Küçük Asya (Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi [1] 975-7473-13-8 [PDF]

Zitiervorschau

CHARLES

TEXIEK

tadı

zo.

n)Si

II.

-î ne Snızınûliisu ^oıı

I.

laikik saifahatİın^n nıuktıiti'^ ifcitetieki

C^staubnû. Eustathe ve Homeros, Hiada, s.362. '^^ Ptolomee, Geogr,, V. İM Zonguldak şehrinin yol üzerinden otuz kiiometvQ kuzeydoğusundu deniz kiyısmö Filyos çayı sı^zmın batı yakınında bulunan bucak merkezi Filyos/Hisarönü'nün ükçağde adi (Y.N.).

3. Karadeniz (Pont-Euxin), İstanbul boğazı ve İzmit (Nicomedie) körfezinin oluşturduğu yarmiadayı işgal eden Tinyahlardır. Bunlar daha önce dediğimiz gibi Trakyah olup, Kral Phynee'nin memleketinden çıkmışlardır. 4. Daha önce söz ettiğimiz Bebrikler (Bebryces). 5. Oiympe (Olimpus) Dağını işgal eden ve Firigyahlaria aynı dönemde Trakya'dan gelen Misyahlar (Mysiens): Bu kabileler, Truva çevresine yayılmış ve adlarını bu sahaya vermişlerdir. İznik gölü (Ascanius) civarı ile Olimpus içerlerine yerleşenlere gelince, bu dağ her ne kadar devamlı Misya Olimpusluğu adım kommuşsa da, bunlar Bitinyalüarla karışmışlardır"^^ Bitinya sahasını ele geçiren eski kavimler haklımda ancak bu belirtilen belgelerin olumlu olduğu düşüncesindeyiz. Bunların kökenlerini ortaya çıkaıma konusunda çok problemle karşılaşan Strabon bu hususta şöyle diyor: "Bu yerlerin ve bu kavimlerin duııımları tarif edildiği gibidir. Bunlar, bugün göriUenlere hiç benzeraiyorlardı. Bu farkları her zaman bir olmayan yöneticilerin isteklerine göre, kavimleri bazen ayırıp bazen birleştiren çeşitli devrimlerde aramak gerekir; çünkü Truva (Troie)'nm ele geçirilmesinden sonra bu saha sırasıyla Frigyalılar, Misyahlar, Lidyalılar, Eolyalılar, İyonyahlar, İranlılar ve Makedonyalıiarm eiine geçti ve en sonunda Romahlann yönetimi altma girdi. Romalıların yönetimi altındaki bu kavimlerin çoğunluğu, dilleri ve adlarına kadar herşeylerini kaybettiler. Bu sahada Bitinyalılar'm yerleşmesinden biraz sonra Ki'ezüs (Cresus)'ün yönetimi altına girdiler'^^. Lydie (Lidya) İmparatorluğunun yıkılmasından sonra (s.96) İran'ın yönetimine girdiler ve memleketleri Dascylium ya da Hellespontique adı ahmda bir satraplık yönetimi oluşturuldu. Yunan göçmenleri gelerek uzun süreden beri savaşlarla tahrip edilmiş memleketi yeniden imar için Marmara denizi (Propontide) kıyılarına yerleşmişlerdi. Fakat bu ilerleme ve gelişme uzun sürmedi; Bizans (Byzance) ve Kalkedonya (Chalcedonie) cumhuriyetleri Bitinya'ya çok iayıda saldırıda bulundular. Bu sahanın çok sayıda şehrini işgal ederek

Apolİodorc bize, Bebrikyalılarm kralı Amycus'un döneminde Misya, Herkül îaraüadan tycus'dan kurtarılan Dscylus'un oğlu Lycus tarafından yönetildiğini, bu savaşta ycus'un oğlu ve Mygdonie admı ondan aidîkian Bebrikya'nm bİr kısmının kralı olan •;don'un Herkül tarafmdan öldürüldüğünü bildirir. ApoUodore, 11 Kitap, bölüm 5, s.9. lerodote, I. Kitap, bölüm, 128.

halkının çoğunu kılıçtan geçirdiler'^'. Bu Bitinyahlar, Ksenofon (Xenophon) ordusunun geçmesinden de sıkıntı çektiler. Calpe önlerinde meydana gelen kanh bir çarpışma sonucunda yenildiler ve On Binler Ordusu Khrisopolis (Chrysopolis)'e ulaştı'^^. Bununla beraber, birbirini izleyen bu yenilgiler, Bitinyahlan ümitsizliğe düşüraıedi ve İranlılann yönetiminden kurmimayı sürekU olarak denediler ve Satrap Phamabaze'ın dışarıdan sürekli karışıklık çıkarmasına rağmen Bitinyalı Dedalses, Astacus'u'^^ ele geçirerek bir tür monarşi hükümeti kurdu. Her ne kadar Memnon'™ bunu ve kendisinden sonra gelenleri başka bir yere bağlı sıfatıyla gösteriyorsa da buna Bitinya Devletinin kumcusu gözüyle bakılabihr. İskender'in İran egemenliğini Küçük Asya'da yok etmesine kadar bu durum devam etti. Eski tarihçilerin bize bıraktıkları bazı bilgilerin işaret etiği gibi Bitinya o zaman bir hükümet olmuşm. İKİNCİ BÖLÜM Bitinya Kralları Bizanslı Etienne, Bitinya'da krallığın kumlusundan memleketin bir Roma şehri derecesine indirilişine kadar, yönetimi elinde bulunduran sekiz kralın tarihini veriyor. (s.97) Dedalses'in oğlu Botyras, babasının ölümüyle Bitinya'mn hâkimi oldu: Ereğli'nin hâkimi Denys, büyük bir ordu ile gelerek Astacus'u kuşatmıştı, Botyras burasını savmıdu. Bunun oğlu Bias babasından kalan kuvvet ve memleketi, komşulanna karşı çok sayıda savaşla komdu (M.Ö. 378-328). Bitinyahların yönetimi altına ginniş olan Yunan memleketlerinin yeniden özgürlüklerini elde etmeleri için hazırlık yapan ve Frigya'ya kumanda eden, İskender'in kaymakamı Caranus'a'^' karşı avantajlı bir savunma yaptı. İskender'in ölümü Bias'ı bu tehlikeli rakipten kurtardı; işte o zaman hükümet, krallık adım alarak yönetimini üç asır süreyle komdu. Oğlu ve halefi Zipoetes de uyuşmazlık olan eyaletlerin mülkiyetini silahlı

^""'^ Diodore, 1. Kitap, bölüm 82. ^'^^ Xenophon, Hist., Ill Kitap, bölüm 2. '^^ İzmit körfezinin güneyinde Başiskele (Y.N.). '™Apud Phot., S.722. Diodore, s.492.

kuvvetleriyle sağlamaya mecbur oldu. Böyle yeni ve hürriyetlerini tehdit eden bir devleti görmekten hiç hoşlanmayan Yunan Cumhuriyetleri, Zipoetes ile savaşmak için araiarmda anlaştüar. Ptoleniee birliklerinin gelmesi, general Antigone'un Kalkedonlularla planı sonucu Yunanlılara yardımı dolayısıyla başlangıçta kral Zipoetes yenilme tehlikesi geçirdi. Fakat İskender'in generalleri arasında ortaya çıkan anlaşmazlık sonucunda bunlar kendi özel çıkarlarını korudular ve yeni cumhuriyetler Bitinya Krallarının intikamıyla karşı karşıya kaldılar. Savaşa kendi başına devam etmek isteyen Chalcedoine, ordusunun parçalandığını ve bütün şehrin yağma edilmek üzere olduğunu gördü; devamlı olarak gizlice Yunanlılara meyilli olan Bizans Cumhuriyeti, Bitinya ile Kalkedonyalılar arasına aracı sıfatıyla girdi. Zipoetes'in yönetim dönemi hep galip olduğu savaşlarla devam etti. İskender'in kaymakamları bu zengin ayaletlere boşuna göz dikerek iskender'e Asya'da ve Trakya'da düşmanlar oluştumyoıiardı ~. Ereğli (Heraclee) prensleri Bitinya İcrallanmn başanlanm daha unutmamışlardı (s.98) ve Zipoetes aleyhine Lysimaque ile anlaşmış olduklarından Zipoetes, barış içinde yaşayamayan, bu şehri ebediyen ele geçirmek için doğm Ereğli üzerine yürüdü. Bitinya'mn Sakarya (Sangarius)'dan öteye Maryandinyahlann işgal etmiş oldukları bu kısmı hemen hemen ıssız bir kır idi ve burada oturan kavim, göçebelik iç güdülerine uyarak bu şekilde çatılmış kulübelerde ikamet ettiklerinden bir şehirleri yoktu. Bu alışkanlıklar, Küçük Asya'nın Kızılınııak (Halys)'tan ötedeki güney platoları halkının arasında hâlâ devam eder. Fakat kökeni Avrupa'lı olan ve müstakil evlere alışmış bulunan Bitinyahlar, yönettikleri her yerde şehir kurma ihtiyacını hissediyorlardı. Zipoetes bu uzun seferi sırasında Sakarya'nın ilerisinde ve Lypems Dağı yakınında Zipoetium şehrini kurdurdu. Bu şehir yalnız Memnon ile Bizansh Etienne tarafından anılıyor ". Daha sonraki tarihçilerin söz etmeyişlerine sebep, ya şehıin adının değişmesi ya da uzun süre yaşayamaımş olmasıdır. I. Nikomede Kral Zipoetes, kırk yedi yıl süren bir yönetim döneminden sonra vefat ederek krallığı oğlu I. Nicomede'e bıraktı. Bu prens tahta çıkışını, Doğu tarihlerince çok sıradan olan bir cinayetle ilan etti. Daha iyice güçlenmemiş olan memleketi parçalayacak bir hırsın ortaya çıkması korkusuyla erkek

Memnon, Fotoğraf, bölüm 21. Tite-Live, XXXVIII. Kitap, bölüm 16.

kardeşlerini öldürttü. Bunların en küçüğü olan Zibeas ya da Zipoetes, kaçarak ölümden kurtuldu. Bitinya'nın doğusuna çekilerek orada sağladığı taraftarları ile kardeşinin üstüne yürüdü. Düşmanının ilerlemesinden korkuya kapılan Nikomede, Bitinya'nın eski düşmanları ve savaşmaktan yorulmuş Ereğli (Heraclee) sakinlerinin antlaşmasını istedi. Chalcedoine ise uzmı süredir yaşadığı kargaşahklarm sona ermesini sağlayacak böyle bir teklifi memnuniyetle kabul etti. Bizans (Byzance), Chalcedoine'm izini takip etti; fakat diğer yönden Küçük Asya'nın Toros'tan Ötedeki eyaletlerini elde etmeyi ne zamandan beri düşünen Suriye Kı-alı Antiochus, yardımlarım Zipoetes'e yöneltti: O (s.99) zaman Nikomede bu kadar güçlü bir düşmana karşı durmak için ünü çoktan Çanakkale boğazı (Hellespont)nı aşmış ve Antiochus'un gücünü dengeleyebilecek tek seçenek olan müttefiklerini yardıma çağırmayı düşündü. Yunanistan ve Makedonya'yı arkada bırakarak düşman müttefiki sıfatıyla Bizans kapılarına gelen Brennus'un en cesur yardımcısı, Marmara denizi (Propontide) kıyılarında gözüktü. Nicomede'in Bizanslılarla imzaladığı antlaşma, kralın kararı üzerine mulitemelen etki yapmış ve Bizanslılar ona yardım ederek çıkara dayalı bir dostluktan kurtulmak mutluluğuna kavuşmuşlardır. Bir imparatorluk kurmak için gelen bir avuç adama, Asya'nm kapılarını açmakla Nicomede akıllı bir siyaset izlemiştir. Galler (Gaulois)in ilk habercileri, bir düzen kurma düşüncesiyle Truva (Troade) kıyılanna inmişlerdi'^''. Bunların, yerleşmek için silah elde bir memleket istemeye gelmelerini beklemeyerek onları dost gibi çağırmak daha iyiydi. İleride Galatya (Galatie)'nm Galler tarafından istilasından söz edeceğimiz zaman buraya gelmelerinin sebeplerini de anlatacağız. Nicomede bunlarla Photius'^"^ tarafından saklanmış ve zamanımıza ulaştırılmış olan bir antlaşma imzaladı. Bu antlaşma da Bizans (Byzance) ile Nicomede'e bağlı diğer şehirlerin çıkarlan korunmuş ve gözetilmiştir. Bu şekilde Galler, bu cumhuriyete ait toprakların herhangi bir yerine silahlı olarak kim girerse, onların düşmanı olacaklarını açıkladılar. Galler (Gaulois) Asya'ya Geçiyorlar Gallerin Asya'ya gelmeleri durumu değiştirmiştir. Köken olarak Yunanlı olan Antiochus, hep Bitinya cumhuriyetlerinin ilgisini kazanmakla beraber bu cumhuriyetler Nicomede'e sadık kaldılar. Hatta Ereğli (Heraclee) kıyılarını savunmak için gemiler bile verdi.

Strabon, XII. Kitap, bölüm 4. Memnon, Photium, s.720.

Galler, Antiochus'un ordusuna karşı yürüdüler ve onu Toroslardan geri dönmeye zorladılar. Bunun ödülü olarak Nicomede, yeni müttefiklerine Sakarya (Sangarius)'nin öte tarafında bazı arazileri bıraktı''^'. Orta Asya'nın tamamında empoze edilen zorlayıcı kammlan orada bulacağız. Bütün düşmanlarından kurmimuş ve komşularıyla arası iyileşmiş olan Nicomede (s. 100) bundan soma memleketin yapılanmasına dikkat edebildi. Bitinya'mn önde gelen şehri olan Astacus, uzun süre savaş tahribatına uğrayarak neredeyse açık ve sursuz kalmıştı. Nicomede bir başkent kurmayı düşünerek bütün Bitinya kıyısının en güzel bir yerini bunun için seçti. Nicomede prenseslerinden Kosingis ile e v l e n d i o n d a n üç çocuğu oldu. Bu prensesin vefatı ile Etazeta adında bir kadınla evlendi. Bu kadın çocuklara o kadar kötü davrandı ki en büyükleri olan Zielas son Ermenistan kralının yanma gitmek zorunda kaldı. Nicomede'in yönetiminin son zamanlan hep mutlu geçti. Buna karşı düşmanlan tahrik için Suriye krallarının girişimleri başardı olamadı; omz altı yıl yönetimde kaldıktan sonra, ilk hanımından olan çocuklarına ikinci karısından Prusias adındaki oğlu lehine yönetim haklarını devrettirerek öldü. Kral Zielas Babasının öldüğünü öğrenen Zielas, bir grup taraftarının başına geçerek yönetim hakkını geri almak için geldi. Bu sırada babası ile yaptıkları antlaşmayı hatırlayan ve aynı zamanda savaş için bu fırsattan memnun olan Gallerden beklenmeyen bir destek buldu''^. Daha Bitinya sınırına ulaşmasından önce oldukça kalabalık bir ordu toplamıştı; fakat Ereğli (Heraclee) ile Tium kraliçenin tarafım tutmuşlardı. Bununla beraber Zielas, Galleri buniarm üzerine kışkırtarak intikamını aldı; Galler, Ereğli arazisini tahrip ettiler. Bizanslı Etienne'in aktardığına göre, Pont memleketlerindeki Zile (Zela) şehri Zielas'ın kendi adım vermesiyle bu adı almıştı; bu adı sürgün zamanında çekilmiş olduğu yerlere verdiğini kabul etmek gerekse bile, bazı yazarlar bu şehri ayırmaksızm Pont sahasına, (s.101) Armeniya içine ya da Kapadokya sahasına ait gösterirler. Çünkü bu sahaların sınırı o kadar değişiyordu ki Zile şehri de bazen birinin bazen de diğerinin sınırı içine giriyordu. Zielas ile kaynanasının torunları,

'"^ M. Ö. 281-246 yıUan arası. Memnon, Phot., s.724. a.e., s.724.

memleketi böldüler yapıldı.

ve Ereğli Cumhuriyetinin yardımıyla bir barış da

Zielas memleketin doğu kısmına yerleşti. Çok bilinmeyen birinci ve ikinci Bitinya bölünmesinin o zamanlar ortaya çıkmış olması mulitemeldir. Nicomede'in diğer oğlu Prusias ise, memleketin iç kısmında yönetimi elinde bulunduruyordu. Fakat, sürekli iç savaş ve karışıklıklarla meşgul olan bu oğul babasının girişiminde devam edemedi. Şehirleri kurma ve imar etme çalışmaları hep askıda kaldı. I. Prusias Zielas'ın ölümünden sonra genellikle birinci kral gözüyle bakılan oğlu Prusias, amcası Pmsias'm yönetmekte olduğu eyaletleri kendi İcrallığıyla birleştirebildi. Bu olay Bitinya ve Bergama (Pergame) kralları ai'asında ilk savaşın meydana gelmesine sebep oldu. İki taraftan her biri. Yunan prensleri ve zafer ganimeti almak üzere topraklarını biraz genişletme ümidini besleyen küçük cumhuriyetlerden kolayca müttefikler buluyorlardı. Attale'm Bizans Cumhuriyeti ile ittifakına karşılık daha iyi dayanmak için Pmsias da Makedonya Kralı Filip (Philippe) ile birleşti. Bu prens Asya'da savaş için daha önce birkaç fırsat ele geçinniş idi. Bu bölge ki'allarımn anlaşmazhklanna bir an önce karışmak için yeni sebepler elde ediyordu. En zayıf bir bahaneyle kıyı şehirlerine saldırırken müttefiklerinin uzak yerlerdeki olaylarla meşgul oldukları zamanlan seçiyordu. Bir Argonaute'un kendi'^^ adını vererek kurduğuna kanaatlerinden dolayı köken ve tarihi en eski dönemlere giden ve Marmara denizi (Propopontide)nin en önemli yerlerinden biri olan Gemlik (Cius)'^° şehrine, Aetolienlerle (s.102) anlaşma yaptığı için, kızarak saldıran Filip orayı ele geçirerek bir yığın hâlinde tahrip ettikten sonra sakinlerini de sattırmıştır'^'. Kolofonyalılann lideri Myrlus tarafından kumlmuş olan Myrlee şehri de yine Philippe tarafından yağmalanmıştır. Bu iki şehrin müttefiki olan Rodoslular (Rhodiens) I. Attale ile birleşerek Makedonya kı-alma savaş açtılar. Bu prensin kızı Apamee ile evlenmiş olan Prusias cehiz olarak

'™ Herodote, V. Kitap, bölüm 112. Gemlik (Cius) şehri Kolhis (Colchide)'e dönen Argonaute Polypheme tarafmdan bulundu. Terk edilmiş bu yere Herkül ile birlikte indi. Gemlik şehrini kurdu ve oranm Kralı oldu, Apollodore, Bihlioth, II. Kitap. Polybe, 709.

fethedilen şehirlerin topraklarını aldı ve Gemlik şehrini yeniden kurarak kendi admı verdi. Şehir, Pmsiade adıyla anılarak Olimpus'un eteğinde bulunan aynı addaki diğer şehirden ayırt edilmesi için buna deniz üzerindeki Pruse denildi. Myrlee şehrine de Prusias'ın karısı ve Bitinya'nın kraliçesi Apamee'nin adı verildi. Bizanslı Etienne'in aktardığına göre bu ad Nicomede Epiphane'm Myrlee'ye annesi Apamee'nin adını vermesinden dolayıdır. Romalılar Philippe'e savaş açtıkları zaman, Prusias müttefikini tutmayarak Bergama İcralını Romalılara yardım için Yunanistan'a geçmekte serbest bıraktı ve Bitinya'nın büyümesine kıskanarak bakan hükümetler arasındaki uyımısuzluktan faydalanıp sınırlarını doğu kıyısına kadar genişletti. Ereğli (Heraciee)'yi kuşatarak Paflagonya'nın bu başlıca şehrini Mithridate aracılığıyla Pont hükümetine kattı. Kuşatma sırasında yaralanarak fetihten vazgeçti; kırk senelik bir yönetim döneminden sonra hayatını rahat bir şekilde sürdürmek için tahtını kendi adındaki oğluna bıraktı'^". II. Prusias Cynaegus, yani "avcı" unvanı verilen bu Prusias M. Ö. 192 yıhnda Bitinya tahtına çıktı. Babasıyla Makedonya prensleri arasındaki antlaşma, Prusias'ın Philippe'e karşı ovnak davranmasına rağmen yine geçerliydi. Bu Bitinya (s. 103) hükümdarı, Persee'nin kız kardeşlerinden biriyle evlendi ve bu prensin doğuda Romalılara düşman olanlarla yaptığı entrikasına katıldı. Cumhuriyetle barışık ve Bitinya krallarının gücünü çekemeyen Eumene, kendisini öldürmek için suikastte bulunan Persee'nin ihanetinden Romalılara şikayette bulundu; savaş ilan edildi ve Prusias savaştan vazgeçilmesi için Roma habercilerine boş yere etki etmeye çalıştı (M.Ö. 170). Prusias, kayınbiraderi nezdinde girişimini daha yararlı hâle getirmek için Eumene'e saldırdı ve savaşı, Asya'da kalmaya mecbur olan Bergama kralının topraklarına kadar götürdü; fakat bütün bu olaylar doğrudan doğruya savaş açamayan Roma politikasına çok iyi hizmet ediyordu. Romalılar, Asya krallarına açıkça saldırmak için onların kendi aralarında bu şekilde savaşarak hepsinin zayıflamasını bekliyorlardı. Prusias'ın ordusu Eumene birliklerine karşı önemli başarılar kazandı. Bu başarıları

182

Tite-Live, XXXII. Kitap, bölüm 34; XXXVII, Kitap, bölüm 30.

generallerinin beceri ve deneyimlerinden çok Cynaegus'un babası Prusias'ın sarayına çekilmiş olan serseri ve aksi Annibal'm öğütlerine borçluydular. Bu Kartaca generali, Eumene'in donanması ile bizzat savaşai'ak gemileri kaçmaya zorladı. Fakat bu bü3aik iyilikler bile Pmsias'ı en alçakça cinayetlerden vazgeçiremedi. Eumene bu adamın davranışından Romalılara şikayette bulunmuşm. Roma Cumhuriyeti, silahın çabuk etki edemeyeceği durumlarda Asya krallarının boyun eğdikleri bir otorite idi. Roma Meclisinin gönderdiği Quintius Flaminius iki kralın aralarını bulma göreviyle Bitinya'ya ulaştı. Fakat Romalılar'm en büyük düşmanının Bitinya'da Pmsias'm misafiri ve dosm olarak yaşadığını anlayan Flaminius, Annibal'm dosm olan bir kişiyi, Romalıların hiçbir zaman dost tanımayacaklarım gizlemedi. Bitinya Kralı o zaman misafirini teslim ederek Roma'nm komması altına girmekten dolayı hiç yüzü kızarmadı; fakat aleyhine dönen suikastten o anda haberdar olan Annibal, krahn muhafızları kendisini mtuklamak için geldikleri sırada dalıa Önce hazırladığı zehiri içti. Deniz kenannda Libyssa adındaki bir köye gömüldü . Aldığı eyaletleri Eumene'e iade etmek zomnda olan Prusias, Roma Meclisinin çıkarlarını (s. 104) kendisi giderek kommak için Roma'ya yolculuk yapma girişiminde bulundu. Fakat daha Capitole'^^ 'e çıkarken takındığı yalvarıcı tavrının küçüklüğü, o gumiiu cumhuriyetçiler nezdinde, müttefiklerine saldırıda gösterdiği cesurca hareketten daha kötü bir etki yaptı. Yenilmiş bir halde geri döndürülen bu kral, Bitinya'ya gelir gelmez Bergama laallarmdan intikam almak amacıyla Eumene'in halefi II. Attale'a savaş açtı ve onu yenerek başkentini ele geçirdi. Fakat Romalılar ona tekrar baskı yaparak şehrin asıl sahibine iadesi için zorladılar. Bitinya'da meydana gelen ayaklanmalar ise Prusias'ı İzmit (Nicomedie)'e kaçmaya zorladı; oğlu Nicomede, devrimcilerin başında olduğu hâlde ona son kaçışında saldırdı ve babasını öldürttükten sonra Philopator unvanı ile laal ilan edildi. Yönetiminin ilk yılları tam bir barış içinde geçti. II. Nicomede Bu hükümdarların Yunan kralları ile antlaşması ve Asya prenslerinin gösteriş açısından en ünlü olanlarıyla kurduğu smekli ilişkileri, Bitinya krallarının saraylarının da Attaleler ve Selevkoslar (Seleucides)mirinden aşağı olmadığı düşüncesini veriyor. Fakat Bitinya çoğunlıücla istila ve

Plutarque, Vie d'Annibal. Plinir Natural, Histor., V. kitap, bölüm J2. Romalıların taç giyme vb. törenlerine ait Jüpiter tapınağı ve oradaki kale (Ç.N.).

yağmayla karşı karşıya kaldığından, yabancı yönetimi altına girmeden önceki dönemlerine ait bazı eser ve anıtlar bulmak ümidi yoktur. in. Nicomede Nicomede'in Mithridate ile yaptığı antlaşma Romalıların öfkesini çekti; fakat Kapadokya ve Paflagonya'yı ele geçirerek müttefiki ile bölünmesine engel olmadı. Yeni müttefikler arasındaki bir anlaşmazlığı çözmek için hakem sıfatıyla çağnian Romalılar, Mithridate tarafından öldürülmüş olan kral Ariaı-athe'ın intikamını almak için Kapadokya'yı ele 1S6

geçirdiler . Aynı kaza Nicomede'in başına da gelmekte gecikmeyerek, tahtım aynı addaki (s.105) bir oğluna bıraktı. III. Nicomede unvanıyla bu prens önce Mithridate'm himayesinde bulunan kardeşi Sokrat (Socrate)'a karşı savaş açtı; yalnız bu hareketi Romalıların ittifak etmesine sebep oldu. Romalılar bu kralın tahtını çoğu kez yeniden kurdular. Bu zamandan itibaren Bitinya Romalıların oldu ve birkaç yıl sonra Nicomede ölürken mirasçılarını belirledi. Bununla beraber mirasçılar, paylarına savaşmadan sahip olamadılar ve Mithridate büyük bir ordu hazırlayarak, Silanus, Lukullus (Lucullus) ve Kotta (Cotta)'nın istilâsına uğramış olan Bitinya'yı savunmaya kalkmıştı. Hasımlarından Lukullus, Mudanya (Apamee) ve Bursa (Pruse) şehirlerini kuşatırken Kotta da karargâhını Kalkedonya (Chalcedonie)'da kurmuştu. Lukullus, Mithridate'm çok sayıda gemiyle kuşatmasına uğradıysa da anında arkadaşının yardımıyla kuıtuldu'^^. Bitinya krallan sülâlesi aşağıda kaydedildiği şekildedir: Bias-

186 187

yönetim dönemi

M.Ö. 378-328.

Zipoetes-

M.O. 28-281.

I. Nicomede-

M.Ö. 281-246.

Perusias (Zelas)-

M.Ö. 246-232.

I. Prusias-

M.Ö. 232M92.

n. Pmsias-

M.Ö. 192- 149.

Appian., Bell. Mithr., bölüm 7-20. M. Ö. 71 yıhnda.

IL Nicomede-

"

"

M.Ö. 149-92.

m. Nicomede-

"

"

M.Ö. 92-75.

Roma Vilayeti Derecesine İnen Bitinya Daha sonra Roma vilayeti şekline dönüştürülen bu memleket, ProkonsüUer (Proconsuls) ve Pretorlar (Preteurs) hükümetinin altma düşmüş ve imparatorluğım genel yönetimi içine (s.l06) girmiştir. Roma halkmm bir eyaleti ilan edilen'^^ Bitinya, kur'a ile belirlenen Porokonsüller tarafmdan idare edilirdi. Birkaç imparator tarafmdan ziyaret edilmiş ve arazisi çoğunlukla imparatorluğa geçmek isteyenlerin hak iddia etme yolunda yaptıkları savaşlara sahne olmuşmr. Bizans İmparatorları İç savaşları kışkırtan bütün savaşlann en önemhsi, Licinius ile Konstantin arasında imparatorluğun kaderini belirleyendir. Licinius'un donanması Bizans surlarının önünde yenildi. Yaklaşık bütün gemileriyle beş bin askeri yok edildi. Bunun üzerine gizlice Kadıköy (Chalcedoine)'e geçerek derhal etrafına elli bin kişilik bir ordu topladı. Fakat Konstantin ona daha büyük bir kuvvet toplama zamanım vermeyerek İstanbıü boğazını geçtikten sonra bugün Üsküdar adı verilen Chrysopolis tepelerinde savaşa tumşm. Bütün bu savaş meydanı, bugün şehirden ta Bulgurlu Dağı (Büyük Çamhca Tepesi) eteklerine kadar geniş bir Müslüman mezarlığıdır. Bmıu takip eden yıllarda imparatorluk, zaferle yenilgiler arasında sallanarak hemen hemen devamlı olarak uzak seferlere girişti ve Bitinya ile sınır olan eyaletler, yerel ayaklanmalar ve kanşıkhklar olmadıkça, bir tür sakinlik ve rahatlıktan faydalandılar. Julien tahta çıkar çıkmaz, depremden zarar görmüş büyük şehirleri yeniden yapılandırmada başarılı oldu. Sonra İzmit (Nicomedie)'ten hareketle İi'anlılarla savaşmak için Asya'yı dolaştı. Halefi Jovien, Ankara (Ancyre)'da tahta çıkarak imparator sıfatıyla İstanbul'un duvarlarını bile görmedi. Bunun görevlilerinden Valentinien admda biri, ordu ile müttefik bulunan kuvvetli bir grup tarafmdan Ankara'dan Bitinya'ya çağnimış ve İznik (Nicee) şehrinde imparator ilan edilmişti. Bunmı arkasmdan hemen İzmit'e giderek kardeşi Valens'i imparatorluğa ortak etti. Yeni imparatorların etrafında birleşmiş olan

'^^ Romalıların hukuk hâkimi ve ikİncİ derecede onur rütbesi. Bunun için aslında soylu smıftan olmak şarttır (Ç.N.). '^^ Pline, IV, 9; V, 20; VI, 5; VII, 6,10.

taraftarların büyük yardımı, asıl imparator ailesinin akrabasından Procope'un arzularını susturamadı. (s. 107) İmparatorun orada bulunmasına rağmen İznik ile Kadıköy'ü ele geçirdi. Bu olaylar sırasında Valentinien vefat ederek imparatorluk tamamen Valens'e kaldı. Bımun ilk işi, işgal ettiği şehirleri kuşatarak isyanları şiddetle takip etmek ve bastırmak oldu. Bununla beraber, Procope'un İznik'te bulunan askerleri bir çıkış yaparak Kadıköy'ü sarmış olan Valens ordusunu endişeye düşürdüler. İmparatorların yalnızca oradan kaçma işine yaramış ve Ammien Marcellin'in''"'" Sunon adı verdiği Sophon gölü üzerinden düşman eline düşmekten laırtulmuştu. Latin yazarın burada İznik gölü (Ascanius)nden söz etmediği açıktır; çünkü bütün İznik yöresi düşman tarafmdan işgal edilmişti ve hâlbuki İzmit tarafı imparatora sadıktı. Procope'un taraftarlarını çoğaltan bu olay, ona Kyzikos (Cyzique)'un kuşatılması fikrini vermiş ise de bu girişim, imparatorluk yolunu açmamıştır. Valens tarafından Nacolia ovasında saldırıya uğrayarak ordusu bozulmuş, kaçarken yakalanan kendisi, imparatorun emriyle idam edilmiş ve hızlı bir intikam şeklinde buna taraftarlık etmiş olan şehirlerin surları, temelinden sölcülüp yıkılmıştır. Aynı şekilde İranlılar, Keyhüsrev (Chosroes)'in kumandası altında Bitinya'ya akın ettikleri zaman, buna benzer surları tahrip edilmiş şehirleri, kolaylıkla ele geçirmişlerdi. İı-anlılarm baskınını, Gotlar (Goths) ve İskitler (Scythes) takip etti. Bunların düzenli savaş yapma alışkanlığı yoktu. Bütün amaçları birden inerek halkı yağmalamak ve götüremedikleri şeyleri yakmak idi. İmparator Dece ve Diocletien zamanlarında yapılan zulme rağmen, Hristiyanlık Bitinya'da tam olarak yayıldı ve imparatorluk makamından bir himaye gördüğü anda sâdıklar, manastır ve kiliseleri kapayarak çevre şehirlere ve dağ yamaçlarına çekildiler. Bütün Olimpus vadileri, yanında samimi ve ateşh öğrencilerle münzeviler (anachoretes)in geldiklerini gördüler. Müslümanlann Hâkimiyeti Küçük Asya'nın diğer bölümleri, uzun süreden beri bağımsız hükümetler ve beylikler oluştumıuş (s. 108) olan Müslüman ırkmm eline düşmüştü; fakat Bizans imparatorlarının dikl-catli kontrolleri, Bitinya sınırlarını emirler ve halifelerin uzağında tutmuştu. Ankara (Angora)'yı ele geçiren ve öncüleri hemen Ereğli (Heraclee)'ye kadar gelen Hârûn er-Reşîd, imparatorun imzaladığı bir antlaşma sonucunda çekilmiştir''"". Diğer

Ammien Marcelhn, XXVI. Kitap, bölüm 8. Hammer, Histoire del'empire ottoman (Osmanlı İmparalorlıığıı Tariki), 1.

Müslüman prenslerle sürekli olarak savaş eden Selçuklular, Bitinya'ya gevşek bir tarzda saldırmışlar ve Osmanlı sülâlesinin lideri olan Tuğrul da kendisi için bir imparatorluk kurma fikri ile doğru batıya yümmüş ve oğlu Orhan'a'^^ Bursa dağlarını göstererek, Sakarya kıyılarında vefat etmişti. Selçuklu Sultanı Alâeddin, buna Sakarya'dan öteye fethedeceği yerlerin tamamının yıllık gelirini vermişti. Osmanhiann Asya'da başkent yaptıkları Bursa şehrini almaları, Bitinya imparatorlanmn hâkimiyetlerinin sona ermesine sebep oldu. Sonuçsuz savaşlar, yerleşmemiş kuvvetler, bir hâkimiyetin varlığına işaret sayılamazlar. Daha sonra, Haçlı (Ehl-i Salîb) orduları bu toprakları işgale geldikleri zaman, Osmanlılar -her ne kadar yenilmiş idiyseler de- hiçbir zaman kovulamadılar ve İstanbul'un alınması, yeni yüzyılın savaşlarını taçlandırai'ak, Müslüman hâkimiyetini sonsuza kadar şekillendirdi. Sultan Orhan yeni fethettiği eyaletlerin sınırını belirlediği zaman, başlıca yerleri orada faaliyette bulunan kaymakamlarının adlarıyla adlandırdı. Bu şekilde Tinyahlar (Thyniens)ın memleketi Kocaili ve eyaletin batı tarafı Hüdâvendigâr adlarını aldılar. Emirin Olimpus etrafında kendine ayırdığı araziye de Sultanönü adı verildi. Fakat Sultan, bu fethedilmiş yerleri yalnız kendisine almayarak, emirlerinden en ünlü ve kahraman olanları, genel hazineye peşin olarak ödedikleri taksitten başka, belli sayıda silahlı adam da vererek arazi alırlardı. Bu yerlerin yönetimi (beyliği) onları alanlara, çocuklarına ve torunlarına geçerdi. Sultanların yüceliğine ve gücüne asırlarca büyük yardımı olan "derebeylik"in gücünün ve yönetiminin kaynağı buradadır. Bu araziden bazı yıllar için verilmiş olanları, sürenin bitiminde Osmanlı Devletinin emrine devredilirdi. Bu memleketin, yalnız Hristiyanlan değil, hatta farklı Müslüman aşirederi (s.109) de ezmiş olan Özel savaşları, onun medeniyet ve ticaret açısından son unsurlarının da yok olmasına sebep oldu. Sultan Mahmut'un siyasî prensiplerinin önemlilerinden biri, imparatorluğu kesin bir tek düzen altında toplamaktı. Bunun için derebey kuvvetlerine saldırdı. Bunlardan İstanbul'a yakm olanlar, boyun eğmek zomnda kaldılar. Bugün Bitinya sahası, her yıhn bayramında, hassa arazîsini alan paşalar tarafından yönetilir. Eyaletleri ateş içinde bırakan cesur ayaklanma ve isyanlardan artık söz edilmiyor ve şimdi aynı seviyeye

Charles Texier bu adı Tuğrul diye yazmıştır, doğrusu Ertuğrul Gazi olacaktır (Y.N.). '^^ Charles Texier bu adı Orhan diye yazmıştır, doğrusu Osman olacaktır (Y.N.).

eğilmiş olan Türkler ile Hristiyanlann yönetiminin lütuf ve kereminden değilse bile, nisbî bir sakinlik ve rahattan yararlanmaktaduiar. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Bitinya'nm Smnian Çok sayıda milletlerin bölünmelerinden oluşan Bitinya devletinin sınırları doğal olarak değişkendi; bununla birlikte batı taraf sının, Orhaneli çayı (Rhyndacus) tarafından sürekli olarak sabitlendi. Batıda uzun süreyle Sakarya (Sangarius)'^'' ırmağmın uzunluğuyla sınırlıydı. Fakat Maryandinyalılarm memleketi katıldıktan sonra Karadeniz Ereğlisi (Fleraclee)'ne ve hatta Bartın çayı (Parthenius)na, yani Kokoniar (Caucones) arazisinin sol sınırına kadar genişledi. Ksenofon (Xenophon) der ki: Asya'daki bu Trakya (Thrace) Karadeniz (Pon-Euxin'in ağzından başlayarak Ereğli'de son bulur. Pont'a doğru giden gemilerin sağma düşer. Bizans'tan Ereğli'ye kadar bir trireme^'^^, en uzun günlerde bir gündüz süresince ancak varabilir'''*'. Strabon'un tarif ettiği sınır ise biraz farklıdır: "Bitinya, doğuda Paflagonyahlar, Maryandinyalılar ve bazı Epictetelerle sınırlıdır. Kuzeyde Sakarya ağzından İstanbul boğazına kadar Bizansla Kadıköy (Chalcedoine)'ü ayıran Karadeniz (Pont-Euxin) ile batıda (s.l 10) Marmara denizi ve güneyde Misya (Mysie) ve Epiktet (Epictete) ya da Hellespontique denilen Frigya (Phrygie) sınırını oluşturur'^^." Romalılar'm yönetimi altında iken Bitinya'nın sınırı biraz, değişmişti. Strabon'un dediğine göre, bütün kıyı Karadeniz'in sağ taraf kısmı, Kolhis (Colchide)' den Ereğli (Heraclee)' ye kadar hep Mithridate'a bağI ı olmuşlardı. Fakat bu şehrin ötesinden Karadeniz ağzına ve Kadıköy'e kadar olan yerler, Bitinya İcraİının yönetimi altındaydı. Bu memleketlerin krallarının düşüşünden sonra Romahlar, Karadeniz Ereğlisi Pont'a ait olmak üzere aynı sınırı korudular; fakat bu şehirden Ötesi Bitinya'nm idi''^''^. Pitolemee'nin tarifi de farklıdır. Onun kaydına göre; Bitinya güney tarafından -Orhaneli çayı (Rlaydacus) sınıra kadarki hayalî çizgiyle belirliasıl Asya, doğuda belirtilen sınırdan Kitorus (Cj^orus) nehrine kadarki çizgi gereğince Galatya (Galatie) ve Paflagonya (Paphlagonie) ile sınırlıdır.

'''^Strabon, XII. Kitap, s.54I. '^'^ Birbiri üzerinde üç sıra küreklİ büyük kayık (Ç.N.). Xenophon, Exp. Cvri. V. Kitap, bölüm 3, s. 1. ''"strabon, XIL Kitap, s.563. '^•^ Strabon, XII. Kitap. s.541.

Bundan böyle eski Bitinya'yı inceleyen ne kadar yeni yazar varsa, doğu tarafından Parthenius sınırını belirlemek için Bizanslı Etienne ile Arrien'in tariflerini'^^ kabul etmede görüş birliğine varmışlardır. Güney sınırı ise Karadeniz kıyısına aşağı 3mkarı paralel olan ve kollan Paflagonya içerileri ile Pont sahasına ve Kızıhmıak (Halys) nehrine kadar giden Uludağ (Olimpus) silsilesi ile çevrilidir. Honoriade V. yüzyıla doğru II. Theodose, Bitinya'dan geniş bir yer ayırarak orada özel bir yönetim oluşmmp, amcası Honorius'mı adından esinlenerek Honoriade adım verdi. Ereğli (Heraclee) şehri başkent (metropole) unvanını aldı ve valinin karargâlu oldu^™. İstanbul Boğazı Çevresi Deniz kenarı olan Bitinya sahası, her zaman daha iyi bilinen bir yerdi ve daha çok halkı (s. 111) içine almaktaydı. Kıymm girintilerini oluşturan geniş limanlar, Bizans'ın kumluşmıdan önce de Yunanistan'ın ve Avrupa kolonilerinin ticaretini çekiyordu. Marmara denizindeki Orhaneli çayı (Rhyndacus)ndan Cius nehri ağzına kadar kıyı az yüksektir. Bütün bu kıyılar, zeytin ağaçları ve otlaklarla kaphydı. Ascanius gölünden çıkan Cius ıraıağı, adını kıyıdaki çok önemli şehirden alan derin bir körfeze dökülür. Bmıunla birlikte, bu ad problemi üzerinde anlaşılmamıştır. Pomponius Mela bu konuda şöyle der: "Dascylium'un ötesinde orta büyüklükte iki körfez vardır; bmıların isimsiz olanı Cius nehrinin kenarıdır" ." Posidium Burnu Posidium burnu^^" adı da verilen Cius tepesi, yamacında Gemlik (Cius) şehri kurulmuş olan Arganthonius Dağının bir uzantısıdır. Bu burun, hiç şüphesiz Pomponius Mela'nın Neptuni fanum dediği yerdir ve ormanlarla kaplıdır: Masallarda, yan tanrıçaların dağa kaldırdığı Hylas'm macera yeri burasıdır. Kuzeye doğru çıkarak, Posidium burnunu dolaştıktan sonra, güney kısmı Arganthonius Dağı, kuzey kıyısı Tinyahlar yarımadasının bir kısmından oluşan ve doğudan batıya doğm yönelen diğer bir körfeze girilir.

^^^Perip., I. Kitap, s. 14, 15. ^™ Jean Malala, Chronog. (Ed. Oxon), XIV. Kitap, s.69, 6. 201Mela, I. Kitap, bölüm 19. ^'^^ Ptolemee, V. Kitap. Bölüm 1.

Astacus ya da İzmit Körfezi Kıyısmda bulunan ünlü şehirlerden adnu alan bu körfez, bazen Olbia""'^ şehrinden dolayı Olbianus ve bazen Astacus""'' şehrinden dolayı Astacenus (s.112) adlarıyla anılır. Sonraları İzmit (Nicomedie) şehrinin Olbia'mn yerine geçmesi üzerine körfez de bugüne kadar bilinen İzmit körfezi adını aldı. Tinyahlar yarımadasının güney kıyısı, Kadıköy (Chalcedoine) burnundan başlayarak körfezin, en dar yerine kadar kuzeybatıdan güneydoğuya doğru uzanır. Bu noktada karalar yaklaşarak orada dalgaların şiddetini hafifleten bir tür boğaza benzer İzmit körfezini, geniş ve sakin bir liman hâlinde oluştumrlar. Heraeus Limam Heraeus adı verilen Kadıköy burnu çok sayıda kayayla çevrilmiştir. Deniz, bu yüksekliğin içinde, bakıldığı zaman her yeri derin görülen bir koy oluşturm-. Bununla beraber orada, ancak yeri örtecek kadar bir su vardır"*''"'. Justinien, bu Heraeus"*"^ limanını tamir ettirmiş ve aynı yerde başka bir liman daha yaptınmştır. Eski liman, rüzgârların ve fırtınaların şiddetiyle karşı karşıya kaldığından, Justinien buna çare olmak üzere denize çok sayıda taş kütleleri attırarak yüzeye çıkıncaya kadar yüksehikten sonra iki dalgakıran yaptırmış ve dalgaların şiddetini engellemek için bunların üstüne taşlar koydurmuştur. Bu şekilde, bu limanlar en korkunç fırtınalarda ve kış mevsimlerinde, çok güvenli hâle getirilmişlerdir. Kadıköy'den Karadeniz'in ağzına kadar İstanbul boğazının suları ile yıkanan Asya kıyısı kısmı, hiçbir derin körfez oluştormaksızın, kuzeyden güneye doğru uzanır. Gemiler, daha önce derin olan ve daha sonra isyanlar dolayısıyla doldurulan Üsküdar (Scutari) koyuna yanaşabilir. Pierre GiUes, Sultan Süleyman'ın kızının Asya kıyısında yaptırmış olduğu caminin geriye kalan harabelerini yıkarlarken görmüştür. Akıntının şiddetini durdurmak amacıyla yapılmış olan dalgakırana ait bazı taşlar, denizin içinde hâlâ görülür.

-^^Mcla, a.g.e.. Strabon, XII. Kitap, s.563. Demosth de Bithinie, IV. Kitap '"^ Procope, £>e Aedifıciis, I. Kİtap, bölüm

(s. 113) Kalpe (Caipe) Liraaıır°^ Karadeniz (Pont-Euxin) sularuiın yıkadığı kıyının, İstanbul boğazı girişinden aynı isimdeki çayla adlandırılmış Kalpe limanına kadar, gemilere sığmak olacak hiçbir noktası yoktur. Bizanslı Etienne burada bir Kalpe şelıri de olduğunu söylüyor. Bu limanı Ksenofon" şöyle tarif ediyor: "Liman, denize doğru uzanmış sarp bir kayanın koruması altında açılmıştır. Bu kayanın yukarıdan en alçak yere kadarki boyu yirmi kulaçtır ve bunun üstünde, hemen hemen on bin kişi sığacak yaklaşık dört yüz adım genişliğinde bir açıklık vardır. Aşağısı hmandır. Batısına doğru deniz boyunca akan ve hiçbir zaman kurumayan bir kaynak vardır." Kalpe limanını oluşturan bumn, doğu tarafında alçalır, bu tarafı düz ve engebeli değildir. Biraz daha doğudan denize dölcülen Sakarya (Sangarius) nehri, kayıklar için aynı şekilde liman hizmetini görürdü; fakat gerçekte Kalpe'den sonra gemilere tam bir sığmak olacak nokta Ereğli (Heraclee) limanıdır. İşte farklı dönemlerde Avnıpa'nın en medenî milletleriyle Asya çölleri göçebelerinin diklcatlerini ve aşırı hırslanın çeken bir memleketin coğrafî ve tarihî başlıca özellikleri, bu açıkladıklarımızdır. En ünlü Yunan krallarıyla müttefik olan ve Roma Cumhuriyetinin en iyi dönemi sırasında mirasa konma arzusunu uyandıran Bitinya Devletinden, hiçbir anıt kalmamıştır ki onunla bu memleket sanatkârlarının ne tarz ve prensipte çalıştıklarına karar verilebilsin. Şu kadar ki deniz tarafından komşu oldukları ve ilişkide bulundulcları Yunan sömürgelerinin varlığıyla. Yunan dehâsının Asya milletlerinde bıraktığı etkiyi, sanatlarında takip etme zomnda olan Bitinyalıların, bazı örnekleri gömlen Frigya mimarî tarzını, uzun süre uyguladıklarına ihtimal verilemez. Bitinya'da rastlanan eski binaların tamamı Roma devrindendir. Bizans hükümdarıannın dayanıklı olmaktan çok, bir an evvel bitmesinden mutluluk duydukları ve faydalamnalc arzusuyla çabuk yaptıkları eserlerin neredeyse hepsi, savaşlar, depremler veya yeni bir yönetimin yenilemesi (s.l 14) sebepleriyle yıkıldı ve yok edildi. Günden güne daha da azalan bu eski zamanlann dağınık harabeleri, onları saygıyla saklayan tarihçilerin gözünde, parlak bir devrin son şahitleri olarak daha çok değerlendiler. Tabiatın

Kocaeli ili. Kandıra ilçesi, Kıncıllı köy\x yakınındaki Kerpe Limanı (Y.N.). '™ Axp. Cyri, VL Kitap, bölüm 4.

bolluğundan pek az nasip almış ve yalçın kayalarla bakir kaldıkları için yeni milletlerin hor gördüğü yerler bile, bize eski zamanların oldukça çok ürünlerini sergilerler. Fakat biz Bizans ve Bitinya tarzının mükemmelliğiyle değil, bizim millî tarihimizle değerli bağlar kuran anıtlarını tam bir dikkatle seyretmek isterdik. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Başkent İzmit - Astacus - Olbia Yunanhların ilk sömürge kolları Asya sahillerine geldiği zaman, ticaret ve tarımda en uygun yerleri seçtiler. Megaralılar (Megariens), Marmara denizi (Propontide)ni çıkarak, Trakya (Thrace)'nın İstanbul boğazı girişindeki geniş körfezin içinde yerleştiler. Astacus Zamanında bu yerler, hep isimsizdiler. Koloninin reisi olan, gemiciliğinden dolayı kendini "Neptün (Neptune)'ün çocuğu" diye ilan eden Olbia'mn oğlu Astacus, bir şehir kurarak ona kendi adını verdi ve körfez de aynı adla anıldı. Megai-alılar, Asya'ya 17. olimpiyatın başlarında yani milâttan 712 yıl önce ulaştılar. Buna dair Memnon'un"^'^ şu kaydını aktarıyomz: "17. olimpiyatın başlarında Astacus'a, Megaralılar yerleşmişti; Teb (Thebes)'de oturan Spartalılardan Astacus admda bir bilgenin sözüne uyarak şehre Astacus adım verdiler." Eğer Astacus şelni, gerçekte Lysimaque tarafından tahrip edilmiş (s. 115) ise varlık süresi ancak dört yüzyıl sürmüş ve sonra halkı, yeni İmrulan İzmit (Nicomedie)'e kurucu tarafından taşınmıştır""'. Yeni doğan bu sömürgelerin başarısı, yerli liderleri gölgede bırakmaya başladığından, saldırılan sonucu onların yönetimleri altına ginnek zomnda kalmışlardır. Bitinya sülâlesi lideri Dedalses, iki Yunan şehrini kendi memleketlerine kattı ve Astacus şehri Zipoetes'e savaş açan Lysimaque'm ehne düştü. Bu olayın, M. Ö. 328 - 324 tarihleri arasına yerleştirilmesi gerekir. Çünkü 324 yıh, Lysimaque'm ölüm tarihidir. Zipoetes'in halefi I. Nicomede kurduğu yeni başkente, Astacus şehrinin geriye kalan sakinlerini davet etti. Bu dumm İzmit'in kazandığı şöhreti yine kendisine bırakmakla beraber, Astacus'un, harabeler üzerinde kısmen yeniden kurulmasına engel olmadı. Pausanias"", Olimpus'un surları içinde saklanmış olan sanat eserleri

^"'^ Memnon, bölüm 21. ^'"Strabon, XII, 563. " " Pausanias V. Kitap, bölüm 12.

hakkmda I. Nicomede'in füdişinden yapılma bir heykelinden söz ettiği sırada "Adını bu devletin en büyük şehrine verdi; çünkü Nicomedie şehrine eskiden Astacus derlerdi" kaydım ekliyor. Strabon'un görüşü de bu merkezde ise de bu dönemden çok zaman sonra Astacus adı, Astacene körfezi kıyısında İzmit (Nikomedie) ile rekabet eden bir şehir olarak birçok yazar tarafmdan belirtilmiştir. Bu anlaşmazlığı Lysimaque'in vefatından sonra Astacus, şehrin harabeleri üzerinde yeniden kurulmuştur, diye açıklamak mümkündür. Kostantin Porfirogenet (Constantin Porphyrogenete) zamanında da Astacus şehri, hâlâ var olanlar arasında belirtilmiştir: 1- Başkent İzmit.., 4Astacus. Pomponius Mela, Gemlik (Cius) körfezini kaydettikten sonra şu şekilde devam eder: "Olbianus diye adlandırılan diğer limanın ucunda bir Neptün (Neptune) tapınağı ve içinde Megarahlar (JMegariens) tarafından kumlmuş Astacus vardır. Bu uç, bugün Buz Burun adı verilen Posidium burnudur ve "buz" kelimesiyle adlandırılmasına sebep, çevresine oranla daha soğuk olduğundan değil, İstanbul'un kar ihtiyacım sağlamak üzere Uludağ (Olımpus)'dan toplanan karlann gemilerle burada yüklenmesindendir. Böylece şimdi bilinmeyen eski Astacus şehrinin (s. 116) yerini bu burun civarında aramak gerekir. Bu kıyıda ise eski bir şeluin yeri olmaya en uygun nokta, ancak Kara Mürsel'dir. Olbia Megarahlar (Megariens) tarafından Olbia adında diğer bir şehir daha kurulmuştur. Şehre bu ad, annesinden gelmiş ve körfez ise Yunanhlar tarafından Olbia ya da Astacus diye adlandırılmıştır. Bu kıyının dikkatle incelenmesi de şehrin kırsal kesimini tanımayı sağlamaz; çünldi bu kıyı, Bizans İmparatorluğu devam ettiği sürece, kalabalık halk ve önemh sayıda şehir, kale ve şatolarla kaplanmıştır. Scylax, bu Astacus şehrinden hiç söz etmez ve yalnız Olbia şehriyle Olbianus körfezini belirtir. Bu iki şehir ve özellikle Astacus'la ilgili bize kalmış olan bazı belgelerden, Megarahlar tarafmdan kurulmuş bu yerlerin, İzmit'te yerleşmeye giderken Bitinyahlar içine karışan Atinalıların, şehrin nüfusunu çok artırdığı sonucuna varılır. Ammien Marcelliır'"', Astacus ile İzmit'in ikisinden bir tek şehir isteyen tarihçilerdendir. Pitolemee"''',

Yazar gül rengine yakın bir rengi ifade eden boz kelimesini, donmuş suyu ifade eden buza çevirerek hataya düşmüştür (Ç.N.). "'"^ Ammien Marcellin, XXII. Kitap, Ptolemee, V. Kitap, bölüm 1.

Astacus ile Olbia'yı birbirinden ayırn-. Romalı tarihçilerin karşı iddialarma rağmen, sonuç olarak Astancene körfezinde üç şehir bulunduğunu ve bunlann her biri bazı zamanlarda ünlü olduktan sonra, her birinin halkınm, adını bütün körfeze veren ve onun sonunda yer alan İzmit'e gelip karışmış olduklanm söyleyebiliriz. Posidium burnu, Astacene körfezinin güney ucunu oluşmrur. İstanbul boğazı buradan başlar. Bu noktaya bugün "Fener Bahçesi"" " adı verilir. Burada, gemilere körfezin girişini işaret için ufak bir fener vardır. İzmit (Nicomedie) Bir şehrin Icurucusu olmak unvanı o kadar makbul idi ki bir yeri fetheden bir hükümdarın ya da güç (s.l 17) sahibi bir prensin önem verdiği ilk iş, bazı şehirlerin adlarını değiştirerek yerine kendi adını koymak olurdu. Aynı dumm, Nicomede'in babası Trakyalı Zipoetes'in kurduğu İzmit'in başına geldi. Bu hükümdar, memleketinin başkenti için ikinci bir yer vakfetmeden önce, tanrıların rızasını kazanmak için bir kurban sundu ve papazlar, kurbanların keşfine göre kurulacak şehrin, Asya'da en büyük ve en parlak bir yer olacağını ve ebedî olarak kalacağını haber verdiler"'^'. Nicomede'i temsil eden fildişi bir heykel, şehrin en önemli yerine dikildi. Trajan tarafından Roma'ya taşman heykel budur" . Eski zamanlarda, hemen hemen genel olarak şehirleri tepelere yerleştirmek âdetine uygun olarak İzmit de körfeze hâkim olan tepelerden birinin üzerinde kuruldu. Şehrin en yüksek kısmında, eski şehire ait olduğu izlenimi veren yer yer kuleleri olan bir sıra duvar vardır. Bunlar, şehrin son derece rahat bir ortama kavuşmasıyla da Bitinya şehrinin kalesi olarak hizmet görmüştür. Bu duvarların büyük bir parçası, yer seviyesinden iki metre yüksektedir. Yarım daire şeklindeki kuleler, küçük parça taşlarla yapılmış olmasına rağmen. Roma tarzındadır. Fakat temelden sonra gelen aşağı kısmı, ilk binalardan kalma çok büyük kalker taşlanndandır. Bu duvarlar şimdiki yeni şehrin ta içine kadar iner ve evlerin ortasında kolayca tanınır. Bu şehir gre (gres) türünden bir tepe üzerine kurulduğundan bijialan doğal kayalarla karışamaz. Asıl tepenin batı tarafından iniiirken duvarlar, bahçelerin ve ev kümelerinin arasında kaybolur. Bununla beraber, bir mesafeden diğerine

Yazar, Fenerbahçe deınek istiyor (Y.N.) -'^Libanius, 11. Pausanias, V. Kitap, bölüm 12.

büyük taşlardan yapdmış ve zamanında hiç şüphesiz üzerinde evler yükselmiş olan güzel bir hat oluşmran asıl duvarları göriilür. Bu türden son duvar, batıdaki tepenin eteğindedir. Bu nokta, zamanında denizin kenannda idi. Bu duvar, mğladan yapılmış ve her üç metrede bir büyük taşlardan dayanak noktalarına bağlanmıştır. Bunlann arasında, denizde sona eren lağımlar vardır. Bu kanallar, hâlâ sağlam ve mükemmel dummdadırlar. Onlar burada rahat ve geniş bir şehir bulunduğuna işaret ederler. Bunlar, içinde bir adam ayakta yiarüyecek kadar büyük kanallardır ve yatay olarak yerin altma girmişlerdir. İzmit şehrinin, çok sayıda ve iyi komnmuş böyle kanallara ihtiyacı doğmlamr. Bu da, dik bir tepenin eğimi üzerinde engebeli bir yerde bulunan (s. 118) bir şehrin, bugün yenisinde görüldüğü gibi yağmur selleri ile karşı karşıya kalacağı varsayımıdır. Yalnız duvaıiarı ve az rastlanan bazı eski yıkıntılarının incelenmesi sonucunda, İzmit (Nicomedie) harabelerini farklı üç döneme ayırmak mümkimdür. Onlar da bağımsız Bitinya dönemi, Romalılar dönemi ve Bizans dönemidir. İzmit, uzun süre tepelerde kalmadı; halkı, ticaret ve gemicilik işleri için doğal olarak deniz kıyısına indiler. Bugün tersane olan yerin altında ve lağımların yanında, Pouzzoles'inkine benzeyen bir dalganın, köpıil gibi kemerli iz ve yıkıntıları görünür. Romahlarm buluşu olan bu binadan amaç, toprak getirerek kıyıyı aşamalı olarak dolduracak olan maddeler için, yer altına bir geçit ve kanal bırakmaktı. Belirtilen kemer, tuğladan yapılmış ve üzerine bÜ3aUc taş kapaklar konulmuştur. Kemerlerin ayakları, şiddeüi dalgalara karşı ko3Tnaya yetecek büyüklükte idi. Bu eserin yıkıntıları bugün denizde yatıyorsa da en önemli kısmı, eski İzmit (Nicomedie) zamanında mevcut olmayan, karada ve yerin içindedir. Gerçekte Astacus körfezi de arkası ova olan diğer körfez ve koyların kanununa tabidir. Sel sularının taşıyıp getirdiği önemli miktardaki birikintiler üzerine, bugünkü tersane ile Türk Mahallesi kumlmuşmr. Dalgalıktan çok uzak olmayan son taraça üzerinde bulmian diğer bir binanın oturduğu yeri açıklamak biraz zordur. Burası, yerin eğimine uygun olarak, iki metreden beş metreye kadar bir 3mkseklikteki düz ve açık bir yerdir. Çok dikkatli yonmimuş büyük taş kütleleriyle yapılmıştı. Köşe uzunluğu yirmi bir buçuk metre kare şeklindedir. Köşelerinden üçünde dört köşe çıkıntılar vardır. Oldukça iyi korunmuş olan bu karenin etrafında, kapı veya merdiven türünden hiçbir esere rastlanmaz. Üstü, bir parmakhk varmış gibi kenannda dört köşe delik yapılmış büyük taşlarla döşelidir. Körfeze hâkim bir noktada olduğundan, bir tapmak olması daha yakışık alır; fakat bu yerin içi, başlangıçta hiçbir yönden anlaşılması mümkün olmayan bir yerdi. Acaba birtakım büyük heykellerin

kaidesi ya da mezar yeri miydi? Kısacası bu konuda karar vermek müml'unda tamamı beyaz mermerden yapılmış bir sur kısmı göze çarpar. Bu kısım yine .mermerden yapılmış ve bir kornişle süslenmiş dört tane kare şeklinde kule ile komnmuşmr. Duvarlar, her biri yarım metre yüksekliğinde on bir sıra ve kuleler yirmi sıra taş tabakasını içine alır. Kornişin yüksekliği elli altı santimetredir ve bir sıra mazgalı vardır. Bu yapının donamım dildcatle yerine getirilmiş ve bazı gezginlerin görüşüne göre kalenin bu kısmı, Lisimak (Lysimaque) tarafından yapılmış olanın kalmtısıdır. Şehir tarafından ise aksine dilcicatsizce yapılmış görülür. Harfleri Arap tarzı bir kabartma ile kazınmış kitabe, çöküş dönemini gösterir. Bu yazı, bir metre seksen santimetre uzunluğunda ve yerden yedisekiz metre yüksekliğe konulmuş bir mermer üzerine, beş satır olarak kazınmıştır. Sete kadar yapılmış bir duvarla çevrili yeni bir bahçe, içteki gözetleme yolunu kapattığından kitabeyi görmek için bahçeye girmek gerekir. Kitabe şudur: "Utanç perdesine büranmüş düşmanların ve Müslümanların ölüm yeri burasıdır, Mesih'e sâdık olan imparatorlarımız Leon ve Konstantin buradadır, Bunlar şehri onardılar ve yapının kötü olmasından dolayı, yüzbaşılar kulesini ta temelinden inşa ettiler, Patrice Flavins Kuropalate'in oğlu Paneus başkanlığında, yedi yıl içinde tamamladılar." İstanbul kapısından göl kapışma kadar duvarlar, güneybatıyı izler; bu kısımda bazıları dört köşe olmak üzere on altı kule vardır. O hâlde İstanbul kapısı, büyük bir köşenin sonunda bulunur. Güneyde göl kapısından Yenişehir kapısına kadarki duvarlar, (s. 188) savunmaya büyük bir güç

veren, girintili çıkmtılı köşeler, sırayı takip ederler. Burası, bu yerin en sağlam tarafıdır. Yenişehir kapısı tarafında, bu duvarlar dikdörtgen şeklinde oldukça geniş bir yeri kuşatırlar. Burası Roma surlarında olduğu gibi askerlerin karargâhıdır. Kısmen İznik şehrinin içine girmiş olan arazide yapılan kazıyla, çoğunlukla çeşitli binaların temelleri ortaya çıkmaktadır ve buralardan çıkan yıkıntılar, genel olarak farkh cins tuğlalardır. Bundan anlaşıldığına göre, binalar süs amacıyla değil, gerekli ve yararlı oldukları için sapılmıştır. Göl kapısından şehrin güneydoğu köşesine kadarki sur, yirmi üç kuleyle korunmuştur. îld gizli kapısı vardır. Dört köşe şeklindeki güneybatı kulesi, içeri olduğu kadar duvarın dışarısına doğru da epeyce bir çıkıntı oluşttımr. Gözetleme yolu hizasında duvarları hemen hemen tamamen eski eser parçalarıyla yapılmış, kemerli büyük bir oda vardır. Önemi olmayan, bu civardaki bir kulenin üzerinde şu kitabe, mermer bir levha üzerine kazınmıştır: Misel (Michel) kulesi Büyük Kral Mesih'in İmparatom Yenişehir kapısından şehrin güneydoğu köşesine kadar surların yönü, yaklaşık olarak kuzeydoğuya doğrudur. Bu kısım, yapım şekilleri doğu tarafmd akil erden farklı olmayan on beş kule ile korunmuştur. Bugün mevcut olmak üzere asıl kale üzerinde yüz sekiz ve ön setlerde yüz otuz kule sayılır. Sıralamaları aşağıdaki gibidir: Kuzey yönünde

:

42 adet

Doğu yönünde

:

58 adet

Güney yönünde

:

74 adet

Batı yönünde

:

64 adet

Toplam

:

238 kule

Strabon'un tarif ettiği şekle gelince, dört temel kapı yine yerlerinde (s. 189) olduklaıı hâlde ne kare şekli ve ne de hesap ettiği çevresi tamamen bilinir.

Çevre için Strabon on altı stade demişken, surların boyu ölçüldüğü zaman şu sonuç ortaya çıkar"*'^: Güney ya da Yenişehir kapısından Lefke kapısına kadar,

1 125 m.

Doğu ya da Lefke kapısından Kuzey kapısına kadar,

1 119 m.

Kuzey ya da İstanbul kapısından Göl kapısına kadar,

1 119 m.

Göl Kapısından Yenişehir Kapısına kadar,

1 064 m.

Toplam

4 427 m.

Strabon'un on altı stadesi ise iki bin dokuz yüz elli dokuz metre eder. İşte yaklaşık yinni dört stade kadar olan şehrin çevresi, Strabon'un hesabından hemen hemen yarıya yakın fazladır. Yani Strabon'un hesabına gelebilmek için, dört kapıda son bulan hatlarla bir kare oluştumrak o şekilde ölçülmelidir. O zaman üç bin iki yüz metre ya da on yedi buçuk stadelik bir çevre bulunur. Fakat kapıların incelenmesinden anlayacağımız gibi, bunlar Strabon'un yazdığı dönemden sonra yapılmışlardır. Bundan bir şey daha anlaşılıyor ki o da İznik'in İmparator Hadrian, 11. Claude ve Leon dönemlerinde büyümüş olduğudur. ON ALTINCI BÖLÜM Kapılar İznik şehi'inin bugün var olan dört büyük kapısı, eski durumları hakkında bir hüküm verilebilecek derecede komnmuştur. Fakat şimdi var olan surlar yapılmaya başlandığı zaman, ilk bakışta uyumu bozmuş görülen eski kapıların da sağlamlaştırılması için, her birinin iki yanına birer kule çıkarıldı. Yul^arıdaki gözetleme hattı ile bitişen (sT90) karakol nöbetçilerine ait bir koğuş yapıldı. Bu sonradan eklenmiş olan tuğladan binalar, Romalıların mennerden olan ilk binalarından kolaylıkla ayrılırlar. Leflce kapısıyla İstanbul kapısı birbirinin aynısıdır. Bunlardan yalnız birini tarif etmekle yetineceğiz. Doğu tarafından şehre girilirken iki tarafından iki kule çıkmış ve bunların yanında parçalanmış bazı kabartmalar bulunan, görünüşü çok sıradan bir kapıdan geçilir; burası kalenin kapısıdır. Ondan sonra, sağında solunda üstü kapalı yolun boyu uzunluğunda ufak bir avlu vardır. İki kulenin arasında, ağır ve tuğladan yapılmış binanın yüklendiği mennerden

" B k z . Dese. de l'Asie Mineure, 5 ve 6 numaraîı sravürler.

bir zafer tâkı, bu avluyu şehre doğru çıkuıtı yapan, Bizans tarzı ikinci bir kapıdan ayırır. Bu kapının da sağında ve solunda yapım tarzı çeşitli tuğla ve taştan oluşan iki kule daha vardır'". Soldaki kule, Jüstinyen (Justinien) tarafmdan yaptırılmış olması mulıtemel bir su kemeri olan mahzene bitişiktir. Zafer tâkı, dört metre yirmi üç santimetre açıklığında büyük bir yaydan oluşmaktadır; sağ ve solundaki döıt köşe kapılar, piyadelerin geçişine aittir. Bu kapıların üst kısmı, yarım daire eğimiyle yapılmıştır ve saçakları vardır. Zafer takının üst kısmı, Dor'~'^ mimarî tarzında önemsiz iki ayak üzerine dayanmıştır. BÜ3aik takın yayı, dayanak noktalarına dikey olarak gelmeyerek""', her parçası iki tarafta yay tutan kenarın sütun başlığı yerindeki üst tablasının üzerinde, bir saçak veya korniş oluştumr gibi döner. Yan kapıların üstünde, oymah mimarî süslemeler vardır. Dayanak kolları Dörtarzındadır, altında bir kitabe vardır. Çatıya kadar olan üst kısmın boyutlarım belirlemek mümldin olamamıştır; hattâ bu kısmının yıkılmış olduğu düşüncesi daha doğrudur. Şehrin dışına bakan tarafta ve saçakla korniş arasında, meımer üzerine gömülmüş tunç harflerle yazılmış uzun ve aşınmış bir kitabe vardır. Bunu ancak çok az çukurlıüclar ve harflerin tutturulduğu kenet yerlerinin izlerini takip ederek olcumak mümkündür. Kitabe şudur: "îz;nik'in çok ünlü olan başkenti bu surları, saray imparatoru Sezar (Cesar) Hadrian için Cassius Chrestus'un gözetimi ve yönetimi altında yapmıştır." Kornişin üzerindeki kitabe de şudur: (s.191) "İlahî Hadrian'ın oğlu İlahî Trajan'm torunu İmparator Sesar, Yüce Titus Aelius Hadrian'a yönetiminin ... yılında imparatorlar hazinesinden verilen paralar sebebiyle şehir bu kapıyı dikmiştir." İmparator Hadrian tarafından yaptırılan bu kapının, miladî 120 yılma ait olması muhtemeldir. Bu kapıda dikkat çeken bir şey varsa, o da yapım tarzının o zamanın mimarî karakterinin tersine, çok sade olmasıdır. Süsleme çıkıntıları iyi bir tarzda Yunan eliyle işlenmiş bir incelik sergiler. Yalnız büyük yayın iki tarafındaki balkonlar, küçük kapıların uyumunu bozdukları

^""^ Bkz. 40 numaralı gravür. 324 Dorlarca kullanılan ve erkeği temsil eden, kaim, sağlam ve sade görünümlü bir tarzdır. Bu tarzda sütun başlığı alttaki şişkin bir ekliinos ile burnun üzerindeki abacus denen dörtgen tablodan oluşur (Y.N.). •'^^ Bkz. 38 ve 39 numaralı gravürler.

için lıoş bir etld yapmıyorlar. Sağ taraftan ballconu çevreleyen kemer, tek parça mermerdendir. İstanbul kapısının üzerindeki kitabe de tunç harflerden ise de bunlann yuvalan özenle yapılmadığından neredeyse hiç okunamaz duruma gelmiştir. Kemerin üst kısmı, çok kalın meşe ağacından yapılma ve üzeri demir kaplı olan ve indirildiği zaman kapı yerine kullanılan, iki tarafından zincirle çekilir asma köprüye hareketli bir geçiş vermek için açıktır. Bu tür kapama sistemi, Romalılar tarafından çok kullanılmaktaydı. Fransa ve İtalya'da, bu sisteme çok fazla rastlanmaz. İstanbul Kapısı Kuzey kapısında, doğu taraftaki iki kat duvardan büsbütün a>Ti olarak, şehre Üç kapısı açılan on dokuz metre uzunluk ve yirmi metre genişliğinde bir surun izleri görülür. "Yüce, mutlu ve dindar İmparator Cesar Marc-Aurele Claude" "Büyük mhanî, yönetiminin ikinci yılında, konsül, vatanın babası" "Prokonsül, çok meşhur İznik (Nicee)'in surlarını imparatorun ünlü elçisi ve vekili Vellius Macrinus ve şöhretli sanatkârı Sallius Antonius'un yönetimi altında yaptırdı." Daha genel bir şekilde 11. Claude unvanı ile tanınmış olan MarcusAurelius Claudius milâdî 268 yılında imparatorluğa davet edildi. Ertesi yıl konsül olarak 270'de vefat etti. O hâlde bu kitabe de onun vefat yılında konulmuşmr. (s. 192) Yenişehir Kapısı Şehrin güney yönünde, Osmanlılar tarafından çok kere onarılmış olan üçüncü bir kapısı vardır. Düşman saldırılarından en çok etkilenmiş olan kapı budur. Müslümanlar Alexis'in birliklerini bu kapıdan sokarak şehri Flaçlılara vermediler ve Sultan Orhan Gazi, İznik (Nicee)'e buradan zafer kazanarak girdi. Dış görünüşe göre bu kapı hakkında mimarlarına savunma açısından uyarılar yapılmış ve onlar da özellikle buranın düşman saldırılarıyla en çok karşı karşıya kalacağı düşüncesiyle, setlerini ona göre yapmışlardır. Çünkü bu kapı, büsbütün başka bir özellikte sağlamlaştırılmıştır. Dört köşeli bir hisara bitişmiş olan iki büyük kule, setlerin önüne yapılmıştır. Bu kulelerin kodu, on metre üç santimetre ve ikisinin arası on bir metre altmış beş santimetredir. Burada kalenin duvarları, girişli çıkışlı

en

u t4

köşeler oluşturarak önce kapalı yolun girişini korur; çünkü birinci kapıya ulaşabilmek için kalenin birbirine çok yakın bulunan iki Iculesinin arasından geçmek gerekir ve bu kapı şehrin büyük kapısı hizasına değil, batıdaki kulenin ön tarafına doğru dikey olarak açılır. Bunu da geçtikten sonra, sağlam bir demir parmaklıkla kapanır bir kapıdan daha girilerek, İstanbul kapısmdakine benzer dört köşe bir avluda bulunulur; bu avlu, şehre üç kapı ile bağlıdır. Kalenin duvarlarının içinde büyük kemerler vardı; fakat pek çoğu harap olduğundan, şekillerini almak mümkün değildir. Bu binalar, setin büyük kuleleri gibi tuğladan ve içleri horasandan yapılmıştır. Büyük kulelerin temelleri, eski eserlerden alınmış menner taşlarla ve ağaç kütükleri gibi yatay konulmuş mermer sütunlarla yapılmıştır. Kapının mimarî tarzında dikkate değer bir şey yoktur; fakat şehir tarafından dört köşe avlunun iki yüzeyinden biri ta yukarısına kadar tamamen asıl durumunda kalmıştır. Bunun üst kısmında parçası kalan kenar kornişi üzerinde bir de kitabe kalıntısı vardır. Yere dökülmüş olan çok sayıda taşın üzerinde, gezginlerin şekillerini aldıkları kitabe bölümleri görülür. Bunların buraya ait oldukları, yalnız bir yüzyıldan beri anlaşılmıştır. (s.193) "Çok ulu, çok büyük ve çok asil İznik (Nicee) şehri, bu duvarları, dindar, mutlu, yüce, yönetiminin ikinci yılında prokonsül ve vatanın babası İmparator Cesar Marc-Aurele Claude'a ve kutsal senato ve Roma halkına imparatorun elçisi ve vekili Vellius Macrinus ve meşhur sanatkarı Sallius Antoninus'un yönetimi altında yapmış, vakfetmiştir." Bu kitabe de göl kapışmdakiyle aynı yılda yazılmış ise de bunun öncekinden birkaç ay daha sonra olması akla gelir. Çünldi İmparator Claude, o zaman konsül tayin edilmemişti. Mimarî tarzı açısından dildcate değer bir şey ortaya koymayan kapıların ikisini de aynı yöneticiler yönetmişlerdir. Şehrin İçi Şehrin içine girince rastlanan üzüntü ve ümitsizlik görüntüsünden, insan etkilenir. Yenişehir kapısı ile Yeni İznik kasabası arasındaki mesafe, ötede beride eski Türk binalarının yıkıntıları, yükselen bahçelerle işgal edilmiştir. Biraz güneye dönülünce çalılar bürümüş bazı tümsekler üzerinde, birkaç kemer yıkıntısı görünür. Burası, eski bir tiyatronun bugün hemen hemen tamamen yere gömülmüş yıkıntısıdır. Bu eser Asya'nın, bir tepe üzerine yapılmamış olan sayıh tiyatrolarından birisidir. Tiyatronun yayı kuzeye yöneliktir; sahnenin çapı yetmiş dokuz metredir; fakat binanın bu bölümünden bir şey kalmamıştır. Aşamah olarak yükselen seyirci yerleri de

.a

kemerler üzerindedir. Bu kısım lıarçsız, çimentosuz büyük kailcer taşları ile yapılmıştır. Oldukça eski bir döneme ait olduğu görülür. Bu binanın geriye kalan nesi varsa, artık tanınmayacak bir enkaz yığını hâline gelmiştir. Bir de eski eserlerden tiyatroları o kadar çok olan ve o kadar güzel koruyan bir memlekette, bu tiyatro, birtakım tarihî hatıraları uyandınnasa idi, dikkatleri çekmeye çok az lâyık gömlürdü. Bu tiyatronun İznikliler tarafmdan yapımına başlanıp, Pline tarafından Bitinya hâkimi iken tamir ya da tamamlanması için izin istenen bina olması akla gelmektedir. O bina değilse bile bu yerin değişmediği kesindir. Pline, İmparator Trajan'a mektubunda konuyu şu şekilde açıklıyor"^^^: (s. 194) "Büyük kısmı yapılmış ve bununla beraber eksik hâlde kalmış olan İznik tiyatrosuna -aldığım bilgilere göre- şimdiye kadar on milyon sesterces'den çok (1 937 500 Frank)^^"^ para gitmiştir ve bu harcamanın yararsız olmasından korkarım. Gerek toprağın nemli ve yumuşak olmaktan dolayı çökmesi, gerek taşların kalitesiz türden ve dayanıksız, ince olması yüzünden binada şimdiden büyük çatlaklar ve yarıklar ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla onu terk etmek, ondan kurtulmak olur ya da yıkmalıdır; çünkü ara sıra destek konan dayanak ve bina kısımları, bana çok az sağlam ve çok pahalı görülmektedir. Bazı özel şahıslar, tiyatronun etrafına tapınak ve üst katına galeri gibi yararlı binalar yapmayı vadettiler; fakat bu da tiyatro yapımının askıya alınmasından beri ertelenmiştir". İmparator, Pline'e cevap veriyor: "İznik tiyatrosuna ne yapmanın uygun olacağını incelemek ve düzenlemek konusu, orada bizzat aynı yerde bulunan size aittir. Tiyatro bitince, o özel şahıslardan vaadettikleri binaları istemeyi unutmayınız." Binanın kesme taşlardan yapılmış olmasına göre, görülen bu binanın yerleştirilmesi için eski binanın yıkıldığı düşünülebilir. İslâmî Eserler İslâm prensiplerinin yayılması ve desteklenmesi için Sultan Orhan Gazi, bu şehirde çok sayıda dinî kurum meydana getirmiştir. Bunların hemen hemen hepsi harap olduğu gibi sanat açısından da büyük bir önem arz etmezler. Padişahı taklit etmek isteyen kaymakamları da birçok dinî eser yaparak devam etmeleri ve konmmalan için vakıflar meydana getirdiler. Herkes, ele geçirdiği ganimetlerden bir parçasını ya İslâmiyet yoluna ya da fakirlere dağıtılmasına vakfetmekle arzulanan bir harekette bulunduğu inancında idi. Böylece ücretsiz ya da ufak bir aidatla gençlerin eğitildiği

C. Pünn Epist, X. Kitap, 48. Bu rakam Ali Suat'ın çevirisinde 1 937 000 Frank olarak yer almıştır (Y.N.).

medreselerden başka, imaretler ve bazı günlerin bazı saatlerinde fakirlere açılan ve yapanın hesabına kullanılan hamamlar vardı. Bu dinî gayret, Orhan Gaziden sonra gelenler zamanında da zayıflamadı. Bursa şehri. Sultan Murat zamamnda büyük anıtlarla süslendi. İznik de bu hükümdarın kaymakamları tarafmdan (s. 195) unumlmadı. Sultan Murat'ın baş veziri Hayreddin Paşa, bugün var olan ve Arap mimarî tarzında en zarif ve sevimli bir eser olan Yeşil Camiyi yaptırdı. Kanh bir kuşatmadan sonra Selanik'i ele geçirmiş olan bu vezirin, tarihte akıl, dirayet ve kahramanhkla öne çıkmış bir namı vardır. Adı geçen, Rumeli Yenişehrinde -Selanik'in alınmasından kısa bir süre sonra- 1386 yılında vefat etmiştir. Ömründe bir defa olsun yerine gedrilmesi, Müslümanlarca gerekli olan Kabe'yi ziyaret görevi, derece ve servet oranında, hayır ve sadaka yapmakla da ödenebilir. İstanbul'u süsleyen camileri padişahlar, bu hac borcunu ödemek için yaptırdılar^^^. Sürekli olaı-ak savaşlarda ömür geçirerek ve dinî görevleri yerine getirmeye zaman bulamamış olan baş vezir Hayreddin Paşa da İznik'teki bu camiyi, Kurân'm şu emrini yerine getirmek için inşa ettinniştir"*^^: "Rabbimİz Hak Teâlâ için bir cami yaptırana, Hak Teâlâ da cennette bir köşk verir." Önemli bulduğumuz bu caminin dikkat çektiği yön, Türk sanatkârlarının bir sanat eseri olması değil, ancak Selçukluların Küçük Asya'daki sanatlarının son örneği olmasıdır. Bina dört köşelidir. Boyu yirmi dört ve eni on iki metre yetmiş dört santimetredir. Caminin ön tarafında, beyaz mermerden üç yaylı bir son cemaat yeri, iki kırmızı granit sümn üzerine kumludur. İki yan taraftaki yaylar, çok büyük beceriyle yapılmış delikler ve şekilleri içeren mermer şebekelerden oluşmaktadır. Kapısının üstünde -Müslümanların âdeti üzere- taşa oyulmuş şu kitabe okunur: "Bismillahirrahmânirrahîm. Bu yüce imaret Orhan Gazi'nin oğlu I. Murat Şihâbuddin zamanında Çandarh Ali'nin oğlu Hayreddin tarafından yapılmış ve din hizmetlerine ayrılmıştır. Allah, her ikisine de rahmet eylesin. Yıl 780. Hamd yalnızca Allah (C.C)'a mahsustur."

^•^^ Bu Charles Texier'in şahsî yorumudur (Y.N.). Charles Texier'in burada mealini verdiği, Kur'ân'dan bir ayet değil, Peygamberin hadisidir. Bkz. Sahih-i Buhârî, Bab men benâ mesciden, I, 172. Ancak Kur'ân-ı Kerîmde buna yakın mealde Tevbe Sûresinin 18. ayeü vardır (Y.N.).

PL-242

İznik Yeşil Cami Kapısı Üzerindeki Kitabe Dış giriş kapısının üzerinde de bir satır olarak yazılmış şu kitabe okunur: "İlim adamlarının sığmağı olan bu cami, 775 yılında vezir Hayreddin tarafından yapılmıştır (Milâdî 1373-1378)." Tarihler arasındaki fark şüphesiz kuruluş tarihi ile kullanıma açılması arasındaki süreyi ifade eder. Birinci kitabede "imaref tabirine geünce Araplarda her tür dinî eser (s. 196) haklımda kullanılmaktadır. Türklerde bu kelime, yalnız fakirlerin her gün yemek yedirildiği hayır evine aittir. Kalın duvarlardan birinin içinde minareyle son bulan bir merdiven vardır. Caminin en iç tarafında, hep Müslümanların yüzlerini yönelerek namaz kıldıkları Mekke yönünü gösteren bir girinti vardır; buna milırâb derler. Oradan, mihraba yönelerek duranların sağında, bütün camilerde aynı şekli koruyan ve en yukarısında dinî vaaz verecek hocanın oturacak yeri olan dik bir merdiven vardır ki buna da minber adını verirler. Rum Kilisesi Bütün gayretlerine rağmen Müslümanlar, İznik (Nicee) şehrinde Hristiyan dininin ortadan kaldırılmasında başarılı olamamışlardır. Rum milleti orada mezhebine bağlı olarak devam etmiş ve gölgelerinden korkan fatihlerin bıraktıkları tek kiliseyi, kendi yardımlarıyla korumuş ve idare etmişlerdir. Kilise, Rum Mahallesinin kuzey kısmındadır ve bir çok onarım görmüş olmasına rağmen, binasının XII. yüzyıla ait olduğunu anlamak kolaydır. Nef'i bir kubbe ile örtülmüş ve mozaiklerle süslenmiştir. Bu süslemelerin bir kısmı, bugün düşmüş ve bozulmuştur; fakat iç yarım daire kısmı, sonuna kadar ilk süslemelerini hâlâ tam olarak korur. Burayı

taçlandıran yarım kubbede, kucağında Mesih'i tutan Meryem'in resmi vardır. Şurada burada mücevherler ve incilerle süslü elbiseli, eli sancaklı melekler çizilmiştir. îlk giriş yerinde de mozaikten yapılmış levhalar vardır. En büyük kapının üstünde Meryem'in, ellerini uzatmış ve mavi bir mantoya sarılmış resmi görülür. Bu mozaiğin zemini altın yaldızıdır. Levhanın boş yerinde şu yazılar okunur: "Allah'ım, atebeye memur, patrice ve büyük Eteriarque, kölen Nikefor (Nicephore)'a yardım et." "Atebe" ya da "kapı içi hizmeti"nin "mabeynci" (vestiarius) gibi Bizans sarayında büyük bir rütbe olduğu bilinmektedir. Latince "comitum dux" tabirleriyle ifade olunan "eteriarque" makamı da sarayın üst rütbedeki subaylarından birisinindi. Kilisenin büyük kapısında yazılı bulunan Nikefor (Nicephore) adı, belki de yapan kişinin' ımvanıdır; fakat yapım tarihi ihmal edilmiştir, (s. 197) İznik kilisesinde parlak taştan 03mlmuş ve ön yüzü Bizans tarzında çok güzel süslenmiş çok kıymetli bir mezar dikkat çekicidir. Üzerinde hiçbir kitabe yokmr. Tarz ve şekline göre IV. yüzyıla ait bir eser olduğu tahmin edilebilir. İçeride mumlar yandığı zaman bu taş hafif ve tekdüze bir ışık verir ve üzerindeki oyma süslemeler, bu daha parlak zemin üzerinde esmer görünür. Bu taş Galatya (Galatie)'dan çıkartılmıştır. Roma Kaldırımı Yenişehir kapısından çıkılıp gölün kuzey kıyısı izlenince, bütün Asya'yı dolaşan ve Marmara denizi (Propontide) kıyılarından Suriye sınırına giden eski yol üzerinde bulunur. Bu yol. Sapanca Büyük Köprüsü aracılığıyla Sakarya (Sangarius)'yı athyor ve Pessinunte'ye geçerek oradan Pisidya (Psidie)'ya gitmek için Kapadokya (Cappadoce)'yı dolaşarak güneye dönüyordu. Şimdi yine Bağdat ve Suriye'den gelen kervanların en çok geçtikleri yol budur; fakat uzun süreden beri tamir edilmesi ve komnması düşünülmemiştir. Osmanlı İmparatorluğu yollarının bozulması, yönetimindeki ihmalin ve basiretsizliğin en açık işaretlerinden birisidir. Bundan dolayı ürettiklerinin büyük bir bölümünü olduğu yerde tüketmek zorunda kalmakta ve dışarıdan getireceği şeyleri de ancak büyük masraflarla çekebilmektedir. Özellikle eskilerin, ülkenin her noktası arasmda kolay ve kestirme yollar açmaktaki dikkat ve gayretleri düşünülürse, iki dönem arasındaki fark ile şimdiki dönemde memleketin düştüğü çelişkili dumm hakkında derhal bir hüküm verilir. Fetih döneminin başlangıcından itibaren, Romalılar Mudanya (Apamee) ve Gemlik (Cius) şehirleri arasmda, yani oldukça önemli bir deniz noktası ile memleketin içi arasında bir yol yaptılar. Bu yol Neron tarafından tamir ettirildi, hattâ bir yerde yolu kesen bir tepe bile yardırıldı. Bu tepe, orada oturanlar tarafından Sarıkaya adıyla bilinir;

karışık bir kalker (Jurassiqiie) cinsinden olan bu dağın yüzeyi sarımtırak fakat içi boz renktedir. Bu dağ, çok sayıda yumm ortaya koyar; aslında gölü çevreleyen dağların burunlarından birisidir. Tepelerin aslı kırmızı tebeşirdir; fakat üst kısmında, yerden yarık yüzeylerle sivri uçlar oluşturarak çıkan dik kayalarla beraber karışık kalker (Jura) bulunur, (s. 198) Bu oluşumlar, göle kadar ilerleyen dağlara komşu bir vadiye varan üç saatlik mesafeye kadar devam eder. Asıl yol inşaatı burada önemlidir. Büyük harflerle iki dilli" yazdmış kitabe, bu yolların yönetiminin dördüncü yılında ve dolayısıyla milâdî 68 ya da 69. yıllarında Neron tarafmdan yaptırıldığını bildirir. Kitabe şu şekildedir: "İlahî Claude'un oğlu Germanicus Cesar'm torunu, Tibere Cesar Auguste'un toıımunun oğlu, İlahî Cesar Auguste'un torunu, büyük ruhanî, iki defa imparator, üç defa konsül Cesar Auguste Germanicus, zaman ile harap olan bu İznik Apamee yolunu yönetiminin dördüncü yılında, imparator vekili Caîus Julius Aquila hizmetleriyle tamir ettirdi." ON YEDİNCİ BÖLÜM Beş Taş (Cassius) Asclepiodotus Piramidi Bugün yaklaşık olarak ıssız olan İznik (Nicee) çevresi, milâdî ilk yüzyıllarda elbette çok sayıda köy ve köşkle doluydu. Bütün bunlar, Icuşatmalar ve iç savaşlarla harap oldu ve ortadan kayboldu. O hâle geldi ki memleketin mezarlarından hiçbir iz görülmez oldu. Yalnız şehrin dört kilometre uzağında, Trajan zamanından kalma anıt görmeye değer bir eserdir. Bu anıt orada oturanlar tarafmdan Beş Taş adı verilen Kassius (Cassius) piramitidir. İznik'te burasını bilen rehberlere kolayca rastlanır. Yol, önce göl kenarlarını takip eder ve kuzeydoğu tarafına doğru uzayan tepelere yaklaşır. Bu yerler, şist tabakaları ile kesilmiş Jura devrinin oluşumu türündendir. Dağ biraz İcristal, tek cins, açık kurşunî renkte kalkerdir. Manzarası, tabakalardan oluşmamış bir yığın tarzında neredeyse dik denilecek kadar uçurumlu şekilde yükselir. (s.199) Bu oluşum, gölün bütün kuzey kıyısı boyunca ve Aksaray'da da gömnen oluşumun aynısıdır. Mermer kadar güzel ve ondan daha sert olan bu taş, eski şehrin hemen hemen bütün eserlerinde ve binalarında kullanılmıştır.

330

Ali Suat'ın çevirisinde İki dilli tabİrİ yoktur (Y.N.).

Kale duvarlarının yarım saat uzağındaki tepenin yamacında, dört metre omz beş santimetre uzunluğunda ve iki metre altmış santimetre genişliğinde, tek parça bir kalker taşından oyulmuş, büyük ve eski bir mezar vardır. Bunun ön yüzü, iki köşesinden Dor tarzında iki ayak üzerinde, kenar saçağı dişli, mimarî süslemelerle bezenmiş bir çatı şeklindedir. İç kısmın sağ ve solunda, cesetleri yatırmak için birer sedir oyulmuşmr. Bu mezarların şekli ve büyüklüğü, önceleri birkaç inceleyicinin dildcatini çekmiştir. Pococke, bunun yüzeylerinden biri üzerinde, bugün izleri görülmeyen İbranice bir kitabe gördüğünü söylüyor; fakat böyle gelip geçicilerin keyfine, şekilsiz bazı çizgileri kabul etmek doğm değildir. Yılların, mevsimlerin birinin diğerini izleyen etkileri, bu eseri zaten tahrip etmiş ve yaptıkları çatlaklar, boylu boyuna yarık oluşmrmuşüır. Yaklaşık on sekiz metre küp bir hacmi olan bu taş kütlesinin, buraya başka bir yerden taşındığı kesindir. Çünkü bulunduğu yerin arazi oluşumu, büsbütün başka bir yapıdan ve şist tabakalarmdandır. Beş Taş yolu, tepeleri terk ederek bağlai' ve dutluklar arasına girer; İznik'in her tarafında olduğu gibi burada da yeşillikler çok hoştur. Bundan sonra neredeyse kum ve çıplak bir dağda bulunulur ve kayaya oyulmuş on dört basamak bir merdivenle büyük bir koridora çıkılır. Burası şüphesiz bir küçük tapınak ya da bir çok yolların birleştiği bir noktadır. Dağ, bu yerde orta değerde beyaz mermerden oluşmaktadır. Yeşilimsi lekeler hâlinde bakirli maden parçaları serpintisi ortaya koyar. Bundan sonra, ortasında Cassius'un piramidi ve daha doğmsu dikili taşı bulunan büyük bir yaylaya gelinir. Bu anıt, oranın boz renkli kalkeri ile yapılmıştır. Genel yapısını önce dört köşe bir yatak, sonra bir korniş, daha sonra bunun üzerinde dikili taş gelir. Taşın şekli -pek de saf olmayan bir zevk ile- üç köşeli yapılmıştır. Asıl kaidenin attika (attique) tarzında (s.200) bir pervazı vardır. Dikili taş, altı parça taştan oluşmaktaydı; fakat en üstü düşmüş ve bugün beş kütle tabakası kalmıştır. Türkler'in bunu Beş Taş diye adlandırmaları bundandır. Taşın batıya yöneUk tarafı, kaidenin yüzeyine paraleldir. Kaidenin üzerinde şu kısa kitabe okunur: "Asclepiodotus'un oğlu C. Cassius seksen üç yıl yaşadı." Bu Bitinyah Asclepiodote, Çiçeron ve Sezar zamanlarında yaşayan şair Valerius Soranus'un samimi dosm idi. Bu şâir, suçlamayla karşı karşıya kaldığı zaman, Asclepiodote ona sürekli olarak bağlılık gösterdi. Mallarına el konuldu ve kendisi sürgün edildi; Soranus idam cezasına çarptırıldı. Bu

tarihî olayların olmasına Cassius'un 83. yıh da eklenirse, I. yüzyılın sonuna, yani Pline'in Bitinya'da hâkim bulunduğu zamana ulaşılır. O hâlde bu anıtın tarihi yaklaşık olarak doğrudur. ON SEKİZİNCİ BÖLÜM İznik Gölü (Ascanius) Üzerinden İznik (Pythopolis)'^' - Gemlik (Cius) Yolu İznik'in denizle iki yoldan bağlantısı vardır. Daha önce açıkladığımız^^^ birincisi, Yalova (Helenopolis) ve Draco'*'"^ nehri vadisi aracılığıyla; ikincisi gölün güney kıyısından Gemlik limanı yoluyladır. Şimdi izleyeğimiz yol budur. İznik Gölü (Ascanius) Sulan İznik'in hisar duvarlanna kadar gelen göl, doğudan batıya doğru bir yönde (s.201) uzanır; büyük yanın boy uzunluğu, yaklaşık yirmi iki kilometre ve kuzeyden güneye olan küçük yanın en uzunluğu, yalnızca on kilometredir. Bu göl, iki dağ silsilesi arasına kapanmıştır; kuzeyindeki, oldukça düzgün hatlar ortaya koyan şimdiki Katerli Dağ, yani eski Arganthonius'dur. Güneyde Olimpus Dağları yaylalarında, birinin kemeri gibi olan silsile ise bol sayırda bitkilerle örtülmüş hâlde çok güler yüzlü bir gömntü sergiler. Eski coğrafyacılara göre bu İznik gölü (Ascanius), Misya (Mysie) salıasına ait olduğu için, o sahadan bir bölüm Ascania admı almıştı. Ascanie kasabası, gölün kenarında kurulmuştu. Gölün suları buradan Göldere nehri (Ascanius) aracıhğıyla denize akardı. Bu yerin adı Dolionide İdi ~ . Bu gölün konumu ve var oluş sebebi hakkmda tabiatın kendisi tarafından oluştumlduğu şeklinde açıklanmıştır. Doğudan ve batıdan geçerek en sonunda doğuda Aksaray Dağlan ile biten büyük vadi, kuzeyde ve güneyde birbirine paralel giden iki sıra dağ ve sonra batı tarafında gölün dolgun sularına geçit veren alçacık tepelerden oluşan bir set. Bu gölün buharlaşan ve akan sulan ile olan kaybını yağmurlar telâfi edemeyeceğinden, seviyesini komyabilmesi için, içinde kaynayan yeraltı kaynaklan olduğunu varsaymak gereklidir. Kuzey kıyısına iyice dikkat edihrse, suların buradan çekilme eğilimi gösterdiği göriilür. Bu olay, Katerli Dağm yamaçlarından inen birikintilerin

Pythopolis, İznik'in en eski adıdır (Y.N.). BIcz. İkinci kitap, beşinci bölüm. ^•^-^ Yalova civarında İzmit körfezine dökülen Kırkgeçit çayının eski adı (Y.N.). Strabon, XIV, 681; XII, 564; Homere, IIİ., 862, 792.

sonucundan başka bir şey değildir. Gölün suları çok acıdır. Aristote'a göre bu acılık, deniz tuzlarından olmayıp suda erimiş hâlde bulunan güherçileden kaynaklanmaktadır . Gölde daha incelenmemiş çok sayıda türde balık vardır. Boyu altmış santimetreden uzun bir tür, havyar balığına benzemektedir; fakat temin edilmesi çok zordur. Bazen gölün üzerinde, güçlükle bir kayık bile bulunması kolay olamaz. Gölün sedefleri ve bahkları gibi bütün doğal tarihî kısmı, şimdiye kadar hiç incelenmemiştir. (s.202) Genellikle çok sayıda kuşlara karargâh olan kıyılarında, suda yetişen türden az bitki vardır. Bu kuşlardan, balıkçıl ile leylek ve saka türleri bulunur. Uzmı baeakh ve uzun gagalı kuş sınıfının birçoğu kıyıların tamamında, insanlardan hiç ürkmeyerek gezerler. Tepelerin bitkileri ise, bu kuşlardan daha az önemh değildir. Kuzey memleketlerin ağaçlarıyla çamlar, defneler, zakkum ağaçlannm buradaki büyüklük oranları, bizim memleketimizde görülemez. Efsanede Junon'a ait Agnus Castus denilen ufak ağaçlar, eyaletin güney batısında, bazı yerleri istila edercesine çokmr. Ufacık mavi çiçeklerinin karabiberi andıran kokusu, havayı temizler. Eskilerin bu ağaca bu adı vermelerine sebep, kaynatıp içtikleri ufak meyvesinde güya fazilet, iffet özelliği varmış! Bunun dallan da çocukları kırbaçlamaya yarardı. Ara sıra büyük dut ve zeytin ağaçlarına da rastlanır. Daha ötedeki vadide kestane ve çınar komları vardır. Keçi yollan bu ağaçların arasında yılan gibi kıvrımlı hâl alır; fakat köyler görünmez. Bunlar sürekli olarak işlek yerler arayan Avmpa'nın tamamen aksine, yollardan uzak kumlmuştur. Göl, suyun içine kadar girmiş eğimU ve karışık tabakalı bir arazi ile çevrili dummdaydı. Biraz dikkat edilirse, burada eski Roma yollarına ait izler görülür. Gerçekte o yolların gidiş yönü buradan başlardı. Dağlar aşamalı olarak gölün kenanna gelir; yolun inşası sırasında Neron'un geçit açılmasını emrettiği ve en zahmetli çalışmaların olduğu nokta burasıdır. Buradaki kayalar, doğudaki dağlannki gibi tek cins ve çok serttir. Gölü çevreleyen dağlar, yirmi kilometre mesafeden sonra ayrılır . Burada suyun derinliği azalır ve söğüt vb. gibi nemli yerlerde ve su içlerinde büyüyen bitkiler görülmeye başlar. Arazi, düz ve bataklıktır; fakat toprak ince kumla karışık olduğundan, su birikintisi olan yerlerinde bile yollar geçilebihr. Bütün bu güzergâhta göle su taşıyan sadece birkaç ufak dereye rastlanır.

Aristote, de Mirab, bölüm 54.

Bundan sonra eski Göldere nehrine (Ascanius) sularını veren bir dereye rasüanır. Bu olmasa, nehir yılın bir kısmında kum hâle gelir. Orada omranlardan alman bilgilere göre, gölden çıkan veya başka bir deyişle göl suyunu boşaltan bu nehir, gerçekte yılın yaklaşık altı ayında (s.203) göl seviyesinin yağmurlarla yükseldiği mevsimde akar hâle gelirmiş. Bununla güney kıyıdaki akışın azlığı anlaşılır. Bu yatağın, bir yıl tam olarak kuru kaldığı görülmüştür. Eğimli yataklara rağmen bu tarafta değirmenler olmamasının sebebi budur. Bu iki suyun, eski adlarıyla belirlenmesi kolaydır. Gölün ırmakları hiç şüphesiz Göldere (Ascanius) ve Cius'dur. Püne'in''^'^ bu iki su hakkında, farkh iki alcmtı oluşmrurlar demesi doğrudur. İznik (Pythopoiis) Thesee tarafmdan kumlmuş olan Pythopohs şehrini, bu Ascanie nehri havzasına koymak gerekir; fakat o zamanlar daha var olmayan İznik (Nicee) şehrinin yerine konmazsa mevki belirlemek zorlaşacaktır. Eğer Plutarque'in^^^ İznikli tarihçi Menecrate'tan aktararak yaptığı açıklamasına bakılacak olursa, Pythopolis şehri, Ascanius gölü civannda Thesee tarafından aşağıda açıklanan sebepler altında kumlmuşmr. Şöyle ki Thesee'nin dostu Solois, bir aşk ümitsizliği sonucu, kendini civardaki nehre attığından, ümitsiz olan Thesee, bunlara Solois'in adını verdi. Bu nehir, Ascanius suyudur. Buna ek olarak Pythie'nin nasihatlerine uyup bu yerde bir de şehir kurarak Pythopolis adını verdi. Bu ayrıntıya göre, Pythopolis şehrini gölün civannda aramak gerekir. Pline^^^ bunu harap olmuş şehirler sırasında sayar: "Pythopolis, Parthenopolis ve Korifante (Coryphante) şehirleri yok oldular." der. Bunlardan çıkan sonuca göre, bu şehirle Bizans tarihçilerinin Pythia adını verdikleri belde ayrı ayrı iki yerdir. Bu sonuncudan Bursa hamamlarını konu edineceğimiz sırada söz edeceğiz. Bu iki yerden söz eden Bizanslı Etienne"*''^, Therma ile Pythopolis'den iki ayrı şehir çıkarır. Çünkü Pythopolis'i, Misya (Mysie) sahasında sayar. Gerçekte bu yer, başlangıçta Misya'ya aitd.

Pline, V. Kitap, bölüm 32. "'•'^ Plutarque, Vie de Theser. Pline, V, 32. Et. Byz., V. Therma, Pythopolis.

(s.204) ON DOKUZUNCU BÖLÜM Gemlik (Cius/Ghio) Eskiden Cius denilen Gemlik (Ghio) küçük şehri, Katerli Dağmm kolu olan bir tepenin doğu yamacmda ve deniz kenarmdadır. Bu şehir, eski şehirden yalnızca çok ufak bir bölüm işgal etmiştir. Eski liman, bugün dolmuş ve bahçe hâline gelmiştir; fakat yeni hman, şimdiki hâlde çok güzel bir demir atma yeri ve büyük gemiler yapılan bir tersaneyi içerir. Gemlik (Cius), Argonatlar (Argonautes)dan bu adda birinin Kolhis (Colchide)'ten dönüşünde kurmuş olması sebebiyle, bu sahanın en eski şehirlerinden birisidir. İznik gölü (Ascanius) ile yine aynı addaki bir nehi'i izleyerek birleşen ve iyi bir körfezin girişinde bulunan bu şehir, az zaman içinde önemli bir ambar olarak bir çok Rum göçmeni kendine çekti. Bundan dolayı, bir Miletliler (Milesiens) sömürgesi gibi tanındı. Hiçbir zaman bir ticaret merkezi olamamış olan bu Cius şehrinin eski tarihinden, çok az şey bilinir. Demetrius'un oğlu Philippe, Cius ile yakınındaki Myrlea şehirlerini tahrip ettikten sonra, her ikisini de Zelas'm oğlu Prusias'a bıraktı. O da şehri yeniden kurarak Pruse adını verdi. Olimpus eteğinde bulunandan ayırmak için, buna Deniz Üzerindeki Pruse (Prusa ad mare) adını ekledi. Prusiade sakinleri, Romahlarla iyi geçinerek bazı ayncahklar elde ettiler. Bununla beraber sürekh olarak devam etmiş ve hattâ daha fazla tanınmış olan ad bu Cius adıdır; çünkü Rumların Ghio dedikleri yeni ad, eski Kios kelimesinin bozulmuş şeklinden başka bir şey değildir. Asya'ya birlik çıkartmak için burasını başlıca bir iskele kabul etmiş olan Haçlılar da buraya Civitot adını vermişlerdi. Eski zamanlardan beri bu şehrin aldığı çok sayıda adı tamamlamak için Türkler de bunu "gömlek" demek olan Gemlik kelimesi ile adlandırdılar. Çünkü Bursa'da üretilen ipek gömlekler, transit yoluyla hep buraya gelirdi. (s.205) Şimdiki Gemlik (Cius)'in konumu, güzel bir yer ortaya koyar. Herkül'ün favorisi olan genç Hylas'ın, Argonatlar (Argonautes) donanmayla yanaştıkları zaman, suyu delmek için karaya çıkarak yarı tanrıçalar tarafından kaldmlması efsanesiyle meşhur Samanlı (Arganthonius) Dağının eteklerinde, yalıların önünde, çırpman Mudanya körfezinin mavi dalgalarıyla okşanır. Biz burada Gemlik şehrinin kuruluşunu Polypheme'ye isnat eden Apollodore tarafından takip edilen geleneği düzelttik. Strabon'un rivayeti böyle değildir; onun görüşüne göre Jason'un diğer arkadaşı Argonaute (Cius), Kolhis (Colchide)'den

dönüşünde bn şehri Icurarak kendi adıyla adlandırmıştır^'*^. Rumlar bu Hylas masalını çok severlerdi^"^^ ve bunun için bir gece bayramı düzenlemiş olan Cius şehri halkı, bu olayın anılması amacıyla Oribasie adını verdikleri bu gecede ellerinde meşalelerle dağda koşarak Hylas'ı çağırırlardı. Bu genç Argonaute'un kaybolduğu yer kabul edilen kaynak ve dereye de Hylas adını vermişlerdir. Eski coğrafyacılardan çoğunluğumm nehir diye tanımladıkları bu su, bugün bilinmemektedir"^'*^. Şehre hâkim olan Arganthonius Dağı, Rhesus'un karısı^"*^ Arganthonis'in adına nispet edilmiştir. Bu dağ Marmara denizi (Propontide)nin paralelinde giden uzun vadilerle kesilmiş ormanlı bir yerdir. Gemlik (Ghio) çayı, bu dağları oluşmran birbirinden yapı olarak farkh kayaların arasında kesin bir ayrım çizgisi oluştumr. Gemlik (Ghio) şehrine hâkim olan kısımda serpantinii cipolin mermeri damarlan vardır. Bundan, zamanında sümnlar keserlerdi. Eski Cius şehrinin en dikkat çeken eski eser kahntısı, şüphesiz ilk şehrin esaslarını gösteren surlardır. Bu sur, bugün ağanın ikametgâhı olan akropolden, yani şehrin en yüksek yeri ve kalesi olan yerden, ta aşağısına kadar devam eder. Büyük taşların düzensiz aralarla harçlanmış bu Pelasg ipelasgiquef'^'^ yapım tarzı, gerçekten dikkat çekicidir. Her taşın boyutları bir metre kareyi geçmez. Duvarın (s.206) yüzünde, taşlar kabarık bırakılmış ve aralan mala ile düzeltilmiştir. Yalnız bu sıva aletinin çok eski bir döneme ait olmadığı, çünkü Romalılar tarafından IcuUamldığı göz önünde mtulmalıdır. Bunların zamanında, duvarın içi toptan harç ile doldumluyordu. Hâlbuki en eski eserler sınıfından olan duvarlarda, hiçbir zaman harç kullanılmamıştır. Eldeki tariflere uymak için, düzensiz şekilde tutmmimuş taş duvarları, Pelasg tarzı adını vererek buna başka bir göriiş ve yomm eklemeksizin, yalnız taşların şeklini dikkate almalıyız. Romalıların izleri, hemen hemen tamamen silinmiştir. Halklarını kommuş olan bütün şehirler de hep böyledir; fakat evler üzerinde yapılan kazılarla, çoğunlukla bir mimarî tarzın bölümleri ve şekilleri keşfedilebilir. Şehrin dışındaki bir bahçede, yere yatmış sütunları damarlı mermerden yapılma bir tapmak bulunmuştur. Bu sütunlar altı metre altmış dört

^'"strabon, XII. Virg.,£c/., 6. '•'^ Line, V, 32; Strabon, a. g. e. Et. Byz., Argonathonİs. Yunanistan'da, İtalya'da ve Küçük Asya'da tarih öncesi bulunmuş bir kum (Ç.N.). :i4i

santimetre boyundadırlar. Korinî (corinthien)^'^^ tarzındaki başlıkları, beyaz mermerden yapılmıştır. Maalesef halk, bu mimarî eserlerden ne bulurlarsa kendi binalarında kullanmıştır. Bundan dolayı Gemlik'te kitabeler çok azdır. Gemlik - Bursa Yolu Gemlik (Ghio)'ten Bursa (Broussa)'ya giden yol, doğruca güneye yönelir. Çayı geçer geçmez yokuş çıkılmaya başlanır ve dağlık yerler artık bırakılmaz. Yol düzgün ve çok işlektir. Çünkü Gemlik tersanesine kereste taşıyan arabaların yoludur. Bunlara on dört-on altı arası öküz koşulur; manda olursa yalnız altı tane yeterlidir. Bu hayvanlar Türkiye' de İtalya'dakilerden çok büyük ve kuvvetli oluyorlar. Boynuzları, İstanbul'da önemli bir ticaret malıdır. Bu yolun her kısmında, tabiat tamamen kıraç halindedir. Yeşilliklerle kaplı taşh tepelerden aşılır. Şehirden üç kilometre uzaklaştıktan sonra zamanında Pelasg tarzında çok büyük bir duvarla önü kapanmış olan ufak bir vadiye inilir. Bu duvarın ortası, yol geçirmek için yıkılmıştır. Bu duvar, sağdan ve soldan her tepenin zirvesine kadar devam eder. Yapım tarzı, büyük taşlann yine düzensiz şekilde yapıştınimasıyla (s.207) çok eski bir döneme ait olduğunu gösterir. Şehirden böyle uzakta olduğuna göre yapıhş sebebi belki de Dolion ve Mysi kavimlerini birbirinden ayırmak için olsa gerektir. Böyle duvardan sınırlar, o zamanların alışkanlıklarındandı. Bunun bitişme noktasını bilmekte yarar vardır. Çünkü yönünü izleyerek belki bir şeyler keşfedilebiHr. İkinci bir boğaz daha geçildikten sonra Nilüfer vadisine inilir ve bir tahta köprüden geçilir. Uludağ (Olimpus) tepeleri, bütün görkemi ile bakışlarda somutlaşır; Bursa'nm kuzey tarafından görülen manzarası, hayal edilebilecek görüntülerin en güzellerindendir. Mudanya - Bursa Yolu - Apamea Myrlea Mirlai (Myrlea), aynı koyun sonunda ve Gemlik şehrinin az mesafe batısında idi. Aslında bir Kolofon (Colophon) sömürgesi olan bu yer, birkaç yıl içinde başlı başına bir şehir gibi ilerledi ve gelişti. Fakat Demetrius'un oğlu ve Persee'nin babası Makedonya Kralı Filip (Philippe) tarafından tahrip edildikten sonra arazisini Bitinya kralı olan damadı Prusias'a verdi.

Yunan mimarîsinde yaygın olarak M. Ö. IV. yüzyıldan sonra kullanılmaya başlayan, Roma mimarîsinde en gözde olan tarz. Kenger yapraklarmdan oluşan sepet biçimindeki başlığı dışında büyük ölçüde İyon tarzını andırır (Y.N.).

Bu hülcümdar da burasını imar ederek, hanımının adıyla Apamee diye adlandırdı. Mirlai (Myrlea) şehri, bu adı Kolofonluların lideri Myrlus'dan aldı. Kısacası Bizanslı Etienne der ki^"^^ "Bu kelime bir Amazon adıdır. Romahlarm devrinden kalan ad, yalnız bu Apamee adıdır. Buranın sakinleri, kendi işlerini kendileri yönetmek hakkını kommuşlardı'''*^; yalnız bazı dummlarda Prokonsül hükümetine intikal ederlerdi." Eski Apamee'nin yerini işgal eden Mudanya şehri, deniz kenarındadır. Zeytinlik ve bağlarla çevrilmiş beyaz evleri, bir tepenin yamacından yükselir. Burada, eski eserlerden hiçbir iz bulunmaz ve eski liman tamamen yok olmuştur. Mudanya iskelesi, İstanbul ile Bursa arasında deniz taşımacılığının temel noktasıdır. Bursa'da sona eren yolunun iyiliğinden dolayı burası Gemlik (Ghio)'e tercih edilmiştir. (s.208) Mudanya'nın başlıca ürünleri, zeytinyağı ile buğday ve meyvedir. Hiçbir sanat yoktur. Burada gemiler kıyıya tamamen yanaşır. Biri diğerini takiben Gemlik (Cius) ve Mirlai (Myrlea) diye adlandırılan bu körfezin, orta çağdaki adı Polimeur idi. Bunun neden böyle olduğunu bilmek çok zordur. Çünkü bu körfezde, bu adda bir şehir hiçbir zaman var olmamıştır. Kıyıdan Mudanya'nın biraz batısına doğm gidilince İncirler (Siki) köyü vardı. Böyle adlandmlmasma sebep, orada çok sayıda incir ağacı olmasıdır. Burası zamamnda, Saint Michel'e armağan edilmiş ufak bir Rum kilisesi olan küçük bir şehir idi. Kıyıya yakm güzel bir kaynak, bazı bahçeleri sular. Eski haritalarda bu ad, Seguino ve Mudanya'nın adı, Montagnac şeklinde yazılıdır. Mudanya'da oldukça kötü yönetilen bir konak yeri vardır; Bursa'ya gitmek için burada binek alınır; mesafe ancak yirmi kilometredir. Önce kıyıya kadar gelen bahçeler arasından çıkılmaya başlanır; arazi çok engebeli değildir; toprak her türlü ekinden yoksun ve her taraf ekilmemiş hâlde çalı ve dikenle kaplıdır. Son tepe aşıldıktan soma. Bursa arazisini Apameelilerinkinden ayıran Nilüfer çayının kenarına inilir. Bursa ovasını dolaşan Nilüfer çayı, kaynağını Olimpus'un doğu yamacından alarak yine bu yamaçlardan inen suların ve özellikle en önemli olanı

-^•"^Ekz. Myrloes. •'^^ Pline, Leü.,XLVl.

Kitap.

TAÇ

Gökdere'yi de katarak dağın bütün eteklerini bir kemer gibi kuşatır . Bu çayın yatağı çok dar ve çoğunlukla tehlikelidir. Ulubat (Apollonias) gölünün güneyine doğm uzanarak ağzının yaklaşık sekiz kilometre üst tarafında Orhaneli çayı (Rlıyndacus)na karışır. Bu çayın adını ancak XIV. yüzyıldan beri bilmemizden dolayı eski adı hakkında kurallara uymayan varsayımlara ineceğiz. Bununla beraber iki coğrafyacı, bu konuda Strabon'un^'*^ Hecatee'den aktararak aldığı kayıt gereğince, bımun Nilüfer (Odrysses) çayıyla kimliğinin belirlenmesinde fikir birliği etmişlerdir. "Alazla şelmİnden sonra Nilüfer çayı gelir. Bu, batıdan Manyas (Dascylitis) gölünden gelerek Mudanya (Mygdonie) ovasını dolaşır ve Orhaneli çayı (Rhyndacus)na dökülür." Bütün bu kayıtta. Nilüfer'in Orhaneli çayı (Rlıyndacus)na dökülmesinden başka bir (s.209) ilgi yoktur. "Batıdan gelir" tabiri, göreceli ve kapalı bir tanımlamadan başka bir şey değildir; özellikle Olimpus Dağmdan indiği için Manyas (Dascylitis) gölünden çıkmıyor demektir. Bununla beraber buradan Orhaneli çayı (Rhyndacus)na karışmak üzere başka hiçbir suyun geçmediği dikkate alınarak, Strabon'un açıklamalarını doğm kabul edip Odrysses adını, bugünkü Nilüfer çayına vermek gerekir. Manyas (Dascylitis) gölünden söz ederken bu problemi ayrıntısıyla inceleyeceğiz. YİRMİNCİ BÖLÜM Bursa (Prusa Ad Oiympum) Roma şehri Pmse: Bursa şehrinde, Bitinya'mn başkenti tarihini' bildirecek hiçbir eser bulamadığımızdan, bu boşluğu doldurabilmek imkânsız gibidir. Bu şehrin orta çağda yüksek bir gelişme ve ilerleme seviyesine ulaştığı ve o dönemden kalan binaların, yerlerine yenileri yapılmak üzere yıkıldıkları kesin olarak sabittir. O hâlde şeluin eski tarihi için bir iki Romalı yazarın kısa açıklamasını düşünmek gereklidir. Uludağ (Olimpus)'m yamaçları üzerinden Orhaneli çayı (Rhyndacus) ve Simav çayı (Macesms)nın önemli vadilerine ve bunlardan önce önündeki geniş ovaya hâkim olan bu şehrin yerinin önemi, ancak Türk kabilelerinin Bizans

^"^^ Güzel Nilüfer, Osman Gazinin eline geçen Bilecik kalesi komutanının hanımıydı. Ganimetlerin paylaşımında bu bayan, esir Sultan Osman Gazi tarafından oğlu Orhan Gaziye verildi. Nilüfer güzelliğiyle Orhan Gaziyi büyüledi, onunla evlendi, ondan I. Murat dünyaya geldi. Bu evliliğin anısına Osman Gazinin arkadaşları Bursa ovasından geçen küçük nehre Nilüfer (Nenuphar) adım verdiler ve onun Bizans dönemi adı unutuldu. Strabon, XII. 550.

imparatorluğuna saldırılan sırasında anlaşılmıştır. Romalılar döneminde, Bursa (Prusa) şehri sürekli olarak ikinci derecede kalinistir. O zaman memleketin en Önemli askeri noktası, Kyzikos (Cyzique) şehriydi. Bitinya'nm Prusias admdaki İcrallan, memleketlerinin çeşitli yerlerinde üç şehir kurarak onlara kendi adlarını verdiler. Strabon'a göre Olimpus Üzerinde (ad Oiympum) unvanını verdikleri Prusa şehri Krezüs"'''" (Cresus) ile çağdaş olan bir kral tarafından kurulmuştur. Bu rivayet, bu şehrin kuruluş tarihini, milâttan yaklaşık 550 yıl öncesine götüıür. Bu belge, bütün diğer yazarlar tarafından incelendikten sonra tartışılmıştır. Bu belge şöyle diyor: (s.210) "Misya (Mysie)'da, Olimpus'un aşağısında, bu saha ile Frigya sınırında bulunan Prusa şehri, Krezüs (Cresus) ile savaşan Pmsias tarafından kurulmuştur. Bu, iyi yönetilmiş bir şehirdir." Bizanslı Etienne, Prusa şehrinin kuruluşunu Keyhüsrev (Cyrus) ile çağdaş yine o adda bir İcrala dayandırır. Bu da Pruse şehrinin eskiliğinden bir şeyi azaltmaz. Pline, buna başka bir kaynak gösterir. Bu yazarın görüşüne göre Prusa şehri, yenilerek kaçıp Prusias'ın sarayına saklandığı zaman Annibal tarafından Icumlmuştur. Bu kayda göre Prusa'mn kuruluşu, milâttan önce iki yüz elli yılından daha geriye gidemeyecektir. Tabiî eski şehrin yerini işgal etmekte olan Bursa köşkünün surunu görerek Bitinya'nm bu eski başkenti hakkında bir fikir edinebilmek mümkündür. O zamanlar şehir yeri için, yüksekçe ve savunması kolay bir nokta seçilirdi. Eğer uzaktan bazı daha yüksek hâkim noktalar altında bulunuyorsa, mermilerin çok sınırlı mesafelere gidebilme kabiliyeti açısından bu yöne önem verilmezdi. Eski Prusa, kare şeklinde ve çok iyi sularla donatılmıştı. Özgürlüğünden uzun süre yararlanamadı; çünkü LucuUus'un Mithridate'ı Kyzikos (Cyzique)'ta yenmesiyle, Prusa da Triarius tarafından kuşatıldı ve ele geçirildi. Bu şekilde Romalılara geçerek eyaletlerin bölümlere ayrılmasında da İzmit Dairesine bağlandı. Prusa'mn Bitinya'ya ait problemler üzerine etkisi o kadar az idi ki, tarihçi Tite Live Manlius'un Galler (Gaulois)'e karşı kampanyasından bile söz etmemiştir. Trajan'm yönetimi döneminde Prusa, belediye haklarıyla daha bazı ayrıcahklara sahip bulunuyordu. Genç Pline'nin''^' Trajan'a gönderdiği mektuplarına göre hüküm vermek gerekirse, Romalı valinin emrine uymak üzere bir senatoya sahipti.

Strabon, XII, 564. Pline, X, 85.

Bu imparatomn zamanında vali olan bu genç Pline'nin iyi yönetimi sayesinde, Prusa şehri en yüksek derecede gelişme seviyesine erişti. Dostu ve eski silah arkadaşı olan kumandan Nymphydius Rufus'un büyük projelerinin uygulamaya konulmasında yardımda bulundu. Pline' , yönetim ve maliye işlerini düzenledikten sonra, büyük bir dikkatle çalışmalarını halkın faydası ve şehrin süslemesi için mükemmel binalar yaptınnaya harcadı. Pmsa'da bir hamam yapımı sebebiyle Pline'in Trajan'a yazdığı önemli bir (s.211) mekmbun kısmen incelenmesinden, hülcümetin şehrin yapıları konusımda ne kadar tedbirii olduğu anlaşılır. Pline şöyle yazıyor: "Prusalılann eski bir hamamı vardır. O da kötü durumdadır. İzniniz olursa bu hamamı yeniden yapmak istiyorlar. İnceledikten sonra düşünceme göre bir yenisini yapmak gereklidir ve bana öyle geliyor ki onların bu arzusunu uygun görürseniz inşaat parası şunlardan oluşacaktır: Önce özel şahıslara yüklediğim miktar; sonra hamamın zeytinyağı için kullanımı âdet olan ve bu defa binaya ayırdıkları ve vakfına karar verdikleri para. Bu istek şehrin güzeUiğini ve saUanatınızın göz kamaştırmasını istemek demektir." Trajan, halk üzerine yeni bir yükümlülük getirilmemek şartıyla hamamın yapımına izİn verdi. Diğer mektubunda Pline^^^ eski hamamı yeniden yapmak için İmparator Claude adına büyük kapı civarında bir tapmak yapımı amacıyla hibe edilmiş olan bir evin yerini seçtiğini, imparatora haber veriyor. Bu tapınak yapılmadığı için mekmbunda Trajan'a diyor ki: "Efendim, evi vermek ya da Pmsalılara satmaktan hangisini uygun görürseniz, minnettar olacaklardır. Ben hamamı aynı yerine kurmayı ve etrafına açık köşklerle (kemerler ve sütmılar ile yapılan salonlar) birleşecek ya da yalnız oturacak yerler yapmayı teklif ediyomm. Bu eser, güzelliği ile memleketimizin bayındırlığına yaraşır bir şey olacaktır." Trajan buna da arazinin dinî eserlere vakfedilmemesi şartıyla sonunda izin verdi. Bu yazışmalardan, şehrin biraz uzağında bulunan kaplıcalardan hiç söz edilmediği sonucuna varılıyor. Bu sulardan eski yazarların ilk defa söz ettiklerini belirlemek için Bizans dönemine gelmek gerekir. Pline'in mektubu^'''*; Pmsa şehrinin sıradan bütün binalaria dekore edilmiş olduğımu, yani Asya'da Romahlarm yaptığı şehirlerin yıkıntılarında görülen bir gymnase, kaplıcalar, bir halk meydanı ve revakları içine aldığını

Pline, X, 19. Pline, X, 75. Pline, X, 85

anlatıyor. Bu şehrin -büyük ihtimalle- bir revakm ortasında bir kütüphane ile bir de Trajan'm heykeli bulunduğunu biliyoruz. Bu dönemden itibaren, Bursa'nm tarihinde tam altı yüz yılhk bir boşluk vardır. (s.212) Pythia ' Romalıların ihmal ettikleri gömlen kaplıca suları, Bizans hükümdarlarının diklcatini çektiğinden, bu kaynakların hemen çevresinde Pythia adında Icüçük bir şehir kurdular. Bu eski Pythia'yı, şimdiki Çekirge köyünün yerine koymak gerekir. Bizanslı Etienne, Asya kaplıcalarından söz ederken, aynı zamanda Eskişehir (Dorylee)inkinden de bahseder: "Keza Bitinya'da da Pyhtia adı verilen ılıcalar vardır. Bunlar Bursa (Pmse)'nın krala ait hamamlarıdır." Procope, bu hamamlardan söz ederken, Pythia'nm Bursa yakınında olduğunu söylemez: "Bitinya'nın Pythia adındaki bir yerinde sıcak su kaynakları vardır. Birçok kimse ve başta İstanbul halkı, burada hastalıklarını epeyce hafifletirler. Jüstinyen (Justinien) burada halk için güzel bir saray ve bir hamam yaptırarak, buraya çok güzel bir eser bırakmıştır. Bundan başka kanallar aracılığıyla buraya sıcak suların ısı derecesini ayarlamak için soğuk su da getirtmiştir." Konstantin Porfirogenet zamanında bu Pythia şehri, Soteropolis yani Kurtarıcı Şehir adını almıştır. Zonare'a göre, Konstandn burada hastalanmış ve Hereke (Ancyron) şehrine götümlerek orada vefat etmiştir. Bizans'ın önde gelenleri gibi hükümdarları da bu kaplıcalara devam ettiler ve bu gezi, onlar için ekiplerinin bütün lükslerini toplamaya bir araçtı. Justinien'in hanımı imparatoriçe Theodora, 525 yılında Bursa (Pruse) ılıcalarına dört bin hizmetçiyle gitmiştir. Bizans Dönemi Bursası Yıllar geçip gidiyordu. Bizanshların lüksü ve gevşekliği, yakın zamanda silah (s.213) sesleri ve harp çığlıklarını getiriyordu. Yüce yöneticilerinin varlığının farkında olmayan, hor göralmüş bir kavim, kendi arasında, Romalı Asya'nın çehresini değiştirecek bir adamın doğduğunu görmüştü. Arabistan'da ve Fırat'ta Bizanslı imparatorları yenen Hz. Muhammed, nice boyun eğmeyen kabilelere, birliklerinin sırlarını açığa vuruyordu. Her

ele geçirilen şehir, savaşanlar için önemli bir ganimetin bölüşme sebebi oluyordu. Asya'nm içindelci çöllere yayılmış olan insan gruplarım fetihlere çağırmak için, bundan fazla bir şeye gerek yokm. Uşrusana (Osrhoene)'yı''^''' ve Mezopotamya'yı ele geçiren Arapları, Bizanslılar'ın adılarını daha yeni duydukları Türkler takip ettiler. İşte üç yüzyıl devam ederek en sonunda Bizans İmparatorluğunun yok oluşuyla son bulan bu düello, böyle başlamıştı. YİRMİ BİRİNCİ BÖLÜM Müslüman İstilası X. yüzyıldan XV. yüzyıla kadar meydana gelen olaylar zincirinden, sadece doğmdan doğmya Bursa tarihiyle ilgisi olanlardan sözedeceğiz. Hicretin üçüncü yüzyılından itibaren Selçuklu prensleri, Rum İmparatorluğunun birkaç eyaletini ele geçilmiştiler. Selçuk'un tomnu Tuğmi Bey, Gazneli Mahmut'un halefîyle bir anüaşma yaptı ve ilk defa Fırat'ın ötesine Türkmen aşiretlerinin en tanınanlarını sevk eden yeğeni Alparslan'a yerini bırakarak öldü. Türkler ilk defa Küçük Asya şehirlerinin üzerine yöneldikleri zaman, Bizans'ta, İmparator Romen Diojen (Romain Diogene) yönetimi elinde bulundumyordu. Kayseri ele geçirildi ve yağma edildi. İstanbul boğazının gelecekteki sahiplerine bağlı olan öncüler, Olimpus Dağına kadar ilerlediler. (s.214) Hemdân sülalesinden Seyfu'd-Devle, 924 yılında Bursa'yı kuşatarak karşılıklı uzlaşma sonucu aldı; bazı tahribatlar yaptı; fakat büsbütün yıkmadı. Çünkü birkaç kule ve bazı duvarların, ondan önceki dönemlere ait olduklan görülüyor. 1097 yılında Alexis Comnene'in yönetimi döneminde düzenlenmiş mutlu bir sefer, Müslümanları yeniden Bursa surları üzerine getirerek şehri ele geçirtti ve yağma ettirdi; fakat Müslümanlar tekrar çekildiler. Latinler İstanbul'u işgal ettikleri zaman, Bizans prensleri bu yeni düşmanın elinden kurtulmak için Müslüman emirlerle andaşma yapmakta hiç tereddüt etmediler. Romanya despotu Theodore Lascaris, Konya (İconium) sultanıyla bağlantı kurarak, Bursa'yı ele geçirtti ve boş yere Latinlere kuşattırdı. İmparatomn yeri sayılan kale, bütün saldırılara karşı koyarak andaşma tarihi olan 1214 yılına kadar Rumların elinde kaldı.

Urfa yöresinin eski adı (Y.N.).

Müslümanlara karşı savunma görevinde halkın gösterdiği gevşeklik, İmparator Andronic'in kızmasına neden oldu. Halkının bir kısmını, mallarını yağma ettirmek ve içlerinden bazılarını öldürmek veya sürgüne göndermek suretiyle cezalandırdı. Latinler! yenerek imparatorluğunu onlara tanıttırmcaya kadar, Bursa'yı bu baskılarla elde tutabildi. Bizans Bursa'smm son günlerine geldik. Müslümanlar, bu sahanın en güzel şehrini fethetmekle onu Bizans başkentine yapacakları saldırılar için bir hareket üssü haline getirdiler. 1300 yıllarında Ertugrul Gazi, yönetimi oğlu Osman Gaziye bıraktı. Osman Gazi, ırkmm büyük kaderini gözden kaçırmadı. Birliklerini yeni bir sefere girişebilecek hâle getirir getirmez, şehri büyük bir azimle kuşattı (1307). Generallerinden sultanın asil yeğeni Ak Timur ile Balaban adlarında iki kişi, şehirle denizin bağlantısını kesmek için iki istihkâm yapma emrini aldılar. Ak Timur kendininkini hamamlar tarafında, yani batıda kurdu; Balaban, ovayı sulayan Nilüfer suyu kenarlarını işgal altına aldı. Bu iki tabyadaki kuvvetler, Osman Gazi ihtiyarlayarak bütün kuvvetlerini Bursa'ya yöneltmeye karar verinceye kadar, tam on yıl süreyle şehirle deniz arasındaki ticaret trafiğini engellemekle yetindiler. (s.215) 1317 yılında Sultan, Orhangazi (Edrenos)'yi ele geçirerek kalesini yıktırdı ve kuşatma hattını daraltarak karargâlunı Pmarbaşı'na taşıdı. İmparator Andronic'in uzlaşma baklandaki emri geldiği zaman, oranın kumandanı şiddetli direniş için hazırlanıyordu. Halk için aldığı bir izin ile bazıları, Müslümanlann avı olacak başka bir Bursa demek olan Gemlik (Ghio)'e gittiler. Osmanlı sülâlesinin kurucusu olan Sultan Osman Gazi, zaferinin meyvasmdan uzun süre yararlan am ayarak oğlu Orhan Gazinin Bursa surları girişinde olduğu sırada vefat etti (1326). İlk sultanın cenazesi, Bursa'nm eski kalesinin kilisesi iken Müslümanların ibadet yerine çevrilen yere gömüldü. Osman Gazi, önce Sultan Alâeddin'den Karacahisar Beyliğinin hâkimiyetini almıştı ve ölürken Osmanlıların sultanı olarak öldü. Orhan Gaziye bütün seferlerinde eşlik eden sofu Abdal Musa'nın türbesi, şehrin batısında kaplıcalar tarafında hâlâ görülür.

Sultan I. Murat zamamnda da hizmet eden ve 1330 ydında bir zaviye inşa ettirerek kendi adıyla isimlendiren Lala Şahin''''^', sultanın en gözde kumandanlarındandı. Orhan Gazi, bir kere tahtının saliibi olunca, fetihlerine devam etmeyi düşündü. Bunun üzerine İznik (Nicee) ve İzmit (Nicomedie) üzerine sefere çıktı. Zaferleriyle orantılı olarak dinî gayi'eti de arttı ve çok sayıda cami yapımını emretti. Bursa'da mineli çini üretimini başlatan ustaları, İran'dan kendi topraklarına çekti. Öldüğünde, cenazesi babasının defnedildiği yere gömüldü. Gümüş tellerle süslenmiş olan burası, "Gümüşlü Kubbe" adıyla bilinir. Orhan Gazinin halefi I. Murat, 1360 yılında'*'" Sultan ilan edildi. Halka ait binalann yapımında, bu da kendisinden öncekiler gibi çok aktif ve gayretliydi. Bursa ovasına hâkim bir tepede yaptırdığı saray, bugün tamamen yıkılmıştır; fakat yıkıntılar arasında binanın bölümlerini tanıyabilmek mümkündür. Mesken kısmı tek bir bina içine toplanmış, bahçeler içine dağıtılmış az çok geniş köşkler düzeninde yapılmıştır. (s.216) Edirne'deki Sultan Selim'in sarayında da aynı tarz takip edilmiştir. İran şahlarının Tahran ve İsfahan'daki sarayları ziyaret edildiği zaman, sarayların genel yapısı açısından Dârâ (Darius)'nın Persepolis'deki sarayı ile karşılaştırma yapmaktan kendini alıkoymak mümkün olamayarak, doğu hükümdarlarının böyle bahçeler içine serpilmiş ikametgâhlar yapması âdetinin, eski zamanlardan beri Öylece kaldığı sonucuna varılır. Bugün ancak kurumuş ve bozulmuş su yolları kalmış olan muhteşem bahçeler, I. Murat'ın zarif sarayını çevreliyorlardı. I. Murat'tan sonra gelenler tarafmdan daha çok güzeli eştirilerek çoğaltılan bu yerler haldcmda, Osmanlı tarihçileri bize çok parlak ayrıntılar bırakmışlardır. 1380 tarihinde bu sarayda, I. Murat'ın oğlu Yıldırım Bâyezid ile Germiyan Beyinin kızının düğünü olmuştur. Bütün Aydın, Menteşe, Kastamonu, Karaman beylerinin elçileri, yeni geline şallar ve atlardan oluşan çok kıymetli hediyeler getirdiler. Rum dönmesi Edrenos Bey, kavminin en güzellerinden ve iki cinsten olmak üzere yüz esir sundu. Bunlardan on kişi, ellerindeki altın tabaklarla duka altınları, parfüm kapları ve çok ince işlenmiş altm ibrikler getirdiler. Gelin, cehiz olarak Erzingham, Tavşanlı, Simav ve Kütahya şehirlerinin anahtarlarını getirmişti.

Fransızca metinde Lalaşin olarak geçer (Y.N.). •'^^ Ali Suat'ın çevirisinde 1260 oİarak yer alır (Y.N.).

L Murat'ın oğlu 1389 yılında tahta çıkarak Bursa şehrini yeni istihkâmlarla çevirtti. Fakat saltanatının son 3^11arı parlak başlangıcına çok uygun olmadı. Ankara Savaşından sonra Bursa şehri, Timur'un kuvvetleri tarafından 1402 yılında tahrip edildi; okullar ve camiler yerle bir edildi; generaller şehirde buldukları hazineyi bölüştükten sonra, binayı ateşe verdiler. Şehrin ele geçirilmesiyle Bâyezid'in hazinesi askere dağıtıldı. Değerli eşyanın haddi hesabı yoktu; askerler inci ve elmasları ölçekle ölçüyorlardı. Bâyezid'in ölümünden sonra, oğlu Mehmet, Tokat şelıi'inden ayrılarak 1404 yıhnda Bursa'ya geldi ve Sultan I. Mehmet unvanıyla tahta çıktı. Kardeşlerinden İsa Bey, taraftarlanyla Bursa önlerine gelerek kapıları açmak için halkı tehdit etti; fakat halktan büyük bir kısım kaleye çekilerek o kadar kararlı bir savunmada bulundular ki kuvvetle yenmekten ümidini kesen İsa Bey, daha yeni kumlmuş olan şehri yakarak çekildi gitti. Bundan sonra Bursa, Konya (İconium) Flükümdarı Karaman'm saldırılarıyla karşı karşıya kaldı. (s.217) Bursa şehrini aldı ve yağma etti. 1413 yılında babasının başını kestiren Bâyezid'den intikam almak için kemiklerini kabirden çıkarttırarak halkın gözü önünde yaktırdı. Bu korkunç kuşatma, Bursa'nm son gördüğü bir felaket oldu; fakat birçok defa meydana gelen yangınlar ve kısaca 1490 yılında şehrin yirmi beş mahallesini yok eden büyük yangınla 1804 yılında meydana gelip bundan daha az olmayan ve camilerle sultanların türbelerine varıncaya kadar hiçbir yerini bırakmayan yangınlar da Bursa için birbirini izleyen Imşatmalar kadar uğursuzdu. Fatih Sultan Mehmet'in^^^ vefatında, Bâyezid'in kardeşi Cem, Osmanlı tahtının istekHsi olarak ortaya çıktı. Bâyezid Rumeli'de idi ve Şehzade Cem bazı taraftarlarının yardımıyla Bursa'yı ele geçirdi. Sultan isyan eden kardeşinin üzerine bizzat yümmeye tenezzül etmedi. Zayıf bir ordu Yenişehir ovasında Cem'in kuvvetlerini bir saldırıyla yendi. Bu sırada Yeniçeriler Bursa'yı yağma ediyorlardı. Bâyezid tarafından takip edilen Cem, Konya (İconium) Prensine giderek sığınma talebinde bulundu; fakat bu şehirde yeterli derecede güven bulamayarak, Rodos Beyinin yanma çekildi. Cem'in geriye kalan maceraları Asya olaylarına yabancıdır. Cem 1495 yılında Napoli'de vefat etti. Cem'in cenazesini istemek için Napoli'ye bir Osmanlı elçilik heyeti gönderildi. Cenaze Bursa'ya getirilerek padişah türbelerinin duvan içinde bir mezara gömüldü. Bu türbe şu anda tamamen

ASI! metinde Murat olarak geçer. Ancak bilindiği gibi Cem, Fatih'in oğludur (Y.N.).

komnmuştur ve o dönem mezarlarmm ilginç süslemeleri hakkmda bir fikir verir. Cem'in türbesine komşu olan bir diğeri, Bâyezid'e karşı isyanda bunun gibi bahtiyaı" olamayan kardeşi îsa Beyinkidir. YİRMİ İKİNCİ BÖLÜM Müslüman Bursa Bursa şelırinin tamamı, hisar ile kenar mahallelerden oluşan asıl şehirdir. (s.2I8) Buranın boyu yaklaşık dört ve eni bir kilometredir. Uludağ (Olimpus)'un kollarından birinin yamacındadır. Asıl dağm tepeleri, yaratıksın büyüklük ve ihtişamıyla süslenmiştir. Kenar mahalleler sağa sola yayılmıştır. Yüksek bir tepeye sağlam bir şekilde yerleşmiş olan hisar, şehre hâkimdir. Kale duvanyla bunun üzerinde ağır ve sağlam kuleleri vardır. Şehre üç kapı açılır; Kuzeydekine Tabak (Debbâğ) kapısı, doğudakine Yer kapısı ve batıdakine Kaphca kapısı adiai'inı verirler. Zindan kapısı ve Su kapısı adındaki diğer iki küçük kapı, hisardan Uludağ (Oliınpus)'ın eteklerine birleşir. Fakat bunların yolu işlek değildir ve yalnızca şehire öteberi getiren bazı köylülerin gelip geçtiği taraftır. Şu anda duvarla çevrili duran eski şehir, kuzey tarafta dik uçurum bir kayanın üzerine kurulmuştur. Kapılar tuğladan yapılmış ve üzerine mermer geçirilmiştir. Pococke, İmparator Theodore Lascaris'in duvarların yaptırıcısı olduğuna ilişkin bir kitabeden sÖz eder. Batı tarafından duvarlann aşağı tarafı eskidir; büyük kalker taşlarıyla yapılmış ve taşlar sıralı olarak biri enine, biri boyuna konmak üzere dizilmiştir. Bu kapıdan civardaki vadiye giden yol, kayayı kalemle yontarak açılmıştır. Manzarası, çok eski zamanlara ait olduğunu gösterir. Güney kenarında, yani dağa karşı gelen yüzünde şehir mükemmel bir istihkâm ile konmmuştur. Kalesiyle geniş bir çukuru vardır. Kulelerinin arası yirmişer metredir; şekli dört köşe olan bu kuleler, traverten dedikleri bir cins kalker ve büyük kısmı eski eser kalıntılarından alınmış mermer taşlarıyla yapılmıştır. İçinde güzel tarzda işlenmiş bazı parçalar görülür. Surların öte tarafı, yüksek ve güzel serviler büyütülmüş mezarlıktır. Çukurlar, dut ağaçlarıyla doldumlmuştur. Bu tarif ettiğimiz duvarlann eski Bursa (Prusa)'nın yerini işgal etmesi muhtemeldir. Bu yüzyıl yazarlarının dediğine göre, burası çok fazla önemli olmayan bir şehir imiş. Şehrin bu kısmında tamamen Türkler oturur; Rumlar, Ermeni ve Yahudiler, kenar mahallelerde ikamet ederler. Güney tarafında üç kapı vardır. Fakat hepsi orta çağa aittir. Oıtadakinin yakınında, zamanmda mahkûmların hapsedildiği geniş ve dört köşe kujaısu olan dikkate değer bir eski hapisane vardır. Üzerine şehrin yapılmış olduğu dağ, birçok kaynakların biriktirdiği -

hakikî bir traverten cinsini oluşturan- (s.219) kalker yığnudu'. Emir Sultan Mahallesi, İznik (Nicee) yolu üzerindedir; Çekirge yolu ise Mudanya yolunun geçtiği taraftadu". Doğuda büyük bir şöhreti olan ve hiç kurumayan kaplıcalar, hep bir yönde çıkar. İki güzel cami, bu iki mahallenin merkezlerini oluştumr v e belki mahallelerin etrafında oluşmasına camiler sebep olmuştur. Bu camilerden doğudaki Sultan Bâyezid ve batıdaki Sultan Murat tarafından yaptırılmıştır. Etrafı seiTİler ve çınar ağaçlarıyla çevrili olan bu yerler, şu anda halkın arzuladığı bir ziyaret ve dinlenme yeridir. Öteki mahallelerde ve özellikle sıcak sularm olduğu yerde, sanatkârca düzenlenmiş birçok ağaçlık, Bursa'yı bu sahanın diğer şehirlerinin hepsinden daha hoş dinlenme yerleri bulunan bir şehir yapmıştır. Özellikle asırlık çam ağaçlarıyla en sık gölgelikler arz eden Çamlıca gezinti yeri tamamen farklı bir istisna oluşturur. Bizzat tabiat, bu kırsal yerlere güzellik verir. Bununla beraber Olimpus boğazlarından birindeki Abdülmümin köşkünü bundan istisna etmelidir. Bir derenin yanma yapılmış bir kahvehane, bayram günlerinin kalabalık buluşma yeridir. Fakat her yerde olduğu gibi burada da her sınıf ve her dinden insanların kendilerince seçilmiş yerleri vardır. Rumlar Türklerle ve Ermeniler Rumlarla birbiıiei'ine karışmazlar. Bazen komik hareketler yapan bir Türk gencinin alışılmışın dışında gürültüyle hazırladığı çııbuk'*'^'' ve şerbet bu cennette aranan lezzetlerdendir. Gezginler, şehirden yarım saatlik mesafede ve Olimpus'un eteğindeki Ayn-ı Asâ "Asa Pınarı" adıyla bilinen kaynağa kadar bir gezinti yapmalıdırlar. Burası meyvelerinin iriliğiyle meşhur büyük kestane ağaçlarından meydana gelmiş bir ormanda'. Suyu çok ve berrak bir kaynak, gölgelikler içinde granit kayaları arasından akar. Burası Müslümanlarm sevdiği bir yerdir. Çimkü ihtiyar derviş Emir Sultan, çoğunlukla buraya gelerek kendinden geçmek için otururdu ve asasına dayanmış olduğu hâlde uzun süre öylece kalmak âdeti idi. Bu hâlin bir anısı olmak üzere bu suya "Ayn-ı Asâ" adı verilmiştir. Yine buradan aşağı derecede olmayan diğer bir kestanelik de "Sobran" adını taşır. Bunun ne köşkü ve ne de hikâyesi vardır; fakat hayret edilecek derecede güzel bir doğal görüntü, vahşî görkemiyle buraya gelenleri memnun eder. Burada oturanlar, sakin; fakat çok şiddetli bir istekle şehri çevreleyen bu doğal güzelliklerden tad alırlar. Olimpus'un hiçbir yamacı yoktur ki göze büyüleyici bir görüntü sunmasın. Burada ovaya ve dağlara, sandal, servi, (s.220) meşe, çınar, kestane, gürgen ağaçlarının özleri inanılmaz derecede bir bollukla yayılır. Çok güzel

•'•"^Bir lür pipo (Y.N.).

büyümüş o kadar çok ağacın böyle birleşmiş orman hâli, az görülen şeylerdendir. Gnmrhı başlarında birkaç yüzyıl taşıyan dev gibi ağaçların görüntüsü, insanı her adımında yeni bir şaşkınlığa boğar. Bu ormanların kenarları, daha koyu ve daha sık çayırların geniş kemerleriyle kuşatılmıştır. Burada yalnız tabiat değil, tarım ve endüstrinin etkisi de bu farklı iklim ağaçlarının gelişmesine gözcü olmuşmr. YİRMÎ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Modern Durum - Endüstri - Ticaret Bursa'nm evleri de İstanbul'dakiler tarzında yapılmıştır; yani binaya hâkim olan malzeme, ahşaptır. Bir katı sıradan tuğla ve betonla yapılmıştır. Binanm cephesi ise son derece sadedir. İçerisi normal mermerden yapılmış bir merdivenle sona eren bir ayaldcabılıktan oluşur. Asıl mesken olan bölükler birinci kattadır. Bölükler "hayat" diye adlandırılan ve ailenin açık havalı günlerde zaman geçinnesine hizmet eden yaz sofası türünden üstü açık bir avluya bakar. Şehrin konumu kuzeye doğru eğimli olduğundan, avlunun ortasında akar sulu bir havuz vardır. Girişin büyük penceresi hangi tarafa açılmış olursa olsun, Bursa'nm evleri gerek dağın vahşî boğazlarından ve gerek ovanın geniş ufuklarından, mutlaka güzel bir görüntüyle zenginlik içindedir. Hristiyan mahallesi, şehrin doğu kısmında yer alır. Ermeniler ve Rumlar, İstanbul patrikhanesine bağlı, kendi mezheplerinden birer Metropolitin yönetimi altındadırlar. Bursa'daki Hristiyan kilisesi çok çaresiz bir dummdadır. Dedelerinin yaptığı dİnî anıtların tamamından yoksun kalmış olan Hristiyanlar, bugün dış gömnüş olarak özel evlerden güçlükle ayrılabilen fakir kiliselerden ancak faydalanabihyorlar. Türklerin mahallesi, şehrin merkezinde yer alır; keıvansaraylarla bedesten ve çarşı buradadır. (s.221) Uludağ (Olimpus)'m etekleri, ipek böceğini besleyen sık dut ağaçları ile tamamen örtülmüştür. Özellikle çok dalh ağaçlar istenir ve tercih edilir. İşi bilenler, bunu daha faydalı bulurlar. Çünkü böcekhânede solup bozulmamak için yahuz yaprakları koparmazlar, körpe dalları olduğu gibi keserler. Bu dallar bazen iki üç metre boyundadır. Bu şekilde yapraklar taze ve örselenmeksizin bütün özü ve kokusuyla gelir; böcekler bu şekilde daha iyi beslenir ve çıkmak istediği zaman önce gıdasını içeren bu dallar üzerinde, yerini ve işini kurmak için hazır bir dayanak bulur. Burada yalnızca bir botanikçinin ayırt edebileceği yedi tür dut ağacı sayarlar; bütün bunlar. Bursa çevresinde eşit şekilde yetişir. Dut ağaçlan, dere kenarlarını ve yolların iki tarafını gölgeleriyle örterler. Burada asıl iklimlerini bulmuşlar zannedilir. Bursa, ipeklerinin

çokluğu ve güzelliğiyle bütün dünyada bilinen bir şehir olmuştur. Çıkardığı ipek Icumaşlar, bütün Türk İmparatorluğunda yaygındır; fakat Avrupa'da az bilinir. İpek kadifeleri de sanatın önemli bir kısmını oluşturuyorsa da Avaıpa rekabeti bunu yakında ortadan kaldırmayı başaracaktır. Bursa'nm ününe neden olan ipekçilik sanatının hiçbir büyük fabrikası yoktur. İşçiler, Lyon'da olduğu gibi odalarda çalışırlar. Kumaşçılar bunlara tartı ile ipek verirler. Bunlar da bu ipeği dokuma farkı ile beraber işlenmiş hâlde iade ederler. Burada bizim brocard adını verdiğimiz ipek kumaşı da yaparlar. Bu tarz, üzeri sırma çiçeklerle süstü çok güzel bir kumaştır. Sultan Selim zamanında icat edilmiş olduğu için Türkler bu kumaşa Selimiye adını verirler. Bu kumaş, sadece İstanbul kadınlarına satılır. Zaten dünyada Türkler kadar kadınlarının süsüne masraf eden bir millet olmadığı bilinir. Açık renk ve şeffaf olmayan çizgileri olan ve Paris'te de epeyce yaygın bulunan çubuklu beyaz ipek kumaşlar da hep Bursa tezgahlarmdandır. Bu kumaşlar kadın gömlekleri ve kadın için hamam çıkısı ya da kısa gömlek yapımına yarar. Sofa (sedir) için yastıklar da önemli bir sanata temel olmuştur. Bu hususta bir fikir oluştunnak için, sofanın bütün Müslüman memleketlerinde tek temel oluşturduğunu düşünmelidir. Bu eşya doğuda sandalye, masa, yatak görevini de görür. (s.222) Uzun süre yasaklanmasından dolayı, Bursa ipekleri Fransa'da az tanınmıştır. Bunların bir özelliği de fiilar (foulard) cinsi kumaş gibi yıkanmasıdır. Resimleri oldukça düzenlidir; çeşitli renkte, büyük çubuklar arasında karışmış ufak çiçek kordonlarıdır. Çizgiler, resim zemini için doğuda en hoşa giden tarzdır; bu kumaşlara çubuklu derler; bizim fabrikalarımızın yaptığı gibi kumaşın zeminiyle oynanmış olanı sevmezler. Doğuda kumaşlarının az sürümü olduğuna şaşıran Lyon Ticaret Odasına, bu düşünce çok önceden anlatılmıştır. Fabrikacılarımız da gerek pamuk ve gerek ipek kumaşlarımız da doğunun zevkine uygun resimleri kabullerinden beri satışları önemli ölçüde fark etmiştir. Hind şallarında da yollu ve çubuklu resimler çok makbuldür. Bu şallara fermâyiş admı verirler. Fermâyişler Paris'de çok tanınmıştır, bunu adı sebebiyle Keşmir şallarıyla karıştırırlar. Ham ipek de Bursa'nm her zaman büyük bir ihracat ticaretine temel olmuştur. Bu ürünün rekoltesini, üç milyon kantardan daha fazla tahmin ediyorlar. Bundan elli yıl önce ipek fiyatında önemli bir artış hissedilmişti; bugün Lyon ve Çin'in rekabetlerine rağmen fiyatlar korunuyor. Bursa'nm ipek kumaş ihracat miktai'i, yüz bin top olarak tahmin edilmektedir.

Bursa'da birkaç pamuk kumaş fabrikası ve bunların özellikle hamam takımı ve yemek havhısu üretenleri vardır. Tüylü olan havlular, cildi kuratmak için çok kuUanılışhdır. Bellerine sardıkları mavi peştemalları, pamuk üzerine san ve kırmızı ipekten gayet enli çubuklarla yaparlar. Doğuda hamam âdeti çok genel olduğu için, yalnız bu iki şey, önemli bir ticai'et kaynağı oluşmmr. YİRMİ DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Sular Bursa şehrinin, yeni gelen bir kişi üzerine en çok etki eden yönü, son derece (s.223) bol ve çeşitli sulandır. Soğuk sular, ılık sular, Uludağ (Olimpus)'ın buzlu ve kaplıcaların kaynar suları her tarafta akar giderler. Bizanslılar, halefleri olan Müslümanlar gibi, bu suları memleketin ihtiyacı olduğundan en iyi şekilde kullandılar. Çeşmeler dışında her evin kendi ihtiyacı için avluda berrak akarsulu bir havuz vardır. Uludağ (Olimpus) sularının kristal dalgaları yalnız evlerin su ihtiyacı için değÜdir. Binlerce kanallara ayrılmış dereler, şehrin çok sayıda bahçesini sulayaralc onları dikkat çekecek yeşil zengini bir görüntüyle süslerler. Fakat şu zamanlarda kanalların düzenlerinin ihmal edilmesinden, sular maalesef yollara taşmakta ve bazı yerlerde yüzeysel bataklıklar oluşturmaktadır. Bursa'da başlıca üç su vardır; bunlar nehir olmaktan çok, ufak derelerdir. Birincisine "Pınarbaşı", ikinciye "Gökdere" ve üçüncüye "Akçağlayan" derler. Pınarbaşı, eski şehrin hemen yakınındadır. Suları çok miktarda hızlı bir akışla dere hâlinde çıkarak, etrafı fidanlar ve kavak ağaçlarıyla çevrilmiş bir havuza akar. Burası mevsiminde çok işlek bir gezinti yeridir. Hasırlı sedirleri ve iskemleleriyle çok sayıda kahvehane çardağına herkes gelir; çubuk ve nargile sefası yaparlar. Türlü soytarılar, her milletten cambazlar, burasını salme olarak kullanırlar ve bazı günlerin akşamı, ışıkla donanır; sabahın neşesini takip eden tiyatrolan, yani sözlerinde aşın serbest olan kukla oyunlarını, ağırbaşh topluluk hiç öfkelenmeden dinler. Pınarbaşı'nm suları, önceden Bursa'nm parlak döneminde, yer altında kanallar aracılığıyla Sultan Murat'ın sarayına akar ve sonra açık olarak şehre çıkardı. Geçtiği mernıer arkh güzel bahçelerden, bugün bir anıdan başka bir şey kalmamıştır. Saraya yakm bir yerdeki taştan yapılmış büyük bir bina parçası, orada omranlara göre, Türkiye'de ilk yapılan su terazisidir. Rivayetlerine göre bu fikir, Arapların bilinmeyen eski bir zamanda Mısır'da

o a; o. O İ4


'l6e Bkz. Eskişehir Draco 116. 186,271 Draeos 116 Drepanon 115, 116 Dryopeler 77, 78 Drys 125 Dumancı Dağı 147, 243, 249, 250 Dumancı suyu 249 Dusae Pros Oiympum 139 Düden çayı (Catarriıact6s) 29, 3 9 , 4 8 düello 392 dünyadan elini eteğini çekenler 233 dürbün 6 düşkünler yurdu 374 Düzce (Dustche) 139, 256 Dymas 315,318 Dypatros 308

E Ebû'l-Hevi 351 eczahane 7 Edirne 199 Edremit (Adramyttium) 18, 34, 64, 65, 66, 67, 68, 266,330, 337, 338, 339, 346, 359, 3 6 0 , 3 6 1 , 3 6 2 . 369 Edremİtliler (Adramyttiens) 360

Edrenos Bey 199 Edrenos çayı 244 Efes (Eph6se)8, 13, 20, 31, 36, 59, 60, 127, 245, 258,313, 321,346 Efes Ruhanî Mecİisİ 258 Efesliler 60 Eflatun (Platon) 309, 346 Ege (Egee) 16, 24, 35, 66, 321, 322, 331, 360 Eğin 27 Eğirdir (Eğdir) gölü 48 ekinoks 284 el aynası 208 Eİaitide 263, 266 Elaitikos Kolpos koyu 34 Elaitique körfezi 360, 361 Elaphonnesus 274, 280 Elçi çayı 268, 269 el-Hamrâ Sarayı 209 Elmadağ 72 Elmah Dağ 45, 255 el-Munzir......... 123 Emir Cihan Şah 212 Emir Dursun 329 Emir Sultan 202 Emir Tursun 246 Emirdağ (Amorium) 19 Enai 329, 337 Endymİon 57 Entycnes 123 Eolya (Aeolide)9, 15, 80, 266, 318, 320, 321, 329, 337, 343, 346, 362, 368, 369, 397 Eolyalılar (Aeoliens)13,17, 66, 67, 82, 266, 319, 322, 339, 346, 350 Ephrem 105 Epiktet (Epictete) 80, 94 Epistate 288 Eratosthfene 27 Erciyes (Argee) 53, 74, 129 Erdek (Artaki/ Artace)70, 281, 282, 283, 285, 287, 294 Erdek şarapları 283 Erebenthus 133 Ereğli 33, 80, 84, 85, 86, 88, 94, 95, Î39 Ereğli (HeraclĞe) 22, 33, 80, 81, 84, 85, 86, 8 8 , 9 2 , 94, 95, 97, 139, 258 Ereğli Cumhuriyeti 87 Ereğli limanı 33 Ereğli Pont 94 Eribaea 1İ6 Eribolon 1İ6 Erineos 324, 328 erkek ve dişi kızılcık ağacı (le ornouilİer) 235 Ermenek (Gennanicopolis) 24

Ermenî6, 23,110, 130,201,207,270, 282. 284, 392 Ermenî köyü 282, 284 Ermeni Kralı 392 Ermenice 23 Ennenîier 23, 112, 1 5 5 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 7 0 Ertuğrul Gazi 93, 198, 250, 253 Eryannus 361 Erythrae 35,63,299 Erzingham 199 Erzurum 42 Esculape Bkz. Asklepius Esepus nehri 18 esir 156 Eski Apollonias 245 Eski Bağ 140 Eskihisar 257 Eski Îstanbulluk (Alexandria Troas) 34, 69, 297, 320,327, 3 3 1 , 3 3 3 , 3 3 6 Eski Kalafath 326 Eski Kalkedon 1 i9 Eski Kaplıca 207, 208 Eski Kaplıca Hamamı 208 Eski Yunan 10, 57, İ24,315 Eskişehir (Dorylee) 2 i , 196 Esmâ-yı Hüsnâ [Allah'ın doksan dokuz ismi] 216 Etrüskler (Etrusques) 357, 393 Etyopya 298 Eudon 59 Eulee 346 Eumene88, 89, 150, 346, 367, 368, 370, 371, 373 Euphoms 287 Euripİde 315 Euronius 57 Eustathe 80,81 Eustratius i 36 Eutrope 124, 131 Eutychus 332 Euxin 126,312 Evagon 301 Evagrius 123 Evenus 361, 362

Edonis Edrenos Eetion Elee Eleeler Ephore

339 247, 248 361 132, 325, 362, 363,370 325 67

Epicteteler Eratosthene Erebinthe Erythree Esope Etazeta eteriarque Ethore Etrurie

94 42,43 132,133 63 21 86 183 343 357

Farsça 126 Fas 212 Faselis (Phaselis) 25,45 Fatih Sultan Mehmet 200, 225 fecrin oğlu 298 feldspat 52,57,229,283 Fener Bahçesi 100 Fener bumu 124 Fenike (Pbenicie)lO, 45,260, 275, 310, 311, 312 Fenike Kelidonya (Phineca Chelidonia) 44 Fenikeliler (Pheniciens)....238, 274, 280, 284, 285, 287, 304, 309, 310, 311, 312,313, 315,317,318,319 Fenikeliler (Pheniciens) 238, 309 Feniks (Phoenix) 25 Ferman 5, 6 Fermâyiş 204 Fethiye (Macri) 30, 37, 3 8 , 4 4 , 55 Fethiye (Telmissus) 16,25, 3 7 , 4 4 , 4 5 , 4 6 fetih zihniyeti 251 findik ağaçları 235 Fırat 1 2 , 2 8 , 5 1 , 5 2 , 5 3 , 7 2 , 196, 197, 251, 253, 309 Filadelfiya (Philadelphie) 2i filikaya 241 Filip (Philippe)87, 88, 120.129, 150, 189, 191,305,369.371 Filistin 310 Filozof Leon 129 Fiiyos (BiUoeus) 23 Filyos (Filias) 255 Fimbria 326,374 Finike (Phineca) koyu 38 tirdcvs 131,140 Firigya 263 Firigyalılar 7 8 . 8 2 , 266.314 Firmin-Didot 325 fitil 225 Flaminius 89 Flaviopolis 257

Foça (Phocee) 35, 64, 300, 369 Forum 253 Frank 22,109,115,180 Frank göçmeni..... 22 Franklar 159 Fransa 5 , 4 1 . 174, 204, 276, 394 Fransız...5, 3 5 , 4 1 , 60, 62, 241, 268, 320, 371 Fravarli (Phraorte) 12 Freddric Barberousse 252 Fr6jus 393 Frenk 5,8,301 Frenk Ahmet Paşa 301 Frigya....l5.16, 17, 1 9 , 5 4 . 5 8 , 6 4 , 7 1 , 7 3 , 7 9 . 80, 8 3 . 9 4 . 9 7 , 143, 145, 146, 148. 194, 239, 244,249, 251. 252. 253, 254,314, 315,317,318,320,371 Frigya (Phrygie) 7 1 , 7 3 , 9 4 , 249, 251, 252, 253 Frigya (Phryqie) 26 Frigya Epiktet (Phrygie Epictete)15, 73, 243, 244, 254 Frigya Hellespontu 80,148 Frigya Krallığı 314 Frigya platosu 58 Frigyalılar (Phrygiens).. 11, 20, 2 1 , 22, 5 9 , 7 7 , 7 9 , 8 2 , 2 3 0 , 3 1 4 , 315,318 fular (foulard) 204

G Gal 308 Galata 128, 138 Galatlar (Galates) 22,368 Galatya (Galatie) 15,17, 85,94. 148. 183, 254, 255, 260 Galerius 104 Galimi 276, 277 Galler (Gaulois)....85, 86, 129, 148, 194,235, 326, 330, 368, 369, Gallien 121,291,292, 381 Gallus 148 Gargar Dağı 339 Gargara 65, 66, 67, 69, 343, 361 Gargare 67, 264. 311,313, 330, 366 Gargamm 66 Gauthier sans Avoir 115, 156,157 Gavur Ereğli 116 Gavur köyü 329 Gayıklı köyü 333 Gazi Çelebi 253 Gazi Hünkar Camisi 217 Gazneli Mahmut 212 Gtiant Dağı 71

Gebze (Guebizee) 117, 119 geçiş parası 241 Gediz (Hermus) 3 1 , 35, 54, 61, 64,72, 73 Geleontes 288 Gemlik (Cius)...34, 87, 88, 99, 115, 120, 156, 183, 186, 189, 190, 191, 192, 198,238, 246, 259 Gemlik (Ghio) çayı 190 Gemlik limanı 186 Gemlik tersanesi 191 Genç Pline 194, 195 General Andreossi 274 genere 305 Genes 32 Gerede (Gratia) 139, 254, 257, 258 Gergetha 326 Gcrgeticr (Gcrgelhiens) 309 Gergitha 1 302 Gergithiale Apollon 302 Gergityahlar (Gergithiens) 303 Germanİcus Cesar 184 Germenler 306 Germiyan 252, 253 Germiyan Beyi 199 Germiyan Sancağı 26 Gerousie. 103 Geyik adası 274 Geyve 70, 146, 147, 148, 149, 164 Giriş saionu 207, 208 Girit (Crete) 6 7 , 3 0 8 . 313, 315. 327 Girit (Crete) adası 327 Giriliiler 315,316,317 gladyatör 291,392, 393 Glaucus Sinus 37 gnays (gneiss) 57. 60, 6 1 , 64, 69, 229, 283 Godefroi 158. 161 Godefroi de Bouillon 157 Goezanum 23 Goezanumlar 23 Gongyle 367 Gordiu C6me 234 Gorgion 367 Gosselin 240 Got 138 Gotlar (Goths) 92, 105, 121. 138, 243, 291 gourbis 231 göçebeler 232 Gükdağ 50 Gökdere 193, 205, 207, 230, 231 Gökova (Ceramique) körfezi 25 Gükpınar 234 Göl kapısı 170, 171, 172 Göldere nehri (Ascanius) 160 sömlek 189

Gönen çayı (Aesepus) 66, 67 Grammateus 288 Granique....267, 268. 269, 271. 287. 298, 299 granit52, 57, 181. 202, 229. 230. 232, 276. 277, 280. 283, 284, 286, 292, .323. 332, 337 i';-6'(gres)

Grechetto Grccs Gregorİe Grius Guillaume dc Tyr Guriu güherçile Giilck boğazı Gümüşlü Kubbe Gün gelmez Giinecc (Guncdgıî) gürgen Gürfın Gygcs gymnase

100, 237

280 1 i 122 56,57 156, 157 228 187 5 1 , 53 199 388 269 202, 230, 232, 235 73 264 164,195, 248,290

Habeş 298 Haçh 93, 115, 156, 157, 159, 160, 161 Haçlılarl49, 156, Î57. 158, 159, 160, 161, 162, 174, 189,252 Hadım I-ierınias 346 I-Iadım Philetere 346, 372 Hadrianl64,172. 173. 247. 256. 280.290, 293, 295. 336 Hadrian Edrenos 247 Hadriani 247,248. 249. 259 Hadrianopotis İ39 Hadrienne Oiympienne 290 Hadriyani (Hadriani) 259 Haghia 25 Halep 9,251 Haliç 33, i 20. 160 Halikarnas (Bodrum) 17, 36 Halil Elli köyü 329 Halk tarihi 33! Halone 274 halvet 208 Halys Bkz. Kızılırmak Ham ipek 204 hamam 195. 207, 208,329 hamam çıkısı 204 hamam takımı 205 hamamlar... 109, İ3Ü, 154, 181, 198,207,209 Hamamlı 286

llamamlı suyu 259 Hamaxitus. 329 Hamid 252 Hamid İli Sancağı 26 Hamilton 244, 247,271 Hammam Meskoutinı 273 Hammer 92, 120, 123, 126, 134, 136, 143, 157, 160. 1 6 2 , 2 5 0 , 2 6 9 , 2 9 1 , 3 7 5 Han Dağı 255,256 haraç 110, 251 harem 211 Harpage 12 Harpasa 57 Hârûn er-Rcşîd 92 Hasırlı sedirleri 205 Hassar koyu 38 Hassem kalesi 36 Hatip Aristide 272 Havarilerden Pierre ve Paul 122 havuz 205 hayalî 94, 119, 131,209,316, 351 hayat 203 Haydarpaşa bahçesi 119 hayır evi 182 Haymana 74 Hayreddin 181, 182 Hayreddin Paşa 181 Hazine Tepesi 119 Hecatee 193, 239, 240 Hecateus 362 Hecatonnese 361 Hector 367 Hecube 315,318, 320 Hegesistrate 322 Hektor (Hector) 318, .320, 328 Helene 115, 351,357 HĞI^nopolis 22, 115, 116 Heliogabale 104 Hellade .319 Helias (Hellade) 307 Helle 274 Hellenopont 15 Hellespont.. 18, 247, 266, 274, 289, 294. 298. 320 Hellespont koyu 320 Hellespontique 82. 94 Hellespont! ar 318 Hemdân 197 H^neller 81 Henri de Hache 159 Hepta Kavi 37 Heptastadium 304 Heraelius 123, 266

Hcraeus 96 Hereke 115 Hereke (Ancyron) 115. 196 Herkül (Hercule)...26,43, 137, 189,236, 312. 318 Hermagoras... 119, 123 Hermdias 301,305 Hermias 346, 362, 368 Hermione 366 Hermocr^on 299 Hermus Bkz. Gediz Herode Attieus 336 Herodot (Herodote) 12, 14, 16,25, 6 3 , 7 7 , 79, 82, 87. 120, 2 3 4 , 2 3 8 , 2 6 3 , 264, 275. 280, 284, 287. 294, 298, 302. 304, 305. 310, 311, 312. 315, 321, 324, 338, 339, 351.357,362, 366. 397 Heroeon 122 Hersek 116, 117 Hdruleler (Herules) ". 138, 291 HĞsiode 338 Hesychius 140,318 Heybeli Ada (Chalcitis) 133, 134 Hınzır burnu 41 Hierocles 123, 139,259.260 Hieron 137, 138, 139 hilal 234 Hind şalları 204 hindiba (la ehicor^e) 235 Hindistan 2 7 , 4 3 , 2 1 2 , 221 Hindo-Germen (İndo-Germanİque) 10,11, 306 Hint 306 Hint denizi 43 Hintliler 231,306 hipocaustum 335 Hİppone 29 Hirkanyalılar (Hircanİens) 17 Hoereon 124 Hoereum promomorium 124 Homeros 14, 22, 6 1 , 65, 66, 67, 77, 79, 81, 266, 267, 268. 299, 302, 303, 309, 312, 318, 320, 322, 323. 324, 319, 329, 338, 360, 361 Homeros Mağaraları 61 Homores 317 Honaz (Cadmus) Dağı 44, 53 Honoriade 95, 139,256,259 Honorius 95, 139 Honoriya 15 Hopletes 288 horasan 167. 177, 323 Horn burnu 27

Hristiyan51, 103, 122, 130, 149, 151, 156, 182, 203, 2 2 i , 234, 245, 249, 250, 251, 252, 254, 270, 388 Hristiyan kilisesi... 203 Hristiyan mahallesi 203 Hristiyanlar94, 103, 104, 112, 131, 141, 151, 156, 158, 159, 160, 1 6 4 , 2 0 3 , 2 1 1 , 2 3 3 , 247, 2 9 1 , 3 0 1 , 3 8 7 Hrİstiyanlık 92, 234, 254, 374, 388 Hugues le Grand 158 Hurma Memleketi 310 Hurma Memleketi Adanılan 310 Hüdâvendigâr 26, "93 Hüdâvendigâr Sancağı 26, 375 Hygie ."..388 Hylas 95,189, 190 Hypia 140 Hypius 22, 139, 140, 146 Hypius nehri 140, 255 Hypius üzerindeki Pruse 22,140 Hypoepa 17, 61 Hypoplacee 361 Hyris burnu 133 Hyrtaces 303 Hystiee 362 Hz. İsa 77, 103,200, 201 Hz. Muhammed 124, 196, 210, 251

IIL Attale Philometor III. Michel m. Nicomfcde IIL Selim Camisi İlgaz (Olgassus) ılıca ıhk kısım ıhkkismı Ilium Ilium recens Imaüs lo Isfahan Issus körfezi Istakar flsmhr) IV. Mehmet IV. Murat İV. Prusias İbis Dağı İbranice

İbrânîler

137

İconium (Konya) 250 iç kale 375 Ida 34,54, 61, 64, 65. 66, 6 7 , 7 0 , 71, 234, 264, 267, 268, 271, 283, 302, 309, 317, 323, 327, 329, 331, 337. 338, 339, 366 İda Dağı 6 5 , 6 7 , 329,330 İda körtezi 338 idaique 287

İdahlar idarî bölümlere I. Attale 368, 373 I. Eumene 373 I. Mehmet 216, 221,225 I. Mehmet Cami 221,225 I. Murat 193, 199, 200, 216, 217, 221, 225 I. Murat Cami 217 I. Murat Şihâbuddin 181 I. Nicomede 84, 90, 9 8 , 9 9 I. Prusias 90 !. Rhodusse 133 [. Romain 134 n. Attale 89, 371,372, 373 II. Attale Philadeİphe 373 II. Claude 151, 172, 174 IL Eumene 370, 373 IL Mehmet 119. 160, 211, 228, 302 IL Murat 225 İL Nicomede 89,91 IL Prusias 90 IL Rhodusse 133 IL Theodo.se 95 III. Alâeddin 252 III. Attale 346, 371,372

, '.

373 129 90,91 130 7 i. 74 272 207 208 66, 67 66 43 : 129 ; 199 43 291 332 112, 147 140 268 185

Ignatius

309, 330 13

136

İki Kardeş (İkiz Kardeş) 35, 62 İki Meme 62 iki Misya 15 İki Rhodusse 132, i 33 İkiz Kardeş 63 İkiz Kardeşler 35 ikonoklazm (iconoclazme) 141 İlahî 173, 184 İliade (İlyada) 317 İlienler 326 İlion,..303, 309, 315. 317. 318, 319. 320, 323, 324, 326, 327, 329 ilion Truvalıları 318 İlium 321, 322. 323, 324, 325. 326. 329 İlium Recens 325.329 İllirya 312 İlot Provencal 40 İlus 3 1 5 , 3 1 7 , 3 1 8 , 3 2 5 , 3 2 8 , 329 İlyada (lliade)....302, 303, 317, 320, 322, 325, 327 İmam 2i 1 imaret 163, 181, 182

imbalier 109 İmbarus 51 Imbarus Dağı 51 İmbarus silsilesi.. 53 İmparator 180 İmparator Alexis 161 imparator Andronic 198,258 İmparator Antonin 18 İmparator Cesar 104, 174, 177 İmparator Claude 195 İmparator Filozof Leon 154 İmparator H a d r i a n i s i , 172,173, 247, 280, 290, 336 İmparator Heraklius (Hdraclius) 20 İmparator Jüstinyen (Justinien) 24, 143 İmparator Konstantin 131, 163 İmparator Konstantin Porfirogenet 19, 233 İmparator Romen Diojen (Romain Diogene) 197 İmparator Sezar 173 İmparator Thdodorc Lascaris.... 201 İmparator Theodose 276 İmparator Trajan 180 İmparator Valens 154 İmparatoriçe Helene 163 İmparatoriçe Zo6 136 İmralı (Besbicus) adası 233, 235, 237, 244 İncil 374 incir Pa2arı .58 İncirler (Siki) 192 İnebolu

121

İnegöl 149, 253 İnek burnu 129 İngiliz Gezgin Dallavvay 378 İngiltere 4, 275 İngiltere Müzesi 275 inziva yerleri 233 ipek böceği 203 İpek kadifeleri 204 ipekçilik 164, 204 İranlO, 12, 14,42, 43, 82, 8 3 , 1 2 0 , 1 3 0 , 1 3 4 , 145, 199, 212, 250, 257, 298, 300,304, 312. 346, 348,362 İran İmparatorluğu 300 İran mimarları 212 İran ticareti 257 İranlı Diyana (Diane) tapmağı 17 îranlılarI2,17, 2 3 , 4 7 , 82, 83, 9 1 , 9 2 , 105, 120, 122, 123, 126, 127, 128, 131, 136, 143,146, 155, 266, 284, 287, 300, 304, 305, 306, 311, 343, 346, 350. 359, 367 İrene 131,136

îrenopolİs 24 İsa Bey 200,201 isamos 129 İsaurya (İsaurie) 15,19, 24, 26, 252 İsauryalıiar 19,20, 25 îsis tapınağı 103 İskele 241 iskemle 205 İskeııder...(Alexandre)45, 55, 62, 83, 84, 129, 254.269, 286, 288, 299, 300, 301, 312, 325,331 İskenderiye Başpapazı 258 İskenderun (Scanderoun)....27, 29, 4 0 , 4 1 , 53 İskenderun körfezi 4 0 , 4 1 , 53 İskenderun limanı 41 İskitler (Scythes)12, 81, 9 2 , 1 2 1 , 151, 263, 265, 291,304 İslâm dünyası 211 İslâm milletleri 146 İslâmî 225 İslâmiyet 233 İspanya 77.212 İssus 27, 28 İstanbul....l5, 9, 16, 18, 2 7 , 2 8 , 33, 34, 71, 77, 79, 82, 91, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 102, 105, 110,112, 115, 116, 119,121, 122, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 134, 136, 137, 138, 139, 146, 148, 149.155, 156, 159,160, 161, 162, 168, 170, 172, 174, 177, İSI, 191, 192, 196, 197, 203, 204, 210, 211, 212, 228, 232, 233, 242, 254, 257, 263, 270, 272, 273, 280, 283, 291, 294, 297, 3 0 ! , 331, 339, 359, 371 İstanbul boğazılS, 28, 3 3 , 3 4 , 71, 82, 91, 94, 9 5 , 9 6 , 9 7 , 9 8 , 100, 102. 105, 123, 126, 129, 131, 137, 138, 139, 160, 197, 263, 297,298 İstanbul imparatoru 159 İstanbul kadınları 204 İstanbul kapısı 170, 172, 174, 177 İstanbul Konsili 339 İstanbul patrikhanesi 203, 257, 258 İstanbul-Antakya (Antioche) 148 İstanbul-Kütahya 149 İstanbullu Anonyme 134 İstanbullular 115, 135 İstanköy (Cos) 392 İsviçre 207 İtalik kavimler 306 İtalya27,102.114,141, 145, 174,190, 191, 235,307, 3 3 1 , 3 5 1 , 3 9 3 İtalya Hesperie 145 İtalyan 114

iron (ionique) 248 iyonya (tonic) 10, i 5, 16,57, 6 3 , 7 2 , 2 3 8 , 263,288,302,313,316 iyonya (tonicnne) denizi 263 iyonya Rumları 10 İyonyahlar (İoniens) 13,14, 3 0 , 5 9 , 6 1 , 7 8 , 82,288, 304,313,319 Izamondus 23 İzmir (Smyrne)4, 5, 7, 9, 17, 20, 31, 32, 35, 54, 58, 59, 60, 61. 62, 63, 64, İ30. 235, 3 5 9 . 3 6 9 , 3 7 2 , 373, 374 İzmir denizi 54 İzmir halısı 235 İzmir inciri 58 İzmir koyu 35 İzmir körfezi 3 1 , 35, 62 İzmirliler 8, 6) Izmit(Nicomedie)... 18, 2 1 , 22, 34, 70, 82, 89, 9 1 , 9 2 , 9 6 , 9 8 , 9 9 , 100, 101, 102. 103, 104, 105. 106, 109, 110, 112, 114, 115, 116. 117, 118, 120. 123, 132. 138, 141, 142. 143, 147, 148. 150. 151. 156. 157, 164, 194, 199, 232, 246, 258, 259, 260. 337 İzmit (Nicomedie) körfezi 260 İzmil Adliyesi 151 İzmit Episkoposu 110 İzmit kilisesi 110 İzmit körfezi 96, 103, 114, 116, 142, 143, 150 İzmitli Soater 103 İzmiÜilcr 150 İzmit-Sapanca 142 İznik (Nicee) 21. 91, 92, 110, 115, 116, 122, 140, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 154, 155, 156. 157, 158, 159, 160, 16i, 162, 163, 164. 167, 170, 171, 172, 173, 174, 177. 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 188, 199, 202, 249, 250, 252. 254, 258, 259, 260, 27 i, 289 İznik (Ascanius) güİLil 16, 149, 150, 158, 160, 186, 189 İznik İmparatorluğu 161 iznik kilisesi 183 iznik Konsili 140.258 İznik kuleleri 170 iznik Papaz! 110 İznik şehri 172 İznikli 164 İznikliler 180 İznİkmid 110 İznik-Mudanya (Apamee) 157 İz7.eddİn Kılıçarslan 252

Jason 137. 139, 189, 287 jaspc (yeşim) 102, 332 iassus 25, 32. 36, 56 İassus koyu 36 İassus körfezi 36 Jean Oeconomos 363 Journal des Savants 42 Jovicn 91, 148,254 .lüvis meydanı 138 Julia Kanunu 275 Julia Pia 28! Julien 91 Juliopolis 234 Julius Seleucus 293 Junon 187 Jupiter 63 Jupilcr Urius tapmağı 137 Jura 184 Jurassique 184 Justinicn22, 24,96. 123. 124, 143, 162,211, 291 Jül Sezar 326 Jül Sezar (Jules Cesar) 234 Jüpitcr67, 137, 138. 264, 287, 307, 308, 313, 317,320, 338,357 Jüpiter tanrısı 287 Jüpiter tapmağı 137, 138 Kipilcr Urius 138 Jüstinven (Justinien)...24, 96, 109, 124, 135, 145. 146, 154, 155. 161. 163. 173. 196. 381

Kabarık ada 133, 135 Kabe 128. 181 kabin 207 Kadıköy (Chalcedoinc)28,91, 9 2 , 9 4 , 96, 105, 118, 119, 123, 124, 258, 259, 263, 289, 305 Kadifekale (Pagus Dağı) 6 1 , 62 Kahire 8,211,212 Kahire camileri 211 kahve 208 kahveci 208 kahvehane 205 kâhya 23 i Kalamaki limanı 37 Kalamotum (Calamotum) 124 Kaide (Chaidee) 23

Kaldia (Chaldia) Dairesi 23 Kaldonyalılar (Chelidoniennes) 45 kaieli şehir 255 Kalidonya (Chelidoniennes) 48 kalkanlı alavı 126 Kaikedon9d, 92, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 129, 132, 134, 136,138, 305 Kalkedon denizi 125 Kalkedon tapınağı 125 Kalkedonlular 124, 125, 137 Kalkedonya (Chalcedonie) 82, 118 Kalkedonyalılar (ChalcĞdoniens) 118, 125, 238 kalker30, 46, 47. 51, 56, 61, 64, 68, 69, 73, 100, 102, 114, 135, 145, 180, 184, 185, 201, 202, 207, 229, 243, 247, 250, 273, 277, 278, 280, 283, 297, 323, 335 kalkerli balçık 147 Kaloioannes i 10 Kalpe (Calpe) 97 kalsedon (chalcedoine) 33 Kamares 299 kan alma 7 kandil 217, 225 Kapadokya9, 10, 14, 15, 19. 20, 22, 53, 72, 8 1 , 8 6 , 9 0 , 1 4 3 , 155,183,251,252, 260, 367,371 Kapadokya (Cappadoce) 14, 19, 26, 72, 183, 251,252 Kapadokyalılar 11 Kapı Dağı 69 kapı içi hizmeti 183 Kapıdağ 69, 285, 290 Kapıdağ yarımadası 70 Kapis 318 kaplan 234 Kaplıca kapısı 201 kaplıca suları 196, 207 kaptan 6, 160 kar 233, 235 Kara34, 42, 5 2 , 9 9 , 116, 149, 156, 207, 236, 270,299, 302 Kara Ali 236 Kara Boğa burnu 299 Karadağ 52 Karadere 270 Kara Eddin (Karadin) 149, 156 Karahisar 73 Kara Muştala 207 Kara Mürsel 99 Karaburun 35, 63,71 Karacaliisar Beyliği !98 Karadağ 48, 53

Karadeniz (Ponl-Euxin) 27, 28, 32, 34, 77, 9 4 , 9 5 , 9 6 , 9 7 , 103,124,126, 137, 138, 142, 253,255, 273,312 Karadere 281 Karagedik Dağı (Andrİclus/Oros Andriclos) 50 Karagül 258 Karakalla (Caracalla) 103, 245 Karakoyunhı 231 Karaman 2 6 , 4 8 , 53, 199, 252, 253 Karamenderes (Scaınandrc)67, 69, 317, 320, 322, 323, 324, 325, 328, 329, 330 Karamenderes nehri 330, 331 Karamanya (Caramonie) 253 Karamürsel (Praenetus) 22, 116, 259 Karantina adası (Clazomcnes) 63 Karaosman 397 Karaosmanoğlu 397 Karataş..... .....41 Karataş burnu 40,41 Karatekin 162 karbonik asil 273 Kardi (Cardie) 238 Karesi 26, 246, 252, 266, 375, 397 Karesi Beyi 246 Karesi hükümdarı 272 Karesi İli 375 Karesi Sancağı 26 Kargalar burnu 138 Karinalı Dağ 255 Kartaca (Cardiage) 29, 89, 117 Kartaealılar 160 Kartal 119, 136 Karya (Carie)9, 15,16, 19, 26. 53, 55, 56, 57, 252,313,338 Karya (Carie) Dağlan 56 Karyah Jüpiter (Jupiter Caricn) 264 Karyalılar (Cariens)l 1, 36. 81,264, 3 0 9 , 3 ( 1 , 313,318,338 Kasaba (Cassaba) 7 Kassius (Cassius) 184 Kastamonu 199 Kastamonu Sancağı 26 Kastellorizo adası 37, 38 Kaş (Antiphelius) 38 Kaş limanı (Sevedo) 38 Katakekomene (Catacecaumene).. 16, 74, 250 Kataonya (Cataonie) 20 Kataonyahlar 11 Kataraktas (Catarrhacles) 29 Kalerh Dağı 186,189, 229 katır yükü 233 Katırcı 6 Katırhdag 70

Katib Çelebi Katolik kilisesi Katolik mezhebi Katran vadisi Kaunos

221 159 162 277 47

kavak 139, 235 kavas 6, 294 kaya 2 9 , 4 6 , 47, 50, 68, 138, 237, 277, 375 Kayık Evi 124 Kayık Hane 124 kayısı 259 Kayseri (Cesaree)9, 20, 24, 5 3 , 7 4 , 122, 197, 250. 251,258, 259. 260 Kayseri (Cesaree) ovası 250 Kaz (İda) Dağı 34, 54, 61, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 7 1 , 229, 234, 264, 267,268, 271, 283, 302, 307, 308, 309, 311, 312, 317, 323, 327, 330, 331, 336, 337, 338, 343, 366 Kaz Dağı suyu 267 Kazak köyü 242 Kebrenler (Cebrenniens) 309 kekik otu 256 Kekova (Kakava) adası 38,46 Keldanî 310 Keldânîler (Babil) 10 Kelticr 306 kemerli kanallar 208 Kenanî 308 keramet 234 Kerempe burnu 33 kereste 141, 149,232 Kervan 6, 115, 146,233 kervensaray 147, 203 kestane 202, 230 Kestane Dağı 58 Kesterlek 247 kesir 234 Keşiş Dağı 233 Keşmir şalları 204 Kete 236 Ketioslar (Cetiens) 366 Keyhüsrev (Cyrus) 6, 12,92, 134, 194,238, 362 Khimeira (Chimere) Dağı 44,45 Khrisopolis (Chrysopolis) 83 Kıbrıs 40, 5 0 , 3 1 0 Kıbrıs Frankları 252 kılavuzlar 233 Kibçarslan 155, 156. 157 252 Kınalı Ada (Prote) 133 Kırım 32

Kırk Geçit 116 Kırkağaç çayı 269 Kırkpmar 232 Kırmızı Şehir 63 Kız adası 245 Kız kulesi 132, 286 Kızı! Ada [Büyük Ada] 133, 135 Kızıl Dağ 62 Kızılburun 35 Kızıldeniz 310 Kızılırmak (Halys)lO, 12, 14, 20, 2 2 , 2 3 . 2 7 , 72, 73, 78, 84, 95 Kibele (Cybele) 148, 287 Kibyra (Cibyra) 17 Kibyratis (Cibyratique) 17 Kidonia 363 Kidonyalı (Cydoniate) 363 Kilîdu'l-bahr 302 Kilikya (Cilicie)9, 20, 24, 27, 29, 39,46, 48, 5 0 , 5 1 , 5 2 , 252,310,315 Kilikya Dağları 48 Kilikya Toroslan 51 Kilikyalılar (Ciliciens) . 1 1 , 338, 339,361, 363 Kilis suyu 143 Kilise Camisi 130 Kilise köyü 244 Kİmmeıier(Cimmeriens) 78, 81, 263, 339 Kios Bkz. Gemlik kiraz 259 Kirmash (Kirmasü) 243, 247 Kitorus (Cytorus) 94 Klaros (Claros) 36, 62,121 Klaros (Claros) Dağlan 62 Klazomenliler (Clazomenes)

62

Knide (Cnide) 2 5 , 6 3 , 56 Knideliler (Cnidiens) 63 Koca Dağ 64 Koca İli Sancağı 164 Kocaçay 44, 45, 47, 268, 269, 287 Kocaçay (Aesepus)264, 266, 267, 274, 286, 298,315 Kocaeli 93 Kodran ovası (Katran ovası) 277 Kokonas (Cocconas) 121 Kokoniar (Caucones) 80, 81, 94, 255 Kolhi.s (Colchide) 87, 94, 137, 189, 274 Kolofon (Colophon) 36,62 Kolofonlular (Colophoniens) 87, 192, 238 kolon 211 Kolossai (Colos.sae) 21, 245 Komnene (Comnene) 110 Komnenler (Comnenes) İ 46

konak yeri 192 konglomera 46,47 konsil 151, 162 Konsiller Tarihi 163 Konstans (Constance) 106 KonstantİnB. 18,91, 115, 121, 123, 126, 131, 151, 154,162, 163,170,196, 233, 251, 255, 257, 291, 326, 329, 374 Konstantin Kopronim (Constantin Copronymc) 233 Konstantin Porfirogenet (Constantin Porphyrogenete)....18,99, 145, 154, 196, 255, 374 konsül 104, 174, 177, 184,259.372 kont 21 Kont Herman 159 Konya (İconium) 17,19, 26, 48, 154, 197, 200, 211, 228, 250, 252, 253, 266,271 Konya (îconium) hükümdarı 157 Konya (İconium) Hükümdarı Karaman.... 200 Konya (İconium) Prensi 200, 252 Konya (İconium) Selçuklu Sultam Süleyman 154 Konya (İconium) Sultanı Alâeddin 228 Konya (İconium) Sultanları 253 Konya ovası 48 Konya Sancağı 26 Korifante (Coryphante) 188 Korint (Corinthe) 299. 322 Korsan Zineticus 50 Korykus (Corycus) 24 Kos körfezi 36 Kosingis 86 Kotis (Cotys) 12 Kotta (Cotta) 90 koyun 235 Köprüçay (Eurymedon) 39,48 körler memleketi 120 Kral Attale 369 Kral Eumene 370 Kral Gyges 303 Kral Mandron 300 Kral Midas 234 Kral Phynee 82 Kral Prusias 139 Kral Zielas 86 KralZipoetâs 84 Kralı II. Prusias 374 Krallar Kitabı 23 Krczüs (Crezus)82, 194,234, 264, 300, 359, 397 Krio burnu 36 Ksanthos (Xanthus) 25, 37, 4 4 , 4 5

Ksenofon (Xenophon)23, 32, 80, 83, 94,126, 330, 367 Kserkses (XerxGs) 263, 303, 304, 274, 324 Ktesifon (Ctesiphon) 104 kubbe 208 Kudüs 115, 131 kukla 205 Kula 73, 129 kumaş fabrikası 205 Kumkale 302, 321 Kur'ân 162, 181,216, 221,371 Kurla 115 kurnalar 208 Kurşunlu ova (C^brenie) 66, 67. 69 Kurşunlu tepe 330, 331 kurt 234 Kurtarıcı Şehir 196 Kurtuba 155 Kutup Yıldızı 310 kumrs 64,69, U4,143,147 Kuzey kapısı 172 Küçük Ada 55.274 Küçük Armeniya 16, 23 Küçük Asya3, 9. 13, 14, 2 4 , 2 7 . 28, 31, 32, 3 5 , 4 0 , 4 1 , 4 2 . 4 3 , 51, 53, 54, 71, 7 7 , 7 8 , 8 3 , 8 5 , 9 2 , 103,110, 112,154, 157. 163, 167. 181, 197, 233,250, 251,252, 259, 263, 264, 308, 313.319, 324, 331, 340, 372, 392 Küçük Aydıncık 281 Küçük Bayram köyü 357 KüçükFırat 51,53 Küçük Kapadokya 20 Küçükmenderes (Caystre)... 36, 54, 60, 61, 72 Küçük Misya'ya 274 Küçük Oxeia adası 136 Küçük Ulubat (Loupad) 242 Küçük Urla (Ouriak) 35 Kükürt 340 Kükürtlü 207 Kükürtlü kaplıcası 209 Külek boğazı 129 Kütahya (Cotyaeum) 2 1 , 7 2 , 73, 149, 199 Kyaksar (Cyaxare) 12 Kyaneai (Cyanees) adaları 33 Kyme (Cyme) 29, 3 1 . 32, 35, 369 Kyrizos 129 Kyzikos (Cyzique),.. 21, 32, 69, 92, 102. 105, 151, 160. 194, 235, 236, 238, 239, 240, 241, 243, 246, 249, 258, 266, 267, 271, 272, 273, 274, 275, 281, 282, 2S3, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294. 295, 297, 298, 299, 305, 311. 326, 336, 373, 392

Kyzikos (Cyzique) Dağı Kyzikos adası Kyzikoslular (Cyziccniens) 290, 298, 370 Kyzikus (Cyzicus)

241 236, 283, 285 239, 287, 288, 293

La ilahe ilîaliah Muhammedu'r-Rasuiullalı 124 la Mesange 276, 284, 333,339 Lacedemone 25, 313 LacEanee 104 Lade 31 Ladepsi 80 tâhit taşı 340 Lakedemoııyaiılar (Lacedemoniens).287, 305, 397 Lala Şahin 199 Lampsaee 300 Laodikya (Laodicee) 21 Laomedon 318 İapis-lazuü 135 Lapseki {Lampsaque)2!, 77, 78, 299, 300, 301,302, 303, 305 Lapsekiliier (Lampsaciens) 77 Lârende 253 Laryma 25 Latin 4 6 , 9 2 , 167, 275 Latince 183 Latinler 110, 128, 149, 156, 16Î, 197, 198 Latmus 31,32, 56, 5 7 , 5 8 Latone 316 laudanum 7 Lauzadus 24 Lbyssa 118 Le Scythe Anacharsîs 287 Leandre Bkz. Kız Kulesi Lebedus 21,36 Lechevalier320, 321, 322, 323, 324, 325, 327, 328, 375 Lectos 327, 337, 338, 339 Lectum 68, 283, 327, 360 Leilce (Leucae).. 148, 149, 154, 158, 164, 168, 170, 172,250, 254, 372 Lefke kapısı İ54, 158, 168, İ70, 172 Lefke suyu 148 Leleg Troglotitler (Lıâleges Troglodites).... 65 Lelegler (Leleges) 10, 11. 13, 14,67, 6 8 , 8 1 , 2 6 4 , 3 1 3 , 3 1 8 , 3 3 7 , 338,359 Lelex 3 Î 3 , 337 Lelik 308 Lemnoslar 318

Leon 23, 129, 154, 170, 172,305 leopar 234 Lepante (İnebahtı) Savaşı 301 Les Deux. Mysies 15 Lesbium 281 Lesbos 280, 318. 360. 363 Lessau el Kalpe 40 Lethaeus 59.60 Leuco-Syricn 10, 14, 81 leylek 187 Libanius 105, 123 Libyratis 48 Libyssa 89 Libyssam 118 Licinius 91, 126 Lidya (Lydie) 14, 16, 20, 26, 70, 82, 234, 264, 266, 325, 343, 359, 367, 397 Lidya Kralı 20 Lidyalılar (Lydiens) . . 1 2 , ! 3, 59. 82, 264. 313 Ligurie 393 Likandus (Lyeandus) Dairesi 23, 24 Likaonya (Lycaonie) 16, 17. 19,26 Likaonyalılar 11, 20 Likya (Lycie) 10, 12, 15. 19,25,26, 28,30, 38, 3 9 , 4 1 , 4 4 , 4 5 , 4 6 , 47, 48, 50, 54, 71, 252, 268, 310, 312, 313, 315, 316, 317. 318,319 Likya (Lycie) Dağları 4 1 , 44, 47 Lİkyah 1ar (Lycİcns) 11, 313, 315, 316, 317, 318,350 Liman 126 Limni (Lemnos) 301 Limyra 38 Liperus 140 Lipsi 280 Lisimak (Lysimaque) 164, 170 Liuissa 1 !8 Loerus 338 Loecasiria 23 Lokriyalılar (Locriens) 360 Lombardlı 161 Loupadium 246, 270 Loupadium - Loupad 246 Louped 248 Louvre Müzesi 351, 394 Lucas 247, 249, 285, 305 Lucius Paeoniaiius 392 Lukullus (Lucullus) 90, 160, 194, 240. 243, 268, 289, 326 Lyhi.ssa 102. 117. 118 Lycaon 316 Lycüphron 67 Lycus 5 0 , 5 6 , 80, 82, 242,315 Lydus 264

Lymira 46 Lyon 204 Lyon Ticaret Odası 204 Lyperus 84 Lyrnessus 361 Lysimaciıie 120 Lysimaque84,98, 99, 150.325,326, 331, 337, 346, 367, 368, 378 Lysimaque kalesi 378 Lysimaqueler • — 322

mabeynci (vestiarius) 183 Macedoine Poeonienler 312 Macestus (Su Sığır!ı/Susurlu) çayı...l93,243, 244,246,271 Macri 3 0 , 4 4 , 45 Macria 62 Macrobe 67 Madara 64, 65 MadiĞs 81 Maeonya (Maeonie) 26 magister agminum 19 Magistus -243 magnezyum 273 Mahallelu'1-Âiim (Alimin Mahallesi) 117 Mahkeme kapısı 216 Maignine 237 makas 7 Makedonya (Macedoine)78, 81, 85, 87, 88, 106.312,369 Makedonya Hristiyanlan 332 Makedonyalı Fİlİp (Philippe)... 129, 191, 369 Makedonyalılar (Macedoniens).... 17, 82, 288 Makedonya Krah 87, 191 Malala 290 malarya 247 Malatya (Melitene) 20, 27, 52, 155 Malene 362 Maltepe 114,119,136, 366 Mamas 129 Manavgat suyu fMeias) 48, 50 Mandragora 271 Manes 12 Manisa (Magnesie) 2 1 , 59, 6 0 . 6 4 Manisa Dağı 64 Manlius 235 mansiones 128 Mantinya (Mantince) 79, 256 Mantinyalılar (Mantineens) 256 Manyas (Dascylitis) 70, 160, 193, 237, 242, 270, 271,272, 281,282, 290

Manyas (Dasylitis) gölü 160, 193, 237, 242, 270, 272, 281, 282, 289, 290, 237 Manyas Miletopolis 290 Marc 104, 290 Marc-Antoine 291,392 Marcus-Aurelİus Claudius 174 Mardonius 137 Mariandynus 80 Marie Paleologue 110 Mark 299 Mark Aurele Antonin Caracalla 290 Mark-Aurele 299 Marmara adası (Proconnâse)2!, 34, 132, 274, 275, 280, 297 Marmara denizi (Propontide) 27, 32, 3 4 , 7 0 , 7 2 , 77, 82, 85, 94, 95, 98, 129, 132, 150, 183, 190, 230, 2 3 3 , 2 4 0 , 2 4 1 , 244, 253, 267, 269, 271, 273, 274, 275, 276, 280, 281. 282, 283, 284, 286, 289, 297, 302, 303. 305, 308, 312, 359 Marmaris (Marmarice) 30, 36, 37, 55 Marmaris limam 55 Marseille (Marsilya) 32 Marsİlyalılar (Marseİlliais) 288 Martusie 62 Martusie Dağı 62 Maryandinyalılar (Les Mariandyniens)22, 80, 8 1 , 8 4 , 9 4 , 140, 266 Massicytus 4 4 , 4 5 , 46, 52 Mastusie 62 Maurice 131, 136 Mausole Sarayı 275 Mausole'nin mezarı -.25 mavi peştemallar 205 Maximus 346 Mayonya (Moeonie) .....252 Medee kulesi 138 Medice manastırı 233 Medler (Medes) 10,12, 81, 145 Medo-Pers 306 medrese 225 Medya (Medie) 10 Medya! ı-İ ran! 1 lar 306 Megabaze 287 Megabİze 238 Megabyze 120 Megale 132, 133, 135, 136 Megale adası 135 Megaralılar (Megariens) 98, 99, 119 Megistus nehri .244 Mehmet 200, 225 Mehmet Ali Paşa 37,51 Mekke 182,210,211,216, 22i Mekke (Kabe)'ye 210

Mela 9, 68, 99, 238, 266 Melas 3 5 , 3 9 , 4 8 , 5 0 , 63 Meien/Soğanli Su (Hypkıs) 255 Meles 6 1 , 6 2 , 64 Melias 23 Melikşah 251 Melissee 67 Melitene Bkz. Malatya Memeler (Mamelles) 35 Memnon 83, 84, 85, 86, 98, 298, 318, 346 Memnon'un mezan 298 Memphis 351 Menas 339 Mendeİia'ya (Euromus) 57 Mendere 323 Menderes (Meandre) 17, 30, 31, 54, 56, 57, 58, 59, 72, 252, 321 Menderes Manisası (Magnesie du Meandre) 59 Menecrate 188 Menecrates 150 Mdnaias 319, 351,357 Menemen 31 Menfıs (Memphis) 321 Menteşe 199, 252 Menteşe Sancağı 26 Menteşe Türkmen 252 Meones 264 merhamet tapmakları 106 Meriç 149 Meriç (Meeruije) 149 Merkezî Asya 86 mermer havuz 207 Mermer Ocakları 278 Merops 268 Mersin 29,41,242 Mersin Balığı 242 Merus 19,21 Meryem 135, 141, 183,228 Meryem heykeli 141 Mesange 24! Mesîh 170, 183 Mesih'in İmparatoru 171 Messine boğazları 274 Messogis 54, 5 7 , 5 8 Messogis Dağı 5 8 , 5 9 , 60 Messogis Dağlan 58 mcşc69, 125, 159, 174, 202, 230, 235, 283, 3 0 8 , 3 1 1 , 3 3 0 , 333 Metaponte 160 Methodius 134 Methymne 343 metropole 95 Metropolis harabeleri 59

Metropolitler 258 meyve 192 Mezopotamya 19, 197 Mısırie, 40, 51, 122, 205, 298, 310, 311, 321, 332, 350, 351,370 Mısır Paşası 51 Mısır somakisi 332 Mısırlılar 14, 22, 29, 211, 319, 321 Michel 2 1 , 129,134, 136, 192 Michel Calafate 136 Michel Rhangabc 136 Midaeum 21 Midas 318 Midilli (Lesbos) 66, 361 Midilli (Metehn) 35, 340, 346 MidiHililer (Mityleniens) 303 Mihahç (Muhaiiç)232,241, 242, 244, 247, 269,270, 281 mihrâb 182,211,216, 221 Mihrimah Sultan 130 mika 57,60,64 Mikale (Mycale) 300 mikaşis (micaschiste)r60, 6 1 . 64, 69, 149, 283, 343 Milan (Hypius) 33, 140, 146 Milas (Mylasa) 2 5 , 5 6 , 57 Milet20,25, 29, 30, 31, 57, 287, 299, 313, 362 Milet koyu 31,57 Miletepolis 70 Miletliler (Milesiens)80, 189. 275, 284, 287. 293, 298, 302, 303 Miletopolis 239, 247, 269, 270 Miletopolis gölü 239, 270 Milo 340 Milyalılar 11 mimar Mustafa Ağa 301 Mimar Sinan 112 Mimas 62, 63 Mimnerme 13 minare 211,212,216 minber 182,216 mine 155 Minerva 316.322,325 Minerve Poliade 370, 375 Minos 317 Minyenler 318 Mirina (Myrina) 21 Mirlai (Myrlea) 191. 192, 238 misitra 257 Misya (Mysie) 9, 16, 20, 26, 59, 65, 66. 70, 7 1 , 7 2 , 7 9 , 8 2 , 9 4 . 105, 137, 186, 188, 194, 228, 229, 230, 234, 238, 239. 240, 24!, 244. 247, 252, 255, 263, 264. 266. 267, 27 i, 274,

289, 290, 291, 299, 317, 331, 343,362, 369, 397 Misya (Mysie) Dağları 241 Misya (Mysie) Oiimpus'u 7 0 , 7 2 , 82, 137, 228, 229, 255 Misya Abrelten (Mysie AbrettĞne)... 234, 244 Misya Abretlene 244, 247 Misya Hetlespontik 266 Misyahlar (Mysicns)lO. 11, 2 1 , 7 8 , 7 9 , 82, 230, 234, 263, 264, 265, 313, 318 Misel (Michel) 171 Mithridate 88, 90, 94,120, 121, 140,160, 194, 240, 243, 246, 285, 286, 289, 360, 374 Mitileneliler (Mityleniens) 322, 361 Mitrobate 238 Mitylene 321 Modrenae 254, 255 Moeones .....264 Moesi 264 Moğol Sultanı Gazan 252 Moğollar 146,212, 250, 252 Mokilas 129 Montagnac 192 Mora (PeleponĞs) 392 Morena 234 mortis 305 Mosco Nisi 34 Mosco-Nisi 34, 362 Moxyniteler 327 Muallim Aristide 290 Mucaporis 78 Mudanya (Apamee) 90, 157, 183,245,259 Mudanya(Moudania/Mygdonie).34,115, 189, 191,192, 193,202 Mudanya iskelesi 192 Mudanya köri"czi 189 Mudurnu (Modrena) 22,255 Muhahç (Mihalıç) 269 Murat Dağı (Dindymene) 64, 6 9 , 7 3 , 102, 243,287, 307 Musa • 228 Musluk köprü 381,382 Mustafa Bostancı 117 Mutlak 6 müezzin 211 Münih Müzesi 397 münzevî 235 münzeviler (anachoretes) 92 Mürsel 116 müshil 7 Müslüman24, 91, 92, 93, 110, 115, 117, 129, 130,131, 137, 149, 154, 157, 159, 160, 161, 170, 174,181,182, 197, 198, 201,

202, 205, 204, 207, 211, 212, 216, 221, 233,234, 245, 246, 247, 249, 252, 254, 270, 271, 282, 286. 288 Müslüman Bursa 201 Müslüman Hindistan 221 Müslüman İstilası 197 Müslüman mezarlığı 282 Müslümanlığın temeli 249 Müslümanlık 234 müstensihler pazarı 371 Mycale 58, 5 9 , 2 8 7 Mylasa 56, 264 Myndus 25 Myra : 2 5 , 3 0 . 38,47 myriametre 58 Myrina 328 Myrlea 189, 192 Myriee 2 1 , 8 7 , 88 Myrlus 87, 192 Myrrhina Neonlichos 35 Mysi 59, 191 Mysius 366 mysos. 230 Mysus 264

N N. Caliste 125 Nacolİa 92 Napoli 200 nargile ....205 Nariar 284 Nassete 118 Nalolie 13,19 Naustathmus 321 Neandria 329,33! Neapolis. 24 Nemesis 268 Neocore 290, 374 Neokayseri (Neocaesaree) 259, 260 NepEune Sauveur 137 Neptuni fanum 95 Neptün (Neptune) 77, 98, 99,137, 318 Neptün (Neptune) tapınağı 99 Neron 63, 151, 157,183,184, 187, 392 neşter 7 Neuris 274 Nicaria 280 Nicephore 105, 134, 155, 233, 370 Nicephore Botaniates 155 Niceplıorium 370 Nicetas Chonİates 246

Nicomede85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 100, 102, 371,372 Nicomede Epiplıaue 88 NieomedielB, 2 ! , 2 2 , 7 0 , 84, 85, 86, 8 9 , 9 1 , 9 8 , 9 9 , 100. 101, 102, 106, 114, 118, 119, 141, 199, 246, 258, 259, 260, 337 Nif/Kemalpaşa (Nymphi) 61, 64 Niger 103, 150 Nika 369 Nikefor (Nicephore) 183 Niksar (Neocesaree) 20 Nil 31,321 Nilee 13 Nilüfer 193 Nilüfer (Odrysses) çayı 192, 193, 198,239, 240, 24 i NİUUcr vadisi 191 Nimes 393 Nİmtî (Nymphi) 298 Nimfi (Nymphi) Anıtı 14 Nizâm-ı Cedîd 270 Normandiya Dukası 1Î6 Nosly Pazar 58 Nudus 120, 121 nüfus vergilen 110 nümmülit (nummulile) 46 Nympheon 78 Nymphi 14 Nymphydius Rufus 195 Nyssa 21 Nysse 122

Obseqium occİderuııt Octave Odrysses nehri odun odunculuk Odunlu Köy Oebare Oedemus körfezi Oenoanda Oenopes ogivale Ogüst (Auguste) Ogüstler (Augustcs) Okendra Olbia Olbianus Olimp Jüpiteri Olimpie

21,374 305 29! 193, 239 232 141 232 238, 287 25 25 288 350 357 254 38 9 6 . 9 8 , 9 9 , 100 96, 99 281 346

olimpiyat 98 Olimpus ..(01ynıpe)21,45, 50, 6 1 . 62, 65, 66, 70, 7 i , 72. 73, 82, 88, 92, 93. 95, 98, 99. 140, 141, İ42, 147, 148, 149, 157. 186, 189, 191, 192. 193, 194. 197,201,202, 203, 205, 207, 228, 229, 230, 2 3 ! , 232, 233, 234, 235, 240, 242, 243, 247, 249, 253, 260, 263. 264, 266, 27İ, 307, 330, 346 Olimpus boğazı 157, 202, 247 Olimpus Hadrianisi 247 Olimpus yaylası 231 Ommaz çayı 52 On Binler Ordusu 83, 126 On İki Tanniar tapınağı 337 Ophiusa (Yılanlar) 274 Optimatum 2 1 . 2 2 , 145.266 Oran koyu 32 Gretes 238 Orhan GaziI62, 93, 163, 181, 198, 199,225, 246, 266, 329, 347, 375 Orhaneli çayı (Rhyndacus).21,72. 79, 94, 95, 141, 151, 193.233,235, 236. 238. 239. 240, 241, 242, 243. 244, 245. 246. 247, 249, 264, 265,266, 281.287 Orhangazi (Edrenos) 198. 272 Oribasie 190 Orichaîcum 340 Oriens Medio 148 Orminius 8 1 . 255 Orneae 299 Oros 50 Orta Asya 13,251,306 Ortodoks 122. 233 Osman Gazi 26, 93. 114, 1 16. 193. 198, 225.228.236, 253.2.54 Osman Gazinin Türbesi 228 Osmanlı 2 6 , 2 7 . 3 7 , 9 2 , 9 3 , Î I 2 , 131, 160, ! 6 1 , 162, 163, 174, 183, 198, 199. 200. 210, 211, 216, 217, 221, 225, 228, 231. 250, 252. 253, 266, 301, 332. 363. 375 Osmanh başkenti 216 Osmanlı Devleti 93.253 Osmanlı Donanması 37 Osmanlı İmparatorluğu 92, 183. 21 i. 253 Osmanlı sülâlesi 93, 198 Osmanlı Türkleri 231 Osmanlı Yönetimi 26 otlak alam 232 Otter 139, 142 Ovide 46

o öküz örf ö?ür

232 232 112,126

Paclıymere adası 236 Pactyas 59, 60, 362 Padişalı 397 Padişah Fermanı 5 Paflagonya(Paphlagonie)....15,16, 22, 23, 26, 71, 80, 81, 88, 90, 94, 9 5 , 1 2 1 , 139, 145, 253, 367 Paflagonyalı 11, 22, 80, 94, 266 Pagus 62 paksimada (peksimet) 8 Palaegargara 67 Palaesepsis 331 Palancus Dağı 361 Palatia 278 palent 370 Pamfilya (Pamphylie)...15,16,19,26, 3 9 , 4 8 , 5 0 , 5 2 , 252, 260, 367, 371 Pamfilya denizi 16 Pamfilya Torosları 52 Pamfilyalılar 20 Pamukkale (Hierapolis) 21, 273 Pandarus 316,318 Pandicia 118 Paneus 170 panorama 125 Panormo 282, 284 Panormus 134 Pantichium 118, 119, 138 papaz 110, 122, 136,140,158,168, 238 Papaz Anthyme 105 Paphlagoniens 11 papirüs (papyrus) 370 para 6 , 9 , 30, 112, 127, 157, 161, 180, 195, 225 Pari adres 43 Paris 5 1 , 6 7 , 1 4 5 , 204, 325,351 Parium 2 1 , 268, 299, 300, 303 Paropamisus ". 43 Paros 299 parşömen (parchemin) 370 Parthenius 81,94, 95,259 Parthenon 378 Parthenopolis 22, 188 ParElar (Parthes) 104

Paryadres 81 Paşa limam , 280 Paşa limanı adalan 275 Patara (Patare) 2 5 , 3 7 , 312, 316 Patara (Patare) limanı 37 Patrice 19,170,183 Patrice Flavius Kuropalate .170 Patrik 110, 258 Patrik Ignatius 136 Patrik Kilisesi olan Ayasofya 211 Patriklik 258 Patrocle 317, 328 Paul 24 Paul Diacre 145 Paul Lucas 162, 249 Paul Orose 13,43 P a u s a n i a s l 3 , 5 9 , 6 î , 6 2 , 7 9 , 9 8 , 100,137, 238, 256, 275, 280, 298, 317, 331, 337, 3 3 8 , 3 4 6 , 3 6 0 , 3 6 6 , 367 Pedasus 338, 359, 360 Pelakeler 308 Pelarklar (Pelargues) 308 Pelasgl90, 191, 307, 309, 310, 312, 313, 316, 325 Pelasglar (Pelasges)..., 14, 81, 236, 264, 287, 307, 308, 309, 310, 313, 314, 315, 317, 319,339 Peldkanon 119 Peloponnes (Peloponnese)25,43, 47, 81, 121, 319 Pelops 80 Pendik 119, 136 Penee nehri 263 Peonyalıiar (Peoniens) 81 Peosus 305 Peraea ..44, 55 Percot 303 Percote 303,305 Perdeos 321 Perg 367 Perga 367 Pergame 367,368, 373 Pergamenae Chartae ...370 Pergamus 366, 367 Perge (Perga) 25 Periandre 322 Perperna 372 Persee 88,191,319,370 Persepolis 199 Perusias (Zelas) 90 Pessinus (Pessinunte).. 7 3 , 1 4 8 , 1 8 3 , 287, 370 petra.... 50 Peutinger 118, 148,271 peynir 256

Phaiacrae Pharnabaze Phcilus Antiphilo Phemenio Pbenicicii Pheron Phiiadclphc Phileta Philetere Philippe Philopator Philopoemcn Philosebaste Philostratc Phineca Phinee Phiscus körfezi Phobus Phoebe Phoenicus Dağı Phoenix Photius Phrygie Epictete Phrygiens Phrynon Phryxus Pınarbaşı pide Pierre Belon Pierre Gilles.96, 118, Pierre I'Ermite Pietro della Valle Pigas Piles (Pylos) Piiidasus Pion Pir piramit Pirene Dağları Pirithous inioksen (pyroxene) Pisidya (Psidie) Pisidya Dağları Pisidyalilar Pisistrate Piskopos Pita Pitane Pitolemee Pinacus Pityaessa Pityode Platana Plate

67 83, 120 30 271 310 351 25,371,373 25 367, 368, 372 Bkz Fiiip 89 372 290 281 38,44 22 55 300 274 37,45 36,55,56,310 85 Bkz. Frigya Epiktet Bkz. Frigyalılar 322 137, 274 i 98, 205, 323, 324, 329 8 332 121, 123, İ24, 132, 138 115, 156 332 269 13 366 59 52 4 1 , 1 1 5 , 1 3 2 . 299 235 357 33 19, 26, 48, 50, 183, 252 53 20 322 18, 246, 247, 255, 257 133 34,127, 3 6 1 , 3 6 2 , 3 6 3 94, 99 322 300 132. 133 32 137

Platee 136 plato 44, 74 Pline9, 1 6 , 1 7 , 1 8 , 4 3 , 4 4 , 45, 46, 51, 52, 59, 60, 62, 63, 72, 77, 78, 80, 91, 102, 103, 109, 118, 120, 127, 132. 135, 140, 143, 148, 164, 167, 180, 186, 188. 192, 194, 195,236,239, 244,255, 256, 266,269, 272, 274, 276, 280, 284, 285, 287, 293, 294, 295, 296, 299, 303, 321, 322, 324, 331,337, 339,359, 361,367 Plutarque 89, 117, 150, 188,240, 243,268 Pluton 287 Plutonien 63. 74 Pococke 185. 201, 285, 295, 297 Podalia 25 Poecile Dağı 50 Poemaninum 272 Poemanimis 249, 271,272 Poeonienler 312 Poesus 300, 302 Poirus 138 Polemoniaque 15 Polichra 331 Polimeur 192, 237 Folium 325 Pollux 78 Polybc 370 Polycrate 238 Poiydore 274 Polyen 120 Polymestor 315 Polypheme 189 Pompeipolis 24,29 Pomponius Mela 43, 68, 95, 99 Pont9, 15, 16. 20,22, 2 6 , 7 1 , 7 2 . 8 1 , 8 2 , 8 6 , 8 8 , 9 4 , 9 5 , 106, 121. 122, 126, 139, 145. 253, 259, 2 8 6 , 2 8 9 , 3 1 2 Pont devleti 20 Pont Devleti 71 Pont krallığı 253 Pontamus 118 Pont-Euxin Bkz. Karadeniz Ponlica prima 123 Ponlique 14.259 Pont-Neuf köprü.sü 145 porfir 68,340 Porokonsül 91 Porphyriones 274 Porsuk CPursak) 72, 250 Porsuk çayı 250 Por! Olivier 281 Poseidon dini 313 Posidium 95, 99, 100,260 postacı 127

Pouzzoles 10! Practius 303 praefectus agminis 23 praefectus praetorio 127 Praenetus 260 Preiecture 20 Prens (Princes) adaları 236 Prens adaları 132,133, 136 Prens Attale 369 Prens takım adaları.....' 133 prenses Helene 115 • Prenses Meryem 228 Preteur 21 Pretorlar (Preteurs) 9! Priam22, 309, 312, 313, 315, 317, 318, 319, 320, 328 Priam Devletî 317 Priam Sarayı 320 Priapus 268, 298, 299, 300 Priene 20.31,58 Prinkipo 133, 135, 136 Prion 59 Procerastis 120 ProconneseI02, 132, 273, 274, 275, 278, 280, 284,311,322 Procope...71,92, 96,109, 115.116,124, 143, 145,154, 196 Prokonsül 18, 19, 174, 177, 192, 266, 299, 372, 374 Prokonsül Asyası (Asie proconsulaire) 18, 266 Prokonsül Caius Fimbria 374 Prokonsüler Asya 18 ProkonsüUer (Proconsuîs) 91 Promete !2 Promontorium Lecnım 68 Proneetus 311 Proponüde Bkz. Marmara denizi PropyIees 375 Proserpine 236 Prote 132,133, 351,357 Protogene 25 Provence 141 Pmsa 194,195 Pmsa ad Hypium 140 Prusalılar 195 Pmse22, 88, 139, 140, 189, 193, 194, 196, 259 Prusiade 88,189 Prusias86, 87, 88, 89, 90, 120, 137, 139, 140, 189, 191, 194, 371,374 Prusias sülâlesi 140 Prytaneler 288

Prytaneier Meclisi 288 Prytanie 288 Psarİote 363 Pseudisodomon 324 Psidya 369 Ptoleme (Ptolemee) 4 3 , 4 6 , 84, 95, 99, ! 16, 118,140, 255, 257, 266, 368 Ptolemee Ceraunus 368 Publius 372 pusula 6 Pyiıtia 196 Pyramus nehri 51 Pyrrha 360 Pyrrhus 366 Pysie 25 Pythia 188, 196,209 Pythopolis 188

questeur Quintius Fiaminius Quintus

124 89 357

Rabbi 274, Rahip Nicephore Rahip Robert Raymond de Saint-Gilles Re'suT-Hinzir (Domuz başı) Recens 323, 324, 325, Redîf-i Mansûre. rege Regedoara Regemauricium Regemnezus Regesalamara Regetataeos 259, Regetrochada Regio Regodoviae 259, ressam şemsiyesi revaklar Revett Rhebas 79, rheda. Rhesus Rhobito (Tavşan Adası) Rhodia Rhoetee 303, 321, 322, 325, 326, Rhoetium

275 233 159 158 .53 329 270 260 260 260 260 260 260 260 260 260 7 211 322 139 128 190 133 284 327 66

Rhosus 53 Rhyndacus Bkz. Orhaneh çayı Rhyndacus Üzerindeki Apolionya 246 Riva 139 Rodos (Rhodes) 25, 27, 28, 37, 4 3 , 4 4 , 77, 200, 362, 397 Rodos Beyi 200 Rodos denizi 27 Rodos şövalyeleri 37 Rodoslular (Rhodiens) 25,44, 45, 55, 87, 120, 288, 369 Roma....13, 16, 19, 20, 29, 39, 63, 83, 88, 89, 9 1 , 9 7 , 100, 102, 104, 127, 157, 162, 171, 177, 183, 187. 1 9 3 . 2 1 1 , 2 2 9 , 2 4 5 , 2 4 6 , 250, 251, 254, 256, 264, 265, 266, 290, 291, 293, 294, 295, 299, 301, 303, 313, 320, 322, 325, 326, 330, 332, 333, 335, 347, 360, 370, 372, 373, 374, 378, 381, 387,388,392,393 Roma Cumhuriyeti 89, 97, 372 Roma imparatorları 246 Roma İmparatorluğu 127, 264, 266, 30 î, 303, 373,393 Roma İmparatoru Diyojen (Diogene) 251 Roma Kaldırımı 183 Roma Kayserleri 392 Roma Meciisi 89 Roma mili 63 Roma tiyatrosu 162 Roma yolu 254 Romah 100, 163, 193, 194, 196 Romalı Asya 196 Romalıları 1,16, 2 0 , 3 7 , 6 0 , 7 7 , 82, 88, 89, 9 0 , 9 1 , 9 4 , 101, 102, 105, 117, 128, 139, 140, 143, 149, 160, 172, 174, 183, 189, 190, 192, 194, 195, 196, 234, 246,263, 265, 266, 267, 275, 278, 280, 286, 288, 290, 294, 298, 301, 304, 310, 324, 325, 326, 331, 340, 346, 347, 350, 357, 360, 370, 371, 372, 375, 378, 392, 393 Romanus 24, 138, 372 Romanya 197 Romen Diojen (Romain Diogene).... 134, 197 Rufin 122, 123, 125 Rufin Ponl 122 Rufiniana 125 Rufinopolis 122 Ruhanî Liderlik Merkezleri 123 Rum 6, 105, 110, 112, 116, 123, 130, 139, 150, 154. 156, 157, 161, !63, 164,168, 182, 189, 192, 197, 1 9 9 , 2 1 0 , 2 1 1 , 2 2 8 , 236, 237, 247. 251, 252, 254, 260, 266, 270, 275, 285, 300, 308, 312, 313, 314,

318, 319, 320, 321, 325, 337, 338, 363, 368, 369, 375, 381,382 Rum göçmeni 189 Rum halkı 164 Rum Herkülü 312 Rum imparatorları 157, 161, 163 Rum İmparatorluğu 197 Rum İzınk 150 Rum kilisesi 228 Rum Mahallesi 182 Rum milled 182 Rumca 255, 260, 284, 367 Rumeli 28, 160, 181,200 Rumeli Hİsan 160 Rumlar..l0,21, 116, 1 19, 126. 133, 135, 138, 149, 156, 162, 170, 189, 190. 197,201, 202, 203, 235, 242, 247, 249, 251, 253, 254, 274, 283, 285, 289, 294, 299, 306, 3 0 7 , 3 0 8 , 3 1 3 , 3 1 9 . 320, 3 2 ! , 3 2 4 , 3 2 7 , 328, 359, 363, 375, 382 Ruphin Rus RuskıyafeU Rusicada amfidyatrosu Ruslar Rusya

125 242, 265, 294 242 393 138, 242 4

S Saba 286, 291, 336 Saba Kraliçesi Belkıs 336, 291 Sadrazam Hersek Ahmed Paşa 116 Sadrazam Köprülü 1 İO Sagalassus Bkz. Ağlasun Sagiuarii i 26 Saint Basile 110, 2 5 ! Saint Elie 228 Saint George 168 Saint Michel 192 Saint Nicolas 25 Saint Serge 233 Saint Synode Meclisi 163 Saint-Allyre 273 Sainl-Basile kilisesi 251 Saint-Bernard 42 Sainte-Euphemie kilisesi 122, 123 Saint-Georges manastırı 135 Saint-Jean 124, 163 Saint-Nicolas manastın 135 Saint-Pierre 12! saka 187 Sakarya (Sangarius)12, 22, 33, 70, 7 1 , 7 2 , 73, 79, 80, 84, 8 6 , 9 3 , 9 4 , 97, 102, I 14, 139,

140,141,142,143,145,146,147,148, 149, 150,156, 183, 249, 250, 254, 255, 318 Sakız (Chio) adası 35, 63, 362, 363, 346 sakız ağacı 283,292 salamander.. 125 Sallius Antonius 174,177 Salmydessus 79 salon 335,393 Salonia 256 Samanlı (Arganthonius) Dağı...115,150, 158, 189 Samarie 23 SâmîlO, 11, 46, 310, 312, 313, 314, 315, 308. 314 Samonium ovası 329 Samothrace 317, 318 Samsun (Amisus) 20, 27, 28, 33 Samsun Dağı 59 Samsun koyu 33 Samur Bey 51 sancak 26. 304,359 Sancar 252 sandal 202 Sangarius Bkz. Sakarya Saniana kalesi 22 Sanskirit 310 Sapanca 70, 102. 114. 141, 142, 143, 146, 147, 148, 157, 183,254, 256 Sapanca burnu 142 Sapanca Büyük Köprüsü 183 Sapanca Dağlan 141 Sapanca gölü 143 Sapanca köprüsü 147, 254 Sapra 360 Sarabac 64,73 Sardes Bkz. S art Sardes ovası 61 Sardik (Sardique) 17 sargı bezi 7 san 270 sarı tohum 257 Sanabad (Sarabat) 73 sarık 225 Sankaya 183 Sanmsakçı köprü 330 Sarpedon 315,317 Sart (Pactole) çayı 60 Sart (Sardes)12, 17, 20, 61, 7 3 , 2 3 8 , 2 5 8 , 3 6 2 , 368, 373 Saruhan 26, 252 Satnioeis 33,338,360 satrap 287 Saturnc 119

Satyrus manastırı 136 savaşçılar ailesi 392 Sayda 304, 309,310 Scala Nova 58 Scamandre 320. 323,324 Scamandria 105, 326, 337, 359 Scees 328 Scepsisliler 331 Seepsis 65,67, 69,326, 331,330 Scepsisli Demetrius 267 Scopas 327 Scopele 274 Scutari 96. 114, 126,133 scutarii 126 Scylax 9,44, 9 9 , 2 7 4 Sebaste 23 Seddu'l-bahr 302 Sedef adası... 133 sedirler 208 Seguino ./ 192 Selanik (Thessalonique) 126, 129, 181 Selçuk26, 93, 116,154, 155, 162, 163,211, 231, 250, 251, 252, 253, 266, 271 Selçuk beyi 250 Selçuklu Devleü 116 Selçuklu İmparatoriuğul62, 211, 252, 253, 266 Selçuklu Prensi 250 Selçuklu Sultanı Alâeddin 93, 253 Selçuklu sülalesi 251 Selçuklular.93, 161, 181, 197,231,250, 252, 253,374 Seleucie 24 Seleucue Nicanor 24 Seleucus 368, 369 Selevkiya (Seleucie) 24 Selevkoslar (Seleucides) 89 Selge 25 Selim 130, 199 Selimiye 204 Selinti (Selinus)25, 50, 64, 366, 371, 378, 381,382, 388 Semadirek (Samothrace) adaları 30 i semiz 59 Senato 194, 288 Senato sarayı 103 Seneque 44 Sept-Caps 37 Septime Severe 103, 104 Sergius Manastın 136 serpantin (serpentine). 56, 147, 209, 336, 343 servi 202 Servilius Calvus 15 sesterces 109, 180

Sesto.s 132, 303 Severe 104, 150, 151 Seylü'd-Dcvle 197 Sej'han (Sarus) ırmağı 29, 40, 51 Sezar(Cesar) 23, 173, 185.357 Sezar Ogüst 357 Sezostris (Sesostris) 14, 61, 35i sıcak yere 208 Sığacık 35, 62 Sicilya (Sicile) 4 3 , 6 7 , 287,307, 351 Sicilya boğazı 43 Sicilyalı Diodore 137, 274 Sicyonc 135 Side 25, 39 Sidon 304 Sigee 34, 69. 321, 322, 325, 327, 328, 331 Sigeeliler 322 Sigrene (Sigriains) Dağı 21 Silanus 90 Şililice (Seleucie) 24, 25. 50, 51 Sililke çdyı 50 Silindir 371 Simaul 244, 242 Simav 199 Simois 67, 320, 322, 323, 324, 328. 337 Singerii 272 Sinod Meciisi 305 Sinop (Sinope) 20. 23, 27, 28, 32, 33 Sipezzİa 32 Sipil (Sipvle) Manisalıları (Magnesiens)..., 17 Sipil (SipyIus) 17.54.64,324 Sipil (SipyIus) Dağı 64 Sisam (Samos) 58 Sivastopol 32 Sivrice limanı 339 Sivrihisar 73 siyah çadır 231 siyenit (syenite) 64, 73 Skepkis (Scepsis) 267 Skepsis 268 Skyros (Syra) adası 236 Slavlar 306 Sobran 202 vSodamas 346 sofa 204 Sofa (sedir) 204 Solon köyü 243 Soğanlı Su 255 Sokrat (Socrate) 90 Soli 24 Solois 188 Solon 13 Solone 104 Solyma 4 4 , 4 5 , 52

Soİymler (Solymes) 11,311,315 Sophon 92, 114, 141, 142 Soranus 185 Sotcropolis 196 Soylular smıfı (pa(ricİens) 127 soytarılar 205 Söğüt 249, 250 Söğüt ovaları 253 Spalmadores 63 Sparta (Sparle) 304,351 Spariahlar 98 spathique 278 Spon 333 St. Jean kilisesi 382 St. Luc 346 St, Paul 331, 332, 346 Stace 125 s t a d c 2 7 , 2 8 , 4 3 , 5 8 , 6 3 , 6 7 , 7 8 , 123. 125. 132, [33, 138, 139, 140, 148, 164, 172,267. 268, 284, 299, 303, 321, 322, 323, 325, 360, 361, 363 Stcnia 138 Strabon9, 13, 16, 17, 18.20, 27, 2 8 , 3 0 , 4 0 , 4 1 . 4 2 , 43, 44, 4 5 , 4 6 , 47, 50. 5 1 , 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 62. 65, 66, 67, 69. 70, 7 3 , 7 7 , 7 8 , 7 9 , 80. 8 1 . 82, 85. 94. 96, 98, 99, 125, 126, 138, 139, 148, 150. 164, 171, 172, 186, 189, 190, 193, 194, 234, 238, 239. 240, 243, 244, 246, 256, 263, 264, 266, 267, 268, 271, 275, 283, 284, 2 8 7 , 2 8 9 , 2 9 0 . 299. 302. 303. 304, 307, 308, 309, 310. 321, 322, 325. 326. 327, 331, 337, 338, 339, 340, 343, 346, 360, 361, 362, 366, 367, 368, 370, 371, 372, 375. 397 Stratomnicus 343 Stratonikeia (Stratonicee) 21, 25, 56. 371 Strimonyahlar (Strymoniens) 263 Strobeius 25 Strymon 79, 263 Studius manastın 163 Su kapısı 201 su kemerleri 154 su öküzünün ça\ ı 244 Su Sığırii/Susurkık (Maccstus).242. 243, 244, 265.269, 271. 281 su terazisi 205 Sudan 298 Sultan5, 93, 96, 110, 112, 114, 116, 117, 119, 126, 128, 130. 147, 155, 157, 160, İ62, 164, 174, 180, 193, 198. 199, 200, 202, 204, 205, 208. 209, 210, 211. 217, 221,

225, 228, 234, 250, 251, 252, 253, 291, 301, 332, 375, 394, 397 Sultan Alâeddin 198 Sultan Bâyezid 147, 202, 211, 217 Sultan Bâyezid Camisi 217 Sultan Cem 225 Sultan Ertugrul Gazi 250 Sultan Gazneli Mahmut 251 Sultân I. Bâyezid 221 Sultan I. Mehmet 200, 221 Sultan I. Murat 199, 208, 217, 22! Sultan II. Ahmet 301 Sultan II. Malnnut 164 Sultan II. Mehmet 160, 228, 302 Sultan III. Mehmet 130 Sultan III. Murat 117 Sultan IV. Mehmet 301 Sultan Keykavus 252 Sultan Mahmut 5,93,394 Sultan M u r a t l 8 1 , 202, 205, 210, 211, 221, 225 Sultan Murat Camisi.... 225 Sultan Musa 228 Sultan Mustafa 228 Sultan Orhan Gazi 9 3 , 1 1 0 , 1 1 2 , 119,164, 174, 180, 234, 291 Sultan Osman Gazi 114,116, 198 Sultan Selim 199, 204 Sultan Süleyman 96,126, 128,154, 209 Sultan Süleyman Camisi 130, 291 sultanicon 160 Sultaniye 250 Sultanlar 253 Sultanlar Sarayı 160 Sultanönü 93,250 Sungurlu ...72 Sunon 92, 142 Suriye..41, 4 3 , 4 6 , 85, 8 6 , 1 4 3 , 1 8 3 , 266, 291, 310,315, 346, 369,370 Suriye İmparatorluğu 266 Suriye Kralı Antioclıus 85 Suriyeli 308 Susuzdağ 4 5 , 4 8 , 52 Süİeyman96, 116, 119, 123, 126, 128, 130, 155, 156, 157, 158, 160, 161, 225, 249, 251,252, 291,375 Süleyman Kılıç Arslan 157 Süleyman Paşa 375 Süleymaniye Camisi 112 sülfatdikinin 7 Sülük 7 süsleyen 371 Sylaeum.. 25 Sylla 326, 374

Syme adası..... Symekoyu Syme körfezi..... Synnada Sysperitler

25 36 36 Bkz Şuhut 23

şadırvan 211 Şah Hüdâbende 250 Şam 251 Şam fıstığı 259 şamdan 221 Şap denizi (Kızddcniz) 310 Şato Dağı 366 şeftali 259 Şehzade Cem 200 şeker (saccharoide) 55 şırınga 7 Şile (Chiia) 71 ^;s/52,56, 57, 60, 64, 147, 149, 184, 185, 207, 283 şişe 7 Şövalyeler adası 37 Şuhut (Synnada) 17,73, 103, 278

Tabak kapısı (Debbâğ) 201 tabut 225 Tacite 393 Tahran 199 taht 304 Tahtalı Dağı 52 talent 367 talk 147 lamaris (Temr-i Hindî/Demirhindi) 323 tambur 228 Tancrede 157, i 58 Tanrı Hadrian 290 Tanrı Priape dini 300 Tantale 350 Tapoe 60,61 Tarente 160 Tarihin Babası 304 Tarrhodia 284 Tarsiatlar (Tharsiates) 22 Tarsius 270, 271 Tarsus (Tarse) 5, 24, 29,40, 41, 128, 129, 211,212, 252 Tarsus çayı (Cydnus) 29,40 taş dolgu 382

Taş Kapıdır 27 İ Taşoz (Thasos) adası 280, 281 Tatarlar 128, 146, 249, 269 Tatin i 60 Tauropolis 25 Tavşan adası 133 Tavşan dili 116 Tavşandil (Tavşancıl) 116, 117, 119 Tavşanlı 199,244 Tavşanlı köyü 243 Tavşanlı ovası 243 Tchihatcheff 64, 65, 142, 255, 268 Teb (Tebaide) 122 Teb (Thebcs) 98 Tebe 361 Tebriz 2i 2 Tedmür 291 Teium 22,23 Teke 252 Teke Sancağı 26 Tekriyahlar (Teucriens),,.,79, 263, 264, 302, 3 0 3 . 3 1 2 , 3 1 8 , 327 Telephe 363,366 Telepheler 366 Telesphore 374 Telmissus 16, 44, 46 Temnus Dağı 366 Tenedos 34, 320,331 Teos 21,35,62,369 Teos limanı 35 Teourncfort 235 tepe 304 Tercüman 6 Termessus 48 Termessus geçidi 52 Termiller (Termiles) 11,315 Tcrsanc-i Hümâyun 112 teşbih 228 Teselya (Thessalie) 67, 287 Tesclyalı 289 Teslis (Trinite) 135 Tetranya(Teulhranie).263, 318, 321, 363, 366 Teucer 265,312 Teuthras 363 Teutonlar 156, 157 Tezkire 5 Thatebler 212 Thasium Mermeri 280 Thebains 318 Thebazion 250 Thebe 361 Theches 71 iheme !3 Theme Armeniaque 20

Themistocle 299 Thı^üdor 24 Theodora 196 Theodore Lascaris 161,197 Theodore Lascaris ! 61 Thcodose23,95, 122, 123. 124, 139, 256, 276,291 Thcophile 129, 134 Th(Jopompe 59, 80 Thcrina 188 Thesee 150, 188 Tinya (Thynie) 79 Tinyahlar (Thyniens) 16, 22, 77. 79, 82 Thorax 59,60 Thraces 11,77,78 Throsmos 325,328 Thyatire 290, 397 Thymbra 328 Thymbrius 72 Thynias 79 tılsımlı tedavi 209 Tib Gracchus 370 Tibere 131, 136, 184, 290, 326, 327, 373 Tibere Cesar Auguste ! 84 Tiberius Cyiena MithridiUe 246 Tibrius Claudius 246 Tieium 81 tilki -• 159, 264 Timur 200,217 Tinyahlar 95,96 Tinyahlar (Thyniens) 1 6 , 2 2 , 7 9 , 9 3 , 103 Tir(Tyre) 309,310 Tiridate 392 Tissapherne 359 Titc Live Manlius 194 Tite-Live 84, 88, 160. 305. 325 Tiliopolİs 24 Tilus 127. 173, 392 Titus Aeiius Hadrian 173 Tium 86, 139, 255,256 Tiumlu PhiletıSr 367 tiyatrolar 205 Tlemsen Cami 211 Tlos 25 Tmolus 17, 54, 60 Tokat 200 Torbalı 255 Toros (Taurus)İ3, 16, 1 9 , 2 0 , 2 4 , 2 5 , 3 0 , 3 7 , 38, 39, 4 0 , 4 1 , 42, 43, 4 4 , 4 5 . 46. 48, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 61, 65, 71, 72, 74, 85, 86, 2 7 1 , 3 1 5 , 3 6 9 , 3 7 2 Touoeum 146. 148, 260 Toulon 32 Toulouse kontu 158. 160

Tournefort 3, 305 Tourtoum 266 Trabzon (Trebizonde)23, 27, 2 8 , 3 2 , 71, 126, 257 Tragasees 337 TrajanlOO, 102. 103, 1 2 7 , 1 4 3 , 1 5 1 , 173, 180, 184, 1 9 4 . 1 9 5 , 1 9 6 , 3 2 6 , 3 7 8 trakit (trachyt)2S, 33, 35, 63, 64, 68, 73, 323, 340. 343, 347, 366, 382 Traklar (Thraces) 11,78 Trakya (Thrace)lO, 14, 32. 71, 77, 78, 79, SO, 82, 84, 94, 98, 150, 263, 265, 287, 293, 3 0 8 , 3 1 2 . 3 1 3 , 3 1 8 , 337 Trakya boğazı (Bosphore de Thrace) 71 Trakya Kapısı 293 Trakyalı 79, 82,100. 264, 314 Trakyalı Zipoetes 100 Trakyalılar 20, 25. 79,263 Trakyah I ar Daires i 20 Tralles 58, 5 9 , 2 5 2 Tramiller (Tramiles) 315 Tranipsiler. 80 Triarius 194 tribuzluk 104 Triopacum 56 Triopium Promoııtorium 36 trireme 94 Tristomo 46 Tristomo limanı 38 Tritonos 21 Troas 331,332 Trogilium 58 Tros 315,317 Truva (Troade/Troie)14,18, 3 1 , 34, 65, 66, 67. 6 9 , 7 7 , 78. 8 2 , 8 5 . 1 2 9 , 233. 252,254, 263, 264, 265, 266, 267. 283, 290, 303, 304,312,313,314,315,317,318,319, 320, 321, 323, 324, 325, 326. 327, 328, 329, 330, 331. 333. 336, 337, 338, 339, 3 5 0 , 3 5 1 , 3 5 9 , 361,366, 367 Truva Devleti 315 Truva kalesi 320 Truva nehri 323 Truva ovası 69, 283, 304, 320, 321, 323, 324, 3 2 7 , 3 2 8 , 3 3 0 , 3 3 1 , 3 3 6 Truva savaşı 263, 319 Truva tapınağı 325 Truva ülkesi (Troade) 15, 65 Truvalı 21,266,323.351 Truvahlar (Troyens)80, 120, 298. 306, 312, 314, 315, 316. 317. 318, 319. 325. 328. 3 3 1 , 3 3 7 . 3 4 3 , 346, 347 Tuğrul Bey 93, 197,251 tumulus 304

Tuna

264, 312 43 Turhal (İbora) M Tursun 28^ Tuzla çayı 337.338 Tuzla Göl 258 Tuzla Kazh 31 tülbent 225 türbe 225, 250 T ü r k 6 , 8 , 7 3 , 1 0 1 , 1 0 9 , 110,114,130, 140, 177, 181, 193,202. 2 0 4 , 2 1 0 , 2 1 1 , 2 1 2 , 221, 228, 244. 246, 250, 253, 270, 271, 282.295,297, 301, 303, 321,323,329, 333,357, 359, 371,394 Türk Asyası 8 Türk aşiretleri 253 Türk cami 221 Türk eserieri 114 Türk hamamları 394 Türk hattatlar 371 Türk İmparatorluğu 204 Türk Mahallesi 101 Türk mermerciler 333 Türk mezariiğı 329 Türk mimari tarzı 130, 212 Türk sanatkârları 181 Türk sanatkârlığı 114 Türk tarzı 114 Türk tersanesi 271 Türk türbeleri 250 Türk yapısı 246 Türkçe 4 . 4 5 , 7 1 , 2 5 0 , 363 Türkiye 147, 191, 205, 232, 295 Türkler4, 6, 26, 35, 37, 60, 62, 69, 71, 94, 110. U 2 . 1 2 3 , 125. 128. 131. 132.133. 135, 136, 137, 138, 141, 149, 156, 157, 159, 161, 164, 182, 185, 189, 197,201, 202, 203, 204, 212, 228, 231, 233, 234, 236, 240, 242, 246, 250, 251, 253, 265, 270, 271, 272, 294, 297, 301, 302, 304, 325. 326, 328, 336, 337, 363, 375, 381, 382

Tûr

Türklerin mahallesi Türklerin Sultanı Orhan Gazi Türkmen Türkmen aşiretleri Türkmen kılavuzları Türkmen Reisi

203 375 197, 231.251 250, 251, 252 233 231

u Ucek Köy Ulu Cami

325 212,216,217

Ulubai (Apollonias) gölül41, 193, 235, 241, 242, 243,246, 247, 259 Ulubai (Apolionias/Abotillonia) 240 Ulubat (Lonpad) 246 Uludağ (Olympus) 65, 207, 216, 250, 312 Ulusu ırmaği 258 Unutkanlık Kaynağı (Fons Cupidinis) 295 Uria(Oudak) 63 Urla İskelesi (Clazomene) 62 Uskubî 140 Uşrusana (Osrhoene) 197 Uyumayanlar Manastırı 129 Uzun Köprü 146

u ü m i t burnu 27 Üsküdar (Chrysopolis/Scutari)91, 96, 114, 119, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 132, 133,136

Vagnitis Vahşî Pisidya Valaksha Valens 9 1 , 9 2 , 121, 122, 126, Valentinien 91,92, Valerien Valerius Soranus Valide Sullan Valide SiiUan Camisi Varenu'. vario Vatatzes Vathy limanı veba Vellius Macrinus Venedik 112,217, Venedik (Venise) Venus du Capitole Venüs Venüs tapınağı vercdarii vergi 287, verimli Vespasien Vezirköprü (Andrapa) Vülefranche Virgile Vitruve 275, Volo

237 48 310 151, 154 127,254 151 185 301 332 268 305 375 37, 38 8 174, 177 301,320 112 281 123 122, 360 127, 128 300,315 59 18 20 32 312 387, 388 38

vüussoirs

Wheler

Xanthus Xenoclcs Xenocrate Xenophon Xerobates Xiphilin

350

302,332, 333, 373

İ3kz. Ksanthos 360 346 Bkz. Ksenolon 146 290

yaban domuzları 234 yaban kedisi 234 yabanî hindiba (Ic pissenlit) 235 Yabanî İncirler tepesi 328 yabanî kekik 235 yabanî mürver (l'ieble) 235 Yahudî mezarlığı 109 Yahudiler 201,299 Yakıcı maddeler 289 Yahuz Dağ 45 Yalova (Yalovatch/Hclenopolis) 115. 116, 117, 186, 259 yangınlar 200 Yarımca 1 15 yaz so lası 203 Yedi Asya Kiliseleri 374 Yedi burun 3 7 . 4 5 , .52 yemek havlusu 205 Yeni İznik 177 Yeni Kaplıca 207. 208, 209 Yeni Şehir kapısı 160. 162 Yeniçer burnu 327 yeniçeri ortası 249 Yeniçeriler 3 Yenişehir30. 158, 164, 174, 177, 183.200, 249, 253 Yenişehir gölü 249 Yenişehir kapısı 170, 171, 172. 174, 177. 183 Yenişehir ovası 200 Yenişehri !81 Yer kapısı 201 Yeşil Cami 225 Yeşihrmak 32, 33 yeşim )02, 147

Yıldırım Bâyezid Yıldırım Bâyezid Cami

yoğurt

199 217

Yücetepe yüksük otu (la digitale)

325 235

S, 257

Yolculuk sandığı 6 Yorus Dağı 137 Yörük 23! yürük ağası 232 Yukarı Asya , 12 Yumurtalık (Ayaş) 40 Yumurtalık koyu 41 Y u n a n l 3 , 23, 3 9 , 4 3 , 4 6 , 7 9 , 82, 83, 84, 87, 89, 9 7 , 9 8 , 1 2 6 , 129, 1 7 3 , 2 1 7 , 2 2 9 , 2 4 5 , 265, 285, 286, 293, 295, 296, 305,306, 307, 308, 313, 314, 317, 319, 320, 322, 328, 333, 338, 347, 350, 351, 359, 361, 370,381,397 Yunan Cumhuriyetleri 84 Yunan dönemi 245 Yunan kabileleri 13 Yunan yapım tarzı 245 Yunanca 18, 1 9 , 2 1 , 5 9 , 110, 133 Yunanistan27,79, 8 1 , 8 5 , 8 8 , 9 5 , 129, 190, 263, 300, 307, 315, 316, 322, 338, 350, 351,363 Yunanlı 24, 80, 85, 309, 366, 378 Yunanlıları 1,12, 14,16, 24, 34, 37, 39, 40, 4 3 , 5 9 , 6 3 , 6 8 , 7 7 , 8 4 , 9 8 , 99, 131,132, 211, 305, 307, 310, 311, 312, 313, 315, 319, 350, 351 Yunanlılık 308 YCışa Dağı 137 Yuvarlak 231

zafer -369 Zagros Dağı 43 Zardta Çeşmesi 125 zeira 264 Zelas 189 ZĞleia 66 Zenopolis 24 Zeugma (Geçit) 303,304 Zeus 307, 308,309 Zeus Triopas 316 Zeytin Mahallesi 109 zeytinyağı 159, 192, 195,225 Zıpoetİum 84 Zibeas 85 Zielas 86,87 Zile (Zela) 86 Zindan kapısı 201 Zipoetes 22, 83, 84, 85, 9 0 , 9 8 , 100 Ziraî Kilikya (Cilicie Champetre).., 15, 5 1 , 53 Zİzim 225 Zoe ! 54 Zonare 196, 254 Zosime 339 zümrüt 225