Wojna na Litwie : w roku 1831 [PDF]

Zitiervorschau

r

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/wojnanalitwiewroOOazaz

A. Z.

WOJNA NA W ROKU z

LITWIE 1831

MAP

KRAKÓW SKAD GÓWNY W KSIGARNI 1913

G.

GEBETHNERA

I

SPÓKI

WOJNA NA

LITWIE

A. Z.

WOJNA NA W ROKU z

LITWIE 1831

MAP

KRAKÓW SKAD GÓWNY W KSIGARNI 1913

G.

GEBETHNERA

I

SPÓKI

sn

KRAKÓW - DRUK

W.

L.

ANCZYCA

I

SPÓKI.

WSTP. Dzieje

wojenne narodu polskiego

s

tematem

w kulturze agodzc w tern,

mniej opracowanym. Brak ten dotkliwy

okoliczno

historycznej znajduje

mamy

wasnej

trzeba jednak jak nie

czn

armii,

by

wic

i

jej

historyków.

e nie

Nie po-

wojskowym, by dzieje wojenne kreli, dyplomat, by history dyplomaty-

by

potrzeba

pisa,

a

naj-

naszej

jak

potrzeba

nie

by

artyst,

eby

dzieje

Na to mamy przykadów dosy; w historyi wojennej wymieni tu tylko Henryka Houssaye'a. U nas na tem polu wielk zasug pooy w ostatnich miesicach znakomity historyk Tadeusz Korzon, wydajc sztuki przedstawi.

swoje »Dzieje wojen

i

wojskowoci w

Polsce«. Dzieje wo-

jenne pamitnego roku 1831 od lat czterdziestu nie docze-

kay si ani jednej

nowej wyczerpujcej historyi *), a wszystwytrzymuj naukowej krytyki.

kie dawniejsze nie

Krótki opis wypadków na Litwie, jaki tu dajemy, jednym z epizodów tej walki, niezwykle ciekawym, a przytem wanym, bo wykazujcym, jeszcze nawet po Ostrockiej klsce nie wszystkie szanse przeciw nam przemawiay. jest

e

') Gówn przyczyn tego smutnego stanu jest fakt, materyay do historyi powstania dotd ani dostatecznie nie zostay zebrane ani te drukiem ogoszone.

e

WOJNA NA LITWIE

Przyc/.yiK^ kli-ski na Litwie i)rzypisywuno

powszeclinio

niedostwu

(iieifi^udii

dotd do mioci

/awied/ioncj

i

e

my dzi przyznamy, Giegud wasnej Chapowskiego. jako wódz naczelny ponosi cal| odpowiedzialno, jc^dnak skal ocenimy niej jego win, znajc lepiej ni o trudno jego pooeniu. Natomiast zupenie dawniej zaprzeczy wypadnie bdnemu mniemaniu, jakoby duma Ctiapowskiego dokonaa reszty, co rozpoczo niedostwo I

ca

ca

Gieguda.

Na ogó

nasi tiistorycy o wiele ostrzej potpili Ctia-

powskiego jak Gieguda. Nieudolno tego ostatniego bya nie miano do niego wielkich pretensyi, tak widoczn, najokropniejsz mierci odpokutowa swe zwaszcza, bdy; natomiast tembardziej potpiono Chapowskiego, poniewa w rzekomo zawiedzionej mioci wasnej zmarnowa ze szkod dla kraju swe zdolnoci wojskowe. Zarzu-

e

e

e

od pocztku na Litwie zraa sobie dumnem cano mu, nie odebra Giegudowi doobchodzeniem powstaców, wództwa i sam go nie w swe zdolne rce. Ci sami Chapowski wybra jednak autorowie zapewniaj nas, si na Litw z wielkimi zamiarami oswobodzenia kraju, a dla siebie zdobycia zaszczytów i sawy. Godzi si wic zapyta, jak móg sobie zraa Litwinów, na których pomocy przecie do dopicia tych dumnych marze musiao mu jak najbardziej zalee. Ci sami autorowie równie podnosz przywizanie Litwinów do Chapowskiego. Wiemy

e

uj

e

e

zreszt, do Warszawy wysyaj deputacy z daniem^ by temu generaowi powierzono naczelne dowództwo. Musimy zapyta si znowu: jak to wic ci Litwini, tak le traktowani, do niego si garn i pragn go mie swoim wodzem? Nareszcie, jeeli Chapowski by tak dumny i wadzy pragncy, czemu nie odebra Giegudowi wadzy.,

gdy go tak

nie tych

Litwini jak

i

wojsko do

tego,

wedug zapew-

Same sprzecznoci dla normalnie mylcego czowieka, nie dajce si pogodzi., autorów, wzywali.

-

—

3

a jednak zbyt czsto powtarzane przez jednego historyka za drugim, nieraz dosownie. Mia wic Ciapowski wybra si na Litw z nadziej zdobycia sawy i zaszczytów, gdy jednak z przybyciem Gieguda strcony zosta z pierwszego w kraju stanowiska, miertelnie raniony w swej niepoiaraowanej ambicyi, zobojtnia na wszystko; ostatni raz pod Wilnem wyratowa armi, odtd jednak zapowiedziawszy niechybn klsk, do niczego miesza si nie chcia, pragn koca, chociaby i zdrad. Tak wic powstaa nie historya wojny na Litwie,

Przypatrzmy si, skd si wzia. Pierwszy, który o wojnie na Litwie pisa, by genera Dembiski, skadajc raport naczelnemu wodzowi po swym odwrocie do Warszawy '). Zaraz po wojnie wyszo dzieo Spaziera »Mein Feldzug nach und in Lithauen« po dyktowane przez tego samego generaa^). Na emigracyi napisa jeszcze »Memoire sur la campagne de Lithuanie«. ale jej legenda.

w

Dembiski

tych licznych publikacyach zarzuca Giebdów rzeczywicie popenionych, duo

gudowi mnóstwo

jednak niepopenionych, o swoich jednak zamilcz, natomiast Chapowskiego przedstawia jako zwykego zdrajc kraju. Dembiski nalea do rzdu czsto spotykanych ludzi, którzy spraw publiczn identyfikuj z wasn osob. on jeden dorós do zadaBy najszczerzej przekonany,

e

nia naczelnego

')

kowany

dowódcy

^).

Na

Litwie jednak do dowództwa

Raport do naczelnego wodza o wyprawie na Litw, wydru-

w

Pamitnikach generaa H. Dembiskiego

w

Krakowie

1877, IT, 405.

s

» Pisma przeeranie wydane nieliczne, pierwsze pod ty»Mein Feldzug nach und in Lithauen«, podyktowane Spazierowi po niemiecku. Z tego dziea jestem kontent, gdy dusza moja wtedy pena wzruszenia laa na papier to, co serce czuo «. Pami'•*)

tuem

tnik

Henryka Dembiskiego. Pozna 3)

Prdzyski

opisuje

III,

324,

1860.

e

kiedy zosta mianowany na»Có to? Pan gene-

czelnym wodzem, Dembiski wyrzek do niego

1*

— doszed;

nic

pi-zypisar

to

który przestrze^n karnoci

musia ')

i

osobie

Ciinpowskiej^o,

któremu naczelne dowódz-

caa Litwa powierzy pragna. Otó wic cay

two

al

-

4

po upadku sprawy narodowej, której

suy,

swój

nieraz po

zapaem, wyla na Chaze mniemanie o Cha])ow skim rozgaszam, poniewa jak wielk jest jego zbrodnia wobec Ojczyzny, tak winna by te jego kara^ '), Dem-

swojemu, ale zawsze szczerze powskieji;o.

biski

by

»Nie

auj,

e

i

z

tak

otoczony aureol swego odwrotu

z

Litwy, so-

wom

jego wierzono, uctiodzi wówczas za jednego z boiaterów wojny, tembardziej wierzono, oskareni milczeli, Giegud by zabity, Chapowski w wizieniu '), a po kadej przegranej naród kozów ofiarnych, wic na pod-

e

e

da

stawie

opowiada Dembiskiego, w pierwszym rzdzie

za-

Chodzio teraz tylko, dlaczego zdradzi dlaczego tak postpi, jak to wanie Dembiski przedstawi. Niektórzy na pytania powysze atw mieli odpowied. liczono do nich Chapowskiego. i

ra

by

chcesz

tylko

ja

jeden

e

naczelnym wodzem? Otó ja Panu owiadczam, zbawi mog ojczyzn. Juzem ku temu rozpoczJ

Oddawa w

stosowne rodki.

inne

rce uoone przezemnie

czte dzieo, byoby z mojej strony zdrad wzgldem Tak czy inaczej mówi Dembiski, faktem pozostanie,

cha rozkazów. przewiadczeniu bo rzeczywicie

rozpo-

e

nie

usu-

e

Dembiski w naiwnem swoich zdolnociach dziaa w najlepszej wierze,

Wierzymy najzupeniej, o

i

ojczyzny...*

godno naczelnictwa w ówczesnem rozpaczliwem moga mie dla nikogo zbyt wielkiego uroku. To te

pooeniu nie Prdzyski nie kwapi si, by Dembiskiemu przypomnie, e posuszestwo jest obowizkiem onierza. ') raporcie do naczelnego wodza Dembiski skary si, e

W

w Kurszanach owiadczy, »e w wojsku nie zna sejmi ków, lecz lepe posuszestwo*. 2) Mein Feldzug 119. 'j Za udzia w powstaniu Chapowski zosta skazany na trzy lata wizienia i konfiskat majtku. Król pruski za wpywem Radziwiów darowa mu ostatni rok wizienia, a konfiskat zamieni na Chapowski

grzywn w

kwocie 60.000 M. (Kalinka).

— By

—

o

przecie szwagrem wielkiego ksicia Konstan-

tego, trafili

wic

Chapowskiemu

bez trudu do niego Moskale.

»

Generaowi

znajomoci sztuki wojskowej, kiedy Giegud w nikim ufnoci wzbudzi nie potrafi, genera Chapowski chlubnemi przy wejciu na Litw wypadkami, upikszajc swe imi, pocign zaufanie serca Litwinów. Na nieszczcie tak piknie wzrastajcego lauru swej sawy, potrzeba mu byo pisa sekretnie dowództwo w Giegudowdo ksinej owickiej, jest skie rce, potrzeba mu byo przypomnie sobie, szwagrem carewicza, kto wie, moe mskie jego serce dao posuch naleganiom kobiety « ^). Tak mniemali jedni, gdyby tak byo, toby lecz i ci powiedzie sobie musieli, dwór w Petersburgu nie dopuci do uwizienia Chapowskiego. Wiksz wic wiar znalaz Wrotnowski, kiedy w swym opisie powstania na Litwie jako powód postpowasn. wania Chapowskiego poda obraon jego Wrotnowski podpatrzy najgbsze tajniki duszy Chapowwiatu je ogosi. Wedug Wrotnowskiego wybra skiego si wic Chapowski z nadziej wywalczenia dla Litwy wolnoci, a dla siebie dostojestw sawy. Póki by sam na Litwie, bi Moskali, z przybyciem Gieguda zepchnity do roli drugorzdnej, dotknity w swej mioci wasnej, postpi tak, jak to Dembiski opisa. tych czasach ogólnego zamieszania niewczesnych alów jeden pisarz za drugim, za Dembiskim i Wrotnowskira bezmylnie powtarza, nie baczc na sprzecznoci, podnie sione przez nas na pocztku. Do, przez dugie lata nazwisko Chapowskiego naleao do najniepopularniejszych w kraju. On milcza, ani razu przez swe niezwykle dugie ycie nie chwyci za pióro, by publicznie odeprze niegodn napa wykaza powody potwornych oskarnikt nie zaprzeczy

i

zoy

e

e

mio

i

i

W

i

e

i

e.

Milcza, bo czyvSte

mia

sumienie

i

niezawodnie wie-

Pamitnik podpukownika Jackowskiejio.

-

-

6

e

ca

sd liisloryi potc/^^a prawdy (jdda mu kiedy rzyl, sprawiedliwo. I nic zawioda j^o ta nadzieja. Oficerowie, co pod nim suyli, podnieli swój ^los; wic najprzód MaMielyski ;i póniej Kazimierz Krasicki wykazali ca bezpodstawno zarzutów Dembiskiego postpowanie tego generaa wobec Chapowskiego napitnowali. Z ra-

ciej

i

portów

w

dowiedziano si

rosyjskich

niewoli

za swoim

,

e

pro.ci

generaem wiadczyli;

oni,

onierze co znali

sw

j

tam na Litwie krwi znaczyli; zeznawali, kiedy dwa razy do Szawel si wdarli, Chapowski by z nimi, mimo, historycy za Dembiskim powtarzali, Chapowski podczas tej bitwy lea w rowie na wszystko obojtny. Ci sami onierze stwierdzali, wietne ataki kawaleryi polskiej pod Wilnem Chapowski prowadzi, gdy za Dembiskim goszono, •e pod Wilnem Chapowski straci swoj saw « Nareszcie sami Moskale przyznali, o jednego Chapowskiego tylko history

bo

najlepiej,

e

e

e

e

*).

e

si

pytali.

w .roku 1852 mody wówczas Kalinka wysd: »Gdyby Chapowski mniej czu obraz swej duszy, jakikolwiek byby rezultat walki, byby wyszed bez skazy, a imi jego dzi jeszcze byoby tak wietne, jak niem byo do poczenia si z Giegudem; stao si inaczej « ^). lat 30 póniej ten sam Kalinka napisa Jeszcze

dal taki

W

a

przeliczny yciorys generaa, w którym odwoa swój sd, wydany w modoci, a niedawno temu wietny historyk Askenazy powiedzia: »nie moe te ulega adnej wtpliniesusznie potwoci, Chapow^skiemu, zbyt surowo pionemu, staa si krzywda« ^). Znoszc t krzywd w milczeniu bez sowa skargi, nie zniajc swej rki, przyzwyczajonej do wadania sza-

e

i

')

Mein Feldzug

*)

ycie generaa Tadeusza

3)

Askenazy: Wczasy historyczne

58. hr.

Tyszkiewicza. Kalinka. 107.

bl, by chwyci za pióro i publicznie napitnowa sprawców swej niesawy, Chapowski da dowód niezwykego hartu duszy i wspaniaoci charakteru.

Runa wic

czas przystpi do historyi, Giegud mniej jest winny jak dotychczas ogólnie sdzono, a Chapowski nie ponosi adnej odpowiedzialnoci za losy litewskiej wyprawy. która

nas pouczy,

legenda,

e

róda. Lcttre dli

genera Chapowski sur

les

evenements militaires

1H32 '). » Maleka ksieczki!, odznaczajca si treciwociji, (Izicdnociii, wog'óle rzetelnoci wykadu*, powiada Puzyrewski, a protesor Askenazy mówi: »pismo skrelone w chwili powszechnego zamieszabeznia i gorczki, nacechowane przedmiotowoci zimn, jasn eii

PoliKjtw et Lithuania. Berlin

i

wzgldn*. Mein Feldzug nach imd in Lithauen und niein Rilckzuy ron Kurszany nach Yarschau, von Heinrich Dembiski nach den miindlichen Dicktaten des Generals, herausgegeben

v(in

Dr. Spazier. Leip-

zig 1S32.

Prdzyski napisa w Memoire:

Je puis assurer qiie cet oune merite pas meme une rfiitation. Prdzyski nie ki-y si nigdy ze sw niechci do osoby Chapowskiego i gdzie tylko móg, da jej dostateczny wyraz; tam natomiast gdzie ta niech przekraczaa granice przyzwoitoci, zasania si osobami trzeciemi. I tak w tomie III swych JPamitników str. 59 pisze: "Chapowskiego znaem wprawdzie osobicie oddawna, ale stosunków oso bistych prawie adnych z nim nigdy nie miaem. Nadmieni tylko znali, sdzili, ci, co go bliej mstwo jego tak do boju, jako te w innych wielkich wypadkach ycia nie odpowiadao ani zdolno ')

crage est un

lihelle, (jui

e

ciom

e

ani ambicyi,

i

e

tylko

dum

e

umia pokrywa,

co

mu w

tej

mierze brakowao. Sdzili oni, ten brak, wina natury, by mu jedynie przeszkod zostania nadal znakomitym generaem«. Zdziwiby oficerowi, którego on uzna godnym nalesi zapewne Napoleon, enia do swego otoczenia, niewymienieni znajomi Prdzyskiego, zarzucaj brak odwagi. Tego rodzaju uwagi, niegodne wielkich talentów Prdzyskiego, ilustruj natomiast doskonale maostkowo jego charakteru. Nie mogc przeczy znakomitym zdolnociom Chapowskiego, pragnie przynajmniej cie rzuci na jego

e

s

mstwo.

ca

9

Pamitnik o powstaniu iv Polsce r. IH30I31 przez generaa Henryka Dembiskiego. Kraków 1877. Memoire sur la campagne de LitJiuanie par H. Dembiski. licznych swych pismach Dembiski szeroko opisuje wy-

W

Ponadto pozostaj midzy sob w racej sprzecznoci. Wreszcie za wiele si zajmuje sw wasn osob i swymi planami, które nadto wykazuj, nie by wodzem ^j. Klsk na Litwie przypisuje niedostwu Gieguda i radzie Chapowskiego opanowania Wilna, zamiast prowadzenia wojny na mudzi, jak to on wanie radzi, a nastpnie postpowaniu Chapowskiego, które gdyby rzeczywicie takie byo, jak je Dembiski przedstawi, byoby niczem innem, jak prost zdrad kraju. Pamitniki o potostaniu Idtwy. PaFeliks Wrotmncski. padki, niestety zbyt C25sto zupenie; ni(!zgoclnie z prawda.

pisma

te nieraz

a

e

ry k 1833.

Wypadki przedstawione z werw kolorytem, ale nie bez tenAutor, zostajcy na podrzdnem stanowisku, wskutek tego oczywicie mao poinformowany, biei-ze wiele prawie dosownie z pism Dembiskiego. Przegran tómaczy nieudolnoci Gieguda, który zmarnowa zbawienny plan Chapowskiego opanowania Wilna, ten za rozalony w nadmiernej swej dumie, e przez przybycie Gieguda stri

dencyi.

z pierwszego na Litwie stanowiska, oraz widzc, e Giegud rad jego nie sucha »znienawidzi do reszty niewdziczn rol doradcy, walczc raz ostatni (pod Wilnem) jako dzielny onierz, zasoni tum uchodzcy, poegna nieszczliw spraw, zapowiedzia nieuchronn jej zgub otrzs od niej rce. Ambicya jego nadal bez widoków, zamkna si w egoistycznej obojtnoci « *).

cony zosta

i

o Dembiskim, e »by wybornym partymiernym wodzem; pragnie on zasady partyzanckiej wojny zastosowa do operacyi gównej armii«. -) Wrotnowski IV, 75. Wrotnowski, jako emisai-yusz, przyczy si do oddziau Chapowskiego, nie by wojskowym, a tern *)

Puzyrewski mówi

zantem, ale

Dla bezpieczestwa pozwolono rau nosi poza frontem, tylko dwa razy da mu Chapowski dwie tajne misye i obydwa razy ich nie speni, wymawiajc si albo saboci albo spotkaniem nieprzyjaciela. Nastpnie przeniós si do Gieguda i tam otrzyma stopie oficerski mniej jego adjutantem.

mundur

1

puku uanów. Pozostawa

(Mieyski

41). Ta notatka Mielyskiego tómaczy nam tendency Pamitnika jako maej zemsty osobistej za scen, która musiaa spotka Wrotnowskiego, skoro si Chapowski o niewykonaniu swych i-ozkazów dowiedzia. Ta scena bya zapewne powodem do przeniesienia si Wrotnowskiego do dywizyi Gieguda. Podajemy tu ustp z Pamitnika Wrotnowskiego, charakteryzujcy jego sposób pisania.

liciiicikunii

hciiilniishi

S/ifisshur//

').

Jest to odpowied na dzida Sijazicra. Okazuje si z nicffo, if Miflyfiki mia nadzwyczaj trafny instynkt wojenny. Klsk wyjania zmarnowaniem planu Chapowskiego przez Gejiuda, który zapóno stanal pod Wilnem. La JjitliiKOiie et sa dcrnirrc insnrectiini par M. Fietkiewicz.

Bruxelles tS32. Lekki i wskutek tefj;o atwy do czytania opis wypadków, za to dziwnie niecisy i mao krytyczny.

Pamitnik Michaa Jackowski ego podpukoicnika. Jackowski podaje jako powód klski na Litwie nieudolno Gieguda, którego Chapowski nie zwali z naczelnego dowództwa, Gieg^ud dojak to powinien by uczyni. Cliapowski wiedzia, prowadzi do klski, której przeciwdziaa nie chcia. Postpowanie Cliapowskiego tlómaczy wpywem ksinej owickiej. Wspomnienia la tibiegych Wojciecha Goczakowskiego. Kra-

e

ków 1862. raz za

ckiego.

Autor, porucznik 1 puku uanów, kreli swe wspomnienia nit'zostay opisane wiele lat po wojnie. mao cile; zdaje si, WspoDinienia z roku 1H31 przez Kazimierza hrabiego Krasi-

e

Lwów

1882.

»U ciany folwarku Plemborga, siedzc na krzele, Giegud przypatrywa si zdaleka posyanym nawzajem ponad gowami piechoty granatom! Chapowski przebieg lini tyralierów, odwiedzi nie chcia wiedzie stanowisko armat, wróci potem do Gieguda i

o niczem. Przybieg^ajcym po rozkazy, cierpkim humorem dawa ponie on dowodzi, skinieniem wskazywa naczelnego genezna,

e

raa, przed jego niespokojnym i bagajcym rady w^zrokiem przed oczyma zwróconemi na siebie, zakry nai-eszcie twarz paszczem

rozcign si na ziemi*. Wogóle paszcz Chapowskiego w pimie Wrotnowskiego gra wielk rol. Tak samo wedug Wrotnowskiego pod Szawlami Chapowski »w paszcz owinity lea na wszystko obojtny, wszystkiemu obcy*. 1) Maciej hr. Mielyuski by majorem i adjutantem Chapowskiego. Pc'uni pana Macieja dotychczas yje w Poznaskiem. Pan milionowej fortuny w wytartym chodzi surducie, tysice dawa na rozumny. Prdzyski i Puniezwykle prawy cele publiczne, i

m

i

zyrewski bi-oszurj' Mielyskiego nie znali, inaczejby nie powtarzali Prdzybezkrytycznie wiele rzeczy za Dembiskim, zwaszcza, ski Macieja Mielyskieg-o wysoko ceni; w^ T. II, .ó37 mówi o nim, »by stworzony niewtpliwie na znakomitego wojownika, moe na wodza*.

e

e

— Krótki i

rys

11

—

wypadków, napisany, jak wida, przez zdolnego

dzielnego oficera.

Zbiór pamitnikótc

o

potcstaniu Litwy toydany przez Wro-

Pary z ISSo. Pamitniki rónych powstaców, wany przyczynek do powstania, zwaszcza do czasów pierwszego jego okresu.

tnoioskiego.

ryi

Straszewicz Joseph. Emilie Plater sa vie

et

sa mort.

histo-

Pa-

ris 1855.

Ksika

pisana

lekko, nie

przedstawia adnej wartoci nau-

kowej.

Bronikowski Ksatcery. Pamitniki polskie. Pary 1844. Zbiór aktów urzdowych, odnoszcych si do wyprawy skiej, niestety

litew-

niekompletny.

Prdzyski. Memoire historiue et militaire sur la guerre de Pologne en 1831, wydany przez Puzyretcskiego. Memorya ten zosta napisany na rozkaz cara Mikoaja. Prdzyski kampani litewsk kreli na podstawie kilku raportów Gieguda, raportu Dembiskiego i pism Wrotnowskiego oraz Pietkiewicza, opierajc si wic czciowo na stronniczych ródach, popada Av liczne wskutek tego bdy. Schmitt, a nastpnie Puzyrewski, opisujc operacye wojska polskiego, posugiwali si tym memoryaem w caej peni i nieraz cae ustpy z niego dosownie powtarzaj, wskutek czego odnajdziemy u tych autorów te same bdy, co w memoryale. Pamitniki Ignacego Domejki. Krakótc 1908. Domejko wstpi jako ochotnik do wojska i zosta zamianowany adjutantem przy 25 puku piechoty. Swoje pamitniki skreli wiele lat po wojnie, to te liczne szczegóy mylne; oddaje jednak wspóczesne wraenia nader ywo. Genera Dezydery Chapoicski. Pamitniki. Pozna 1899. Profesor Askenazy pisze: »Sam Chapowski nic o sobie ogóowi mówi. Od oskare si nie broni, wyrzutów ani podejrze nie odpiera. Samochwalstwem brzydzi si zawsze, popularnoci nie szunie

ka

nigdy. Jednak jedynie krótkie pismo publiczne '), gdzie mówi wypadkach, w których bra udzia, pismo skrelone w chwili powszechnego zamieszania gorczki, a dziwnie spokojne do rzeczy i zwize, nacechowane przedmiotowoci zimna, jasn bezwzgldn, odrazu dawao miar czowieka, wiadczyo, jest to jeden o

i

i

e

z tych ludzi, co bez po8rednikóvv obchodzi

')

nie.

si

najlepiej,

nakazywao

Lettre sur les evenements militaires en Pologne et Lithuaktóre Prdzyski nazwa pamfletem.

To samo pismo,

rj

—

przypuazcza, h' wlaHiic je^o sowa b»;(la Uluczcm ilo wasnych je^o post(;pków duszy. Teraz w samej rzeczy z wlasiiycli paiiiitiiików i

("lilapowskiej^o inoeiiiy

Powiemy wicej,

te

poziiae,

}!;o

Pamitniki

a

dokadnie, ni('

i

sprawieilliwie ocenie.

niezbdnym przyczynpublicznej. Jest w nich tyle tylko

kiem dla owietlenia wybitnej postaci panowania nad sob, tyle przetrawion(!;iO dowiadczenia, tyle jdrnej prostoty, tyle lapidarnej wymowy samych naj^ieh faktycznych szczewypadnie odtd te uamkowe zapiski wojenne zaliczye do j;'óów, pikniejszych kart naszej literatury pamitnikow(g«. Chapowski przypisuje klsk na Litwie nieopanow;iniu na

e

czas Wilna.

Pamitniki generaa Pi(tdzi)i'iski>j(jo. Kraków lUOff. tych pamitnikach |)owtórzy wypadnie w czci to, co si o memoryale powiedziao. Sd na o;ió Prdzyskief^^^o oczywicie bardzo dobry nie przeszkadza to jednak, czsto autor wygasza zdania, na które nikt nie moe si zgodzi. Ale wtedy w nim gra jaki moment natur\' osobistej. Wtedy nie przemawia genialny strategik, ale czowiek schorzay, zamany przebytero wizieniem, przemawia czowiek draliwy wraliwy, zrozpaczony nad upadkiem ukochanej przez siebie ojczyzny, w którym zachwiana jest równowaga midzy umysem a charakterem. Mózg genialny, duch maostkowy, gdy ten ostatni bierze gór, podsuwa ludziom mieszne intencye, podejrzywa ich o stosunki z nieprzyjacielem, nie oszczdza

O

e

;

i

i

kobiet

i

najlepszych przyjació

').

Zdaniem Prdzyskiego klski na Litwie mona byo unikn przez opanowanie na czas Wilna, jak to Chapowski radzi. Niezdecydowany jednak Giegud, pocigany fatalnie na przez Dembiskiego, rozdziela swe siy i przychodzi zapóno pod Wilno. Nie zdobywszy stolicy, Giegud zgubi Litw siebie ^).

mud

i

Porównaj co pisze o generale ubieskim, ksinej owiKoaczkowskim, najlepszym swym przyjacielu. *) Prdzyski w swych Pamitnikach nie oszczdzi nikogo; wyda na wszystkich najostrzejszy sd. Przejcie granicy przez Dwernickiego nazwa »czynem haniebnym*. Dwernicki, ognisty taktyk, nie dopisa jako strategik, i wskutek tego zosta przyparty do granicy austryackiej. Znalaz si w pooeniu bez wyjcia, mia do wyboru podda si carowi lub przej granic pastwa neutralnego Wybra to ostatnie, nie kupowa aski cai-a. Natomiast Prdzyski dobrowolnie podda si Moskalom, kiedy przez zmieniajce si rzdy w Warszawie zosta wobec W. Ksicia Michaa skompromitowany. Z pewnoci by to czyn rozpaczy, zrozumiay u Prdzyskiego po wszystkich jego wysikach ratowania ojczyzny, tak fatalnie zawsze udaremnianych. Ale gdybymy chcieli do niego stosowa te sama ')

ckiej

i

o generale

—

13

—

Dziftania ze strony rosyjskiej opisane s w tej lGenera z powiedzia, le. Dlaczego, zapytaem, jest nas przecie wiGenera za na to. Ba, eby to cej, to atwiej pójdzie z Wilnem. zgoda bya, lecz z tymi dwoma trudno doj do koca; jeden jak wahado nie wie, czego chce, a drugi zdaje si mie w zanadrzu myl opanowania dowództwa, bo chocia w randze starszy, mnie to proponowa. Lecz moja wojskowa dusza nie dopuciaby si takiego miertelnego grzechu przeciw subordynacyi«. Jak Dembiski przestrzega swej rangi wobec Chapowskiego, dowodzi zdarzenie z partyzantem Jesmanem, opisane przez Mielyskiego 15. » Skoro Dembiski do Jesmana si zbliy, posa mu rozkaz poczenia si si nie potrzebuje do tego rozkazu stosoz nim. Jesman sdzi, pokaza dawniejszy, pimienny rozkaz, który mia od Chai powskiego. Na to Dembiski wysa pismo do Clilapowskiego, które czytaem, a w którem mu przypomina winne posuszestwo starszemu generaowi. Chapowski adnych uwag nie robic, zakomunikorpusie

zwerbowa «.

e

min

e

wa

kowa

zaraz generaowi

cy, aby si od

tej

Dembiskiemu posan Jesmanowi

chwili

skiego, jako starszego

instruk-

stosowa do rozkazów generaa Dembi-

rang.

—

61

—

poczem przedstawia, jak bardzo on sam przeciwny jest ruchowi na Wilno i zacz nalega na Chapowskiego, by odebra dowództwo Giegudowi i sam stana czele wojsk. Chapowski jednak nie pozwoli sobie o tem mówi. Dembiski ruszy wic dalej prawym brzegiem Wilii, wysany przez Gieguda w tym kierunku, aby od pónocy atakowa miasto. Chapowski natomiast wysa oficera do Gieguda z wezwaniem, by jak najprdzej maszerowa, a Dembiskiego na lewy brzeg odwoa, poniewa ten, oddzielony rzek od miasta, nie bdzie móg wzi udziau w ataku na Wilno. Sam za zatrzyma si dzie w Czabiszkach dla zorganizowania 26 nowego puku Giegud nie piechoty, poniewa dosza go wiadomo, posun czerwca Nastpnie 13 ruszy jeszcze z miejsca. si dalej i tego samego dnia po gwatownym ataku opanowa most na Wace. Tylko dwie mile dzieliy go od stolicy Litwy ^).

wzitym

planie,

n

e

Giegud Nage rzy

dotd

nie nadchodzi.

zjawienie si Polaków przerazio Moskali, któnie

wiadomociach Giegud z

ca

ci. Nadto

przyszli

do siebie po wszystkich

dni ostatnich. Sdzili,

potg,

gubernator

e

to

o której przesadne nie

udzi

si,

gronych

ju nadcign

zna

kryy

wie-

zbyt dobrze

mieszkaców miasta, dochodziy go guche podziemne grzmoty, odczuwa doskonale atmosfer brze-

usposobienie

mienn

piorunami, która

powstaniem ludu

w

moga si wyadowa

chwili,

kiedy

strasznym

dziaa polskie zagraj

1) Chapowski 71. Krasicki 42.5. Raport rosyjskiego oficera generalnego sztabu u Mielyskiego. » Przednia stra ukazaa si pod po gwatownym ataku obsadzia most na Ponarami 13 czerwca i

Wace*.

pod (liedy minow t(Mn

stolic;^

przyf^otowywu

sic^

62

—

pobudk(^ wolnoci.

do wyj(jia z

rnijistu

»Zu(',zto i

zii-

zniszczenia

skadów broni anianicyi' przewidujc nazajutrz atak. Gdy jednak ten nie nastpi, zaatakowali Moskale Chai

^),

powskiego w nastpnych dniach, by most na Wace odebra. Genera nie da si jednak wysadzi z zajtego raz stanowiska,

dali

mu wic

spokój

i

tern gorliwiej

zaczli

W

sypa szace na liwski

Ponarskich wyynach. tym czasie Zapisa do Chapowskiego, chtnie pod jego ko-

mend

suy

e

bdzie.

Nakaza mu wic genera

cign

by

gotowym do ataku na Wilno. Tajni emisaryusze przekradali si co noc z miasta do polskiego obozu, tak, e Chapowski o wszystkiem, co si w miecie dziao, do Trok

najlepiej

i

by

poinformowany.

Mia

tycznych mieszkaców miasta,

zapewnienie od patryo-

e

stawi Moskalom zbrojny dopuszcz do zniszczenia zapasów ^). Wszystkie te wiadomoci posya co dzie Giegudowi, zaklinajc bagajc o popiech. Genera przechodzi najwysz prób w swem yciu, rozumia donioso chwili dziejowej, opór

nie

i

i

Rozpacz targaa jego dusz. swoim oddziaem, wysunity naprzeciw coraz bardziej rosncych si rosyjskich, nie chce si cofa, »by nie okaza nieprzyjacielowi swej saboci* *), ale napróno tak strasznie marnowanej.

Sam

ze

Raport rosyjskiego oficera g^eneralnego sztabu. Odznacza si student Szymaski, przebrany za yda, który z niesychanym sprytem i odwag przekrada si do obozu. On to (Krasicki 426) przyniós Chapowskiemu 1.5 czerwca map Wilna z oznaczeniem stanowislv rosyjskich. Mapa ta, zawierajca dyspoz}'cye dla wojska rosyjskiego w razie opuszczenia miasta, jest najlepszym dowodem przekonania Moskali o trudnoci obronienia Wilna. Mapa ta znajduje si w dodatkach u Mielyskiego. 3) Raport Chapowskiego z Rykont z 17/6 1831. Dnia 12 czerwca pisze Chapowski do szefa sztabu armii Gieguda: »im prdzej uderzymy, tem pewniejszy bdzie pomylny skutek, jeli za czas traci si bdzie, dzisiejsze nasze korzystne pooenie sta si moe bardzo krytyczne, bo nieprzyjaciel wzmacnia si wojskiem, które teraz nie')

2)

oczekuje Gieguda.

63

—

W

nocy sen go opuci, nadsuctiujcemu cigle si zdawao, syszy turkot dzia i tentent koni, zrywa si z posania i pdzi naprzeciw... napróno. Giegud nie nadciodzi. Có robi ten czowiek w ciwili dziejowej, gdy si wayy losy caej kampanii. » Oddalenie si Ciapowskiego stao si nowem nieszczciem* powiada Prdzyski ^). Otó wytumaczono mu, Moskale jeszcze

e

—

daleko,

ma

jeszcze

do czasu,

e

wic mimo

danej

Ciapow

skiemu obietnicy dopiero 12 czerwca ruszy si z miejsca do Zejmów, gdzie si zaj najniepotrzebniej organizowaniem nowego rzdu, na czele którego postawi zacnego generaa Tadeusza Tyszkiewicza. tym nowym rzdzie nie brakowao i ministra dla spraw zagranicznych, by nim Straszewicz. Nareszcie ruszy ówim krokiem do Janowa, by si tam znowu zatrzyma. To nad wyraz niedone

W

wtpliwie ciga w pomoc zaodze wileskiej*. Cytujemy tu wyjtek z listu Stanisawa Chapowskiego do profesora Askenazego. »MówiI mi raz ojciec, dugo po wojnie 1831 r., gdy go si pytaem o jak

spraw wan z przed tej wojny, e mu si zdaje, e mu co w gowie od natenia myli pod Wilnem, jak na Gieguda czeka,

pkn

musiao, bo

pami

straci*.

Prdzyski III, 98. Dembiski podejrzywa Chapowskiego, e ccia go podej, piszc do niego, e atak nastpi 16 czerwca. Jeeli Chapowski t dat naznaczy, to oczywicie liczy, e Gie1)

gud na ten termin si stawi. Jak móg sobie Dembiski wyobrazi, e Chapowski ze swemi szczupemi siami porwie si na Wilno, nie moemy zrozumie. Chapowski na rozkaz Gieguda zostawi w Zejmach brygad Soltana i 25 puk piechoty — razem okoo 2.000 ludzi. Mia wic przy sobie okoo 3.000 ludzi i 5 armat, o czem Dembiiiski doskonale wiedzia, bo w Zejmach odby przegld pozostawionych puków (Mein Feldzug 39). Dnia 14 czerwca pisze Chapowski do Gieguda: »dam, panie generale, aby list mój niniejszy by zachowany, aby by wolnym od wyrzutów sumienia, jakobym nie by na najwaniejsze puniita naszej wyprawy zwraca w swym czasie uwagi. Pierwszy tu wstpiwszy, duej miaem sposobno a nawet obowizek zastanowienia si nad tem twierdz, e jeeli nie zniesiemy garnizonu wileskiego, klska nas wkrótce czeka nieuchronna*. i

—

64

-

postpowanie naczelnejco wodza stawuo si coraz wido

zwaszcza

cziiiejsze,

dla oficorów

którzy rozumieli jak Jatwo Wilno wkrótc;e

stanic

si

mona opanowa,

niepodobncm,

to

te

a jak

po naradzie

-

wysia

do Gieguda deputacy z Chapowskiego zoy dowództwo. w tym celu adresem wysiano podpukownika

obozowej postanowili daniem, by w rce

Z uoonym

to

korpusu Chapowskiep^o,

Jackowskiego kapitana Konarskiego do wojsk Gieguda, równoczenie zawiadamiajc Chapowskiego o deputacyi, wybierajcej si do niego, a majcej zrzucenia Gieguda objcia przez niego naczelnego dowództwa. Oficerowie w korpusie Gieguda uznawali na ogó niedostwo swego wodza, lecz nie byo zgody: jedni owiadczali si za Dembiskim, drudzy za Rolandem, jako najstarszym generaem, Chapowskiego osobicie nie znali; Koss tylko, wprawdzie najzdolniejszy oficer w korpusie Gieguda, za Chapowskim przemawia. Chapowski te odrazu dalszej agitacyi kres pooy. Przestrzeg bowiem, czonków *). deputacyi pod sd wojenny stawi Na usilne naleganie i

da

i

e

*)

Kilku historyków podao,

dao od Gieguda, by

zoy

e

18 czerwca 300 oficerów

w rce Ciapowskiego

-

dowództwo.

Fakt bardzo wtpliwy; nie pisze o tem ani Chapowski, ani Mielyiiski, ani Krasicki, ani Domejko, wszyscy najbardziej wiarygodni. Mymy trzymali si opowiadania Mielyskiego. Krasicki pisze krótko:

e podczas, gdymy oczekiwali Gieguda, oficerowie si nakoni Chapowskiego, aby obj dowództwo, co go jednak jako prawdziwego onierza oburzyo i spowodowao ostre napomnienie proponentów. Wspomniana wyej podobna propozycya niniejszy wypadek, zasmuciy t czyDembiskiego, równie jak st dusz i wywoay w nim obawy o przyszo nasz, które go ju nie opuciy; nie ostudziy w nim jednak zapau w wykonywaniu powinnoci'. Liczni pisarze, oczywicie nie wojskowi, czyni Chapowskiemu zarzut, e Giegudowi dowództwa nie odebra; posuchajmy, co sam o tem mówi. »Nigdy ani na chwil nie przyszo mi na myl odbiei*a komend starszemu memu. Byo to tak sprzeczne z mojemi wyobraeniami, e czy wówczas, czy nastpnie ani podobnego kroku nie przysza mi do gowy. Po wojrazu »Doda musz,

nasi starali

i

mono

65

Mielyskiego

i

Marcinkowskiego

zezwoli

na wysanie

deputacyi do Warszawy z raportem o smutnym stanie na Litwie i z daniem Litwinów, by jemu naczelne do wództwo oddano. Pomruk niezadowolenia stawa si iii-

dzy wojskiem coraz wyraniejszy, nie móg go nie po miarkowa Giegud. To go zbudzio z leiargu, nagle ruszy pod Wilno z mocnem postanowieniem atakowania

W

miasta.

taki sposób

spieszenia ataku, który nie jednak

zosta on przywiedziony do przy-

na 20 czerwca gotowa, cicc, by

rozwaajc wszelkie okolicznoci dowiedziawszy si e Giegud nie by przeznaczonym pierwotnie na i

piero wtedy,

tw,

e

doLi-

gdy odcitym zosta od Ostroki, rozkaz maszerowania na Litw mu przesano, a przekonawszy si nadto o jego zupenej nieudolnoci uczuem obowizek zrobi sobie pytanie, czym le postpi, em mu nie odebra dowództwa, a sam na czele wojska nie stan? Przedtem go wcale nie znaem, ani Dembiskiego. Widziaem ich po raz pierwszy w Kiejdanach. Nie widziaem take nieadu, który w wojsltu Gieguda panowa. Zniewolony byem uczyni sobie to pytanie, zwaszcza, gdy po wojnie wielu moich przyjació pytao mnie, czemu nie wziem naczelnictwa? Ale

ale

i

dopiero potem,

teraz po 6 latach, lviedy to pisze,

sumiennie

i

spokojnie rzecz

rozwaajc, nie zachwiaem si ani na chwil w przekonaniu, i nie godzio mi si inaczej sprawi, jak si sprawiem. Usunwszy nawet wzgld godziwoci, objcie przezemnie komendy nie byo moebnem. Korpusy byy rozdzielone, Szymanowski ju by w Szawlach, Dem-

w Wilkomierzu, nadto Giegud zostawi by garnizon v KoZmiana dowództwa nie moga si dokona, tylko w azie, gdyby wojsko cae stao w jednym obozie tak, iby zrzuceni.) jednego, a wykrzyknicie drugiego w jednej i tej samej chwili nastpio. Jedyny to sposób, aby unikn niechybnego inaczej zamieszania i rozprenia. Ale gdy korpusy stay o kilkanacie mil od siebie, gdy nimi dowodzili oficerowie rang odemnie starsi, którzy na taki czyn subordynacyi susznieby si oburzyli, wykonanie byo niepodobnem, staoby si powodem wikszego jeszcze nieadu*. Domejko podajcy nieraz mylne szczegóy, ale oddajcy wiernie paniijce biski

wnie.

w

i

wojsku usposobienie zapisa

str,

39.:

^-Chapowski nie

móg

sob^e

przywaszczy wadzy daby przykad niekarnoci wtpi, ebv mu onierz z regularnycii puków, przybyych od gównej arnoii z Giegudem, by posuszny*. i

WOJNA NA LITWIE.

i

-

66

—

Dembiski mó^l w iiiiii wziar udzia. Ten ostatni tiiial [jolocone 19 czerwca poruszy si w kiormiku Niomenczyiui u 20 inial od swojoj sti'ony Wilno jitakowu. Orr/y wicie nowe ^Jijpstwo (iio^uda; zamiast odwoa Dembiskiego nupowrót do i;lównyeli si, jak te^co Cia[)ovvski, Giegud rozj)rasza swoje siy; to te ju 17 czerwca Dembiski napadnity, musia sig cofa przed przemoc do Rlejszagoy. Dembiski broni si dzielnie zrcznie. »Udowodnil i

da i

on równie jak pod Kuf lewem, ostrockiej,

e

do czynnoci

jak tego

w

pierwszej potyczce

rodzaju

si koczyy,

nie

mao mia

rozcigay si do wikszych komend, ani do kombinacyi wyszego rzdumówi przy tej okazyi Prdzyski. usposobienia; ale na tern

Skupienie

sJakemy skiego,

—e

dziwili

si Moskali w si,

ani 17 ani 18 nie

nie

Wilnie.

mówi oficer sztabu rosyjbylimy atakowani! Teraz dnie zajmowano si cigle

Wilno byo ocalone. Przez te umocnieniem pozycyi na Ponarach, obsadzano wzgórza dziaami. Rówmie i dywizya gwardyi przysza na czas a pierwsza dywizya rezerwy Tostoja zbliaa si. Gdymy wic 19 czerwca zostali zaatakowani, bylimy pewni si naszych. Nie ulega jednak wtpliwoci, i trzema dniami przedtem nie bylimy w stanie utrzyma Wilna; byoby natychmiast wzite, a my od dywizyi gwardyi odcici. Jeeli wic kiedykolwiek pow^stacy mieli sposobno zyskania przewagi na Litwie, to tylko wtenczas, gdy nie da si zaprzeczy, wzicie Wilna wywaroby ogromny wpyw moralny, a nastpstwa std byyby nie do oblicze nia.« Sowa te dowodem, jak Moskale zdawali sobie doskonale spraw z krytycznego pooenia, to te gubernator ze wszystkich stron ciga siy do stolicy. tej rónicy zachowania si z jednej strony niedonego, a z dru-

e

s

W

—

67

-

ju wyrok ostatecznego wyniku. czerwca przyby Sulima z 2161 ludzi, Chików 9 czerwca z 596 a Sacken 12 czerwca z 7028. Dnia wic 14 czerwca znajdowao si dla obrony Wilna 9785 onierzy dzia 44; w dniu tym, podug umowy midzy Giegudem a Ciapowskim mia nastpi atak, do którego Giegud, suchajc rad Chapowskiego, móg skoncentrowa okoo 24.000 ludzi i dzia 35 'j. Wprawdzie w Wilenergicznego zapada

giej

ksi

Dnia 4

i

znajdowa si jeszcze garnizon z 5958 ludzi ^), ale ta konieczn bya do utrzymania miasta w spokoju. Miaby wic Giegud przeszo dwa razy silniejsze siy niezawodnie 14 czerwca wkraczaby do prastarej stolicy Litwy, jako najwikszy jej syn, gdyby by lepo Chapowskiego sucha. Z t myl Moskale byli si ju pogodzili, bo jakemy to przedtem widzieli, 13 czerwca, kiedy Chapowski zdoby most na Wace, Moskale sdzc, to ju Giegud potg, poczynili przygotowania do opunadszed z nie

sia

i

e

ca

szczenia

gn,

miasta

Wiemy

nienia.

w

przekonaniu o

jednak,

e

Giegud

niemonoci

jego obro-

14 czerwca nie nadci-

natomiast dnia tego wieczorem

przyby Otroszczenko,

2065 ludzi i 8 dziaami po niefortunnej swej wyprawie na Chapowskiego, któremu mia drog zabied, wywiedziony jednak w pole nagymi ruchami generaa polz

zapdzi si napróno

skiego,

Dwa

dni

póniej nadszed

i

za nim

a

ICuruta*) z

pod

y zmory

gwardy w

^).

sile

1) Gieo-ud 11.609 ludzi i dzia 2G, Zaliwski 1200 i 1 dziao, Cliapowski 700 i dzia o, powstacy 11.000 i dzia 3, razem 24.509

ludzi

i

35 dzia.

*)

W

tej

liczbie

byo

1000 huzarów bez

lvOni.

Cliaraltterysty-

e

Isiedy 17 czerwca doniesiono Chraczny szczegó podaje Schmitt, powicliicmu o monoci wzicia do niewoli jednego batalionti Dembiskiego, odpowiedzia, eby da temu pokój, poniewa niema monoci upilnowa tyle jeców w miecie, yotowem do buntu. ») •)

Litw.

Puzyrewski II. 157. Kuruta zosta wyprawiony wskutek marszu Gieguda na Grodnie stan G czerwca, nie mogc si na energiczny

W

5*

—

08

-

d/iul 20. Skupiono wi(*(; tcniz siy do obrony 5794 ludzi miasta spotc^niaty do powanej liczby 17.044 onierzy dzia 72. i

i

Przybycie Gieguda

w poudnie, obudzony z letargu Giegud, zupenie nie zdajc sobie sprawy, punkt zwrotny na Litwie ju nastpi. Zsiad z konia wszed do kwatery Chapow.skiego w karczmie liykonckiej. Tu mu Ciapowski zwróci uw^ag, ju za póno atakowa Wilno, okopami wzmocnione pewno przez 15.000 Nareszcie 18 czerwca

e

nadcign i

e

i

ludzi bronione.

Radzi wic ustpi, a rozdzielajc si na

mniejsze oddziay, po caej Litwie

by

w

ten

ma

wojn prowadzi,

sposób jak najwicej si rosyjskicli zatrudnia

a przez to od gównego teatru wojny

ja

kiem

od-

je odciga. »Z czoem moesz mi radzi odstpi od Wilna?*

par Giegud spopularyzowae si planem ataku na Wilno, adzi chcesz, bym si ze wstydem rejterowa, widz, e prawd jest, i mnie chcesz zgubi w opinii wojska dowództwo i

odebra. Jutro Wilno atakuj, a okopy puk 7 wemie«. Na to odrzek Chapowski: »Nie obawiaj si genera, ebym ci dowództwo odebra, daj ci sowo onierskie, nigdybym go od podwadnych nie przyj i bdziesz mia we mnie najposuszniejszego onierza«. Prdko podejrzenia Gieguda ustpiy; bardzo by kontent z owiadczenia Chapowskiego, uciska go, ale od zamiaru swego, atakowania Wilna, odstpi nie chcia. Tak wic dnia nastpnego miaa nastpi rozstrzygajca, wielka rozprawa, do której obie armie ostatnie czyniy przygotowania.

e

e

marsz zdoby. Zgromiony przez Tolla, ruszy dalej przyby do Wilna.

piero

i

16 czerwca do-

69

—

Bitwa 19 czerwca. kilometrów na poudniowy zachód od Wilna ponarskie wyyny, na których sta Sacken, majc za plecami i flance zaronit spadzisto góry tam, gdzie si ona ku Wilii uchyla. Jeden tylko góOsra

wznosz si

wny

trakt

z

Kowna, wijc si dugim parowem

yn w

z

wy

dolin Wilna, by dla niego jedyn drog odwrotu; nie pozostawao mu przeto jak tylko zwyciy lub zgin. Midzy tera wojskiem rosyjskiem a nadcigajcymi Polakami leaa paszczyzna okolona borem, na której trakt od Wilna rozgazia si do Trok, Grodna i Kowna. Rozoenie si rosyjskich byo nastpujce: na samym przosta pukownik dzie przed frontem nad strumieniem Gembitz z 2 batalionami, 4 szwadronami i 4 dziaami, na traktach od Grodna i Trok mniejsze oddziay. Na wzgórzach ponarskich przed kaplic 4 bataliony z 26 dziaami, drugiej na lewo od nich 3 bataliony i 5 szwadronów. linii na prawem skrzydle ju jednak w dolinie Wilii stay 2 bataliony gwardyi woyskiej z 4 dziaami. Jako pobatalion im. ksicia Karola czenie z pierwsz lini Pruskiego. Za kaplic na pochyoci, staczajcej si ku Wilnu stay dwa dalsze bataliony gwardyi, nareszcie cakiem TV tyle, w trzeciej linii, ju blizko Wilna, stao za gwar8 szwadronów z 12 dziaami, a jeszcze dady w tyle lej na lewo Chilkow z 14 szwadronami i 12 dziaami. Sia ogólna wynosia do 17.000 ludzi i 58 dzia. Na góry kalwaryjskie od strony pónocnej miasta wystpia garnizonu dla przyjcia Dembiskiego, gdyby z tej strony nadszed. Z frontu pozycya rosyjska w razie nabya siln, miaa jednak wielki bd, wet chwilowego niepowodzenia, przy którem pierwsza linia byaby odpart, co atwo mogo nastpi przy maej rozcigoci frontu, niedopuszczajcego Moskalom ani roz-

Wak

W

suy

woysk

ksi

i

cz

do

e

—

— wiiiió

si(,',

ani odpowicidiiio

70

—

manewrowa,

wyyn w wwóz

pi(!rws/>a ta linia

stanowicy jedyn drog odwrotu. Przy tein wszystkicm lewe skrzydo byo sabe, bo wisiao w powietrzu, wzmocniono je przeto klocami z r)anego drzewa. Do tej dec^ydujcej walki (iiegiid sku-

spadaa

pi!

z

zaledwie 12.000 ludzi

niepotrzebniej reszt

ju

i

ciasny,

28 dzia

jc Dembiskiego prawym jc fantastycznym planom

rozprószywszy

'),

naj-

wasnego pomysu, wysya-

to z

brzegiem

Wilii,

ju te

tego generaa, przez

ulega-

odkomen

przez obsadzenie derowanie Szymanowskiego na Zinud 25 pukiem piechoty zupenie zbytecznie Kowno ^;. Porównujc wzajemne siy susznie mówi Prdzyski ^^gdyby owe 18.000 wojska rosyjskiego, co na Gieguda czekay, byy wystpiy przeciwko niemu na jednem polu, albo co jeszcze lepiej, gdyby ta sia posza naprzeciw niego, wtedy i

zwycistwo nie mogo by dla niej wtpliwe; ale nieudolgeneraów rosyjskich, jawnie okazana ich niedonemi rozporzdzeniami podawaa« mówi dalej Prdzyski »osta ta bya tni szans do odniesienia zwycistwa.

no

Mono

w

rozeszalowaniu tych wszystkich si na przestrzeni 8 wiorstowej i na stawieniu pierw^szego z tych eszelonów pod

Wal< liolo 3000 ludzi dzia 5. Gie*) Chapowski mia nad gud przyprowadzi 2 4 puk strzelców, 7 puk piecioty, jazd kalisk, saperów i artyery z 22 dziaami, razem mniej wicej 6.800 ludzi, nadto Zaliwski 1200 i jedno dziao. Razem wic 11.000 ludzi i 28 dzia. Nie wiadomo ile Giegud przyprowadzi ze sob powstaców; z tego jednak, co Chapowski pisze, wypadaoby, e nie wiele, i

i

przypumy,

e

1000 udzi. Ogólnie siy

wic

skoncentrowane do

bi-

twy wynosi mogy 12.000 ludzi i dzia 28. Ale i co do tej liczby mog zachodzi pewne wtpliwoci, czy nie jest za wysok. Szymanowskiego z 19 pullviem piechoty i 2 dziaami odkomenderowa na Zmud, Dembiskiego z 18 puliiem piechoty, z 4 dziaami oraz jazd poznask, pock, ze szwadronem 3 puku uanów, z batalionem 3 puku strzelców

puku

*)

sa

wysa

na pónoc Wilna.

piechoty formacyi

tam

Kowno obsadzi

Nie mniej na naleganie moje,

2 batalionami 25

jazd Prozora. aiehy Kowno mocno obsadzi, wy-

Chapowskiego

i

2 bataliony ze strzelców powstania

— (Dembiski, Raport 416).

71

e

kady krok Sackenem na samym kraju góry tak, wsteczny sta si dla niego musia zgubnym, a na przypadek sprystego dziaania ze strony polskiej, wszystkie nastpne eszelony w dole rozstawione, nie atwo skuteczn pomoc byyby mu da mogy. Pierw szem wic zadaniem Polaków byo zepchn Sackena z góry, przyczem mu-

ca sw e

artylery uledz zupenemu rozSacken w tym pierwszym eszelonie mia tylko 8 batalionów, 5 szwadronów dzia 26, rzecz nie bya niepodobna dla Polaków, skoroby ich uderzenie odbyo si natarczywie i z ensemblem. Po tym pierwszym

sia traci biciu.

i

Zwaywszy,

i

sukcesie, ponawiajc nastpne ataki ca mas, mona byo mie nadziej doj do Wilna zwycisko. Ale dwie okolicznoci byy niezomn przeszkod do przeprowadzenia bitwy tego rodzaju: nie mia Giegud w tym wypadku

potrzebnego koniecznie oka generalskiego

i

determinacyi,

w

wojsku za polskiem nadto ju by. rozkrzewiony duch niekarnoci i rozprzenia«. To te pukownik Walentin szef

sztabu

usiowa go odwie

od bitwy,

wystawiajc

zgubne nastpstwa przegranej, na któr si bardzo zanosio. Chhipowski take powtórzy swoj wczorajsz rad. Giegud jednak wzi obecnie na kie, rzek krótko: » cofa si nie chc« i wyda rozkazy. Pierwszy ruszy Roland z 2 i 4 pukiem piechoty, przednia stra rosyjska pod Gerabitzem, nie czekajc, si Roland rozwinie, dawszy ognia, szybko zacza si cofa na ponarskie wyyny. Polacy postpujc weszli na paszczyzn przed pozycy rosyjsk, której sabe strony nie uszy uwagi dowiadczonego Chapowskiego, nabra wic lepszej nadziei, zwaszcza, widzia Gieguda zdeterminowanego i zapa piechoty polskiej, która z u nicieniem para naprzód, cieszc si, wojskiem nareszcie j do boju wiod. Przy tem liczy, rosyjskiem dowodzi bdzie nieudolny Kuruta. Miao jednak sta si inaczej, bo wanie w tej chwili Kuruta kazawszy przy sid onierzom, pozycyi ponarskiej bro-

a

ow

e

e

e

e bd

—

72

—

ni do upadego, w poczuciu wasnej swej nieudolnoci skada dowództwo w rce modszego Saccena. Oby by Giegud poszed za tym przykadem przynajmniej na jeden dzie by odda dowództwo Chapowskiemu. Nadjecha Giegud ze sztabem wtedy wskaza mu Chapowski punkt przy kaplicy jako klucz caego stanowiska. -I w tym razie* mówi Prdzyski »okaza znowu oko generalskie. Tam bowiem zaczyna si ów parów, którym poczone trakty schodziy, tutaj wic przebiwszy opanowawszy silnie jedyn drog odwrotu Sackena, ten ostatni móg by zniesionym*. Radzi wic Chapowski skupionemi siami natarczywoci w tym kierunku atakowa. Giegud z wyda dyspozycye. Roland z 2 4 pukiem na przedzie, za nim postpowa Koss z 7 20; Pitka ustawi si z artylery naprzeciw okopów przed kaplic. Równocze.nie na prawo na drodze od Trok ukazaa si linia piechoty. Bya to przednia stra rosyjska, ustpujca szybko przed Zaliwskim, nadchodzcym w por; wezwa go bowiem dnia poprzedniego Chapowski. Giegud wysa tego generaa do Zaliwskiego, by mu dyrekcy nada, a Kossowi kaza szturmowa okopy. Atak ten zosta odparty, a Polacy stracili duo ludzi; pod samym Giegudem, który w ataku bra i

i

i

ca

i

i

udzia, ubito konia. Chapowski, który z Zaliwskim ze swej

par na w^yyny, usysza nagle siln kanonad na lewem skrzydle polskiem. Chcc si przekona co si tam strony

dzieje,

popdzi napo wrót

do Kossa,

i

tu

ujrza

z przera-

e

eniem, zamiast umówionego ataku na kaplic, Roland zwróci si cakiem na lewo. Rozumiejc, niema ani chwili do stracenia, bo ju cay szyk bojowy si rozprzga sabnie, proponuje Kossowi powtórny szturm na okopy. Koss si zgadza, wic zsiadaj z koni prowadz 7 26 *)

e

i

i

')

26

puk

piechoty

by wieej

formacji,

i

zoony

z

samych

powstaców Radziszewskiego. Mia jedhak

oficerów przyprowadzo-

Chapowskiego.

Radziszewski poczy puk zosta sfor-

nych

si

z

z

Królestwa

Chapowskim

przez

13 czerwcy, a

wic w

5 dni ten

73

puk wród

gradu kul na wyyny, lecz do okopów dotrze nie mog z powodu ziejcego z nich strasznego ognia. Cofaj si wic w ty. » Dostrzegem jednak « mówi Chapowski »e okopy nie grube, ziemia wiea i jak mi si zdawao bez faszyn usypana. Gdymy si cofnli z Kossem, chciaem wszystkie dziaa ustawi w jedn batery, 20 dzia moeby okop z ziemi zrównay, ale kilka byo ju zdemontowanych. Z dwoma tylko sta oficer i strzela z miejsca przylegego temu, które Koss by zajmowa. Zapytaem o Pitk. Odpowiedziano mi, ze wszystkiemi dziaami uda si na lewo za Rolandem. Przyby na wiekoniu Giegud stan w najwikszym ogniu, zgani, drugi raz próbowali do okopów si dosta i doda, Roland pod protekcy artyleryi spuszcza si i ty bierze nieprzyjacielowi, i widzia, jak Moskale si rejteruj. Przekonany byem, tak nie jest, bo Roland mimo najwikszej odwagi, nie mógby, choby w tyle nieprzyja-

e

ym emy e

i

e e

ciela stan, zmusi tyle liczniejszego do odwrotu. Mnie genera kaza pozosta z Kossem opanowa okopy, skoro Roland sposzy piechot rosyjsk, a w przypadku, gdyby Zaliwski nie postpowa prdko, (tu znowu genera doda: »bo on ranie nigdy nie sucha*) poleci mi do niego dojecha przyspieszy jego marsz na Wilno. Zdaje mi si, Giegud mnie z umysu chcia w odlegoci od siebie trzyma, by nie powiedziano, ja mu rady dawaem, a poniewa si jeszcze zwycistwa spodziewa, chodzio mu o to, aby na niego spada caa chwaa. By to uczi

do

i

e

e

O tym puku

cfiówi ChapoM'ski: »ohiierze nowi zaczli si na ziemi, ale wkrótce za serdocznem Radziszewskiego przemówieniem do nich, stali spokojnie*. Nastpnie puk ten idzie miao dwa razy do ataku na okopy razem ze starym 7 pukiem Puk ten w caej wojnie wietnie si trzyma, do Warszawy z Dembiskim wróci i tam si jeszcze odznaczy. Dowód najlepszy, jaki materya bitny tworzyli powstacy jak do ataku na Wilno mogli

mowan}'.

uchyla

i

ka

i

by

przydatni.

— u — ('iwy

star

l'olak,

(l()l)ry

i

ograniczony si(^'

z

wia! opór,

jaic

onierz w

iiK^iiy

batalionom karabinierów,

e

w

ogniu,

próny*. Zaliwski posuwajc tej

który

ale Hi(^'

i'óunio

naprzód

tak silny sta-

stronic Polacy nie posuwali

sic^

dalej.

spuszcza si z wyyn w dolin Wilii, lecz tam czekay na niego 2 bataliony gwardyi, które przyjy go ogniem popartym 4 dziaami. Nic pozostawao wic mu nic innego, jak wdrapywa si napowrót na wyyny, z którycli dopiero co by zeszed. Gwardya rzuca si za Polakami, clicc icti otoczy, lecz puki polskie bagnetem toruj sobie drog napowrót na wyyny. Zamieszanie jednak w polskich szeregach wzmogo si jeszcze bardziej, kiedy batalion ksicia Alberta z boku wzi na cel cofajcych si onierzy Rolanda. Giegud, widzc Wilna nie wemie, na caej co si dzieje, zrozumia, Roland

ze

swej

strony

e

wic

kaza trbi do odwrotu, który zasania mia Chapowski. Z pierwszym pukiem uanów Chapow^-ki stalinii

nw

kolumnach na paszczynie, której brzegi zarose obsadzi strzelcami Stanisawa Chapowskiego, by swe boki zabezpieczy. Wzdu tych kolumn cofaa si teraz piechota polska w zamieszaniu, jakie zawsze pociga przegrana. » Spokojna postawa generaa i jdrna jego przemowa wznieciy znowu ufno w naszych szeregach i wstrzymay rozpacz, która ju poczynaa malowa si na wszystkich twarzach«, mówi Mielyski. Z poza okopów wystpia kawalerya rosyjska, przeznaczona do pocigu; najprzód dwa szwadrony uanów, lecz nim si sformoway, wpad na nich szwadron polski pod Hemplem w mgnieniu oka ich rozbi. Lecz teraz na boki Hempla i ruszyy dwa drugie szwadrony rosyjskie, by go z dwóch stron wzi, lecz nim go dopady, a ju szwadrony polskie naprzód przez Chapowskiego, drugi trzeci, pchnite wsiady Moskalom na kark nazad ich spary. Wtedy ruszy drugi puk uanów rosyjskich galopem do szary, ale Chapowski sformowawszy ju swoje trzy szwadrony, i

i

—

—

75

e

oczekiwa go ze spokojem, a miarkujc, puk rosyjski ruszywszy pdem z daleka, nie dopadnie zwarty, wyczedopiero na odlego 100 kroków zakomenderowa: ka w nogi« mówi » Marsz, marsz «. » Moskale krugom w ty Chapowski. »Dopiero 3 ich puk Orenburski uformowany i

i

—

przypuci dobr szar. Nie czekaem na nich, ale skoro si zbliyli, zakomenderowaem ze stempa » marsz, marsz «. Orenburczyki dotrzymali, pomieszalimy si jak groch z kapust, na polu piaszczystem wzniosa si kurzawa tak, e trudno byo rozpozna o trzy kroki. Mieszanina ta trwaa okoo pó godziny, harc lanc na lanc, strzay z pistoletów zaledwie

no

naszych

wziy. Spado

i

sycha byo w lepsze

krótsze

i

haasie. Nareszcie zrcz-

dobrze okute lance

gór

e

Orenburczyków, nareszcie drudzy w nogi«. Za uciekajcymi goni uani uniesieni zwycistwem nie sysz grania na zebranie, po drodze wpadaj na rozwijajc si batery, wykluwaj kanonierów i pdz dalej pod same okopy; lecz piechota rosyjska daje ognia do uciekajcych i gonicych, tu wic dopiero otrzewieni wracaj i skupiaj si koo swojego generaa. Wród tej zawieruchy Kozacy przez las próbowali si dosta na tyy cierajcych si uanów, lecz zaczajony Stanisaw tyle

Chapowski ze swymi strzelcami nagle do nich wypali rzsist salw, tak zniechceni, jeszcze prdzej ni przyszli, do swoich nawracali. Naoczny wiadek ze strony rosyjskiej tak opisuje: »Spostrzeglszy wzmagajcy si w ich

e

szeregach nieporzdek,

pucilimy szar

nica ich jednak tak wybornie

i

Konzrcznie prowadzone szare kawaleryi.

wykonywa umiaa, e w kadej chwili, kiedy ich przedni lini mielimy otoczy, wiee lub nowo zebrane szwadrony potrafiy j uwolni. Tu trzeba odda sprawiedliwo mstwu ich konnicy talentowi tego, co chwile te i

stanowcze tak dobrze umia wybiera. Kilku jeców, którzy si dostali w nasze rce, mówio, to genera Chapowski szar t prowadzi. Szarom tym winna piechota

e

—

-

76

skupi szuruci Moskale

swoj(; ociilonio, fjjdy mijihi czas

mistrzowskich

tych

szczcfcia

wii^cej

i

zostawili

sic;

i

('.ofiiq«

*).

nie pró)Owali

Cliapowskiejco

w

Po

ju

spokoju,

si f^eneral za Wak(; -). Na lewem skrzydle rosyjskicm równoczenie z opisanemi szarami wyruszyy dwa puki kawaleryi w pocif za Zaliwskim; ten jednak wycofa si(; szczliwie w Trockie, a pad ofiara tylko

o 8-mej wieczór cofiwjf

jeden batalion,

wysany mu

ten odcity, dosta

lion

jeszcze podczas bitwy.

si do

niewoli

^).

Bata-

Straty polskie wy-

nosiy razem 2000 ludzi, rosyjskie znacznie mniej. Gdyby Moskale energiczniej byli cigali Zaliwskiego, prawdopodobnie i on nie uszedby klski; przeszkodzi temu jednak Kuruta, który objwszy napowrót wadz w miesznej oba-

e

Giegud obejdzie pozycy i od Wilii na miasto uderzy, pocig za Zaliwskim powstrzyma. Rozpatrujc te

wie,

')

Raport oficera gen. sztabu rosyjskiego.

Wraenie tych wietnyci ataków byo tak potne, i l