Orta Asya Türklüğünün Arap Dili ve Edebiyatına Hizmetleri 9759863421 [PDF]

Zitiervorschau

Prof. Dr. Zekeriya KitapEt

li:"s

Y**rk**r*xn &rmgn ffi&$* ve ffi

tr

c$eh$ymtxma *"*&xmm**mr&

gB

* h

lil,llIri,, :1trtI llili !r fdrii!rtnn llirn(11"'

Prof. Dr. Zekeriya Kitapgt

,1']

r"1

4 Frlt

Neylersiniz ki, bu azgtn Arap

kargrstnda

giivenizmi

Tiirkler; Orta-Qa! isl6m kiiltUr

ve

medeniyetinde nerede ise hig bir hak iddia edemez bir hdle gelmiglerdir. 6yle ya; Orha Qa$, id6m tarih, ktilttir ve medeniyetinin kuruculart, bu burglartn btiyUk mimarlart, bu kuleleri yapan bi.tyi.ik mi.ihendisler bir di$er if8de ile, baSta Arap dilive

m -1{ &*

*r h*

Edebiyatt olmak tizere, Tefsir, Hadis vs' gibi isl6mi ilimler, Felsefe, isl6m ilihiyatl, aynca ilp, matemati( fizik astronomi gibi mtisbet ilim kollannda yetigmig ve gahsiyetlerinin golgesi btitUn isl6m tilkelerinin tistiine dugmtig olan ytizlerce, binlerce

Tiirk ilimleri bu Arap ve lran milli guuru

tarafrndan paylagrlmrg ve bu btiytik ktllttir ve medeniyet miragndan bize hig bir 5ey brraklmamt$tr.

Ttirk tarihgi ve ilim adamlartntn gok azt lran milli guurunun bu azgln

,rk&wwXrx -&wmp re$&& vw

mi.istesna; Arap ve

"Ttirk YaSmaoh!t"

kargtstnda sessiz kalmalart

ve hig bir iddiada bulunmamalart, onlarla ktyastya bir tarih muhakemesine girmekten kagtnmalart, bir tarih ve kultUr sefdletinden ba5ka bir gey defildir.

,

o

n c)

:N o r o

:. g) A) =

**$Jiq6

ffi$.

lllllltlll lry

:

"c

I

lliinlruililnTilliltill ir789759rr863425r1

lErr"*l trt'iltnfi ry

t

a

j

l

rl

.l

I

{'&}tvatrna hl lzmetleru I

Mo$ollar Dewine Kadar Orta Asya Ttirk islim Medeniyeti

ORTA ASYA TURKLUGUNUN AITAP DiLi ve EDEBiYATINA

niauErl-ERi Harzem Dil Ekolii

hof. Dr. Zekefiy a fifAPCf

Tiirh islam Medenlyeti Kiilliyah: 3 YEDTKUBBE YAYTNLAR': 8 ffi T0rk lsltm Medeniyeti K0lliyat: 3 F

AsVa T0rkl0$0n0n'Arap Dilive Edebiyailna Hizmetleri

lrta 1.

Bask : Ekim,2004

Moiollar Dewine Kadar Orta Asya Ttit'k Islim Medeniyeti

ISBN:975-98634-2-1

x GenelYaytn Y6netmeni

Rfat IGRAKOL a

Yazrgma Adresi: Rrfat KARAKOL

aa

$erafettin Caddesi6z lghanr A Blok Kat 2'KONYA

Tel: 0.332. 353 00 50 - 353 80 43 I

llmiYazrgma Adresi: P rof

. Dr. Zekeriy a KITAPC

I

K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk. No: 151407 Tel: 0.332. 350 82 96. Meram / KONYA

ORTA ASYA TURIGUGUI\UN ARAP DIU VE EDEBIYATINA aa

HIZIVIETI.^ERI

www.zkitapci.com [email protected] @ Kitabrn her hakkl mahfuzdur. Eserin; M0ellif in yaztl t m0sAdesi olmakstzln tamamen, krsmen veya herhangi bir deSigiklik yaptlarak yaytnlanmast dijitalortamlardd go$altrlmast veya bir bagka dile gevrilerek yayrnlanmast yasaklr.

Harzem Dil Ekolti

Dizoi

DI/GI

EV,I

Tel: 0.3Ii2. 351 66 41 l

Kapak Tasanm

GRAFIT-O

ire-Pr"s"-Baskr-cilt SEBAT OFSET MATBAACILIK

Tel:0.332.342 01 53 Far 0.332. 3/.237 80 rvww.s€bat.com [email protected]

Prof. Dr. Zekeriya

ftfaPCf

Ph. D. Karagi Un. Pakistan

Assot Prof. Jos. Un. Nijerya

"Harzeml Gdrkemli pazarlan, genig sokaklarr gok siislii yaprlan ile Ttirklerin en gtizel kentidir. Kentte oturanlann sayrsl adetd snrsrzdrr. Sokaklarrnda her zaman btiytik kalabahklar itige kakrEa ytiriirler, Gelip

gegenlerin adrmlan sanki yerleri titretir, Uzaktan bu iman seli Adeta kopiiren dalgalanan bir denizi andrr.

Turk idareci ve hatunlarr tarafindan yaprlmrg gok ulu bir CAMI gok btiytik bir MEDRESE ve ayrrca gok

gi.izel

bir HASTAHANE bulunmakradrr."

lbn Batuta, Rrhle, s.359

6rrlsOz

de$l Arap ilili ae eilebiyatq

hatta btitiintiyle islAm tarih medeniyet ve ktilttiriiniin geliEmesine yapm6 olduklarr biiyiik hizmetler ve onlarrn bu bnemli ve bag ddndiirticti geligmelerdeki ciddi yerleri, heniiz tarih objektifinde yeteri kadar incelenerek ilim Alemine mAl edilmig degildir.

Tiirklertn;

Bu dnemli konu ve medeni geligmelerin, yine medeni Tiirk milleti ile ilgisi, dylesine ihmal edilmig veTiirk milleti, bu bi.iyiik ktiltiir ve medeniyet mirasrmn Oylesine drgrnda tutulmugturlil|

okumugfur:

'KAffe-i ulumda buhusus; lu{at oe edeb, i'rab ae meani, beyan oe beili ile sahib-i yed-i beyza, ziihd oe takoada, ihl6s oe yakinile metdnet-i meslekiye, istikimeti hasenede bir egi oe benzeri olmtynn fazilet sahibi bir fti1nssfli7"$e).

Zemahgerf; isldm diinyasr ve Arab dili ve edebiyatrnda rakib kabul etrneyen bu hakh gdhreti yarusua, bu Tiirk asrlh btiyiik ilim adamr sdyesinde Harzem; Arap dili ve edebiyahmn gdz kamaghran parlak bir merkezi, aynr zamanda bir "ekolii" hAline gelmig ve bu ekoli.in pek qok faziletli temsilcileri yetigmigtir. oe

Gergekte Harzemin isl6m h)lffir ve medeniyeti, Arap dili edebiyatmdaki yeri ve Cirullah ez-Zemahgeri'nin bu

medeniyet burcunun en btiytik mimarlanndan biri olarak yiiksek gahsiyeti, bir qok ilim adamlarr tarafindan ele alnmrg ve onun hayah ve gahsiyeti hakkrnda bir Eok mi.istakil kitaplar yazrlmrg ve tezler yaprlmrghr2o. Ne varki, onun Arap dili ve edebiyahnda ufuklarr dolduran ilmi gahsiyetine

k e gfe dilm

# o-!'

emi g o lur dy"

g-.rFll

(zr).

Zemahgerl igin soylenen bu soz, Kurant Kerim iEin oldu$u kadar, belki ondan gok daha dnemli olarak Arap dili ae edebiyafi iEinde geqerli olmahdu. Ztua bu btiytik Ttirk

dlimi olmasa idi belkide Arap dili ve edebiyah Tiirk yurtlannda yetim kalacaktr. Fakat bize gcire bundan daha da onemlisi, Mekke $enfi ibn Vehhase,nin, Harzem ve Zemahgeri ve onun ilmi gahsiyetinin kargrsrnda diz Eokerek soylemig olduSu bir giiridir. Zemahgeri ile, onun Mekkeye geldi$i zaman tamgan ve bu btiytik Tiitk flliminin ilmi, fazilet ahlAkr, ibddet ve zi.ihdiine hayran kalan iUn Vahhase, ondan aynlma zamanilnn geldi$inde, kendisini dahafazlatutamamrg ve iki damla gbzyaghAlinde gu beyitleri okumuEtur: :.pii 9 *J!

Jrfj:!:-+ Lj)-il Ljj$ "irl ;l-+ ":.1u p).*)l i^:tc ;tS,l

:3;j11,!;iii ii**.',-'iaj..,i:.,' I d 1i-i5.r ,;a-1.9 CrJl *.;J,i.-ai ';-;:ii j'1;! F r+*+ :.

krmn ve siyah ,rktn efendisi ve "Harzemin gururun. sayesinde bir bottuk ve

Harzem;

re

Cevdet Bey, Tefsir Tarihi, istanbul, 192'7. s. l0l, Zemahgeri'nin ilmi qahsiyeti hakkrnda lstanbul Daru'l-Fiinfin, ilahiyat Fak. Tefsir mi.iderrislerinden mehum Cevdet Beyin yazdrtr bu ifhdeleri okuyanlar gizel Tfi*gemizin bugUh; beyan, 0slup ve if6de zenginlili bakrmrndan ne hAle geldigini hayret iginde gdrecek ve bundan bir hayli tiztileceklerdir. Zira o mana zenginligini, bugiinku Tiirkge ile ifhde etmek bir yana, Tiirkqe'ye gevirisi bile mUmkiin degildir. Z.K. 20 el-Hufi, A.M., ez-Zemahseri el-Kahire, 1977 (?), Miiellif Zemahgeriyi Araplaqtrrmak igin elinden gelen hergeyi yapmr$trr.

. 47

yticelik iilkesi oldu.

''

ez-Zemahgeri, EsAsii'l-Belapa, Beyrut, 1965, s. 6. Harzemin Gururu Zemahgerinin unvanrdrr. Z.K.

48 .

ZEKERiYA KiTAPCI

Bugiin Mekke ehlirtin C1rullah Mahmud'tan artk

ayiilacafi ioin afrlamalctan giiz

I.

prnarlarr

oRTA qAG ARAP pil,i ve EDEBiYATININ HARZEMDEN DUYULAN YENi SESi ZEMAH$ERI

kurumustur. Erter bir kisiye itminin yticetifri sebebiyle tapilmts isay&, bu hilyilk ist6m 6timi il6h olurdu'rzzt' Zemahgeri; yukarrda da ifdde edildi$i gibi, Arap dili ve edebiyafrna olan bu yiiksek hikimiyeti, onuni dil, edebiyat, sarf, nahw, fasah ve betillat yiini'inden inceliklerini beyan eden eserleri sAyesinde Hatzem "el-Basrtyyun" veya "el' Kfifiyyun" gibi bir dil ve edebiyat "ekolii" haline gelmig ve bu i'ikotiin' Tirk asrlh daha kendi devrinde pek qok temsilcileri grkmrghr. Bunlarrn bagrnda ise Zmwhgeri

Ebii-l-Kisrm, CArullah Muhammed b. Omer b. Ahmed Ez-Zemahger! (do$. TO75 - iil. 1144) g;

Z em ah

igte bundan sonraki sayfalarda Harzem, "Zemahgeri Ekolii"ni)n kurucusu olarak Zemahgerf onun yetigtirdi$i veya onun izinden giden Tiirk asrlh biiyiik dlimler, bir diser ifAde ile Arap itili oe eilebiyattntn dev mimarlarr iizerinde durulacak ve onlarrn ilrni gahsiyetlerinin gok ciddi bir deSerlendirmesi YaPrlacakhr.

-P d

J-9,a'r.o

&l -rt* f-Ull

3,ri

ert nin T iirklii iii:

isldm Co$rafyacrlarr Zemahgeri'nin etrafr yiiksek sur ve derin hendeklerle Eevrili bir kasaba olduSunu demir kaprlardan girildi$ini, gehrin ortasrndan biiyiik bir caddenin geqti$ini ve gar$r iEinde Eok giizel bir cami bulundu$unu, Harzem'in mamur, miireffeh bir beldesi olduSunu bildirmiglerdir(z).

I

Cevdet Bey, a.g.e., s. 102.

g

Uo

Ebffl-Kasrm Ctuullah ez-Zemahgerl; Arap dili ve edebiyahmn, biitiin asrrlar boyu kabul edilmig en btiyi.ik mimarr, Kaggari'den sonra/ Ttirk dili hakkrnda geniE bilgiler veren bu btiyiik ilim, din ve kiiltiir adamr, Harzem'e ba|6h, dzbe 6zbir Tiirk ve islAm muhd olanZemahper kasabasrnda dtinyaya gelmig (1075) ve kendi isminden ziyade dogdugu bu kasabaya nisbetle " Zemahger{' lakabryla arulmrghr(t).

gelmektedir.

22

J*!i^jll r^*i

i i*

{

nr

Yi.ice, N, lA, Zemahgert md, XIll. s. 510, ez-Zemahgeri, Rob?u'l-Ebrdl, rah. S. Naimi, Kum (lrak) 1410, I, s. 5. ibn imad el-Hanbeli, gezerat,IV, s. l19, elHamevi, Mu'cemli'l-0deb4 ngr. M. Hiiseyn, el-K6hire, 1937, XIX, s. 126. 2 el-Mukaddesi , Ahsenll't-Tekdsim, s.289, el-Hamevl, Mu'cemli'l-Blildan,lIl, s. 147.

ORTA ASYA TONru,UGUNUN ERAP PiTi VE EDEBiYATINDA YERI

50. zKBRiYAKiTAPCI

Her nekadar Arap ve iran milli Quuru' onun TtirkltigiiniivurgulamaktanqekinmiglerveonuTiirkli.ik M' elcamiasrnrn drgrna gekmiglerse de meselA S' Niimi' A' Zemahgerl'nin Hofil3) ve di$er Arap yazarlan gibi(4) Ttirklti$tinden hie kimsenin en ufak bir Eiiphesi olmamalrdrr' Kaggatt gibi; Zemahgerfninde Ttirkltistintin en btiyiik delili onun; Harzem Tiirk lehgesini bir ana dili olarnk ,n *ik **el bir gekitde bilmesi, bundan da 6te; Harzem Ti'irk dilinde Muknddimetii'l-Edeb admda milkemmel bir lulat kitabt yaztnas, Zemahger kasabasmda dtinyaya gelmesi, Harzem Tiirk ae kendi oatantna candan $ahlan, ,zellikle Atsrz'tn, en sami dostu balh olmastdv. Zfta, o devirlerde Arap ve iran as:Jrh kimselerin Tiirk

dereceye kadar bilseler bile, onlarrn Harzem lehgesinile boylesine aynnth tam ve mtikemmel bir lii$at kitabr y azmalan zaten miimkiin de$ildir'

dilini bir

Bununla beraber Zemahgerl; Osmanh Tiirk Alimleri tarafindan Tiirklu$ti en yiiksek seviyede dile getirilmig en gansh Arap diline tefsir alimlerimizden biridir. Nitekim onun; Arap dili ve Tefsir ilmindeki yerini izah eden Tefsir Miiderrislerinden cevdet Bey; bu Tdrk alimini goklere grkarmrg, onun Ttirklti$ti ile bagr g6klere de$ercesine gurur duymug ve bir gdniil cogkusu hdlinde 96yle demigtir: 'Kbffe-i ulumda, bu husus lu{at ve edebte sahib-i yedi beyzadan allhme Zemahgei; fuddet-i lisan shyesinde alem-i kendisi IRKAN TURK Taiitett, dyle hhrikatar ibda' iderdiki olitu{u halite Araplardan ilaha giizel "MakAme" l er' hitabeler 3 a

el-H0{1, A.M. ez-Zemshserf, el-Kahire, 1977 , s' ez-Zemahqerl, a.g.e., (0ns0z), I' s. 7.

3

'

'

51

tahrir eyleili. Hatta Mekke-i Miikenemedeki "Cebel-i Ebi Kubrys" ilzeine g*tp (hac mevsiminde) biitiin kab6il-i Araba kary gdyle ilerili: " Ab a v e ecdhdmtztn

lisantm b enden

4l1n17t

il (st

Yine son devir Osmanh dlimlerinden Erzurumlu 6.N. Bilmen; kendi ulu atalarr arasrndan, btiylesine yiice bir ilim dahisinin grkmasrndan baEr gdklere de$ercesine Zematqeri ile gurur duymug, onun Ttirklii$ti ve yiiksek gahsiyeti ile ilgili genig genig agrklamalarda bulunmugturki bunlar, bizim medeniyetimizinde temel taglandr. Bu faziletli Ti.irk Alimi aynen g6yle demektedir:

"Malumdurki mitsliimanh{m tulfriyle,

bir

gok

milletler birden bire teneooilr etmiE, ilim ae irfan sahasmila bilynk muoaffakiyetler gdstermig, aralanndan ne biiyiik muhaddisler, fakihler, eilipler yetigmigtir. Igte Asya kiastntn en eski ae medeni sakinlerinden olup, kadim gadlarilan bert yiiksek uarhklar gbstermig olan Tifuklerde, kenili ulai, gehfrmetli, fttratlanna pek uygun olan Din-i Isldmt kabal edince, pek bilyilk muaaffakiyetler giistermeye oe bu ilin-i mfrbine pek miihim hizmetler ettneye baglamtglarih.

Igte biiyle bt-naztr muoaffakiyetlere mazhar olan

Ttirk zekastntn en mllkemmel milmessilleinden birtile Zanahgettilir. Bu zabn ilmindeki olisat, yazilannilaki belfrfat, ttslabundaki azamet ae fikrinileki metanet, her tiirlii takdirin lJstilnileilir. Binfren aley Zemahgert, Islilm ulemast

5

Cevdet Bey, Tefsir

larifti

lstanbul, 1927, s.

l0l.

ORTA ASYA TUNXIUdUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYATINDA YERi

52 . ZEKERiYA KiTAPCI

otastnda kenilisine ebeili oe pek gaEah bir meaki tetnin etmigtif''r). Zemahgerinin Ttirk oldu$unu sdyleyen ve bununla gurur duyan de$erli edebiyatgrlarrmrzdan birisi de merhum N.S. Banarh'drr. Bu mtimtaz Tiirk edebiyat otoritesine gore; "Zemahgeri bir Ti)rk illimidir. Ne aarki eserleini Arapga yazfult igin, Arap diti ae edebiyattrun mah olmasrna ra{men o Tilrk klllhiriiniln de lcendisi ile hakh olarak inting duydu$u bir ilim, sanat ae iman adamtdtr"Q).

Zemafuerfnin Tiirklii$iinti savunanlar arasrnda C. Huart(a) ve M.$. Giinaltay da bulunmaftlnd6(r). DeBerli Tiirk

tarihgisi T.V. Togan, eserlerinin bir gok yerinde Zemahgeri'den "tneghur Harzetn Ttirk frlimi" diyerek bahsetniE ve ondan ayn bir Surur duymugtur(to). Ne yazrkkv biitiin bu gergeklere ra$men 9u geligkiye bakrmzki, Tiirkiyede yayrnlanan iA.ne, hem de gok genig bir gekilde Zcmah1ert maddesini yazan N. Yiice, onun de$il Tiirklii$iinii savunmak, Tiirk olma ihtimAlini bile dile getirmekten gekinmig ve bu ydnde yaprlan ciddi agtklamalarr gdrmemezlikten gelmigtir(ttl. Bir bagka ilim adamr, H.D. 'i:rldrz; Feth b. Hakan adrndaki bir ulu Ttirk devlet adamrm; DiA'ya yazdrp: makAlesinde "Fflts" asrlh oldu$unu sdylemigtir(t2). Bundan daha acrsr bir bagka Tiirk dihisi Kaggarh Mahmud ise; iA.ne bile ahnmamrghr' 6

Bilmen, 0. Nasuhi, Tefsir Tarihi, Ankara, 1955' s. 287'288. Banarh, N.S.,Tfrrk Edebiyafi Tarihi,lstanbul' l97l' I' s. 260. s Huart, C.,Arap ve Arap Dilinde Isl6m Edefryatr, lstanbut, 1944, s' 185. e Gunaltay, M.$., Zabnlar, s.20. t0 Togan, 2.Y., Tarihte Usel, lstanbul, 1981, s. 66. I Zemohser? md. Xlll,s. 509-5 14. ' Y0ce, N., 1A, tt Yrldrr, H.D., Feth b. Hakan el-Fdrisi, DlA, XIl, s' 452-453. 7

'

53

adamlarrnrn, kendi kiiltiir ve medeniyetlerinin btrylesine ytice mimarlarrna sahip grkmamalarr,

Tiirk ilim

onlarr miidafaa edecek cesdret-i medeniyeye

sahip

olmamalarr ve onlarr; Arap ve iran milli guurunun insafina brrakmalarr bu gerEekten de anlagilmasr ve izah edilmesi zor bir keyfiyettir. Aksi takdirde bu btiyiik ktilttir ve medeniyetteki miras payrmrzr kim taksim edecektir. Zemahger{ nin

G

engli{i a e llk T ahsil Yillan:

isldmi geleneklere ocaktan ba$h, son derece asil ve gerefli bir dileye mensuptur. Babasr; ilim, ahldk ve fazilet sahibi, ibadete diiEkiin, son derece mtittaki bir kimse, Zemalrger kasabasrrun "itnAtnl' idi(13). Her ne kadar onun; yarrnlarrndan habersiz ve ahn yazrsrnl okumaktan aciz olan babasr, bu kUEtik Ttirk gencinin, kiigiik bir sanatkar ve bir terzi olmasmr istemigse de O; babasmrn kargrsrna bir ateg pdre-i zeka olarak dikilmig ve okumak istedi$ini soylemigtir. Boylece ilmin engin ve zengin dtinyasma giden o gerefli yolu da, bu Ttirk gencine aErlmrg oluyordu(ta). Zemahgeri,

ilt tahsiline

o

gevrelerde qok tinlii medreselerinde baglamrghr. Zemahgerf nin yetigmesinde ilk eme$i geeen hocalarmdan birisi Ebu Mudar Mahmud b. Cerir b. ed-Dabbi'dir (ttl. 1L13)(1s). Bu btiytik Harzem Aliminden Arap dili ve edebiyah derslerini aldr$r gibi, yine ondary o devirlerin en giiqlii KelAmi mezheplerden biri ve isldmda rastyonalist di.igiince ve felsefesinin ekolii olan "Mutezile"nin esaslarrru o$renmig, bundan boyle hayah f

3

Harzem'in

el-Havfi, A.M. ez-Zemahfert, el-Kahire (T.siz), s. 35, ez-ZemahSeri, I, s. 7. Ahmed ishak Efendi, .4 ksa'l-Ereb fi Terclimeti Mukaddimetil'l-EdeD, istanbul. 1313, l. s.299. rs ez-Zemahperl, I. s. 8. ra

ORTA ASYA TLINXTUGUNUN ARAP DiLi VE EDEBiYENNPE YNRi

54 . ZEKERiYA KiTAPCI

boyunca "Mutezili" g6riiglerin en etkin, en samimi, buna ra$men en dindar savunucularrndan biri olmug, ilim ve felsefede ona yeni boyutlar kazandrrmrytr(16).

bu yeni ilim

yolcusunun susuzlu$unu giderememigti. O bu defa tinii ciham tutan ve bir nevi

Harzem

uluslararas r " {)niaersite" niteli$in deki Buhara medreselerine intisab etnigtir. Zira o devirlerde Buhara; es-Seilibi'nin de

kaydetti$i gibi;

Elt 3 r;L;ll rtyi 44- rel.Lll i+'Sr ..r.,.J| i-rlL" rlari p;;, elt"J C'll \-)l.L i+.S l4.r] "..';a:ll e}-:ri p-r.: 'ur,fl ol$i er+,

55

daha ziyade, Allah ve Rasilltine sonsuz ba$hhf,r, sevgisi ve muhabbeti sebebiyle de " Ckrullah-Allahm Komgusu" iinvaru ile arulmrqhr. el-Hamevi onun ilmi gafuiyetinin temel taglarmr gdyle sralamlg ve tist iiste Edyle koymugtur:

-[:i]

I'J*S

i;111-, Fi!, #l e-l: rr:)1, llt+ti.

'..til+

.i']*iijl

i

tl.l-l .rS'

"rar,.I Ji[r..,ri l!"

,rr t'iti.

"O; Tefsir, nahia, Arap ilili oe edebiyahnda 6ndet, ilmi geniE, fazileti biiyilk, bit gok ilimile ihtisas sahibi bir kimse iiti, Aynt zamanila Mutezile mezhebinden ae onun en iy i s av unuculann dnn b ii i di' t'ol.

'uo-rYl

"lJlulu{un yuoasu miilkiin Ka'besi,

'

Z em ah

g

erf nin Y eni llim

Y o lculu [u:

zatnantn ae baluEtulu ilahilerinin toplandt{t, yeryilzitntin eiliplerinin asnn ylice Alimlerin bir araya geldi{i bir ilim metkezi idi\$n. "Ayrrca Buhara yine bu biiyiik dlimin dedi$i gibi; "ilim arayan dlrmcilerin Kabesi, ilttnya eiliplertnin ufukta p arlafup ytlihz idiu \18).

Zemafueri'nin gimdi, Harzem Tiirkgesi ana dili yani Ttirk halkr ve aristokratlarla konugma dili, Arapga; onun ilmi gahsiyetini ortaya koyma ve bir bagka ifdde ile ilmi varh$uu Muhammed Ummeti ve bu gtinlerin tabiri ile insanh$rn mtigterek kiiltiirtine mal etme, Farsga ise; gevresindeki iran'lrlarla konugma dili idi. Bdylece o, tam bfu "filolog!'

Tiirk ilimleri istdmi biitiin dlimlerinden miisliiman ve di$er yutarcasrna okumug ve en sonunda Orta-Asya Tiirk-isldm Medeniyeti, Arap dili ve edebiyah burcunun en bi.iytik mimarlarmdan biri olmugtur(tr)' Arhk asrl bundan sonradrki gdhreti dtinyalarr dolduran bu Tiirk bilgesine; "Eahr-i Harzem-Harzem Diyannm kenilisiyle iftihm etti{i kigi" iinvaru verilmig ve

olmugtu.

igte Zematqerl burada, gbtueti diinyayr dolduran

el-Hamevi, XIX, s. 216, Yiice, N., Ie., Xtt, s. SOg. es-Se6llbi, Yelimettt'd-Dehr, Dtmtgk, 1300, IV' s. 33. It es-Seillbi, IV, s. 49. re lbn Hallikan, Veleydt,IV, s. 255. 16

Bununla beraber Buhara medreselerinde tarugh$r, ders aldr$r de$erli hoca ve okuduSu ilimler onun gdziinde ve gdnliinde yeni ufuklar agh. Arap dili ve edebiyahm biitiin

ile

Osrenme agkr onun gdztinde btiytidii, gdnltinde s6nmez bir ateg hdline geldi. Artk bundan sonra o; bizim yeni tabirimizle, o devirlerde yetigmig bir qok Tiirk asrllr ilim adamr gibi, kara sevdah bir "ilim gezgini" yorulmak, dinmek bilmeyen bit "Arap dili agft" idi. O, gimdi, biricik sevgilisi "ArapgA" ile evlenmigti' Kafasrnda ve

incelikleri

f?

D

el-Hamevi. XIX. s. 146.

55 . ZEKERIYAKITAPCI

gbnliinde gtizel bir krzla evlenmek, mal-mtilk edinmek ve tath bir hayat yagamak gibi bir gey yoktu. Hayatr boyunca ilim agkr Allah ve Rasiilti'niin sevgisi ile yagamrg ve cimrii Arapga sevgilisinin peginde ve onu yakalamak igin gegmigtir. O kadarki bu ilmi seyahatlerinin birinde bir kar firtrnasrna yakalanmrg, ayaklanndan biri dondu$u iqin kesilmig yarri"a'rac topalkalmtg" ve koca bir omiir boyu tahta ayakla dolagmak mecburiyetinde kalmrgbr(zt).

igte bdylesine yiice bir gayenin pegine takrlan Zemahgeri; yurdunu yuvasrm terketnig, isldm kiiltiir ve medeniyetinin begi$i, biiyiik dlim ve ediplerin u$rak yeri, aynt zamanda Selguklulann siyAsi ve iddri bagkenti olan Baddaita gelmigtir(zz). Gergekte XL ve XII. asrrlar, Selguklu Sultanlarrmn, Muhammed Ummeti ve isl6m diinyasrmn mukadderahna hakim oldu$u alhn devirlerdi. Ttirk akrncr ruhunun yeni temsilcisi ve Ttirkiin bir cihan hakimiyetine giden yolda "KtztlEhflA" idealinin gergek sahibi olan Sultan Melikgah'tn efsAnevi gahsiyeti isldm dtinyasmda bir bayrak hAlinde dalgalarup duruyordu(z:). Zemahgeri ae Selgukht Sultanlan:

Di$er taraftan Zemahgeri'nin ilmi gohretinin dalga, dalga yayrldr$r bu olgunluk yrllan; iilkesindeki ilmi ve edebi faaliyetleri dlesiye tegvik ve himaye etmig olan Sultan Melik $ah (iil. 1092) ile onun Alim, bilge veziri, Nizamii'l-Mtilk'i.in (dl. 1,092) en parlak zamanlanna rastlamaktadrr. Bu

"

Bilmen, 0.N.. a.g.e., s. 286, el-Hamevi. XIX, s. 216, es-Siiy0ti, Bu{vetil'l-Vuat,

22

lbn Hallkan, IV, s. 255, el-Hamevi, XIX, s. 126. Genig bilgi igin bkz. Kitapgr, 2., Abbasi Hildfetinde Selguklu Hatunlan ve Tiirk Sultanlan, Konya, 1 995, s. 1 79 vd.

23

s. 388.

ORTA ASYA TUNT.UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

.

57

bu biiyiik Ttirk Atmi, bagta Nizamii'l-Miilk olmak izere, Sultan Melikgah ve daha sonra o$lu Mehmedin kaprsrru qalmrg, onlar hakkrnda "Diaan"tnda ovgti ya$drran kasideler soylemig, zamandan act, acr gikayetlerde bulunmug ve gerefli bir g6reve getirilmesini bakrmdan

istemigtir(ul). Ne varki Zemahgeri koyu bir "Mutezili" oldu$u iEin onlardan fazla yi.iz bulamamrs ve bundan biiyiik blgiide iiztintii duymugtur. Ttirk asrlh bu biiyiik ilim adamrna bdylece ve btiytik dlgiide haksrzhk yaprlmrg oldu.

Ayrrca Selguklu Sultam Melikgah; "Silnnili{i" bir devlet politikasr hAline getiren bu biiyiik htikiimdar; " Fiilik' ve "Battnili'gin krhnEla de$il, fikri manada belini krrmak istemig ve bunun igin de Siinni doktrinini yaymak igin bir gok "Nizamiye Medreseleri" agirmrghr. Hildfet tilkeleri bagta Baf,dad olmak izere, " Batmtlik" ve " $iili{in" a$rrhkh oldu$u gehirlerde kurulan " Silnni Nlzkmiye Medreseleri" bir manada, DoSu isldm diinyast ve Tiirkler sayesinde, ilim, ktilttir ve medeniyet meqalesinin yeni parladr$r mutlu gtinlerdi. E$er bu tedbirler vaktinde ve yerinde ahnmamry olsaydr, $iilik, Batmilik, Gulatu Eia gibi yrkrcr mezhepler gok daha giiglii bir hale gelecek ve Stinnili$i kendi bolgelerinden siiriip grkaracaklardr. SelEuklu Sultanlan ve onlarrn almrg olduklan kdklti tedbirler sayesinde bagta BaSdad olmak

iizere di$er bir gok gehirler $iili$in

tasallutundan kurtarrlmry, Si.inni doktirinin fikri manada kargrsrna dikilen ve qok tehlikeli boyutlara varan bu kabil yrkrcr cereyanlara

Bahnilik ve Gulat-r $ia'ya, bundan da ote bu fikirlerin militan ve ilmi temsilcilerine, ilmi manada, yani krhnEla 2a

ez-ZemahSeri. Divan, Siileymaniye Kt. no: 330. s. 636

58 . ZEKERiYA KiTAPCI

de$il, kalemle. en biiyilk darbe vurulmug ve "Ehl-i Siinnet Mezhebi" yeniden ay a$a kaldrrlmrgtr(zs).

Bu bile Selguklular'n "Haynl" btittin Tiirklerin ne kadar medeni, krhnE kadar kaleme de 6nem verdikleri, onlarrn islAm kiiltiir ve medeniyetindeki yeri, Arap dili ve edebiyatrmn geligmesine ne kadar onemli ve biiyiik hizmetler yapmry olduklanmn gok iinemli bir delili olmahdrr. Zira Nizamiye medreselerinde eS"itim ve 6$retim Arapga veriliyordu. Arap dili ve edebiyah bi'itiintiyle, Eok 6nemli derslerden biri idi. Zemahgert'nin llme Yeniden Boyun E{mesi:

bir Eok gahsiyetli ilim adamlanmn Ba$dad'a gelmeleri ve burada Ba$dad Nizamiye Medresesi; diSer

toplanmalarrna sebep olmugtur. qfinkii onlar bu medresede ders veriyorlardr. 9u Tiirk dliminin asAleti, ilme olan sevgisi

Arap dili ve edebiyahna olan agkrna bakrmzki; ilmi

gdhretinin ddeta deli r:dlzgarlat gibi ishm iilkelerinde esti$i bir devir ve ilmi itibarrnrn en yiiksek ve zirvelerde oldu$u bir ddnemde bile, bunu, gok gtizel bir firsat olarak bilmig, Ba$dad ve bu medresenin en btiyi,ik hocalarrndan yeni yeni ilmi dersler almrgtr. O, bu hususta ilmi pahsiyetini 6n plana gegirmedi$ gibi, ayrrca bunu, bir enAniyet meselesi de yapmamrgbr.

ORTA ASYA TUNru-UCUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YERi

nahia ve edebiyat dersleri okumugtur(ze).

Devrin biiytik hocalanndan aldr$r bu ilimleri, kendi akli dehasr, yarahcr giicti, saSlam muhakemesi ve gi.iElii mantf,r ile birlegtirmig ve bu yeni gahsiyeti ile T0ran Yurdu ve islAm diinyasrna tiylesine parlak bir giinep olarak do$mugturki onun parlak nurundan gozleri kamaganlar ona Eoktandn hak etmig oldu$u "Fahr-i Harzem; Harzem'in Gururu" iinvamm vermiglerdir(2D. Arbk o bundan sonra kryamete kadar bu iinvanla ve hayrla yad edilecekti. Asrl bundan sonra O; "Hiililet-i zek6, ousat-i kartha, ceodet-i beyan, metanet-i iffrile, talakat-t lisant sayesinde bu alem-i fazilette iiyle harikatar ibila eileriliki, kenilisi rkan T|IRK oldutu halile bir Araptan ilaha gtizel makameleL risdlekr, giirler

tahir

ae inga ellerdi"Ql).

el-Hamevi kitabmda onun; kalbinin derinliklerinden bir il6hi na$me olarak Arap dili ve edebiyahna gegmig bu giirlerinden bir go$unu zikretunigtir. Bunlann birinde, bu iman adamr, gergek mtimin, Cenab-r Hakkrn kaprsrm bir diia, bir sr$rnma niyetiyle galmrg ve g6yle yakarmrghr:

kopup gelen ve

.fdl J JJ{ jCl *p+

&r l^--! .r+i a-

"vr+iJ','-r#i '

Nizamiye medreseleri hakkrnda daha genig bilgi igin bkz. T0ran' O.' Tlirk

Cihan Hakimiyai Me/hfrrcsi Tarihi, I, s. 175, K6ymen, M.A, Btiyiik Selguklu imparatorlu|a Tarihi, Attkara, 1992,lll' s' 356-357' Kafesoplu' I'' Nizamll'l-Mltlk lA, IX, s. 332, Talas, Asad, ta Madtasa Nizamiye et son Histoire, Paris, 1939, Kitapgr, 2., Yeni Istdm Tarihi ve Titrkler, I, s. 105'

59

Ebff Nasr el-IsbahAni ve $eyhu'l-islAm EbO Mansur elCevihki gibi gahsiyetli hocalardan Tefsir, Hadis, Ftkth dersleri ve dzellikle EbO Saadet ibn $eceri (ol. 1148) den

Zemahgerl bu ciimleden olmak .izete, bu medresenin biiytik hocalarrndan Ali b. Muzaffer en-NisAb0ri (51. 1100), 25

'

26

el-Hamevl, XIX, s. 127. Yucel, N., lA. 2E A. Cevdet Bey, a,g.e., s. 17

l0l.

*


+ i't' ?-,€r -:!li lXll Jt # ru! db .i. ;u-2r .Jr*!r 1. "1lrr irr+il 'l &ll Js, e)S!t # -if uiAJ 1.|.ll

d-i1

UleJ

44

".JL glc

LFJ-IJ iuYl

J.-brll ,Je JtJl

"el-Cevheril bu zntnantn zekA, kaarayq ne ilim bakrmmdnn en harikalarrndan birisi iili. O aslen Tiirk yurdunilan, yan Ffrrabtaniht. O; Arap ilili ae edebiyatt ue tu{at itminin en bilyiik imamt iili. Onun hatil {el yazrsr) herkese iimek olacak kadar giizeldi. Bununla beraber Eok giizel yazt yazar ve konuEurdu. Bir yerde oturmaktansa (ilim iein) sefere gtkar etraft dolagr oe go{u halde gurbet ellei ona aatan olurduu(7l). el-Hamevi'nin bu beyanlarr, aylu zamanda onun ilmi gahsiyetinin temel taglarrm olugturmaktadrr. MAmAfih elCevheri; ptiphesiz ilmi hayabmn ilk yrllarrndan itibaren, Arap dili ve edebiyabna, lu$at ilmine gok srcak ve samimi bir ilgi duymug ve bu duygular onun kalbini ve gdnliinii bir kor gibi yakrp tutugturmugtur. Buna asrl sebeb te dayrsr, btytik dil ve luSat Alimi Ebff ishak ibrahim b. el-FArabi olmugtur.

Zirabu btiyiik Tiirk Alimi ona; Arap dili ve Edebiyah hakkrnda Earabta gok ozel dersler vermig, kendi yazdrSr gok biiyiik bir lu$at kitabr olan "Dioanii'l-Edeb"ini ders kitabr olarak okutmugtu. Bundan da 6te el-Cevheri, bu muazzam kitabr, kendi o gtizel el yazrsr ile tensih etmigtir(tz). Bunlar di$er taraftan, Farabfnin bu gtizel eserini bir krsrm Arap

n

el-Hamevl, VI, s.

" Divanil'l-Edeb,l,

l5l-152. s. 6, el-Hamevi,

s. 64.

143

yazarlanrnn iddia ettikleri gibi Yemende de$il, Farab'ta yazdr$rrunda enkuwetli bir delili olmahdr.

Artk

bundan soffa hig bir kimsenin el-Cevheri'nin oniine gegmesi, onu durdurmasr miimktin degildi. Bu bakrmdan bu biiyiik Tiirk dlimi yurdunu yuvaslru terketrnig ve kelimenin tam anlamr ile bir "ilim gezgini" ve "Arapga li-r"r-*Ct

L

Qi-1

ae

Mtiellif bu bitig yazrsrnda (7072-1074) yrllarr arasrnda kitabrru ,4 kerc yazdrsm ve en sonunda onu siisleyip yaldlz.ladr|.lru ifAde etrnekte ve bdylece el yazrsrmn Eok gizel oldu$unu vurgulamaktadr(25). Buda gosteriyorki; Miiellif kitabrm Kaggalda yazmrg ve beraberine alarak Ba{dail'a gelmigtir. Baildailta bu yaz&srm tekrar tekrar

sene (1072-1074) belkide daha fazla siirmiig ve asrl bundan sonradrki bu giizel kitabr; tam bir gdniil ferahh$r ile Abbasi

# lj!-d

rprniyetrNpA yERi . 207

baguila gart kogmu, (ve s 6z oermig) tik. $imili bu sbziimiiz yerine gelili ae istedi{imiz oldu. Zira bu kitapta fazla olanlan, yerciz olanlan ae ililgtlk olanlart, bog ae maflastz o lanlan hep gtkar dt7n" (25).

etrnig, bu arada giiphesiz ufak tefek bazr de$igiklikler yapmrq ve bu giizel uSragr, yukarda da ifdde edildi$ gibi, tam iki

C-+r;i *rliSll LlL

vE

'Tiirk itilinin kelimeleini toplamak, kurallannt

Ne var ki Miiellif; Ba{dad'a geldif,inde kendine has nedenlerle bu kitabrru islAm hAlifesine takdim edilmek izere, daha itinah, belki de yaldtzl;' olarak yeniden istinsah

*:rtJ 4+

piri

usulleini bildirmeh iilgilIertni aEklamak, biiliimlerini tertip etmek gibi ilaha bir gok hususlaila) bu kitabm

yazrlmrgtr. Di$er taraftan Kaqgari; sadece Dioan''a esas olan miisvedde defterler ve kaynak eserleri BaSdad'a tagrmaya kalkmrg olsaydr bu herhalde 40 develik bir kervan ederdi ki, o gtinkii gartlar altmda bu higbir ilim adamrmn gdze alabilece$i bir husus de$ldir. Zira o; Cevahbfi-Nahzt fi'lLu{ati't-Tiirkiyye kitabrm nasrl Kaggalda yazmrgsa, bu kitabrnr da ondan senelerce sonra yine,Kaggalda yazmrqtr.

.*r::.dll

oRTA AsyA TumruGuNuN ARAp

l

U"

Bununla beraber; ne bu muhtegem eser ve ne de asnn

-;;i .ii ki-r*i ,,rU-, ta:i4ii C_rs_l ,UJ,*ir kll' " lAJl3 J.rLJt, 1i!l3 iJ{jJl \$. ci+r3 6r e€iJl

en btiyi.ik filolo$u, en ulu TiirkoloSu, Ti.irk ve Arap dili 'i

2^5,

Divan, Trpkr Basrm, s. 628, Atalay, B.. 'o Divan, Ttpkr Basrm, s. 628, Atalay, 8.,

Ill,

lll,

s. 451 . s. 451.

208 . zsrsniYe

oRTA AsyA Tunru-uGuluN ARAp DiLi vE sDrniyerrNrnA yERi

ritePct

dliminin, Abbasi hAlifesinin agrrl bir ilgi, iltifat ve tevecciihiine mazhar oldu$u ve ona belli bir miktar nakdi mtikdfat ddendifine ddir, elimizde higbir bilgi yoktur' Onun durumu da; Kan0ni devrinde istanbul'a gelen ve sonunda elleri bombog Ba{daita diinen Fuz0li'den hiEte farkh de$ildi. KaEgarfnin Olama ae Eserleri:

Kaggari'nin, Ba{dad'ta geeen

bu

srkrnbh gtinleri

hakkrnda elimizde higbir bilgi yoktur. Oyle tahmin ediyoruz ki bu biiytik vatanperver, daha sonta, milletine duydugu btiyiik iimid, kendi azim, irade, milli ve isldml guurundan higbir gey kaybetnemig ve tekrar T0ran yurduna, yani KaEgar Tiirk medeniyet ve ki,ilttir oca$rna ddnmtig, burada, inandr$r ytice gdyeler dof,rultusunda, ytice milletine hizmet etmigtir. Evet Ttirk milletinin ilAhi Orta-Do$u misyonu ve Ttirk dilinin bu misyondaki yerinin anlagrlmasr igin quPmlP

duran ve koca bir iimrti, bu yiice gayenin tahakkukuna adayan bu ak y:dizl:d', ak sakalh, nurlu Ak Bilge Kigi'nin Kaggar'da ve tahminen 1080'li yrllarda, yaklaqrk 75 yaglarrnda 6hiret yolculuSuna grkh$r anlagrlmaktadrr. Bugiin tiirbesi; I(aggar' da kendi neslinden gelenlerin ziyarct ettikleri

iinemli bir yerdir. Kaggarl'nin bu biiytik gahqmasr yarunda, yukarrda da igaret edildi$i gibi, "K. el-Cmahit en-Naha f Lufati't-Tiirkiyye" adrnda bir kitabr daha vardrr. Bu agrdan bakrldr$rnda Kaggari, bu biiyiik filolo$, ayru zamanda Ttirkolo$'un,

.

209

hemen agrkca ifdde edelimki, kendisinden hiE bir zaman bekleneni vermedi$i gdriilmektedir. O; uzun ve bereketli bir omtir yagamr$, gozlerini bir an bile okumadan ayrrmamrg, Ttirk yurtlanm karrg-karrg gezmig dolagmrg, engin miimgahedg ve zengin tecriibeleri

olmug, Arap diline hAkim, TtirkEe de rakibi olmayan bir otorite, Tiirk tarih, kiilti.ir ve folkloriinde bir egi ve benzeri olmayan bir bilge kigi, ilmi ummanlan dolduran bir Tiirkoloji dlimi olmugtu. Ne yazrk ki Kaggari; bu deryalan andrran ilmini bize, yani gok sevdi$i milletine sunaca$r yerde o; bunlardan ne varsa/ kendi yamna almrg ve dbiir dtinyaya gdtiirmtig ve deryadan ancak bir damla misAli, bize pek fazla bir gey brakmamrgtr. Koca bir 6mrii, yalruz bir kitabrn dibi dibine gdmmiig, bunun drgrnda higbir gey yazmamrg ve bir kag cild olmasr gereken bu hacimll eserini de Ba$dad'a geldikten sonra sanki bir kar topu gibi srka srka daha da ufaltmghr(zz). Oysa Kaggart, diinyalarr dolduran Ttirkliik bilgisi ve ummanlarr andran Arapcasr ile, Tiirk dilinde oldu$u kadar, Tiirk tarih, kiilttir, giir ve edebiyahnda da Orta Qa$da bir gr$r aqabilirdi. O "Diotn" ile sanki Tiirklti$iin bir "Dioilnesi" olmug ve bdylece de dlmiigtiir. Buna raSmen dtinya Tiirklii$iiniin kryamete kadar ona minnet saygr ve hiirmet borcu ya1d11(28).

2'

Divan, Trpkr Basrm, s. 628, Atalay, 8.,

lll,

s. 45

l.

2t Kaqgarl hakknda derli toplu bibliyogafra igin mutlaka bkz. Akun, 0.F. o.g.md., DlA,

xxv,

s.9-14.

2\0 . ZEKERiYA

ORTA ASYA TUNzu-OdUNUN ENAP PiT.i VE EDEBiYATINDA YERi

KiTAPCI

211

kendinden beklenilen tesiri asla gdsterememigtir. Zira, Arhisi.i'l-Kur'an tefsirinin yazafl, biiytik dlim, biiyiik miifessir, Mehmed VAni Efendi (Ol. 1584) miistesna Selguklu ve Osmanlilarda ddhil, bu uzun tArihi stireE iginde Kaggari'yi yeteri kadar anlayary onun fikirlerine sahip Erkan ve Ti.irk'iin ilAhfi misyonunu kavrayan bir tek Ttirk ilim ve isldm dlimi

Sonugoe Kaggart:

Kaggari; Orta Asya Tiirk isldm medeniyetinin asrl mimarr, bu biiyiik medeniyette Arap ve Tiirk dilinin temsilcisi oldu$"u $bL Diaan'ii Luft et-Tiirk'te bu btiyiik kiittiir ve medeniyet mimarlmlztn en muhtegem. dbidevi temel eserlerinden biridir. O; bu, bi.iytik eserinde Arap dili ile Tiirkgeyi mezc etrneye Eahgmrq ve bu iki muhtegem dili bir btiyiik medeniyet ve kiiltiiriin temel unsuru hAline getirmek, bir di$er ifAde ile, isldm kiilti,ir ve medeniyet binasrnr bu iki mlaazzam stitun tistiine oturtmak istemigtir.

grkmamryhr.

Peki bu gtinkii durum nedir? Hemen Su acr hakikah itiraf edelim ki; aradanasrlar gegti$i halde bugiinki.i durum, dtinden pekte farkh de$"ildir. Ona ferdi olarak kucak agan birkag ilim adamrmlzln drgrnda Kaggarfye Tiirk devleti heniiz sahip grkmamrgtr. Onun; bizim milli kiilttir hayat ve ktiltiir politikamrzda yeri olmadr$r gibi, Tiirk toplumuna da heniiz mal edilmemigtir. Zira:

Zfta ona g&e Tiirlge, Arapga'dan higte geri de$ildi. Tiirk dili, Arapga ile kogu atlarr gibi yarrEacak ve bag baga gidecek derecede engin, zengin ve gok gi.izel bir dil idi. Gergekte bu bdyle de$il, olmasrna da imkAn yoktu. Ne var ki Kaggari bunu bdyle gdrtiyor ve inaruyordu. B6yle bir yaklagrmdai ne iran unsuru ve ne de FARSQA'ya yer verilmemigti. Bdyle bir yaklagtm; KaEgari ve onun sonsuz irfamna has bir deha, bagh bagrna o gaSlarda bir btiyiik olgu idi. O; Tiirktin kendine has olan bu akli dehasrm, eserinin birgok yerinde gdstermig, bezgin/ran unsuru, yorgun FarsEa ve azgtn Arap milli guurunun granit kayalar kadar sa$lam bir irade ile dikilmig ve "Ti)rk milli guuru"nun en genE/ en ding ve en dinamik bir temsilcisi olmuqtur. Kaggari gtiphesiz Ttirk milleti ve isldm'm hayrrna gok

kudsi bir misyonu ortaya koymug, gok hayrrh bir baglangrq yapm$ ve gok giizel bir yol agmrgtr. Ne yazrk ki onun bu misyonu Tiirk milleti ve Tiirkqe'nin haynna, ululu$una giden bu nurlu yolda, daha sonraki asrrlarda pek az kimse ytiriimiig, bdylece bu btytik eser ve ihtiva ettif,i fikirler,

'

i' l; ,.t.-

Aradan tam dokuz asrrdan fazla bir zaman geqti$i halde, Diaan-ii Lillat et-Ti.irl/iin asrl Arapga metri bu arada iginde gegen TtirkEe kelime, giir ve diSer bilgiler tahkik edilerek, dipnotlarla wne Arapga yaymlanmamrghr. Di$er taraftan; aradan dokuz asrr geemesine raSmen bu muhtegem eserin; art, duru, temiz, anlagrlrr bir dille Tiirkge'ye gevrilmemesi ve gimdiye kadar, B. Atalay tarafindan, bugtin mana ve muhtevasrm kaybeden ve tistelik yavan bir dille 7937'li yrllarda yaprlan Eeviri ile yetinilmesi, iistelik devlet deste$ine sahip bir gok kurum ve kuruluglann buna seyirci kalmasr, durumun vehametini btittin agrkh$r ile ortaya koymakta ve Kaggarfnin kuytu kdgesinde kemiklerini srdahaktadrr. Bundan daha da acrsr, Kaggari devletin iistiin imkanlarr ile yayrnlanan "Islilm Ansiklopeilisi"ne bile almmamrgtr.

2I2.

ZEKERIYAKITAPCI

Biiyiik Tiirk lti$at Alimi Mahmud

el-KaEgari'nin vefabndan yaklagrk yarrdr asrr sonra bu defa Harzemde,bir bagka Tiirk Alimi Zemahgeri grkmrg ve Tiirklti$iin bu btiyi.ik kiiltiir ve medeniyet merkezinde, Harzem Ttirk lehEesinin en biiyiik lti$at kitablru yazm$hr. igte bundan sonraki sayfalarda, bu biiyiik Ttirk Alimi Zemahgeri ve onun leksikografya ilmindeki yed, bu ctimleden olmak izere onun Harzem Ttirkgesine did gok dnemli bir lii$at kitabr olan " Mukaddimetil' l-Edeb" i tizerinde durulacaktr.

IV. TURK niTiNiN HARZEMDEN DUYULAN YENI sEsi zEMAHgEnl',Nirrl LUGAT irnriNpUri ynni Leksikofu afy a llmine Giden

Y olila

Zemahgeri:

Zemahgerl'nin Harzem ufkunu kaphyan yiiksek ilmi gahsiyetine bakanlar onun; iyi bir Miifessir, iyi bir Keldmcr,

iyi bir gair, iyi bir Arap dili, fesdhat ve belagat dlimi oldu$unu gdrmiigler ve onun ilml gahsiyetini bu temel taglar tistiine bina etmiglerdir. Oysa, btittin bunlarrn drgrnda bu

Tiirk Aliminin bir btiyiik dzelligi daha vardrr. Oda; ZemahEerl'nin bu devirlerde; Hammad el-Cevheri, Mahmud el-Kaggarl gibi TOran yurdunda yetigmig, ayru zamanda Tihkge, Arapga, Farsga gibi bolge dillerine btitiiniiyle hAkim, Eok biiyiik bir dil lugat ve leksiko{rafya bilgini olmasrdrr. el'Cevheri bilindiSi gibi Arap dilinin en biiyiik lugat kitabr oIan " Tdcii'l-Lu{a oe Sthahu'l-Arabiyye" yi yazdr$t gibi, M. el-Kaggarf yine Arapga, Ttirk dilinin en btiytik lu$at kitabr olan "Diaanli Lii{at et-Tiirkii"nii yazmrg ve bdylece onlar; isldm ktilttir ve medeniyetinde lu$at ilminin en btiyiik mimarlan olmuglardrr. Zemahgeri ise, btitiin bunlardan sonra gelmig, onlardan farkh olarak lu$at ilmi meydanrna inmig, sddece Arap dilirtrn de$il, FarsEa ve Tiirlge'nin de kendi devrinde ve Harzem ilinde, en bi.iytik lu$at kitabrnl yazmrg ve bu sahamn kendinden dncekiler gibi

Ttirk asrlh en biiytik olmugtur. t

i

bi

il

leksikografya dlimlerinden biri

F 214. zEKERiYerirePct

oRTA ASYA TI]NN.UGUNUN ARAP DiLi VE EDEBIYATINDA YTNI

Buna sebebte onun, Harzem gibi miisltiman milletler arasr, dil kiiltiirii yattt, Tiirkge, Arapga ve Earsga'yr sinesinde banndrran bir Tiirk islAm muhitinde yetigmesi ve bu gok kiiltiirlti dil mozayi$ni kendi gahsrnda en giizel bir gekilde

ae Sthahu'l-Arabiyye"siri yazm$ ve bir

215

leksikoSrafya

giinegi gibi do$mugtur. Bu iki gerefli Ttirk dliminden sonra gelen Kaggark Mahmud ise ayru yolda ytiriimiig ve Eok parlak bir Ttirk ktiltiir merkezi olan Kaggar ve onun de$erli medreselerinden aldr$ feyizle, yine Kaggarda "Diaanii Ludat et-Tihkii"ni yazm$ ve leksikoSafya ilmindeki Ttirk

temsil etmesidir.

Zemahgerl, bilindigi gtbi Orta-Qa$ Ttirk islam kiiltiiriintin en giiglti merkezlerinden biri olan Harzem ve ona en yakrn bir kasaba olan Cilrcfiniye'de diinyaya gelmigtir. Harznn Tilrtqesi zaten onun ana dili olduSu gibi, itt tutl"it yrllarrndan ihbarcn ArapQa ve F arsga' ytda Eok giiqlti bir gekilde 6$renmig ve bu devirlerde 6rne$i gok az gbriilen gtiglti bft "flolo!" olmugtur. gimdi Harzem Tiirkg.esi yati siyAsi irade ve islAmi idarenin dili onun ana dili, Farsga, ihtiyag hilinde konugma ve Arapga ise ilmi varh$m, duygu ve ililgilncebrtni ortaya koyma, yazlya d6kme ve kendi gahsiyetini kabul ettirme dili idi.

varltSrm devam ettirmigtir. Zemahgett

ae

Mukaililimetil' l-Eileb

:

M. el-Kaggari'den yarrm asu sonra gelen Zemahgeri ise, bu defa T0ran yurdu, Tiirk-islAm kiiltiirtintin en canh merkezlerinden biri olan Harzem de aya$a kalkmrq ve bu gelene$n bir devamr olarak " Mukaddimetii'l'Edeb"ini, bir di$er ifdde ile Tiirkge'nin Harzem lehgesiyle en btiyiik lu$at kitabrm yazmrgtr. Zemahgeri bu eseri ile leksiko$rafyada bir deha oldu$unu gdstermekle kalmamrg ayru zamanda Ttirk dil ve kiiltiir birli$inide sa$lamrytr: A. Caferof,lu bu eserin hakh olarak;

Gergekte Zemahgerl'nin leksiko Statya sahasrnda asrl

adrm duyuran ve bu ilmin kendi asrrnda onu en biiyiik bayraktarlarrndan biri hAline getiren asrl kitabr 'Illukaililimetii'l-Edeb" adrndaki dliimstiz eseridir' O; bu Abidevi eseri ile, el-FArabi, el'Cevheri ve M' el'Kaggari gibi Tiirk leksiko$ta$a alimleri arasrndaki gerefli yerini goktan

"Tllrk ililine ait igertsine alih{t oe igledi{i malzetne itiban ile Kaggarh Mahmuilun "Dhtanii Lulat el-

taihi geligmesini gdstermesi bit yel iggal ettitini gok biiyiik bakrmmdan Tiirk"llnilen soflrfl Tilrkgenin

siiylemektedir"0).

almrgtrr.

Haddizahnda Muknddimetil'l-Edeb, sAdece pratik

Ne ilgingtirki, ishak b. tbrahim el-Firabi, Eski ve Orta biri olan FArap Qa$larrn en eski Tiirk ktilttir merkezlerinden feyiz ve aldr$r medreselerinden ve onun altn yaldrzh ktilti.irle "Diodnii'l-Edeb" adrndaki ilk miikemmel Arapqa

lu$at kitabrm yazdr|.ir gibi, ondan sonra gelen ismAil b' Himmad el-Cevheri, yine iinii ciharu tubnug Fkrab medreselerinden aldrgr feyzve ilimle bu defa, "Tacii'I-Lu$a

.

Arap gayt de$il, aym zaman da " Hlrzem T ilrlgesi" ve gtiphesiz

da 6$tenmek isteyenler iEin esas metri ArapEa yazrlmrg kendi ti.iriinde qok 6zel bir lu$at kitabrdrr. Buna sebebte Harzemin; Tiirkge, Arapga ve Farsga gibi bu iig Fnrsga'yr

l

btiytik miisliiman dilini, sinesinde barrndrrmasrdr. Gergekte

i;

i

I

,s,

ru

I

Caferoglu, A., a.g.e.,

ll, s. 122.

'.t 216

. zBr