stowarzyszenia Ludu Polskiego w 1835 roku. Zakladal na Wolyniu, Miriszczyžnie, Grodzienszczyžnie i Wilenszczyžnie organizację niepodleglošciową o kierunku radykalnym. Aresztowany przez agentow m Oddziatu zostal przekazany carskiej komisji šledczej, następnie wyrokiem sądu wojskowego skazany na karę šmierci. Wyrok wykonano w Wilnie. 6 (18) sierpnia zebralo się w Wilnie 5 tys. manifestantöw, ktörzy wyraszyli w kierunku grobu Szymona Konarskiego. Dužego, dobrze zorganizowanego pochodu przestraszyl się general-gubemator Wlodziraierz Nazimow. Do powstrzymania wyražnie politycznego i antyrosyjskiego pochodu manifestantöw Nazimow skierowal dwie roty piechoty (400 žolnierzy) i dwie sotnie kozaköw (okolo 200 kawalerzystöw). Tylu dobrze uzbrojonych i wyszkolonych žolnierzy wystarczyloby do powstrzymania nieuzbrojonych manifestantöw. Jednak dowödca kolumny wojsk rosyj skich powstrzymal walkę, pomimo krötkiego starcia. Prawdopodobnie byl on swiadomy, že silowa konfrontacja z pięciotysięcznym tlumem skonczy się masakrą i dužym przelewem krwi, tak jak to mialo miejsce w Warszawie w kwietniu tegož roku. Dzięki systematycznej lącznošci z Wlodzimierzem Nazimowem, przekonal general-gubematora o slusznošci swojej decyzji. Do walki nie doszlo, kolumna wojsk rosyjskich wycofala się i umozliwila manifestantom dokonczenie pochodu15. Zapoczątkowane wiosną manifestacje patriotyczne byly takže masowo organizowane na Kowienszczyznie. Na Žmudzi po mszach žalobnych spiewano piešni patriotyczne polskie i litewskie. W lipcu organizowano liczne spotkania po obu stronach Niemna. Mieszkancy Litwy odwiedzali Aleksotę položoną na lewym brzegu. W tym samym czasie mieszkancy Suwalszczyzny gošcili w Kownie. Po obu stronach organizowano festyny patriotyczne. Takie kilkutysięczne festyny przygotowano 14 lipca i 12 sierpnia. Wöwczas doszlo do zbratania się obu narodöw, niezliczonych przemöwien Polaköw i Litwinöw. Organizatorzy konspiracji narodowej wzywali manifestujących do przyszlej walki z caratem i rządem rosyjskim. Akcja wzajemnego odwiedzania się, organizowania wspölnych festynöw trwala do konca sierpnia. Pomimo wprowadzenia stanu wojennego we wrzešniu oraz masowego zdlawienia manifestacji, niepokomi Žmudzini organizowali je przez wrzesien i paždziemik w pölnocnej Kowienszczyznie. Mialy one miejsce przewažnie w miejscowosciach i osadach lešnych, oddalonych od glöwnych szlaköw komunikacyjnych16.

15 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 63— 65; S. Laniec, Ziemie biatoruskie, s. 26; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 27. 16 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 174— 175; S. Chankowski, Spoleczenstwo, ss. 350— 351; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 26.

34

Ponadto w povviatach grodzienskim, sokolskim, pružanskim i wolkowyskim špiewano w košciolach parafialnych wsi, miasteczek i miast. Tak bylo w lipcu i w pienvszej polowie sierpnia. W lipcu w košciolach Grodna i w parafiach katolickich gubemi organizovvano nie tylko wspolne špiewy patriotyczne z okazji nabožeristw žalobnych, lecz bardzo często w czasie mszy niedzielnej lub šwiątecznej špiewano piešni religijne i patriotyczne, np. taka sytuacja zdarzyla się w niedzielę 29 czerwca (11 lipca). Liczni wiemi, z inspiracji mlodziežy patriotycznej, wychodzili na zewnątrz, gdzie špiewali piešni, niekiedy nawet w czasie procesji, np. 22 czervvca (4 lipca) w košciele famym. Podobne procesje mialy miejsce w košciolach pobernardyhskim i franciszkaiiskim oraz w okolicznych parafiach. W košciolach parafialnych gubemi grodzienskiej częste byly akcje policyjne, ktorych celem bylo rozpędzanie manifestacji, zwlaszcza w zbiorowiskach licznie zebranych przy festynach religijnych z okazji šwięta patroną parafii17. Piešni religijne i patriotyczne špiewano nie tylko w košciolach, špiewano je coraz częšciej w domach rodzin katolickich, jak donosily raporty policji grodzienskiej. W celu zapobieženia organizovvaniu spotkan po domach, policja rosyjska w Grodnie często wkraczala do mieszkan špiewających rodzin. W czasie prewencyjnych dzialan policyjnych często odprowadzono do cyrkulu gospodarzy domu lub mlodych entuzjastow špiewu. Na wzor kobiet w Kr61estwie Polskim, kobiety na Litwie i Bialorusi chodzily w czemi. Piervvsze niewiasty i panny ubrane w czerh pojawily się w I i II dekadzie marca 1862 roku, interwencje policji rosyjskiej nie odniosly skutku. W czasie manifestacji patriotycznych i nabožeristw žalobnych czern byla obowiązującym kolorem dla kobiet18. Latem Minsk i Minszczyzna staly się widownią kolejnych manifestacji pat­ riotycznych i naboženstvv žalobnych. Organizatorami manifestacji byla przewažnie mlodziež patriotyczna. Uczestniczyly w nich takže mieszczaristwo i szlachta. Jednym z wielu organizator6w manifestacji byl wlašciciel ziemski, organizator szkolnictwa elementamego dla dzieci chlopskich, Wincenty Dunin-Marcinkiewicz. Znany byl jako poetą piszący w języku bialoruskim i polskim. Bialorusini uwažają Wincentego Dunin-Marcinkiewicza za klasyka i ojca literatury bialoruskiej. Za organizację manifestacji i wystąpienia antyrządowe na terenie wlasnego majątku i w okolicznych wsiach byl on kilkakrotnie aresztowany, chociaž policji rosyjskiej nie udalo się zatrzymač go w czasie manifestacji. Rodzina Wincentego Dunin-Marcinkiewicza byla bezustannie pod kontrolą policyjną, zwlaszcza jego corka Kamila, ktorą aresztowano w Minsku za uczestnictvvo w naboženstwach žalobnych i špiewanie piešni patriotycznych w košciolach. Sierpien byl miesiącem nasilenia manifestacji patriotycznych. W tymže miesiącu, w letnie wieczory, mlodziež zbierala się grupami na cmentarzach katolickich Grodna i organizowala špiewy zbiorowe. Policja często penetrowala cmentarze

17 J. Komar, op. cit., ss. 100— 101; S. taniec, Ziemie bialoruskie, s. 26. 18 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 60; S. taniec, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 150— 152; idem, Ziemie bialoruskie, ss. 26—21.

35

i rozpędzala uczestnikow takich spotkari. Często tež na cmentarzach policja organizowala lapanki, a aresztowaną mlodziež osadzala w więzieniach. Poza gubernią grodzienską nabozenstwa žatobne licznie organizowano w guberni minskiej, mniej w guberni witebskiej i mohylewskiej. Jednak w Witebsku i w Mohylewie oraz w miastach powiatowych tychže guberni organizowano nabozenstwa žatobne i manifestacje raz w tygodniu lub kilka razy w miesiącu. Podobnie policja notowala nieliczne manifestacje w parafiach wiejskich i matomiasteczkowych na Witebszczyžnie i Mohylewszczyžnie19. W gubemiach bialoruskich dzialalnošč antycarska najpręžniej rozwijala się w Grodnie. W trzeciej dekadzie sierpnia mieszkaricy tego miasta planowali zorganizowanie procesji do Rožanegostoku, gdzie miala się odbyč wielka uroczystošč patriotyczno-religijna z okazji rocznicy podpisania unii lubelskiej. Starsi duchowni katoliccy Grodna, w obawie przed represjami policyjnymi, opušcili miasto i wyjechali do sanatorium w Druskiennikach. Byli to przewaznie proboszczowie. Natomiast mlodzi księža, wikariusze, pozostali w miešcie. Oni rowniež, pewni policyjnych represji, odmowili uczestnictwa w uroczystošciach patriotycznych w trakcie pochodu do Rožanegostoku20. Z powodu stanowczych žądari mieszczan i szlachty Grodna, dotyczących powrotu i uczestnictwa księžy w manifestacji, grupa duchownych, na czele z księdzem Majewskim, powrocila do Grodna. Po zalegalizowaniu manifestacji u gubematora grodzienskiego i biskupa wilenskiego ksiądz Majewski zgodzil się prowadzic procesję do Rožanegostoku. Gubernator jednak stanowczo sprzeciwil się procesji. Wieczorem 25 sierpnia zmobilizowal wojsko i policję do powstrzymania marszu. Następnego dnia wojsko i policja otoczyly košciol famy w czasie, gdy ksiądz Majewski wyglaszal kazanie przed procesją. Zebranych w košciele wiemych wojsko trzymalo nawet po popoludniowych nieszporach. Na prošbę wilenskiego biskupa Krasinskiego o zaniechanie procesji, wiemi opušcili košciol i przeszli na plac miejski. W6wczas zostali otoczeni przez policję oraz piechotę i sotnie kozackie. Dzięki przytomnošci umyslu i rozsądkowi generala Glotgoera nie doszlo do prowokacji ze strony sil porządkowych. Po parų godzinach pozwolono wiemym rozejšč się do domow. Częšč mlodziežy, ktora jednak w nocy z 25 na 26 sierpnia maszerowala do Rožanegostoku zatrzymalo wojsko21. Manifestacje na Wilenszczyžnie i Kowienszczyžnie w sierpniu 1861 roku, podobnie jak na Bialorusi, mialy charakter masowy. Naboženstwa žalobne i wystąpienia najlicznięjsze byly w Wilnie i Kownie. Manifestowala cala Litwa etniczna. W každym miešcie powiatowym, w každym miasteczku i w parafiach wiejskich manifestowali wszyscy katolicy — mlodziež, szlachta, mieszczaristwo i chlopi. Początkowo, w okresie wiosennym, chlopi manifestowali w miastach, latem sami we wsiach organizowali manifestacje. Najbardziej liczne manifestacje chlopskie mialy miejsce na Žmudzi. 19 J. Komar, op. cit., ss. 100— 101; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 58; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 27. 20 J. Komar, op. cit., ss. 100— 101, 105— 116; S. Chankowski, Spoleczenstwo, s. 351; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, ss. 27—28. 21 J. Komar, op. cit., ss. 105— 111; S. Chankowski, Spoleczenstwo, s. 351; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 28.

36

W manifestacjach patriotyczno-religijnych na Litwie braly takze udzial rody arystokratyczne i bogate ziemianstwo. Modne stalo si? bratanie moznych arystokratow i ziemian ze szlacht^ zasciankow^ i chlopstwem. Ponadto mozni wspierali finansowo organ izacj? festynow ludowych, ktore przewaznie l^czono z zabawami dla wszystkich stanow spolecznosci lokalnej22. Manifestacje patriotyczne w szesciu gubemiach bialorusko-litewskich przebiegaly nierownomiernie. Masowy ruch manifestacyjny obj^l Litw?. Na Bialorusi jedynie gubernia grodzienska, a takze cz?sciowo gubernia miriska, wyroznily si? w ruchu manifestacyjnym. Manifestacje roku 1861 sprzyjaly ksztaltowaniu si? ruchu narodowowyzwolenczego, zwlaszcza Litwinow i Polakow. Stanowily rowniez zal^zek ksztaltowania si? swiadomosci narodowej Bialorusinow, zwlaszcza wyznania katolickiego23.

Wprowadzenie stanu wojennego Sierpniowe manifestacje ogam?ly, jak juž wspomniano, Litw?. Liczne wystąpienia mialy tež miejsce na Grodzienszczyžnie. Do powstrzymania manifestacji powszechnie uzywano policji i žandarmerii, w pogotowiu trzymano piechot? i kozakow. Wojska uzywano zaš podczas masowych wystąpien. W celu zdlawienia ruchu manifestacyjnego bez bezpošredniej walki, 22 sierpnia (3 wrzesnia) general-gubernator Wlodzimierz Nazimow wprowadzil stan wojenny w calym Kraju Polnocno-Zachodnim. Po nim každy lokalny gubernator stopniowo czynil to samo w swojej gubemi z kilkudniowym opožnieniem. Po wprowadzeniu stanu wojen­ nego liczba manifestacji spadla o polow?. Nadal jednak organizowano jawne lub poljawne manifestacje do konca grudnia 1861 roku24. W okresie wprowadzania stanu wojennego duchowienstwo katolickie powiadomiono na pišmie o bezwzgl?dnym zakazie manifestacji nie tylko patriotycznych 0 charakterze politycznym, lecz i religijnych. Duchowni lamiący zakaz general-gubematora i gubematorow podlegali surowym karom, od grzywny do kary wi?zienia lub zeslania. Pomimo ostrego zakazu wojskowej i cywilnej administracji rosyjskiej ksi?ža umožliwiali wiemym uczestniczenie w nabozeristwach žalobnych 1 w spiewaniu piešni patriotycznych. Dotyczylo to ksi?zy kosciolow katolickich Grodna. 9 paždziemika ksi?ža Boniewicz, Gicewicz i Zalewski z košciola pobernardynskiego odprawili msz? šw. Po naboženstwie žalobnym wiemi spiewali piešni religijne i patriotyczne, mi?dzy innymi piešh Bote coš Polskę. Od 12 do 17 paždziemika odprawiono nabozenstwa žatobne w košciele famym i w košciele franciszkanskim. 17 paždziemika wiemi spiewali piešni patriotyczne w košciele 22 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 65—66; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 24; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 27—28; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 16. 23 Pami&niki Jakoba Gieysztora, t. I, ss. 106— 107; S. J. Sawicki, Pulkownik Strus. Moje wspomnienia (1831—1910), wyd. E. Barwinski, Lw6w 1921, ss. 55— 63, 72—76; idem, Szkice z 1863, Krak6w b.d., ss. 58—59; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 28—29; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 16; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 58—65. 24 J. Komar, op. cit., ss. 112— 113; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 64; S. Laniec, Ziemie biatoruskie, s. 29.

37

brygidzkim. Pomimo stanu wojennego general grodzienski Jan Szpejer nie ukaral księžy i zebranych w košciolach wiemych. Mial opinię generala liberalnego. Po tym wydarzeniu generai-gubemator Wlodzimierz Nazimow pod naciškiem Petersburga, odwolal ze stanowiska gubematora generala Jana Szpejera. Nowym guber­ natorėm grodzienskim zostal Aleksander Drenikin, ktory natychmiast zaostrzyl sankcje i bezwzględnie zakazal wszelkich manifestacji, w tym takže nabozenstw žalobnych25. W koricu 1861 roku rząd rosyjski zdlawil manifestacje religijne i patriotyczne. Opomych księžy i organizatorow aresztowano. Kilkunastu księžy wyrokiem sądu administracyjnego zeslano do Archangielska lub na Syberię. Podobny los spotkal początkujących konspiratorow, organizatorow manifestacji, ktorych okolo polowy zeslano na Ural, Syberię i Kaukaz do rot aresztanckich. Ponad polowa manifestacji patriotycznych na Litwie i Bialorusi miata miejsce w dwoch gubemiach litewskich, reszta zaš w czterech gubemiach bialoruskich. Lącznie w szešciu gubemiach litewsko-bialomskich odbylo się 227 manifestacji26.

25 J. Komar, op. cit., ss. 112— 115; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 64; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, ss. 29—30. 26 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 58—64; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 26; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 27.

38

ROZDZIAL III

Powstanie i rozwój konspiracji narodowej w 1862 roku Pierwsze ogniwa organizacji konspiracyjnych Wspomniany rozw6j sieci konspiracji narodowej w latach 1857— 1861 na wyzszych uczelniach rosyjskich i w Krolestwie Polskim stopniowo obejmowal miasta i wsie Litwy i Bialorusi, docierat do urzędčw administracji panstwowej, poczty, telegrafu, zakladow przemyslowych, fabryk i kolejnictwa. Konspiratorzy przybywali do dworow, dworkow, lesniczowek i osad lešnych, do robotnikow i pracownikow umyslowych mostow, linii i stacji kolejowych, warsztatow napraw taboru kolejowego, zakladow rzemieslniczych, manufaktur, kupcow i ich subiektow. Organizatorzy wywodzili się z uniwersytetow, uczelni technicznych, ekonomicznych i wojskowych oraz mlodziežy starszych klas gimnazjow i szkol zawodowych, a takže mlodej kadry oficerskiej w wojsku rosyjskim1. W koncu 1861 roku i na początku 1862 roku, jak juž wspomniano, powstają organizacje spiskowe o orientacji demokratyczno-niepodleglosciowej. Najwybitniejsi dzialacze tegož ruchu, jak Konstanty Kalinowski, Walery Wroblewski, Ludwik Zwierzdowski, Jaroslaw Dąbrowski i Zygmunt Sierakowski, stają się filarami organizacji, rozproszonej w szešciu guberniach litewsko-bialoruskich. Z Petersburga wracają na Grodzienszczyznę Konstanty Kalinowski i Walery Wroblewski. Pierwszy organizuje kolo konspiracji narodowej ruchu w Grodnie, Wolkowysku, Pružanach, Porowozowie i Swisloczy. Drugi, zatrudniony w szkolce lešnej jegrow pod Sokolką, tworzy silne kolo ze sluchaczy szkolki lešnej, miejscowych lešniczych, gajowych i robotnikow lešnych. Ponadto zaklada k61ka w Czarnej Bialostockiej i w Krynkach12. Na odcinku Bialystok—Lapy Petersbursko-Warszawskiej Drogi Želaznej pracuje przy wykonczeniu budowy kolei inžynier Bronislaw Szwarce. Zakladal on kolka przyszlego stronnictwa czerwonych w Lapach, Zambrowie i Bialymstoku. Do jego kolek naležą robotnicy kolejowi, inzynierowie, technicy, maszynišci oraz pracownicy kolejowych zakladow naprawczych w Lapach. Dzięki wyjazdom sluzbowym do Grodna i Porzecza Szwarce poznaje Walerego Wroblewskiego, Konstantego Kalinowskiego i Feliksą Rožanskiego. Siec konspiracji narodowej szybko rozwija się na linii Lapy—Bialystok—Grodno—Porzecze3.

1 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 174— 175; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 73; Pamiçtniki Jakóba Gieysztora, t. I, ss. 57, 77—78. 2 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 47; S. Laniec, Partyzanci kresôw, s. 7; idem, Ziemie bialoruskie, ss. 35— 36; idem, Zygmunt Sierakowski, ss. 62—63. 3 S. Kieniewicz, Sprawa wiosciaiiska w powstaniu styczniowym, Warszawa 1953, s. 178; M. Zlotorzycka, Bronislaw Szwarce, ,JNiepodleglo§6”, 1933, t. V ili, z. 18—20, s. 167; S. Laniec, Partyzanci ¿elaznych drôg, s. 81; idem, Bronislaw Szwarce, s. 20.

39

W 1860 roku kapitan Ludwik Zwierzdowski zostaje przeniesiony z Petersburga do Wilna, gdzie rôwniez zamieszkaï jego kolega Wladyslaw Kossakowski. Dziçki nim powstają kola przyszlej organizacji czerwonych w Wilnie, Trokach i w Kownie. Szybko przylączyl się do nich Konstanty Kalinowski, ktôry nawiązal wspôlpracę z konspiracyjną organizacją grodzienską kôlek czerwonych. Od tego czasu Kalinowski często kursowal miçdzy Wilnem a Grodnem4. Na terenie Wilna kôlka przyszlego stronnictwa czerwonych organizowali ponadto Jan Koziell-Poklewski i Edmund Weryho, ktôrzy w czasie studiôw petersburskich naleželi do kola Zygmunta Sierakowskiego. W Kownie i na Kowienszczyznie zakladali kôlka lekarz Boleslaw Dluski, ksiądz Antoni Mackiewicz i lekarz Julian Mickiewicz5. W zaraniu tworzenia się konspiracji narodowej jej organizatorzy, pracujący w gubemi grodzienskiej, zwlaszcza w regionie grodzienskim i bialostockim, nie zapominali o chlopach bialoruskich, ktôrzy stanowili wiçkszosc mieszkancôw wsi. W celu oswiecenia i pobudzenia swiadomosci narodowej Bialorusinôw oraz pozyskania ich dla rodzącego się ruchu narodowowyzwolenczego Bronislaw Szwarce i Konstanty Kalinowski wydawali pisemka w języku bialoruskim6. Na Bialostocczyžnie, przy budowie petersbursko-warszawskiej linii kolejowej, Bronislaw Szwarce poznal chlopôw bialoruskich z okolicznych wsi. Jesienią 1861 roku powolal zespôl autorski do wydawania i druku pisemka w języku bialoruskim. Maszyny drukarskie, lacinskie czcionki i papier kupil i dostarczyl Szwarcemu Boleslaw Dehnel, urzędnik budującej się linii. Materialy do druku pisemka przygotowali Franciszek Bialokur, Joachim Hryniewiecki i Wincenty Korotynski. Pisane w języku bialoruskim wiersze przeslal Wladyslaw Syrokomla, a dorçczyl je przybyly z Wilna inžynier Hieronim Kieniewicz. Pierwsze pismo, adresowane do chlopôw bialoruskich, ukazalo się pod tytulem „Hutarka staroha dzieda”. Naklad pisemka tylko czçsciowo docieral do odbiorcy, wiele egzemplarzy podczas kolportažu likwidowala policja rosyjska. Wydano kilka numerôw tego pisma. Po zaprzestaniu draku pierwszego tytulu w 1862 roku rozpoczęto w tejže drukami wydawanie nowego pisma takže w języku bialoruskim pod tytulem „Hutarka dwoch susiedaü”. Najnowsze badania historykôw i filologôw wschodnipslowianskich dowodzą, že zespôl wydawcôw byt ten sam, jednak pismo drukowano po wyježdzie Bronislawa Szwarcego z Bialostocczyzny do Warszawy. Wedlug raportôw policji panstwowej i policji kolejowej oraz zandarmerii, wymienione numery „Hutarki” rosyjskie služby specjalne skonfiskowaly na stacjach kolejowych w Bialymstoku, Grodnie, Porzeczu i Wilnie. „Hutarki” docieraly rôwniez do odleglego od linii kolejowej Minską, jednak w wyniku konfiskaty byly to tylko pojedyncze egzemplarze, nie wiemy, ile ich przekazywano bialoruskim chlopom7. 4 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 174— 175; S. Laniec, Bialoruš w dmgiej polowie XIX stulecia, s. 25; idem, Ziemie bialoruskie, s. 35. 5 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 293—297; S. Chankowski, Spoleczenstwo, s. 354; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, s. 63; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 126— 127. 6 S. Laniec, Bronislaw Szwarce, s. 20; idem, Partyzanci kresôw pôlnocno-wschodnich, s. 22; idem, Ziemie bialoruskie, s. 34; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 27, 32. 7 O. P. Morozova, Materialy k biografu Bronislava Švarce, v: Vosstanie 1863 g. i russko-pol’skie revoljucionnye svjazi 60-ch godov, Sbomik statej i matenalov pod red. V. D. Koroljuka, I. M. Millera, Moskva 1960, s. 128; eadem, Bronislaw Szwarce, przetožyli W. i R. Sliwowscy, wstçpem opatrzyla W. Sliwowska, Wroclaw 1892, ss. 49—50;

40

W Grodnie pismo biaioruskie wydawal Konstanty Kalinowski. W odróznieniu od „Hutarek”, „Mužyckaja Praüda” Konstantego Kalinowskiego prošciej i klarowniej przedstawiala program spoleczny. Bronislaw Szwarce i jego redaktorzy opisywali chlopom bialoruskim ich cięžki los, który odmieni się w momencie otrzymania ziemi, a ziemię tę otrzymają z nadania przyszlego rządu polskiego. Bronislaw Szwarce i Konstanty Kalinowski byli zwolennikami bezplatnego nadania ziemi chlopom. Jednak Kalinowski radykalniej formulowal program chtopski: nie tylko postulowal bezplatne przekazanie ziemi chlopom, ale takže naklanial ich do buntu i powstania przeciwko szlachcie. Nie wykluczal tež stosowania przemocy ze strony chlopstwa w walce 0 ziemię. W redagowaniu pisma pomagali Kalinowskiemu geometra i literat Feliks R6žanski oraz urzędnik o uzdolnieniach redaktorskich Stanislaw Songin8. 10 czenvca 1862 roku ukazal się pienvszy numer pisma „Mužyckaja Praüda”. Artykul wiodący nosil tytul Jaško hospadar spad Wìlnì. Autorstwo tego aitykulu przypisywano początkowo Konstantemu Kalinowskiemu. Częšč wspólczesnych badaczy twierdzi, že byl to artykul zespolowy Kalinowskiego, Rožanskiego i Songina. Szešč pierwszych numerów wydano w formatach 12,5 x 23 cm, 25 x 23 cm 121 x 23 cm. Niewykluczone, že przeciętnie po dwóch numerach zmieniano dmkamię. Na temat drukami nie mamy informacji, wiemy tylko, že drukowano w Grodnie. Prawdopodobnie Konstanty Kalinowski bezpošrednio uczestniczyl w wydaniu pierw­ szych numerów. Od trzeciej dekady lipca Kalinowski często przebywal w Wilnie. Wytęžona praca konspiracyjna w Wilnie sprawila, že coraz rzadziej przyježdžal do Grodna. To spowodowalo, že większošč prac technicznych i redakcyjnych wykonywali przy wydaniu kolejnych numerów Feliks Rožanski i Stanislaw Songin9. Po wyježdzie Konstantego Kalinowskiego do Wilna, konspiracją grodzienską kierowal Karol Frycze, który rowniež wspólpracowal z zespolem redakcyjnym w przygotowaniu do druku „Mužyckoj Pratidy”101. Dochodzi jeszcze sprawa druku siódmego numeru „Mužyckoj Praudy” z sierpnia 1862 roku. Konstanty Kalinowski przebywal wówczas w Wilnie, Feliks Rožanski walczyt w oddzialach powstanczych, Stanislaw Songin polegl w walce na Podlasiu w lutym 1863 roku. Jednak niewykluczone, že Konstanty Kalinowski jako emisariusz rządu wilenskiego na województwo grodzienskie mògi wspóluczestniczyc w przygotowaniu do druku siódmego numeru z nowym, nieznanym nam zespolem redakcyjnym11. Siedem numerów pisma „Mužyckaja Praüda” wydano czcionką lacinską. Anatol Smimow pisze, že wspólredaktorem pisma byl r0wniež Walery WróblewM. Zlotorzycka, Bronislaw Szwarce, s. 167; D. Fajnhauz, Prasa konspiracyjna powstania styczniowego na Litwie i Biatorusi, „Rocznik Bialoruski”, 1863, t. IV, ss. 56—57; S. Laniec, Partyzanci zelaznych drôg, ss. 80—81; idem, Konspiracja i czyn zbrojny, s. 16; idem, Bronislaw Szwarce, ss. 18— 24; idem, Partyzanci kresôw, ss. 18—24, idem, Poczqtki nowozytnego ruchu narodowego Bialorusinâw, w: W krçgu kultury bialoruskiej, pod red. W. Pilata, Olsztyn 1994, s. 10. 8 S. Kieniewicz, Sprawa wloscianska, ss. 176— 179; E. Halicz, Kwestia chlopska w Krôlestwie Polskim w dobie powstania styczniowego, Warszawa 1955, s. 205; S. Laniec, Bronislaw Szwarce, ss. 30, 33—34; idem, Bialorus w drugiej polowie X IX stulecia, s. 32; idem, Ziemie biaioruskie, s. 32. 9 S. Kieniewicz, Sprawa wloscianska, ss. 176— 179; E. Halicz, Kwestia chlopska, s. 205—207; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 32; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 31—32. 10 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 292—293; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 32. 11 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 292—293; S. Chankowski, Spoleczenstwo, ss. 253—254; S. Laniec, Ziemie biaioruskie, s. 34; idem, Bialorué w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 32— 33.

41

ski, jednak inne zrödla nie potwierdzają tej hipotezy. Pismo „Mužyckaja Prauda” kolportowano na ziemie biaioruskie i litewskie, najwięcej przekazano na Grodzienszczyznę i Wilenszczyznę12. W 1861 roku, po wprowadzeniu reformy agramej, coraz więcej ziemian, zwlaszcza oswieconych, przechodzilo z pozycji konserwatywnych na liberalne. W marcu tegož roku Mikolaj i Witold Giedroyč, Antoni i Napoleon Jelenscy, Jakub Gieysztor, Aleksander Oskierko i Boleslaw Zaleski powolali forum liberalow kresowych. Konserwatystom nadal przewodniczyl Aleksander Domejko, ponadto konserwatysci stanowili dalėj większošč13. Poza skromną liberalną grupą ziemianstwa i liczną grupą konserwatywną istniala i trzecia grupa ziemian, ktorych možemy zaliczyč do ugodowcöw politycznych, zbližonych w poglądach gospodarczych i spolecznych do liberalöw. Przewodniczyt tej grupie marszalek szlachty grodzienskiej Wiktor Starzyriski. Podobne poglądy reprezentowali marszalek szlachty minskiej Aleksander Lappo i biskup diecezji wilehskiej Adam Krasihski. Wymienieni opracowali projekt autonomii w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wzorcem dla nich byl Aleksander Wielopolski, ugodowy polityk z Krölestwa Polskiego, ktory uzyskal zgodę na autonomię Kongresowki za lojalnošč wobec caratu i rządu rosyjskiego. Ich planom nie sprzeciwial się wilehski general-gubemator Wlodzimierz Nazimow14. Bliska orientacji liberalow na Litwie i Bialorusi byla częšč mlodziežy studenckiej i szkolnej pochodzenia szlacheckiego. Do nich naležal Telesfor Nieszokoč, student Uniwersytetu Petersburskiego. Pisal on artykuly o trešci patriotycznej, ktore publikowal w londyriskim „Kolokole” Aleksandra Hercena. Ponadto w 1861 roku sprowadzal z Londynu numery „Kolokola”, ktore kolportowal w większošci na Kowienszczyžnie, częšciowo na Wileiiszczyžnie i Grodzienszczyžnie. W zamieszczanych na lamach „Kolokola” artykulach Nieszokoč zachęcal Litwinow, zwlasz­ cza chlopow, do wspölpracy politycznej ze szlachtą polską, jak röwniez do wspolnej przyszlej walki z caratem. W tym celu Nieszokoč przetlumaczyl na język litewski polski hymn narodowy i polskie piešni patriotyczno-religijne. W czasie stanu wojennego byl on sluchaczem polskiej szkoly kadetow w Cuneo15. W początkach 1862 roku Eustachy Czamowski založyl w Wilnie kolko piątkowicz6w. Czamowski studiowal na Uniwersytecie Petersburskim, gdzie na­ ležal do kolka konspiracyjnego studentow polskich. Nazwa „piątkowicze” pochodzila z 1861 roku, kiedy to grupy mlodziežy studenckiej i szkolnej spotykaly się w piątki podczas manifestacji. Eustachy Czamowski rowniež organizowal manifestacje patriotycznych w Wilnie oraz w powiatach wileriskim i trockim. Dmgim ošrodkiem piątkowiczow byl powiat oszmianski, gdzie centmm manifes­ tacji patriotycznych stanowil košciol parafii holszahskiej. Tu organizowal manifes12 S. Chankowski, Spoteczenstwo, s. 354; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 92; S. Laniec, M atonis w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 32— 33; idem, Ziemie biaioruskie, s. 34. 13 Pamiętnik Jakoba Gieysztora, t. I, ss. 78—92; J. Ortowski, op. cit., s. 292; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 83— 84; S. Laniec, Ziemie biaioruskie, s. 32. 14 J. Ortowski, op. cit., ss. 292—299 i n.; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 84— 85; S. Laniec, Ziemie biaioruskie, s. 32. 15 S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 29; Lietuvos Valstybinio Istorijos Archyvas, Virinius (dalėj: LVIAV), zespöl 378, 1862, teczka 102, k.13.

42

tacje Zygmunt Mineyko, którego wspierala okoliczna szlachta z rodów Baranowskich, Jusewiczów, Kwasnickich, Wyganowskich i Zawadzkich. Mlodziež powiatu oszmianskiego równiez založyla kólko piątkowiczow i byla sfederowana z kótkiem wilenskim16. Ošrodek piątkowiczow oszmianskich byl jednym z większych ošrodków konspiracyjnych Wiletìszczyzny. W 1862 roku wiodące kolo piątkowiczow w Wilnie poprzez sfederowanie z kolami w Oszmianie, Šwięcianach i Trokach založylo Stowarzyszenie Piątkowiczów, któremu przewodzil Eustachy Czamowski. Stowarzyszenie to zaktadato biblioteki polskie w Wilnie, w wymienionych miastach powiatowych oraz na wsi i w zašciankach. Pracę kulturalno-ošwiatową w bibliotekach, zwlaszcza na przedmiešciach, na wsiach i w zašciankach lączyli piątkowicze z elementamym nauczaniem dzieci robotników, rzemiešlnikow i chlopów. Dia dzieci ze wsi biatoruskich powiatu oszmianskiego i šwięcianskiego prowadzono kuršy elementarnego nauczania w ich ojczystym języku. Na potrzeby kursów elementamych ziemianin Aleksadner Oskierko opracowat i wydal drukiem pierwszy elementare w języku bialoruskim. Elementare miai czcionkę lacinską17. Stowarzyszenie Piątkowiczow wspierala mlodziež gimnazjalna Wilna, w jed­ nym z gimnazjów wilenskich uczyl Eustachy Czamowski. Z zespolem gimnazjalistów starszych klas založyl on pismo konspiracyjne „Jednošč”, które publikowalo artykuly nawolujące do patriotycznej jednošci szlachty, mieszczahstwa i chlopów. Program stowarzyszenia kulturalno-oswiatowego bliski byt kręgom liberalnym ziemianstwa kresów pólnocno-wschodnich, którym preewodniczyl, jeszcze nieformalnie, Jakub Gieysztor. Do kręgow tych naleželi tež Mikolaj i Witold Giedroyč, Antoni i Napoleon Jelenscy, Aleksander Oskierko i Boleslaw Zaleski. Do nich dolączyl marszalek szlachty grodzienskiej Wiktor Starzynski i marszalek szlachty minskiej Aleksander Lappo18. Administracja wojskowa i cywilna general-gubematora wilenskiego, poprzez wprowadzenie stanu wojennego, powstrzymala jawne wystąpienia antyrządowe, które częšciowo mialy na celu wymuszenie przez manifestujące masy legalizacji dzialan. Zdlawienie jawnego ruchu manifestacyjnego przyspieszylo powstanie podziemia i pierwszych zaląžk0w nielegalnych organizacji, które staly się zaczynem wielkiego ruchu i zrywu narodowowyzwolenczego.

Stronnictwo czerwonych Matecznikiem kadry kierowniczej i dowódczej powstającej organizacji stronnictwa czerwonych bylo kolo Zygmunta Sierakowskiego w Petersburgu. Kolem 16 Z. Tal’virskaja, Sozdanie oSmjanskoj revoljucionnoj organizacii i obščestvo „Pentkovičej" w 1861— 1862 gg., „Učenye Zapiski Institutą Slavjanovedenija”, t. XXIX; Z. Mineyko, Z tajgi pod Akropol. Wspomnienia z lat 1848—1866, Warszawa 1971, s. 32; S. Laniec, Bialoruš w drugiej potowie XIX stulecia, s. 194; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 29—30. 17 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 35; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 33. 18 Pamiętniki Jakóba Gieysztora, 1.1, ss. 78— 86, 90—93; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 32; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 29— 30.

43

petersburskim okresowo kierovval Jaroslavv Dąbrowski, zvvlaszcza w czasie nasilenia obowiązkow stužbovvych Sierakowskiego w Sztabie Generalnym. Z Petersburga stopniowo rozjedžali się studenci i absolwenci wyžszych uczelni cywilnych i wojskowych na Litvvę i Biaioruš. Liczna grupa otrzymala przydzialy službovve w wojsku na terenie Krolestwa Polskiego, w tym w Warszawie. Do nich naležai kapitan Sztabu Generalnego Jaroslavv Dąbrowski. Jego najbližszy kolega, Ludwik Zwierzdowski, otrzymal przydzial na stanovvisko adiutanta dowodcy Wilenskiego Okręgu Wojskowego. Jak wiadomo naczelnym dowodcą Wilenskiego Okręgu Wojskowego armii rosyjskiej byl general-gubemator Wlodzimierz Nazimow19. Jaroslaw Dąbrowski vvspolpracovval z organizacją demokratyczną oficerovv rosyjskich, będącą pod silnym wplywem ideologii rewolucyjno-demokratycznej emigracji rosyjskiej w Londynie, ktorej przewodzili Aleksander Hercen i Michal Ogariow. W Warszawie Jaroslaw Dąbrowski szybko nawiązal wspolpracę z Komitetem Ruchu, populamie nazywanym Komitetem Miejskim lub Komitetem Akademickim. Autorytet mistrza konspiracji narodowej, zmysl organizacyjny oraz ogromna vviedza praktyczna i teoretyczna w dziedzinie wojskowošci, a takže pozyskanie kadry kierowniczej obu ošrodkow konspiracji warszawskiej — vvszystko to sprzyjalo powolaniu jednolicie myšlących wladz stronnictwa ruchu, ktore nazwano stronnictwem czervvonych. W polowie czenvca powolano Komitet Centralny Narodowy (KCN) stronnictwa, ktorego kierownikiem wybrano kapitana Jaroslavva Dąbrowskiego. KCN objąl zwierzchnictwo nad konspiracją narodową na ziemiach zaboru rosyjskiego, austriackiego i pruskiego20. Miesiąc po powstaniu KCN w Warszawie, w trzeciej dekadzie lipca, ukonstytuowal się w Wilnie Prowincjonalny Litewski Komitet stronnictwa czerwonych. Początkovvo przewodzili mu Konstanty Kalinowski i Ludwik Zwierzdowski. Ponadto w sklad Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu weszli Achiles Bonoldi, Bolesiaw Dluski i Edmund Weryho21. Komitet Centralny Narodowy w Warszawie podporządkowal sobie organizacje stronnictvva czerwonych w Kr61estwie Polskim, na Ukrainie, w Galicji (zabor austriacki) i w zaborze pruskim. Formalnie traktowal Litwę, w jej granicach historycznych wlącznie z Bialorusią, jako częšč skladową dawnej Rzeczypospolitej. Stąd organizacje stronnictvva czervvonych traktovval jako podlegle KCN. Jednak Provvincjonalny Litevvski Komitet vv Wilnie uvvažal siebie za jednostkę autonomiczną. Przyvvodca KCN, Jaroslavv Dąbrovvski uznavval autonomię Provvincjonalnego Litevvskiego Komitetu, a jego przyjažri z Ludvvikiem Zvvierzdovvskim i zbiežnošč vv poglądach radykalno-niepodleglošciovvych z Konstantym Kalinovvskim sprzyjala tolerancyjnemu traktovvaniu przyvvodcovv vvileriskich. Po aresztowaniu Jaroslavva Dąbrovvskiego i przeniesieniu shažbovvym Ludvvika Zvvierzdovv19 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 293; S. Chankowski, Spoleczenstwo, s. 354; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 86; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 35; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 32. 20 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 293—297; S. Chankowski, Spoleczenstwo, s. 254; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 86. 21 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 295—297; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 86; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 35; idem, Biaioruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 34— 35; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 32.

44

skiego do Moskwy zaszly zmiany we wspôlpracy Warszawy z Wilnem. Formalnie przywôdcy KCN uznawali szeroką autonomię konspiracji litewskiej. Pierwsze nieporozumienia dotyczyfy granicy wplywôw terytorialnych obu komitetow kon­ spiracji narodowej. Bronislaw Szwarce byl przeciwny podporządkowaniu się Bialostocczyzny konspiracji litewskiej. Formalnie w!ączyl konspirację niepodleglošciową na Bialostocczyžnie pod jurysdykcjç KCN. Przeciwko temų wystąpil Konstanty Kalinowski, ktôry dowodzil, že terytorialnie Bialostocczyzna wchodzi w sklad gubemi grodzienskiej22. Jesienią 1862 roku rožnice między Szwarcem a Kalinowskim poglębily się. Bronislaw Szwarce uznawal jedynie ograniczoną autonomię Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu, podczas gdy Konstanty Kalinowski byl za pelną autonomią, nie wykluczal tež w dalszej perspektywie odrodzenia suwerennej Litwy w granicach Litwy etnicznej i Bialorusi. Pomimo stalej obecnošci w Wilnie przedstawiciela KCN z Warszawy, Nestora du Lauransa, sprzecznošci nie ustawaly. Nestor du Laurans pracowal w administracji Petersbursko-Warszawskiej Drogi Želaznej. Dzięki nieoficjalnemu wsparciu zostal zatrudniony w administracji wilenskiego wçzla kolejowego, znal dobrze srodowisko konspiracji wilenskiej, pomimo tego kierownictwo Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu bylo mu nieprzychylne, poniewaz zamiast byc mediatorem, wspierat KCN23. Kolejną przyczyną nieporozumienia byl program spoleczny dotyczący przywôdztwa w przyszlym powstaniu zbrojnym. KCN zakladal, že w powstaniu šilą przewodnią będzie szlachta i mieszczanstwo. Prowincjonalny Litewski Komitet opowiadal się za powstaniem ludowym i ludowladztwem. W Krôlestwie Polskim dominowali oczywiscie Polacy. Jedynie mieszczanstwo bylo wielonarodowosciowe, chociaž r6wniež z dominacją Polakôw i Zydôw. Na Litwie i Bialorusi przewažali chlopi bialoruskiego i litewskiego pochodzenia. Polscy chlopi byli bardzo nieliczni. Poza Wilnem i Kownem mieszczanstwo bylo zdominowane przez Zydôw. Jedynie szlachta miala, w wiçkszosci, polską swiadomosc narodową. Poniewaz chlopi pochodzenia litewskiego i bialoruskiego znacznie przewyzszali liczebnie mieszczan polsko-žydowskich i polską szlachtę, stąd przywôdcy czerwonych na Litwie historycznej byli realistami stawiając na program zakladający, že tylko przy masowym poparciu chlopôw istnieje szansa na odzyskanie niepodleglošci poprzez powstanie zbrojne24. Wyjazd kapitana Ludwika Zwierzdowskiego nie byl przypadkowy. Jako adiutant generat-gubematora Wiodzimierza Nazimowa byl on pod specjalnym nadzorem žandarmerii i agentôw III Oddziatu. W kartotekach služb specjalnych mial juž adnotację, že naležal do kola Zygmunta Sierakowskiego, ktôrym w tym czasie kierowat Jaroslaw Dąbrowski. W lipcu služby specjalne aresztowaly Jaroslawa 22 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 295— 297, 414— 417; Pamiętniki Jakobu Gieysztora, t. I, ss. 342— 350; S. taniec, Bronislaw Szwarce, ss. 33— 34. 23 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 293, 414— 415; Pamiętniki Jakobu Gieysztora, t. I, ss. 342—350; S. Laniec, Bronislaw Szwarce, ss. 33— 34; idem, Hernie biatoruskie, s. 35; idem, Biatorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 34; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 37. 24 S. Chankowski, Spoleczeiistwo, s. 354— 355; S. Laniec, Partyzanci kresôw pôlnocno-wschodnich, s. 16; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 39.

45

Dąbrowskiego w Warszawie. Stąd padlo podejrzenie, bez dowodu wspólpracy, že Zwierzdowski mògi naležeč do antycarskiego spisku oficerów rosyjskich i antyrosyjskiego spisku polskich organizacji podziemnych. W celu oslabienia polskiego podziemia prewencyjnie przeniesiono go ze služby wojskowej w Wilnie do podobnej služby w Moskiewskim Okręgu Wojskowym25. We wrzešniu 1862 roku na miejsce Ludwika Zwierzdowskiego do Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu wszedl Jan Koziell-Poklewski, który poprzednio byl jego zastępcą. W styczniu 1863 roku do wilenskich wladz centralnych konspiracji narodowej zostal powolany Zygmunt Czechowicz. Kierownictwo Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu dokonalo podziahi Litwy i Bialorusi. Podzial ten co do województwa odpowiadal podzialowi Kraju Pólnocno-Zachodniego na gubemie, powiaty i gminy (gromady). W 1863 roku rząd wilenski przyjąt podzial administracyjny KCN z Warszawy. Korekty podzialu co do województw nie byly duže na Litwie, większe na Bialorusi. Wedlug nowego podzialu gubemie przyjęly dawną polską nazwę województwa. Na ežele województwa stanęlo dwóch komisarzy: cywilny i wojskowy, podobnie bylo dwóch komisarzy na szezeblu powiatowym. Powiat podzielono na okręgi z wyžej wymienionym podzialem stanowisk, okręgi zaš na gminne i parafialne. Poza Prowincjonalnym Litewskim Komitetem, jako wladzę centralną wyodrębniono dwa komitety miejskie: wilenski i kowienski26. Centralne wladze litewskiej konspiracji narodowej wydawaly dwa pisma. Pierwsze to opisana juž „Mužyckaja Prauda” w języku bialoruskim, wydawana w Grodnie. Od grudnia 1862 roku zespól redakcyjny pod kiemnkiem Konstantego Kalinowskiego wydawai w Wilnie pismo „Chorągiew Swobody”. Pismo to wydawano w języku polskim, grudniowy pierwszy numer nosil formalną datę 1 stycznia 1863 roku. Pózniejsze dwa numery tegož pisma redagowali przywódcy stronnietwa bialych, między innymi Jakub Gieysztor i Franciszek Dalewski27. Poza ulotkami nie zachowaly się pisma konspiracyjne w języku litewskim. Równiez nie mamy informacji na ich temat w archiwach i bibliotekach oraz w dotychczasowych opracowaniach naukowych.

Stronnictwo bialych Liberalne kręgi ziemianstwa stawialy na rozwój gospodarczy i postęp. Byly one swiadome, že postęp w rolnietwie zapewni lepsze warunki materialne po wprowadzeniu w žyde reformy agramej. Do tego byl niezbędny spokój spoleczny i polityczny oraz odzyskanie częšciowo przywilejów utraconych po rozbiorach, insurekcji kosciuszkowskiej i powstaniu listopadowym. W Królestwie Polskim 25 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 86— 89; S. taniec, Partyzmci kresow polnocno-wschodnich, s. 14; idem, Ziemie bialoruskie, s. 37; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 34; idem, Powstanie styezniowe na Litwie, s. 32; V. D. D’jakov, Jaroslaw Dombrovsky, Moskva 1969, ss. 102— 104. 26 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 86— 89; S. taniec, Powstanie styezniowe na Litwie, ss. 32— 33. 27 Prasa tajna z lat 1861—1864, pod red. S. Kieniewicza i I. Millera, cz. I, Wroclaw 1966, ss. 402—404; S. taniec, Powstanie styezniowe na Litwie, ss. 33— 34.

46

drogą legalną uzyskal autonomię Aleksander Wielopolski, zwlaszcza w sprawach wprowadzenia języka polskiego w uczelniach wyžszych i w szkolach, w organizacji žycia cywilnego i w uprawnieniu Žydow28. Walka o autonomię nie byla obca liberalnemu ziemiaristvvu Litwy, ktore zabiegalo o nią u general-gubematora Wlodzimierza Nazimowa, jak rowniež bezpošrednio na dvvorze petersburskim29. Radykalne hasla czervvonych polączenia rewolucyjnych rozwiązan spolecznych z vvalką zbrojną przeciwko zaborcy przeražaly liberalow. Takie hasla publikowala i glosila lewica czerwonych, umiarkowani czerwiency ograniczali się do swobod obywatelskich dla chlopstwa, sprawiedliwego ich traktowania, natomiast w kwestii odrodzenia Rzeczypospolitej stawiali na walkę zbrojną. To rowniež przeražalo i niepokoilo liberalo w szlacheckich, poniewaž powstanie wymagalo ofiar, a j ego upadek grozil konfiskatą mienia, represjami i utratą przywilejow wynikających z pozyskania ograniczonej suwerennošci politycznej i kulturowej. Jednak liberalowie brali pod uwagę podjęcie walki zbrojnej w warunkach wyžszej koniecznošci, w obronie tradycji bojowej szlachty polskiej30. Arystokracja polska i zamožne ziemianstvvo reprezentowaly nurt zachowawczy wobec zaborcy, bylo to uwarunkowane, dąženiem do zachowania wlasnego stanu posiadania. W warstwie arystokratyczno-ziemianskiej lojalnošč wobec zaborcy dawala možlivvošč awansow pionowych w službie cywilnej i wojskowej, za czym szly wysokie apanaže oraz szansa zdobycia stanowiska gubematora, dyrektora departamentu, ministrą, w wojsku zaš stopnia pulkownika, generala i marszalka. Byly i w tej warstwie wyjątki, przykladem mogą byč rody Ogiriskich i ZybertPlaterow, dla ktorych honor Ojczyzny i odzyskanie niepodleglošci byly sprawą nadrzędną. Podobną postawę reprezentowala arystokracja z rodow Giedroyci6w i Gieysztor6w31. Sredniozamožne ziemianstvvo i niezamožna szlachta byly bardziej zrožnicowane. W warstwie tej bylo dužo lojalistdvv o arcykonserwatywnych poglądach spolecznych oraz liberalovv, patriot6w oddanych sprawie narodowej, a takže rewolucjonistow, nazywanych potocznie rewolucyjną demokracją. Największym patriotyzmem vvyrožniata się szlachta zašciankovva, ktorą despotyczny car rosyjski Mikolaj I najbardziej skrzywdzil wydając dekret lustracyjny. Byla to zemsta za masowy udzial szlachty zašciankowej w powstaniu listopadowym. Nieludzki dekret satrapy Mikotaja I pozbawil ją tego, co jeszcze posiadala — tradycji rycerskiej i szlacheckiej. Bo przeciež stan materialny tejže warstwy szlacheckiej možna porownač ze stanem materialnym zamožnych i šredniozamožnych chlopow32. Z omovvionej analizy stanu szlacheckiego na kresach p61nocno-wschodnich widač, že ruch liberalny uksztaltowal się i powstal dzięki grupie ošwieconej arystokracji i zamožnej szlachty, a takže szlachty šredniozamožnej i częšciovvo 28 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 142— 145; S. taniec, Ziemie bialoruskie, ss. 43— 44; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 44. 29 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 160— 165. 30 Ibidem; S. Chankovvski, Spoleczenstwo, ss. 353— 354; S. Kienievvicz, Powstanie styczniowe, ss. 414—415; S. taniec, Ziemie bialoruskie, ss. 43— 44; idem, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, s. 33. 31 Pamiętniki Jakobo Gieysztora, t. 1, ss. 78—92, J. Orlowski, op. cit., s. 282; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 83; S. tan iec, Ziemie bialoruskie, ss. 32— 33; idem, Litwa w pom taniu styczniowym, ss. 34— 35. 32 S. taniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 27— 30; idem, Litwa vv powstaniu styczniowym, ss. 16— 18.

47

niezamožnej. Natomiast częšč szlachty šredniozamožnej i zasciankowej poparla rodzącą się konspirację narodową stronnictwa czerwonych. Ponadto występowala duža rožnica w przynaležnošci stanowej stronnictwa biatych. Otož przywödcy i szeregowi czlonkowie umiarkowanego stronnictwa biafych na Litwie historycznej mieli pochodzenie szlacheckie, wywodzili się częšciowo z inteligencji miejskiej i kupcöw. W Krölestwie Polskim, juž rozwiniętym pod względem przemyslowym, liczny udziat szlachty uzupelnialo röwniez liczne mieszczanstwo oraz arystokracja naležąca do spolonizowanych rodöw wielkiej buržuazji, jak Kronenbergowie, Steinkelerowie, Wawelbergowie i Blochowie, ktörzy od pierwszego lub drugiego pokolenia przeszli na wyznanie chrzešcijanskie, przewažnie augsbursko-ewangelickie33. W 1862 roku grupa liberalow uaktywnila swoją dziatalnošč. Podczas licznych spotkan i zebran mniej uwagi pošwięcono sprawom agramym, więcej zaš sprawom szybkiego rozwoju na terenie kresöw pölnocno-wschodnich konspiracji narodowej stronnictwa czerwonych. W gubemi kowieriskiej w czasie obrad sejmiku wojewödzkiego liberalowie mieli duže wsparcie ze strony przywödcy liberalow Jakuba Gieysztora i jego kolegöw. Gieysztor uchodzit za wzorowego ziemianina, dobrego gospodarza. W swoim majątku osiągnąl wysoki poziom uprawy i hodowli. Mniejszy wplyw mieli liberalowie w gubemi wilenskiej, gdzie dominowali konserwatyšci skupieni woköl marszalka sejmiku wilenskiego34. Na Witebszczyžnie i Mohylewszczyžnie dominowala szlachta konserwatywna, jedyną enklawą liberalizmu byly okolice Kraslawla, gdzie klucze majątkow posiadal Leon hrabia Zybert-Plater. Początkowo liberalny, Zybert-Plater juž w kwietniu następnego roku, rozpocząt walkę z armią rosyjską, stając się bojownikiem o wyzwolenie Litwy i Polski35. Nie oznaczalo to, že w wymienionych gubemiach nie bylo zwolenniköw nurtu liberalnego, byl on jednak nieliczny w poröwnaniu z nurtem konserwatywnym. Marszatkiem sejmiku szlachty minskiej byl Aleksander Lappo. Początkowo reprezentowal on zwolenniköw szlachty konserwatywnej i lojalnej wobec rządu rosyjskiego. Stopniowo przechodzit na pozycje liberalne i juž w 1862 roku wspieral liberalną szlachtę Minszczyzny, pomimo jej reprezentacji mniejszosciowej w sej­ miku. Jego sąsiad Wiktor Starzynski byl marszalkiem sejmiku szlachty grodzienskiej. Podobnie jak Lappo, konserwatysta i lojalista stopniowo przechodzit na pozycje liberalne. Szlachta grodzieriska o poglądach liberalnych byla tak liczna, jak na Kowienszczyžnie36. W srodowisku mlodziežy szkolnej i studenckiej dzialalo, opisane juž, Stowarzyszenie Piątkowiczow, ktöre pozyskiwalo poprzez dziatalnošč kulturalno-oswia33 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 20— 33, 104— 111, 132— 138, 219—238, 420—425, 523—537, 568—569, 752; idem; Dzieje Warszawy w latach 1795—1914, Warszawa 1976, ss. 125— 128,''228, 240, 269—270; R. Kolodziejczyk, Jan Bloch (1836— 1902). Szkic do portretu „kröla polskich kolei", Warszawa 1983, ss. 14, 31— 39; S. taniec, Partyzanci zelaznych drog, ss. 26— 27, 243—244, 263— 266. 34 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 84— 85, 282; Pamiqtnik Jaköba Gieysztora, t. I, ss. 57— 60, 64— 73, 72— 92; S. taniec, Ziemie bialoruskie, ss. 31— 32. 35 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 84— 92; S. taniec, Biatorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 53— 54. 36 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 84— 93; S. taniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 53—54; idem, Ziemie bialoruskie, ss. 31— 32; J. Orlowski, op. cit., s. 282—286.

48

tową mtodziež rzemiešlniczą, drobnoszlachecką i chlopską. Pozyskana mtodziež naležata potem do stronnictvva bialych lub byla sympatykami tego stronnictwa37. W drugiej polovvie 1862 roku, jak juž vvspomniano, powstai Prowincjonalny Litewski Komitet stronnictvva czerwonych. Liberalowie, ktorym przewodzil Jakub Gieysztor zmuszeni byli przyspieszyč zjednoczenie rozproszonych kol stronnictwa bialych i powolanie naczelnych wladz stronnictwa. Do tego program stronnictwa bialych przeciwny byl programowi stronnictwa czerwonych. Czenvoni zakladali walkę zbrojną jako jedyną drogę do odzyskania niepodleglošci. Biali nadal byli zwolennikami walki legalnej z zaborcą poprzez uzyskanie w pienvszej fazie autonomii. W drugiej fazie zakladali, že poprzez kanaly dyplomatyczne i nacisk panstw zachodnich na Rosję, car i rząd rosyjski zvvrocą Rzeczypospolitej niepodleglošč. Oba založenia programowe mialy znamiona utopii. Rosja po poražce w wojnie krymskiej miala dobre uklady dyplomatyczne z Prusami, Austrią i Szwecją. Unormowaly się stosunki dyplomatyczne Rosji z Anglią i Francją. Tradycyjnie przyjazne stosunki istnialy między Rosją monarchistyczną a republikanskimi Stanami Zjednoczonymi Ameryki Pčlnocnej. Nie zanosilo się na wielką wojnę Rosji z owczesnymi mocarstwami šwiata. Walka zbrojna z nią niosla więc powažne ryzyko poražki, poniewaž rząd rosyjski w ciągu ostatnich szešciu lat (1856— 1862) przezbroil i zmodemizowal armię. Reforma agrama, pomimo rožnych komplikacji, povviodla się. Stąd silna Rosja nie potrzebowala išč na ustępstwa udzielania autonomii krajom pogranicza. Finlandia miala autonomię, Krolestwo Polskie częšciowo ją uzyskato dzięki zabiegom Aleksandra Wielopolskiego. Ustępstwo na rzecz autonomii Litwy juž przekraczalo wyobraženia cara Aleksandra II i rządu rosyjskiego, ktory stawial na silną wladzę centralistyczną Ųedinaja silnaja Rossijskaja impierija)38. Prace organizacyjne zmierzające do integracji kol stronnictwa bialych na kresach p61nocno-wschodnich trwaly do grudnia. W grudniu 1862 roku w Wilnie zebrali się delegaci k61 bialych z szešciu gubemi litewsko-bialoruskich. Na zježdzie stronnictwa bialych wybrano naczelne wladze. Do Komitetu stronnictwa bialych wybrano Franciszka Dalewskiego, Napoleona Jelenskiego, Hieronima Kieniewicza, Ignacego topacinskiego, Aleksandra Oskierko i Wiktora Starzynskiego. Jakub Gieysztor zostal prezesem Komitetu. Wszyscy wybrani czlonkowie Komitetu pochodzili z rodzin ziemianskich. Dwoch czlonkow pracowalo poza rolnictwem. Aleksander Oskierko i inžynier Hieronim Kieniewicz zatrudnieni byli w filii Wilenskiego Zarządu Glownego Petersbursko-Warszawskiej Drogi Želaznej39.

37 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 35; Pamiętniki Jakoba Gieysztora, t. I, ss. 78— 86, 90— 93; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 29— 30; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 32. 38 S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 86— 87. 39 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 414— 415; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 160— 161; S. Chankowski, Spoleczeristwo, ss. 353— 354; S. Laniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 15; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 37; idem, Ziemie bialoruskie, ss. 44—45; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 34— 35.

49

ROZDZIAL IV

Litwa i Bialorus w pierwszych miesiącach 1863 roku Pobor rekrutą Pobor rekrutą na Litwie i Grodzienszczyžnie od 1855 roku zawsze odbywal się w atmosferze sprzeciwu mieszkaiic6w wsi. Fala oporu chlopskiego zmalala w latach 1860—1862. Jesienią 1862 roku z polecenia cara Aleksandra II i jego rządu wprowadzono nabor rekrutow z Kraju Polnocno-Zachodniego. Podziemie konspiracyjne przygotowywalo się w tym czasie do powstania. Narastanie nastrojow antyrosyjskich nie sprzyjalo przeprowadzeniu poboru. Nawet general-gubemator wilenski Wlodzimierz Nazimow prosil wladze centralne Petesburga 0 odroczenie poboru. Ostrzeženia general-gubematora wysylane do Petersburga nie skutkowaly. Na rozkaz stolicy Wlodzimierz Nazimow szybko ustalil komisje poborowe i konwoj wojskowy do doprowadzenia rekrutow na miejsce zbiorki. W listopadzie rozpocząl się pobor mlodziežy do wojska1. Parę tygodni po rozpoczęciu poboru chlopi Kowienszczyzny zorganizowali oddzialy samoobrony. Uzbrojeni byli w strzelby mysliwskie, kosy, widly i kije dębowe. Oddzialy samoobrony liczyly od 15 do 40 osob, nieraz byly liczniejsze. Podobne oddzialy powstaty na Wileriszczyžnie i Grodzienszczyžnie. W gubemiach bialoruskich oddzialy samoobrony nie powstaly. W listopadzie i grudniu 1862 roku chlopi litewscy zorganizowali w wymienionych trzech gubemiach ponad 50 udanych napadow, ktorych efektem bylo rozproszenie konwojow wojskowych 1 wyzwolonie okolo 700 rekrut6w. Uratowanych poborowych przeprowadzono do miejscowosci nie objętych poborem, kwaterowano przewaznie w stodolach, osadach lešnych lub ziemiankach. Pomimo oporu chlopow litewskich i bialoruskich, pob6r do wojska trwal, wojskowym konwoj om pomagala policja i žandarmeria12. W styczniu opor chiopski objąl rowniež tereny Witebszczyzny, Minszczyzny i Mohylewszczyzny. Nadal największy op6r stawiali chlopi na Kowienszczyznie, Wilenszczyžnie i Grodzienszczyžnie. Walki jesienne rozgrywaly się na trasach przemarszu rekrutow w okolicach lešnych, natomiast w styczniu i w lutym 1863 roku prawie we wszystkich gminach wymienionych gubemi do walk dochodzilo na miejscu werbunku, we wsi lub w gminie. Potyczki chlopdw z wojskiem i policją byly codziennym zjawiskiem, každego dnia w innej gminie i w innej wsi. Nie zawsze chlopi zwycięžali, nieraz pobici i aresztowani nie mogli zapobiec poborowi. Rozpaczliwe meldunki o codziennych walkach otrzymywal general-gubemator Wlodzimierz Nazimow z rožnych zakątkčw podleglego jego administracji Kraju 1 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 102— 103; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 45; idem, Ziemie biatoruskie, s. 20. 2 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 102— 103; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 45.

50

Pölnocno-Zachodniego. Nieraz policja i zandarmeria braly to za pocz^tek walk powstanczych. Walkami przerazona byla szlachta, ktöra gdzie mogla pomagala komisji poborowej i wojsku w rekratacji poborowych. Jednak wysilek szlachty byl znikomy, opör zbrojny trwal nadal3. Alarmistyczne listy, systematycznie wysylane przez generat-gubematora Wlodzimierza Nazimowa i szefa zandarmerii wilenskiej pulkownika Losiewa, Peters­ burg nadal uwazal za przesad?. Wielu historyköw i pami?tnikarzy twierdzi, ze pobör rekrucki na Litwie i Bialorusi byl przedwczesny. Lekcewazenie przez rz^d rosyjski alarmöw wlasnej administracji terenowej przyspieszylo powstanie zbrojne, poniewaz zywiolowy pobör rekruta zapoczatkowal organizacj? pierwszych partii powstanczych na Litwie4.

Konspiracja narodowa zimą i na przedwiosniu 1863 roku W grudniu 1862 i styczniu 1863 roku spör polsko-litewski trwal nadal. Nestor du Laurans jako pelnomocnik KCN systematycznie ingerowal w sprawy organizacyjne i programowe Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu. Szef rządu litewsko-bialoruskiego byl stanowczy. W niczym nie ustępowal, ježeli to naruszalo pelną autonomi? konspiracji wilefiskiej. Ciągle przypominanie przez Nestora du Lauransa o podporządkowaniu warszawskiej centrali konspiracyjnej, doprowadzilo do ostrego spięcia między nim a Kalinowskim, który wystąpil o odwolanie warszawskiego pelnomocnika5. Odwolanie komisarza pelnomocnego KCN poparli wszyscy czlonkowie Prowin­ cjonalnego Litewskiego Komitetu. Najbardziej wspieral Konstantego Kalinowskiego Edmund Weryho. Postanowiono odwolac Nestora du Lauransa z naczelnych wladz konspiracji litewsko-bialoruskiej. W tej sprawie Konstanty Kalinowski formalnie wystąpil do KCN. Odpowiedž wladz warszawskich byla szybka. Wystano do Wilna Jana Bohdanowicza i Oskara Awejd? w celu zbadania konfliktu na miejscu6. Po przyježdzie pelnomocników KCN z Warszawy do Wilna rozpoczęly si? rozmowy. Z postulatami Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu wystąpil Ed­ mund Weryho. Žądania przedstawil nast?pujące: opracowanie deklaracji dotyczącej wspólpracy obu komitetów, równouprawnienie obu komitetów przy uznaniu pierwszenstwa centralnego na zasadzie równorz?dnego partnera, równouprawnienie agentów i komisarzy komitetu warszawskiego i komitetu wilenskiego, wyznaczenie ostatecznego terminu powstania przy zezwoleniu obu stron, nie wysylanie z War­ szawy do Wilna specjalnego pelnomocnika, poza statym pelnomocnikiem wilen3 A. F. Smirnov, Vosstanie ¡863, ss. 102— 103; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 20. 4 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 102— 103; S. Laniec, Ziemie bialoruskie, s. 20; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 45. 5 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 414— 415; S. Chankowski, Spoleczenstwo, ss. 354— 355; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 16— 17; idem, Bialorui w drugiej potowie XIX stulecia, s. 34; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 20; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 39; Pokazanija i zapiski o p o l’skom vosstanii 1863 goda Oskara Avejde, red. S. Kenevic, I. Miller, Moskva 1961, ss. 487— 488. 6 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 414— 415; S. Chankowski, Spoleczenstwo, ss. 354— 355; Pokazanija i zapiski, ss. 487— 488; Pamiqtniki Jakoba Gieysztora, 1.1, ss. 342— 350; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX wieku, s. 34; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 20; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 39.

51

skim, wydalenie z Wilna Nestora du Lauransa oraz przekazanie organizacji bialostockej pod zarząd Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu7. Początkovvo delegaci warszawscy nie zgodzili się na žądania strony wilenskiej. Po wielogodzinnej dyskusji nastąpily częšciowe ustalenia, zwlaszcza po ustępstwach strony wilenskiej. W drugim dniu rozmow obie strony poszly na kompromis. Edmundą Weryho przekonali Oskar Awejde i Jan Bohdanowicz. Opracowano wsp61ną deklarację wspölpracy Komitetu Centrainego Narodowego i Prowincjonal­ nego Litewskiego Komitetu. Podstawowe punkty deklaracji byly następujące: przewodnictwo komitetu centralnego, pelnomocnik nadzwyczajny z Warszawy posiada więcej uprawnien od pelnomocnika wileiiskiego w Warszawie, pelną autonomia wladzy dla Komitetu Litewskiego, poza decyzjami nadzwyczajnymi, nieprzysylanie agentöw na Litwę. Na miejsce Nestora du Lauransa wyznaczono Juliana Wereszczynskiego. Bialystok przechodzit pod litewsko-bialoruską adminis­ tra te powstanczą8. Po podpisaniu deklaracji porozumienia Prowincjonalny Litewski Komitet zaakceptowal nie wszystkie punkty, między innymi nie zgodzil się na komisarza Juliana Wereszczynskiego. Do dalszych rozmöw wyslal w grudniu 1862 roku Boleslawa Dluskiego. Pobyt Dluskiego w Warszawie przedhižyl się do trzeciej dekady stycznia 1863 roku. Dluski okazal się nieustępliwym i twardym rozmowcą. Oskar Awejde nazwal go „zacietrzewionym Litwinem”, ktorego nadmiema podejrzliwosc spowodowala, že do wybuchu powstania nie podpisano deklaracji porozumienia między Komitetem Centralnym Narodowym a Prowincjonalnym Litewskim Komitetem. Deklaracja uzgodnien zostaia na papierze, porozumiano się jedynie w sprawie uznania autonomii Komitetu i wspolnej walki zbrojnej z zaborcą. Jednak ustalenie terminu rozpoczęcia walk zbrojnych odložono do następnych uzgodnien9. Komitet Centralny Narodowy nie byl zadowolony z opieszalego powolywania komitetow stronnictwa czerwonych. Wedlug raportow konspiracji litewskiej komitety wojewodzkie powolano do konca 1862 roku tylko w guberni grodzienskiej, kowienskiej i wilenskiej, częšciowo zorganizowano sieč konspiracji narodowej w guberni minskiej. Liczbę zaprzysięžonych konspiratorow szacowano na 3 tys. os6b. Kasa powstancza swiecila pustkami. Analiza stanu rzeczywistego byla częšciowo zbližona do prawdy. Zdaniem Warszawy najlepiej przygotowana byla organizacja grodzienska. Wedlug obecnego stanu badari naležy dodač, že dobrze przygotowana byla rowniez organizacja kowieriska10. 7 Pokazanija i zapiski, s. 488. 8 Ibidem, ss. 488— 489; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 414— 416; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 39. 9 Pokazanija i zapiski, s. 489; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 489; S. Laniec, Biatorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 34; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 39. 10 Pokazanija i zapiski, s. 488; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 488— 489; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 16; idem, Ziemie bialoruskie, s. 43; idem, Biatorus w drngiej polowie XIX stulecia, s. 34; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 39; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 20; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz w latach manifestacji, konspiracji i powstania (1861—1863), Olsztyn 2001, ss. 9— 10. Dowodem sprawnoici konspiracji na Kowienszczyinie byla dzialalnošč lekarza Boleslawa Dluskiego-Jablonowskiego w Kownie i w okolicach, a takže księdza Antoniego Mackiewicza i księdza Wincentego Szlagiera. Wyzej wymienieni wraz z innymi organizowali komitety ruchu stronnictwa czerwonych na Žmudzi, w legendamej Laudzie, w Kownie oraz _ w miastach powiatowych i miasteczkach.

52

Przywödcy KCN zarzucali organizacji litewsko-bialoruskiej brak fmansöw. Konspiracyjny komitet litewsko-bialoruski nie miat možnych chlebodawcöw. Ziemianstwo kresowe, od liberalöw po konserwatystöw, nie wspieralo konspiratoröw z komitetu ruchu, ktorzy nie tylko stawiali na walkę z Rosją, lecz jako obroncy mas ludowych wsi, straszyli szlachtę rewolucją chlopską i powtörzeniem rabacji galicyjskiej. Zdecydowaną vviększošč przywödcöw konspiracji komitetu stronnictwa czerwonych stanowili synowie i wnuki zamožnego i šredniozamožnego ziemiaristwa. Stąd pieniędzy nie dawano niepokomym i buntowniczym dzieciom. Organizacja wilenska dysponowala skromnymi šrodkami zebranymi ze sktadek cztonkowskich. Wilnianom zabraklo pomyslu rozpisania požyczki narodowej, jak to zrobili Warszawiacy11. Byly ponadto drobne sumy, ktore przynosila miodziež szlachecka i rzemiešlnicza, inžynierowie i urzędnicy kolejowi, kupcy polscy i zydowscy oraz skladki na konspirację z nielicznych dworkow szlacheckich. Dzięki drobnym sumom kupowano częšč broni od przemytniköw z pogranicza prusko-litewskiego, zwlaszcza ze strony pruskiej Malej Litwy. Bron bialą i palną gromadzily terenowe organizacje komitetow stronnictwa czerwonych, ktore w styczniu (1863) przeksztalcity się w organizacje wojewodzkie, powiatowe, okręgowe, gminne (gromadzkie) i parafialne. Wojewödztwo bylo specyficzną jednostką terytorialną, dzielilo powiat na 2—5 okręgow. O bron dbaly organizacje terytorialne, w tym kierownicy jednostek terytorialnych — komisarze cywilni i wojskowi. Jak juž wspomniano, komisarze byli wojewödzcy, powiatowi, okręgowi, gminni i parafialni (dziesiętnicy). Bron przemycali i przewozili tež oficerowie armii rosyjskiej, ktorzy zdezerterowali z wojska i zglaszali się jako ochotnicy do przyszlej partyzantki powstanczej. Przewozili ją röwniez studenci z uczelni wyžszych Petersburga, Dorpatu i Moskwy. Podobnie zdobywano i gromadzono amunicję1112. Pomimo wielorakich žrodel gromadzenia broni i amunicji, byly one niewystarczające wobec dužych potrzeb uzbrojenia partii powstanczych do przyszlej walki. W trzeciej dekadzie stycznia 1863 roku Prowincjonalny Litewski Komitet nie byt przygotowany do rozpoczęcia masowego powstania. Brakowalo takže kadry dowödczej i przeszkolenia ochotniköw z partii powstanczych. Wybuch powstania w nocy z 22 na 23 stycznia zaskoczyl kierownictwo Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu13. Do stycznia 1863 roku pierwszy sklad Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu ulegl rozproszeniu. We wrzesniu, jak wiemy, przeniesiono sluzbowo do Moskwy z Wilna Ludwika Zwierzdowskiego. Do Swiąt Božego Narodzenia opušcilo Wilno z rožnych przyczyn następnych trzech czlonköw Komitetu — Achilles Bonoldi, Boleslaw Dluski i Edmund Weryho. W pierwszych tygodniach nowego roku 11 Pokazanija i zapiski, s. 488; B. Gòra, Uzbrojenie oddzialów powstanczych w latach 1863—1864, w: Powstanie styczniowe. Aspekty militarne i polityczne, Warszawa 1995, ss. 43—44; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 414— 415; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Utwie, s. 40. 12 B. Gòra, op. cit., ss. 43— 44; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 414— 415; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 40. 13 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 414— 415; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 120; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, ss. 15— 16; idem, Bialorus tv drugiej polowie XIX stulecia, s. 37; idem, Litwa tv powstaniu styczniowym, s. 19; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 40; idem, Dowódcy i hohaterowie powstania styczniowego na ‘¿ mudzi, Torun 2002, ss. 49—50.

53

w pracach i posiedzeniach Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu uczestniczyli tylko Konstanty Kalinowski, Zygmunt Czechowicz i Jan Koziell-Poklewski14. Pierwszą wiadomosc o rozpoczęciu powstania w Krölestwie Polskim i na Bialostocczyžnie przekazal wczesnym rankiem 23 stycznia 1863 roku Nestor du Laurans. Du Lauransa powiadomil o tym telegrafistą wilenskiego dworca kolejowego. W następnych dniach podobną wiadomošč przywiözl do Wilna Jözef Piotrowski, komisarz wojewödztwa augustowskiego. Na polecenie wladz warszawskiej konspiracji wręczyt on Konstantemu Kalinowskiemu „Manifest” i dekrety Komitetu Centrainego jako Rządu Narodowego15. W okresie paromiesięcznych prob porozumienia między KCN a Prowincjonalnym Litewskim Komitetem nie wszystkie sprawy zostaly uregulowane. Stąd w sprawie realizacji „Manifestu” i dekretöw Rządu Narodowego odbylo się kilka posiedzen rządu litewsko-bialoruskiego dotyczących upowszechnienia wymienionych dokumentöw. Na wzör Warszawy przemianowano Prowincjonalny Litewski Komitet w Prowincjonalny Rząd Tymczasowy na Litwie, ktöry 1 lutego oglosil uwlaszczenie chlopöw oraz zniesienie panszczyzny i poddanstwa w granicach bylego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a takže wezwat mieszkancow Litwy historycznej do walki z rządem rosyjskim i samowladztwem16. Zgodnie z poprzednio zawartą umową między Warszawą a Wilnem Prowinc­ jonalny Rząd Tymczasowy na Litwie mial prawo dopisač žądanie radykalnej reformy agramej na Litwie i Bialorusi, czego nie byto w dekretach Rządu Narodowego przyslanych z Warszawy. Oryginalny zapis obowiązywal w Krölest­ wie Polskim, gdzie reformę rolną realizowano na zasadach umiarkowanych. Litwini žądali radykalnej reformy agramej i tego dokonali w korektach. Powstanczy rząd litewski przekazywal chlopom po 3 morgi ziemi bezplatnie, natomiast splatę ziemianina mial pokryč rząd powstanczy. Dodajmy, že dowödcy partii powstanczych i większych oddziaiöw partyzanckich, niezaležnie od swoich orientacji politycznych, bezwzględnie egzekwowali realizację nadania ziemi chlopstwu. Zupelnie inaczej bylo w Krölestwie Polskim, gdzie nawet umiarkowana reforma agrama byla realizowana jedynie przez dowödcöw stronnictwa czerwonych17. Po korektach Prowincjonalny Rząd Tymczasowy na Litwie wydal instrukcję, ktöra wzywala mieszkancow Litwy i Bialorusi do bezwzględnej walki z policją 14 Pokazanija i zapiski, ss. 488— 489; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 414; Revoljucionnyj pod'em v Litve i Belorussii 1861— 1862 gg., red. V. A. D’jakov i dr., Moskva 1964, s. 174; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 120; S. taniec, Biatorus w drugiej potowie XIX stulecia, s. 37; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 40; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 20. 15 Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rzqdu Narodowego 1862—1864, pod red. E. Halicza, S. Kieniewicza, I. Millera, Wroclaw 1968, ss. 16, 40—55; F. Ramotowska, Rzqd Narodowy Polski w latach 1863— 1864 (sktad, organizacja, kancelaria), Warszawa—L6di 1978, s. 30; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 415; S. taniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 16; idem, Biatorus w drugiej potowie XIX stulecia, s. 37; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 40. 16 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 414— 415; H. K isjaM , Sejbity vecnago, Minsk 1963, ss. 91— 93; S. taniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 16; idem, Biatorus w drugiej potowie XIX stulecia, s. 37; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 40; idem, Ziemie bialoruskie, s. 38. 17 D. Fajnhauz, Niektdre zagadnienia powstania, ss. 834— 836; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 120— 121; S. taniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 15; idem, Ziemie bialoruskie, s. 47; idem, Biatorus w drugiej potowie XIX stulecia, s. 37; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 20—21; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 39—41.

54

rosyjską i carską žandarmerią. Instrukcja nie oszczędzala szlachty, ktora będzie wspölpracowac z rządem rosyjskim, wojskiem i policją lub odmöwi nadania chlopom ziemi i wolnosci. Na mocy instrukcji zabijano policjantöw i zandarmöw, ktorzy zwalczali ruch niepodleglosciowy. Częstym wyrokiem bylo skazanie na powieszenie, przewaznie szpiegöw, zwyklych donosicieli, lub zandarmow i policjantöw znanych z okrucienstwa. Wyroki wykonywala nie tylko žandarmeria powstancza, lecz takže dowödcy partii powstanczych lub wyznaczeni przez dowödcöw szeregowi. Surowa instrukcja powstancza na Litwie historycznej byla rygorystycznie przestrzegana. Pod tym względem Litwini, Bialorusini i Polacy byli bezwzględni. Największy rygor panowal na Žmudzi, gdzie nawet konserwatywna szlachta polska bez szemrania realizowala dekrety Rządu Narodowego. Tu odmowy ziemian w wymienionej sprawie byly rzadkie. Ponadto Žmudž slynęla z patriotycznej postawy jej mieszkancöw, zaröwno walczących jak i wspierających powstanie18. W początkach lutego Prowincjonalny Rząd Tymczasowy na Litwie przyjąt plan Tymczasowego Rządu w Warszawie w sprawie nowego podzialu terytorialno-administracyjnego Litwy historycznej. Przedtem byly tylko projekty. Plan po­ dzialu administracyjnego z Warszawy röznil się od wspomnianego planu Wilna. Teren Litwy etnicznej podzielony na dwa wojewodztwa (wilenskie i kowienskie) w zasadzie pokrywal się z podzialem terytorialnym na gubemie. Natomiast cztery gubemie i wojewodztwa na Bialorusi podzielono na szešč wojewodztw (grodzienskie, nowogrödzkie, minskie, poleskie, mohylewskie i witebskie). W praktyce z powodu wojny partyzanckiej, takiego podzialu nie zrealizowano. Jednak raporty z przebiegu bitew i potyczek rząd powstanczy na Litwie i w Krölestwie notowal wedlug nowych wojewodztw, dlatego tež przebieg opisujemy wedlug nowego formalnego podzialu19. W pierwszej dekadzie lutego po wybuchu walk zbrojnych w Krölestwie Polskim uaktywnilo swoją dzialalnošč stronnictwo bialych, ktöre ponadto wnikliwie przypatrywalo się poczynaniom kierownictwa Prowincjonalnego Rządu Tymczasowego. 26 stycznia (7 lutego) obradowal w Wilnie gubemialny sejmik szlachecki, w ktörym ujawnili się przywödcy stronnictwa bialych i zwykli cztonkowie oraz sympatycy. Przywödcy stronnictwa wykorzystali sejmik szlachecki do wybrania nowego kierownictwa. Po wyborach w sklad komitetu stronnictwa bialych weszli: Aleksander Gieysztor, Antoni Jelenski, Franciszek Dalewski, Hieronim Kieniewicz, Aleksander Oskierko. W nowym komitecie zabraklo Napoleona Jelenskiego i Wiktora Starzynskiego. Dalėj przewodniczyl komitetowi stronnictwa bialych Jakub Gieysztor. Wybrane w Wilnie kierownictwo zmienilo swöj stosunek do powstania zbrojnego. Uwazalo, že w sytuacji zagroženia bytu narodu obowiązkiem wszystkich stanöw jest wsparcie powstania20. 18 D. Fajnhauz, Niektöre zagadmenia powstania, s. 835; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 120— 121; S. taniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 40—41; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 40— 41. 19 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 296—297, 488— 489; S. Chankowski, Spoleczenstwo, ss. 354— 355; S. taniec, Partyzanci kresöw polnocno-wschodnich, s. 16. 20 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 414— 415; S. taniec, Partyzanci kresöw polnocno-wschoclnich, s. 16; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 37; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 42— 43; idem, Ziemie bialoruskie, ss. 4 4 —45; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 161— 162.

55

Oba stronnictwa zastanawialy się nad terminem wybuchu powstania na Litwie i Bialorusi. Z powodu powaznych niedoborow w zaopatrzeniu w bron i amunicję, biali chcieli rozpocząč powstanie na przelomie kwietnia i maja. Czerwoni dąžyli do przyspieszenia okresu przygotowawczego i rozpoczęcie walk zbrojnych przewidywali na koniec lutego lub początek marca. Nieliczni byli zdania, že najszybciej będzie to možliwe pod koniec kwietnia. Wymienione przymiarki byly tematem dyskusji i ustaleri w lutym i marcu21. Z powodu braku uzbrojenia, na początku lutego nie rozpoczęto masowego zaciągu do partii powstariczych. Jedynie lokalni komisarze wojskowi, z gminnymi i parafialnymi dziesiętnikami opracowywali plan werbunku, nazywany obecnie planem mobilizacyjnym. Dalėj brakowalo kadry dowodczej, pomimo stopniowego naplywu oficerow, dezerterow z armii rosyjskiej oraz podchorąžych i chorąžych przeszkolonych w polnocnych Wloszech w Cuneo. W celu pozyskania wyžszych i dobrze przeszkolonych dowddcow, komisarz nadzwyczajny Prowincjonalnego Rządu Tymczasowego na Litwie Konstanty Kalinowski wyslal Jana Kozielt-Poklewskiego do Petersburga i Moskwy. Mial on namowic Zygmunta Sierakowskiego i Ludwika Zwierzdowskiego do powrotu na Litwę i Bialorus w celu objęcia dowodztwa nad zjednoczonymi formacjami powstanczymi22. W czasie wizyty w Petersburgu Koziell-Poklewski prosil o radę w sprawie wlączenia się bialych do powstania. Ze strony Zygmunta Sierakowskiego musiala to byč odpowiedž pozytywna, poniewaž Konstanty Kalinowski po tej rozmowie wyrazil zgodę na wsp61pracę z Gieysztorem i stronnictwem bialych23. W sprawy porozumienia stronnictwa bialych i czerwonych zaangazowal się Nestor du Laurans. Po rozmowie z Jakubem Gieysztorem, stwierdzil on, že przywodcy bialych pojdą na wszelki kompromis z Rządem Narodowym w Warszawie. Jakub Gieysztor wyslal do Warszawy na rozmowę ze Stefanem Bobrowskim swego przedstawiciela Waclawa Przybylskiego. Do Warszawy przyjechal tež Nestor du Laurans. Pelnomocnik Rządu Narodowego (niedawno Tymczasowego Rządu Narodowego) przyjąl obu delegatow z Wilna. Przekonali oni Stefana Bobrowskiego, by naklonil Konstantego Kalinowskiego do porozumienia. Warunkiem porozumienia bylo žądanie Gieysztora powolania przez bialych nowego rządu powstanczego w Wilnie. Po ostatecznej zgodzie Stefana Bobrowskiego, Konstanty Kalinowski ustąpil. 11 marca Prowincjonalny Rząd Tymczasowy na Litwie podal się do dymisji, na jego miejsce powolano Wydzial Zarządzający Prowincjami Litwy. Pelnomocnikiem nadzwyczajnym rządu bialych na Litwie zostal Jakub Gieysztor. Do Wydzialu Zarządzającego Prowincjami Litwy weszli: Franciszek Dalewski, Aleksander Oskierko, Antoni Jelenski, Ignacy Lopacinski. Do rządu wilenskiego wlączono Nestora du Lauransa jako emisariusza Rządu Narodowego. Dotychczasowy komisarz nadzwyczajny Konstanty Kalinowski zostal emisariu21 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 416— 417; S. taniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 43. 22 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 414; idem, Sierakowski Zygmunt, s. 319; S. taniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 23— 24, 50—58, 61—67; idem, ss. 41— 42; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX wieku, s. 37; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 42. 23 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 415— 417; idem, Sierakowski Zygmunt, s. 319; S. taniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 50—58, 61— 67; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 42.

56

szem nowego rządu na województwo grodzienskie. Równiez czlonek bylego rządu czerwonych, Zygmunt Czechowicz, objąl funkcję drugiego sekretarza (kierownika) kancelarii rządu biatych w Wilnie24. W czasie, kiedy stronnictwo biatych na Litwie historycznej przystąpilo do powstania, biali w Królestwie Polskim dalėj byli przeciwni powstaniu. Liberalne stronnictwo biatych na kresach pólnocno-wschodnich wywodzilo się ze szlachty, której orientacja liberalna nosita znamiona konserwatyzmu polskiej szlachty kresowej. Natomiast stronnictwo biatych w Królestwie Polskim byto liberalne w petnym tego stowa znaczeniu. W jego sktad wchodzita inteligencja polska i zydowska, mieszczanstwo polskie, ¿ydowskie, niemieckie i ziemianstwo polskie. Warszawski liberalizm mato się rožnit od liberalizmu zachodnioeuropejskiego w sferze gospodarczej, politycznej i kulturalnej. Byt to liberalizm demokratyczny, tolerancyjny wobec innych wyznan i narodowosci. Jednak, jak každy liberalizm, oparty na ekonomii klasycznej i filozofii pozytywizmu, byt przeciwnikiem przemocy rewolucyjnej i narodowowyzwolenczej. Dodajmy, že w kierownictwie Rządu Narodowego w Warszawie mieli przewagę umiarkowani czerwoni. Dotychczasowe kierownictwo rządu litewskiego czerwonych miato przewagę radykalnych rewolucyjnych demokratów, gotowyeh w sytuacji nadzwyczajnej do przewrotu spolecznego — rewolucji. Stąd radykalizm stronnietwa czerwonych na Litwie i Bialorusi przerazit liberalnych ziemian, którzy w celu niedopuszezenia na Litwie, zwtaszcza na Žmudzi, do wydarzen podobnych, jak podezas rabacji galicyjskiej woleli przytączyč się do powstania i przewodzic rządowi powstanezemu. Nowe kierownictwo biatych Wydziatu Zarządzającego Prowincjami Litwy postusznie wykonywato wszystkie inicjatywy Rządu Narodowego w Warszawie, którego trzon kierowniczy stanowili umiarkowani czerwoni. W pierwszej odezwie ziemianskiego rządu litewskiego przemilczano temat autonomii Litwy oraz prawo do nauezania w języku narodowym (litewskim i bialoruskim). Warszawa otrzymala obietnicę, že kresowiacy rozpoczną walkę zbrojną 15 (27) marca 1863 roku, w 32. rocznicę wybuchu powstania listopadowego na Litwie. Tej obietnicy nie dotrzymali, bo brakowato uzbrojenia, a rekrutacja przebiegala opieszale, zwtaszcza w województwach bialoruskich. Obiecali równiez podziat Litwy historycznej na 8 województw, czego takže nie dotrzymali, poniewaz w warunkach wojny partyzanckiej, opanowanie terenu byto fizycznie niemozliwe25. Przed rozwiązaniem Prowincjonalny Rząd Tymczasowy na Litwie zorganizowat powstanczą administraeję cywilną i wojskową na szezeblu wojewódzkim, powiatowym, okręgowym, gminnym i parafialnym. Byli to czlonkowie lub sympatycy stronnietwa czerwonych. Nowy Wydziat Zarządzający Prowincjami Litwy rozpocząl od zmiany administracji terenowej, która miata juž doswiadezenie w pracy w terenie od czasu powotania w lipcu 1862 roku Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu. Spowodowalo to chaos i spadek kompetencji nowego sktadu 24 Pamiętniki Jakóba Gieysztora, t. I, ss. 228— 233; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 488— 489; D. Fajnhauz, Niektóre zagadnienia powstania, ss. 845— 846; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 44. 25 Pamiętniki Jakóba Gieysztora, t I, ss. 264— 266; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 489— 491; S. Laniec, Ziemie biaioruskie, ss. 40—41; idem, BiatoruS w drugiej polowie XIX stulecia, s. 38; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 44.

57

administracji terenowej. Na wysokie stanowiska wojewödzkie i šrednie powiatowe wytypowano ludzi przewaznie starszych pochodzenia ziemianskiego, ktörzy nie mieli pojęcia o pracy administracyjnej. Do tego na widok wojsk rosyjskich i kozaköw zostawiali urzędy wojewödzkie i powiatowe, nie mowiąc juž o urzędach okręgowych, i uciekali do dalekich krewnych mieszkających w zapadlych osadach otoczonych bagnami lub lašami. Naczelne kierownictwo stronnictwa bialych zdawalo sobie sprawę z popelnionego blędu, nie krylo, že dokonano zbyt pospiesznego wyboru. Na szczęšcie, nie bylo tak dužych zmian w wojskowej kadrze dowödczej, co uratowalo ruch powstanczy od rychlego upadku26. Za czasöw ziemianskiego kierownictwa Wydziatu Zarządzającego Prowincjami Litwy udato się pozyskač sporą liczbę arystokracji i bogatego ziemianstwa dla sprawy narodowej. Dzięki wsparciu ziemianstwa uzyskano sporo srodköw pienięžnych na zakup broni painėj, bialej i amunicji. W Prusach Wschodnich, zwlaszcza na Malej Litwie, kupiono setki namiotöw wojskowych, umundurowanie dla kilku tysięcy powstaöcöw i bardzo drogi ekwipunek dla kawalerii powstanczej. Do tego ziemianie dobrowolnie przekazali kawalerii powstanczej okolo 600 koni bojowych i koni zaprzęgowych do powozöw powstanczych (taboru). Wiele dworöw i dworkow przeksztalcono w szpitale dla rannych powstancow27.

Pierwsze walki zbrojne w lutym i w marcu Po wybuchu powstania styczniowego w Kr61estwie Polskim general-gubemator i jego služby bacznie šledzili nastroje mieszkancow guberni litewsko-bialoruskich. Szczegolnej obserwacji poddano większe miasta, jak Kowno, Wilno i Grodno oraz gubernie wileriską, kowienską i grodzienską. Inne gubernie na terenie Biatorusi nie byly tak zorganizowane w konspiracji narodowej. Dodajmy znane nam fakty, že na Litwie dominowala ludnošč katolicka (Litwini i Polacy), ponadto dūžy odsetek ludnošci katolickiej (Polacy i częšč Bialorusinow) mieszkal w gubemi grodzienskiej, zwlaszcza w zachodnich jej powiatach. Od czasow pierwszych manifestacji patriotyczno-religijnych mieszkancow trzech gubemi zachodnich nie ustawala praca rosyjskiej žandamierii w celu wykrycia konspiracji narodowej i jej likwidacji28. W raportach general-gubematora Wlodzimierza Nazimowa i szefa služb specjalnych (žandarmerii) pulkownika sztabowego Losiewa z Wilna zawarta jest przesadna informacja na temat stanu organizacyjnego i liczebnego konspiracji narodowej. Do tego dochodzi niepewnosc co do lojalnošci oficerow rosyjskich oczytanych w literaturze antycarskiej Aleksandra Hercena. General i jego szef žandarmow prosili o dodatkowe posilki, między innymi o wyslanie dwoch puikow 26 Pami&niki Jakoba Gieysztora, t. I, ss. 264— 266, 272—283 i n.; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 489— 491; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 44. 27 D. Fajnhauz, Niektore zagadnienia powstania, ss. 845— 849; A. Kisjaleu, op. cit., ss. 87— 94; Revoljucionnyj p o d ’em, ss. 174— 187; S. Laniec, Partyzanci kresow potnocno-wschodnich, s. 16; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 37— 38; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 44— 45; idem Utwa w powstaniu styczniowym, ss. 31— 32; A. F. Smirnov, Vosstanie ¡863, ss. 161— 163; Pami&niki Jakoba Gieysztora, t. I, ss. 342— 350. 28 Vosstanie v Litve i Belarussii 1863 gg. Dokumenty i materialy, pod redakciej S. KeneviCa, V. Koroljuka, I. Millera, Moskva 1965, ss. 104— 105; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 45—46.

58

grenadieröw. Raporty donoszą o wzmožonym przyježdzie do Wilna studentöw z cywilnych uczelni, a takže sluchaczy wyžszych szköl wojskowych z Petersburga, Dorpatu, Moskwy, Kijowa, Charkowa, a nawet z dalekiego Kazania. Przybylym studentom i elewom oraz uciekinierom z armii rosyjskiej mieszkaricy Wilna i miejscowi konspiratorzy zalatwiali tymczasowe noclegi w Wilnie, następnie wysylali ich do lasow powiatu wilenskiego i trockiego, a nawet na Žmudž. Žandarmeria rosyjska szacowala, že w lutym do schronisk powstanczych przeszlo z Wilna okolo tysiąca ochotnikow i miejscowej mlodziežy29. Opisywane juž odbijanie rekrutow na Wilenszczyžnie, Kowienszczyžnie i Grodzienszczyžnie zbieglo się w czasie z początkiem walk partii powstanczych. W nocy z 5 na 6 lutego nieznana mala partia powstahcza (6 osob) rozbroila konwöj rosyjski ktöry wraz rekrutami (27 osob) nocowal w karczmie, w powiecie trockim. Zaskoczeni we šnie žolnierze konwoju zostali rozbrojeni. Rekrutow wypuszczono na wolnosc30. W pierwszych dniach lutego doszlo do kilku potyczek w powiatach trockim i lidzkim wojewödztwa wilenskiego. Powstancy rozbroili konwoje, wypuscili na wolnosc rekrutow. Między 6 i 10 lutego powstancy rozpędzili ochronę mostu kolejowego w okolicach Wilna. W lasach pod Butrymaricami, Jezną i Puniami rowniez rozbrojono trzy konwoje i zwolniono rekrutöw. Kilku rekrutow odbito tež na trasie Stokliszki—Wilno31. W okolicach Nowej Wilejki wojsko rosyjskie pilnowalo mostu kolejowego w obawie przed zniszczeniem. Zebrani w pobliskim lesie powstancy postanowili zdobyc most. Niewykluczone, že w celach dywersyjnych. Zniszczenie mostu kolejowego przerwaloby komunikację kolejową między Petersburgiem a Wilnem, a takže do Warszawy. Powstrzymaloby to masowe przewozy wojsk oraz sprzętu wojskowego, broni i amunicji. Znamy jedynie fakty przygotowania atakų, jego cel jest naszym domniemaniem. W nocy z 17 na 18 lutego nieliczny oddzial powstanczy zaatakowal piechurow rosyjskich na mošcie. Atak nocą, w ciemnošciach byl udany. Brawura atakujących spowodowala panikę žolnierzy rosyjskich, ktörych częšč, pozbawiona orientacji, wycofata się z mostu. W tym czasie druga rota wojsk rosyjskich (200 osob) rozpoczęla kontratak. Swiadomi miaždžącej przewagi Rosjan powstancy wycofali się z mostu do pobliskiego lasu. Pierwsza akcja bojowa powstancow polskich miala miejsce w pobližu wsi skarbowej Rekanciszki (Rakanciszki, Rakimiszki), položonej w pobližu stacji kolejowej Petersbursko-Warszawskiej Drogi Želaznej w odleglosci okolo trzech kilometrow od Nowej Wilejki. Szybkie uprzemyslowienie miasta w latach następnych spowodowalo, že stacja kolejowa weszla do aglomeracji miejskiej. Okolice Nowej 29 Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 104— 105; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 138— 139; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 46. 30 Zurnal Voennych Dejstvij, luty 1863; S. Zielinski, Bitwy i potyczjki 1863—1864. Na podstawie materialow drukowanych i rqkopismiennych Muzeum Narodowego w Rapperswilu, s. 276; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 46—47. 31 S. Zielinski, op. cit., s. 276; „Wiadomoici z Pola Bitwy” z 6 III 1863, nr 4, w: Prasa tajna 1861—1864, pod red. S. Kieniewicza i I. Millera, 1.1, s. 460; „Czas”, 1863, nr 61 z 15 III; S. Laniec, Partyzanci zelaznych drag, s. 199. Wie£ Rekanciszki nalezala do gminy Mickuny.

59

Wilejki pototone byly w pótnocno-wschodniej częšci powiatu wileñskiego. Przez miasto plynęla rzeka Wilenka, która w Wilnie wpadata do Wilii32. Na Bialostocczyžnie, w województwie grodzieñskim, rozpoczęto walkę w nocy z 22 na 23 stycznia. Partía powstancza pod dowództwem Wladyslawa Cichorskiego (pseudonim Zameczek) przy pierwszym atakų opanowala polowę miasteczka Suraž dzięki zaskoczeniu i likwidacji obrony rosyjskiej, która powstrzymala pierwszy atak w okolicach magazynu broni i amunicji. Prawdopodobnie w magazynie bylo 300 karabinów i kilkadziesiąt tysięcy naboi i kapiszonów, a takte ponad 72 pudy (1 pud — 16 kg) prochu. W tym czasie częšč wojska rosyjskiego wycofala się z Suratu do Zabludowa. Pomimo tego, partii powstañczej Klimontowicza nie udalo się zdobyč magazynu broni i amunicji, chociat próbowano kilkakrotnie. Zdobycie polowy Surata przez kilka partii powstañczych zawdzięczano Dekertowi, naczelnikowi warsztatów kolejowych w Lapach linii petersbursko-warszawskiej. Po wycofaniu się z miasteczka, partía powstañcza pod dowództwem Wladyslawa Cichorskiego wyruszyla w kierunku Siemiatycz. Po drodze stoczyla kilka drobnych potyczek, najwięcej w okolicach Lap i Surata. Trzy dni po bitwie w Suratu Wladyslaw Cichorski obozowal w okolicach Siemiatycz. Podczas rozpoznania okolic i miasteczka zwiad powstanczy stwierdzil, te Siemiatycze mają slabą i nieliczną zalogę. Dzięki temų blyskawicznym atakiem z zaskoczenia zdobyl on miasto, w którym rosyjska zaloga nie stawiaía silnego oporu. W Siemiatyczach Cichorski czekal na przybycie nowych partii powstañczych. Siemiatycze naletaly do powiatu bielskiego województwa grodzieñskiego. Zdobycie miasteczka i częšci powiatu bielskiego powstrzymywalo przemarsz wojsk rosyjskich na glównym trakcie Warszawa—Brzešč—Miñsk—Moskwa. Mialo to wielkie znaczenie strategiczne w pierwszym okresie polskiej wojny partyzanckiej. Myšl strategiczna o koncentracji w powiecie bielskim silnych oddziatów powstañ­ czych w celu powstrzymania przemarszu wojsk rosyjskich byla traína. Na początku lutego okolice Siemiatycz staly się silnym warownym obozem zgrupowania partyzanckiego. Na przedpole Siemiatycz zblitaly się oddzialy powstañcze pod dowództwem Wladyslawa Jablonowskiego, Walentego Lewandowskiego i Romana Rogiñskiego. Dowództwo rosyjskie planowalo rozbic i zlikwidowaó liczne zgrupowanie polskich partii powstañczych33. W celu realizacji swojego planu dowództwo wojsk rosyjskich wyslalo w kierun­ ku Siemiatycz dwie kolumny wojska pod dowództwem generala Zachara Maniukina. Pierwsza kolumna liczyla 7 rot piechoty (1400 tolnierzy) i sotnię kozacką skierowaną z Ciechanowca. Dowodzil nią bezpošrednio general Maniukin. Podob32 Dzjarzaüny archiv Grodzenskaj Voblasci u Grodne (DAGVG), zespót 1, op. 34, teczka 211, k. 4. Raport urzednika rosyjskiego z Bielska (woj. grodzienskie) o zdobyciu Siematycz; S. Chankowski, Powstanie styczniowe w Augustowskiem, Warszawa 1972, ss. 85— 86; idem, Spoleczenstwo ziem póbiocno-wschodnich, s. 354; S. Gòra, Partyzantka na Podlasiu 1863—1864, Warszawa 1976, ss. 90—92; idem, Dzialalnosc powstancza Romana Rogitiskiego na Podlasiu, „Rocznik Bialostocki”, 1964, nr 6, s. 377; S. Ploski, Dzialalnosc Rogitiskiego w powstaniu styczniowym, „Przeglad Historyczno-Wojskowy”, 1938, t. 10, z. 1, s. 18; S. taniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 18; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 38— 39. 33 DAGVG, zespól 1, op. 34, teczka 204, k. 12— 14; Roman Roginski powstaniec 1863 r. Zeznania i wspomnienia, przygotowal do druku S. Kieniewicz, Warszawa 1983, s. 59; S. Chankowski, Powstanie styczniowe, s. 84— 86, 92; S. Gòra, Partyzantka na Podlasiu, ss. 93—94; U. Ignatoüski, 1863 god na Belarusi. Narys padzej, Minsk 1930, ss. 108— 109.

60

nie liczna druga kolumna piechoty pod dowództwem pulkownika Krywonosowa wyruszyla z Węgrowca. Obie kolumny liczyly razem 2400 piechurów i sotnię kozaków34. 6 lutego pierwsza kolumna wojsk rosyjskich zbližyla się do Siemiatycz. Rosjanie rozpoczęli walkę gwaltownym ostrzalem artyleryjskim pozycji powstanczych. Następnie piechota rosyjska ruszyla do atakų. Atak piechurów rosyjskich powstrzymal oddzial polskich powstanców pod dowództwem inžyniera Ignacego Mystkowskiego, pracownika technicznego Petersbursko-Warszawskiej Drogi Želaznej. Kontratak kosynierów polskich, którzy siali spustoszenie w szeregach piechurów rosyjskich, zmusil Rosjan do wycofania się z pola walki. W toku walki Rosjanie stracili kilkunastu zabitych i rannych. Powstancy zdobyli dwie armaty. W czasie walk poleglo 14 kosynierów, 13 bylo rannych. W wymienionej grupie zabitych poleglo dwóch oficerów polskich: Mikolaj Sniežynski i Adam Wolman. Prawdopodobnie atakowali czolowy oddzial kolumny rosyjskiej. Stąd nietrafna ocena sily Rosjan przez Wìadyslawa Cichorskiego i decyzja wycofania częšci oddzialu powstanczego (jazdy i taboru) do Drohiczyna. Jazdą i taborem powstanczym dowodzil maszynista Leopold Plucinski, który pracowal na kolei petersbursko-warszawskiej35. Po pierwszej bitwie na przedpole Siemiatycz dotarla partia powstancza Romana Rogihskiego, następnie oddzialy powstancze Wìadyslawa Jablonowskiego i Walentego Lewandowskiego. Polączone oddzialy liczyly 1200 powstanców. Organizator spotkania dowódców, Wìadyslaw Cichorski, zwolal naradę i w imieniu Rządu Narodowego przekazal naczelne dowództwo silami powstanczymi na Podlasiu Walentemu Lewandowskiemu. Walenty Lewandowski objąl dowództwo 7 lutego. Wìadyslaw Cichorski (Zameczek) miai walczyc dalėj w Lomžynskiem36. General Zachar Maniunkin, dysponując przewagą liczebną i zbrojną podleglych mu kolumn rosyjskich w stosunku do zgrupowania powstanców polskich, postanowil zdobyč Siemiatycze. 7 lutego, w poludnie piechota rosyjska rozpoczęla natarcie. Pierwsze uderzenie Rosjan skierowano na pozycje obronne Romana Roginskiego i Walentego Lewandowskiego. Krwawe walki toczyly się na ulicach miasteczka przez kilka godzin. Wykrwawieni i zmęczeni wielogodzinną walką powstancy opušcili miasteczko. Pierwszy wycofal się oddzial Romana Rogihs­ kiego, po nim Walenty Lewandowski. W toku bitwy duže straty poniosly obie strony. Rosjanie nie podali swoich strat. Po stronie polskiej poleglo ponad 100 powstanców, kilkuset bylo rannych, 350 powstanców wzięto do niewoli. Stanislaw Gòra odnalazl nieznane iródìa, wedlug których poleglo 200 powstanców. Poniewaz a

34 DAGVG, zespól 1, op. 34, teczka 204, k. 12— 14; Roman Roginski powstaniec 1863 roku. Zeznania i wspomnienia, przyg. do druku S. Kieniewicz, Warszawa 1983, s. 59; S. Chankowski, Powstanie styczniowe, ss. 80— 86; S. Gòra, Partyzantka na Podlasiu, ss. 93—94; S. taniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, ss. 18— 19; idem, Biatorus w drugiej potowie XIX stulecia, s. 39. 35 DAGVG, zespól 1, op. 34, teczka 204, k. 34; Raport urzędnika rosyjskiego z Bielska; S. taniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, ss. 17— 18; idem, Biatorus w drugiej potowie XIX stulecia, ss. 39—40; S. Zielinski, op. cit., s. 320; Roman Roginski, s. 59. 36 DAGVG, zespól 1, op. 34, teczka 204, k. 12— 14; S. Gòra, Partyzantka na Podlasiu, ss. 88—93; Roman Roginski, s. 60; idem, Dziatalnosc powstancza Romana Roginskiego, s. 377; U. Ignatouski, op. cit., ss. 109— 110; S. taniec, Partyzanci kresów pótnocno-wschodnich, s. 19; idem, Biatoruš vv drugiej potowie XIX stulecia, s. 40; idem, Pótnocna Suwalszczyzna w powstaniu styczniowym, Torun 2002, s. 22.

61

nie posiadamy innej informacji dotyczącej strat, naležy uznač, že liczba 200 powstancow jest wiarygodna37. Przegrana bitwa w Siemiatyczach przyczynila się do upadku pierwotnego planu opanowania powiatu bielskiego, zdobycia drogi strategicznej Warszawa—Moskwa i powstrzymania przemarszu wojsk rosyjskich z Rosji centralnej do Krolestwa Polskiego. Pod wieczor, 7 lutego, Wladyslaw Cichorski wyruszyl z częšcią oddziatu w tomžynskie, tam jeszcze przed bitwą wyslal jazdę z taborem. Walenty Lewandowski i Roman Roginski maszerowali w kierunku Puszczy Bialowieskiej. Na trasie przemarszu kupowali pozywienie w karczmach, dworach, rowniez na wsi i w zašciankach. Nocowali przewažnie na wsi i w dworkach. Często zywnosc otrzymywali bezplatnie od miejscowej ludnošci. W czasie noclegu w majątku Dolbizna (Dolubizna) odnalazt ich patrol przedniej kolumny rosyjskiej. Po przekazaniu dowodztwu rosyjskiemu informacji o noclegu powstancow w majątku szlachcica Sniežki oraz w sąsiedniej wsi doszlo do pacyfikacji. Majątek i wieš spalono pociskami artyleryjskimi, a szlachcica Sniežko rozstrzelano za udzielenie pomocy i noclegu powstancom. Wojsko dokonalo pacyfikacji w celu zastraszenia okolicznych mieszkancow i zmuszenia ich strachem do odmowy udzielania pomocy powstancom38. W okresie 8— 10 lutego oddzialy Walentego Lewandowskiego i Romana Rogihskiego polączyly się. Pod wieczor, 10 lutego, Walenty Lewandowski skręcil na poludnie i powrocil na Podlasie. Na wschod maszerowaly dalėj partie powstancze Romana Rogihskiego, Bronislawa Rylskiego i Stanislawa Songina. Z 10 na 11 lutego powstancy nocowali we wsi Krolowy Most, ktora administracyjnie naležala do powiatu pružanskiego wojewodztwa grodzienskiego. 11 lutego, w cza­ sie przeprawy grobią przez rzekę Lešna (Lšna) natarli na powstancow Rosjanie. Sily rosyjskie liczyly 2 roty piechoty (400 os6b), 2 dziala i kilkudziesięciu kozakow. Kolumną rosyjską dowodzil general Iwan hrabia Nostitz. Nacierający Rosjanie po dojšciu do rzeki nieustannie ostrzeliwali powstancow polskich na grobli. W czasie ostrzalu poleglo kilkunastu powstancow, a dwa razy więcej bylo rannych. Przed grobią powstancy zostawili oboz z zapasem žywnošci, amunicji i sztandar oddziatu. Zdziesiątkowany oddzial zložony z trzech partii powstanczych liczyl po bitwie 90 osob. Tak twierdzą historycy, natomiast Roman Roginski w zeznaniach mowil o 70 powstahcach ocalatych po przeprawie. Po bitwie oddzial powstanczy schronil się w lesie. Tu powstancy mogli wypocząč przed wyruszeniem w dalszą drogę. Postanowiono zorganizowac zwiad i ustalič lokalizację wojsk rosyjskich. Wyslano grupę zwiadowczą, ktorą dowodzil Walerian Golian. Zwiadowcy Goliana nie wrocili. Dostali się do niewoli rosyjskiej39. 37 S. Zielifiski, op. cit., s. 320; S. Gòra, Partyzantka na Podlasiu, s. 25; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 19; idem, Bialoruš w drugiejpolowie XIX stulecia, s. 41. Częšč wziçtych do niewoli powstatìców Rosjanie przewiežli do aresztu w twierdzy grodzieòskiej. Byli to oficerowie, m.in. Roman Bielawski, Edward Iwanowski, Hipolit Rokociòski, Napoléon Stapowicz, Karol Popolski, Cezary Wojciechowski, Wojciech Weipachowski. 38 S. Zielinski, op. cit., ss. 320—321; S. Gòra, Partyzantka na Podlasiu, ss. 25— 34, 97; S. Ploski, op. cit., s. 21; Roman Roginski, s. 61; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 19; idem, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, ss. 40—41. 39 S. Zielifiski, op. cit., s. 321; S. Gòra, Partyzantka na Podlasiu, s. 97; idem, Dzialalnošč powstancza Romana Roginskiego, ss. 378— 391; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, ss. 19—20; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX wieku, ss. 41— 42.

62

Os

U)

Марка 1. Trasa wyprawy Romana Roginskiego od 6— 7 lutego do 3 marca 1863 r.

Po kilkugodzinnym wypoczynku oddzial powstariczy ruszyl lašami na wschöd. Po dotarciu do Strzeleckich Bud zorganizowano krötki wypoczynek, po czym powstancy ruszyli dalėj. Wieczorem 12 stycznia weszli do Szereszewa. Z ocalalej kasy powstanczej Roman Roginski kupil partyzantom polskim kožuchy, bieliznę, buty oraz 100 kg prochu. Koszt zakupu wyniösl 240 rubli. Rankiem, po šniadaniu, oddzial wyjechal na furmankach do Pružan. Jechali do miasta przez caly dzieri i wieczor. W pobližu miasta wysiedli z furmanek. Bez walki dotarli do urzędu skarbowego. Pierwszy raz doszlo do wymiany strzalow w czasie rozbrajania stöjkowych (policjantow) w urzędzie skarbowym, raniono stražnika stöjkowego. W urzędzie skarbowym skonfiskowano 7 tys. rubli. W tym czasie powstancy Songina i Zarzyckiego zdobyli koszary inwalidow wojennych. Emerytowani žolnierze w starszym wieku stawiali slaby opor. Zaskoczeni naglym atakiem poddali się powstancom. Rozbrojonych inwalidow wypuszczono na wolnosc, zaš rannych (9) opatrzono. Prawdopodobnie w czasie krotkiego atakų na koszary poleglo trzech inwalidow. Zaopatrzeni w bron i amunicję powstancy wycofali się z Pružan w obawie przed atakiem regulamych formacji rosyjskich i ruszyli w kierunku Kobrynia40. Po przejšciu czterech wiorst nieliczne partie powstancze Bronislawa Rylskiego i Stanislawa Songina, na rozkaz dowödcow, zawrocily na zachod. Byl to zwrot do tragicznego finalu. Szybko wykryl ich rosyjski patrol kozacki generala Iwana hrabiego Nostitza. Przeciwko 38 powstancom general Nostitz wystal trzy roty piechoty i 40 kozakow pod dowödztwem Wimberga. 15 lutego 640 žolnierzy rosyjskich zaatakowaio garstkę partyzantöw. W nieröwnej walce poleglo jedenastu powstancow, a cztemastu dostalo się do niewoli. Reszta (13 powstancow) zdąžyla rozproszyč się w terenie. W potyczce polegli dowödcy: Bronislaw Rylski i Stani­ slaw Songin. Ich partie powstancze ulegly likwidacji koto Rzeczycy w powiecie pružariskim wojewodztwa grodzieriskiego41. Roman Roginski krötko obozowal z powstancami w Puszczy Bialowieskiej. Wyruszyl on, jak wspomniano, z nieliczną partią powstanczą na Kobryh. W oba­ wie, že w Kobryniu przebywają jednostki bojowe wojska rosyjskiego minąl miasto i maszerowal do lasow poleskich na Antopol. Po drodze nocowal w lesniczowkach, osadach lešnych i dworach. Przyjęcia w osadach lešnych, gdzie mieszkala ludnošč bialoruska (Poleszucy) byly powšciągliwe. Natomiast szlachta polska w lesniczöwkach i dworach przyjmowala powstancöw bardzo serdecznie. Na przyklad wlasciciel majątku w Antopolu, hrabia Ozarowski, wydal przyjęcie dla Romana Rogihskiego i jego powstancow. Na požegnanie hrabia podarowal Rogiriskiemu 40 S. Zielinski, op. cit., s. 321; Roman Roginski, ss. 61—64; S. Laniec, Partyzanci kresöw pölnocno-wschodnich, s. 20; idem, Bialoruš w drugiej potowie XIX stulecia, s. 42; DAGVG, zespöl 1, op. 34, teczka 204, k. 13— 14, Raport Hallera, dowödcy wojsk rosyjskich w Grodnie. Haller pisze, že polegl jeden inwalida, a dziesięciu bylo rannych. Zabrano ze skarbca 10 808 rubli i 85 kopiejek. 41 DAGVG, zespöl 1, op. 31, teczka 62, k. 85—94; ibidem, teczka 199, k. 6— 7; ibidem, zespöl 3, op. 1, teczka 30, k. 47, 312, 358; ibidem, zespöl 974, op. 1, teczka 7, k. 7 i 11; Gosudarstvennyj Archiv Rossijskoj Federacii v Moskve (GARFM), zespöl 109, 1 eksp., 1863, teczka 23. Materialy archiwöw rosyjskich notują 9 powstancöw wziętych do niewoli. Por.: S. Zielinski, op. cit., s. 321; S. Göra, Partyzantka na Podlasiu, s. 98; Roman Roginski, s. 64; Prasa tajna, t. II, Wroclaw 1969, s. 3; S. Laniec, Partyzanci kresöw pölnocno-wschodnich, ss. 20—21; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 42— 43.

64

wlasną turecką karabelę i konia hrabiny. Juž na trasie od Puszczy Bialowieskiej do Antopola zglaszali się ochotnicy do oddzialu povvstanczego. Podobnie bylo na drodze do Moroczna. Ochotnikami byla mlodziež starszych klas gimnazjum, mlodziež rzemiešlnicza, služba lešna i szlachta, przevvažnie zašciankowa. Do Moroczna oddzial Romana Roginskiego dotarl w liczbie 85 powstanc6w. Po kilkudniowym marszu obozowali oni w lesie, w pobližu Pinską. Wediug powstanczego podzialu administracyjnego Pinsk naležat do wojewodztwa nowogr6dzkiego. Dzięki miejscowym ochotnikom Roginski nawiązal kontakt ze službą lešną, ktora przekazala wiadomošč o przewozie pocztą pieniędzy na trasie Pinsk—Minsk. Drogę przejazdu podajemy wedlug relacji Roginskiego. Niektore žrodla wymieniają trasę Pinsk—Kobryn. W tym wypadku trasa Pinsk—Minsk jako miejsce napadu pokrywa się z zeznaniem Roginskiego w komisji šledczej, ktore ztožyl miesiąc po napadzie42. Powstancy zatrzymali furgon pocztowy 11 kilometFow od Pinską, w pobližu Kanalu Oginskiego. Z konnego furgonu zarekwirowali 4 800 rubli srebmych oraz vveksle. Pieniądze Roman Roginski zatrzymal na potrzeby oddzialu povvstanczego. Nie mial pojęcia, co zrobič z papierami wekslowymi. Wiedzial tylko, že to papiery wartošciowe i przekazal je miejscowemu ziemianinowi Skirmuntowi. Noc przed akcją bojową Roginski spędzil u Skirmuntow. Pol godziny po napadzie na furgon oddzial powstanczy Roginskiego wyruszyl na trasę, przez lasy poleskie w kierunku Lunin—Radziwi!owicze i dalėj w kierunku Borek. Osada Borki ležala, wedlug podzialu administracyjnego wladz powstanczych, w powiecie sluckim wojewodztwa novvogrodzkiego43. Akcja bojowa pod Pinskiem rozeszla się echem po spokojnym dotychczas Polesiu. General Nostitz szedl za powstancami. Jego oddzial liczyl trzy roty piechoty i sotnię kozacką, razem 700 žolnierzy. Wywiad wojskowy szybko dowiedzial się o kierunku marszu powstancow Roginskiego. Chlopi prawoslawni na Polesiu chętnie informowali o uzbrojeniu i stanie liczbowym oddzialu powstanczego. W czasie wypoczynku w chutorze Borki, w nocy z 26 na 27 lutego, trzy roty pulku rewelskiego i kozacy zaatakowali partyzantow polskich. Dzięki księžycowej pošwiacie powstancy widzieli nacierających piechurovv i przy intensyvvnym ostrzale z broni painėj odparli pierwszy atak piechoty rosyjskiej oraz flankovvy atak konny sotni kozackiej. Drugi atak piechoty doprowadzil do godzinnej walki, naprawdę heroicznej, bo liczebnie sily partyzantovv polskich byly siedmiokrotnie mniejsze. Jednak godzinna walka nielicznego oddzialu powstanczego zdziesiątkowala i rozproszyla partyzantow po lesie. Dopiero w trzecim dniu (1 marca) poszukiwan Roman Roginski odnalazl garstkę niedobitkow, z ktorymi uciekal w kierunku na Turow. Kilka razy znaležli schronienie w lešnym dworku lub osadzie. Každy nocleg konczyl się ucieczką po pierwszym šnie, po ostrzeženiu 42 Roman Roginski, ss. 64— 65; S. Zielinski, op. cit., s. 321; Prosa tajna, t. II, s. 3; S. taniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 21; idem, Bialorus w drugiej potowie XIX stulecia, s. 43. 43 LVIAV, zespól 378, PO, 1863, teczka 492, k. 27—29; S. Gòra, Dzialalnosc powstaricza Romana Roginskiego iv Wilnie, ss. 399— 401; idem, Partyzantka na Podlasiu, s. 98; Roman Roginski, ss. 64— 65; S. Zielinski, op. cit., s. 321; Prasa tajna, t. II, s. 3; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 21; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 43.

65

czujkowych o zbližaniu się piechoty, kozaköw lub uzbrojonych chtopöw ze stražy wiejskiej. Oprocz tego, w drugiej potowie lutego spadt gęsty šnieg, ktory zasypat lešne dukty i šciežki warstwą 40—50 cm. Wöwczas ucieczka stata się koszmarem. Ponadto powstancy zostawiali na sniegu šlady swej wędrowki, co ulatwito tropienie kozakom i wojsku. W koncowym etapie męczenskiej drogi uzbrojeni chlopi i kozacy wytapywali prawie wszystkich partyzantow z uciekającego i zdziesiątkowanego oddziatu. Do Turowa doszedt Roginski z adiutantem Juraszkiewiczem. Kompletnie wyczerpani poddali się stražy ztožonej z ochotniköw chtopskich i mieszczan. Romana Roginskiego straž prorosyjska osadzita w domu mieszczanskim. Tu formalnie aresztowat go kapitan Albertow i pod eskortą przewiözl do Zytkowicz44. Bitwa o Siemiatycze i wyprawa Romana Roginskiego na Polesie nie spetnity planowanego zadania. Dobrze przygotowana do walk armia rosyjska uniemozliwila opanowanie przez sity powstancze waznego strategicznie zakątka potudniowo-wschodniej częšci Biatostocczyzny, ktory stwarzal szansę skutecznej blokady drogi Moskwa—Warszawa. Wyprawa Romana Roginskiego miata wzniecic plomien powstania na Polesiu i początkowač wielki zryw powstanczy na terenie Bialej Rusi. W lasach powiatu lidzkiego w wojewödztwie wilenskim formowat do walki partię powstanczą Ludwik Narbutt. W pierwszej dekadzie lutego zebrai on grupę piętnastu ochotnikow w okolicach Naczy. Minęlo dziesięč dni i jego partia powstancza liczyta wciąž piętnastu ochotniköw przygotowanych do walki partyzanckiej. Pierwszą grupę ochotniköw szkolit na trasie Nacza—Marcinkahce. Pochöd w kierunku stacji kolejowej linii warszawsko-petersburskiej Marcinkance polączyl z intensywnym szkoleniem. Byla to metodą szkolenia görali kaukaskich, z ktörymi Ludwik Narbutt walczyt przebywając w oddziatach kamych armii rosyjskiej. Walka Rosji z göralami trwata 25 lat (1834— 1859). Skazany za udziat w konspiracji mlodziežy szkolnej w Wilnie, kamie odbywat stužbę wojskową na Kaukazie. W walce z Czeczenami, Dagestanczykami, Osetynczykami i Czerkiesami zdobyl szlify oficerskie, a jednoczešnie nauczyt się taktyki walki terenowej od görali. Teraz uczyt pierwszy zaciąg ochotnikow, jak pokonywac šciežki, tropy i dukty lešne oraz jak zatrzymač pociąg i wyzwolic rekrutöw. 16 lutego jego początkujący powstancy zatrzymali pod Marcinkancami pociąg i po krötkiej potyczce odbili ochotnikow. Po powrocie do Naczy, z przygotowaną matą partią powstanczą Narbutt wyruszyt do Ejszyszek45. W Ejszyszkach Ludwika Narbutta oczekiwali powstancy, ktorych w liczbie 80 osöb sprowadzit ksiądz kapelan Horbaczewski. Po uroczystym powitaniu przez księdza kapelana i mieszkancow miasteczka zjednoczony oddziat powstanczy (95 partyzantow) ruszyt na pötnoc w kierunku Puszczy Rudnickiej. Rowniež w kierunku Rudziszek, stacji kolejowej na odcinku Porzecze—Wilno Petersbursko44 Roman Roginski, ss. 64— 69; S. G6ra, Partyzantka na Podlasiu, s. 98; idem, Dzialalnošč powstancza Romana Roginskiego, ss. 399— 401; LVIAV, zespöl 378, PO, 1863, teczka 492, k. 27—29; Prasa tajna, t. II, ss. 3— 4; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 21; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 43— 44. 45 LVIAV, zespöl 494, op. 1, teczka 233, k. 11— 12; W. Karbowski, Ludwik Narbutt, Grodno 1935, ss. 20—39; S. Laniec, Partyzanci ¿elaznych drag, s. 198; S. Zielinski, op. cit., s. 277; Z. Kowalewska, Dzieje powstania lidzkiego. Wspomnienia o Ludwiku Narbutcie, Wilno 1934, ss. 29—33.

66

-Warszawskiej Drogi Želaznej, Rosjanie wystali pociągiem silną kolumnę wojskową w sktadzie trzech kompanii piechoty i sotni kozackiej46. Kolumnę wojsk rosyjskich przywieziono z Grodna. Byla to ta sama jednostka bojowa, która w Rzeczycy (powiat pružanski) zlikwidowata dwie mate grupy powstancze Rylskiego i Songina. Kolumną nadal dowodzit Wimberg. 28 lutego doszto do bitwy czotowego oddziatu kolumny rosyjskiej z oddziatem partyzanckim Ludwika Narbutta przy stacji kolejowej Rudziszki. W toku bitwy powstaócy pokonali rotę wojsk rosyjskich i wycofali się do Puszczy Rudnickiej. Przez dziewięc dni obozowali pod Rudnikami, gdzie zaatakowali ich Rosjanie w sile trzech rot i sotni kozaków. Rano, 9 marca, kozacy zaatakowali obóz powstanczy, nad rzeką Mereczanką z kierunku Rudnik. Atak kozacki powstrzymala grupa strzelców partyzanckich. Drugi atak piechoty rozwinąl się w regulamą bitwę, która trwata kilka godzin. Przewaga liczebna Rosjan grozita likwidacją lub rozproszeniem oddziatu powstanczego. Dzięki pomocy partii powstanczej Ludwika Krainskiego, który przybyt z odsieczą, nie tylko powstrzymano Rosjan na linii walki, lecz poprzez manewr okrąženia zmuszono ich do wycofania się z placu boju, gdzie zostawili dužo broni painėj i amunicji47. Doswiadczony dowódca i oficer, Ludwik Narbutt, przekonal się podczas bitwy, že jego powstancy muszą przejšč kilkutygodniowe przeszkolenie wojskowe. Z od­ dziatem liczącym 150 partyzantów Narbutt ruszyt na potudnie i w lasach powiatu lidzkiego rozpocząt intensywne szkolenie powstanców, które trwato ponad miesiąc. W pierwszej i w drugiej dekadzie lutego pojawity się partie powstancze w powiecie šwięcianskim. Pierwsza grupa powstancza dotarta tu z Wilna. Mlodziež wilenska wyruszyta z miasta 3 lutego. Po dwunastu dniach marszu przez lasy powiatu wilenskiego i šwięcianskiego dotarta do lasów w okolicach miasteczka Želadzin, które byty miejscem zgrupowania. Miejsce to przygotowata mlodziež miejscowa z Želadzina i Šwięcian. Zgrupowanie powstancze rozbroito w Želadzinie posterunek policji i oczekiwato w miasteczku na nowe partie powstaricze. W tymže okresie dotarla druga grupa powstancza z Wilna i ochotnicy z okolicznych Michaliszek, ci ostami przylączyli się na trasie przemarszu. W Želadzinie przebywali kilka dni. Z wielu grup powstarìczych Feliks Wystouch zorganizowat silny oddzial. Druga partia powstancza z Wilna miata juž za sobą chrzest bojowy, poniewaž od 17 lutego, w Lasach Niemenczynskich, przez dwa dni miata kilka stare z sotnią kozacką48. Przeciwko zgrupowaniu powstanezemu naczelne dowództwo Wilenskiego Okręgu Wojskowego wystato rotę piechoty i sotnię kozacką. Rosjanie weszli do Želadzina i w odwecie za przyjęcie powstanców spalili częšč miasteczka. 22 lutego czotowy oddzial wojsk rosyjskich, dzięki wsparciu kozaków, zaatakowat partię 46 S. Zielinski, op. cit., s. 277; W. Karbowski, op. cit., ss. 35— 46; S. Laniec, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 45. 47 S. Zielinski, op. cit., s. 277; S. Laniec, Partyzanci ¿elaznych dróg, s. 198, idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 45; idem, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, ss. 22—23. 48 LVIAV, zespól 378, op. 1, PO, 1863, teczka 163, cz. 1, k. 156; RGIAM, zespól 484, op. 1, teczka 49; Zumai Voennych Dejstvij, luty 1863; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 138— 139; S. Zielinski, op. cit., ss. 276— 277; J. Jakubianiec-Czarkowska, Powstanie w powiecie šwięcianskim, Swięciany 1934, ss. 21—29; S. Laniec, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 51; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 47—48.

67

powstanczą na kierunku marszu Gierwiaty—Soly. W krotkiej potyczce powstancy uzbrojeni w bron palną rozproszyli kozaköw i powstrzymali natarcie piechoty. W potyczce polegi jeden powstaniec. Po pierwszym niepowodzeniu Rosjanie zaniechali pogoni. Na szlaku przemarszu Gierwiaty—Soly partiami powstanczymi z Wilna i powiatu wilenskiego dowodzil Feliks Wyslouch, partiami ze Šwięcian, Niemenczyna i powiatu šwięcianskiego — Buchowiecki. Nad polączonym zgrupowaniem partyzanckim sprawowali wspolne dowodztwo. Po potyczce zmierzali do Lasu Daukszyckiego, gdzie mieli spotkač oddzial powstanczy ze Smorgoni. W Lesie Daukszyckim nie zastali oddzialu powstanczego. W czasie kilkugodzinnego pobytu w lesie, Wyslouch i Buchowiecki postanowili rozwiązač oddzial. Buchowiecki wrocil do Swięcian, natomiast Wyslouch ūdai się tylko na kilka dni do Wilna. Zwerbowal szybko nową partię powstanczą, z ktorą wyruszyl w lasy powiatu trockiego49. W powiecie trockim Feliks Wyslouch rozpocząl intensywną rekrutację ochotniköw, partia powstancza mlodziežy wilenskiej liczyla tylko 40 osöb. W marcu jego oböz liczyl 300 partyzantöw, ktörych systematycznie szkolil w Lasach Žyžmorskich. Osobistym adiutantem Feliksą Wysloucha byl Wtadyslaw Komar, byly urzędnik Wilenskiej Izby Skarbowej. Na oficeröw dužego oddzialu partyzanckiego Wyslouch powolal dotychczasowych studentöw i podchorąžych. Na zastępcę wyznaczyl bylego studentą Instytutu Komunikacji w Petersburgu. Feliks Wy­ slouch mial 30 lat, urodzil się w powiecie rzeczyckim. W latach 1856— 1861 studiowal medycynę na wydzialach lekarskich uniwersytetöw w Moskwie i Kijowie. Uczestniczyl w manifestacjach patriotycznych. Ukonczyl szkolę podchorąžych w Cuneo. Prowincjonalny Rząd Tymczasowy na Litwie zakwalifikowal Feliksą Wysloucha do elity kadry dowödczej50. Drugim organizatorėm partii powstanczych w powiecie trockim byl Klet Korewa. Dzięki naplywowi licznych ochotniköw jego partia powstancza po kilku dniach werbunku liczyla 60 osöb. Korewa byl oficerem stražy ochrony lasöw panstwowych. Zaprzysięžony w konspiracji narodowej przyjąl pseudonim Skirmunt. Prowincjonalny Rząd Tymczasowy na Litwie mianowal go naczelnikiem wojennym powiatu trockiego. Jego oddzial powstanczy 20 lutego zalozyl oböz w lasach w pobližu miasteczka Niekraszt. Tu spędzil Korewa z powstancami tydzien. Po awansie na naczelnika wojennego powiatu trockiego, dowödztwo oddzialu przekazal Edmundowi Kurczewskiemu. Jego następca byl oficerem armii rosyjskiej. Doswiadczenie bojowe zdobyl na Kaukazie w walce z göralami. Parę dni po odejšciu z oddzialu powstanczego Kieta Korewy, 1 marca, powstancöw zaatakowala liczna piechota rosyjska. Sily rosyjskie liczyly trzy roty strzelcöw wyborowych. Powstancy mieli tylko pluton uzbrojonych w bron palną strzelcöw. Na dowodcę strzelcöw polsko-litewskich mianowano doswiadczonego oficera Francezona. Dzięki jego talentom organizacyjnym pluton powstanczy strzelcöw, 49 LVIAV, zespol 378, op. 1, PO, 1863, teczka 163, cz. 1, k. 153— 156; Žumal Voennych Dejstvij, luty 1863, zespöl 484, op. 1, teczka 49; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 138— 139; S. ZielWski, op. cit., ss. 276— 277; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 491; J. Jakubianiec-Czarkowska, op. cit., s. 27—29; S. Laniec, Biatorus и» clrugiej polowie XIX stulecia, s. 51; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 48. 50 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 138— 140; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 491; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 48— 49.

68

dobrze ukryty w lesie, powstrzymal skutecznie atak wyborowych strzelców rosyjskich, którzy ponadto ostrzeliwali intensywnie pozycje powstañców. Krótka, lecz intensywna wymiana ognia zakoñczyla się wycofaniem Rosjan z lasu. Byla to pierwsza bitwa pod Kruszanami oddzialu powstanczego, stworzonego przez Kieta Korewç51. W drugiej polowie marca dūžy rozglos zdobyl oddzial powstañczy pod dowôdztwem Pasierbskiego. Zebrai on w Wilnie 54 ochotnikôw, w tym slynnego malarza Elwiro Andriolego. 20 marca zmobilizowana partía powstañcza Pasierb­ skiego opušcila Wilno i wyruszyla do lasów powiatu trockiego. Celem dowôdcy bylo przeniesienie do oddzialu Kieta Korewy sporej liczby broni painėj, amunicji i narzçdzi polowych do konstruowania umocnien bojowych, kopania ziemianek, montowania szalasôw, kopania transzei i rowôw przeciwko kawalerii. Trasa marszu prowadzila wzdluz rzeki Wilii, ktorą otaczaly lesiste wzgórza. W pierwszym dniu wyprawy powstañcy przeszli obok wsi Bialuny i Kapliczki. Zatrzymali się na nocleg we wsi Mazuryszki. Nastçpnego dnia, wczesnym rankiem, przeprawili się przez Wiliç i caly dzieñ szli šciežkami lešnymi. Nocowali w majątku Mitkiszki. Przemarsz partii powstañczej Pasierbskiego wytropila pólsotnia kozacka, ktôra u dowôdcy Alchazowa zložyla raport o kierunku i miejscu przemarszu powstañ­ ców. W pogoni za powstancami Alchazow wyruszyl z rotą pulku fiñskiego i szwadronem kawalerii gwardyjskiej52. 22 marca, rano, kawaleria i piechota rosyjska zaatakowaly wypoczywających w lesie powstañców. Przy pierwszym atakų poleglo ich kilku. Gwaltowny atak Rosjan wprowadzil zamęt w szeregach walczących powstañców. Dužym wysilkiem oficer powstañczy Pawel Sielawa (Proh) szybko zaprowadzil porządek. Uformowal pluton strzelców, którzy z ukrycia drzew, pni i wiatrolomu skutecznie ostrzeliwali nacierających kawalerzystów i piechurów. Dzięki odparciu kilku ataków liczna grupa powstañcza w walce na bagnety i kolby przerwala pierscieñ okrąženia rosyjskiego i wycofaia się w gląb lasu. W walce zginęlo dwunastu Rosjan. Powstañcy stracili szesnastu zabitych i szešciu rannych. W grupie poleglych byl uczeñ gimnazjum Mazurkiewicz, urzędnik Malinowski i uczeñ szkoly miemiczej Jasiñski. Wsród poleglych bylo wielu powstañców w šrednim wieku i starszych. Oficer Proh doprowadzil rozbitków do najbližszego zgrupowania partyzanckiego. Byl to oddzial partyzancki Feliksą Wysloucha53. Po opuszczeniu oddzialu partyzanckiego Klet Korewa, jako naczelnik wojenny powiatu trockiego, przygotowywal na swoim terenie lepsze warunki logistyczne. Obfitošč lasów w powiecie stwarzala dobre warunki do organizacji obozów powstañczych oraz gromadzenia broni painėj, broni bialej i amunicji. Ponadto usprawniai aprowizacjç zgromadzonych i tworzących się nowych oddzialów powstañczych. W jego partii powstañczej, w czasie nieobecnošci dowódcy, kilku 51 S. Zieliñski, op. cit., s. 277; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 138; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 491; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 49; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 23. 52 S. Zieliñski, op. cit., ss. 254, 277—278; Žumal Voennych Dejstvij, luty—marzec 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 50. 53 S. Zieliñski, op. cit., ss. 277— 278; Žumal Voennych Dejstvij, marzec 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 50— 51.

69

ambitnych oficerów walczylo o przywództwo. Oficerowie powstañczy, którym przewodzil Francezon, žądali usunięcia Edmundą Kurczewskiego. Klet Korewa jak tylko mögt lagodzil nieporozumienia. Po dwutygodniowym pobycie w Užusolu partía powstañcza wyruszyla do nowego miejsca postoju54. 16 marca pod wsią Buda dragoni zaatakowali powstañców polsko-litewskich. Atak kawalerii rosyjskiej powstrzymali powstañcy z drugiej linii obrony. Pierwszej linii obrony nie udalo się powstrzymac tego atakų. Dowódca tejže linii obrony, Edmund Kurczewski, wpadl w panikę i dostal się do niewoli. Po wycofaniu się kawalerii powstañcy zdąžyli przygotowac się do obrony i powstrzymac kilkakrotne ataki piechoty rosyjskiej. Dužym oddzialem rosyjskim dowodzil pulkownik Božerjanow. Oddzial liczyl szwadron dragonów i rotę piechurów. Atakami piechoty rosyjskiej kierowal kapitan Chodunow. Doskonalą obronę partyzancką zorganizowal Pawel Sielawa (Proh). Jednak po kilkugodzinnej bitwie, w której kilkakrotnie liczebnie przewazali Rosjanie, a częšč powstañców rozproszyla się, Pawel Sielawa (Proh) wycofal walczących partyzantów. Na polu bitwy zostawil pięciu zabitych powstañców. Z ocalalym oddzialem (70 partyzantów) wyruszyl Proh w lasy powiatu kowieñskiego, skąd przeniósl się w okolice Kiejdan. W czasie bitwy dotarl do oddzialu jego pierwszy dowódca. Po bitwie požegnal oficerów, powstañców i nowego dowodcę Pawla Sielawę (Proha) i wyruszyl do swoich obowiązkow konspiracyjno-stuzbowych w powiecie trockim. W drodze powrotnej zostal aresztowany przez pluton žandarmerii i przywieziony do Kowna, gdzie wyrokiem sądu polowego skazano Kieta Korewę na karę šmierci. Rozstrzelano go 21 marca55. Najbardziej masowy udzial mieszkañców w powstaniu notujemy na Kowieñszczyžnie, zwlaszcza na Žmudzi. W powstaniu styczniowym najliczniejszą grupę stanowili chlopi i szlachta zasciankowa. Ponadto licznie uczestniczyli w nim robotnicy manufaktur, robotnicy rolni (fomale), parobcy, rzemiešlnicy, mlodziež szkolna starszych klas i studenci. W przygotowaniu i organizacji powstania najbardziej zaslužyli się lekarz Boleslaw Dluski-Jablonowski i ksiądz Antoni Mackiewicz. Pierwszy naležal do kierownictwa Prowincjonalnego Litewskiego Komitetu i przez litewski rząd powstañczy zostal mianowany naczelnikiem wojennym województwa kowieñskiego. Drugi — ksiądz, konspirator i trybun ludowy poderwal chlopów litewskich na Žmudzi i szlachtę zašciankową Laudy do walki zbrojnej o niepodleglošč Litwy i Rzeczypospolitej56. W partii powstañczej Pawla Sielawy (Proha) w okolicach Kiejdan, a następnie w obozie w Lasach Tyszkiewiczowskich, bylo kilku wysoko kwalifikowanych oficerów, między innymi Grzegotowicz i Laskarys, którzy wykazali wysoki kunszt 54 S. Zielifiski, op. cit., s. 287; Prasa tajna, t. II, 1969, s. 5; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 494; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 53—54; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 23—24. 55 S. Zielinski, op. cit., s. 287; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 494; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 53—54; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 24. 56 S. Zielinski, op. cit., s. 287; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 140; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 491; S. taniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 24; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 54; idem, Ksiqdz Antoni Mackiewicz, ss. 12— 14; O. Maksimaitene, Letuvos sekilelu kowos 1863— 1864 m„ Wilno 1969, ss. 17—29, 33— 42; A. Janulajtis, Powstanie w Litwie 1863—1864, Wilno 1923, ss. 7—20, 23—24; E. Kozlowski, Zarys dziejow powstania styczniowego, w: Powstanie styczniowe 1863— 1864. Wrzenie. B6j. Europa. Wizje, pod red. S. Kalembki, Warszawa 1990, s. 84.

70

walki w bitwie pod Kruszynami i Budą. O ich tymczasowym pobycie w lesie dowiedzial się Feliks Wyslouch, ktory w tymže lesie obozowal z dužym zgrupowaniem. Zaproponowal on Pawlowi Sielawie polączenie z dužym zgrupowaniem. Partię Pawla Sielawy (Proha) wlączono do zgrupowania Boleslawa Wysloucha57. W drugiej polowie marca, Feliks Boleslaw Wyslouch zorganizowal duže zgrupowanie w Lasach Tyszkiewiczowskich. W lasach w pobližu wsi skarbowej Megiany (Megajny) w powiecie szawelskim zorganizowal partię powstanczą ksiądz Antoni Mackiewicz. Większošč powstancow pochodzila z Podbrzezia i okolicznych wsi. Doslownie kilka kilometrow od partii powstariczej Mackiewicza przebywal na obozie w lesniczowce Szalnie z partią powstanczą lekarz Boleslaw Dluski-Jablonowski. Mackiewicz i Dluski-Jablonowski pierwszy nab6r ochotnikow do obozu rozpoczęli na początku marca58. W oddzialach powstanczych Mackiewicza i Dluskiego-Jablonowskiego byli chlopi skarbowi, chlopi z bylych majątkow prywatnych, szlachta zasciankowa, mlodziež rzemiešlnicza z miast, uczniowie klas starszych i studenci, a takže liczni ochotnicy ze šredniozamožnej szlachty oraz mniej liczni z bogatego ziemianstwa i arystokracji. W kadrze oficerskiej najwięcej bylo zbiegow z armii rosyjskiej, mniej podchorąžych ze szkoly polskiej we Wloszech w Cuneo i oficerow rezerwy z armii rosyjskiej. Ponadto byli Niemcy i Mazurzy oraz Litwini z Prus Wschodnich. W dwoch obozach powstanczych zgrupowano 600 powstancow59. 27 marca w okolicach wsi Megiany pojawily się dwie kolumny wojsk rosyjskich pod dowodztwem Dellinghausena. Piechota rosyjska liczyla szešč rot (1200 žolnierzy). W lesie, niedaleko wsi Megiany, piechota rosyjska rozpoczęta natarcie na oboz Mackiewicza. Do walki piechoty z kosynierami doszlo o godzinie osmej. Natarcie piechoty powstrzymali kosynierzy. Rosjanie w walce z kosynie­ rami poniešli duže straty. Przy drugim natarciu dowodztwo rosyjskie podwoilo liczbę nacierających piechurow, ktorzy ostrzeliwali bezustannie ze sztucerow kosynierow litewskich. Drugi atak piechoty rosyjskiej, ktory przelamal opor kosynierow przez intensywne ostrzeliwanie ich pozycji, spowodowal panikę w szeregach kosynierow i uciekli oni z linii obrony. Na miejsce kosynierow Dtuski-Jablonowski wprowadzil 120 strzelcow polsko-litewskich. Powstrzymali oni z zasadzki natarcie Rosjan poprzez intensywne ostrzeliwanie nacierających pie­ churow. Ponadto dwa plutony powstancow skierowat Dluski-Jablonowski na skrzydlo atakujących Rosjan. Zaskoczeni atakiem z flanki Rosjanie wycofali się 57 S. Zielinski, op. cit., ss. 277, 287; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 138; J. Laskarys, Korewa i jego oddzial, w: Pisma zhiorowe, Bendlikon 1865, s. 258; idem, Wyprawa Sierakowskiego na Kurlandię w 1863 r., w: Pisma zbiorowe, Bendlikon 1865, ss. 23— 42; O. Maksimaitene, op. cit., ss. 32—40; A. Janulajtis, op. cit., ss. 11—20, 23— 26; E. Kozlowski, op. cit., s. 84; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 24; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 54. 58 S. Zielitiski, op. cit., s. 287; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 140; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 491— 492; Prasa tajna, t. II, s. 6; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 24; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 54; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, ss. 13— 14. 59 S. Zielinski, op. cit., ss. 287— 288; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 140; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 491— 492; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 188; O. Maksimaitene, op. cit., ss. 32— 44; A. Janulajtis, op. cit., s. 84; J. Laskarys, Korewa i jego oddzial, ss. 258—259; idem, Wyprawa Sierakowskiego na Kurlandię, ss. 35— 40; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 24— 26; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 55; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, ss. 13— 15; idem, Dowodcy i bohaterowie powstania, ss. 21—22.

71

z linii walki. Szybkie natarcie partyzantki litewskiej z czola i skrzydla doprowadzilo do ucieczki piechuröw. Powstancy stracili w bitwie dwoch kolegow zabitych, trzech bylo rannych. W walce poleglo osiemnastu žolnierzy rosyjskich. Po wycofaniu się Rosjan, Antoni Mackiewicz i Boleslaw Dluski-Jablonowski mieli przy sobie 600 partyzantow. Niestety, przy pierwszym i drugim natarciu Rosjan 300 ochotnikow chlopskich rozproszylo się po lesie i nie powröcilo do swych oddzialow. Z pozostalych 300 powstancow Dluski-Jablonowski przydzielil 120 partyzantöw księdzu Mackiewiczowi, sobie zostawil 40, а 140 slabo uzbrojonych ochotnikow rozpuscit do rodzinnych wsi i zascianköw. Po bitwie ksiądz Antoni Mackiewicz zmienil miejsce obozowania, przenosząc się w inny rejon lasöw powiatu poniewieskiego. Dluski-Jablonowski z grupą czterdziestoosobową wyruszyl do Krokowa, gdzie po krotkim wypoczynku mial dalėj organizowac sprawny System zaopatrzenia i powolania nowych oddzialow partyzanckich na Kowienszczyinie60. Ksiądz Antoni Mackiewicz juž na początku pracy konspiracyjnej i w pierwszych tygodniach dowodzenia bojowym oddzialem partyzanckim štai się legendą ludu litewskiego na Žmudzi i wsröd mieszkancow Kowieriszczyzny. Mowili о tym nie tylko przyjaciele Antoniego, lecz i wrogowie. Dowodcy mniejszych i większych jednostek armii rosyjskiej pisali w raportach do swoich przeložonych о wielkiej populamošci Antoniego Mackiewicza. Na kazaniach z ambony, na zebraniach wiejskich i w zašciankach szlacheckich — wszędzie möwil о nadaniu chlopom ziemi przez Rząd Narodowy, o osobistej wolnošci chlopa, о odzyskaniu niepodleglošci i odrodzeniu panstwa litewskiego. W miastach i miasteczkach Žmudzi, ktore zdobywal, rozbijal magazyny panstwowe, z ktörych, po zaopatrzeniu powstancow, resztę zywnosci rozdawal mieszkancom miast, zwlaszcza biednym. Podobnie postępowal ze zdobytymi magazynami w folwarkach skarbowych (panstwowych). Ksiądz Antoni nie tylko stawal się bohaterem, lecz takže ulubionym księdzem-dobrodziejem oraz trybunem ludowym i narodowym61. Na poludniu Kowienszczyzny, w lasach nadniemenskich, obozowala nieznana partia powstancza. 28 marca, w okolicach wsi Wilki powiatu kowienskiego, powstancy zorganizowali zasadzkę na batalion wojsk rosyjskich. Wies Wilki položona byla nad Niemnem. Nad brzegiem Niemna przechodzila droga, ktorą często maszerowaty jednostki bojowe armii rosyjskiej. Na wzgorzach, wzdluz drogi ustawili się powstancy. W poludnie tą trasą maszerowal batalion piechoty rosyj­ skiej, ktöry ostrzelali ze wzgorz partyzanci litewscy. W toku intensywnego ostrzalu maszerujący piechurzy, pozbawieni oslony od strony rzeki, stracili 36 strzelcow. Reszta w panice uciekla ze strefy ostrzalu, zostawiając kilkadziesiąt nowoczesnych karabinow62. 60 S. Zielifiski, op. cit., ss. 287—288; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 142; Žumal Voennych Dejstvij, marzec 1863; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 25—26; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 55; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, ss. 16— 17. 61 O. Maksimaitene, op. cit., ss. 36—42, 48—50; A. Janulajtis, op. cit., ss. 22—29, 31—38; J. Laskarys, Korewa i jego oddzial, ss. 256—260; idem, Wyprawa Sierakowskiego na Kurlandię, ss. 4— 16; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 142; S. Laniec, Litwa vv powstaniu styczniowym, ss. 24— 25; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, ss. 14— 15. 62 S. Zielifiski, op. cit., s. 288; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 188; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 57; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 26.

72

W lesie koto Wysokiego Dworu w powiecie kowienskim zgromadzil partiç povvstanczą Bronislaw Žarski. 21 marca Žarski doprowadzil swoich ochotnikôw do obozu powstanczego Kolyszki, ktôrego zgrupowanie liczylo 400 ochotnikôw. Rôwniez do tego obozu przywiôdl liczny oddzial chlopôw žmudzkich ksiądz Antoni Narwojsza. Liczne zgrupowanie powstancôw litewskich Boleslaw Kolyszko nazwal puikiem dubisskim, od miejsca swego pierwszego obozu na rzeką Dubissą. Ponadto ogtosil siebie naczelnym dowodcą pulku. Pulk podzielil na trzy plutony. Dowôdcami plutonôw zostali Kolyszko, Rodowicz i Žarski63. Partyzanci pulku dubisskiego codziennie mieli po 6—7 godzin musztry wojskowej. Do tego organizowano wielokilometrowe rajdy po lesie lub po nieužytkach rolnych zarosniçtych olchą, olszyną, leszczyną i jalowcem. 29 marca pulk rosyjskiej piechoty pod dowôdztwem Stepanowa zaatakowal pulk dubisski. Tu wypada wyjasnic rožnicę liczebną dwôch putkôw. Regulamy pulk rosyjski, w latach powstania styczniowego, liczyl 3300—3600 žotnierzy, partyzancki pulk litewski szacowano na ponad 400 osôb. To oznaczalo, že pulk rosyjski byl ponad ošmiokrotnie wiçkszy od partyzanckiego. Nagly atak Rosjan spowodowal wycofanie się powstancôw do lasu. Częšč przeražonych i uciekających powstancôw powstrzymal Boleslaw Kolyszko. Z nich sformowal pluton kosynierôw i pluton strzelcôw i ruszyl do atakų. Rosjanie natychmiast ostrzelali kosynierôw i strzelcôw ze sztucerôw. Silny ogien piechoty rosyjskiej zdziesiątkowal nacierających po­ wstancôw. Podczas natarcia poleglo szesnastu partyzantôw. Straty rosyjskie wyniosly kilku rannych. Kontmatarcie Rosjan spowodowalo spokojne wycofanie się partyzantôw z placu boju, a następnie, w wyniku natarcia dužej liczby žotnierzy rosyjskich, bezladnią ucieczkę w gląb lasu. Po bitwie Boleslaw Kolyszko odnalazt 200 powstancôw, polowa uciekających nie wrôcila do oddzialu. W trakcie wycofywania zostawili w lesie bron, amunicję, žywnošč i namioty64. W poludniowych powiatach gubemi grodzienskiej, w trzeciej dekadzie stycznia, walkę zbrojną zapoczątkowal Roman Roginski, ktôry następnie w lutym wyruszyl na Polesie. Jego pionierski marsz bojowy przez potudniowe powiaty wojewôdztwa grodzienskiego i wojewôdztwa nowogrodzkiego, pomimo pierwszych sukcesôw, skohczyl się likwidacją oddzialu powstanczego i wziçciem do niewoli dowôdcy. Pierwszy rajd powstanczy na Polesie ujawnil, že masy prawoslawnego chlopstwa biatoruskiego byly bieme lub nawet wrogie powstancom polskim. Natomiast sukcesem možna nazwac czyn zbrojny Ludwika Narbutta w powiecie lidzkim wojewôdztwa wilenskiego oraz wystąpienie zbrojne Feliksą Wysloucha. Chociaž wyprawy zbrojne do powiatôw swiçcianskiego i oszmianskiego nie powiodly się, to jednak walkę zbrojną w powiecie trockim i na 63 S. Zielifiski, op. cit., s. 288; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 148; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 188— 189; A. Janulajtis, op. cit., ss. 32— 47; J. Laskarys, Wyprawa Sierakowskiego na Kurlandię, ss. 37— 43; Žurnal Voennych Dejstvij, marzec 1863; S. taniec, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 27—28; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 56— 57. 64 S. Zieliriski, op. cit., s. 288; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 148; S. Laniec, Litwa wpowstaniu styczniowym, ss. 27—28; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 56—57, idem, Rajdy partyzanckie i bitwy Bolestawa Kolyszki na Kowienszczyinie (wiosna 1863 roku), w: Spoleczenstwo i polityka w dziejach Polski i Europy. Studia do dziejdw politycznych i wojskowych dedykowane Profesorowi Benonowi Miskiewiczowi z okazji juhileuszu siedemdziesięciolecia urodzin, pod red. A. Czubirtskiego, B. Lapisa, Cz. Luczaka, Poznan 2002, ss. 418—419..

73

Kowienszczyžnie prowadzil on w marcu z powodzeniem. Sprzyjala temu inna struktūra demograficzna, narodowosciowa i wyznaniowa na Wilenszczyžnie i Kowienszczyžnie. Pelny sukces odniešli slynni dowodcy Kowienszczyzny, jak ksiądz Antoni Mackiewicz, Boleslaw Dluski-Jabtonowski, Klet Korewa i Boleslaw Kolyszko. Tu dominująca częšč mieszkancow wyznania katolickiego, Polacy i Litwini, masowo wspieraia początek walk zbrojnych. I chociaž Klet Korewa organizowal ruch powstanczy i walczyl w powiecie trockim lub na pograniczu wilensko-kowienskim, to struktūra demograficzna powiatu trockiego malo rožnila się od Kowienszczyzny. Pierwszych uczestnikow walk powstanczych w Kowienskiem, Wilenskiem i na Grodzienszczyžnie czekala bardzo trudna walka w kampanii wiosennej 1863 roku. Przeciwko rodzącym się silom powstanczym dowddztwo rosyjskie Wilenskiego Okręgu Wojskowego zmobilizowalo 58 872 žolnierzy i oficerow.

ROZDZIAL V

Walki zbrojne wiosną 1863 roku

Stan i organizacje terenowe rządu vvileriskiego Wiosną 1863 roku Wydzial Zarządzający Prowincjami Litwy organizowal centralną i terenową wladzę povvstanczą. Prace organizacyjne wymagaty dužego rozeznania w doborze kadr kierowniczych, w obsadzeniu stanowisk na szczeblu wojew6dztw i powiatow. Stanowiska kierownicze na szczeblu okręgu oraz podstawowe gminne i parafialne obsadzali kierownicy powiatowi, okręgovvi pošredniczyli w mianowaniu stanowisk gminnych i parafialnych. Kierownictwo Wydzialu Zarządzającego Prowincjami Litwy największy wplyw na wybor i decyzje miato na komisarzy cywilnych rožnego szczebla, ktorych szybko wymienilo, obsadzając komisarzami cywilnymi ze stronnictvva bialych i ich sympatykow prawie wszystkie stanowiska komisarzy wojew6dzkich, powiatowych i dwoch miejskich (Wilno, Kowno). Komisarze pion6w pošrednich wyžszego i šredniego szczebla dobierali kierownikow okręgowych, gminnych i parafialnych. Wyjątkiem bylo wojewodztwo grodzieriskie, gdzie komisarzem nadzwyczajnym mianowano Konstantego Kalinowskiego1. Trudnym problemem do rozwiązania dla wilenskiego rządu bialych byla kadra dovvodcza. Zdecydowana większošč tej kadry skladala zaprzysięženie w stronnictwie czervvonych. Ježeli zaš nie naležala do stronnictvva czervvonych, to byla jego sympatykami. Jakubovvi Gieysztorovvi udaio się zamienič częšč naczelnikovv vvojennych na szczeblu komisarzy vvojennych wojew6dztw i powiatow. Natomiast nie bylo možliwošci zastąpienia utalentovvanych dowodcow oddzialovv povvstanczych. Dzięki temų nie tylko ocalala doskonala kadra dovvodcza, lecz rząd vvilenski bialych zavvdzięczat jej vviele sukcesovv na polach bitvvy vv vvojevvodztvvach litevvskim i bialoruskim12. Następną vvažną, a može najvvažniejszą spravvą bylo kontynuovvanie dostavv broni i amunicji z Prus Wschodnich. Dotychczas bron i amunicję sprovvadzal rząd czervvonych, ktory nie posiadat na ten cel rezervv finansovvych. Po dojšciu bialych do vvladzy, do kasy powstanczej naplynęly pieniądze od częšci zamožnego i šredniozamožnego ziemianstvva, częšciovvo od kupcovv i bankierow. Na zakup broni i amunicji vvydavvano duže pieniądze, pomimo znacznej jej konfiskaty na granicy prusko-rosyjskiej, potocznie nazyvvanej litewsko-pruską. Dzięki agentom dostavv broni, najpiervv vvarszavvskim, potem vvilenskim i kovvieriskim dužo broni przevvožono koleją vvschodniopruską (w skrode nazywaną Ostbahn). Stacjami 1 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 161— 162; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 541—542; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 47— 48; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 60—61. 2 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 161— 162; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 541— 542; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 47— 48; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 60—61.

75

przemytu byfy Ejtkuny po stronie pruskiej i Wierzbolowo po stronie rosyjskiej. Agentami przewozu broni kierowali Jozef Demontowicz i Julian Lukaszewski. Dostawcami w Krolewcu, ktorzy przewozili bron do Ejtkun, byli bracia Chotomscy, Jan Rohr i Koronowicz. Ponadto dodatkowe bazy gromadzenia broni znajdowaly się w Klajpedzie i w Tylžy. Bron przewozili kolejarze kolei wschodniopruskiej, odbierali ją od nich kolejarze litewscy i polscy odnogi Wierzbolo­ wo—Kowno—Wilno linii petersbursko-warszawskiej. Za bron placili agenci wladz powstanczych kupcom niemieckim i belgijskim. Z raportow policji pruskiej wiemy, že Niemcy konfiskowali 2/3 dostaw broni. Konfiskata po stronie rosyjskiej byla mniejsza dzięki temų, že w stražy granicznej po stronie Litwy bylo dužo Litwinow i Polakow3. Podobnie na szlakach wodnych w Tylžy i w Klajpedzie. Ponadto częšč broni i amunicji przemycano przez „zieloną granicę” z Litwy pruskiej, nazywanej Malą Litwą. Tu dostawcami i odbiorcami broni byli przewažnie Litwini4. Dodajmy, že bron bialą, w tym kosy bojowe, wyrabiano w warsztatach kowalskich (kužniach) — najwięcej na Kowienszczyžnie, Wileriszczyžnie i Grodzieriszczyžnie. Rowniež w warsztatach naprawczych taboru kolejowego w Lapach, Porzeczu, Wilnie, Swięcianach i Kownie5. W rozdziale czwartym omowiono w skrode zamianę kierownictwa administracji powstariczej ze stronnictwa czerwonych na administrację kierowniczą ze stronnictwa bialych i ich sympatykdw. W wilenskiej organizacji miejskiej Wladyslawa Malachowskiego zastąpil Aleksander Oskierko. Naczelnikiem (komisarzem) cywilnym wojewodztwa wilenskiego zostal ksiąžę Mikolaj Giedroyč, ktory juž w majų odmowil przyjęcia stanowiska pomimo sprzeciwu Jakuba Gieysztora. Po Mikolaju Giedroyciu naczelnikiem (komisarzem) wojewodzkim zostal Franciszek Konoplahski. Ksiąžę Witold Giedroyč, brat Mikolaja, zostal mianowany komisa­ rzem cywilnym powiatu wilenskiego. Naczelnikiem (komisarzem) cywilnym wo­ jewodztwa kowieriskiego zostal Aleksander Chmielewski. Boleslawa Dluskiego-Jablonowskiego — komisarza wojennego tegož wojewodztwa, zwolniono. Nowymi komisarzami wojennymi zostali Jozef Koscialkowski i Czapski — obaj ziemianie w starszym wieku nie mający pojęcia o prowadzeniu wojny partyzanckiej. Komisarzami cywilnymi w wojewodztwie min skim mianowano Aleksandra Lappo i Komela Pelikszę. Czasowo byl Antoni Jelinski. Komisarzem wojennym wojewodztwa minskiego zostal Boleslaw Swiętorzecki. W wojewodztwie nowogrodzkim doktora Wladyslawa Borzobohatego zastąpil na stanowisku komisarza cywilnego (wojewodzkiego) Konstanty Kaszyc, bogaty ziemianin. Naczelnikiem cywilnym wojewodztwa grodziehskiego zostal Apollo Hofmeister, jego zastępcą Erazm Zablocki. Krotko komisarzem nadzwyczajnym wojewodztwa byl Konstanty Kalinowski. Ten ostatni, jako szef rządu litewsko-bialoruskiego do 11 marca, mianowal na komisarza wojewodzkiego Walerego Wroblewskiego. Niestety, Jakub Gieysztor zastąpil go schorowanym staruszkiem Onufrym Duchinskim (oficerem 3 S. taniec, Partyzanci zelaznych drog, ss. 95— 98; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 28—29; D. Fajnhauz, Niemcy a powstanie styczniowe na Litwie i Bialorusi, „Przegląd Historyczny”, 1960, nr 4, s. 687; S. Laniec, Dowodcy i bohaterowie powstania, ss. 49—50. 4 D. Fajnhauz, Niemcy a powstanie styczniowe, ss. 685—687. 5 Ibidem, ss. 684— 687; S. Laniec, Partyzanci zelaznych drog, ss. 95, 98.

76

z czasów powstania listopadowego). Walery Wróblewski zostal jego zastępcą. To uratowalo oddziaty partyzanckie Grodzienszczyzny od kompromitacji z chwilą rozpoczęcia walk zbrojnych. W województwie witebskim naczelnikiem (komisarzem) wojewódzkim zostal Antoni Okuszko. Miai on wybitnego zastępcę do spraw wojskowych — Pawla Czerwinskiego. Komisarzem organizacji Inflant (pogranicze Lotwy) byl Wladyslaw Soltan, komisarzami wojennymi Leon hrabia Plater i Józef Ponset. Naczelnikiem, komisarzem cywilnym województwa mohylewskiego początkowo byl mianowany Ignacy Brzostowski, p6žniej ksiąžę Wladyslaw Lubomirski6. Podobnie w skrócie zostaly juž omówione sprawy kadry dowódczej, która w zasadzie nie ulegla zmianom. Niezaležnie od zmian rząd6w powstariczych w województwie wilenskim, staiymi dowódcami byli: Klet Korewa, Aleksander Stabrowski-Lubicz, Feliks Wyslouch, Wincenty Koziell-Poklewski, Ludwik Narbutt, Henryk Dmochowski, Zygmunt Mineyko i inni. Byli równiez dowódcy, którzy przechodzili do innego województwa lub wyježdžali za granicę. W województwie grodzienskim samodzielnymi dowódcami byli: Walery Wróblewski, Onufry Duchinski, Roman Roginski, Gustaw Strawinski, Aleksander Lenkiewicz-Lander i wielu innych. W województwie minskim i nowogródzkim samodzielnych dowódców reprezentowali: Adam Wankowicz, Boleslaw Oskierko, Piotr Czekatowski, Jan Swida, Stanislaw Olędzki, Stanislaw Laskowski (Pawel Dybowski), Hektor Korkozowicz, Maszewski i Roginski. Do dowódców (przywódców) samodzielnych partii powstanczych i oddzialów powstanczych województwa kowienskiego naleželi: Zygmunt Sierakowski, ksiądz Antoni Mackiewicz, Boleslaw Dluski-Jablonowski, Boleslaw Kolyszko, Franciszek Kolyszko (częšciowo na Wilenszczyžnie), Ignacy Laskowski, Tomasz Kuszlejko, Mamert Gedgowd, Pawel Szymkiewicz, Adam Bitis, Pawel Cytowicz, Zygmunt Cytowicz, ksiądz Antoni Narwojsza, Jan Staniewicz-Pisarski i wielu innych. Mniej bylo dowódców we wschodnich województwach i w polskiej enklawie Inflant. Na przyklad w województwie mohylewskim dowódcami partii powstanczych byli: Ludwik Zwierzdowski, Pózniak i Zukowski. W województwie witebskim wspomniany juž Pawel Czerwinski. W rodzinnych stronach byl krótko, większošč czasu w 1863 roku spędzil w bojowych akcjach powstanczych, kilka razy w areszcie rosyjskim. Natomiast organizacja inflancka miala wybitnego dowodcę partii powstanczej Leona hrabiego Zyber-Platera, którego po aresztowaniu rząd polowy w Dyneburgu skazal na karę šmierci. Mniej wiemy o dziatalnošci Jozefą Ponseta i Zygmunta Bujnickiego, tego ostatniego jako przywódcy partii powstanczej w Inflantach7. Wydzial Zarządzający Prowincjami Litwy jako rząd powstahczy akceptowal walkę zbrojną, jednak byl zwolennikiem ograniczenia tych walk. Biali przywódcy ludzili się, že wymuszą ustępstwa ze strony rządu rosyjskiego, ponadto liczyli na

6 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 175— 176; Pamiętniki Jakobo. Gieysztora, t. II, ss. 327— 331. 7 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 175— 178; Pamiętniki Jakóha Gieysztora, t. II, ss. 327—331; S. Laniec, Pawel Czerwinski (1841—1864), w: IV kraju i na wychodzctwie. Księga pamiątkowa ofìarowana Profesorowi Slawomirowi Kalemhce w szeščdziesięciolecie urodzin. Tornò—Olsztyn 2001, s. 271.

77

zalatwienie ograniczonej niepodleglošci poprzez zabiegi dyplomatyczne mocarstw zachodnich oraz posrednictwo emigrantow skupionych w obozie Wtadystawa Czartoryskiego. Przywodcy biatych bąli się radykalnych rozwiązan czerwonych, ktorzy poprzez masowy udzial chlopstwa dąžyli do walk zbrojnych i przy wspoidziaianiu poiregulamych jednostek bojowych partyzanckich z powstaniem ludowym do uzyskania niepodleglošci. Ponadto szlachta polska na Litwie i Biatorusi obawiata się bezplatnego przekazania ziemi chlopom, co ograniczyloby jej stan posiadania8. W pierwszych miesiącach powstania styczniowego skonczyl się liberalizm general-gubematora Nazimowa. Wiemie wykonywal on wszystkie represyjne zarządzenia, ktore przekazywal car i rząd rosyjski. Jako naczelny dowödca Wileriskiego Okręgu Wojskowego general-gubemator Nazimow zwalczal powstanie zbrojne. Aresztowanych czlonkow naczelnych wladz powstanczych i administracji terenowej oraz wziętych do niewoli partyzantow polskich i litewskich przewozono do aresztu, komisji šledczych, gdzie wydawaly wyroki sądy wojskowe. Byly to kary šmierci, katorgi, zeslania na Syberię. Bardzo liczne wyroki šmierci z natychmiastowym wykonaniem wydawaly polowe sądy lokalne. Dotyczylo to przewaznie wziętych do niewoli dowödcöw mniejszych lub šrednich oddzialow partyzanckich. W Wilnie, stolicy generalnego gubematorstwa, skazanym na šmierč kilkunastu czlonkom powstanczego rządu litewskiego, dowodcom i oficerom powstania oraz kilku księžom katolickim Wlodzimierz Nazimow zmienil wyrok sądowy kary šmierci na katorgę. W czerwcu nowy general-gubemator Michal Murawiew zaostrzyl represje i wszystkie dotychczasowe wyroki kary šmierci, ktörych nie zdąžyi zatwierdzic Nazimow, zatwierdza! bez zmian. Jedyną poprawką byla zamiana kary šmierci przez rozstrzelanie na karę šmierci przez powieszenie. Terror general-gubematora Murawiewa znacznie utrudnil pracę konspiracyjną Wydzialu Zarządzającego Prowincjami Litwy. W tymže miesiącu policja rosyjska aresztowala trzech czlonköw rządu litewsko-bialoruskiego bialych: Franciszka Dalewskiego, Antoniego Jelehskiego i Aleksandra Oskierko. Aleksander Gieysztor dolączyl do rządu powstanczego dwoch czerwiehcöw: Konstantego Kalinowskiego i Wladyslawa Matachowskiego. Ponadto Wladystaw Malachowski zostal naczelnikiem miasta Wilna. Dzięki wsparciu Nestora du Lauransa wejšcie do rządu Aleksandra Gieysztora spowodowalo zmiany w nazwie rządu powstanczego (26 VI) z Wydzialu Zarządzającego Prowincjami Litwy na Wydzial Wykonawczy na Litwie9. Przeciwko samowolnemu dzialaniu Nestora du Lauransa wystąpil Jakub Gieysztor. Napisal on skargę do Rządu Narodowego w Warszawie i zažądal odwotania du Lauransa. Rząd Narodowy odwolal Nestora du Lauransa ze stanowiska komisarza nadzwyczajnego w rządzie litewskim. Tuž przed wyjazdem do Warszawy Nestor du Laurans przekazal pieczęč Konstantemu Kalinowskiemu. 8 A. F. Smirnov, Vosstanie ¡863, ss. 172— 179; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 541— 542; S. Laniec, Partyzanci kresow pölnocno-wschodnich, ss. 47— 48; E. Przybyszewski, Pisma, Warszawa 1961, s. 354; S. Chankowski, Z dziejow roku 1863 w Lomžynskiem, „Rocznik Bialostocki”, 1963, t. IV, s. 113. 9 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 174— 177; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 541— 542; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 60—61.

78

Pieczęč miala napis: „Komitet Litewski” z trojherbem (Orzel, Pogori i Archaniol). Dysponując pieczęcią grupa czerwonych, ktorej przewodzit Konstanty Kalinowski, zažądala od Jakuba Gieysztora pelnej samodzielnošci Wydzialu Wykonawczego na Litwie. Dąženiom separatystycznym byli przeciwni Jakub Gieysztor i warszawski Rząd Narodowy. Zapoczątkowalo to paromiesięczny spor między Wilnem a Warszawą oraz wewnątrz Wydzialu Wykonawczego na Litwie. W praktyce rząd litewsko-bialoruski bez zaklocen kierowal rudiem powstanczym na Litwie i Bialorusi, a takže zaopatrywal oddzialy walczących w bron i amunicję. Czerwiec na Kowienszczyznie i Grodzienszczyžnie byl miesiącem ozywienia walk powstanczych i częšciowych sukcesow bojowych w wojnie partyzanckiej101.

Walki zbrojne na Litwie Wojewodztwo wilenskie Od początku kwietnia notujemy coraz więcej wystąpien zbrojnych na terenie wojewodztwa wilenskiego. Powstające nowe partie powstancze nie zawsze miaty szanse przetrwania. W pienvszych dniach kwietnia niejaki Swiętoldysz pojawil się z partią powstanczą w lasach kolo Radoszkowic, w powiecie wilejskim. Maly oddzial Šwiętoldysza vėl Szukszty nocowat w majątku Šwieczki. Schronienia powstancom udzielil wlašciciel majątku Rajmund Kurowski. Chlopi natychmiast doniešli o pobycie i noclegu powstanc6w u Kurowskiego rosyjskiemu sieržantowi (starszynie) Sobosiowi, ktory szkolil straž chlopską do walki z powstancami. Sieržant Soboš wyslal do Molodeczna kuriera z prošbą o przyslanie wojska. Pulkownik Kolokokow wyslal do majątku piechotę. 14 kwietnia žotnierze rosyjscy przy wsparciu przeszkolonych chlopow otoczyli majątek. Rozpoczęta się nierowna walka. Powstancy bronili się rozpaczliwie. W krwawym starciu polegt dowodca Šwiętoldysz, oficer partii powstanczej Julian Boksanski i wlašciciel majątku Rajmund Kurowski. W walce oddzial piechoty rosyjskiej wziąl do niewoli wojta i trzech powstaric6w. Poleglo kilkunastu powstancow, garstka ocalalych uciekla do lasu. Z zemsty i w celu zastraszenia okolicznych mieszkancow, zwlaszcza ziemian i szlachty zašciankowej, wojsko rosyjskie pozwolilo chiopom zrabowač i następnie spalič dwor oraz budynki inwentarskie majątku11. W celu pozyskania chlopstwa i ukarania szlachty, ktorej częšč przystąpila do powstania, rząd rosyjski w imieniu cara oglosil 1 marca dekret o reformie agramej dotyczący ziem zaboru rosyjskiego. Na mocy znowelizowanego dekretu chiopom zniesiono panszczyznę w ciągu trzech miesięcy po ogloszeniu dekretu, zamiast trzech lat, jak to stanowil dekret z 1863 roku. W praktyce chlopi bialoruscy wyznania prawoslawnego w większošci uwierzyli w „dobrodziejstwo” cara i wspierali armię rosyjską w zwalczaniu partyzantki polskiej i litewskiej. W wojewodztwie 10 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 174— 178; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 541—542; S. taniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, ss. 47— 48; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 61. 11 S. Zielinski, op. cit., s. 278; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. XLV; S. taniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 35; idem, Bialoniš w drugiej potowie XIX sudeda, ss. 53—54.

79

Марка 2. Dziaîania partii powstañczej Ludwika Narbutta od 11 lutego do 5 maja 1863 r.

80

wilenskim i grodzienskim, potowa katolickich chlopow wspieraia armię rosyjską, zaš druga polowa wspieraia powstanie lub uczestniczyla w nim. Podobnie większošč chlopow katolickich poparla powstanie w wojewodztwie kowieriskim, zwlaszcza na Žmudzi12. W lasach powiatu lidzkiego nadal obozowal na początku kwietnia Ludwik Narbutt. Codzienna musztra wojskowa, trwająca ponad miesiąc, stopniowo przeksztalcila ochotnika ze wsi i zašcianka w zawodowego partyzanta, ktory zdobywal podstawową wiedzę z zakresu wykorzystania broni painėj i bialej oraz technik walki. W pierwszej dekadzie kwietnia Ludwik Narbutt obozowal w lasach w pobližu Szczuczyna. 10 kwietnia rozkazat zniszczyč most na rzece Kotrze w okolicach Berszt. W tymže dniu partyzanci Ludwika Narbutta zajęli pozycje bojowe po obu stronach traktu Szczuczyn—Grodno w okolicach Nowego Dworu, na trasie między Glębokiem a Dubiczami Nowodworskimi. Na rozkaz dowodcy most zostal zburzony, po wykonaniu zadania partyzanci wrocili do obozu przez Pitownię. W kierunku mostu szla kolumna wojsk rosyjskich pod kierunkiem Timofiejewa. Zburzony most nie przeszkodzil dowodcy rosyjskiemu w przeprawieniu wojska na drugą stronę Kotry. Dwie roty piechoty doborowej gwardii przybocznej przeprawil po belkach, zaš kozacy na koniach pokonali brodem strumien rzeki13. Szybka przeprawa gwardii rosyjskiej i kozakow zaskoczyla Ludwika Narbutta. Kolumna rosyjska gotowa do walki liczyla dwie roty gwardii i sotnię kozacką. Razem 500 žolnierzy. Oddziat powstanczy Ludwika Narbutta liczyl 150 partyzantow. Przewaga Rosjan byla ponad trzykrotna, ponadto byli oni uzbrojeni w nowoczesną bron palną. 11 kwietnia pod Dubiczami Nowodworskimi Ludwik Narbutt, jako doswiadczony dowodca postanowil po pierwszym starciu wycofac oddzial z zaplanowanej linii walki. Niezadowolony ze straty latwego sukcesu pokonania powstancow Timofiejew zawrocil na postoj do Nowego Dworu14. W kwietniu oddziat powstanczy Feliksą Wystoucha obozowal w lasach powiatu trockiego. W potowie kwietnia zgrupowanie to liczylo 130 powstancow. Po potyczce 13 marca piechoty rosyjskiej z oddzialem Kieta Korewy, od następnego dnia do 16 kwietnia rosyjskie oddzialy kame systematycznie penetrowaly lasy powiatu trockiego. Najbardziej aktywna byla kolumna wojsk rosyjskich pulkownika Skorduli. 16 kwietnia rota piechoty z kolumny pulkownika Skorduli odnalazla oboz partyzancki Wysloucha. Rotą dowodzil kapitan Fietow. Na zachod od Žyžmor pod Antokolcami piechota rosyjska rozwinęla szyk bojowy i rozpoczęla natarcie w lesie. Dzięki zwiadowi partyzanci zdąžyli zająč dobre pozycje obronne. W toku krotkiej, lecz zacieklej walki powstancy bezustannie ostrzeliwali nacierających 12 S. taniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 35, 85; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 51, 175; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 160; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 126. 13 S. Zielifiski, op. cit., s. 278; W. Karbowski, op. cit., ss. 66—72; Z. Kowalewska, op. cit., s. 30; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 23; idem, Bialorus w drugiej potowie XIX stulecia, ss. 45—46; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 57. 14 LVIAV, zespdl 494, op. 1, teczka 233, k. 13— 14; S. Zielinski, op. cit., s. 278; S. Laniec, Partyzanci kresow potnocno-wschodnich, s. 23; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 46; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 57.

81

piechurów rosyjskich. Po kilku atakach Rosjanie wycofali się z pola walki, na którym zostawili 36 poleglych i rannych žolnierzy,5. 17 kwietnia nieznana partía powstañcza przeprawita się na prawy brzeg Niemna (z województwa augustowskiego) i skierowala się do miasteczka Merecz w powiecie trockim. Tam partyzantów polskich ostrzelali kozacy dotìscy. Z powodu braku orientacji w miasteczku oraz informacji о sile kozaków, powstaficy wycofali się z Merecza i wrócili na lewy brzeg Niemna1516. W lasach powiatu oszmiañskiego powstalo siine zgrupowanie. Częšč jego stanowili miejscowi, przewažnie z Oszmiany (województwo wiletìskie), a częšč, w sile 45 osób, przyprowadzil ksiądz Laszkiewicz z miasta Stolowicz (wojewódz­ two wilenskie). W pierwszej polowie kwietnia obóz pod wsią lešną Naliboki liczyl 150 powstañców. Dowództwo nad oddzialem przejąl ksiądz Laszkiewicz. Przeciwko zgrupowaniu dowództwo wojsk wileñskich wyslalo rotę piechoty i dziesięciu kozaków. W odnalezieniu powstañców dowództwu rosyjskiemu pomógl lešnik lasów pañstwowych, który doprowadzil žolnierzy rosyjskich do wsi Naliboki. Rano, 19 kwietnia, Rosjanie zaatakowali obóz powstanczy. Niestety, powstañcy nie wystawili czujek. Zaskoczeni naglym atakiem piechoty rosyjskiej i kozaków rozproszyli się po lesie. W czasie atakų polegto dwudziestu powstañców, pięciu wzięto do niewoli, reszta rozproszyla się w lesie. Wziętych do niewoli žolnierze rosyjscy zamordowali na miejscu. Wsp01pracująca z armią rosyjską straž chíopska zlapata w lesie 30 partyzantów, których przekazano dowódcy rosyjskiemu i przewieziono do Oszmiany. Częšč z 95 rozproszonych powstañców odnalazl ksiądz Laszkiewicz i przeniósl się wraz z nimi do województwa grodzieñskiego. Reszta prawdopodobnie wrócila do domów17. Rosyjski dowódca oddzialu kamego Timofiejew bezustannie przeszukiwal lasy powiatu lidzkiego w województwie wileñskim oraz las z pogranicza województw w powiecie grodzieñskim. Ludwik Narbutt pamiętal jeszcze niedawne czasy walk na Kaukazie, kiedy to górale Szamila często zmieniali swoje miejsce pobytu i dzięki bezustannym manewrom i naglym wypadom potrafili jednostki wojsk rosyjskich trzymač w szachu. Taktyka walk podjazdowych górali częšciowo sprawdzata się w polskiej wojnie partyzanckiej. Częste zmiany obozowania męczyly rosyjskiego dowodcę. Wyczerpany ciąglymi marszami, zažądal od gar­ nizonu grodzieñskiego pomocy. Dowódca garnizonu wyslal mu nową kolumnę wojsk rosyjskich pod dowództwem pulkownika Wemera. Kolumna Wemera liczyla trzy roty piechoty (600 piechurów) i szwadron (200) dragonów, razem 800 žolnierzy. Dodajmy do tego 400 piechurów i 100 kozaków Timofiejewa, a lącznie otrzymamy 1000 piechurów, 300 kawalerzystów czyli 1300 žolnierzy. Pod względem liczebnym dwie kolumny armii rosyjskiej dziesięciokrotnie przewyžszaly 15 S. Zieliñski, op. cit., ss. 277—278; A. F. Smirnov, Vosstanie ¡863, ss. 138— 139; Žumal Voennych Dejstvij, kwiecieñ 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 61—62. 16 S. Zieliñski, op. cit., s. 279; Žumal Voennych Dejstvij, kwiecieñ 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 62. 17 S. Zieliñski, op. cit., s. 279; Žumal Voennych Dejstvij, kwiecieñ, 1863; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. XII; Prasa tajna, t. II, s. 9; S. taniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 36; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 52.

82

partyzantow polskich Ludwika Narbutta. Dodajmy do tego nowoczesne uzbrojenie i odpowiednie wyszkolenie žolnierzy rosyjskich. Stąd nasuwa się smutna refleksja, že losy oddzialu Ludwika Narbutta byiy juž przesądzone18. Do bitwy między partyzantką polską a oddziaiem armii rosyjskiej puikownika Wernera doszlo 20 kwietnia pod Kowalkami, w uroczysku Luksztajny w powiecie lidzkim. Pierwszy atak piechoty i kawalerii rosyjskiej powstancy odparli silnym ogniem zaporowym. Drugi atak takže zostal odparty. Dodajmy, že ogniem zaporowym kierowal osobišcie Ludwik Narbutt. Trzeci atak skierowali Rosjanie na lewe skrzydlo obrony partyzanckiej, slabiej zorganizowane. Wowczas w rejon zagroženia uderzyla doborowa grupa partyzancka, ktorą kierowal dowodca. Skuteczny i bardzo dynamiczny kontratak partyzantow polskich zdziesiątkowal nacierających Rosjan. Powstaia panika w szeregach rosyjskich. Rosjanie postanowili wycofac się z placu boju. W walce stracili 42 žolnierzy, a 50 bylo rannych. Poleglo tež siedmiu partyzantow, w tym Wojciech Narbutt (kuzyn dowodcy) i Wtadyslaw Nawrocki. Bitwa pod Kowalkami w uroczysku Luksztajny jeszcze raz wykazata wielki kunszt bojowy, odwagę i doswiadczenie Ludwika Narbutta19. W czasie wyžej opisanej bitwy do wojsk puikownika Wemera dolączyly liczne oddzialy armii rosyjskiej Atchazowa i Timofiejewa. Mialy one zamknąč drogę partyzantom Ludwika Narbutta w kierunku Puszczy Grodzienskiej. 21 kwietnia wojsko rosyjskie rozbilo pod Staniukami maly oddzial zgrupowania Narbutta, ktorym dowodzil Ludwik Krairiski. W czasie krotkiego starcia poleglo dwunastu powstancow, reszta uciekla w gląb lasu. Cięžko ranny Konopacki zmart wzięty do niewoli. Oprocz niego Rosjanie pojmali Frąckiewicza i Cymermana20. W lasach powiatu wilenskiego, w drugiej polowie kwietnia, Horodenski (Kieržgajllo) sformowal oddzial partyzancki. Byl wowczas naczelnikiem wojskowym powiatu wilenskiego. 29 kwietnia przylączyl się do zgrupowania Feliksą Wysloucha, ktore stacjonowalo wowczas w powiecie wilenskim. Polączone od­ dzialy Wysloucha i Horodenskiego liczyly 240 strzelcow i 80 kosynierow. Przeciwko nim dowodca Wilenskiego Okręgu Wojennego wystat kolumnę armii rosyjskiej w skladzie pięciu rot piechoty (1000 žolnierzy) oraz oddzial dragonow i kozakow (ponad 100 kawalerzystow). Kolumną wojska rosyjskiego dowodzil pulkownik Kramer. Armia rosyjska przewyžszala liczebnie ponad trzykrotnie partyzantow polskich i litewskich. 30 kwietnia, w pobližu wsi lešnej Szeszole, Rosjanie z marszu ruszyli na pozycje obronne powstancow. Pierwsze uderzenie pulkownik Kramer skierowat na lewe skrzydlo powstanczej obrony. Partyzanci Wysloucha odparli atak. Na prawym skrzydle rowniež partyzanci powstrzymali rosyjski atak i przeszli do kontratakų pod dowodztwem Horodenskiego. Kontratak ten wywolal ostrą i krwawą walkę, w ktorej polegl Horodenski i podoficer 18 S. Zielinski, op. cit., ss. 277— 279; W. Karbowski, Ludwik Narbutt, ss. 67—70; Z. Kowalewska, op. cit., ss. 30— 33; Prasa tąjna, t. II, ss. 7— 8; S. taniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 23; idem, Matarus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 46. 19 LVIAV, zespdl 494, op. 1, teczka 759, k. 76—78; S. Zielinski, op. cit., s. 278; S. taniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 23— 24; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 47— 48; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 57. 20 S. Zielinski, op. cit., s. 280; Žumal Voennych Dejstvij, kwiecien, 1863; S. taniec, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 53.

83

Jankowski. Przy trzecim natarciu Rosjan partyzanci wycofali się z obozu, w ktörym zostawili sprzęt i wyzy wienie. Wediug žrodel polskich w walce poleglo 100 žolnierzy rosyjskich, w tym kapitan Kuszakiewicz. Informacje rosyjskie donosily 0 25 poleglych Rosjanach. Po stronie powstariczej zginęlo 23 Polaköw, Litwinow 1 Biatorusinow, a 16 bylo rannych21. Wsr6d poleglych byli: Pawel Sielawa, Jozef Butrymowicz, Justyn Birelio, Nikodem Kowalewski, Kazimierz Parcielewicz, Adam Lutkiewicz, Michat Bohdanowicz, Antoni Bielecki, Franciszek Stefanowicz i Falkowski. Najbardziej wytrwalych w walce, ktorzy ocaleli, wyrozniono na apelu po bitwie. Byli to Leon Dmuchowski i szesnastoletni powstaniec Julian Flocht22. W pierwszych dniach maja oddzial partyzancki pod dowödztwem Ludwika Narbutta doszedl do Lasow Nackich. W okolicach Dubicz Nackich przeprawil się przez rzekę Kotrę zostawiając za sobą ogniska dla zmylenia swoich pozycji. Na drugim brzegu Kotry i jeziora Polasie jego partyzanci zbudowali zamaskowany oboz powstanczy, gdzie stacjonowalo 120 powstancow. Miejsce obozowania wykryli szpiedzy, co umozliwilo jednostce specjalnej Timofiejewa podplynięcie w ciszy do obozowiska i rozpoczęcie naglego atakų. Wczesniej otoczyli pieršcieniem powstancow i ostrzeliwali oboz z dwoch armat i karabinow, pozorując usytuowanie wojska po drugiej stronie. Koncentryczny atak zupelnie zaskoczyl powstancow. Walka na bagnety, przy miaždžącej šile nieprzyjaciela, przeksztalcila się w masakrę nieprzygotowanych do niej powstancow. Do niewoli wzięto 25 powstancow, reszta — dowodca oddzialu, szeregowi partyzanci i kadra oficerska: lekarz Aleksander Brzozowski, felczer Taraszkiewicz, ziemianie Jankowski, Fran­ ciszek Brzozowski, Jan Jodko i Tomasz Skirmunt, zastępca dowodcy Ludwik Krainski, mlodzi dowodcy Stefan Hubarewicz i student Potemkiewicz — polegla23. Rozpoczęcie walk zbrojnych rząd wilenski wyznaczyl w swoim wojewodztwie na 2 maja. Pierwsze grupy powstancze w powiecie wilejskim nad Džwinosą pojawily się 7 maja. Suchocki przyprowadzit z Wilejki i okolic oddzial, ktory liczyl 40 ochotnikow, drugi oddzial przywiodl Melchior Czyžyk z powiatu borysowskiego z Minszczyzny. Oddzial borysowski liczyl 75 ochotnikow. W lasach nad Džwinosą oba oddzialy založyly wspolny oboz. Dowodcą zjednoczonego oddzialu zostal Wincenty Kozielt-Poklewski, mianowany przez Jakuba Gieysztora naczelnikiem wojennym powiatu wilejskiego. Koziell-Poklewski podzielil oddzial na trzy plutony. Na dowödcöw plutonöw powolal Melchiora Czyžyka, Leopoldą Osiecimskiego i Zolnierkiewicza. 9 maja, kolo wsi Tarakanowki, Rosjanie zaatakowali powstancow polskich ogniem z dalekonošnych karabinow o lufie gwintowanej. Przez godzinę strzelcy rosyjscy ostrzeliwali powstancow z odleglosci 400 metrow. Uzbrojeni w strzelby mysliwskie powstahcy nie mogli z takiej odleglosci strzelač. Pozycje Rosjan ostrzeliwal jedynie Leopold Osiecimski, ktory mial 21 S. Zielifiski, op. cit., s. 280; Žumal Voennych Dejstvij, kwieciert 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 62— 63; Pamiętniki Jaköha Gieysztora, t. II, s. 329. 22 S. Zielinski, op. cit., s. 280; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 63. Wediug sprawozdania Feliksą Wysloucha bohatersko walczyli wszyscy powstancy oddzialu. 23 LVIAV, zespöl 494, op. 1, teczka 233, k. 14; S. Zielifiski, op. cit., ss. 280—281; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 491; Prasa tajna, t. II, s. 11; S. Laniec, Partyzanci ¿elaznych drag, ss. 250—251; idem, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 24; idem, Biatorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 48—49; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 57.

84

nowoczesny sztucer. Po godzinie wojsko rosyjskie wycofato się z pola ostrzalu. W drodze powrotnej Rosjanie spalili dwór ziemiañski w majątku Džvvinosy. W potyczce powstañcy poniešli nieduže straty. Leopold Osiecimski twierdzil, že z odleglošci 400 metrów zabil dwóch žolnierzy rosyjskich. Podobnie opowiadali powstañcy. Nikt nie potwierdzil tego faktu. Ze strony polskiej polegl lekarz Ignacy Kozlowski. Polonski byl lekko ranny24. W powiecie lidzkim, nad rzeką Kotrą, 12 maja, oddziat powstañczy pod dowództwem Bolesíawa Narbutta (brata Ludwika), zaatakowala kolumna rosyjs­ kich wojsk doborowych (lejbgwardia), ktorą dowodzil pulkownik Alchazow. Oddziai powstañców polskich rozbito. W walce poleglo wielu powstañców, równiez wielu bylo rannych. Wedlug informacji Stanislawa Zieliñskiego zginąt tež jeden žolnierz lejbgwardii. Dowództwo rosyjskie wlasne straty przemilczalo. Nie podano tež dokladnie miejsca bitwy25. Silne zgrupowanie powstancze w lasach powiatu trockiego powstalo w polowie maja. W sklad zgrupowania weszly oddzialy Aleksandra Stabrowskiego-Lubicza, Feliksą Kolyszki, Dahlena, Piotrowskiego, Wilczyñskiego, Czudowskiego i Lady. W zgrupowaniu Stabrowski i Dahlen nie potrafili porozumieč się w sprawie dalszej walki i wspóldzialania. Dahlen opušcil obóz i wyjechal w Augustowskie. Naczelnik wojenny powiatu trockiego Lada wyruszyl z polączonymi oddzialami do obozu Feliksą Wysloucha w kierunku Žyžmor. Poza Dahlenem, wszyscy wymienieni dowódcy partii powstañczych jemu powierzyli naczelne dowództwo. 19 maja w czasie marszu oddziatu, piechota rosyjska pod dowództwem pulkownika Wademajera zaatakowala powstañców przy stacji kolejowej Prowieniszki, položonej pięč kilometrow od Žyžmor. Rozpoczęla się bitwa, która trwala szešč godzin. Pomimo zaskoczenia, powstañcy polsko-litewscy odparli skutecznie kilka ataków, ostrzeliwując ogniem zaporowym nacierających piechurów, których liczbę szacujemy na 1000 žolnierzy (pięč rot). Z powodu znacznej przewagi liczebnej wroga, sily powstañcze podzielií Lada na cztery grupy. Rozbicie na grupy ulatwialo powstañcom stopniowe wycofanie się z pola walki, poniewaž jednoczesny žywiolowy odwrót grozil katastrofą. Dodajmy, že polączenie się dwóch silnych oddzialów powstañczych (Lady i Wysloucha) tež umožliwilo zorganizowanie skutecznej obrony. W wielogodzinnej bitwie poleglo szesnastu powstañców, szesnastu bylo rannych, a osiemnastu dostalo się do niewoli. Rosjanie stracili 24 žolnierzy (wedlug krakowskiego „Czasu” — 30)26. W bitwie pod Prowieniszkami polegli między innymi: kapitan Wilczyñski, oficer Florkowski, wachmistrz Szychowski, trzech studentów (Baranowski, Obalewicz i Ulasiewicz) oraz szeregowi powstañcy — Józef Lyko i Minkiewicz. Rozproszonych po lesie powstañców zebrai na drugi dzieñ Feliks Wyslouch. Po 24 S. Zieliñski, op. cit., s. 281; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 36; idem, Biatoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 64. 25 S. Zieliñski, op. cit., s. 281; Žumal Voennych Dejstvij, maj 1863; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocnowschodnich, s. 36; idem, Biatoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 64. 26 D’jakonov, op. cit., s. 53; A. Krzyszkowska, Powstanie styczniowe na Wilenszczyínie, Wilno 1934, ss. 27— 28; S. Laniec, Partizanei ¿elaznych drag, s. 211; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 63—64; „Czas” 1863 nr 113 z 20 V; ibidem, 1863 nr 124 z 3 VI; ibidem, 1863 nr 126 z 6 VI.

85

bitwie Wademajer nie wyslal do generala Plaksina kuriera, stąd zaniepokojony general skierowal na poszukiwanie Wademajera kozackiego esaula Elatoncowa w asyšcie dwunastu kozaköw donskich. W trakcie poszukiwania kolumny rosyjskiej, 19 maja kozacy natrafili w lesie Polimsza na uciekających po bitwie powstancöw. Kozacy rozproszyli napotkanych uciekinieröw, o czym zameldowali generalowi w Oranach27. Pulkownik Wademajer, žądny dalszych sukcesöw bojowych, penetrowal dalėj lasy powiatu trockiego. O wiele slabsze od kolumny wojsk rosyjskich partie powstancze unikaly konfrontacji z silnym i dobrze uzbrojonym nieprzyjacielem. Nie oznaczalo to calkowitego wycofania się z walki. Powstancy likwidowali patrole kozackie, kawaleryjskie i piechoty. Ponadto atakowali posterunki žandarmerii w malych miasteczkach i gminach. Naležy jednak zaznaczyč, že na Wilenszczyznie nie doszlo do masowych dzialan, ktörych celem byloby rozpędzenie urzędnikow gminnych i miejskich, likwidacja posterunköw policji i žandarmerii, rozbijanie magazynöw zywnosciowych, rekwirowanie pieniędzy z kas panstwowych i kas majątkow skarbowych. W wymienionych akcjach na masową skalę dominowala Kowienszczyzna, zwlaszcza Žmudž28. W lasach pomiędzy Duksztami a Labonarami obozowaly partie powstancze Albertynskiego i Maleckiego. W drugiej polowie maja obie partie polączyly się. Powstal oddzial partyzancki, liczący okolo 400 osöb, pod dowödztwem Albertyn­ skiego. Przed zjednoczeniem, 16 maja partia Maleckiego walczyla z rosyjskim korpusem kamym w pobližu stacji kolejowej Dukszty. Walkę wygrali powstancy. Na odcinku Wilno—Dyneburg Petersbursko-Warszawskiej Drogi Želaznej za ochronę linii kolejowej odpowiedzialny byt general-major Szuwatow — naczelnik oddzialu wojennego tegož odcinka. Z chwilą pojawienia się wzdluz linii kolejowej oddzialu powstanczego, general-major Szuwalow postanowil zlikwidowac w okolicach Dukszty—Labonary partyzantöw polsko-litewskich. W koncu drugiej dekady maja general przyjechal pociągiem z Wilna do Dukszt z oddzialem piechoty rosyjskiej. Miejscowa policja 21 maja zaprowadzila piechuröw rosyjskich do obozu partyzanckiego w lesie, w pobližu Labonar. Po dotarciu do obozu, piechota rosyjska ruszyla do atakų. Kilka ataköw powstancy skutecznie powstrzymali dzięki wspölnej obronie strzelcöw i kosynieröw. Następnie Albertyriski wydal kosynierom i strzelcom rozkaz kontratakų. Do kontratakų przylączyla się rezerwowa partia powstancza. Dynamiczny kontratak powstancöw zmusii Rosjan do ucieczki. Uciekl general-major hrabia Szuwalow, w panice zostawiając w lesie kocz czterokonny. Natomiast žolnierze rosyjscy zostawili kilkanascie nowoczesnych karabinow, amunicję i proch. Opröcz tego powstancy zdobyli kilka powozöw z prowiantem, prochem i z dwudziestoma karabinami, ktöre znajdowaty się w jednym z powozöw. Nie posiadamy informacji dotyczących strat po obu stronach walczących, poza 27 S. Zielinski, op. cit., s. 282; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 64; Žumal Voennych Dejstvij, maj 1863. 28 A. Krzyszkowska, op. cit., ss. 20—29; 33— 42, 45— 49; A. F. Smiraov, Vosstanie 1863, ss. 138— 142, 153— 159, 167— 170.

86

wiadomošcią, že w czasie dwugodzinnej bitwy zostai ranny Rotczew, inspektor kolei želaznej29. Od 10 maja Wincenty Koziell-Poklewski odwiedzal osady lešne, gminy wiejskie, miasteczka, wsie i zašcianki powiatu wilejskiego. Przy spotkaniach ze szlachtą powiatową, z chlopami w gminach i majątkach skarbu paristwa, wszędzie oglaszal „Manifest” i dekrety Rządu Narodowego. Prosit tež księžy katolickich o przeczytanie ich z ambon. Częšč księžy odmawiata w obawie przed represjami wojskowej i cywilnej rosyjskiej administracji terenowej. W ciągu trzech tygodni jego partia powstancza liczyta juž 200 powstancow i stopniowo przeksztatcata się w bojowy oddziat partyzancki. W celu jej likwidacji dowodztwo rosyjskie skierowato do lasow powiatu wilejskiego kolumnę piechoty, liczącą pięč rot (1000 žotnierzy). Operacją kierowal general-porucznik Golgojew, za posrednictwem putkownika Gaili30. W czasie, gdy kolumna rosyjska maszerowata w kierunku obozu powstanczego, Wincenty Koziett-Poklewski postanowit przeprawic powstancow na drugi brzeg rzeki Ilii. Przeciwny przeprawie byt Melchior Czyžyk, ktory ostrzegal, že woda w rzece jeszcze nie opadta, že powstancy zbližą się do silnej i licznej kolumny piechoty rosyjskiej. Dowddca decyzji nie odwolat, uwagi doswiadczonego oficera zlekcewažyl i rozkazal powstancom zbijač tratwy do przeprawy. Po zbiciu tratew, 28 maja, rozpoczęla się przeprawa. Za pierwszym razem przeprawiono dwa plutony, przy ktdrych byt dowddca Wincenty Koziett-Poklewski. Podczas prze­ prawy trzeciego plutonu byli z powstancami Melchior Czyžyk i Zotnierkiewicz. Trzeci pluton ostrzelali Rosjanie na šrodku rzeki. Będąc w beznadziejnej sytuacji, poniewaz piechota strzelala z brzegu, gdzie przeprawity się dwa plutony, dowodcy postanowili zawrocic. Dwa pozostale plutony, przeprawione na drugi brzeg, zaatakowala rosyjska piechota. Jej atak powstancy odparli oraz zmusili piechurow rosyjskich do odwrotu w kierunku wsi Wtadyki. Prawdopodobnie szybkie wycofanie się Rosjan byto pulapką dla powstaricdw. Nacierających partyzantow polskich pod Wladykami otoczyty rezerwowe roty piechurow. Otoczeni partyzanci walczyli rozpaczliwie na kosy, na bagnety i kolby przez dwie godziny. W nierownej walce polegto 58 powstancow, wzięto do niewoli 25, w tym 23 rannych. Prawdopodobnie 53 powstancow zaginęlo, a ocalaty od pogromu 54 osoby. W bitwie polegl Wincenty Koziett-Poklewski. Z kadry dowodczej zginęli: Konopacki, Kopec, Dauksza, Zdzistaw i Alfred Ratyhscy, Ireneusz i Wincenty Odyncowie, Tyszkiewicz i Walicki. Do niewoli z oficerow trafili August Koziett-Poklewski i Witold Szafkowski. Straty w zabitych, wziętych do niewoli, rannych i zaginionych stanowily 75% oddziatu powstanczego, ktory uczestniczyl w bitwie. Dowodztwo

29 A. Krzyszkowska, op. cit., s. 27; J. Januiajtis, op. cit., ss. 52—55; J. Jakubianiec-Czarkowska, op. cit., s. 51; B. Limanowski, Historia powstania narodu polskiego od 1861 do 1864, t. I, Lw6w 1882, s. 309; S. Zielinski, op. cit., ss. 282— 284; Voenno istoričeskij žumal, maj 1863; „Czas” 1863 nr 113 z 20 V; ibidem, nr 124 z 3 VI; S. taniec, Partyzanci ielaznych drdg, s. 210; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 64— 65. 24 czerwca 1863 roku Albertyrtski polegl w bitwie pod Giedrojciami w powiecie wiletiskim. 30 S. Zielinski, op. cit., ss. 281—282; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 37; idem, Biatoruš w drugiej potowie XIX stulecia, ss. 64— 65.

87

rosyjskie wyeliminowalo z walk w powiecie wilejskim znaczący oddzial partyzancki31. W koncu maja powstalo nowe zgrupowanie powstaricze w lasach poludniowej częšci powiatu trockiego. Polączyly się oddzialy Aleksandra Stabrowskiego-Lubicza, Jana Sendka i Feliksą Wysloucha. Nowy oddzial partyzancki liczyl 500 osob32. Zgrupowanie to založylo oboz w pobližu stacji kolejowej Olkieniki. 31 maja kilka rot piechoty rosyjskiej poszukiwalo partyzantow polsko-litewskich. Zwiad powstanczy doniosl o zbližaniu się Rosjan. Wowczas trzej dowodcy podjęli decyzję obrony w jarze. Stoki jaru obsadzili partyzanci uzbrojeni w karabiny i strzelby. Pluton powstanczy zwabil do jaru piechotę rosyjską, ktorą po wejsciu ostrzelano. Rosjanie szybko wycofali się, zostawiając wielu poleglych i rannych žolnierzy, w tym zabitego pulkownika Andriejewa. Rannych žolnierzy rosyjskich, po opatrzeniu, wypuszczono bez broni na wolnosc. Po bitwie pod Olkienikami Jan Sendek wycofal swoją partię powstariczą. Mniejsze zgrupowanie partyzanckie tworzyly dalėj oddzialy Aleksandera Stabrowskiego-Lubicza i Feliksą Wysloucha. Nadal przebywali oni w Puszczy Rudnickiej, zmienili tylko miejsce obozowania. 16 czerwca, siedem kilometrow od Rudnik dwa oddzialy piechoty rosyjskiej Wilkiena i Wladimirowa zaatakowaly partyzan­ tow. Do bitwy doszlo w okolicach osady puszczanskiej Pokiemiowa. Zaskoczeni naglym atakiem piechoty powstaricy, zmuszeni byli do obrony, trwającej okolo dwoch godzin. Z powodu zaskoczenia i przewagi liczebnej Rosjan, partyzanci wycofali się w inne rejony Puszczy Rudnickiej. Obie walczące strony nie podaty strat33. Parę godzin po bitwie pod Rudnikami, wyruszyl w pogon za ocalatymi powstancami (z Rudnik) pulkownik Kramer. W celu okrąženia zmęczonych po pierwszej bitwie partyzantdw podzielil batalion piechoty na dwie kolumny. Pelny batalion piechoty w armii rosyjskiej liczyl pięč rot (1000 žolnierzy). Pulkownik Kramer wyruszyl z czterema rotami (800 žolnierzy). Drugą kolumną batalionu (400 žolnierzy i 15 kozakow) dowodzil kapitan Zassa. Po poludniu piechota Zassy zaatakowala odpoczywających w puszczy partyzantow. 16 czerwca, doszlo do drugiej bitwy w okolicach osady lešnej Zygmuntyszki. W bitwie poleglo trzech partyzant6w i trzech dostaio się do niewoli. Kapitanowi Zassie nie udalo się pokonač powstaricow po trzygodzinnej bitwie34. Partyzanci polscy i litewscy pod dowodztwem Aleksandra Stabrowskiego-Lubicza i Feliksą Wysloucha nadal byli tropieni w Puszczy Rudnickiej. Następnego dnia ich šladem podąžyla rota piechoty pod dowodztwem pulkownika Alchazowa. Ponadto do likwidacji sil powstariczych wyslano dwie roty piechoty 31 RGIAM, zespčl 484, op. 1, teczka 139, k. 125— 133; ibidem, zespdt WUA, teczka 1311, cz. 4, Žurnal Voennych Dejstvij, maj 1863; LVJAV, zespčl 494, op. 1, teczka 674, k. 6— 9; S. Zielirtski, op. cit., ss. 281—292; S. taniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 37; idem, Biatoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 65. 32 S. Zielinski, op. cit., s. 283; Žurnal Voennych Dejstvij, maj 1863; S. Laniec, Partyzanci ¿elaznych drog, s. 211; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 65—66. 33 S. Zielinski, op. cit., s. 284; Žurnal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863, A. Krzyszkowska, op. cit., ss. 32— 35; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 66. 34 S. Zielinski, op. cit., s. 284; Žurnal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863, A. Krzyszkowska, op. cit., ss. 35— 37; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 66.

88

pod dowodztwem putkovvnika Wtasowa. Pomimo bezustannego przeczesywania puszczy przez piechotę rosyjską, povvstancom udalo się w niej ukryč. Jedynie siedmiu zmęczonych wyczerpującym marszem povvstancovv dostalo się do niewoli35. W czerwcu, w innych powiatach Wilenszczyzny takže walczyli povvstaricy. W powiecie wilejskim pojavvil się oddzial povvstariczy ze Svvięcian Gustawa Czechowicza (pseudonim Leon Ostoja). Jego povvstaricy 5 czerwca pod Lubką walczyli trzy godziny z piechotą rosyjską i kozakami. Oddzialem rosyjskim, w šile 300 piechurow i 20 kozakovv, dowodzil kapitan Dmitrew. W piervvszej fazie bitwy pluton kosynierovv polskich i litewskich odpieral ataki kavvalerzystovv i kozakovv. Następnie do walki wkroczyla piechotą povvstaricza. Rosjanie dzięki przewadze liczbnej w koricovvym etapie bitwy pokonali povvstaricovv, ktorzy wycofali się. Na placu boju poleglo szešciu powstaric6w, ošmiu bylo rannych, w tym dowodca kosynierovv Konstanty Košcielski. Wedlug raportu Gustawa Czechowicza w bitwie poleglo siedemnastu piechurovv rosyjskich i kozakow, a 20 bylo rannych. Mala partia povvstaricza liczyla po bitwie 30 zebranych przez dowodcę partyzantovv. Znaczna częšč partyzant6w rozproszonych w Lasach Lubariskich nie wrocila do oddzialu. 16 czerwca w powiecie oszmiariskim oddzial rosyjski w skladzie 100 piechurow i szešciu kozakovv rozbil pod Rosoliszkami malą partię povvstariczą. Oddzialem rosyjskim dowodzil kapitan sztabowy Jozefowicz. Brak danych o przynaležnošci i dowodztwie tej malej partii povvstariczej. Ze szczątkow informacji wiemy, že poleglo dwoch povvstaricčvv, szešciu bylo rannych i jednego wzięto do niewoli. Jeden z poleglych nazywal się Poloriski, przed powstaniem byl urzędnikiem w Oszmianie. Rosjanie nie podali swoich strat. Možemy jedynie przyjąč hipotezę, že nieznanym dowodcą byl Zygmunt Mineyko, ktorego žandarmeria rosyjską aresztowala 16 czervvca w powiecie oszmianskim36. Po bitwie pod Labonarami Albertyriski przez kilka tygodni uczestniczyl z Benedyktem 01szewskim w potyczkach z malymi oddzialami rosyjskimi lub rozpraszal i likwidowal patrole kozackie, poszukujące miejsc pobytu tymczasowego lub stalego obozowania oddzialow partyzanckich. Przez kilka tygodni vvalczyl w Lasach tariskich, następnie ruszyl w kierunku miasta Giedrojcie w powiecie vvileriskim. Kierunek marszu Albertyriskiego wytropil zwiad pulkovvnika Timofiejewa. Pulkownik Timofiejew zorganizovval pošcig za oddzialem povvstariczym Albertynskiego. Rosyjski pulkownik dowodzil kolumną w skladzie trzech kompanii gwardii przybocznej i piętnastu kozakovv (lącznie 615 žolnierzy). Oddzial partyzancki Albertynskiego liczyl 120 powstaricow. Timofiejew dogonil oddzial partyzancki w lasku pod Giedrojciami. Tu 24 czervvca stoczono nierovvną 35 S. Zielinski, op. cit., s. 283; LVIAV, zespól 378, PO, 1863, teczka 993, k. 31— 34, teczka 290, k. 5; ibidem, zespól 1248, op. 1, teczka 405 (karty bez numeracji, dalėj: k.b.n.); S. Laniec, Partyzanci kresówpólnocno-wschodnich, s. 59; idem, Bialoruš w drugìej polowie XIX stulecia, ss. 93— 94. 36 S. Zielifiski, op. cit., s. 283; Z. Mineyko, Z tajgi pod akropol. Wspomnienia z lot 1848—1866, oprac. E. Koztowski i K. Olszanski, przedmowa i przypisy E. Kozlowski, Warszawa 1971, ss. 306— 333; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 59; idem, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, ss. 93—94. Dotychczasowe badania sugerowaty, že domniemanym dow6dcą mògi byč Gustaw Czechowicz, który walczyl w lasach powiatów wilejskiego i oszmiariskiego, jednak ustalenia z 1997 r. dowiodly, že nieznanym dow6dcą byl Zygmunt Mineyko. Opisuje on szczególowo swój pobyt wraz z partią powstaticzą w okolicach Rosoliszek.

89

krwawą bitwę, trwająca dwie godziny. W bitwie poleglo piętnastu powstañców, w tym dowódca Albertyñski. Do niewoli dostalo się 47, reszcie udalo się ujšč z miejsca krwawej jatki. Albertyñski naležal do grupy utalentowanych i dzielnych dowódców powstañczych na Wilenszczyžnie37. 16 czenvca, w lasach pod Szumną, pulkownik Wlasow rozbil powstañców Paradowskiego (Ostrogi). Oddzial rosyjski liczyl trzy roty piechoty i 35 kozaków. Liczba powstañców jest nieznana. Prawdopodobnie byla to mala partía powstañcza. Bitwa míala miejsce na blotnistych ląkach pomiędzy Daciszkami a Korkuniatami, w powiecie lidzkim38. W lasach powiatu dziesnieñskiego w polowie czerwca pojawil się z partią powstañcza Gustaw Czechowicz (Leon Ostoja), który (prawdopodobnie) 16 czer­ wca mial potyczkę pod Szarkowszczyzną. Natomiast bitwa w okolicach Postawy odbila się szerokim echem na Litwie. 26 czerwca, w walce pod Postawami, w powiecie dziesnieñskim, jego partía zostala rozbita. W bitwie poleglo trzech powstañców, a ošmiu dostalo się do niewoli39. Bitwy i potyczki w województwie wileñskim nie doprowadzily do masowego powstania. Hasla i wezwania rządu wileñskiego na przelomie kwietnia i maja 1863 roku do powszechnego powstania w zasadzie pozostaly na papierze. Podjęly je tylko nieliczne oddzialy i partie powstañcze, najwięcej w powiecie trockim. W innych powiatach w okresie pierwszych pięciu miesięcy doszlo do kilku, a nawet tylko do dwóch lub trzech wystąpien w powiecie. W centralnych i zachodnich powiatach Wileñszczyzny powstanie poparla szlachta. Slabe bylo natomiast poparcie mieszczañstwa i chiopów litewskich, polskich i bialoruskich wyznania katolickiego. W wymienionych dzielnicach dominowala obojętnošc wobec spraw niepodleglošciowych, częšciowo wynikająca ze strachu. W zasadzie nie bylo tu wrogiego powstaniu chlopstwa. Taka sytuacja miala miejsce w powiatach wschodnich, w których chlopstwo bialoruskie wyznania prawoslawnego, częšciowo i katolickiego, wspieralo rząd i armię rosyjską w walce z powstañcami i konspiracyjną organizacją narodową. Województwo kowieñskie W województwie kowieñskim w drugiej polowie marca powstanie zbrojne przybieralo stopniowo na sile, natomiast w kwietniu byl to juž masowy ruch powstañczy. Dodajmy, že walką zbrojną dowodzili utalentowani dowódcy. Ponadto konspiracja narodowa Kowieñszczyzny pozyskala do walki liczne rzesze chiopów, zwlaszcza skarbowych. Do walk byla tež przygotowana szlachta zasciankowa i služba lesna. W Lasach Krokowskich powstalo duže zgrupowanie powstañcze. Centrum dowodzenia znajdowalo się w majątku Borkuniszki ziemianina Tomasza Kuszlejki, 37 S. Zieliñski, op. cit., s. 283; Žumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 64— 65. 38 S. Zielinski, op. cit., s. 284; LVIAV, zespót 378, PO, 1863, teczka 993, k. 33; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 59; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 94— 95. 39 S. Zieliñski, op. cit., ss. 283, 285; LVIAV, zespól 378, PO, 1863, teczka 993, k. 33—34; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 59; idem, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, ss. 94— 95.

90

w powiecie kowieriskim. Ob6z powstanczy w Lasach Krokowskich powstal dzięki naplywowi ochotnikow, ktorych sprowadzili Ciszkiewicz (Kilinski), Szulc, doktor Szyling i Bitis. W koricu marca i na początku kwietnia občz przyjąl 800 ochotnikow i nadal zglaszaly się nowe grupy przysztych powstaricow. Dužą rolę w rekrutacji odegrali Adam Bitis i Mamert Getgowd. Pierwszy pochodzil ze Žmudzi i masowo šciągal chlopow litewskich. Drugi, oficer, sprowadzal do obozu nie tylko uczniow starszych klas, studentow i rzemieslnikow, lecz przyprowadzil kilku oficerow, uciekinierow z armii rosyjskiej. Na rozkaz Boleslawa Dluskiego-Jabtonowskiego dolączyl tež do zgrupowania Boleslaw Kolyszko ze swoimi ocalalymi po bitwie powstancami. W kohcowej fazie organizacyjno-mobilizacyjnej zgrupowanie pod dowodztwem Tomasza Kuszlejki liczylo ponad tysiąc ochot­ nikow. Byl to największy oddzial powstanczy na terenie dawnej Litwy historycznej. Chętnych do wstąpienia w szeregi powstancze bylo wielu, niestety braki w uzbrojeniu ograniczaly mozliwosci przyjmowania ochotnikow40. Zgrupowaniu brakowato broni painėj, zwlaszcza nowoczesnych karabinow i belgijskich sztucerow. Lepsze bylo zaopatrzenie w stare karabiny i strzelby, lecz tylko początkowo, szybko i te zapasy zostaly wyczerpane. Tomasz Kuszlejko by! oficerem armii rosyjskiej w stanie spoczynku. Jako byly major rosyjskiej armii regulamej zgrupowanie uwazat za pulk, ktory podzielit na bataliony i roty. Na wzor regulaminu wojskowego wprowadzit musztrę wojskową. Często wyprowadzal pulk w teren, by zademonstrowac okolicznym mieszkancom šilę dužego oddzialu powstanczego. Do okolicznych wsi i zasciankow Tomasz Kuszlejko i Mamert Gedgowd kierowali male grupy powstancze, gdzie oficerowie lub podoficerowie grupy oglaszali „Manifest”, dekrety oraz biežące decyzje Rządu Narodowego. Tematami rozmow na wsi i w zašciankach byly sprawy walki 0 niepodleglošč oraz o lepszy byt i warunki pracy dla rolnikow41. Informacja o dužym zgrupowaniu sil powstariczych zaniepokoila general-gubematora Wlodzimierza Nazimowa, ktory jako naczelny dowodca armii rosyjs­ kiej Wilenskiego Okręgu Wojskowego rozkazal jednostkom wojskowym zlikwidowac to zgrupowanie. W kierunku obozu skierowano dwa oddzialy wojskowe. Z Rosien wyruszyl batalion piechoty (1000 žolnierzy) i szwadron kawalerzystow (200 osob). Druga kolumna liczyla trzy roty piechoty (600 žolnierzy) i szwadron dragonow (170—200 kawalerzystow). Druga kolumna wyruszyla z Kiejdan. Naczelne dow6dztwo nad dwiema kolumnami objąl Dellinghausen. Przeciwko powstaricom dowodztwo rosyjskie wyslalo tącznie 1600 žolnierzy piechoty i okoto 400 kawalerzystow, co przewyžszalo zgrupowanie powstancze Tomasza Kuszlejki prawie dwukrotnie42. 40 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 489—491; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 146— 147; S. Zielinski, op. cit., s. 288; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 74— 75; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 32; idem, Dowodcy i bohaterowie powstania, ss. 43— 44. 41 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 146— 147; J. Laskarys, Wyprawa Sierakowskiego, ss. 39—42; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 74— 75; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 32—33; idem, Dowodcy 1 bohaterowie powstania, ss. 44— 45. 42 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 148— 150; J. Laskarys, Wyprawa Sierakowskiego, ss. 40—41; Žumal Voennych Dejstvij, kwieciefi 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 77; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 33.

91

1 kwietnia, w lasach pod Lenczą, oddzial powstanczy Tomasza Kuszlejki przygotowal się do walki. Do boju dowodca wystawil tylko 800 powstancöw. Przed bitwą w obozie mial 1000 ochotnikow. Prawdopodobnie z powodu niedoborow w uzbrojeniu i wyszkoleniu zrezygnowat z 200 powstancow, powiększając w ten sposöb przewagę liczebną Rosjan. Przed natarciem wroga Tomasz Kuszlejko zdąžyl ustawic w tyralierę obronną partyzantow litewskich, dowodzonych przez szlachtę polską miejscowego pochodzenia. Prawym skrzydlem dowodzil osobišcie Tomasz Kuszlejko, na lewe skrzydlo wyznaczyl oficera Ciszkiewicza (Kilinskiego), centrum objąt oficer Maszkiewicz. Przed natarciem Rosjanie ostrzelali powstancow zmasowanym ogniem karabinowym. Zmasowany ogien z broni painėj trwal dwie godziny. W drugiej godzinie ostrzahi nie wytrzymali mlodzi ochotnicy, ktörzy byli pobiežnie przeszkoleni i nie uczestniczyli jeszcze w walce. Nastąpilo zachwianie tyraliery powstanczej. Jednak przed ucieczką częšci obroricow, nadeszla pomoc. Lewe skrzydlo piechoty rosyjskiej zaatakowal Boleslaw Dluski-Jablonowski, ktory mial przy sobie 100 partyzantow zaprawionych w walce. Blyskawiczny atak partyzantow Dhiskiego-Jablonowskiego wprowadzil poploch wsröd piechoty rosyjskiej, ktöra w obawie przed okrąženiem szybko wycofala się z miejsca bitwy. W prowadzeniu plutonu partyzanckiego do atakų (Dluskiego-Jablonowskiego) padl šmiertelnie ranny oficer Ambrožewicz. Nie znamy ofiar dwugodzinnej i masowej bitwy, obie strony nie podaty strat. Rosjanie po bitwie wycofali się do Kiejdan. Tomasz Kuszlejko poszukiwal w lesie rozproszonych powstancow. Od zgrupowania odszedl po bitwie Ciszkiewicz, ktorego oddzial liczyl 120 powstancow. Ciszkiewicz wyruszyl do Lasow Szydlowskich. Na drugi dzien polączyl się z Zygmuntem Cytowiczem43. Poszukiwanie rozproszonych po lesie powstancow trwalo kilka godzin. Tomasz Kuszlejko odnalazl 300 osob. W drugim dniu po bitwie przyszlo 100 nowych ochotnikow. Poniewaz przy dowodcy pozostalo do konca 100 powstancow, to po dwoch dniach mial 500 powstancow. Ochotnicy przychodzili takže w następnych dniach. 5 kwietnia dolączyl do majora Kuszlejki Boleslaw Kolyszko z oddzialem liczącym 100 osob. Razem polączone oddzialy liczyly 700 partyzantow. 5 kwietnia w Lasach Korsakiszskich trzy roty piechoty, szwadron kawalerii i sotnia kozakow ponownie zaatakowaly nowe zgrupowanie Tomasza Kuszlejki. Tym razem trzygodzinny ostrzal z karabinow w kierunku dobrze zamaskowanych powstancow skonczyl się bez walnej bitwy. Po trzech godzinach ostrzeliwania ukrytych w lesie powstancow Rosjanie wycofali się z bojowych pozycji. Z powodu ciągtego przeczesywania przez wojsko rosyjskie okolicznych lasow oraz braku uzbrojenia zgrupowanie (drugie) rozpadlo się na male oddzialy powstancze. Tuž po bitwie ponownie odszedl Boleslaw Kolyszko44. W kwietniu powstancy pojawili się w lasach powiatu rosienskiego. Pod Cytowinami oboz založyl Zygmunt Cytowicz, naczelnik wojenny powiatu rosienskiego. Oboz liczyl 250 powstancow, ktorych codziennie szkolilo kilku oficerow. Brakowalo broni painėj, broni bialej wystar43 S. Zielinski, op. cit., s. 288; Žirniai Voennych Dejstvij, kwiecien 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Utwie, ss. 77—78; idem Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 33— 34; idem, Dowodcy i bohaterowie powstania, ss. 44— 45. 44 Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 199; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 34; idem, Dowodcy i bohaterowie powstania, s. 45.

92

czylo na wyposaženie polowy oddzialu. Codzienny rytm žycia obozowego w lesie zakiócil poranek 7 kwietnia, kiedy grupy wywiadowcze doniosly o zbližaniu się do obozu trzech kolumn wojsk rosyjskich z Ludwian i Szydlowa45. Na rozkaz dowódcy i pod komendą kadry oficerskiej szybko przygotowano obronę. W odwodzie byl do dyspozycji dobrze zamaskowany pluton Pawia Cytowicza (brata dowódcy). Pierwszy atak piechoty rosyjskiej rozproszyla zamaskowana obrona dzięki skutecznemu ostrzalowi z broni painėj. Wówczas dowódca rosyjski dokonal szybkiego manewru poprzez atak oskrzydlający. Zawrócil dwie roty z kolumny i uderzyl w lewe skrzydlo obrony, którym kierowal oficer Ciszkiewicz. Blyskawiczny atak 400 žotnierzy rosyjskich na lewym skrzydle rozproszyl obronców. Odslonięty srodek obrony stai się kolejnym celem uderzenia Rosjan. Chcąc ratowac broniących się w centrum partyzantów litewskich, Zygmunt Cytowicz wyruszyl przeciwko atakującym piechurom z rotą kosynierów. Jednak powstrzymal ich zmasowany ostrzal z broni painėj. Przeszyty kulami Zygmunt Cytowicz polegl na polu boju. Rozbici i rozproszeni kosynierzy oraz piechota powstancza uciekli w gląb lasu. Po bitwie dowódca kosynierów, Litwin žmudzki Pujdokas odnalazl w lesie 30 partyzantów. Pujdokas doprowadzil kosynierów do obozu Tomasza Kuszìejki, z którym czasowo polączyl się Mamert Gedgowd. Z rozbitego oddziahi Zygmunta Cytowicza odszedl oficer Ciszkiewicz, który pózniej nie bral udzialu w powstaniu46. W czasie walki pod Cytowianami nie pospieszyl z pomocą Boleslaw Dluski-Jablonowski. Zostal wezwany do Wilna przez Jakuba Gieysztora. Przed odjazdem do Wilna Dluski-Jablonowski przekazal swój oddzial powstanczy majorowi Tomaszowi Kuszlejce. Jakub Gieysztor zwolnil Boleslawa Dtuskiego-Jablonowskiego ze stanowiska naczelnika wojennego województwa kowienskiego i mianowal na jego miejsce naczelnikami wojennymi dwóch nieudolnych wojskowych — wlascicieli ziemskich, którzy dobrze znali się na rolnictwie i medycynie, lecz nie na sztuce prowadzenia walki i kierowania powstaniem zbrojnym. Byla to najbardziej blędna decyzja szefa rządu powstanczego na Litwie i Bialorusi. Naczelnikami po Dluskim-Jablonowskim zostali doktor Józef Košcialkowski i Czapski. Pierwszy byl doktorem medycyny i ziemianinem. Edward hrabia Czapski gospodarzyt w majątkach naležących do familii Czapskich, znany salonowiec, zwlaszcza w kręgach dyplomatycznych, w sztuce wojennej byl dyletantem47. Przez kilka dni Boleslaw Kolyszko obozowal w Lasach Kajsarowskich. Jego oddzial powstanczy zostal podzielony: 80 partyzantów przekazal pod dowództwo Bronislawowi Žarskiemu, 70 zostawil przy sobie. 11 kwietnia Rosjanie doszli do 45 S. Zielióski, op. cit., s. 289; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 144— 146; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 78—79; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 36— 37; idem, Dowódcy i bohaterowie powstania, ss. 11— 12. 46 S. Zielióski, op. cit., s. 289; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 144— 146; Žumal Voennych Dejstvij, kwieciefi 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 79; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 36— 37; idem, Dowódcy i bohaterowie powstania, s. 12. Kolumna rosyjska liczyta cztery roty (800 žolnierzy piechoty) i trzy szwadrony husarii (600 kawalerzystów). Przeciwko šredniej wielkošci partii powstaóczej (380 partyzantów — 250 z oddziatu Cytowicza i 130 z oddziatu Cieszkowicza) wystapili Rosjanie z prawie trzykrotną przewagą. 47 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 145; S. Zielióski, op. cit., s. 289; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 200 (zeznanie Zygmunta Kolyszki); Pamiętniki Jakóba Gieysztora, t. II, 1863, 12, 330; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 79.

93

obozu Kolyszki pod Misiunami, w powiecie kowieriskim. Kolumna rosyjska liczyla 500 piechurow. Dowodcą kolumny piechoty rosyjskiej byl pulkownik Božerjanow. Rosjanie otoczyli odpoczywających powstancow, likwidując najpierw czujki powstancze. Jednak otoczonych powstancow nie udalo się piechurom szybko pokonač. Boleslaw Kolyszko nie tracąc zimnej krwi zorganizowal skuteczną obronę. Nacierający ze wszystkich stron piechurzy nie przetamali linii obrony. Po godzinnej walce powstancy przerwali pieršcieri okrąženia i wycofali się do gęstego lasu. W walce pod Misiunami polegl podchorąžy Tadeusz Niemczynowski. Strzaly, jęki konających i rannych, uslyszeli powstancy Žarskiego. Szybko zawrocili w kierunku Misiun. Po kilometrze marszu zobaczyli powracających Rosjan i szybko urządzili zasadzkę. Czatujących powstancow dostrzegli Rosjanie i wycofali się z drogi, na ktčrej partyzanci zorganizowali zasadzkę. Bronislaw Žarski, kiedy zobaczyl kolumnę rosyjską w šile dwoch i pol kompanii, zaniechat walki48. W czasie, kiedy Bronislaw Žarski i Boleslaw Kolyszko wyruszyli na poszukiwanie zgrupowania naczelnego wodza sil zbrojnych na Litwie, Zygmunta Sierakowskiego, Jan Staniewicz (Pisarski) na Žmudzi walczyl z Rosjanami. Zorganizowal oboz powstanczy w Bielaniszkach, przy folwarku Warzynskiego. Oboz usytuowano w Lesie Gielonojskim od strony folwarku. Byt to teren powiatu szawelskiego. Oddzial Staniewicza liczyt 98 powstancow, do kadry oficerskiej obozu naležat między innymi Pawel Staniewicz, brat Jana. Naczelnikiem powiatu szawelskiego Jakub Gieysztor mianowal Jana Staniewicza. W oddziale dominowali kawalerzyšci, częšč z nich pochodzila z zamožnej i šredniozamožnej szlachty i zglosila się do oddzialu z koniem, pelnym ekwipunkiem i uzbrojeniem. Reszta koni pochodzila z darow okolicznej szlachty lub byla rekwirowana w majątkach panstwowych49. Po tygodniu od založenia obozu wywiad rosyjski ustalil doktadnie miejsce pobytu kawalerii powstanczej. Do likwidacji obozu powstariczego 12 kwietnia wyslano z Szawel kolumnę rosyjską, ktora liczyla dwie roty piechoty i szwadron dragonow (lącznie 600 žolnierzy). Na wiesc o zbližaniu się Rosjan, Jan Staniewicz ustawil po obu stronach traktu strzelcow z dubeltowkami nabitymi grubym šrutem. Strzelcy byli ukryci za nasypem uformowanym przez službę drogową. Ukryci powstancy przepušcili na po! kilometrą dragonow i częšč piechoty. Następnie na rozkaz oficerow kierujących zasadzką ostrzelali Rosjan. Szwadron dragonow zostal zdziesiątkowany. Mniej strat poniosla piechota. Po rozbiciu czolowego oddzialu kolumny rosyjskiej piechota rosyjska natarla na pozycje powstaricze. Przy wsparciu kawalerii, chociaž powažnie spacyfikowanej, sily rosyjskie i tak liczyty ponad 400 žolnierzy, podczas gdy walczących powstancow bylo okolo stu. Miaždžąca przewaga Rosjan zmusila kawalerię powstaiiczą do wycofania się z miejsca obozowania. Rosjanie zdobyli folwark Bielaniszki, spalili dwor i zabudowania inwentarskie. 48 S. Zieliriski, op. cit., s. 289; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 151; Žumal Voennych Dejstvij, kwiecien, 1863; S. taniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 39; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 80 49 J. Laskarys, Wyprawa Sierakowskiego, ss. 29— 40; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 149; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 202 (zeznanie Boleslawa Kolyszki); S. taniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 41; idem, Dowodcy i bohaterowie powstania, ss. 33—34.

94

Марка 3. Rajd zgmpowania partyzanckiego Zygmunta Sierakowskiego

95

Ponadto, w toku szybkiego odwrotu częšč kawalerzystöw powstanczych zostawila kilkanašcie koni bojowych, ktore zabrali Rosjanie. Bitwa pod Bielaniszkami, pomimo pierwszego sukcesu zakonczyta się zwycięstwem Rosjan. Byla dla Jana i Pawla Staniewiczow, kadry oficerskiej i szeregowych pierwszą lekcją walki partyzanckiej i pierwszym praktycznym doswiadczeniem bojowym w powstaniu50. 27 marca (7 kwietnia) przyjechal do Wilna Zygmunt Sierakowski. W Wilnie Jakub Gieysztor mianowal go na generala i naczelnego dowodcę powstanczych sil zbrojnych. Następnie w asyšcie Boleslawa Dluskiego-Jablonowskiego pojechal do Kowna. 15 kwietnia Dluski-Jablonowski doprowadzil Sierakowskiego na miejsce obozu w Lesie Kremenciszskim. Oboz formujących się sil powstanczych usytuowano w pobližu miasteczka Szaty, w powiecie wilkomierskim. Przy pierw­ szym spotkaniu z kadrą oficerską powstającego oddzialu partyzanckiego, na szefa sztabu general Zygmunt Sierakowski mianowal Ignacego Stanislawa Laskowskiego. Každego dnia naplywala do obozu powstanczego mlodziež z Kowienszczyzny, Wilenszczyzny i Grodzienszczyzny. 18 kwietnia przylączyl do obozu swoją partię powstanczą Boleslaw Kolyszko, 19 kwietnia pojawil się z oddzialem powstanczym ksiądz Antoni Mackiewicz51. W dniu przybycia do obozu oddzialu księdza Antoniego Mackiewicza, oddzial powstanczy Zygmunta Sierakowskiego wzrosl do 500 partyzantow. 19 kwietnia Zygmunt Sierakowski poprowadzil oddzial do Puszczy Rogowskiej. Po dwöch dniach marszu i postoju w Okajnach i Oniksztach powstancy doszli do miejsca następnego obozowania pod Ginietynami. 22 kwietnia pod Ginietynami doszto do pierwszej bitwy. Inne opracowania podają jako datę bitwy 21 kwietnia. Bitwę pod Ginietynami wygrali powstancy dzięki zorganizowaniu w okolicach mostu dwoch zasadzek, z powodu ktorych Rosjanie wycofali się z miejsca walki. Po bitwie oboz powstanczy przeniesiono pod Jasną Gorkę w Puszczy Rudnickiej52. Z Puszczy Rudnickiej 23 kwietnia partyzanci Sierakowskiego wyruszyli do Lasu Korsakiszskiego. Tarn 24 kwietnia dowodca zatožyl tymczasowy oboz. W okresie trzydniowego pobytu do Lasow Korsakiszskich nowe partie powstancze przyprowadzili Elizeusz Lutkiewicz i Jasinski. Liczba zgrupowania powstanczego wzrosla do 1300 partyzantow. 27 kwietnia doszlo do starcia partyzantki litewsko-polskiej z dužą kolumną wojsk rosyjskich (800 žolnierzy). Pod Korsakiszskami Boleslaw Kolyszko urządzil zasadzkę. Dzięki intensywnemu ogniowi z broni painėj

50 S. Zielinski, op. cit., ss. 289—290; Žumal Voennych Dejstvij, kwiecien 1863; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 201—202; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 41; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 80— 81; idem, Dowödcy i bohaterowie powstania, ss. 33— 34. 51 A. F. Smirnov, Vosstanie, s. 187; A. Janulajtis, op. cit., ss. 57—60; O. Maksimaitene, op. cit., ss. 36— 47; A. Laskarys, Wyprawa Sierakowskiego, ss. 17—22; S. Zieliriski, op. cit., s. 290; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, s. 72; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 46— 47; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 82— 86; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, s. 18; idem, Rajdy partyzanckie, s. 422. 52 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 495; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 187; B. Limanowski, op. cit., ss. 71—72; J. Laskarys, Wyprawa Sierakowskiego, ss. 23—28, 39; A. Sokolowski, Powstanie styczniowe (1863—1864), Wieden 1913, s. 243; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 200—201 (zeznanie Boleslawa Kolyszki z 18 maja 1863 r.); S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 72—73; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 48— 49; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 86— 87; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, ss. 18— 19.

96

powstañców, piechota i kawaleria Rosjan zawrócily, rezygnując z dalszego natarcía53 . W lasach pod Korsakiszkami general Zygmunt Sierakowski odbyl naradę z kadrą dowodczą w sprawie dalszego marszu. Kierunek marszu wytyczyl na Kurlandię (Lotwę), gdzie chcial zdobyč twierdzę i węzel kolejowy w Dyneburgu, wywolac powstanie chlopów lotewskich, które z powszechnym powstaniem na Žmudzi byloby wielkim zrywem zbrojnym, a następnie, na terenach Litwy historycznej. Po potyczce pod Korsakiszkami (27 kwietnia) wielka kolumna partyzancka Zygmunta Sierakowskiego wyruszyla do Lasów Androniszskich. W Lasach Androniszskich, w zascianku lesnyrn Teresbór general Zygmunt Siera­ kowski zatožyl sztab partyzancki. Obóz zbudowano w lesie między Teresborem a Knebiami. Od osiedla nazwano obóz powstañczy pod Knebiami. Tu dowódcy i szeregowi partyzanci oczekiwali na dostawy broni i amunicji, ktorą míala dostarczyč partía Boleslawa Dluskiego-Jablonowskiego. Obiecaną broñ 27 kwietnia na granicy litewsko-pruskiej przejąl Dluski-Jablonowski i szybko wracal do kolumny Sierakowskiego. Lecz partię powstanczą zaatakowala piechota i straž graniczna pod Szakwiciami. Dzięki zasadzce i wykorzystaniu nowoczesnych sztucerów, powstrzymano Rosjan od dalszych ataków i partía Dluskiego-Jablonow­ skiego mogia kontynuowac marsz w kierunku zgrupowania sil powstanczych w Lasach Androniszskich w powiecie szawelskim. W dniu następnym, 28 kwietnia, w powiecie rosieñskim, pod Szakwiciami walczyl Jan Staniewicz. Dzięki jego manewrom w okolicach Wilkszñ, w Bilaniszkach, pod Kruszanami oraz dzięki wykorzystaniu kosynierów brata, Pawla Staniewicza, udalo się przez kilka godzin powstrzymac atak dwóch kolumn rosyjskich. Nie dopuszczono do ich zjednoczenia i zmuszono Rosjan do zaniechania pošcigu. Partyzantka Jana Staniewiecza, lącznie z kosynierami jego brata, liczyla 200 powstañców5354. W historiografii polskiej i rosyjskiej podawane są rozne liczby powstañców w obozie Zygmunta Sierakowskiego-Dolęgi (taki pseudonim przyjąl na Litwie) — od 1300 do 3000 partyzantów. Najnowsze badania przyjmują liczbę 1300— 150055. 3 maja kolumna Zygmunta Sierakowskiego wyruszyla w kierunku na Subocz. Za Suboczą Zygmunt Sierakowski podzielil kolumnę na trzy oddzialy. Dowódcami oddzialów zostali Boleslaw Kolyszko, ksiądz Antoni Mackiewicz i Zygmunt Sierakowski. Maszerowali dalėj, w kierunku pólnocnym, každy dowódca prowadzil oddzial inną drogą. Miejscem spotkania miai bye las w okolicach Birž. W czwartym dniu marszu dwa oddzialy (Kolyszki i Sierakowskiego) minęly •

53 S. Zielinski, op. cit., s. 291; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 189; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 495; S. Laskarys, Wyprawa Sierakowskiego, ss. 39—46; S. taniec, Zygmunt Sierakowski, s. 74; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 50. 54 S. Zielinski, op. cit., s. 291; W. Karbowski, Kampania Zygmunta Dotqgi-Sierakowskiego, „Studia i Materialy do Historii Wojskowoéci” 1968, t. XIV, cz. 2, ss. 210—216; S. taniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 74— 75; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 88— 90; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 51—53. 55 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 495; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 198; S. Zielinski, op. cit., s. 292; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 201 (zeznanie Boleslawa Kolyszki z 18 maja 1863 r.); S. taniec, Zygmunt Sierakowski, s. 74; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 53; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 91; idem, Ksiqdz Antoni Mackiewicz, s. 19.

97

Birže i dotarfy do wsi Medejki potožonej w pobližu Puszczy Biržanskiej. Pierwszy 7 maja dotarl oddziat Kolyszki, za nim szli partyzanci Sierakowskiego56. W tym samym dniu czolowa szpica žolnierzy rosyjskich zaatakowala z marszu oddziat partyzancki Boleslawa Kolyszki. Pomimo trwającego wypoczynku po­ wstanców, Kolyszko szybko przygotowal się do obrony i powstrzymal nacierających Rosjan, dzięki skutecznemu ostrzeliwaniu z broni painėj kilku plutonów piechoty i sotni kozackiej. Przy następnych atakach žolnierzy rosyjskich na pomoc zdąžyli powstancy z oddzialu Zygmunta Sierakowskiego. Kontratak dwuskrzydlowy partyzantów litewsko-polskich zdziesiątkowal piechotę i kozaków. Rosjanie poniešli duže straty. Poleglo 65 žolnierzy, a 75 bylo rannych. W krytycznej sytuacji dia oddzialu rosyjskiego major Merlin wycofal go z pola walki57. Pierwszy dzieh tygodniowej bitwy wypadl korzystnie dia powstanców. W dru­ gini stoczono walk? z potęžną kolumną rosyjską pod dowództwem generala Iwana Ganeckiego. Kolumna rosyjska liczyla 1400 žolnierzy piechoty i 400 kawalerzystów. Generala Iwana Ganeckiego wspieraly gamizony armii rosyjskiej stacjonujące na Žmudzi. Po bitwie pod Medejkami powstancy otrzymali rozkaz Sierakowskiego przejšcia do Hudyszek. Tam dotarli wieczorem na nocleg. 8 maja, o godzinie 1100, kolumna wojsk rosyjskich usytuowala się na froncie obrony partyzantów polsko-litewskich. Linia przyszlego frontu bitwy i obrony obejmowala przestrzen między wsią Hudyszki a majątkiem Birže. Poza lasem od Hudyszek front obrony obejmowal dūžy park dworski w Biržach. Kilkanašcie minut po godz. 11 Rosjanie zaatakowali powstanców na calej Unii obrony. Atak piechoty i kawalerii rosyjskiej poprzedzal intensywny ostrzal z broni painėj. Pierwszy atak Rosjan powstrzymali strzelcy litewscy ze Žmudzi. Przy drugim atakų doszlo do walki na bagnety i kolby. W celu wsparcia walczących piechurów powstanczych, na lewym skrzydle ruszyla kawaleria powstancza Boleslawa Kolyszki, a na prawym skrzydle oddziat kosynierów litewskich Pawla Wiewulskiego. Kolyszko zdąžyl powstrzymac nacierających piechurów, natomiast atak oskrzydlający kosynierów takže zdziesiątkowal nacierających piechurów i kawalerzystów rosyjskich. Wówczas general Ganecki skierowal przeciwko kosynierom litewskim jegrów niemieckich z Lotwy i Estonii. Byl to oddziat specjalny w formacjach armii rosyjskiej, doswiadczony w walkach partyzanckich. Wyszkoleni do perfekcji jegry w walce na bagnety zmasakrowali kosynierów. Następnie uderzyli na piechotę powstanczą. Dzięki wsparciu piechoty rosyjskiej i niszczycielskiej walce jegrów, po kilku godzinach walki nastąpil przelom w bitwie na korzyšč wojsk rosyjskich. W pierwszych godzinach walki polegto wielu powstatìców, w tym odwažni i doswiadczeni dowódcy — Bronislaw Žarski, Gieysztor, Okulicz i Stoma. Cięžko ranny dowódca kosynierów Pawet Wiewulski zostal wzięty do niewoli i zmarl w więzieniu rosyjskim w 1864 roku. 56 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 198; W. Karbowski, op. cit., ss. 237—238; S. Zieliliski, op. cit., s. 292; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, s. 81; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 55—56; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 93. 57 S. Zieliliski, op. cit., ss. 292— 293; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 198; Žumal Voennych Dejstvij, maj 1863; Vosstanie v Litve i Belarussii, s. 201 (zeznanie Boleslawa Kolyszki z 18 maja 1861 r.); W. Karbowski, Kampania, ss. 239—249; J. Laskarys, Wyprawa Zygmmta Sierakowskiego, ss. 27—39; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 81— 82; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 56; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 93; idem, Rajdy partyzanckie, ss. 423— 424.

98

Krwawa i mordercza bitwa przedlužata się do wieczora. W polowie walki zostal cięžko ranny w kręgoslup Zygmunt Sierakowski, ktory zdąžyt jeszcze mianowac szefem sztabu partyzanckiego Ignacego Laskowskiego. Byt do doswiadczony oficer, ktory kierowal bitwą pod Hudyszkami do požnego wieczora. Następnie ocalalych z pogromu powstancow wyprowadzit do Sznurkiszek, gdzie po kilkugodzinnym wypoczynku przygotowal pozycję obronną na linii Sznurkiszki—Skrobiszki58. 9 maja Rosjanie osiągnęli zdecydowaną przewagę nad powstancami. W bitwie pod Hudyszkami (8 maja) zabito i raniono 200 powstancow, podobne straty poniosla strona rosyjska. Nowy dowodca wyprowadzit tylko 100 powstancow. Stąd na 1000 partyzantow z dwoch oddzialöw (Sierakowskiego i Kolyszki) rozproszylo się po lesie okolo 700 osob. Z dawnej kolumny zabraklo 300—500 partyzantow księdza Mackiewicza, chociaž udaio się odnaležč zbieglych powstancöw po bitwie. Dowodzi to rowniež, že w trakcie zaciętej walki 300 powstancow uciekto z powodu zwyklego strachu i braku broni. Trzeci dzien bitwy tylko w pierwszej fazie (2—3 godziny) mial Charakter nierownomiemej walki. Z powodu braku amunicji i przewagi Rosjan częšč powstancow uciekla w gląb lasu lub oddala się do niewoli rosyjskiej.. Nie posiadamy žrodel o liczbie poleglych i rannych powstahcow w trzecim dniu bitwy. Wiemy, že przed bitwą (9 maja) Ignacy Laskowski przyprowadzil do Sznurkieszek okolo 100 partyzantow. Dowodzi to, že wola walki litewskich Zmudzinow i polsko-litewskiej kadry oficerskiej byla duža. Jednak brak amunicji i przewaga liczebna Rosjan przyspieszyly przegraną59. Tuž po zakonczeniu walk, w trzecim dniu bitwy, general Iwan Ganecki wyslal w okolice male grupy piechuröw, polsotnie kozackie lub grupy kawaleryjskie do wylapywania po lasach zbieglych powstancow. W jednym z zagajniköw aresztowano Boleslawa Kolyszkę z grupą niedobitkow i cięžko rannego Zygmunta Sierakowskiego. Obu wywieziono do Wilna. Po paru tygodniach przesluchano w wilenskiej komisji šledczej Boleslawa Kolyszkę, skazano go na karę šmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 3 czerwca na placu Lukiskim. Zygmunta Sierakowskiego podleczono w szpitalu, następnie przekazano komisji šledczej. Jego takže skazano na karę šmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 27 czerwca na tym samym placu. W komisji šledczej obąj trzymali się dzielnie, nikogo nie wydali, nie przekazali tajemnicy organizacji powstanczej. Zachowali się takže godnie w czasie wykonania wyroku šmierci. W walce z caratem i zaborcą rosyjskim wiemi synowie narodu polskiego oddali žycie za wyzwolenie Polski i Litwy60. 58 S. Zielirtski, op. cit., s. 293; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 198; W. Karbowski, ¡Campania, ss. 243— 246; J. Laskarys, Wyprawa Zygmunta Sierakowskiego, ss. 39—48; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 201 (zeznania Boleslaw Kolyszki z 18 maja 1863 r.); S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 495; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 82— 84; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 93—94; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 57—59. 59 S. Zielirtski, op. cit., s. 293; A. F. Smimow, Vosstanie 1863, s. 198; W. Karbowski, 1Campania, ss. 243—246; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, op. cit., ss. 84— 85; idem, Litwa tv powstaniu styczniowym, s. 59; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 95. 60 S. Zielifiski, op. cit., s. 293, A. F. Smimow, Vosstanie 1863, ss. 198—200, 322; W. Karbowski, ¡Campania, ss. 239—248; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 495; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 84— 85, 87; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 59; Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 95—96; idem, Rajdy partyzanckie, s. 425.

99

Ignacy Laskowski po bitwie 9 maja przez parę dni szukal w okolicy niedobitków i uciekinierów. W lasach powiatu poniewieskiego odnalazl 400 partyzantów. W lesie spotkal tež księdza Antoniego Mackiewicza z oddzialem powstanczym liczącym 500 partyzantów. Polowa z nich naležaia do oddzialu Mackiewicza, druga polowa to niedobitki z oddzialu Kolyszki. Wymienieni dowódcy rozpoczęli dodatkowy werbunek nowych ochotników, których sprowadzili do obozu partyzanckiego w powiecie poniewieskim61. W koñcu kwietnia, w pierwszej wyprawie do Taurogów Boleslawowi Dhiskiemu-Jablonowskiemu udato się dostarczyč kolumnie Zygmunta Sierakowskiego kilkadziesiąt sztucerów belgijskich i trochę amunicji. Po parodniowym wypoczynku, na początku maja wyruszyl on w drugą wyprawę do Taurogów. Dotarcie do Tauróg okazalo się niemozliwe, po drodze mūšiai stoczyč potyczki ze stražą graniczną oraz malymi oddzialami kozaków i kawalerii rosyjskiej. Po kilkunastu potyczkach Dluski-Jablonowski stracil znaczną częšc powstañców. 9 maja polączyl się z Bronislawskim. Przez dwa dni polączone oddzialy przebywaly w obozie powstañczym w lesie pod Stemplami. 11 maja zaatakowali ich Rosjanie. Sily powstañcze liczyly 150 partyzantów, Rosjan — 700 žolnierzy. Powstañcy powstrzymali pierwsze szeregi atakujących. Wówczas žolnierze rosyjscy ponad trzy godziny ostrzeliwali wierzcholki drzew w lesie w celu zastraszenia dobrze zamaskowanych powstañ­ ców. W obawie przed zasadzką dužego oddzialu powstañczego, Rosjanie nie próbowali ponownego atakų i wycofali się z okolic obozu. Boleslaw Diuski-Jablonowski chwilowo zrezygnowal z drugiej wyprawy do Taurogów62. Po bitwie Dluski nadal pozostal w obozie. Wycofujący się Rosjanie nie zrezygnowali z ponownej walki. 12 maja, o godzinie 730 duža kolumna rosyjska w skladzie siedmiu rot piechoty (1400 žolnierzy) i sotni kozackiej dotarla do obozu powstañczego pod Stemplami. Dzięki zwiadowi powstañczemu Boleslaw Dluski-Jablonowski zdąžyl w krótkim czasie ukryč strzelców za pniami drzew i wiatrolomem. Dzięki doskonalemu maskowaniu się powstañcy odparli kilka ataków i zmusili piechotę rosyjską do wycofania się z miejsca walki63. W początkach drugiej dekady maja Mamert Gedgowd odlączyl się od Tomasza Kuszlejki w lasach pod Dochtoryszkami. Jego oddziat powstañczy liczyl 250 piechurów i 30 kawalerzystów. 14 maja Gedgowd zostal otoczony przez kolumnę piechoty rosyjskiej, która liczyla 700 žolnierzy. Rosjanie ponad dwukrotnie przewyžszali liczbowo powstañców. Nie znamy czasu i przebiegu bitwy, jednak fakt, že po bitwie pozostalo tylko kilkunastu powstañców Mamerta Gedgowda swiadczy o masakrze oddzialu powstañczego. Krwawa bitwa Litwinów z Rosjanami rozegrala się w lesie pod Možolami. Wraz z ocalalymi powstañcami Gedgowd polączyl się w Lasach Krokowskich ze 61 S. Zielinski, op. cit., s. 294; J. Laskarys, Wyprawa Zygmunta Sierakowskiego, ss. 39— 47; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 200—201; S. Laniec, Litwa wpowstaniu styczniowym, ss. 60— 61; idem, Ksiqclz Antoni Mackiewicz, s. 21. 62 S. Zielidski, op. cit., s. 294; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 200; Zumal Voennych Dejstvij, maj 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 96; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 61. 63 S. Zielinski, op. cit., s. 294; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 200; Zumal Voennych Dejstvij, maj 1863, s. 96; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 61; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 96—97.

100

zjednoczonym oddzialem ksi?dza Antoniego Mackiewicza i Ignacego Laskowskiego. Przez kilka dni w Lasach Krokowskich obozowali partyzanci Mackiewicza, Laskowskiego i Gedgowda64. Inzynier Kasper Malecki i jego brat Zygmunt sluzyli w zgrupowaniu generala Zygmunta Sierakowskiego. General wyslal Kaspra Maleckiego z zascianka Teresbor do powiatu wilkomierskiego z oddzialem wywiadowczym, ktory miat obserwowac i sledzic ruchy kolumny wojsk rosyjskich pod dowodztwem generala Iwana Ganeckiego. Do 7 maja Malecki utrzymywal Iqcznosc z generalem Sierakowskim i przekazywal mu wiadomosci dotyczace ruchow wojsk rosyjskich i ich lokalizacji. Niestety, w czasie bitwy wywiadowcze grupy powstancze nie mogly przyjsc z pomoc^ do otoczonych pod Hudyszkami i Sznurkiszkami 8 i 9 maja powstancow. Po trzydniowej bitwie Kasper Malecki przebywal w lasach powiatu jezioroskiego. W polowie maja jego oddzial liczyl 300 powstancow. О pobycie Maleckiego dowiedzial sie pulkownik Poltoracki, ktory wyruszyl na ob6z powstanczy w sile 500 piechurow i 45 kawalerzystow. 16 maja w lasach pod Мійсгц Kasper Malecki przygotowal male grupy powstancze kawalerzystow do pozorowanych atakow z zaskoczenia. Spowodowalo to niepewnosc dowödcy rosyjskiego со do wielkosci oddzialu powstanczego w lesie. Pulkownik P61toracki szacowal, ze ma stoczyc bitwe z duzym zgrupowaniem partyzanckim. To wahanie wykorzystal Kasper Malecki, kt6ry dokonat blyskawicznego ataku na czolowe pozycje Rosjan. Zaskoczeni naglym atakiem Rosjanie wycofali si? z lasu i wyruszyli w kierunku miasteczka Jeziorosy, nastepnie zawrocili na Labonary. Rosjanie stracili osmiu zabitych i dwunastu rannych65. Powstancy Jana Staniewicza potrzebowali broni i amunicji. Na 366 partyzantow zaledwie 1/3 oddzialu posiadala bron, 2/3 byto uzbrojonych tylko w bron bial^. Z powiatu szawelskiego Jan Staniewicz planowal wyruszyc po bron do Pol^gi. Przemarsz byl nielatwy z powodu przebywania w tym powiecie wielu oddzialow armii rosyjskiej. Manewrujac w lasach pod Tryszkami, Staniewicz czesto zmienial miejsce postoju. Podobnie w tych lasach obozowal Boleslaw Dluski-Jablonowski, ktory takze manewrowal po lasach powiatu szawelskiego z zamiarem wyruszenia po bron i amunicje w okolice Polagi. Dluskiego-Jablonowskiego tropii pulkownik Fischer, a takze kapitan Russeua. Jan Staniewicz dotychczas nie byl poszukiwany. 21 maja partyzanci Staniewicza wpadli przypadkowo na oddzial kapitana Russeua. Oddzial rosyjski liczyl 500 piechurow i pluton dragonow. Nagle pojawienie si? Rosjan przerazilo znaczn^ cz?sc mlodych partyzantow, ktorzy uciekli w pole, zostawiaj^c piechocie rosyjskiej tabor z amunicji. Ich ucieczk? natychmiast wykorzystal rosyjski kapitan, ktory szybko otoczyl pozostalych partyzantow. Doswiadczony w walkach Jan Staniewicz uformowal sw6j oddzial w czworobok i przystapil do obrony. W §rodku czworoboku ustawil strzelcow, ktorymi dowodzil jego brat Pawel. W pierwszej fazie walki nacierajgcy Rosjanie i otoczeni, lecz 64 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 200; S. Zieliiski, op. cit., s. 294; S. taniec, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 61; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 93; idem, Ksiqdz Antoni Mackiewicz, ss. 20-—21. 65 S. Zielinski, op. cit., s. 294; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 200; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 97; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 61—63.

101

zamaskowani powstancy ostrzeliwali się z broni painėj, stąd w pierwszej godzinie obie strony poniosly straty. Następnie powstancy przeszli do kontratakų w celu przerwania okrąženia. Po pięciu godzinach zacieklej walki partyzanci przerwali linię obrony piechoty rosyjskiej, kosztem 48 poleglych i rannych powstancow. Po wycofaniu się z okrąženia partyzanci Jana Staniewicza przeszli do Lasöw Jözefowskich w powiecie telszewskim. Tu, 22 maja pröbowali odbič tabor rosyjski jako rekompensatę za stracony wlasny. Akcja odbicia taboru nie powiodla się. Po kilku dniach Jan Staniewicz-Pisarski spotkal się z Boleslawem Dluskim-Jablonowskim. Do polączenia obu oddzialöw partyzanckich jednak nie doszlo. Dtuski-Jablonowski odmöwil, poniewaž mial wlasne plany walki w powiecie telszewskim66. W Lasach Žemelanskich powiatu telszewskiego likwidowal posterunki policji i žandarmerii nieznany oddziat powstanczy, ktöry liczyt 200 partyzantow. 25 maja, pod Žemelanami, kapitan Posniakow, z rotą piechoty (200 žolnierzy), rozbil partyzantow litewskich. W czasie walki poleglo 20 powstancow, a pięciu wzięto do niewoli. Nie znamy strat rosyjskich67. Oryginalnym dowodcą i organizatorėm powstanczych sil zbrojnych na Kowienszczyžnie byl Pawel Szymkiewicz. Nie mial przygotowania wojskowego, posiadal za to wybitny talent w organizacji konspiracji narodowej i partii powstaöczych. Byl röwniez wspanialym mowcą. Najwięcej przebywal w terenie. Docieral do miast, malych miasteczek, wsi, zascianköw, osiedli lešnych i lesniczöwek. Przemawial do mieszczan, chlopöw i drobnej szlachty. Bywal röwniez w majątkach ziemianskich, zwlaszcza w srodowisku szlachty patriotycznej. Zawsze po jego wystąpieniach zglaszato się wielu ochotniköw do partii powstanczych. Pawel Szymkiewicz wspölpracowal z Boleslawem Dluskim-Jablonowskim. Systematycznie dostarczal mu ochotniköw. Sam tež dowodzil srednimi partiami powstanczymi do czasu przekazania ochotniköw doswiadczonemu dowödcy. Z czasem zorganizowal sobie maly oddziat kawaleryjski, ktöry liczyl 30 ježdžc0w. Dzięki matej grupie kawaleryjskiej, szybko docieral do zaplanowanych miejscowosci, ponadto dawalo mu to mobilnošč. Likwidowal w terenie dokumentację gmin panstwowych i urzędow mąjątkow skarbowych. Dokumentacja zawierala dlugi chlopöw skarbowych i prywatnych wobec wlascicieli oraz dlugi zaleglych podatköw i szarwarköw panstwowych. Tam, gdzie to bylo možliwe wyglaszal „Manifest” i dekrety Rządu Narodowego, zobowiązywal rowniež księžy katolickich do odczytywania powyzszych dokumentöw w kosciolach. Ponadto jego kawaleria powstancza rozbrajala po gminach, miasteczkach i miastach posterunki policji i žandarmerii rosyjskiej. Zaslynąl z rozbrojenia dužego posterunku policji w miescie Womi, siedzibie biskupa žmudzkiego. Rozpędzal tež miejską i gminną administrację podleglą rządowi rosyjskiemu. W kampanii generala Zygmunta SierakowskiegoDolęgi, Pawel Szymkiewicz rowniež byl znany z tego, že zwerbowal wielu 66 S. Zielinski, op. cit., s. 295; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 200—201; Žumal Voennych Dejstvij, maj 1863, S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 97—98; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 63—64; idem, Dowödcy i bohaterowie powstania, s. 36. 67 S. Zieliriski, op. cit., s. 295; Žumal Voennych Dejstvij, maj 1863; S. Laniec, Litwa w powstaniu stycmiowym, ss. 64— 65.

102

ochotniköw do zgrapowania powstanczego. Po bitwie pod Biržami ponownie tworzyl nowe partie powstancze we wspölpracy z Krasowskim i Ignacym Laskowskim. Ten ostatni postanowil usamodzielnič Pawla Szymkiewicza i doradzil mu, by przyprowadzoną liczną grupą powstanczą (200 osöb) sam kierowal. Dotychczas Pawel Szymkiewicz zawsze uczestniczyl w większych bitwach przy boku doswiadczonego dowödcy68. Pawel Szymkiewicz od 19 maja przebywal z oddzialem powstahczym w obozie Ignacego Laskowskiego. 24 maja wyruszyl w samodzielny marsz. Na drugi dzieri Szymkiewicz przebywal w lesie pod Szawkianami (Szawkianiami). Tarn zaatakowala jego oddzial piechota rosyjska licząca dwie roty žolnierzy (400 osöb). Po pierwszym atakų poleglo kilku powstancow, w tym dwöch oficeröw. W wyniku dalszych ataköw piechota zmusila partyzantöw litewskich do wycofania się z dotychczasowej linii obrony, nie przestając atakowac. Wöwczas Szymkiewicz zmobilizowal wszystkich strzelcöw z pierwszego szeregu obrony. Zaporowe ostrzeliwanie tyraliery piechoty rosyjskiej spowodowalo straty po stronie nieprzyjacielskiej, poleglo trzynastu žolnierzy, a wielu bylo rannych. To powstrzymalo Rosjan od dalszego natarcia. Kiedy tylko powstancy opušcili miejsce walki, ruszyli za nimi Rosjanie. Pawel Szymkiewicz przeprowadzil oddzial przez most na rzece Wende i w celu powstrzymania piechoty rosyjskiej zniszczyl go. To poskutkowalo. Rosjanie pozostali na drugim brzegu rzeki69. W koricu maja, pod Rogowem, oböz powstanczy založyl Zukowski. Dwa tygodnie wczesniej oddzial powstanczy przekazal mu Stanislaw Legajlo. Na wiešč 0 stacjonowaniu powstancow w Lasach pod Rogowem, w powiecie wilkomierskim, Rosjanie wyslali przeciwko nim dwie roty piechoty z Rogowa oraz rotę piechoty 1 sotnię kozacką z Poniewieža. 29 maja zjednoczone oddzialy piechoty rosyjskiej, w šile 600 žolnierzy i 100 kozakow, uderzyly na oböz Zukowskiego. Pierwsze uderzenie Rosjan spowodowalo panikę w szeregach powstanczych i częšciową ucieczkę. Uciekających powstancow powstrzymal Zukowski, ktöry natychmiast zorganizowal obronę. W pierwszej linii ustawil strzelcöw, ktörzy celnym ogniem zaporowym dokonali spustoszenia w pierwszym szeregu piechoty, w ktörym poleglo lub bylo rannych 83 žolnierzy rosyjskich. W następnym natarciu Rosjanie przeszli do walki na bagnety. Polegl w niej dowödca Zukowski i szesnastu szeregowych powstancow. Pomimo korzystnej sytuacji Rosjan, powstancy zorganizowali doskonalą obronę, następnie przystąpili do kontratakų i zmusili wroga do wycofania się z pola walki. W kohcowym etapie walki na stronę litewską przeszedl žolnierz rosyjski, ktöry przekazal partyzantom szešč sztuceröw70. W czasie pobytu oddziatu powstanczego pod dowödztwem Jana Staniewicza w lasach powiatu szawelskiego odwiedzil powstancow Paulin Bohdanowicz (Nieczuj). Miejscem postoju byly Lasy Rochtowianskie pod Užwentą. Paulin Boh68 S. Zielinski, op. cit., ss. 295— 296; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 145— 146; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 99; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 65—66 69 S. Zielifiski, op. cit., ss. 295—296; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 145— 146; Zumal Voennych Dejstvij, maj 1863; S. tan iec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 99; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 66. 70 S. Zielirtski, op. cit., s. 296; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 276—:277; Zumal Voennych Dejstvij, maj 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 99— 100; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 66—67.

103

danowicz byl organizatorėm narodowym powiatu szawelskiego, przekazal on Janowi Staniewiczowi 100 powstancow, ktorych doskonale uzbroil i wyposazyl. Bohdanowicz zostawil sobie jedynie malą partię powstanczą (25 partyzantow), z ktorą wyruszyl w dalszą wizytacj? powiatu. Po odejšciu Bohdanowicza pojawili się w obozie partyzanci księdza Antoniego Mackiewicza i Ignacego Laskowskiego. Wracali oni z Taurogow bez broni i amunicji. 2 czerwca kolumna piechoty rosyjskiej zbližyla się do licznego obozu powstanczego. W czasie natarcia 800 žolnierzy na oboz powstanczy, Ignacy Laskowski ostrzeliwal z karabinow i strzelb pierwsze nacierające plutony piechoty. W tym czasie Jan Staniewicz zabezpieczai tyly broniących się partyzantow. Kilka atakow polączonych w plutony Rosjan zostalo odpartych. Rosjanie pewni, že walecznosc powstancow dowodzi o ich licznym zgrupowaniu, postanowili opušcič pole walki i wycofali się do Uzwent. Po wielogodzinnej bitwie partyzanci opušcili oboz i następnego dnia Ignacy Laskowski, Jan Staniewicz i ksiądz Antoni Mackiewicz przeszli do Lasow Kurtowianskich, skąd ruszyli dalėj ku Cytowianom71. Kasper Malecki i Albertynski obozowali w Lasach Szeszolskich powiatu wilkomierskiego. Wrocili oni z Wilenszczyzny po bitwie pod Labonarami na Kowienszczyinie. Ich polączone oddzialy liczyly 450 partyzantow. Dotączyl do nich brat Kaspra — Dominik Malecki wraz ze swoim oddzialem partyzanckim, liczącym 120 partyzantow piechoty i jazdy. Nowy oddzial w sile 570 partyzantow przeszdl do Lasow Lahskich. Tu powstancy založyli oboz. Wkrotce do obozu w Lasach Lahskich Wladyslaw Suzin przyprowadzil 370 powstancow, a Benedykt Olszewski przybyl z partią 30 kawalerzystow. Z Wladyslawem Suzinem przyszlo trzech kadrowych oficerow: Metard Koncza, Siawrynowicz i Ibianski. Dowodztwo nad dužym zjednoczonym oddzialem Wladyslaw Suzin powierzyl Ibianskiemu. Po dalszym naplywie malych grup powstahczych zjednoczenie partyzanckie liczylo 930 (wedlug innych danych 970) partyzantow72. Wymienieni dowodcy i 900 partyzantow obozowali w Lasach Lahskich przez kilka dni. Tu, 4 czerwca, zaatakowali powstancow Rosjanie w liczbie ponad dwukrotnie mniejszej od sil partyzanckich. Dobrze wyszkoleni i doskonale uzbrojeni doborowi žolnierze gwardii pulku finlandzkiego w pierwszym atakų rozbili obronę Kaspra Maleckiego i uderzyli w oddzial Albertynskiego. Albertynski powstrzymal drugi atak gwardyjcow silnym ogniem zaporowym. Rozpoczęla się regulama bitwa na bagnety, kolby, szable i palasze, ktora trwala dziewięč godzin (od 50t>do M“ ). W bitwie z najbardziej wyszkoloną gwardią rosyjską Albertynski nie tylko wytrzymal krwawą walkę, lecz zmusil žolnierzy gwardii do wycofania się z Lasow Lahskich. Obie strony walczące podaty bardzo skromne straty. Wedlug komunikatow i raportow powstahczych oraz rosyjskich poleglo trzech powstancow, siedmiu bylo rannych i 60 ucieklo w gląb lasu. Rosjanie mieli dwoch zabitych, 71 S. Zielinski, op. cit., s. 296; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 278— 279; Žumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Utwie, s. 100; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 66—68; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, s. 22. 72 S. Zielitiski, op. cit., ss. 296—297; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 276; Žumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Utwie, s. 101; idem, Utwa w powstaniu styczniowym, ss. 68—69; A. Krzyszkowska, op. cit., s. 25; J. Jakubianiec-Czarkowska, op. cit., s. 51; B. Limanowski, op. cit., ss. 296—297.

104

piętnastu rannych oraz 90 zaginionych. Byfy to liczby kilkunastokrotnie zanižone, biorąc pod uwagę rodzaj walki na bagnety i czas jej trwania73. W lasach powiatu rosienskiego Ignacy Laskowski, Jan Staniewicz i ksiądz Antoni Mackiewicz planowali založyč oböz w okolicach Cytowin (Cytowian). W trakcie przygotowania obozu w pierwszym dniu pobytu nie wszystkie namioty i szatasy byty przygotowane. Częšč powstancöw miala nocowac na wsi. W ostatnich trzech dniach przed bitwą ruchy trzech partii powstanczych obserwowal rosyjski dowödca pulkownik Narbutt. Mial on kolumnę liczącą dwie roty piechoty i pöltora szwadronu dragonöw. Razem kolumna liczyta 700 žotnierzy, w tym 300 kawalerzystöw i 400 piechuröw, polowę ktörych stanowili strzelcy wyborowi. Pod wieczör, 6 czerwca pulkownik Narbutt wyruszyl z Uzwent w kierunku powstanczego obozu položonego w lesie. W czasie przejšcia przez wieš doszlo do pierwszego starcia Rosjan z powstancami nocującymi we wsi. Znaczna częšč kolumny maszerowala bezpošrednio do lasu. Zbližających się Rosjan zauwazyli powstancy Staniewicza, reszta powstancöw ukladala się do snu, niektörzy bardzo zmęczeni juž spali. Powstancy Staniewicza przerwali kolację i szybko przygotowali się do obrony. Dzięki nim powstrzymano pierwszy atak kawalerii i piechoty rosyjskiej. Przy następnych atakach juž walczyl caly oböz partyzancki. Po godzinnej bitwie w lesie kontrataki powstancöw zmusily Rosjan do wycofania się z lasu. Wöwczas polowa obozujących ruszyla w kierunku wsi Cytowiny, gdzie bronili się ich koledzy. Sily polączonych powstancöw wystarczyly, by maly rosyjski oddzial walczący we wsi zmusič do wycofania się. W czasie walki w lesie i we wsi poleglo trzech partyzantöw i trzech bylo rannych. Strat rosyjskich nie podano74. Na wiese o przebywaniu powstancöw litewskich w lasach powiatu wilkomierskiego pulkownik Tenner rozpocząl przeczesywanie lasöw w celu likwidaeji partyzantki litewskiej. Oddzial Tennera liczyl okolo 500 žolnierzy. Dominowala piechota pulku gwardyjskiego, mniejszą częšč stanowili kozacy. 7 czerwca Tenner rozbil nieznaną partię powstariczą pod Rogowem. Drugi rosyjski dowödca, pul­ kownik Narbutt, nadal poszukiwal powstancöw biorących udzial w bitwie pod Cytowinami. Dwa dni po tej bitwie w wymienionej miejscowošci zaatakowal on partyzantöw Tomasza Kuszlejki, do ktörego przylączyly się oddzialy powstancze Adama Bitisa, Mamerta Gedgowda i Pujdokasa. Przy pierwszym uderzeniu kawaleria i piechota rosyjska rozproszyly oddzial Tomasza Kuszlejki, nie pomoglo wsparcie bojowe Bitisa. Dwukrotna przewaga liczebna Rosjan nad wymienionymi oddzialami powstanczymi spowodowaia wyeofanie się powstancöw z miejsca walki w gląb Lasöw Bielozierskich. Kolumna rosyjska pulkownika Narbutta wciąž liczyta okolo 700 žotnierzy piechoty i kawalerii75. 73 S. Zielirtski, op. cit., ss. 296— 297; Žumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; A. Krzyszkowska, op. cit., s. 25; J. Jakubianiec-Czarkowska, op. eit., s. 51; B. Limanowski, op. cit., cz. II, s. 97; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 101; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 69. 74 S. Zielinski, op. cit., s. 297; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 278—279; Žumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 101— 102; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 70; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, s. 23. Na str. 23 blędnie Užwenty, powinno byč Cytowiny. 75 S. Zielinski, op. cit., s. 297; Žumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 101— 102; idem, Litwa »v powstaniu styczniowym, s. 70.

105

Podputkownik Kumakow tropil przez kilka dni ksiçdza Antoniego Narwojsza w lasach powiatu rosienskiego, w ktôrych ksiądz obozowal ze swoim oddzialem powstanczym. Oddzial podpulkownika Kumakowa liczyl dwie roty piechoty i pot szwadronu gwardii kozackiej, razem 500 žolnierzy. 11 czerwca Rosjanie zaatakowali partyzantôw. Powstaficy zaskoczeni nagfym atakiem wojsk rosyjskich pod Bojonami, uciekli z pola walki i rozproszyli się po lesie. Wedlug raportu rosyjskiego dowôdcy, straty po stronie litewskiej wyniosly 50 polegfych i rannych. Wlasnych strat prawie nie podat, poza poleglym jednym kozakiem. W dniu nastçpnym, 12 czerwca, w lasach powiatu wilkomierskiego pulkownik Michajlowski pokonal w bitwie Kaspra Maleckiego. Do bitwy doszlo wieczorem, między godziną 20 a 23, pod folwarkiem Woszakiany. Nie znamy pelnego przebiegu bitwy. Prawdopodobnie przez dwie godziny wazyly się losy bitwy. Przelom nastąpil o godzinie 2200, kiedy to nieprzyjaciel otrzymal posilki kawalerii, ktora natychmiast wlączyla się do walki i rozproszyla powstancôw. Przez calą noc Rosjanie šcigali w lesie powstancôw litewskich76. Dzięki wsparciu finansowemu emigracji polskiej we Francji i w Anglii, powstaly wielkie plany realizacji dostaw broni i amunicji drogą morską. Wyprawç morską zorganizowali agenci Rządu Narodowego, Jôzef Cwierciakiewicz i Jôzef Demontowicz, przy wsparciu grupy antycarskiej rosyjskiej emigracji. Wynajçcie statku parowego „Word Jockson”, kapitana i marynarzy oraz zakup 100 tys. ladunkôw karabinowych, trzech dziat gwintowanych, tysiąca karabinôw, 2 milionôw kapiszonôw, 50 cetnarôw prochu, 750 palaszy i 200 lanc — wszystko to kosztowalo organizatorôw 1300 funtôw. Statek wyplynąl nocą z 21 na 22 marca, zatrzymal się w Helsingborgu w ciešninie Sund i 30 marca doplynąl do szwedzkiego portu Malmô. Pod naciškiem ambasady rosyjskiej, rząd szwedzki zatrzymal statek wraz z ladunkiem. Odpowiedzialny za transport agent Rządu Narodowego Lapinski wypozyczyl szkuner „Emilia”, zakupiï 42 karabiny oraz kilkadziesiąt palaszy i z grupą kilkudziesięciu ochomikôw i z zalogą wyplynçli w kierunku Klajpedy. 25 maja opušcili port szwedzki. Po osiemnastu dniach podrožy zatrzymano ich na redzie kolo Klajpedy. Dopiero po kilku dniach, 15 czerwca policja morską Prus pozwolila im na doplynięcie do portu. W czasie, gdy lodzie z ochotnikami plynęly do brzegu zerwala się gwaltowna burza, pienvszą lodž wywrôcily fale morskie, caly ladunek broni i 24 ochomikôw znalazlo się na dnie. Druga lodž ocalala. Dzięki temų uratowal się kierownik wyprawy Lapinski i kilkunastu czlonkôw zalogi. Poniewaz szkuner „Emilia” zatonąl w czasie burzy, Lapinski z ocalalą zalogą doplynąl do plažy w okolicach Klajpedy. Dalsze losy pobytu Lapinskiego z zalogą na plažy są nieznane. Wiemy jedynie, že w koncu czerwca wrôcil z zalogą na wyspç Gothland77. Naležy zwrôcic uwagę, že Rząd Narodowy w Warszawie juž w trzeciej dekadzie marca wiedzial o wyplyniçciu statku z bronią z Anglii. Planowano, že bron i amunicję statek parowy dowiezie juž w polowie kwietnia. Stąd i szef rządu litewskiego Jakub 76 S. ZieliAski, op. cit., ss. 297—298; Žirniai Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 102— 103; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 71. 77 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 410—411; S. Zielinski, op. cit., ss. 298—299; A. Sokolowski, op. cit., ss. 245—246; B. Limanowski, op. cit., cz. II, ss. 69—70; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 103— 105; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 71—73.

106

Gieysztor, i general Zygmunt Sierakowski-Dolęga byli pewni, že będą mieli istotne dostawy broni i amunicji. W pierwszej polowie czerwca powstancy vviększošč bitew i potyczek zakonczyli polowicznym zwycięstwem lub niepowodzeniem, poza kilkoma wygranymi. Drugapolowa czerwca zapowiadala ožywienie akcji bojowej partyzantki litewskiej. W lasach powiatu rosienskiego nadal przebywali powstahcy Ignacego Laskowskiego i księdza Antoniego Mackiewicza. W obozie kolo osady lešnej Bordziszki polączone oddzialy liczyly 520 žolnierzy piechoty i 80 kawalerii. Z obozu mieli dziesięč kilometrow do majątku Koterli, gdzie kupowali žywnošč i leczyli rannych. W polowie czerwca grupa zwiadu kozackiego wykryla lokalizację obozu powstanczego i przekazala informację majorowi Sorgerowi. 18 czerwca pod Žaginiami doszlo do bitwy. Strzelcy rosyjscy intensywnie ostrzeliwali pozycje powstancze. Znaczna częšč partyzantow uciekla z pola walki. Pozostalych zmobilizowat do obrony Ignacy Laskowski, ktory wychodząc na pierwszą linię ostrzalu dawal przyklad odwagi i zachęcai powstancow do ostrzeliwania pozycji rosyjskich. Po kilku godzinach walki powstancy powstrzymali ataki Rosjan, ktorzy wycofali się z miejsca wielogodzinnej bitwy. Nie znamy pelnych strat. Wedlug raportu strony powstanczej Rosjanie stracili kilku oficerow i szeregowych. Wlasnych strat powstancy nie podali. Dwa dni po opisanej bitwie, 20 czerwca, w tym samym powiecie rosienskim, doszlo do nowej bitwy. Zjednoczone partie powstancze Pawla Szymkiewicza i Matuszewicza walczyly z piechotą rosyjską majora Tryzmy. Sily rosyjskie liczyly 400 žolnierzy. Bitwa zakonczyla się wycofaniem się z pola walki obu stron. Po bitwie, ktora trwala ponad godzinę, Pawel Szymkiewicz i Matuszewicz wyruszyli šciežkami lešnymi do Retowa78. Boleslaw Dluski-Jablonowski mial zaopatrywac w bron i amunicję Zygmunta Sierakowskiego w czasie kampanii na Žmudzi. Podczas drugiej wyprawy po bron w okolice Taurogow, o ktorej juž wspominalismy, wielkie zgrupowanie powstancze ulegto rozbiciu pod Biržami. Niestety, wyprawę 11 maja powstrzymali Rosjanie w bitwie pod Stemplami, ktora zakonczyla się zwycięstwem armii rosyjskiej. 12 maja Rosjanie zaatakowali Dluskiego-Jabtonowskiego pod Stemplami po raz drugi. Atak dužej kolumny rosyjskiej (1700 žolnierzy) rozpocząt się okolo godz. 8. Kilkakrotnie piechota rosyjska atakowala dobrze zamaskowany oddzial partyzancki, ktory salwami z broni painėj skutecznie odpieral ataki. Walka trwala do godz. 13. Po pięciogodzinnej bitwie Rosjanie wycofali się z miejsca walki niešwiadomi, že bronil się oddzial powstanczy liczący tylko 150 partyzantow79. Po drugiej bitwie pod Stemplami Boleslaw Dluski-Jablonowski, dumny ze zwycięstwa w walce z dužą kolumną wojsk rosyjskich, przeniosl się z lasow powiatu rosienskiego do lasow powiatu poniewieskiego. W drugiej polowie maja partyzanci Dluskiego-Jablonowskiego polączyli się z partyzantami Bronislaw78 S. Zielinski, op. cit., s. 299; Žumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 105; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 74. 79 S. Zielinski, op. cit., ss. 294, 299; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 120, 277; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 293, 297, 491— 492, 495; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 70—72; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 74— 75; idem, Dowodcy i bohaterowie powstania, s. 27.

107

skiego, Aleksandrajtisa i Jasinskiego (Jastrzębca). Przez szešč tygodni po bitwie pod Stempiami, do drugiej dekady czerwca Dluski-Jabtonowski nie stoczyl žadnej bitwy. 21 czerwca jego partyzanci przeszli pod Okmianę w powiecie poniewieskim. Zjednoczony obóz partyzancki liczyt 400 powstanców. W drugim dniu obozowania, 22 czerwca, zwiad powstanczy doniósl о marszu wojsk rosyjskich na obóz. Przewodnikami Rosjan byli chlopi lotewscy. W pobližu zgrupowania partyzanckiego, pod Drogieniami, Rosjanie natarli na pozycje powstancze z centrum oraz z prawego i lewego skrzydla. Celem atakų piechoty rosyjskiej byly pobliskie bagna, gdzie oskrzydleni i zepchnięci powstaiicy nie mieli mozliwosci ucieczki, mogli jedynie poddač się lub utonąč w bagnie. Skuteczna obrona partyzantów poprzez intensywne zaporowe ostrzeliwanie piechurów rosyjskich z brani painėj powstrzymala Rosjan od szybkiego rozbicia partyzantów. Do tego w krytycznym okresie bitwy Dluski-Jablonowski wykorzystal w walce oddzial rezerwowy. Gwaltowny kontratak par­ tyzantów tegož oddzialu powstrzymal natarcie piechoty rosyjskiej, rozproszyl pie­ churów i zmusil ich do ucieczki w kierunku bagna. Uciekający Rosjanie zostali zepchnięci do bagna, którego pròba przejšcia konczyla się dia większošci žolnierzy utonięciem. Wedlug žradel polskich utopilo się i poleglo okolo 400 žolnierzy rosyjskich. Straty powstanców wynosily 7 zabitych i 6 rannych. Wedlug opracowan polskich bitwa trwala tylko godzinę. Rosyjskie žradla oficjalne podają, že bitwę wygrala piechota rosyjska. W walce z Rosjanami polegto 300 powstanców. Prawdopodobnie zbližony do rzeczywistosci jest raport dowódcy oddzialu rosyj skiego pulkownika Danilowa, który pisal, že w toku bitwy poleglo 26, a rannych zostalo 48 Rosjan. W tym samym dniu (22 czerwca) zjednoczone sily partyzantki litewskiej pod dowództwem pulkownika Boleslawa Dluskiego-Jablonowskiego stoczyly dragą walkę z Rosjanami, w wyniku której polegto i bylo rannych 20 žolnierzy rosyjskich. Strana powstancza stracila lącznie 4 zabitych i rannych partyzantów80. W drugiej polowie czerwca dowództwo rosyjskie šledzilo ruchy polączonych oddzialów powstanczych księdza Antoniego Mackiewicza i Ignacego Laskowskiego. Zadanie likwidacji tych oddzialów otrzymal major Czertkow. Dowodzil on kolumną wojsk rosyjskich, liczącą cztery roty piechoty (800 žolnierzy). Kolumna rosyjska maszerowala z Poniewieža do Rosien, następnie w kierunku Montwidowa. 22 czerwca doszlo do pierwszej potyczki pod Konopojciami, obie strony nie podaty informacji na temat przebiegu krótkiej walki. Po dwóch dniach (24 czerwca) major Czertkow walczyl z powstancami Mackiewicza i Laskowskiego pod Montwidowem. Partyzanci litewscy, których liczbę szacujemy na 300 osób, zostali pokonani. Na widok atakų ponad dwukrotnie silniejszego nieprzyjaciela, uciekli z miejsca walki. Przez parę dni Mackiewicz i Laskowski poszukiwali niedobitków. Po sformowaniu nowego oddzialu Antoni Mackiewicz nie polączyl się z Ignacym Laskowskim i wyruszyl do lasów powiatu poniewieskiego81. 80 S. Zielinski, op. cit., ss. 300—301; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 277—278; Žumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; RGIAM, zespól 484, teczka 136, k. 306— 314 (teczka nosi tytul „О dzialaniach bojowych w guberni kowienskiej”); S. Laniec, Powstanie sftczniowe na Litwie, ss. 106— 107; idem, Litwa tv powstaniu styczniowym, ss. 76— 77. ’ 81 S. Zielifiski, op. cit., s. 301; Žumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 107; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 78; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, ss. 24— 25.

108

Do trzeciej bitwy doszlo 24 czerwca pod zasciankiem Linkow, w powiecie poniewieskim, gdzie partie powstaricze ksiedza Jachimowicza i hrabiego Tyszkiewicza odparly ataki trzech rot rosyjskich. Bitwe pod Linkowem zarejestrowal jedynie Stanislaw Zielinski. Brak innych danych na temat wymienionej bitwy82. Organizator powiatu szawelskiego Paulin Bohdanowicz byl nie tylko dowodcy partii powstanczej, lecz, spelniajyc jednoczesnie swoj obowiyzek pelnienia wladzy powstanczej, dostarczal rekrutow do oddzialu Jana Staniewicza. 26 czerwca Bohdanowicz, dzieki maskowaniu sie w czasie pochodu, dotarl do miasta Womie. W miescie powstaricy rozpedzili grupe wypoczywajycych dragonow, lecz w cen­ trum natrafili na silne zgrupowanie piechoty i kawalerii rosyjskiej kapitana Truszkowskiego. Zaskoczony Bohdanowicz wyslal 50 powstancow na drugi brzeg rzeki Womianki. Z grupy 30-osobowy zorganizowal obrone w karczmie. Po czterech atakach Rosjanie podpalili karczme. Nieliczna grupa ocalalych w karcz­ mie powstancow uciekla röwniez na drugy strone rzeki Womianki. Wiekszosc obroncow poddala si?. W czasie obrony karczmy zostal ranny Paulin Bohdanowicz, ktöry dowodztwo partii powstanczej przekazal swemu zastepcy Palczewskiemu. W ciygu miesiyca Bohdanowicz wyleczyl rany i objyl ponownie dowodzenie83. W nastepnym dniu, 27 czerwca, w osadzie lesnej Gargi powiatu rosienskiego Rosjanie rozproszyli nieznany partie powstanczy. W lasach powiatu rosienskiego, 30 czerwca, stoczono bitwe w okolicach Pojurza. Oddzial powstanczy Bolestawa Dluskiego-Jablonowskiego otoczyli Rosjanie. Dowodcy i jego powstancom grozilo rozbicie lub rozproszenie oddzialu. Wojska rosyjskie liczyly trzy roty piechoty, szwadron dragonow i 40 kozakow. Byly wiec kilkakrotnie liczniejsze od zgrupowania powstanczego. W tej dramatycznej sytuacji putkownik Dtuski-Jablonowski wykorzystal partie powstanczy Aleksandrajtisa, ktora upozorowata ucieczke w kierunku Telsz. Rosjanie pewni, ze duzy oddzial powstanczy uniknyl okryzenia ruszyli w pogon w kierunku Telsz. To umozliwilo Dluskiemu-Jablonowskiemu marsz w kierunku Batok i Taurogow. Jednak w okolicach Pojurza doszlo do bitwy. Partyzantow litewskich zaatakowa! ten sam oddzial rosyjski, ktorym dowodzil podpulkownik Puszkin. Rosjanie uderzyli na partyzantow z prawej i lewej flanki. Pulkownik Boleslaw Dluski-Jablonowski ledwie zdyzyl powstrzymac ataki oskrzydlajyce. Wöwczas piechota rosyjska wdarla sie w centrum obrony. Doszlo do walki na bagnety, kolby i kosy. Ponadto nacierajycych piechurow dziesiytkowalo kilka plutonow strzelcow litewskich. Nadludzka obrona, przy wsparciu strzelcow, powstrzymala atak Rosjan, ktörzy wycofali sie z placu boju. Dluskiemu-Jablonows­ kiemu ponownie udalo sie ocalic oddzial od rozbicia. Krotko po bitwie pulkownik Boleslaw Dluski-Jablonowski zlozyl dowodztwo i wyjechal z Litwy. Wiekszosc powstancow polyczyla sie z oddzialem partyzanckim Jana Staniewicza84.

82 S. Zielirtski, op. cit., s. 301. 83 Ibidem, s. 301; Zumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 107— 108; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 78—79. Paulin Bohdanowicz mial pseudonim Nieczuj. 84 S. Zielirtski, op. cit., ss. 300—301; Zumal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Laniec, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 79— 80; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 108— 109.

109

Wiosna 1863 roku w województwie kowieñskim zainaugurowala najvviększy zryw powstañczy w granicach Litwy historycznej. Pomimo upadku kampanii wiosennej generala Zygmunta Sierakowskiego-Dolęgi, ruch powstañczy na Kowieñszczyznie ponownie štai się masowy i dynamiczny. Tendencja spadkowa ujawnila się dopiero w drugiej polowie czerwca i, pomimo okresowego zrywu, będzie nadal wzrastala latem tegož roku.

Walki zbrojne na Bialorusi Województwo grodzieñskie Województwo grodzieñskie dzi?ki pograniczu z Litwq i Królestwem Polskim míalo doskonale warunki do rozwoju ruchu powstañczego, stanowiio platform^ lacznosci obu krajów i zaplecze wspieraj^ce rozwój walki zbrojnej w innych województwach Bialorusi. W poludniowych powiatach Grodzieñszczyzny doszto do pierwszych walk zbrojnych. Tam tez zrealizowano pierwszq wypraw? na Polesie oddzialu powstañczego Romana Rogiñskiego. Poza pograniczem na poludniu województwa, wi$ksza cz?sc województwa grodzieñskiego nie byla przygotowana do walki zbrojnej i za czasów rz^dów powstañczych w Wilnie Jakuba Gieysztora powstanie przelozono na koniec kwietnia i pocz^tek maja. Nieprzypadkowo Jakub Gieysztor wyznaczyl Konstantego Kalinowskiego komisarzem pelnomocnym województwa grodzieñskiego — byl on najlepiej rozeznany w grodzieñskiej konspiracji narodowej, doskonale znat przywódców konspiracji na szczeblu województwa i terenu85. Konstantemu Kalinowskiemu udalo si? uratowac od pelnej izolacji Walerego Wróblewskiego, którego walory organizacyjne i dowódcze znal doskonale. Za czasów rz^dów stronnictwa czerwonych w Wilnie Wróblewskiego mianowano na naczelnika województwa grodzieñskiego. Rzqdy wileñskie biaíych zwolniiy go z tego stanowiska, mianuj^c naczelnikiem wojennym Grodzieñszczyzny Onufrego Duchiñskiego. Duchiñski, weteran powstania listopadowego, byl juz staruszkiem, do tego cz?sto chorujqcym. Kalinowski dokonal wolty, nie mial jednak mozliwosci podwazenia decyzji rzqdu w sprawie wymiany naczelników wojennych. Namówil wi?c schorowanego pulkownika Onufrego Duchiñskiego, by ten zatwierdzil na szefa sztabu powstañczych sil zbrojnych Grodzieñszczyzny kapitana Walerego Wróblewskiego. Dodajmy, iz z tej decyzji pulkownik Onufry Duchiñski byl zadowolony86. W porozumieniu z naczelnikiem cywilnym województwa grodzieñskiego, Apollem Hofmeistrem, Konstanty Kalinowski podzielií województwo na trzy okregi (cz?sci). Powiaty grodzieñski, slonimski i wolkowyski przekazano pod zarz^d Erazma Zablockiego. Powiatami sokólskim, bielskim i bialostockim mial 85 J. W. Borejsza, Patriota bez paszportu, Warszawa 1982, ss. 30—31; A. P. Gostev, V. V. Sved, Kronon. Letopis‘ goroda na Nemane (1116— 1990), Grodno 1993, ss. 59—61. 86 E. Orzechowska, Powstañcza dzialalnosc Walerego Wróblewskiego na Podlasiu i w Lubelskiem w latach 1863—1864, „Rocznik Lubelski”, 1977, t. XX, s. 80; F. Rózañski, Z województwa grodzieñskiego, w: W czterdziestq rocznicg powstania styczniowego 1863—1864, Lwów 1903, ss. 394— 398.

110

kierowac Walery Wróblewski. Naczelnik cywilny Apollo Hofmeister zarządzal powiatami brzeskim, pružanskim i kobrynskim. Na polecenie Konstantego Kalinowskiego wymienieni naczelnicy midi kierowac samodzielnie okręgami i podlegali bezpošrednio zwierzchnictwu Konstantego Kalinowskiego jako komisarza pelnomocnego (rewolucyjnego) na Grodzienszczyznę87. W czasie pobytu wiosną 1863 roku na Grodzienszczyžnie Kalinowski przybral pseudonim Czamocki. Przed rozpoczęciem walk zbrojnych w sprawach organizacyjnych odwiedzal wszystkie powiaty województwa, organizowal odprawy przygotowawcze do walki, sprawdzal skromne zapasy przygotowanej broni i amunicji, mobilizowat calą konspirację do zebrania i zakupu broni. Ta ostatnia sprawa byla trudna, Grodzieiiszczyzna nadal miala powazne braki w uzbrojeniu, chociaž w porównaniu z innymi województwami bialoruskimi nie byla w tragicznej sytuacji. W trzeciej dekadzie kwietnia Kalinowski odbywal częste narady z Walerym Wróblewskim i Onufrym Duchinskim w konspiracyjnym mieszkaniu w Bialymstoku. Narady dotyczyly rekrutacji ochotników do partii powstanczej. Bylo to obowiązkiem každego zaprzysięžonego konspiratora od centralnej kadry kierowniczej ogniwa podstawowego poczynając. Ponadto omawiano sprawy dalszych zakupów broni, aprowizacji i tworzenia obozów powstanczych. Na wszystko potrzebne byly šrodki finansowe, które zwiększyly się częšciowo od czasu przystąpienia na Litwie bialych do powstania. Ponadto ustalono terminy i miejsce koncentracji sii powstanczych88. Poza pograniczem z Królestwem Polskim, na poludniu województwa panowala pozoma cisza. Ciszę tę zaklócil byly kapitan w stante spoczynku, naczelnik stacji kolejowej w Grodnie Kulczycki. 14 marca, wieczorem, przyprowadzil on mlodziež miejską z Grodna, która miala wyjechac pociągiem do oddzialu powstanczego Ludwika Narbutta. Zebraną licznie na stacji kolejowej mlodziež (150 osób) zaiadowano do wagonów jadących w kierunku Wilna. W ostatniej chwili, przed wyjazdem, odlączono lokomotywę. Zrobil to maszynista przekupiony przez policję. Z chwilą odlączenia policja otoczyla pociąg. Naczelnikowi Kulczyckiemu i piętnastu ochotnikom udato się uciec lokomotywą do Porzecza. Reszta ochotników rozbiegla się lub zostala wylapana. Kulczycki dojechal do Porzecza i z ochotnikami ruszyl do lasów, w których nie zastal jednak oddzialu Ludwika Narbutta. Po kilku tygodniach przeniósl się z malą partią powstanczą w Augustowskie. Na potrzeby partii powstanczej miai tysiąc rubli srebmych, które zabral z kasy stacji kolejowej w Grodnie89. W trzeciej dekadzie kwietnia Puszcza Sokólska stala się centrum formowania zgrupowania powstanczego. 22 kwietnia opušcil szkolę lešną w Sokólce Walery Wróblewski z grupą wspólpracowników i uczniów. Po drodze dolączyly do 87 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 228; J. W. Borejsza, op. c it, ss. 30—31; E. Orzechowska, op. cit., s. 80; I. Aramowicz, Marzenia (Pamiętnik o ruchu partyzanckim w województwie grodzieriskim w 1863 i 1864 r.), Bendlikon 1865, ss. 4— 1. 88 A. F. Smimov, op. cit., s. 228; E. Orzechowska, op. cit., s. 80; I. Aramowicz, op. cit., ss. 7— 14; S. Laniec, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 55. 89 J. Orlowski, op. cit., s. 298; F. Rózanski, op. cit., s. 397; W. Kordowicz, Konstanty Kalinowski. Rewolucyjna demokracja polska w powstaniu styczniowym na Litwie i Biabrusi, Warszawa 1955, s. 198; S. Laniec, Partyzanci telaznych dróg, s. 146.

111

Wroblewskiego liczne grupy powstancze. Z oddzialem 150 powstancow dotarl on 24 kwietnia do miejsca formowania zgrupowania powstanczego. Pierwsze grupy ochotnikow przyprowadzili oficerowie armii rosyjskiej, ktorzy przeszli do powstającego oddzialu powstanczego. Do nich naleželi kapitanowie Julian Ejtminowicz i Apolinary Roman oraz porucznicy Piotr Brandt, Antoni Barancewicz, Boguslaw Ejtimonowicz i Roman Micewicz. Ich male grupy powstancze liczyly razem 70 ochotnikow. Miejscem formowania zgrupowania powstanczego by! ostęp lešny Starzynki. 25 kwietnia dotarli do obozu partyzanci Edwarda Grom-Kiersnowskiego (130 ochotnikow) oraz 30 ochotnikow z Suprasla i Sokolki. 26 kwietnia zjawili się ochotnicy ze Swisloczy (50 osob). Ponadto do powstanczego obozu dolączyla grupa Wincentego Hušcilly i rodzina szlachcica Kobylinskiego. W tym samym dniu (26 kwietnia) nadeszly oficjalne awanse dla Duchihskiego i Wrob­ lewskiego. Onufry Duchinski awansowal do stopnia pulkownika i zostal mianowany naczelnym dowodcą sit powstanczych na Grodzienszczyžnie. Juž od przyjazdu z Paryža Duchihskiego nazywano pulkownikiem, a Wroblewskiego kapitanem, ktory po dymisji ze stanowiska naczelnika wojennego Grodzienszczyzny zostal zgloszony na szefa sztabu sil powstanczych. Dodajmy, že zawdzięczal to Konstantemu Kalinowskiemu. Zatwierdzony przez Rząd Narodowy na szefa sztabu, Wroblewski bardzo szybko awansowal w stopniach oficerskich — najpierw na majora, następnie wiosną na podpulkownika sztabu za wybitne zastugi organizacyjne i bojowe w walce partyzanckiej90. W puszczahskim ostępie Starzynki, 25 i 26 kwietnia przebywal Konstanty Kalinowski. W nocy z 25 na 26 kwietnia odbyla się narada kadry dowodczej, ktorej przewodniczyl Onufry Duchihski. Faktycznie naradę prowadzil Walery Wroblewski. Uczestniczyl w niej rowniez Konstanty Kalinowski. Na naradzie podjęto decyzję o przegrupowaniu obozu i przeniesieniu go do okolic lešnej wsi Lipowy Most. Zgrupowanie liczące 400 powstancow podzielono na dwie roty (po 200 osob), roty zaš na dziesiętne grupy bojowe. Dominowala w zgrupowaniu piechota. Dzięki zgloszeniu się do obozu kilkudziesięciu kawalerzystow z pelnym wyposazeniem bojowym i w pelnym uzbrojeniu, powolano kawalerię powstanczą, ktorą dowodzil Kobylinski (ojciec). Jego synowie byli oficerami w kawalerii powstanczej. Broni painėj (przewaznie strzelb) wystarczylo dla stu powstancow. Ponadto stu powstancow posiadalo broh bialą (szable, szpady i kosy bojowe). Kawaleria, jak wspomniano, byla uzbrojona w broh palną i bialą. Natomiast kilkudziesięciu powstancow piechoty mialo do walki jedynie kije dębowe91. Rosyjski wywiad wojskowy w ciągu kilku dni zlokalizowal zgrupowanie powstancze. Wyslano kolumnę wojska, ktora nie tylko byla uzbrojona w nowoczes90 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 227—228; E. Orzechowska, op. cit., s. 80; Z. Cwiek, Przywddcy powstania styczniowego. Szešč sylwetek, Warszawa 1963, s. 181; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 356; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 29; idem, Bialoruš w drugiej poiowie XIX stulecia, s. 53; J. W. Borejsza, op. cit., ss. 30— 33; I. Aramowicz, op. cit., ss. 4— 9. Anatol Smirnov by! pewien, že Wrdblewski awansowal do stopnia podpulkownika w kwietniu. Zdaniem autora Walery Wrdblewski awansowal za nieslychane uzdolnienia na stanowisku naczelnika sztabu powstanczego oraz jako dowddca i odwazny žolnierz, do tego przy poparciu Konstantego Kalinowskiego. 91 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 228—229; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 29, 103— 105; idem, Bialoruš w drugiej poiowie XIX stulecia, s. 55; S. Zielifiski, op. cit., ss. 323, 329.

112

ne karabiny, lecz dysponowafa takže kilkoma armatami. Ponadto szacunkowo kolumna rosyjska kilkakrotnie przewyzszala liczebnie partyzantkę polską i bialoruską. Wojsko rosyjskie 29 kwietnia zaatakowaio pod Wililami, z marszu, obóz powstanczy. Obrona trwala krótko. Zdziesiątkowani ogniem armatnim i z karabinów powstancy wytrzymali okolo godziny. W toku krótkiej, lecz bardzo krwawej walki polegto wielu partyzantów, wielu równiez byto rannych. Wsród poleglych znaležli się oficerowie: Jan Makarewicz, Jan Radziwinowicz, Malinowski i Puchalski. Reszta powstanców, dzięki doskonale zorganizowanej przez oficerów Walerego Wróblewskiego, Wincentego Hušcillo i Jana Sobolewskiego obronie, wycofala się z pola walki. Wymienionych oficerów nagrodzil Rząd Narodowy awansując ich do wyzszych stopni wojskowych92. Pomimo pierwszej poražki pod Wililami, straty w ludziach zostaly szybko uzupelnione. Walery Wróblewski dalėj uchodzil za najwybitniejszego dow0dcę rodzącej się armii powstanczej Grodzienszczyzny i Litwy historycznej. Kilka dni po walce oddzial powstanczy liczyl ponad 400 powstanców, którzy posiadali juž 280 strzelb myšliwskich. Tajemnicą sukcesów Wróblewskiego byl oddzial jegrów lešnych, którzy w większošci pochodzili z Lotwy i Estonii. Poza terenami nadbaltyckimi Niemiec formacje jegrów slowianskich ksztalcono w wyzszej szkole lešnej w Petersburgu i w wielu innych szkolach lešnych (zawodowych) rozsianych po caiej Rosji, w tym na kresach pótnocno-wschodnich. Byla to formacja tropicieli lešnych, wszechstronnie przygotowana fizycznie do walki w warunkach ekstremalnych. Byly to w ujęciu wspólczesnym formacje služb specjalnych, które w naszych czasach možemy porównac z komandosami. Taki byl szef sztabu zbrojnych sii powstanczych na Grodzienszczyznę, Litwę i Bialoruš Walery Wróblewski oraz jego uczniowie, tworzący jedyną formację jegrów w silach powstanczych. Pamiętamy, že w drugim dniu walki z Zygmuntem Sierakowskim, przelom w bitwie nastąpil dzięki užyciu przez Rosjan oddzialu jegrów niemieckich z krajów nadbaltyckich. Talent dowódczy podpulkownika Walerego Wróblewskiego, mistrzowskie opanowanie strategii i taktyki, prowadzenie wojny partyzanckiej, doskonala orientacja w topografii ojczystego terenu — wszystko to lącznie spowodowalo, že nasz bohater byl najwybitniejszym dowodcą powstanczych sii zbrojnych Ziemi Grodzienskiej i Litwy historycznej93. W maju 1863 roku zachodnie i poludniowe powiaty Grodzienszczyzny staly się wielkim polem bitwy. Powstaly tu liczne partie powstancze, które zaludnily lasy i puszcze powiatu bialostockiego, bielskiego, brzeskiego, grodzienskiego, kobrynskiego, pružanskiego i wolkowyskiego. Sklad narodowošciowy i wyznaniowy powstanców byl bardzo zróznicowany, podobnie sklad stanowy i zawodowy. Ochotnikami tworzących się partii powstanczych byla szlachta zamožna i šrednio92 S. Zielinski, op. cit., s. 323; Z. Cwiek, op. cit., ss. 180— 182; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 356; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 29— 30; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 85— 86; J. W. Borejsza, op. cit., ss. 34— 35. Wedtug Jerzego Borejszy poleglo 32 powstanc6w, ponadto Rosjanie zdobyli tabor z umundurowaniem i prowiantem oraz 1800 rubli srebmych. Natomiast straty 300 Rosjan, przy ich przewadze w uzbrojeniu, šile ognia i w ludziach naležy traktowač jako legendę okolicznych mieszkancow. 93 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 228—229; J. A. Jagmin, Vospominanija p o l’skogo povstanca 1863 goda, „Istoričeskij Vestnik”, 1892, t. 50, s. 427; J. W. Borejsza, op. cit., ss. 34— 35.

113

zamožna, szlachta zasciankowa, mieszczanie z okolicznych miast i miasteczek, chlopi oraz služba lešna. Wedlug wyznania byli to katolicy, prawoslawni (przewažnie unici do 1839 roku) oraz powstañcy wyznania mojzeszowego i mahometañskiego. Wedlug narodowosci dominowali Polacy i Bialorusini, mniejszošč w oddzialach powstañczych stanowili Litwini, Žydzi i Tatarzy oraz Rosjanie (przewaznie oficerowie o poglądach demokratycznych). Liczny odsetek stanowili chtopi bialoruscy wyznania katolickiego i prawoslawnego, byli i chlopi pochodzenia polskiego. Po chlopach liczbowo dominowata szlachta zasciankowa. Natomiast szlachta zamožna i šredniozamožna, inteligencja i mieszczañstwo róznych zawodów stanowili przewaznie czwartą częšč malej partii powstanczej lub dužego oddzialu partyzanckiego94. W koñcu kwietnia Aleksander Lenkiewicz (Lander) zostal mianowany naczelnikiem wojennym powiatów grodzieñskiego i wolkowyskiego. Z archiwalnych raportów dowódców armii rosyjskiej wiemy, že pulkownik Aleksander Lenkiewicz byl wlascicielem majątku Paniuki w okolicach Grodna i znal doskonale powiat grodzieñski oraz mial liczne kontakty z miejscową szlachtą, službą lešną i chlopstwem. W pierwszych dniach maja zwerbowal 36 ochotników, których ulokowal w lesie w okolicy osady lešnej Toloczki, w pobližu miasteczka Jeziory (Oziory). Pierwsza grupa powstañcza posiadaia pięč strzelb, bron bialą, w tym palasze, szable, bagnety i kosy. W nocy z 2 na 3 maja mala partía powstañcza Landera weszía do miasteczka Jeziory. Tu u lešniczego zarekwirowali 20 strzelb. W lesniczówkach kolo Jezior, na stacjach pocztowych i w zabudowaniach stacyjnych powstañcy znaležli kilkadziesiąt sztuk broni bialej. W dniach 3—4 maja do oddzialu Landera zglosilo się 64 ochotników, dzięki czemu liczyl on 100 powstañców, przewaznie okolicznych chlopów z dóbr pañstwowych i majątkow prywatnych. Rano, przed bitwą, dotarlo do obozu 40 nowych ochotników. tącznie, parę godzin przed walką, Aleksander Lenkiewicz mial oddzial liczący 140 powstañców, wedlug innych zródel polskich — 130. Rosjanie szacują jego oddzial na 200 powstañców. Takže w przypadku liczby kolumn wojsk rosyjskich nie mamy jednoznacznych danych. Stanislaw Zieliñski szacuje sily Rosjan na dwie roty (400 zoínierzy) i 30 kozaków. Zródía prasowe zwiększyly liczbę Rosjan ponad czterokrotnie. Sily rosyjskie mialy liczyč siedem rot piechoty (1400 zoínierzy), dwa szwadrony kawalerii (400 kawalerzystów) i dwie armaty. Naszym zdaniem liczba podana przez Stanislawa Zieliñskiego jest wiarygodna, poniewaz występuje w wielu zródíach i opracowaniach95. 94 S. Laniec, Partyzanci kresôw pôlnocno-wschodnich, ss. 30— 34; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 56— 58; J. W. Borejsza, op. cit., s. 34; E. Orzechowska, op. cit., s. 88; P. Powierza, Wspomnienia z powstania styczniowego 1863 roku. Testament moralny autora, przygotowali do druku L. Bakauszyn i K. Filipow, Bialystok 1996, ss. 12— 15 i n. Wedlug szacunku autora, procentowo sklad stanowo-narodowoSciowy powstancôw byl nastçpujacy: 40% chlopi (przewaznie pochodzenia bialoruskiego), 25% inteligencja orai ¿redniozamozna i zamozna szlachta, 35% szlachta zaiciankowa, mieszczanie, robotnicy i kolejarze. W grupie powstalicôw szeregowych dominowali prawoslawni, szacujemy ich na 60—70%. W kadrze dowôdczej i oficerskiej przewazali oficerowie wyznania katolickiego (80— 90%). 95 DAGVG, zespôl 1, op. 34, teczka 272, k. 3— 4; ibidem, teczka 1151, k. 19—20; S. ZieliAski, op. cit., s. 324; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 229; S. Laniec, Partyzanci kresôw pôlnocno-wschodnich, s. 30; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 56; Prasa tajna, t. II, ss. 11—24; A. P. Gostev, V. V. âved, op. cit., s. 61.

114

4 maja Aleksander Lenkiewicz poprowadzil powstañców na gorę Šwięte Biota. W czasie pobytu na górze na obóz powstañców skierowala się kolumna rosyjska, która ponad czterokrotnie przewyzszala sily žle uzbrojonych partyzantów. Pomimo že gorę otaczalo niedostępne bagno, Rosjanie odnaležli jedyne wejscie w pobližu osady Sklanki. Dobrze uzbrojeni Rosjanie, do tego mający czterokrotną przewagç liczebną, zlamali obronę niedoswiadczonych ochotników i na wzgórzu dziesiątkowali powstañców ogniem z karabinów, resztę dobili bagnetami. Do niewoli wziçli jedynie dwóch powstañców. Pomimo chaosu ocalato z pogromu 28 po­ wstañców, których zebra! Lander w miejscowych lasach. Nasycony pogromem pulkownik kolumny rosyjskiej, Manteufel, nie šcigal garstki niedobitków. Na drugi dzieñ po bitwie pulkownik Lander wyruszyl z malą partią powstahczą do powiatu wolkowyskiego96. Wedlug ustaleñ Anatola Smimowa po bitwie Aleksander Len­ kiewicz odnalazl tylko 25 powstañców97. W drodze do powiatu wolkowyskiego po paru dniach partyzanci dotarli do Niemna. Nocą przewiežli ich przez rzekę miejscowi chlopi. Następnie, mijając miasteczka Wolpę i Piaski, wyruszyli przez lasy na Krzemienicę. Po drodze, pod Janinem spotkali trzy roty piechoty rosyjskiej, która okrąžyla ich w lesie. Dzięki umiejętnošciom taktycznym, Lenkiewiczowi udato się przerwac okrąženie tracąc przy ucieczce w gląb lasu jedynie furgón z žywnošcią i amunicją. Po udanej akcji ucieczki z okrąženia przez siedem dni oddzial Lenkiewicza poszukiwal w Lesie Zamkowym powstañców polskich. 17 maja szczçsliwie polączyl się z oddzialem partyzanckim Gustawa Strawiñskiego98. W podmiejskim lesie Szczęsny Wlodek (Samucha) zebrai 32 ochotników z Pružan. Z malą partią powstahczą wyruszyl do lasów powiatu kobryñskiego, następnie przenióst się w okolice Berezy Kartuskiej. Pod Berezą Kartuską kilkakrotnie uniknąl walki z silnym oddzialem rosyjskiej piechoty. Zawdziçczal to taktyce manewru, ktorą wykorzystal w dobrze znanym mu terenie. Maszerując lešnymi tropami Wlodek wkroczyl do powiatu slonimskiego i w okolicach lešnego osiedla Piaski spalil most na rzece Žygulance. W pobližu mostu zatrzymal wojskowy transport i zarekwirowal plótno, które z nieznanych przyczyn zniszczyl. Od początku maja w lasach powiatów pruzañskiego, kobryñskiego i slonimskiego przebywat dwanascie dni. 13 maja ruszyt w kierunku Szklanej Huty i Michalina, položonych na terenach powiatu slonimskiego. Celem jego marszu bylo polączenie się z oddzialem partyzanckim Gustawa Strawiñskiego. Wraz z partią powstahczą odpoczywat we wsi lešnej Smolarka, gdzie powstañcy spožyli obiad w miejscowej karczmie. Od miejscowych robotników lešnych, smolarzy, otrzymal informację na temat ruchów dužej kolumny rosyjskiej, która byla na tropie oddzialu party zanckiego pod dowództwem Gustawa Strawiñskiego. Wedlug przekazu smolarzy kolumna rosyjska liczyla trzy roty piechoty i unikala starcia z partyzantką Strawiñskiego. Po tym przekazie Samucha rozstawil pikiety, dzięki nim zabez96 S. Zieliñski, op. cit., s. 324; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 229; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 30; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 56—57. 97 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 229. 98 Ibidem, s. 229; S. Zieliñski, op. cit., s. 324; Prosa tajna, t. II, s. 10; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 30; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 57.

115

pieczal wycofanie swojej malej partii powstanczej. W potudnie piechota rosyjska ostrzelala karczmę. Swiadom piętnastokrotnej przewagi nieprzyjaciela szybko wycofal powstancow ze wsi do lasu malymi grupami. Rozproszone grupy po­ wstancow dowodca zebrai po kilku dniach w lesie. Następnie odnalazi partię powstanczą Aleksandra Lenkiewicza, do ktorej dolączyl". Powstancy w powiatach pružariskim, kobrynskim, slonimskim i wolkowyskim byli dobrze przygotowani do walki. Mieli doswiadczonych i utalentowanych dowodcow, ktorzy walczyli w trudnych warunkach roztopow wiosennych. Najtrudniej bylo z aprowizacją, poniewaz tereny lešne byly slabo zaludnione i zamieszkiwala je przevvažnie ludnošč uboga. Tymczasowo zgrupowanie wolkowyskiej organizacji powstanczej pod dowodztwem Gustawa Strawinskiego (Mlotka) wyznaczylo punkt zbiorczy (5 maja) w okolicy Huty Bychowca w lasach powiatu slonimskiego. Po kilku dniach poszukiwari bezpiecznego miejsca založenia obozu wybrano ostęp lešny Wielki Węgiel (Wielki Uhol). By! to dūžy, doskonale zamaskowany masyw lešny w powiecie slonimskim, ktory graniczyl z Lyskowem na pograniczu powiatow slonimskiego i wolkowyskiego. Las byl wlasnošcią ziemianina Hundyusa. Potęžny masyw lešny položony w terenie wyžynnym, z wieloma wąwozami porošniętymi wiekowymi drzewami, pelny zarošli — byl wymarzoną kryjowką licznych oddzialow powstanczych99100. W pierwszych dniach pobytu Gustawa Strawinskiego w ostępie Wielki Węgiel jego oddzial liczyl 136 powstancow. W sklad oddzialu wchodzila mlodziež szlachecka (przewažnie szlachty zašciankowej) oraz mlodziež miejska z miasteczka tyskow i chlopska z okolicznych wsi. Po kilku dniach, dzięki naplywowi nowych ochotnikow oddzial Gustawa Strawinskiego liczyl 292 osoby. Na wiešč o rozproszeniu oddzialu powstanczego Szczęsnego Wlodka, Gustaw Strawinski w kr6tkim czasie przygotowal powstancow do walki. Po dokladnej lokalizacji kierunku marszu kolumny wojsk rosyjskich, Strawinski pierwszą kompanię pod swoim dowodztwem rozlokowal na brzegu lasu. Drogę, po ktorej maszerowala piechota rosyjska, obsadzil drugą kompanią, ktorą dowodzil Okihczyc. Rezerwę do walki trzymal w lesie za strumykiem. W sklad rezerwy wchodzila kompania Sasulicza i pluton kosynierow Jelskiego101. Lokalizacja obronna oddzialu partyzanckiego na brzegu lasu, w pobližu wsi Michalin i Szklanej Huty nie byla przypadkowa. Celem nadrzędnym bylo niedopuszczenie wojsk rosyjskich do siedziby obozu powstanczego w ostępie lešnym Wielki Węgiel. 14 maja wojsko rosyjskie zaatakowalo oddzial powstanczy. Pierwsi ruszyli kozacy. Po rozproszeniu kozakow z marszu ruszyla do natarcia piechota rosyjska. Szybki atak piechoty doprowadzil do walki na bagnety i kolby. W walce tej Rosjanie poniešli duže straty, wygrali ją partyzanci, ktorzy cofnęli się w gląb 99 DAGVG, zespol 1, op. 34, teczka 220, k. 43— 44; S. Zielinski, op. cit., s. 324; A. F. Smirnov, Vosstanie J863, s. 229; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 31; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 57—58. Wedlug Anatola Smirnova oddzial pružanskich partyzantdw pod dowddztwem Szczęsnego Wlodka (Samuchy) liczyl 70 ochotnikčvv. 100 DAGVG, zespdl 1, op. 34, teczka 220, k. 42— 45; S. Zielinski, op. cit., ss. 324— 325; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 31; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 59. 101 S. Zielinski, op. cit., s. 325; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 229; S. Laniec, Partyzjanci kresow polnocno-wschodnich, s. 31; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 59.

116

lasu. Piechota rosyjska wycofala się z miejsca bitwy i ruszyla w kierunku Sielca. Plac boju byí zapelniony cialami zabitych i rannych Rosjan oraz powstañców polskich i bialoruskich. Ponadto w krwawej walce piechota rosyjska zostawila 30 karabinów po poleglych i rannych žolnierzach. Strona polska pódala, že stracila dziewięciu powstañców, w tym pięciu zabitych i czterech rannych. Prawdopodobnie straty powstañców byly większe, zwlaszcza w walce na bagnety, gdzie obie strony w zasadzie ponoszą podobne straty. Ponadto powstañcy zostawili dwa furgony i szešč koni. Po pierwszej zwycięskiej bitwie, partyzantów zaatakowal z tylu drugi oddzial piechoty rosyjskiej. Oddzial ten powstrzymali strzelcy z kompanii Sasulicza i kosynierzy Jelskiego. Po zakoñczeniu drugiej fazy bitwy oddzial partyzancki Gustawa Strawiñskiego wyruszyl do Brzozowego Biota, zaš grupa Okiñczyca pomaszerowala do Scierciezowa. Po trzech dniach maskowania i unikania następnych starč z silnym nieprzyjacielem, po niezliczonych przemarszach i przeprawach powstañcy Gustawa Strawiñskiego i Okiñczyca dotarli 17 maja do lešnego obozowiska w ostępie Wielki Węgiel. W tym dniu do obozu dotarli tez powstañcy Aleksandra Lenkiewicza i Szczęsnego Wlodka102. Pulkownik wojsk rosyjskich w stanie spoczynku Romuald Traugutt zorganizowal oddzial powstañczy w lasach powiatu kobryñskiego. Romuald Traugutt byl doswiadczonym starszym oficerem. Mial za sobą doswiadczenie bojowe w obronie Sewastopola w wojnie krymskiej (1853— 1856). Za bohaterskie czyny zostal nagrodzony najwyžszym odznaczeniem Cesarstwa Rosyjskiego, Orderem Šwiętej Anny. Po wojnie powrócil do rodzinnego majątku w powiecie kobryñskim, gdzie byl znany jako stateczny ziemianin. W koñcu kwietnia i na początku maja sformowal oddzial powstañczy w šile 160 ochotników, w którym dominowata liczebnie okoliczna szlachta, szlachta zasciankowa i chlopi. Do oddzialu Traugutta wstąpilo 32 ochotników z Kobrynia, którzy pracowali w urzędach miejskich i powiatowych miasta. W okresie organizacyjnym formujący się oddzial powstañ­ czy obozowal w lasach pod Antopolem. Dzięki naplywowi nowych ochotników zgrupowanie Romualda Traugutta powiększylo się do 200 osób. Po intensywnym szkoleniu bojowym w pierwszej dekadzie maja oddzial ten byl przygotowany do walki w warunkach wojny partyzanckiej. Z Antopola Traugutt przeprowadzil go w okolice Kanalu Królewskiego pod Horkami, wsi poleskiej powiatu kobryñskiego. Wies byla položona na styku województw grodzieñskiego, nowogródzkiego i wolyñskiego103. W czasie cwiczeñ bojowych w lasach pod Antopolem i w okolicach Kanalu Królewieckiego oddzial partyzancki zasilili oficerowie, których Traugutt potrzebowal do musztry wojskowej i obsady stanowisk dowódczych na szczeblach kompanii i plutonu. Dowództwo rosyjskie szybko ustalilo miejsce obozowiska partyzantów Romualda Traugutta. 9 maja ruszyl stacjonujący w Pružanach oddzial piechoty rosyjskiej pod dowództwem porucznika Prokofiewa. Dwa dni póíniej, 102 DAGVG, zespól 1, op. 34, teczka 220, k. 44—45; S. Zieliñski, op. cit., s. 325; A. F. Smimov, Vosstanie ¡863, s. 229; S. Laniec, Partyzanci kresów pótnocno-wschodnich, ss. 31— 32; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 59— 60. 103 S. Zieliñski, op. cit., s. 325; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 229—230; S. Laniec, Partyzanci kresów pótnocno-wschodnich, s. 32; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 60.

117

11 maja, maszerowal drugi oddziat rosyjski pod dowodztwem kapitana Kiersnowskiego. W dalszym marszu oba oddzialy polączyly się, licząc dwie roty piechoty i pol seciny kozakow104. 17 maja zwiad powstanczy zaalarmowal o zbližaniu się do obozu partyzanckiego kolumny rosyjskiej. Romuald Traugutt przygotowal swoj oddzial partyzancki do obrony: 80 powstancow ukryl w zarošlach po obu stronach grobli, następnych 80 ukryl w lesie przy wejsciu na groblę. Grobia przechodzila przez bagno w okolicach Kanalu Krolewskiego pod Horkami. Zgodnie z rozkazem dowodcy powstancy przepušcili piechurow i kozakow na groblę. Czolo pochodu tworzyli kozacy. Po pokonaniu polowy grobli przez žolnierzy rosyjskich, Traugutt dal rozkaz strzelania do maszerujących. Salwy powstancze. z broni painėj byly bardzo skuteczne. Zdziesiątkowani žolnierze zawrocili. W czasie odwrotu zaatakowali ich kosynierzy i strzelcy. W udanej zasadzce poleglo 70 žolnierzy i wielu bylo rannych. Polegl tež dowodca polączonych oddzialow rosyjskich kapitan Kiersnowski. Oddziat rosyjski z piechotą i kozakami liczyl okolo 350 žolnierzy. Wiemy, že 70 žolnierzy poleglo, a 63 zdolalo zbiec z miejsca walki. Stąd naležy szacowac, že ponad 200 žolnierzy bylo rannych lub zaginionych bez wiešci. Pierwsza bitwa partyzantow Romualda Traugutta zakonczyla się sukcesem dzięki jego mistrzowskiej taktyce walki, ktorą doskonale wykonali powstancy. Z partyzantow polegl tylko jeden žolnierz. Zachowane w archiwach raporty podają dwie wersje bitwy pod Horkami. Raporty z archiwum moskiewskiego opisują przebieg bitwy, ktora zakonczyla się bez sukcesu. Natomiast dokumentacja bialoruskiego archiwum w Grodnie zawiera raporty lokalnych dowodcdw rosyjskich z powiatow pružanskiego i kobrynskiego, kt6re donoszą o przegranej bitwie105. Na podstawie materiaiow z wymienionych archiwow inaczej opisuje straty i liczbę wojsk rosyjskich Anatol Smimow. Wedlug niego rosyjska kolumna kama liczyla okolo 200 žolnierzy, z tego 127 strzelcow, natomiast resztę stanowili kozacy. Uzupelnia on informacje Stanislawa Zielinskiego o stracie 70 žolnierzy rosyjskich na grobli i w lesie. Smimow podaje, že byli to zabici i ranni. Cytuje balamutny opis bitwy rosyjskiego general-majora Eggera, ktory stwierdzil, že ogien powstanczy byl morderczy, že Rosjanie poniešli znaczne straty, a jednoczešnie prawie wszyscy (tącznie z kapitanem Kiersnowskim) byli ranni. Wedlug Eggera, Kiersnowski sam popelnil samobojstwo na drugi dzieri. Ponadto general-major Egger napisat, že sity powstancze przewyžszaly czterokrotnie wojsko rosyjskie. W tym czasie sam general przyznaje, že Rosjanie zostawili na miejscu walki 100 sztucerow. Straty powstancow Egger szacowal na 28 zabitych, straty Rosjan zaš na dwoch zabitych. Od tendencyjnych zapisow przebiegu bitew i potyczek roi się nie tylko w raportach polowych, ale tež w Dzienniku Dzialan Bojowych (Zumal 104 S. Zielinski, op. cit., s. 325; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 229—230; Z. Cwiek, op. ciL, ss. 245—248; Prasa tajna, t. II, s. 15; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 32; idem, Biatoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 60—62. Po zjednoczeniu dw6ch oddzialdw piechoty rosyjskiej, piechotę przewozili okoliczni chlopi na furmankach. 105 RGIAM, zesp6t 484, op. 1, teczka 139, k. 360; DAGVG, zespčl 1, op. 34, teczka 1529, k. 17—22; ibidem, zesp61 1159, op. 3, teczka 12, k. 13— 13a; S. Zielirtski, op. cit., ss. 325— 326; Prasa tajna, t. II, s. 15; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 32—33; idem, Biatoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 60—61.

118

Voennych Dejstvij) Wilenskiego Okręgu Wojskowego. Dokumentacja dowodcow armii rosyjskiej zdominowana jest przesadnym opisem sukcesow. Nie oznacza to, že nie bylo obiektywnych zapisow wielu dowodcow rosyjskich nižszego, šredniego i wyžszego szczebla. Pomimo innej wersji historyka rosyjskiego Anatola Smimowa niž historykow polskich, dominuje u Smimowa krytyczna i obiektywna analiza przebiegu walk powstanczych na Litwie i Bialorusi106. W czasie czterodniowego spokoju oddzial powstanczy pod dowodztwem Romualda Traugutta zmienil miejsce obozowania w okolicach Horek. W kierunku obozu powstanczego maszerowala kolumna rosyjska licząca dwie roty strzelcow wyborowych pod dowodztwem pulkownika Ehmberga. 21 maja, wczesnym Tan­ kiem, wojsko rosyjskie ostrzelalo oboz powstanczy z brzegu lešnej polany. Poniewaz powstancow ostrzeliwali strzelcy wyborowi z nowoczesnych karabinow gwintowanych i dalekosięžnych, niebezpieczenstwo strat po stronie powstanczej bylo duže. Czolowy kontratak naražal partyzantow polskich i bialomskich na duže straty. Wowczas Traugutt zaatakowal malym oddzialem powstancow prawe skrzydlo rosyjskich strzelcow. Szybki atak partyzancki spowodowal panikę w szeregach Rosjan. W obawie, že walczą z dužym oddzialem partyzanckim strzelcy rosyjscy wycofali się z lasu. W toku koncowej fazy walki Rosjanie stracili dwanascie osob, powstancy cztery osoby, a szešciu partyzantow bylo rannych. Wšr6d poleglych byli Antoni Laskowski z Kobrynia i Apolinary Radowski — wlasciciel majątku Dziadkowice. W raporcie wymieniono czterech rannych: Jana Barbica, Adolfą Bobihskiego, Bogurskiego i Niewinskiego. Dmgą bitwę wygrali powstancy Trau­ gutta. Wedlug rosyjskich informacji oddzialem rosyjskich strzelcow wyborowych dowodzil pulkownik Igelstrom. W wyniku bitwy poleglo pięciu powstancow i 21 powstancow bylo rannych. Rosyjski opis przebiegu bitwy emanowal radošcią ze zwycięstwa. Pomimo rožnicy oceny przebiegu walki obu stron, straty w zabitych i rannych nie byly tak rožne, jak w innych raportach general-majora Eggera107. Przeciwko partyzantom Traugutta dowodztwo rosyjskie skupito jednostki armii rosyjskiej z trzech gamizonow (Kowla, Kobrynia i Pinską). Lącznie trzy tysiące žolnierzy i kozakow. W pierwszym rzucie w kierunku obozu skierowano trzy roty rewelskiego pulku piechoty pod dowodztwem general-majora Eggera i dwie roty strzelcow wyborowych pod dowodztwem pulkownika Ehmberga. W tym czasie pulkownik Romuald Traugutt zmienil miejsce postoju i založyl oboz siedem kilometro w od Horek. Dowodcy rosyjscy szybko wykryli lokalizację nowego obozu. 25 maja, w godzinach popoludniowych, okolo tysiąca žolnierzy rosyjskich zaatakowalo pięciokrotnie mniejsze sily powstancze. Powstancy trzykrotnie odpierali ataki piechoty rosyjskiej, ostrzeliwując intensywnie pozycje wroga. Sami rowniež byli bezustannie ostrzeliwani. Stopniowo z wymiany ognia walczący 106 RGIAM, zesp61484, op. I, teczka 139, k. 354— 360; Žumal Voennych Dejstvij, maj 1863; DAGVG, zesp61 1, op. 34, teczka 1529, k. 1— 22; ibidem, zesp61 1159, op. 3, teczka 12, k. 1— 12; 13— 13a; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 235—236; S. Laniec, Partyzanci kresowpolnocno-wschodnich, ss. 32— 33; idem, Bialorus w drugiejpotowie XIX stulecia, ss. 60— 61. 107 RGIAM, zesp61 484, p. 1, teczka 136, k. 357— 360; Žumal Voennych Dejstvij, maj 1863; DAGVG, zespčl 1159, op. 3, teczka 12, k. 1— 14; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 236; S. Zielinski, op. cit., ss. 325— 326; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 33; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 61— 62.

119

przeszli na bran biatą. Po trzech godzinach walki Rosjanie, mając pięciokrotną przewagę, rozproszyli powstancow. Jeszcze do wieczora trwala bitwa na bagnety, kolby i kosy. Większošč ocalalych powstanc6w rozproszyla się po lesie. Na miejscu bitwy poleglo trzynastu partyzantow, w tym oficerowie Kužminski, Niwinski, Pierzchalski, doktor Pawlowski, Jan Bogurski i Michal Ostrowski. Do niewoli dostali się Gustaw Radowiecki, Grodzki, Ossowski, Siemaszko, Szyrajew, Wereszczaka i doktor Hanicz. Z obozu powstaficzego Rosjanie zabrali 20 wozow z prowiantem i amunicją oraz 50 koni. Z rozkazu Romualda Traugutta rozproszeni po bitwie powstancy mieli zbiorkę w Lesie Bielinskim. Na zbičrkę zglosilo się 43 partyzantow, resztę wylapali okoliczni chlopi i przekazali dowddztwu rosyjskiemu. Ocaleli partyzanci mieli glosič plotkę, že Romuald Traugutt polegl w bitwie. Mala partia Traugutta polączyla się z partią powstanczą Wankowicza (pseudonim Leliwa), liczącą 100 partyzantow. Pulkownik Traugutt rozpocząl nowy werbunek ochotnikow w celu powolania silnego oddzialu powstanczego. W trakcie akcji werbunkowej odwiedzil wiele dworow ziemianskich, między innymi kilkakrotnie byl u Elizy Orzeszkowej. Orzeszkowa miala duže rozeznanie w terenie, dlatego tež byla jego lączniczką108. Rosyjski general-major Egger bitwę w Lesie Bielanskim ocenil jako wielkie zwycięstwo Rosjan i taki telegram wyslal do cara Aleksandra П. Jego raport do naczelnego dowodztwa Wilenskiego Okręgu Wojskowego byl bardziej wstrzemięžliwy, zwlaszcza w opisie strat partyzanckich. Liczbę poleglych i cięžko rannych powstancow szacowal na 26. Rowniez zdobyczne trofea podawal zgodnie z prawdą (tabor i konie). Pierwszy raz general-major Egger przyznal tež, že w bitwie poleglo dziewięciu žolnierzy rosyjskich oraz 36 byto rannych. Jednak uwierzyl on poglosce, že pulkownik Romuald Traugutt zostal zabity. Powszechnie przyjęto, že dowodcy rosyjscy podawali zawyžone liczby sit powstanczych. Wedlug general-majora Eggera oddzial partyzancki pulkownika Traugutta liczyl 300—400 powstancow, liczbę swego oddzialu pomniejszyt do 900 žolnierzy. Prawdą jest, že oddzial Traugutta liczyl najwyžej 200 powstancow. Jeszcze mniejsze liczby podają Kalinowski (150), Aramowicz (160), Zielinski (190). Udowodniono rowniež, že Egger do walki rzucil 1000 žolnierzy, a w rezerwie na rozkaz czekalo 2000 Rosjan109. W lasach, po lewej stronie Bugu, wychowanek seminarium duchownego Stasiukiewicz powolal dūžy oddzial powstariczy, ktorego celem bylo, po przeszkoleniu i uzupelnieniu osobowym, przejšč na prawą stronę rzeki do powiatu brzeskiego w Grodzienskiem. Stasiukiewicz mial juž doswiadczenie bojowe — walczyl w styczniu i w lutym w partii powstanczej Romana Roginskiego na Podlasiu i Polesiu. Stasiukiewicz, jako dowbdca oddzialu, na szefa sztabu powolal ziemianina Kazimierza Narbutta, oficerami byli zaš Staniszewski i Mielewski. Doktor Jagmin petnil funkcję sekretarza dowodcy oddzialu i jednoczešnie lekarza 108 S. Zielinski, op. cit„ ss. 326—327; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 358— 359; Žurnal Voennych Dejstvij, maj 1863; S. taniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 33; idem, Bialoruš w drugiej poiowie XIX stulecia, s. 62; Z. Cwiek, op. cit., ss. 254— 255. 109 LVIAV, zesp61 1248, op. 2, teczka 970, k. 517—520; Žurnal Voennych Dejstvij, maj 1863; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 237— 238; S. taniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 33; idem, Bialoruš w drugiej poiowie XIX stulecia, s. 62.

120

zgrupowania (doktor Jagmin byl absolwentem Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu). W początkach maja oddzial powstañczy liczyl 260 ochotników. Powolano pododdzialy strzelców, ježdžcow konnych i kosynierów. Następnie do oddziahi Stasiukiewicza dotar! Jan Kalinowski, kuzyn Konstantego, z malą partią povvstanczą. W koñcu maja oddzial liczyl 400 powstañców (wedlug Anatola Smirnowa). Stanislaw Zielinski szacowal go na okolo 350 powstañców. W po­ czątkach trzeciej dekady maja powstañcy przeprawili się przez Bug w okolicach Slawetycz. Za powstancami przeprawili się Rosjanie. Oddzial wojsk rosyjskich pod dowództwem Antuszewicza tropil powstañców dotychczas po lewej stronie Bugu. Poza oddzialem Antuszewicza przeciwko partyzantom polskim skierowano na prawym brzegu Bugu kolumnę wojsk rosyjskich z Wlodawy i dūžy oddzial z Brzešcia. Miaždžąca przewaga piechoty i kawalerii rosyjskiej doprowadzila 27 maja do paniki przy pierwszym atakų Rosjan. Ponad polowa oddzialu uciekla w gląb lasu w okolicach Czerska, lącznie z dowodcą oddzialu Stasiukiewiczem. Jedynie 70 powstañców, dowodzonych przez pozostalą kadrę dowodczą stawialo opór. Nie mając mozliwosci dalszej walki garstka obroñców wycofala się w gląb lasu. Walka obronna wymienionej grupy powstanczej trwala dwie godziny. Na miejscu walki pozostalo jedenastu zabitych powstañców, a siedemnastu wzięto do niewoli. Z obozu powstañczego piechota rosyjska zabrala tabor z žywnošcią i sprzętem polowym oraz z amunicją1101. Po przegranej bitwie pod Czerskiem oddzial kosynierów powrócil na Podlasie, powrócily tež niedobitki piechoty i jazdy. Na prawym brzegu Bugu Kazimierz Narbutt zatrzymal 80 partyzantów z oddzialu piechoty i grupę 37 kosynierów. Sformowana na nowo partía powstañcza Kazimierza Narbutta liczyla 117 powstañ­ ców i po kilku dniach poszukiwañ powstañcy Narbutta polączyli się z oddzialem pod dowództwem Wañkowicza. Do polączonych partii powstañczych przez kilka następnych dni naplynęlo ponad 100 ochotników. W grupie tej sporo bylo kawalerzystów. Kazimierz Narbutt szybko sformowal nową partię powstahczą, która liczyla 37 ježdžcow z koñmi. W okresie dwumiesięcznego przebywania na Polesiu liczbę jazdy kawaleryjskiej Narbutt podwoil. Byl to okres, kiedy Kazimierz Narbutt samodzielnie dowodzil kawalerią powstahcząlu. Po bitwie pod Michalinem oddziaiy partyzanckie Okiñczyca i Strawiñskiego przeszly pod dowództwo pulkownika Aleksandra Lenkiewicza-Landera. Ponadto Lenkiewicz wlączyl partię powstanczą Wlodka (42 partyzantów) i niedobitków pruzañskich Samulskiego. Z silnym zjednoczonym oddzialem partyzanckim Aleksander Lenkiewicz wyruszyl przez Nowy Dwór do Hrynek. Po drodze w lasach pod Nowym Dworem przez cztery dni szkolil powstañców. Następnie wyruszyl przez Popielów, Pieniaszki i Karczmy Sawickie do Ludwinowa. Pod Ludwinowem, w powiecie wolkowyskim zalozyl obóz. 28 maja, o godz. 700, zwiad Lenkiewicza doniósl o zbližaniu się do obozu kolumny wojsk rosyjskich od strony Karczem 110 S. Zielinski, op. cit., s. 327; S. Góra, Partyzantka na Podlasiu, s. 140; S. Laniec, Partyzwci kresów pólnocnowschodnich, s. 34; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 62—63; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 229—230. 111 S. Zielinski, op. cit., s. 327; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 34; idem, Bialoruš h>drugiej polowie XIX stulecia, s. 63.

121

ю

ьо

Марка 4. Wybrane bitwy i potyczki 1863 roku w powiatach: grodzieñskim, sokólskim, wofkowyskim i sîonimskim

Savvickich. Rosjanie, w šile dwoch rot i piętnastu kozakovv, przeszli podmokle ląki i zaatakowali oboz powstancow w lesie. Aleksander Lenkiewicz rozkazal dowodcom mniejszych partii, Strawinskiemu, Wlodkowi, Sasuliczowi i Jelskiemu, zajęcie pozycji obronnych po obu stronach drogi oraz ustawienie zapory czolowej w glębi lasu. Krzyžowy ogien partyzantovv polskich spowodowal, že pierwszy atak piechoty rosyjskiej i kozakovv przyniosl liczne straty w oddziale rosyjskim. Po 20 minutach od początku natarcia, Rosjanie wycofali się z walki. W krotkiej potyczce poleglo dwunastu piechurow i kozakow rosyjskich. Povvstancy stracili dwoch partyzantow112. Rozwoj masowego ruchu partyzanckiego na Grodzienszczyžnie w majų zawdzięczamy kierownictwu cywilnemu i wojskowemu wojewodztwa. Najvvybitniejszym kierownikiem cywilnym byl komisarz pelnomocny wojewodztwa Konstanty Kalinowski, zaš kierownikiem wojskowym szef sztabu wojsk povvstanczych podpulkownik Walery Wroblewski. Ich energii, pomyslowošci i organizacji zavvdzięczamy sprawną organizację partii povvstanczych. Zgodnie z planem organizacyjnym Kalinovvskiego—Wroblewskiego každy powiat mial zorganizowač po jednym lub dwa oddzialy povvstancze. Oddzialy te mialy byč šredniej wielkošci ze vvzględu na operatywnošč w terenie i liczyč po 150—300 partyzantow. Wewnątrz mialy byč podzielone na grupy po 10— 15 powstaricow (formalnie system dziesiętny), ktorymi kierowali podoficerowie (dziesiętnicy). Kilka malych grup lączono w plu­ tony pod dow6dztwem oficera, często plutony nazywano partiami povvstanczymi. Mozgiem i sercem každej większej jednostki bojowej byl sztab. Formalnie dow6dcą wojsk partyzanckich na Grodzienszczyžnie byl pulkovvnik Onufry Duchinski, praktycznie partyzantką dowodzil jego mlody i energiczny podpulkovvnik Walery Wroblewski, szef sztabu. Do kierownictwa sztabu Walery Wroblewski dobieral zdolnych i utalentowanych oficerovv, takich jak Gustaw Kolupajlo, Ignacy Aramowicz i Zdziechowski. Początkowo sztab partyzancki pracowal przy sokčlskim oddziale kapitana Juliana Ejtminowicza. W czerwcu sztab przeniesiono do oddzialu wolkowyskiego Gustawa Stravvinskiego. Piętą achillesową partyzantow Grodzienszczyzny byly braki w uzbrojeniu. W odrožnieniu od Kovvienszczyzny, wyjątkiem tu byly nowoczesne rosyjskie karabiny i belgijskie sztucery, brakowalo nawet nowoczesnych strzelb dwururkowych (dubeltowek), Więcej bylo zwyklych strzelb i starych, pamiętających czasy konca ХѴШ stulecia i napoleonskie. Natomiast większošč powstancow byla uzbrojona w piki, oszczepy, kosy bojowe, szable, szpady i bagnety. Z povvodu braku pelnego uzbrojenia w bron bialą, resztę szeregowych powstancow uzbrojono w kije dębowe, widly i cepy. Raženie šrutem ze starych strzelb sięgalo 50—70 krokow. W związku z dominacją takich strzelb w powstanczym arsenale powodowalo to nieraz zupelną bezbronnošč wobec rosyjskiej piechoty i kavvalerii uzbrojonej w dalekonošne karabiny gwintowane. W obozach powstanczych dominowaly szalasy i ziemianki, nieliczni mieli namioty. Nie bylo rovvniež kuchni polowych. Artykuly žywnošciowe powstancy kupowali u chlopow, szlachty zašciankowej oraz na dworach ziemianskich. Žywnošč często 112 S. Zieliliski, op. cit., s. 327; S. Laniec, Partyzanci krestm polnocno-wschodnich, s. 34; idem, Bialorus u> drugiej polowie XIX stulecia, ss. 63— 64.

123

otrzymywali za darmo, pieniądze na zywnosc przydzielali dowodcy partii i oddzialow powstanczych. W regionach dužej koncentracji wojsk powstanczych (partyzantow) często brakowato wyzywienia, zwlaszcza latem bylo to częste w powiecie slonimskim113. W maju walki powstancze na Grodzienszczyžnie dorownywaly swoją šilą i dynamiką walkom Zmudzinow na Kowienszczyžnie dzięki nie tylko talentom dowodczym Walerego Wroblewskiego, Aleksandra Lenkiewicza, Gustawa Strawinskiego i Romualda Traugutta, lecz rdwniez pracy konspiracyjno-politycznej Konstantego Kalinowskiego i Feliksą Rožanskiego. Za przyczyną ich wędrowek po wojewodztwie grodzienskim nawiązano szeroką wspolpracę z chlopstwem i szlachtą zašciankovvą. Chlopi przekonani o slusznošci walki nie tylko zasilali szeregi powstancze, lecz i byli powstaniu wiemi do konca. Jeszcze bardziej oddana sprawie byla szlachta zasciankowa, ktora tradycyjnie wspierala i uczestniczyla w každym powstaniu zbrojnym o odbudowę panstwa polskiego. Wsparcie i udzial chlopow oraz szlachty zasciankowej zwiększal odwet ze strony wojskowej i cywilnej wladzy rosyjskiej. W srodkowej i polnocnej Grodzienszczyžnie plonęly zašcianki i wsie, w Siemiatyczach general Zachar Maniukin spali! polowę miasta i palac. W maju wojsko rosyjskie spalilo dwor hrabiego Paletyly w Brzešciance i wies Szubin w dobrach Pietraszkiewicza. Na poludniu Grodzienszczyzny generalowie Maniukin i Nostitz pacyfikowali zašcianki, wsie i dwory. Ponadto dochodzilo do ludobojstwa, kiedy to na rozkaz Maniukina spalono dwor Frencza, w ktorym splonęlo zywcem 28 rannych powstaricow114. W pierwszej polowie czerwca powiat slonimski nadal byl największą bazą sil partyzanckich. Rosjanie dokonywali tu systematycznej penetracji terenu. Na trasie Ustron—Janin pulkownik rosyjski Kramer stoczyl 3 czerwca bitwę z nieznaną partią powstanczą. Sily Kramera liczyly dwie roty i dwudziestu kozakow. Walki wojska rosyjskiego z partyzantami mialy miejsce w okolicy wsi lešnej Pogorzele w Lasach Rožanskich. W bitwie Rosjanie stracili czterech zabitych i ošmiu rannych115. W powiecie stonimskim początkowo organizatorėm powiatu byl rotmistrz Czerniawski, następnie Jundzill. Byly oficer wojsk rosyjskich Izydor Lukaszewicz pomogl Jundzillowi przy werbunku nowej partii powstaticzej. Na trasie drogi bitėj Brzešč—Bobrujsk we wsi lešnej Milowidy (wowczas nazywanej Molowidy) sformowano oddzial powstanczy. Oddzial liczyl w czerwcu 300 partyzantdw. W koncu maja, w pobližu Milowid, stacjonowal oddzial Aleksandra Lenkiewicza. Po bitwie pod Ludwinowem Lenkiewicz ruszyl z Janina na pomoc Romualdowi 113 A. F. Smirnov, Voxstanie 1863, s. 230; S. Laniec, Partyzanci kresdw polnocno-wxchodnich, s. 34; idem, Biatoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 58—59; M. W. Murawiew, Pamiętniki, Кгакбѵѵ 1896, ss. 146— 150; B. Biaiokozowicz, Marian Zdziechowxki i Lew Tolxtoj, Bialystok 1995, ss. 13, 17. W papierach kierownictwa sztabu powstanczego wymieniony jest oficer sztabowy Zdziechowski. Prawdopodobnie byl to ojciec profesūra filozofii Mariana Zdziechowskiego. Oficer sztabowy Zdziechowski w latach 1860— 1863 byl studentėm Instytutu Rolniczego w Horkach. Student Edmund Zdziechowski nalezat do konspiracji narodowej i bral udzial w dzialaniach lokalnej partii powstanczej, po likwidacji ktdrej (11 maja) uniknąl niewoli i dotarl do powstanc6w Grodzienszczyzny. 114 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 230—234; M. W. Murawiew, op. cit., ss. 156— 160; S. Laniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 50, 51; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 76— 77. 115 S. Zielinski, op. cit., s. 328; M. V. Bič, op. cit., s. 327; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 78; idem, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 51.

124

Trauguttovvi. Po vviešciach o rozbiciu partyzantki Traugutta zavvrocil on w kierunku oddzialu Jundzilla i 1 czerwca polączyl się z nim. Tego samego dnia do obozovviska w Miiowidach dotarl oddzial księdza Laszkievvicza z powiatu novvogrodzkiego, ktory liczyl 136 partyzant6w116. W okolicach zgrupowania partyzanckiego w lasach powiatu slonimskiego pojawila się nowa kolumna piechoty rosyjskiej w šile trzech rot, mająca dodatkowo cztery armaty. Kolumnę prowadzil pulkownik Bulharin. Aleksander Lenkievvicz-Lander zmobilizowal wszystkie oddzialy partyzanckie do walki. Do zasadzki wyznaczyl partie povvstaricze Chodakowskiego, Gustawa Stravvinskiego i Szczęsnego Wlodka, a dodatkowo częšč oddzialu Jundzilla (180 strzelc6w). W rezerwie pozostalo 120 partyzant6w Jundzilla i kompania Sasulicza. Partia povvstaricza Szczęsnego Wlodka zajęla pozycję na ežele obrony. 2 czenvca Rosjanie zaatakowali partię Wlodka. Podczas wymiany ognia poleglo dwoch žolnierzy rosyjskich i dwoch zostalo rannych. Prawdopodobnie potyczkę na odeinku Szczęsnego Wlodka pulkownik Bulharyn zaplanowal jako pr6bę sil przed bitwą. Po pierwszej potyczce Wlodek opušcil sektor obrony i odlączyl się od zgrupowania. Wiemy, že przed walką nie akceptowal planu pulkownika Aleksandra Lenkiewicza. W lasach powiatu kobrynskiego Wlodek potączyl się ze zgrupovvaniem Wahkowicza117. Koncentracja wojsk rosyjskich nie byla przypadkovva. W trzeciej dekadzie maja rosyjscy naczelnicy cywilni powiat6w, polieja i žandarmeria Grodzienszczyzny oraz naczelnicy staeji pocztovvo-konnych na drogach Slonimszczyzny — wszyscy oni pisali do gubematora grodzienskiego o wielkiej aktywnošci šit powstariczych. Povvstaricy odwiedzali wsie powiatu slonimskiego, zbierali mieszkaricovv wsi w cerkwiach i košciolach i czytali „Manifest” oraz dekrety Rządu Narodovvego. W cerkwiach i košciolach chlopi i okoliezna szlachta zostali zobowiązani do przysięgi vviemošei wobec wladzy povvstanczej. Dowodcy plutonow i partii povvstanczych oglaszali w imieniu Rządu Narodovvego likvvidację panszczyzny i poddaristvva oraz bezplatne przekazanie ziemi chlopstvvu. W gminach povvstancy likwidowali dokumentaeję rządu rosyjskiego i księgi dlug6w chlopskich. Na stacjach pocztovvo-konnych rekwirowali povvozy, konie, pieniądze panstwowe, a službę stacyjną werbowali do partii povvstanczych. Na drodze bitėj Kobryn—Bobrujsk przeryvvali druty telegraficzne i psuli telegraf. Tak rovvniež postąpiono na staeji pocztovvo-konnej w Milovvidach položonej w pobližu vvioski lešnej. Przecivvni povvstancom byli popi (duchovvni) prawoslawni. Oni to donosili administraeji rosyjskiej o akcjach partyzantovv polsko-bialoruskich w terenie. Stąd na rozkaz gubematora grodzienskiego szybko skierovvano kolumny vvojsk rosyjs­ kich do stlumienia ruchu povvstahczego. W regionie koncentracji sil povvstanczych do partyzantki polskiej wstępowali chlopi, furmani, robotnicy huty szkla 116 S. Zielinski, op. cit., s. 328; S. Laniec, Partyzmci kresow potnocno-wschodnich, s. 51; idem, Bialoruš w clrugiej polowie XIX stulecia, s. 78. 117 S. Zielinski, op. c it, s. 328; M. V. Bič, op. ciL, s. 326; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 241—242; DAGVG, zespdl 1, op. 34, teczka 220, k. 62— 65, 162, 167; Žumal Voennych Dejstvij, maj— czenviec 1863; S. Laniec, Partizanei kresow polnocno-wschodnich, ss. 51— 52; idem, Bialoruš w drugiej polowie X IX stulecia, S S . 78—79.

125

w Michalinie i služba lešna. Byli to przewaznie Bialorusini i Polacy. W grupie furmanow bylo dužo Zydow i Tatarow118. 3 czerwca zapowiadal ogromną bitwę w okolicach Milowid. Wczesnym rankiem rozpoczęla ją kompania pulkownika Kramera. Początkowo byla to walka zaczepna. Następnie do bitwy wlączyl się caly oddzial Kramera i oddzial pulkow­ nika Bulharina. Polączone sily rosyjskie liczyly 1000 piechurow i dwudziestu kozaköw. Natomiast sily powstancze partii Lenkiewicza, Lukaszewicza, Jundzilla i Miladowskiego, po odejsciu Wlodka, tylko okolo 700 partyzantow. W czasie potyczki zgrupowanie partyzanckie odwiedzil Konstanty Kalinowski, ktöry wizytowal oböz, rozmawial i przemawiat do szeregowych žolnierzy i podoficeröw. Odbyl tež naradę z kadrą oficerską. Jego wizyta podniosla morale partyzantow polskich i bialoruskich. Po paru godzinach walki bitwa zaczepna przerodzila się w walną. Początkowe ostrzeliwanie zamaskowanych pozycji powstanczych z karabinow i armat bylo wstępem do masowego natarcia Rosjan. Wöwczas w kierunku piechoty rosyjskiej partyzanci skierowali ogien z nielicznych armat (dwie armaty zdobyli u Rosjan) i licznych dubeltowek. Dzięki doskonalemu maskowaniu się w lesie powstancy powstrzymali kilka atakow piechoty. Stopniowo bitwa przechodzita w walkę na bron bialą, przewaznie bagnety, kolby i kosy. Od rana do požnego popoludnia bitwa trwala dziewięč godzin. W toku zažartej walki piechocie rosyjskiej nie udalo się przelamač oporu partyzantow polskich i bialoruskich, a takže dzielnie walczących Žydow i Tatarow. W krwawej wielogodzinnej bitwie poleglo wielu partyzantow, osiemnastu bylo rannych. Zabitych piechurow rosyjskich szacowano na 240 i tylu bylo rannych. Po zakonczeniu bitwy powstancy wycofali się w gląb lasu. W raportach о przegranej bitwie dowödcy kamych oddzialöw rosyjskich tlumaczyli się, že rozegrala się ona w warunkach wyjątkowo trudnych dla piechoty rosyjskiej. Tereny od stacji pocztowo-konnej Milowidy do podobnej stacji Czemeli byly bagniste i porošnięte gęstym lasem. Jedynie droga bita nadawala się do przejšcia. Miala ona ponad cztery kilometry dlugošci. Maszerującą po drodze piechotę bezustannie ostrzeliwali powstancy. Wedlug wyzszych oficerow rosyjskich bitwa trwala až do zmierzchu i to bylo powodem wycofania się dužych oddzialow rosyjskich. Pierwszy raz strona rosyjska przyznala się do wlasnych strat w liczbie 200 piechurow i kozaköw. Z tym, že częšč tych strat spowodowali artylerzysei ostrzeliwując z armat piechotę, ktorą wzięli za oddzial partyzancki. Raporty oficerow rosyjskich zbližone są do obiektywnej oceny, zwlaszcza kiedy stwierdzają, že party zanci stawiali zacięty opor i walczyli jak lwy. Wedlug rosyjskich žrodel bitwa trwala 11— 12 godzin, do calkowitej ciemnosci. Prawdopodobnie walka trwala dlužej niž dziewięč godzin119. 4 czerwca dowodztwo rosyjskie planowalo wydac drugą, walną bitwę partyzantom. Piechota rosyjska dotarla do obozu powstanczego i rozwinęla natarcie. Po 118 DAGVG, zespöl 1, op. 34, teezka 220, k. 62—77, 162— 163, 165— 169; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 240—242. 119 DAGVG, zespöl 1, op. 34, teezka 220, k. 71— 80, 163— 168, 170— 174; Žumal Voennych Dejstvij, maj— czerwiec 1863; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 241— 242; S. Zielinski, op. cit., s. 328; M. V. Bič, op. cit., s. 326; S. Laniec, Partizanei kresöwpnlnocno-wschodnich, ss. 51—52; idem, Bialoruš tv drugiejpolowie XIX stulecia, s. 79.

126

wejsciu do obozu okazato się, že nie bylo w nim partyzantow. Požnym wieczorem, po bitwie, dowodcy partii powstanczych postanowili walczyc na wlasną rękę w malych grupach i nocą opušcili oboz. Pulkownik Aleksander Lenkiewicz-Lander początkowo wyruszyl ze swoim wolkowyskim oddziatem w kierunku rzeki. W okolicach Osowca przeprawil oddzial na drugi brzeg rzeki Szczary. Maszerowal przez kilka dni do ostępu lešnego Repiszcza, gdzie przekazai oddzial pod dowodztwo pulkownika Onufrego Duchinskiego. Aleksander Lenkiewicz pozostawil przy sobie 40 powstancow120. Do pulkownika Onufrego Duchinskiego podąžyly partie powstancze Jundzilla, Miladowskiego i Lukaszewicza. W okolicach Siele 7 czerwca Rosjanie rozbili kompanię Lenkiewicza, ktory juž wracat od Duchinskiego. Podobny los spotkal partię powstanczą Lukaszewicza i Miladowskiego. Ocalal oddzial partyzancki Jundzilla, ktöry na wiese о atakach Rosjan w okolicach Siele zawrocil w kierunku Kanalu Oginskiego. Po drodze Jundzitl przylączyl rozbitköw, powstancow Luka­ szewicza. Ocalal ponadto oddzial księdza Laszkiewicza, ktory wycofal go w ostatniej chwili, doslownie spod bagnetow rosyjskich. W okolicach Kanalu Oginskiego Jundzill przekazai oddzial partyzancki (190 partyzantow) Janowi Kolupajlo. О polączenie prosil pulkownik Onufry Duchinski121. Relacja dowodcow rosyjskich jest odmienna od polskich ustalen. Wedlug dowodztwa rosyjskiego powstancy založyli tymezasowy oboz w pobližu wsi Hukowicza na lesistym wzgorzu nazywanym „Ostrow Нога”. Wzgorze otaezaly bagna i las. Las i zarošla w lesie byly tak gęste, že piechota miala widoeznose najwyzej pięciu metrow. Marsz do obozowiska rozpoczęto о swicie, wczesnym rankiem piechota rosyjska ruszyla na oboz. Powstancy z partii Lenkiewicza, Laszkiewicza, Lukaszewicza i Miladowskiego byli rozproszeni, lecz z powodu gęstych zarošli nie ulegli likwidacji pomimo otoczenia wzgorza przez piechotę rosyjską. Liczbę powstancow Rosjanie oceniali na 600 osob, choc wymienione partie liezyly najwyžej ponad 300 partyzantow. Nieudana akeja bojowa piechoty rosyjskiej miala miejsce siedem kilometrow na poludniowy-zachod od staeji pocztowo-konnej Milowidy (Molowidy). W akeji okrąženia i natarciu na wzgorze „Ostrow Hora” braly udzial trzy roty piechur6w (600 žolnierzy), bylo to w pobližu osady gromadzkiej Sielce w powiecie slonimskim122. W maju Onufry Duchinski i Ejtminowicz obozowali w Puszczy Sokolskiej. Oboz byl usytuowany w ostępie lešnym Budzisko, doskonale zamaskowany, a do tego trudno dostępny dla regulamej armii rosyjskiej. Do ostępu lešnego Budzisko docieraly na wypoczynek partie powstancze Huwalda, Kobylinskiego, Waszkiewicza, Zaremby i Zawistowskiego. Partyzanci z Budziska wyruszali często w teren do wsi i zasciankow oraz miasteczek, jak Krynki, Mostowlany i Piszczanki 120 DAGVG, zespöl 1715, op. 1, teezka 9,1. 217—220; S. Zieliliski, op. cit., ss. 328— 329; S. Laniec, Partyzanci kresow potnocno-wschodnich, ss. 52—53; idem, Bialorus w drugiej potowie XIX stulecia, s. 79; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 242. 121 DAGVG, zespöl 1715, op. 1, teezka 9, 1. 218—221; Žurnal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Zielinski, op. cit., s. 329; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 53; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 80. 122 DAGVG, zespöl 1715, op. 1, teezka 9, k. 219—224; Žurnal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 244— 245.

127

oglaszali „Manifest” i dekrety Rządu Narodowego. Oswiadczali, že na mocy dekretow likwidują panszczyznę i poddaristwo. W akcji polityczno-spolecznej najbardziej mobilna byla kawaleria powstancza Kobylinskiego. Wypady w teren sprzyjaly wykryciu kryjowki powstanczej w ostępie lešnym Budzisko. Do likwidacji obozu powstanczego dowodztwo rosyjskie wyznaczylo dwanascie rot piechoty, kawalerię i kozakdw. Pulkownik Duchinski i podpulkownik Wroblewski postanowili opušcič oboz w Budzisku. Partyzantka powiatu sokolskiego wyruszyla w kierunku Brzozowego Biota. Trasa prowadzila przez Dworzyska, Wielkie Hrynki i Pereježdzik123. W marszu partyzanckim w kierunku Brzozowego Biota na czele kolumny szedl podpulkownik Walery Wroblewski, kolumnę zamykal pulkownik Onufry Duchin­ ski. Przemarsz obserwowalo dowodztwo dužego zgrupowania armii rosyjskiej, ktore liczylo 1200 piechurow i kilkuset kawalerzystow z kozakami. 8 czerwca na trasie przemarszu powstancow po drodze holsko-rožariskiej doszlo do bitwy pod Mereczowszczyzną w Lesie Sieradowskim powiatu sionimskiego. Partyzanci walczyli w zgrupowaniu, ktorym dowodzil Walery Wroblewski. Do jego dyspozycji byly trzy mieszane kompanie strzelecko-kosynierskie i oddzial kosynierow. Dowodzili nimi Huwald, Tolkin, Ejtminowicz i Zawistowski. Pierwszy atak piechoty rosyjskiej powstrzymala kompania Huwalda. Po atakų Rosjanie bezustannie przez godzinę ostrzeliwali powstancow, następnie przeszli do walki na bagnety i kolby. Partyzanci odpierali ataki walcząc na bagnety, kolby i kosy. Walką tą osobišcie kierowal Walery Wroblewski. Wygrali ją powstancy. Po obu stronach bylo wielu zabitych i rannych. Po stronie partyzantow straty wynosily trzynastu zabitych i rannych. Rannym okazal dužą pomoc lekarz Kalinowski, ktory z grupą sanitariuszy opatrywal partyzantow i žolnierzy rosyjskich. Onufry Duchinski dotarl do Mereczowszczyzny parę dni po bitwie. W czasie oczekiwania na powstancow Duchiriskiego samowolnie rozpocząl walkę podjazdową kapitan Zawistowski. W jednej z potyczek dostal się do niewoli rosyjskiej. Rosjanie przewiežli go do aresztu w Wotkowysku. Wyrokiem sądu polowego zostal powieszony 22 lipca na rynku wolkowyskim124. W lasach powiatu pružahskiego przez parę tygodni spokojnie obozowat i cwiczyl powstancow Kiersnowski. 9 czerwca rozpocząl on walkę z oddzialem rosyjskim, ktory nie zagrozil partyzantom. Wowczas pojawil się drugi oddzial rosyjski, ktory otoczyl powstancow i zaatakowal po flankach. Po kilku godzinach walki partyzanci Kiersnowskiego wyszli z okrąženia. Jednak w dramatycznej walce poleglo 22 powstancow, między innymi Glinskį, Księžopolski, Porębski, Tomasz Więckowski i Stanislaw Želazko. Partyzanci wyniesli cięžko rannego Stanislawa

123 S. Zielinski, op. cit., s. 329; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 53; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 80. 124 RGIAM, zespčl 484, op. 1, teczka 133, k. 442—228; Žumal Voennych Dejstvij, czenviec 1863; S. Zielifiski, op. cit., s. 329; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 53—54; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 81; J. W. Borejsza, op. cit., s. 36; I. Aramowicz, op. cit., s. 10. Wedlug naocznego šwiadka bitwy 8 czerwca, Aramowicza, Wr6blewski osobišcie trzy razy atakowal Rosjan, dowodząc oddzialem kosynier6w.

128

Tomaszewskiego. Po ustaniu bitwy obie walczące strony wycofaly się z placu boju125. W drugiej dekadzie czerwca lasy powiatu slonimskiego byty największym skupiskiem partyzantki polskiej. Po bitwie pod Mereczowszczyzną powstancy Duchinskiego zatrzymali się w Popielarni z piechotą powstanczą. Jazdę skierowano w kierunku Pružan. Tereny od Popielarni do Sieradowa pokrywalo bagno. Jedynym przejšciem byla grobia. W obawie przed atakiem Rosjan ze strony grobli Duchinski zarošla przy grobli obsadzil strzelcami pod dowództwem Huwalda i Zaremby. Przewidywania byly sluszne. 10 czerwca rozpoczęla się na grobli walka. Nacierająca piechotą rosyjska liczyla dwie roty i jazdę kozacką. Dzięki obsadzie strzeleckiej powstancy ostrzelali Rosjan i zmusili ich do wycofania się. Drugi atak, masowy, zmusil powstanców do wycofania się do lasu. Obóz powstanczy znajdowal się na wzgórzu Popielarni. Najpierw obóz zaatakowali kozacy, za nimi wzgórze otoczyla piechotą. Obroną obozu kierowal Walery Wróblewski. Na jego rozkaz strzelcy schronili się w zarošlach i z bliskiej odleglosci strzelali ze strzelb mysliwskich grubym šrutem do žolnierzy rosyjskich. W wyniku skutecznego ostrzalu piechotą rosyjska poniosla duže straty i wycofala się z placu boju. Žolnierze rosyjscy zdąžyli podczas wycofywania się zniszczyč zywnosc i gamki popielarzy. W toku walki zostalo rannych dwóch powstanców i jednego zabito (Podhajecki). Po bitwie oddzialy Duchinskiego i Wróblewskiego wyruszyly do ostępu lešnego Repiszcze. 12 czerwca dotarli oni do obozu partyzanckiego Gustawa Strawinskiego, gdzie juž przebywai z partią powstanczą Aleksander Lenkiewicz126. Z ostępu lešnego Repiszcze zjednoczone oddzialy partyzantów wyruszyly w kierunku ostępu Wielki Węgiel (Wielkiego Uhla). Požnym wieczorem 14 czerwca duže zgrupowanie powstanców dotarlo do celu. Tam przeniesiono tež naczelne dowództwo i sztab zjednoczonych sii powstanczych województwa grodzienskiego. Sztab przydzielono do oddziatu powstanczego Gustawa Strawinskiego, wybitnego i doswiadczonego dowódcy partyzantów polskich i biatoruskich Grodzienszczyzny127. Po kilkunastodniowym marszu, forsownym i naražonym na wymuszone walki, przeniesiono sztab z Puszczy Swislockiej do lasów powiatu slonimskiego, z ostępu lešnego Budzisko do ostępu lešnego Wielki Węgiel. W nowym zgrupowaniu powstanczym awansowano nowych oficerów, między innymi na pulkownika awansowal Walery Wróblewski, opracowywano nowe raporty, czytano nowe instrukcje i odezwy. Bezustannie przybywali kurierzy z Warszawy i Wilna. Jednak nieprzyjaciel nie pozwalal spokojnie pracowac przy polowym biurku. 16 czerwca rozgorzata bitwa w okolicach pobliskiego miasteczka tyskowo, po stronie powiatu wotkowyskiego. Kozacy i dragoni z kolumny rosyjskiej šcigali kawalerię powstan125 S. Zielinski, op. cit., s. 329; Žurnal Voennych Dejstvij, czenviec 1863; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 54; idem, Bialoruš vv drugiej potowie XIX stulecia, s. 81. 126 RGIAM, zespól 484, op. 1, teczka 133, k. 330—331; S. Zielinski, op. cit., ss. 330—331; Žurnal Voennych Dejstvij, czenviec 1863; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 54; idem, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, s. 82. 127 S. Zielinski, op. cit., ss. 330—331; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 54; idem, Bialoruš vv drugiej polowie XIX stulecia, ss. 79— 81; J. W. Borejsza, op. cit., s. 36.

129

czą Kobylinskiego. Za kozakami i dragonami szta szybkim krokiem piechota rosyjska, aby ostatecznie rozprawic się z miatiežnikami (buntownikami). Rosjan powstrzymal Walery Wroblewski, ktory ustawil partyzantow w tyraliery od czola atakų rosyjskiego. Flanki obsadzili kawalerzysci i kosynierzy. Większošc kolumny rosyjskiej nacierala do srodka linii obrony partyzanckiej. Nacierających ostrzelali z karabinow i strzelb na gruby šrut strzelcy z plutonow partyzanckich. Zdziesiątkowani zotnierze rosyjscy wycofali się z atakų, mimo wsparcia nowego rosyjskiego oddziatu pod dowodztwem Skrobatowa. Podobnie nie powiodl się atak na lewe skrzydlo partyzanckiej obrony. Rosjanie nacierali w sile dwoch rot piechoty oraz 40 kawalerzystow i kozakow. Po stronie polskiej mieli cate zgrupowanie Walerego Wroblewskiego. W tym czasie oddziaty Duchinskiego, Ejtminowicza, Huwalda i Lenkiewicza byly w terenie. W walce Rosjanie stracili jedenastu zabitych i siedemnastu rannych. W grupie polegtych byt podchorąžy Daniszew. Po stronie polskiej byto trzech rannych, polegl oficer Piotr Radowiecki. Na polu walki Rosjanie zostawili 29 karabinow, bardzo potrzebnych partyzantom128. Atak na kawalerię Kobylinskiego nie byt przypadkowy. 16 czerwca zaatakowai on i zdobyl miasteczko Rožany. Opor inwalidow wojennych miasteczka (77) byt slaby. Powstancy zabrali 23 karabiny, dwie strzelby i dwa patasze. Jeszcze w tym dniu kawalerzysci dotarli do Ustronia w powiecie wolkowyskim, gdzie starli się z kolumną rosyjską Blumentala. To wtašnie putkownik Blumental tropit Kobyliriskiego129. W potowie czerwca Aleksander Lenkiewicz postanowil opušcič powiaty slonimski i wotkowyski i wyruszyt z matą partią powstanczą na polnoc. W czasie marszu, 16 czerwca, zaatakowat ich oddziat rosyjski w sile dwoch rot. Putkownik Lenkiewicz przyjąt walkę obronną w lesistej miejscowosci pod Janinem. W czasie potyczki polegl powstaniec. Po stronie rosyjskiej zginęto trzech žolnierzy i dwoch byto rannych. W celu uniknięcia dalszej walki z Rosjanami, ktorych oddziat liczyt 400 piechurow, Lenkiewicz szybko oderwat się od nieprzyjaciela i lešnymi tropami dotarl do Niemna, gdzie przeprawit się w okolicach Most6w (Zelwiany) na prawy brzeg rzeki. W lesie pod Szczuczynem potączyl się z partyzantką Paradowskiego. Po parų dniach objąt dowodztwo nad oddziatem. 20 lipca wyruszyt w kierunku Lasow Jeziorariskich, skąd planowal dalszy przemarsz w augustowskie130. W pierwszej potowie czerwca w okolicach Piasek w powiecie slonimskim, stacjonowaly oddziaty Szczęsnego Wtodka i Jana Wankowicza. Szczęsny Wtodek z częšcią wtasnego oddziatu ruszyt w kierunku huty szkla pod Michalin. Pozostatych powstaricow pod dowodztwem Jana Wankowicza 13 czerwca pod Kereczynem (Kareczynem) zaatakowali Rosjanie pod dowodztwem putkownika Hesselberga. Atakowaty dwie roty piechoty rosyjskiej. Po pierwszym atakų powstancy 128 S. Zielifiski, op. cit., ss. 331— 332; Žurnal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. taniec, Partyzanci kresow pofnocno-wschocinich, s. 55; idem, Bialorus w pierwszej potowie XIX stulecia, ss. 83— 84; J. W. Borejsza, op. cit., s. 37. 129 DAGVG, zespol 1713, op. 1, teczka 2, k. 347— 348; Žurnal Voennych Dejstvij, czerwiec 1863; S. Zielinski, op. cit., s. 331; S. Laniec, Partyzanci kresow potnocno-wschodnich, s. 55; idem, Bialorus vv drugiej potowie XIX stulecia, s. 83. Na trasie do Ustronia do walki doszlo przy hucie. W walce polegl powstaniec kawalerii Deramer, drugiego powstanca wzięto do niewoli. Częšč kawalerzystdw stracila konie i uciekla do lasu. 130 S. Zielinski, op. cit., ss. 331— 332; S. Laniec, Partyzanci kresow potnocno-wschodnich, s. 55; idem, Bialorus vv drugiej potowie XIX stulecia, s. 84.

130

wycofali się na bagna, gdzie byly lepsze warunki do obrony. Z nieznanych przyczyn Hesselberg zrezygnowal z dalszej walki. Obie strony stratify po dwie osoby. 15 czerwca, na rozkaz pulkownika Walerego Wroblewskiego, kapitan Julian Ejtminowicz wyruszyl z malą partią powstanczą do Puszczy Sokolskiej, aby organizowac nowe sily powstancze do walki w powiatach bialostockim, bielskim i sokolskim. Pod Bojarami, w powiecie wolkowyskim, uniknąl walki z silnym oddzialem rosyjskim. Piechota rosyjska kilkakrotnie przewyzszala liczebnie sily partii powstanczej. W okolicach wsi Skrobocianka przekazal dowodztwo partii powstanczej bratu, porucznikowi Boguslawowi Ejtminowiczowi131. W drugiej polowie czerwca powstancom w powiecie slonimskim coraz bardziej dokuczal niedobdr zywnosci, ktory doprowadzal nieraz do kilkudniowej glodowki. Okoliczne tereny, rzadko zaludnione, nie mogly byč žrodlem zaopatrzenia. Przewoz zywnosci z innych powiatow utrudnialy stacjonujące i penetrujące osiedla i lasy oddzialy armii rosyjskiej. Zgodnie z zarządzeniem centralnej i lokalnej wladzy powstanczej zakazano rekwirowania zywnosci u chlopow i szlachty. Zywnosc možna bylo kupič lub otrzymač w darowižnie. Naležy zaznaczyč, že w okresie przednowka zapasy zywnosci malaly, zwlaszcza u biednej ludnosci rolniczej. Dodajmy, že lokalna administraeja rosyjska zakazywala sprzedažy powstancom zywnosci pod karą więzienia lub zeslania na Sybir. Pomimo wymienionych przyczyn, w majų i w pierwszej polowie czerwca miejscowa ludnošč utrzymywala powstancow nie tylko za pieniądze, ale często za darmo. Lecz jej zapasy szybko wyczerpaly się. Stanowilo to powazny problem utrzymania się sii powstanezyeh na terenach bardzo dogodnych do walki partyzanckiej132. Trudna sytuaeja aprowizacyjna oraz ciągle przebywanie w dzikich lešnych ostępach oslabialy sily fizyezne i postawy bojowe partyzantow. Dodajmy, že będąc w starszym wieku pulkownik Onufry Duchinski często chorowal. Wszystko to zadecydowalo, že pulkownik Walery Wroblewski postanowil zwinąč oboz i wyruszyc do powiatow zachodnich Grodzienszczyzny. Droga powrotna prowadzila przez wies Bojary w kierunku Wielkich Hrynek. W czasie postoju w lasach kolo Wielkich Hrynek Duchinski i Wroblewski postanowili skręcič do Zarkowszczyzny, položonej na poludniu osady stražy lešnej. Po drodze zatrzymali pluton piechoty rosyjskiej (34 žolnierzy), zwolniony na urlop. Zatrzymanych žolnierzy Wroblewski pušcil na wolnošč. 21 czerwca, przed poludniem odpoczywali w osadzie lešnej Zarkowszczyzna. W czasie postoju trzy roty piechoty rosyjskiej zaatakowaly ich. Nagly atak piechoty rosyjskiej zdąžyl powstrzymac Walery Wroblewski. W czasie walki poleglo dwoch žolnierzy rosyjskich i dwunastu bylo rannych. Po stronie powstanczej zginęlo dwoch partyzantow i pięciu bylo rannych. Dzięki zaskoczeniu

131 S. Zielinski, op. cit., s. 331; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 54; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 82— 83. Wies Kereczyn wystepuje na przedwojennych mapach Polski (Kareczyn dawna nazwa wsi). 132 Z. 6wiek, op. cit., s. 185; J. W. Borejsza, op. cit., s. 38; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 56; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 84— 85.

131

Rosjanie zmusili powstancow do wycofania się w kierunku lasu. Piechota rosyjska wrocila do osady Zarkowszczyzna, zrabowala i spalila osadę133. Z lasow pod Žarkowszczyzną zgrupowanie powstancze Duchinskiego—Wroblewskiego skierowalo się do Puszczy Bialowieskiej. Partyzantdw polskich i bialoruskich tropily cztery kolumny wojsk rosyjskich w liczbie dwunastu rot piechoty, batalionu strzelcow, dwoch szwadronow ulanow i sotni kozakow. Lącznie 3600 žolnierzy. W czasie postoju w osadzie puszczanskiej Popielowo, niedobitki zwiadu powstanczego stwierdzily, že kolumny rosyjskie nadal idą za zgrupowaniem powstanczym. W czasie akcji zwiadowczej w terenie natrafily na patrol kozacki, ktory rozbil zwiadowcow. W potyczce polegl zwiadowca Deramera. Ponadto zwiadowcy doniešli, že zgrupowanie powstancze otacza wojsko rosyjskie. Pulkownicy Onufry Duchinski i Walery Wroblewski, po naradzie z dowodcami kompanii, postanowili rozdzielič zgrupowanie na oddzialy, kt6re samodzielnie mialy wyjsc z okrąženia. Po rozdziale zgrupowania kompania Waszkiewicza (60 partyzantow) wyruszyla do powiatu bielskiego, kompania Tolkina (60 partyzantow) pomaszerowala do powiatu sokolskiego. Sasulicz wyruszyl ze swoją kompanią (120 partyzantow) do powiatu wolkowyskiego. Przy czwartej kompanii pozostali Onufry Duchinski, Walery Wroblewski i jej dowodca Gustaw Strawinski. Przy kompanii Strawinskiego zostala tež kadra oficerow sztabowych. Kompania Gustawa Strawinskiego (120 partyzantow) maszerowala do Puszczy Swislockiej w powiecie wolkowyskim. Tam skierowali tež swoje oddzialy w lipcu Szczęsny Wlodek i Sasulicz. Wielka oblawa armii rosyjskiej w Puszczy Bialowieskiej nie powiodla się. Powstancy uszli z oblawy bez większych strat134. W lasach nadniemenskich powiatu wolkowyskiego cztery kilometry od Mostow (Zelwian), pulkownik Kramer 23 czerwca rozbil i rozproszyl partię powstanczą. Oddzial Kramera liczyl dwie roty pulku finlandzkiego, zaš partia powstancza 100 partyzantow. Piechota rosyjska czterokrotnie przewyžszala sily powstancze135. Так jak w maju w wojewodztwie grodzienskim, czerwiec byl okresem licznych bitew i potyczek na terenie poludniowych powiatow. Na Grodzienszczyžnie nadal walczylo okolo 2000 partyzantow. Najbardziej dynamicznym okresem walk zbrojnych byly pierwsza i druga dekada czerwca. Wowczas to w lasach powiatu slonimskiego powstalo największe zgrupowanie partyzanckie, chociaž powstancy wywodzili się prawie ze wszystkich powiatow — z sokolskiego, bialostockiego, kobrynskiego, pružanskiego i wolkowyskiego. Koncentracja dužych sit wojskowych na Grodzienszczyžnie, zwlaszcza w wymienionych powiatach, trudnošci w aprowizacji i w uzbrojeniu stopniowo przyczynily się do spadku liczby walczących z bronią partyzantow, со zaznaczylo się w trzeciej dekadzie czerwca.

133 DAGVG, zespol 3, op. 1, teczka 16, k. 73—79; S. Zielinski, op. cit., s. 332; Z. Cwiek, op. cit., s. 185; S. taniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 56; idem, Bialoruš w drugiej potowie XIX stulecia, s. 86. 134 DAGVG, zespdl 3, op. 1, teczka 16, k. 76— 84; S. Zielinski, op. cit., s. 332; J. W. Borejsza, op. cit., s. 37; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 56; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 86— 87. 135 S. Zielinski, op. cit., s. 333; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 56; idem, Bialoruš w drugiej potowie XIX stulecia, s. 87.

132

Województwo nowogródzkie, poleskie i minskie Województwo nowogródzkie istnialo jedynie formalnie, poniewaz w praktyce nie mogio byó uksztaltowane z powodu slabego ruchu powstanczego, podobnie anemicznie dziaiala tu organizacja konspiracji narodowej. Naczelnikiem cywilnym województwa rząd wilenski mianowai Konstantego Kaszyca, komisarzem wojennym zaš doktora Wiadysiawa Borzobohatego. Obaj byli ponadto komisarzami powiatowymi136. Partyzantka polska pojawila się na poiudniu województwa nowogródzkiego dosyč wczesniej na terenach lesistych i bagnach poleskich. Byli to powstancy pod dowództwem Romana Roginskiego. O ich akcjach bojowych w drugiej polowie lutego pisano juž szczególowo w tej pracy. Z powstalych w województwie nowogródzkim kilku partii powstarìczych, wiçkszosc w kwietniu i w maju przeszla do województwa wilenskiego lub do województwa grodzienskiego. Na przyklad w polowie kwietnia w lesie, w pobližu miasta Stolowicze, ksiądz Laszkiewicz zorganizowal partię powstanczą. Partia Laszkiewicza liczyia 150 ochotników. Pozbawiony wsparcia lokalnej organizacji powstanczej i konspiracji narodowej, Laszkiewicz z powstancami przeniósl się do Lasów Oszmianskich województwa wilenskiego i tam walczyl. Nastçpnie kontynuowal walkç w województwie grodzienskim. Podobnie bylo w majų. Powstające na Nowogródczyinie partie powstancze przechodziiy na tereny Wilenszczyzny i Grodzienszczyzny, gdzie toczyly się walki partyzanckie przy wsparciu powstanczej organizacji lokalnej. W drugiej dekadzie kwietnia byly kapitan sztabu generalnego Karol Szalewicz, miemiczy German i student Dalkiewicz sformowali partię powstanczą, która liczyia 110 ochotników. 19 kwietnia, w lesie pod Nalibokami, powstanców otoczylo wojsko rosyjskie. Doszio do krwawej dwugodzinnej bitwy, w której poleglo 60 powstanców, a 36 wziçto do niewoli. Wymienieni organizatorzy równiez dostali się do niewoli. Dowodcą powstaiej partii powstanczej byl prawdopodobnie kapitan Karol Szalewicz137. W Nowogródzkiem dominowala na wsi ludnošč wyznania prawoslawnego. Bialorusini tegož wyznania w województwie nie byli obojętni lub przyjažni konspiracji polskiej i powstaniu, podobnie jak wiçkszosc mieszkanców wsi wy­ znania prawoslawnego w województwie grodzienskim. Wspierali oni rząd rosyjski, administrację lokalną i wojsko. Bialorusini wyznania katolickiego w Grodzienskiem w wiçkszosci byli po stranie polskiej. Nieprzychylny stosunek częšci ludnošci prawoslawnej do strony polskiej byl jedną z wielu przyczyn slabej organizacji narodowej i powstanczej w województwie nowogródzkim138. Doskonale warunki naturalne i topograficzne województwa nowogródzkiego byly wymarzonym miejscem do wojny partyzanckiej. Z Nowogródczyzny po136 Pamiętniki Jakóba Gieysztora, t. II, s. 330. 137 LVIAV, zespól 378, op. 2, PO, 1863, teczka 492, k. 27—29; S. Gòra, Dzialalnošč powstarìcza Romana Roginskiego, ss. 399— 401; idem, Partyzantka na Podlasiu, s. 98; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 21; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 210. 138 S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 60; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 95—96; W. Czernik, Pamiętniki weterana, Wilno 1914, ss. 5— 16.

133

chodzil dowodca partii powstanczej Miladowski. W maju zorganizowat on oddzial partyzancki w lasach powiatu nowogrodzkiego. Ochotnikami byla ludnošč polska z powiatu i miasta. Miladowski byl naczelnikiem wojennym powiatu nowogrodz­ kiego jeszcze za czasow pierwszego rządu powstanczego w Wilnie, ktoremu przewodzil Konstanty Kalinowski. Po nim Jakub Gieysztor mianowal naczelnikiem miejscowego lekarza, doktora Wladyslawa Borzobohatego. Z powodu braku wsparcia ze strony miejscowej ludnošci wiejskiej, Miladowski przeszedl do lasow powiatu slonimskiego i tam polączyl się z Gustawem Strawinskim. Po licznych walkach w lasach powiatu slonimskiego Miladowski i Lukaszewicz 21 czerwca przeszli do lasow powiatu nowogrodzkiego. Wiadomosc o pojawieniu się partyzan­ tow okoliczni chlopi natychmiast przekazali dowodcy kolumny wojsk rosyjskich porucznikowi Belenkowi. Tegož dnia w okolicach wsi Krzywoszyn doszlo do krotkiej bitwy partyzantow polskich ze stražą chiopską i z Rosjanami. Po godzinnym starciu partyzanci wycofali się do lasow powiatu slonimskiego139140. W powiecie pinskim wojewodztwa nowogrodzkiego Milakowski rozpocząl organizowanie nowego oddzialu powstanczego. Początki tworzenia się oddzialu przypadty na potowę czerwca. Trzon oddzialu stanowila szlachta pinska, ktora ze względu na swoje pochodzenie wladala językami polskim i bialoruskim. Do oddzialu naplywala rowniez mlodziež nielicznych tu ziemian oraz mlodziež miejska z Pinska, Dawigrodka i dalekiego Turowa. Do obozu Romualda Traugutta w lasach pod Pinskiem dolączyly oddzialy partyzanckie Szczęsnego Wlodka (Samuchy) i tymczasowo Gustawa Strawiriskiego (Mlotka). Polączone oddzialy liczyiy razem 500 partyzantow. Jako dawny starszy oficer armii rosyjskiej, Traugutt codziennie organizowal musztrę, ktorą w plutonach prowadzili podoficerowie, w kompaniach — oficerowie. W zgrupowaniu wprowadzal Traugutt surową dyscyplinę, zakazal rowniez rekwirowania zywnosci u chlopdw. Zywnosc kupowano za pieniądze z kasy zgrupowania lub sprowadzano z sąsiednich powiatdw, tež za pieniądze kasyI4(). W trzeciej dekadzie czerwca oddzial Romualda Traugutta wyruszyl na Wolyn. Rząd Narodowy wydal rozkaz, by partyzantka polska na Wolyniu zapoczątkowala powstanie przy wsparciu miejscowej ludnošci ukrainskiej wyznania prawoslawnego. Po calodziennym marszu partyzanci nocowali w Stolinie. Tam do Traugutta dolączyly oddzialy powstancze Jana Wankowicza i doktora Domanowskiego141. Na drugi dzien (22 czerwca) oddzial powstanczy ruszyl do przeprawy przez rzekę Horyn. Jeszcze przed przeprawą pod Woroniami zwiad powstanczy doniosl, iž na trasie marszu zbliža się kolumna wojsk rosyjskich. Po przeprawie zwiad potwierdzil ruchy kolumny rosyjskiej, ktora liczyla trzy roty piechoty pod dowodztwem majora Kammera. Rano, 23 czerwca pulkownik Romuald Traugutt 139 S. Zielinski, op. cit., s. 316; LVIAV, sygn. 1248, PO, 1863, op. 2, teczka 1320, cz. 1, k. 157— 160; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 60. 140 LVIAV, sygn. 1248, PO 1863, op. 2, teczka 1320, cz. 1, k. 159— 164; S. Zielinski, op. cit., ss. 316— 317; S. Laniec, Partymnci kresow polnocno-wschodnich, ss. 60—61; idem, Bialorus tv drugiej polowie XIX stulecia, s. 95. 141 LVIAV, sygn. 1248, PO 1863, op. 2, teczka 1320, cz. 1, k. 159— 166; S. Zieliiiski, op. cit., ss. 316—317; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 60—61; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 95—96.

134

zorganizowal obronę na ląkach porošniętych lozą. Obroncy nie wytrzymali pierwszego atakų piechoty i wycofali się do pobliskiego lasu. W lesie rozpoczęla się druga faza walki. Dzięki wsparciu kompanii odwodowych, ktore kilkakrotnie ostrzelaly nacierających piechurow, partyzanci polscy przystąpili do kontratakow. Skuteczne kontrataki partyzantow zmusily Rosjan do ucieczki z miejsca walki. W bitwie Rosjanie stracili dziewiętnastu zabitych i siedemnastu rannych. Po stronie polskiej zabito Kuleszę i Skrzynskiego, jeden powstaniec byl ranny142. Dalszy pobyt pulkownika Romualda Traugutta na Wolyniu i jego finai omowimy w rozdziale szostym. Naniesione na mapie powstanczej nowe wojewodztwo poleskie, obejmujące tereny wschodniego Polesia, nie przejawilo aktywnosci w konspiracji narodowej i w walkach powstanczych. W trzeciej dekadzie lutego 1863 roku krotko przebywala tu partia powstancza Romana Roginskiego, dlužej jedynie grupka niedobitkow tejže partii znalazla się w lasach wschodniopoleskich, zwlaszcza w okolicach Turowa. Między Turowem a Mozyrzem mieszkala nieliczna szlachta polska i nieliczni zamožni ziemianie, między innymi patriotyczny rod ziemianski Kieniewiczow. Potomek tegož rodu, inžynier budowy drog i mostow kolejowych, byl najbardziej aktywnym i energicznym konspiratorem stronnictwa bialych. Jego praca zawodowa i konspiracyjna miala miejsce w Wilnie, w Moskwie i w Nižnim Nowogrodzie. Często byl wysylany jako kurier do Paryža. W stronach rodzinnych bywal rzadko. Formalnie Jakub Gieysztor mianowal Hieronima Kieniewicza naczelnikiem cywilnym powiatu mozyrskiego. Realnie nie mogl on pelnic tej funkcji, ciągle zajęty pracą zawodową i konspiracyjną. Niewątpliwie w zašciankach i dworach szlacheckich oraz w palacach ziemianskich toczyly się rozmowy na temai konspiracji i powstania. Znaczna częšč mlodziežy z Polesia zasilala partie powstancze walczące w lasach Minszczyzny, Grodzienszczyzny i Podlasia. Na przyklad w wojewodztwie poleskim organizowai i przygotowywal ochotnikow do walki partyzanckiej byly oficer artylerii gwardii rosyjskiej Pawel Maszewski. Jego partia powstancza początkowo (w polowie kwietnia) založyla oboz w lesie pod Sluckiem. Z powodu braku miejscowej organizacji powstanczej w Slucku, ktora okazywalaby wsparcie w aprowizacji oraz w zaopatrzeniu w broh i amunicję, dolączyl on, po kilku dniach, do minskiej organizacji powstanczej, organizującej oboz powstanczy w lasach powiatu ihumenskiego w wojewodztwie minskim143. Wojewodztwa nowogrodzkie, poleskie i minskie terytorialnie pokrywaly się jako calošč z obszarem guberni mihskiej. Stąd gubernator minski i gubematorstwo (urząd gubernatorski) w Minsku odpowiedzialni byli za utrzymanie pokoju wsrod wszystkich mieszkancow guberni. Ponadto zadaniem gubematora, urzędnikow administracji cywilnej, policji, wojska i žandarmerii bylo zapewnienie ladu i porządku publicznego poprzez likwidację polsko-litewskiej konspiracji narodowej i zaląžkow organizacji oraz partii powstanczych. Raporty szefa zandarmow guberni mihskiej systematycznie wysylano do general-gubematora wilenskiego i do cent142 LVIAV, sygn. 1248, PO, 1863, op. 2, teczka 1320, cz. 1, k. 159— 166; S. Zielinski, op. cit., ss. 316— 317; S. taniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 61; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 95—96. 143 Pamiętniki Jakobu Gieysztora, t. II, ss. 329— 330; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 210.

135

ralnych wladz w Petersburgu. Raporty z lutego—marca 1863 roku byly odbiciem nastrojow spolecznych i politycznych mieszkancow Minską i guberni. W nich žandarmi pisali o licznej konspiracji narodowej w miastach, zašciankach, wsiach i dworach. Wediug žandarmerii do konspiracji naleželi drobni urzędnicy, studenci, gimnazjališci, rzemiešlnicy, szlachta, pisarze gminni, inteligencja i nižsze duchowienstwo. Wediug informacji žandarmerii, najbardziej lojalni byli wobec cara i rządu rosyjskiego chlopi bialoruscy. Nie bylo to zjawisko powszechne. W niektorych gminach i wsiach chlopi często organizowali bunty. Byly to wystąpienia spoleczne i antyrządowe144. Naczelnikiem cywilnym wojewodztwa minskiego rząd powstariczy litewsko-bialoruski w Wilnie mianowal na krotko Antoniego Jelehskiego. Następnie naczelnikami cywilnymi w Minsku byli Komei Peliksza i Hektor Lapicki. Naczelnikiem wojennym wojewodztwa minskiego zostal Stanislaw Laskowski. Pomimo požniejszego podzialu na male wojewodztwa (luty 1863), pierwszy podziat na wojewodztwa w czasach konspiracji (jesieri 1862) odpowiadal terytorium gubemi, stąd dawne więzi konspiracyjne byly trwalsze od nowego formalnego podzialu. Na przyklad naczelnik cywilny nowego wojewodztwa nowogrodzkiego, Konstanty Koszyc, poprzednio naczelnik powiatu nowogrodzkiego, dalėj utrzymywal na przedwiosniu i wiosną wspolpracę konspiracyjną i organizacyjno-powstanczą z Minskiem145. Rosyjskiej žandarmerii gubemialnej i policji od polowy lutego do polowy maja udalo się rozbič częšciowo terenową konspirację narodową, w tym nową administrację powstanczą na terenie calej gubemi minskiej lub, wediug nowej nomenklatury powstanczej, w trzech nowych wymienionych wojewodztwach. Przez trzy miesięce aresztowano 100 osob, reprezentujących terenowe wladze powstaricze, częšč z nich wzięto do niewoli w pierwszych bitwach i potyczkach. Wsrod aresztowanych najwięcej bylo studentow, uczniow gimnazjum, oficerow, urzędnikow i rzemieslnikow, ponadto nieliczni chlopi i ziemianie. Dominowala mlodziež w wieku 16— 18 lat. Sklad spoleczny i zawodowy dowodzil, že bialomscy chlopi i polscy zamožni ziemianie najmniej licznie uczestniczyli w konspiracji i w oddzialach powstanczych146. Lojalizm chlopow bialomskich wobec caratu znany byl od początku konspiracji powstanczej, natomiast konspiratorzy byli rowniež bardzo krytyczni wobec zamožnego ziemianstwa. Postawę większošci ziemianstwa wobec caratu nazywano kolaboracją, zdradą narodową i tchorzostwem. Arystokracja i zamožne ziemianstwo byly krytykowane przez stronnictwo czerwonych oraz powstanczego szefa administracji wojewodzkiej Konstantego Koszyca147. Wiosną 1863 roku rosyjska administracja gubemi minskiej obawiala się masowego powstania. Nadal najbardziej alarmujące byly raporty dowodc6w 144 RGIAM, zespčl 484, op. 1, g. 5 d, k. 45—50, d. 79, k. 251; GARFM, zespdl 109 — I, leksp., 1863 g., d. 23, cz. 16: „Obszczije Swiedienija o Minskoj gubemii”, k. 26, 28, 33— 38, 84— 88, 94— 134, 201—209; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 209. 145 Pamiętniki Jakobu Gieyszlora, t. II, s. 330; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 209. 146 GARFM, zespčl 109 — I, leksp., 1863 g., d. 23, cz. 16, k. 33—38, 84—88, 94— 134, 201—209, A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 209. 147 Pamiętniki Jakoba Gieyszlora, t. II, s. 30; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 209—210.

136

wojskowych i žandarmerii. Na przyklad szef žandarmerii gubernialnej pisal 22 kwietnia (6 maja) o szybkim i masowym rozwoju powstania na Minszczyžnie, 0 intensywnej pracy politycznej komisarzy powstanczych, ktorzy powszechnie na wsi oglaszają „Manifest” i dekrety Rządu Narodowego. Wedlug szefa žandarmerii dowodcami dužych oddzialow powstanczych są dawni oficerowie armii rosyjskiej, jak Stanislaw Laskowski i Fiodor Jelczaninow (Elczaninow). Na terenach gubemi minskiej juž dzialalo 21 dužych oddzialow i malych partii powstanczych. Szef žandarmerii Richter pisal raporty z wielką przesadą. Organizacja powstancza w wojewodztwie mihskim, po licznych aresztowaniach, byla anemiczna. Ruch powstanczy w porownaniu z Litwą etniczną i Grodzienszczyzną — slaby i nieliczny. Do tego większošč tworzących się partii powstanczych ulegla szybkiej likwidacji. Powstancy byli stabo uzbrojeni nie tylko w bron palną, lecz i biatą148. W wojewodztwie mihskim formalne rozpoczęcie walk zbrojnych wyznaczyt rząd wilenski na 1 maja. W powiecie mihskim, w Przylukach zglosito się na punkt zbiorczy osiemnastu ochotnikow na 80 planowanych. Przyprowadzit ich setnik Szczuply (prawdopodobnie pseudonim). Z rozkazu minskiej wojewodzkiej organizacji powstanczej przekazal on ochotnikow Wolodžce, ktory obejmowat dowodztwo nad powstającą partią powstanczą. Walery Wolodžko (Pileczka) zarekwirowal konie i wozy na stacji pocztowo-konnej Przyluki i wyjechat furmankami do Wiazynowa, gdzie czekalo na przylączenie się do partii powstanczej dziesięciu ochotnikow. Następnie jechali dalėj furmankami do Ruszczy i Kajdanowa. Zatrzymali się w Kajdanowie, gdzie powstancy rozbroili kilku žolnierzy rosyjskich. Dalsza droga wiodla do Stankowa. Tu Walery Wolodžko przekazal 28 powstancow Pawlowi Dybowskiemu, naczelnikowi wojennemu powiatu minskiego149. Po wypoczynku w Stankowie oddzial powstanczy Pawla Dybowskiego (Zaremby) wyruszyl do lasow powiatu ihumenskiego w wojewodztwie mihskim. Miejscem obozowania byly lasy w okolicach Hreska. W obozie pod Hreskiem oczekiwali na Maszewskiego i jego 50 powstancow z powiatu sluckiego. 2 maja partyzanci Pawla Maszewskiego polączyli się z partyzantką Pawla Dybowskiego. Po polączeniu oddzialow powstanczych dowodztwo nad zgrupowaniem przejąl Pawet Maszewski, jego zastępcą zostal Feliks Klukowski. Prawdopodobnie na tropach partyzantki Maszewskiego byl oddzial wojska rosyjskiego. 3 maja Rosjanie zatrzymali się w pobližu obozu. Piechota rosyjska zaatakowala oboz powstanczy w Lasach Hreskich nad rzeką Loszą. Niestety, powstancy z powiatow minskiego 1 ihumenskiego na widok atakujących Rosjan uciekli w gląb lasu. Jedynie oddzial kapitana Pawla Maszewskiego wlączyl się do natychmiastowej bitwy. Kilkutygodniowa musztra powstancow w lasach sluckich, minskich i ihumenskich dowiodla, že powstancy byli dobrze przygotowani do walki. Dowodca rosyjski pisal o bitwie, w ktorej powstancy stawiali zacięty opor. Bitwę stoczono w pobližu wsi Ozierce 148 GARFM, zespčl 109— I, leksp., 1863 g., d. 23, cz. 16, k. 99— 138, 200—212; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 209— 210. 149 S. Zielinski, op. cit., ss. 314— 315; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 210; Vosstanie v Litve i Belomssii, s. 421; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 39; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 65—66.

137

nad rzeką toszą. Walką dowodzil kapitan Pawel Maszewski, który w niej polegl. W tej bitwie na bagnety i kolby poleglo i zostalo rannych okolo 50 partyzantów Ziemi Sluckiej. Wedlug raportów oficerów rosyjskich w grupie zabitych i rannych bylo dwóch oficerów rezerwy armii rosyjskiej, 32 ziemian, (dwunastu ze szlachty zasciankowej, chlopów i mieszczan oraz dwóch studentów) reszta nieznanego pochodzenia i zawodu150. W „Dzienniku Dzialañ Bojowych” sztab wojskowy Wileñskiego Okręgu Wojennego rejestrowaí na biežąco przygotowania i przebieg dzialañ na terenie Kraju Pólnocno-Zachodniego. W zapisach od polowy kwietnia notowano, že w gubemi miñskiej powstanie rozpocznie się 3 maja, w rocznicę konstytucji. Powolywano się na przebywanie w Minsku agentów Rządu Narodowego. Podejrzenia i pogloski sprawdzity się. W nocy z 30 kwietnia na 1 maja wyruszyli z Minską konspiratorzy w róznych kierunkach, w większošci pojedynczo do punktów zbiorczych. W opisanych dotychczas województwach ochotnicy zglaszali się do punktów zbiorczych w malych lub większych grupach. Zasada pojedynczego zglaszania się naražata konspiratorów na latwe aresztowanie przez policję i žandarmerię. Z Minską pojedynczo do lasów wyszto 57 osób, z tego 45 to mlodziež zawodowych szkól šrednich i gimnazjów oraz dwunastu urzędnikow. Podobnie zglaszali się ochotnicy do punktów zbiorczych w powiecie ihumeñskim. W powiecie borysowskim 12 maja powstala partía powstañcza Henryka Dmochowskiego, która szybko ulegta rozwiązaniu. W lasach powiatu ihumeñskiego w okolicach majątku ziemianina Swiętorzeckiego, Bohuszewicze, partię powstanczą založyl Stanislaw Laskowski. Partía ta liczyta 200 partyzantów. Z majątku Bohuszewicze powstañcy Stanislawa Laskowskiego przeszli do Sueina i tu między Sucinem a Ladami, založyli obóz. 10 maja obóz zaatakowaly dwie kompanie piechoty rosyjskiej. Stanislaw Laskowski zorganizowal skuteezną obronę, której przez trzy godziny walki nie pokonala piechota rosyjska. W walce zabito okolo 100 Rosjan. Z niewyjasnionych przyczyn powstañcy Laskowskiego ulegli panice i znaezna ich częšč uciekla w gląb lasu. Pozostali opušeili miejsce bitwy po walce. W bitwie poleglo szešciu partyzantów i kilku bylo rannych151. W powiecie borysowskim 2 maja oddzial powstañczy powolal Melchior Teodor Romuald Czyžyk. Byl synem nauczyciela matematyki gimnazjum w Miñsku. W 1856 roku Melchior Czyžyk ukoñczyl korpus kadetów i rozpocząl službę w armii rosyjskiej. Byl w wojsku zaprzyjažniony z Ludwikiem Zwierzdowskim. Jednak opušcil službę wojskową. Po powrocie do Miñska konspiraeja narodowa powolala go na naczelnika wojennego powiatu w Borysowie. 20 kwietnia zor­ ganizowal ochotników w powiecie borysowskim i wyruszyl lašami do województwa wileñskiego. W okolicach rzeki Džwinosy polączyl się z Wincentym Koziell-Poklewskim. 2 maja po bitwie pod Tarakanowką, w której zginąl Wincenty 150 GARFM, zespdl 109 — 1, leksp., 1863 g„ d. 23, cz. 16, k. 200—212; RGIAM, f. 484, op. 1, d. 139, k. 50—54; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 210; S. Zielinski, op. cit., ss. 314— 315; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 421; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 39; idem, Bialorus w drugiejpolowie XIX stulecia, s. 66. 151 S. Zielinski, op. cit., ss. 314— 315; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 210—211; LVIAV, zesp6) 1248, op. 2, teezka 690, k. 114; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 40; idem, Bialorus vv drugiej polowie XIX stulecia, s. 66.

138

Koziell-Poklewski, powrócit na Mmszczyznę i walczyl w oddziale Stanislawa Laskowskiego (od drugiej potowy maja). Drugim oficerem po kapitanie sztabowym Czyžyku byl urzędnik w prokuraturze miñskiej Suszczewicz. Naležy zaznaczyč, že w lasach powiatu ihumeñskiego i borysowskiego licznie zglosili się do walki partyzanckiej wysoko kwalifikowani dowódcy. Z powodu niedoboru szeregowych partyzantów nie wszyscy mogli rniec partie powstañcze. Do kandydatów kadry dowódczej naleželi: oficer Dzboñski (doswiadczony žolnierz z czasów walk na Kaukazie), oficer artylerii Stanislaw Laskowski, oficer korpusu jegrów i lešniczy Skorino, oficer rezerwy (kapitan gwardii artyleryjskiej) Pawel Maszewski, kadet Stefan Tomkowicz, podporucznik Tymkiewicz, podchorąžy Elczaninow, podchorąžy Romiszewski (Remiszewski), major Obodowicz, oficer Ejsmont, kapitan sztabowy Czyžyk, oficer rezerwy (miemiczy w cywilu) Krasowski, oficer rezerwy (urzędnik sądu cywilnego) Konopacki152. Dowodzi to, že powstañcza kadra Miñszczyzny miala doskonaiych kandydatów na dowódców przyszlych oddziaiów partyzanckich, których nie powolano z powodu biemego i często wrogiego stosunku chlopstwa do polskich wladz powstañczych. Na terenie Miñszczyzny zdarzalo się, že chíopi wspierali partie powstañcze. W oddziale powstañczym, który zorganizowal Antoni Trusow, student Uniwersytetu Moskiewskiego, naležący do antycarskiej rewolucyjnej demokracji, bylo sporo Bialorusinów obu wyznañ i Rosjan. Wspieralo go chlopstwo bialoruskie w okolicach Chowañszczyzny. Oddzial powstañczy Antoniego Trusowa liczyt 300 partyzantów. Konspiracja powstañcza Miñska miala do niego dolączyč trzy polskie oddzialy. Na dowódców nowych oddziaiów powstañczych mianowano podchorą­ žych Lucjana Romiszewskiego i Fiodorą Elczaninowa. Szeregowi nie przyszli na miejsce zbiórki, więc kandydaci na dowódców wrócili do Miñska. 10 maja piechota rosyjska zaatakowala oddzial partyzancki pod dowództwem Antoniego Trusowa. W pierwszym okresie walki obrona powstañcza powstrzymala ataki piechoty. W drugiej fazie bitwy nacierający piechurzy intensywnie ostrzeliwali pierwsze szeregi obrony. Padlo kilku zabitych, a oficer obrony byl smiertelnie ranny. Wówczas nie wytrzymaly nerwy míodych powstañców. Z miejsca bitwy (w okoli­ cach Piotrowszczyzny) uciekli oni do lasu. Z nielicznym oddzialem pozostalych obroñców Antoni Trusow wyruszyl do Stanislawa Laskowskiego. Trasa do nowego zgrupowania wiodla przez Nowosiólki i Cielaki153. W drugiej polowie maja lasy powiatu ihumeñskiego ponownie zaludnily się oddzialami i partiami powstañczymi. Początkowo powstañcami z powiatu miñskiego dowodzili Pawet Dybowski i Walery Wolodžko, po nich przyjęli dowództwo (40 partyzantów) malą partią powsta0czą Fiodor Elczaninow i Lucjan Romiszew­ ski. Nowi dowódcy obozowali w ostępie lešnym Waleriany. 14 maja partię 152 RGIAM, zesp6l 484, op. 1, d. 139, k. 66— 68; LVIAV, zesp61 1248, op. 2, d. 265, Teczka personalna Czyzyka z sqdu polowego; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 210—211. 153 LVIAV, sygn. 1248, PO 1863, op. 2, teczka 660, k. 114— 115; P. Lossowski, Z. Mlynarski, Rosjanie, Bialorusini i Ukrainey w powstaniu styezniowym, Wroclaw 1959, s. 185; S. Zielinski, op. cit., s. 315; A. F. Smirnov, Vosstanie J863, ss. 211— 212; W. Wolodzko (Koszczyc Waclaw), Wspomnienia z powstania wojewddztwa minskiego z roku 1863, „Polska w Walce” 1875, t. II, s. 210; S. Laniec, Partyzjanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 40; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 66— 67.

139

powstanczą rozproszyli Rosjanie. Rozproszonych powstañców zebrai Pawel Dybowski, który mial przekazač ich Apolinaremu Swiętorzeckiemu154. W powiecie borysowskim pojawil się z partią powstahczą rzežbiarz Henryk Dmochowski (Sonders). Studiowal on rzežbę w Berlinie, Wiedniu i w Paryžu. Jako artysta-rzežbiarz wyjechal do Filadelfii. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Pólnocnej pracowal kilka lat. Wrócil do Borysowa i tu uczestniczyl w konspiracji narodowej. W lasach borysowskich pod Poniczem partię powstanczą Dmochowskiego rozproszyía piechota rosyjska. W czasie potyczki, 11 maja, poleglo kilku powstañców, między innymi Henryk Dmochowski. W okolicach Podbrzezia, 19 maja, w tychže lasach, piechota rosyjska walczyla z nieznanym oddzialem powstañczym. W bitwie poleglo jedenastu powstañców, a 29 dostalo się do niewoli. Rosjanie zdobyli tabor powstañczy i konie. Tego samego dnia (19 maja) rota piechoty rosyjskiej (200 žolnierzy) rozbila powstañców Szlagiera. Rotą tą dowodzil kapitan sztabowy Francewicz. Do walki doszlo między Chlopieniczami a Szawrami w lesie pod Wolową Gorą. W walce polegl jeden partyzant, a czterech dostalo się do niewoli. W ciągu kilku dni wiemi wojsku rosyjskiemu chtopi wylapali 24 powstañców i przekazali žandarmerii rosyjskiej155. Nie tylko Stanislaw Laskowski, jako naczelnik wojenny województwa miñskiego, utrzymywal swój oddzial powstañczy w lasach powiatu ihumeñskiego. Lasy tegož powiatu byly bazą día innych malych grup partyzanckich, np. Pawla Dybowskiego (Zaremby), Fiodorą Elczaninowa i Melchiora Czyžyka. Najliczniejszy byl oddzial Laskowskiego. Liczyl on 250 partyzantów. Nie bylo tu dužych oddzialów, jak w tym okresie na Grodzieñszczyznie i Kowieñszczyínie. Pomimo tego stacjonujące w Miñsku i w innych miastach gamizony rosyjskie staraly się jak najszybciej stlumic powstanie zbrojne w województwie miñskim. 21 maja piechota rosyjska zaatakowala oddzial powstañczy, którym dowodzil Laskowski. Do walki doszlo w lesie kolo Marcjanówki. Powstañcy stracili w bitwie dziewiętnastu zabitych i pięciu rannych, Rosjanie mieli dziesięciu zabitych i 33 rannych. Po bitwie obie strony wycofaly się z placu boju. Nadal oddzial powstañczy Laskowskiego utrzymywal się w odleglych ostępach Lasu Ihumeñskiego. Oddzialem trzech rot piechoty rosyjskiej, który walczyl 21 maja, dowodzil major Grigoriew. Oddzial liczyl 600 piechurów i 70 kozaków. Strona rosyjska, со bylo rzadkošcią, pódala straty obu stron walczących zbližone do siebie. Rosjanie podali, že poleglo dziewiętnastu powstañców i pięciu wzięto do niewoli. Strona rosyjska stracila dziesięciu zabitych (dowodcę roty i dziewięciu szeregowych), 24 žolnierzy cięžko rannych, z tego pięciu zmarlo po bitwie, i dwunastu lekko rannych. Ponadto wedtug Rosjan bitwa rozegrala się w pobližu wsi Jurewicze, wies Marcjanówka byla o wiorstę (ponad kilometr) od miejsca bitwy156. 154 S. Zielinski, op. cit., s. 316; W. Wolodžko (Waclaw Koszczyc), op. cit., s. 210; P. tossowski, Z. Mlynarski, op. cit., ss. 127— 128; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 422; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocnomschodnich, s. 40; idem, Biatoruš w drugiej pohm ie XIX stulecia, s. 67. 155 S. Zielinski, op. cit., ss. 315— 316; S. Laniec, Partyzanci kresthv polnocno-mchodnich, ss. 40— 41; idem, Biatoruš vv drugiej pohm ie XIX stulecia, s. 68. 156 S. Zielinski, op. cit., s. 316; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 212—213; RGIAM, zespčl 484, op. 1, d. 139, k. 139, 143— 144; Žumal Voennych Dejstvij, maj 1863; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocnomschodnich, ss. 40—41; idem, Biatoruš vv drugiej pohm ie XIX stulecia, s. 68. Wedlug raport6w oficer6w rosyjskich Švviętorzecki uczestniczyl bezpošrednio w bitwie między wsiami Marcjančvvka—Jurevvicze.

140

Lasy powiatu ihumenskiego nadal chronily zgrupowanie partyzanckie, do ktorego naležaly partie powstaricze Korkozowicza i Laskowskiego. Mlody Swiętorzycki byl czlonkiem oddzialu Laskowskiego jako oficer wojsk powstahczych. Na rozkaz dowodcy garnizonu minskiego generai-porucznika Zablockiego wytypowano generat-majora Rusonowa (Rusinowa) na dowodcę dužego zgrupowania armii rosyjskiej, ktora miala rozbič i zlikwidowac partyzantkę polską. General-major przygotowal do walki pięč kolumn piechoty, w sklad ktorych wchodzilo cztemascie rot i sotnię kozacką. Razem 2900 žolnierzy przeciwko 230—250 partyzantom. Do pomocy general Rusanow otrzymal generala Jažwilę i pulkownika Zukowa. W trakcie przygotowania oblawy, lešny oboz partyzantow znajdowal się między wsiami Marcjanowka, Jurewicze, Mikulewicze, Logi, Prudek, Rawanice. 20 czerwca rozpoczęla się oblawa. Początkowo Rosjanie zajęli szešč wymienionych wsi. W dniu następnym mala partia powstancza miala potyczkę z rotą piechoty rosyjskiej. Piechocie nie udalo się otoczyč matej grupy partyzantow, ktorzy po kilkakrotnej wymianie ognia ukryli się w lesie. 25 czerwca kolumny wojsk rosyjskich wyruszyly ze wsi Rawanice, Dubrowicze, Jurewicze i Mikulicze w kierunku obozu powstanczego. Wojskiem rosyjskim dowodzil pulkownik Zukow, Stanislaw Laskowski doskonale zamaskowat powstancow w starym sosnowo-swierkowym lesie porošniętym gęstymi krzakami czamego bzu, leszczyny i jalowca. Garstka 120 partyzan­ tow powstrzymala pierwsze roty piechoty rosyjskiej ogniem ze strzelb i karabinow. Następnie znaležli slabe ogniwa atakujących piechurow rosyjskich i przy stratach czterech partyzantow zabitych i osiemnastu wziętych do niewoli, polowa oddzialu Laskowskiego, w tym Swiętorzecki, szczęšliwie wyrwala się z okrąženia. Niestety, polowa ocalonego oddzialu rozproszyla się po lesie. Dragą polowę wylapali chiopi i przekazali dowodcy piechoty rosyjskiej. W grapie tej znaležli się Wiktor Korkozowicz i Kielczewski. Ponadto od okolicznych chlopow Rosjanie dowiedzieli się, že ostatni komisarz wojewodztwa minskiego Swiętorzecki znajduje się w oddziale powstariczym Laskowskiego. W zemšcie za wysokie stanowisko w konspiracji narodowej i uczestnictwie w partii powstanczej piechota rosyjska 27 czerwca spalila jego majątek, w tym rodowy dwor. Swiętorzecki urodzil się w 1831 roku w majątku ojca Bohuszewicze. Byl absolwentem wydzialu administracji i prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Po upadku powstania, dzięki wsparciu kolegow z organizacji antycarskiej „Ziemia i Wolnosc” wyjechal za granicę157. Doskonalym taktykiem w terenie byl Stanislaw Laskowski. Po wyjsciu z okrą­ ženia przez dwa tygodnie manewrowal i przebywal w lasach innych powiatow Minszczyzny, by w koncu pierwszej dekady lipca powrocic ponownie do lasow powiatu ihumenskiego158. Miaždžąca przewaga wojsk rosyjskich, do tego slaba praca koordynacyjna i werbunkowa minskiej organizacji powstanczej oraz brak wsparcia chlopstwa 157 RGIAM, zespčl 484, op. 1, teczka 139, k. 173— 184; Nacjanal’ny archiv Rėspubliki Belarus’, Minsk (NARBM), zespčl 295, op. 1, teczka 1541, k. 9, 12; S. taniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 63; idem, Biatorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 98; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 213; S. Zielinski, op. cit., s. 317. 158 LVIAV, zespčl 378, PO, 1863 g., teczka 928, k. 10, 12; NARBM, zespčl 295, op. 1, teczka 1522, k. 82— 85; S. Zieličski, op. cit., s. 317; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 213; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno•wschodnich, s. 63, idem, Biatorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 98.

141

— wszystko to nie sprzyjato rozwinięciu akcji bojowej partyzantki polskiej w wojewodztwie minskim. Dodajmy do tego represje carskiej žandarmerii i ustawiczne aresztowania czlonköw wojewodzkich wladz powstanczych. Wojewödztwa mohylewskie i witebskie Wojewodztwo mohylewskie pod względem terytorialnym pokrywalo się w zasadzie z obszarem gubemi mohylewskiej. Pierwszym naczelnikiem wojennym wojewödztwa za rządow powstanczych czerwonych w Wilnie zostal Ludwik Zwierzdowski, naczelnikiem cywilnym zaš Ignacy Brzostowski. Jakub Gieysztor natomiast mianowal naczelnikiem cywilnym Wladyslawa księcia Lubomirskiego, komisarzem zostal Michal Oskierko, ktöry röwniez pracowal w organizacji minskiej. Do mohylewskiej wojewodzkiej organizacji naleželi powstancy: Tadeusz Czudowski, bracia Rajmund i Pawet Czerwinscy i Witold Parfianowicz159. Na polecenie rządu powstariczego w Wilnie Ludwik Zwierzdowski mial przygotowac powstanie w wojewodztwie mohylewskim. Dužą pomoc okazali mu w tym oficerowie armii rosyjskiej. Na wezwanie rządu wileriskiego kapitan Ludwik Zwierz­ dowski opušcil gamizon wojskowy w Moskwie i przez Smolensk, w polowie kwietnia, przyjechal na Mohylewszczyznę. Tu spotkal oficerow, ktorzy opušcili gamizony w Kryczewie, Mohylewie i Smolensku. W grapie tej byli Budzilowicz, Dzierzanowski, Mancewicz, Mitkiewicz, Zebrowski i Zukowski. Grupę oficerską powstanczą založyli oni w majątku Mitkiewicza — Litwinowie. Grupa ta pod kierownictwem Ludwika Zwierzdowskiego rozwinęla w bardzo krotkim czasie pracę organizacyjną i opracowala plan mobilizacyjno-powstahczy. Na obszarze wojewödztw mohylewskiego i witebskiego powstalo szešč organizacji bojowych, ktörych celem bylo rozpoczęcie wielkiej pracy ušwiadamiającej, že polska organizacja powstaricza rozpoczyna walkę nie tylko 0 odrodzenie niepodlegtej Litwy i Polski, lecz takže o pelne wyzwolenie chlopa bialoruskiego i nadanie mu bezplatnie ziemi. Grupa inicjatywna Zwierzdowskiego liczyla, že zwerbuje w szeregi powstancze 15 tys. chlopöw, powola wielką kolumnę powstariczą i zapoczątkuje masowe powstanie ludowe kierowane przez oficerow, inteligencję i patriotyczną postępową szlachtę. Organizatorzy liczyli na wsparcie studenckiej organizacji powstariczej w Instytucie Rolniczym w Horkach (Hory-Horki). Studenci tegož instytutu jeszcze przed powstaniem rozpoczęli pracę polityczną 1 kulturalno-ošwiatową na wsi biatoruskiej. Zakladali na wsiach tajne kotka nauczania, gdzie za pomocą elementarzy bialoruskich i ksiąžek wydanych w języku bialoruskim uczyli dzieci chlopskie w ich ojczystym języku, prowadzili z chlopstwem liczne rozmowy o tym, že przyszte niepodlegle pahstwo polskie przydzieli im ziemię bezplatnie i zagwarantuje pelną wolnosc. Ponadto w akcji bratania się z ludem studenci uczestniczyli w licznych festynach ludowych i zabawach, przewažnie organizowanych w niedziele i šwięta religijne. Tu rowniež prowadzili rozmowy z chlopami. Elementarze i ksiąžki (przewažnie broszuiy) drukowano w Horkach czcionką lacihską160. 159 Pamiętniki Jakobu Gieysztora, t. II, s. 331; S. taniec, Pawel Czenviriski, ss. 269—271. 160 NARBM, zespöt 2002, op. 3, teczka 163, k. 61; LVIAV, zespöl 1248, op. 2, teczka 677, k.b.n.; S. Laniec, Partyzand kresöw pölnocno-wschodnich, s. 42; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stuleda, ss. 68—69; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 202. Wedlug drugiej wersji wyjazdu Zwierzdowskiego z Moskwy, najpierw pojechat on do Wilna, a następnie na Bialoruš.

142

Z inspiracji Ludwika Zwierzdowskiego i kadry patriotycznej oficerów, wtajemniczano studentów w sprawy organizacji i prowadzenia konspiracji narodowej, opowiadano o sprawnej sieci organizacji powstañczej oraz jej rozwoju na Witebszczyžnie i Mohylewszczyžnie. W tym czasie rząd rosyjski rowniež czuwat na dalekich kresach pólnocno-wschodnich. Poprzez urzędnikow rosyjskich, duchownych prawoslawnych, žandarmów i policję rozpocząt wielką agitację na wsi. Poprzez agitatorów udowadnial chlopom bialoruskim, že powstanie polskie jest to bunt szlachty polskiej przeciwko carowi, który wprowadzil reformę agramą oraz zlikwidowal panszczyznę i poddanstwo. Wedtug urzędnikow rosyjskich i duchownych prawoslawnych byl to spisek szlachty polskiej przeciwko chíopstwu bialoruskiemu i religii prawoslawnej. Wpíyw propagandowy, zwlaszcza z ambony, byl tak dūžy, že chlopi uwierzyli agitatorom antypowstañczym, zwlaszcza že w okolicznych majątkach dominowata szlachta polska. Tej agitacji antypowstañczej rządu i administracji rosyjskiej nie doceniali polscy konspiratorzy, stąd ich szlachetne wizje wielkiego powstania ludowego chlopstwa, którego plomieñ rewolucyjny ogamąlby Bialoruš, Litwę i nawet Rosję centralną, staly się utopią przy stanie ówczesnej swiadomosci spolecznej, politycznej i narodowosciowej chlopstwa161. W niektórych opracowaniach historyków polskich i bialoruskich pisze się o planie wspóldzialania partii powstanczych Zygmunta Sierakowskiego, Ludwika Zwierzdowskiego na Bialorusi oraz Leona Zyberta-Platera na pograniczu lotewsko-bialoruskim. W dotychczasowych badaniach nie udalo się wyjasnic hipotezy 0 planowanym wspóldzialaniu. Prawdopodobnie nie bylo go, chociaž každy z trzech wymienionych dowódców marzyl o takim wspóldzialaniu, które moglo zmienič losy powstania lub je przedlužyč. Marzenia takie do koñca mial kapitan Ludwik Zwierzdowski. Przed wystąpieniem zbrojnym wyslal on do województw mohylewskiego i witebskiego „Dyspozycje”. Byla to instrukcja skierowana do dowódców partii i oddzialów powstanczych o zasadach tworzenia logistyki i walki w warunkach wojny partyzanckiej. W instrukcji Zwierzdowski doradzal, by obozy powstañcze zakíadac w odleglych ostępach lešnych usytuowanych dobrze do obrony. Na trasie do obozu naležy organizowac zamaskowane punkty oporu. Tam trzeba zgromadzic broñ, amunicję, umundurowanie, aptekę medyczną, žywnošč 1 namioty. Dūžy oddziat partyzancki powinien skladač się z bojowych grup operacyjnych (plutonow). Plutony miaty liczyč po 25—30 powstañców, dowodzonych przez oficerów. Každy dūžy oddziat partyzancki i mala partía powstañcza powinny mieč konną grupę zwiadowczą i obóz przenošny z namiotów. W walce naležalo umiejętnie wykorzystywac broñ palną i bialą, wskazana byla synchronizacja tych broni. Linia frontowa atakų partyzanckiego míala liczyč 6—8 partyzantów w szeregu. Glębokošč frontu atakų proponowal na trzy szeregi. Zalecal dužą operatywnosc oddzialu, między innymi poprzez jego szybkošč, manewr i krótki pobyt w jednym miejscu postoju, nie dtužej niž jedną dobę. Proponowal unikanie walk z dužymi jednostkami nieprzyjaciela. W warunkach krytycznych proponowal 161 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 201— 202; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 43; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, s. 68.

143

dobrze przygotowac ukrytq obron?. Rozkazal niszczyc komunikacj?, Iqcznosc, administracj? rz^dow^ w terenie, palie akta rz^dowe w gminach, miastach i miasteczkach, ponadto ogtaszac w terenie „Manifest” i dekrety Rz^du Narodowego oraz wyjasniac сЫорош, ze otrzymaj^ bezplatnie ziemi?, likwidowac obowi^zuj^cq jeszcze trzy lata po reformie (1861) pañszczyzn?162. Powszechne wystqpienie zbrojne zaplanowal kapitan Ludwik Zwierzdowski w nocy z 5 na 6 maja. Planowat, ze jednoezesnie z jego oddzialem powstañczym uderzy szesc grup inicjatywnych na obszarze dwóch województw (mohylewskiego i witebskiego). Tejze nocy wyst^pila bojowa grupa Zukowskiego (Kosy) i skierowala si? do Kryczewa w celu zdobyeia artylerii. W powiecie sienniñskim zebrala si? w lesie grupa Zebrowskiego (Kostki), licz^ca 30 ochotników. Podobnie w powiecie bychowskim zameldowaía si? grupa Ancypy, która liczyla pi?tnastu ochotników. Hryniewicz i Dzierzanowski w powiecie rohaczewskim zorganizowali dwie grupy, które liczyly razem 50 ochotników. Grupy te zebraly si? w lesie w okolicach miasteczka Lozno. Grupa 40 ochotników byla przygotowana tez okolo miasteczka Babinowicze. W lasach pod Orsz^ powstala grupa bojowa Budzilowicza, licz^ca 40 ochotników. Kapitan Ludwik Zwierzdowski (pseudonim Topór) zebral ponad 100 ochotników i wyruszyl do Horek163. Pomimo pozomie wielkiego zrywu powstañczego, w zaplanowanych punktach zebralo si? na terenie Mohylewszczyzny okolo 200 ochotników. Razem z partid powstañcz^ Zwierzdowskiego wystqpilo 300 ochotników, z tego ocalala jedynie wi?ksza partía powstañcza Zwierzdowskiego. Mate partie powstañcze w ci^gu dwóch-trzech dni po wyst^pieniu ulegly rozbiciu i rozproszeniu przez dobrze uzbrojone oddziaty piechoty rosyjskiej i sotnie kozackie164. Kierunek wybrany na miasteczko Horki okazat si? sukcesem. Ludwik Zwierz­ dowski zdobyl miasteczko. Opór w Horkach stawiala nieliezna zaloga inwalidów wojennych. Jednak w czasie krótkiej walki zapalito si? kilka domów drewnianych ze slomian^ strzechq. Ogieñ szybko ogam^t cz?sc drewnian^ miasteczka, w pozarze ucierpiala ludnosc miejska. Z kasy Horek powstañcy zabrali 15 tys. rubli srebmych, w stajniach miejskich zarekwirowano konie. Po walkach mlodziez studencka przylqczyla si? do powstania. Oddzial powstañczy Zwierzdowskiego zwi?kszyl si? do 250 partyzantów. Prawdopodobnie Zwierzdowskiemu udalo si? sprowadzic broñ i amunicj? z gamizonu moskiewskiego, którq, kupil od magazynierów za gotówk?. W czasie spotkania z mieszkañcami i studentami Horek jego partyzanci byli dobrze umundurowani i uzbrojeni w bron paln^. Przed mieszkañcami miasteczka wyst^pil kapitan Ludwik Zwierzdowski. Siedziat na szarym копіи bojowym w mundurze rosyjskiego oficera sztabu generalnego. Mówil, ze powstanie doprowadzi do odrodzenia Litwy i Polski. Na pytanie duchownego (prawoslawnego), czy po­ wstañcy walcz^ o powstanie niepodlegtej Biatorusi, odpowiedzial twierdz^co. Kapitan Ludwik Zwierzdowski byl oficerem o wysokiej etyee. Po drodze w okolice do Czaus i Czyrykowa zwolnil wszystkich inwalidów wojennych, wzi?tych 162 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 202— 203; S. Laniec, Bialorus w clrugiej polowie XIX stulecia, s. 69. 163 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 203; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 42. 164 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 203; Zuma! Voennych Dejstvij, maj 1863.

w krótkiej walce do niewoli. Ponadto zaopatrzyl ich w pieniądze i žywnošč. Po opuszczeniu Horek powstañcy nocowali w lasach powiatu starobychowskiego165. Na podstawie informacji zwiadu powstañczego, Zwierzdowski byl swiadom, že wojsko rosyjskie tropi miejsca jego pobytu w lasach powiatu bychowskiego. Po naradzie z kadrą oficerską powstañcy zmienili trasę dalszego pochodu. Z kierunku poludniowo-wschodniego w okolicach wsi Jeziory skręcili pod Czyrykowem na kierunek zachodni. Planowali dotrzec do lasów miñskich. 11 maja oddzialy piechoty rosyjskiej z Czaus i Czyrykowa osaczyly oddziat powstañczy Zwierzdowskiego. Po krótkiej walce powstañcy przerwali pierscieñ okrąženia. W walce polegl jeden powstaniec i pięciu dostalo się do niewoli. Podczas dalszego marszu powstañcy przerwali przepraw? na rzece Pron i zniszczyli drewniany most. To tylko czasowo powstrzymalo tropienie oddzialu powstañczego. Po kilku godzinach piechota rosyjska nadal podąžala za oddziatem. Gdy armia rosyjska otoczyla partyzantów, Zwierzdowski wyslal delegację do Propojska w sprawie honorowego zloženia broni. Byla to decyzja przemyšlana. Przeciwko kapitanowi Ludwikowi Zwierzdowskiemu dowództwo Wileñskiego Okręgu Wojskowego wyslalo dwadziešcia rot piechoty, kilka szwadronów kawalerii i sotni kozackich. Przeciwko ponad 4,5 tys. žolnierzy rosyjskich i artylerii 250 partyzantów kapitana Ludwika Zwierzdowskiego-Topora stanowilo malą grupą zapalonych straceñców. Dzięki kapitulacji Zwierzdowski uratowal powstañców od masakry, nie uratowal natomiast od surowego wyroku oficerów, których skazano na karę šmierci. Ludwik Zwierzdowski przebrany w sukmanę chlopską uniknąt zasadzki, dotarl do Mohylewa, następnie wyjechal do Francji166. Wspomniane pierwsze grupy powstañcze ulegaty rozbiciu w pierwszych dniach. Na przyklad porucznik Zukowski po zdobyciu artylerii mial polączyč się ze Zwierzdowskim w osiedlu lesnyrn Krasny. Oddzial Kosy przy próbie zdobycia artylerii zostal rozproszony. 8 maja Rosjanie rozbili partię powstañcza Hryniewicza w powiecie rohaczewskim. W walce polegía tez partía powstañcza w powiecie siennieñskim. W nocy z 7 na 8 maja wojsko i chlopi napadli na majątek Pohortyce kolo wsi Pohostiszcze. W domu wlasciciela majątku Antoniego Pióro wypoczywali powstañcy Ignacego Budzilowicza z partii orszañskiej. W walce z wojskiem i chíopami poleglo szešciu powstañców, kilku utonęlo w rzece, reszta poddala się do niewoli. Budzilowicza i Pióro aresztowal dowódca roty rosyjskiej i przekazat do aresztu w Orszy. Budzilowicza rozstrzelano 9 wrzesnia, Pióro zeslano na Syberię. W pierwszej polowie czerwca, w lasach powiatu rohaczewskiego i orszañskiego przebywali rozbitkowie z grup powstañczych Ancypy, braci Jana 165 NARBM, zesp61 2002, op. 3, teczka 163, k. 61—73; LVIAV, zesp61 1248, op. 2, teczka 677, k.b.n.; S. Zielinski, op. cit., s. 312; Prasa tajna, t. II, s. 13; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 203—204; S. Laniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, ss. 42— 43; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 68—69; P. tossowski, Z. Mlynarski, op. cit., s. 58. 166 S. Zielifiski, op. cit., s. 312; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 203—209; Zumal Voennych Dejstvij, maj 1863; E. Maliszewski, Rok 1863 na kresach mohylewskich, Warszawa 1920, ss. 9— 14 i n.; „Kurier Wilenski”, 1863, nr 51; S. Laniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, ss. 43— 44; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 69—70. Na poczqtku 1864 r. wr6cil do Kr61estwa. W stopniu pulkownika zostal dow6dca trzech bataliondw. Walczyl na Kielecczyinie. Ciezko ranny pod Opatowem, dostal si? do niewoli rosyjskiej. W spalonym przez Rosjan Opatowie zostal powieszony.

145

i Michala Mancewiczöw i Wlodzimierza Korsaką. W polowie czerwca wylapalo ich wojsko przy wsparciu chlopöw. Wymienionych oficeröw i dowödcöw rozstrzelano 16 czerwca w Mohylewie, szeregowych powstancöw zeslano na Syberię167. Tak konczyly się losy party zantöw polskich na Mohylewszczyžnie w roku 1863. Wojewodztwo witebskie, tak jak minskie, uleglo formalnemu podzialowi. Rząd Narodowy z częšci poludniowo-wschodniej Kurlandii i pölnocnej Witebszczyzny powolal wojewodztwo inflanckie. W rzeczywistosci istnialo ono tylko na papierze, bo przeciež na terenie Lotwy nie bylo litewskiej i polskiej organizacji powstanczej, natomiast organizacje takie powolano w powiecie dyneburskim, ktöry poza miastem i twierdzą Dyneburg (Lotwa), wchodzil administracyjnie w sklad Witeb­ szczyzny. W wilenskim rządzie powstanczym naczelnikiem wojewödztwa witebskiego byl Antoni Okuszko, komisarzem wojennym wojewödzkim — Pawel Czerwinski, ktöry wraz z bratem Robertem wchodzil w sklad mohylewskiej wojewödzkiej organizacji powstanczej w rejestrach rządu wileriskiego. Obaj bracia pochodzili z Mohylewszczyzny i brali udzial w manifestacjach patriotycznych w Horkach, w powiecie orszanskim i w powiatach Witebszczyzny. Jesienią 1861 roku Pawel Czerwinski za udzial w manifestacjach patriotycznych studentöw Politechniki w Petersburgu zostal relegowany z uczelni. Zimą 1862 roku wröcil z kolegami do powiatu lucynskiego w gubemi witebskiej i tam založyli drukamię dla Rosjan z organizacji demokratycznej „Ziemia i Wolnošč”. Drukamia pracowala od grudnia 1862 roku do lutego 1863 roku. W tym okresie w powiecie lucynskim Pawel Czerwinski, Stanislaw Izdebski i Edward Podoski powolali stronnictwo czerwonych. Gromadzili bron i amunicję na potrzeby przyszlego powstania. W lutym 1863 roku policja rosyjska aresztowala czlonköw organizacji Czerwinskiego i jego kolegöw za przechowywanie nielegalnej drukami. Osadzono ich w twierdzy Marienhausen. Z twierdzy tej Pawel Czerwinski uciekl na Litwę, gdzie walczyl w oddzialach partyzanckich. Jako bylego konspiratora, nie wiedząc o jego aresztowaniu, powstanczy rząd wilenski mianowal go komisarzem na dwa woje­ wödztwa. Przypominalo to mianowanie Hieronima Kieniewicza w wojewödztwie poleskim. Wiosną 1863 roku ranny Pawel Czerwinski ponownie zostal aresztowany i osadzony w twierdzy w Dyneburgu. Po krötkim pobycie znöw uciekl i walczyl w powstaniu na Žmudzi. Jednak, poza przypadkiem inžyniera Hieronima Kienie­ wicza i Pawla Czerwinskiego, inni nie figurowali w rejestrach powstanczych jako komisarze. Dotyczylo to takže jego brata Robertą, ktörego rozstrzelano w maju 1863 roku za udzial w naczelnych wojewödzkich wladzach konspiracji i w partyzantce Mohylewszczyzny168. W pierwszej polowie maja 1863 roku do centralnych i wschodnich powiatöw Witebszczyzny docieraly grupy powstancze, zorganizowane przez oficeröw-kon167 S. Zielinski, op. cit., ss. 312— 313; P. Lossowski, Z. Mlynarski, op. cit., ss. 150— 151; E. Maliszewski, op. cit., ss. 16— 20; A. F. Sir.imov, Vosstanie 1863, ss. 204— 209; S. Laniec, Partyzanci kresow pölnocno-wschodnich, ss. 43— 44; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 70—71. 168 Vosstanie v Utve i Belorussii, ss. 257—258; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 283; S. Laniec, Litwa vv powstaniu slyczniowym, ss. 104— 107; Pamiętniki Jaköba Gieysztora, t. II, s. 331.

146

spiratorów z polecenia Ludwika Zwierzdowskiego. Mate partie powstañcze szybko ulegaty rozbiciu lub rozproszeniu przez wojsko rosyjskie. Natomiast na pograniczu witebsko-lotewskim (kurlandzkim) w powiecie dyneburskim doszto do werbunku ochotników, który zapoczątkovvali komisarz powiatowy Zygmunt Bujnicki i przyszty dowódca partii powstañczej León hrabia Zybert-Plater169. Wedlug Anatola Smimowa powstanie na pograniczu witebsko-inflanckim (kurlandzkim) przyspieszyt Zygmunt Bujnicki. León Plater natomiast przyspieszyt tylko organizację partii powstañczej, która liczyta 50 ochotników. Przewaznie byla to szlachta z powiatu dyneburskiego i Inflant. 25 kwietnia pod Kraslawiem (Krzestaw) powstañcy zarekwirowali w lesie transport broni. W czasie odbicia transportu broni polegto trzech piechurów rosyjskich. Przeciwko powstañcom wystano do lasu 47 žolnierzy, którzy juž nie odnaležli powstañców. Następnego dnia, wojsko rosyjskie spalito dwór Platerow170. Przeciwko powstañcom Platera dowództwo rosyjskie skierowalo 400 piechurów i piętnastu kozaków. Oddziatem kamym dowodzit pulkownik Ozierow. Rosjanie zmobilizowali tež oddzial Rosjan — starowierców i tragarzy znad Džwiny (burtaków) oraz bialoruskich chtopów. Starowiercy i chtopi mieszkali na wsi w powiecie dyneburskim i w sąsiednich powiatach województwa witebskiego. Tragarze znad Wolgi i Džwiny, nazywani burtakami, wywodzili się (przewažnie) z Rosji centralnej i terenów nadwotzañskich. Mala partía powstañcza Platera stopniowo topniala z powodu codziennych oblaw wojska, miejscowych starowier­ ców, chlopów i rosyjskich tragarzy nadrzecznych. Dodajmy, že w okresie likwidacji oddzialu powstañczego w powiecie dyneburskim i w innych powiatach województwa witebskiego dziaty się sceny dantejskie. Uzbrojeni cywile palili dwory i folwarki, mordowali rodziny szlachty polskiej, masowo gwaícono kobiety, rabowano mienie dworskie. W czasie akcji przeczesywania lasów powiatu dynebur­ skiego schwytano i uwięziono Leona hrabiego Zyberta-Platera. W czerwcu 1863 roku wyrokiem rządu polowego w Dyneburgu skazano go na karę šmierci przez rozstrzelanie. Wyrok wykonano. Resztki oddzialu powstañczego Platera utrzymaly się w lasach do początku maja. W bitwie między Sobierzem a Drysą, 5 maja, pomimo zaciętej i bohaterskiej obrony poleglo 21 partyzantów, czternastu wzięto do niewoli. Wystąpienie zbrojne Leona Platera na pograniczu witebsko-inflanckim bylo tu jedyną akcją bojową powstañców polskich171. Partía powstañcza Leona Zyberta-Platera zdobyla rozglos nie tyle dzięki jednemu udanemu napadowi na tabor z bronią i amunicją, ile z powodu zemsty za okrutny pogrom, którego dokonali Rosjanie na pograniczu witebsko-inflanckim. Na terenie Witebszczyzny powstawaíy, jak juž wspomniano, male grupy, szybko likwidowane przez wojsko. Na przyklad w Lesie Osuñskim pod Dryssą, 169 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 283; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 38; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 53. 170 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 215; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 38; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 53; S. Zielinski, op. cit., s. 311. 171 GARFM, zespdl 109-u, leksp., 1863, cz. 23, k. 88— 103; LVIAV, zesp61 1248, op. 1, teczka 106, k. 303— 308; S. Zieliriski, op. cit., s. 311; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 215—217; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 38— 39; idem, Biatorui w drugiej polowie XIX stulecia, s. 54.

147

5 maja, rozbito malą partię powstanczą Boleslawa Kulczyckiego. W tym dniu rota piechoty i pól seciny kozaków rozbily kilka malych grup powstañczych w okolicach Boranlewicz i przy mąjątku Kurylka. W tej okolicy kozacy rozproszyli zebranych na zbiorkę ochotników Dmochowskiego. Nocą z 3 na 4 maja z Witebska wyszla grupa mlodziežy do okolicznych lasów. Partía powstañcza liczyla 44 ochotników, przewaznie urzgdników i mieszczan. Miejscem zbiórki grupy byla karczma w Osinówce. Nie znamy organizatora tej grupy, ktorą rozbili Rosjanie 12 maja. Wczesniej, 6 maja, Rosjanie rozproszyli nieznaną partię powstanczą w okolicach wsi Boczejkowo172. Powstanie zbrojne wiosną 1863 roku objęlo swoim zasięgiem w zasadzie wszystkie województwa litewsko-bialoruskie. Najwięcej bitew i potyczek stoczono na terenie Kowieñszczyzny i Grodzieñszczyzny, mniej na Wileñszczyznie i Miríszczyžnie. Walki w pozostalych województwach mialy charakter marginalny, ograniczyly się do kilku powiatów. Krótki byl tez czas ich trwania.

172 RGIAM, zespól 395, op. 297/857, 1863 g, 2 st., teczka 107, k. 4, 6; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 217.

ROZDZIAL Vi

Czyn zbrojny latem 1863 roku

Walka o wiadzę w litewsko-biaforuskim rządzie narodowym Powolany w koiicu czerwca Wydzial Wykonawczy na Litwie nie by! jednolity pod względem postaw spolecznych i orientacji politycznej. Dotychczasowy jego szef na Litwie, Jakub Gieysztor daleki by! od uznania radykalnego kierunku spolecznego i politycznego swego zastępcy — Konstantego Kalinowskiego, ktory w rządzie czerwcowym nie tylko pozyskal większošč skladu centralnej wladzy powstanczej, lecz wspolnie z Wladyslawem Malachowskim realizowai radykalną politykę wladzy. Dotyczylo to aktywizacji i umasowienia walk zbrojnych z rządem rosyjskim, wzmocnienia dyscypliny w oddzialach powstanczych, bezwzględnego egzekwowania od zamožnej szlachty pomocy w utrzymaniu partyzantki i jej uzbrojenia, bezwzględnego przestrzegania realizacji reformy agramej i wprowadzenia surowej kary dla ziemian, ktorzy przeciwni byli realizacji tej reformy, tępienia kolaboracji i szpiegow, odwolania niedoszlych przywodcow terenowych organizacji powstanczych. Z tym ostatnim žądaniem Jakub Gieysztor częšciowo się zgadzal, bo zdecydowana większošč terenowych naczelnikow i komisarzy ziemianskich zawiodla z powodu nieudolnošci lub starszego wieku. Tylko nieliczni naczelnicy sprawdzili się w terenowej pracy konspiracyjno-powstahczej1. W pamiętnikach Jakub Gieysztor nie ukrywa, že byl zwolennikiem liberalno-umiarkowanej reformy agramej, stąd sprzeciwial się polityce agramej stronnictwa czerwonych na Litwie, ktore uznawalo tylko radykalną reformę agramą, žądając nadania ziemi chtopom bez wykupu. Stronnictwo czerwonych na Litwie stawialo radykalniejsze žądanie od czerwiencow z Krolestwa, ktorzy ograniczali się do nadania ziemi za wykupem, za posrednictwem skarbu panstwa, poza malymi wyjątkami. Stąd žądanie litewskich czerwiencow bylo dla Jakuba Gieysztora krancowe. Jednak na Litwie radykalnego przywodcę stronnictwa wspierala większošč cywilnych konspiratorow i powstaricow. Popierali go między innymi najwybitniejsi dowodcy oddzialow powstanczych, jak ksiądz Antoni Mackiewicz, ksiądz Antoni Narwojsza, doktor Boleslaw Dhiski-Jablonowski, Jan Staniewicz, Adam Bitis. Największy radykalizm w realizacji reformy powstanczej ujawnil się na Grodziehszczyžnie, na ktorej dūžy wplyw mieli Konstanty Kalinowski i Walery Wroblewski, oraz na Kowienszczyžnie, gdzie radykalnych zasad realizacji reformy przestrzegali wymienieni dowodcy oddzialow powstanczych. Podobnie postępowal Feliks Wyslouch na Wilenszczyžnie12. 1 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 606—607; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 163, 248; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 48; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 74— 75; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 111— 112. 2 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 606—607; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 163, 248; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 59, 74— 76; J. W. Borejsza, op. cit., ss. 25—28.

149

Poglądy bialych i czenvonych rožnily się tež w sprawie przyszlej niepodleglošci. Biali stawiali na jednolite odrodzenie panstwa polskiego, czerwoni byli zwolennikami federacji, a nawet ich radykalny odlam stawial na pelną niepodleglošč, uznając jedynie lužną federację. Konstanty Kalinowski chcial petnej niepodleglošci z utrzymaniem lužnej federacji. Nie wykluczal, tak jak ksiądz Antoni Mackiewicz, pelnej federacji w okresie przejsciowym. To rovvniež bylo košcią niezgody między Gieysztorem a Kalinowskim. W sprawach biežących Gieysztor byl zwolennikiem utrzymania zwierzchnictwa Warszawy, Kalinowski žądal pelnej autonomii, najwyzej w czasie walki o niepodleglošč uznawal umowny kompromis. Pod naciškiem Konstantego Kalinowskiego, ktory žądal zerwania z Warszawą, Jakub Gieysztor zrezygnowal ze stanowiska szefa rządu wilenskiego. Ku zaskoczeniu czerwiencow z Wilna przywodcy Rządu Narodowego nie odrzucili postulatu niezaležnošci Litwy. Zaproponowali przywodcom Wilna rozmowy. Spokojne i rozsądne podejšcie przywddcow Rządu Narodowego ostudzilo skrajne poglądy skloconych Litwinow. W celu zažegnania kryzysu, Rząd Narodowy w Warszawie wyslal do Wydzialu Wykonawczego na Litwie swojego przedstawiciela. W sierpniu rozpoczęly się wielotygodniowe rozmowy w Wilnie, dotyczące regulacji wspolpracy i porozumienia w najtrudniejszych chwilach walki 0 niepodleglošč3. Rozmowy skonczyly się kompromisem. Wydzial Wykonawczy na Litwie uznal formalnie zwierzchnictwo Rządu Narodowego w Warszawie. Rząd Narodowy zaš zgodzil się na szeroką autonomię Wydzialu Wykonawczego na Litwie. W praktyce nowy kierownik (komisarz) rządu litewsko-bialoruskiego, Konstanty Kalinowski mial nieograniczoną wladzę na ziemiach litewsko-bialoruskich. Formalnie rząd w Wilnie nazywano litewskim. W rozmowach prywatnych i korespondencji Konstanty Kalinowski mowil, že to jest rząd litewsko-bialoruski4. W sierpniu marszalek szlachty gubemialnej Ignacy Domejko zložyl wlasny podpis i zorganizowat podpisy cztemastu obywateli ziemskich pod adresem wiemopoddanczym do cesarza Aleksandra II. Wilenska Miejska Organizacja Powstancza, ktorej przewodzil Wladyslaw Malachowski, wydala wyrok šmierci na Ignacego Domejkę. Wyrok zatwierdzil Jakub Gieysztor. W sierpniu doszlo do nieudanego zamachu. Podleczony w szpitalu Domejko z zemsty wydal policji adres zamieszkania Jakuba Gieysztora. Policja aresztowala Gieysztora. Kilka dni požniej, w Wilnie podpisano porozumienie między rządami powstanczymi Wilna 1 Warszawy. 3 wrzesnia na dworcu wilenskim policja zatrzymala delegatą Rządu Narodowego Oskara Awejdę, ktory wiozt dokumenty porozumienia do Warszawy. Po wymienionych wydarzeniach zaistnialo zagroženie pelnej dekonspiracji rządu wilenskiego i wilenskiej Miejskiej Organizacji Powstanczej. Pomimo licznych rewizji i penetracji podejrzanych kwater w Wilnie, policji nie udalo się aresztowac przywodcdw wladz naczelnych i miejskich organizacji powstanczej. Powstanczy 3 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 608—610; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 156— 158, 248; S. Laniec, Partyzanci kresow potnocno-wschodnich, s. 48; idem, Bialorus w drugiej potowie XIX stulecia, ss. 75—76; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 112— 113. 4 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 606—608, 610; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 265—267; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 112— 113.

150

rząd wilenski pracowal nadal pod nową nazwą — Rząd Narodowy Wydzial Zarządzający na Litwie5. Konstanty Kalinowski byl doskonalym naczelnikiem (komisarzem) pierwszego i trzeciego rządovv powstanczych w Wilnie. Wszechstronna i wnikliwa znajomošč kadry kierowniczej w warunkach konspiracji i fachowy dobor kadry warunkowaly sprawne dzialanie i pracę Wydzialu Zarządzającego na Litwie. Dobrze rowniež dobral kadrę kierowniczą w terenie. Przewodniczącym Wydzialu Wykonawczego na Litwie, z rozkazu Kalinowskiego, zostal Tytus Dalewski (1841— 1864). Odpowiadal on za prowadzenie administracji i organizację pracy w Wydziale Wykonawczym, zaš naczelnym zwierzchnikiem byl Konstanty Kalinowski. Tytus Dalewski, brat Apolonii Sierakowskiej, byl juž doswiadczonym partyzantem i za czasöw rządow Gieysztora odpowiadal za sprawy wewnętrzne. Na Kowienszczyžnie Tytus Dalewski walczyl w zgrupowaniu szwagra — generala Zygmunta Sierakowskiego6. Kierownikiem oddzialu wojny mianowano Jozefą Kalinowskiego (1835— 1907). Absolwent wyzszych szkol technicznych w Petersburgu początkowo pracowal przy budowie twierdz i fortyfikacji w wojsku. W cywilu jako inžynier pracowal przy budowie drög kolejowych w Rosji centralnej. Byl kapitanem komunikacji. W 1863 roku powrocil do Wilna, miejsca urodzenia, gdzie jego ojciec byl dyrektorem gimnazjum (instytutu szlacheckiego). Za przykladem ojca pracowal w Wilnie jako nauczyciel matematyki. Na stanowisku kierownika oddzialu wojny okazal się doskonalym i sprawnym komisarzem. Utrzymywal stalą lącznošč z walczącą partyzantką na Litwie. Udzielal, w miarę mozliwosci, pomocy finansowej partyzantom. Odwiedzal duže oddzialy partyzanckie i male partie powstancze. Ponadto utrzymywal stale kontakty z Rządem Narodowym w Warszawie7. Dzial lącznošci i wspolpracy zagranicznej prowadzil Konstanty Dalewski (1837— 1871), brat Tytusa. W latach szkolnych uczyl się w gimnazjum razem z Walerym Wröblewskim. W czasie studiöw na uniwersytecie w Moskwie poznal Konstantego Kalinowskiego. Partyzant, ktory początkowo walczyl w zgrupowaniu generala Zygmunta Sierakowskiego, następnie u księdza pulkownika Antoniego Mackiewicza, od polowy maja kierowal wlasną partią powstanczą. Cięžko ranny przekazal ją oficerowi Rutkowskiemu. Po wyleczeniu ran powolany zostal przez Kalinowskiego do trzeciego rządu wilenskiego8. Na kierownika oddzialu finansöw Konstanty Kalinowski mianowai Ignacego Zdanowicza (1841— 1863), ktory zastąpil Wladyslawa Malachowskiego. Zdanowicz odpowiadal röwniez w organizacji miejskiej za žandarmerię narodową 5 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 608— 610; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 265— 268; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 113. 6 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 268; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, op. cit., s. 90; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 114. 7 R. Bender, Powstaniec-zakonnik. Blogoslawiony o. Rafat Kalinowski, Warszawa 1984, ss. 2— 16 i n.; R. Kalinowski, Wspomnienia (1835—1877), wydal R. Bender, Lublin 1965; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 697—698; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, ss. 68—70; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 114. 8 S. Kieniewicz, Sierakowski Zygmunt, ss. 318— 320; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, ss. 89—90; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 114— 115; J. W. Borejsza, op. cit., ss. 12— 13.

151

i porządek w Wilnie oraz na Litwie. Na szczeblu wojewodzkim i powiatowym takže zaszly zmiany. Komisarzem wojewodztwa wilenskiego byl rowniez Dormanowski, naczelnikiem cywilnym zostal Franciszek Konoplanski, naczelnikiem wojennym — Feliks Wyslouch. Funkcję naczelnego dowodcy wojewodztwa kowienskiego objąt ksiądz Antoni Mackiewicz, komisarza wojennego Ignacy Laskowski, a komisarza cywilnego lekarz Julian Mackiewicz. Na Bialorusi tež wprowadzono zmiany w obsadzie stanowisk wojewodzkich. Konstanty Kalinowski mianowal komisarzem wojewodztwa grodzienskiego doktora Edwarda Zablockiego, naczelnikiem wojennym Walerego Wroblewskiego, naczelnikiem cywilnym Minszczyzny doktora Michala Oskierko, naczelnikiem wojewodzkim (wojennym) Stanislawa Laskowskiego, komisarzem wojewodzkim Jozefą Jamonta. Do odbudowy wojewodzkiej organizacji Mohylewszczyzny wyznaczyl Kalinowski Jozefą Parafianowicza (u Gieysztora Parafinowicz). Rozbite przez žandarmerię organizacje powstancze wojewodztw nowogrodzkiego, poleskiego i witebskiego nie zostaly odbudowane9. W drugiej polowie paždziemika 1863 roku general Romuald Traugutt jako naczelny pelnomocny komisarz Rządu Narodowego mianowal pelnomocnikiem komisarza Rządu Narodowego Wydzialu Wykonawczego na Litwie Konstantego Kalinowskiego, ktory byl naczelnym suwerenem rządu wilenskiego i uznawal jedynie zwierzchnictwo Romualda Traugutta101. Tak bylo w teorii. W rzeczywistosci byla to dyktatura dwoch niezaležnych przywodcow Polski i Litwy, ktorzy przedlužyli walk? zbrojną o pol roku. Byli to herosi bezgranicznie oddani sprawie wyzwolenia narodowego i spolecznego, dwaj przywodcy Polski i Litwy. Silni charakterem i wolą walki przetrwali na posterunku niepodleglošci až do ich aresztowania.

Czyn zbrojny na Litwie Wojewodztwo wilenskie W lipcu 1863 roku nastąpil istotny spadek liczby dzialających i walczących w lasach partii powstanczych na Wilenszczyžnie, nawet na terenach powiatow wilenskiego i trockiego. Pomimo tego, w wymienionych powiatach nadal stacjonowaly oddzialy powstancow polsko-litewskich. W pierwszej dekadzie lipca w lasach powiatu trockiego obozowaly partie powstancze Jana Sendka, Aleksandra Stabrowskiego-Lubicza i Feliksą Wysloucha. Polączone oddzialy založyly dobrze usytuowany oboz warowny w Lasach Klaryszskich11. Liczna kolumna wojsk rosyjskich (800 piechurow i kozakow) pod dowodztwem Tisdela zbližyla si? do obozu nocą z 10 na 11 lipca. 11 lipca, wczesnym rankiem (o godz. 530) pulkownik Tisdel zaatakowal oboz pod Klaryszkami. Pienvszy atak 9 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 269—270; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss.l 16— 117. 10 A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 268— 270; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 117. 11 S. Zielinski, op. cit., s. 285; Žumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 119.

152

rota piechoty rosyjskiej rozpoczęla na częšč obozu przy Lojciach, następnie do natarcia vvlączono trzy roty piechurow i kozakow. Kilka atakow wojsk rosyjskich partyzanci odparli. W walce poleglo osiemnastu powstancow. Dzięki skutecznej obronie Rosjanie wycofali się z walki w lesie. Strat rosyjskich nie znamy. Po bitwie partie powstancze Aleksandra Stabrowskiego-Lubicza i Jana Sendka ruszyly boczną drogą lešną w gląb lasow w kierunku Žyžmor. Natomiast Feliks Wyslouch prowadzil swoj oddziat drogą na przelaj w tym samym kierunku. Po kilku godzinach marszu partia powstaricza Wysloucha zostala otoczona przez 600 piechurow rosyjskich. 11 lipca, o godz. 1530 rozpoczęla się druga walka 200 partyzantow z piechotą rosyjską. Powstancy nie mieli juž naboi. Walczyli na kolby i bagnety. Po dwugodzinnej krwawej walce powstancy Wysloucha przerwali pieršcieri okrąženia. W walce poleglo 25 partyzantow. Maszerujące boczną drogą partie powstancze Sendka i Stabrowskiego nie uslyszaly wolania o pomoc i nie pospieszyly z pomocą. W dwoch bitwach 11 lipca powstancy stracili 43 partyzan­ tow12. W drugim dniu po bitwie partyzanci Jana Sendka i Aleksandra Stabrowskiego-Lubicza obozowali w innej częšci Lasow Klaryskich, niedaleko miasteczka Panusie. W pobližu miejsca ich obozowania oddzial piechoty rosyjskiej putkownika Czerkasowa (400 žolnierzy) wytropil nieznaną partię powstariczą i w bitwie 14 lipca pod Mecelami rozproszyl powstancow. Po bitwie pulkownik Czerkasow nie penetrowal Lasow Klaryskich,' dzięki temų Sendek i Stabrowski uniknęli bitwy. 15 lipca zgrupowanie powstancow Sendka i Stabrowskiego zorganizowalo wiec mieszkaricow w miasteczku Panusie. Na wiecu oficerowie zgrupowania powstanczego oglosili „Manifest” i dekrety Rządu Narodowego. Następnie powstancy werbowali nowych ochotnikow do zgrupowania partyzanckiego. O publicznym wiecu w miasteczku szybko dowiedziala się straž rosyjska pulkownika Kowalewskiego, ktora wieczorem zaatakowala powstancow. Oddzial rosyjski liczyl 400 žolnierzy piechoty i 50 kozakow. Pomimo liczebnej przewagi Rosjan, powstancy odparli kilka atakow piechoty i kozakow. Z nadejsciem mroku Rosjanie przerwali bitwę, powstancy zaš przeszli do najbližszego lasu13. Na poludniu powiatu trockiego, w Lasach Olkienickich, w polowie lipca Sosnowicz powolal nowy oddzial powstanczy, ktory liczyl 200 partyzantow. Na trop powstancow wpadl rosyjski kapitan Szlachtow. Jego oddzial liczyl 1200 doborowych strzelcow. Kapitan Szlachtow zbližyl się do obozu powstariczego i ogniem z karabinow ostrzeliwal go z bliska. W wyniku kilkakrotnego ostrzalu poleglo 30 partyzantow, w tym dowodca Sosnowicz. Po stracie dowodcy powstancy rozproszyli się po lesie, tylko czterech dostalo się do niewoli14. W sierpniu, w lasach powiatu trockiego, nadal obozowai z oddzialem powstanczym Feliks Wyslouch. Od 11 lipca zmieniat on postoje w lesie, ponad miesiąc systematycznie tropiony przez rosyjskiego pulkownika Tisdela. Zmęczony i zde12 S. Zielinski, op. cit., s. 285; Žumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 119. 13 S. Zielinski, op. cit., s. 285; Žumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 119— 120. 14 S. Zielinski, op. cit., s. 285; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 120.

153

sperowany Wyslouch postanowil stoczyč bitwę z przešladowcą. Doszlo do niej 20 sierpnia pod Antopojcami. W walce poleglo dwudziestu Rosjan, a kilku bylo rannych. Partyzantka polsko-litewska stracila pięciu zabitych, siedmiu dostalo się do niewoli. Pomimo przegranej bitwy pulkownik Tisdel nadal tropil oddzial powstañczy Wysloucha. Na drugi dzieñ Tisdel zaatakowal powstañców Wysloucha pod Petraszyszkami. W drugim dniu bitwy, 21 sierpnia, oddzial Feliksą Wysloucha zostal rozbity, siedemnastu powstañców dostalo się do niewoli, wielu rozproszylo się po lesie. Z garstką niedobitków Wyslouch opuseil miejsce bitwy15. Pod koniec sierpnia pojawila się nieznana partía powstañcza w powiecie wileñskim. 27 sierpnia, pod Szyrwintami, partyzanci z tego oddzialu walczyli z rosyjskim oddzialem kamym. Niektórzy przypuszczają, že mógl byč to oddzial Gustawa Czechowicza (ps. Leon Ostoja). Jest to jednak nierealne. Miejsce potyezki wypadlo na pograniczu pólnocno-zachodnim powiatu wileñskiego, 30—35 kilometrów od Wilna. Z Wilna (na wschód) do tawaryszek, gdzie na drugi dzieñ odbyla się bitwa oddzialu Czechowicza, bylo 25 kilometrów, stąd w ciągu jednego dnia oddzial nie mógl pokonač pieszo 55—60 kilometrów maszerując lešnymi tropami i drogami. Dlatego tež bitwa Gustawa Czechowicza w dwóch miejscach w czasie jednej doby byla niemozliwa. Gustaw Czechowicz stoczyl bitwę 28 sierpnia. Doszlo do niej w Lasach Dubnickich pod Lawaryszkami. Oddzial rosyjski liczyl 400 piechurów, 80 dragonów (kawalerzystów) i 40 kozaków. Razem 520 žolnierzy. Nie znamy dokladnie liczby sil powstañczych. Prawdopodobnie byly mniejsze. Wiemy, že partyzanci stawiali zacięty opór, odparli kilka ataków nieprzyjaciela16. W obronie wyróznil się pluton powstañczy Jasiewicza. On sam polegl w walce. Ponadto w walce zabito dwóch innych partyzantów. Byla to ostatnia bitwa w 1863 roku w powiecie wileñskim17. Po trzech dniach marszu Czechowicz dotarl do lasów powiatu oszmiañskiego, gdzie wczesniej w czerwcu przebywal. 1 wrzesnia partyzanci Czechowicza wal­ czyli pod Borunami. Po dwóch tygodniach, 15 wrzesnia, Gustaw Czechowicz stoczyl ostatnią bitwę w powiecie oszmiañskim pod Klewicami18. Dzięki wyprawie Czechowicza w pierwszej polowie wrzesnia, odlegly powiat oszmiañski w województwie wileñskim na krótko štai się ponownie miejscem walki. Natomiast powiaty trocki i wileñski armia rosyjska spacyfikowala w koñcu sierpnia, poprzez dužą koncentrację wojsk rosyjskich. Województwo kowieñskie W lipcu 1863 roku w walkach partyzanckich dominowalo województwo kowieñskie, drugie miejsce zajmowalo województwo grodzieñskie. Na terenie Kowieñszczyzny przodowala Žmudž. W lasach powiatu poniewieskiego na Žmudzi 15 S. Zielinski, op. cit., s. 285; S. taniec, Powstanie styezniowe na Litwie, s. 120. 16 S. Zielinski, op. cit., s. 285; S. Laniec, Powstanie styezniowe na Litwie, ss. 120— 121. 17 S. Zielinski, op. cit., ss. 285— 286; Zurnal Voennych Dejstvij, sierpieft 1863; S. Laniec, Powstanie styezniowe na Litwie, ss. 121— 122. 18 LVIAV, zesp61 378, PO, 1863, op. 1, teezka 993, k. 33— 34; ibidem, zesp61 1248, PO, 1863, op. 2, teezka 1320, cz. 1, k. 157— 160; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 59—60; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, s. 95; idem, Powstanie styezniowe na Litwie, s. 120.

154

szeroką dzialalnošč organizacyjną i powstanczą prowadzili partyzanci Lukaszewicza. 1 lipca oddzial powstanczy Lukaszewicza (Pomiana) napotkal rotę piechurow rosyjskich pod Liczunami na trasie w kierunku Petyszki. Wojskiem rosyjskim dowodzil baron Budberg z Kurlandii. Piechota rosyjska w liczbie 200 žolnierzy zaatakowata litewską malą partię powstanczą. Męžni Žmudzini odparli kilka atakow nieprzyjaciela i wycofali się w kierunku Sketer, gdzie ponownie doszlo do starcia. Tu röwniez powstancy obronili swoje pozycje bojowe i powstrzymali rosyjskie natarcie. Butny Niemiec nadbaltycki, baron von Budberg nie dal za wygraną. Poprosil o wsparcie kapitana Czemego, ktörego oddzial liczyl dwie roty piechoty i pluton ulanow. Tegož dnia (1 lipca) polączone oddzialy rosyjskie wykryly powstancow w lesie kolo Wobolnik. Ponownie doszlo do potyczki, powstancy powstrzymali Rosjan i ukryli się w gęstych zarošlach lasu, ktöry ocalil im žyde; 630 žolnierzy piechoty i kawalerii rosyjskiej kilkakrotnie przewyžszalo liczebnie partię powstahczą, liczącą okolo 80 partyzantow1920. W sąsiednim powiecie szawelskim kolumny wojska rosyjskiego i lotne oddzialy kozakow bezustannie patrolowaly lasy, drogi lešne i polne. W trakcie patrolu piechota rosyjska napotkala oddzial powstanczy, z ktörym walczyla 7 lipca pod Tryszkami (Fryszkami). Szczegölöw przebiegu potyczki nie znamy. Natomiast partia powstancza Lukaszewicza przeniosta się z powiatu poniewieskiego do powiatu jezioroskiego. Oddzial Lukaszewicza liczyl ponad 100 powstancow. 12 lipca pulkownik rosyjski Bylica dopadl powstancow pod miastem Komaje. W czasie krötkiej potyczki z liczniejszym oddzialem rosyjskim powstancy litewscy wycofali się z dalszej walki. Tegož dnia (12 lipca), doszlo do bitwy pod Lawkowem w powiecie rosienskim. Major Szymkiewicz wracal z powstancami litewskimi z wyprawy po broh, ktorą zdobyl nad pruską granicą. W drodze powrotnej jego marsz powstrzymal rosyjski major Sztewema. Doszlo początkowo do potyczki, następnie do bitwy, ktöra trwala dwie godziny. W bitwie poleglo 30 partyzantow, a siedemnastu dostalo się do niewoli. Rosjanie nie podali swoich strat2(). Partyzanci Jana Staniewicza dokonywali codziennych wypadöw w teren, pogoni za malymi patrolami kawalerii i kozakow rosyjskich. W lasach powiatu szawelskiego często zmieniali miejsca postoju. W początkach lipca Jan Staniewicz spotkal oddzial Adama Bitisa. Bitis formowat male tymczasowe grupy powstancze. Powstancy ci walczyli przez kilka tygodni, następnie grupę rozwiązywano i po­ wstancy wracali na wies i do zasciankow, by pracowac przy žniwach, sianokosach lub wykopkach. Na ich miejsce powstawala nowa tymczasowa grupa bojowa. Taktyka zmiennej walki partyzanckiej utrudniala Rosjanom ziapanie dobrze przygotowanych partyzantow oraz ich likwidację. Meile grupy powstancze Adama Bitisa byly mobilne i trudno uchwytne, byly to przede wszystkim male grupy kawaleryjskie. Taki System umožliwial walczącym chlopom žmudzkim pomoc 19 S. Zielinski, op. cit., s. 302; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 279; Žumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 125; idem, Litwa w powstaniu styezniowym, ss. 83—84. 20 S. Zielinski, op. cit., ss. 302— 303; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 279; Žumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 126; idem, Litwa w powstaniu styezniowym, ss. 83—84.

155

w gospodarstwie przy pracach polowych. Partyzantka chlopska potrzebowala kadry oficerskiej, ktorą wspierai ją Jan Staniewicz. Na trop obozu Staniewicza i Bitisa wpadl kapitan Lwaszow. Kolumna rosyjska liczyla 630 žolnierzy, powstaricow zaš bylo 170. 12 lipca, przy wsi Modroga (Mordoga) piechota rosyjska zaatakowala piechotę Jana Staniewicza i kawalerię Bitisa. Powstancy odparli kilka atakow ogniem z broni painėj i flankowym atakiem kawalerii Bitisa. Po kilkugodzinnej bitwie powstancy w szyku zorganizowanym wycofali się z pola walki. Straty w grupie szeregowych i oficerow poniosly obie walczące strony21. Po bitwie Jan Staniewicz (Pisarski) bezskutecznie wyprawial się na granicę po zakup broni, następnie probowal kupič brori w okolicach Taurog. Nadal utrzymywal bojową wspolpracę z Adamem Bitisem i wspierai go kadrą oficerską w szkoleniu kawalerzystow. Obaj dowodcy stwierdzili, že w warunkach coraz liczniejszej przewagi wojsk rosyjskich szanse na przetrwanie mają male grupy powstancze kawalerii i šrednie partie powstancze piechoty. Wedlug ich opinii, opartej na praktyce prowadzenia wojny partyzanckiej, duže grupy powstancze skazane byly na wczešniejszą lub požniejszą likwidację. Stąd mate i zmienne grupy powstancze lub partie, dobrze wyszkolone, skutecznie walczyty w terenie dzięki stosowaniu taktyki walki podjazdowej. Dzięki dužej mobilnošci, male oddzialy cofaly się po zadaniu strat w bezpieczne miejsce i maskowaly się w lesie, zwlaszcza w starych borach litewskich. Adam Bitis i jego partyzantka litewska na Žmudzi doskonale orientowali się w terenie, byli najlepszymi znawcami jego topografii. Praktyka wojny partyzanckiej wykazala, že Žmudzini byli doskonalymi žolnierzami w pod­ jazdowej walce partyzanckiej22. W pierwszej polowie lipca ksiądz Antoni Mackiewicz walczyt w powiecie kowienskim. W czasie licznych rajdow po okolicy spotkal partię powstanczą Konczy. Następnie Mackiewicz i Koricza czekali na oddzial powstanczy Robaka, ktory jednak do nich nie dotarl. Oboz powstanczy Robaka w lesie wytropil rosyjski kapitan Kozakiewicz, ktory 17 lipca zaatakowal partyzantow kolo lešnej osady Rože. Partyzanci Robaka odparli kilka atakow piechoty i kozakow Kozakiewicza, następnie przeszli do kontratakų i zmusili Rosjan do wycofania się z miejsca walki. Po starciu z Rosjanami Robak nie ryzykowal dalszego poszukiwania Mackiewicza i Konczy. Ksiądz Antoni Mackiewicz rowniež nie czekal, zostawil partię powstariczą Konczy i wyruszyl do powiatu poniewieskiego23. Pierwszą potyczkę na trasie stoczyl 18 lipca, po przekroczeniu granic powiatu. Po potyczce od miejscowych chtopow dowiedzial się o transporcie broni dla armii rosyjskiej na szlaku z Wilkomierza do Poniewieža. Na drugi dzieri, 19 lipca, ksiądz Antoni zaatakowal transport, atak byl jednak nieskuteczny. Powstancy stracili czterech partyzantow. Natomiast skuteczna byla obrona rosyjskiego transportu, 21 S. Zielinski, op. cit., ss. 302— 303; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 279—280; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 127; idem, Litwa w powStaniu styczniowym, ss. 85—86. 22 S. Zielinski, op. cit., ss. 302— 303; S. Laniec, Partyzanci kresow pdlnocno-wschodnich, ss. 69, 87; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 126— 127; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 86—87; idem, Dowodcy i bohaterowie, ss. 38— 39. 23 S. Zielirtski, op. cit., s. 303; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 279; Žurnal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 127— 128; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 86; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, s. 25.

156

ktôra zmusila powstarîcôw do rezygnacji z dalszych prôb atakų na tabor. Po kilku godzinach patrol kozacki doniôsl general-majorowi Jožwilowi o atakų na transport broni. Za atak pod Ponievviežem general obarczyl odpowiedzialnošcią miejscowego dowôdcç powstania Tolczynskiego, ktôremu wojsko spalito dwôr i zabudowania gospodarskie24. W tym samym dniu (19 lipca) pod wieczôr powstancy Mackiewicza natrafili na obôz gwardii rosyjskiej. Ksiądz Mackiewicz powstrzymal partyzantôw od wczesniejszego atakų. Dopiero požnym wieczorem partyzanci zaatakowali gwardiç rosyjską. Nocny atak powstancôw spowodowal duže straty w wojsku rosyjskim, częšč žolnierzy uciekla do lasu. Po bitwie ksiądz Mackiewicz wycofal partyzantôw w gląb lasu. Kilka kilometrôw od miejsca bitwy znajdowal się gamizon rosyjski w Poniewiezu25. Z powiatu szawelskiego Jan Staniewicz przeniôsl się w polowie lipca do powiatu rosienskiego. W lesie pod Lidowianami 20 lipca powstancôw Staniewicza zaatakowala piechota i kawaleria rosyjską. Mimo že oddziaï powstancôw byl dose dūžy (285 partyzantôw), wojsko rosyjskie znacznie liczebnie przewyzszalo partyzantôw. Stąd w obawie przed rozbiciem, po kilku atakach Rosjan, Jan Staniewicz wycofal powstancôw z miejsca walki i wyruszyl w lasy pod Tryszkami. Tu, zgodnie z przyjçtym nowym planem taktycznym walki w malych partiach, podzielil on oddzial na pięc malych partii powstanczych. Jedną z partii przekazat bratu, Pawlowi. Odtąd Jan Staniewicz dowodzil malymi oddzialami partyzanckimi. Pomimo podzialu, Staniewicz brat pod uwagç wyjątkową sytuację, gdy koniecznošcią będzie czasowe polączenie malych partii powstanczych. Wôwczas to Jan Staniewicz, jego brat Pawel i inni dowodey ponownie tworzyli jeden silny oddzial. Partia powstaneza Staniewicza często zmieniala miejsce postoju i obozowania, dzięki temų przetrwala do konca listopada. Zasada walki Bitisa i Staniewicza w malych grupach konnych i w pieszyeh partiach powstanczych sprawdzila się w praktyce, pomimo upadku powstania zbrojnego w požniejszym okresie w wojewôdztwie kowienskim26. W koncu lipca nasilają się walki powstaneze, dominują potyezki z mniejszymi oddzialami lub partiami powstanezymi. 25 lipca doszio w powiecie szawelskim do potyezki roty piechoty kapitana Nikitina z nieznaną partią powstanczą. Przy osadzie lešnej Klikole powstancy litewscy zostali rozbici przez Rosjan. Poleglo dziewiçciu partyzantôw, jeden dostal się do niewoli, w ręce Rosjan wpadt oboz powstanezy. Tego dnia, (25 lipca) walczyl tež pulkownik Tisdel z oddzialem powstanezym pulkownika Feliksą Wysloucha. W tym wypadku czasowo oddzialem Wysloucha dowodzil Posierbski. Do potyezki doszio w okolicach Lewinty na pograniczu powiatôw trockiego i kowienskiego. Jak zawsze po pierwszej bitwie pulkownik Tisdel nadal tropil powstancôw Wysloucha. 26 lipca pulkownik Tisdel dwa razy 24 S. Zielinski, op. cit., s. 303; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 279; Zumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; S. taniec, Powstanie styezniowe na Litwie, ss. 127— 128; idem, Litwa w powstaniu styezniowym, s. 86; idem, Ksicidz Antoni Mackiewicz, ss. 25—26. 25 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 279; S. Zielinski, op. cit., s. 303; S. taniec, Powstanie styezniowe na Litwie, s. 128; idem, Litwa vv powstaniu styezniowym, ss. 86— 87; idem, Ksiqdz Antoni Mackiewicz, s. 26. 26 S. Zielinski, op. cit., s. 303; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 279; S. taniec, Powstanie styezniowe na Litwie, ss. 128— 129; idem, Utwa vv powstaniu styezniowym, ss. 86— 87; idem, Dowodey i bohaterowie, s. 39.

157

walczyl z oddzialem powstanczym pod dowodztwem Posierbskiego. Pierwszy raz w lesie w odleglosci 30 kilometrow od Kowna, gdzie partyzantom udato oderwac się od piechurow rosyjskich. Minęlo parę godzin od pierwszej potyczki. Zmęczeni walką i marszem po šciežkach i duktach lešnych powstancy odpoczywali na skraju lasu. W czasie wypoczynku ponownie zaatakowali ich piechurzy pulkownika Tisdela. W potyczce polegl jeden powstaniec, a trzech vvzięto do niewoli. Reszta wycofala się do lasu. 26 lipca, w lasach powiatu kowieriskiego pulkownik Naranski rozbil nieznaną malą partię powstanczą pod wsią lešną Hrunkiszki. W walce poleglo dziesięciu partyzantow, reszta rozproszyla się po lesie27. Następnego dnia (27 lipca) partie powstancze Pomemackiego i Lutkiewicza dopadla kolumna piechoty rosyjskiej majora Kawra. Bitwa rozegrala się pod Mažanami (Marzany) w powiecie wilkomierskim. Kawaleria konna Pomemackiego i Lutkiewicza w pierwszym okresie bitwy kontratakowala nacierających piechurow. Udalo im się powstrzymac atak piechoty, ktora rozpoczęla ostrzeliwanie kontratakujących kawalerzystow. Celny ogien strzelcow doborowych piechoty rosyjskiej zdziesiątkowal kawalerię powstanczą. Poleglo osiemnastu kawalerzystow, pięciu žolnierze rosyjscy šciągnęli z koni i wzięli do niewoli. Powstancy musieli wycofac się z walki28. Po wyleczeniu ran Paulin Bohdanowicz powrocil do swojej partii powstariczej, ktora obozowala w lasach powiatu szawelskiego. Na wiešč o pacyfikacji malych partii w powiecie szawelskim, kowienskim i wilkomierskim polączyly się trzy partie powstancze. Do obozu Bohdanowicza dolączyli powstancy księdza Dębskiego i Staniewicza. O koncentracji grup powstanczych w lasach powiatu szawelskiego dowiedzial się pulkownik Szeremietiew, ktory penetrowal lasy w powiecie szawel­ skim. Kolumna piechoty i kozakow pod dowodztwem pulkownika Szeremietiewa liczyla 600 žolnierzy. Natomiast male partie powstancze Staniewicza i Bohdanowi­ cza liczyly razem ponad 50 partyzantow litewsko-polskich, a księdza Dębskiego 60 partyzantow litewskich ze Žmudzi. W tej sytuacji pulkownik Jan Staniewicz (Pisarski) objąl naczelne dowodztwo i zorganizowal maskującą zasadzkę, ukrywając partyzantow w zarošlach tataraku nad rzeką Szuszwa pod Szyrwuciami. Bitwę rozpoczęli kozacy od atakų kawaleryjskiego. Na rozkaz Staniewicza powstancy przepušcili kawalerię kozacką między zamaskowanymi szpalerami, po czym ich celne strzaly zdziesiątkowaly kozakow. Zwycięstwo bylo polowiczne, bo po kozakach do natarcia mszyli piechurzy. Powstancy zostali zmuszeni do odwrotu przez bagienną ląkę. W pogoni za powstancami do bagna dotarla cięžko uzbrojona piechota rosyjska, ktora zrezygnowala z pogoni przez bagno. Bitwę wygrali Rosjanie, jednak nie rozbili partyzantow dzięki korzystnym dla nich warunkom naturalnym29. W koricu lipca w wojewodztwie kowienskim komunikaty o potyczkach zazwyczaj informowaly tylko o stoczonej walce z nieznaną partią powstariczą. 27 S. Zielinski, op. cit., s. 303; Žumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; Litwie, ss. 129— 130; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 87— 88. 28 S. Zielifiski, op. cit., s. 303; Žumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; Litwie, s. 130; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 88. 29 S. Zielinski, op. cit., s. 304; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 279; Litwie, s. 130; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 88; Žumal Voennych

158

S. Laniec, Powstanie styczniowe na S. Laniec, Powstanie styczniowe na S. Laniec, Powstanie styczniowe na Dejstvij, lipiec 1863.

Tak bylo 28 lipca w powiecie poniewieskim, gdzie pulkownik Szuwalow rozbil partię powstanczą pod Wobolnikami. Następnego dnia (29 lipca) podpulkownik Gredhagen (Grenhagen) rozbil partię powstanczą (80 partyzantów) pod Meckunami w powiecie szawelskim30. Pomyslny día powstañców litewskich by! 31 lipca, w powiecie szawelskim, pod Szawrucianami. W tym dniu pulkownik Nowosilcow penetrowal lasy w tym powiecie. W tropieniu partyzantów towarzyszyly mu dwie sotnie kozaków doñskich. Prawdopodobnie partía powstaficza Paulina Bohdanowicza zorganizowala zasadzkę. Zwabionych do pulapki kozaków doñskich powstañcy powitali ogniem ze sztucerów i strzelb mysliwskich z bliskiej odleglošci. Zaskoczeni ostrzalem z broni painėj powstañców, zdziesiątkowani kozacy w chaosie i w panice wycofali się z lasu31. W lasach powiatu poniewieskiego, pod Bystropolem, przez dziesięc dni obozowal ksiądz Antoni Mackiewicz. Obóz partyzancki byl dobrze ukryty w borach litewskich na Zmudzi. Pomimo doskonalego maskowania się, obozowisko partyzanckie odnalazly patrole kozackie. W nocy z 31 lipca na 1 sierpnia wojsko rosyjskie zaatakowalo obóz. Byly to jednostki doborowej gwardii piechoty i gwardia doñskich kozaków. Czujki partyzanckie zaalarmowaly powstañców z obozu o zbližaniu się Rosjan. Stąd nacierających piechurów i kozaków Žmudzini, pod dowództwem Mackiewicza, powitali salwami z karabinów i strzelb. Raženi salwami broni painėj pierwsi uciekli kozacy, zostawiając w lesie konie. Nacierającą piechotę tež powitano ostrzalem z broni painėj. Kilkakrotny atak piechoty zalamal się. Nad ranem partyzanci litewscy przystąpili do kontratakų. Uciekającą z lasu wczesnym rankiem piechotę rosyjską partyzanci bezustannie ostrzeliwali. Częšč uciekającej piechoty schowala się do karczmy. Ksiądz Antoni Mackiewicz zrezygnowal z podpalenia drewnianej karczmy. Mackiewicz szanowal postawę patriotyczną Žydą, karczmarza, który finansowo wspieral konspirację narodową. Po zakoñczeniu bitwy partyzanci księdza pulkownika Antoniego Mackiewicza wycofali się z Bystropola32. W pierwszej polowie sierpnia odnotowano kilka bitew i potyczek. 1 sierpnia pulkownik Nowosilcow meldowal z powiatu szawelskiego, že mial potyczkę z partią powstahczą pod Birbiliszkami i w starciu z partyzantami zostal ranny. W powiecie wilkomierskim, pod Lelunami walczyl oddzial powstañczy pod dowództwem Lukaszewicza. Brak szczęgolowych informacji o przebiegu walki. Równiez 1 sierpnia, w powiecie kowieñskim, pod Ibianami, walczyli powstañcy księdza Piotrowicza i oficera Dugajlo. Po rozbiciu oddzialów powstañczych Piotrowicza i Dugajly Rosjanie spalili wioskę, a jej mieszkañców aresztowali i po szybkim wyroku sądu administracyjnego wywiežli na Syberię33. W powiecie rosieñskim obozowala nieznana partía powstañcza, która liczyta 30 S. Zielinski, op. cit., s. 304; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 279; Žumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 130— 131; idem, Litwa vv powstaniu styczniowym, ss. 88—89. 31 S. Zielirtski, op. cit., s. 304; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, ss. 279—280; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 131; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 89. 32 S. Zielinski, op. cit., s. 304; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 280; Žumal Voennych Dejstvij, lipiec 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 131; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 89; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, ss. 26— 27. 33 S. Zielinski, op. cit., s. 303; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 131; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 86; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, ss. 94—95.

159

50 osób. Powstañcy przenosili broñ i amunicję znad granicy pruskiej. W nocy z 2 na 3 sierpnia rosyjski chorąžy Wendt rozbil powstañców nocujących pod wsią Rakiety (Rekiety). Częšč ocalalych powstañców uciekla do lasu. Rosjanie zabrali broñ i amunicję powstanczą. Do niewoli wzięli czterech partyzantów34. W powiecie kowieñskim, pod Kiejdanami, kawaleria księdza Antoniego Mackiewicza 12 sierpnia rozproszyla i rozbila piechotę rosyjską. Powstañcy zdobyli kilka nowoczesnych karabinów i amunicję. Na drugi dzieñ, 13 sierpnia, partía powstañcza Jasiñskiego walczyla w powiecie rosieñskim z Rosjanami pod osadą Strumila. Oddzialem rosyjskim dowodzit porucznik Barbowicz. Po krótkiej potyczce Rosjanie rozbili powstañców, którzy wycofali się z walki. Dwa dni požniej, 15 sierpnia, oddzial konny Adama Bitisa, z zasadzki i zaskoczenia rozbil oddzial piechurów rosyjskich. W walce na piki, palasze, szable i bagnety polegto dwudziestu piechurów i kilku bylo rannych. Taktykę zaskoczenia i blyskawicznego uderzenia często stosowali dowódcy litewscy ze Žmudzi. 20 sierpnia nie powiodla się ona jednak księdzu Mackiewiczowi. Jego oddzial partyzancki liczyl 120 powstañców. W okolicach Budy partyzanci litewscy napotkali na oddzial pulkownika Kopeckiego o sile 700 žolnierzy, w tym 400 piechurów i 300 kawalerzystów. Przypadkowe spotkanie wywolaío natychmiast starcie, a następnie bitwę. Pomimo miaždžącej przewagi, Litwini walczyli jak lwy, odparli szešč ataków. Salwami z karabinów (zdobycznych) rosyjskich i sztucerów belgijskich powstañcy rytmicznymi salwami ostrzeliwali atakujących piechurów i kawalerzystów. Poleglo wielu žolnierzy nieprzyjaciela. Powstañcy, dzięki maskowaniu w terenie stracili dwudziestu partyzantów, a trzech poddato się. Pomimo dužego męstwa i wysitku, partyzanci księdza puíkownika Antoniego Mackiewicza wycofali się z placu boju i wyruszyli w kierunku starego litewskiego boru35. W powiecie wilkomierskim 21 sierpnia partyzanci Lukaszewicza walczyli z nieznanym oddzialem rosyjskim. Poza lakonicznym stwierdzeniem, možemy jeszcze ustalič, že do krótkiej potyczki doszío na poludniowy wschód od miasteczka Onikszty. W powiecie telszewskim obozowaty oddziaíy partyzanckie Szymkiewicza i Krasowskiego. Często zmienialy one miejsce postoju i obozowania w lasach, poniewaz ponad miesiąc tropily ich bataliony kame piechoty, kawalerii i kozaków. 30 sierpnia pod Kalwarią kolumna wojska rosyjskiego zaatakowala partyzantów litewskich, których bylo okolo 80. Bitwa trwala kilka godzin, nie znamy strat obu walczących stron. Po bitwie Szymkiewicz podzielil oddzial na trzy grupy, dwie z nich przekazal Staniewiczowi i Krasowskiemu. Jedną grupę zostawil przy sobie. Ze swoją grupą powstahczą Szymkiewicz walczyl do koñca wrzesnia, a następnie przekazal ją Krasowskiemu. Sam zaš opušcil Litwę i wyjechat do Paryža. Krasowski z polączonymi grupami powstañczymi walczyl do maja 1864 roku36. 34 S. Zielinski, op. cit., s. 305; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 282—283; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 132; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 96. 35 S. Zielinski, op. cit., s. 305; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 132— 133; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 98; idem, Ksicidz Antoni Mackiewicz, s. 27. 36 S. Zielinski, op. cit., s. 305; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 278; Zumal Voennych Dejstvij, sierpien 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 133; idem, Litwa wpowstaniu styczniowym, ss. 98—99; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 228.

160

Марка 5. Powstanie styczniowe na Litwie i Biaiorusi. Bitwy i potyczki w latach 1863— 1864

161

W sierpniu oddziaty powstaricze Paulina Bohdanowicza i księdza Dębskiego przeszly z okolic Szawli do powiatu wilkomierskiego. Tu založyly oboz pod Pilwelami. 1 wrzesnia Rosjanie zaatakowali ten oboz. Powstancy odparli ataki žolnierzy rosyjskich i zmusili ich do wycofania się z lasow. Na drugi dzien atak Rosjan znow zostal powstrzymany. Bezustanna penetracja okolic obozu powstanczego przez roty piechoty rosyjskiej i kozakow doprowadzila do ostatecznej decyzji Bohdanowicza o zakoriczeniu walki. Rozwiązal on oboz pod Pelwelami w polowie wrzesnia. Podobnie postąpil ksiądz Dębski. Po powrocie do rodzinnych zasciankdw Bohdanowicz i Dębski krotko wypoczywali. Postanowili ponownie wrocic do lasow i zaczęli werbowac ochotnikow do nowych oddzialow partyzanckich37. Do drobnych stare z patrolami kozackimi i kawaleryjskimi dochodzito prawie codziennie, najwięcej rejestrowano ich w powiecie poniewieskim. W drugiej polowie wrzesnia w tymže powiecie ksiądz Antoni Mackiewicz prowadzil podjazdową walkę partyzancką. 18 wrzesnia do większej potyezki doszlo pod Krokinowem, gdzie Mackiewicz walczyl z polączonym oddzialem piechurow i kozakow. Od sierpnia do początku grudnia przy oddziale księdza Mackiewicza byl ksiądz Piotrowicz, ktory dolączyl z wlasną grupą powstanczą. Przezimowat na Žmudzi i wiosną 1864 roku wyjechal do Szwajcarii38. Po walce pod Krokinowem, w ktorej poleglo kilku powstaricow, ksiądz Mackiewicz przeniosl oboz do Lasow Ejmulskich. 24 wrzesnia doszlo do nowej bitwy, pod Puszalatami. Piechota rosyjska początkowo walczyfa z nieliezną kawalerią Mackiewicza, następnie starta się z piechotą powstanczą, ktora byla dobrze zorganizowana i licznie przystąpila do ostrej walki. W walce Rosjanie stracili dziesięciu žolnierzy, a trzech zostalo rannych. Zaskoczeni skuteezną obroną žolnierze rosyjscy wycofali się szybko z lasu. Wczesniej, 22 wrzesnia, oddzial powstanezy Kaspra Maleckiego, stoczyl walkę z piechotą rosyjską przy osadzie lešnej Tropie w lasach powiatu wilkomierskiego. Podobne wystąpienia notowano w innych powiatach39. Kampania letnia w wojewodztwie kowienskim wykazata stabilnošč więzi pomiędzy organizacją powstanczą a spoleczenstwem. Wsparcia powstancom udzielaty wszystkie warstwy i grupy spoleezne miast i wsi, pomimo narastającego terroru rządu rosyjskiego. Największe wsparcie okazali chlopi litewscy, zwlaszcza skarbowi, szlachta zasciankowa, mlodziež szkolna i studencka. Intensywnosc walk powstanezyeh, największa w majų i czerwcu, stopniowo spadala w miesiącach letnich. Wynikalo to ze wzrastającej sily liczebnej i bojowej armii rosyjskiej oraz malejącego oporu sii powstanezyeh ulegających stopniowej likwidaeji. Jednak w porownaniu z innymi wojewodztwami kresow polnocno-wschodnich ruch powstanezy na Kowieriszczyznie jeszcze przejawiat wolę walki. 37 S. Zielinski, op. cit., ss. 305— 306; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 278, 308; S. taniec, Powstanie styezniowe na Litwie, s. 133; idem, Litwa w powstaniu styezniowym, s. 99. 38 S. Zielinski, op. cit., s. 305— 306; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 278; S. Laniec, Powstanie styezniowe na Litwie, ss. 133— 134; idem, Litwa w powstaniu styezniowym, s. 100; idem, Ksiqclz Antoni Mackiewicz, s. 28. 39 S. Zielinski, op. cit., ss. 305—306; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 278; Zumal Voennych Dejstvij, wrzesien 1863; S. Laniec, Powstanie styezniowe na Litwie, ss. 113— 114; idem, Litwa w powstaniu styezniowym, s. 100; idem, Ksiqdz Antoni Mackiewicz, ss. 28—29.

162

Czyn zbrojny na Biatorusi Wojewodztwo grodzieriskie Oslabienie ruchu powstariczego w lipcu 1863 roku nastąpilo z wielu przyczyn. Glod i olbrzymia koncentracja armii rosyjskiej w rejonie doskonalych warunkow do walki partyzanckiej, zmusily powstancze sity zbrojne do wycofania się z powiatu slonimskiego. Byly tež powazne niedobory w uzbrojeniu i w odnowieniu topniejących sil powstanczych. W powiatach zachodnich Grodzienszczyzny rezerwa do naboru rekrutow spošrod sprzyjających chlopow bialoruskich wyznania katolickiego i prawoslawnego byla na wyczerpaniu. Powiaty wschodnie Grodzienszczyzny zamieszkiwala ludnošč chlopska, w dominującej masie prawoslawna, zyczliwa Rosji i rządowi rosyjskiemu. Z nich rekrutowala się milicja chlopska (taka nazwa występuje w dokumentach rosyjskich), ktora uzbrojona przez wojsko rosyjskie, licznie uczestniczyla w walkach z powstaricami, we wspoldziataniu z armią rosyjską. Milicja chlopska wylapywala niedobitki oddziatow powstanczych rozproszonych w lasach40. W lipcu najwięcej partii powstanczych skupilo się w poludniowych i poludniowo-wschodnich powiatach Grodzienszczyny. W powiecie kobrynskim walczyla kawaleria Kazimierza Narbutta, ktora liczyla 80 dobrze uzbrojonych i wyposazonych ježdžcow. Rajdy powstancze kawalerii i jej miejsce pobytu wykryl dowodca rosyjskiej grupy wywiadowczej porucznik Dziuba. O miejscu zgrupowania kawalerii powstahczej ztozyl raport kapitanowi Chmolowskiemu, dowodcy roty piechoty i dwudziestu kozakow. W nocy z 7 na 8 lipca kolo wsi Mokrany žolnierze rosyjscy zaatakowali polskich kawalerzystow. Atak dwudziestu kozakow rozproszyly czujki (patrole) kawaleryjskie. Po atakų kozackim poszlo natarcie 200 piechurow rosyjskich na 80 kawalerzystow. W walce poleglo szešciu kawalerzystow, a czterech dostalo się do niewoli. Po przelamaniu pierwszej i drugiej linii obrony kawalerii, piechota rosyjską rozbila resztę kawalerii oddzialu Kazimierza Narbutta. Na szczęšcie kawalerzyšci rozproszyli się w lesie, razem z konmi. To pozwolito Narbuttowi do poludnia zebrač rozproszonych kawalerzystow i wyruszyc z oddziatem najpierw w kierunku Krolestwa Polskiego, a następnie zawrocic na poludniowy-wschod w kierunku Polesia. Na szlaku oddzial Kazimierza Narbutta tropili porucznik Dziuba i podporucznik Grozman41. W lasach powiatu brzeskiego powstal dūžy oddzial powstanczy, ktorym dowodzil Krysinski. W zorganizowaniu tego oddzialu pomogli mu Jankowski i Zielinski. W pierwszym okresie mobilizacyjnym powstancy obozowali okolo Domaszewa, następnie przeniešli oboz do Romanowa. Po powstaniu dužego oddzialu powstanczego, zwiad doniosl, že we wsi gromadzkiej Domaszewo stacjonuje 50 žolnierzy rosyjskich, ktorzy uzbroili r6wnierz silną zalogę milicji antypowstanczej. Do milicji naleželi okoliczni chlopi, szkoleni przez podoficerow i oficerow do walki z powstancami. W celu likwidacji zagroženia dla zgrupowania sil powstanczych, 40 B. Limanowski, Historia powstania narodu polskiego 1863 i 1864, Lwow 1909, s. 172; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 541. 41 DAGVG, zesp6t 3, op. 1, teczka 16, k. 76— 70; S. Zielinski, op. cit., s. 332; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 56; idem, Bialoruš vv drugiej potowie XIX stulecia, s. 87.

163

11 lipca Krysiñski skierowal oddzial partyzantów polskich na Domaszewo. W wyniku atakų przez zaskoczenie partyzanci wybili zalogę, która przebywala w chatach wiejskich. W walkach polegio osiemnastu partyzantów. Następnie partyzanci Kiysiñskiego zaatakowali milicję chtopską, która nocowala w kilku stodolach. Chlopi stawiali siaby opór, po stracie dwunastu zabitych reszta uciekla ze wsi42. W powiecie bielskim, w polowie lipca przebywala nieznana partía powstañcza. Powstañców wytropil oddzial rosyjski kapitana Mamylowa. 15 lipca jego piechota ostrzelala pod Topczewem partyzantów polskich. Podczas wymiany ognia polegio dwóch partyzantów i czterech bylo rannych43. W powiecie slonimskim pozostaly male partie powstañcze Lukaszewicza i Miladowskiego. Ich možliwošci walki byly coraz bardziej ograniczone z powodu penetrowania terenu przez wojsko rosyjskie przy wsparciu stražy chlopskiej. 18 lipca powstañców zaatakowal pluton piechoty rosyjskiej porucznika Azulewicza i uzbrojony oddzial stražy wiejskiej. W bitwie w okolicach lešnych Lwowszczyzny polegio siedmiu powstañców i dowódca partii powstañczej Lukaszewicz (Holoska), czterech powstañców dostalo się do niewoli. Niedobitki z obu partii powstañczych zebrai Miladowski wspólnie z powstañcami Jundzilla44. W tymže powiecie slonim­ skim Szczęsny Wlodek rozpocząt walkę podjazdową wspieraną przez chlopów i szlachtę zašciankową. Latem na Slonimszczyžnie chlopstwo bialoruskie, w porównaniu z okresem wiosennym, coraz bardziej wspieralo wojsko rosyjskie. W tych warunkach, bez zyczliwego zaplecza, nawet podjazdowa walka partyzancka skazana byla na niepowodzenie. Szczęsny Wlodek wyruszyl z powstañcami z ostępu lešnego Paszkowskie Ostrówki w kierunku Brzozowego Biota. O ruchach i kierunku marszu jego powstañców straž wiejska natychmiast powiadomila wojsko rosyjskie. Przeciwko partyzantom Szczęsnego Wlodka wyruszyl kapitan Stecker z rotą piechoty doborowych strzelców rosyjskich. W okolicach Brzozowego Biota, 20 lipca, strzelcy rosyjscy zdziesiątkowali partyzantów Wlodka i rozproszyli po zarošlach ląk bagiennych. Z ocalalą grupą szesnastu partyzantów Wlodek uciekl do Puszczy Bialowieskiej. Do obozu Duchiñskiego grupę jego rozbitków doprowadzit Jan Geniusz. Wlodek opušcil Bialowiežę i wyjechal przez Niemcy do Francji45. Pulkownik Aleksander Lenkiewicz-Lander po powrocie do powiatu grodzieñskiego polączyl swój oddzial z oddzialem Ostrogi. Polączone oddzialy liczyly 200 partyzantów. 25 lipca w okolicach miasteczka Jeziory zaatakowala powstañ­ ców kolumna wojsk rosyjskich. W walce polegio siedmiu partyzantów. Przez dwa następne dni po bitwie, powstañcy czasowo obozowali w Lasach Jeziorañskich, następnie przeszli do województwa augustowskiego46. 42 S. Zielinski, op. cit., s. 333; S. taniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, ss. 56—57; idem, BialoruS w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 87—89. 43 S. Zieliriski, op. cit., s. 333; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 88—89. 44 S. Zieliriski, op. cit., s. 333; S. Laniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 57; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX wieku, s. 88. 45 S. Zieliriski, op. cit., s. 333; S. Laniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 57; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX wieku, s. 88. 46 S. Zielinski, op. cit., ss. 333— 334; S. Laniec, Partyzanci kresdw polnocno-wschodnich, s. 57; idem, BiaioruS vv drugiej polowie XIX wieku, s. 88. Lenkiewicz-Lander w augustowskiem dowodzil zgrupowaniem powstancdw, kt6re liczyio 800 partyzant6w.

164

27 lipca rosyjski kapitan piechoty Stecker ponownie donosil z powiatu wolkowyskiego, že w okolicach Wielkiego Bagna, rozbil resztki zabląkanej grupy Szczęsnego Wlodka. Z raportöw powstanczych wiemy, že rozbitköw Wlodka do obozu powstanczego przyprowadzil Jan Geniusz. Prawdopodobnie kapitan Stecker rozbil inną nieznaną grupę powstanczą. Do lata 1863 roku wojewödztwo grodzienskie stanowilo wyjątek na Bialorusi ze względu na chlopöw bialoruskich wyznania prawoslawnego i katolickiego, ktörzy wspierali powstancöw polskich i licznie uczestniczyli w polskiej partyzantce. Latem nastąpily duže zmiany, coraz więcej chlopöw zglaszalo się do uzbrojonych przez Rosjan oddzialöw milicji (nazywanych stražą wiejską lub stražą chlopską) i wspölnie z wojskiem rozbijali partie powstancze. 7 sierpnia oddzial Duchihskiego penetrowal tereny w okolicach Bojar powiatu wolkowyskiego. Miejscowa szlachta zasciankowa ostrzegla pulkownika Onufrego Duchihskiego o zgrupowaniu w Porowozowie dužego oddzialu milicji chlopskiej. 7 sierpnia do rozbicia oddzialu milicji Dudzinski wyslat grupę partyzantöw pod dowödztwem Chodakowskiego. Chodakowski nie wywiązal się z powierzonego mu zadania. Zamiast prowadzic partyzantöw na miasteczko Porowozowo, uwiklal się w walkę z piechotą rosyjską we wsi Bojary. Tu o malo nie stracil grupy powstanczej, bo w Bojarach nocowalo 600 žolnierzy rosyjskich. Tylko nocne ciemnošci uratowaly jego partyzantöw od rozbicia. Chodakowski wröcil do obozu powstanczego. W raporcie podal Duchihskiemu, že w walce z piechurami rosyjskimi partyzanci zabili i ranili czterech žolnierzy rosyjskich. Jak to policzyl w ciemnosciach — schorowany Onufry Duchinski nie pytai47. W pierwszej dekadzie sierpnia Duchinski wysylal w teren, prawie každego dnia, male grupy zwiadowcze. Czynil to, poniewaž powiat wolkowyski penetrowalo kilkanašcie oddzialöw piechoty, kawalerii i kozaköw. Na terenie powiatu Rosjanie skupili ponad 12 tys. žolnierzy i w každej chwili najmniejsza nieostrožnošč grozila zlikwidowaniem resztek sil powstanczych w powiecie. 8 sierpnia grupę zwiadowczą 30 partyzantöw pod dowödztwem Slubowicza ponownie wyslano do Bojar. Na trasie wyprawy zwiadowcöw zaatakowala piechota rosyjska w liczbie 600 piechuröw. Rosjanie ostrzelali partyzantöw przy lesniczöwce stražy lešnej Ciemlewo, powodując ich paniczną ucieczkę. W drodze powrotnej do obozu, podczas przeprawy przez rzekę, ponownie partyzanci zostali ostrzelani przez inny oddzial rosyjski. W czasie drugiej potyczki poleglo dwöch powstancöw i dwöch poddalo się. Z kilku rannymi partyzantami Slubowicz wröcil do obozu48. Przez pöltora miesiąca pulkownik Onufry Duchinski i pulkownik Walery Wröblewski przebywali w obozie ostępu lešnego Paszkowskie Oströwki. Byl to dziki niedostępny ostęp w Puszczy Swislockiej na terenie powiatu wolkowyskiego. Pomimo doskonalych warunköw naturalno-obronnych, 9 sierpnia Rosjanie dotarli do obozu powstanczego w ostępie Paszkowskie Oströwki. Atak rozpoczęla kolumna rosyjska pod dowödztwem majora Duchnowskiego. W natarciu na oböz braly 47 S. Zielinski, op. cit., s. 335; S. Laniec, Bialoruš w drugiej polowie XIX wieku, s. 89. 48 S. Zielinski, op. cit., s. 335; S. Laniec, Partyzanci kresöw pötnocno-wschodnich, s. 57; idem, Biatorus »v drugiej polowie XIX wieku, s. 89.

165

udzial dwie roty piechoty i szwadron kawalerii. Razem 600 piechuröw i kawalerzystöw. Rozpoczęla się zacięta walka o oboz. Po stronie powstancow polskich walczyli partyzanci z powiatöw kobrynskiego, pružanskiego i wolkowyskiego. Ostrzeliwali oni z bliskiej odleglošci atakujących Rosjan ze strzelb, starych karabinöw i nowoczesnych sztuceröw. Po parų godzinach walki zabraklo amunicji. W tym czasie Rosjanie rozwinęli szyk bojowy w walce na bagnety. Nie posiadająca bagnetöw znaczna częšč partyzantöw wycofata się z walki. Dalszą obronę zorganizowal pulkownik Walery Wroblewski, wraz czterdziestoma partyzantami z kobrynskiego. Bohaterska i zažarta obrona kobrynczykow, mistrzowsko kierowana przez Wroblewskiego powstrzymala wycofujący się oddzial partyzancki. Wspölny kontratak zmusil Rosjan do wycofania się. Rosjanie byli pewni, že walka z dužym oddzialem powstanczym na terenie dzikiego lešnego ostępu grozil poražką. Powstancy nie poniešli dužych strat w zabitych i rannych. Jednego powstanca wzięto do niewoli. Wedlug raportu majora Duchnowskiego dziewięciu žolnierzy rosyjskich bylo rannych. O poleglych wlasnych žolnierzach dowodca rosyjski nie pisal4y. Na drugi dzieh po bitwie, 10 sierpnia, Duchihski i Wroblewski ruszyli z powstancami z ostępu Paszkowskie Oströwki w kierunku Kolonnej. Gustaw Strawinski wyruszyl z kompanią powstancow w kierunku Narwi. 15 sierpnia doszlo do narady dowödcöw partii powstanczych Grodziehszczyzny pod Halenami. Schorowany pulkownik Onufry Duchihski otrzymal decyzję Rządu Narodowego o zwolnieniu ze stanowiska naczelnika wojennego Grodziehszczyzny. Jednoczešnie Rząd Narodowy mianowal naczelnikiem wojennym wojewödztwa grodzienskiego pulkownika Walerego Wröblewskiego. Na tejže naradzie Chodakowski zostal mianowany naczelnikiem wojennym powiatu pružanskiego, a Gustaw Strawinski naczelnikiem powiatu wolkowyskiego. Wolkowyski oddzial partyzancki przekazano pod dowödztwo Czeslawowi Kolupajle. Dudzinski tymczasowo zatrzymal się przy Chodakowskim4950. Awans pulkownika Walerego Wroblewskiego byl ukoronowaniem jego sukcesöw jako najlepszego dowödcy walk partyzanckich na Grodzienszczyžnie. Cieszyl się on dužym szacunkiem i uznaniem w srodowisku powstanczej kadry oficerskiej, podoficeröw i partyzantöw jako odwažny žolnierz-partyzant, mistrz walki partyzanckiej, niezawodny dowodca i dobry organizator. Po naradzie pod Halenami pulkownik Walery Wroblewski pomaszerowal z oddzialem partyzantöw do ostępu lešnego Glęboki Kąt w powiecie pružanskim, za ostępem byla lešna wioska o tej samej nazwie. W czasie obozowania w Glębokim Kącie Walery Wroblewski mianowal Stanislaw Okihczyca obožnym, ktöry byl odpowiedzialny za organizację i aprowizację obozu powstanczego. Zastępcą Okihczyca zostal Jan Geniusz, znający okoliczne lasy i Puszczę Bialowieską. Drugim zastępcą Okihczyca mianowano Ostroucha, wspölodpowiedzialnego za aprowizację. 49 S. Zielinski, op. cit., s. 335; Z. Čwiek, op. cit., s. 186; S. Laniec, Partyzanci kresöw pöinocno-wschodnich , s. 57; idem, Biatorus w drugiej polowie X IX wieku, s. 90; Žurnal Voennych Dejstvij, sierpien 1863. 50 S. Zielirtski, op. cit., ss. 335— 336; Z. Cwiek, op. cit., s. 186; S. Laniec, Partyzanci kresöw pölnocno-wschodnich, s. 57; idem, Bialoruš w drugiej polowie X IX wieku, s. 91; J. W. Borejsza, op. cit., s. 39.

166

Na adiutanta Wróblewski wybral Aramowicza. Byla to prowizorka sztabu z myšlą 0 stworzeniu w perspektywie regulamej armii51. W czasie swego pobytu w Glębokim Kącie Walery Wróblewski wysylal male grupy powstancze do powiatów województwa grodzienskiego i najbližszej okolicy. Wiele grup nie wrócilo, zostaly rozbite lub wzięte do niewoli przez bardzo liczne grupy zwiadowcze Rosjan. W pobliskim Szereszowie grupa wywiadowcza po­ wstanców spalila dom szpiega rosyjskiego, czterech szpiegów powiesila. Po dwóch tygodniach względnego spokoju, 30 sierpnia Rosjanie zaatakowali powstanców w Glębokim Kącie. Początkowo piechota rosyjska i kawaleria atakowaly prawą 1 lewą flankę obrony powstanczej, następnie uderzyly w centrum obrony powstanczej, przelamaly ją i zmusily powstanców do wycofania się. W czasie atakų poleglo kilku partyzantów, między innymi oficer Czerniawski, zaš oficer Zdanowicz byl ranny52. Po bitwie powstancy Walerego Wróblewskiego ruszyli do Puszczy Bialowieskiej. Tarn Wróblewski spotkal pod Czadzielą partię powstanczą Halaburdy. Obaj dowódcy i ich powstancy wyruszyli do lešnicz0wki, gdzie powiesili trzech lesników, a czterem spalili budynki za szpiegostwo na rzecz Rosjan. Z Puszczy Bialowieskiej wyruszyli z powrotem do Puszczy Swislockiej, przeprawiając się przez rzekę Narew. Pod Borkami Walery Wróblewski skierowat się z oddzialem na wypoczynek do ostępu Mošciszcza w Puszczy Swislockiej, natomiast Strawinski skierowal swój oddzial do lesniczówki Horbacz w ostępie Paszkowskie Ostrówki. Byly to tereny gmin poludniowych powiatu wolkowyskiego53. Do 11 wrzesnia Walery Wróblewski obozowal w Puszczy Swislockiej. Odpowiedzialny za aprowizację Ostrouch zaopatrzyl oddzial Wróblewskiego w zywnošč. Po jedenastu dniach Rosjanie wykryli kryjowkę w ostępie Mošciszcza w Puszczy Swislockiej i sprowadzili w okolice puszczy kilka kolumn piechoty i kawalerii. 12 wrzesnia pod Rudnią Rosjanie zaatakowali partyzantów Wróblew­ skiego, walka trwala przez caty dzierì. Glówne uderzenie Rosjan zostalo powstrzymane przez 180 partyzantów Wróblewskiego. Oddzial Geniusza zostal odcięty od powstanców Wróblewskiego i Strawinskiego. Rozproszonych po lesie partyzan­ tów uratowala noe. O zmierzchu Rosjanie wycofali się z puszczy. Wczesnym rankiem Wróblewski zebrai rozproszonych partyzantów. Prosit Strawinskiego by nie rozpuszczal swego oddziatu. Prošbę-rozkaz wydal na pisrnie, niestety goniec nie dotar! do Gustawa Strawinskiego, którego batalion wycofal się z walki i wraz z Janem Kolupajlo opušcil Puszczę SwisIocką. Po parotygodniowej tulaczce powstancy dostali się do Prus i wyjechali do Francji54. Rozbite grupy powstancze Walery Wróblewski wyprowadzil z powiatu wol­ kowyskiego do powiatu kobrynskiego. 18 wrzesnia w uroczysku Turos podzielil 51 S. Zielinski, op. cit., s. 336; Z. Cwiek, op. cit., ss. 187— 189; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 58; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX wieku, ss. 90—91. 52 S. Zielinski, op. cit., s. 336; Z. Cwiek, op. cit., ss. 187— 188; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX wieku, ss. 90—91. 53 S. Zielinski, op. cit., ss. 336— 337; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie XIX wieku, s. 91. 54 S. Zielinski, op. cit., s. 337; S. Laniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, s. 58; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX wieku, s. 92.

167

swoj oddzial na male grupy z myšlą o przejšciu do wojewodztwa podlaskiego. Kilka tygodni po naradzie w uroczysku Turos i otrzymaniu nominacji na naczelnika wojennego wojewodztwa podlaskiego przez Rząd Narodowy, Wroblewski wyprowadzil powstancöw Grodzienszczyzny na Podlasie. W wojewodztwie grodzienskim pozostaly male grupy powstancze, ktore do korica wrzesnia tež przeszly na Podlasie. Drobne potyczki mialy miejsce 20 wrzesnia pod Bočkami, 7 paždziemika pod Borkami, 12 grudnia pod Brzešciem i 5 lutego 1864 roku w okolicach Bialegostoku55. W rzeczywistosci armia rosyjska w paždziemiku opanowala wojewodztwo grodzienskie, a wymienione potyczki byiy ostatnim wysilkiem zrozpaczonych stracencow lub bląkających się po lasach Grodzienszczyzny grup, w obawie przed ich likwidacją i represją carskiego aparatu przemocy — žandarmerii, policji, wojska, komisji šledczej i sąd6w polowych. Wojewodztwa nowogrödzkie i minskie W wojewodztwie nowogrodzkim od czasu do czasu pojawialy się partie powstancze, ktore przewaznie przenosily się do wojewodztw wilenskiego lub grodzienskiego. Wiemy takže, že na Nowogrodczyznę naplywaly partie powstancze z wojewodztw grodzienskiego i minskiego. Na początku lipca nadal walczyl w wojewodztwie nowogrodzkim Romuald Traugutt. Zwlaszcza w czasie jego przemarszu na Wolyn pierwszym terenem walk byiy poiudniowe powiaty Nowogrödczyzny. Z powodu wrogiego przyjęcia partyzantki Romualda Traugutta przez chlopöw ukrainskich na Wolyniu i odmowy sprzedažy žywnosci nawet za gotowkę, powstancy polscy i bialoruscy giodowali. Stąd powstala pilna koniecznošč powrotu na Polesie zachodnie, naležące do wojewodztwa nowogrodzkiego. Po powrocie na Polesie powstancy Traugutta zatrzymali się kolo wsi lešnej Kolodko w powiecie pinskim. Oböz založyli na lešnej polanie, nie przestrzegając zasad maskowania. Kiedy tylko Rosjanie wykryli przy pomocy chlopöw oböz, 12 lipca natychmiast zaatakowali go z bliskiej odleglošci, ostrzeliwując falowo i dlugo powstancöw zgrupowanych na polanie. W czasie walk poleglo wielu partyzantöw, wielu zostalo rannych i wziętych do niewoli. Jedynie 30 partyzantöw rozproszylo się po lesie. Tych zebrai Traugutt przy pomocy grupy oficeröw. Drugi nocleg przygotowali w okolicach majątku Kolodko ludząc się, že chlopi z okolic majątku nie doniosą Rosjanom. W tym wypadku Rosjanie nie potrzebowali pomocy, szybko sami ustalili lokalizację partyzantöw. 13 lipca dowödca oddzialu rosyjskiego Semiganowski ponownie zaatakowal grupę powstancöw. Przy pierwszym atakų Rosjan powstancy, przeraženi ich liczbą, uciekli do lasu, w bitwie przy pierwszym atakų poleglo siedmiu powstancöw, między innymi oficer Domanowski. W czasie drugiej walki 13 lipca Romuald Traugutt, pomimo oslabienia i wyczerpania z glodu, uczestniczyl w bitwie. Powstancy wyniesli pölprzytomnego, kompletnie wyczerpanego dowodcę z pola walki. Po parogodzinnym wypoczynku Romuald Traugutt powracat stopniowo do zdrowia i wydal pozostalym niedobitkom rozkaz przejšcia do powiatu kobrynskiego. Wyczerpanym Trauguttem opiekowala się przez kilka 55 S. Zielinski, op. cit., s. 338; S. Laniec, Bialoruš vv drugiej polowie XIX wieku, s. 93.

168

dni poleska szlachta piriska, dzięki niej mogl powrocic bezpiecznie w Kobrynskie. W koncu lipca wyjechal z Kobrynia do Warszawy. Do ojczystego majątku nie powrocil56. Po bitwie pod Ratnem, w wojewodztwie nowogrodzkim, niedaleko Pinską (1 lipca) Kazimierz Narbutt polączyl się z oddzialem Romualda Traugutta i z nim uczestniczyl w wyprawie na Wolyn. Po parų dniach opušcil zgrupowanie Traugutta i wyruszyl do powiatu kobryriskiego. 6 lipca Kazimierz Narbutt založyl tymczasowy oboz koto lešnej wsi Mokrany. W nocy z 7 na 8 lipca kawalerię Narbutta zaatakowali Rosjanie57. O przebiegu bitwy pisališmy omawiając walki partyzanckie na Grodzienszczyžnie. W powiecie nowogrddzkim w pierwszej dekadzie lipca przebywali partyzanci Lukaszewicza i Miladowskiego. 11 lipca, w lasach pod Ignatowem, w okolicach Nowogrodka zaatakowal partyzantow polskich pod dowodztwem Sleszynskiego oddzial rosyjski, ktory liczyl dwie roty piechoty i osiemnastu kozakow. Razem 418 žolnierzy. Nie znamy liczby powstancow dwoch partii, možemy jedynie szacowac, že najwyzej bylo ich okolo stu. Wobec kilkakrotnej przewagi nieprzyjaciela, uzbrojonego w nowoczesne karabiny, jedyną rozsądną decyzją bylo wycofanie się z walki, zwlaszcza že Rosjan wspierali chlopi ze stražy wiejskiej5859. W lasach wojewodztwa mihskiego przebywalo coraz mniej partii powstanczych. W lipcu w powiecie ihumenskim panowala cisza. Brak informacji na temat walk powstancow z armią rosyjską. Natomiast w powiecie borysowskim, 1 lipca, doszlo do bitwy przy zašcianku Bodzinki. Prawdopodobnie byla to partia powstancza Zolnierkiewicza, ktorego pojmali chlopi w tych okolicach. Pozostawioną bez dowodcy partię powstanczą rozbil dowodca oddziatu rosyjskiego Ryze. W bitwie poleglo dwudziestu powstancow. W spacyfikowanym przez armię rosyjską i miejscową straž chlopską powiecie borysowskim nie notujemy dalszych bitew i potyczek5y. Poza powiatem borysowskim, jedynie lasy powiatu ihumenskiego chronily partie powstancze Stanislawa Laskowskiego, Lucjana Romiszewskiego i Walerego Wolodžki (Pileczki). W lipcu i w sierpniu utrzymala się w powiecie ihumenskim częšč organizacji powstanczych. Początkowo naczelnikiem wojennym byl tu Dubiecki, po nim Michal Oskierko. Ten ostatni w sierpniu dolączyl do oddzialu Stanislawa Laskowskiego, poniewaz w Ihumeniu grozilo mu aresztowanie. W polowie sierpnia (16), na odcinku lešnej drogi Horelec—Borowa, Romiszewski zorganizowal zasadzkę na oddzial piechoty rosyjskiej. Powstancy ostrzelali z ukrycia wroga. Poleglo kilkudziesięciu žolnierzy rosyjskich. Oddzial Lucjana Romi­ szewskiego powrocil do obozu kolo wsi lešnej Tolkaczewicze. Po bitwie powstancy zmienili miejsce obozowania i przeniešli się do lasow w okolicach Kowalewicz. 56 LVIAV, zesp61 1248, PO, 1863, op. 2, teczka 1320, cz. 1, k. 158— 160; Z. Cwiek, op. cit., s. 253; S. Zielinski, op. cit., ss. 316— 317; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie X IX stulecia, s. 96. 57 S. Zielinski, op. cit., ss. 316— 317; S. Laniec, Bialorus w drugiej polowie X IX stulecia, s. 97. 58 S. Zielinski, op. cit., s. 316; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 62—63; idem, Bialorus' w drugiej polowie X IX wieku, s. 97. 59 S. Zielinski, op. cit., ss. 317— 318; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, s. 64; idem, Bialorus w drugiej polowie X IX wieku, s. 99.

169

30 sierpnia pod Kowalewiczami pulkownik Rusanow otoczyl obôz powstanczy Lucjana Romiszewskiego i Walerego Wolodzki (Piieczki). Wymienieni dowôdcy podzielili partie powstancze na maie grupy i dziçki znanym im tropom lesnym uszli z okryzenia. Rosjanie nawiyzali walkç tylko zjedny grupy powstanczy, w toku walki poleglo dwôch powstancôw i dwôch dostaio siç do niewoli60. We wrzesniu Wolodzko i Lucjan Ruszczyc rozwiyzali swoje oddziaiy, podobnie postypil Stanislaw Laskowski. W dokumentacji archiwalnej nie odnajdujemy sladu walki na terenie powiatu ihumerïskiego i Minszczyzny. W legendzie powstanczej, zwlaszcza pamiçtnikarskiej Walerego Wolodzki (Waclawa Koszczyca) i Zofii Kowalewskiej, zachowaly siç wspomnienia o tym, ze powstancy Minsz­ czyzny przetrwali do pôznej jesieni 1863 roku. Jezeli tak, to mogiy to byc zabiykane male grupy niedobitkôw. Wiemy, ze male oddziaiy piechoty, kawalerii i sotni kozackich przeczesywaly lasy Minszczyzny do pôznej jesieni. Byly to rutynowe zalecenia gubernatora minskiego61. W lasach wojewôdztw nowogrôdzkiego i minskiego walczyly juz nieliczne partie powstancze, ktôre stopniowo ulegaly likwidacji przez miazdzycy przewagç wojsk rosyjskich. Do nielicznych walk doszlo w lipcu i w sierpniu, we wrzesniu zanikly nie tylko wiçksze walki, lecz i potyczki. Dowodzilo to, ze ocalale male partie powstancze i grupy unikaly starc, starajyc siç przetrwac az do rozwiyzania lub rozbicia. Latem 1863 roku ustaly zupelnie walki na terenie wojewôdztw mohylewskiego i witebskiego.

60 S. Zielinski, op. cit., s. 318; P. Lossowski, Z. Mlynarski, op. cit., ss. 127— 129; Z. Kowalewska, Ze wspomnien wygnarica roku 1863, Wilno 1912, ss. 15— 20, 24— 30; S. Laniec, Partyzanci kresôw pôbiocno-wschodnich, s. 64; idem, Bialoruš w drugiej poiowie X IX stulecia, ss. 98— 99. 61 S. Zielinski, op. cit., ss. 317— 318; P. Lossowski, Z. Mlynarski, op. cit., ss. 127— 129; W. Wolodžko, op. cit., ss. 230—240; Z. Kowalewska, op. cit., ss. 15—39; ŽurnaI Voennych Dejstvij, wrzesien—listopad 1863. Waclaw Koszczyc (Walery Wolodžko) i Zofia Kowalewska pisali pamiętniki juž wiele lat po powstaniu: Koszczyc w 1875, Kowalewska w 1912 roku. Stąd nie mogli tak dokladnie odtworzyc wydarzen, jak pozostale žrčdla w archiwach.

170

ROZDZIAL VII

Ostatnie walki jesienią 1863 roku i zimą 1864 roku

Liczne aresztowania i nadludzkie wysilki rządu powstariczego w Wilnie We wrzesniu 1863 roku Wydzial Wykonawczy na Litwie pracowal w glębokiej konspiracji. Jego komisarz nadzwyczajny Konstanty Kalinowski mial suwerenną wladzę, ktorą respektowal Rząd Narodowy w Warszawie. Na rozkaz general-gubematora wileriskiego codziennie policja i žandarmeria poszukiwaly kryjowek kierownictwa naczelnej konspiracji litewskiej. Po trzech tygodniach intensywnych poszukiwan, 26 sierpnia aresztowano Ignacego Zdanowicza. By! on kierownikiem oddzialu skarbu Wydzialu Wykonawczego na Litwie. Ignacy Zdanowicz przetrzymywany by! w komisji šledczej ponad dwa miesiące. Nie ujawnil nikogo z konspiracji narodowej. Dlatego tež sąd polowy skazal go na karę šmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano w Wilnie 21 grudnia. W listopadzie žandarmeria rosyjska aresztowala jednego z kierownikow organizacji kowienskiej, Tytusa Dziczkowskiego. Dziczkowski nie wykazal silnego charakteru, w strachu przed karą šmierci wydat miejsce zamieszkania Tytusa Dalewskiego, rowniez czlonka kierow­ nictwa rządu powstariczego. Tytusa Dalewskiego aresztowano w mieszkaniu wdowy zmarlego poety Ludwika Syrokomli. Dalewski nikogo nie wydal podczas przesluchania w komisji šledczej. Sąd polowy skazal go na karę šmierci przez rozstrzelanie. Wyrok wykonano w Wilnie 11 stycznia 1864 roku1. Po aresztowaniu Ignacego Zdanowicza i Tytusa Dalewskiego pozostali czlonkowie naczelnej konspiracji wilenskiej pracowali dalėj. Przygotowali oni plan ocalenia i przetrwania zimy przez walczące oddzialy powstancze, ktore mialy kontynuowac walkę od polowy lutego 1864 roku. Konstanty i Jozef Kalinowscy wydali dyspozycje walczącym powstaticom, dotyczące tymczasowego rozwiązania (zimą) partii i oddzialow powstanczych na zasadzie urlopow zimowych. Obowiązek stawienia się partyzantow do dotychczasowych zgrupowan partyzanckich wyznaczono na wczesną wiosnę12. J6zef Kalinowski odpowiadal za oddzial wojny. Wyksztalcony pod względem technicznym i wojskowym budowniczy twierdz obronnych, drag i mostow, oficer komunikacji Kalinowski sprawdzit się rowniez doskonale w pracy konspiracyjnej. Wspolnie z kierownikiem oddzialu skarbu, przy wsparciu szefa rządu Konstantego Kalinowskiego rozpisali oni jesienią požyczkę narodową, ktorej udzielili rzemiešlnicy, kupcy, kolejarze, šredniozamožni i zamožni chlopi, szlachta zašciankowa i ziemianie. Dzięki uzyskanej gotowce wyslano do Prus Wschodnich wielu 1 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 315—316; S. Laniec, Zygmunt Sierakowski, s. 90. 2 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 314— 317; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 697—700; S. Laniec, Partyzanci kresow polnocno-wschodnich, ss. 68—70; idem, Bialoruš w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 101— 102; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 136— 137.

171

agentow, ktorzy kupili sporo broni i amunicji na terenie Malej Litwy i rejencji krolewieckiej. Pomimo częšciowej konfiskaty broni i amunicji przez straž graniczą pruską i rosyjską, reszta broni dotarla do oddzialow powstanczych, со podnioslo ich wartosc bojową na Kowienszczyžnie. Lącznošč utrzymywano rowniez z wojewodztwami sąsiednimi — wilenskim, grodzienskim, nowogrodzkim i minskim, gdzie na przelomie sierpnia—wrzesnia mialy miejsce ostatnie walki. Kiedy Walery Wroblewski wyprowadzil na Podlasie partyzantow Grodzienszczyzny, utrzymywali z nim lącznošč jedynie Konstanty Kalinowski i Jozef Kalinowski. Zimą 1864 roku Wilno nawiązalo lącznošč z partyzantką generala Wroblewskiego, kiedy powstancy Ziemi Grodzienskiej walczyli na odleglej Lubelszczyžnie3. Lącznošč i więž utrzymywano rowniez z resztkami kierownictwa organizacji wojewodzkich, powiatowych, okręgowych, gminnych i parafialnych na terenie Litwy i Bialorusi. Pomimo masowych aresztowan w wielu powiatach, okręgach, gminach i parafiach, organizacje cywilnej konspiracji narodowej przetrwaly likwidację oddzialow partyzanckich i partii powstanczych. Przetrwaly nie tylko na terenach walczącej bohaterskiej Žmudzi, lecz rowniez na Wilenszczyznie i Grodzienszczyžnie. Stąd więž konspiracyjna organizacji cywilnej w terenie przetrwala do konca dzialalnošci centralnej wilenskiej konspiracji powstanczej. Byl to nieslychanie wytrwaly opor w walce konspiratorow trzech walczących nacji: litewskiej, polskiej i bialoruskiej4. W nocy z 10 na 11 lutego žandarmeria rosyjską aresztowala w Wilnie szefa Wydzialu Wykonawczego na Litwie. Miejsce pobytu Kalinowskiego w Wilnie zdradzil Witold Parafianowicz, ktorego przesluchiwal w komisji šledczej szef žandarmerii wilenskiej Losiew. Wedlug zeznania Parafianowicza, Kalinowski mieszkal w budynku starego uniwersytetu pod przybranym nazwiskiem nauczyciela geografii Witozenca. Konstanty Kalinowski po aresztowaniu dlugo nie przyznawal się do swojej tožsamošci. W koricu sledztwa przyznal się jedynie, poza danymi personalnymi, do przynaležnošci do stronnictwa czerwonych i funkcji w rządzie powstanczym, о czym szef zandarmow i komisja šledcza dawno wiedzieli. Nie wydal organizacji powstanczej i pracujących w niej kierownikow oddzialow rządu powstanczego. Wyrokiem sądu polowego skazany zostal na šmierč przez powieszenie. Wyrok wykonano 22 marca na placu Lukiskim. Po šmierci Konstantego Kalinowskiego, w nocy z 24 na 25 marca žandarmeria rosyjską aresztowala Jozefą Kalinowskiego. W komisji šledczej rowniež nie wydal najbližszych wspolpracownikow. Dzięki staraniom rodziny oraz spokrewnionych rodow ziemianskich wyrok kary šmierci sądu polowego w Wilnie zamieniono na zeslanie syberyjskie5. Rząd Narodowy Wydzial Wykonawczy na Litwie przetrwal parę miesięcy 3 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 314— 317; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 697—700; L. Ratajczyk, op. cit., ss. 219, 297; S. taniec, Partyzanci kresow poinocno-wschodnich, ss. 68—70; idem, Bialorus w drugiej potowie XIX stulecia, ss. 100— 102; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 136— 137. 4 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 314— 317; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 697— 700; S. Laniec, Partyzanci kresow poinocno-wschodnich, ss. 68—69; idem, Bialorus vv drugiej polowie XIX stulecia, ss. 101— 109; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 136— 137. 5 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 316; W. Kordowicz, op. cit., ss. 145—200; A. Staniewicz, Kastus Kalinowski, Wilno 1933, ss. 17— 32; S. Laniec, Partyzanci kresow poinocno-wschodnich, ss. 68—70; idem, Bialorus w drugiej polowie XIX stulecia, ss. 101— 102; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 136.

172

po šmierci swojego zatožyciela i wodza Konstantego Kalinowskiego. Dzialalnošč konspiracyjna rządu trwala do aresztowania Jozefą Kalinowskiego w marcu 1864 roku. W trzeciej dekadzie marca centrum konspiracji narodovvej i rządu powstanczego upadlo, ogniwa terenowe wladzy powstariczej przetrwaly jeszcze wiosnę i lato tegož roku na bohaterskiej ziemi žmudzkiej, do czasu, dokąd bilo serce i umysl ostatniego bohatera powstania styczniowego na Litwie.

Walki zbrojne na Litwie jesienią 1863 roku W paždziemiku 1863 roku walki w wojewodztwach ustaly. Bialoruš byla spacyfikowana i odnotowano jedynie kilka drobnych potyczek w wojewodztwie grodzienskim, ktore wymienialismy w rozdziale szostym. Dobiegla korica pacyfikacja Wileriszczyzny. Natomiast dzielnie trzymali się Litwini w wojewodztwie kowienskim, zwtaszcza na Žmudzi. W paždziemiku mialy miejsce ostatnie walki w lasach powiatow trockiego i oszmianskiego. Na początku paždziemika armia rosyjska likwidowala male grupy powstancze, ktore rozproszone po lasach nie wycofaly się z Gustawem Czechowiczem (Leonem Ostoją) do powiatu trockiego. Po ich rozbiciu w dmgiej polowie paždziemika powiat oszmianski by! calkowicie spacyfikowany6. W kohcu wrzesnia partia powstancza pod dowodztwem Gustawa Czechowicza ponownie przebywala w powiecie trockim w Puszczy Rudnickiej. Początkowo založyli oboz w pobližu stacji kolejowej Rudziszki. W nocy z 30 wrzesnia na 1 paždziemika powstancy natrafili przy stacji na patrol kozacki. Doszlo do potyczki, z ktorej powstancy szybko wycofali się w obawie przed atakiem stacjonującej na stacji roty piechoty rosyjskiej7. Z lasow puszczanskich pod Rudziszkami partia powstancza Czechowicza przeszia w okolice Rudnik. Przy Czechowiczu bylo 40 partyzantow, ktčrzy založyli nowy oboz. W przededniu bitwy, 18 paždziemika, patrol kozacki odnalazl samotnie biwakujący w puszczy oboz. Na drugi dzien (19 paždziemika), oboz powstariczy otoczyla kolumna piechoty rosyjskiej. Po okrąženiu doszlo do walk na kolby i bagnety. Powstaricom udalo się przerwac slabe ogniwo blokady rosyjskiej i wycofac się z miejsca walki. W czasie bitwy poleglo dwoch powstancow, trzech bylo rannych i dziewięciu dostalo się do niewoli. Piechota rosyjska stracila pięciu žolnierzy. W walce z Rosjanami 19 paždziemika wzięla udzial tylko polowa partii Czechowicza, ktora pozostala na Litwie. Draga polowa partii powstanczej wyraszyla lašami do Krolestwa Polskiego. Dragą częšcią powstancow nadal dowodzil Gustaw Czechowicz8. 6 S. Zielinski, op. cit., ss. 284— 286; LVIAV, zespčt 378, PO, 1863, teczka 993, k. 33—34; S. Laniec, Partyzanci kresdw pdlnocno-wschodnich, ss. 59—60; idem, Bialoruš w drugiej polowie X IX stulecia, s. 95; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 138. 7 S. Zielinski, op. cit., s. 286; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 697—700; „Gazeta Narodowa”, 1863, nr 228, z 12 XII; S. Laniec, Partyzanci ¿elaznych drog, s. 218; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 138; L. Ratajczyk, op. cit., s. 224. 8 S. Zielinski, op. cit., s. 286; L. Ratajczyk, op. cit., s. 224; S. Laniec, Partizanei kresdw pdlnocno-wschodnich, ss. 59— 60; idem, Bialoruš w drugiej polowie X IX stulecia, s. 95; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 138; LVIAV, zespčl 378, PO, 1863, teczka 993, k. 34—35.

173

W lasach powiatu trockiego do polowy paždziemika często zmienial miejsce obozowe Feliks Boleslaw Wyslouch. W paromiesięcznych przemarszach mial prawie codziennie drobne potyczki z patrolami piechoty, kawalerii i kozakow. 20 paždziemika napotkal rotę piechoty i sotnię kozakow pod Žyžmorami. W celu zaskoczenia Rosjan, Wyslouch pierwszy ich zaatakowal. Dzięki taktyce blyskawicznego zaskoczenia pokonal 200 piechurow rosyjskich i 100 kozakow. Rozproszyl ich po lesie i wycofal powstancow z dužego kompleksu lešnego pod Žyžmorami9. Od 20 paždziemika 1863 roku do 10 maja 1864 roku lasy powiatu trockiego opustoszaly. Ustaly walki partyzanckie. Powiat byl spacyfikowany. Par? przypadkow walk grup powstanczych w majų i w lipcu 1864 roku bylo samobojczą probą wznowienia walki przez garstkę zrozpaczonych patriotow skazanych na stracenie w warunkach powszechnej likwidacji powstania zbrojnego w powiecie trockim i w wojewodztwie wilenskim. W paždzierniku 1863 roku na Kowienszczyžnie przetrwaly liczne partie powstancze, najwięcej ich bylo na Žmudzi. Paulin Bohdanowicz i ksiądz Dębski we wrzesniu rozpušcili piechotę w powiecie telszewskim i rozpoczęli formowanie matych oddzialow kawaleryjskich. Dzięki wsparciu chlopow litewskich na Žmudzi i dotacji powstanczego rządu litewskiego w Wilnie, mogli kupič konie i wyposaženie kawaleryjskie. W pierwszych dniach paždziemika kawaleria powstaricza Bohdanowicza i Dębskiego przebywala w osadzie lešnej Tyrkszle. 5 paždziemika w okolicach tej osady zaatakowala powstancow rota piechoty rosyjskiej i pol sotni kozackiej. Niespodziewany atak zmusil powstancow do ucieczki w gląb lasu. Konie i wyposaženie kawaleryjskie zdobyli žolnierze rosyjscy. Jedynie ksiądz Dębski uciekl na копіи. Częšč powstancow powrocila po walce w okolice osiedla Tyrkszle. 7 paždziemika powstancy zostali ponownie rozpędzeni przez penetrujący teren pluton piechoty rosyjskiej. Przegrana walka nie zatamala obu dowodcow kawalerii powstanczej, powolali oni w listopadzie maly wspolny oddziat kawaleryjski. W tymže miesiącu zachorowal ksiądz Dębski. Dowodcą malego oddzialu kawaleryjskiego zostal Paulin Bohdanowicz. Stoczyl on kilka potyczek z piechotą i kawalerią rosyjską w lasach powiatow telszewskiego i szawelskiego. W jednej z potyczek Rosjanie rozbili kawalerię powstanczą, a dowodcę kawalerii wzięli do niewoli. Wyrokiem sądu polowego w Szawlach 28 grudnia Paulina Bohdanowicza rozstrzelano na rynku miejskim tegož miasta10. W zašcianku Zoliszki (Sodoliszki) w chtodne jesienne noce przebywali po­ wstancy Pulawskiego. Byl to zašcianek szlachecki položony na pobrzežu Lasu Zielonskiego (Zielonkowskiego). O noclegach i wypoczynku partyzantow w Zoliszkach doniosl parobek (Lotysz z Kurlandii). 7 paždziemika general-porucznik Ganecki rozbil oddzial (50 powstancow). W walce poleglo 45 powstancdw, pięciu 9 S. Zielinski, op. cit., s. 286; L. Ratajczyk, op. cit., s. 224; Žirniai Voennych Dejstvij, paždziemik 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 138— 139. 10 S. Zielinski, op. cit., s. 306; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 285; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 210— 211; Žurnal Voennych Dejstvij, paždziemik—grudzien 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 140— 141; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 103; L. Ratajczyk, op. cit., ss. 218—220.

174

niedobitkow ucieklo w gląb lasu. General-porucznik Iwan Ganecki nadal penetrowat lasy powiatu poniewieskiego11. Lasy powiatu witkomierskiego byty ostoją zgrupowania partyzanckiego trzech wybitnych i bohaterskich dowodcow oddzialow powstanczych. W sklad zgrupo­ wania wchodzili partyzanci Pawla Czerwinskiego, Aleksandra Maleckiego i Kazimierza Lukaszunasa. W pierwszej dekadzie paždziemika partyzanci Czerwins­ kiego i Maleckiego odlączyli się od Lukaszunasa. W okolicach miasteczka Onikszty werbowali nowych ochotnikow do partyzantki. Od chlopow litewskich dowiedzieli się, že z Onikszt do Uszpola maszeruje wojsko rosyjskie. Obozujący w pobližu drogi powstancy szybko przygotowali zasadzkę. Kolumnę maszerującej piechoty rosyjskiej ostrzelali pociskami z karabinow i šrutem z dubeltowek. Zaskoczeni Rosjanie schowali się do rowow przy drodze, skąd zostali wyparci. Rozbita kolumna piechoty rosyjskiej rozproszyla się w polu. W czasie walki 8 paždziemika pod Oniksztami poleglo dziesięciu žolnierzy rosyjskich, dwdch bylo rannych i dwoch wzięto do niewoli. W okolicach walki Rosjanie zostawili pięč sztucerow, dwadziescia kozuchow oraz zapasy bielizny i umundurowania, a takže kilkanašcie kilogramow chleba. Na odglosy strzalow w lesie, z pobliskich Onikszt ruszyla nowa kolumna piechoty rosyjskiej. Zamaskowani w lesie partyzanci litewscy ostrzeliwali z ukrycia nacierających piechurow, ktorzy po kilku atakach poniešli duže straty. Zabito ponad czterdziestu piechurow rosyjskich i zmuszono atakujących do wycofania się z miejsca natarcia po wielogodzinnej bitwie112. W lasach powiatu poniewieskiego, penetrowanych przez general-porucznika Ganeckiego, walczyl legendarny ksiądz-powstaniec Antoni Mackiewicz. Partyzanci Mackiewicza každego dnia na początku paždziemika walczyli w krotkich potyczkach z malymi gmpami zwiadowczymi kawalerii i kozakow, ktore bezustannie patrolowaly lasy. Matą grupę zwiadowczą nazywali Rosjanie razwiedką. 9 paž­ dziemika partyzanci Mackiewicza przygotowali zasadzkę na gošcihcu Kiejdany— —Remigola. Oddzial rosyjski prowadzil podputkownik Timofiejew. Maly oddzial rosyjski liczyl 60 strzelcow i dziesięciu kozakow. W pobližu Kiejdan ksiądz Antoni Mackiewicz ukryl za krzakami i wiekowymi dębami na poboczu traktu swoich partyzantow. Maszerujących žolnierzy rosyjskich ostrzelali oni ogniem z karabinow, strzelb jednorurkowych i dubeltowek. Zaskoczeni Rosjanie szybko rozproszyli się po drugiej stronie goscirica, nieliczni stawiali opor. Na miejscu potyczki Rosjanie zostawili trzech zabitych i dwoch rannych. Tegož dnia (9 paždziemika) w pobližu miasteczka Krože piechota rosyjska wzięla do niewoli nocujących w stodole chlopskiej pięciu partyzantow, naležących do nieznanej malej grupy powstanczej13. 11 S. Zielinski, op. cit., s. 306; 2umal Voennych Dejstvij, paidziemik 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 141; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 103— 104. 12 S. Zielinski, op. cit., s. 306; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 311—313; L. Ratajczyk, op. cit., ss. 222— 223; Zurnal Voennych Dejstvij, pazdziemik 1863; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 141— 142; idem, Pawel Czerwinski, s. 273. 13 S. Zielinski, op. cit., s. 307; Zurnal Voennych Dejstvij, pazdziemik 1863; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 250—251; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 142; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 108; idem, Ksiqdz Antoni Mackiewicz, s. 29.

175

Po bitwie 9 paždziemika oddzial Mackiewicza wyruszyl z lasöw položonych na poludniu od Kiejdan do lasöw powiatu kowienskiego. Zatrzymal się czasowo w majątku Doniliszki i w okolicznych lasach, kolo folwarku polączyl swöj oddzial z partią powstanczą Pawla Staniewicza i Konczy. W pobližu Doliniszek, pod Šwiętobrošciem, 19 paždziemika zgrupowanie partyzanckie zaatakowala kolumna general-porucznika Iwana Ganeckiego, ktöry dowodzil z Rudanowskim oddziatem piechoty i szwadronem kawalerii rosyjskiej. Pierwszy zaatakowal oböz powstanczy kapitan sztabowy Rudanowski ze szwadronem kawalerii, za nim ruszyla piechota Ganeckiego. Atak kolumny rosyjskiej rozproszyl batalion powstanczy w pobližu majątku Doliniszki. Uciekających partyzantöw powstrzymala kawaleria powstancza księdza Antoniego Mackiewicza oraz oficerowie Kazimierz Jankowski i Aleksander Domaszewicz. Wspölnym wysilkiem kawalerzystöw i piechuröw przygotowano się do kontratakų. Po rozproszeniu pierwszego atakų, Rosjanie wykorzystali rezerwę i ponownie ruszyli. Atak Rosjan chwilowo powstrzymano kontmatarciem powstancöw, ktöre przerodzito się w regulamą bitwę na bagnety, kosy, szable i palasze. W krwawej bitwie poleglo 27 partyzantöw litewskich i polskich. Polegl dowödca partii powstanczej Pawel Staniewicz, brat Jana Staniewicza. Rannych bylo jedenastu partyzantöw, a ošmiu dostalo się do niewoli. Strat wtasnych wojsk general Ganecki nie podal, jednak w walce na bagnety i kosy Rosjanie stracili wielu žolnierzy. Po krwawej bitwie, na naradzie kadry oficerskiej, ksiądz Antoni Mackiewicz, Jan Staniewicz i Koncza postanowili ze względu na liczebną przewagę wroga wycofac się w kierunku powiatu poniewieskiego14. W trzeciej dekadzie paždziemika ksiądz Antoni Mackiewicz po znacznym uszczupleniu swoich sil powstanczych w bitwie pod Swiętobrošciem (19 paždziernika) unikal walk z dužymi oddzialami armii rosyjskiej. Często zmienial miejsce postoju. Ze względu na chtody jesienne poszukiwal lešnych kryjöwek, gdzie mögt przenocowac ze swoimi powstancami. Bylo ich coraz mniej. Kryjöwki zostaly zniszczone w czasie walk w lesie przez patrole rosyjskie. Stąd nocowali przewaznie w lesniczöwkach, osadach i zašciankach lešnych. 3 listopada Mackiewicz wyruszyl z oddzialem do dalszych akcji bojowych. W tymže dniu rozbit konwöj rosyjski, ktöry chronil tabor wojskowy. Po zdobyciu taboru ksiądz Antoni Mackiewicz zarekwirowat 20 pudöw (320 kilogramöw) prochu, kilkanašcie munduröw, bieliznę, sukno i bandaže oraz najcenniejszą zdobycz (poza prochem) — konie. Tabor rozbil w lesie, na gošcincu Kiejdany—Kowno, w pobližu Kiejdan15. Utalentowany dowödca litewskich oddzialöw powstanczych, bohater ludu litewskiego, mistrz partyzanckiej wojny podjazdowej, Adam Bitis, zwolennik walki malymi partiami powstanczymi, w warunkach wyžszej koniecznošci potrafil zorganizowac dūžy oddzial i fachowo wykorzystac go w walce. W paždziemiku 14 S. Zielinski, op. cit., s. 307; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 313— 314; L. Ratajczyk, op. cit., s. 222; Žurnal Voennych Dejstvij, paždziemik 1863; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 250—255; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 142— 143; idem, Litwa w powstaniu styczjniowym, s. 109; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, ss. 29—30. 15 S. Zielinski, op. cit., s. 307; A. F. Smimov, Vosstanie 1863, s. 314; Vosstanie v Litve i Belorussii, s. 254; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 143; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 109; idem, Ksiądz Antoni Mackiewicz, s. 30.

176

zostal zmuszony do powolania dužego oddzialu partyzanckiego w celu realizacji swoich planow bojowych. Nowy oddziat powstanczy Adama Bitisa liczyl 150 pieszych partyzantow i dwudziestu kawalerzystow. 27 paždziernika partyzanci Bitisa zdobyli transport wojskowy. W walce o niego zabili szešciu žolnierzy rosyjskich, sami zaš nie poniešli žadnych strat. Zdobyty transport zarekwirowali na potrzeby partyzantki litewskiej. Zatrzymanych furmanow zydowskich Bitis wypuscil na wolnosd16. Partyzantka litewska, w ktorej dominowali chlopi prywatni i skarbowi, miala duže wsparcie ze strony ludnošci wiejskiej w pierwszym okresie powstania — na przedwiošniu i wiosną, w drugim okresie latem i nawet w trzecim — jesienią. W pierwszym i drugim okresie powstania organizowala się konspiracyjna administracja powstaricza, ktora rządzila gminą lub malym miasteczkiem rdwnolegle z formalną administracją panstwową (rosyjską). Na terenie Žmudzi to zjawisko bylo powszechne, częšciowo występowalo w zašciankach Laudy, rzadziej w powiecie kowieriskim. Pomimo nieslychanego terroru, rozbicia większych partii powstariczych, masowych aresztowan administracji powstanczej w terenie, na Žmudzi jesienią niektore gminy pomagaly powstancom. Jesienią nie bylo to masowe zjawisko, występowalo w pojedynczych gminach, pomimo swiadomosci represji ze strony wojska, žandarmerii i rosyjskiej administracji cywilnej. Na przyklad gmina lešna na Žmudzi często stanowila bazę logistyczną powstancow Adama Bitisa. Mieszkancy gminy lešnej nie tylko wspierali go materialnie, wielu chtopow ze wsi skarbowych i prywatnych walczylo w jego partyzantce. W czasie jesiennej pacyfikacji Kowienszczyzny jesienią 1863 roku, setki rodzin gmin lešnych ukarano. Masowo wywieziono na Syberię, pojedynczo lub rodzinami, okolo dwustu chlop6w, spalono kilkadziesiąt zagrod chlopskich. Aresztowanych na krotkie i dlugie terminy szacowano na ponad czterysta osob. Ponadto wszyscy mieszkancy gminy placili kary pienięžne jako sankcję materialną za utrzymywanie i wspieranie ruchu powstanczego17. Po napadzie na tabor wojskowy Adam Bitis zmienil taktykę walki z nieprzyjacielem. W celu uratowania wspierających go chtopow skarbowych i prywat­ nych, Bitis unikal potyczek zbrojnych, ktore potęgowaly represje ze strony caratu, jego administracji, žandarmerii i wojska. Swiadom byt beznadziejnošci walki zbrojnej w warunkach pacyfikacji jego ojczystego kraju. Mimo to wierzyl w odnowienie walki wiosną 1864 roku. Do požnej jesieni Adam Bitis organizowal i wykonywal dokuczliwe wypady. Na przyklad zawiadomil dowodztwo rosyjskie w Szawlach, že zaatakuje miasto. Dowodztwo natychmiast wyslalo wojsko w pobliskie lasy na poszukiwanie obozu Bitisa, w miescie zostawilo jedynie dwudziestu žolnierzy. W czasie nieobecnošci wojska Bitis blyskawicznie wyslal do Szawel kawalerię powstanczą, ktora opanowala miasto, rozbroila dwudziestu žolnierzy rosyjskich i zmusila ich do przekazania powstancom broni i amunicji. Z zarek16 S. Zielinski, op. cit., s. 307; L. Ratajczyk, op. cit., s. 222; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 315; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 234— 235; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 234— 235; idem, Litwa w powstaniu sftczniowym, ss. 109— 110. 17 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 310—313; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 222—223; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 143; Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 109— 110.

177

wirowaną bronią i amunicją kawaleria powstancza szybko opušcila miasto. W następnym wypadzie partyzantka konna Bitisa zburzyla pocztę w Radziwiliszkach, spalila urzędowe papiery, zniszczyla biuro poczty konnej i zarekwirowala dziewięč koni dla kawalerii powstanczej. Pomimo opisanych sukcesow Adam Bitis byl swiadom, že powstanie zbrojne možna rozvvinąč w 1864 roku tylko przy dobrym zaopatrzeniu w bron i amunicję. Kawalerię powstanczą Bitis przekazal Wincentemu Pawilonskiemu. Postanowil wyjechac za granicę po bron i amunicję. Wyjechat przez Prusy do Paryža. Na wiesc o upadku powstania na Litwie i w Krolestwie Polskim do ojczystej Žmudzi nie powrocil18. W koncu paždziernika stoczono trzy potyczki w powiatach wilkomierskim i poniewieskim. 27 paždziernika tukaszewicz walczyl pod Hermaniszkami w lasach powiatu wilkomierskiego. W bitwie z Rosjanami polegt jeden partyzant i pięciu zostalo rannych. Następnego dnia, w tymže powiecie pod Wiszyntą, 30 kozakow atamana Niesiadyczewa rozbilo grupę powstancow litewskich. Poleglo czterech powstancow, a dw6ch zostalo rannych. Rowniez 28 paždziernika oddzial rosyjski kapitana Twierdochlebowa (130 piechurow i 10 kozakow) zaatakowal w lasach powiatu poniewieskiego konną grupę powstancow. Polegl litewski kawalerzysta. W raportach opartych na žrodlach rosyjskich, nawet w opracowaniach polskich, zupelnie brak informacji o stratach (zabitych i rannych) po stronie rosyjskiej19. W listopadzie pierwsza potyczka miala miejsce 6 listopada pod wsią Skorowody w powiecie wilkomierskim. 7 listopada pod Traszkunami w tymže powiecie doszlo do drugiej potyczki. Oddzialem rosyjskim dowodzil Lewaszow. W sklad oddzialu wchodzila rota strzelcow i pol szwadronu ulan6w gwardii carskiej. Oddzialem litewskich i polskich powstancow dowodzil Dominik Malecki, byty podporucznik konnej artylerii armii rosyjskiej. Nieliczna partia powstancza Do­ minika Maleckiego stracila w walce kilku zabitych, jeden powstaniec dostal się do niewoli. Nie wiemy ilu partyzantow Maleckiego ucieklo w gląb lasu w czasie potyczki. Niedobitki Maleckiego liczyly pięč osob (lącznie z dowodcą). Po kilku dniach przebywania w lesie pluton piechoty rosyjskiego podoficera Dymowa wziąl do niewoli Dominika Maleckiego i jego czterech partyzantow. Malecki zostal skazany na karę šmierci przez rozstrzelanie. 21 listopada wyrok wykonano w Wilkomierzu20. Po powiecie poniewieskim wędrowal w pierwszej dekadzie Lutkiewicz. Na jego szlak partyzancki wpadl podpulkownik Karpow. Przez parę dni rosyjski dowodca tropil litewskich partyzantow. Karpow mial 200 žolnierzy i dwudziestu kozakow. Lutkiewicz zaš 92 partyzantow. 11 listopada Karpow zaatakowal powstancow pod Darszyszkami. Po pierwszym atakų zaznaczyla się przewaga Rosjan, mimo iž powstaricy stawiali zacięty opor. W trzeciej godzinie walki, kiedy poleglo 18 S. Zielirtski, op. cit., s. 307; L. Ratajczyk, op. cit., s. 222; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 143— 144; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 110. 19 S. Zielirtski, op. cit., ss. 307— 308; Žumal Voennych Dejstvij, paždziemik 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 145; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 111. 20 S. Zielirtski, op. cit., s. 308; Žumal Voennych Dejstvij, paždziemik 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 144— 145; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. I l l — 112.

178

30 powstañców, reszta obroñców rozproszyla się w lesie. W bitwie polegl dowódca Lutkiewicz, jak pódala strona rosyjska. Natomiast wedlug Stanislawa Zieliñskiego Lutkiewicz cięžko ranny, zostal wzięty do niewoli i zmarl w czasie transportu21. W początkach listopada uaktywnil swoją dzialalnošč bojową Pawel Czerwiñski. 12 listopada, w Dobejkach rozbil posterunek žandarmerii rosyjskiej. Do pomocy žandarmom wyslano do Dobiejek oddzial kozaków. Atak sotni kozackiej skutecznie odparli partyzanci Pawla Czerwiñskiego (Sowy). W lesie powiatu wilkomierskiego wstrzymala się od walki piechota rosyjska, która po skutecznym rozproszeniu kozaków pod Dobiejkami nie ruszyla do atakų. W toku potyczki z powstañcami kilku kozaków poleglo i kilku byto rannych. W obawie przed atakiem Rosjan Pawel Czerwiñski wyprowadzil powstañców do lasów powiatu jezioroskiego. W powiecie tym, w nocy z 13 na 14 listopada partyzanci Pawla Czerwiñskiego zdobyli miasteczko Uszpole. W krótkiej walce zabito kilku žandarmów rosyjskich. W urzędzie miasteczka Uszpola powstañcy zlikwidowali archiwum miejskie, księgi podatkowe oraz przygotowane spisy mieszczan i okolicznych chlopów do aresztowania. W listopadzie i w grudniu 1863 roku w okolicach Uszpola prawie codziennie przebywal z powstañcami Pawel Czerwiñski. Dzięki jego akcjom kamym w stosunku do administracji terenowej, policji i žandarmerii rosyjskiej chlopi czuli się bezpieczni, spadla pacyfikacja okolicznych wsi. Podobnie postępowaly inne oddzialy partyzantki litewskiej w powiatach wilkomierskim, szawelskim, poniewieskim i telszewskim. Na przyklad w nocy z 15 na 16 listopada konna kawaleria powstañcza na Žmudzi weszla do majątku hrabiego Szauzela, który prowadzil zespól folwarków skarbowych i byl ich naczelnym administratorėm. Szauzel byl wlascicielem majątku Mirabel, zaš kancelarię administracji majątkow pañstwowych prowadzil w swoim palacu. Party­ zanci litewscy zlikwidowali księgi rachunkowe zawierające dtugi chlopów pañst­ wowych, które mieli splacič w oddzialach powiatowych skarbu pañstwa. W nocy z 18 na 19 listopada nieznana grupa powstañcza zlikwidowala gminny zarząd w Androniszkach, paląc równiez dokumentację gminną22. Pomimo dužych wysilków malych grup powstañczych, ich bohaterskiej walki, pomyslowosci i odwagi dowódców coraz więcej partii ulegalo rozbiciu. 20 listopada oddzial kawalerii powstañczej, po noclegu w Bialozoryszkach, w powiecie wilkomierskim, od rana przebywal w okolicznym lesie. Oddzial liczyl 40 kawalerzystów. W dotychczasowych opracowaniach występuje jako nieznana partía powstañcza. W tymže dniu (20 listopada) 40 kawalerzystów zaatakowal oddzial 60 grenadierów i dziesięciu kozaków. Oddzial rosyjski byl prawie dwukrotnie większy od partii kawaleryjskiej partyzantów litewskich. Do bitwy doszlo w lesie pod Bialozoryszkami. Nagly atak grenadierów i kozaków, liczniejszych i lepiej uzbrojonych w broñ palną, rozproszyl kawalerzystów. Dalsze natarcie Rosjan na rozproszonych kawalerzystów doprowadzilo tych ostatnich do ucieczki 21 S. Zielinski, op. cit., s. 308; Zumal Voennych Dejstvij, listopad 1863; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 145; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 112. 22 S. Zielinski, op. cit., s. 308; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 313— 314; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 146; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 113; idem, Paw el Czerwinski, ss. 274— 275.

179

w gląb lasu. Na miejscu walki powstancy zostawili czterech poleglych, siedem koni, bron i amunicję23. W lasach powiatu poniewieskiego ksiądz Antoni Mackiewicz založyl nowe zgrupowanie partyzanckie. Do obozu powstanców Antoniego Mackiewicza 40 piechurów i 30 kawalerzystów przyprowadzil Jagiellowicz. Ponadto dotarli pod Gojžewkę Jerewicz z oddzialem 48 (wedlug niektórych žrodel 46) piechurów i 26 kawalerzystów oraz Domaszewicz z oddzialem 100 piechurów i 30 kawale­ rzystów. Po polączeniu oddzialów w zgrupowanie powstancze dowodcą kawalerii powstanczej zostal Antoni Mackiewicz, dowodcą piechoty Rutkowski. Lączna liczba przybylych powstanców wynosila 274 (272) piechurów i kawalerzystów, w tym 188 partyzantów piechoty i 86 partyzantów kawalerii. Z oddzialem księdza Antoniego Mackiewicza (50 kawalerzystów) zgrupowanie partyzanckie stalo się największym oddzialem powstanczym w koncu listopada 1863 roku. Na miejsce koncentracji zgrupowania partyzanckiego dotarla kolumna wojsk rosyjskich licząca trzy roty piechoty, pluton kawalerii i pòi seciny kozaków. Lącznie nieprzyjaciel miai okolo 700 žolnierzy. 26 listopada Rosjanie natarli na pozycje obronne partyzantów pod Poniatowką w okolicach Gojžewki. Przed natarciem piechota rosyjska ostrzeliwala intensywnie powstanców. Następnie 600 žolnierzy piechoty i okolo 100 kawalerzystów natarlo na pozycje obronne powstanców. Doszlo do walki na broh bialą, gdzie dwukrotnie przewaga Rosjan nie dawala cienia nadziei na pokonanie nieprzyjaciela, najwyzej na powstrzymanie go. W krwawym dwugodzinnym boju polegìo 40 partyzantów, a szešciu bylo rannych. Zdziesiątkowani powstancy litewscy rozproszyli się po lesie. W grupie poleglych byl kapitan kawalerii powstanczej Szulc. Do niewoli wzięli Rosjanie Aleksandra Domaszewicza i kilkunastu powstanców. W marcu 1864 roku Aleksander Domaszewicz zbiegl z aresztu. Po kilkutygodniowym pobycie na Litwie wyjechal do Paryza24. Ksiądz Antoni Mackiewicz bardzo przežyl przegraną bitwę pod Gojžewką. Po bitwie spotkal się z Ignacym Laskowskim. Tematem rozmowy byla sprawa uratowania walczących w lasach žmudzkich powstanców poprzez czasowe rozwiązanie malych i dužych oddzialów i skierowanie ich na przepustki zimowe (urlopy). Następną palącą sprawą bylo uzbrojenie przyszlych oddzialów na wiosnę. Stąd powstal plan Mackiewicza wyjazdu w tym celu za granicę. Wkrótce po naradzie Mackiewicz na okres zimowy urlopowal swoich partyzantów, którzy mieli wrócic do oddzialów powstanczych wczesną wiosną. W wypadku opóznienia powrotu Mackiewicza, dowództwo powracającego do lasu jego oddzialu miai objąč Laskowski. W polowie grudnia Antoni Mackiewicz, z adiutantem D’Artuzzim i kasjerem Rodowiczem wyraszyli do Niemna. Dotarli do brzegu rzeki między Wilkami a Sredniakiem, tam jednak nie zastali umówionego przewoinika. Po parogodzinnym oczekiwaniu udali się do lasu. Przenocowali w drewnianej chacie chlopskiej položonej na skraju lasu. W czasie noclegu z 17 na 18 grudnia wkroczyla 23 S. Zielinski, op. cit., s. 308; Žirniai Voennych Dejstvij, listopad 1863, S. Laniec, Powstanie styczniowe na

Litwie, s. 146. 24 S. Zielinski, op. cit., ss. 308— 309; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 314; Žirniai Voennych Dejstvij, listopad 1863; L. Ratajczyk, op. cit., s. 222; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 146— 147; idem, U tw a w powstaniu sfyczniVnvym, ss. 146— 147; idem, Ksiądz Anioni M ackiewicz, ss. 30—32.

180

do chaty policja i aresztowala trzech powstancow. Przez prawie dziesięč dni Mackiewicz by! przesluchiwany w Kownie i tu skazany na karę šmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 28 grudnia 1863 roku w Kownie25. Tak ponios! šmierč męczenską wielki syn i patriotą narodu litewskiego, legendamy dowddca partyzantow litewskich. 12 grudnia Ignacy Laskowski stoczyl ostatnią potyczkę pod Gimikami w powiecie kowienskim. W czasie krotkiej walki poleglo trzech partyzantow, strat oddzialu rosyjskiego nie podano26. Potyczka pod Giemikami zamykata dūžy rejestr bitew i potyczek w wojew6dztwie kowienskim, ponadto byly to koricowe walki na Litwie etnicznej i Litwie historycznej. Ocaleni z pacyfikacji partyzanci wojewodztwa grodzienskiego walczyli jesienią 1863 roku na Podlasiu. Batalion grodziehski jesienią 1863 roku zosta! ponownie przeszkolony i walczyl pod Rossoszem, Malinowką i Kolanem. Dawny dowodca partyzantki grodzienskiej, genera! Walery Wroblewski, mianowal pulkownika Boguslawa Ejtminowicza dowodcą batalionu27.

Ostatnie walki zbrojne na Litwie w 1864 roku Pomimo terroru i pacyfikacji województwa wileñskiego, na terenie powiatu trockiego ocalata partía powstañcza Matuszkiewicza. Nie znamy miejsca pobytu powstañców i dowódcy zimą 1864 roku. Jednak w lasach powiatu trockiego zebra! rozwiązany jesienią oddzial powstañczy i w pierwszej dekadzie maja przebywa! w pobližu stacji kolejowej Landwarowo (Landwarów). 10 maja oddziat powstañczy Matuszkiewicza walczyí w lesie kolo stacji Landwarowo z rotą piechoty rosyjskiej i pól sotnią kozaków. Nie znamy zarówno przebiegu bitwy, jak i dalszych losów powstañców oraz ich dowódcy Matuszkiewicza28. Rozlegte lasy w okolicach Žyžmor byly schronieniem wielu partii powstañczych w 1863 roku. Wiosną 1864 roku przebywala kolo Žyžmor nieznana partía powstañcza, tak podają skąpe žrodla polskie, brak informacji na ten temat ze strony rosyjskiej29. W sąsiednim województwie kowieñskim w styczniu 1864 roku walki nie ustaly. Prawdopodobnie mate grupy powstañcze mialy kwatery na wsi, w osadach lešnych oraz w odlegtych od dróg i gosciñców zašciankach. W warunkach ostrej žirny na Litwie przetrwanie w ziemiankach bylo trudne. W powiecie kowieñskim, 1 stycz25 S. Zieliñski, op. cit., ss. 307— 308; Žumal Voennych Dejstvij, grudzieñ 1863; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 243—244, 250—251 (raport majora Wittego z 5[17] grudnia 1863 r.; list požegnalny księdza Antoniego Mackiewicza). 26 A. F. Smimov, Vosstanie ¡863, s. 314; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 147; ídem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 115— 116; idem, Ksiądz Antoni M ackiewicz, ss. 33— 34. 27 S. Zieliñski, op. cit., s. 337; Z. Čwiek, op. cit., ss. 190— 192; A. Barancewicz, Ostatnie dni konnego oddzialu litewskiego, w: W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego (1863 —1864), Lwów 1903, ss. 8—21, 30— 40; S. taniec, Partyzanci kresów pólnocno-wschodnich, ss. 58, 103, 105; idem, Bialoruš w drugiej polowie X IX stulecia, s. 92. 28 S. taniec, Partyzanci ¿elaznych dróg, s. 219; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 148; S. Zieliñski, op. cit., s. 286. 29 S. Zieliñski, op. cit., s. 286; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 148— 149.

181

nia, malą partię povvstanczą rozbil pluton piechoty rosyjskiej kapitana Sorgerà. Do potyczki doszlo pod Jaswojniami. W krótkiej walce poleglo jedenastu powstanców, jednego wzięto do niewoli. Po stronie rosyjskiej byl jeden žoinierz zabity i jeden ranny30. W Lasach Orlowskich spędzil Nowy Rok Ignacy Laskowski. Z ocalalą grupą niedobitków nocowai w osadzie lešnej na terenie powiatu kowienskiego. Dtugie noce spędzali powstancy w chatach drwali i gajowych. Ignacy Laskowski i kilku oficerów mieli kwaterę w domu lešniczego. 2 stycznia, w osadzie lešnej pod Ibianami, powstancy napotkali w lesie patrol kawalerii rosyjskiej, która rozproszyla grupę powstanczą i trzech partyzantów wzięla do niewoli. Po przegranej walce Ignacy Laskowski opuscil Lasy Orlowskie i powiat kowienski. Dzięki wsparciu mieszkanców pogranicza prusko-litewskiego szczęšliwie przekroczyl granicę i koleją wschodniopruską dojechal do Berlina. Z Berlina ūdai się do Francji. Kadra oficerska bylej partii powstanczej Ignacego Laskowskiego, między innymi Józef Jankowski, Waclaw Ibinski, Iliasiewicz, Selens i ksiądz Piotrowicz, przeszla lašami w okolice Datnowa31. W lasach powiatu rosienskiego nieznaną partię powstanczą zaatakowal oddziat rosyjski pod dowództwem Domaczewa. 2 stycznia, pod Cytowianami dobrze uzbrojony pluton piechoty rosyjskiej napotkal powstanców litewskich w lesie. Doszlo do walki na bagnety. W czasie krótkiej potyczki poleglo szešciu partyzan­ tów i trzech wzięto do niewoli. W tymže dniu (2 stycznia) oddzial piechoty rosyjskiej wziąt do niewoli dwóch zandarmów narodowych, Jerzego Prąckiego i Antoniego Sungajlę z oddziatu powiatowej žandarmerii narodowej w Szawlach. Byli oni niedobitkami z oddzialu konnej žandarmerii powstanczej pod dowództ­ wem Kobylinskiego (Goluba). Wziętych do niewoli zandarmów 20 lutego powieszono w Szawlach32. Grudniowe chlody i mrozy bardzo dokuczaty kawalerii powstanczej Pawla Czerwinskiego. Ponadto dokuczliwe byly prawie codzienne utarczki z grupami lotnymi kawalerii rosyjskiej i kozaków. To powodowalo częste zmiany miejsca pobytu, koniecznošč zalatwiania noclegów dia kawalerzystów oraz stodól wiejskich lub prowizorycznie przygotowanych w lesie oslon dia koni. Do tego dochodzila sprawa wyzywienia powstanców i pasza dia koni. Wszystko to, niezbędne do utrzymania kawalerzystów i koni bojowych lącznie z ciąglym niebezpieczenstwem likwidacji oddzialu w walkach, wplywalo na stopniowe zmniejszanie się oddziatu Czerwinskiego. Wielu powstanców w oddziale chorowalo, leczylo rany. Wielu odeszlo z oddzialu i wrócilo do rodzinnych zagród, zascianków, osad lešnych, miasteczek i dworów. W pierwszych dniach nowego roku 1864 maty oddzial kawaleryjski odbywat codziennie rutynowe cwiczenia bojowe w lesie. W okolicach Lipagiry w powiecie jezioroskim zaatakowal partyzantów litewskich i polskich 30 S. Zielinski, op. cit., s. 309; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 314; S. taniec, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 116— 117; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 149. 31 S. Zielinski, op. cit., s. 309; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 314; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 149; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 116— 117. 32 S. Zielinski, op. cit., s. 309; Zurnal Voennych Dejstvij, styczeli 1864 (wedlug kalendarza juliartskiego trzecia dekada grudnia 1863); S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 149.

182

oddziat kozakow dohskich. Sotnią kozacką dowodzil essaul Grekow. Kozacy otoczyli powstancöw w czasie ich musztry i w nieröwnej walce wymordowali szablami i pikami prawie wszystkich kawalerzystow litewskich i polskich. Ocalato tylko trzech rannych, w tym dowödca partii kawaleryjskiej Pawel Czerwinski. Prawdopodobnie tröjka rannych powstancöw musiala skryč się w gęstych krzakach, bo kozacy ich nie dobili. Na drugi dzien rannego Pawla Czerwinskiego i jego kawalerzystow wziąl do niewoli maly oddziat piechoty, liczący szesnastu žolnierzy. Pawla Czerwinskiego osadzono w areszcie miasteczka Uciany. Tym razem, ranny, nie uciekl z aresztu. Wyrokiem sądu polowego w Ucianach skazano go na karę šmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 19 marca 1864 roku. Pawel Czerwinski, syn ziemianina z Mohylewszczyzny, polegl na Žmudzi w walce o niepodleglą Litwę i Polskę33. Za wsparcie partyzantöw Czerwinskiego wszystkich mieszkancöw miasteczka Uciany poddano surowym represjom. Bogatych mieszczan, przewažnie Zydöw, Niemcöw i Polaköw, ukarano kontrybucją, ponadto 60 rodzin z Uszpola zeslano na Syberię trybem administracyjnym. Mniejsze kary pienięžne placili rzemiešlnicy i biedota miejska Uszpola. Z okolic wiejskich i zascianköw powiatu jezioroskiego za wsparcie ruchu partyzanckiego 360 rodzin zeslano trybem administracyjnym na Syberię. Podobne represje spadty na miasta žmudzkie Onikszty, Kiejdany, Rosienie i inne oraz na mieszkancöw wsi, zascianköw i dworöw legendamej Žmudzi i heroicznej Laudy34. Sporadyczne walki, polączone z likwidacją rozproszonych partii powstariczych i malych grup niedobitköw bytych oddzialöw partyzanckich, trwaly przez styczen. W pierwszej polowie stycznia pojawila się w lasach powiatu kowienskiego partia powstancza pod dowödztwem Kognowskiego (Kognowickiego). Powstancy Kognowickiego 15 stycznia rozbili patrol rosyjski zložony z kilkunastu piechuröw i dziesięciu kozakow. Do zwycięskiej potyczki doszlo przy stacji kolejowej w Kownie, na pobrzežu lasu. Natomiast 20 stycznia Rosjanie rozbili malą partię powstanczą Amroziewicza, przy lesniczöwce Mierzyszki w powiecie wilkomierskim. Dowödca partii powstanczej Ambroziewicz i trzech partyzantöw dostalo się do niewoli, reszta grupy rozproszyla się po lesie. W tymže powiecie, 20 stycznia, Rosjanie rozproszyli partię powstanczą pod Rogöwkiem35. W styczniu 1864 roku większošč potyczek powstancöw litewskich z Rosjanami konczyla się rozbiciem, przewaznie malych partii powstanczych. Byl to dowöd, že armia rosyjska likwidowala resztki rozproszonych i ocalalych grup powstan­ czych. W lutym zanikly walki zbrojne na Kowienszczyžnie, chociaž raporty dowödcöw rosyjskich pelne byty donosöw o tym, že male grupy powstancze chronione są przez chlopstwo. W marcu pojawily się wiadomosci o wykryciu broni u chlopöw 33 S. Zielinski, Powstanie styczniowe, s. 309; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 698; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 257— 260; S. Laniec, Pawel Czerwinski, ss. 274— 275. 34 Vosstanie v Litve i Belorassii, ss. 253—264; 283—285; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 315— 316; S. Laniec, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 149— 150; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 118. 35 S. Zieliriski, op. cit., s. 309; S. Laniec, Partyzanci zelaznych drog, s. 219; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 150; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, s. 118.

183

w powiecie poniewieskim, którzy uzbrajaii partię Wilamasa liczącą 60 powstanców. Kwiecien zapoczątkowal na Žmudzi akcję ulotkovvą w języku litewskim. Ulotki wzywaly mieszkanców do powstania. Glošno bylo na Litwie o powrocie do kraju pulkownika Jana Koziell-Poklewskiego, który zostal mianowany dowodcą korpusu czwartego na Augustowskie i Grodzienskie i czekal na wkroczenie z Prus Wschodnich, gdzie posiadal zakupionych 8 tys. karabinów. Dowodcą korpusu piątego mianowano pulkownika Boleslawa Dluskiego-Jablonowskiego. Miai on wkroczyé na Litwę. Obu wymienionych puìkowników mianowal na dowódców korpusu Romuald Tragutt w lutym 1864 r. W maju, czerwcu i w lipcu mieszkancy Litwy etnicznej i Bialej Rusi czekali na wkroczenie Dluskiego-Jablonowskiego i Koziell-Poklewskiego. Byly to zludne oczekiwania i nawet próby wyslania zwerbowanych w Prusach Wschodnich ochotników kohczyly się ich rozbiciem na terenie Grodzienszczyzny. Spacyfikowane Litwa i Bialoruš, gdzie stacjonowata gotowa do walki armia rosyjska, gdzie terrorem zlamano wszelki opór mieszkan­ ców nie byl miejscem wznowienia walk zbrojnych36. W czerwcu i w lipcu zanotowano potyczki z wojskiem rosyjskim oddzialu powstanczego Kazimierza Puslowskiego (Pulusowskiego) i oddzialu powstanczego Ignacego Gluchowskiego. Obie partie powstancze przebywaty w lasach powiatu poniewieskiego w sierpniu i we wrzesniu dzięki wsparciu okolicznych mieszkan­ ców w žywnošč, ubranie i noclegi. W toku licznych drobnych potyczek ich oddzialy malaly, dlatego postanowili polączyč powstanców w jeden oddzial. 12 paždziernika, w lasach poniewieskich, Rosjanie otoczyli powstanców litewskich. Oddzial rosyjski liczyl 100 kozaków i 48 piechurów, i ponad trzykrotnie przewyzszal sily powstancze. W bitwie w okolicach Poniewieža powstancy wytrzymali kilka godzin. W walce poleglo pięciu partyzantów, 25 partyzantów dostalo się do niewoli, między innymi Kazimierz Puslowski i Ignacy Gluchowski. Tylko dwunastu ucieklo do lasu po przerwaniu okrąženia37. Bitwa partyzantów litewskich pod Poniewiezem 12 paždziernika 1864 roku zamknęla liczny rejestr bitew i potyczek. Byla ostatnią walką zbrojną w województwie kowienskim i na Litwie historycznej.

36 A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 314— 315; S. Zielinski, op. cit., s. 309; Vosstanie v Litve i Belorussii, ss. 261—265; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, s. 699; L. Ratajczyk, Historia wojskowosci, Warszawa 1980, ss. 149— 151; idem, Polska wojna partyzancka, s. 251. 37 S. Zieliiiski, op. cit., s. 310; S. taniec, Powstanie styczniowe na Litwie, s. 153; idem, Litwa w powstaniu styczniowym, ss. 123— 124.

184

Zakonczenie

Powstanie styczniowe w latach 1863—1864 bylo wielkim zrywem patriotycznym mieszkancöw Litwy i Bialorusi. Pierwsze nieliczne wystąpienia powstancze mialy miejsce na Wilenszczyinie i Kowienszczyžnie. Masowy ruch powstanczy zapoczątkovvali Litwini wojewödztwa kowienskiego juž w koncu marca 1863 roku. Dzięki temų wyprzedzalo ono inne vviodące wojewödztwa, jak grodzienskie i wilenskie o miesiąc. W maju notujemy na Litwie historycznej wielki zryw powstanczy, lecz zostal on ograniczony do Kowienszczyzny i Wilenszczyzny na Litwie i Grodzienszczyzny na Bialorusi. W innych dzielnicach Bialorusi, jak Nowogrödczyzna, Minszczyzna i Mohylewszczyzna, doszlo do ograniczonego ruchu powstanczego i pojedynczych wystąpien na Witebszczyžnie i we wschodniej częšci Polesia (wojewödztwo poleskie). Wiosną i latem 1863 roku najwięcej bitew i potyczek przypadlo na wojewödz­ twa kowienskie, wilenskie i grodzienskie. Z tym že największy rozmach walki partyzanckiej notujemy w wojewödztwach kowienskim i grodzienskim. Tu w partiach powstanczych licznie uczestniczyli chlopi i szlachta zasciankowa. Sredni stopien uczestnictwa w partiach powstanczych przypadl na wojewödztwo wilens­ kie. Slabe wsparcie chlopstwa i liczne wrogie wystąpienia antypowstancze zdominowaly prawie wszystkie wojewödztwa bialoruskie, poza wojewödztwem gro­ dzienskim. W wojewödztwach litewskich i bialoruskich bralo udzial w walkach i przeszlo przez oddzialy powstancze od 40 tys. do 50 tys. partyzantöw. Pomimo plynnošci, stan walczących powstancöw wynosil wiosną i latem 12 tys. partyzantöw. Piechota liczyla 11 tys. partyzantöw, z liczby tej 88% stanowili strzelcy i 12% kosynierzy. Jazda liczyla 1000 kawalerzystöw. Latem 1863 roku armia rosyjska liczyla 130 tys. žolnierzy oraz kilkanašcie tysięcy chlopöw w stražy wiejskiej, nazywanej rowniež milicją chlopską. Regulama armia rosyjska przewyzszala kilkakrotnie sily partyzanckie polskie, polsko-litewskie i polsko-bialoruskie. Ponadto armia dysponowala 120 dzialami. Na początku 1864 roku liczba regulamej armii rosyjskiej wzrosla do 150 tys. žolnierzy i 140 dzial. Wöwczas to garstka zimujących partyzantöw liczyla najwyzej 160—200 osöb. Miazdžąca przewaga armii rosyjskiej w ludziach, uzbrojeniu i sile ognia ograniczala mozliwosci zwycięstwa powstancöw do minimum1.

1 S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 698—700; B. Gòra, Uzbrojenie oddzialów powstanczych w latach 1863—1864, w: Powstanie styczniowe 1863—1864. Aspekty militarne i polityczne, Warszawa 1995, ss. 43— 44, 51—54.

185

Na ziemiach litewskich i bialoruskich w wojnie partyzanckiej lat 1863— 1864 poleglo 8 022 powstancöw, a 980 bylo rannych. Do niewoli rosyjskiej dostalo się 2 211 powstancöw. Natomiast urzędo wo-wojskowe žrodla rosyjskie oceniają wlasne straty na 319 žolnierzy zabitych i dziesięciu žolnierzy zaginionych bez wiesci. Jest to duža przesada. Rosjanie w walce z partyzantką na Litwie i Bialorusi stracili najmniej ponad 2 tys. žolnierzy, z tego okolo 1 tys. zabitych2. Na polecenie general-gubematora wilenskiego Michala Murawiewa policja, žandarmeria i wojsko spacyfikowaly na Litwie historycznej sto kilkadziesiąt wsi, zascianköw, osad lešnych, folwarköw, dworöw, miasteczek i miast. Pacyfikowane wsie i zašcianki byly burzone i palone, ich mieszkancow wywožono na Syberię, w gląb Rosji europejskiej lub więziono w miejscowych aresztach. Za pomoc powstancom, wsparcie lub biemy przychylny stosunek do powstania skazano na zeslanie 20 tys. mieszkancow Litwy i Bialorusi. Z tego 12 483 z ziem biaioruskich i 7 517 osob z ziem litewskich. Na wymienionych terenach skonfiskowano 20% majątkow ziemianskich, z tego 11% majątkow wystawiono na przymusową sprzedaž i 9% skonfiskowano na podstawie wyroköw sądowych lub administracyjnych3. W powstaniu na Litwie i Bialorusi uczestniczylo ponad 300 księžy katolickich, z tego okolo 200 bralo biemy lub czynny udzial w powstaniu na Litwie. Za udzial biemy i czynny skazano na karę šmierci, zeslanie lub więzienie 158 księžy parafialnych, w tym 106 księžy na Litwie. Urzędowe statystyki dowodzily, že w czasie powstania skazano na šmierč 180 księžy na Litwie i Bialorusi. Jest to liczba zanižona. Przynajmniej trzykrotnie więcej skazano na šmierč. Byi to rejestr selektywny skazanych na karę šmierci. Wojsko i žandarmeria carska dokonywaly licznych egzekucji częšci wziętych do niewoli powstancöw, zwlaszcza dowödcöw i oficeröw. Często egzekucji dokonywano w czasie pacyfikacji osiedli ludnošci cywilnej. Na przyklad powažnie ucierpialy okolice Dyneburga, zwlaszcza dobra Plateröw i okolicznej szlachty. Tarn masowe rabunki, palenie dworöw i dworköw, mordowanie szlachty i gwalcenie kobiet, przypominaty rabację galicyjską z 1846 roku4. Po insurekcji košciuszkowskiej i powstaniu listopadowym, powstanie styczniowe bylo fenomenem na Litwie historycznej. Nie posiadato regulamej armii, pomimo tego przetrwalo na Wilenszczyznie i Grodzienszczyžnie do jesieni 1863 roku, na Kowienszczyžnie do lata 1864 roku. Ostatni oddzial partyzancki na Žmudzi zostal rozbity w paždziemiku 1864 roku. Męstwo i walkę heroicznych partyzantöw na Žmudzi možemy šmialo poröwnac do męstwa i heroicznych walk partyzanckich na Podlasiu, Lubelszczyžnie i Kielecczyžnie w Krölestwie Polskim. 2 B. G6ra, op. cit., s. 44; A. Janulajtis, op. cit., ss. 83—90; H. Wisner, Litwa. Dzieje panstwa i narodu, Warszawa 1999, ss. 116— 117; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, ss. 697—700, A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 243—247. 3 H. Skok, Polacy nad Bajkalem, Warszawa 1974, ss. 25—26, 72; S. Laniec, Partyzanci zelaznych drog, ss. 182— 188; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, ss. 319—320; J. Kaczkowski, Konfiskaty na ziemiach polskich p o d zahorem rosyjskim, Warszawa 1918, s. 284. 4 S. Laniec, Bialorus w drugiej potowie X IX stulecia, ss. 102— 103; idem, Powstanie styczniowe na Litwie, ss. 160— 161; A. F. Smirnov, Vosstanie 1863, s. 319; L. Ratajczyk, Polska wojna partyzancka, ss. 297—298; V. M. Zajcev, Social’no-soslovnyj sostav ucastnikov vosstanija 1863 g„ Moskva 1973, ss. 98— 120. Wedlug Anatola Smimowa skazano na Smierd 240 os6b. Prawdopodobnie Smimow nie uwzgl?dnil w rejestrze egzekucji cywilnej ludnosci w terenie, w czasie pacyfikacji.

186

Bibliografía

Žrodta archiwalne I. Gosudarstvennyj Archiv Rossijskoj Federacii v Moskve (GARFM) 1 Zespol (fond) 109, leksp., 1863, teczka 23, cz. 14, 29, 90, 341. H. Rossijskij Gosudarstvennyj Voenno-Istoričeskij Archiv v Moskve (RGIAM): 1 Zespčl 484, op. 1, teczka 133, 139, 164; 2 Zesp61 1956, op. 4, teczka 2; 3 Zespol WUA, teczka 1311. Žumal Voennych Dejstvij Vilenskogo Voennogo Okruga. III. Lietuvos Valstybinio Istorijos Archyvas, Vilnius (LVIAV). 1 Zespčl 378, PO, 1863, teczka 492, 717, 928, 993; 2 Zespčl 494, op. 1, teczka 233; 758, cz. 1; 3 Zespčl 1248, op. 1, teczka 160, 280, 286, 409; op. 2, teczka 690, 1283, 1320. IV. Nacjanal’ny archiv Respubliki Belams’, Minsk (NARBM) 1 Zespčl 2002, op. 3, teczka 163; 2 Zespol 295, op. 1, teczka 1522, 1541. V. Dzjaržatiny archiv Grodzenskaj Voblasci u Grodne (DAGVG) 1 Zespčl 1, op. 34, teczka 2 2 ,1 6 9 ,1 9 9 , 204, 211 ,2 2 0 ,2 2 1 , 272, 674, op. 31, teczka 62; 2 Zespol 3, op. 1, teczka 19, 22, 30; 3 Zespol 974, op. 1, teczka 7; 4 Zespol 1713, op. 1, teczka 2; 5 Zespol 1715, op. 1, teczka 9.

Druki wspotczesne. Wydawnictwa žrodeh Žrodla drukowane Atlas narodonaselenija Zapadno-russkogo kraja po ispovedanijam, Peterburg 1864. Cilov N. J., Dnevnik člena vilenskoj političeskoj komissii pri grafe Murav’ewe 1863—1864 gg., „Russkij Archiv”, 1908, t. III, ss. 246— 299. Archivnye materialy Murav’evskogo Muzeja otnosjaščiesja k poVskomu vosstaniju 1863—1864 gg. v predelach Severo-Zapadnogo Kraja, sostavil A. I. Molovidov, č. I— II, V il’no 1913— 1915.

Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rządu Narodowego 1862— 1864, red. E. Halicz, S. Kieniewicz, I. Miller, Wroclaw 1968.

Dakumenty i matėiyjaly pa gistoryi Belarusi (1772— 1903), Minsk 1940, t. II. Kolomuzin, Naša ielezno-doroznaja politika po dokumentam archiva komitetą ministrov, Peterburg 1902. Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Sobrannye oficerami General’nogo štaba. Vilenskaja Gubernija, sostavil General’nogo Štaba kapitan A. Koreva, Peterburg 1861. Morozova O. P., Materialy k biografii Bronislava Švarce, v: Vosstanie 1836 g. i russko-pol’skie revoljucionnye svjazi 60-ch godov. Sbornik statej i materialov, red. V. D. Koroljuk, I. M. Miller, Moskva 1960.

187

Milovidov A. L, Perečen’ boevych stolknovenij russkich vojsk s p ol’skimi povstancami i kampanija 1863—1864 gg. v predelach Severo-Zapadnogo kraja, V il’no 1915. Nowolecki A., Pamiątka dla rodzin polskich, zebrai i uložyl Z. Kolumna, cz. 1— 2, Krak6w 1868.

Pokazanija i zapiski o p o l’skom vosstanii 1863 goda Oskara Avejde, red. S. Kenevič, I. Miller, Moskva 1961.

Prasa tajna z lat 1861— 1864. Materialy i dokumenty, red. S. Kieniewicz i I. Miller, cz. 1, Wroclaw 1966.

Revoljucionnyj p o d ”em v Litve i Belorussii 1861—1862 gg., red. V. A. D ’jakov i dr., Moskva 1964.

Rok 1863. Wyroki šmierci, red. Studnicki, Wilno 1923. Rossija. Polnoe geografičeskoe opisanie našego otečestva, red. V. P. Semenov, t. IX, S. Peterburg 1905.

Russko-poVskie revoljucionnye svjazi. Materialy i dokumenty, red. V. A. D ’jakov i dr., t. I— II, Moskva 1963.

Sbornik izdannyj v pamjat’ dvadcatipjatiletija upravlenija Ministerstvom Inostrannych Del kanclera svetlejšego knjazja Aleksandra Michajloviča Gorčakova 1856—1881, Peter­ burg 1881.

Sbornik dokumentov muzeja Grafa M. N. Murav’eva, izd. A. Beleckij, 1 .1, V il’no 1906. Sbornik rasporjaženij grafa Michailą Nikolaeviča Murav’eva po usmireniju p ol’skogo mjateža v Severo-Zapadnych gubernijach 1863— 1864, sostavil N. I. Cilov, ViPno 1866. Statističeskie tablicy Rossijskoj Imperii, sbornik, Peterburg 1863. Stupnicki H., Imionospis poleglych i straconych ofiar powstania roku 1863 i 1864, Lwow 1865. Szwarce B., Wydawnictwo materialow do historii powstania 1863— 1864, Lwow 1894. W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego 1863— 1903, Lwow 1909. Vosstanie v Litve i Belorussii 1863—1864 gg. Dokumenty i materialy, red. S. Kenevič, V. Koroljuk, I. Miller, Moskva 1965.

Vosstanie 1863 g. i russko-poVskie revoljucionnye svjazi 60-ch godov, sbornik statej i materialov, red. V. D. Koroljuk i I. S. Miller, Moskva 1960.

Pamiętniki i wspomnienia Aramowicz L, Marzenia (Pamiętnik o melui partyzanckim w województwie grodzieñskim w 1863 i 1864 r.), Bendlikon 1865. Bakulič V., Vospominanija A. Serakovskoj i drugie materialy o Z. Serakovskom, w: K stoletiju geroičeskoj bor’by „Za našu i vašu svobodu”. Sbornik statej i materialov o vosstanii 1863 goda, red. V. A. D ’jakov, I. S. Miller, F. M. Fal’kovič, Moskva 1964. Barancewicz A., Ostatnie dni konnego oddzialu litewskiego, w: W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego (1863— 1903), Lwow 1903. Czemik W., Pamiętnik weterana, Wilno 1914. Dybowski B., Pamiętnik od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lwow 1930. [Gieysztor J.], Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857—1865. Poprzedzone wspomnieniami osobistymi prof. T. Korzona oraz przedmową i przypisami, 1 .1— II, Wilno 1913. Jagmin J. A., Vospominanija p o l’skogo povstanca 1863 goda, „Istoričeskij Vestnik”, 1892, t. 50. Jasieñczyk J. (A. Jablonowski), Dziesięč lat niewoli moskiewskiej, Lipsk 1867.

188

Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, t. I— ID, Warszawa— Lw6w 1925— 1932. [Jezioranski A.], Pamiętniki jenerala Antoniego Jezioratiskiego. Powstanie roku 1863, cz. 1— 2, Lw6w 1880— 1881. Kornilov I. P., Vospominanija o p o l’skom mjateie 1863 goda v Severo-Zapadnom Krae, Peterburg 1900. Kowalewska Z., Ze wspomnien wygnahca, Wilno 1911. Krzywicki L., Wspomnienia, t. I— II, Warszawa 1957— 1959. Lasocki W., Wspomnienia z mojego tyčia, przygotowali do druku M. Janik i F. Kopera, t. I— n , Krakow 1933— 1934. [Murawiew M.], Pamiętniki hr. Michailą Murawiewa „Wieszatiela” (1863— 1865) pisane w roku 1866, tlumaczone z oryginalu ros. przez J. Cz., przedmowa St. Tamowskiego, Krakow 1896. Matraš S., Ze wspomnien Sybiraka, Chicago 1896. Mickiewicz W., Pamiętniki, t. I— II, Warszawa 1926— 1927. Mineyko Z., Z tajgi pod Akropol. Wspomnienia z lat 1848—1866, oprac. E. Kozlowski i K. Olszanski, przedmowy i przypisy E. Kozlowski, Warszawa 1971. Nowalecki A., Pamiątka dla rodzin polskich, Krakow 1863, cz. 1— 2. Pamiętniki oficera polskiego, Chicago [b.r.w.] Polska w walce. Zbiör wspomnien i pamiętnikow z dziejow naszego wyjarzmiania, wyd. Giller, t. I, Paryž 1868. Pantielejeew L., Wspomnienia, Warszawa 1964. Powierza P., Wspomnienia z powstania styczniowego 1863 roku. Testament moralny autora, przygotowali do druku L. Bakauszyn i K. Filipow, Bialystok 1996. Prendowska J., Moje wspomnienia, wyd. E. Kozlowski, K. Olszanski, Krakow 1962. R. Kalinowski, Wspomnienia 1835— 1877, wydat Ryszard Bender, Lublin 1965. Rok 1863. Wyjątki z dziel pamiętnikow. Dokumenty, odezwy, zebr. E. Wroblewska, Wilno 1923. Roman Roginski powstaniec 1863 roku. Zeznania i wspomnienia, przygotowal do druku S. Kieniewicz, Warszawa 1983. Rožanski F., Z wojewödztwa grodzienskiego, w: W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego 1863— 1904, Lwow 1903. Sawicki S. J., Pulkownik Struš. Moje wspomnienia (1831— 1910), wyd. E. Barwihski, Lwow 1921. Spiskowcy i partyzanci 1863 roku, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1967. Staniewicz J., Wspomnienia o Zygmuncie Sierakowskim, naczelnym wodzu powstania styczniowego na Litwie i Žmudzi. Wyjątki z pamiętnika, wydal Z. Staniewicz, Kowno 1939. Ščelgunov, Vospominanija, Moskva—Peterburg 1923. Szulgin W., Dni, Belgrad 1925. Vospominanija knjazja Emilija Vittgenštejna, „Russkaja Starina”, 1990, t. 102. Vitte Sergej, Vospominanija, Berlin 1922, t. I— D. W olodiko W., (Koszczyc Waclaw), Wspomnienia z powstania wojewödztwa mihskiego z roku 1863, „Polska w Walce”, Krakow 1875, t. H Zaleski B., Notatka o powstaniu 1863 roku, w: Bronislawa Zaleskiego i Kajetana Cieszkowskiego nieznane relacje o powstaniu styczniowym, oprac. W. Caban i R. Matera, Kielce 1997. Zöltowska J., Inne czasy, inni ludzie, Londyn 1959.

189

Prasa „Czas” („Chwila”; Krakow), 1863— 1864 „Dziennik Politechniczny” (Warszawa), 1860— 1864 „Dziennik Powszechny” (Warszawa), 1863— 1864 „Dziennik Poznanski” (Poznan), 1863— 1864 „Gazeta Codzienna” (Warszawa), 1861 „Gazeta Polska” (Warszawa), 1861— 1862 „Gazeta Narodowa” (Lwow), 1863— 1864 „Königsberger Hartungsche Zeitung” (Krölewiec) 1863— 1864 „Naprzöd” (Krakow), 1892— 1900 „Russkij Invalid” (Peterburg), 1863— 1865 „Varsavskij Dnevnik” (Varsava), 1864— 1866 „Vilenskij Vremennik” (Vil’no), 1863— 1866

Opracowania Aniščanka J. K., Palityčnae i sacyjal’na-ekanamicznae stanowiscci u skladze rassijskaj imperyi, w: Narys gistoryi Betarusi, t. I, Minsk 1994. Abrasimov P. A., Minsk. Istoriko-ekonomičeskij očerk, Minsk 1956. Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, 1.1— IV, Wroclaw 1992. Agurskij S., Očerki revoljucionnogo dviženija v Belorussii (1863— 1910), Minsk 1928. Aleksandrowicz B., Z przeszlosci Slonimą i Ziemi Slonimskiej, Slonim 1935. Aleksandrovič S., Gistoiyja i sučasnasc’, Minsk 1968. Baranoviči i Baranovičeskij rajon, Minsk 1974. Bazylow L., Dzieje Rosji 1801— 1917, Warszawa 1970. Bazylow L., Historia Rosji, Wroclaw 1975. Bender R., Chrzescijanie w polskich ruchach demokratycznych XIX stulecia, Warszawa 1975. Bender R., Reforma czynszowa w Ordynacji Zamojskiej, Lublin 1969. Bender R., Powstaniec-zakonnik. Btogoslawiony o. Rafal Kalinowski, Warszawa 1984. Bialokozowicz B., Marian Zdziechowski i Lew Tolstoj, Bialystok 1995. Bialokozowicz B., Mikoloj Janczuk 1859— 1921, Olsztyn 1996. Beauvois D., Dezintegracja drobnej szlachty na Ukrainie w latach 1831— 1863, w:

Losy Polaköw w XIX—XX w. Studia ofiarowane Stefanowi Kieniewiczowi w osiemdziesiątą rocznicę Jego urodzin, Warszawa 1987. Bergman A., Sprawy bialoruskie w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1984. Bergman A., Rzecz o Bronislawie Taraszkiewiczu, Warszawa 1977. Bič M. V., Stanovlenne buržuaznaga gramadstva, v: Narysy gistoryi Betarusi, t. I, Minsk 1994. Bičkauskas-Gentrola L., 1863 m. suklimas Lietuvoje, Vilnius 1958. Bloch J., Wptyw drög ¿elaznych na stan ekonomiczny Rosji, t. I, Warszawa 1878. Bobrujsk. Istoriko-ekonomičeskij očerk, Minsk. Borejsza J. W., Patriotą bez paszportu, Warszawa 1982. Brus A., Kaczynska E., Sliwowska W., Zeslanie i katorga na Syberii w dziejach Polaköw 1815— 1914, Warszawa 1992.

190

Cwiek Z., Przywódcy powstania styczniowego. Szesc sylwetek, Warszawa 1963. Chankowski S., Z dziejów roku 1863 w Lomzynskiem, „Rocznik Bialostocki”, t. IV, 1963. Chankowski S., Powstanie styczniowe w Augustowskiem, Warszawa 1972. Chankowski S., Spoleczenstwo ziem pólnocno-wschodnich wobec powstania, w: Po­ wstanie styczniowe 1863— 1864. Wrzenie. Bój. Europa. Wizje, red. SI. Kalembka, Warszawa 1990. D ’jakonov, Zeleznye dorogi v Privislinskom i Severo-Zapadnom Krae v 1863—1864 gg. Ich voennoe znacenie, ochrana i boevye dejstvija v zeleznodoroznych rajonach, w: Sbornik socinenij oficerov Nikolaevskoj Akademii General’nogo Staba, t. VI, Peterburg 1905. D ’jakov V. D., Jaroslav Dombrovskij, Moskva 1969. Dobaczewska W., Wilno i Wilenszczyzna w latach 1863— 1914. Dzieje rachów spolecznych i politycznych, Wilno 1938. Dubiecki M., Romuald Traugutt i jego dyktatura podczas powstania styczniowego 1863—1864, Kijów 1912. Dudkou D. A., Ab razvicci kapitalizma ü Belarusi ü 2-j palove XIX-pacatku XX stagoddzja, Minsk 1932. Fajnhauz D., 1863. Litwa i Biatorus, Warszawa 1999 Fajnhauz D., Niektóre zagadnienia powstania styczniowego na Kowienszczyznie, „Kwartalnik Historyczny”, 1962, R. LXIX, nr 3. Fajnhauz D., Niemcy a powstanie styczniowe na Litwie i Biatorusi, „Przegl^d Histo­ ryczny”, 1960, nr 4. Fajnhauz D., Polska drobna szlcichta na Litwie i Biatorusi, w: Na przetomie stuleci. Narod—Kosciól—Panstwo w XIX i XX wieku. Ksiçga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Ryszardowi Benderowi, red. M. Piotrowski, Lublin 1997. Fajnhauz D., Prasa konspiracyjna powstania styczniowego na Litwie i Biatorusi, „Rocznik Bialostocki”, 1963, t. IV. Fiks M. B., Grodno na kanune i v period pervoj russkoj revoljucii, w: Grodno. Istoriceskij ocerk, Minsk 1964. Gasimov M. V., Griconok T. A., Flake J. V., Volkovysk. Istoriko-èkonomiceskij ocerk, Minsk 1978. Giller A., ¡Ustoria powstania narodu polskiego w 1861—1864 r. t. I— IV, Paryz 1867— 1891. Gogel’ N. V., Josafat Ogrysko i peterburskij revoljucionnyj zond v dele polskogo mjateza, V il’no 1866. Golovacov A. A., Istorija zeleznodoroznogo dela v Rossii, Peterburg, 1881. Gostev A. P., Sved V. V., Kronon. Letopis’ goroda na Nemane (1116— 1990), Grodno 1993. Gòra S., Dziatalnosc powstancza Romana Roginskiego na Podlasiu, „Rocznik Bialosto­ cki”, 1964, nr 6. Gòra S., Partyzantka na Podlasiu 1863— 1864, Warszawa 1976. Gòra B., Uzbrojenie oddzialów powstanczych w latach 1863— 1864, w: Powstanie styczniowe. Aspekty militarne i polityczne, Warszawa 1995. Gryckevic A. P., Drevnij gorod na Sluci, Minsk 1986. Grodno. Istoriceskij ocerk, Minsk 1964. Gründberg K., Polskie koncepcje federalistyczne 1864— 1918, Warszawa 1971. Groniowski K., Chlopi w powstaniu styczniowym a reformy agrarne lat 1861— 1864, w:

191

Powstanie styczniowe 1863— 1864. Wrzenie. Boj. Wizje, red. St. Kalembka, Warszawa 1990. Halicz E., Kwestia chlopska w Krolestwie Polskim w dobie powstcinici styczniowego, Warszawa 1955. Heller M., Niekricz A., Historia Zwiq_zku Sowieckiego. Utopia u wladzy, Wroclaw 1989. Gistoryja Belarusskoj SSR. Belarus’ v perijad kapitalizma, räd. tomu K. I. Sabunja i A. M. Anfimov, t. II, Minsk 1992. Gistoryja Minska, Minsk 1967. Gomel’. Istoriko-ekonomiceskij ocerk, Minsk 1972. Górecki M., Gistoryja belaruskaj litaratury, V il’no 1920. Ignatouski U., 1863 god ua Belarusi. Naiys padzej, Minsk 1930. Jakubianiec-Czarkowska J., Powstanie 1863 r. w powiecie swi^ciahskim, Swi?ciany 1934. Janik M., Dzieje Polakow na Syberii, Krakow 1928. Janulajtis A. (Janulaitis), Powstanie w Litwie 1863—1864 r., Wilno 1923. Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim, Warszawa 1918. Kaczorowski B., Grodno. Historia i zabytki, Warszawa 1991. Karbowski W., Ludwik Narbutt, Grodno 1935. Karbowski W., Kampania Zygmunta Dolqgi-Sierakowskiego, „Studia i Materialy do Historii Wojskowosci”, 1968, t. XIV, cz. 2. Karskij E. F., Belorussy, Varsava 1903, t. I. Kicharev M. V., Zlobin. Istoriko-ekonomiceskij ocerk, Minsk 1975. Kieniewicz S., Dereszewicze 1863, Warszawa 1986. Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, Warszawa 1972. Kieniewicz S., Sprawa wloscianska w powstaniu styczniowym, Warszawa 1953. Kieniewicz S., Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1965. Kirkor S., Przeszlosc umiera dwa razy, Krak6w 1978. Kisjaleü A., Sejbity vecnago, Minsk 1963. Kljukin N., Mogilev. Istoriko-ekonomiceskij ocerk, Minsk 1963. Kolodziejczyk R., Jan Bloch (1863— 1902), Warszawa 1983. Komar J., Grodziehskie manifestacje przed powstaniem styczniowym, „Przeglqd Historyczny”, 1960, t. LI. Kordowicz S., Konstanty Kalinowski. Rewolucyjna demokracja polska w powstaniu styczniowym na Litwie i Biatorusi, Warszawa 1955. Kosman M., Historia Biatorusi, Wroclaw 1979. Kosztyla Z., Krasko R., Z dziejow powstania styczniowego na Bialostocczyznie 1863—1864, Bialystok 1963. Koval’ S. F., Za pravdu i volju. K stoletiju politiceskich ssyl’nych v Sibiri, Irkutsk 1966. Kowalewska Z., Z dziejow powstania lidzkiego. Wspomnienia o Ludwiku Narbutcie, Wilno 1934. Krzyszkowska A., Powstanie styczniowe na Wilehszczyznie, Wilno 1934. Kozlowski E., Od Wqgrowa do Opatowa. 3 I I 1863—21 I I 1864. Wybrane bitwy i potyczki z powstania styczniowego, Warszawa 1962. Kozlowski E., Zaiys historii militarnej powstania styczniowego, w: Powstanie stycz­ niowe 1863— 1864. Wrzenie. Boj. Europa. Wizje, red. S. Kalembka, Warszawa 1990. Krest’janskoe dvizenie v Belorussii posle otmeny krepostnogo prava, Minsk 1969. Laskarys J., Korewa i jego oddzial, w: Pisma zbiorowe, Bendlikon 1865.

192

Laskarys J., Wyprawa Sierakpwskiego na Kurlandię w 1863 r., w: Pisma zbiorowe, t. I, Bendlikon 1865. Ljaskovskij A. I., Litva i Belorussija v vosstanii 1863 g. (Po novym archivnym materialam), Berlin 1939. Lebedev S., Gomel’. Istoriko-ėkonomičeskij očerk, Minsk 1962. Laniec S., Bialontš w dobie kryzysu spoteczno-politycznego (1900— 1914), Olsztyn 1993. Laniec S., Bialontš w drugiej potowie XIX stulecia, Olsztyn 1997. Laniec S., Bronislaw Szwarce. Romantyk epoki powstanczej, Olsztyn 1988. Laniec S. Dowôdcy i bohaterowie powstania styczniowego na Žmudzi, Torun 2002. Laniec S., Kolejarze Krôlestwa Polskiego i Bialostocczyzny w latach 1865— 1914, Olsztyn 1995. Laniec S., Kolejarze Krôlestwa Polskiego. Walki klasowe i ¿ycie polityczne 1878— 1914, Warszawa 1979. Laniec S., Konspiracja i czyn zbrojny kolejarzy w powstaniu styczniowym, Olsztyn 1978. Laniec S., Ksiądz Antoni Mackiewicz w latach manifestacji, konspiracji i powstania (1863—1864), Olsztyn 2001. Laniec S., Litwa vv powstaniu styczniowym. Bitwy i potyczki na Kowienszczyznie (1863—1864), Olsztyn 2000. Laniec S., Partyzctnci kresôw pôlnocno-wschodnich w powstaniu styczniowym (ziemie bialoruskie), Torun 1996. Laniec S., Partyzanci ¿elaznych drôg roku 1863. Kolejarze i drogi ¿elazne w powstaniu styczniowym, Warszawa 1974. Laniec S., Początki nowotytnego ruchu narodowego Bialorusinôw, w: W kręgu kultury bialoruskiej, red. W. Pilat, Olsztyn 1994. Laniec S., Powstanie styczniowe na Litwie, Olsztyn 2000. Laniec S., Pôtnocna Suwalczyzna w powstaniu styczniowym, Torun 2002. Laniec S., Ziemie biatoruskie w latach reformy agrarnej, manifestacji patriotycznych i konspiracji narodowej, Torun 1998. Laniec S., Z kart bialoruskiej historii, „Dziš”, 1993, 4(31), ss. 112— 117. Laniec S., Zygmunt Sierakowski (1826— 1863), Olsztyn 1999. Lazutka S. A., Revoljucionnaja situacija v Litve 1859— 1862, Moskva 1961. Lossowski P., Litwa, Warszawa 2001. Lossowski P., Mtynarski Z., Rosjanie, Bialorusini i Ukraincy w powstaniu styczniowym, Wroclaw 1959. Nikitin V. N., Evrejskie poselenija severo i jugo-zapadnych gubernij (1835— 1890), Peterburg 1894. Nikitin A., Zalzman J., Mozyr'. Istoriko-ėkonomičeskij očerk, Minsk 1973. Neupokoev V. N., Pozicija P. D. Kiseleva v voprose o razdanii majoratov v zapadnych gubernijach, w: Iz istorii ėkonomičeskoj i obščestvennoj žizni Rossii, Moskva 1976. Ochmariski J., Historia Litwy, Wroclaw 1962. Olechnowicz M., Polscy badacze folkloru i języka bialoruskiego w XIX wieku, Lodž 1986. Orlovskij E,. Grodnenskaja storina, cast’ 1, Gor. Grodna 1910. Orša. Istoriko-ėkonomičeskij očerk, Minsk 1967. Orzechowska E., Powstancza dzialalnošč Walerego Wrôblewskiego na Podlasiu i w Lubelskiem w latach 1863— 1864, „Rocznik Lubelski”, 1977, t. XX. Paniutycz W. P., Dobra ziemskie na Bialorusi w drugiej potowie XIX wieku, „Zapiski Historyczne”, 1974, t. XLIII, z. 4.

193

P a n ju tič V. P ., K voprosam o razvitii otchožich promyslov v Belorussii v epochų kapitalizmo. Ezegodnik po agrarnoj istorii Vostočnoj Evropy, 1963, Vilno 1964. Panjutič V. P., Social’no-ėkonomičeskoe razvitie derevni 1861—1900 gg., Minsk 1990. Pilsudskį J., Zarys historii militarnej powstania styczniowego, w: Pisma zbiorowe, t.

III, Warszawa 1937.

Polskie piešai historyczne, wybrali J. Jasiñski i T. Matulewicz, Olsztyn 1988. Požniak T., Polacy w bialoruskim odrodzeniu kulturalno-literackim, „Studia Polono— Slavica— Orientalia”. Acta literaria XIII, red. B. Bialokozowicz, Warszawa 1992. Puškarev I., Opisanie rossijskoj imperii, Peterburg 1945. Polock. Istoričeskij očerk, Minsk 1987. Powstanie styczniowe 1863— 1864. Wrzenie. Boj. Europa. Wizje, red. S. Kalembka, Warszawa 1990. Ploski S., Dzialalnošč Roginskiego w powstaniu styczniowym 1863 r., „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 1938, t. X, z. 1, s. 18. Ratajczyk L., Polska wojna partyzancka 1863— 1864. Okres dyktatury Romualda Traugutta, Warszawa 1966. Ratajczyk L., Historia wojskowosci, Warszawa 1980. Ratč V. F., Svedenija o p o l’skom mjateze v Severo-Zapadnoj Rossii, t. I, V il’no 1877. Ramatowska F., Rząd Narodowy Polski w latach 1863—1864 (sklad, organizacja, kancelaria), Warszawa— L6dž 1878 Semaškevič G., Belaruski literaturno-gramadski ruch ü Pecjarburgu, Minsk 1971. Sawicki S. J., Szkice z 1863, Krakow (b. d.). Sidorova A. A., Pol’skoe vosstanie 1863 g. Istoričeskij očerk, Peterburg 1909. Skok H., Polacy nad Bajkalem 1863— 1883, Warszawa 1974. Smirnov A. F., Vosstanie 1863 goda v Litve i Belorussii, Moskva 1963. Smirnov A. F., „Mužyckaja Pravda”, w: Vosstanie 1863 g. i russko-pol’skie revoljucionnye svjazi 60-ch godov, red. V. D. Koroljuk i I. S. Miller, Moskva 1980, ss. 11— 62. Sokolowski A., Powstanie styczniowe, Wiedeñ 1913. Sokólski J., Antoni Rozmanith i jego pamiątkowy sztambuch z Usolia z r. 1866, „Sybirak”, 1936, nr 3. Sorokowicz J., Murawiew. Rok 1863 na Litwie, Warszawa 1919. Sliwiñski A., Powstanie styczniowe, Warszawa 1919. Stolcman M., Nigdy od ciebie miasto... Dzieje kultury wileñskiej lat międzypowstaniowych (1832— 1868), Olsztyn 1987. Stürmer G., Geschichte der eisenbahnen Entwicklung, Bydgoszcz 1872. Szelągowski A., Dzieje Polski w czasie powstania styczniowego, w: Polska, je j dzieje i kultura, t. Ill, Warszawa 1930. Szybicka Z., Historia Bialorusi 1795—2000, Lublin 2002. Tal’virskaja Z., Nekotorye voprosy obščestvennogo dviženija v Litve i Belorussii v konce 50-ch i načale 60-ch godov i podpol’naja literatura, w: Revoljucionnaja Rossija i revoljucionnaja P ol’ša, Moskva 1967. Tal’virskaja Z., Sozdanie ošmjanskoj revoljucionnoj organizacii i obščestvo „Pentkovičej” w 1861—1862 gg., „Učenye Zapiski Institutą Slavjanovedenija”, t. 29. Titok V. A., Formirovanie i revoljucionnaja bor’ba zeleznodorožnogo proletariata Belorussii vo vtoroj polovine XIX — načale XX v., Minsk 1966. Turonek J., Biatoruš pod okupacją niemiecką, Warszawa 1989. Turonek J., Wactaw Iwanowski i odrodzenie Bialorusi, Warszawa 1992. Turuk V., Belorusskoe dviženie, Minsk 1924.

194

Ulaščuk N. N., Predposylki krest’janskoj reformy 1861 g. v Litve i Belorussii, Moskva 1965. Wasilewski L., Kresy Wschodnie, Litwa i Biatoriiš. Podlasie i Chelmszczyzna. Galicja Wschodnia — Ukraina, Warszawa 1917. Wisner H., Litwa. Dzieje panstwa i narodu, Warszawa 1999. Vitebsk. Istoriko-ėkonomičeskij očerk, Minsk 1974. Wröbel P., Ksztattowanie šią bialoruskiej swiadomosci narodowej a Polska, Warszawa 1990. Wyslouch S., Bialorusini na Ziemi Wilenskiej. Odbitka z wydawnictwa „ Wilno i Ziemia Wiletiska", Wilno 1930, ss. 2— 13. Zajcev V. M., Social’no-soslovnyj sostav učastnikov vosstanija 1863 g., Moskva 1973. Zgorzelski Cz., Powstanie styczniowe na terenie wojewôdztwa nowogrôdzkiego, Wilno 1934. Zlotorzycka M., Bronislaw Szwarce, „Niepodleglošč”, 1933, t. VIII. Zlotorzycka M., W przededniu polskiego powstania nad Bajkatem, „Niepodleglošč”, R. 1, t. XIV. Zielinski S., Bitwy i potyczki 1863— 1864. Na podstawie materialôw drukowanych i rękopišmiennych Muzeum Narodowego w Rapperswilu, Rapperswil 1913. Zinčenko A. L., Reforma gosudarstvennoj derevni i sekuljarizacija cerkovnogo zemlevladenija v zapadnych gubernijach Rossijskoj imperii, „Istoričeskie zapiski”, Moskva 1982,

t. cxn.

Spis tresci

W prowadzenie ........................................................................................................................... 7 Rozdzial I. Ziemie Iitewskie i biatoruskie w latach reformy agrarnej . . . . 10 1. Stosunki agrame przed r e f o r m ą .................................................................................. 10 2. Przebieg reformy agramej ........................................................................................ 18 3. Bunty c h l o p s k i e ..................................................................................................................24

Rozdzial II. M anifestacje patriotyczno-religijne na Litwie i Biatorusi w 1861 roku

29 1. Pierwsze manifestacje od lutego do maja 1861 ............................................. 29 2. Masowy rozwój manifestacji latem 1861 r o k u ...................................................32 3. Wprowadzenie stanu wojennego ................................................................................ 37

Rozdzial III. Powstanie i rozwój konspiracji narodowej w 1862 roku

. . . . 39 1. Pierwsze ogniwa organizacji k o n s p ir a c y jn y c h ..........................................................39 2. Stronnictwo czerwonych .................................................................................................43 3. Stronnictwo biatych ...................................................................................................... 46

Rozdziat IV. Litwa i Biatorus w pierwszych miesiącach 1863 roku

. . . . 50 1. Pobór rekrutą .................................................................................................................. 50 2. Konspiracja narodowa zimą i na przedwioániu 1863 r o k u ............................ 51 3. Pierwsze walki zbrojne w lutym i m a r c u ........................................................ 58

Rozdzial V. W alki zbrojne wiosną 1863 r o k u ..............................................................75 1. Stan i organizacje terenowe rządu w i l e ñ s k i e g o ...................................................75 2. Walki zbrojne na L i t w i e ................................................................................................. 79 3. Walki zbrojne na Biatorusi ......................................................................................... 110

Rozdziat VI. Czyn zbrojny latem 1863 r o k u ................................................................... 149 1. Walka o wtadzę w litewsko-bialoruskim rządzie n a r o d o w y m .......................149 2. Czyn zbrojny na Litwie ............................................................................................... 152 3. Czyn zbrojny na Biatorusi ......................................................................................... 163

Rozdzial VII. Ostatnie walki jesienią 1863 roku i zim ą 1864 roku

. . . . 171 1. Liczne aresztowania i nadludzkie wysitki powstañczego rządu w Wilnie . 171 2. Walki zbrojne na Litwie jesienią 1863 r o k u ...................................................173 3. Ostatnie walki zbrojne na Litwie w 1864 r o k u ........................................................181

Zakonczenie

................................................................................................................................. 185

Bibliografía

................................................................................................................................. 187

196