Kırım ve Kafkasya Göçleri (1878-1908): Tatarlar, Çerkezler, Abhazlar, Gürcüler, Ahıskalılar, Dağıstanlılar, Çeçenler, Diğerleri [PDF]

Zitiervorschau

-.KARADENİZ Tf](NiK ÜNİVERS�TES!

KAFKASYA VE ORTA ASYA ÜLKELERİ UYGU�AMA VE ARAŞT;RMA MERKEZi Genel Yayın No.

182

-

Rekt. Yayın No. 2

Uyg. Araş. Merk. No. 1996/1

iRiM· E Taiarlaf Çerkezler Ablıazlar Gürcüler Alızskalılar Dağutanlılar Çeçenler Diğerleri

·vrd.Doç.Di\StHeyman ERKAN

TRABZON-1996

YrdDoç.Dr.Süleyman ERKAN

II

Annemin ve Babamın Aziz Rulılarma. ..

- 'Ü.niversiteCer 'Yayın· ')'"önetmeCiğinin 6. maaaesine göre, 6u eserin 6ifim ve ai{ 6aKJ,mınaan sorum Cufuğu yazara aittir.

'.Bas/& ')'"ıfı '.Basfv. Sayısı

: 1996 : 500

III

SUJVUŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi, �afkasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği 'nin dağılmasından sonra Kafkasya ve Orta Asya Bölgelerinin uluslararası politikada ön plana çıkması üzerine kunılmuştur. Üniversitemiz bünyesinde Tarih. Coğrafya, Ekonomi ve Uluslararası İlişkiler alanlarında araştırmalarda bulunan bılim adamlarının oluşturduğu ilmi altyapı, Merkezin çalışmalarını kolaylaştırmıştır. Merkezin Kafkasya ve Orta Asya konusunda düzenlediği bilimsel toplantılar, Kafkasya ve Orta Asya O/kelerinden Üniversitemize gönderilen öğrencilerin oryantasyonıı konusunda üstlendiği rehberlik ve psikolojik danışmanlık hizmetleri ve hazırladığı araştırma projeleri yanında ycıyın faaliyetleri de sürdürülmektedir. Elinizde bulunan 199611 numaralı yayınımız, Üniversitemiz İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü öğretim üyelerinden Yrd.Doç.Dr. Süleyman ERKAN beyefendinin doktora tezine dayanmaktadır. Adına "Doksanüç Harbi" de dediğimiz 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı, Türkiye ile Kafkasyanm bağlarını "de facto" olarak kopardığı için özel bir öneme haizdir. Eser, Tarihdeki Türk-Rus ilişkilerini yonımlamada bize geniş bir bakış açısı kazandırdığı gibi, Kırım ve Kafkasya ile ilgili pek çok bilinmeyene de açıklık getirmektedir. Ayrıcc. "Göç" gibi çok önemli ve uluslararası nitelikteki, sosyal-siyasal bir olguyu ele alması kayda değer bir hadisedir. Bununla birlikte, Türkiye 'de, konuyla ilgili olarak yayımlanan ve zaman zaman da hissi olmaktan uzak kalamayan pek çok eser yanında, bu çalışmanın ciddi bir boşluğu dolduracağına şüphe yoktur. "Kajkasyadaki Türkiye" ve özellikle "Türkiye 'deki Kafkasya'' olgusunıı anla­ mamıza ışik tutacak olan bu çalışmanın, Kafkasya Bölgesinin Dünya politikasında önemli bir gündem maddesi oluştıırduğu dönemde basılması da bir şans olarak kabul edilmelidir. "Kırım ve Kafkasya Göçlrri:1878-1908" adlı çalışmasından dolayı Yrd.Doç.Dr.Siileyman ERKAN'ı tebrik ediyor ve eserin okuyııcuya faydalı olmasını diliyorum.

Prof.Dr.Ersan. BOCUTOĞLU KTÜ Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürd

YrdDoç.Dr.Süleyman ERKAN

IV

ÖNSÖZ Göç olayı yakın zamanlara kadar Turkiye'de pek bilinmeyen konulardan biridir. Oysa bu konu, meydana getirdiği siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel değişiklikler nedeniyle, sadece bir ülkenin değil, ülkelerin tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Bu değişiklikler, gerek göçmenlerin ayrıldıkları ülkeyi, gerekse göç ettikleri ülkeyi büyüle boyutlarda etkilemektedir.

Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren göç olgusuyla dünyada en çok karşılaşan ülkelerin başında gelmektedir. l 780'den sonra Kırım ve Katkasya'dan ülkeye başlayan kitlesel göçler, l 878'deki Osmanlı-Rus Sa­ vaşı'na kadar aralıklarla devam etmiştir. Bu savaşla birlikte bölgeden göçler yeniden hız kazanırken, Balkanlardan başlayan göçlerin de bunlara katılmasıyla ülke büyük bir problemle karşı karşıya kalmıştır. Osmanlı Devleti'nin yıkılışına dek süren bu göçler, Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kurulmasıyla ona intikal etmiş ve günümüze kadar önemini k9rumuştur.

Böylesine önemli bir konu hakkında yapılan çalışmalar ne yazık ki fazla değildir. Bunlardan Rumeli göçleri ile ilgili arşiv belgeleri Bilal N. Şimşir tara­ fından "Rumeli'den Türk Göçleri" adıyla üç cilt olarak yayımlanmıştır. Doğrudan göçleri konu almamakla biriikte, Kemal H. Karpat'ın "Ottoman Population" adlı eseri de bu konudaki ciddi çalışmalardan biridir.· Aynca bir - süreden beri, . : konuyla ilgili olarak Faruk Kocacık'ın yayımlamış olduğu makaleleri de burada belirtmek gerekir.

Son zamanlarda konuyla ilgili akademik çalışmalarda önemli gelişmeler olmuştur. Önce Nedim İpek, "Rumeli'den Anadolu'ya Türk Göçleri 1877-1890"1, sonra Abdullah Saydam, "Kırım ve Kafkas Göcleri 1856�1876" yı ve nihayet Ahmet Halaçoğlu da 1912 Balkan Savaşları'ndan sonraki "Rumeli Göçleri" ni doktora tezi olarak araştırmışlardır. Araştırmamızda bu eserler bize de yol gösterici olmuştur.

V Bu çalışmaları göz önüne alarak biz de araştırılmamış olan 1878-1908 dönemindeki "Kırım Kafkasya ve Doğu .Anadolu Göcleri " ni seçtik. Konu üzerinde çalışmamı tavsiye eden Hocam Pro.f.Dr.Bayram Kodaman'a çok de­ ğerli önerileri ve yardımlarından dolayı en deriıı saygılarımı sunarım. Çalışmalarım sırasında pek çok yardımını gördüğüm Hocam Doç.D,� Melımet Ali Ünala da teşekkür ederim. Aynca, göç konusu üzerinde yukarıdaki çalışmalarını belirtti-ğim Ondokuzmayıs Üniversitesi Öğretim Üyelerinden Yrd.Doç.Dr. Ne,lim İpek ve Karadeniz Telaıik Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Abdullah Saycla!m beni çalışmalarım sırasında engin bilgi ve tecrübeleriyle uyarmışlar, bana yardımcı olmuşlardır. Kendilerine saygı ve minnetlerimi belirtirim. Metinleri büyük bir titizlikle okuyarak redaksiyonunu gerçekleştiren Sayın Okutman Yaşar Ramazanoğlu'na, yabancı metinlerin tercümesi sırasındaki yardımlarından dolayı, Sayın Okutman Vildan Özdemir ve · Figeıı Gençosmarwğlei'na ve metinlerin daktilo edilmesini sağlayan Sayın Ayfer Oğuf, ve Ayfer Alparslan'la, bilgisayarla son şeklini veren Sayın Yonca Özsandıkçı Hanımefendilere de teşekkür �:ıderim. Özellikle, kitabın yayınlanma­ sını teklif eden ve yardımlarını esirgemeyen KTÜ Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama· ve Araştırma Merkezi Müdürü ve İİBF Dekanı Sayın ProjDr.Ersan BOCUTOĞLU'na wnsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca, eserin bir kitap şekline getirilmesi sırasındaki bilgi ve deneyimini eksik etmeyen Sayın Yrd.Doç.Dr.Kenaıı ÇELİK'e ve. KTÜ Matbaası çalışanlarına da teşekkür ederim. Nihayet çalışmalarım sırasında gösterdikleri anlayışla benim kadar yanılan eşim Ayşe Erkan, oğullarım Oğuzhan, Kutlı-ılıan ve kızım Aslılıan Erkan'a da sevgilerimi sunanın. Trabzon, 1996

Yrd.Doç.Dr. Süleyman Erkan

VI

YrdDoç.Dr.Süleyman ERKAN

iÇİNDEKİLER SayfaNo

SUNUŞ ................................:.·· .. ····.................................................. IU-lli ÖNSÖZ ..........................................·................................................. IV-V iÇİNDEKiLER ......................, ............., ............................................ VI-VI! KiSAlTM.Al.AR................................................ , .......................... , ... !X-l>C GİR.İŞ ............... ,................ ı••·······.. 1-10 ·••o>

BİRİNCi BÖLÜM GÖÇLERiN SEBEPLERi A- OSMANU-�ıus SAVAŞI VE SONUÇLAR! .............................. 11-17 a-Savaş S.rasmda Kaficasya Toplumlarının Tutumu............................ 17-22 b-Yeşilköy-Berlin Anlaşmaları ve Kafkasya........................................ 22-24 B- RUSYA'NIN MÜSLÜMANLAR! GÖÇE ZORLAMASI.............. a- Asimile Faaliyetleri.: .... , ................ : ................................................. b- Ekonomik ve Sosyal Baskılar......................................................... c- Sürgün ve Katliamlar .................................................................... d- Psikolojik Baskılar......................................................................... e- Ermenilerin Baskıları ........................................................... .........

25-25 25-33 33-40 41--42 42-44 44-46

. C- OSMANU DEVLETi'NİN GÖÇMENLERİ KABUL ETMESİ..... a- İşgücü ve Asker Sayısının Artmlması............................................. b- II.Abdülhamid1 in Şahsi Politikası.........·........................................... c- II.Abdülhamid'in Kafr,.asyalılarla Akraba Oluşu.............................. d- Göç İsteklerinin Hep Olumlu Karşılanması..................... :...............

47-47 47-48 48-49 49-50 50-54

VII

iKINCi BÖLÜM 1rr1a ... 1908 DÖNEMİNDE YAPILAN GÖÇLER A- GÖÇLERİN GENEl ÖZIElLİKlERL..................................... 18- GÖÇLERİN SEYRİ..................................................... ;:;;........... C- GÖÇ YOllARi.................,...................................................... D- GÖÇ SiRAS!NDA !{ARŞ!LAŞllAN ZORUJKLAR..................

55-57 57-77 77-81 82-87

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GÖÇMENlER!N İSKAN EDiLMELER! ,&.-OSMANU DEVl!ETİ'NiN GÖÇMENLERİ İSKAN P10lİTİKASt ................. ,. ......................... :.....�......................... a- İskan Politikasında Etkili Olan Hususlar......................................... 1- İç Güvenlik Meselesi ve Arazi Darlığı. ..........................,............ 2- İabancı Müdahaleleri............................................................... :. 3- Göçmenleri Taşraya İskan Mecburiyeti......................................

88-SlCi 90-91 91..:92 92-94 94-95

IB- GÖÇMENLERLE İlGİlİ KOMİSİONLAR................................ 95-98 a- İdare-i Umumiye-i Muhacirin Komisyonu.................................... 98-117 b- Umum Muhaciıin Komisyonu.................................................... 117-118 c- Muh�cirın Komisyon-u Alisi...................................................... 118-119 d- Muhacinn-i İslamiye Komisyonu................................................ 119-120 e- Muhacinn İane Komisyonu........................................................ 120-121 f. İane-i Muhacinn Encümeni (Mı.ıhacirıne Muavenet Cemiyeti)..... 121-122 g- Muhacirlere Milletlerarası Yardım Komitesi............................... 122-123 h- Sermaye-i Şefkat-i Osmaniye (Turkısh Compassionate Fund)..... 123-125 · C- GÖÇMENLERİN İSKAN EDİLDİ�lERİ ARAZİLER............ 125-133

VIII

·Yrd.Daç.Dr.Süleyman ERKAN

D� GÖÇMENLERİN İSKAN EDit.DİKlERi illEfL.................... a- Bursa................................................................ .................... .. .. b- Ankara......: .................................................... :................ .......... c-Trabzon ................................... ....................... ..................... ..... d- Sivas.......................................................................................... e- Konya............................................... ......................................... f.. İstanbul.......................................... ............................................ g-A,dana...................................... .................................................. . . h__ C,,anakica.1e (Kal Q ltamye) .. ...... .... ......... .. .. .. .... ..................... �· ,a-1 ou ı-Erzurum..................................................................................... le- Suriye............ .................. ..................................... .... ................ . 1- Ma'muret-ül Aziz (Elazığ)........................................................... m- Diyarbakır- Bitlis...................................................................... n- Aydın........................................................... .................. ........... o- Kastamonu.................................... ....................................... ... .. a- Ziraı Yardımlar.......................,.................................................. b- Sağlık Yardımları .....·.......................................... ........ ................ c- Eğitim Yardımları...................................................................... d- Y e'IJ!lliye ve İaşe Yardımı..... ......... ............................................. e- Vergi ve Askeriik Muafiyeti.......................................................

n33-'!36 136-142 142-•145 145-147 147-·ıso 150-152 l 53-1 53 154-155 155_ 1,5"'., ·ıs6-l58 158-159 159.. i 60 l 60·-160 160-161 161- 162

✓

166·-168 168-170 170-172 17'2-176 l 76-178

F- İSKAN S!RASINDA KARŞilAŞ!LAN ZORlUKL�R............ 178-179 a- Göçmenlerin İskan Bölgelerinden Memnun Olmayışı................. 179-180 b- Göçmen-Ahali Çatışması............................................................ 180-184 . . c- c-J0Çmen1enn Çevreye Zarar Veıme1en................................... .... 18LI,- 186 d- Göçmenlerle Görevliler Arasındaki Anlaşmazlıklar..................... 187-188 e- Göçmenlerin Ülkelerine Dönme Teşebbüsleri............................. 188-190 G- GÖÇÜN MALİYETİ.............•............. : ...............,....... ""........ 190-193 ,SONUÇ..........., ........................................... .,........................... 194-200 BİBLİYOG�AFYA .......................:.................. ........................... 201-207 EKLER.............................. : ................................. .".........�-·-·"··... 208-228

A.g.e. A.g.m. AÜ.D.T.C.F. A.Ü. S.B.F. B. .BA. Bkz. C.

CA.

Çev. Eğ. F Hus. İ.Ü. tü.E..F. İ.Ü.İ.F. L.

N. R. RA. Res. S. o ..,_

ş

Ter. Ü. Z. ZA.

Adi geçen eser. Adı geçen makale. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. Receb. Başbakanlık Osmanlı Arşivi . Bakınız. Cilt, Cemaziülahir. Cemaziülevııel . Çeviren. Eğitim. Falcüite. Hususi. İstanbul Üniversitesi. J.stanbul Üniversitt'si Ed,;:.biyat Fakültesi. İstanbul Üniversitesi iktisat Fakültesi. Şevval. Muharrem. Ramazan. Rebiülahir. Rebiülevvel. Resmi. Safer. Sayfa. Şabmı. Tercüme. Üniversite. Zilkade. Zilhicce.-

ı