Neredesin Prometheus, Kafkasya Aydınlık Günlerini Arıyor 9752975305 [PDF]

Zitiervorschau

Kafkasya Aydınlık Günlerini Arıyor ...

NEREDESİN PROMETEUS?

Kafkasya Aydınlık Günlerini Arıyor...

NEREDESİN PROMETEUS?

Cem Kumuk

Alfa Yayıııları 1510 Siyaset Sosyoloji 66

Kafkasya Aydınlık Günlerini Arıyor... NEREDESİN PROMETEUS?

Vahşidir bu vadilerin kavimleri,

Cem Kumuk

Yasalan savaştır.

Tannlan özgürlük, Orada düşmanı yok_ etmek suç değildir, Dostluklar orada gerçektir,

Ama ... daha da gerçeği intikamdır. 1. Basım : Eylül 2004 lSBN : 975-297-530-5

Yaymcı ve Geııel Yayın Y/Jnetmeni M. Faruk Bayrak Yaym K()(ITdinatörli ve Editör Rana Gürtuna Pazarlama ve Satış Mildı1ri/ Vedat Bayrak Kaptık Tasarımı Işıl Tekdal © 2004, ALFA Basını Yayım Dağıtım Ltd. Şti.

Kitabııı tıım ynym hakları Alfa 11asım Yayım bıığıtıın l.td. $ti.'ııe aittir. Yayıııeviııdım yazılı iziıı a/ııımadıııı kısmen ya da ıamaıneıı alıntı yapılamaz, lıiçbir şekilde kof1!1a edilemez, çogaltılamaz ve yayımlanamaz. Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti. Ticarethane Sokak No: 53 Cağaloğlu 34410 İstanbul, Turkey Tel: (212) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00 www.allakitap.com [email protected] Baskı ve Cilt Melisa Matbaacılık Çiftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaşa - İstanbul Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29

Orada iyiliğe iyilikle, Kana kanla karşılık verilir, Ve ... nefret de aşk gibi ebedidir. Lermontov

İçindekilel'

Yazarın Önsözü ....................................xiii Kafkasya'nın Kısa Tarihçesi .............................3 Rusy� Sahneye Giriyor .................................6 Osmanlı lmparatorluğu'nun Artan llgisi ..................11 Şeyh Mansur Hareketi ................................13 lngiliz ve Lehler Kafkasya Arenasında ....................17 Vixen Olayı ve Palmerston'un Pohtikalan ..................23 Kının Savaşı .......................................30 Kangaroo Olayı ......................................41 Çerkes Delegasyonu lngiltere'de ........................44 Sürgün ..... . _ .....................................54 Çarlık Yönetiminde Yanın Asır .........................58 1916 -1922 Rus İhtilali ...............................64 Vahşi Tümen .......................................70 l. Kafkasya Halkları Kongresi ...........................81 Kazakların llk Tepkileri ve Güneydoğu Birliği ..............87 Ekim Devrimi ......................................91 Terek - Dagıstan Hükümeti ............................ 95 lç Savaş Kafkasya Kapılannda ..........................99 Brest - Litovsk Banşı ve Trabzon Konferansı ..............106 Kafkasya Dağhlan Birliği Cumhuriyeti'nin Bağımsızlık 11am ...................................ll 1 Osmanlı Askeri Gücü Kafkasya'da ......................122 Mondros Ateşkes Antlaşması'ndan Sonra Kafkasya ..........134 Kızılordu'nun Zaferi ................................151 Direnişin Muhasebesi ...............................170 Sovyetleştimıe ve Etnik Parçalama Politikaları .............178 KDB, KDHP ve Promete Birliği ........................183 Sovyet KolektiOeştirme Programı ve İsyanlar .............. 186 Stalin Terörü ......................................204 II. Dünya Savaşı'nda Kafkasya .........................207 Drau (Irschen) }S:atliamı .........................,. ....220 Sürgün Yıllan .....................................231

vüi Sovyet Tarih Anlayışında Çelişki .......................239 Sürgünlerin Rehabilitasyonu ..........................241 Sırlarla Dolu Bir Otuz Yıl .............................24 7 Sovyetler'i de Yıkarlar..... .............................250 Yeni Dünya Düzeninde Kafkasya .......................251 SSCB Sonrası Etnik Kompozisyon ......................252 Batı Kafkasya ......................................259 Abhaz - Gürcü Savaşı, ...............................259 Çerkesya .........................................274 KDHK ve DÇB .....................................278 Dogu Kafkasya .....................................293 Çeçen - Rus Savaşı .................................302 11.Çeçen - Rus Savaşı ...............................319 Sonsöz; Uzun Sözün Kısası ...........................343

Resimler

Kafkasya ...........................................1 Kazak milisler Psıj (Kuban Nehri) k1yısında nöbette ..........7 Ekaterinodar'da bir Kazak ..............................8 Çerkes soyluları .....................................14 Şeyh Mansur .......................................14 Gazi Muhammed ....................................14 Hamzat Bek ........................................15 lmam Şamil ............... : ........................18 Prens Adamjerzy Çartoriski ...........................21 Lord Palmerston .................................... 21 David Urquhart ..................•.................. 21 Adıge Bayrağı ......................................22 Hacı Giranduk ......................................28 Lord Palmerston ve Demokrasi ......................... 30 Aynı fotoğraf karesinde Çerkes, Rus ve Osmanlı ileri gelenleri .......................................... 35 Muhammed Emin ...................................37 Zamko Sefer Bey ....................................37 Yıllarla Kafkasya'nın istilası ........................... .53 Sürgün ...........................................57 Sürgünlerin yol haritası ...............................57 Çarın muhafız alayındaki Çerkes subaylar .................60 Çarın eskortunda görevli Çerkesler ......................60 Abdülmecid (Tapa) Çermoy ...........................60 Göğüslerinde Kafkas - Rus Savaşı'na istinaden takılan nişanlan ile Kazak askerleri ............................61 Çar 11.Nikola ve Kuban Kazaklan .......................61 Çar 11.Nikola Osetler ve Terek Kazaklarıyla ...............62 1877 Abh azya ayaklanmasına katılanlar ...................62 Ulyape Köyü'nden 1905Japon-Rus Savaşı'na katılanlar .......63 V.1. Lenin 1918 .....................................68 Kerenski ..........................................68 Gn. Komilov .......................................69 Mihail Romanov, Vahşi Tümen üniformasıyla .............. 79 Albay Sultan Kılıç Girey ve kardeşi Teğmen Bayazıt Girey .....79

X

Vahşi Tümen - Kafkasyalı Subaylardan bazıları ve Gn. Bagration ..........................................80 lran asilzadesi Rıza Kula Mirza ve Vahşi Tümen askerleri .....80 Vahşi Tümen - Çeçen Alayı (Ortada Grandük Mihail) .......80 Şahingeri Hakurate ..................................98 Nestor Lakoba ......................................98 Kalmık Bet'al .......................................98 Sergo Orconikidze ...................................98 Gn. Denikin .......................................98 Gn. Wrangel .......................................98 Kafkasya hükümeti temsil heyeti- İstanbul 1918 ...........109 Rauf Orbay, Muhammed Kadı Diber, Haydar Bammat ve Abdülmecid Çermoy Trabzon Konferansı'nda ............. 110 Pşımaho Kosok ....................................113 Abdülmecid Çermoy ................................113 Ahmet Tsahkkatı ...................................113 Haydar Bammat ....................................113 Alihan Kanternir ...................................113 Aytek Namitok ....................................113 Kafkasya Dağlılan Birliği Cumhuriyeti Bayrağı .............113 Yusuf izzet Paşa ....................................130 Gn. lsmail Berkuk ..................................130 Kazım Kap ........................................130 Said Şamil ........................................130 Uzun Hacı, Hutsallı Necmudin ve Gn. Mikail Halil kurmay heyeti ile beraber ........................................131 Hutsallı Necmudin (Ortada) savaşçıların arasında ..........131 Bekir Sami Bey .....................................176 PşLvu Ethem Bey ...................................176 Rauf Orbay ve Mustafa Kemal .........................176 Mirza Kumuk Paşa (Adığe) ...........................176 Suriye'de Fransızların kurduğu Çerkes Lejyonu ............ 177 Ünlü siyon liderlerinden Herzl Kafkasyalı Yahudilerle .......214 Savaş sırasında çizilen ve Kafkasya'da var olan petrol kaynaklarım gösteren bir harita ........................225 · Almanlar Elbrus'un zirvesinde .........................225 Kafkasyalı lejyon askeri ..............................225 Alman saflarında savaşan Kafkasyalılar ..................226 Wermacht ordusunda bir Kazak .......................226

xi Gn. Sultan Kılıç Girey (1945) ................... • • • • • .226 Gn. Şkuro ve Kazak subayları ................... • • • • .226 Petr Krasnov ................. • • • • • • • • • • • · · • • · · · · · .227 Dumanov ................... - • • • • • • - • • · · · · · · · · · · · .227 Gn. Sultan Kılıç Girey ve Kazak generaller mahkemede haklarında verilen idam kararını dinliyorlar. . (16 Ocak 1947) ........................ • • - • • • • • - • • .227 Gn.Sultan Kılıç Girey hakkındaki mahkeme kararını duyuran 17 Ocak 1947tarihli gazete kupürü .............. 228 Churchill, Roosvelt ve $talin Yalta'da ............... • • • • .228 Gulag Toplama Kampları .................. • • • • • • • • • • .229 Stalin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Lavrenti Beria .......................... • • • • • - • • · · .229 Hassaut'da Karaçaylar. Bu fotoğraftakilerin sürgünden önce canlı olarak görüldüğü son resimdir. .......... - • . • • • • • • • • · · .230 Karaçaylar sürgünden kısa bir süre önce ......... • • • • • • • .230 Sovyetler Birliği sonrası Kafkasya'da siyasal sınırlar ... • • • • • .254 Petrol boru hatları ve Kafkasya ........... • . • • • • • • • · · · .254 Vladislav Ardzınba ............... • • • • • • · • • • · · · · · · · · .259 Zviad Gamsakhurdia .................. • • . • • • • • • • · · · .260 Sohum'u terk eden sivil halk ................ • • • • • • • • • .261 Edurard Şevardnadze Sohum'da ................ • • • • • • • .262 Ardzınba gönüllülerle beraber ................ • • • • • • • • .263 Abhaz gönüllüler cepheye gitmek üzere kayıt yaptınyor • • • • .264 Gürcü askerler öldürdükleri Abhaz ve Çeçenlerin başında . • • .266 Abhaz kadın savaşçı Sohum'un geri alındığı gün Sohum sokaklarında .......................... • • • • • • • · · · · .267 Gürcülerin savaşı kaybetmesinden sonra Sohum'da parlamento binası .................: ..... • • • • • • · · · · .269 Ölüye saygı ............................... • • • • • • • .270 Canın Aslan ....................... • • • • • • • • • • · · · · · .275 Kosovalı Çerkesler anavatan topraklarında ........ • • • • • • .276 Sovmen Hazret ..................... • • • • • • • • · · · · · · .277 Kalmık Yura ............ ..........................278 Şenibe Musa ........................ • .. • • • • • • • · · · .280 24 Mayıs 2002 Derev destekçileri protesto mitinginde .... • • .283 Vladimir Semenov .................... • .. • • • • • • • • · · .287 .................... • • • • • • • .289 . Koko Valeri ................ · · · · · .290 ...... : : : : Khatajuko V�l�ri : : :

xii Ruslan Auşev ......................................293 19 Mart 1999, Vladikafkas pazaryeri bombalandı. ..........294 Galazov ..........................................295 Casohov .........................................296 Murat Zyazikov ....................................297 Cohar Dudayev ....................................304 Boris Yeltsin ......................................305 tık işgalin ardından Grozni ...........................307 Rus askerinden adrese teslim roket .....................307 Buddenovsk'ta ateş açılmaması için Rus askerlerine beyaz bayrak sallayan rehineler ............................. 310 Şamil Basayev Buddenovsk dönüşünde .................. 310 Raduyev Kızlyar baskını öncesinde .....................312 Raduyev ubbi operasyondan sonra ......................312 Muhammed Emin Tokcan ............................314 Movladi Udugov ve Zelimhan Yandarbiyev (Sağda) .........316 Aslan Maşhadov ....................................317 Grozni'de karşılama yazısı; cehenneme hoşgeldiniz, 2.perde ..........................................321 Grozni bombalanıyor ................................321 Bislan Gantemirov ..................................323 Şamil Basayev yaralı olarak sedyede götürülürken ............324 Şamil Basayev sağ ayağı kesildikten sonra... ...............324 Direnişçiler topluca Grozni'den dağlara doğru çekiliyorlar ....326 . Çemokozovo Toplama Kampı .........................326 Raduyev ele geçirildikten sonra..........................328 Raduyev tecrit hücresinde ............................329 Victor Kazantsev ................................... 330 Putin Kadirov'u tebrik ederken ........................330 Çeçen mülteciler ...................................330 Turpan-Ali Atgeriyev ................................333 Hattab ....... ı .................................. .334 Zakayev ..........................................336 M. Kambiyev ......................................337 Hamzat (Ruslan) Gelayev ............................ 338 Çeçenya'nın siyah altını mafyanın kontrolünde ............339 Ahmet Kadirov suikasttan az önce... ....................340 Ahmet Kadirov suikasttan sonra.... .....................340 Federal Ordu tarafından gözaltına alınan Çeçen siviller ...... 341

Yazarın Önsözü

Prometeus, Yunan mitolojisinde kötü tannlardan aydınlık ve özgürlüğü simgeleyen ateşi çalarak halka veren ve bu yüzden kö­ tü tanrıların gazabına uğrayan, yakalauhp Kafkaslar'ın zirvesinde zincire vurularak, ciğeri kartallara parçalattınlan bir figürdür. Benzer bir figür Kafkas halklarının mitosunda Nart efsaneleri içinde Savsuriko figürü olarak ortaya çıkar. llginç olan, her iki karakterin de Kafkas coğrafyası ile ilintili olmasıdu. Büyük ihti­ malle bu figürler Kafkas insanının aydınlık günlere çıkma ve öz­ gürlüğe açlıklarının efsanevi vücutlarda can bulmasıdır. Tarihte meydana gelmiş münferit olaylar bir anda ortaya çık­ mamışlardır. Her tarihi olay bir sebebin sonucu olduğu gibi, ile­ ride meydana gelecek olayların da sebebi olma özelliği taşır. Ay­ nca nereye bakıldığı kadar nereden baktığınızın ve bakış pers­ pektifirıizin de büyük önemi vardır. Kafkasya tarihinin bir kesi­ tinde meydana gelmiş somut örneklere dayandırdığım bu çalış­ ma kronolojik bir tarih bilgisi vermekten öte egemen güçlerin hükümranlık oyunlarını ve kullandıkları yöntemleri gözler önü­ ne sermeye çalışmaktadır. Yakın geçmişte cereyan eden olayla­ rın sağlıklı analizinin yapılabilmesi için erken dönem Kafkasya tarihi, 19. yüzyıl Kafkas-Rus savaşları, Bolşeviklerin iktidarda oldukları dönem ve bu dönem içinde yer alan II. Dünya Savaşı dönemleri çarpıcı örneklerle büyüteç altına alınmaktadır. Kafkasya halklarının yaşadığı tecrübeler, yayılımcı güçlerin savaş alanlarında ve masa başında uyguladıkları yöntemlerin an­ laşılması bakımından çok çarpıcı bir ibret tablosu oluşturur. 19. yüzyıl sonlarında Kafkaslar'da Rus varlığına tahammül edemeyen ve Kafkasya halklanm kışkırtan lngiliz politikası, 20. yüzyılın başlarında Bolşevik tehdidi karşısında Rus milliyetçilerini Kaf­ kasya halklarına karşı destekler hale gelmiştir. Bu paylaşım sava­ şında kazanmaktan öte, elindekileri kaybetmemenin derdine dü­ şen Osmanlı lmparatorluğtı, egemenlik hakkının bulunmadığı

xiv

topraklar ve insanlar üzerinde Rus İmparatorluğu ile masa başın­ da anlaşarak milyonlarca insanın topraklarından sökülüp sürül­ mesine aracı olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti'nin özellikle 1923 1945 yılları arasında görev yapan iktidarları da izledikleri çeliş­ kili politikalarla Kafkasya'da Bolşevik egemenliğinin yerleşmesi­ ne adeta katkıda bulunmuşlardır. 1774 Küçük Kaynarca, 1792 Yaş, 1812 Bükreş, 1829 Edirne antlaşmaları, 1856 ve 1919 yılla­ rında Paris'te Barış Konferansı adı altında yapılan paylaşım gö­ rüşmeleri ve lkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Yalta buluşmasında olduğu gibi bu devletler Kafkasya halklarının temsil dahi edilme­ diği ortamlarda onların geleceği hakkında kararlar aldılar. 19. yüzyılda Atlantik'in diğer yakasında acımasız bir soykırımın so­ rumlusu olan lngilizlerin aynı dönemde Kafkasyalıların bağım­ sızlığına destek verir görünmesi ne derece samimi ise, bir yüz yıl sonra kurdukları imha kampları ile milyonlarca Yahudi'yi ölüme gönderen Almanların Kafkasya halklarına özgürlük vaat etmesi de aynı derecede samimi olabilir. Bu ve buna berızer sayısız ör­ nek yayılımcı güçlerin yöntemlerini çok yalın bir şekilde ortaya koyar. Sovyet sisteminin.çöküşünden sonra gün ışığına çıkan belge­ lerle bu konu üzerinde daha çok uzunca bir süre yazılıp çizile­ cektir. Bolşevik lhtilali'nin başladığı günlerde "Kahrolsun Em­ peryalizm! Proletaryanın anavatanı yoktur!" diye kitlelere sesle­ nen Lenin ve 'Halklara özgürlük' sloganıyla yola çıkıp topla, tü­ fekle işgal ettiği ülkelere acı ve terörden başka bir şey götürme­ yen Sovyet Bolşevizmi de Ruslann yöneten, yerli halkların ise yö­ netilen konumda oldukları sömürü mekanizmasını üç çeyrek asır boyunca ustalıkla işletmiştir. Sömürgeciliğin sadece renk de­ ğiştirdiği 75 yıllık bu dünya düzeninde sürgünlerin, yok edilişle­ rin bir başka sayfası açılmış oldu. Yüzyıllarca aynı değerleri pay­ laşan ve benzer idealler üzerine yaşamlarını kuran Kafkasya halkları bu dönemde kendilerine ve birbirlerine karşı yabancılaş­ tırıldılar. Tüm ahlaki ve vicdani değerlerin yok edilmeye çalışıl­ dığı, sömürü çarkının döndürülmesi için her yolun mübah kabul edildiği bu sistemde kendi özgürlükleri için yüzyıllarca mücade­ le veren Kafkasya halkları kendi topraklarının dışında, Macaris-

XV

tan'da, Çekoslovakya'da, Vietnam'da ve Afganistan'da diğer halk­ ların özgürlüklerine silah doğrultmak zorunda b�� kılan!arın_ara­ sındaydılar. trısanlar yakınlarının yok edilişlenm sessızce ızle­ mek ve fiziksel tecavüzden kurtulmanın tek yolu olarak zihinsel tecavüzü kabullenmek zorunda bırakıldılar. Hayana_ kalabilmek için en yakınını yok etmenin esas olduğu �u � üzenın Kafkasya halkları üzerinde bıraktığı derin izlerin etkilen daha uzun yıllar silinmeyecek gibi görünmektedir. . . . S�vyet sisteminin dağılmasından sonra geçile� �ır başka !en� dünya düzeninde Gürcü, Ermeni ve Azeriler gı�ı Ka�as ? test _ halklar egemen güçlerin kriterlerine göre layık gorul�uk�en ka­ dar egemenlik payesi alabilirken, 150 yıl boyunca torpulenen, bütün tarihi hak ve gerçekleri göz ardı edilen Kafkasya halkları yine bu haktan mahrum bırakıldı. Rusl� r, lngiliz�er, Türkler, Al­ _ manlar, Fransızlar, Bolşevikler, Menşevıkler, Faşıstler ve Komu­ nistler Olimpos'un kötü kalpli tannlarıysa Kafkasyalılar; NERE­ DESİN PROMETEUS... demekten kendilerini alamıyorlar. Yeni dünya düzeninin analizinde yardımcı olabilmesi dileğiy­ le sizleri kitapla baş başa bırakıyorum.

-�ai ...

�

\

.�·•-,,..,..: •

•

/

Kafkasya'nın Kısa Tarihçesi �

Kafkasya ve Kafkasyalılar en eski çağlardan beri dünya tarihi­ nin kritik dönüm noktalarında çok önemli yerler işgal etmiş ol­ malarına rağmen, günümüzde Kafkasya hakkındaki yazılı kay­ naklar tozlu raflarda çürümeye terk edilmiş ve hep kaybettirilen taraf olduğu için tarihi çoğu zaman göz ardı edilmiştir. Maalesef günümüzde birçok tarihçi ve siyasetbilimci Kafkasya'yı hala ya "Terra incognita" 1 olarak değerlendirmekte ya da Kafkasya'nın coğrafyası hakkında bilinçli veya bilinçsiz yanılgıya düşmektedir. Kafkasya ile Trans-Kafkasya, yani Kafkas ötesi kav­ ramlım birbiriyle kanşunlmaktadu. Bugün Gürcistan, Azerbay­ can ve Ermenistan'm bulunduğu coğrafya Transkafkasya, yani Kafkas ötesidir. Kafkas dağ silsilesinin kuzey tarafı ise Kafkas­ ya'dır. Bu ayrıntı alo çizilecek kadar önemlidir. Bu nedenle asıl konumuza girmeden önce Kafkasya'nm işgal­ lerle dolu tarihi içinde kısa bir gezinti yapmakta fayda var; Kaf­ kas dağ silsilesi Mezopotamya'nm şehir medeniyetleri ve bunla­ rın güneyinde bulunan ticaret merkezleri ile kuzey steplerinin göçebe kültürleri arasında bir duvar vazifesi görmekteydi. lskit, Sarmal ve Pers kavimlerinin birbirleriyle yer değiştirerek dağlara girmeleriyle Kafkasya tarihinde hareketlenme başladı. En güçlü Sarmat kavimlerinden biri olan Alanların bazı boylan bölgede yerleşti ve yerli halkla kanşular. Tarih kaynaklarına göre Kafkas1

Bilinmeyen, tanınmayan ı:ılke.

5

4

yalı Alanlar Os olaral< adlandırılmakta ve bu ad günümüzde on­ ların torunları sayılan Osetler için kullanılmaktadır. Yunan ve Roma kolonilerinin Karadeniz sahillerine ulaştığı dönemde Hunlar ve Orta Asya'dan gelen di.ğer göçebe kavimler Kafkaslar'ın kuzey düzlüklerinden geçerek milattan önce ilk yüz­ yıllarda Avrupa'ya ulaştılar. Dördüncü yüzyılın başından itibaren Doğu Kafkasya, Iran Sasanilerinin etkisi ahındayken günümüzde Gürcistan olarak adlandmlan coğrafyada yaşayan birçok halk Hı­ ristiyanlaştınldı. Araplar yedinci yüzyılda Türk ve İran kökenli kavimler vası­ tasıyla Doğu Kafkasya'ya lslamiyet'i taşıdılar. Hunları ve yerli Kafkasyalıları yenilgiye uğratan Hazarlar lS 650 yılında Kafkaslar boyunca uzanan ticaret yollan oluşturarak güçlü bir devlet kur­ dular. Hazar imparatorluğu ile Arap topraklarını birbirinden ayı­ ran Kafkas dağ kuşağı sekiz ve dokuzuncu yüzyıllarda sonu gel­ mez savaşlara sahne oldu. Değişik din ve dil gruplannın, etnik toplulukların birbiriy­ le karışması ve yer değiştirmesi on üçüncü yüzyıl boyunca sü­ ren Moğol akınları sırasında devam etti. 1227 yılında Cengiz Han'ın torunu Batu, çoğu Türklerden oluşan 120 bin kişilik or­ dusuyla batıya yöneldi ve Kafkaslar'da Kıpçak Hanlığı olarak da bilinen, Avrupa'da Karpatlar'a kadar uzanan ve merkezi Vol­ ga Nehri üzerindeki Saray şehri olan Altınordu devletini kur­ du. Bu devlet 13. yüzyıl ortalannda dağların kuzeyindeki en büyük güç oldu. Altınordu devleti Kazan, Astrahan, Kırım ve Rus hanlıklarından oluşuyordu. Moğollar 1227 yılında Kafkas­ ya'ya saldırıya geçtiler. Terek vadisinde, Hazar Denizi kıyısın­ da ve Kafkasya'nın kuzeyindeki bozkırlarda koloniler kurdular. Timur'un saldırılan sonucu Altınordu devleti 1481 yılında yı­ kıldı. On dördüncü yüzyıldan on beşinci yüzyıla geçerken Ti­ murlenk 'Kafkaslar'ı da içine alan çok büyük bir imparatorluk· kurdu.2 Günümüzde Ka_fkasya'da yaşayan bazı halklar kendilerini bu işgalcilerin devamı, bazıları da bu işgalcilerin kurbanlarının to2

General lsmail Hakkı Berkuk, "Tarihte Kafkasya", lsıanbuJ 1958.

runları olarak kabul ederler. Osetler Alan, Kumuklar Hazar, No­ gaylar3 da Altmordu soyundan geldiklerini iddia ederler. Arap ve Pers hanedanları da çeşitli kültürler üzerinde izler bı­ rakmıştır. Bunlardan hiçbirine bağlı olmayan Adıge, Abhaz, Vu­ bıh\ Çeçen, Avar, Lezgi, Dargi ve Lak gibi yerli Kafkas halkları. yerli olmanın kendilerine verdiği ayrıcalıklı konumdadırlar.'

3 4

5

Ban Kafkasya'nın yerli halkıdır. Yabancılar tarafından "Çerkez" adıyla anıl­ maktadırlar. Başlıca 12 boydan oluşurlar. Bau Kafkasya'nın yerli halklanndandır. 1864 sürgününden sonra nüfusu­ nun tamamına yakını Kafkasya'yı terk eımek zonında bırakılmıştı,r. Sürgün yaşamında emik akrabalan olan Adıge ve Abhazlarla karışmışlar ve dillerini kaybetmişlerdir. Helen Krag ve Lars Funch, "The North Caucasus: Minorities at a Crossro­ ads", From ıhe 1994/5 Repon of Minority Rights Group lntemaıional.

7

Rusya Sahneye Giriyor �

Rusya'nın işgali, Kafkasyalıların direnişi ve Kafkasyalı kimliği üzerinde güçlü bir etkendir. Dağlan fetih amacıyla geçmek için uy­ gulanan girişimlerin çok uzun bir geçmişi olmasına rağmen Kaf­ kasyahlar için etkisini en güçlü hissettiren, Rusya sömürgeciliğidir. Kafkasyahlarla Rusların ilişkilerinin geçmişi onuncu yüzyıla kadar uzanır. Bu dönemde Kiev prensleri Kafkasya'nın batısına çeşitli akınlar düzenledi. Çerkeslerle ilk çatışmalar bu şekilde başlamış oldu. On üçüncü yüzytl boyunca devam eden Moğol akınları Rus­ ların bu akınlara bu süre boyunca ara vermesine ve geçici olarak kuzeye çekilmelerine sebep oldu. Alnnordu devleti yıkılınca yeri­ ne küçük hanlıklar kuruldu. Fakat bunların en önemlileri olan Ka­ zan 1552'de, Astrahan 1556'da Rusların işgaline uğradı. Böylece Ruslar tekrar Kafkasya önlerine inmiş oldular. 16. yüzyıl boyunca Kmm hanlarının Kafkasya'ya yönelik sal­ dırılarının ardı arkası kesilmedi. Bu savaşların sonunda bazı Çer­ kes prenslikleri Kırım hanlarının idaresi allına girdiler ve düzen­ li olarak ödenen vergilerin yanı sıra Kırım hanlarının çıkacağı se­ ferlere ciddi miktarlarda asker takviyesi yapmak zorunda kaldı­ lar. Bunun üzerine Büyük Kabardey Prensi Temrük, Kırım han­ larının baskısından kurtulmak için 1577 yılında Ruslarla işbirli­ ği yapu ve bu işbirliğinin uzun ömürlü olması için kızı Goşevu­ nay'ı Çar lvan ile evlendirdi. Bu evlilik ve işbirliği Rusya ile Kı­ rım hanlarının saldırılarına karşı geniş kapsamlı bir ittifak olsa da Rus tarihçileri bu tarihi olayı çarpıtarak Kabardey Prensliği'­ nin Rusya'ya gönüllü ilhakı olarak kabul ederler.

Rusya, sınırlarım korumak ve genişletmek için eski Rusya'nın kenar bölgelerinde özerk askeri birlikler oluşturan Kazakları kul­ landı. 1578 yılında Sunc Irmağı kıyısında ve 1588 yılında Terek Nehri kıyısında iki kale inşa eden Ruslar, Kafkasya sınırlan üze­ rinde ilk kontrol noktalarını oluşturmuş oldular. lran saldırıla­ rına karşı Gürcistan'a yardıma giden Rus Ordusu 1594 ve 1604'te imha edildi. Bunun üzerine 1. Petro'ya kadar 77 yıl boyunca Kaf­ kasya'ya yönelik önemli bir Rus tehdidi oluşmadı. Kazaklar, Te­ rek Nehri'nin kuzeyi, Kuban Nehri'nin doğu sahilleri ve Kuma kıyılarında stanitsalar6 meydana getirdiler. I. Petro'dan sonra sal­ dırılar sistemli bir hale dönüştü. ı 700'lerde Rusya, Kafkasların kuzeyindeki Şetkale (Stavro­ pol) bölgesine kadar inmişti. Kazaklar sistematik şekilde Kafkas­ yalıların yerleşim birimlerine saldırırken, Dağlı halkların şiddet­ li karşı saldırılan sıradan olaylar haline gelmişti. Aynı dönemler­ de Kırım hanlarının da Kafkasya'ya yönelik aralıksız saldırılan devam ediyordu. Zaman ilerledikçe Kafkas halkları güney yö­ nünde dağ sıralarına doğru gerilemek zorunda kaldılar. Geri çe­ kilmelerin ardından Rusya bu ovalara girmeye başladı.

Kazak mlllsler Psıj (Kuban Nehri) kıyısında nöbette. 6

Müstahkem Kazak Köyü.

8

9

Ekaterlnodar'da bir Kazak.

Rus orduları 1707 ve 1711'de Dağıstan'da yenilgiye uğratıldı. Petro, l 722'de Hazar kıyılarından Güney Kafkasya'ya ilerledi, Derbent, Bakü ve çevresini işgal etti ama Dağıstan'ı ele geçireme­ di. Yenilgiye uğratılan Ruslar, Hazar kıyılarını terk etmeye mec­ bur kaldılar. Ruslara yardıma giden Gürcü ordusu da Lezgiler ta­ rafından geri püskürtüldü. Osmanlılar Gürcistan'ı işgal ettiler ve l 724'te Ruslarla nüfuz bölgelerinin paylaşımını içeren bir anlaş­ ma imzaladılar. Kuzey Kafkasyalıların saldmlan ve Nadir Şah'ın tehditleri üzerine Ruslar 1735'te işgal ettikleri yerlerden çıkmak zorunda kaldılar. Kmmlılar, dostları olan Şirvan hanıyla araların­ daki Derbent"Yolu'nu açmak için önce Ruslara, sonra Çeçenlere saldırdılar ama başarılı olamadılar. Bu arada Ruslar Kanii ile lmereti kralhklarındaki etkilerini artırdılar. Aynca XVIlI. yy.'m

ilk yansında Kazaklar da kendi istekleriyle Rus himayesine gir­ mişlerdi. Ruslar bir yandan Kafkaslara inmeye çalışırken, diğer yandan Balkanlar da Osmanlı Devleti ile savaşıyordu. Bu savaşla­ rın sonucunda 1739 tarihinde aralarında imzaladıkları Belgrad Antlaşması'na göre Ruslar Büyük Kabardey bölgesinin bağımsız­ lığını tanıyordu. Ancak Ruslar imzaladıkları antlaşmaya sadık kalmadılar ve Kabardey bölgesine yönelik kolonizasyon hareke­ tine· devam ettiler. Bu, Kabardey feodalleri ile Rusların arasında­ ki iyi ilişkilerin de sonu demekti. Kabardeyler direndiler ama di­ renişleri kolayca kırıldı ve Kabardey topraklan Rus kontrolüne girdi. Bunun sonucunda büyük bir Kabardey nüfusu Kuban Nehri'nin öteki yakasına göç ederek diğer Çerkes boylan ile ka­ rıştılar. Rusya'nın güçlenip güneye inmesiyle sınırlan tehlikeye gire­ cek olan Osmanlı ve Pers imparatorlukları, Uzakdoğu'daki sömürgecilik faaliyetleri zarar görecek olan lngiliz ve Fransızlar çok rahatsız olmuşlardı. Bu devletler için Rusya'yı durdurmanın yolu, Kafkasya halklarına nüfuz edip onları Rusya ile savaşa kışkırtmaktan geçiyordu. Bu arada ele geçirilen verimli topraklara Rus göçmenlerinin yerleştirilmesi yüzünden Kazak otlakları daraldı ve ayaklanmalar oldu. Ayaklanan Kazaklar Kuban ve Terek'e yerleştirildi. l 763'te Mozdok (Mezdegu - Sağır Orman) Kalesi yapıldı ve 1777-1780 yıllarında Mozdok'tan Azak Kalesi'ne kader müstahkem kaleler­ le çevrili bir hat oluşturuldu. Mozdok'ta bir kilise yapıldı ve Osetler arasında Hıristiyanlığı yaymak için misyonerler gönderil­ di. Rusya 1763-1793 yılları arasında Kafkaslar'ı boydan boya kateden bir istihkam hamnın inşasını tamamladı. Günümüzde bölgedeki bütün yerleşim birimleri o dönemde yapılan bu hatun kaleleridir. Osmanlı ve Ruslar arasında yapılan son Kırım Sava­ şı'nı 1774 yılında Ruslar kazandı ve Küçük Kaynarca Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmaya göre Kınm'a bağımsız bir statü verilir­ ken savaşa taraf olmayan Kabardey bölgesi antlaşma kapsamına alınarak, bir oldubittiyle resmen Rusya'ya bağlanmış oldu. Kı­ nm'ın kağıt üzerindeki bağıms_ızlığına da Gn. Potemkin tarafın­ dan 1783 tarihinde son verildi ve Kının, Rusya'ya bağlandı. Ban

10 Kafkasya'da ise Rus saldırılan sonucu Adığeler Kuban'ın güneyi­ ne çekildi ve Ukrayna'da her an ihtilal yapabilecek durumda olan Zaporej Kaza.klan bu bölgelere yerleştirildi. 1787 - 1791 Osman­ lı - Rus Savaşı'nda Osmanlılar Soğucak ve Anapa kalelerine kuv­ vet gönderdiler. Battal Paşa Kafkasya'da Ruslara yenildi ve Ocak 1792 Yaş Antlaşması'yla bu iki kale Ruslara verildi. l 795'te lran­ lılann Tiflis'e girmesi üzerine, Gürcistan'a yardıma giden Rus or­ dusu dağlara girmek istediği için Dağıstanlılar tarafından bozgu­ na uğrauldı. Fakat Ruslar Astrahan'da lranlılan yendikten sonra Ermeni platosunu ve Transkafkasya'nm en önemli ticaret merke­ zi olan Ganja'yı işgal ettiler. l 799'da Gürcülerle Ruslar arasında bir anlaşma yapıldı ve 180l'de Gürcistan Rusya'ya ilhak edildi.

Osmanlı İmparatoduğu'nun Artan İlgisi \11.1

Aslında l 780'lere kadar Osmanlı Devleti'nin Kafkasya'nın kuzeybatısı ile doğrudan ilişkisi pek olmamışn. Kının Osmanlı egemenliğindeyken yapılan savaşlar ve köle ticareti haricinde Kuzeybatı Kafkasyalılarının da Osmanlı Devleti ile pek ilişkisi yoktu. Kırım'ın kaybından sonra padişah ilk defa Kafkasya'ya doğrudan ilgi duymaya başladı ve Gürcü kökenli bir Osmanlı Pa­ şası olan Ferah Ali Paşa'yı Soğucak'a göndererek Çerkes prensleri ile doğrudan temas kurmaya başladı. Ferah Ali Paşa çeşitli poli­ tik oyunlarla başta Anapa ve Soğucak olmak üzere Karadeniz kı­ yısında bazı bölgelere Osmanlı askeri indirmek ve kale in�a et­ mek üzere Çerkes prensleri ile anlaşmalar yapn ve yaklaşık yir­ mi bin Kının Tatarım bu kalelere yerleştirdi. Aynca yine feodal beylerle anlaşmalar yaparak Osmanlı Devleti ile Ruslar arasında bir savaş olması halinde Çerkeslerin Osmanlı yanında saf tutaca. ğının sözünü aldı. Rus düşmanlığı yüzünden Padişah'ın himaye­ sinin daha güvenli olduğunu düşünen Çerkeslerin yakın ilgisini yanlış yorumlayan Ferah Ali Paşa'nın Osmanlı Devleti adına ver­ gi toplamaya kalkışması, silah yardımı sözlerinin gerçekleşme' mesi Çerkeslerin padişaha ve onun temsilcilerine olan güvenini zedeledi.7 Osmanlı imparatorluğu dini propagandayı yöntem ola­ rak kullanırken, faaliyet sahası olarak güçlü tarikat altyapısı olan 7

Evliya Çelebi ve Haşim Efendi'nin Çerkez;istan Noılan, Mehmet Güneş, 1969 lstanbul, s.99-184.

12 Kafkasya'nın doğusuna öncelik verdi. Ferah Ali Paşa'nın yerine geçen Seyyit Ahmet Paşa bazı Çerkes soylulanm öldürttü. Bunun üzerine Osmanlılar kalelerinden çıkamayacak şekilde kuşatıldı­ lar ve Kuzey Kafkasya ile ilişkileri ticari alanda kaldı. l 783'te Ruslar Vladikafkas Kalesi'ni (Terekkale) inşa ettiler ve Gürcü As­ keri Yolu ile Daryal Geçidi'ni yaz kış kapanmayacak şekilde açtı­ lar. Aynı yıl Kartli, Kahketi gibi Dogu Gürcü krallıkları Rusların himayesi altına girdi. 1782 ve daha sonraki yıllarda Dağıstanlılar, Gürcistan'a girdiler, Rus ve Gürcü ordularını maglup ederek Tif­ lis önlerine kadar geldiler. Ama dağlılann kendi başlarına hare­ ket etmesini istemeyen ve ağır davranan Osmanlılar ile daglı li­ derlerin.aralan bozuldu. Bunun üzerine dağlılar Tiflis'e girmeden geri döndüler.

Şeyh Mansur Hareketi �

Bu dönemde Dağıstan, lnguş ve Çeçen topraklanmn bazı böl­ geleri Rus kontrolüne girdi. Bu, Şeyh Mansur'un8 dini ve politik liderliği altında gelişen şiddetli bir direnişe sebep oldu. Bu dire­ niş, sonradan Çeçen, lnguş, Oset, Kabardey Çerkesleri ve Dağıs­ tan halklanndan oluşan Kafkas Daglı halklarını birleştiren ilk or­ ganize askeri hareket haline gelece!