Historja powstania w 1831 roku na Wołyniu, Podolu, Ukraine, Żmudzi i Litwie [Tom 1] [PDF]

Zitiervorschau

V»Aj.'«.U*---C>.*. .iiX'\iJi^'*»^-ilAfc*-.'--^

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/historjapowstani01wrot

BIBLIOTEKA PISARZY POLSKICH.

TOM LXXI.

HLSTORJA POW8T7VXIA W

1831

ROK(T

XA

WOYNIU, PODOLU, UKRAINIE, MUDZI I LITWIE PRZEZ

FELIKSA WROTNOWSKIEGO.

TOM

I.

POWSTANIE NA WOYNIU, PODOLU

LIPSK: F. A.

B

ROCKU AU S. 18

75.

I

UKRAINIE.

ro WSTANIE NA

WOl.YNIU, rODOT.U W OPISANE

ROKU

I

UKRAINIE

1831.

PODUG PODA DOWODZCOW I WSPÓUCZESTNIKÓW TEGO POWSTANIA PRZEZ

FELIKSA WROTNOWSKIEGO.

LIPSK: F. A.

Q/\

BROCKHAUS 1875.

Jltemm.

^

Nnv^3

1S68

V^75" ^3

*M-i

TRE

WSKAZÓWKA

I

EZECZY.

W8TJb;P. I.

Zieinie ruskie,

w

przyjtem dzi rozumieniu, woyskiej, kijowskiej podolskiej

pospolicie niemal

ograniczaj si do trzech gubernji

kraju Ale wyraz Ru czniesusznie mieszany bywa wyra-

wanie za zajmuj obszern nie ma ju dawnego znaczenia,

:

i

;

polskiego.

z

i

zem Rosja. eby oba te wyrazy dobrze poj i rozróni, trzeba wpatrzy si w dziesi wieków zmian historycznych Rozdzielanie si Sowiaszczyzny w wieku dziewitym na róIT. ne pastwa: pocztek Polski i Rusi. — Granice podbojów^ lechickich stale narodów jednoplcmicnnych póki i warjagskich nie odkrelay chrzeciastwo zachodnie i wschodnie nie pooyo na nich wiecznego pitna. Rzym i Carogród spotkay si u granic Polski z Rusi. Rozlego podbojów warjagskich w wieku dziesitym. — III. Chrobacji Czerwonej. — Wodzimierz W. — Ru pomyka si w Na pocztku wieku jedenastego Lechija odzyskuje Chrobacij. Bolesaw W. w Kijowie. Po jego mierci epoka najwikszego wzrostu Rusi. Jarosaw W. — Jedno rodu, rcligji i wadzy w pastwie Jarosawa. Co z tych trzech rzeczy byo wówczas najmocniejszym w-

4

zem

6

3

,

.

.

gb

Ru w

,

Or

Bolesawa miaego i Krzywoustego poowie dwunastego wieku paiistwo Jarosawa rozpada si na trzy trzci. Pónocna z Nowogrodem Wielkim, ksztaci si w rzeczypospolite handlowe; x'oiidniowa z Haliczem ulega wpywowi wyobrae zachodu Europy wschodnia z Wodzimierzem nad Klazm, zostaje gniazdem despotyzmu ksit IV.

podziaach.

odnawia prawa Polski.

— W

pierwszej

;

warjagskich. Jedno Rusi ginie na zawsze: nazwisko jej ju nie oznacza jednej i tej samej rzeczy poudniowa co obejmowaa? Podole jak daleko si rozV. ciga? Charakter Rusi poudniowej; jej stosunki z Polsk i Wgrado Daniela. mi. Nastpstwo pocztku wieku trzynastego najcie Tatarów, wkrótce po tem wylew Litwy, doarauj Jiadszczepanj' podbój AVarjagów. Królestwo Halickie; król Daniel jego nastpca Lew. Lwów stolic Rusi poudniowej; Moskwa wschodniej;

Ru

ksit a

l(

—W

i

na pónocy nie ma wyranego rodka. Pónocne ksistwa w rku Litwinów; pod ich opiek miasta broni si od napaci ksit moskiewskich. Wschodni ksita w rku Tatarów; pod ich jarzmem szukaj wewntrz despotycznego panowania. Poudniowa sama tylko jest jeszcze Rusi udzieln, niepodleg. — Lecz dziedzictwo Daniela spada na ksit mazowieckich Litwa szerzy w niem zbiory. Kazimierz wielki i Giedymin rozbieraj Ru poudniow,

cz

;

,

,

,

,

,

Jg

VI

w polowie

wieku czternastego nie ma ju ladu pastwa panuj, na caej i Moskwa pod Tatarami, przestrzeni podboju Warjagów. Ru traci wtek samodzielnego bytu, si w Jonie trzech potg, z których kada ma inn drog. i przerabia Polska idzie torem Kocioa powszechnego; Moskwa cliyli si gwatownie ku schyzmic greckiej w rodku Litwa pogaska, w duchu chwieje si na obie strony, lecz si meterjaln obie rozpiera szeroko. Nakoniec przewaya "si szala niepewnych przeznacze zdobywczego mocarstwa: si na zawszn z Polsk, przynioso jej w posagu ogromny zabór ziem Ruskich. Chrzeciaska cywilizacja zacliodu postawia nog za lewy jrzeg Dnicpra duch zmarego wschodu skupi si i naty koo tronu ksit moskiewskich, otrzsajcych si z jarzma Tatarów. Odtd dwie strony: Polska katolicka i Moskwa schy21 zmatycka staj do walki VII. Przez wiek jntnasty do poowy szesnastego, religijna i za ni polityczna rójiica dwóch pastw, spierajcych si na posadzie daZiemie Ruskie wnej Rusi, wykoiicza si szybko. Polska, Litwa pod berem Jagellonów. Swobody polskie dla Litwy i Ziem ruskich. Sobór Florencki; unja kocioów. Stan krain naddnicprzariskicli. Pocztek Kozaków. — Panowanie dwóch ostatnich Jagiellonów. Unja Lubelska. Ziemie Ruskie równie jak inne j)odzielone na województwa. Gdzie pamitka imienna Rusi na gruncie V Nazwisko Ukrainy. Czerwona, Biaa i Czarna? Narodowo i mowa ruska w PolCo sce. Moskwa i ksistwa przylege pod berem Rurykowiczów. Wzrost jedynowladztwa i desi)otyzmu. Metropolita moskiewski. DroPastwo carów moga do zaborów dla wielkicli ksit. Carat. czem skiewskich moglo nazywa si Rusi Jzyk moskiewski. pozostawaa wspólno Moskala z Rusinem? Po tej iiici rka carska Usiowania odporne w siga wewntrz rzeczypospolitej polskiej. Polsce. Synod brzeski. Natenie siy carstwa. Patriarcha w Moskwie. Polska z wielu stron ugodzona w gruncie swego jestestwa. VI.

Jarosawa.

Polska, Litwa

;

czc

;

— —

i

—

Ru —

—

W

.•'

—

—

Protestantyzm ])odaje doii schyzmic. l'nici

W

dyzunici

i

27

wieku siodmnastym rzeczpospolita nasza wietnie i zwycisko walczy zewntrz; lecz wewntrz rozrywa sio przez roztargnienie jednoci religijnej, Moskwa pobita i zachwiana przerw dynastji, w jednoci religijnej znajduje ocalenie i sil. Duch schyzmy carogrodzkiej wydobywa Ru z pod warstwy kilku wieków. Kozacy staj czem l?olska si zbrojn reprezentacj schyzmatyckiej Rusi. uchybia swemu powoaniu? Nowa polityka Europy przeciwna naturze Polski, pomylna dla Moskwy. Pocztek rozruchów w Kozac^yznie. Wadysaw IV. Cluniclnicki. Jan Kazimierz. Wojny kozackie. Dalszy cig wojen; ukady pod Zborowem, Umowy w Pcreasawiu. ziem poudniowych zniweczone i znowu przywrócone. Wielka ruskich staje si zaborem Chmielnickiego. Siiójno Kozaków z Polsk, a mimowolny ich pocig ku INIoskwic. ('hmiclnicki poddaje si czom Konfederacja Tyszowicccarowi. Cikie pooenie l'olski. ka szuka narodowego ognia? Umowa w Hailzaczu. Pokój AndruVIII.

— W

—

—

cz

W

—

szowski z

i

Moskw

traktat

Crzymutowski okrelaj ostateczne

gi-anice Polski ^^1

IX. Wiek omuasty, wiek dojrzaoci polityki i metcrjaliznui. Polska jedna nie schodzi z dawnego toru ale pena ran i zaguszona, postpuje sabo. Uciszenie si Rusi ])ozostacj w onie rzeczypospoli;

narodowoci polskiej. Synod w Zamociu. Przewaga mowy Przykady djalcktów ruskich. — Moskwa w deniu Europy przyjazuem dla niej, bierze i)olot coraz skorszy. Przeol)racnic carstwa |iod tej.

i

Piotrom W. Nazwisko Rosji. l'arcic jej na zachód. Rozbiory Polski. - O co Hosja najprzód zaczepia rce w naszych ziemiach ruskich? Co Polska bez siiy materjalnej miaa tu ku obronie praw swoich? Jzyk rosyjski i jzyk ruski. Przykady polsk. S|ioX. Czterdzieci lat moralnego najazdu Kosji i»a INIikolaja, celem wypolszczenia ziem rusoby Katarzyny, Aleksandra Ukrainy. Co si im udao? skich, mianowicie Woynia, Podola czem by opór? .Jakie roilki pozostaj dla nas? Widoki piszcego

Ru

i

W

i

dzieje pi)W8tania tych i)rowiiu'ji

w

r.

(ii

1S31

70

vir

CZKr

1»IKIJ,WS/A.

rinrwszc wioci /,a IJiiKioin o powsluiiiii w W;irsza\vio. — NoI. Zapal iiin wina rozgasza Hiy po\vs/.t>chuio w /icniiacli iluskicli. ohnk-ony na kuizyi'; |iotiz('l)a zmowy Stosunki tlawniojwzo ziem Zaliianycli z Warszawij. TowarzyII. stwa tajne. - l'olo('nio Woynia w tym wz,4l ^ niejszej ksiki zakrelony. Przymówienie si autora. Dodatki. Glos posa iajsyskiego na posiedzeniu izb poczo;->32 Spis chronologiczny waniejszych wypadków nych.

IX.

—

i

—

—

i

s

—

.

rón

—

;

—

—

Woy-

i

i

—

—

—

w

Weotnowski.

i.

S

T E

P.

ZIEMIE RUSKIE. I.

cz

la Polski, która w dzisiejszym skadzie pastwa rosyjskiego stanowi trzy gubernje wo^nisk kijowsk i podolsk od czasu rozszarpania ojczyzny naszej dla rónycli niejako osobn caoci. Dawniejsze wzgldów pocza straty odczyy od niej lewy brzeg Dniepra ostateczny rozbiór kraju odci Galicj; urzdzenia wewntrzne pod berem ca:

,

,

by

;

j

rów, odróniay zawsze od Litwy; nieszczcie nakoniec sprawio, i w powstaniu norodowem przyszo jej wystpooddzielnie. Std wynika potrzeba odosobnionym przez wypadki prowincjom nada jakie jedno osobne imi upowszeclmi si zwyczaj pod zbiorowem nazwiskiem Ziem Ru-

e

wa

:

skich

rozumie

szczególniej

Woy,

Ukrain

i

Podole.

W ta-

kiem to rozumieniu zwykle mówi si teraz: powstanie Ziem Ruskich, komitet Ziem Ruskich i t. d. chocia to powstanie i ten komitet, nie naley waciwie ani do Galicji, ani do Litwy, ani do rozlegych krain polskich za Dwin i Dnieziemie ruskie. prem, gdzie wszdzie jednak Zdarza si czsto gdy rzecz jaka zniknie, albo ulegnie zupenej zmianie, dawne jej nazwisko dugo jeszcze bkajc si w yjcej mowie, nasuwa przed oczy wtpliwe i nieChcc natanczas imi zwleczone okrelone wyobraenia. z umarego przedmiotu napeni waciwem pojciem, trzeba nieraz przebiedz dugi szereg dziejów^, w kwestji o jeden ,

e

s

roztrzygn wiele kwestji historycznych. Taki wanie przypadek ilekro wzmianka o Rusi. Wyraz Ru, kry dzi jak staroytny pienidz, którego stpel nie oznacza ju waloru. Za wiara puszcza go za jedno z wyrazem Rosja, tak powiem, oszukuje niewiadomych cudzoziemców, a nas chwyta za sowo. Musimy tumaczy si jakim sposobem 1*

termin, jest

e

,

przez nas samych mianowane ruskiemi, nale do Polski, a nie do Moskwy, która przezywa si Rosj: musimy rozrónia dobitnie co bya Ru, co Moskwa, a co jest Rosja. Dla tego te mówic o Woyniu, Ukrainie i Podolu, jako imi Polski powstajcych przeciw Rosji, ziemiach ruskich wypadnie nieco na obszerniejszej przestrzeni zmiany historyczne. Nadto, kto tylko zechce zetrze Polsk na jakimkolwiek miejscu jej duchem spoecznym oywionej krainy, zaraz odsoni mu si czcze figury zgasych potg politycznych, nie zdoa zatrzyma wzroku na adnej warstwie tych i do dna dziesiciu wieków, gdzie przejrzystych cieniów, ley Sawiaszczyzna jak gadka tablica, na której kreli i kasowa róne pastwa; lecz tylko cywilizacja chrzeci-

ziemie

w

uwaa

a

or

jaska kada wyranie odkolorowane pitna. Jednem z tych pastw nakrelonych i znikych pob farb póniejszych dziejów, jest Ru. Dla tego te eby widzie wszystko co si przebija moe przez obecn cech jej czci, wypadnie

sign gboko w przeminione czasj\ Sdz wszake i kilku przypomnie sy w

tej

ogólnych bdzie do-

mierze.

II.

W

wieku IX, wanie kiedy koo Wisy Lechici tworzyli sobie pastwo, wojownicy skandynawscy rozbiegajc si od zatoki Finlandzkiej w dó Dniepra, szukali najprzód upiey,

potem staego panowania. lechicki, jeli by niegdy przychodnim, oddawna zla sawiaskim; Skandynawi byli rodem obcym: zwano na zachodzie Europy Normandami, na pónocy Warja-

Ród si ich

ze

gami.

Dwie tedy róne siy, miejscowa i nanona, zwizyway drobne spoeczestwa Sawian, w dwojaki sposób: pierwsza rozwijajc domow wadz od rodka na zewntrz, spychaa cudzoziemski nacisk Niemców; druga zgarniajc podboje do rodka obcej wadzy, narzucaa jarzmo Warjagów. Natura tych dwóch wadz nie zatara si nigdy; póniejsze owszeiu namaszczenia wzmocniy ich jedna zawsze przenosia ycie polityczne w ciao narodowe, druga wiecznie wy-

dno:

cigaa

z

niego wszelk

ywotno

spoeczn.

Prawie tego samego czasu, Ziemowit syn Piasta, wybrany zosta zwierzchnikiem w kraju nad Gopem (860), a Ruryk sprowadzony przez Nowogrodzan, z braci i ludem swoim zaj zbrojnie okolice llmenu (862). Rój ten Warjagów, czy

to

od mi(\jsca

wyszod', c/y

ski|(I

onro: sta tu otwoi

Irpieniein, nie miay rem plac f^onitw z

Poowcami.

Ksita

ubijali

si take

nieustannie midzy sob; nic zawsze jednak sam ich interes osobisty