Świat nawiedzany przez demony. Nauka jako światło w mroku 8371505175 [PDF]

Zitiervorschau

Carl Sagan

�

Swiat nawiedzany przez demony Nauka jako światło w mroku

Przełożył Filip Rybakowski

Zysk i S-ka Wydawnictwo

Spis treści Wstęp: Moi nauczyciele . I. Rzecz najcenniejsza . 2. Nauka i nadzieja . . 3. Człowiek na Księżycu i Twarz na M arsie 4. Obcy . . . . . . 5. Mistyfikacja i zachowywanie tajemnicy . 6. Omamy . . . . 7. Ś wiat nawiedzany przez demony . . . . 8. Jak rozróżnić wizje prawdziwe od fałszywych . 9. Terapia . . . . . . . I O. Smok w moim garażu . . . . 1 I. Miasto żalu . . . 12. Piękna sztuka wykrywania nonsensów 1 3. Obsesja rzeczywi stości . 14. Antynauka . . . . . . . . . 1 5. Sen Newtona . . . . . 16. Gdy naukowcy znają swoje grzechy . 17. Małżeństwo sceptycyzmu z ciekawością . 1 8. Wiatr wznieca pył . . . 1 9 . Nie istnieją głupie pytania 20. Płonący dom . . . . 2 1 . Droga do wolności . . . 22. W poszukiwaniu znaczenia 23. Maxwell i zakały . . . 24. Nauka i czary . . . . 25. Prawdziwi patrioci zadają pytania Podziękowania . Piśmiennictwo . . . . . . . . .

.

.

.

.

.

.

9 15 38 55 75 93 1 10 1 26 1 47 162 181 202 213 232 260 279 293 303 317 327 346 361 373 384 407 426 439 441

Tytuł oryginału The Demon-Haunted World. Science as a Candle in the Dark

Copyright © 1995 by Carl Sagan A li rights reserved First pubłished in the United States by Random House, Inc., New York Copyright© 1999 for the Polish translation by Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c .. Poznań

Opracowanie graficzne okładki Mirosław Adamczyk Redakcja Anna Kowalska, Aleksandra Springer

Wydanie I ISBN

83-7150-517-5

Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c. ul. Wielka IO, 61-774 Poznań fax 852 63 26, teł./fax 853 27 51, 853 27 67

Dział handlowy tel./fax

864 14 03,

tel.

Skład dtp Marek Barłóg

teł .

819 39 83

Druk: /\BEDIK

-

Poznań

864 14 04

Wstęp

Moi nauczyciele Był wietrzny jesienny dzień 1 939 roku. Na zewnątrz. na ulicy przebie­ gającej wzdłuż budynków mieszkalnych, opadłe liście kręciły się w ma­ łych wirach i każdy żył własnym życiem. Dobrze było być w domu, czując się bezpiecznie i ciepło, wraz z moją matką przygotowującą obiad. W naszym mieszkaniu n ie było starszych dzieci, które by cię zaczepiały bez powodu. Ale zaledwie tydzień wcześniej wdałem się w bójkę - po tak wielu latach nie pamiętam już z kim, być może był to Snoony Agata z trzeciego piętra. W trakcie szamotaniny stwierdzi­ łem, że rozbiłem pięścią szybę w oknie apteki Schechtera. Pan Schechter był wystraszony: „Nic się nie stało, jestem ubezpie­ czony" - powiedział, wylewając na mój nadgarstek środek odkażający powodujący straszny ból. Matka zabrała mnie do lekarza, którego ga­ binet znajdował się na parterze naszego budynku . Ten używając małej pęsety, wyciągnął kawałek szkła i za pomocą igły i nici założył dwa szwy. „Dwa szwy ! " - powtarzał mój ojciec później tego samego wieczo­ ru. Znał się na szwach, ponieważ pracował jako krawiec w przemyśle odzieżowym; jego praca polegała na wykorzystywaniu wielkiej mecha­ nicznej piły do wycinania form - na przykład pleców lub rękawów do damskich płaszczy i żakietów - z ogromnych stosów materiałów. Następnie formy te były przekazywane w kierunku nie kończących się rzędów kobiet siedzących przy maszynach do szycia. Ojciec był zado­ wolony, że zdenerwowałem się wystarczająco silnie, by przełamać wrodzoną nieśmiałość. Niekiedy opłacało się stawiać opór. Nie planowałem zrobić nic bru­ talnego. Po prostu tak się stało. W j ednym momencie Snoony mnie pchał, a w następnym moja pięść znalazła się w oknie pana Schechtera. Uszkodziłem swój nadgarstek, spowodowałem nieoczekiwane wydanie pieniędzy na lekarza, zbiłem szybę i nikt się na mnie nie złościł. Co do Snoony'ego, to był do mnie nastawiony w sposób bardziej przyja­ cielski niż kiedykolwiek przedtem. Zastanawiałem się, czego nauczyła mnie ta lekcja. Ale znacznie 9

przyjemniej było rozważać tę kwestię tutaj, w cieple mieszkania, wy­ glądaj ąc przez okno dużego pokoju na Dolną Zatokę Nowego Jorku, niż narażać się na kolejną nieprzyjemną przygodę na u licy. Jak zwykle, gdy czekała na nadejście mego ojca, matka przebrała się i zrobiła sobie makijaż. Słońce niemal zachodziło i razem spog­ lądaliśmy na pokrytą falami zatokę. „Tam są ludzie, którzy walczą ze sobą i zabijają się" - powiedziała, wskazując ręką w stronę Atlantyku . Wpatrywałem się intensywnie. „Wiem - odpowiedziałem. - Widzę ich". „Nie, nie możesz - odrzekła niemal surowym tonem, zanim wróciła do kuchni. - Są zbyt daleko". W jaki sposób mogła wiedzieć, czy widzę ich czy nie? Zastanawia­ łem się. Mrużąc oczy, pomyślałem, że dostrzegam wąski pasek lądu na horyzoncie, gdzie maleńkie postacie popychały się, trącały i fechtowały na miecze, tak jak w moich komiksach. Ale być może miała rację. Być może była to tylko moj a wyobraźnia, trochę tak jak nocne potwory, które niekiedy nadal budziły mnie z głębokiego snu, zlanego potem i z szybko bijącym sercem. W jaki sposób można ocenić, że ktoś tylko sobie coś wyobraża? Spoglądałem na szare wody aż do zapadnięcia zmroku , kiedy to zawo­ łano mnie, bym umył ręce przed obiadem. Ku mojemu zachwytowi ojciec podniósł mnie i wziął w ramiona. Poczułem zimno zewnętrznego świata na jego jednodniowym zaroście. *

Pewnej niedzieli, tego samego roku, mój ojciec cierpliwie mówił mi o zerze jako punkcie początkowym w arytmetyce, o dziwnie brzmią­ cych nazwach wielkich liczb oraz tłumaczył, dlaczego nie ma najwięk­ szej liczby. („Zawsze możesz dodać jeden" - podkreślił). Nagle opa­ nował mnie dziecięcy zapał, by zapisać kolejno wszystkie liczby cał­ kowite od 1 do 1 OOO. Nie mieliśmy kartek papieru, ale mój ojciec zaoferował mi stos szarych kartoników, które zachowywał, gdy jego koszule były zanoszone do pralni. Rozpocząłem swój projekt z wielką chęcią, ale byłem zaskoczony, że tak wolno mi szło. Gdy dotarłem nie dalej niż do kilkuset, matka zakomunikowała, że czas na kąpiel. B yłem niepocieszony, gdyż zamierzałem dotrzeć do 1 000 . Będąc mediatorem przez całe życie, ojciec i teraz postanowił zadziałać: jeśli grzecznie zgodzę się na kąpiel, on będzie kontynuował zapis. Byłem zachwycony. 10

Gdy wróciłem do pokoju, zbliżał się do 900, a j a dotarłem do I OOO tylko nieco później niż normalnie zasypiałem. Potęga wielkich liczb nigdy nie przestała mnie fascynować. Również w I 939 roku rodzice zabrali mnie na odbywaj ącą się w No­ wym Jorku Wystawę Ś wiatową. Pokazano mi wizję doskonałej przy­ szłości, która będzie możliwa dzięki rozwojowi nauki i technologii. Zakopano kapsułę czasu wypełnioną przedmiotami z naszych czasów, tak by mogli z niej skorzystać ludzie w dalekiej przyszłości, którzy, być może, niewiele będą wiedzieć o życiu w roku 1939. Ś wiat jutra będzie schludny, czysty i bardziej wydajny, a z tego, co widziałem, wynikało, że nie będzie w nim biednych ludzi. „Zobacz dźwięk" - brzmiał zaskakująco jeden z napisów na wy­ stawie. I zgodnie z nim, gdy stroik uderzany był niewielkim młotecz­ kiem, piękna sinusoidalna fala przebiegała przez ekran oscyloskopu. „Usłysz światło" - krzyczał następny plakat. I gdy w komorze foto­ elektrycznej ukazywał się błysk, słyszałem coś podobnego do elektro­ statycznego szumu w naszym radiu Motorola, gdy odbierany był sygnał między stacjami. Tak więc świat był pełen cudów, o których nigdy bym nie pomyślał. W jaki sposób dźwięk może się stać obrazem, a światło dźwiękiem? Moi rodzice nie byli naukowcami . Nie wiedzieli o nauce niemal n ic, ale przekazując mi jednocześnie sceptycyzm i ciekawość, nauczyli mnie dwóch niełatwo godzących się sposobów myślenia, które są pod­ stawą metody naukowej . Byli zaledwie krok od ubóstwa. Jednakże gdy oświadczyłem, że chcę zostać astronomem, bezwarunkowo wsparli mój pomysł - mimo że sami (podobnie jak ja) mieli jedynie bardzo pod­ stawowe pojęcie o tym, czym zaj muje się astronom. Nigdy nie uważali, po uwzględnieniu wszystkich czynników, że byłoby lepiej, gdybym został lekarzem lub prawnikiem. Chciałbym móc opowiedzieć wam o inspiruj ących nauczycielach nauki, których miałem w szkole podstawowej i średniej . Jednak gdy wspominam te czasy, stwierdzam, że nikogo takiego nie było. Do­ świadczałem suchego zapamiętywania układu okresowego pierwiast­ ków, dźwigni i wygiętych płaszczyzn, fotosyntezy w roślinach zielo­ nych oraz różnicy pomiędzy antracytem i węgłem bitumicznym. Nie było rozbudzania ciekawości, ani śladu spojrzenia ewolucyjnego i żad­ nego wspomnienia o błędnych ideach, w które niegdyś wszyscy wie­ rzyli. W czasie zajęć laboratoryjnych w szkole średniej zawsze istniał wynik, który należało uzyskać. B yliśmy potępiani , j eśli to się nie uda11

wało. Nie było zachęty do rozwijania własnych zainteresowań lub wy­ jaśniania błędów myślowych. Materiał zawarty w dalszych częściach podręczników wydawał się interesujący, jednak rok szkolny zawsze kończył się, zanim do niego dotarliśmy. Można było znaleźć cudowne książki dotyczące astronomii na przykład w bibliotece, ale nie w klasie. Dzielenia pisemnego nauczano jak zestawu przepisów z książki kuchar­ skiej , bez wyjaśnienia, w jaki sposób dana sekwencja dzielenia, mno­ żeni a i odej mowania prowadziła do poprawnej odpowiedzi. W szkole średniej z kolei pierwiastkowanie było przekazywane z takim szacun­ kiem, jakby metoda ta została nam kiedyś przedstawiona na górze Sy­ naj . Naszym jedynym zadaniem było zapamiętywanie tego, co nam nakazano. Otrzymaj dobrą odpowiedź i nie przejmuj się tym, że nie rozumiesz tego, co robisz. W drugiej klasie miałem bardzo zdolnego nauczyciela algebry, od którego nauczyłem się sporo matematyki; ale on również był nastawiony agresywnie i sprawiał wrażenie, że lubi doprowadzać dziewczyny do płaczu. Przez wszystkie szkolne lata swo­ je zainteresowania nauką podtrzymywałem, czytając książki i czasopis­ ma przedstawiające rzeczywistość i fantastykę naukową. Uniwersytet był spełnieniem moich marzeń: znalazłem nauczycieli, którzy nie tylko rozumieli naukę, ale również potrafili ją wyjaśniać. Miałem szczęście uczęszczać do jednej z naj lepszych instytucji nauko­ wych tamtych czasów: University of Chicago. Byłem studentem fizyki na wydziale orbituj ącym wokół Enrica Fermiego; odkryłem, co oznacza prawdziwa matematyczna elegancja za sprawą Subrahmanyana Chan­ drasekhara; miałem okazję omawiać problemy chemii z Haroldem Ure­ yem; podczas lata uczestniczyłem w zajęciach z biologii prowadzonych przez H.J. Mullera na Indiana University; astronomii planetarnej uczy­ łem się u jedynego w tamtym okresie człowieka zajmującego się nią w pełnym wymiarze, G.P. Kuipera. To właśnie u niego po raz pierwszy spotkałem się z tym, co nazywa się „rachunkiem na odwrocie koperty": Wydaje ci się, że znalazłeś wyjaśnienie swego problemu, wyciągasz starą kopertę, odwołuj ąc się do znajomości podstaw fizyki, kreślisz na niej kilka przybliżonych równań, podstawiasz prawdopodobne wartości liczbowe i sprawdzasz, czy twoja odpowiedź znajduje się w pobliżu wyjaśnienia twego problemu. Jeśli nie, szukasz innego wyjaśnienia. Takie postępowanie przecina nonsens jak nóż masło. Na University of Chicago miałem również szczęście uczestniczyć w programie kształcenia ogólnego stworzonym przez Roberta M. Hut­ chinsa, gdzie nauka była przedstawiana jako integralna część wielkiego 12

arrasu ludzkiej wiedzy. Uważano za niemożliwe, by osoba chcąca zo­ stać fizykiem nie znała, wśród wielu innych, dzieł Platona, Arystotele­ sa, Bacha, Szekspira, Gibbona, Malinowskiego i Freuda. W trakcie wstępnego wykładu na temat nauki pogląd Ptolemeusza, że Słońce obiega Ziemię, został przedstawiony w tak przekonujący sposób, że niektórzy studenci stwierdzili, że zaczynają się zastanawiać nad swym przekonaniem co do idei kopernikańskiej . Status nauczycieli biorących udział w programie Hutchinsa nie miał prawie nic wspólnego z prowa­ dzonymi przez nich badaniami; w sposób przewrotny - w odróżnieniu od tego, co jest standardem na współczesnych amerykańskich uniwer­ sytetach - nauczyciele byli oceniani za ich sposób nauczania, zdol­ ność do przekazywania informacj i i inspirowania następnego pokole­ ma. W tej twórczej atmosferze miałem szansę wypełnić luki w swoim wykształceniu. Wiele z tego, co było głęboko tajemnicze, nie tylko w nauce, stało się jaśniejsze. Byłem również bezpośrednim świadkiem radości doświadczanej przez tych, którzy mieli możliwość odkrywania niewielkich fragmentów wiedzy o tym, w jaki sposób zbudowany j est wszechświat. Zawsze byłem wdzięczny moim mentorom z lat pięćdziesiątych i próbowałem upewnić się, że każdy z nich o tym wie. Jednak gdy patrzę wstecz, wydaje mi się, że naj ważniej szych rzeczy nauczyłem się nie od moich szkolnych nauczycieli, a nawet nie od moich uniwersytec­ kich profesorów, ale od moich rodziców, którzy nie wiedzieli nic o na­ uce w tamtym odległym roku 1 939.

Rozdział I

Rzecz naj cenniejsza Cała nasza nauka, w porównaniu z rzeczywistością, jest prymitywna i dziecinna - ale nadal jest to najcenniejsza rzecz, jaką posiadamy. ALBERT EINSTEIN (1879-1955)

Gdy wysiadałem z samolotu, czekał na mnie mężczyzna trzymający kawałek kartonu z napisanym na nim moim nazwiskiem. Udawałem się na konferencję naukowców i pracowników środków przekazu po­ święconą możliwościom polepszenia wizerunku nauki w komercyjnych stacjach telewizyjnych. Organizatorzy uprzejmie wysłali po mnie kie­ rowcę. - Czy nie ma pan nic przeciwko temu, bym zadał panu pytanie? zwrócił się do mnie, gdy czekaliśmy na mój bagaż. Nie miałem. - Czy nie przeszkadza panu, że nazywa się pan tak samo jak ten naukowiec? Zrozumiałem go dopiero po chwili. Nie wiedziałem, czy próbował się ze mną droczyć. W końcu domyśliłem się, o co chodzi. - To ja jestem tym naukowcem - odpowiedziałem. Chwilę milczał, a potem uśmiechnął się i powiedział: - Przepraszam. To moja wina. Myślałem, że to przypadkowa zbież­ ność. - Wyciągnął rękę. - Nazywam się William Buckley. Cóż, nie był to dokładnie William F. Buckley, jednakże nosił to samo nazwisko co znany, zadziorny dziennikarz telewizyjny, z którym bez wątpienia łączyła go skłonność do przekomarzania się. Gdy wsiedliśmy do samochodu, by ruszyć w długą drogę, wycieraczki przedniej szyby rytmicznie odgarniały deszcz, a kierowca powiedział mi, że cieszy się, że to ja jestem „tym uczonym", ponieważ chciał zadać mi wiele pytań dotyczących nauki. Czy miałem coś przeciwko temu? Nie miałem. Tak więc rozpoczęliśmy rozmowę. Ale jak się okazało, nie dotyczyła ona działalności naukowej . Mój kierowca chciał rozmawiać na temat zamrożonych istot pozaziemskich ulegających rozkładowi w bazie lot15

niczej n iedaleko San Antonio, o „transmisj i" (czyli o sposobie, by usły­ szeć, co myślą martwe osoby - jak się okazuje, niewiele), o problemie kryształów, o przepowiedni Nostradamusa. o astrologii, Całunie Turyń­ skim . . . Każdy wspomniany temat podejmował z wielkim entuzjazmem. Za każdym razem musiałem go rozczarować: „Dowody są słabe - po­ wtarzałem. - Istnieją o wiele prostsze wyjaśnienia". Kierowca był na swój sposób bardzo oczytany. Znał wiele różnych spekulacji dotyczących na przykład zatopionych kontynentów Atlanty­ dy i Lemurii. Dokładnie wiedział, że właśnie mają wyruszyć podwodne ekspedycje w celu odnalezienia powalonych kolumn i zniszczonych minaretów, śladów niegdyś wielkiej cywilizacji, której pozostałości są obecnie odwiedzane wyłącznie przez luminescencyjne ryby i olbrzymie morskie potwory. Ja natomiast wiedziałem, że, choć ocean ukrywa jeszcze wiele tajemnic, to w badaniach oceanograficznych i geofizycz­ nych nie uzyskano jeszcze żadnych danych potwierdzających istnienie Atlantydy lub Lemurii. Według współczesnej nauki nie istniały one nigdy. Nieco niechętnie powiedziałem mu o tym. I podczas dalszej jazdy w deszczu widziałem, że mój rozmówca staje się coraz bardziej przygnębiony. Zaprzeczyłem bowiem n ie jakimś jego błędnym przeko­ naniom, ale podważyłem istotny aspekt jego wewnętrznego życia. A przecież istnieje tak wiele problemów w prawdziwej nauce, które są jednakowo ekscytujące, bardziej taj emnicze, stanowią większe in­ telektualne wyzwanie - a próby ich rozwiązania,są zdecydowanie bliższe prawdy. Czy mój rozmówca wiedział o cząsteczkach, stanowią­ cych elementy budulcowe życia, znajdujących się w zimnym, rozrze­ dzonym gazie pomiędzy gwiazdami? Czy słyszał o odciskach stóp na­ szych przodków znalezionych w liczącym 4 miliony lat wulkanicznym popiele? Co wiedział o powstaniu Himalajów po zderzeniu się Indii z Azją? Lub o tym, jak wirusy oszukując mechanizmy obrom1e gos­ podarza i działając j ak strzykawki, wprowadzają swój DNA do komórki i podporządkowują sobie jej aparat reprodukcyjny. A o radiowym po­ szukiwaniu pozaziemskiej inteligencj i lub o nowo odkrytej cywilizacj i Ebla, która została wykorzystana w reklamie piwa Ebla? Niestety nic. Podobnie nie miał pojęcia, nawet mglistego, na temat nieokreśloności kwantowej , a o DNA wiedział tylko, że te trzy duże litery są często razem zapisywane. Pan Buckley - elokwentny, oczytany, ciekawy - nie słyszał nie­ mal nic o współczesnej nauce. Wykazywał naturalną chęć poznania cudów wszechświata. Chciał zdobyć wiedzę. Jednakże cała wiedza 16

naukowa znikała przed dotarciem do niego. Sposób funkcj onowania naszej kultury. nasz system szkolnictwa, nasze środki masowego prze­ kazu zawiodły tego człowieka. Społeczeństwo pozwoliło, by dotarły do niego pozory wiedzy i poczyniły w jego umyśle wielkie zamieszanie. Nigdy nie nauczono go, jak rozróżnić prawdziwą naukę od jej taniej imitacj i . Mój kierowca nie wiedział nic o sposobie funkcj onowania nauki. Istnieją setki książek na temat Atlantydy - mitycznego kontynentu, który rzekomo miał istnieć przed około 1 O OOO lat na Oceanie Atlan­ tyckim (lub gdziekolwiek; niedawno wydana pozycja umiejscawia go w okolicach Antarktydy). Legenda sięga do czasów Platona, który okre­ ślał ją jako opowieść pochodzącą z odległych czasów. Ostatnio opub­ likowane teorie autorytatywnie opisuj ą wysoki poziom atlantydzkiej technologii, jej prawodawstwa i życia duchowego oraz wielką tragedię całego zaludnionego kontynentu, który zniknął pod falami. Istnieje ró­ wnież Atlantyda ruchów New Age - legendarna cywilizacja zaawan­ sowanego rozwoju nauki - głównie poświęconej „badaniom właści­ wości" kryształów. W trylogii Katriny Raphaell zatytułowanej Crystal Enlightenment [ Kryształowe oświecenie] - w głównej mierze odpo­ wiedzialnej za szaleństwo związane z kryształami w Stanach Zjedno­ czonych - owe kamienie odczytuj ą ludzkie zamiary, przesyłaj ą myśli, są miejscem, w którym ukryte są sekrety starożytnej historii, a także stanowią model oraz powód budowy egipskich piramid. Jednocześnie autorka nie podaje żadnych faktów, które choć w przybliżeniu mogłyby uchodzić za dowód potwierdzający te przypuszczenia. (Powrót krysz­ tałowego szaleństwa może nastąpić dzięki odkryciu dokonanym przez prawdziwych naukowców, sej smologów, że wewnętrzny rdzeń Ziemi może być pojedynczym, ogromnym, niemal doskonałym kryształem żelaza). Nieliczne książki - na przykład Legends of the Earth [Legendy Ziemi] Dorothy Vitaliano - ze zrozumieniem interpretują pierwotną legendę o Atlantydzie jako niewielkiej wyspie na Morzu Ś ródziemnym, która została zniszczona przez wybuch wulkanu, lub jako starożytnym mieście, które po trzęsieniu ziemi pogrążyło się w wodach Zatoki Ko­ rynckiej . Zgodnie z wszystkimi zgromadzonymi obecnie danymi mogą to być źródła tej legendy, ale są one dalekie od historii o zniszczeniu kontynentu, na którym istniała cywilizacja o ponadnaturalnie wysokim rozwoj u technologicznym i duchowym. N iemal nigdy w popularnych książkach, prasie codziennej lub pro-

gramach telewizyjnych emitowanych w porze największej oglądalności nie przedstawia się dowodów pochodzących z badań nad rozszerzaniem dna morskiego oraz nad tektoniką płyt kontynentalnych, jak również z mapowania dna oceanów, które wykazują w sposób prawie niepod­ ważalny, że w rozważanym okresie pomiędzy Europą i obiema Ame­ rykami nie mógł istnieć żaden kontynent. Powszechnie dostępne są wyjaśnienia rzekome, będące pułapkami na naiwnych. Podejście sceptyczne występuje zdecydowanie rzadziej . Sceptycyzm źle się sprzedaje. Inteligentna i ciekawa osoba, która po­ lega wyłącznie na kulturze popularnej, chcąc dowiedzieć się czegoś o problemach podobnych do tajemnicy Atlantydy, jest setki lub tysiące razy bardziej zagrożona bezkrytycznie wymyślanymi historiami niż trzeźwą i zrównoważoną oceną. Być może pan Buckley powinien pamiętać, że musi być bardziej sceptyczny wobec tego, co proponuje mu kultura masowa. Jednakże trudno jego winić za taką sytuację. Zaakceptował on po prostu to, co najbardziej dostępne źródła informacj i przedstawiały jako prawdę. Ze względu na swą naiwność był systematycznie oszukiwany i „nabijany w butelkę". Nauka wywołuje rosnące uczucie ciekawości. Ale dzieje się tak rów­ nież w przypadku pseudonauki. Skąpa i słaba jakościowo popularyzacja wiedzy naukowej powoduje powstawanie ekologicznych nisz, które zo­ stają szybko wypełnione przez pseudonaukę. Gdyby powszechnie ro­ zumiano fakt, że przed akceptacją teorii, która ma być elementem wie­ dzy o świecie, wymaga się odpowiednich dowodów, nie byłoby miejsca dla działalności pseudonaukowej . Jednakże w kulturze popularnej wy­ stępuje coś w rodzaj prawa Greshama, zgodnie z którym niewłaściwa nauka wypiera prawdziwą działalność naukową. Na całym świecie j est bardzo dużo mądrych i uzdolnionych osób, które z pasją zaj mują się badaniem przyrody. Niestety to zaangażowanie nie jest zauważane. Badania statystyczne wykazują, że około 95 procent Amerykanów jest naukowymi analfabetami. Jest to odsetek zbliżony do liczby analfabetów wśród Murzynów amerykańskich przed wybuchem wojny secesyjnej - w czasach, gdy każdemu, kto uczył niewolników czytać, groziły surowe kary. Oczywiście ocena analfabetyzmu jest su­ biektywna zarówno w przypadku języka, jak i nauki. Jednakże analfabe­ tyzm rzędu 95 procent należy traktować bardzo poważnie. Każde pokolenie obawia się, że standardy edukacyjne ulegają obni­ żeniu. W jednej z naj starszych prac w historii ludzkości pochodzącej 18

z państwa Sumerów sprzed około 4000 lat, autor uskarża się, że młodzi są zdecydowanie mniej wykształceni niż poprzednie pokolenie. 2400 lat później wiekowy i zrzędliwy Platon w księdze VII Praw zdefiniował analfabetyzm naukowy: [Człowiek] który nie wie, co to jest jeden, dwa, trzy i w ogóle parzyste i nieparzyste, który rachować nie umie i długości dnia i nocy obliczyć nie potrafi, który o obiegu Księżyca, Słońca i in­ nych ciał niebieskich nie ma żadnego pojęcia [ ... ] Należałoby więc zażądać, aby każdego z tych przedmiotów uczyli się wolni obywatele w tym zakresie, w jakim przyswaja go sobie wraz z umiejętnościami czytania i pisania ogromne mnóstwo dzieci w Egipcie. Najpierw więc nauka rachunków dla zupełnie małych dzieci obmyśloną jest tam tak, że łączy się ona z przyjemną zabawą [ . . . ] Ja sam dowiedziałem się bardzo późno o tej obarczającej nas przypadłości i ogromnie byłem zdumiony. Wydało mi się, że rzecz taka nie licuje z godnością człowieka, lecz że dla jakichś, no świń, powiedzmy, nadaje się raczej . Toteż zawstydziłem się bardzo nie tylko za siebie, ale za wszystkich Greków1• Nie wiem, w jakim stopniu nieznajomość praw nauki i matematyki przyczyniła się do upadku starożytnych Aten, jednak jestem przekona­ ny, że następstwa analfabetyzmu naukowego są bardziej niebezpieczne w czasach współczesnych niż w jakimkolwiek okresie w przeszłości. Dla przeciętnego obywatela pozostawanie w niewiedzy na temat glo­ balnego ocieplenia lub zmniejszenia warstwy ozonowej, toksycznych i radioaktywnych odpadów, kwaśnych deszczów, erozji wierzchnich warstw gleby, zmniejszenia powierzchni lasów tropikalnych, gwałtow­ nego przyrostu populacji ludzkiej jest niebezpieczne i ryzykowne. Za­ trudnienie i wysokość wynagrodzenia zależą od rozwoju nauki i tech­ nologii. Jeśli nasi obywatele nie będą potrafili wytwarzać wysokiej j akości produktów, na które istnieje zapotrzebowanie, przy niskich ko­ sztach, to przemysł, a wraz z nim rozwój gospodarczy przeniesie się z naszego kraju do innych części świata. Należy zastanowić się nad społecznymi konsekwencjami istnienia źródeł energii wykorzystuj ą­ cych syntezę i rozszczepienie jąder atomowych, superkomputerów, in1

Platon, Prawa, przeł. Maria Maykowska, PWN, Warszawa 1960 (przyp. tłum.).

19

formacyjnych „autostrad", aborcji, radonu, masowych zwolnień w prze­ myśle zbrojeniowym, uzależnień, podsłuchów zakładanych przez rząd zwykłym obywatelom, telewizj i o wysokiej rozdzielczości, problemów bezpieczeństwa samolotów i portów lotniczych. przeszczepów tkanek płodowych, kosztów opieki zdrowotnej, dodatków do produktów żyw­ nościowych, leków łagodzących objawy manii, depresji lub schizofre­ nii, praw zwierząt, nadprzewodnictwa, pigułek powodujących wczesne poronienia, rzekomych dziedzicznych predyspozycji do zachowań an­ tyspołecznych, stacji kosmicznych, podróży na Marsa, poszukiwań Je­ ków przeciw AIDS i nowotworom. Jak możemy wpływać na politykę naszego państwa - lub chociaż podejmować rozsądne decyzje dotyczące naszego własnego życia jeśli nie rozumiemy podstawowych problemów? Kongres Stanów Zjed­ noczonych rozwiązał właśnie B iuro do spraw Oceny Technologii jedyną organizację, której głównym zadaniem było doradzanie Izbie Reprezentantów i Senatowi w sprawach nauki i technologii. Instytucja ta przez lata stanowiła wzorzec kompetencji i prawości. W XX wieku osoby z j akimkolwiek przygotowaniem naukowym rzadko stanowiły więcej niż 1 procent wśród 535 członków amerykańskiego parlamentu . Ostatnim znającym „działanie" nauki prezydentem USA był Thomas Jefferson2 • *

Hipokrates z Kos jest ojcem medycyny. Po 2500 lat nadal pamięta się go ze względu na Przysięgę Hipokratesa (która w nieco zmienionej wersji jest nadal składana w wielu krajach przez studentów kończących studia medyczne). Jednakże grecki lekarz ceniony jest głównie z po­ wodu swych wysiłków, by wyrwać medycynę z mgły przesądów i zbli­ żyć ją do światła nauki. W jednym z typowych dla niego zdań Hipo­ krates napisał: „Ludzie myślą, że padaczka jest boską chorobą przede wszystkim dlatego, że jej nie rozumieją. Ale jeśli wszystko, czego nie rozumieją, nazywaliby boskim, nie byłoby końca boskim przedmio2 Jednakże można twierdzić, że do grona naukowców należałoby zaliczyć również Theodore'a Roosevelta, Herberta Hoovera i Jimmy'ego Cartera. Wielka Brytania miała premiera znającego problemy nauki. Margaret Thatcher. Jej studia chemiczne, w części pod kierunkiem laureatki Nagrody Nobla, Dorothy Hodgkins, miały znaczący wpływ na silne i skuteczne poparcie Wielkiej Brytanii dla światowego zakazu używania chloro­ fluorokarbonów niszczących powłokę ozonową.

20

tom". Zamiast przyznać , że w wielu dziedzinach nasza wiedza jest skąpa, wolimy mówić, że wszechświat jest niemożliwy do opisania słowami. Bóstwu Otchłani przypisuje się odpowiedzialność za to, czego nie rozumiemy. Wraz z rozwojem medycyny od IV wieku przed naszą erą coraz więcej rozumieliśmy i coraz mniej spraw przypisywano bos­ kiej interwencji - dotyczyło to zarówno przyczyn, jak i leczenia cho­ rób. Zmniejszyła się umieralność okołoporodowa kobiet oraz liczba zgonów dzieci, wydłużył się średni czas życia, a medycyna polepszyła jakość życia miliardów ludzi na całej planecie. Do rozpoznawania chorób Hipokrates wprowadził elementy metody n aukowej. Nakłaniał do dokładnej i skrupulatnej obserwacj i . „Niczego n ie należy pozostawiać przypadkowi. Niczego nie pomijać. Należy uwzględniać sprzeczne obserwacje. Nie spieszyć się z wyciąganiem wniosków". Przed wynalezieniem termometru Hipokrates wykreślał krzywe temperatury w przebiegu wielu chorób. Zalecał, by lekarz tylko na podstawie objawów występujących w danej chwili potrafił określić prawdopodobną przeszłość i przyszły przebieg każdej choroby. Kładł nacisk na uczciwość. Chętnie przyznawał się do ograniczeń wiedzy lekarskiej . Nie wykazywał zażenowania, wyznając potomnym, że wię­ cej niż połowa jego pacjentów zmarła z powodu chorób, które leczył. Jego możliwości terapeutyczne były ograniczone; do dostępnych leków należały środki przeczyszczające, środki powodujące wymioty oraz nar­ kotykowe środki przeciwbólowe. Wykonywał zabiegi chirurgiczne i cew­ nikowanie. Dalszy postęp medycyny nastąpił w później szym okresie starożytności i trwał do upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego. W średniowieczu medycyna rozwijała się w świecie islamu, podczas gdy w Europie był to mroczny okres. Większość wiedzy o anatomii i chirurgii została utracona. Rozkwitała wiara w modlitwę i cudowne uzdrowienia. Zanikła działalność laickich lekarzy. Powszechnie stoso­ wano modły, cudowne mikstury, horoskopy i amulety. Ograniczono lub całkowicie zakazano sekcji zwłok, co pozbawiło osoby trudniące się medycyną najważniejszego źródła wiedzy o ludzkim ciele. Badania medyczne zamarły. Sytuacja zbliżona była do opisu Wschodniego Cesarstwa Rzymskie­ go ze stolicą w Konstantynopolu dokonanego przez historyka Edwarda Gibbona: W okresie dziesięciu wieków nie dokonano żadnego odkrycia, które mogłoby zwiększyć godność lub ułatwić szczęśliwe życie 21

gatunkowi ludzkiemu. Starożytnych koncepcj i nie wzbogacono o żadną teorię, a cierpliwi uczniowie stawali się dogmatycznymi nauczycielami następnego służalczego pokolenia. Nawet w swym najlepszym wydaniu dawna praktyka medyczna nie była w stanie uratować wielu istnień ludzkich. Królowa Anna była ostatnią przedstawicielką dynastii Stuartów rządzących Wielką Bryta­ nią. W ostatnich siedemnastu Jatach XVII wieku była w ciąży osiem­ naście razy. Tylko pięcioro dzieci urodziło się żywych, z których jedno przeżyło okres wczesnodziecięcy. Zmarło jednak przed osiągnięciem dojrzałości i przed koronacją swej matki, która odbyła się w 1 702 roku . Nie wydaje się, by przyczyną tych tragedii była jakakolwiek choroba uwarunkowana genetycznie. Królowa Anna miała najlepszą opiekę le­ karską, jaką w tym czasie można było uzyskać. Choroby, które n iegdyś powodowały śmierć bardzo wielu niemowląt i starszych dzieci, zostały stopniowo opanowane i pokonane przez na­ ukę - stało się tak dzięki odkryciu świata mikroorganizmów, poprzez stwierdzenie, że położne i lekarze powinni myć ręce przed odbieraniem porodu i sterylizować używane narzędzia, poprzez poprawę sposobu odżywiania, poprawę publicznej opieki zdrowotnej i higieny, jak rów­ nież dzięki antybiotykom i innym lekom, szczepionkom, odkryciu cząs­ teczkowej budowy DNA, biologii molekularnej i obecnie terapii geno­ wej. W większości krajów dzieci maj ą dzisiaj nieporównywalnie więk­ szą szansę dożyć wieku dorosłego niż potomkowie kandydatki do tronu jednego z najpotężniejszych państw na Ziemi w końcu XVII wieku. Na całym świecie zlikwidowano ospę prawdziwą. Obszar naszej planety, na którym występują komary przenoszące malarię, znacznie się zmniej­ szył. Co roku zwiększa się liczba lat, które ma szansę przeżyć dziecko z rozpoznaniem białaczki. Wiedza naukowa pozwala, by Ziemia wy­ żywiła sto razy większą liczbę ludzi, niż było to możliwe kilka tysięcy lat temu. Możemy modlić się za osobę chorą na cholerę lub podawać jej 500 miligramów tetracykliny co 1 2 godzin. (Wyznawcy Christian Science nadal zaprzeczają mikrobiologicznej teorii choroby; gdy zawodzi mod­ litwa, wiemy wybiera raczej śmierć dziecka niż podanie mu antybio­ tyków). W przypadku chorego na schizofrenię można zastosować psy­ choanalityczną terapię słowną niemal całkowicie nieskuteczną albo po­ dawać mu 300 do 500 miligramów klozapiny. Naukowo udowodnione sposoby leczenia są setki lub tysiące razy bardziej skuteczne od tzw. 22

metod alternatywnych. (Nawet wtedy, gdy wydaje się, że metody al­ ternatywne działają, w rzeczywistości nie wiemy, czy odegrały one j akąkolwiek rolę. Spontaniczne remisje w przypadku takich chorób jak cholera czy schizofrenia mogą się zdarzyć również bez stosowania modlitwy lub psychoanalizy). Odrzucenie metod nauki oznacza coś znacznie poważniej szego niż obywanie się bez klimatyzacji, odtwarza­ czy płyt kompaktowych, suszarek do włosów i szybkich samochodów. W czasach przed odkryciem rolnictwa, w okresie cywilizacj i łowiec­ ko-zbierackich średnia długość życia człowieka wynosiła od 20 do 30 lat. Była ona taka sama w czasach późnego Cesarstwa Rzymskiego oraz w średniowieczu. Nie przekroczyła 40 lat aż do lat siedemdziesiątych XIX wieku. W roku 1 9 1 5 osiągnęła 50 lat, w 1930 - 60 lat, a w 1 955 70 lat. Obecnie wynosi prawie 80 lat (jest nieco większa dla kobiet niż dla mężczyzn). Reszta świata stara się nadążać za europej skim wzros­ tem długowieczności. Co jest przyczyną tej oszałamiającej , bezprece­ densowej zmiany w dziejach ludzkości? Mikrobiologiczna teoria cho­ rób, środki zdrowia publicznego, leki oraz technologia medyczna. Dłu­ gość życia jest prawdopodobnie najlepszym miernikiem fizycznej j ako­ ści życia. (Jeśli jest się martwym, nie można zrobić wiele, by być szczęśliwym). Jest to cenny dar nauki dla ludzkości - nic innego jak podarunek życia. Jednakże mikroorganizmy ulegaj ą mutacjom. Nowe choroby roz­ przestrzeniają się jak pożar. Trwa ciągła walka pomiędzy zarazkami, w których powstają nowe mechanizmy chorobotwórcze, a człowiekiem, który próbuje im przeciwdziałać. Dotrzymuj emy kroku w tym współ­ zawodnictwie nie tylko przez tworzenie nowych leków i sposobów leczenia, ale również dzięki coraz głębszemu zrozumieniu natury życia. Jeśli świat ma uniknąć groźnych konsekwencj i globalnego wzrostu populacji, która w końcu XXI wieku liczyć będzie od 1 O do 1 2 miliar­ dów ludzi , konieczne jest wynalezienie bezpiecznych, ale bardziej wy­ dajnych sposobów produkcji żywności - zmiana sposobów przecho­ wywania ziarna, nawadniania, nawożenia, używania środków ochrony roślin, transportu i zamrażania żywności. Należałoby również wprowa­ dzić powszechnie dostępne i akceptowane środki antykoncepcyjne, podjąć znaczące działania na rzecz politycznego równouprawnienia ko­ biet oraz poprawić standardy życia najbiedniej szych ludzi . Jak osiągnąć wszystkie te cele bez nauki i technologi i ? Jestem świadomy faktu, że nauka i technologia nie stanowią rogu obfitości , z którego świat wyjmuje podarunki. Naukowcy nie tylko 23

stworzyli broń nuklearną, ale również wpływali na przywódców poli­ tycznych. argumentując, że ich naród - bez względu na to, którego mocarstwa to dotyczyło - musi nią dysponować pierwszy. Następnie wyprodukowano około 60 OOO sztuk takiego uzbrojenia. Podczas zim­ nej wojny badacze w Stanach Zjednoczonych, Związku Radzieckim, Chinach i w innych państwach nie sprzeciwiali się narażaniu swych współobywateli podczas przygotowań do wojny atomowej - najczęś­ ciej bez ich wiedzy - na choroby związane z napromieniowaniem. Lekarze w Tuskegee w stanie Alabama wprowadzili w błąd grupę kom­ batantów wojennych chorych na kiłę, twierdząc, że otrzymują leki, podczas gdy stanowili oni nie leczoną grupę kontrolną. Powszechnie znane jest niespotykane okrucieństwo nazistowskich lekarzy. Nasza te­ chnologia stworzyła talidomid, chlorofluorokarbon, czynnik Orange, gaz paraliżujący, spowodowała zanieczyszczenie powietrza i wody, wyginięcie licznych gatunków oraz umożliwiła powstanie przemysłu na tyle potężnego, że może on zmienić klimat naszej planety. Prawie połowa naukowców na Ziemi pracuje przynajmniej okresowo dla prze­ mysłu zbrojeniowego. Podczas gdy nieliczni naukowcy są nadal po­ strzegani jako odszczepieńcy, odważnie krytykujący wady społeczeń­ stwa i wcześnie ostrzegający przed grożącymi katastrofami technolo­ gicznymi, większość uznawana jest za posłusznych konformistów dzia­ łających po to, by zapewnić firmom jak największe zyski, lub dążących do stworzenia jak naj skuteczniej szej broni masowej zagłady - nie zważając na odległe następstwa takiego postępowania. To, że nauka może znaleźć się w służbie n iebezpiecznych technologii, że może sta­ nowić ukryte wyzwanie dla potocznej wiedzy o świecie, a także uzna­ wanie działalności naukowej za trudną i skomplikowaną powoduje, że niektórzy nie maj ą zaufania do nauki i jej unikaj ą. Istnieją przyczyny, które sprawiają, że nauka i technologia niepokoi. W naszym świecie kreuje się postacie szalonych naukowców - od ubranych w białe kitle bohaterów kreskówek emitowanych w sobotnich porannych progra­ mach dla dzieci do różnorodnych odmian postaci faustowskich w kul­ turze masowej, począwszy od samego Fausta, Frankensteina, Dr. Stran­ gelove 'a, a kończąc na bohaterach Parku Jurajskiego. Jednakże nie możemy po prostu stwierdzić, że nauka daje zbyt wielką władzę niedoskonałym moralnie specjalistom od technologii lub skorumpowanym, szalonym na punkcie władzy politykom i za­ decydować o zaniechaniu tego rodzaju działalności. Postęp w medy­ cynie i w rolnictwie ocalił zdecydowanie więcej istnień ludzkich, niż 24

pochłonęły wszystkie wojny w całej historii_i. Dzięki rozwoj owi transpor­ tu, komunikacji oraz przemysłu rozrywkowego dokonała się przemiana i zjednoczenie świata. W każdym z badań opinii publicznej działalność naukowa, pomimo swoich wad. postrzegana j est j ako jedno z najbardziej szanowanych i darzonych zaufaniem zajęć człowieka. Miecz nauki j est obosieczny . Jej budząca respekt siła zmusza nas wszystkich, również polityków, ale zwłaszcza samych naukowców do wzięcia na siebie odpowiedzialności i zwrócenia baczniej szej uwagi na długoterminowe następstwa używania niektórych technologii. do spojrzenia z perspektywy globalnej i wielopokoleniowej, stanowi również ostrzeżenie przed łat­ wym odwoływaniem się do ideologii nacjonalistycznych i szowinistycz­ nych. Popełniane błędy stają się coraz bardziej kosztowne. *

Czy myślimy o tym, co jest prawdą? Czy ma to jakiekolwiek znaczenie? Poeta Thomas Gray napisał: [ . . . ] gdzie niewiedza jest rozkoszą, Szaleństwem jest być mądrym. Ale czy jest tak w rzeczywistości? Edmund Way Teale w opub­ likowanej w 1 950 roku książce Circle of the Seasons [Koło pór roku] dokładniej zrozumiał ten problem: Nie troszczyć się o to, czy coś jest prawdą, czy nią nie jest, w przypadku gdy dobrze się z tym czujemy, jest moralnie równie złe jak brak zainteresowania tym, skąd pochodzą nasze pieniądze, wtedy gdy je posiadamy. Dowiadywanie się o korupcj i i nieudolności rządu nie jest pokrze­ piające. Ale czy lepsze jest pozostawanie w nieświadomości? Czyim interesom służy niewiedza? Jeśli my, ludzie, wykazujemy na przykład dziedziczne skłonności do nienawiści wobec obcych, to czy jedynym antidotum na tę przypadłość nie jest samoświadomość? Jeśli przez dłu3 Niedawno podczas obiadu zapytałem zgromadzonych gości - w różnym wieku, od 30 do 60 lat - ilu z nich żyłoby obecnie, gdyby nie istniały antybiotyki, rozruszniki serca oraz inne osiągnięcia współczesnej medycyny. Uniosła się tylko jedna ręka. Nie należała do mnie.

25

gi okres wierzyliśmy, że gwiazdy wschodzą i zachodzą dla nas, że jesteśmy powodem istnienia wszechświata, to czy poznanie wyrządza nam krzywdę, niszcząc nasze przekonania? W dziele Z genealogii moralności Fryderyk Nietzsche, podobnie jak wielu przed nim i po nim, martwi się z powodu „niepohamowanego postępu w samopomniej szaniu się człowieka" spowodowanego rewolu­ cją naukową. Nietzsche opłakuje utratę „wiary człowieka we własną godność, wyjątkowość, niezastępowalność w schemacie egzystencji". Moim zdaniem dalece bardziej rozsądne jest poj mowanie wszechświata takim, jaki jest w rzeczywistości, niż pozostawanie przy urojeniach, choćby przynosiły one satysfakcję i uspokojenie. Który pogląd jest lepszy, biorąc pod uwagę długoterminowe przeżycie naszego gatunku? Który daje nam więcej możliwości w przyszłości ? I czy tak wielką klęską jest to, że nasze poczucie pewności siebie zostanie w tym pro­ cesie nieco nadwyrężone. Czy nie stanowi to przyczyny, by traktować perspektywę realistyczną jako doświadczenie pozwalające nam dojrzeć i wzmocnić naszą osobowość? Odkrycie, że wszechświat liczy sobie od 1 O do 1 5 miliardów lat, a nie od 6 do 1 2 0004 lat pogłębia nasz szacunek wobec jego rozmachu i wielkości; fakt, że jesteśmy szczególnie złożoną konstrukcją z ato­ mów, a nie j akimś oddechem boskości ostatecznie wzmacnia nasz sza­ cunek dla atomów; odkrycie, które obecnie wydaje się bardzo praw­ dopodobne, że nasza planeta jest jednym z miliardów innych światów w Drodze Mlecznej i że istnieje miliard podobnych do naszej galaktyk, w sposób majestatyczny poszerza obszar tego, co jest możliwe; stwier­ dzenie, że nasi przodkowie byli również przodkami małp człekokształ­ tnych wiąże nas z resztą świata ożywionego i czyni możliwym istot­ ne - choć niekiedy smutne - zastanowienie nad ludzką naturą. Jest oczywiste, że nie ma już drogi odwrotu. Czy nam się to podoba czy nie, jesteśmy związani z nauką. Powinniśmy wykorzystać ją w naj­ lepszy sposób. Gdy już się z nią zaznaj omimy i w pełni docenimy jej piękno i siłę, stwierdzimy, że zarówno z duchowego, jak i praktycznego punktu widzenia dokonaliśmy transakcji bardzo dla nas korzystnej . 4 ,,Żadna myśląca religijna osoba w to nie wierzy, stary" - pisze jeden z recenzen­ tów tej książki. Jednakże wielu „naukowych kreacjonistów" nie tylko w to wierzy, ale podejmuje coraz bardziej agresywne i skuteczne wysiłki. by nauczać tych prawd w szko­ łach, muzeach, ogrodach zoologicznych i podręcznikach. Dlaczego? Ponieważ dodając okresy wszystkich „praojców", wiek patriarchów i innych postaci biblijnych, otrzymuje­ my właśnie taką liczbę, a Biblia jest „nieomylna".

26

Jednakże przesądy i pseudonauka dotrzymują kroku, rozpraszając umysły wielu „Buckleyów" znajdujących się pośród nas, dostarczając łatwych odpowiedzi, umykając prz ed sceptyczną dociekliwością, celo­ wo strasząc nas i oszukując naszą percepcję, czyniąc nas jej wyznaw­ cami działającymi bez zastanowienia i w sposób konformistyczny, jak również robiąc z nas ofiary łatwowierności. Prawdą jest, że świat byłby ciekawszy, gdyby istniały pozaziemskie istoty czyhające w głębokich wodach wokół Bermudów, pochłaniające statki i samoloty, lub gdyby zmarli mogli przejmować kontrolę nad naszymi rękami i pisać nimi wiadomości. Byłoby fascynujące, gdyby dzieci zdolne były do robienia aparatów telefonicznych ze swych kołysek tylko poprzez myślenie o nich lub gdyby nasze sny mogły, częściej niż da się to wytłumaczyć zwykłym przypadkiem czy naszą wiedzą o świecie, właściwie przepo­ wiedzieć przyszłość. Wszystkie te problemy są przykładami pseudonauki. Osoby zajmują­ ce się nimi utrzymują, że stosują metody i odkrycia nauki, podczas gdy w rzeczywistości są niewierni j ej zasadom - często dlatego, że opie­ rają się na niewystarczających dowodach lub ignorują fakty wskazujące inne wytłumaczenie. Korzystają z ludzkiej łatwowierności. Nieświado­ ma współpraca (a często cyniczne przymykanie oczu na oszustwa) ze strony gazet, czasopism, wydawców książek, radia, telewizji, producen­ tów filmowych i podobnych instytucji powoduje, że takie informacje są łatwo i szeroko dostępne. Dalece trudniej sze do napotkania, o czym przypomniało mi spotkanie z panem Buckleyem, są alternatywne, wy­ magaj ące większego wysiłku umysłowego, choć niekiedy bardziej olśniewające odkrycia naukowe. Działalność pseudonaukowa jest łatwiejsza niż dokonywanie odkryć naukowych, ponieważ w tej pierwszej częściej unika się konfrontacji z rzeczywistością - czyli więcej j est sytuacji, gdy nie mamy kontrol i nad wynikiem doświadczenia. Standardy d l a argumentów uważanych za dowody są również mniej rygorystyczne. Po części z tych samych powodów pseudonauka jest zdecydowanie łatwiej sza w odbiorze przez szeroką publiczność niż nauka. Ale nie jest to wystarczające wyjaś­ nienie j ej popularności. Ludzie próbują różnych systemów wierzeń, sprawdzaj ąc, który z nich jest najbardziej pomocny. Gdy nasza sytuacj a jest dość bez­ nadziej na, wszyscy zbyt chętnie staramy się uniknąć niewygodnego brzemienia sceptycyzmu. Pseudonauka przemawia do silnych emocjo­ nalnych potrzeb, których nauka często nie zaspokaja. Ta pierwsza od27

wołuje się do naszych fantazji o mocy, której n ie mamy, a o której marzymy (podobnej do tej przypisywanej dziś bohaterom komiksów, a niegdyś bogom). Niektóre przejawy pseudonauki oferują zaspokoje­ nie duchowych potrzeb, leczenie chorób i obietnice, że śmierć nie jest końcem istnienia. Pseudonauka zapewnia nas o naszej ważności i cen­ tralnym miejscu we wszechświecie5• Niekiedy stanowi ona coś w ro­ dzaj u pomostu pomiędzy starą religią a współczesną nauką, jednakże nie cieszy się zaufaniem żadnej z nich. Najważniejsza idea pseudonauki (a także niektórych religii zarówno dawnych, jak i należących do nurtu New Age) głosi, że silne pragnienie czegoś może prowadzić do jego spełnienia. Byłoby ogromnie satysfak­ cjonujące, gdybyśmy, podobnie jak w ludowych przypowieściach lub baj kach dla dzieci, mogli realizować nasze plany tylko poprzez marze­ nia o nich. Jest to niezwykle pociągaj ąca idea, szczególnie w porówna­ niu z myślą, że zwykle do realizacji naszych nadziei wymagane są ciężka praca oraz szczęśliwy przypadek, Złota Rybka lub Dżin z Lampy Aladyna, który spełnia nasze trzy życzenia - wszystko, czego pragnie­ my, z wyjątkiem kolej nych życzeń. Któż z nas nie zastanawiał się tak na wszelki wypadek, gdybyśmy kiedykolwiek znaleźli i przypadko­ wo potarli zakurzoną, mosiężną lampę olejową - o co poprosimy? Pamiętam z dzieciństwa komiksy i książki, w których występował magik z wąsem i w cylindrze, wywij ający ebonitową pałeczką. Nazy­ wał się Zatara. Potrafił dokonać wszystkiego, o czym tylko pomyślał. Jak to robił? Bardzo prosto. Wymawiał swoje życzenia wspak. A więc gdy potrzebował miliona dolarów, mówił po prostu „wóralod noilim im j ad". To wszystko. Przypominało to modlitwę, ale dawało znacznie pewniej sze rezultaty. W wieku ośmiu lat spędziłem dużo czasu, daremnie eksperymentując w ten sposób i rozkazując kamieniom lewitować: „ęis śeinu, uineimak". Nigdy nie zadziałało. Obwiniałem o to swoją niezbyt wyraźną wy­ mowę. * 5 Pomimo że trudno mi znaleźć głębszy kosmiczny związek niż niezwykłe odkrycia współczesnej astrofizyki jądrowej: z wyjątkiem wodoru wszystkie atomy, z których jes­ teśmy zbudowani - żelazo w naszej krwi, wapń w naszych kościach, węgiel w naszych mózgach - zostały wytworzone przed miliardami lat w czerwonych gwiazdach ol­ brzymach oddalonych o tysiące lat świetlnych. Lubię mówić, że jesteśmy wykonani z gwiezdnego materiału.

28

Można argumentować, że pseudonauka jest akceptowana w takim sa­ mym stopniu, w jakim prawdziwa nauka jest nie rozumiana - jednak­ że takie podej ście do problemu nie wytrzymuje konfrontacji z rzeczy­ w istością. Jeśli nigdy nie słyszałeś o nauce (nie mówiąc już o sposobie jej działania), to trudno ci uświadomić sobie, że wierzysz w pseudo­ naukę. Myślisz po prostu w sposób, w który ludzie zawsze myśleli. Religie są często chronionymi przez państwo źródłami pseudonauki, jednakże nie ma powodów, dla których religia musiałaby grać taką rolę. Sytuacja ta jest swego rodzaju konsekwencją bardzo odległych czasów. W niektórych krajach niemal wszyscy obywatele wierzą w astrologię oraz w możliwość przewidywania przyszłości, w tym również człon­ kowie rządów. Jednakże nie wynika to bezpośrednio z wyznawanej religii, lecz jest raczej skutkiem kręgu kulturowego, w którym wiara w te zj awiska daje poczucie komfortu, a wszędzie spotyka się świadec­ twa potwierdzające takie fakty. Większość przypadków, do których będę się odnosił w tej książce, pochodzi z Ameryki, ponieważ są to przykłady naj lepiej mi znane. Jednak nie należy zakładać, że pseudonauka i mistycyzm są bardziej powszechne w Stanach Zjednoczonych niż w innych częściach świata. Uri Geller zginający łyżeczki za pomocą sił psychicznych oraz trans­ mitujący przekazy od istot pozaziemskich pochodzi z Izraela. Wraz z nasilaniem się napięć pomiędzy laickimi mieszkańcami Algierii a muzułmańskimi fundamentalistami coraz więcej ludzi zwraca się z prośbą o konsultację do 1 O OOO proroków i jasnowidzów (prawie połowa z nich działa na podstawie udzielonego przez rząd pozwolenia). Wysocy urzędnicy administracj i francuskiej wraz z byłym prezydentem Francji spowodowali, że miliony dolarów zostały zainwestowane w bę­ dące oszustwem badania nad sposobami uzyskiwania paliwa z powiet­ rza atmosferycznego (skandal Elf-Aquitaine). W Niemczech występują obawy przed rakotwórczym działaniem „promieni Ziemi" niewykrywal­ nych metodami naukowymi, które mogą wyczuć tylko doświadczeni różdżkarze wywij ający rozwidlonymi patyczkami. Na Filipinach roz­ kwita chirurgia psychiczna. Narodową obsesją w Wielkiej Brytanii są duchy. Od czasu drugiej wojny światowej w Japoni i powstała ogromna liczba nowych religii czczących siły nadnaturalne. W Japonii działa około 1 00 OOO wróżek; ich klientelę stanowią głównie młode kobiety. Sekta Aum Shinrikyo, którą podej rzewano o rozpylenie gazu paraliżu­ j ącego - sarinu - w tunelach metra w Tokio w marcu 1 995 roku, wśród swych głównych zasad umieszcza lewitację, leczenie wiarą oraz 29

postrzeganie pozazmysłowe. Wyznawcy tego kultu płacąc wysoką ce­ nę, pili wodę z „cudownego źródła", którym była wanna Asahary , ich duchowego przywódcy. W Tajlan dii choroby są leczone za pomocą specyfików wytwarzanych ze sproszkowanych świętych pism. W Re­ publice Południowej Afryki do dziś pali się „czarownice". Australijskie siły pokojowe uwolniły na Haiti kobietę przywiązaną do drzewa, która została oskarżona o latanie po dachach domów i wysysanie krwi dzie­ ciom. W Indiach swój rozkwit przeżywa astrologia, a w Chinach geo­ mancja - przewidywanie przyszłości na podstawie wyglądu figur geo­ metrycznych. Pseudonauką (uważaną według niektórych kryteriów nawet za reli­ gię), która w ostatnim czasie osiągnęła prawdopodobnie największy sukces, jest hinduska doktryna medytacj i transcendentalnej (MT). Usy­ piające kazania jej założyciela i duchowego przywódcy, Maharishi Ma­ hesh Yogi, można oglądać w telewizj i . Siedzi on w pozycj i jogi, jego białe włosy tu i ówdzie pokryte są plamkami czerni, otoczają go girlan­ dy i ofiarne bukiety kwiatów; wygląda bardzo efektownie. Pewnego dnia podczas przełączania kanałów telewizji natrafiliśmy na jego obli­ cze. „Wiecie, kto to jest? - spytał nasz czteroletni syn. - Bóg". Ma­ j ątek światowej organizacji MT jest szacowany na około 3 miliardów dolarów. Po uiszczeniu opłaty sekta obiecuje, że poprzez medytację można uzyskać zdolność do przechodzenia przez ściany, do stania się n iewidzialnym oraz do latania. Członkowie sekty uważają, że myśląc jednocześnie o jednym problemie, udało im się pośród innych cudów spowodować zmniejszenie przestępczości w Waszyngtonie oraz dopro­ wadzić do upadku Związku Radzieckiego. Żadne z tych twierdzeń nie zostało poparte choćby najmniejszą odrobiną dowodu . Organizacje MT sprzedają leki medycyny alternatywnej , kierują firmami handlowymi, instytucjami medycznymi, uniwersytetami „naukowymi", próbowały bezskutecznie wejść do świata polityki. Dziwaczny, charyzmatyczny przywódca, obietnica wspólnoty oraz oferta osiągnięcia cudownych możliwości w zamian za pieniądze i żarliwą wiarę są typowe dla wielu grup pseudonaukowych tworzonych dla korzyści ich kapłanów. Każdemu zmniejszeniu kontroli państwa nad edukacją oraz spadko­ wi naukowego wykształcenia towarzyszy rozkwit pseudonauki. Lew Trocki opisał ten proces w Niemczech w przeddzień przejęcia władzy przez Hitlera (jednak opis ten może również odnosić s ię do Związku Radzieckiego w 1 933 roku):

30

Nie ty lko w domach chłopów, ale również w miejskich wieżow­ cach wiek XX przeplata się z XIII. Setki milionów ludzi używa­ jących elektryczności nadal wierzą w magiczną moc symboli i egzorcyzmów [ . . . ] Gwiazdy kina korzystaj ą z usług med iów. Lotnicy pilotujący cudowne maszyny stworzone przez ludzki ge­ niusz noszą na swych piersiach amulety. W ludziach istnieją nie­ wyczerpane zasoby ciemnoty, niewiedzy i okrucieństwa! Pouczający przykład stanowi historia Rosj i . W czasach rządów ca­ rów państwo zachęcało do przesądów religijnych, natomiast myślenie sceptyczne i zgodne z metodą naukową było bezwzględnie tępione i dozwolone tylko dla kilku posłusznych władcom naukowców. W cza­ sach komunizmu religia i pseudonauka były systematycznie tłumio­ ne - z wyjątkiem przesądów dotyczących ideologii państwowej , zbli­ żonej do religii. Twierdzono, że jest ona oparta na zasadach nauko­ wych, ale w rzeczywistości nie przystawała do tego ideału, podobnie jak większość bezkrytycznych tajemniczych kultów. Myślenie krytycz­ ne było dozwolone tylko w hermetycznie zamkniętych dziedzinach wiedzy, natomiast poza nimi postrzegano je jako niebezpieczne, nie uczono go w szkołach, a jego przejawy były karane. Spowodowało to, że w czasach postkomunistycznych wielu Rosjan traktuje naukę z dużą dozą podejrzliwości. Po „uniesieniu pokrywy" totalitaryzmu obok za­ ciekłych konfliktów etnicznych ujawniło się również wiele ukrytych dotychczas zjawisk pseudonaukowych. Obecnie tereny Rosji obfitują w nie zidentyfikowane obiekty latające, duchy, cudownych uzdrawia­ czy, medycynę ludową, cudowne źródła oraz stare przesądy. Drastycz­ ny spadek średniej długości życia, zwiększona umieralność niemowląt, szerzące się epidemie, n iskie standardy medyczne oraz zaniedbywanie medycyny zapobiegawczej to te czynniki, które wpływają na zwięk­ szenie barier dla myślenia sceptycznego w coraz bardziej zdesperowa­ nym społeczeństwie. Gdy piszę te słowa, głównym wspierającym naj­ bardziej popularnego członka Dumy, ultranacjonalisty Władimira Ży­ rynowskiego, jest niejaki Anatolij Kaszpirowski - uzdrawiacz, który na odległość leczy choroby, począwszy od przepukliny, a skończywszy na AIDS, poprzez wpatrywanie się w l udzi z ekranu ich telewizora. Jego spoj rzenie sprawia, że zegarki, które stanęły, zaczynają chodzić. Poniekąd analogiczna sytuacja występuje w Chinach. Po śmierci Mao Tsetunga, wraz ze stopniowym rozwojem gospodarki rynkowej pojawiają się doniesienia o UFO, transmisji z zaświatów i inne prze31

jawy pseudonauki pochodzącej z kultury Zachodu, które towarzyszą wzrostowi popularności starożytnych chińskich zwyczajów, takich jak oddawanie boskiej czci przodkom, astrologia oraz przepowiadanie przyszłości - głównie poprzez rzucanie łodyg krwawnika oraz analizę dawnych heksagramów I Ching. Rządowe gazety ubolewają z powodu „występujących na wsiach przeżytków feudalnej ideologii". Zjawisko to było najbardziej rozpowszechnione (i takie pozostało) właśnie w re­ jonach wiej skich. Jednostki obdarzone „specjalnymi zdolnościami" zyskały wielu na­ śladowców. Twierdzą, że potrafią wysyłać Chi - pole energetyczne wszechświata - ze swoich ciał, by zmieniać cząsteczkową strukturę związków chemicznych odległych o 2000 kilometrów, by komuniko­ wać się z obcymi oraz leczyć choroby. Kilku chorych już zmarło z po­ wodu leczenia przez mistrzów Chi Gong, których następnie aresztowa­ no i pozbawiono wolności . Wang Hongcheng, chemik amator, twier­ dził, że zsyntetyzował związek, który dodany do wody sprawi, że zmie­ ni się ona w benzynę lub jej odpowiednik. Przez pewien okres jego badania były sponsorowane przez armię oraz tajną policję, jednak gdy okazało się, że jego odkrycie było oszustwem, został aresztowany i uwięziony. Oczywiście rozeszła się pogłoska, że pech niedoszłego wynalazcy nie wynikał z fałszerstwa, ale z braku woli ujawnienia swe­ go taj emnego przepisu rządowi. (Podobne historie krążyły po Stanach Zjednoczonych przez dziesięciolecia, a rolę rządu grały zwykle wielkie koncerny motoryzacyjne lub paliwowe). Azjatyckim nosorożcom grozi wyginięcie, ponieważ ich rogi w postaci sproszkowanej są uważane za środki zapobiegające impotencji, a popyt na nie występuje w całej Azj i Wschodniej . Niektóre z tych zjawisk zaniepokoiły rząd Chin oraz Chińską Partię Komunistyczną. W grudniu 1 994 roku instytucje te wydały wspólne oświadczenie, w którym między innymi znajdują się takie oto stwier­ dzenia: W ostatnich latach zaniedbano powszechną ed ukację naukową. W tym samym czasie wiara w przesądy i niewiedza stawały się coraz silniej sze i coraz częściej dochodziły do głosu antynauka i pseudonauka. Z tego względu konieczne jest jak naj szybsze użycie skutecznych środków, by wzmocnić powszechne wykształ­ cenie naukowe. Poziom takiej edukacj i jest ważnym miernikiem narodowych osiągnięć w nauce. Stanowi ważny czynnik w roz32

woju ekonomicznym, postępie technologicznym oraz rozwoju społeczeństwa. Musimy być uważni i sprawić, by metody oświaty publicznej stały się częścią strategii modernizacj i naszego so­ cjalistycznego państwa i uczynienia naszego narodu potężnym i zasobnym. Socjalizm nigdy n ie oznaczał niewiedzy i ubóstwa. Tak więc rozwój pseudonauki w Stanach Zjednoczonych jest prze­ j awem tendencj i ogólnoświatowej . Jego przyczyny, zagrożenia z nim związane, objawy oraz sposoby zapobiegania są prawdopodobnie po­ dobne na całym świecie. W Stanach Zjednoczonych osoby ze zdolnoś­ ciami ponadnaturalnymi przedstawiają swe umiejętności w obszernych reklamówkach telewizyjnych, w których występują znani artyści . Ist­ nieje odrębny program telewizyj ny, Psychic Friends Network [Kanał Przyjaciół Zdolności Paranormalnych] ; co roku milion ludzi wykupuje abonament i wykorzystuje przekazywane w audycjach wskazówki w codziennym życiu. Dla dyrektorów wielkich korporacji, analityków finansowych, prawników i bankierów istnieją specjalni astrolodzy (jas­ nowidze) gotowi poradzić w każdej sprawie. ,Jeśli ludzie wiedzieliby, j ak wiele osób, szczególnie bardzo bogatych i mających wielką władzę, konsultuje się z jasnowidzami, szczęki opadłyby im do podłogi" twierdzi obdarzony ponadnaturalnymi zdolnościami człowiek z Cleve­ land w Ohio. Rodziny królewskie często padały ofiarą paranormalnych oszustw. W starożytnym Rzymie i w Chinach astrologia była wyłączną domeną cesarzy; jakakolwiek próba wykorzystania tej potężnej sztuki w prywatnych celach była traktowana jak najpoważniej sze przestęp­ stwo. Wywodzący się ze szczególnie naiwnej kultury południowej Ka­ lifornii Nancy i Ronald Reaganowie zasięgali rad astrologa w kwes­ tiach prywatnych i państwowych - o czym nie wiedziała opinia pub­ liczna. Oczywiste jest, że pewna część podejmowanych decyzji, które mają wpływ na przyszłość naszej cywilizacji, znajduje się w rękach szarlatanów. Można powiedzieć, że jest to rozpowszechnione na całym świecie, choć w samej Ameryce mało się o tym mówi. *

Mimo że niektóre nurty pseudonauki wydają nam się śmieszne, mimo że jesteśmy pewni, iż nigdy nie będziemy na tyle naiwni, by stać się wyznawcą takiej doktryny, uświadamiamy sobie, że to wszystko dzieje się dookoła nas. Medytacja transcendentalna oraz sekta Aum Shinrikyo 33

zdawały się przyciągać dużą l iczbę znamienitych osobistości, również ze stopniami naukowymi w dziedzinie fizyki lub nauk technicznych. To nie są po prostu poglądy dla naiwnych. Mamy tutaj do czynienia z innym zjawiskiem. Nikt zainteresowany tym, czym są religie i dlaczego powstały, nie może ich ignorować. Różnice pomiędzy pseudonauką skupioną na jed­ nym problemie a światowymi religiami wydają się ogromne, w rzeczy­ wistości jednak są one bardzo małe. Ś wiat jawi się nam jako zbiór problemów nie do pokonania. Oferuje się nam liczne rozwiązania, nie­ które o bardzo niewielkiej , inne o znacznej sile oddziaływania. W dar­ winowskim naturalnym doborze idei tylko n iektóre z nich wytrzymują próbę czasu. podczas gdy większość szybko zanika. Jednak czasami nieliczne spośród nich - jak zdarzało się już w historii, z pozoru naj bardziej prymitywne i najmniej atrakcyjne - okazują się mieć moc pozwalającą zmienić historię świata. Kontinuum zjawisk rozciągających się od źle praktykowanej nauki, poprzez pseudonaukę, przesądy (stare i związane z ruchami New Age) aż do uznanych religii jest trudne do rozdzielenia. ponieważ wszystkie one oparte są na objawieniu. W tej książce próbuję nie używać słowa „kult" w jego zwyczajowym znaczeniu religijnym, pon ieważ nie odpowiada mi to określenie. Jed­ nakże w każdym przypadku powyższych rodzajów działalności powin­ niśmy zadać pytanie o rzetelność głoszonej wiedzy. Wydawać by się bowiem mogło, że przedstawiciele wszystkich wymienionych wcześ­ n iej grup roszczą sobie prawo do obwieszczania prawdy. W niektórych ustępach tej książki będę wyrażał się krytycznie na temat nadużyć teologii, ponieważ pseudonaukę w jej ekstremalnych przejawach trudno rozróżnić od sztywnej, doktrynerskiej religii. Nie­ mniej jednak chcę podkreślić na początku, że uznaję i doceniam ist­ nienie wielu nurtów i ogromną złożoność myśli religijnej praktykowa­ nej przez tysiąclecia, powstanie liberalnej myśli religijnej i braterstwa ekumenicznego w ostatnim stuleciu oraz fakt, że zarówno dzięki refor­ macji protestanckiej , jak i powstaniu zreformowanego judaizmu, a tak­ że Soborowi Watykańskiemu II i tzw. krytycznemu spojrzeniu na Bib­ lię religia próbowała zwalczać (z różną skutecznością) swe najbardziej skraj ne przejawy. Jednakże podobnie jak wielu naukowców pozostaje obojętnych wobec debaty na temat pseudonauki, wielu zwolenników głównych nurtów religijnych niechętnie podejmuje dyskusje ze skraj­ nymi konserwatystami i fundamentali stami. Gdy taka tendencja utrzy34

muje się przez dłuższy okres, ci ostatni wygrywaj ą walkowerem i za­ j mują dominującą pozycję. Jeden z przywódców religijnych napisał do mnie o swoim marzeniu o „zdyscyplinowanej uczciwości" w religii: Staliśmy się zbyt sentymentalni [„.] Dewocja i tania psychologia z jednej strony oraz arogancja i dogmatyczna nietolerancja z dru­ giej zaburz�j ą rzeczywiste życie religijne, zmieniając je nie do poznania. Niekiedy jestem bliski rozpaczy, ale wtedy staram się postępować bardziej konsekwentnie i z większą nadzieją [ „ . ] Uczciwa religia jest bardziej od swoich krytyków świadoma swych niedostatków i popełnianych w jej imieniu absurdalnych czynów, jest też głęboko zainteresowana zdrowym sceptycy­ zmem, dla własnych potrzeb [„.] Istnieje możliwość, by religia i nauka stworzyły silny soj usz przeciw pseudonauce. Jednak wy­ daje mi się, że wkrótce religia będzie musiała się przeciwstawić pseudoreligii. Pseudonauka różni się od nauki popełniaj ącej błędy. Dzięki błędom nauka dobrze się rozwija, kolejno je korygując. Przez cały czas wycią­ gane są błędne wnioski, ale są to zwykle wnioski wstępne. Hipotezy stawiane są w sposób umożliwiający wykazanie ich fałszywości. Wy­ branie jednej z alternatywnych hipotez jest uzależnione od wyniku do­ świadczenia i obserwacji. Nauka niepewnie zmierza w kierunku lepsze­ go zrozumienia świata. Uczucia pomysłodawcy są oczywiście urażone w przypadku, gdy naukowa hipoteza zostaje obalona, jednakże takie wydarzenia są uważane za najważniejsze w działalności naukowej . W pseudonauce dzieje się zupełnie odwrotnie. Hipotezy s ą często formułowane w sposób odnoszący się ściśle do jakiegoś wydarzenia, są więc niepodatne na jakiekolwiek doświadczenie, które mogłoby wy­ kazać ich błędność, z samej zasady są więc niesprawdzalne. Zajmuj ący się taką działalnością zachowują się defensywnie i podejrzliwie. Sprze­ ciwiają się dociekliwości. Gdy pseudonaukowa hipoteza nie zyskuje przychylności naukowców, mówi się o spisku, który został uknuty, by ją zniszczyć. Umiejętności ruchowe zdrowych ludzi są niemal doskonałe. Rzadko potykamy się i upadamy, z wyjątkiem okresu wczesnego dzieciństwa i późnej starości. Możemy nauczyć się takich czynności, jak jazda na rowerze, na łyżwach, skoki przez skakankę czy prowadzenie samochodu 35

i zachować te umiejętności do końca życia. Powracają one bez wysiłku, nawet gdy przez dziesięć lat nie wykonujemy tych czynności. Dokład­ ność i zdolność do zachowania umiejętności ruchowych może dawać nam fałszywe poczucie pewności co do naszych innych talentów. Nasze postrzeganie j est zawodne. Niekiedy widzimy przedmioty, które nie istniej ą. Jesteśmy podatni na doznawanie złudzeń optycznych. Niekie­ dy doświadczamy omamów. Jesteśmy skłonni do popełniania błędów. Olśniewaj ąca książka Thomasa Gilovicha zatytułowana How We Know What lsn 't So: The Fallibility of Human Reason in Everyday Life [Dla­ czego uważamy coś za prawdę, podczas gdy tak nie jest: Zawodność ludzkiego rozumu w codziennym życiu] opisuje, jak często ludzie po­ pełniają błędy w rozumieniu liczb, zaprzeczają niekorzystnym dla sie­ bie dowodom oraz są podatni na opinie innych osób. Mamy duże zdol­ ności w niektórych, ale nie we wszystkich dziedzinach. Mądrość pole­ ga na zrozumieniu własnych ograniczeń. „Człowiek jest chwiejną isto­ tą" pisze William Shakespeare. W takich sytuacjach powinno się zastosować ścisły, sceptyczny rygor naukowy. Prawdopodobnie naj bardziej znaczące rozróżnienie pomiędzy nauką i pseudonauką polega na tym, że ta pierwsza dostrzega ludzkie niedo­ skonałości i omylność, czego nie można powiedzieć o pseudonauce (lub „nieomylnych" objawieniach). Jeśli jednoznacznie odrzucimy fakt, że zdarzają się sytuacje, w których jesteśmy podatni na popełnienie błędu, wtedy z dużą pewnością możemy oczekiwać, że ten błąd, a na­ wet poważne i głębokie przekłamanie będzie nam towarzyszyć już za­ wsze. Jednak gdy jesteśmy zdolni do samooceny wymagającej odrobi­ ny odwagi, jakkolwiek nieprzyjemne byłyby jej następstwa, nasze szan­ se rosną w sposób niezwykły. Jeśli będziemy nauczać jedynie odkryć naukowych i sposobów dzia­ łania produktów technologii - bez względu na to, jak użyteczne, a na­ wet inspiruj ące one będą - nie przekazując wiedzy na temat krytycz­ nej metody naukowej , to nie możemy oczekiwać, że przeciętna osoba będzie zdolna do rozróżnienia pomiędzy nauką a pseudonauką. Zarów­ no działalność naukowa, jak i pseudonaukowa są wtedy przedstawiane jako niczym nie poparte założenia. W Związku Radzieckim i w Chi­ nach sytuacja była prosta. Autorytarna władza nauczała autorytatywnej nauki. Rozróżnienie pomiędzy nauką a pseudonauką było wykonywane za ciebie. Nie potrzebowałeś zaznajamiać się ze złożonością zjawisk. Jednak gdy nastąpiły głębokie zmiany polityczne i rozluźnione zostały więzy krępujące wolną myśl, wielkie poparcie zyskały nie znoszące -

36

sprzeciwu charyzmatyczne teorie - szczególnie głoszące to, co chcie­ libyśmy usłyszeć. Każda teoria, mimo że nieprawdopodobna, stawała się nieomylna. Naj większym wyzwaniem dla popularyzatora nauki jest przedstawie­ nie obecnej sytuacji badań naukowych w kontekście krętej historii wiel­ kich odkryć i wielkich nieporozumień oraz wykazywanej czasem przez n iektórych badaczy uporczywej niechęci do zmian swego sposobu myś­ lenia. Wiele, prawdopodobnie większość książek dla dobrze zapowia­ dających się naukowców w dużym stopniu pomija te problemy. Nie­ porównanie łatwiej jest bowiem przedstawić w porywający sposób sa­ mą mądrość uzyskaną przez wieki cierpliwego, zespołowego badania natury, niż szczegółowo opisać skomplikowany mechanizm jej uzys­ kiwania. Metoda tworzenia nauki, która może wydawać się żmudna i nieefektowna, jest jednak dalece bardziej istotna niż same odkrycia nauki.

Rozdział 2

Nauka i nadzieja Dwóch mężczyzn zbliżyło się do otworu w niebie. Jeden poprosił towarzysza, by ten go podniósł. . . A w niebiosach było tak pięknie, że człowiek, który zajrzał za krawędź nieba, zapomniał o wszystkim. zapomniał o swym towarzyszu, któremu wcześniej obiecał pomóc, i po prostu uciekł do całej wspaniałości nieba.

Z poematu prozą, z początku XX wieku.

Opowiedziane przez lnugpasugjuka Knudowi Rasmussenowi, grenlandzkiemu badaczowi Arktyki

Byłem dzieckiem żyjącym w czasach nadziei. Od najwcześniejszych lat szkolnych chciałem być naukowcem. Decydujący moment nadszedł wtedy, gdy po raz pierwszy zrozumiałem, że gwiazdy są wielkimi słoń­ cami, i gdy po raz pierwszy uprzytomniłem sobie, jak niezwykle daleko muszą się znajdować, by były postrzegane jako maleńkie punkciki światła na niebie. Nie jestem nawet pewien, czy wtedy znałem znacze­ nie słowa „nauka", ale moim pragnieniem było odnalezienie się w tej wielkości. Byłem zafascynowany splendorem wszechświata, przenik­ nięty możliwością zrozumienia prawdziwego działania rzeczy, udziału w odkrywaniu wielkich tajemnic oraz badania nowych światów - być może nawet dosłownie. Miałem ogromne szczęście, że te marzenia udało mi się choćby częściowo zrealizować. Romans z nauką pozostaje dla mnie równie atrakcyjny i nowy j ak w dniu, ponad pół wieku temu, gdy ujrzałem cuda Wystawy Ś wiatowej 1 939 roku. Popularyzowanie nauki - czyli próba uczynienia jej metod oraz odkryć dostępnymi dla osób nie zaj mujących się zawodowo nauką nastąpiło później, w sposób naturalny. Niewyjaśnianie nauki wydaje mi się bowiem postępowaniem przewrotnym. Gdy jest się zakochanym, odczuwa się potrzebę powiedzenia o tym otoczeniu. Ta książka jest osobistym wyznaniem wynikającym z trwaj ącego całe życie mojego romansu z nauką. Jednak istnieje jeszcze jeden powód: nauka jest czymś więcej niż zbiorem wiedzy, jest ona sposobem myślenia. Mam złe przeczucia co 38

do kondycji Ameryki w czasach moich dzieci i wnuków - gdy gospodar­ ka Stanów Zjednoczonych opiera się na usługach i informacj i ; gdy n iemal wszystkie podstawowe dziedziny przemysłu znalazły swą sie­ dzibę w innych krajach; gdy niezwykłe możliwości technologiczne znajdują się w rękach bardzo nielicznych, a nikt spośród reprezentują­ cych interesy ogółu nie potrafi nawet zrozumieć istniejących problemów; gdy ludzie zatracili zdolność do planowania własnych działań ; gdy ściskając kryształy i nerwowo oczekując na horoskopy, tracimy nasze zdolności do krytycznej oceny otoczenia, co czyni nas niezdolnymi do rozróżnienia tego, co dobre i prawdziwe, i zmierzamy z powrotem, niemal tego nie zauważając, do czasów przesądów i ciemnoty. Ogłupianie Ameryki jest najbardziej widoczne w powolnym spadku wartościowych treści w niezwykle wpływowych środkach przekazu, w 30-sekundowych strzępach muzyki (ograniczanych obecnie do l O­ -sekundowych lub krótszych), we wspólnym dla wielu programów sprzyjaniu najniższym gustom, w niezwykłym przedstawianiu pseudo­ nauki i przesądów, ale przede wszystkim świadczy o tym pewien rodzaj czci, którą otacza się ignorancję. Gdy piszę te słowa, najczęściej wy­ pożyczaną kasetą wideo w Stanach Zjednoczonych jest film Głupi i głup­ szy. Wśród młodych widzów TV niezmiennie popularny (i wpływowy) pozostaje program „Beavis and Butthead". Lekcja wydaje się j asna: studiowanie i uczenie się - n ie tylko przedmiotów związanych z na­ uką, ale czegokolwiek - to czynności, których można uniknąć, a na­ wet niepożądane. Stworzyliśmy globalną cywilizację, której najważniej sze elemen­ ty - transport, komunikacja i wszystkie inne dziedziny przemysłu oraz rolnictwo, medycyna, oświata, rozrywka i ochrona środowiska, a nawet kluczowa dla demokracj i instytucja głosowania - są zależne od nauki i technologii. Zorganizowaliśmy świat również w ten sposób, że niemal nikt nie rozumie nauki i technologii. Jest to przepis na świat prowa­ dzący do katastrofy. Przez moment możemy ją oddalić, jednak prędzej czy później ta wybuchowa mieszanka niewiedzy i władzy eksploduje w naszych rękach . Candle in the Dark [ Ś wiatło w mroku] to tytuł odważnej, opartej głównie na Biblii książki Thomasa Ady' ego opublikowanej w Londy­ nie w 1 656 roku, potępiającej polowania na czarownice, które były wówczas plagą „zwodzącą ludzi". Wszelka choroba lub nagłe zmiany pogody, wszystko, co niezwykłe, było przypisywane czarom. Tak więc czarownice muszą istnieć. Ady cytował „polujących": „W jaki bowiem 39

sposób takie rzeczy trwałyby lub się wydarzały?" Przez większą część naszej historii tak bardzo obawialiśmy się otaczaj ącego świata i jego nieprzewidywalnych zagrożeń, że z zadowoleniem akceptowaliśmy wszystko, co niosło obietnicę zmniej szenia niebezpieczeństwa. Nauka jest próbą, w dużej mierze udaną, zrozumienia świata, uchwycenia is­ toty rzeczy, zebrania się w sobie i podążania w bezpiecznym kierunku. Mikrobiologia i meteorologia wyjaśniają obecnie to, co jeszcze kilka wieków temu było uważane za wystarczającą przyczynę palenia kobiet na stosie. Ady ostrzegał również przed niebezpieczeństwem, twierdząc, że „narody zginą z powodu braku wiedzy". Możliwe do uniknięcia nie­ szczęścia ludzkości wynikają częściej nie tyle z głupoty, ile z niewie­ dzy, a szczególnie ignorancji dotyczącej nas samych. Martwię się, że wraz ze zbliżaniem się przełomu tysiącleci pseudonauka i przesądy będą stawały się coraz bardziej kuszące, a syreni śpiew głupoty coraz bardziej dźwięczny i atrakcyjny. Czy j uż tego nie słyszeliśmy? Gdy tylko nasze etniczne i narodowe uprzedzenia zostają wzbudzone, w cza­ sach n iedoborów czy podczas wyzwań dla narodowego samozadowo­ lenia i bojowości, gdy zadręczamy się naszą niewielką rolą oraz bra­ kiem celu we wszechświecie lub gdy fanatyzm wrze wokół nas wtedy znane od wieków wzorce myślenia wymykają się spod kontroli. Płomień świecy gaśnie. Niewielkie światło, które ona wyzwala, drży. Zapada ciemność. Demony zaczynaj ą się budzić. *

Istniej e wiele rzeczy, których nauka nie rozumie, wiele tajemnic wciąż czekających na rozwiązanie. We wszechświecie liczącym od 1 0 do 1 5 miliardów lat rozciągaj ącym się n a dziesiątki miliardów lat świetlnych taki stan może się utrzymywać zawsze. Wciąż napotykamy niespo­ dzianki. Jednak n iektórzy myśliciele religijni i wywodzący się z New Age twierdzą, że naukowcy uważaj ą, iż „to, co odkrywają, jest wszyst­ kim, co istnieje". Naukowcy mogą nie akceptować mistycznych od­ kryć, na które nie istnieją inne dowody poza tym, że ktoś o nich po­ wiedział, jednak nigdy nie uważają, że ich wiedza o świecie jest pełna. Nauka nie jest doskonałym instrumentem gromadzenia wiedzy. Jest po prostu naj lepszym, jakim dysponujemy. Pod tym względem, j ak również z wielu innych powodów przypomina demokrację. Nauka sa­ ma w sobie nie może uzasadniać kierunków ludzkiego działania, ale 40

z pewnosc1ą może przewidzieć możliwe następstwa alternatywnych sposobów postępowania. Naukowy sposób myślenia jest j ednocześnie pełen wyobraźni i dyscy­ pliny. Jest to główny element sukcesu. Nauka zmusza nas do zaakcepto­ wania faktów, nawet gdy nie potwierdzają one naszych wcześniej szych koncepcji. Podpowiada nam, byśmy w naszych umysłach mieli alternatyw­ ne hipotezy i wybierali tę, która n ajlepiej odpowiada faktom. Wymusza na nas wytworzenie delikatnej równowagi pomiędzy nieskrępowaną otwartością na nowe idee, j akkolwiek heretyckie by one były, a najbar­ dziej rygorystycznym i sceptycznym badaniem wszystkich poglądów zarówno nowych koncepcji, jak i ustalonych prawd. Ten sposób myślenia jest w czasach przemian również ważnym narzędziem demokracj i . Jednym z powodów odnoszenia sukcesów przez naukę jest wbudo­ wany w jej istotę mechanizm korygowania błędów. Niektórzy mogą uważać to za określenie zbyt daleko idące, jednak twierdzę, że za każ­ dym razem, gdy sprawdzamy zgodność naszych przekonań z otaczaj ą­ cym nas światem, postępujemy w sposób naukowy. Gdy jesteśmy za­ dowoleni z siebie i bezkrytyczni, gdy mylimy nadzieje z faktami, wpa­ damy w pułapkę pseudonauki i przesądów. Zawsze wtedy, gdy praca naukowa przedstawia zbiór danych, towa­ rzyszy mu określenie wielkości błędu - jest to niepozorny, ale trwały czynnik przypominający, że żadna wiedza nie jest ani pełna, ani dos­ konała. Jest to wskaźnik tego, j ak bardzo ufamy naszemu przekonaniu o posiadaniu wiedzy. Gdy błąd jest niewielki, dokładność naszej em­ pirycznej wiedzy jest wysoka; gdy współczynniki błędu są duże, taka j est również niepewność co do naszych danych. Z wyjątkiem czystej matematyki nic nie jest wiadome na pewno (chociaż wiele teorii jest z pewnością nieprawdziwych). Co więcej , naukowcy są zwykle ostrożni w wyrażaniu definitywnych przekonań w swych próbach zrozumienia świata - dotyczy to przypusz­ czeń i hipotez, które są wysoce prawdopodobne, łącznie z prawami natury, które są w sposób powtarzalny i systematyczny potwierdzane przez wiele doświadczeń badających funkcjonowanie świata. Jednak nawet prawa natury nie są absolutnie pewne. Mogą wystąpić okolicznoś­ ci nigdy przedtem nie zbadane - na przykład wewnątrz czarnych dziur czy wewnątrz elektronu lub przy szybkościach zbliżonych do prędkości światła - w których nawet nasze prawa natury załamują się i pomimo swej całkowitej poprawności w zwykłych okolicznościach wymagają korekty. 41

Ludzie mogą żądać absolutnej pewności; mogą aspirować do jej posiadania; mogą udawać, tak jak czynią to wyznawcy niektórych re­ ligii , że ją posiedli. Jednak historia nauki - jak dotychczas najbardziej udanego dążenia do zdobywania wiedzy dostępnego ludziom - po­ ucza nas, że największym sukcesem, na który możemy mieć nadzieję, jest sukcesywne pogłębianie naszego rozumienia wszechświata, ucze­ nie się na błędach, nieuprzedzone podej ście, jednakże z zastrzeżeniem, że zupełna pewność będzie zawsze tylko złudzeniem. Błędy będziemy popełniać zawsze. Natomiast nawet niewielkie zmniejszenie współczynnika błędu przy jednoczesnym zwiększeniu zbio­ ru danych, do których on się odnosi, jest wielkim osiągnięciem uzyski­ wanym przez każde kolejne pokolenie. Oszacowania błędów wynikają z ciągłej samooceny i są przejawem wiarygodności naszej wiedzy. Takie współczynniki błędu są często podawane przy okazji badań opinii publi­ cznej (na przykład „niepewność rzędu plus minus 3 procent"). Wyobraź­ my sobie jednak społeczeństwo, w którym każdej mowie podczas posie­ dzenia parlamentu, każdej reklamie telewizyjnej, każdemu kazaniu towa­ rzyszyłoby podanie współczynnika błędu lub jego odpowiednika. Jedno z wielkich przykazań nauki brzmi: „Podważaj poglądy auto­ rytetów". (Wśród naukowców, należących do naczelnych, występują stosunki hierarchiczne, co oczywiście nie zawsze pozwala na stosowa­ nie się do tej zasady). Bardzo wiele takich poglądów autorytetów oka­ zało się niestety fałszywymi. W nauce nawet autorytety muszą udowod­ nić swe poglądy, tak jak każda inna osoba. Ta niezależność nauki i jej niechęć do akceptowania tradycyj nych prawd czyni ją niebezpieczną dla doktryn nie poddawanych samokrytyce oraz dla poglądów rosz­ czących sobie prawa do uznania za pewnik. Ponieważ nauka prowadzi nas do zrozumienia tego, jaki jest świat, a nie tego, jaki chcielibyśmy, by był, jej odkrycia nie we wszystkich przypadkach muszą być zrozumiałe lub dawać nam satysfakcję. Zmiana naszego sposobu myślenia może wymagać od nas pewnego wysiłku. Niektóre stwierdzenia nauki są bardzo proste. Gdy wzrasta ich złożo­ ność, dzieje się tak dlatego, że albo świat jest skomplikowany, albo my sami jesteśmy złożonymi istotami. Gdy unikamy czegoś, ponieważ wy­ daje się to zbyt trudne (lub mamy niedostateczne wykształcenie), rezy­ gnujemy z możliwości wzięcia odpowiedzialności za własną przy­ szłość. Odbieramy sobie prawo do decydowania. Nasze zaufanie do siebie zostaje podważone. Natomiast, gdy przekraczamy tę barierę, gdy odkrycia i metody na42

uki trafiają do n aszych umysłów, gdy zaczynamy rozumieć i wykorzys­ tywać wiedzę, wielu z nas odczuwa głęboką satysfakcję. Doświadcza tego każdy, ale szczególnie dzieci - zdobywaj ące wiedzę z entuzjaz­ mem, świadome, że będą żyły w świecie kształtowanym przez naukę, jednak często przekonywane w trakcie dorastania, że nauka nie jest dla nich. Z własnego doświadczenia - zarówno kogoś, komu wyjaśniano problemy naukowe, jak i kogoś, kto próbował nauczać innych - wiem, jak silnie gratyfikujące jest poczucie zrozumienia; gdy nie znane pojęcia nagle nabierają znaczenia, gdy dowiadujemy się, o co chodzi w skom­ plikowanym procesie, gdy wyjaśnione zostają głębokie tajemnice. Poprzez swe spotkania z przyrodą nauka niezmiennie wyzwala uczu­ cie czci i zachwytu. Sam akt poznawania jest świętowaniem łączenia faktów, tworzenia nowych treści, nawet jeśli w skali wszechświata wiel­ kość takiego aktu jest niezwykle skromna. Natomiast kumulujący się, ogólnoświatowy gmach wiedzy przekształca z czasem naukę w twór mogący przypominać ponadpokoleniowy i ponadnarodowy metaumysł. Słowo spirit, oznaczające ducha, pochodzi od łacińskiego słowa aspiro (oddychać). Substancją, którą wdychamy, jest powietrze, które z pewnością jest materią, jakkolwiek rzadką. Mimo że często wykorzy­ stuje się je w celu wyrażenia przeciwnego znaczenia, użycie słowa „duch" niekoniecznie implikuje, że mówimy o czymś innym niż materia (w tym również o materii, z której zbudowany jest mózg) lub o czym­ kolwiek innym znaj duj ącym się poza sferą nauki. W niektórych frag­ mentach tej książki będę swobodnie używał tego słowa. Nauka nie tylko nie kłóci się z duchowością, ale jest jej głębokim źródłem. Gdy rozpoznajemy nasze miejsce w ogromie lat świetlnych i wśród upły­ wających stuleci, gdy zaczynamy rozumieć złożoność, piękno i delikat­ ność życia, wtedy jednocześnie doznajemy gwałtownie narastającego uczucia wzniosłości i pokory, które z pewnością można określić j ako duchowe. Podobne emocje wyzwalają się w kontakcie z wielkimi dzie­ łami sztuki, muzyki czy literatury lub w obliczu aktów altruistycznej odwagi, takich j ak postępowanie Mahatmy Gandhiego czy Martina Lut­ hera Kinga. Idea, że nauka i duchowość w pewnym sensie wzajemnie się wykluczają, nie służy żadnej z tych dziedzin. *

Osiągnięcia nauki mogą być trudne do zrozumienia. Mogą stanowić wyzwanie dla utrwalonych przekonań. Gdy możliwości nauki są wy43

korzystywane przez pol ityków lub zarządzaj ących przemysłem, mogą doprowadzić do powstania broni masowej zagłady oraz skrajnych za­ grożeń dla środowiska naturalnego. Jednakże nauce nie można odmó­ wić jednej cechy: jest ona źródłem powstawania nowych dóbr. Nie każda dziedzina nauki jest zdolna do przewidywania przyszłoś­ ci - paleontologia tego nie potrafi - jednakże wiele gałęzi nauki może przewidzieć przyszłość z oszałamiaj ącą dokładnością. Jeśli chcesz się dowiedzieć, kiedy wystąpi kolejne zaćmienie Słońca, możesz próbować radzić się magów lub mistyków, jednak naj lepszą odpowiedź uzyskasz, pytając naukowców. Oni powiedzą ci, w którym miej scu na Ziemi się znaleźć, kiedy tam się zj awić oraz czy będzie to zaćmienie częściowe, całkowite czy pierścieniowe. Naukowcy rutynowo przewidują zaćmienie Słońca co do minuty z tysiącletnim wyprzedzeniem. Możesz udać się do maga-uzdrowiciela, by odczynił czary wywołujące niedokrwistość złośli­ wą lub rozpocząć leczenie witaminą B 1 2. Jeśli cbcesz uchronić swe dziecko przed chorobą Heine-Medina, możesz albo się pomodlić, albo je zaszczepić. Jeśli jesteś zainteresowany określeniem płci swego dziecka, które ma się narodzić, możesz poszukiwać informacji u spełniającego każde życzenie specjalisty wymachującego ołowianym wahadełkiem (lewo-prawo oznacza chłopca, przód-tył - dziewczynkę; a możliwe, że jest odwrotnie), ale będzie miał on rację tylko w jednym przypadku na dwa. Jeśli pragniesz prawdziwej dokładności (w tym przypadku 99-procentowej precyzj i), wykorzystaj możliwości badania ultrasonografi­ cznego lub amniocentezy. Wykorzystaj naukę. Pomyślmy o tym, j ak wiele religii próbuje uzasadnić swe prawdy za pomocą proroctw. Pomyślmy o tym, jak wielu ludzi polega na tych proroctwach bez względu na to, jak bardzo są one niejasne i jak często niespełnione, tylko po to, by wspomagać i podtrzymywać własne wie­ rzenia. Czy jednak kiedykolwiek istniała religia, w której dokładność i wiarygodność proroctw była porównywalna z przewidywaniami na­ ukowymi? Na tej planecie nie istnieje religia, która cechowałaby się podobnymi możliwościami przepowiadania przyszłych zdarzeń w spo­ sób precyzyjny i powtarzalny przy zachowaniu krytycznego sceptycy­ zmu. Pod tym względem żadna z ludzkich instytucj i nie wytrzymuje próby porównania z nauką. Czy jest to stawianie nauce ołtarza? Czy jest to zastępowanie jednej wiary inną, równie arbitralną? Moim zdaniem, absolutnie nie. Powo­ dem, dla którego bronię stosowania nauki, są jej obserwowane bezpo­ średnio sukcesy. Jeśli coś innego funkcjonowałoby lepiej, opowiadał44

bym się za takim rodzajem działalności. Czy nauka odżegnuje się od filozoficznej krytyki? Czy nauka definiuje się j ako instytucja mająca monopol na prawdę? Spróbujmy jeszcze raz rozważyć zaćmienie Słoń­ ca mające nastąpić za tysiąc lat. Porównaj my wszystkie doktryny, o ja­ kich jesteśmy zdolni pomyśleć, zauważmy, na jakie przewidywania dotyczące przyszłości pozwalają, które z nich są n iejasne, a które ce­ chują się dokładnością. i wreszcie które - a każda z nich jest przed­ miotem ludzkiej omylności - mają wbudowany mechanizm korekcji błędów. Weźmy też pod uwagę fakt, że żadna z tych doktryn nie jest doskonała. Następnie po prostu wybierzmy tę, która przy uczciwym porównaniu okazuje się rzeczywiście (a nie w naszym subiektywnym odczuciu) naj lepsza. Jeśli różne doktryny byłyby lepsze w kilku odręb­ nych i n iezależnych dziedzinach życia, mielibyśmy oczywiście zupełną dowolność wyboru kilku z nich - jednakże w takim przypadku nie mogą być one wzajemnie sprzeczne. Nie przywiązując się nadmiernie do którejkolwiek z tych doktryn , możemy założyć, że są to środki pozwalające odróżnić fałszywe bożki od rzeczywistości. Po raz kolejny powtórzę, że jednym z powodów, dla którego nauka działa tak dobrze, jest to, że ma wbudowany w nią samą mechanizm korekcji błędów. W nauce nie istnieją zakazane pytania ani kwestie zbyt wrażliwe lub delikatne, by je badać, ani uświęcone prawdy. Ta otwartość na nowe idee w połączeniu z najbardziej rygorystycznym sceptycyzmem wobec wszystkich idei pozwala na odróżnienie ziarna od plew. Nie ma znaczenia, jak bardzo jesteś mądry, dystyngowany lub wielbiony. Musisz udowodnić swą tezę przed zdeterminowanymi i zna­ jącymi problem krytykami . Ceni się tu różnorodność poglądów i dys­ kusje. Zachęca się do głoszenia opinii odmiennych w kwestiach pod­ stawowych, a także różniących się szczegółami. Działalność naukowa może wydawać się nieuporządkowana i chao­ tyczna. W pewnym sensie taka jest. Gdy przyglądamy się nauce z co­ dziennej perspektywy, oczywiście stwierdzamy, że u naukowców wy­ stępuje cała gama ludzkich uczuć i że różnią się oni osobowościami i charakterami. Jednakże jedno zjawisko jest rzeczywiście znamienne dla postronnego obserwatora - narażenie na krytykę, która w środo­ wisku naukowym uważana jest za dopuszczalną, a nawet pożądaną. W stosunku mentorów do rozwijających się naukowców jest wiele cie­ pła i inspirujących zachęt. Jednakże nieszczęsny absolwent uniwersy­ tetu podczas ustnego egzaminu, gdy broni swej pracy dyplomowej, znajduje się w n iepohamowanym ogniu krzyżowych pytań zadawanych 45

przez tych samych profesorów, którzy później decydują o przyszłości kandydata do tytułu naukowego. Studenci są oczywiście zdenerwowa­ ni. Któż by nie był? W rzeczywistości są do tego przygotowywani przez lata. Jednakże rozumieją, że w tym decydującym momencie muszą być zdolni do odpowiedzi na naukowe pytania zadawane im przez eksper­ tów w danej dziedzinie. A więc przygotowując się do obrony swych tez, muszą nauczyć się korzystać z bardzo użytecznego sposobu myś­ lenia, muszą nauczyć się przewidywać pytania, sami sobie muszą je stawiać: Gdzie w mojej pracy znajdują się słabe punkty, które odnaleźć może ktoś inny ? Muszę je rozpoznać, zanim ktoś inny je znajdzie. Znasz pełne sporów spotkania naukowe. Bywasz na uniwersyteckich prelekcjach, podczas których mówca ma zaledwie 30 sekund na wypo­ wiedź, ponieważ później zostaje zasypany n iszczącymi pytan iami i ko­ mentarzami ze strony publiczności. Obserwujesz, w jaki sposób artykuł naukowy jest publikowany w naukowym czasopiśmie. W przypadku nadesłania pracy do publikacji wydawca przekazuje ją recenzentom, których zadaniem jest zadawanie pytań: Czy autor nie popełnił jakiegoś głupstwa? Czy praca jest wystarczająco interesująca, by ją opubliko­ wać? Jakie są jej niedociągnięcia? Czy podstawowe wyniki zostały już uzyskane przez kogoś innego? Czy przedstawiono odpowiednie dowo­ dy, czy może praca powinna zostać ponownie rozpatrzona, gdy autor rzeczywiście wykaże to, o czym teraz jedynie spekuluje? Dzieje się to anonimowo: autor nie wie, kim są osoby krytykujące. W społeczności naukowców są to codzienne zwyczaje. Dlaczego zachowujemy się w ten sposób? Czy lubimy być krytyko­ wani? Nie, żaden naukowiec nie odczuwa z tego powodu przyjemności. Każdy naukowiec jest przywiązany do swych teorii i odkryć. Pomimo to niedopuszczalna jest na przykład taka odpowiedź na krytykę: „To naprawdę dobra teoria, jestem z niej bardzo zadowolony. Nie wyrzą­ dziła nikomu krzywdy, więc proszę zostawić ją w spokoju". Bezwzględ­ ne, ale prawidłowe zasady głoszą, że gdy teorie nie sprawdzaj ą się, należy je odrzucić. Nie należy marnować komórek nerwowych na pro­ jekt, który nie działa. Powinno się je wykorzystać do wymyślenia no­ wych hipotez, które lepiej tłumaczą uzyskane dane. Brytyj ski fizyk, Michael Faraday, ostrzegał przed silną pokusą poszukiwania takich dowodów i wyników, które są zgodne z na­ szymi pragnieniami, oraz lekceważeni a tych, które im przeczą [ . . ] Reagujemy przyjaźnie na teorie zgodne z naszymi, natomiast .

46

jesteśmy niechętni tym, które nam się sprzeciwiaj ą, podczas gdy zdrowy rozsądek podpowiada nam, aby działać w sposób całkiem przeciwny. Odpowiedni poziom krytycyzmu jest dla nas korzystny. Niektórzy ludzie uważają naukę za dziedzinę arogancką - szcze­ gólnie wtedy, gdy jej wyniki zaprzeczają utrwalonym przekonaniom lub gdy jej niezwykłe teorie wydają się sprzeczne ze zdrowym rozsąd­ kiem. Tak jak trzęsienie ziemi j est zdolne zachwiać naszą wiarą w sta­ bilność gruntu, na którym stoimy, tak również wyzwanie rzucane na­ szym tradycyjnym przekonaniom, podważenie doktryn, które zostały nam wpojone. może głęboko zaburzyć nasz obraz świata. Pomimo to uważam, że nauka jest działalnośc ią pełną pokory. Naukowcy nie pró­ bują narzucać swych potrzeb i żądań przyrodzie, natomiast skromnie ją badają i traktują z szacunkiem wszystko, co odkrywaj ą. Jesteśmy świadomi, że poważani naukowcy mogą się mylić. Rozumiemy ludzkie niedoskonałości. Kładziemy nacisk na niezależną i - na ile to moż­ liwe - na ilościową ocenę zaproponowanych teorii. Nieustannie pod­ ważamy, kwestionujemy, szukamy przeciwieństw lub niewielkich, po­ zostawionych błędów, proponujemy alternatywne wyjaśnienia. zachę­ camy do głoszenia herezji. Największe nagrody oferujemy tym, którzy w przekonujący sposób zaprzeczą u stalonym poglądom. Podam jeden z wielu przykładów : prawa ruchu oraz prawo ciążenia związane z nazwiskiem Isaaca Newtona są słusznie traktowane jako koronne osiągnięcia gatunku ludzkiego. Trzysta lat po ich odkryciu wykorzystujemy mechanikę Newtona do przewidywania wspomnia­ nych powyżej zaćmień Słońca. Wiele lat po starcie z Ziemi, znajduj ąc się miliardy kilometrów od niej (dzięki niewielkim poprawkom wpro­ wadzonym przez Einsteina), statek kosmiczny w doskonały sposób tra­ fia we wcześniej określony punkt na orbicie innej planety, która poru­ szając się, znalazła się w najbliższej odległości od Ziemi. Dokładność jest tu niezwykła. Widzimy więc, że Newton wiedział, co robi. Jednak naukowcy nie byli zadowoleni z jego teorii na tyle, by pozo­ stawić ją zupełnie w spokoju. Uparcie poszukiwali usterek w systemie stworzonym przez Newtona. W warunkach wysokich prędkości oraz w silnym polu grawitacyjnym prawa fizyki klasycznej załamują się. Jest to jedno z wielkich odkryć wynikających ze szczególnej i ogólnej teorii względności stworzonych przez Alberta Einsteina. Prawa fizyki Newtona są poprawne w szerokim zakresie warunków, również w tych, 47

które otaczaj ą nas w codziennym życiu. Jednakże w pewnych okolicz­ nościach, wielce niezwykłych dla istot ludzkich - ponieważ mimo wszystko nie mamy zwyczaju podróżowania z szybkością bliską pręd­ kości światła - po prostu nie pozwalają na uzyskanie poprawnych odpowiedzi i nie są zgodne z obserwacjami przyrody. Szczególna i ogólna teoria względności nie są różne od fizyki Newtona w warunkach „nor­ malnych", jednakże czynione na ich podstawie wywody istotnie się różnią - zgodnie z obserwacjami - w warunkach owych odmiennych okoliczności (ogromnych prędkości i silnej grawitacji). Prawa fizyki klasycznej okazuj ą się przybliżeniem prawdy dobrze działającym w okolicznościach, z którymi spotykamy się na co dzień, a nieodpo­ wiednim w innych warunkach. Jest to wspaniałe i właściwie doceniane osiągnięcie ludzkiego umysłu, ale ma swoje ograniczenia. Ze względu na naszą świadomość dotyczącą zjawiska ludzkiej omyl­ ności i mając na uwadze to, że możemy dążyć do prawdy asymptotycz­ nie, ale nigdy jej nie osiągniemy, naukowcy badaj ą dziś również wa­ runki, w których ogólna teoria względności może być nieprawdziwa. Na przykład, ogólna teoria względności przewiduje występowanie nie­ zwykłego zjawiska nazywanego falami grawitacyjnymi. Nie zostały one nigdy bezpośrednio wykryte. Jednak jeśli one nie istnieją, to ogólna teoria względności jest całkowicie nieprawdziwa. Pulsary są szybko wirującymi gwiazdami neutronowymi, których częstotliwość migotania można obecnie mierzyć z dokładnością do piętnastu miejsc po przecin­ ku. Przewiduje się, że dwa bardzo gęste pulsary krążące na orbitach wokół siebie wypromieniowują mnóstwo fal grawitacyjnych, co z bie­ giem czasu doprowadzi do niewielkiej zmiany orbit oraz okresów ob­ rotów obu gwiazd. Joseph Taylor i Russell Hulse z Princeton University wykorzystali tę metodę do oceny w całkowicie nowy sposób wartości „przewidywawczej" ogólnej teorii względności. B iorąc pod uwagę wszystkie dane, które uzyskali, ich wyniki nie były zgodne z ogólną teorią względności, a oni sami obalili teorię będącą jednym z głównych filarów współczesnej fizyki. Nie tylko sami dążyli do podważenia ogól­ nej teorii względności, ale byli mocno do tego zachęcani. Jak się póź­ niej okazało, obserwacja bliźniaczych pulsarów pozwala na precyzyjną weryfikację przewidywań wynikających z ogólnej teorii względności, a za swe badania Taylor i Hulse otrzymali w 1 993 roku Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Wielu innych fizyków wykorzystując różnorodne sposoby, sprawdza poprawność ogólnej teorii względności - na przy­ kład próbując bezpośrednio wykryć nieuchwytne fale grawitacyjne. Na48

ginają teorię do skrajnego punktu i usiłują stwierdzić, czy istnieją w przyrodzie warunki, w których teoria Einsteina będąca wielkim po­ stępem w rozumieniu świata zaczyna nie wytrzymywać konfrontacj i z rzeczywistością. Podobne wysiłki będą podej mowane tak długo, j ak długo będą istnieć naukowcy. Ogólna teoria względności jest z pewnością nieodpowiednim opisem rzeczywistości na poziomie kwantowym, jednakże nawet gdyby tak nie było, nawet gdyby teoria względności była wszędzie i zawsze prawdziwa, to nie ma lepszej drogi do przekonania się o jej poprawności niż wspólny wysiłek zmierzający do wykrycia jej wad i ograniczeń. Jest to jeden z powodów, dla których zorganizowane religie nie wzbudzają mojego zaufania. Który z przywódców wielkich religii jest skłonny do przyznania, że jego religia może być niepełna lub błędna, czy też ustanawia instytucje, których celem jest wykrycie możliwych ułomności wyznawanych doktryn? Poza badaniem ich w życiu codzien­ nym, kto z nich systematycznie analizuje okoliczności, w których tra­ dycyjne dogmaty religijne nie znajduj ą już zastosowania? (Z pewnością przekonujący jest pogląd, że doktryny i zasady etyczne, które funk­ cjonowały dobrze w społeczeństwach patriarchalnych, w czasach po­ czątków chrześcijaństwa lub w średniowieczu, mogą być całkowicie nieadekwatne w zupełnie odmiennym świecie, w którym żyjemy obec­ nie). W którym z kazań w sposób bezstronny bada się hipotezę o ist­ nieniu Boga? Jakie nagrody ze strony instytucji religijnych oczekują na sceptyków wobec religii? Czy społeczeństwo nagradza myślących sce­ ptycznie o kwestiach społecznych i ekonomicznych? Nauka, jak zauważa Ann Druyan, zawsze będzie szeptać nam do ucha: „Pamiętaj , że zaj mujesz się tym problemem od bardzo niedawna. Możesz się mylić. Wcześniej też się myliłeś". Pomimo wielu wypo­ wiedzi na temat pokory, pokażcie mi coś podobnego w religii. Twierdzi się, że Pismo Ś więte powstało dzięki boskiemu natchnieniu i zdanie to ma wiele znaczeń. Jednakże co by było w przypadku, gdyby zostało ono stworzone przez ułomnych ludzi. Cuda są podobno oficjalnie po­ twierdzane, ale czy można wykluczyć, że w rzeczywistości są one swoistą mieszanką szarlatanerii, nie znanych stanów świadomości, błę­ dnego zrozumienia normalnych zjawisk przyrodniczych oraz chorób psychicznych? Wydaje mi się, że żadna współczesna religia oraz żaden z ruchów New Age w wystarczający sposób nie bierze pod uwagę wielkości, wspaniałości, delikatności i złożoności wszechświata, który odkrywa nauka. Fakt, że tak niewiele spośród odkryć współczesnej 49

nauki zostało przewidzianych w Piśmie Ś więtym, jest dla mnie kolej­ nym argumentem przeczącym j ego boskiemu pochodzeniu. Ale oczywiście mogę się mylić. *

Przeczytaj czytelniku poniższy cytat - nie w celu zrozumienia opisa­ nych zj awisk, ale w celu poznania stylu myślenia autora. Znajduje on nieprawidłowości, pozorne paradoksy w fizyce, które nazywa „asymet­ riami". Czego możemy się z nich dowiedzieć? Wiadomo, że prawa elektrodynamiki Maxwella - w powszech­ nym współcześnie rozumieniu - w przypadku zastosowania ich do ciał poruszaj ących się prowadzą do asymetrii , które nie wydają się nieodzownym składnikiem tego zjawiska. Rozważmy na przy­ kład wzajemne elektrodynamiczne oddziaływanie przewodnika oraz magnesu. Obserwowane tutaj zjawiska zależą wyłącznie od względnego ruchu przewodnika i magnesu, podczas gdy zwyczajo­ wo przyjmuje się ścisłe rozróżnienie pomiędzy sytuacjami, w któ­ rych w ruchu znajduje się tylko jedno z tych dwóch ciał. Dla poruszającego się magnesu i pozostającego w spoczynku przewod­ nika w sąsiedztwie magnesu powstaje pole elektryczne o pewnej określonej energii wywołujące prąd elektryczny tam, gdzie umiej ­ scowione są części przewodnika. Natomiast w przypadku magnesu pozostaj ącego w spoczynku oraz poruszającego się przewodnika w sąsiedztwie magnesu nie powstaje żadne pole elektryczne. Nato­ miast w przewodniku stwierdza się siłę elektromotoryczną, której nie towarzyszy żadna energia, ale która wywołuje - przy założe­ niu jednakowości względnego ruchu w dwóch omówionych przy­ padkach - prądy elektryczne o tym samym kierunku i natężeniu, jak te wywoływane przez siły elektryczne w poprzednim przypadku. Tego typu przykłady, łącznie z nieudanymi próbami odkrycia jakiegokolwiek ruchu Ziemi względem „eteru", sugerują, że zjawi­ ska elektrodynamiczne oraz inne zjawiska mechaniki nie mają właściwości mogących odpowiadać idei absolutnego spoczynku. Wskazują raczej , że, jak zostało to już wykazane, te same prawa elektrodynamiki i optyki będą obowiązywać we wszystkich ukła­ dach odniesienia, w których dobrze funkcjonują zasady mechaniki .

50

Co autor próbuje nam przekazać w powyższym tekście? Postaram się to wyjaśnić w dalszej części tej książki. W chwili obecnej możemy stwierdzić, że język jest oszczędny, techniczny, rozważny, j asny i nie jest ani odrobinę bardziej złożony niż to konieczne. Niełatwo od razu odgadnąć, na podstawie sposobu formułowania zdań (lub mało osten­ tacyjnego tytułu „O elektrodynamice poruszających się ciał"), że ar­ tykuł ten jest przejawem ważnego zaistnienia szczególnej teorii względ­ ności, drogi do triumfalnego obwieszczenia jedności masy i energii, załamania naszego przekonania o tym, że nasz niewielki świat stanowi j akiś „uprzywilejowany układ odniesienia" we wszechświecie, co z kil­ ku różnych powodów stanowiło epokowe wydarzenie w historii l udz­ kości. Początkowe zdania pochodzącej z I 905 roku pracy Alberta Ein­ steina są charakterystyczne dla artykułu naukowego. Jest ona odświe­ żaj ąco niepodporządkowana autorowi, ostrożna, skromna. Porównajmy jej powściągliwy styl z produktami współczesnej reklamy, polityczny­ mi przemówieniami, autorytatywnymi oświadczeniami teologicznymi. Zauważmy, że na początku swej pracy Einstein próbuj e n adać sens wynikom doświadczeń. Gdy tylko jest to możliwe, naukowcy próbują przeprowadzać doświadczenia. Rodzaj przeprowadzanych eksperymen­ tów zależy od aktualnie przeważaj ących teorii naukowych. Naukowcy mają na celu badanie tych hipotez do skrajnego punktu. Nie wierzą w to, co wydaje się pozornie oczywiste. Kiedyś bezsprzeczne było przekona­ nie, że Ziemia jest płaska. Podobnie niezaprzeczalne wydawało się, że ciężkie przedmioty spadają szybciej niż lekkie. Oczywiste wydawało się również, że wysysające krew pijawki są skutecznym lekiem na więk­ szość chorób. Podobnie uważano, że niektórzy ludzie są z natury i dzię­ ki boskiemu wyrokowi niewolnikami. A także, że istnieje takie miejsce jak środek wszechświata oraz że ten wychwalany punkt stanowi Ziemia. Niezaprzeczalne było również istnienie stanu absolutnego spoczynku. Prawda może być zagadkowa i sprzeczna z naszą intuicją. Może zaprze­ czać głęboko zakorzenionym przekonaniom. Doświadczenie jest sposo­ bem, w jaki możemy poradzić sobie z tym problemem. Wiele lat temu podczas uroczystej kolacji fizyk Robert W. Wood został poproszony o odpowiedź na toast „za fizyków i metafizyków". Metafizyką określano wówczas coś zbliżonego do filozofii, w której poszukiwanie prawdy następowało tylko poprzez myślenie o niej. Moż­ na byłoby do niej zaliczyć również pseudonaukę. Wood odpowiedział następuj ąco:

51

Fizyk wymyśla teorię. Im dłużej ją analizuje, tym bardziej sensowna ona się wydaje. Dokonuje przeglądu literatury naukowej . Coraz więcej czyta, a idea staje się coraz bardziej obiecująca. Przygotowany w ten sposób udaje się do l aboratorium i wymyśla doświadczen ie, które pozwala na jej sprawdzenie. Eksperyment przeprowadzony jest w sposób staranny. B ada się wiele różnych możliwości. Dokładność pomiarów zostaje polepszona, współ­ czynniki błędu zostają zmniej szone. Naukowiec zdaje się na wynik doświadczenia. Odnotowuje tylko te dane, które są jego rzeczywis­ tym rezultatem. W końcu po całej pracy, którą wykonał, prowa­ dząc skrupulatne doświadczenia, teoria okazuje się bezwartościo­ wa. Fizyk rezygnuje z niej , uwalnia swój umysł od bezwartościo­ wego błędu i rozpoczyna pracę nad innym problemem 1 • Różnica pomiędzy fizyką a metafizyką nie polega na tym, jak stwier­ dził Wood, unosząc do góry kieliszek, że uprawiający tę pierwszą są mądrzejsi od zaj mujących się tą drugą. Różnica polega na tym, że metafizycy nie mają l aboratorium. *

Według mnie istnieją cztery powody podejmowania wspólnego wysiłku zmierzającego do przekazywania nauki - w radiu, telewizji, filmach kinowych, książkach, programach komputerowych, muzeach i szko­ łach - każdemu obywatelowi. Ze względu na wszystkie zastosowania nauki niewystarczające, a nawet niebezpieczne jest tworzenie nielicz­ nej , wysoce kompetentnej , dobrze wynagradzanej kasty specjalistów. To raczej pewne podstawowe zrozumienie odkryć i metod naukowych powinno być dostępne szerokim rzeszom społeczeństwa. •

Pomimo wielu możliwości niewłaściwego wykorzystania odkryć na­ ukowych nauka może się stać ważną drogą do wyj ścia narodów rozwijających się z biedy i zacofania. Sprawia ona, że gospodarka poszczególnych krajów i cywilizacja globalna rozwij ają się. Wiele narodów to rozumie. Dlatego na amerykańskich uniwersytetach -

1 Jako pionier fizyki, Benjamin Franklin tak ujął ten problem: „Ile pięknych teorii, które zbudowaliśmy, wkrótce musieliśmy niszczyć na skutek przeprowadzonych do­ świadczeń?" Uważał, że doświadczenie wystarczało, „by pomóc w przemianie próżnego człowieka w istotę skromną".

52

•

•

•

nadal uważanych za najlepsze na świecie - na kierunkach przyrodni­ czych i inżynierskich kształci się tak wielu studentów z innych krajów. A więc, czego w Stanach Zjednoczonych często się nie dostrzega, rezygnacja z nauki jest drogą powrotną do ubóstwa i zacofania. Nauka przestrzega przed niebezpieczeństwami powstającymi przy wprowadzaniu nowych technologii, szczególnie przed zagrożeniami dla środowiska naturalnego, od którego zależy nasze życie. Nauka zapewnia istnienie systemu wczesnego ostrzegania. Nauka pozwala poznać najgłębsze tajemnice pochodzenia, natury oraz dalszych losów naszego gatunku, wszystkich istot żywych, na­ szej planety i wszechświata. Po raz pierwszy w historii ludzkości jesteśmy zdolni do osiągnięcia prawdziwego zrozumienia niektórych z tych kwestii. Każda kultura na Ziemi próbowała odpowiedzieć na podobne pytania i doceniała ich istotność. Wszyscy czujemy się za­ gubieni wobec tak istotnych problemów. W skali długoterminowej największym darem nauki może być uświadomienie nam - w spo­ sób, który nie jest dostępny żadnej innej ludzkiej działalności gdzie, kiedy i kim jesteśmy w kontekście całgo kosmosu. Wartości nauki oraz wartości demokracj i są zgodne i w wielu przy­ padkach nierozróżnialne. Nauka i demokracja - w swych współ­ czesnych wcieleniach - powstały w tym samym miej scu i czasie, w starożytnej Grecji w VII i VI wieku przed naszą erą. Nauka daj e władzę tym, którzy podejmują wysiłek. b y ją zrozumieć (aczkolwiek wielu ludziom w przeszłości systematycznie to utrudniano). Nauka dobrze się rozwija poprzez wolną wymianę myśli, wręcz jej wyma­ ga; jej wartości są sprzeczne z utrzymywaniem taj emnic . W nauce nie istnieje przywiązanie do uprzywilej owanych pozycji. Zarówno w demokracj i, jak i w nauce zachęca się do głoszenia nietypowych opinii i do gorących dyskusji. Obie wymagają właściwego rozumo­ wania, jasnych argumentów oraz dowodów o wysokim standardzie wiarygodności i uczciwości. Nauka jest drogą do „odkrycia kart" tych, którzy tylko udają, że posiadają wiedzę. Nauka jest twierdzą przeciw mistycyzmowi, przeciw przesądom, przeciw religii źle uży­ wanej . Jeśli trzymamy się jej zasad, może powiedzieć nam, gdzie zostaliśmy oszukani. Pozwala nam na skorygowanie naszych błę­ dów. Im bardziej znany jest jej język, zasady i metody, tym większą mamy szansę na zachowanie reguł, które zostały stworzone przez Thomasa Jeffersona i jego przyjaciół. Jednakże demokracj a jest rów­ nież, dzięki produktom nauki, podatna na wywrotową działalność 53

w stopniu, o jakim nawet nie śniło się jakiemukolwiek demagogowi w epoce przedindu strialnej . Odnalezienie ziarna prawdy w otaczającym oceanie zagubienia i ogłupienia wymaga czujności, poświęcenia i odwagi. Jeśli nie będzie­ my praktykować tych twardych reguł myślenia, to nie możemy mieć nadziei na rozwiązanie prawdziwie poważnych problemów, z którymi się spotykamy - ryzykujemy raczej stanie się narodem naiwniaków, światem naiwniaków podatnych na działanie każdego znajdującego się w pobliżu nas szarlatana. *

Pozaziemska istota przybyła na Ziemię - analizująca, co przede wszyst­ kim przekazujemy naszym dzieciom w telewizji, radiu, kinie, gazetach. czasopismach, komiksach i licznych książkach - mogłaby z łatwością wnioskować, że uczymy ich głównie morderstw, gwałtów, okrucieństwa, przesądów, łatwowierności oraz postaw konsumpcyjnych. Jesteśmy w tym względzie bardzo stanowczy, a dzięki ciągłemu powtarzaniu wielu przejmuje takie postawy. Jakie społeczeństwo stworzymy, jeśli nie zaczniemy wpajać im zasad nauki i poczucia nadziei?

Rozdział 3

Człowiek na Księżycu i Twarz na Marsie Księżyc pojawia się W prądzie Wielkiej Rzeki ... Kołysząc się na wietrze. Cóż ja przypominam?

Du Fu, Traveling at Night Chiny

(765)

Każda dziedzina nauki ma swoje dopełnienie w postaci pseudonauki. Dla geofizyki są to koncepcje dotyczące płaskiej Ziemi, wklęsłej Ziemi, Ziemi z dowolnie zmieniającymi się osiami obrotu, teorie gwałtownie powstających i tonących kontynentów oraz przewidywanie trzęsień ziemi za pomocą proroctw. Dla botaników są to teorie o roślinach, których bogate życie uczuciowe można śledzić z użyciem wykrywaczy kłamstw, dla antropologów przetrwałe z prehistorycznych czasów człekokształtne istoty, dla zoologów wymarłe dinozaury, a dla biologów ewolucyjnych osoby rozumiejące dosłownie Pismo Ś więte. Archeolodzy mogą mieć do czynienia z prehistorycznymi astronautami, fałszywymi ruinami oraz rzekomo starożytnymi posążkami. Fizycy spotykają się z maszynami typu perpetuum mobile, armią amatorów zaprzeczających teorii względ­ ności, a także prawdopodobnie z zagadnieniem tzw. chłodnej syntezy jądrowej . Chemicy nadal mają do czynienia z koncepcjami alchemi i. Psycholodzy mają przeciw sobie część koncepcji psychoanalizy i wiele zjawisk parapsychologicznych. Ekonomiści muszą występować przeciw długoterminowym prognozom gospodarczym. Meteorolodzy borykaj ą się z długoterminowymi prognozami pogody, między innymi takimi, które uzależniają pogodę od plam na S łońcu (należy jednakże pamiętać, że całkowicie inną kwestią jest długookresowe przewidywanie klimatu). Astronomia ma najbardziej znaczącą dziedzinę pseudonauki, czyli astrologię - a więc dyscyplinę, z której sama powstała. Różne dziedziny pseudonauki niekiedy wchodzą w interakcję między sobą, co prowadzi do jeszcze większego chaosu informacyjnego - jak w przypadku telepatycznych poszukiwań zasypanych skarbów Atlantydy lub przepo­ wiedni ekonomicznych opartych na astrologii. 55

Ponieważ sam większą część życia poświęciłem na badanie planet i byłem również zainteresowany możliwością istnienia życia pozaziem­ skiego, pseudonauka, z którą najczęściej się spotykałem, dotyczyła in­ nych światów i tego, co w naszych czasach nazwane zostało problemem „obcych istot". W tym i w następnych rozdziałach chciałbym omówić dwie niedawno powstałe, a w pewien sposób związane ze sobą dok­ tryny pseudonaukowe. Obie są dowodem na to, że niedoskonałości ludzkiej percepcji i procesów poznawczych mogą nas zwodzić w kwes­ tiach wielkiej wagi. Pierwsza z teorii głosi, że ogromna kamienna twarz z odległych czasów spogląda na nas z piasków Marsa. Druga teoria utrzymuje, że obce istoty z odległych światów całkowicie niezauważal­ nie dla nas odwiedzają Ziemię. Czy j ednak rozważaniu tych kwestii, nawet w wybitnie sceptyczny sposób, nie towarzyszy pewnego rodzaju dreszcz emocji? Co by było w przypadku, gdyby okazało się, że takie fantastyczne wydarzenia które z pewnością odzwierciedlają głębokie ludzkie obawy i oczekiwa­ nia - dzieją się rzeczywiście? Czy znajdzie się ktoś zupełnie nimi nie zainteresowany? Fascynacja takimi problemami może poruszyć nawet najbardziej prymitywnego cynika. Czyż bowiem możemy być absolut­ nie pewni, bez cienia wątpliwości, i pozwolić sobie na odrzucenie tego typu twierdzeń? Jeśli pewnego rodzaju powab tych teorii jest odczuwal­ ny nawet przez najtwardszych sceptyków, to co muszą czuć osoby nie znaj ące metod naukowego sceptycyzmu. takie jak nasz pan Buckley? *

Przez większą część historii gatunku ludzkiego - przed wynalezie­ niem statków kosmicznych i teleskopów, gdy byliśmy jeszcze głęboko pogrążeni w myśleniu magicznym - Księżyc stanowił dla człowieka niezgłębioną tajemnicę. Niemal nikt nie myślał o nim w kategoriach wszechświata. Co w rzeczywistości widzimy, gdy spoglądamy nieuzbroj onym okiem na Księżyc? Dostrzegamy układ nieregularnych jasnych i ciem­ nych plam - niepodobnych do żadnego znanego obiektu. Jednakże niemal bezwiednie nasze oczy łączą plamy, wyróżniając jedne i ignorując inne. Poszukujemy wzoru i odnajdujemy go. W wielu mitologiach i kul­ turach wymieniane są różnorodne obrazy występujące na Księżycu: tkająca kobieta, rząd drzew wawrzynu , słoń skaczący ze skalnego zbo­ cza, dziewczyna z koszem na plecach, królik, księżycowe wnętrzności 56

wyszarpnięte na powierzchnię po zaatakowaniu przez dzikiego, nielot­ nego ptaka, kobieta wytłaczająca tkaninę tapa, czterooki jaguar. Przed­ stawiciele odmiennej kultury muszą się ogromnie wysilać, by zrozu­ mieć, jak dziwaczne rzeczy mogą być spostrzegane przez ludzi zwią­ zanych z daną społecznością kulturową. N ajczęściej występującym obrazem jest „człowiek na Księżycu". Oczywiście obraz wcale nie przypomina człowieka. Jego rysy są krzy­ we, wypaczone i obwisłe. Nad lewym okiem znajduje się jakby bef­ sztyk lub coś podobnego. A co symbolizuje wyraz twarzy? Zdziwienie? Wyraz smutku, a nawet rozpaczy ? Żałość z powodu okropieństw życia na Ziemi? Z pewnością twarz jest zbyt okrągła. Brakuje jej uszu. Wy­ daje się, że ten człowiek jest łysy. A pomimo to za każdym razem, gdy patrzę na Księżyc, dostrzegam J udzką twarz. W przekazach ludowych z różnych stron świata Księżyc przedsta­ wiany jest jako coś zwykłego. W czasach pokolenia żyjącego przed misją „Apollo" dzieciom mówiło się, że Księżyc jest zbudowany z zie­ lonego (a więc cuchnącego) sera i z jakiegoś powodu ten fakt uważany był nie tyle za cudowny, ile za śmieszny. W książkach dla dzieci i fil­ mach animowanych „człowiek na Księżycu" jest często przedstawiany jako twarz otoczona kółkiem, zbliżona do symbolicznej „szczęśliwej twarzy" złożonej z pary kropek i łuku skierowanego wypukłością do dołu. W łagodny sposób spogląda ona na nocne igraszki zwierząt i dzie­ ci, noża i łyżeczki. Rozważmy raz jeszcze dwa rodzaje obszarów, które dostrzegamy, gdy spoglądamy na Księżyc nieuzbrojonym okiem: j aśniej sze czoło, policzki i podbródek oraz ciemniejsze oczy i usta. Po użyciu teleskopu stwierdzamy, że jasne plamy stanowią starożytne góry usiane kratera­ mi, których wiek szacuje się (na podstawie badań radioaktywności pró­ bek, które zostały dostarczone przez astronautów ze statku „Apollo") na niemal 4,5 miliarda lat. Czarne obszary stanowią nieco młodsze wylewy bazaltowej lawy nazywane maria morzami (od łacińskiego słowa mare oznaczającego ocean), mimo że zgodnie z tym, co obecnie wiemy, Księżyc jest suchy jak wiór. Morza, które wezbrały w okresie początkowych kilkuset milionów lat historii Księżyca, są wynikiem uderzeń w jego powierzchnię asteroid i komet pędzących z ogromną szybkością. Prawe oko stanowi Mare Imbrium, befsztyk zwisający nad lewym okiem jest połączeniem Mare Serenitatis i Mare Tranquilitatis (miej sce, w którym wylądował „Apollo 1 1 "), a znajduj ące się w po­ bliżu środka otwarte usta stanowi Mare Humorum. (Nieuzbrojone oko -

57

ludzkie nie jest zdolne do rozpoznania żadnego krateru na powierzchni Księżyca). „Człowiek na Księżycu" stanowi w rzeczywistości zapis starożyt­ nych katastrof, z których większość wystąpiła przed pojawieniem się gatunku ludzkiego, ssaków, kręgowców, organizmów wielokomórko­ wych, a prawdopodobnie nawet przed powstaniem życia na Ziemi . Rozpoznawanie ludzkiej twarzy powstałej w wyniku przypadkowych wydarzeń kosmicznych jest charakterystycznym przykładem na zaro­ zumiałość naszego gatunku . *

Człowiek, podobnie jak inne naczelne, jest zwierzęciem stadnym. Lu­ bimy własne towarzystwo. Jesteśmy ssakami, dla których opieka nad młodymi osobnikami jest ważna dla przetrwania gatunku. Rodzic uśmiecha się do dziecka, które odwzajemnia uśmiech, więź pomiędzy nimi jest wtedy zawierana lub wzmacniana. Gdy tylko niemowlę za­ czyna widzieć, rozpoznaje twarze, a obecnie wiemy, że ta umiejętność jest związana z organizacj ą czynności naszego mózgu. Te z dzieci, które przed milionami lat nie były zdolne do rozpoznania twarzy i nie odwzajemniały uśmiechu, miały mn iej szą szansę na zdobycie serc swych rodziców, a co za tym idzie - na przeżycie. Obecnie niemal każde niemowlę szybko rozpoczyna rozpoznawać ludzką twarz i od­ powiada na jej widok przymilnym uśmiechem. Nieuchronnym skutkiem ubocznym takiej sytuacji jest wysoka sku­ teczność mechanizmu rozpoznawania wzorców, działającego w na­ szych mózgach, w zakresie wyodrębniania twarzy w ogromie innych szczegółów powodująca, że niekiedy dostrzegamy twarz tam, gdzie jej nie ma. Grupujemy nie związane ze sobą plamy światła i cienia i pod­ świadomie próbujemy utworzyć z nich obraz twarzy. Jednym z przy­ kładów takiej sytuacj i jest „człowiek na Księżycu". W filmie Powięk­ szenie Michelangela Antonioniego mamy do czynienia z podobnym wydarzeniem. Takich przykładów istnieje więcej. Niekiedy „człowiekiem" jest fonnacja geologiczna, taka jak skała zwana Starym Człowiekiem Gór znajdująca się we Franconia Notch w stanie New Hampshire. Przypuszcza się, że jest ona produktem erozji i rozpadu skalistego zbocza, a nie działalności jakiegoś czynnika po­ nadnaturalnego lub na przykład jedynym znanym przejawem istnienia w New Hampshire starożytnej cywilizacji. Tak czy inaczej ostatnio 58

raczej nie przypomina ona już wizerunku twarzy. W Karolinie Północnej występuje Diabelska Głowa, w Wastwater w Anglii - Skalisty Sfinks, we Francji - Stara Kobieta, a w Armenii - Skała Vartan. Niekiedy w zarysie skały dostrzegamy leżącą kobietę, jak w przypadku góry Ixtaccihuatl w Meksyku. Czasami są to różne inne części ciała, jak n a przykład Wielkie Piersi w Wyoming - tak zostały nazwane dwa bliź­ niacze wzgórza zaobserwowane przez zbliżaj ących się do nich z zachodu francuskich podróżników. (W rzeczywistości w tym miejscu znajdują się aż trzy wzniesienia). Niekiedy można coś zobaczyć w zmieniającym się wzorze chmur na niebie. W Hiszpanii w późnym okresie średniowiecza i w odrodzeniu wizje Maryi Dziewicy były „potwierdzane" przez ludzi widujących święte postacie w kształtach chmur. (Gdy wypływałem z wy­ spy Suva, w archipelagu Fidżi, ujrzałem kiedyś wśród burzowych chmur głowę przerażaj ącego potwora z szeroko rozwartymi szczękami). Niekiedy kształt warzywa, wzorzec słojów w drewnie lub plamy na skórze krowy mogą przypominać ludzką twarz. Istnieje słynny bak­ łażan bardzo przypominający postać Richarda Nixona. Jakie wnioski można wyciągnąć z tego faktu? Czy należy tu zakładać interwencję boską lub pozaziemską? Republikańskie machinacje co do materiału genetycznego bakłażanów? Nie. Wiemy, że na świecie istniej e bardzo wiele okazów bakłażanów i przy obejrzeniu wystarczającej ich liczby prędzej czy później natrafimy na taki, który będzie przypominał ludzką twarz, a nawet tak bardzo szczególną twarz. Gdy jest to twarz postaci związanej z religią - na przykład, gdy w placku tortilla widzi się twarz Jezusa - wierni bardzo chętnie uwa­ żaj ą, że jest to znak od Boga. Ponieważ mamy bardzo sceptyczne czasy, ludzie pożądają dowodów utwierdzających ich w wierze. Jednak wy­ daje się nieprawdopodobne, by cud wydarzył się za pomocą tak ulot­ nego medium. B iorąc pod uwagę, jak wiele tortilli zostało wypieczo­ nych od początku świata, byłoby zaskakujące, gdyby choć kilka z nich odrobinę nie przypominało znanych postaci 1 • Korzeniom żeńszenia oraz mandragory przypisywano właściwości magiczne ze względu na ich pewne podobieństwo do kształtów ludz1 Przypadki te są całkowicie odmienne od sprawy tzw. Całunu Turyńskiego, na któ­ rym widnieje coś zbyt zbliżonego do kształtów ludzkich, by można uznać to za wytwór natury. W badaniach przeprowadzonych za pomocą izotopu węgla 1 4 C wykazano, że ta tkanina nie jest całunem, którym po śmierci okryto ciało Jezusa. Jest to religijne oszustwo pochodzące z XIV wieku czy z czasów, w których wytwarzanie fałszywych relikwii religijnych było kwitnącym i przynoszącym wielkie zyski domowym rzemiosłem.

59

kiego ciała. Niektóre owoce kasztanowca przypominają uśmiechnięte twarze. Niektóre koralowce wyglądaj ą jak ręce. Grzyb uszny (nazywa­ ny również „żydowskim uchem") rzeczywiście wygląda jak ucho, a na skrzydłach niektórych ciem widuje się coś podobnego do ogromnych oczu. Niekiedy nie są to zwykłe zbiegi okoliczności; wzory na roślinach i zwierzętach przypominające twarz mogą powodować, że są one mniej narażone na niebezpieczeństwo pożarcia przez stworzenia mające twarz - lub przez zwierzęta, które obawiają się twarzy drapieżników. Patyczak jest owadem w doskonały sposób imituj ącym gałązki. Oczy­ wiście zwykle żyj e on wśród drzew. Mimikra roślin chroni je przed ptakami i innymi drapieżnikami i może wskazywać, że jej niezwykłe formy były powolnie kształtowane przez darwinowski proces doboru naturalnego. Takie zachodzenie na siebie królestw roślin i zwierząt może wyzwalać różne obawy. Małe dziecko widzące patyczaka może z łatwością wyobrazić sobie całą armię patyków, gałęzi i drzew ma­ szerujących w j akimś złowrogim celu. Wiele różnych przykładów zostało opisanych i zilustrowanych w wydanej w 1 979 roku książce Natura[ Likeness Johna Michella, brytyjskiego entuzjasty zjawisk tajemnych. Traktuje on poważnie twier­ dzenia Richarda Shavera, który - jak to będzie opisane w dalszej części książki - odegrał dużą rolę w rozwoju tematyki UFO w Ame­ ryce. Shaver, przecinaj ąc skały na swej farmie w stanie Wisconsin, odkrył syntetyczną historię świata zapisaną w języku piktograficznym, którą tylko on mógł odczytać i trochę z niej zrozumieć. Michełl przy­ j muje również za dobrą monetę twierdzenia dramaturga i teoretyka surrealizmu, Antonina Artauda, który - prawdopodobnie pod wpływem substancji z kaktusa peyote - we wzorze otaczających skał dostrzegał erotyczne obrazy, torturowanego mężczyznę, dzikie zwierzęta i tym podobne zjawiska. „Cały krajobraz ukazał się jako wytwór jednej my­ śli" - stwierdził Michell. Jednakże kluczowe pytanie brzmi: Czy myśl powstała na skutek zjawisk zachodzących wewnątrz, czy też na ze­ wnątrz mózgu pana Artauda? Artaud wyciągnął bowiem wniosek, z czym również zgodził się Michell, że tak spektakularne wzory uwie­ cznione w skałach musiały zostać stworzone raczej przez starożytną cywilizację niż przez odmienny stan świadomości Artauda wywołany substancjami halucynogennymi. Po powrocie Artauda z Meksyku do Europy rozpoznano u niego chorobę psychiczną. Michell potępia „ma­ terialistyczne poglądy" osób, które z dużym sceptycyzmem odnosiły się do wzorców Artauda. 60

Michell demonstruje nam również fotografię Słoi1ca wykonaną w świetle promieni rentgenowskich, które nieco przypomina twarz, i in­ formuje nas, że „wyznawcy Gurdjiefa widzą twarz swego przywódcy" w słonecznej poświacie. Niezliczona mnogość wizerunków twarzy wy­ stępująca pośród drzew. gór i głazów na całym świecie jest często postrzegana jako wynik działania starożytnej cywilizacji. Prawdopodobnie niektóre z nich są nimi w istocie: ułożenie kamieni w ten sposób, by z oddali przypominały twarz. mogło być dokonywane dla żartu, ale również w celach religijnych. Jako „materializm" oraz „dziewiętnastowieczne złudzenia" określa Michell pogląd, że większość z tych form stanowi wynik działania naturalnych procesów tworzenia skał, dwustronnej symetrii roślin i zwierząt oraz wpływu zachodzącego doboru naturalnego - z udzia­ łem naszego aparatu postrzegania nastawionego na identyfikację cech ludzkich. „Poprzez racjonalistyczne poglądy nasz obraz świata staj e się bardziej nudny i ograniczony, niż chciałaby tego przyroda" - twierdzi. Nie zostało natomiast ujawnione, w wyniku jakiego postępowania Mi­ chell zdołał odkryć pragnienia tejże przyrody. Na podstawie wizerunków, które przedstawia, Michell wyciąga na­ stępujące wnioski: ich tajemnica pozostaje zasadniczo nie zgłębiona, jest ona ciąg­ łym źródłem zadziwienia, zachwytu i zastanowienia. Jedyną rzeczą, którą wiemy na pewno, jest fakt, że stworzyła je przyroda, a jednocześnie dała nam aparat do ich postrzegania oraz umysł do podziwiania ich n ieskończonego, fascynującego piękna. W celu osiągnięcia naj większych korzyści i zadowolenia powinno się je obserwować, jako produkty celowej działalności przyrody, dzie­ wiczym okiem i n ie zaburzać ich teoriami i koncepcjami. z istnie­ jącą u nas wszystkich wielopłaszczyznową percepcją, która wzbogaca i nadaje godność ludzkiemu życiu, a nie kultywuje uproszczeń będących cechą osób nudnych i zadufanych w sobie. *

Prawdopodobnie n ajbardziej znane pseudotwierdzenia z dziedziny zna­ czących wzorów dotyczą kanałów na Marsie. Po raz pierwszy zaobser­ wowano je w roku 1 877 i zostały one rzekomo potwierdzone przez grupę zawodowych astronomów, którzy zaj mowali się obserwacją ca61

łego wszechświata za pomocą wielkich teleskopów. Opisano sieć po­ jedynczych i podwójnych prostych linii przecinających powierzchnię Marsa z tak nieprawdopodobną geometryczną regularnością, że za ich stworzenie mogła być odpowiedzialna tylko cywilizacja o wysokim stopniu inteligencj i. Wyciągnięto wzruszaj ące wnioski na temat spalo­ nej , umierającej planety zamieszkanej przez starą i bardziej rozwiniętą technicznie cywilizację, której głównym celem było zachowanie ską­ pych zasobów wody. Powstały mapy i nazwy setek kanałów. Jednak unikano pokazywania fotografii , co tłumaczono tym, że ludzkie oko potrafi zarejestrować obrazy w ciągu krótkich okresów doskonałej prze­ jrzystości atmosfery, podczas gdy przy rejestracji na kliszy fotograficz­ nej momenty „przejrzystości" są zaburzane dłuższymi okresami obrazu zamazanego. Niektórzy astronomowie widzieli kanały, wielu natomiast ich nie dostrzegało. Prawdopodobnie więc jedni obserwatorzy byli bar­ dziej wprawieni w obserwacji kanałów od drugich. Można też przypu­ szczać, że cała sprawa była jakimś rodzajem powszechnego złudzenia. Koncepcja kanałów miała duży udział w powstaniu teorii o Marsie j ako siedlisku życia, opisywanych w popularnych książkach fantastycz­ nych, a także o istnieniu Marsjan. Osobiście wychowałem się w oto­ czeniu takiej literatury, a gdy zostałem badaczem uczestniczącym w misji „Marinera 9" mającego badać Marsa - pierwszego statku kosmicznego krążącego na orbicie wokół Czerwonej Planety - byłem oczywiście zainteresowany tym, jak sytuacja wygląda naprawdę. Po lotach „Marinera 9" oraz „Vikinga" mogliśmy sporządzić mapy tej planety od bieguna do bieguna, wykrywając na powierzchni obiekty setki razy mniejsze od tych, które są widoczne z Ziemi nawet przy użyciu naj lepszej aparatury. Nie stwierdziłem, co nie było dla mnie całkowitym zaskoczeniem, nawet śladu kanałów. Występowało kilka tworów o podobnym kształcie, wykrytych zresztą wcześniej za pomocą ziemskich teleskopów - na przykład dobrze widoczna dolina o długo­ ści 5000 kilometrów. Natomiast postulowane setki klasycznych kana­ łów, które miałyby transportować wodę z pokryw lodowych znaj dują­ cych się na biegunach poprzez suche pustynie do spalonych miast na równiku po prostu nie istniały. Były one wytworem złudzenia związa­ nego z zaburzeniem czynności mózgu w warunkach granicznych zdol­ ności percepcji przy obserwacji planety Mars, obserwacji zaburzonej przez niestabilną i turbulentną atmosferę. Nawet wielu zawodowych naukowców - w tym słynni astronomo­ wie mający w swym dorobku inne wielkie odkrycia, które zostały po62

twierdzone i są odpowiednio doceniane - może popełniać poważne błędy w interpretacji różnych zjawisk. Istnieje możliwość, że nie do­ chowaj ą oni wystarczającej wierności zasadom samodyscypliny i samo­ krytycyzmu, szczególnie w sytuacj ach, gdy wnioski mogące wynikać z obserwowanych zjawisk maj ą duży ciężar gatunkowy. Mit o mars­ jańskich kanałach jest ważnym przykładem takiej właśnie sytuacji. Misje statków kosmicznych dostarczyły argumentów umożliwiają­ cych korektę fałszywych przekonań dotyczących kanałów na Marsie. Jednakże prawdą jest, że badanie przestrzeni kosmicznej przez statki kosmiczne stało się również źródłem najbardziej dziwacznych koncep­ cj i na temat zjawisk występujących we wszechświecie. W początku lat sześćdziesiątych upierałem się, że powinniśmy być wyczuleni na możli­ wość stwierdzenia pozostałości po starożytnych cywil izacjach, zarówno zasiedlaj ących daną planetę, jak i przybyłych na nią z innego miej sca w kosmosie. Nie twierdziłem jednak, że będzie to łatwe i prawdopodob­ ne, i z pewnością nie sugerowałem, że w tak ważnej kwestii powinniśmy rozważać cokolwiek mniej znaczącego od tzw. żelaznych dowodów. Od czasu intrygującego raportu Johna Glenna o „ognistych mu­ chach" otaczających jego kosmiczną kapsułę za każdym razem, gdy astronauta opisuje coś istotnie niezrozumiałego, znajduj ą się osoby, które wnioskują na tej podstawie o działalności obcych istot. Prozaiczne wyjaśnienia - takie jak odpryski farby odpadającej od statku w kosmi­ cznym otoczeniu - są z pogardą odrzucane. Pokusa dostrzeżenia cudu osłabia nasze zdolności do krytycznego myślenia. (Tak, jakby znalezie­ nie się człowieka na Księżycu n ie było j uż wystarczaj ąco cudowne). W czasach lądowań „Apollo" na Księżycu wielu amatorów - po­ siadaczy małych teleskopów, zagorzałych wyznawców latających tale­ rzy, autorów piszących dla czasopism o tematyce kosmicznej - do­ głębnie studiowało wykonane w czasie misj i fotografie, poszukując na nich anomalii, które zostały przeoczone przez naukowców z NASA i astronautów. Wkrótce pojawiły się doniesienia o ogromnych l iterach alfabetu łacińskiego oraz o arabskich cyfrach wypisanych na powierzchni Księżyca, piramidach, autostradach, skrzyżowaniach oraz świecących UFO. Donoszono również o występowaniu na księżycowej powierzchni mostów, anten radiowych, śladów ogromnych pełzaj ących pojazdów oraz zniszczeń dokonanych przez maszyny zdolne do rozcinania na pół kraterów. Jednakże po analizie wszystkich tych doniesień okazało się, że chodzi o naturalne księżycowe twory geologiczne, źle ocenione przez badaczy amatorów, o wewnętrzne odbicia powstałe w używanych 63

przez astronautów kamerach Hasselblada i tym podobne zjawiska. Nie­ którzy entuzjaści sensacj i dostrzegli nawet długie cienie pocisków ba­ l istycznych - pocisków radzieckich, jak zostało to złowieszczo ujaw­ nione, wycelowanych w Amerykę. Okazało się, że te rakiety, opisywa­ ne również jako „iglice", są niewysokimi wzgórzami dającymi długi cień, gdy Słońce znajduje się blisko księżycowego horyzontu. Z pewną znajomością trygonometrii udało się „odczarować" tę zjawę. Tego typu doświadczenia mogą również skłaniać do wysunięcia na­ stępującego ostrzeżenia: W przypadku złożonego ukształtowani a tere­ nu, powstałego w wyniku nieznanych procesów geologicznych, ama­ torzy (a niekiedy i zawodowcy) badając zdjęcia, szczególnie te wyko­ nane w warunkach granicznej rozdzielczości, mogą mieć kłopoty inter­ pretacyjne. Ich nadziej e i obawy oraz podniecenie związane z moż­ liwością dokonania odkryć wielkiej wagi mogą być na tyle silne, aby przezwyciężyć należyty sceptycyzm oraz konieczność ostrożnego po­ dej ścia do wyników badań naukowych. Jeśli badamy dostępne nam obrazy powierzchni Wenus, niekiedy naszym oczom ukazuje się niezwykły krajobraz. Amerykańscy geolo­ dzy analizujący dane uzyskane dzięki radarom znaj dującym się na ra­ dzieckich satelitach odkryli obraz podobny do portretu Józefa Stalina. Myślę, że nikt nie twierdzi, iż magnetyczne taśmy zostały sfabrykowa­ ne przez zwolenników Stalina n iepodatnych na polityczne zmiany lub że dawni naukowcy radzieccy byli zaangażowani w działalność konstruk­ cyjną o niespotykanej i dotychczas nie ujawnionej skali na powierzchni Wenus, o której wiadomo, że każdy lądujący na niej statek ulega spa­ leniu w czasie jednej lub dwóch godzin. Najbardziej prawdopodobne jest, że twór ten powstał w wyniku procesów geologicznych. Taka sama jest prawda w przypadku portretu bohatera kreskówek dla dzieci królika Bugsa, który znajduje się na jednym z księżyców Urana, na Arielu. Obraz Tytana uzyskany za pomocą Kosmicznego Teleskopu Hubble' a w świetle o długości zbliżonej do podczerwieni ukazuje chmury, które przypominają uśmiechniętą twarz o wielkości samej pla­ nety. Każdy astronom ma swój ulubiony przykład tego typu. W astronomii Drogi Mlecznej równie często spotyka się takie twory wyobrażonego podobieństwa, na przykład Koński Łeb, Eskimos, Sowa, Homunkulus, Tarantula czy Obłok Północnoamerykański - wszystkie są nieregularnymi chmurami gazu i pyłu oświetlonymi przez jasne gwiaz­ dy, a każdy z nich jest znacznie większy od naszego Układu Słonecz­ nego. Gdy astronomowie sporządzili mapę rozmieszczenia galaktyk 64

w promieniu kilkuset milionów lat świetlnych, stwierdzili, że wykreślili kształt zbliżony do sylwetki człowieka, który nazwano „Pamperkiem" (człowiekiem z kresek). Konfiguracja galaktyk jest zbliżona do ogrom­ nych przylegających baniek mydlanych - galaktyki tworzą się na po­ wierzchni przylegaj ących baniek, a ich środek j est niemal pusty. To czyni dość prawdopodobną sytuację, w której powstanie twór o dwu­ stronnej symetrii , nieco przypominający Pamperka. Klimat Marsa jest zdecydowanie łagodniej szy niż Wenus, jednakże lądowniki typu „Viking" nie dostarczyły przekonuj ących dowodów na istnienie życia n a tej planecie. Jej powierzchnia jest niezwykle hetero­ genna i zróżnicowana. W takiej sytuacji nie jest zaskakujące, że maj ąc do dyspozycji około 1 00 OOO fotograficznych zbliżeń tej planety, moż­ na wysuwać hipotezy o istnieniu na niej czegoś niezwykłego. We­ wnątrz marsjańskiego krateru istnieje na przykład ś lad po uderzeniu meteorytu w postaci „radosnej, szczęśliwej twarzy" o przekątnej długo­ ści 8 kilometrów, z zestawem promienistych śladów rozprysku wokół, co czyni twarz podobną do typowych obrazów śmiejącego się Słońca. Jednakże nikt nie twierdzi, że została ona stworzona przez zaawan­ sowaną (i przyjazną) cywilizację marsjańską prawdopodobnie w celu przyciągnięcia naszej uwagi. Stwierdzamy natomiast, że w przypadku spadania na powierzchnię planety obiektów różnej wielkości planeta odbija je, a sama przekształca się po każdym uderzeniu. Jednocześnie przy istnieniu źródeł wody oraz bagien, jak również w wyniku działal­ ności wiatrów kształtuj ących powierzchnię musi powstać wielkie zróż­ nicowanie tworów geologicznych. Jeśli dokładnie oglądamy tysiące zdjęć, to nie dziwi fakt, że niekiedy znajdujemy na nich twór wyglą­ dający jak twarz. Dziwne byłoby natomiast, gdybyśmy nie potrafili jej odnaleźć w co najmniej kilku miejscach, ponieważ nasze mózgi zostały zaprogramowane do tego od dzieciństwa. Kilka niewielkich wzgórz na Marsie przypomina piramidy. Na wy­ żynie Elysium występuje cała ich grupa - naj większa z piramid ma podstawę o długości przekątnej liczącej kilka kilometrów - a wszystkie skierowane są w tę samą stronę. Jest coś niesamowitego w tych piramidach na pustyni, tak przypominających piramidy w Gizie w Egipcie, a j a byłbym niezwykle zadowolony, gdybyśmy mogli j e dokładnie zbadać. Jednakże czy jest to wystarczający powód do wyciągania wniosków o istnieniu marsjańskich faraonów? Podobne formy geologiczne występują w miniaturze również na Zie­ mi, szczególnie na Antarktydzie. Niektóre z nich sięgałyby waszych 65

kolan. Jeśli nie wiedzielibyśmy nic wiccej o tych tworach, to czy uczci­ we byłoby wnioskowanie, że zostały stworzone przez odpowiednio mniej szych Egipcjan żyjących na antarktycznym pustkowiu? (Hipoteza dość luźno nawiązuje do obserwacj i, natomiast wiele innych faktów dotyczących arktycznego środowiska oraz fizjologii człowieka przema­ wia przeciwko n iej). Twory te zostały utworzone przez erozję spowo­ dowaną wiatrem - strumień drobnych cząsteczek porywanych przez silne wiatry wiejące w większości w tym samym kierunku po latach przekształca nieregularne górki lodu w eleganckie symetryczne pirami­ dy. Są one nazywane „dreikanter", od niemieckich słów oznaczających trzy ściany. Jest to porządek powstały z chaosu za sprawą naturalnego procesu - przykład zj awiska, które wielokrotnie obserwujemy we wszechświecie (chociażby w obracaj ących się galaktykach spiralnych). Za każdym razem, gdy dzieje się coś podobnego, jesteśmy skłonni uwierzyć, że chodzi o bezpośrednią interwencję Stwórcy. Istnieją dowody, że na Marsie występują wiatry o sile znacznie więk­ szej od wiatrów na Ziemi, o szybkości dochodzącej do połowy prędko­ ści dźwięku. Często też występują burze pyłowe niosące drobne ziarna piasku i obejmujące obszar całej planety. Stały strumień cząsteczek poruszających się szybciej niż w trakcie naj gwałtowniejszych wiatrów na Ziemi przez wieki geologicznego czasu spowodował duże zmiany w wyglądzie skał i krajobrazów. Nie byłoby zbyt wielkim zaskocze­ niem, gdyby kilka z nich - nawet bardzo wielkich - w procesach spowodowanych wiatrem zostało ufonnowanych w kształt piramid, które obserwujemy. *

Na Marsie istnieje miejsce nazywane Cydonią, gdzie ogromna kamien­ na twarz o przekątnej długości kilometra zwrócona jest ku niebu. Jest to oblicze nieprzyjazne, jednakże bardzo zbliżone do ludzkiego. Na n iektórych zdjęciach mogłoby zostać uznane za podobne do rzeźb Prak­ sytelesa. „Twarz" znajduje się w otoczeniu, w którym wiele niskich wzgórz zostało ukształtowanych w dziwne formy, prawdopodobnie przez łączne działanie przepływów wody i erozję spowodowaną wiat­ rem. Na podstawie liczby kraterów pouderzeniowych wiek otaczające­ go terenu ocenia się na co najmniej setki milionów lat. Od czasu do czasu Twarz była przedmiotem zainteresowania zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i byłym Związku Radzieckim. Główna 66

wiadomość w „Weekly World News" z 20 l istopada 1 984 roku, gazecie sprzedawanej w supermarketach, której rzetelność pozostawiała wiele do życzenia, brzmiała: ZASKAKUJĄCE ODKRYCIE RADZIECKICH NAUKOWCÓW : NA MARSIE ODNALEZIONO RUINY ŚWIĄTYNI. SONDA KOSMICZNA WYKRYŁA POZOSTAŁOŚ CI LICZĄCEJ 50 OOO LAT CYWILIZACJI

Rewelacje zostały przypisane anonimowym źródłom radzieckim, a gazeta gorączkowo opisywała odkrycia dokonane przez nie istniejący radziecki statek kosmiczny. Jednakże historia Twarzy jest niemal całkowicie amerykańska. Została ona odkryta przez jeden z satelitów „Viking" w 1 976 roku. Niestety po­ czątkowo któryś z urzędników odpowiedzialnych za ten projekt kosmiczny zaprzeczył istnieniu tego tworu geologicznego, tłumacząc, że jego obraz to wynik działania światła i cienia. Spowodowało to wysunięcie w póź­ niejszym czasie oskarżeń pod adresem NASA o ukrywanie odkrycia ty­ siąclecia. Inżynierowie, specjaliści komputerowi oraz etatowi pracownicy NASA pracowali w wolnym czasie nad polepszeniem jakości uzyskanego obrazu. Prawdopodobnie mieli oni nadzieję na wykrycie sensacyjnego zja­ wiska. W nauce jest to dozwolone, nawet popierane - pod warunkiem że standardy uznania czegoś za dowód pozostają wysokie. Niektóre z tych osób działały bardzo powściągliwie i z tego względu zasługują na po­ chwałę, gdyż doprowadziły do rzeczywistego postępu w badaniach. Inni wykazywali mniej zahamowań, twierdząc, że Twarz była prawdziwą, mo­ numentalną płaskorzeźbą istoty ludzkiej, ale również, że wokół niej znaj­ duje się miasto ze świątyniami i fortyfikacjami2 • Na podstawie podobnych pseudoargumentów jeden z pisarzy oświadczył, że budowle miały wte­ dy szczególne położenie astronomiczne - pół miliona lat temu - i na tej podstawie orzekł, że cuda w okolicach Cydonii powstały właśnie w tak odległej epoce. W jaki zatem sposób budowniczymi mogliby być ludzie? Pół miliona lat temu nasi przodkowie byli przecież zajęci ujarz­ mianiem ognia i narzędzi z kamienia. Nie mieli statków kosmicznych . 2 Ogólna idea jest dość stara, sięga niemal sto lat w przeszłość - do mitu o mars­ jańskich kanałach głoszonego przez Percivala Lowella. Jednym z przykładów podobnych twierdzeń mogą być spekulacje P.E. Cleatora zamieszczone w jego wydanej w 1 936 roku książce Rockets Through Space: The Dawn of Interplanetary Travel: „Na Marsie znajdują się zniszczone pozostałości starożytnych cywilizacji, będące milczącymi świadkami nie­ gdysiejszej wspaniałości tego wymarłego świata".

67

Marsjańska Twarz jest porównywana do „podobnych twarzy . . . stwo­ rzonych przez cywilizacje na Ziemi. Twarze są skierowane ku niebu, ponieważ spoglądają na B oga". Być może Twarz została skonstruowa­ na przez istoty, którym udało się przetrwać po wojnie międzyplanetar­ nej , które opuściły powierzchnię Marsa (oraz Księżyca), a których cy­ wilizacj a wymarła lub uległa zniszczeniu. Co jednak było przyczyną powstania tych wszystkich kraterów? Czy Twarz jest pozostałością wy­ marłej dawno ludzkiej cywilizacji? Czy miejscem pierwotnego pocho­ dzenia budowniczych była Ziemia czy Mars? Czy Twarz mogła zostać wyrzeźbiona przez międzygwiezdnych podróżników, którzy na krótko zatrzymali się na Marsie? Czy została pozostawiona po to, byśmy ją odkryli? Czy taka cywilizacj a mogła dotrzeć również do Ziemi i zapo­ czątkować na niej życie lub co naj mniej istnienie gatunku ludzkiego? Czy byli oni bogami, kimkolwiek zresztą byli? Takie zagadnienia wy­ wołują wiele gorących dyskusji. Niedawno wysunięto teorie o związku pomiędzy „budowlami" na Marsie a „kołami plonów" zaznaczonymi na powierzchni Ziemi, o nie­ wyczerpanych źródłach energii drzemiących w starożytnych marsjań­ skich maszynach oraz o ogromnej mistyfikacji NASA w celu ukrycia prawdy przed amerykańską opinią publiczną. Takie oświadczenia idą jednak o wiele dalej niż nadmierne spekulacje na temat enigmatycz­ nych tworów geologicznych. Gdy w sierpniu 1 993 roku statek kosmiczny „Mars Observer" uległ uszkodzeniu w małej odległości od Marsa, niektórzy oskarżali NASA o upozorowanie tego wypadku w celu uzyskania możliwości szczegó­ łowego badania Twarzy bez konieczności ujawniania zdjęć opinii pub­ licznej . (Jeśli tak było w rzeczywistości, byłby to bardzo niezwykły spisek: żaden z ekspertów od geomorfologii Marsa nic o nim nie wie­ dział, a niektórzy pracowali wtedy nadal nad zorganizowaniem nowych lotów na Marsa, przy użyciu sprzętu bardziej niezawodnego od znisz­ czonego „Observera"). Przed bramami Jet Propulsion Laboratory zor­ ganizowano nawet kilka pikiet, których celem było potępienie naduży­ cia władzy przez NASA. Czasopismo „Weekly World News" z 14 października 1 993 roku przeznaczyło pierwszą stronę na przekazanie wiadomości: „Nowe zdję­ cia NASA dowodzą, że na Marsie żyli ludzie ! " Upozorowane zdjęcie Twarzy, wykonane rzekomo przez sondę „Mars Observer" (wydaje się raczej , że statek kosmiczny uległ prawdopodobnie uszkodzeniu przed dotarciem na orbitę wokół Czerwonej Planety), zostało przez nie ist-

68

niejącego „czołowego astronoma" uznane za dowód, że Marsjanie sko­ lonizowali Ziemię 200 OOO lat temu. Miał on rzekomo stwierdzić, że informacji tych nie ujawnia się, by zapobiec wywołaniu „światowej paniki". Należy odrzucić możliwość, że tego typu wiadomość mogła rzeczy­ wiście doprowadzić do ogólnoświatowego przerażenia. Dla każdego, kto był świadkiem powstawania znaczącego odkrycia naukowego myślę na przykład o uderzeniu komety Shoemaker-Levy 9 w Jowi­ sza - oczywiste jest, że naukowców opanowuje ogromne podniecenie i entuzjazm, gdyż odczuwaj ą niepohamowaną potrzebę ujawnienia no­ wych danych. Naukowcy przestrzegają tajemnic wojskowych tylko na podstawie wcześniejszych umów, a nie ex post facto. Zdecydowanie odrzucam pogląd, że nauka jest ze swej istoty związana z ukrywaniem tajemnic. Do kultury i etosu nauki należą, jako istotne wartości: dzia­ łanie kolektywne, współpraca oraz wzajemne komunikowanie o doko­ nanych odkryciach. Jeśli ograniczamy się jednak do tego, co jest rzeczywiście wiadome, i ignorujemy doniesienia prasy brukowej , która tworzy epokowe od­ krycia „z powietrza", jaka jest wtedy nasza sytuacja? Gdy wiemy zbyt mało na temat Twarzy, wywołuje to nieuzasadnione spekulacje. Gdy dowiadujemy się nieco więcej , cała tajemnica szybko ulega spłyceniu. Mars ma powierzchnię niemal 1 50 milionów kilometrów kwadrato­ wych, czyli zbliżoną do powierzchni wszystkich kontynentów na Zie­ mi. Obszar zajmowany przez marsjańskiego sfinksa ma około jednego kilometra kwadratowego. Czy byłoby bardzo zadziwiające, gdyby je­ den obrazek wielkości znaczka pocztowego wśród 1 50 milionów takich obrazków wyglądał na obrazek stworzony przez inteligentną cywiliza­ cję - szczególnie gdy uwzględnimy nasza wrodzoną skłonność do odnajdywania twarzy? Gdy przyjrzymy się otaczającej złożoności pa­ górków, wzniesień i innych skomplikowanych tworów powierzchni, stwierdzamy, że ukształtowanie terenu często jest podobne do przed­ miotów, które wcale nie przypominają ludzkiej twarzy. Skąd pochodzi to podobieństwo? Czy starożytni marsjańscy inżynierowie pracowali tylko nad tym wzniesieniem (łub jeszcze nad kilkoma innymi), a żadnego z pozostałych nie upiększyli monumentalną rzeźbą? Czy może powin­ niśmy wnioskować, że inne skaliste wzniesienia są również uformowa­ ne na kształt twarzy, ale dziwacznych, nie znanych nam, mieszkańcom Ziemi? Jeśli przyjrzymy się dokładnie oryginalnemu zdjęciu, to stwierdzi-

69

my, że znajdujące się w strategicznym miejscu „nozdrze" - które w dużym stopniu odpowiedzialne jest za powstające wrażenie twa­ rzy - jest w rzeczywistości czarną plamą odpowiadającą brakującym danym w przekazie danych z Marsa na Ziemię. Najlepsze zdjęcie Twa­ rzy ukazuje jedną jej stronę oświetloną Słońcem, a drugą w głębokim cieniu. Przy wykorzystani u oryginalnych danych cyfrowych możemy istotnie zwiększyć kontrast w obszarach zacienionych. Gdy to zrobimy, uzyskujemy obraz raczej mało zbliżony do twarzy . Twarz jest w naj­ lepszym razie połową twarzy. N iezależnie od ekscytacji tym proble­ mem marsjański sfinks wygląda raczej na produkt przyrody, a nie wy­ twór celowej działalności i nie jest dokładnym odbiciem ludzkiej twa­ rzy. Został on prawdopodobnie wyrzeźbiony poprzez powolny, trwają­ cy miliony lat proces geologiczny. Jednakże mogę się mylić. Trudno jest mieć pewność, gdy problemy dotyczą świata, którego tylko tak niewielkie obszary widzieliśmy w większym zbliżeniu. Takie twory geologiczne wymagają dokładniej­ szego badania z użyciem aparatury o większej rozdzielczości. Znacznie bardziej szczegółowe fotografie Twarzy z pewnością pozwolą ocenić cechy symetrii i pomogą rozstrzygnąć spór pomiędzy zwolennikami procesów geologicznych a osobami uważającymi twór za monumental­ ną rzeźbę. Niewielkie kratery pouderzeniowe znajdujące się na po­ wierzchni lub wokół Twarzy pozwolą ustalić jej wiek. Gdyby okoliczne struktury stanowiły niegdyś miasto (co według mnie jest najbardziej nieprawdopodobne), fakt ten powinien również być możliwy do usta­ lenia na podstawie dokładniejszego badania. Czy znajdują się tam znisz­ czone ulice? B lanki w fortyfikacjach? Ś wiątynie, wieże, kolumny, mo­ numentalne posągi, cudowne freski? Czy może tylko skały? Nawet jeśli te twierdzenia są skrajnie nieprawdopodobne, to są one warte zbadania. W przeciwieństwie do zjawisk UFO mamy tutaj moż­ liwość przeprowadzenia określonego doświadczenia. Hipotezę tę moż­ na weryfikować i badać w sposób naukowy. Mam nadzieję, że przyszłe amerykańskie i rosyjskie loty w kierunku Marsa, szczególnie misje statków wyposażonych w kamery telewizyjne o wysokiej rozdzielczo­ ści, pośród setek innych naukowych pytań będą obej mowały dodat­ kowe zadanie bliższego przyjrzenia się piramidom oraz temu, co nie­ którzy ludzie nazywają Twarzą i miastem.

*

70

Obawiam się jednak, że nawet gdy j asne stanie się dla wszystkich, że owe marsjańskie twory są pochodzenia geologicznego, a nie stanowią produktów celowego działania, monumentalne twarze w kosmosie (i pokrewne cuda) nie przeminą. Już tel"'az gazety sprzedawane w super­ marketach opisują niemal identyczne twarze widziane od Wenus do Neptuna (unoszące się w chmurach?). „Odkrycia" są zwykle przypisy­ wane rzekomym rosyjskim statkom kosmicznym oraz wymyślonym astronomom - co oczywiście czyni daną opowieść prawie całkowicie niemożliwą do sprawdzenia. Jeden z entuzjastów marsjańskiej Twarzy obecnie ogłasza: PRZEŁOMOWA WIADOMOŚĆ STULECIA OCENZUROWANA PRZEZ NASA Z POWODU OBA W PRZED ZAMIESZKAMI NA TLE RELIGIJNYM ORAZ ZAŁAMANIAMI PSYCHICZNYMI. ODKRYCIE STAROŻYTNYCH RUIN „OBCYCH ISTOT" NA KSIĘŻYCU

Z zapartym tchem autor POTWIERDZA istnienie na dobrze już zbada­ nym Księżycu „gigantycznego miasta, wielkości niziny Los Angeles, pokrytego ogromną szklaną kopułą, opuszczonego miliony lat temu, zniszczonego przez meteoryty, z ogromnymi wieżami o wysokości 9 kilometrów - każda z ogromnym sześcianem o podstawie 2 kilo­ metrów kwadratowych na wierzchołku". Dowód? Fotografie wykonane przez bezzałogowe poj azdy NASA oraz w czasie misji „Apollo'', któ­ rych znaczenie zostało utajnione przez rząd i przeoczone przez tych wszystkich naukowców od Księżyca, w licznych krajach, którzy „dla rządu nie pracują". Numer „Weekly World News" z 1 8 sierpnia 1 992 roku donosi o od­ kryciu przez „tajnego satelitę NASA tysięcy, a być może nawet milio­ nów głosów" wydobywających się z czarnej dziury znajdującej się w środku galaktyki MS I , wyśpiewujących nieustannie „Chwała, chwa­ ła, chwała Panu na wysokościach". Po angielsku. Istnieje nawet artykuł, bogato ilustrowany, aczkolwiek w nieco ciemnych barwach, dotyczący sondy kosmicznej , która sfotografowała B oga, a przynajmniej jego oczy i grzbiet nosa, gdzieś w gwiazdozbiorze Oriona. „Weekly World News" z 20 lipca 1 993 roku przynosi następującą wiadomość: „Clinton spotyka się z Johnem Fitzgeraldem Kennedym", wraz ze sfabrykowanym zdjęciem odpowiednio postarzałego, nadmiernie tłustego Johna Kennedy 'ego, który w tajemnicy przeżył próbę zamachu

71

i obecnie porusza się na wózku inwalidzkim w Camp David. Na jednej z wielu stron gazety znajdujemy kolejny interesujący artykuł zatytuło­ wany „Asteroida Dnia Ostatecznego". Przytacza się w nim fragment rzekomo ściśle tajnych dokumentów, w których wypowiada się rzekomy „znany" naukowiec n a temat rzekomej asteroidy („M- 1 67''), która rze­ komo uderzy w Ziemię 1 1 li stopada 1 993 roku, co „może oznaczać koniec życia na Ziemi" . Jednocześnie gazeta podaje, że prezydent Clin­ ton jest „stale informowany o pozycji i szybkości asteroidy". Praw­ dopodobnie był to jeden z tematów dyskutowanych w czasie jego spot­ kania z prezydentem Kennedym. W jakiś sposób fakt, że Ziemia uniknęła tej katastrofy, nie zasłużył na chociaż jeden paragraf retrospektywnej oceny, gdy dzień 1 1 l istopada niepostrzeżenie minął. Mamy szczęście, że na pierwszej stronie nie ukazała się informacja o tym, że koniec świata się potwierdził ! Niektórzy postrzegaj ą to jako rodzaj zabawy. Jednakże żyjemy w czasach, gdy określone zostało w sposób statystyczny długotermino­ we zagrożenie dotyczące uderzenia asteroidy w Ziemię. (Te rzeczywis­ te odkrycia nauki stanowią natchnienie, jeśli używam właściwego sło­ wa, artykułów publikowanych w „Weekly Worlds News"). Rządowe instytucje zastanawiają się, w jaki sposób postępować w takiej sytuacji. Historie takie zaciemniają obraz apokaliptycznymi przerysowaniami oraz dziwacznymi faktami, powodując trudności w rozróżnieniu praw­ dziwych niebezpieczeństw od pseudozagrożeń podawanych przez prasę brukową, co prawdopodobnie może zaburzyć naszą zdolność do pod­ jęcia odpowiednich kroków zapobiegawczych. Pisma brukowe są często zaskarżane - niekiedy przez aktorki i ak­ torów, którzy w stanowczy sposób zaprzeczaj ą zarzucanym im czy­ nom - i wtedy duże sumy pieniędzy zmieniają właściciela. Redakcje takich gazet muszą uwzględniać koszty ewentualnych procesów, co jest jednym z elementów prowadzenia ich zyskownego interesu. Broniąc się, redakcje często używają argumentu, że ich działanie jest uzależ­ nione od tego, co piszą ich dziennikarze, a redakcje nie są prawnie zobowiązane do sprawdzenia, czy prawdą jest to, co publikują. Sal lvone, redaktor naczelny „Weekly Worlds News", omawiając publiko­ wane przez gazetę artykuły, stwierdza: „Z tego, co wiem, mogą one być wytworem wyobraźni. Ale ponieważ jesteśmy gazetą popularną, nie mamy obowiązku dokładnie analizować każdej historii". Scepty­ cyzm nie sprzyja sprzedaży gazet. Dziennikarze, którzy zrezygnowali

72

z pracy w takich czasopismach, opisują odbywające się tam sesje „twór­ cze", w czasie których autorzy i wydawcy dosłownie wymyślaj ą opo­ wieści i wiadomości, a im bardziej niewiarygodne, tym lepsze. Spośród ogromnej rzeszy czytelników większość osób bezkrytycznie akceptuje publikowane historie i wierzy, że gazety nie mogłyby dru­ kować czegoś, gdyby tak nie było. Niektórzy czytelnicy, z którymi rozmawiałem, twierdzą, że czytaj ą popularne gazety tylko dla rozrywki , podobnie jak oglądają wolnoamerykankę w telewizji, że nie angażują się emocjonalnie oraz że zarówno wydawcy, j ak i czytelnicy zdaj ą sobie sprawę, iż pisma te poruszaj ą absurdalne tematy. Nie mają wiele wspólnego ze światem, w którym obowiązuje zasada przedstawiania dowodów. Natomiast skierowana do mnie korespondencja sugeruje, że duża liczba Amerykanów w istocie traktuje popularne gazety jako po­ ważne źródło informacji. W latach dziewięćdziesiątych rozrasta się przemysł popularnych ma­ gazynów, żarłocznie wchłaniając inne środki przekazu. Gazety, czaso­ pisma oraz programy telewizyjne dbające o to, by przekazywać to, co rzeczywiście wiemy, są wypierane przez środki przekazu o mniej ry­ gorystycznych standardach. Możemy dostrzec ten proces w nowo po­ wstających popularnych stacjach telewizyjnych oraz programach infor­ macyjnych o coraz niższej j akości. Takie „raporty" będą pojawiać się coraz częściej, ponieważ dobrze się sprzedają. A myślę, że są kupowane tak chętnie dlatego, że wielu z nas bardzo chce się oderwać od monotonnej egzystencj i i ponownie rozbudzić w sobie poczucie ciekawości, które pamiętamy z dzieciń­ stwa. Także w przypadku przytaczanych tu historii chodzi o to, aby być zdolnym rzeczywiście i prawdziwie uwierzyć - w kogoś starszego, bystrzejszego i rozumniejszego, kto opiekowałby się nami. Wiara z pe­ wnością nie wystarcza wielu ludziom. Żądają dowodów, naukowego rozumowania. Chcą naukowej pieczęci potwierdzającej, ale niechętnie postępują zgodnie z rygorystycznymi standardami uzyskiwania dowo­ dów, które nadają tej pieczęci wiarygodność. Jaka ulga by nas spotkała: wątpliwości w sposób wiarygodny zostały usunięte! A więc kłopotliwy obowiązek wzięcia na siebie odpowiedzialności zostałby zniesiony. Martwimy się tym, co oznacza dla ludzkiej przyszłości konieczność polegania tylko na sobie. To są współczesne cuda - bez żenady potwierdzane przez tych, którzy wymyślaj ą je z niczego, pomijając j akikolwiek sceptycyzm, do-

73

stępne za niską cenę w każdym supermarkecie czy sklepie spożyw­ czym. Jednym z pozorów stwarzanych przez popularne magazyny jest rzekome uprawianie nauki, instrumentu związanego z naszym scepty­ cyzmem, a w rzeczywistości potwierdzaj ą one nasze stare wierzenia i powodują zbliżanie się pseudonauki i pseudoreligii. W czasie badania nowych światów umysły naukowców muszą być otwarte. Jeśli zawczasu wiedzielibyśmy, co odkryjemy, nie istniałaby konieczność działania. W przyszłych misjach na Marsa lub na inne fascynujące planety, w naszym wyłanianiu się z kosmicznej dżungli, możliwe, być może nawet prawdopodobne jest wystąpienie niespodzie­ wanych zjawisk - niektórych nawet o mitycznej skali. Jednakże my, istoty ludzkie, mamy skłonność do oszukiwania się. Składnikiem ze­ stawu narzędzi każdego badacza musi być sceptycyzm, gdyż w innym przypadku zagubimy się na drodze poznania. Zresztą w kosmosie ist­ nieją cuda tak wielkie, że nie musimy j akichkolwiek wymyślać.

Rozdział

4

Obcy - Doprawdy, jeśli myślę, że tu nie mieszka nikt żywy, to dlatego. że mi się zdaje, iż istoty obdarzone zdrowym rozsądkiem nie chciałyby tu mieszkać. - Cóż stąd' - rzekł Mikromegas. - Może ci, co tu mieszkają, nie mają zbytniej dozy rozsądku. WOLTER. Mikromegas ( 1752) przcl. Tadeusz Boy-ŻClcński

Jest ciemna noc . Leżysz w łóżku, ale nie śpisz. Nagle odkrywasz, że jesteś całkowicie sparaliżowany. Wyczuwasz czyjąś obecność w poko­ ju. Próbujesz krzyczeć. Nie możesz. Kilka małych, szarych istot stoi w nogach twojego łóżka. Ich głowy mają gruszkowaty kształt, są łyse i duże w stosunku do ich ciał. Ich oczy są ogromne, a twarze nie wyrażaj ą żadnych uczuć. Te identyczne istoty ubrane są w tuniki i wy­ sokie buty. Masz nadzieję, że to tylko sen. Jednak jeśli dobrze oceniasz sytuację, to wszystko dzieje się naprawdę. „Oni" unoszą cię i w nad­ naturalny sposób wszyscy przenikacie przez ściany twojej sypialni. Unosisz się w powietrzu. Docierasz do metalicznego statku kosmicz­ nego w kształcie spodka. Gdy znajdujesz się w środku, zostajesz do­ prowadzony do pomieszczenia badań medycznych. Teraz kontrolę przej muje istota większa, ale podobna - z pewnością ich lekarz. To, co dzieje się później, jest jeszcze bardziej przerażające. Twoje ciało jest badane za pomocą instrumentów i maszyn, a szcze­ gólnie twoje narządy płciowe. Jeśli jesteś mężczyzną, „oni" mogą po­ bierać twoje nasienie; jeśli jesteś kobietą, mogą usuwać komórki j ajowe i płody lub wprowadzać nasienie. Mogą zmuszać cię do odbycia stosun­ ku płciowego. Później możesz zostać doprowadzony do innego pomie­ szczenia, gdzie znajdują się i wpatrują się w ciebie dzieci i płody-hyb­ rydy - mające częściowo cechy ludzkie, a częściowo cechy istot, które cię porwały. Być może dowiesz się o niegodziwym zachowaniu istot ludzkich, szczególnie o niszczeniu przez nie środowiska naturalnego lub dopuszczeniu do pandemii AIDS; możesz też poznać barwne opisy przyszłych katastrof. W końcu owe bezduszne, ubarwione szaro isto-

75

ty - wysłannicy z innych światów - wyprowadzają cię ze statku i przenoszą z powrotem przez ściany do twojego łóżka. Zanim odzys­ kujesz zdolność do poruszania się i mówienia. . . znikają. Możesz nie przypomnieć sobie całego zajścia od razu. Możesz nato­ miast odnieść wrażenie, że w niewyjaśniony sposób umknął tobie jakiś czas i zastanawiać się nad tym. Ponieważ wszystko to wydaje się takie dziwne, jesteś nieco zaniepokojony swoim stanem psychicznym. Oczywiś­ cie czujesz się zbyt skrępowany, by komukolwiek o tym mówić. Jednocze­ śnie doświadczenie to jest na tyle nieprzyjemne, że trudno je utrzymywać w tajemnicy. Wszystko wychodzi na jaw, gdy słyszysz o podobnych wydarzeniach lub gdy znajdujesz się w stanie hipnozy, w który wprowa­ dził cię współczujący terapeuta, lub nawet gdy dostrzegasz wizerunek „istoty z kosmosu" w jednym z popularnych czasopism czy telewizyjnych „programów specjalnych" na temat UFO. Niektórzy ludzie twierdzą, że pamiętają takie doświadczenia z wczesnego dzieciństwa. Uważają, że obecnie ich dzieci są nawiedzane przez takie istoty. Sytuacja powtarza się rodzinnie. Inni uważają, że przybysze z kosmosu realizują program eugeniki, poprawy ludzkiego gatunku. Być może robili to zawsze. Być może, jak powiadają niektórzy, w ten sposób przede wszystkim powstaje gatunek ludzki. Dokonywane w okresie wielu lat badania opinii publicznej wykazu­ ją, że większość Amerykanów wierzy, że jesteśmy odwiedzani przez pozaziemskie istoty przemieszczające się w UFO. Badanie przeprowa­ dzone w 1 992 roku przez Ropera, któremu zostało poddanych 6000 dorosłych Amerykanów - specjalnie sponsorowane przez osoby bez­ krytycznie akceptujące opowieści o uprowadzeniach dokonywanych przez obce istoty - przyniosło następujące wyniki: 1 8 procent bada­ nych twierdziło, że niekiedy budzili się sparaliżowani, świadomi obec­ ności jednej lub kilku obcych istot w sypialni, około 1 3 procent poda­ wało dziwne epizody poczucia „brakuj ącego" czasu, a I O procent twier­ dziło, że płynęło w powietrzu bez pomocy j akichkolwiek urządzeń mechanicznych. Na podstawie tych wyników osoby finansujące to ba­ danie wyciągnęły wniosek, że około 2 procent wszystkich Ameryka­ nów było uprowadzanych, niektórzy wielokrotnie, przez istoty z innych światów. Respondentom nigdy nie zadano bezpośredniego pytania o to, czy byli przez te istoty poddawani j akimkolwiek badaniom. Jeśli uwierzylibyśmy we wnioski wyciągnięte przez tych, którzy sponsorowali i zinterpretowali wyniki powyższego badania opinii pub­ licznej , a także jeśli przyjąć, że istoty z kosmosu nie ograniczają swych

76

działań wyłącznie do Amerykanów, to l iczba osób poddawanych kos­ micznym oddziaływaniom w skali całej Ziemi wynosiłaby ponad I OO milionów. Oznacza to, że w ostatnich kilku dziesięcioleciach takie zja­ wisko zdarza się co kilka sekund. Zaskakujące, że nie zauważyła tego większość naszych sąsiadów. O co tutaj chodzi? Gdy rozmawia się z osobami. które same podaj ą, że były badane przez obce istoty, wydaje się, że większość z nich mówi bardzo szczerze. jednak poddana jest bardzo silnym emocjom. Niektó­ rzy psychiatrzy stwierdzają, że nie znajdują u nich więcej objawów psychopatologicznych niż u reszty z nas. Dlaczego więc ktoś miałby utrzymywać, że był ofiarą badań przybyszów z kosmosu, jeśli to nigdy nie nastąpiło? Czy wszyscy ci Judzie mogą się mylić, kłamać lub ulegać omamom o tej samej (lub zbliżonej ) treści ? Czy może kwestionowanie zdrowego rozsądku tak wielu osób jest zachowaniem aroganckim i god­ nym potępienia? Zachodzi jednak pytanie, czy rzeczywiście mamy do czynienia ze zmasowaną inwazją obcych, z obrzydliwymi zabiegami medycznymi wykonywanymi na milionach niewinnych mężczyzn, kobiet i dzieci i z wykorzystywaniem przez wiele dziesięcioleci ludzi jako inwentarza hodowlanego - przy czym wszystko to nie jest znane odpowiednim służbom, lekarzom, naukowcom oraz rządom zaprzysiężonym po to, by chronić życie i zdrowie swych obywateli, i dlatego nie robią one nic. by temu zapobiec. Czy może, jak sugerowało wiele osób, jest to zakrojony na wielką skalę spisek rządu, by nie pozwolić obywatelom na poznanie prawdy? Dlaczego jednak istoty. których wiedza w dziedzinie fizyki i tech­ nologii jest tak zaawansowana, że umożliwia pokonywanie ogromnych międzygwiezdnych odległości i przenikanie przez ściany niczym du­ chy, są tak zacofane w biologii? Dlaczego istoty obce, jeżeli chcą ukryć swe działania, nie wymazują dokładnie wszystkich wspomnień doty­ czących faktu uprowadzenia? Czy jest to dla nich zbyt trudne? Dlacze­ go ich przyrządy badawcze są tak duże, że bardzo przypominają przed­ mioty znajdujące się w okolicznych przychodniach medycznych? Dla­ czego „obcy" angażują się we wszystkie kłopoty związane z odbywa­ niem stosunków płciowych pomiędzy nimi a ludźmi ? Dlaczego nie starają się po prostu wykraść kilku komórek jajowych i plemników, odczytać cały kod genetyczny, a następnie wyprodukować tak wiele kopii, ile im potrzeba, z takimi genetycznymi wariacjami, jakie tylko można wymyślić? Nawet my, ludzie, którzy jeszcze nie potrafimy szyb77

ko przemierzać międzygwiezdnych odległości i przenikać przez ścia­ ny, jesteśmy zdolni do klonowania komórek. W jaki sposób możemy jako gatunek stanowić wynik hodowlanego programu obcych istot, jeśli dzielimy 99,6 procenta naszych czynnych genów z szympansa­ mi? Jesteśmy bliżej spokrewnieni z szympansami niż szczury z my­ szami. Zdominowanie opowieści o przybyszach z kosmosu przez te­ matykę rozrodczości jest sygnałem ostrzegawczym - szczególnie je­ śli uwzględnimy trudności w uzyskiwaniu równowagi pomiędzy bodź­ cami o charakterze seksualnym a społecznymi ograniczeniami w ich realizacji, które od zawsze towarzyszyły ludzkiemu życiu, oraz fakt, że żyjemy w czasach licznych, niekiedy przerażaj ących oskarżeń zarówno prawdziwych, jak i fałszywych - o seksualne wykorzys­ tywanie dzieci. W przeciwieństwie do wielu raportów w środkach masowego prze­ kazu 1 Raper i autorzy „oficjalnego" raportu nigdy nie postawili bada­ nym pytania, czy rzeczywiście byli oni uprowadzeni przez obce istoty . Autorzy raportu sami to wywnioskowali: osoby, które kiedykolwiek obudziły się z poczuciem, że ktoś obcy przebywa blisko nich, które kiedykolwiek z niewiadomego powodu odczuwały, że unoszą się w po­ wietrzu i doznawały podobnych wrażeń, zostały uznane za poddane badaniom przez przybyszów z kosmosu. W owych badaniach opinii publicznej nie sprawdzono nawet, czy poczucie obecności kogoś obce­ go, latania itp. było częścią tego samego czy odrębnych zdarzeń. Tak więc wniosek, że miliony Amerykanów zostało poddanych uprowadze­ niu przez obcych, jest niewłaściwy, gdyż został oparty na niestarannie przygotowanym projekcie badawczym. Jednak nie zmienia to faktu, że setki, a prawdopodobnie nawet ty­ siące osób utrzymuje, że były ofiarami uprowadzenia przez obce istoty i korzysta z usług współczujących im terapeutów lub wstępuje do grup wsparcia, w których są inne takie osoby. Niektórzy mogą mieć podobne wspomnienia, jednakże bojąc się śmieszności lub stygmatyzacji zwią­ zanej z chorobą psychiczną, unikaj ą nagłaśniania swych problemów lub poszukiwania pomocy. Twierdzi się, że niektóre ofiary badań przybyszów z kosmosu nie­ chętnie mówią o swych doświadczeniach ze względu na obawy przed 1 Na przykład w czasopiśmie „Publishers Weekly" z 4 września 1 994 roku znaj­ dujemy następującą informację: „Według badania opinii publicznej przeprowadzonego przez Instytut Gallupa [sic!] ponad trzy miliony Amerykanów uważa, że byli badani przez przybyszów z kosmosu".

78

ich potępieniem przez n ieprzejednanych sceptyków wobec tych zjawisk (jednakże wiele z nich chętnie decyduje się na występy w radiu i pro­ gramach telewizyj nych typu talk-show). Jednak bardzo możliwe, że istnieje inny powód: ofiary badań mogą nie być pewne - przynajmniej na początku. przed wielokrotnym powtórzeniem swej historii - czy pamiętają wydarzenie ze świata zewnętrznego, czy może stan własnej świadomości. * John Locke napisał w roku 1 690: „Nieomylnym znakiem umiłowania prawdy jest nieprzyjmowanie żadnych teorii z pewnością większą, niż pozwalają na to dowody, na których się one opierają". Jak silne są dowody dotyczące UFO? Zwrot ,,latający talerz (spodek)" został ukuty, gdy rozpoczynałem naukę w szkole średniej. Gazety pełne były opowieści o statkach z przestworzy pojawiających się na niebie wokół Ziemi. Wydawało mi się to całkiem wiarygodne. Istniało wiele innych gwiazd, z których co najmniej niektóre mają układ planetarny zbliżony do naszego. Jest wiele gwiazd starszych od Słońca, a więc istniał wystarczająco długi czas konieczny do wyewo­ luowania inteligentnych istot. W Jet Propulsion Laboratory powstała wtedy dwuczłonowa rakieta, którą wystrzelono wysoko ponad Ziemię. W sposób oczywisty rozpoczęliśmy naszą drogę do Księżyca i planet. Dlaczego inne, starsze i mądrzejsze od nas istoty nie mogłyby być zdolne do podróży od swej gwiazdy do naszej ? Dlaczego nie? Działo się to kilka lat po zbombardowaniu Hiroszimy i Nagasaki . Być może podróżujący UFO martwili się o nas i chcieli nam pomóc. Możliwe też, że chcieli upewnić się, że my i nasza broń nuklearna nie będzie zakłócać im spokoju. Wielu ludzi zdawało się widzieć latające spodki - a były to trzeźwe filary naszego społeczeństwa: oficerowie policji, piloci cywilnych linii lotniczych, woj skowi . I poza kilkoma żartami i uśmiechami nie istniały żadne sprzeciwy wobec ich wypo­ wiedzi. W jaki sposób wszyscy ci naoczni świadkowie mogli się mylić? Co więcej , spodki były wykrywane przez radary, wykonano kilka ich zdjęć. Można je było znaleźć w gazetach i kolorowych czasopismach. Istniały nawet doniesienia o latających spodkach, które uległy kata­ strofie, oraz o małych ciałach obcych istot z doskonale zachowanym u zębieniem, które spoczywają zapomniane w lodówkach Sił Powietrz­ nych na południowym zachodzie Stanów Zjednoczonych. 79

Dominującą atmosferę tamtych dni oddaje artykuł, który ukazał się w czasopiśmie „Life" kilka lat później : „Obiekty te nie mogą być uzna­ ne przez współczesną naukę za zjawiska naturalne - stanowią wyłącz­ nie produkty celowej działalności, stworzone i kierowane przez wyższą inteligencję". Żaden z przedmiotów „znanych lub zaprojektowanych na Ziemi nie mógłby wyjaśnić działania takich urządzeń". Pomimo to myślenie żadnego z dorosłych, których znałem, nie było zdominowane przez problem UFO. Nie wiedziałem, dlaczego tak się dzieje. W zamian martwili się oni komunistycznymi Chinami, bronią nuklearną, maccartyzmem oraz czynszem. Zastanawiałem się, czy ta kolejność jest właściwa. Na uniwersytecie, we wczesnych latach pięćdziesiątych, zacząłem poznawać sposób funkcjonowania nauki i tajemnice jej wielkich suk­ cesów. Dowiedziałem się, jak rygorystyczne muszą być standardy do­ wodów, jeśli rzeczywiście mamy się dowiedzieć, czy coś jest prawdą, jak wiele już ogłoszono przedwczesnych sukcesów i jak wiele ślepych zaułków upośledzało ludzką myśl. Przekonałem się, że nasze nastawie­ nie może zmieniać naszą interpretację dowodów i że często okazywało się, iż systemy wierzeń utrzymywane i wspierane przez hierarchie poli­ tyczne, religijne i akademickie były nie tylko istotnie błędne, ale gro­ teskowo opaczne. Natknąłem się na książkę pod tytułem Extraordinary Popular Delu­ sions and the Madness of Crowds [Niezwykle popularne urojenia i sza­ leństwo tłumów] napisaną przez Charlesa Mackaya w 1 841 roku, która wydawana jest do dnia dzisiej szego. Można w niej znaleźć historie ekonomicznych boomów, gwałtownego wzrostu popytu na holenders­ kie tulipany oraz oszustw, które zmyliły bogate i utytułowane osoby w wielu krajach. Można z niej dowiedzieć się o wielu alchemikach, w tym o wzruszającej historii pana Kelly'ego i doktora Dee (oraz oś­ mioletniego syna Dee, Artura, zmuszonego przez swego surowego ojca do komunikowania się ze światem duchów poprzez wpatrywanie się w kryształ); o nie spełnionych proroctwach, przepowiedniach i przewi­ dywaniach przyszłości; o procesach czarownic; nawiedzanych domach; „popularnym uwielbieniu dla wielkich złodziei" oraz o wielu innych podobnych zjawiskach. W sposób zabawny przedstawiony został hrabia St. Germain, który podczas posiłków ogłaszał, że liczy sobie setki lat, a prawdopodobnie jest nawet nieśmiertelny. (Podczas obiadu, gdy wy­ rażono brak wiary w jego wspomnienia z rozmowy z Ryszardem Lwie Serce, zwrócił się o potwierdzenie do swego kamerdynera. „Zapomniał

80

pan - brzmiała odpowiedź - że służę u pana zaledwie od pięciuset lat". „Ach, to prawda - stwierdził St. Germain - działo się to przed twoim przyjściem"). Przykuwający uwagę rozdział na temat wypraw krzyżowych rozpo­ czyna się w następujący sposób: Każdy wiek ma swój szczególny obłęd - pewien schemat, pro­ jekt lub fantazję, w którą wpadają ludzie powodowani chęcią zysku, potrzebą wielkich przeżyć lub siłą naśladownictwa. Ule­ ganie tym czynnikom prowadzi do szaleństwa, które jest stymu­ lowane przez powody polityczne albo religijne, lub oba rodzaje tych przyczyn j ednocześnie. Wydanie, które czytałem po raz pierwszy, było zaopatrzone w cytat, którego autorem był finansista i doradca prezydentów, Bernard M. Ba­ ruch, stwierdzający, że przeczytanie książki Mackaya pozwoliło mu ocalić miliony dolarów. Rzekome twierdzenia o tym, że magnetyzm może leczyć choroby, mają bardzo długą historię. Na przykład Paracelsus używał magnesu do wysysania choroby z wnętrza ludzkiego ciała i umieszczania jej w ziemi. Szczególną uwagę do magnetyzmu przywiązywał Franz Mes­ mer. Niejasno pojmuję słowo „mesmeryzować'', które ma oznaczać czynność podobną do hipnotyzowania. Po raz pierwszy usłyszałem o Mesmerze dzięki Mackayowi . Wiedeński lekarz uważał, że ułożenie planet ma wpływ na ludzkie zdrowie, a jednocześnie był zafascynowa­ ny cudownymi zjawiskami elektrycznymi i magnetycznymi. Jego klien­ telę stanowiła podupadająca francuska arystokracja w przededniu re­ wolucj i. Mesmer zapraszał swoich chorych do ciemnego pomieszcze­ nia. Ubrany w ozdobioną złotem jedwabną pelerynę, wymachuj ąc pa­ łeczką z kości słoniowej, usadzał ich wokół kadzi z rozcieńczonym kwasem siarkowym. Magnetyzer i jego młody asystent spoglądali im głęboko w oczy oraz pocierali ich ciała. Następnie chwytali żelazne pręty wystające z kadzi lub trzymali się za ręce. W trakcie udzielaj ą­ cego się wszystkim szaleństwa, arystokraci - szczególnie młode ko­ biety - ulegali natychmiastowemu wyleczeniu. Mesmer stał się sensacją. Wykorzystywane przez siebie zjawisko nazwał „magnetyzmem zwierzęcym". Inni lekarze, stosujący bardziej konwencjonalne metody leczenia, zaczęli ponosić straty finansowe i zdecydowali się wpłynąć na króla Ludwika XVI, by zakazał tych

81

praktyk. Stwierdzili, że Mesmer jest zagrożeniem dla zdrowia publicz­ nego. Francuska Akademia Nauk utworzyła komisję, w skład której weszli pionier nowoczesnej chemii, Antoine Lavoisier, oraz amerykań­ ski dyplomata i specjalista od elektryczności, Benjamin Franklin. Wy­ konali oni proste doświadczenie kontrolne i stwierdzili, że gdy działa­ nie magnetyzujące odbywało się bez wiedzy chorego, nie miało wpły­ wu leczniczego. Wyleczenia, jeśli się zdarzały - brzmiał wniosek komisji - dotyczyły tylko umysłu leczonego. Mesmer i jego zwolen­ nicy nie zostali jednak tym zniechęceni. Jeden z nich nakłaniał później osoby poddające się terapii do takiego oto nastawienia psychicznego: Należy zapomnieć przez chwilę o całej naszej wiedzy z fizyki . . . Usunąć ze swej świadomości wszelkie występujące tam sprzeci­ wy ... Przez sześć tygodni nie należy rozumować . . . Należy być łatwowiernym, bardzo upartym w swym postanowieniu, odrzucić wszelkie doświadczenie i nie słuchać głosu rozumu. Tak więc jeszcze ostatnia rada: „Nigdy nie należy rozpoczynać le­ czenia magnetyzmem u osób dociekliwych". Kolejną książką, która otworzyła mi oczy, była praca Martina Gard­ nera Fads and Fallacies in the Name of Science [Szaleństwa i oszustwa pod szyldem nauki] . W niej właśnie znajdowały się opisy działalności : Wilhelma Reicha, który klucza do budowy galaktyk poszukiwał w energii ludzkiego orgazmu; Andrew Crosse' a, który stworzył mikroskopijne owady poprzez działanie energią elektryczną na roztwory soli; Hansa Horbrigera, który działając pod patronatem nazistów, ogłosił, że Droga Mleczna nie jest zbudowana z gwiazd, lecz ze śnieżnych kulek; Char­ les' a Piazziego Smytha, który w wymiarach piramidy w Gizie odkrył zapis historii świata od Stworzenia do Sądu Ostatecznego; Rona Hub­ barda, którego rękopis miał doprowadzić jego czytelników do szaleńst­ wa (czy kiedykolwiek to udowodniono?) ; Brideya Murphy ' ego, który miliony osób skłonił do uwierzenia, że w końcu udało mu się uzyskać poważne dowody na reinkarnację; opisy „pokazów" ESP Josepha Rhi­ ne' a, a także leczenia zapalenia wyrostka robaczkowego przez wlewy zimnej wody, leczenia chorób wywoływanych przez bakterie za pomo­ cą cylindrów z brązu oraz leczenia rzeżączki z użyciem zielonego świa­ tła. Ku mojemu zaskoczeniu pośród tych przykładów samooszukiwania się i szarlatanerii znalazł się również rozdział na temat UFO. Oczywiście z powodu pisania takich książek, w których przedsta-

82

wiali nieprawdziwe doktryny, Mackay i Gardner mogą być postrzegani jako osoby skrajnie sceptyczne i przejawiające poczucie wyższości. Czyżby nie istniało nic, co mogliby oni zaakceptować? A jednak rze­ czywiście, wiele z pasją argumentowanych i bronionych w majestacie wiedzy przekonań okazało się później nic nie wartymi. Powoli zaczy­ nałem rozumieć, że jeśli uwzględni się ludzką omylność, to mogą ist­ nieć inne wyjaśnienia lataj ących spodków. Możliwością istnienia życia pozaziemskiego byłem zainteresowany od dzieciństwa, na długo przed tym, jak usłyszałem o UFO. Ta fascyna­ cja przetrwała nawet wtedy, gdy dawno już zniknął mój uprzedni en­ tuzjazm dla latających spodków - gdy coraz więcej rozumiałem na temat bezwzględnej nauczycielki nazywanej metodą naukową: wszyst­ ko zależy od dowodów. W przypadku tak poważnych kwestii, jak ist­ nienie życia pozaziemskiego, dowody muszą być solidne. Im bardziej pragniemy, by zjawisko to okazało się prawdą, tym bardziej powinniś­ my być ostrożni. Relacje świadków nie są wystarczającymi dowodami. Ludzie popełniaj ą błędy. Ludzie robią sobie nawzajem żarty. Ludzie n aginają prawdę w celu uzyskania pieniędzy, zwrócenia na siebie uwa­ gi lub zdobycia sławy. Ludzie niekiedy źle interpretują to, co widzą. Ludzie czasami widzą nawet rzeczy, które nie istnieją. Zasadniczo wszystkie przypadki UFO są ciekawostkami, o których trzeba innych przekonywać. UFO były opisywane w różnorodny spo­ sób: jako obiekty gwałtownie poruszające się lub płynnie dryfujące, o kształtcie dysku, cygara lub kulistym; jako wydające głośne dźwięki przy poruszaniu lub zupełnie ciche; j ako pozostawiające ognisty ślad lub przemieszczające się bez niego; jako obiekty z błyskającymi świat­ łami, jednolicie świecącą srebrzystą poświatą albo samoświecące. Zró­ żnicowanie obserwacji wykazuje, że nie mają one wspólnego pocho­ dzenia, a używanie pojęć takich jak „UFO" lub „latające spodki" za­ ciemnia tylko problem, poprzez łączenie w jedną całość zupełnie nie związanych ze sobą zjawisk. Istnieje coś dziwnego w samym powstaniu wyrażenia „latający spo­ dek". Gdy piszę ten rozdział, mam przed sobą zapis wywiadu, którego 7 kwietnia 1 950 roku pilot lotnictwa cywilnego, Kenneth Arnold, udzielił szanowanemu dziennikarzowi CBS, Edwardowi R. Murrowo­ wi, na temat dziwnego obiektu, który pilot ów spostrzegł w okolicach góry Rainier w stanie Waszyngton w dniu 24 czerwca 1 947 roku, w pe­ wnym sensie stał się także autorem tego zwrotu. Arnold twierdzi, że gazety

83

[ . . ] nie zacytowały mnie w sposób prawidłowy [ . . . ] Gdy powie­ działem im, że nastąpił błąd w interpretacji tego, co opisywałem w spowodowanym tym wszystkim podnieceniu, kilka gazet tak zagmatwało problem, że nikt nie wiedział już, o czym mówię [ . . . ] Powiedziałbym, że ruch tych obiektów przypominał bardziej fa­ lowanie łódek na bardzo wzburzonym morzu [ . . ] A gdy opisy­ wałem sposób, w jaki latały, stwierdziłem, że poruszają się jak spodki rzucone na powierzchnię wody. Większość gazet źle zro­ zumiała i również źle zacytowała tę opowieść. Pisały, że powie­ działem, iż obiekty te wyglądały j ak spodki, podczas gdy ja twier­ dziłem, że poruszały się podobnie jak spodki. .

.

Arnold myślał, że widzi ciąg dziewięciu obiektów, z których jeden powodował „doskonałe niebieskie błyski". Murrow podsumowuje: „Był to historyczny przykład błędnego cytatu. Podczas gdy pierwotne wyjaśnienie pana Arnolda zostało zapomniane, wyrażenie „latający spodek" weszło na stałe do naszego słownika. Latające spodki Kenne­ tha Arnolda wyglądały i zachowywały się całkowicie odmiennie od tego, co w okresie kilku lat stało się powszechnym rozumieniem tego terminu: coś przypominającego bardzo duże i zdolne do skomplikowa­ nych manewrów frisbee. Większość ludzi uczciwie opisuje to, co widziała, chociaż to, co widziała, dotyczyło najczęściej zjawisk naturalnych, niekiedy nie zna­ nych. N iektóre UFO okazały się niezwykłymi samolotami, klasycznymi samolotami z niespotykanym oświetleniem, balonami wysokościowy­ mi, owadami o właściwościach luminescencyjnych, planetami widzia­ nymi w szczególnych warunkach atmosferycznych, złudzeniami i znie­ kształceniami optycznymi, soczewkowatymi chmurami, kulistymi pio­ runami, słonecznym zjawiskiem halo, meteorami (w tym zielonymi ognistymi kulami) oraz satelitami osłonowymi - pierwszymi członami lub silnikami rakiet, które w widowiskowy sposób ponownie wchodzą w atmosferę2 • Równie dobrze możemy sobie wyobrazić, że są to nie­ wielkie komety, które ulegają roztopieniu w górnych warstwach atmo­ sfery Ziemi. Co najmniej kilka radarowych doniesień o UFO było spo­ wodowanych „anomaliami w propagacj i sygnału" - sytuacją, w której 2 Obecnie na orbicie okołoziemskiej znajduje się tak duża liczba satelitów, że zawsze w którejś części świata powodują one widowiskowe przedstawienia. Codziennie dwa lub trzy spadają w ziemską atmosferę, a ich płonące pozostałości są widoczne gołym okiem.

84

fale radiowe przemieszczają się po zakrzywionych torach, co spowo­ dowane jest zjawiskiem inwersj i temperatury w atmosferze. Tradycyj­ nie były one również nazywane radarowymi „aniołami" - czymś, co wydaje się istnieć tam, gdzie niczego nie ma. Zdarzaj ą się jednoczesne obserwacje optyczne i radarowe wskazujące na istnienie obiektów, pod­ czas gdy nie występuje tam żaden przedmiot. Gdy zauważymy coś dziwnego na niebie, niektórzy z nas staj ą się podnieceni i bezkrytyczni, co czyni z nich nieodpowiednich świadków. Podejrzewano, że tematyka UFO przyciągała osoby skłonne do żartów, a także szarlatanów. Często przy ponownej ekspozycj i okazywało się, że większość fotografii UFO jest sfałszowana - że są to na przykład niewielkie modele danego obiektu zawieszone na cienkich żyłkach. UFO widziane przez tysiące ludzi podczas meczu futbolowego okazało się dowcipem studentów - zwykłym balonem na gorące powietrze zrobionym z kartonu, kilku świeczek i cienkiej, plastikowej torby. Pierwotne doniesienie o spodku, który uległ katastrofie (z obcymi istotami niewielkiego wzrostu maj ącymi doskonałe zęby) okazało się ordynarnym oszustwem. Otóż Frank Scully, dziennikarz piszący dla „Variety", rozpowszechnił opowieść starego przyjaciela alkoholika. Odgrywała ona główną rolę w doskonale sprzedaj ącej się książce Scul­ ly' ego, Behind the Flying Saucers [Poza latającymi spodkami]: szes­ naście martwych istot z Wenus, każda o wzroście 90 centymetrów, znaleziono w jednym z trzech rozbitych latających spodków; odnale­ ziono zeszyty z piktogramami obcych; armia zacierała ślady; konsek­ wencje były poważne. Oszustami byli również Silas Newton, który twierdził, że wykorzys­ tuje fale radiowe do poszukiwań złota i ropy naftowej , oraz tajemniczy „Dr. Gee", który okazał się panem GeBauerem. Newton podawał, że odtworzył skrzynię biegów maszyn pochodzących z UFO oraz wykonał kilka zdjęć l atającego spodka w zbliżeniu . Jednakże nie pozwolił na dokładne oględziny. Gdy jeden ze sceptycznych widzów zręcznie uru­ chomił mechanizm i zabrał „pozostałość po obcych istotach" do anali­ zy, okazało się, że mechanizm został zrobiony z aluminiowego kuchen­ nego czajnika. Oszustwo związane z „resztkami" latającego spodka było tylko nie­ wielkim przerywnikiem w trwającej ćwierć wieku historii kłamstw New­ tona i GeBauera - które polegały głównie na sprzedaży praw do ko­ rzystania z bezwartościowych pól naftowych oraz prezentacj i dziwnych maszyn. W 1 952 roku zostali oni aresztowani przez FBI, a rok później

85

uznani za winnych nieuczciwego wykorzystywania ludzkiej naiwności. Ich wyczyny - opisane przez historyka. Curtisa Peeblesa - powinny na zawsze stać się ostrzeżeniem dla entuzjastów UFO przed opowieś­ ciami o rozbitych latających talerzach na południowym zachodzie Sta­ nów Zjednoczonych w latach pięćdziesiątych. Odnalezienie UFO nie jest bowiem takie łatwe. 4 października 1 957 wystrzelono z Ziemi „Sputnika 1 , pierwszego sztucznego satelitę krążącego na orbicie naszej planety. Spośród 1 1 78 UFO odnotowanych w Ameryce tego roku, 701 , a więc 60 procent a nie, jak należałoby się spodziewać, 25 procent - zaobserwowano pomiędzy październikiem a grudniem. Nasuwa się oczywisty wniosek, że „Sputnik" oraz towarzyszące mu zainteresowanie przyczyniło się do wzrostu liczby doniesień o UFO. Prawdopodobnie ludzie spoglądali na nocne n iebo częściej i widzieli więcej naturalnych zjawisk, których jednak nie rozumieli. A może spoglądali częściej ku górze i widzieli więcej obcych statków kosmicznych, które znajdują się tam przez cały czas? Idea latających spodków ma swoj ą poprzedniczkę, również związaną ze świadomym oszustwem, zatytułowaną I Remember Lemuria! [Pa­ miętam Lemurię !], napisaną przez Richarda Shavera i wydaną w czaso­ piśmie publikującym popularną literaturę fantastyczną - „Amazing Stories" z marca 1 945 roku. To właśnie jedno z tych opowiadań, które jako dziecko chciwie pochłaniałem. Dowiedziałem się, że 1 50 OOO lat temu zaginione kontynenty były zamieszkane przez obcych z kosmosu, którzy stali się przodkami demonicznych, mieszkających pod ziemią istot odpowiedzialnych za ludzkie nieszczęścia oraz za istnienie zła. Wydawca tego czasopisma, Ray Palmer - który podobnie jak pod­ ziemne istoty, przed którymi ostrzegał, miał zaledwie metr i dwadzieś­ cia centymetrów wzrostu - wspierał tezę, na długo przed obserwacją pilota Arnolda, że Ziemia jest odwiedzana przez statki kosmiczne ob­ cych, w kształcie dysku, oraz że rząd ukrywa wiedzę na ten temat i współdziała z przybyszami z kosmosu. Już same okładki takich czaso­ pism zaznajamiały miliony Amerykanów z ideą latających talerzy na długo przed tym, zanim powstało to określenie. Mimo wszystko rzekome dowody na istnienie UFO wydawały się słabe - najczęściej zjawisko to można było przypisać łatwowierności, oszustwom, omamom, nieprawidłowemu rozumieniu naturalnych zja­ wisk, nadziejom i obawom oraz chęci przyciągnięcia uwagi, zdobycia sławy i fortuny. Pamiętam, iż wtedy myślałem, że to bardzo niedobrze. "

86

Miałem jednak to szczęście. że uczestniczyłem w wysyłani u statków kosmicznych na inne planety w celu poszukiwania form życia oraz w nasłuchiwaniu sygnałów kosmicznych mogących pochodzić od ob­ cych cywilizacji, jeśli takie istnieją na innych planetach lub odległych gwiazdach. W trakcie tych badań przeżyliśmy kilka dramatycznych chwil. Jednakże doszliśmy do wniosku, że jeśli dany sygnał, który według nas przypuszczalnie pochodzi od obcej cywilizacji, nie zostanie jako taki zaakceptowany przez każdego sceptyka, to nie możemy na­ zwać go dowodem na istnienie życia pozaziemskiego - bez względu na to, jak znacząca wyda nam się nasza obserwacja. Będziemy musieli poczekać do czasów, jeśli takowe kiedykolwiek nastąpią, gdy dostępne będą dowody bardziej doskonałe. Dotychczas nie znaleźliśmy przeko­ nujących faktów potwierdzających istnienie życia poza Ziemią. Jesteś­ my jednak dopiero na początku drogi naszych poszukiwań i na pod­ stawie tego, co obecnie wiemy, przypuszczamy, że w przyszłości mogą pojawić się nowe i lepsze informacje. Nie wyobrażam sobie, żeby istniała osoba, która byłaby bardziej zainteresowana ode mnie tym. czy jesteśmy odwiedzani przez istoty z kosmosu. Oszczędziłoby mi to wiele czasu i wysiłku. gdybym miał możliwość badania życia pozaziemskiego bezpośrednio i w pobliżu, a nie pośrednio i w wielkiej odległości od naszej planety. Nawet gdyby obcy przybysze byli mali, nieprzyjaźni i opętani ideą seksu - jeśli są tutaj , to chcę ich poznać.

* O tym, jak skromne są nasze oczekiwania wobec aktywności „obcych" oraz jak wątłe są na to dowody, które wielu z nas godzi się zaakcep­ tować, świadczy opowieść o kołach zakreślanych na polach uprawnych. Zjawisko mające swe początki w Wielkiej Brytanii rozprzestrzeniało się na całym świecie i było wyjątkowo dziwne. Farmerzy odkrywali wizerunki kół (a w później szych latach znacznie bardziej złożone piktogramy) wyciśnięte na polach pszenicy, owsa, jęczmienia i rzepaku. Począwszy od lat siedemdziesiątych zjawisko to nasilało się rok po roku, do czasu, gdy na przełomie lat osiemdziesią­ tych i dziewięćdziesiątych na terenach rolniczych, szczególnie w połu­ dniowej Anglii, znaleziono niewiarygodne figury geometryczne, nie­ które wielkości boiska piłkarskiego odciśniętego na rosnącym zbożu przed żniwami - były to koła przylegające do kół lub koła połączone

87

osiami, a nawet równoległe linie zakończone wzorami „robaczków" . Niektóre wzory ukazywały środkowe koło otoczone przez cztery sy­ metrycznie umiejscowione mniejsze kółka - z czego wywnioskowa­ no, że zostały one odciśnięte przez latający spodek oraz jego cztery podpórki do lądowania. Oszustwo? Wszyscy niemal twierdzili, że to niemożliwe. Istniały setki podobnych przypadków. Powstawały one niekiedy w ciągu go­ dziny lub dwóch, pośród ciemnej nocy i na tak wielką skalę. Nie zna­ leziono żadnych śladów stóp ewentualnych żartownisiów prowadzą­ cych do lub od piktogramów. A poza tym, jaki mógłby być motyw takich oszustw? Zaproponowano wiele mniej konwencjonalnych hipotez. Osoby z pewnym doświadczeniem naukowym badały takie miejsca i toczyły dyskusje; drukowano wiele artykułów poświęconych temu zagadnieniu. Czy owe figury powstały w wyniku działania dziwnych wirowych wiat­ rów nazywanych „wirami kolumnowymi", lub nawet jeszcze dziwniej­ szych, określanych mianem „wirów pierściennych"? Czy może odpo­ wiedzialne za nie były pioruny kuliste? Japońscy badacze próbowali nawet dokonać w laboratorium symulacj i warunków fizycznych pla­ zmy, które miały wywoływać to zjawisko w odległym Wiltshire. Jednak w okresie, gdy figury odkrywane w zbożu stawały się coraz bardziej złożone, wyjaśnienia meteorologiczne i elektryczne stawały się coraz mniej wiarygodne. Oczywiste stawało się, że przyczyną było UFO, a obce istoty komunikowały się z nami w języku geometrycz­ nym. A może był to szatan lub cierpiąca już przez długi czas Ziemia skarżąca się na zniszczenia spowodowane ręką człowieka. Zachęcani tymi hipotezami, na miejsca takich zdarzeń przybywali turyści związa­ ni z New Age. Entuzjaści wyposażeni w urządzenia do zapisu dźwię­ ków i detektory promieniowania podczerwonego urządzali całonocne czuwania. Gazety i elektroniczne środki przekazu z całego świata śle­ dziły nieustraszonych „zbożologów". Ludzie z zapartym tchem i po­ dziwem czytali bestsellery dotyczące istot pozaziemskich niszczących zbiory . Naprawdę nie zaobserwowano jednak żadnego spodka lądują­ cego w pszenicy ani nie sfilmowano żadnej geometrycznej figury w czasie jej powstawania. Jednak różdżkarze autoryzowali ich poza­ ziemskie pochodzenie, a ludzie-media łączyli się z odpowiedzialnymi za nie istotami. W obrębie kół znaleziono „energię Orgonu". Sprawa trafiła do brytyj skiego parlamentu . Rodzina królewska po­ prosiła o specjalną konsultację lorda Solly' ego Zuckermana, byłego

88

głównego doradcy naukowego Ministerstwa Obrony. Stwierdzono, że w całą sprawę zaangażowane są duchy, a może templariusze z Malty i inne tajemnicze stowarzyszenia. Podej rzewano też satanistów. Poza tym przypuszczano, że Ministerstwo Obrony stara się zakamuflować cały problem. Gdy odkryto kilka niezgrabnych i nieeleganckich kół, uznano to za próbę zmylenia opinii publicznej przez wojsko. Nadszedł również dzień żniw dla prasy popularnej . „The Daily Mirror" wynaj ął farmera i jego syna. by wykonali pięć kół - gazeta miała nadzieję, że sprowokuje konkurencyjną gazetę, „The Daily Express", do opisania tej historii. „The Daily Express" przynaj mniej w tym przypadku nie dał się zwieść. „Zbożologiczne" organizacje rozrastały się i dzieliły. Konkurujące grupy przesyłały sobie obraźliwe komentarze. Oskarżano się wzajem­ nie o niekompetencję i inne, znacznie gorsze przewinienia. Koła nary­ sowane na polach zbóż liczono na tysiące. Zjawisko rozszerzyło się na Stany Zjednoczone, Kanadę, Bułgarię, Węgry, Japonię i Holandię. Pik­ togramy - szczególnie te bardziej złożone - zaczęto coraz częściej rozpatrywać w kontekście wizyt obcych istot. Doszukiwano się niejas­ nych powiązań z Twarzą na Marsie. Jeden z moich znajomych - nau­ kowiec - napisał do mnie, że w tych figurach kryje się niezwykle wyszukana matematyka; mogą być one tylko wytworem wyższej in­ teligencj i . Faktem jest, iż jedyną sprawą, w której zgadzali się wszyscy konkurujący „zbożolodzy", było stwierdzenie, że powstałe ostatnio fi­ gury były zbyt skomplikowane i eleganckie, by można je było przypi­ sać zwykłej ludzkiej działalności, stanowiły obiekt nieosiągalny dla umysłu prostych i nieodpowiedzialnych oszustów. Pozaziemska inteli­ gencja była w nich widoczna „na pierwszy rzut oka" . . . W 1 99 1 roku Doug Bower i Dave Chorley, obaj z Southampton, oświadczyli wreszcie, że tworzą figury w zbożu już od 1 5 lat. Wymyś­ lili to pewnego wieczoru, siedząc przy piwie w ich ulubionym pubie, The Percy Hobbes. Byli zaskoczeni raportami o UFO i stwierdzili, że zabawne może być oszukiwanie wierzących w UFO. Początkowo spła­ szczali oni zboże za pomocą ciężkiej stalowej sztaby, której B ower używał do zamykania tylnych drzwi w swoim sklepie z ramami do obrazów. Później zaczęli wykorzystywać deski i liny. Swoje pierwsze prace wykonywali zaledwie w kilka minut. Jednakże będąc zarówno niestrudzonymi żartownisiami, jak i poważnymi artystami, stawiali so­ bie coraz większe wyzwania. Tak więc projektowali i wykonywali co­ raz bardziej skomplikowane figury. 89

Początkowo wydawało się, że nikt nie zauważa wyników ich pracy . W mass mediach nie pojawiały się żadne opisy. Ich dzieła były pomi­ jane przez rzesze ufologów. Już prawie chcieli zrezygnować i znaleźć sobie jakieś inne zajęcie, bardziej satysfakcjonujące emocjonalnie. I nagle koła na zbożu zostały dostrzeżone. Ufolodzy połknęli haczyk, żyłkę i ciężarek. Bower i Chorley byli zachwyceni - a szczególnie wtedy, gdy naukowcy, a także inne osoby zaczęły wygłaszać katego­ ryczne twierdzenia, że za ich powstanie nie może być odpowiedzialna zwykła ludzka inteligencja. B ardzo dokładnie planowali każdą nocną wyprawę - niekiedy ko­ piowali misterne wzory, które przygotowali wcześniej . Uważnie obser­ wowali interpretatorów swych dzieł. Gdy miejscowy meteorolog, ze względu na to, że wszystkie łany były pochylone w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara, stwierdził, że to skutek wirowych wia­ trów, następnym razem zmylili go, tworząc nową figurę z zewnętrznym kołem, w którym zboże było pochylone w kierunku przeciwnym. Wkrótce w południowej Anglii i w innych miej scach zaobserwowa­ no inne figury. Poj awili się nowi oszuści, na co Bower i Chorley zare­ agowali, wyciskając w zbożu: NIE JESTEŚMY SAMI. Okazało się, że na­ wet ten napis został uznany za prawdziwą wiadomość od istot poza­ ziemskich (chociaż zdecydowanie lepiej brzmiałoby: NIE JESTEŚCIE SA­ MI) . Gdy Bower i Chorley zaczęli podpisywać swe dzieła dwoma lite­ rami D (od swoich imion: Doug i Dave), także i to zostało uznane za przejaw celowej działalności obcych. Nocne wypady Bowera wzbudzi­ ły jednak podejrzenia jego żony Ilene. Żeby je rozwiać, Ilene towarzy­ szyła Bowerowi i Chorleyowi pewnej nocy - choć sprawiło jej to ogromną trudność - a następnie razem z innymi łatwowiernymi oso­ bami „podziwiała" ich pracę. Przekonała się jednak, że nieobecność męża nie była przejawem jego niewierności. W końcu Bower i Chorley zmęczyli się robieniem coraz bardziej skomplikowanych żartów. Cieszyli się doskonałym zdrowiem, ale mieli j uż po sześćdziesiąt lat i czuli się nieco za starzy na nocne operacje specjalne na polach należących do nie znanych i często nieprzychyl­ nych farmerów. Mogli już mieć dosyć tego, że sławę i bogactwo zdo­ bywają osoby, które tylko sfotografowały ich dzieła i ogłosiły, że twór­ cami byli przybysze z kosmosu. Mogli także przypuszczać, że jeśli będą dłużej zwlekać z ujawnieniem prawdy, nikt im nie uwierzy. Tak więc przyznali się. Przedstawili dziennikarzom sposób, w jaki wykonywali nawet najbardziej złożone „robaczkowe" wzory. Wyda90

wać by się mogło, że już nigdy nie będzie twierdzeń, iż trwające latami oszustwo jest niemożliwe, a powód do wmawiania łatwowiernym, że istnieją przybysze z obcych planet. nie istnieje. Media poświęciły temu przyznan iu się tylko krótką chwilę. „Zbożolodzy" zmusil i media do przejścia nad tym problemem do porządku dziennego: przecież i tak pozbawiły one wiele osób przyjemności wyobrażania sobie cudownych zdarzeń. Od tego czasu inni „zbożowi" oszuści dalej trudnili się tym zajęciem, jednak w większości w bardziej przypadkowy i mniej „profesjonalny" sposób. Jak zwykle, przyznanie się do oszustwa pozostaje w cieniu utrzymującego się podniecenia towarzyszącego danemu zj awisku. Wie­ le osób słyszało o piktogramach w łanach zbóż i ich rzekomym związku z UFO. jednak celowo ignorują one dyskusje, w których wspomina się nazwiska Bowera i Chorleya, oraz teorię, że cała sprawa może być oszustwem. Pouczające przedstawienie tego tematu zostało zawarte w książce napisanej przez dziennikarza Jima Schnabla zatytułowanej Round in Circles [Zakręceni w koła], z której pochodzi większość mo­ jej opowieści. Schnabel początkowo przystąpił do „zbożologów", b y w końcu wykonać samemu kilka udanych piktogramów. (Wolał uży­ wać w tym celu ogrodowego walca niż drewnianej deski i stwierdził, że zwykłe zgniecenie zboża stopą jest również wystarczające do uzys­ kania dobrych wyników). Jednakże praca Schnabla. którą jeden z kry­ tyków nazwał „najzabawniejszą książką, jaką kiedykolwiek przeczy­ tał", odniosła tylko niewielki sukces. Demony sprzedają się dobrze, oszuści nie - są nudni i w złym guście.

* Do opanowania zasad sceptycyzmu, jak dowodzą przykłady najbardziej doświadczonych osób kupujących używane samochody, nie jest wyma­ gany wysoki stopień naukowy. Cały pomysł demokratycznego zasto­ sowania sceptycyzmu polega na tym, by każdy posiadał podstawowe narzędzia pozwalające na skuteczną i konstruktywną ocenę przedsta­ wianych mu twierdzeń. Wszystkim, czego wymaga nauka, jest zasto­ sowanie tego samego poziomu sceptycyzmu wtedy, gdy kupujemy uży­ wany samochód, i wtedy, gdy rozróżniamy rzeczywistą jakość środków przeciwbólowych lub piwa od tego, co jest przedstawiane w telewizyj ­ nych reklamach. Jednak narzędzia sceptycyzmu są raczej niedostępne obywatelom

91

naszego społeczeństwa. Prawie nigdy nie wspomina się o nich w szko­ łach, nawet gdy przedstawia się odkrycia naukowe, w których są one najczęściej wykorzystywane. Z reguły sceptycyzm pojawia się spon­ tanicznie wtedy, gdy doznajemy rozczarowań w naszym codziennym życiu. Polityka, gospodarka, reklamy oraz religie (tradycyjne i New Age) są zatopione w morzu łatwowierności. Osoby, które chcą coś sprzedać, osoby, które chcą wpływać na opinię publiczną, czy też osoby będące u władzy mogą być żywotnie zainteresowane tym, aby znie­ chęcić społeczeństwo do uprawiania sceptycyzmu.

Rozdział 5

Mistyfikacja i zachowywanie tajemnicy Powinniśmy ufać świadkowi we wszystkich tych sprawach, w których nie są zaangażowane jego własne interesy, jego emocje, jego uprzedzenia ani jego uczucia do bliskich osób. Jednak gdy taka sytuacja zachodzi, należy wymagać potwierdzających dowodów, o ciężarze gatunkowym tym większym, im mniej prawdopodobne są fakty, których dotyczy zeznanie. THOMAS H . HUXLEY ( 1 825-1895)

Gdy matkę słynnej, wielokrotnie uprowadzanej przez istoty z obcych planet aktorki, Travis Walton, poinformowano, że UFO poraziło jej syna uderzeniem pioruna i porwało go w kosmos, odparła bez zacie­ kawienia: „To przecież sposób, w jaki oni postępują". Czyżby? Pogodzenie się z tym, że na naszym niebie znajduje się UFO, nie jest niczym szczególnym: „UFO" jest skrótem oznaczającym Uniden­ tified Flying Object - nie zidentyfikowany obiekt latający. Jest to pojęcie szersze od określenia „lataj ący talerz". Występowanie obiek­ tów, których postronny obserwator lub nawet ekspert w danej dziedzi­ nie nie potrafi rozpoznać, jest nieuniknione. Jednakże dlaczego wtedy, gdy widzimy coś, czego nie rozumiemy, musimy wyciągać wn iosek, że „to" pochodzi z kosmosu? Istnieje przecież duży wachlarz bardziej prozaicznych możliwości. Czy jednak po wyeliminowaniu nieoczekiwanych zjawisk natural­ nych, oszustw oraz zaburzeń psychologicznych w zbiorze danych, któ­ rym dysponujemy, pozostają jakiekolwiek wiarygodne, choć niezwykle dziwne przypadki, a szczególnie wsparte dowodami fizycznymi? Czy pośród tego szumu kryje się jakikolwiek „sygnał"? Według mnie nie wykryto dotychczas żadnego sygnału z kosmosu. Istnieją dobrze udo­ kumentowane przypadki. które jednak nie są dziwne, oraz dziwne przy­ padki, które z kolei nie są dobrze udokumentowane. Nie istnieją opi­ sy - pomimo ponad miliona doniesień o UFO od 1 947 roku - w któ­ rych działoby się coś tak dziwnego, że można by to wytłumaczyć tylko działaniem pozaziemskiego statku kosmicznego, i udokumentowane w sposób na tyle rzetelny, że można by w sposób wiarygodny wy-

93

kluczyć błąd spostrzegania, oszustwo lub występowanie omamów. Na­ dal coś we mnie powtarza: „To bardzo źle". Jesteśmy systematycznie bombardowani niezwykłymi doniesieniami o UFO, odpowiednio dawkowanymi, natomiast bardzo rzadko słyszy­ my krytyczne informacje na ten temat. Nie trudno to zrozumieć: Co powoduje większą sprzedaż gazet i książek. co zyskuje lepsze oceny opinii publicznej , w co przyjemniej jest wierzyć, co jest lepszą odpo­ wiedzią na uciążliwości życia w obecnych czasach - rozbity statek przybyszów z kosmosu czy doświadczony przeciwnik tych teorii dema­ skuj ący łatwowiernych, pozaziemskie istoty o niezwykłych możliwoś­ ciach bawiące się z gatunkiem ludzkim czy wyjaśnianie pochodzenia historii o nich ludzką słabością i niedoskonałością ludzkiej psychiki? Spędziłem wiele lat, badając problem UFO. Otrzymuję wiele listów dotyczących tego zagadnienia, często ze szczegółowymi relacjami z pierwszej ręki . Niekiedy obiecuje mi się ujawnienie poruszających rewelacji, pod warunkiem że zadzwonię do autora l istu. Często, gdy kończę wykład - bez względu na to, jakiego tematu dotyczy - zadaje mi się pytanie: „Czy wierzy pan w UFO?" Zawsze zastanawiam się nad tym, w jaki sposób sformułowane jest to pytanie - otóż w sposób wskazujący, że nie jest to kwestia dowodów, ale wiary. Niemal nigdy nie zadaje mi się bowiem pytania: „Jak przekonujące są dowody, że UFO są statkami przybyszów z kosmosu?" Stwierdzam, że postawa wielu ludzi jest w wysokim stopniu ukształ­ towana ich wcześniejszymi przekonaniami . Niektórzy uważaj ą, że opo­ wieści naocznych świadków są wiarygodne, że ludzie nie zmyślają takich sytuacji, że oszustwa na taką skalę są niemożliwe i że na pewno najwyższe władze zabiegaj ą o to, aby uniemożliwić poznanie prawdy pozostałym obywatelom. Wiara w UFO jest uwarunkowana rosnącym brakiem zaufania do rządu, pojawiaj ącym się w tych wszystkich sytua­ cjach, w których - oczywiście w celu zapewnienia równowagi pomię­ dzy dobrym samopoczuciem ogółu społeczeństwa a „zachowaniem na­ rodowego bezpieczeństwa" - rząd mówi nieprawdę. Ponieważ urzęd­ nicy państwowi nie zawsze mówią prawdę, a ujawniono już wiele przy­ kładów zmowy milczenia w innych sytuacjach, trudno jest się spierać, że w tej tak szczególnej kwestii spisek jest niemożliwy i że rząd nigdy by nie ukrywał ważnych informacji przed swymi obywatelami. Często też tłumaczy się zachowywanie tych spraw w tajemnicy koniecznością zapobiegania ogólnoświatowej panice oraz niedopuszczenia do utraty zaufania do władzy . 94

B yłem członkiem Naukowego Komitetu Doradczego S ił Powietrz­ nych Stanów Zjednoczonych, który analizował badania Sił Powietrz­ nych nad UFO nazywane Projektem Bluebook, a wcześniej Projektem Grudge. Stwierdziliśmy, że długotrwały wysiłek w tym zakresie był niepotrzebny i nieefektywny. W połowie lat sześćdziesiątych centrum dowodzenia Projektu B luebook znajdowało się w bazie lotn iczej Wright-Patterson w Ohio - gdzie mieścił się również ośrodek Wywia­ du ds. Obcych Technologii (zaj mujący się głównie tym, jaką nową broń posiada Związek Radziecki). Ośrodek dysponował doskonałym syste­ mem wyszukiwania danych. Gdy potrzebne były wiadomości dotyczą­ ce danej obserwacji UFO, maszyna odnajdywała i transportowała zbio­ ry plików, w sposób zbliżony do transportu garniturów i koszul w dzi­ siej szej pralni chemicznej, aż do czasu, gdy silnik zatrzymywał się, a pożądane zbiory znajdowały się przed nami. Jednakże zawartość tych zbiorów nie była zbyt wiele warta. Na przy­ kład, gdy pewien starszy człowiek opisywał światła unoszące się przez ponad dwie godziny nad małym miastem w stanie New Hampshire, wyjaśniono, że była to eskadra strategicznych bombowców z okolicznej bazy Sił Powietrznych odbywająca lot ćwiczebny. Czy bombowce przelatywałyby nad miastem przez ponad godzinę? Nie. Czy bombow­ ce przelatywały nad miastem, gdy zaobserwowano UFO? Nie. Czy może nam pan wyj aśnić, pułkowniku, w jaki sposób bombowce strate­ giczne mogły zostać opisane jako „unoszące się w powietrzu"? Nie. Tak więc badania w ramach Projektu Bluebook odgrywały niewielką rolę naukową, ale spełniały ważne zadanie propagandowe - przeko­ nywały opinię publiczną, że Siły Powietrzne działają oraz że opisy UFO być może nie miały istotnego znaczenia. Oczywiście n ie wyklucza to możliwości, że w innym miejscu pro­ wadzono badania nad UFO bardziej poważne i bardziej naukowo zo­ rientowane - kierowane przez generała, a nie pułkownika. Myślę, że taka możliwość jest nawet prawdopodobna - nie dlatego, że wierzę, iż jesteśmy odwiedzani przez istoty z obcych planet, ale dlatego. że zjawiska UFO obejmują również wydarzenia, które niegdyś uważane były za znaczące pod względem militarnym. Jeśli UFO, jak twierdzono, są to bardzo szybkie i bardzo zwrotne pojazdy, to na pewno obowiąz­ kiem wojska było dowiedzieć się, w jaki sposób one działaj ą. Jeśli UFO zostały stworzone przez armię Związku Radzieckiego, to obowiązkiem Sił Powietrznych była ochrona przed nimi obywateli amerykańskich. Zważywszy na doskonałe możliwości awiacyjne, wspominane w opi95

sach UFO, konsekwencje strategiczne istnienia radzieckich UFO celowo przelatujących nad amerykańskimi bazami wojskowymi i wyrzutniami nu­ klearnymi mogły powodować znaczne obawy. Z kolei, jeśli UFO byłyby zbudowane przez istoty pozaziemskie, to istniała możliwość skopiowania ich technologii (pod warunkiem że udałoby się zdobyć choć jeden latający spodek) i zapewnienia sobie bezpiecznej przewagi w zimnej wojnie. Jednak nawet jeśli dowództwo wojskowe nie wierzyło, że UFO zostały wyprodukowane przez Rosjan lub istoty pozaziemskie. to istniały po­ wody, by dokładnie analizować doniesienia o takich zjawiskach. W latach pięćdziesiątych Siły Powietrzne często wykorzystywały balony - nie tylko jako urządzenia do obserwacji meteorologicznych, jak głośno to reklamowano, nie tylko jako urządzenia odbijające fale radarowe, jak przyznawano, ale również jako automatyczne statki szpie­ gowskie wyposażone w kamery o wysokiej rozdzielczości oraz inne urządzenia. Podczas gdy balony same w sobie nie stanowiły tajemnicy, zestawy obserwacyjne, które zawierały, były utrzymywane w sekrecie. Wysokościowe balony mogą wydawać się podczas obserwacj i z ziemi zbliżone w kształcie do talerza. Jeśli źle oceni się odległość od nich, to ich ruch może sprawiać pozory dużej szybkości. Niekiedy, popchnięte podmuchem wiatru, mogą wykonywać gwałtowne zmiany kierunku, nietypowe dla samolotów, a gdy zapomina się, że obiekty te są puste i prawie nic nie ważą, ruchy te wyglądają na sprzeczne z zasadą zacho­ wania pędu. Najsłynniejszym z takich balonów wojskowych był „Skyhook" testo­ wany w Stanach Zjednoczonych we wczesnych latach pięćdziesiątych. Inne systemy i projekty balonów były oznaczone kryptonimami: „Ma­ gu!", „Mobby Dick", „Grandson" i „Genetrix". Umer Lidell, który był odpowiedzialny za te proj ekty w Laboratorium Badawczym Marynarki Woj ennej, a później został urzędnikiem NASA, powiedział mi pewne­ go razu, że wszystkie przypadki UFO były w istocie obserwacj ami balonów woj skowych. Mimo że określenie „wszystkie" wydaje mi się zbyt dużym uproszczeniem, myślę, że ich rola nie została w wystarcza­ jący sposób doceniona. Jak dotąd nie słyszałem o systematycznym i ce­ lowym, kontrolowanym doświadczeniu, w którym tajnie uwolniono by i śledzono wysokościowy balon, i o zaobserwowaniu w tym samym czasie UFO - bezpośrednio, jak również za pomocą radarów. W 1 956 roku rozpoczęto wysyłanie amerykańskich balonów szpie­ gowskich nad terytorium Związku Radzieckiego. W okresie szczytu tej działalności codziennie startowały tuziny balonów. Balony zostały póź96

niej zastąpione przez samoloty poru szające się na dużych wysokościach, takie jak U-2, a następnie przez satelity szpiegowsl6e. Wiele przypadków UFO zaobserwowanych w tym czasie było, podobnie j ak dziś, balonami wykorzystywanymi do celów naukowych. Balony wysokościowe są na­ dal wysyłane - zawierają detektory promieniowania kosmicznego, tele­ skopy optyczne i promieniowania podczerwonego, odbiorniki radiowe badaj ące kosmiczne promieniowanie tła oraz inne urządzenia działające w górnych częściach ziemskiej atmosfery. Wielkie zamieszanie wywołała sprawa lataj ących spodków, które rzekomo uległy katastrofie w pobliżu Roswell w Nowym Meksyku w 1 947 roku . Kilka pierwszych opisów i zdjęć w gazetach jest cał­ kowicie zgodnych z wyjaśnieniem, że szczątki pochodziły z rozbitego balonu wysokościowego. Jednakże niektórzy mieszkańcy okolicy szczególnie dziesiątki lat po tym wydarzeniu - przypominali sobie bardziej egzotyczne elementy urządzenia czy tajemnicze hieroglify, a także groźby woj skowych, by zachowali to, co widzieli, w tajemnicy. Opowiadali też, że urządzenia ciała obcych zostały przeniesione do samolotu i odesłane do Dowództwa Sił Powietrznych w bazie Wright­ -Patterson. Z tym wydarzeniem związane są niektóre, choć nie wszystkie opowieści o zachowanych ciałach obcych. Philip Klass, badacz o nastawieniu sceptycznym, zaj mujący się przez wiele lat problemami związanymi z UFO, odkrył ujawniony w później­ szym czasie list datowany 27 lipca 1 948, rok po „wydarzeniu" w Ros­ well, którego autorem był generał C.B. Cabell - przyszły szef wywia­ du Sił Powietrznych USA (później urzędnik CIA, główna postać nie­ udanej inwazji na Kubę w Zatoce Ś wiń). Cabell pytał w nim o osoby, które umiałyby wyjaśnić, czym może być UFO. On sam nie miał żad­ nego pojęcia. Z pochodzącej z 1 1 października 1 948 odpowiedzi do­ wiadujemy się, że na podstawie informacji posiadanych przez Dowódz­ two Sił Powietrznych nikt z Sił Powietrznych nie miał żadnych danych. Tak więc mało prawdopodobne jest, aby szczątki UFO i ich pasażero­ wie trafili do bazy Wright-Patterson rok wcześniej . S iły Powietrzne najbardziej obawiały się tego, że UFO zostały wy­ produkowane przez Rosjan. Na pytanie, dlaczego Rosj anie testują la­ tające spodki nad terytorium Stanów Zjednoczonych, udzielano czte­ rech hipotetycznych odpowiedzi: I . By zniszczyć zaufanie do bomby atomowej jako najbardziej zaawansowanej i decydującej broni w kon­ flikcie zbrojnym. 2. W celu wykonywania fotografii podczas misji szpiegowskich. 3. W celu sprawdzenia zdolności obronnych Stanów 97

Zjednoczonych. 4. W celu przeprowadzenia lotów rozpoznawczych (dla bombowców strategicznych) nad terytorium USA. Obecnie wiemy, że za zj awisko UFO nie byli i nie są odpowiedzialni Rosjanie, a bez względu na to, jak bardzo byliby zainteresowani realizacją celów od 1 . do 4., latające spodki nie były sposobem ich osiągania. Większość dowodów dotyczących „wydarzenia" w Roswell wskazu­ je, że były to tajne balony wysokościowe. które prawdopodobnie wy­ startowały z pobliskiego poligonu w Alamogordo lub z obszaru badaw­ czego White Sands i u legły rozbiciu w pobliżu Roswell. Pozostałości taj nego wyposażenia zostały pospiesznie zebrane przez niezwykle po­ ważnych woj skowych, a wczesne doniesienia w prasie informowały, że był to statek kosmiczny z innej planety („Siły Powietrzne przechwyciły latający spodek na farmie w okolicach Roswel l"). Z upływem lat róż­ norodne wspomnienia uległy zatarciu, ale niektóre, obudzone możliwo­ ścią zyskania sławy i bogactwa, odżyły . (Głównymi atrakcjami turys­ tycznymi Roswell są dwa muzea poświęcone UFO). Pochodzący z 1 994 roku raport, zamówiony przez sekretarza Sił Powietrznych oraz Ministerstwa Obrony, w odpowiedzi na pytania par­ lamentarzysty z Nowego Meksyku określa szczątki z Roswell j ako wy­ soce utajniony, zamontowany na balonie system dalekiego zasięgu do wykrywania fal akustycznych niskiej częstotliwości, o kryptonimie Projekt Mogul - którego celem było wykrycie rosyjskich prób z bro­ nią jądrową w warstwie atmosfery nazywanej tropopauzą. Badacze z Sił Powietrznych. którzy dokłądnie przejrzeli tajne zbiory z 1 947 roku, nie znaleźli dowodów na istnienie wzmożonego przekazywania informacj i: Nie odnotowano ani wskazówek, ani ostrzeżeń, ani uwag o za­ grożeniu, jak również wzmożonego tempa czynności operacyj­ nych, które w sposób logiczny byłyby wynikiem wejścia nad terytorium Stanów Zjednoczonych obcego statku powietrznego, którego intencje byłyby nie znane [ . . . ] Zapisy wskazują, że nic takiego się nie wydarzyło. (A jeśli się wydarzyło, to pozostawało pod kontrolą systemu bezpieczeństwa tak skutecznego i ścisłego, że nikt w Stanach Zjednoczonych i gdziekolwiek indziej nie zdo­ łał tego odnotować do chwili obecnej . Jeśli taki system działałby w tamtych czasach, to byłby wykorzystywany do ochrony przed Rosjanami naszych tajemnic dotyczących broni nuklearnej , co, jak udowadnia historia, nie nastąpiło). 98

Anteny radarów montowanych na balonach były częściowo wyko­ nywane przez nowojorskie warsztaty rzemieślnicze i zakłady produku­ jące zabawki, których pomysłowość w wymyślaniu dekoracyjnych ikon wydaje się mieć swe odbicie w pamiętanych wiele łat później hiero­ glifach przybyszów z kosmosu. Okres największej popularności UFO nastąpił wtedy, gdy rakiety zastąpiły samoloty w roli głównego środka przenoszenia broni nuklear­ nej . Na początku ważny problem techniczny dotyczył zjawiska powtór­ nego wejścia (powrotu) uzbrojonej głowicy nuklearnej w warstwy ziem­ skiej atmosfery bez spalenia jej w tym procesie (tak jak to się dzieje w przypadku niewielkich asteroid i komet podczas ich przej ścia przez górną część gazowej powłoki Ziemi) . Pewne materiały, kształty głowic oraz kąty wejścia w atmosferę są lepsze od innych. Obserwacje po­ wtórnego wejścia (oraz bardziej efektownych startów) mogły przyczy­ nić się do odkrycia postępu Stanów Zjednoczonych w tej istotnej dzie­ dzinie technologii lub, co gorsza, jej niedoskonałości; takie spostrzeże­ nia mogły zasugerować przeciwnikowi podjęcie odpowiednich kroków zapobiegawczych. Jest zrozumiałe, że kwestia ta została uznana za wysoce delikatną. Nieuniknione były sytuacje, w których personel wojskowy instruo­ wano, aby nie wspominał o tym, co widział, lub gdy pozornie nieistotne zjawiska były nagle kwalifikowane jako ściśle tajne, a informacje o nich były rozpowszechniane tylko pod określonymi warunkami. Ofi­ cerowie Sił Powietrznych oraz cywilni naukowcy mogli więc w póź­ niejszych latach z łatwością wyciągać wnioski, że rząd postanowił u krywać zjawiska UFO. Jeśli za takowe uznać głowice rakiet, oskar­ żenie takie jest zasadne. Rozważmy sytuacje, w których dokonuje się rzekomych obserwacji latających spodków. W strategicznej konfrontacji pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim właściwe działanie obrony powietrznej było uznawane za kwestię naj wyższej wagi. To był punkt 3. na liście generała Cabelła. Jeśli znalazłoby się jakieś „słabe miej sce", to mogłoby się to okazać głównym elementem zwycięstwa w totalnej wojnie nuklearnej . Jedynym pewnym sposobem sprawdzenia zdolności obronnych przeciwnika jest powietrzne przekroczenie granic jego pań­ stwa i ocena, jak długo trzeba będzie czekać na reakcję. Stany Zjedno­ czone robiły to rutynowo w celu oceny radzieckiej obrony powietrznej . W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Stany Zjednoczone po­ siadały znakomity system ochrony radarowej obej mujący swym zasię99

giem wschodnie i zachodnie wybrzeże Ameryki, szczególnie ich pół­ nocne części (w których nalot radzieckich bombowców lub atak rakie­ towy był najbardziej prawdopodobny). Jednakże istniało „miękkie pod­ brzusze" - czyli brak znaczącego systemu wczesnego ostrzegania umożliwiaj ącego wykrywanie dalece bardziej groźnego ataku od strony granicy południowej . Jest to oczywiście informacj a o wielkim znacze­ niu dla potencjalnego wroga. Stwarza to dobre warunki do powstania historii o rzekomych statkach obcych istot: j eden lub więcej doskona­ łych samolotów przeciwnika startuje z Wysp Karaibskich i, powiedz­ my, wkracza w przestrzeń powietrzną Stanów Zjednoczonych, po czym pokonuje kilkaset mil w górę rzeki Missisipi, zanim wykrywaj ą go radary amerykańskiej obrony. Następnie intruzi szybko wycofują się (lub, jako eksperyment kontrolny, wydzielona zostaje jednostka ame­ rykańskich samolotów bojowych, która przekracza w tajemnicy połu­ dniową granicę Stanów Zjednoczonych w celu sprawdzenia, jak dziu­ rawa jest amerykańska obrona powietrzna). W takim przypadku cywile i personel wojskowy mogą dokonywać j ednoczesnych obserwacj i wzrokowych i radarowych, które spowoduj ą wiele niezależnych donie­ sień o UFO. Siły Powietrzne oraz władze lotnictwa cywilnego zgodnie z prawdą twierdzą, że żaden z ich samolotów nie może być odpowie­ dzialny za opisy UFO. Nawet gdyby S iły Powietrzne próbowały prze­ konywać Kongres do sfinansowania Systemu Wczesnego Ostrzegania na południu kraju, niechętnie przyznałyby się do tego, że radzieckie lub kubańskie samoloty bojowe dotarły do Nowego Orleanu, nie mó­ wiąc j uż o Memphis, zanim ktokolwiek się zorientował. W tym przypadku możemy również oczekiwać zespołu badawczego wyposażonego w wysokiej jakości sprzęt techniczny oraz nałożenia na świadków cywilnych oraz żołnierzy Sił Powietrznych zakazu przeka­ zywania informacji, a także rzeczywistego, a nie pozornego ukrywania faktów. Występująca zmowa milczenia nie ma nic wspólnego z poja­ wieniem się statku kosmicznego z obcymi istotami. Nawet kilkadziesiąt lat później mogą istnieć biurokratyczne powody, dla których przed­ stawiciele Ministerstwa Obrony są zobowiązani do zachowania takich kłopotliwych wydarzeń w tajemnicy. Istnieje potencjalny konflikt inte­ resów pomiędzy partykularnymi zasadami Ministerstwa Obrony a roz­ wiązaniem tajemnicy UFO. Ponadto zarówno CIA, jak i Siły Powietrzne USA obawiały się, że UFO jest środkiem służącym do zakłócania kanałów komunikacyjnych w warunkach narodowego kryzysu oraz do zaburzania obserwacji wzro1 00

kowych i radarowych dotyczących samolotów wroga - jest to problem stosunku sygnału do szumu, który w pewnym sensie stanowi drugą stronę zagadnienia rzekomego występowania latających spodków. W obliczu tych wszystkich okoliczności jestem całkowicie przygoto­ wany, by uwierzyć, że co najmniej niektóre z doniesień o UFO i analiz tego zjawiska zostały utajnione przed płacącymi podatki obywatelami amerykańskimi. Zimna wojna zakończyła się, technologia związana z wykorzystywaniem pocisków rakietowych oraz balonów jest w dużej części przestarzała, a osoby, które mogłyby się czuć w to zaangażowane, nie są już aktywne zawodowo. Naj gorszym scenariuszem, z woj skowego punktu widzenia, byłoby ujawnienie jeszcze jednego przykładu oszuki­ wania lub zwodzenia amerykańskiej opinii publicznej , podj ętego dla dobra fałszywie pojętego bezpieczeństwa narodowego. Nadszedł czas na ujawnienie zbiorów danych i uczynienie ich powszechnie dostępnymi. Innym instruktywnym przykładem na współistnienie skłonności do konspiracji oraz kultu tajemnicy jest National Security Agency (NSA) [Narodowa Agencja Bezpieczeństwa]. Organizacja ta monitoruje tele­ fony, radia oraz inne środki komunikacji zarówno przyjaciół, jak i wro­ gów Stanów Zjednoczonych . Potaj emnie kontroluje światową kore­ spondencję. Codzienny ruch w tej instytucji jest ogromny. W czasach napięć międzynarodowych duże zespoły pracowników NSA, władaj ą­ cych biegle wieloma językami, siedzą z słuchawkami na uszach, nad­ słuchując na bieżąco wszystkiego, co możliwe, począwszy od zaszyfro­ wanych poleceń generalicji przeciwnika, a skończywszy na rozmowach kochanków. Dla różnych materiałów istniej ą słowa-klucze, które są wyszukiwane przez komputery spośród poszczególnych wiadomości lub rozmów o aktualnie dużym znaczeniu. Wszystko jest zapisywane, a więc istnieje możliwość późniejszego powrotu do magnetycznych taśm, na przykład w celu wyśledzenia pierwszego pojawienia się zako­ dowanego hasła lub przypisania odpowiedzialności danej osobie w przypadku kryzysu. Niektórych podsłuchów dokonuje się z baz znaj­ dujących się w sąsiednich krajach (w Turcji znajdują się bazy dla Rosji, a w Indiach dla Chin), z samolotów i okrętów znajdujących się w pobli­ żu danego państwa lub z satelitów szpiegowskich znajdujących się na orbicie Ziemi. NSA stara się nieustannie unieszkodliwić środki zapo­ biegawcze stosowane przez tajne służby innych krajów, które ze zrozu­ miałych względów nie chcą być podsłuchiwane. Tak bardzo złożoną sytuację komplikuje jeszcze Ustawa o wolności informacji (Freedom of Information Act - FOIA). NSA proszona j est 101

o uj awnianie wszystkich dostępnych informacj i dotyczących UFO. Pra­ wo wymaga, by NSA spełn iała tę prośbę, jednak oczywiste jest. że nie może ona ujawniać „metod i źródeł uzyskiwania informacji". NSA stara się również, by nadmiernie nie informować innych krajów zarówno swoich przyjaciół, jak i wrogów - na temat swej działalno­ ści, w sposób nachalny i politycznie kłopotliwy. Tak więc typowa pod­ słuchana informacja ujawniana przez NSA na prośbę zgodną z FOIA wygląda w przybliżeniu tak, że fragment zdania brzmiący „doniesiono o UFO na niewielkiej wysokości" poprzedzony jest jedną trzecią stro­ ny, której treść jest wymazana, a po niej następuje dwie trzecie strony z utajnioną treścią. NSA twierdzi, że ujawnienie pozostałej zawartości danej strony stanowiłoby potencjalne zagrożenie dla „metod i źródeł uzyskiwania informacji" lub co najmniej spowodowałoby zaniepokoje­ nie w zainteresowanym kraju tym, że tak często łączność radiowa jego lotnictwa jest na podsłuchu. (Jeśli NSA odtajniłaby treść otaczającą doniesienie o UFO, która najprawdopodobniej była zwyczajnym prze­ kazem z samolotu do wieży kontrolnej, stanowiłoby to dla danego kraju podstawę do stwierdzenia. że dialogi towarzyszące lotom woj skowym są monitorowane, i skłoniłoby go do zmiany środków komunikacji na przykład kodowania częstotliwości - co spowodowałoby utrudnie­ nie podsłuchu przez NSA) . Jednakże zwolennicy teorii spisku związa­ nego z problemem UFO. otrzymujący w odpowiedzi na swe prośby zgodne z FOIA tuziny stron materiałów, w których niemal wszystko jest utajnione, oczywiście wyciągają wniosek, że NSA ma szczegółowe informacje na temat UFO, ale uczestniczy w zmowie milczenia. W rozmowie z urzędnikami NSA usłyszałem następujące wyjaśnie­ nie, które nie miało na celu usprawiedliwiania jej działalności. Typowe podsłuchy dotyczą tych połączeń samolotów wojskowych i cywilnych, w których ich piloci informują, że widzieli UFO, przez co rozumieją nie zidentyfikowany obiekt w otaczającej przestrzeni powietrznej . Mo­ że to być nawet amerykański samolot wykonujący misję szpiegowską lub zwiadowczą. W większości przypadków jest to coś o wiele bardziej zwyczaj nego, a wyjaśnienie tego faktu wynika z rozmów podsłucha­ nych przez NSA w później szym czasie. Rozumując w podobny sposób, można by założyć, że NSA uczest­ niczy w dowolnie wybranym spisku. Na przykład, ktoś może się do­ magać odpowiedzi zgodnej z FOIA na pytanie, co NSA wie o piosen­ karzu Elvisie Presleyu. (Pojawienia się Presleya po j ego śmierci oraz wynikające z nich historie o jego cudownym uzdrowieniu były już 1 02

opisywane). Cóż, NSA wie coś na ten temat. Na przykład raport o sta­ nie gospodarki danego kraju może zawierać informacje o tym, jak wiele płyt i kaset magnetofonowych z jego muzyką zostało w nim sprzeda­ nych. Informacja ta może zostać uj awniona w postaci kilku czytelnych linii tekstu pośród ogromnego oceanu zaczernień cenzorskich. Czy NSA uczestniczy w ten sposób w spisku związanym z osobą Elvisa Presleya? Oczywiście nie badałem informacji dotyczących UFO posia­ danych przez NSA, ale wyjaśnienie podawane przez jej urzędników wydaje mi się bardzo prawdopodobne. Jeśli jesteśmy przekonani , że rząd utrzymuje w tajemnicy informacje o wizytach przybyszów z obcych planet, to powinniśmy przede wszyst­ kim zwalczać tak powszechny w armii i wywiadzie kult tajemnicy. Działaniem wymagającym najmniejszego wysiłku jest nakłanianie do ujawnienia istotnych informacji sprzed dziesięcioleci - dobrym przy­ kładem takich działań jest pochodzący z lipca 1 994 roku raport Sił Powietrznych dotyczący „wydarzenia" w Roswell . Paranoidalny sposób myślenia wielu ufologów oraz naiwność dotyczą­ cą kultu tajemnicy można poznać z książki byłego dziennikarza „New York Timesa", Howarda Bluma, zatytułowanej Out There: Bez względu na to, jak pomysłowe były moje próby, nie mogłem uniknąć wchodzenia na ścieżki, które nagle okazywały się ślepy­ mi zaułkami. Zawsze cała sprawa powoli wymykała mi się z rąk i stwierdzałem, że przez czyjeś umyślne działanie znajdowała się poza moim zasięgiem. Dlaczego? Było to jedyne, podstawowe i pozostające bez odpowiedzi py­ tan ie, które jak groźba pojawiało się na szczycie moich podejrzeń. Dlaczego wszyscy urzędnicy i oficjalne instytucje spiskują, by mi przeszkodzić lub zniweczyć moje wysiłki? Dlaczego niektóre historie są jednego dnia prawdziwe, a następnego fałszywe? Z czego wynika ta poważna, choć nieuzasadniona tajemniczość? Dlaczego agenci wywiadu wojskowego rozpowszechniają niepra­ wdziwe informacje doprowadzające do szaleństwa osoby wierzą­ ce w UFO? Co rząd odkrył w tych zjawiskach? Co próbował ukryć? Oczywiście pewien opór przed ujawnianiem informacji jest uzasad­ niony. Niektóre dane są utajniane zgodnie z prawem; tak jest w przy1 03

padku zagadnień dotyczących uzbrojenia i jest to związane z ochroną interesu narodowego. Co więcej , władze wojskowe, polityczne i wy­ wiadowcze dążą do zachowywania tajemnic ze względu na własne korzyści . Jest to sposób na uciszenie krytyki i uniknięcie odpowiedzial­ ności - w przypadku ewentualnej niekompetencj i lub jeszcze gor­ szych przewinień. Sprzyja to powstawaniu elit, grup znajomych, które bezkrytycznie obdarza się zaufaniem, a informacji nie uzyskują szero­ kie rzesze społeczeństwa, w którego rzekomym interesie leży zacho­ wywanie tych tajemnic. Z nielicznymi wyjątkami zachowywanie taje­ mnic pozostaje w głębokiej sprzeczności z demokracją i działalnością naukową. Jedną z najbardziej prowokacyjnych spraw związaną z informacjami dotyczącymi UFO i z problemem utrzymywania czegoś w tajemnicy jest sprawa tzw. dokumentów MJ- 1 2. Jak głosi opowieść, w końcu 1 984 roku do skrzynki pocztowej producenta filmowego Jaimego Shandera. zainteresowanego sprawami UFO i związanym z tym rządowym spis­ kiem, wrzucono kopertę zawierającą nie wywołany film - godne za­ uważenia jest to, że Shander udawał się właśnie na obiad z autorem książki na temat rzekomych wydarzeń w Roswell w Nowym Meksyku. Po wywołaniu filmu „okazało się", że zawiera on wszystkie strony wysoce utajnionego rozkazu z 24 września 1 947 roku, którym prezy­ dent Harry Truman rzekomo utworzył komisję złożoną z dwunastu naukowców oraz urzędników rządowych w celu zbadania kilku roz­ bitych latających spodków oraz małych ciał „obcych". Skład komisji MJ- 1 2 jest imponujący, ponieważ „weszły" do tiiej osobistości woj­ skowe, asy wywiadu, a także naukowcy i inżynierowie, którzy na pewno rozpoczęliby szczegółowe badania takiego wydarzenia, gdyby ono rze­ czywiście nastąpiło. W dokumentach MJ- 1 2 istnieją ekscytujące donie­ sienia na temat biologii obcych istot czy technologii wykorzystanej w ich statkach kosmicznych, jednak sprawy te nie zostały uwzględ­ nione na tajemniczych zdjęciach. Siły Powietrzne twierdzą, że dokument został sfałszowany. Ekspert od UFO, Philip J. Klass, i inne osoby zajmujące się tym problemem znalazły w dokumentach nieścisłości leksykograficzne i typograficzne, które sugerują, że cała sprawa jest oszustwem. Kolekcjonerzy nabywa­ jący dzieła sztuki są zwykle zainteresowani pochodzeniem nabywanych prac - czyli tym. w czyim posiadaniu znajdowały się ostatnio, kim był jeszcze wcześniej szy właściciel . . . i dalej w przeszłość, aż do twórcy obrazu . Jeśli w łańcuchu brakują ogniwa - jeśli liczącą sobie 300 lat 1 04

historię obrazu można prześledzić tylko do 60 lat wstecz, nie mając pojęcia, w czyim domu lub w którym muzeum się znajdował - to powinniśmy traktować to jako sygnał ostrzegawczy przed ewentualnym nabyciem kopii. Znawcy sztuki muszą być więc bardzo ostrożni , po­ nieważ zysk, który odnoszą fałszerze w tej dziedzinie, j est bardzo wy­ soki. Dokumenty MJ- 1 2 są najbardziej podejrzane i niepewne właśnie pod względem ich pochodzenia - dowód w cudowny sposób poj awia się pod drzwiami, co zdarza się tylko w bajkach. W historii ludzkości występuje wiele przypadków o podobnym cha­ rakterze, gdzie niespodziewanie odnajduje się dokument o wątpliwym pochodzeniu, ale zawierający bardzo ważne informacje, zwykle silnie przemawiające za racj ą osoby dokonuj ącej tego odkrycia. Po dokład­ nym i niekiedy wymagającym odwagi dochodzeniu okazuje się, że dokument jest fałszerstwem. Zrozumienie motywacj i oszustów nie jest trudne. Bardziej lub mniej typowym przykładem jest Księga Powtórzo­ nego Prawa - odkryta w świątyni w Jerozolimie przez króla Izajasza, który w cudowny sposób, w czasach silnego ruchu reformatorskiego skierowanego przeciwko niemu, odnalazł w niej potwierdzenie wszyst­ kich swoich poglądów. Innym przykładem j est dokument nazywany Darowizną Konstanty­ na. Konstantyn Wielki był cesarzem, który z chrześcijaństwa uczynił oficjalną religię Cesarstwa Rzymskiego. Na jego cześć nazwano miasto Konstantynopol (obecnie Istambuł), które przez tysiąc lat było stolicą Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego. Cesarz zmarł w 337 roku . W IX wieku w pismach chrześcijańskich nagle pojawiaj ą się odniesienia do Darowizny Konstantyna; cesarz przekazuje prawa do całego Zachod­ n iego Cesarstwa Rzymskiego współczesnemu mu papieżowi, Sylwest­ rowi I. Ten skromny podarunek, jak głosiła opowieść, był po części wyrazem wdzięczności Konstantyna dla Sylwestra, który uleczył go z trądu. Do XI wieku papieże rutynowo odwoływali się do dokumentu Konstantyna, by usprawiedliwić swe roszczenia do sprawowania nie tylko władzy duchownej, ale i świeckiej w środkowych Włoszech. W średniowieczu dokument ten był uważany za prawdziwy zarówno przez tych, którzy wspierali, j ak i przez tych, którzy sprzeciwiali się doczesnym żądaniom Kościoła. Lorenzo Valła był jednym z wielkich uczonych włoskiego odrodze­ nia. Ze względu na swą kontrowersyjność, stałość przekonań, kryty­ cyzm, arogancję i konsekwencję był przez sobie współczesnych atako­ wany za bluźnierstwa, nieskromność, pośpiech i grubiaństwo oraz inne 1 05

wady. Gdy stwierdził, że ewangelie, z powodów gramatycznych, nie mogły zostać napisane przez apostołów, inkwizycj a uznała go za here­ tyka i tylko interwencja jego patrona - Alfonsa, króla Neapolu, zapo­ biegła spaleniu go na stosie. Nie zniechęcony tym, w 1 440 roku opub­ likował traktat, w którym wykazał, że Darowizna Konstantyna jest or­ dynarnym oszustwem. Język, w którym napisany został ten dokument, miał się tak do dworskiej łaciny z IV wieku j ak Cockney do dworskiej odmiany języka angielskiego. Dzięki Lorenzo Valli Kościół rzymsko­ katolicki już więcej nie rościł sobie praw do rządów nad narodami europejskimi na podstawie Darowizny Konstantyna. Dokument ten, którego historia pochodzenia ma pięciowiekową lukę, jest powszech­ nie uznawany za stworzony przez duchownego związanego z kurią rzymską w czasach Karola Wielkiego, gdy papiestwo (szczególnie pa­ pież Adrian I) dążyło do połączenia kościoła i państwa. Przyjmując założenie. że oba dokumenty należą do tej samej kate­ gorii, MJ- 1 2 stanowi sprytniej sze oszustwo od Darowizny Konstantyna. Jednakże w kwestii pochodzenia, ochrony interesów danej grupy oraz nieścisłości językowych mają one wiele wspólnego. Spisek, który przez 45 lat miałby niemal całkowicie zatajać wiedzę o istnieniu życia pozaziemskiego lub o badaniach na ludziach dokony­ wanych przez przybyszów z obcych planet, gdy setki, jeśli nie tysiące urzędników rządowych miały dostęp do takich informacji, jest wyjąt­ kowym osiągnięciem. Oczywiście rządowe tajemnice są rutynowo chronione, ale celem zachowywania ich w sekrecie jest ochrona pań­ stwa i jego obywateli. Natomiast w tym przypadku sprawa przedstawia się inaczej . Rzekomy spisek tych, którzy maj ą dostęp do tajnych infor­ macji, polega na ukrywaniu przed obywatelami informacji o ciągłym nękaniu całego gatunku ludzkiego przez przybyszów z obcych planet. Jeśli takie istoty rzeczywiście dokonywałyby uprowadzeń milionów l udzi, to stanowiłoby to problem znacznie poważniej szy od samej ochrony interesów państwa. Byłoby to zagrożenie dla bezpieczeństwa wszystkich istot ludzkich na Ziemi. Czy w takich okolicznościach było­ by możliwe, żeby nikt spośród dysponujących rzetelną wiedzą i dowo­ dami, w prawie 200 krajach, nie wszczął alarmu i nie stanął w obronie ludzi, a nie obcych istot? Od końca zimnej wojny NASA postępuje nerwowo, próbując zor­ ganizować misję, która uzasadniałaby jej istnienie - a zwłaszcza obec­ ność ludzi w przestrzeni kosmicznej . Jeśli Ziemia byłaby nawiedzana przez wrogie obce istoty, to czy NASA nie wykorzystałaby tego do 1 06

uzasadnienia finansowania własnej działalności? Jeśl i trwała inwazj a obcych, to dlaczego Siły Powietrzne, tradycyjnie zatrudniające pilotów, nie wycofały się z lotów załogowych i nie przeznaczyły wszystkich środków finansowych na maszyny bezzałogowe? Rozważmy sytuację dawnej Strategie Defense Initiative Organiza­ tion [Organi zacja Inicj atywy Obrony S trategicznej], która odpowie­ dzialna była za wprowadzenie programu „Gwiezdnych Wojen" . Obec­ nie nastały dla niej ciężkie czasy, szczególnie dla jej celu - czyli umieszczenia urządzeń obronnych w przestrzeni kosmicznej . Jej nazwa i perspektywy uległy zmianie. Obecnie n osi ona miano Ballistic Missile Defense Organization [Organizacja Obrony przed Pociskami Balistycz­ nymi]. Nie podlega ona już także sekretarzowi obrony USA. Jest oczy­ wiste, że taka technologia nie jest zdolna do ochrony Stanów Zjed­ noczonych przed zmasowanym atakiem pocisków uzbrojonych w gło­ wice nuklearne. Czy nie chcielibyśmy jednak w przypadku zagrożenia inwazją istot z obcych planet przynaj mniej spróbować zbudowania kos­ micznego systemu obrony? Departament Obrony, podobnie jak odpowiednie ministerstwa w in­ nych państwach, ciągle znajduje wrogów - prawdziwych lub rzeko­ mych. Trudno sobie wyobrazić, żeby istnienie takiego przeciwnika było zatajane przez organizację, która z jego istnienia odniosłaby naj większe korzyści. Całościowy obraz woj skowych i cywilnych programów kos­ micznych po zimnej wojnie w Stanach Zjednoczonych (i innych kra­ jach) świadczy dobitnie przeciw teorii, że istoty z obcych planet znaj­ dują się wśród nas - jeżeli oczywiście wiadomości o tych istotach nie są ukrywane również przed tymi, którzy kierują obroną narodową. * Podobnie jak istniej ą osoby, które akceptują każde doniesienie o UFO bez dowodów, są również osoby, które odrzucają kategorycznie pomys­ ły o pobycie obcych istot na Ziemi - bez uzasadnienia i z całkowitym przekonaniem. Powiadają, że nie jest konieczne badanie dowodów przemawiających za tą hipotezą, a nawet uważają rozważanie tych kwestii za „nienaukowe". Niegdyś, na dorocznym spotkaniu Amery­ kańskiego Stowarzyszenia ds. Postępu Nauki, pomagałem w organi za­ cji publicznej debaty pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami twier­ dzenia, że za niektóre zjawiska UFO są odpowiedzialne statki kosmicz­ ne, po czym wybitny fizyk, którego zdanie w wielu innych sprawach 1 07

szanuję, zagroził, że nastawi przeci wko mnie wiceprezydenta Stanów Zjednoczonych, jeśli nadal będę się upierał przy tym szalonym pomyś­ le. (Pomimo to debata się odbyła, a jej przebieg został opublikowa­ ny - sprawę nieco wyj aśniono, ja natomiast nie usłyszałem żadnej krytyki ze strony Spiro T. Agnew, byłego wiceprezydenta USA). Badanie wykonane w 1 969 roku przez Narodową Akademię Nauk, w którym stwierdzono, że kilka doniesień na temat UFO „nie jest łat­ wych do wyj aśnienia", kończy się wnioskiem, że „najmniej prawdopo­ dobnym wyjaśnieniem zjawisk UFO jest hipoteza zakładaj ąca odwie­ dzanie Ziemi przez pozaziemskie istoty inteligentne". A przecież mog­ łoby istnieć wiele innych „wyjaśnień": osoby podróżujące w czasie; demony z krainy czarów; turyści z i nnego wymiaru; dusze zmarłych; zjawisko „niekartezj ańskie", które nie poddaje się regułom nauki, a na­ wet logiki. Każde z tych „wyjaśnień" było poważnie rozpatrywane. W takim świetle „naj mn iej prawdopodobne" jest zwrotem wiele zna­ czącym. Ta retoryczna wyliczanka pokazuj e tylko, jaką n iechęć cała ta sprawa wzbudziła w wielu naukowcach. Jest to dowód na to, że możemy niezwykle silnie emocjonować się kwestią, o której wiemy tak niewiele. Szczególnie dotyczy to niedaw­ nego zamieszania wywołanego doniesieniami o dokonywanych przez obce istoty badaniach na ludziach. Podsumowując, należy stwierdzić, że zarówno hipoteza o jnwazji przybyszów z kosmosu manipuluj ących naszym życiem płciowym, jak i o epidemii występowania omamów, jeśli którakolwiek z n ich jest prawdziwa, sygnalizują nam coś, o czym powinniśmy wiedzieć. Być może powodem silnych uczuć jest fakt, że obie możliwości maj ą takie nieprzyjemne następstwa.

„AURORA" doniesienia i ich wzajemna zgodność sugerują. że może istnieć jakieś inne wyjaśnienie tych obserwacji niż działanie substancji halucynogennych.

Liczne

Doniesienie o tajemniczym samolocie bojowym

Stowarzyszenie Amerykańskich Naukowców

20

sierpnia

1992 roku

„Aurora" jest ściśle tajnym amerykańskim samolotem szpiegowskim wysokiego puła­ pu - następcą U-2 oraz SR-71 „Blackbird". Nie wiadomo, czy istnieje. Do roku 1 993 dokonano kilku obserwacji w pobliżu bazy Sił Powietrznych Edwards w Kalifornii oraz jeziora Groom w Nevadzie. W okolicy jeziora Groom nazywanej Obszarem 5 1 , gdzie Departament Obrony testuje prototypy samolotów bojowych, obserwacje wydawały się w większości wzajemnie zgodne. Z całego świata docierały obserwacje potwierdzające. W odróżnieniu od swych poprzedników samolot ten leci z prędkością ponaddźwiękową, prawdopodobnie 6 do 8 razy większą od prędkości dźwięku. Pozostawia po sobie dziwny ślad, który opisywano jako „pączki na sznurku". Prawdopodobnie jest on również wyko­ rzystywany do potajemnego umieszczania na orbicie niewielkich satelitów. które zostały skonstruowane, jak się przypuszcza, po katastrofie „Challengera", która udowodniła nie­ przydatność promów kosmicznych do wykonywania niektórych zadań militarnych. Jed­ nakże CIA „zapewnia z całym przekonaniem, że taki program nie istnieje", jak twierdzi amerykański senator i były astronauta, John Glenn. Główny projektant okrywanych naj­ większą tajemnicą amerykańskich samolotów bojowych mówi to samo. Sekretarz Sił Powietrznych energicznie zaprzeczył istnieniu takiego samolotu czy jakiegokolwiek pro­ gramu. którego celem byłoby jego zbudowanie, w Siłach Powietrznych USA lub gdzieko­ lwiek indziej. Czy byłby zdolny do kłamstwa? „Sprawdziliśmy wszystkie takie obserwac­ je, podobnie jak doniesienia o UFO - twierdzi urzędnik Sił Powietrznych. prawdopodo­ bnie ostrożnie dobierając słowa i nie potrafimy ich wyjaśnić". Tymczasem w kwietniu 1 995 roku Siły Powietrzne zabroniły dostępu do kolejnych 4000 akrów terenu w pobliżu Obszaru 5 1 . Strefa, do której nie mają dostępu zwykli obywatele, powi ększa się. Obecnie należy rozważyć dwie możliwości: że „Aurora" istnieje lub że nie ma takiego samolotu. Jeśli prawdziwa jest pierwsza możliwość, to wielce zastanawia fakt, że rząd próbuje ukryć jego istnienie, że zachowywanie tajemnicy jest tak skuteczne oraz że samolot może być testowany i tankowany na całym świecie, a dotychczas nie uzyskano żadnej jego fotografii, nie opublikowano żadnego dowodu na jego istnienie. Z kolei jeśli „Aurora" nie istnieje, to zaskakuje fakt. że mit ten był tak rozpowszechniany i stał się tak popularny. Czy oficjalne zaprzeczenia miałyby tak niewielką wagę? Czy samo przy­ puszczenie o istnieniu danego obiektu - w tym przypadku „Aurory" - jest wykorzys­ tywane do przypisywania jednej metryki wielu różnym zjawiskom? W obu przypadkach „Aurora" wydaje się związana ze zjawiskami UFO. -

Rozdział 6

Omamy Bowiem jak małe dzieci w nocy nie zmrużą oka Drżąc przed strachami, równie my czasem i w dzień biały Boimy się upiorów, zwodniczych i nietrwałych Jak te, przed których widmem trwoży się serce dzieci. LUKRECJUSZ,

O naturze wszechrzeczy (ok. 60

prul.

p.n.c.)

Edward Szymański

Działalność reklamowa wymaga znajomości swoich odbiorców, do któ­ rych jest adresowana. Jest to po prostu kwestia przetrwania danego produk­ tu i danej firmy. Dzięki temu poprzez studiowanie reklam zamieszczanych w czasopismach poświęconych zjawiskom UFO możemy się dowiedzieć, w jaki sposób działające w warunkach wolnego rynku komercyjne przed­ siębiorstwa amerykańskie wykorzystują entuzjastów tego zjawiska. Poni­ żej przedstawiam przykłady (zupełnie typowych) nagłówków reklam po­ chodzących z jednego z numerów „UFO Universe": • •

• • • • •

•

Stary naukowiec odkrywa liczący 2000 lat sekret bogactwa, władzy i romantycznej miłości. Tajne! Ściśle tajne. Najbardziej sensacyjny spisek rządowy naszych czasów został w końcu ujawniony przez emerytowanego oficera woj­ skowego. Co jest twoją „misją specjalną" na Ziemi? Przebudzenie przedstawi­ cieli wszystkich gwiazd rozpoczęło się! To j est to, na co czekałeś. 24 cudowne, niewiarygodne, polepszające życie pieczęcie duchów UFO. Mam dziewczynę. A ty? Przestań się zamartwiać ! Znajdź dziewczy­ nę - teraz ! Zaprenumeruj od dziś najbardziej niesamowite czasopismo we wszechświecie. Spraw, by w cudowny sposób w twym życiu pojawiło się szczęście, miłość i pieniądze! Te rzeczy zdarzają się od setek lat, mogą zdarzyć się i tobie. Niezwykły przełom w badaniach nad mediami. Poświęć tylko 5 mi­ nut, aby upewnić się, że magia psychiki rzeczywiście działa.

1 10

•

•

•

•

•

•

Czy masz odwagę, by stać się szczęśliwym, kochanym i bogatym? Istnieje gwarancja tego, że szczęście przyjdzie i do ciebie ! Możesz mieć wszystko, co chcesz, dzięki najpotężniejszym na świecie taliz­ manom. Faceci w czerni: Agenci rządowi czy przybysze z obcych planet? Możesz zwiększyć moc magicznych kamieni, amuletów, pieczęci i symbol i. Możesz zwiększyć skuteczność wszystkich swoich dzia­ łań. Możesz powiększyć zdolności swego umysłu i swe talenty za pomocą WZMACNIACZA sił umysłu. Słynny magnes do pieniędzy: Czy chciałbyś mieć więcej pieniędzy? Testament Laela, święte pisma zaginionej cywilizacji. Nowa książka „Komandora X" z Wewnętrznego Ś wiatła: Kontrole­ rzy, tajni władcy Ziemi zostali rozpoznani. Jesteśmy własnością ob­ cej inteligencji.

Co jest wspólną cechą tych tytułów? Nie UFO. Z pewnością jest to oczekiwanie na nieograniczoną łatwowierność odbiorców. Nagłówki te są zamieszczane w czasopismach poświęcanych UFO, ponieważ w du­ żej części sam akt kupna takiego czasopisma przypisuje daną osobę do odpowiedniej kategorii ludzi. Bez wątpienia wśród kupujących te cza­ sopisma są osoby umiarkowanie sceptyczne i myślące w pełni racjonal­ n ie, jednakże osób takich zupełnie nie uwzględniają reklamujący się i wydawcy. A jeśli nawet ci ostatni prawidłowo ocenialiby większość swych czytelników, to co mogłoby to oznaczać dla teorii o badaniach przeprowadzanych na ludziach przez istoty z obcych planet? Od czasu do czasu otrzymuję list od kogoś, kto jest „w kontakcie" z istotami pozaziemskimi. Zachęca się mnie niekiedy „do zadania im j akiegokolwiek pytania". I dlatego przez kilka lat przygotowałem nie­ wielką listę pytań. Oczywiście należy pamiętać, że cywilizacja obcych istot jest bardzo zaawansowana intelektualnie. A więc wydaj ę polecenia takie, jak: „Proszę podać krótki dowód potwierdzający wielkie twier­ dzenie Fermata", albo hipotezy Goldbacha, a następnie muszę wyjaśnić o co chodzi, ponieważ istoty pozaziemskie mogą nie nazywać tego wielkim twierdzeniem Fermata. Piszę zatem krótkie równanie matema­ tyczne z potęgami. Nigdy nie otrzymuję odpowiedzi. Natomiast jeśli zadaję pytanie: „Czy powinniśmy być dobrzy?", to niemal zawsze uzy­ skuję odpowiedź. Istoty obce są n iezwykle skore do odpowiadania na jakiekolwiek pytania ogólne, szczególnie związane z osądami morał111

nymi . Jednakże w przypadku, gdy pytanie jest konkretne, odpowiedzią jest tylko cisza ' . Z tych zróżnicowanych zdolności do odpowiadania na różne pytania można wyciągnąć określone wnioski. W dawnych, dobrych czasach przed pojawieniem się teorii o bada­ niach dokonywanych na ludziach przez obce istoty osobom zabieranym na pokład UFO przedstawiano, jak twierdziły. instruktażowe informa­ cje o zagrożeniach związanych z wojną jądrową. W obecnych czasach ostrzeżenia, które przekazują obce istoty, dotyczą zagrożeń dla środo­ wiska i problemu AIDS. Jak to się dzieje, zadaję sobie pytanie, że pasażerom UFO tak bliskie są modne lub ważne problemy dotyczące naszej planety? Dlaczego nie pojawiło się choćby najmniej sze ostrze­ żenie przed chlorofluorokarbonem oraz zanikiem powłoki ozonowej w latach pięćdziesiątych lub przed zakażeniami wirusem HIV w latach siedemdziesiątych, a więc w czasach. gdy rzeczywiście mogłoby mieć ono jakieś znaczenie zapobiegawcze? Dlaczego nie ostrzega się nas przed jakimkolwiek zagrożeniem dla zdrowia populacji lub dla środo­ wiska, ale zagrożeniem, które jeszcze nie zostało zidentyfikowane? Czy możliwe jest, by obce istoty wiedziały tylko tyle, ile wiedzą osoby informujące o ich obecności? A nawet jeśli głównym celem wizyt ob­ cych istot na Ziemi jest ostrzeżenie nas przed globalnymi zagrożeniami, to dlaczego przekazują je one tylko nielicznym osobom, których póź­ niej sze relacje nie są mimo wszystko w pełni wiarygodne? Dlaczego na jeden wieczór nie przejmą one sieci telewizyjnych albo nie zapre­ zentują audiowizualnych materiałów ostrzegawczych przed Radą Bez­ pieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych? Z pewnością nie byłoby to zbyt trudne dla tych, którzy potrafią przemierzać odległości lat świetlnych. *

Pierwszą osobą „posiadającą kontakt" z UFO, która osiągnęła komer­ cyjny sukces, był George Adamski . Prowadził on w Kalifornii małą restaurację, u stóp Mount Palomar, na której zapleczu ustawił niewielki 1 Wymyślanie pytań. na które obecnie nie zna odpowiedzi żaden człowiek, ale na które poprawna odpowiedź zostałaby natychmiast rozpoznana, jest zajęciem rozwijają­ cym intelektualnie. Jeszcze większym wyzwaniem jest stawianie takich pytań w dziedzi­ nach innych niż matematyka. Być może powinniśmy rozpisać konkurs pod hasłem „Dzie­ sięć pytań, które należałoby zadać istocie z obcej planety" i zapamiętać najlepsze od­ powiedzi.

1 12

teleskop. Na szczycie góry znajdował się największy teleskop na Zie­ mi - jego zwierciadło miało średnicę 4,5 metra - należący do Car­ negie Institution w Waszyngtonie oraz do California Institute of Tech­ nology. Adamski przedstawiał się jako profesor Adamski z Mount Pa­ łomar Observatory. Opublikował on książkę - która, jak pamiętam, wzbudziła niemałą sensację - o tym, jak na pustyni w pobliżu swego obserwatorium napotkał sympatycznie wyglądające obce istoty z dłu­ gimi blond włosami i w białych pelerynach, które ostrzegły go przed niebezpieczeństwami wojny nuklearnej . Przybyły one z planety Wenus (której temperatura powierzchni wynosząca niemal 500 stopni Cel­ sjusza wydaje się j uż wystarczającą barierą dla wiarygodności Adams­ kiego). Jako człowiek Adamski był jednak całkowicie przekonujący. Oficer Sił Powietrznych, który w tym czasie z urzędu zaj mował się badaniami nad UFO, opisał Adamskiego w następujący sposób: Patrząc na tego człowieka i słuchaj ąc jego opowieści, odczuwa się silną potrzebę dania mu wiary. Być może jest to spowodowa­ ne jego wyglądem. Ubrany był bowiem w mocno zużyte, jednak­ że schludne rzeczy. Miał lekko siwiejące włosy oraz najuczciw­ sze oczy, j akie kiedykolwiek widziałem. Gwiazda Adamskiego powoli gasła, wraz z jego wiekiem, jednakże opublikował on jeszcze inne książki i przez długi okres, na spotkaniach z udziałem „wierzących" w lataj ące spodki, j ego pozycja była mocno ugruntowana. Pierwsza opowieść nowego rodzaj u o uprowadzeniach dokonywa­ nych przez istoty obce pochodzi od małżeństwa ze stanu New Hamp­ shire, Betty i Bameya Hillów - ona była pracownikiem opieki społecz­ nej, on urzędnikiem pocztowym. Podczas jazdy późną nocą przez White Mountains Betty spostrzegła jasny, początkowo wyglądający jak gwiazda nie zidentyfikowany obiekt, który wydawał się ich śledzić. Ponieważ Barney obawiał się, że obiekt może ich skrzywdzić, zjechali z autostrady na wąskie górskie drogi, co spowodowało, że wrócili do domu dwie godziny później niż zamierzali . To doświadczenie skłoniło Betty do przeczytania książki, w której opisywano UFO jako pojazdy kosmiczne z innych planet, których pasażerowie byli niewielkimi is­ totami i niekiedy dokonywali badań na ludziach. Wkrótce potem doświadczyła kilkakrotnie przerażających koszmar­ nych wydarzeń : ona i Bamey byli zabierani na pokład UFO i badani 1 13

przez pozaziemskie istoty. Barney usłyszał, jak opowiadała tę historię przyjaciołom, współpracownikom oraz osobom amatorsko zajmującym się badaniami nad UFO (dziwne, że Betty nie przedyskutowała tej kwestii bezpośrednio ze swym mężem). Po mniej więcej tygodniu od pierwszego „spotkania" z obcymi istotami oboje opisywali UFO jako „naleśnik" , w którym znajdowały się umundurowane postacie widocz­ ne przez przezroczyste okna statku . W kilka lat później psychiatra Bameya skierował go do bostońskiego hipnoterapeuty, Benjamina Simona. Betty również przyszła i poddała się hipnozie. Pod wpływem hipnozy oboje niezależnie od siebie wy­ znali, co wydarzyło się w okresie „brakujących" dwóch godzin. Począt­ kowo obserwowali, jak UFO lądowało na autostradzie, a następnie zo­ stali zabrani, częściowo sparaliżowani, do latającego spodka - gdzie małe, szare, humanoidalne istoty z długimi nosami (szczegół niezgodny z obecnie panującymi teoriami) poddały ich nietypowym badaniom medycznym obejmującym wbicie igły w pępek Betty (działo się to, zanim na Ziemi wprowadzono zabieg amniocentezy). Obecnie są tacy, którzy wierzą, że z jajników Betty pobrane zostały komórki jaj owe, natomiast od Bameya nasienie, jednakże nie było to elementem ich oryginalnej opowieści2 . Kapitan statku pokazał Betty mapę przestrzeni międzygwiezdnej z wyrysowaną trasą, którą pokonał statek. Martin S. Kottmeyer wykazał, że wiele z motywów występujących w opowieści Hillów można odnaleźć w filmie Jnvaders from Mars pochodzącym z 1 953 roku. Z kolei obce istoty występujące w opowie­ dzianej pod wpływem hipnozy historii Barneya bardzo przypominały, szczególnie ze względu na swe wielkie oczy, postacie przybyszów z ko­ smosu występujące w emitowanym zaledwie dwanaście dni wcześniej telewizyjnym serialu The Outer Limits. Przypadek Hillów był szeroko dyskutowany. Został on przedstawio­ ny w wyprodukowanym w 1 975 roku filmie telewizyj nym, który mi­ lionom osób dawał podstawy do przekonania, że są wśród nas niewiel­ kie szare istoty prowadzące badania na ludziach. Jednakże w tamtych czasach nawet ci naukowcy, którzy uważali, że niektóre UFO mogły być statkami kosmicznymi istot z obcych planet, wykazywali znaczną powściągliwość wobec ich opowieści. Rzekome „spotkanie" Hillów 2 Niedawno pani Hill napisała, że w prawdziwych uprowadzeniach przez obce istoty „nie występują zjawiska związane z życiem seksualnym. Jednakże przybysze często zachowują sobie niektóre rzeczy należące do osób uprowadzonych, takie jak spławiki wędkarskie, różnego rodzaju biżuterię, okulary lub kawałki mydła do prania".

1 14

było mało wiarygodne przede wszystkim dlatego, że nie zostało zamie­ szczone na liście i stotnych przypadków obserwacji UFO stworzonej przez fizyka atmosfery z University of Arizona, Jamesa E. McDonalda. Tak więc naukowcy, którzy poważnie podchodzili do badań nad UFO, wykazywali dużą rezerwę wobec opowieści o uprowadzeniach doko­ nywanych przez obce istoty - podczas gdy osoby, które bezkrytycznie wierzyły w te historie, n ie widziały istotnego sensu analizowan ia dziw­ nych świateł na niebie. Pogląd McDonalda na kwestię UFO, jak sam twierdził, opierał się, nie na dowodach niemożliwych do podważenia, ale był wyjaśnieniem ostatniej szansy: wszystkie alternatywne wytłumaczenia wydawały mu się jeszcze mniej wiarygodne. W połowie lat sześćdziesiątych zaaran­ żowałem prywatne spotkanie McDonalda z czołowymi fizykami i astro­ nomami, którzy wcześniej nie wypowiadali kategorycznych sądów na temat UFO, na którym badacz ten zaprezentował swoje najciekawsze przypadki. Okazało się, że nie tylko nie zdołał przekonać ich o tym, że jesteśmy odwiedzani przez przybyszów z kosmosu, ale nawet nie wzbu­ dził w nich zainteresowania tym problemem. A przecież grupa ta cha­ rakteryzuje się niezwykle wysokim współczynnikiem ciekawości świa­ ta. Po prostu tam, gdzie McDonald doszukiwał się działania obcych, oni widzieli wyjaśnienie znacznie bardziej prozaiczne. Byłem zadowolony z faktu, że mogłem spędzić kilka godzin z panem i panią Hill, a także z doktorem Simonem. Nie miałem wątpliwości co do uczciwości i poważnego nastawienia Betty i Barneya oraz co do ich mieszanych uczuć, jakich doznawali, gdy stali się osobami publicznymi w związku z dziwnymi i krępującymi okolicznościami. Za pozwole­ niem Barneya Hilla Simon odtworzył dla mnie (i dla zaproszonego przeze mnie McDonalda) niektóre z kaset magnetofonowych zawiera­ j ące nagrania sesji hipnotycznych Hillów. Jako słuchacz odniosłem przede wszystkim wrażenie, że w głosie Bameya wyczuwało się wiel­ kie przerażenie, gdy opisywał on - być może jeszcze lepszym okreś­ leniem byłoby „ponownie przeżywał" - spotkanie z obcymi istotami. S imon, mimo że był wielkim zwolennikiem hipnozy we wszystkich okolicznościach, nie został wciągnięty do gorących publicznych debat na temat UFO. Miał natomiast udziały w zyskach pochodzących z opu­ blikowanego bestsellera Johna Fullera The lnterrupted Joumey opowia­ daj ącego o przygodzie Hillów. Jeśli by ogłosił oficjalnie, że ich spot­ kanie wydarzyło się naprawdę, sprzedaż książki mogłaby przekroczyć wszelkie granice, a jego własne zasoby finansowe bardzo by się zwięk115

szyły. Nie zrobił tego. Jednak przez cały czas odrzucał możliwość, że Hillowie mogą kłamać, a także nie zgadzał się z hipotezą wysuniętą przez innego psychiatrę, że był to przypadekfolie a deux, czyli urojenia indukowanego. w którym, mówiąc ogólnie, podporządkowany partner przejmuje urojenie osoby dominującej . A więc co pozostało? Hillowie, j ak twierdził ich psychoterapeuta, przeżyli pewien rodzaj stanu zbliżo­ nego do „sennego marzenia". Razem. * Może istnieć więcej niż jedno źródło informacji dotyczących uprowa­ dzeń dokonywanych przez obce istoty; właśnie tak jak w przypadku obserwacj i UFO. Sprawdźmy więc kilka z takich możliwości. W 1 894 roku w Londynie ogłoszono wyniki pierwszego między­ narodowego badania nad występowaniem omamów na jawie (The In­ ternational Census of Waking Hallucinations). Od tamtych czasów aż do dziś wielokrotnie wykazano, że u 1 O do 25 procent prawidłowo funkcjonujących osób co naj mniej raz w okresie ich życia występują rzeczywiste omamy (halucynacje) - słyszą głos, którego nie ma, lub widzą nie istniejące przedmioty. Rzadziej występują takie omamy, jak odczuwanie dziwnych zapachów, słyszenie muzyki lub otrzymywanie informacji w sposób niezależny od zmysłów. W niektórych przypad­ kach doznanie omamów staje się wydarzeniem istotnie przekształcają­ cym osobowość lub stanowi głębokie przeżycie o charakterze religij­ nym. Dotychczas nie poświęcono należytej uwagi doznawaniu oma­ mów j ako możliwości naukowego wyjaśnienia przypadków świętych objawień. Już po śmierci moich rodziców prawdopodobnie setki razy słysza­ łem, j ak normalnym głosem wypowiadali moje imię. Oczywiście wołali mnie często, gdy z nimi mieszkałem - żebym wykonywał swe domo­ we obowiązki, aby przypomnieć mi o odpowiedzialności, żebym przy­ szedł na obiad czy włączył się do rozmowy, a także bym posłuchał opowieści o tym, co zdarzyło się danego dnia. Nadal tak bardzo mi ich brakuje, że nie wydaje mi się wcale dziwne, iż mój mózg niekiedy odtwarza wyraźne wspomnienie ich głosów. Takie omamy występują u całkowicie normalnych osób w zupełnie zwyczajnych okolicznościach. Omamy mogą również zostać wywołane na przykład przez palące się w nocy ognisko, w warunkach stresu emocjonalnego, a także w czasie napadów padaczkowych, migreno116

wych bólów głowy. wysokiej gorączki , jak również w warunkach dłu­ gotrwałej bezsenności 3 , przewlekłego głodzenia się lub deprywacj i sen­ sorycznej (np. w całkowitym odosobnieniu). Omamy mogą być wywo­ ływane przez środki halucynogenne takie jak LSD, psylocybina, mes­ kalina lub haszysz. Delirium tremens (majaczenie drżenne) - przera­ żające, wywołane alkoholem „delirium" [z żywymi omamami wzroko­ wymi - przyp. tłum.] jest jednym z bardzo dobrze poznanych zespo­ łów spowodowanych odstawieniem alkoholu. Istniej ą także związki chemiczne, takie jak pochodne fenotiazyny (np. chloropromazyna), któ­ re powodują ustępowanie omamów. Bardzo prawdopodobne jest, że normalny ludzki ustrój produkuje różne substancje - ro.in. substancje zbliżone działaniem do morfiny. czyli peptydy pochodzenia mózgowe­ go nazywane endorfinami - które mogą wywoływać omamy, oraz wytwarza inne związki, które mogą z kolei tłumić takie doznania. Wiel­ cy, szanowani badacze (nie zachowujący się w histeryczny sposób), tacy jak admirał Richard Byrd, kapitan Joshua Slocum oraz sir Ernest Shackleton, doświadczali żywych omamów wtedy, gdy przebywali w niezwykłych warunkach związanych z izolacją i osamotnieniem. Bez względu na to, jakie są ich neurologiczne i biochemiczne me­ chanizmy, omamy są subiektywnie przeżywane jako wydarzenia rze­ czywiste. Występują one w wielu kulturach i są traktowane jako oznaka duchowego oświecenia. Na przykład wśród rdzennych mieszkańców amerykańskich Wielkich Równin i wśród wielu tubylczych ludów Sy­ berii przyszłość młodego mężczyzny przewiduje się na podstawie ro­ dzaju omamów, których on doświadcza po zakończonej sukcesem „prośbie o wizję"; znaczenie omamu j est wtedy z wielką powagą omawiane przez starszyznę i szamanów plemienia. Istnieje ogromna liczba przy­ padków przekazywanych w różnych religiach ś wiata, gdy patriarcho­ wie, prorocy lub zbawiciele udają się na pustynię lub na górę i tam 3 Istnieje faza snu nazywana REM (od Rapid Eye Movement - szybkie ruchy gałek ocznych). (Pod zamkniętymi powiekami gałki oczne poruszają się, być może śledząc to, co się dzieje w czasie snu, a możliwe, że całkiem przypadkowo). Sen REM jest ściśle związany z występowaniem wzbudzenia seksualnego. Przeprowadzono doświadczenia, w których osoby śpiące były budzone wtedy, gdy tylko zaczynała pojawiać się faza REM, natomiast osoby należące do grupy kontrolnej były budzone w nocy równie często, jednakże nie w momencie, gdy zaczynały śnić. Po kilku dniach w grupie kontrolnej stwierdzono pewne zwiększenie niepokoju, natomiast w grupie badanej - czyli u osób, którym uniemożliwiono wystąpienie marzeń sennych - w ciągu dnia zaczynały wy­ stępować omamy. Oznacza to, że nie tylko ludzie z określonymi zaburzeniami mogą doświadczać omamów; zjawiska te mogą wystąpić u każdego.

117

w warunkach głodzenia się i deprywacj i sensorycznej spotykają bogów lub demony. Doświadczenia o charakterze religijnym wywołane środka­ mi halucynogennymi były jednym z głównych elementów kontrkultury młodzieży Zachodu w latach sześćdziesiątych. Doświadczenia takie bez względu na sposób, w jaki zostały wywołane, są często opisywane z sza­ cunkiem jako „transcendentne", „nadnaturalne", „duchowe" i „święte". Omamy występują często. Jeśli kiedyś ich doświadczyłeś, nie ozna­ cza to, że n ie jesteś n ormalny . Piśmiennictwo antropologiczne pełne jest doniesień o badaniach etnopsychiatrycznych nad omamami, snem REM oraz stanami transu występuj ącymi w różnych kulturach i w róż­ nych okresach dziejów, które mają wiele wspólnych elementów. Do­ znawanie omamów jest zwykle tłumaczone jako stan opętania przez dobre lub złe duchy. Antropolog z Yale, Weston La Barre, posuwa się nawet do stwierdzenia, że „zaskakująco wiele faktów przemawia za teorią, że większa część zjawisk kultury ma związek z występowaniem omamów" oraz że „głównym celem i funkcją rytuałów wydaje się [ . . . ] skłonienie całej grupy do przeżywania omamów". Poniżej przedstawiam charakterystykę omamów dokonaną przez Louisa J. Westa, byłego dyrektora medycznego kliniki neuropsychiat­ rycznej przy University of Califomia w Los Angeles, w której traktuje on omamy jako zaburzenie mechanizmu odróżniania sygnału od szumu tła. Opis pochodzi z piętnastego wydania Encyclopaedia Britannica: Wyobraźmy sobie mężczyznę zwróconego do zamkniętego szkla­ nego okna umieszczonego naprzeciw kominka, spoglądającego na ogród podczas zachodu Słońca. Jest on tak zajęty widokiem ze­ wnętrznego świata, że n ie dostrzega zupełnie widoku wnętrza pokoju. Gdy zapada zmrok, widok przedmiotów wewnątrz pokoju, znajdujących się za n im, zaczyna pojawiać się, odbijając się mgliś­ cie w szybie okna. Przez pewien czas mężczyzna może dostrzegać jednocześnie ogród (jeśli wpatruje się w dal) i odbicie wnętrza pokoju (gdy skupia wzrok na szybie znajdującej się kilkanaście centymetrów przed jego twarzą). Nadchodzi noc, ale płomień nadal jasno pali się w kominku i oświetla pomieszczenie. Obserwator widzi teraz w szybie wyraźne odbicie wnętrza, które wydaje się znajdować za oknem. To złudzenie zaciera się wraz z gaśnięciem ognia, a w końcu gdy jest ciemno zarówno w pokoju, jak i na zewnątrz, nic więcej nie jest widoczne. Gdy płomień od czasu do czasu rozpala się, ponownie pojawiaj ą się obrazy na szybie. 118

W analogiczny sposób doświadczenia omamów, podobnie jak zwykłe sny, pojawiają się wtedy, gdy „codzienne" bodźce czu­ ciowe ulegają zmniejszeniu, „wewnętrzna poświata" (ogólny po­ ziom pobudzenia mózgu) pozostaj e „jasna", a obrazy powstaj ące w „pokojach" naszych mózgów mogą być postrzegane (wywołu­ jąc omamy) tak, j ak gdyby pochodziły z zewnętrznych „okien" naszych zmysłów. Inna analogia może polegać na tym, że sny podobnie jak gwia­ zdy świecą cały czas. Gwiazdy są rzadko widziane w ciągu dnia, ponieważ Słońce świeci zbyt jasno, lecz jeśli w ciągu dnia wy­ stąpi zaćmienie Słońca lub gdy obserwator postanowi uważnie obserwować niebo chwilę po zachodzie łub na moment przed wschodem Słońca, łub gdy niekiedy budzi się w nocy, by spojrzeć na czyste niebo, to gwiazdy, podobnie jak sny, mimo że często się o tym zapomina, są zawsze na niebie. Bardziej związana z pracą mózgu j est koncepcja, według któ­ rej istnieje ciągły proces analizowania informacji (rodzaj pod­ świadomego strumienia), który nieustannie jest poddawany wpły­ wowi świadomych i nieświadomych bodźców, a to stanowi pod­ stawę treści naszych snów. Sen jest doświadczeniem, podczas którego przez kilka minut dana osoba jest częściowo świadoma obecności strumienia analizowanych danych. Doznawanie oma­ mów na jawie byłoby również związane z tym mechanizmem. ale ich powstanie wymagałoby nieco innego zestawu okoliczno­ ści psychicznych i fizjologicznych [ „ . ] Wydaje się, ż e wszystkim ludzkim zachowaniom i doświad­ czeniom (zarówno prawidłowym, j ak i patologicznym) często towarzyszą zjawiska o charakterze złudzeń i omamów. Związek tych zjawisk z zaburzeniami psychicznymi został dobrze udo­ kumentowany, natomiast ich rola w życiu codziennym nie jest właściwie doceniana. Większe zrozumienie zjawisk złudzeń i omamów występujących u normalnych osób może przyczynić się do wyjaśnienia doświadczeń, które często tłumaczone są jako zjawiska niewyobrażalne, pozazmysłowe łub paranaturalne. Z pewnością nie dostrzegalibyśmy ważnego składnika naszej własnej natury, jeśli odrzucilibyśmy pogląd, że doświadczanie omamów po czę­ ści wynika z faktu bycia istotą ludzką. Jednakże nic nie uzasadnia twierdzenia, że omamy są elementem świata zewnętrznego, a nie częś1 19

cią naszego życia psychicznego. Od 5 do 1 0 procent ludzi jest niezwyk­ le podatnych na sugestie, co pozwala na wprowadzenie w głęboki hip­ notyczny trans. Około I O procent Amerykanów twierdzi, że widziało jednego ducha lub więcej . Jest to odsetek większy od liczby osób, które rzekomo poddane były badaniom przez istoty obce, i w przybliżeniu taki sam jak liczba osób. która donosiła o obserwacji jednego lub więk­ szej liczby UFO, natomiast mniejszy od liczby osób, które w ostatnim tygodniu urzędowania prezydenta Richarda Nixona - zanim zrezyg­ nował on ze stanowiska w celu uniknięcia odwołania przez Kongres uważały, że wywiązywał się on ze swych prezydenckich zadań dosko­ nale lub dobrze. Co najmniej 1 procent populacji ludzkiej stanowią osoby chore na schizofrenię. Stanowi to około 50 milionów chorych na schizofrenię na całej planecie, a jest to liczba większa niż na przykład populacja Anglii. W wydanej w 1 970 roku książce poświęconej koszmarom sennym psychiatra John Mack - o którym opowiem więcej w dalszej części książki - napisał: We wczesnym dzieciństwie istnieje okres, w którym sny są uwa­ żane za rzeczywistość i w którym wydarzenia, zmiany, nagrody i zagrożenia, z których są one złożone, traktowane są przez dziec­ ko tak, jakby były częścią jego codziennego życia i rzeczywistych doświadczeń. Zdolność do wprowadzenia i zachowania j asnego rozróżnienia pomiędzy życiem we śnie i w świecie zewnętrznym uzyskuje się z trudem i potrzeba na to kilku lat, niekiedy proces ten u normalnych dzieci nie zostaje zakończony do osiągnięcia ósmego czy nawet dziesiątego roku życia. Dzieci mają szczególne trudności z realistyczną oceną koszmarów sennych ze względu na wyrazistość i ogromny ładunek emocjonalny tych ostatnich . Czy gdy dziecko opowiada dramatyczną historię - o czarownicy ze strasznym wyrazem twarzy w ciemnym pokoju, o tygrysie czyhającym pod łóżkiem, o wazie, która została zbita przez różnokolorowego ptaka wlatującego przez okno, a nie z powodu gry w piłkę w domu sprzecznej z obowiązującymi w danej rodzinie zasadami - mamy do czynienia ze świadomym kłamstwem? Z pewnością rodzice często zachowują się w taki sposób, jakby dziecko nie było zdolne do pełnego rozróżnienia pomiędzy wytworami wyobraźni a rzeczywistością. U niektórych dzie­ ci występują wyobrażenia bardzo żywe, inne dzieci są mniej skłonne do 1 20

tego rodzaju aktywności. W niektórych rodzinach szanuje się zdolności dziecka do fantazjowania i zachęca się je do tego, a zarazem mówi się coś w rodzaj u : „To nie zdarzyło się naprawdę, to tylko twoj a wyobraź­ nia". W innych rodzinach konfabulacje dzieci mogą powodować znie­ cierpliwienie rodziców - powoduj ą one trudności w prowadzeniu do­ mu i omawianie tych fantazji przynajmniej w niektórych przypadkach jest uciążliwe - i wtedy fantazj owanie u dzieci nie jest akceptowane, a nawet uważane za coś niestosownego. Niektórym rodzicom rozróż­ nienie między rzeczywistością a fantazjami może sprawiać kłopot lub sami mogą aktywnie angażować się w fantazje dziecka. Wszystkie te różnorodne postawy i modele wychowawcze powodują, że niektóre osoby zachowuj ą zdolność do fantazjowania czy wymyślania historyjek i również w wieku dorosłym pozostaje im skłonność do konfabulacji. Inne dorastają w poczuciu, że ktoś, kto nie potrafi dostrzec różnicy pomiędzy rzeczywistością i wytworami wyobraźni, jest wariatem. Wię­ kszość z nas znajduje się gdzieś pomiędzy tymi dwoma skraj nościami. Osoby „badane przez obcych" często twierdzą, że w dzieciństwie widywali „obcych" - wchodzących przez okna czy wychodzących spod łóżka lub z szafy. Jednakże wszędzie na całym świecie dzieci opowiadają te same historie - występuj ą w nich wróżki , elfy, skrzaty, duchy, krasnoludki, czarownice, demony i wielu innych „znaj omych" będących wytworem wyobraźni. Czy mamy przyjąć założenie, że występują dwie różne grupy dzieci - jedna, która widzi „zwykłe'', ziemskie produkty wyobraźni, oraz druga, która spotyka występujące w rzeczywistości istoty z obcych planet? Czy nie jest bardziej uzasadnione przyjęcie założenia, że obie grupy dzieci widzą lub wyobrażają sobie to samo? Większość z nas przypomina sobie poczucie przerażenia, jakiego doznawaliśmy, gdy w wieku dwóch lub więcej lat widzieliśmy „po­ twora" wyglądającego na prawdziwego, ale będącego w całości wy­ tworem wyobraźni, szczególnie w nocy, w ciemności. Nadal pamiętam chwile, gdy przerażony chowałem się pod kołdrą, do czasu, gdy nie mogłem j uż tego znieść i szukałem bezpieczeństwa w sypialni moich rodziców - jeśli tylko mogłem się tam dostać, zanim wpadłem w szpony„. przytomności umysłu. Amerykański rysownik, Gary Lar­ son, który tworzy opowieści w rodzaj u horrorów, zadedykował jedną ze swoich książek w poniższy sposób: Gdy byłem chłopcem, nasz dom był pełen potworów. Mieszkały w szafach, pod łóżkami, na strychu, w piwnicy, a gdy było ciem121

no - niemal wszędzie. Tę książkę dedykuję mojemu ojcu, który chronił mnie przed nimi wszystkimi. Być może terapeuci zaj mujący się osobami „badanymi przez UFO" mogliby postępować w podobny sposób. Jednym z powodów, dla którego dzieci obawiają się ciemności, mo­ że być fakt, że w całej naszej ewolucyj nej historii, z wyjątkiem ostat­ niego momentu, nigdy nie spały one same. Zasypiały raczej w bez­ piecznym miejscu, chronione przez dorosłą osobę, zwykle mamę. W oświeconej kulturze zachodniej zostawiamy je samotne w ciemnym pokoju, mówiąc dobranoc, a kłopot sprawia nam zrozumienie, dlaczego niekiedy są one z tego powodu niezadowolone. Z ewolucyjnego punktu widzenia występowanie u dzieci wyobrażeń o charakterze przerażają­ cych potworów jest dobrze uzasadnione. W świecie pełnym groźnych lwów i hien takie fantazje pomagają zapobiegać oddalaniu się bezbron­ nych brzdąców od swych opiekunów. W jaki sposób to „urządzenie" zapewniające bezpieczeństwo ma być skuteczne w przypadku ruchli­ wego i ciekawego młodego osobnika, jeśli nie powstanie w nim rów­ nież obawa przed zagrożeniami bardziej współczesnymi? Osobnicy, którzy nie obawiają się potworów, rzadko pozostawiają potomstwo. W wyniku tego procesu w trakcie ewolucji gatunku ludzkiego niemal u wszystkich dzieci wytwarza się obawa przed potworami. Jeśli jesteś­ my zdolni do wywołania w dzieciństwie wyobrażenia o charakterze przerażającego potwora, to dlaczego niektórzy z nas, przynajmniej w określonych okolicznościach, nie mieliby być zdolni do wytworzenia urojenia o podobnej treści i równie straszliwego w wieku dorosłym? Twierdzi się, że uprowadzenia dokonywane przez obcych zdarzają się głównie podczas zasypiania, budzenia się lub w trakcie długich podróży samochodem, gdy istnieje duże zagrożenie wprawienia się w pewnego rodzaju stan hipnotyczny. Terapeuci osób „badanych przez UFO" są zdumieni, gdy ich klienci opisują, jak krzyczeli z przerażenia, podczas gdy ich małżonkowie spali spokojnie obok nich. Czyż nie jest to typowe dla snów - nasze wołanie o pomoc, którego nikt nie słyszy? Czy opowieści te mogą mieć coś wspólnego ze stanem snu, jak suge­ rował Benjamin Simon w przypadku Hillów, z pewnym rodzajem ma­ rzenia sennego? Często występującym zjawiskiem psychicznym, choć niewystarcza­ jąco dobrze poznanym, zbliżonym do „badania przez obcych" jest ze­ spół porażenia sennego. Doświadcza go wiele osób. Zachodzi on 1 22

w przejściowym momencie pomiędzy stanem snu a czuwania. Przez kilka minut, a niekiedy dłużej, człowiek czuje się niezdolny do ruchu i przeżywa ostry lęk. Odczuwa się duży ciężar na klatce piersiowej, tak j akby coś na niej siedziało lub leżało. Czynność serca jest szybka, oddech wzmożony. Mogą wystąpić omamy słuchowe lub wzrokowe, których treścią są ludzie, demony, duchy, zwierzęta lub ptaki. Według Roberta B akera z University of Kentucky doświadczenie takiego stanu w odpowiednim otoczeniu może wywierać „wpływ na psychikę podob­ ny jak zdarzeni a rzeczywiste". Niekiedy w treści omamów dominuje tematyka seksualna. Baker twierdzi, że te często występujące zaburze­ n ia snu są odpowiedzialne za większość, jeśli nie za wszystkie donie­ sienia o uprowadzeniach dokonywanych przez obce istoty. (On i inni badacze twierdzą, że istnieje oprócz tego inny rodzaj opowieści o ba­ daniach na ludziach dokonywanych przez przybyszów z kosmosu, two­ rzonych na przykład przez osoby skłonne do fantazjowania lub przez oszustów). W podobnym tonie utrzymany jest komentarz zamieszczony w „Har­ vard Mental Health Letter" z września 1 994 roku : Zespół porażeni a sennego może trwać kilka minut i n iekiedy towarzyszą mu omamy podobne do snu, które mogą się stać przy­ czyną później szych opowieści o wizytach bogów, duchów i istot pozaziemskich. Z wczesnych prac kanadyj skiego neurofizjologa, Wildera Penfielda, wynikało, że stymulacja elektryczna pewnych obszarów mózgu powo­ duje wystąpienie pełnego omamu. Osoby z padaczką płata skroniowe­ go - w której dochodzi do kaskadowego wyzwolenia impulsów elek­ trycznych w części mózgu znajdującej się ku tyłowi od okolicy czoło­ wej - doświadczają różnego rodzaju omamów niemal nieodróżnial­ nych od wydarzeń rzeczywistych, takich j ak obecność jednej lub kilku obcych istot, lęk, unoszenie się w powietrzu, przeżycia seksualne oraz poczucie szybkiego upływania czasu. Występuje również poczucie głę­ bokiego zrozumienia odpowiedzi na najpoważniej sze pytania i koniecz­ ności głoszenia tych prawd. Kontinuum spontanicznej aktywności płata skroniowego rozciąga się od osób z nasiloną padaczką do najzdrow­ szych ludzi żyjących wśród nas. W co najmniej j ednym przypadku, opisanym przez innego kanadyj skiego naukowca badającego mózg, Mi­ chaela Persingera, zastosowanie leku przeciwpadaczkowego, karbama1 23

zepiny, spowodowało ustąpienie doświadczania przeżyć, które były zgod­ ne z klasycznym scenariuszem uprowadzenia przez obcych. A więc i tego rodzaju omamy, powstaj ące spontanicznie lub wywołane środ­ kami farmakologicznymi, lub też związane z innymi doświadczeniami życiowymi, mogą odgrywać rolę - prawdopodobnie główną rolę w doniesieniach o spotkaniach z UFO. Jednakże taki pogląd jest łatwy do podważenia. Wyjaśniać zjawiska UFO „powszechnie przeżywanym omamem"? Wszyscy przecież wie­ dzą, że nie istnieje coś takiego jak wspólne omamy. Prawda? * Gdy możliwość występowania życia pozaziemskiego zaczęto szeroko popularyzować - szczególnie w końcu poprzedniego stulecia za spra­ wą Percivala Lowella i jego marsjańskich kanałów - nastąpiło rozpo­ wszechnienie doniesień o kontaktach ludzi z istotami obcymi, głównie z Marsj anami. W książce psychologa Teodora Fournoya z 1 90 1 roku, From lndia to the Planet Mars [Z Indii do planety Mars ], opisane jest medium mówiące po francusku, które w stanie transu rysowało portrety Marsjan (wyglądali tak jak my) i przedstawiało ich alfabet i język (znacząco podobny do francuskiego). Psychiatra Carl Jung opisał w swej pracy doktorskiej z 1 902 roku młodą Szwajcarkę, która była pobudzona, ponieważ naprzeciwko niej w pociągu siedział „gwiezdny podróżnik" z Marsa. Powiedziano jej , że Marsjanie nie znają nauki, filozofii oraz duszy, ale mają zaawansowane technologie, że: „Latające pojazdy istniały na Marsie od dawna; cała planeta pokryta jest kanała­ mi" itp. Charles Fort, kolekcjoner dziwnych doniesień, który zmarł w 1 932 roku, napisał: „Prawdopodobnie istnieją mieszkańcy Marsa, którzy potajemnie przesyłają rządom na Ziemi instrukcje kierowania państwami". W 1 950 roku została wydana książka Geralda Hearda, w której uj awnił on, że pasażerami latających spodków są inteligentne marsjańskie pszczoły . Któż inny mógłby wytrzymać tak fantastyczne zakręty w prawo, które opisywano w doniesieniach o UFO? Jednakże po wykazaniu przez „Marinera 9" w 1 9 7 1 roku, że kanały na Marsie były złudzeniem, a także gdy sondy „Viking l " i „Viking 2" nie znalazły przekonujących dowodów na występowanie na tej planecie nawet mikroorganizmów, powszechny entuzjazm dla Marsa Lowella zaniknął i od tej pory słyszymy niewiele o odwiedzinach Marsjan. Obce istoty pochodzą obecnie z innych miej sc. Dlaczego? Dlaczego nie ma 1 24

już więcej Marsjan? A od czasu, gdy powierzchni a Wenus okazała się wystarczająco gorąca, by stopić ołów, nie ma także wizyt Wenusjan. Czy niektóre elementy tych historii nie mają zastosowania do obecnych kanonów wiary ? Co mówią nam one o pochodzeniu opisów UFO? Nie ma wątpliwości , że ludzie często doznają omamów. Istnieją po­ ważne wątpliwości co do tego, czy istnieją istoty pozaziemskie, czy odwiedzają naszą planetę oraz czy nas badają i molestuj ą. Możemy s pierać się o szczegóły, jednakże jeden rodzaj wyjaśnień jest z pew­ nością lepiej poparty dowodami niż inny. Główne zastrzeżenie może brzmieć następująco: Dlaczego tak wiele osób w obecnych czasach podaje tę szczególną treść omamów? Dlaczego występują w nich po­ nure małe istoty, lataj ące spodki i doświadczenia seksualne?

Rozdział 7

Świat nawiedzany przez demony Istnieją światy nawiedzane przez demony, Okolice całkowitej ciemności. lsa Upanishad

(ok. 600 p.n.e.)

Obawa przed rzeczami niewidzialnymi jest naturalnym źródłem Tego co każdy w swoim umyśle nazywa religią. THOMAS HOBBES, uwiatan

( 165 1)

przeł. Czesław Znamierowski

W wielu kulturach naucza się, że bogowie obserwuj ą nas i kierują naszym przeznaczeniem, natomiast inne byty, bardziej złośliwe, są od­ powiedzialne za istnienie zła. Obie klasy istot, bez względu na to, czy uważa się je za naturalne czy nadnaturalne, za prawdziwe czy wyob­ rażone, służą naszym potrzebom. Nawet jeśli byty te są zupełnie fan­ tastyczne, to ludzie czuj ą się lepiej , gdy w nie wierzą. A więc czy w wieku, gdy tradycyjne religie poddawane są naukowej krytyce, nie jest naturalne ubieranie starych bogów i demonów w naukowe prze­ brania i nazywanie ich istotami z obcych planet? * W starożytnym świecie wiara w demony była szeroko rozpowszech­ niona. Wtedy uważano je raczej za istoty naturalne niż nadnaturalne. Hezjod wspomina o nich sporadycznie. Sokrates opisywał swe filozo­ ficzne natchnienie jako wynik działania łagodnego demona. Jego nau­ czycielka, Diotima z Mantynei, mówi mu (w Uczcie Platona), że „cały świat demonów jest czymś pośrednim między światem śmiertelników a B ogiem. Bóg nie ma kontaktów z człowiekiem", a dalej twierdzi: „tylko poprzez demony dochodzi do kontaktów i rozmów pomiędzy ludźmi i bogami, bez względu na to, czy zdarza się to w czasie czu­ wania czy snu" . Platon - najbardziej szacowny uczeń Sokratesa, przypisywał demo1 26

nom dużą rolę: „Żadna ludzka istota, nawet obdarzona wielką mocą, nie jest zdolna do zarządzania ludzkimi sprawami i nie jest zdolna do zwalczenia niegodziwości i zła. . . "

Nie mianujemy byka na władcę byków lub kozła na władcę koz­ łów, gdyż sami jesteśmy n aj wyższym gatunkiem i władamy po­ zostałymi stworzeniami. Podobnie jest w przypadku Boga - po­ przez swoją miłość do ludzi sprawia on, że znajdujące się ponad nami demony, które są rasą wyższą, z wielką łatwością i przyjem­ nością dla siebie i nie mniej szą dla nas dbają o nas i dają nam pokój , porządek i nigdy nie zawodzącą nas sprawiedliwość, co czyni ludzkie plemiona szczęśliwymi i zjednoczonymi. Platon stanowczo zaprzeczał, że demony są źródłem zła, a twierdził, że reprezentują one Erosa, opiekuna seksualnych pasji, który jako de­ mon, a nie bóg, „nie był ani śmiertelny, ani nieśmiertelny", „ani zły, ani dobry". Jednakże wszyscy późniejsi uczniowie Platona, a także neoplatoniści, którzy w znacznym stopniu wpłynęli na filozofię chrześ­ c ijańską, utrzymywali, że niektóre demony są dobre, a niektóre złe. Wahadło wychylało się w drugą stronę. Arystoteles, naj słynniej szy uczeń Platona, poważnie rozpatrywał możliwość, że sny są pisane przez demony. Plutarch i Porfiriusz wysunęli koncepcję mówiącą, że demo­ ny, które żyją w górnym niebie, pochodzą z Księżyca. Pierwsi Ojcowie Kościoła, którzy wyssali filozofię neoplatońską z kultury, którą sami zniszczyli, obawiali się jednak całkowitego od­ dzielenia od pogańskich systemów wierzeń. Nauczali oni, że wszystkie pogańskie religie polegały na wielbieniu demonów i ludzi, a obie grupy tych istot były fałszywie postrzegane jako istoty boskie. Gdy święty Paweł narzekał (List do Efezjan 6, 1 2) na zło na wysokościach, nie odnosił się do korupcji rządu, ale do demonów, które mieszkały na wysokościach: Nie toczymy bowiem walki przeciw krwi i ciału, lecz przeciw Zwierzchnościom, przeciw Władzom, przeciw rządcom świata tych ciemności, przeciw pierwiastkom duchowym zła na wyży­ nach niebieskich. Od początku demony były czymś więcej niż zwykłą poetycką meta­ forą zła dla ludzi. 1 27

Ś więty Augustyn sporo debatował nad demonami. Cytował często spotykane w jego czasach pogańskie myśli : „Bogowie zajmują najwyż­ sze okolice, ludzie najniższe, demony miejsce środkowe . . . Posiadają nieśmiertelne ciała, jednakże ich umysłami żądzą uczucia zbliżone do ludzkich". W księdze VIII O państwie Bożym (rozpoczętej w 4 1 3 roku) Augustyn dokonuje asymilacji tej starożytnej tradycji, zastępując bo­ gów Bogiem i demonizując demony - twierdząc, że są one bez wy­ jątku złe. Nie mają cech pozwalających na ich zbawienie. Są źródłem całego zła duchowego i materialnego. Augustyn nazywa je „powietrz­ nymi stworzeniami [ . . . ] najbardziej chętnymi do wywoływania krzyw­ dy, całkowicie pozbawionymi prawości, pełnymi pychy, bladymi z za­ zdrości, podstępnymi w oszustwach". Mogą one udawać, że przekazują ludziom wiadomości od Boga, przybierając formę aniołów Pańskich, ale taka poza jest pułapką, która ma nas doprowadzić do zguby. Mogą przybierać wszelakie kształty, a ich wiedza jest wielka - „demon" oznacza w języku greckim wiedzę 1 - szczególnie o świecie material­ nym. Mimo że demony są inteligentne, brakuje im miłosierdzia. Polują na „ograniczone i zagubione umysły ludzi - napisał Tertulian. - Ich domem jest powietrze, gwiazdy są ich sąsiadami, swą działalność pro­ wadzą z chmur". W XI wieku wpływowy teolog i filozof bizantyjski, choć wątpliwej jakości polityk, Michael Psellus, opisał demony w następujących sło­ wach: Istoty te istnieją w naszym własnym życiu, które pełne jest uczuć, dlatego ich obecność w naszych pasjach jest wielka. Miej scem ich życia jest świat materialny, a ich znaczenie i ranga odnosi się do tego świata. Dlatego właśnie również demony posiadają uczu­ cia i im ulegaj ą. Niejaki Richalmus, opat Schonthal, około 1 270 roku poświęcił de­ monom cały traktat, który obfitował w doświadczenia z pierwszej ręki: widział on (ale tylko z zamkniętymi oczami) ogromną l iczbę złych demonów, które jak tumany kurzu krążyły wokół jego głowy i we wszystkich innych miejscach. Mimo że w kulturze perskiej , żydow1 W języku łacińskim wiedzę oznacza słowo scientia [od którego pochodzi angielskie słowo science, „nauka" - przyp. tłum.]. Może to stanowić interesujący przyczynek do dyskusji.

1 28

skiej , chrześcijańskiej i muzułmańskiej występowało wielu racj onal­ nych myślicieli, mimo rewolucyjnych zmian społecznych, politycznych i filozoficznych, istnienie, charakter, a nawet imiona demonów pozo­ stały nie zmienione od czasów Hezj oda aż do okresu wypraw krzyżo­ wych. Demony, „siły powietrzne", przybywaj ą z niebios i odbywaj ą niele­ galne stosunki płciowe z kobietami. Augustyn twierdził, że czarownice są potomstwem pochodzącym z tych zakazanych związków. W śred­ niowieczu, podobnie jak w starożytności, niemal każdy wierzył w takie historie. Demony nazywane były również diabłami lub upadłymi anio­ łami . Demoniczne istoty uwodzące kobiety były określane mianem in­ cubus, a uwodzące mężczyzn succubus. Zdarzało się, że zakonnice budziły się z przerażeniem o poranku i stwierdzały, jak ujął to piętnas­ towieczny kronikarz, „że są nieczyste, tak j akby właśnie miały zbliże­ nie z mężczyzną" ; jednocześnie podawały, że istniało uderzające po­ dobieństwo pomiędzy demonem, który mógł być tego sprawcą, a księ­ dzem spowiednikiem lub biskupem. Podobne wydarzenia występowały nie tylko w zakonach, ale także w haremach w starożytnych Chinach. Tak wiele kobiet donosiło o swych związkach z demonami , twierdził prezbiteriański pisarz Richard B axter (w swej książce Certainty of the World of Spirits [Pewność istnienia świata duchów] wydanej w 1 69 1 roku), że „niedorzecznością byłoby zaprzeczanie tym historiom"2 • Demony w czasie aktu uwodzenia postrzegane były jako ciężar znaj­ dujący się na klatce piersiowej śpiącej osoby. Słowo mare, które po łacinie oznacza morze, jest również staroangielskim słowem określaj ą­ cym demona, a słowo koszmar (nightmare) początkowo oznaczało de­ mona, który siadał na piersiach śpiącego i męczył go snami. W Żywocie św. Antoniego napisanym około 360 roku przez Atanazego demony opisywane są jako istoty zjawiające się i znikające z zamkniętych po­ koj ów; 1 400 lat później Ludovico Sinistrari, franciszkański duchowny, w swej pracy De Daemonialitae zapewnia nas, że demony mogą prze­ nikać przez ściany. Fakt występowania demonów był niemal niekwestionowany od sta­ rożytności aż do czasów późnego średniowiecza. Choć Maj monides -

2 W tej samej pracy pisał również: „Wywoływanie burz przez czarownice potwierdza tak wiele osób, że nie uważam za konieczne ich cytowanie". Teolog Meric Casaubon w swojej pochodzącej z 1 668 roku książce Of Credulity and lncredulity [O łatwowier­ ności i braku łatwowierności) twierdził, że czarownice muszą istnieć, ponieważ wszyscy w nie wierzą. Wszystko. w co wierzy dużo ludzi, musi być prawdą.

1 29

zaprzeczał realności demonów, jed nakże większość rabinów wierzyła w istnienie „dybuków". Jednym z niel icznych odnalezionych przeze mnie przypadków, w którym wspomina się, że demony mogą być tylko wewnętrznymi tworami naszej wyobraźni, jest wypowiedź jednego z pustelników i pierwszych Ojców Kościoła, Poemena, którego zapytano: „W jaki sposób demony walczą ze mną?" Poemen odpowiedział pyta­ niem : „Demony walczą przeciw tobie?", i dodał: „Nasze własne prag­ nienia stają się demonami i to one nas atakują". Na średniowieczny stosunek do demonów duży wpływ wywarło na­ pisane w IV wieku przez Makrobiusza dzieło Conunentary on the Dream of Scipio [Komentarz do snu Scypiona] , które do czasu europej skiego oświecenia doczekało się licznych wydań. Makrobiusz opisał zjawy (phantasma) widywane „w momencie pomiędzy snem i czuwaniem". Sniący „wyobraża" sobie zjawy jako drapieżne istoty. Makrobiusz przejawiał do demonów podejście sceptyczne, które przez średniowie­ cznych czytelników nie było zauważane. Obsesyjne zainteresowanie demonami zaczęło osiągać szczyt, gdy w słynnej Bulli z 1 484 roku papież Innocenty VIII zadeklarował: Dotarło do naszych uszu, że przedstawiciele obu płci n ie unikają stosunków ze złymi aniołami, z inkubami i sukubami, oraz że przez ich magiczne sztuczki. a także przez zaklęcia, czary i gusła dochodzi do uduszenia, wyniszczenia i wyginięcia potomstwa kobiet. Znajdowały się tam również inne oszczerstwa. Tą Bullą Innocenty rozpoczął systematyczne oskarżenia, tortury i egzekucje wielu „czaro­ wnic" w całej Europie. Były one winne temu, co Augustyn określał j ako „przestępcze związki z n iewidzialnym światem". Mimo że w Bulli w j ednakowy sposób wspominało się o „przedstawicielach obu płci", prześladowanymi osobami, co nie było zaskakujące, stały się dziew­ częta i kobiety. Wielu duchownych protestanckich, którzy nie cofali się przed za­ znaczeniem swej odrębności od Kościoła katolickiego w innych spra­ wach, w tej przyjęło niemal identyczne poglądy. Nawet humaniści tacy jak Erazm z Rotterdamu i Thomas More wierzyli w istnienie czarow­ nic. „Zaprzeczenie istnieniu czarów - stwierdził John Wesley, zało­ życiel Kościoła metodystów - jest w rzeczywistości zaprzeczeniem Biblii". William Blackstone, szanowany prawnik. w swoich Commen130

taries on the Laws of England [Komentarze dopraw Anglii] ( 1 765) zapewniał: Zaprzeczanie zarówno możliwości, j ak i rzeczywistemu występo­ waniu czarów i magii oznacza jednocześnie sprzeciwianie się słowu Boga wyrażanemu w różnych akapitach Starego i Nowego Testamentu . Innocenty rozkazał: „Naszym drogim synom, Henry ' emu Kramero­ wi oraz Jamesowi Sprengerowi", aby „poprzez listy apostolskie zostali wydelegowani j ako inkwizytorzy do uporania się z tymi heretyckimi nieprawościami". Jeśli bowiem „te odrażające i zwyrodniałe praktyki nie zostaną ukarane", to dusze wielu osób zostaną skazane na wieczne potępienie. Papież poprosił Kramera i Sprengera o napisanie wyczerpującej ana­ lizy tych zjawisk, z wykorzystaniem najlepszego akademickiego za­ plecza dostępnego w końcu XV wieku. Wspieraj ąc się wieloma cyta­ tami z Pisma Ś więtego oraz z prac uczonych starożytnych i im współ­ czesnych, Kramer i Sprenger stworzyli Malleus Maleficarum [Młot na czarownice] - określany jako jeden z najbardziej przerażających do­ kumentów w historii ludzkości. Thomas Ady w A Candle in the Dark potępił to dzieło jako „zbiór fałszywych doktryn i pomysłów", „strasz­ nych kłamstw i niemożliwych wydarzeń", służący ukryciu „ich niepo­ równywalnego z niczym okrucieństwa przed uszami świata". Twier­ dzenia w Malleus sprowadzały się w dużej mierze do tego, że jeśli kobieta została oskarżona o czary, to jest czarownicą. Oskarżona nie miała żadnych praw. Nie istniała żadna możliwość, by sprzeciwić się oskarżycielom. Niewielką uwagę zwracano na to, że oskarżenia mogły być spowodowane niecnymi celami - na przykład zazdrością, chęcią zemsty lub chciwością inkwizytorów, którzy rutynowo konfiskowali dobra oskarżonej dla własnego zysku. Ten techniczny podręcznik tortur zawierał również opisy metod karania, których celem było wypędzenie demonów z ciała ofiary przed jej zabiciem. Z podręcznikiem w ręku i pewni zachęty ze strony papieża inkwizytorzy zaczęli rozszerzać swą działalność w całej Europie. Wkrótce działalność inkwizycyjna stała się źródłem zysków. Koszty dochodzenia, procesu i egzekucji były pokrywane przez oskarżoną lub jej krewnych - w tym opłaty dla prywatnych śledczych wynajętych do jej szpiegowania, koszty wina dla pilnujących jej strażników, koszty 131

bankietów dla sędziów, wydatków podróżnych dla posłańców wysyła­ nych do innego miasta po bardziej doświadczonych specjalistów od tortur, koszty drewna na stos, smoły i szubienicy. Natomiast człon­ kowie trybunału przyznawali sobie premię za każdą spaloną czarow­ nicę. Pozostały majątek skazanej czarownicy, jeśli taki istniał, był dzie­ lony pomiędzy Kościół i państwo. Wraz z instytucjonalizacją tych praw­ nie i moralnie uzasadnionych masowych morderstw i złodziejstw za­ częła się rozrastać biurokracja z nimi związana, a inkwizytorzy, dotych­ czas prześladujący biedne staruszki i żebraczki, zajęli się teraz zamoż­ nymi i pochodzącymi ze średnich klas obywatelami obu płci. Gdy coraz więcej kobiet, wobec stosowanych tortur, przyznawało się do czarów, trudniej było utrzymywać, że całe oskarżenie to tylko wy­ twór fantazji. Ponieważ każda „czarownica" musiała ujawnić swe współtowarzyszki, ich liczba rosła w sposób wykładniczy. Dawało to „przerażający dowód, że szatan nadal żyje", jak zostało to stwierdzone w późniejszych procesach czarownic w Salem w Ameryce. W czasach łatwowierności najbardziej fantastyczne zeznanie było skrzętnie akcep­ towane - na przykład dziesiątki tysięcy czarownic gromadziło się na sabat na publicznych placach we Francji lub zaczerniały niebo, gdy odlatywały do Nowej Fundlandii. B iblia doradzała: „Nie powinieneś pozwalać czarownicy żyć". Tysiące kobiet zostało spalonych żywcem3 . A u każdej oskarżonej, starej i młodej , po wcześniej szym błogosławień­ stwie udzielanym przez księży rutynowo stosowane były najbardziej okrutne tortury. Sam papież Innocenty zmarł w 1 492 roku po niesku­ tecznych próbach utrzymania go przy życiu przez przetoczenia krwi (które spowodowały śmierć trzech młodych chłopców) oraz przez kar­ mienie piersią mamki. Żałobą okryła się jego kochanka i ich dzieci. W Wielkiej Brytanii zatrudniano poszukiwaczy czarownic, nazywa­ nych również „nakłuwaczami". Otrzymywali sowitą nagrodę za każdą dziewczynę lub kobietę, którą dostarczyli do egzekucji. Nie mieli oni podstaw do zachowywania ostrożności w wysuwaniu swych oskarżeń. Zwykle poszukiwali „diabelskich cech" - blizn, przebarwień skóry lub znamion, które nakłute szpilką ani nie bolały, ani nie krwawiły. Zwykły manewr ręką często sprawiał pozory, że szpilka już głęboko wniknęła w ciało czarownicy. Gdy nie występowały dowody widoczne, 3 Ten sposób egzekucji został przejęty przez Ś więtą Inkwizycję prawdopodobnie w celu zapewnienia dosłownej zgodności z pełnym dobrych intencji stwierdzeniem prawa kanonicznego (Rada Tours, 1 1 63): „Kościół brzydzi się przelewem krwi".

1 32

wystarczały „niewidzialne znaki" . Jeden z siedemnastowiecznych na­ kłuwaczy wyznał pod szubienicą, że „sprowadził śmierć na ponad 220 kobiet w Anglii i Szkocj i, by zarobić dwadzieścia szylingów za każdą z nich"4 . W procesach czarownic dowody obronne lub zeznania świadków na korzyść oskarżonej były niedopuszczalne. W jakimkolwiek przypadku prawie niemożliwe było zapewnienie pełnego alibi oskarżonym o cza­ ry: zasady przedstawiania dowodów miały szczególny charakter. Na przykład często mąż zaświadczał, że żona spała w jego ramionach w tym samym momencie, w którym miała mieć kontakt z diabłem podczas sabatu czarownic, jednak arcybiskup cierpliwie wyjaśniał, że to demon zajął miej sce żony. Mężowie nie powinni sobie bowiem wy­ obrażać, że ich zdolności postrzegania mogą przewyższać zdolności szatana do oszustwa. Piękna, młoda kobieta była wtedy nieodwołalnie wydawana na pastwę płomieni. Procesy czarownic pełne były elementów erotycznych i przejawów nienawiści do kobiet - jak można tego było oczekiwać po społeczeń­ stwie zdominowanym przez mężczyzn, w którym potrzeby seksualne były tłumione, i po inkwizytorach pochodzących z klasy duchownych, nominalnie pozostających w celibacie. W procesach tych dużą uwagę zwracano na jakość i liczbę orgazmów przeżywanych w rzekomych stosunkach z demonami lub z szatanem (mimo że Augustyn był pewien, iż „nie możemy uważać diabła za cudzołożącego") oraz na jakość dia­ belskiego „członka" (który według wszelkich doniesień był zimny). „Diabelskie oznaki" odnajdywano, zgodnie z książką Ludovico Sini­ strariego z 1 700 roku, „zwykle n a piersiach lub intymnych częściach ciała". W związku z tym golono włosy łonowe kobiet, a ich narządy płciowe były szczegółowo oglądane przez inkwizytorów, którymi byli wyłącznie mężczyźni. Podczas spalania dwudziestoletniej Joanny d ' Arc, gdy jej szata spłonęła, kat z Rouen ugasił płomień, by gapie mogli zobaczyć „wszystkie sekrety kobiecego ciała". Kronika, w której zapisano wszystkich spalonych w niemieckim mieście Wiirzburg w jednym tylko roku 1 598, pozwała na statystyczną 4 W mrocznym środowisku łowców nagród i płatnych i nformatorów odrażająca ko­ rupcja jest często zasadą - dzieje się tak na całym świecie i we wszystkich epokach. Można posłużyć się pie1wszym przychodzącym na myśl przykładem : w I 994 roku kilku inspektorów pocztowych za określoną opłatą postanowiło utajnić swe działania i ujawnić źle działających pracowników, po czym oskarżyli oni o przestępstwa 32 niewinnych urzędników pocztowych.

1 33

ocenę rozmi aru zjawiska i na częściowe poznanie rzeczywistości spo­ łecznej tamtych czasów: gospodyni senatu miasta, o nazwisku Gering; stara pani Kanzler; gruba żona krawca; kucharka pana Mengerdorfa; obca kobieta; B aunach, senator, najgrubszy obywatel Wi.irzburga; nadworny kowal; staruszka; mała dziewczynka, dziewięcio- lub dziesięcio­ letnia; młodsza dziewczynka, jej siostra; matka dwóch wyżej wspomnianych dziewczynek; córka Lieblera; dziecko Goebla, najładniejsza dziewczyna w Wi.irzburgu; dwóch synów Minstera, obaj dwunastoletni ; córeczka Steppera; kobieta pilnująca bramy na moście; staruszka; mały syn radnego miasta; żona Knertza, rzeźnika; maleńka córka doktora Schultza; ślepa dziewczynka; Schwartz, kanonik w . . . Lista jest znacznie dłuższa. Niektórym poświęcono szczególną, ludz­ ką uwagę: „Mała córka Valkenbcrgerów została poddana egzekucji i spalona na osobności". W tym niewielkim mieście w jednym roku odbyło się 28 publicznych egzekucj i poprzez spalenie, podczas każdej stracono średnio od 4 do 6 osób. Była to miniatura tego, co działo się w całej Europie. Nikt nie zna dokładnej liczby zabitych - być może tysiące, prawdopodobnie miliony. Odpowiedzialni za dochodzenia, tor­ tury, sądy, stosy i uzasadnienia wiedzieli, co robią. Zapytaj my ich. Nie mogli się mylić. Wyznanie dokonywania czarów nie mogło wy­ nikać z doznawania omamów lub być na przykład desperacką próbą zaspokojenia życzeń inkwizytorów i przerwania ich tortur. W takim przypadku, wyjaśniał sędzia czarownic, Pierre de Lancre, w swej wy­ danej w 1 6 1 2 roku książce, Description of the Inconstancy of Evil Angels [Opis niestałości złych aniołów] , Kościół katolicki popełniałby wielką zbrodnię, paląc czarownice. Ten, kto w ogóle rozważa taką możliwość, atakuje Kościół, ipso facto popełniając śmiertelny grzech. Krytycy palenia czarownic byli karani i, w niektórych przypadkach, sami skazywani na spalenie. Inkwizytorzy i kaci dokonywali dzieła Boga. Zbawiali dusze. Wypędzali demony. Czary nie były jedynym przestępstwem, które karano torturami i spa­ leniem na stosie. Jeszcze poważniej szą zbrodnią była herezja i zarówno katolicy, jak i protestanci karali w sposób bezwzględny. W XVI wieku uczony William Tyndale miał czelność rozważać możliwość przetłu­ maczenia Nowego Testamentu na język angielski. Jednakże, jeśli ludzie 1 34

mogliby rzeczywiście czytać Biblię we własnym języku, a nie w tajem­ niczej łacinie, to pozwol iłoby to im na ukształt@wanie niezależnych poglądów religij nych. Mogliby nawiązać własny, osobisty, a nie pośred­ ni kontakt z Bogiem. Było to wyzwanie dla bezpieczeństwa posad duchownych Kościoła rzymskokatolickiego. Gdy Tyndale próbował wydać swe tłumaczenie, był ścigany i prześladowany w całej Europie. W końcu został złapany, uduszony, a później dla porządku spalony na stosie. Kopii jego wersji Nowego Testamentu (która sto lat później stała się podstawą wspaniałego tłumaczenia króla Jakuba) szukano później w każdym domu, a czynili to uzbrojeni wywiadowcy - chrześcijanie obsesyjnie broniący chrześcijaństwa przez zakazywanie innym współ­ wyznawcom poznania słów Chrystusa. Taki sposób myślenia, taki klimat absolutnego przekonania, że wiedza musi być okupiona torturami i śmiercią, nie były pomocne dla osób oskarżonych o czary. Palenie czarownic jest cechą cywilizacj i zachodniej . Począwszy od XVI wieku, proceder ten, poza n ielicznymi wyjątkami o charakterze politycznym, zaczął słabnąć. W ostatniej zgodnej z prawem egzekucji czarownic dokonywanej w Anglii powieszono kobietę i jej dziewięcio­ letnią córkę. Ich zbrodnia polegała na wywoływaniu burzy deszczowej przez zdejmowanie pończoch. W naszych czasach czarownice i duchy są postaciami występującymi regularnie w bajkach dla dzieci, egzorcy­ zmy demonów są nadal wykonywane przez różne kościoły, a wyznaw­ cy jednego kultu nadal określają inne praktyki kultowe mianem czarnej magii. Nadal używamy słowa pandemonium (dosłownie: wszystkie de­ mony). O osobach z zaburzeniami psychicznymi i zachowujących się agresywnie nadal mówi się, że są opętani . (Aż do XVIII wieku zabu­ rzenia psychiczne przypisywano przyczynom nadnaturalnym; nawet bezsenność była uważana za karę wymierzaną przez demony). Blisko połowa Amerykanów w badaniach opinii publicznej przyznaje się do wiary w istnienie szatana, a 1 0 procent komunikuje się z nim. Marcin Luter twierdził, że czyni to regularnie. W wydanym 1 992 roku „pod­ ręczniku broni duchowej" zatytułowanym Prepare for War [Przygotuj­ cie się na wojnę] Rebecca Brown informuje nas, że aborcja i seks pozamałżeński „niemal zawsze prowadzi do opętania przez demony" oraz że medytacja, joga i sztuki walki Wschodu zostały stworzone po to, by nie spodziewający się niczego chrześcijanie zaczęli wielbić de­ mony. Twierdzi także, że „muzyka rockowa nie powstała z niczego, był to dokładnie wymyślony plan, przez nikogo innego jak szatana we własnej osobie". Niekiedy „wasi ukochani są związani i zaślepieni 1 35

przez demony". Demonologia jest dziś nadal znaczącą częścią wiel u poważnych wyznań. A czym właściwie zaj mują się demony? W Malleus Maleficarum Kramer i Sprenger ujawniaj ą, że „demony [ . . . ] trudnią się zakłócaniem normalnego procesu kopulacji i poczęcia przez pozyskiwanie ludzkiego nasienia i jego zamianę". Demoniczne sztuczne zapłodnienie sięga swą historią co najmniej do świętego Tomasza z Akwinu, który w dziele O Trójcy Świętej mówi nam, że „demony mogą przenosić nasienie, które zbiorą, i wprowadzać je do ciał innych osób". Współczesny mu święty Bonawentura opowiada o tym w nieco bardziej szczegółowy sposób: sukuby „oddaj ą się mężczyznom i pozyskują ich nasienie; dzię­ ki podejrzanym umiejętnościom demony zachowują swą moc i po tym fakcie, za przyzwoleniem Boga, stają się inkubami i składaj ą je w osob­ nikach żeńskich". Potomstwo tych związków, w których pośredniczą demony, jest później, gdy dorośnie, również nawiedzane przez demony. Wielopokoleniowa transgatunkowa więź seksualna zostaje podtrzyma­ na. A stworzenia te, j ak wiemy, potrafią latać i w rzeczywistości za­ mieszkują górną część niebios. W tych opowieściach nie ma żadnych statków kosmicznych. Zawiera­ ją one jednak większość podstawowych elementów opowieści o bada­ niach wykonywanych przez przybyszów z kosmosu, takich jak nieludzie obsesyjnie zajęci problemami seksu, którzy mieszkają w niebie, przecho­ dzą przez ściany, komunikują się telepatycznie i dokonują hodowlanych doświadczeń na gatunku ludzkim. Jak moglibyśmy zrozumieć tak dziwa­ czny system wierzeń przyjmowany przez cały Zachód, umacniany przez osobiste doświadczenia w każdym pokoleniu i nauczany przez Kościół i państwo, jeśli byśmy nie wierzyli, że demony rzeczywiście istnieją? Czy istnieje jakakolwiek rzeczywista alternatywa z wyjątkiem wspólne­ go urojenia opartego na wspólnej budowie i biochemii mózgu? * W Księdze Rodzaju czytamy o aniołach, które łączą się w pary z „cór­ kami ludzi". Mity starożytnej Grecj i i Rzymu opowiadają o bogach, którzy ukazują się kobietom pod postaciami byków, łabędzi lub fontann złota i zapładniają je. W tradycji wczesnego chrześcijaństwa filozofia nie była produktem ludzkiej mądrości, ale demonicznych podszeptów upadłych aniołów zdradzających sekrety nieba swym ludzkim towarzy­ szom. Opowieści o podobnym charakterze pojawiają się w wielu kul1 36

turach na całym świecie. Do odpowiedników demonów należą arabskie dżiny, greccy satyrowie, hinduscy bhutowie, samoańscy hotua poro, celtyccy dusii i wielu innych. W epoce histerii związanej z demonami łatwo było nadać demoniczne cechy tym, których się obawialiśmy lub n ienawidziliśmy. Tak więc Merlin został uznany za syna demona. Po­ dobnie Platon, Aleksander Wielki, cesarz Augustyn oraz Marcin Luter. Niekiedy całe narody - na przykład Hunowie lub mieszkańcy Cyp­ ru - byli oskarżani przez swych wrogów o pochodzenie od demonów. W tradycj i talmudycznej archetypem żeńskiego demona była Lilith, którą Bóg stworzył z prochu po Adamie. Została ona wygnana z raju za nieposłuszeństwo nie wobec Boga, ale wobec Adama. Od tamtego czasu spędza noce, próbując uwieść potomków Adama. W starożytnej tradycj i irańskiej i w wielu innych kulturach nocne wytryski nasienia były uważa­ ne za wynik działania demonów. Ś więta Teresa z Avili opisuje żywe wspomnienie stosunku płciowego z aniołem - aniołem światła, nie ciemności, jak była przekonana - podobnie jak wiele innych kobiet uznanych później przez Kościół katolicki za święte. Cagliostro, osiemna­ stowieczny magik i mąż zaufania, dawał do zrozumienia, że, tak j ak Jezus z Nazaretu, jest wynikiem związku „pomiędzy dziećmi nieba i ziemi". W 1 645 roku kornwalijska nastolatka, Anne Jefferies, została znale­ ziona, gdy cała roztrzęsiona leżała na podłodze. Wiele lat później przypo­ mniała sobie, że została wtedy zaatakowana przez pół tuzina małych mężczyzn, sparaliżowana przeniesiona do zamku w niebie, tam uwie­ dziona, a następnie odtransportowana do domu. Nazywała małych męż­ czyzn skrzatami. (Dla wielu ortodoksyjnych chrześcijan, podobnie jak dla inkwizytorów osądzających Joannę d' Arc, to odróżnienie nie miało żadnego znaczenia. Skrzaty, co było j asne i proste, były demonami). Skrzaty powracały, by ją straszyć i dręczyć. Następnego roku aresztowa­ no ją za uprawianie czarów. Chochlikom tradycyjnie przypisywano magiczne moce, na przykład mogły one porażać przy naj mniej szym dotknięciu. Zwykły upływ czasu jest w baśniowym świecie zwolniony. Chochliki nie były zdolne do rozmnażania się, a więc uprawiały seks z ludźmi i porywały ich dzieci z kołysek, niekiedy pozostawiając coś w zastępstwie: substytut z krainy baśni. Słuszne obecnie wydaje się zadanie pytania: Jeśli Anne Jefferies wychowałaby się w kulturze, w któ­ rej rozpowszechnione byłyby informacje o istotach z obcych planet, a nie o chochlikach czy skrzatach, i o pojazdach UFO, a nie zamkach w niebie, to czy jej opowieść w jakikolwiek znaczący sposób różniłaby się od tego, co opowiadają „ofiary badań dokonywanych przez obce istoty"? 1 37

W swojej wydanej w 1 982 roku książce The Terror Thut Comes in the Night: An Experience- Centered Study of Supernatural Assault Tra­ ditions lStrach, który nadchodzi nocą: oparte na doświadczeniach ba­ danie tradycj i ataków przez siły nadnaturalne] David Hufford opisuje mężczyznę na kierowniczym stanowisku, z wyższym wykształceniem, lat około trzydziestu, który wspominał, że jako nastolatek spędzał lato w domu swojej ciotki. Pewnej nocy ujrzał poruszające się tajemnicze światło nad zatoką, po czym zasnął. Później , pozostając w swoim łóż­ ku , obserwował białą, świecącą postać pośród gwiazd. Weszła ona do jego pokoju, zatrzymała się i powiedziała - wydawało mu się, że zupełnie nieadekwatnie do sytuacji - „A to jest wykładzina". Podczas niektórych nocy postać była starszą kobietą, podczas innych słoniem. Niekiedy młody człowiek był przekonany, że to tylko sen, w innych przypadkach był pewien, że wszystko dzieje się na jawie. Czuł się przykuty do swego łóżka, sparaliżowany, niezdolny do ruchu lub krzy­ ku . Serce waliło mu jak młotem. Brakowało tchu. Podobne wydarzenia następowały przez wiele kolejnych nocy. Co się tutaj dzieje? Wyda­ rzenia te rozgrywały się w czasach, gdy opowieści o uprowadzeniach dokonywanych przez obce istoty nie były szeroko opisywane. Czy jeśli mężczyzna ten wiedziałby o badaniach dokonywanych przez obcych, to stara kobieta z jego historii nie miałaby większej głowy i ogromnych oczu? W kilku słynnych akapitach zamieszczonych w dziele Zmierzch Ce­ sarstwa Rzymskiego Edward Gibbon opisał istniejący stan równowagi pomiędzy łatwowiernością i sceptycyzmem występujący w okresie póź­ nej starożytności: Rolę wiary odgrywała łatwowierność; pozwalano, aby fanatyzm przemawiał językiem natchnienia, i skutki przypadku albo umyśl­ nie zaaranżowanych okoliczności przypisywano przyczynom nadprzyrodzonym [ . . . ] W obecnych czasach [Gibbon pisze w połowie XVIII wieku] na dnie nawet najpobożniejszych refleksji czai się ukryty mimowol­ ny sceptycyzm. Człowiek dzisiejszy n ie tyle wierzy w prawdy nadprzyrodzone z czynną gotowością, ile zimno i biernie się na nie zgadza. Nasz rozum, a już przynajmniej nasza wyobraźnia, z dawnego nawyku uznając i szanując niezmienny ład natury, nie ma dostatecznego przygotowania na to, aby wytrzymać widzialne oddziaływanie bóstwa. Ale w pierwszych wiekach chrześcijań1 38

stwa człowiek zajmował pozycję zupełnie inną. Często się zda­ rzało, że najciekawsi bądź najbardziej łatwowierni z pogan wstę­ powali do społeczeństwa chrześcij ańskiego, dając się przekonać o tym, że głosiło ono rzeczywistość swoich mocy cudotwórczych. Pierwsi chrześcijanie, których nawyk zaprawiał do przyjmowania z wiarą wydarzeń nadzwyczajnych, wciąż stąpali po gruncie mis­ tycznym. Doznawali uczucia, czy też sobie wyobrażali, że ze wszystkich stron są nieustannie osaczani przez demony i że po­ ciechy mają szukać w wizjach, nauki - w proroctwach, zdumie­ wającego wybawienia od niebezpiecznych chorób i samej śmier­ ci - w błagalnych modlitwach Kościoła. Ale rzeszom uprawianie zabobonu jest tak miłe, że gdy pod jakimś nakazem się z niego ockną, długo jeszcze żałują swojej przyjemnej wizji. Umiłowanie rzeczy nadprzyrodzonych, cieka­ wość przyszłych wydarzeń i silny popęd do rozciągania nadziei i lęków poza granice świata widzialnego - oto główne przyczy­ ny, które sprzyjały przyjęciu się wielobóstwa. Gmin tak koniecz­ nie musi w coś wierzyć, że jeśli jakikolwiek system mitologiczny upada, to według wszelkiego prawdopodobieństwa miej sce jego zajmuje inny zabobon [ . . . ] Pomińmy chwilowo społeczną stronniczość Gibbona: wszakże sza­ tan nawiedzał również wyższe klasy, a nawet król Anglii - Jakub I, założyciel dynastii Stuartów - napisał pełną przej awów łatwowierno­ ści i przesądów książkę o demonach (Daemonologie, 1 597) . Był on także patronem wielkiego tłumaczenia Biblii na język angiel ski, które nadal nosi jego imię. To właśnie król Jakub twierdził, że tytoń jest „diabelskim zielskiem", a z powodu uzależnienia od tej substancji spło­ nęło wiele czarownic. Jednakże od roku 1 6 I 8 król Jakub stał się scep­ tykiem głęboko badającym wszelkie sprawy - głównie dlatego, że, jak stwierdził, wielu młodych mężczyzn udaje opętanie przez demony i w tym stanie oskarża niewinnych ludzi o czary. Jeśli weźmiemy pod uwagę obecne zmniej szenie się sceptycyzmu, w porównaniu z czasami opisywanymi przez Gibbona, oraz pozostające w nas resztki łatwowier­ ności, której nadmiar przypisuje on okresowi późnej starożytności, to czy nie powinniśmy oczekiwać, że coś zbliżonego do demonów znaj­ dzie również swą niszę w popularnej kulturze obecnych czasów? Oczywiście entuzjaści pozaziemskich wizyt szybko przypomną mi, że istnieje inne wyjaśnienie tych historycznych analogii : istoty obce, 1 39

jak twierdzą, zawsze nas odwiedzały, drwiły z nas, wykradały nasze nasienie i komórki jajowe, zapładniały nas. We wcześniejszych czasach uznawaliśmy ich za bogów, demony, chochliki lub duchy, a teraz zrozu­ mieliśmy, że to istoty z obcych planet prześladują nas od tysiącleci . Takich argumentów używa Jacques Vallee. Jednakże dlaczego n i e ist­ nieją żadne doniesienia o latających spodkach sprzed 1 947 roku? Dla­ czego żadna z wielkich światowych religii nie używa ich jako symboli boskości . Dlaczego wtedy nie pojawiły się ostrzeżenia przed niebezpie­ czeństwami ze strony wysoko rozwiniętej technologii? Dlaczego ten genetyczny eksperyment, bez względu na to, jaki jest jego cel, nie został do tej pory zakończony - i to tysiące lat lub więcej po jego rozpoczę­ ciu przez istoty, które rzekomo dysponują doskonałymi osiągnięciami technologicznymi? Dlaczego nasza cywilizacja boryka się z tak wielki­ mi kłopotami, jeśli program hodowlany miał ulepszyć nasz gatunek? Zgadzając się z tą linią argumentacj i, możemy oczekiwać, że obecni wyznawcy starych religii będą postrzegać obcych jako chochliki, bo­ gów lub demony. W rzeczywistości istnieje kilka współczesnych sekt - na przykład Raelianie - które twierdzą, że bogowie lub Bóg przybyli na Ziemię w UFO. Niektórzy badani przez „obcych" twierdzą, że mimo iż przybysze z kosmosu wyglądają odpychająco, są oni „a­ niołami" lub „wysłannikami Boga". A są także tacy, którzy wciąż uwa­ żają ich za demony. W książce Communion [Wspólnota] autorka, Whitley Strieber, przed­ stawia relację z pierwszej ręki dotyczącą badania przez obce istoty: Cokolwiek to było, wyglądało monstrualnie brzydko, ohydnie, mrocznie i źle. Oczywiście były to demony. To musiały być one [ . . . ] Nadal pamiętam to coś pochylające się tam, tak strasznie brzydkie, jego ramiona i nogi jak kończyny wielkiego owada, jego oczy wpatrzone we mnie. Warto zauważyć, że obecnie Strieber dopuszcza możliwość, że te nocne koszmary mogły być marzeniami sennymi lub omamami. Artykuły dotyczące UFO w The Christian News Encyclopedia [En­ cyklopedia nowin chrześcijańskich] , zbiorze fundamentalistycznych poglądów, noszą tytuły „Unchristian Fanatic Obsession" [Niechrześ­ cijańska obsesja fanatyków] oraz „Scientist Believes UFOs Work of Devil" [Naukowcy uważają UFO za dzieło szatana] . Sekta The Spiri­ tual Counterfeits Project [Projekt Duchowego Naśladownictwa] z Ber1 40

keley w Kalifornii naucza, że UFO pochodzą od demonów; Aquarian Church of Universal Service [Kościół Wodnika Wszelakich Łask ) z McMinnville w Oregonie twierdzi, że wszyscy obcy są nastawieni wrogo wobec ludzi. Pochodzący z 1 993 roku dokument Cosmic Awa­ reness Communications [Ogłoszenia o kosmicznej czujności] informu­ je, że pasażerowie UFO myślą o ludziach j ako o zwierzętach laborato­ ryjnych. chcą, byśmy ich wielbili, ale są odstraszani przez modlitwy do Pana. Niektóre osoby „badane przez obcych" zostały wykluczone ze swych religijnych zgromadzeń; ich opowieści były zbyt zbliżone do satanizmu. Wydany w 1 980 roku fundamentalistyczny traktat Dave' a Hunta The Cult Explosion [Eksplozja kultu] ujawnia, że UFO [„.] są oczywiście niematerialne i wydają się przejawami demonicznych działań z innego wymiaru, których celem jest zmia­ na sposobu myślenia ludzi [ ... ] Rzekome istoty UFO, które miałyby się fizycznie komunikować z ludźmi, zawsze przekazują im te same cztery kłamstwa, które wąż przedstawiał Ewie [ . . . ] Te istoty są demonami, które przygotowują się na przyjście antychrysta. Liczne sekty twierdzą, że zjawiska UFO i „badania na ludziach" są zwiastunami końca świata. Jeśli UFO pochodzą z innej planety lub innego wymiaru, to czy są one wysyłane przez tego samego Boga, który jest nam przedstawiany w każdej spośród wielkich religii? Nic w zjawisku UFO, na co skarżą się fundamentaliści, nie wymaga wiary w jednego, prawdziwego Boga, podczas gdy wiele szczegółów dotyczących tego zjawiska jest sprzecz­ nych z Bogiem przedstawianym w Biblii i chrześcijańskiej tradycji. W książce The New Age: A Christian Critique [Krytyka New Age z chrześcijańskiego punktu widzenia] Ralpha Ratha, z 1 990 roku, w sposób typowy dla tego typu literatury zagadnienie UFO omawiane jest ze skraj ną naiwnością. Akceptacja zjawisk UFO i przedstawianie ich jako działań szatana i antychrysta oraz niestosowanie zasad nauko­ wego sceptycyzmu służy celom fundamentalistów. Narzędzie nauko­ wego sceptycyzmu, gdyby zostało dobrze zaostrzone, mogłoby doko­ nać więcej , niż tylko wykonać ograniczoną herezjotomię. Hal Lindsey, autor należący do chrześcijańskich fundamentalistów, w swoim napisanym w 1 994 roku bestsellerze o tematyce religijnej zatytułowanym Planet Earth 2000 A.D. [Planeta Ziemia - A.O. 2000] napisał: -

141

Jestem głęboko przekonany, że UFO są obiektami rzeczywistymi [ . . . ] Są kierowane przez obce istoty o dużej inteligencji i mocy [ ] Twierdzę, że pochodzenie tych istot jest nie tylko pozaziemskie, ale nadprzyrodzone. Krótko mówiąc, myślę, że są one de­ monami, częścią szatańskiego spisku. . . .

Jakie są dowody umożliwiające wyciąganie takich wniosków? Głów­ nie są to wersety 1 1 i 1 2 rozdziału 2 1 Ewangelii według świętego Łukasza, w których Jezus mówi o „wielkich znakach na niebie" aczkolwiek nic zbliżonego do UFO nie zostało opisane - w ostatnich dniach swego życia. W sposób typowy dla tego typu literatury Lindsey pomija werset 32, w którym Jezus wyj aśnia, że mówi o zjawiskach zachodzących w I, a nie w XX wieku. Istnieje również tradycja chrześcijańska, zgodnie z którą życie poza­ ziemskie nie istnieje. Na przykład w „Christian News" z 23 maj a 1 994 roku W. Gary Crampton, doktor teologii, wyj aśnia dlaczego: B iblia dosłownie lub w przenośni opisuje każdy aspekt życia; nigdy nie pozostawia nas bez odpowiedzi. Biblia nigdzie dosłow­ nie nie potwierdza ani nie zaprzecza istnieniu inteligentnego ży­ cia pozaziemskiego. Jednakże w domyśle Pismo Ś więte zaprze­ cza występowaniu takich bytów, co również zaprzecza możliwo­ ści istnienia lataj ących talerzy [ . . . ] Pismo Ś więte opisuje Ziemię j ako centrum wszechświata [ . . ] Według świętego Piotra „zej ście Zbawiciela na naszą planetę" stanowi fakt niepodważalny. Tutaj kryje się odpowiedź na pytanie o inteligentne życie na innych planetach. Jeśli takowe by istniało, kto by je odkupił? Z pewnoś­ cią nie Jezus [.„] Doświadczenia, które nie są zgodne z naucza­ niem Pisma Ś więtego, muszą zawsze być uważane za fałszywe. B iblia ma monopol na głoszenie prawdy. .

Jednakże wiele innych odłamów chrześcijaństwa - na przykład Ko­ ściół rzymskokatolicki · - a priori nie wygłasza sprzeciwów co do realności istot z obcych planet i UFO, ale także nie zapewnia o nie­ uchronności ich i stnienia. Na początku lat sześćdziesiątych twierdziłem, że opowieści o UFO zostały wymyślone głównie w celu zaspokojenia potrzeb religijnych. W czasach, gdy rozwój nauki utrudnia bezkrytyczną akceptację starych religii, zaproponowano alternatywę dla hipotezy Boga. Hipoteza ta przy1 42

stroj ona jest w naukowy żargon, niezwykłe możl iwości istot z obcych planet są „wyj aśnione" przez pozornie naukową terminologię, bogowie i demony dawnych czasów zstąpiły z nieba, by nawiedzać nas, by przedstawiać nam prorocze wizje i kusić obrazami bardziej obiecującej przyszłości . Rodzi się tajemnicza religia epoki kosmicznych podróży. Etnograf Thomas E. Bullard napisał w 1 989 roku, że: Opisy „uprowadzeń" brzmią j ak skopiowane doniesienia o spot­ kaniach z siłami nadprzyrodzonymi, a „obcy" odgrywaj ą w nich rolę istot boskich. Dalej wnioskował: Nauka mogła wypędzić duchy i czarownice z naszych wierzeń, ale to wakujące miejsce zostało szybko zajęte przez istoty z in­ nych planet, które spełniaj ą te same funkcje. Jedynie pozaziems­ kie pochodzenie „obcych" stanowiące zewnętrzną powłokę tego zjawiska jest nowe. Wszystkie obawy i dramaty psychiczne wy­ dają się ponownie znajdować drogę do ludzkich umysłów, gdzie, j ak zwykle w fantastycznym świecie, niektóre sprawy nie dają nam w nocy spokoju. Czy jest możliwe, że we wszystkich okresach historycznych i w róż­ nych miejscach na świecie ludzie doznają okresowo realistycznych omamów, często o treści seksualnej. na temat badań przez dziwne, komunikujące się telepatycznie zwiewne istoty, które przenikają przez ściany - przy czym szczegóły tych opowieści odpowiad ają dominu­ j ącym tematom kulturowym wyn ikającym z ducha czasów? Osoby, które nie mają takich doświadczeń osobistych, uznają je za podnieca­ jące i w pewien sposób znajome. Przekazują opowieść dalej . Wkrótce zaczyna ona żyć własnym życiem, jest natchnieniem dla innych pró­ bujących zrozumieć własne wizj e i omamy, a następnie wkracza do świata folkloru, mitów i legend. Związek pomiędzy treścią omamów wynikających ze spontanicznej aktywności płata skroniowego i para­ dygmatem o badaniach wykonywanych przez obcych jest zgodny z taką h ipotezą. Prawdopodobnie w sytuacji, gdy każdy wie, że bogowie zstąpili na Ziemię, doznajemy omamów, których treścią są bogowie; gdy z kolei każdy z nas jest zaznajomiony z demonami, wtedy są to inkub i sukub; 1 43

gdy powszechnie akceptuje się występowanie chochlików, widzimy chochliki; w wieku spirytualizmu spotykaliśmy duchy; gdy dawne mity ulegaj ą osłabieniu i zaczynamy dopuszczać istnienie istot pozaziem­ skich, wtedy nasza okołosenna wyobraźnia ukazuje nam istoty z innych planet. Strzępy piosenek lub fragmenty zdań w obcych językach, obrazy, wydarzenia, których byliśmy świadkami, czy opowiadania, które usły­ szeliśmy w dzieciństwie. możemy sobie dokładnie przypominać dzie­ siątki lat później bez j akiegokolwiek świadomego rozeznania, w jaki sposób znalazły się one w naszych głowach. „W swym agresywnym podnieceniu mężczyźni mimo braku wykształcenia mówili w starożyt­ nych językach - pisze Herman Melville w książce Moby-Dick a gdy próbuje się rozwiązać tę tajemnicę, zawsze okazuje się, że w ich całkowicie zapomnianym dzieciństwie mogli słyszeć osoby rozmawia­ j ące tymi dawnymi językami". W naszym codziennym życiu bez wysił­ ku i nieświadomie wbudowujemy sobie otaczające nas normy kulturo­ we, które następnie stają się naszymi zasadami. Podobne przyswojenie treści informacji występuje w przypadku „o­ mamów nakazujących" u chorego na schizofrenię. W takiej sytuacj i ludzie słyszą głos kierujący ich postępowaniem, należący często do osoby posiadającej władzę lub do postaci mitycznej . Otrzymują na przykład nakaz zabicia przywódcy politycznego czy bohatera ludowe­ go, pokonania brytyjskich najeźdźców lub wyrządzenia sobie krzywdy, ponieważ jest to życzenie Boga lub Jezusa, lub szatana, lub demonów, lub aniołów, lub - ostatnio - istot z obcych planet. Chory na schizo­ frenię podlega wyraźnemu i stanowczemu rozkazowi wydanemu przez głos, którego nikt poza nim nie słyszy, a który dany chory musi w jakiś sposób rozpoznać. Kto mógłby wydawać takie polecenia? Kto mógłby przemawiać wewnątrz naszej głowy? Odpowiedź zależy od kultury, w jakiej zostaliśmy wychowani. Pomyślmy o potędze powtarzającego się wpływu na wyobraźnię, który jest związany z reklamą, szczególnie w przypadku widzów i czy­ telników podatnych na sugestię. Może on sprawić, że uwierzymy nie­ mal we wszystko - nawet w to, że palenie papierosów jest modne. W naszych czasach rzekome obce istoty są tematem licznych opowia­ dań fantastycznonaukowych, powieści, filmów telewizyj nych i kino­ wych. UFO stanowi regularny temat u kazujących się co tydzień popu­ larnych gazet zawierających liczne oszustwa i mistyfikacje. Jeden z najbardziej kasowych filmów wszech czasów opowiada o istotach 1 44

z obcych planet bardzo podobnych do tych opisywanych przez „osoby badane". Doniesienia o uprowadzeniach dokonywanych przez przyby­ szów z kosmosu były stosunkowo rzadkie aż do roku 1 975, kiedy to wyemitowano w telewizji naiwną ekranizację przypadku Hillów. Kolej­ ny raz publiczne znaczenie tych doniesień wzrosło, gdy w 1 987 roku bestsellerem stała się książka Strieber będąca rzekomo opowieścią z pierwszej ręki, na której okładce umieszczono wizerunek obcej istoty o dużych oczach. Natomiast obecnie bardzo niewiele słyszymy o de­ monach, elfach i chochlikach. Gdzie się one podziały? Opowieści o uprowadzeniach dokonywanych przez obce istoty nie dotyczą całego świata, ale są niestety tylko „miej scowe". Ogromna ich większość pochodzi z Ameryki Północnej . Rzadko przenikaj ą poza kul­ turę amerykańską. W innych krajach pojawiają się doniesienia o istotach z innych planet z głowami ptaków, z głowami owadów, o istotach zbliżonych do gadów, robotów oraz o „obcych" z blond włosami i nie­ bieskimi oczami (te ostatnie prawdopodobnie pochodzą z północnej Europy). Każda grupa obcych istot ma zachowywać się w sposób od­ mienny. Z pewnością dużą rolę odgrywają tutaj czynniki kulturowe. Na długo przed utworzeniem pojęć „lataj ący spodek" lub „UFO" l iteratura fantastycznonaukowa była pełna opowieści o „małych zielo­ nych ludzikach" oraz o „potworach o owadzich oczach". W j akiś spo­ sób przez długi czas obowiązywał wizerunek przybyszów z obcych planet jako niewielkich, bezwłosych istot z wielkimi głowami (i ocza­ mi). Taki wizerunek bardzo często zamieszczały popularne czasopisma fantastycznonaukowe z lat dwudziestych i trzydziestych (podobnie wy­ gląda Marsjanin przesyłający sygnały radiowe na Ziemię na ilustracji zamieszczonej w czasopismie „Short Wave and Television" w grudniu 1 937 roku). Ma to prawdopodobnie związek z wizerunkiem naszych przyszłych potomków, którzy zostali opisani przez brytyjskiego pionie­ ra literatury fantastycznonaukowej , H.G. Wellsa. Twierdził on, że lu­ dzie wyewoluowali z naczelnych o mniej szym mózgu, ale obfitszym owłosieniu, których tężyzna fizyczna przewyższała naukowców epoki wik­ toriańskiej . Ekstrapolując ten proces w daleką przyszłość, Wells przewi­ dywał, że nasi potomkowie będą niemal pozbawieni włosów, z głowami dużych rozmiarów, i że z trudem będą się poruszać. Zaawansowane w rozwoju istoty z innych światów mogłyby mieć podobne cechy. Typowa współczesna istota pozaziemska opisywana w Ameryce lat osiemdziesiątych i wczesnych dziewięćdziesiątych jest mała, z niepro­ porcjonalnie wielką głową i oczami, ma słabo wykształcone charak1 45

terystyczne cechy twarzy, nie ma w idocznych brwi i narządów płcio­ wych i pokryta jest gładką szarą skórą. Wygląda tajemniczo, jak płód około dwunastego tygodnia ciąży lub jak głodzone dziecko. Nasuwa się interesujące pytanie: Dlaczego tak wielu z nas obsesyjnie myśli o płodach lub niedożywionych dzieciach i wyobraża je sobie jako ata­ kujących nas i manipulujących nami seksualnie. W ostatnich latach w Ameryce coraz częściej występują istoty obce o wyglądzie odmiennym od małej, szarej istoty. Jeden z psychotera­ peutów, Richard Boylan z Sacramento, mówi: Spotyka się gatunki od jednego metra do jednego metra dwudziestu centymetrów; gatunki od półtora do dwóch metrów; od dwóch do dwóch metrów czterdziestu centymetrów; mamy gatunki z trzema, czterema i pięcioma palcami, z poduszeczkami na końcu palców lub z przyssawkami; w palcach występują stawy lub ich nie ma; spotyka się duże oczy o kształcie migdała skierowane ku górze, na zewnątrz lub umieszczone poziomo; czasami są to duże wodniste oczy nie maj ące kształtu migdałów; zdarzają się istoty pozaziems­ kie z wąskimi źrenicami; występują również inne typy budowy ciała - tzw. typ modliszki, typy gadopodobne . . . Takie opisy uzys­ kuję regularnie. W pojedynczych przypadkach występują opisy bardzo egzotyczne, na temat których wolałbym się szerzej nie wypowiadać do czasu, gdy nie uzyskam pewniejszych informacji. Mimo tego widocznego zróżnicowania istot pozaziemskich ich opisy pochodzące z doniesień o rzekomych uprowadzeniach wydają mi się banalne. Podawany kształt obcych istot jest wynikiem ograniczonej wyobraźni i zdominowaniem myślenia przez problemy ludzkie. Żadna z przedstawionych w tych doniesieniach istot nie jest aż tak zaskaku­ jąca, jak byłaby na przykład papuga, j eśli wcześniej nie widzielibyśmy żadnego ptaka. Jakikolwiek podręcznik protozoologii, bakteriologii lub mikologii jest pełen cudów dalece większych niż najbardziej egzotycz­ ne opisy osób rzekomo badanych przez obce istoty. Osoby te jednak przyjmują, że wspólne elementy ich opowiadań stanowią potwierdzenie ich prawdziwości, nie widząc w tym dowodu na to, że źródła doniesień tkwią we wspólnej ludziom kulturze i biologii.

Rozdział 8

Jak rozróżnić wizj e prawdziwe od fałszywych Łatwowierny umysł ... znajduje największą przyjemność w dawaniu wiary dziwnym rzeczom, a im są dziwniejsze, tym łatwiej on się z nimi godzi; ale nigdy nie dostrzega tych rzeczy, które są jasne i występują często, ponieważ w takie zjawiska wierzy każdy człowiek. SAMUEL Bun.ER. CharacleTJ ( 1 667- 1 669)

Zaledwie przez chwilę wyczuwam czyjąś obecność w ciemnym pokoju. Czy możliwe, żeby to był duch? Być może coś się tam porusza. Widzę to kątem oka, a jednak gdy odwracam głowę, nic tam nie dostrzegam. Czy to dzwonił telefon, czy jest to po prostu moja „wyobraźnia" ? Jes­ tem zaskoczony, gdy wydaje mi się, że wdycham zapach słonego po­ wietrza, takiego samego jak w dzieciństwie podczas letnich miesięcy spędzanych na Coney Island. Wyłaniam się zza rogu w obcym mieście, które odwiedzam po raz pierwszy, i moim oczom ukazuje się ulica tak znana, że czuję, iż znałem ją przez całe życie. Zwykłe nie jesteśmy pewni, j ak postępować wobec tych powszech­ nie występujących doznań psychicznych. Czy moje oczy (uszy, nos lub pamięć) płatają mi figle? Czy rzeczywiście byłem świadkiem czegoś, co nie jest zgodne z zasadami przyrody? Czy powinienem o tym po­ wiedzieć, czy fakt ten przemilczeć? Odpowiedź zależy w dużej mierze od naszego środowiska, naszych przyjaciół, kochanych osób i od kultury, w której żyjemy. W społeczeń­ stwach nadmiernie sformalizowanych i „praktycznych" będę prawdo­ podobnie ostrożny, jeśli chodzi o przyznawanie się do takich doświad­ czeń. Mogą one oznaczać, że jestem osobą skłonną do fantazj i, n ieso­ lidną i niewiarygodną. Jednakże w społeczeństwach uznających wiarę w duchy lub na przykład „kontakty z duchami" takie opowieści mogą zyskać aprobatę, a nawet wprawiać w podziw. W pierwszym typie społeczeństwa, pomimo istnienia dyskomfortu psychicznego, skłaniał1 47

bym się do zachowania całej opowieści dla siebie, w drugim być może byłbym skłonny nawet do przesady i wzbogacenia swej opowieści, by uczynić ją jeszcze bardziej cudowną, niż się wydawała. Karol Dickens, który żył w czasach świetności kultury racjonal izmu (której jednakże towarzyszył również rozwój spirytualizmu), opisał (w opowiadaniu To Be Taken with a Grain of Salt) ten problem na­ stępującymi słowami: Zawsze zauważałem, że nawet wśród ludzi o wybitnej inteligencji i kulturze osobistej ujawnienie swych przeżyć psychicznych in­ nym osobom wymaga szczególnej odwagi, zwłaszcza wtedy, gdy takie doznania mają nieco dziwaczny charakter. Niemal wszyscy ludzie obawiają się, że to, o czym będą opowiadać, nie będzie miało swego odpowiednika w życiu psychicznym słuchaczy, co może powodować, że zwierzający się będzie podejrzewany o za­ burzenia psychiczne lub narazi się na śmieszność. Prawdomówny podróżnik, który zobaczyłby niezwykłe stworzenie przypomina­ jące węża morskiego, nie obawiałby się wspomnieć o tym fakcie; jednakże ten sam podróżnik, doświadczając pojedynczego prze­ czucia, impulsu, zmącenia myśli, tzw. wizji, marzenia lub innego znaczącego przeżycia psychicznego, poważnie zastanowiłby się, zanim przyznałby się do tego publicznie. Tego rodzaj u niechęci do zwierzeń przypisuję większość aury tajemniczości, którą owiane są takie zjawiska. W naszych czasach opowieści o dziwnych przeżyciach psychicznych nadal mogą narazić na śmieszność lub być powodem niewybrednych żartów. Jednakże niechęć do ich ujawnienia można łatwiej przezwycię­ żyć - na przykład w sytuacji wsparcia, którą zapewnia psychoterapeu­ ta lub specjalista od hipnozy. Niestety, rozróżnienie pomiędzy wyob­ raźnią a fałszywymi wspomnieniami jest często niemożliwe, mimo że wiele osób nie może w to uwierzyć. Niektóre „osoby badane przez obcych przybyszów" twierdzą, że po­ trafią przypomnieć sobie swoje przeżycia bez wprowadzania ich w stan hipnozy; jednak wiele z nich nie jest do tego zdolnych. Poza tym stan hipnozy nie jest wiarygodnym sposobem odświeżania wspomnień. Czę­ sto wraz z przypominaniem sobie wydarzeń dochodzi do aktywacji wyobraźni, fantazjowania i zwiększenia zdolności do symulacji, przy czym zarówno pacjent, jak i terapeuta nie są zdolni do rozróżnienia, 1 48

który z tych procesów występuje w danym momencie. Stan hipnozy wydaje się bardzo mocno związany ze stanem zwiększonej podatności na sugestię. Sądy zakazały wykorzystywania hipnozy jako metody po­ zyskiwania zeznań, a nawet jako sposobu prowadzenia dochodzenia w procesie karnym. American Medical Association [Amerykańskie To­ warzystwo Lekarskie] uznaje wspomnienia ujawnione pod wpływem hipnozy za mniej wiarygodne od wspomnień pojawiaj ących się w wa­ runkach normalnego funkcjonowania psychicznego. Powszechnie uży­ wane podręczniki medyczne (np. Harold I. Kaplan, Comprehensive Text­ book of Psychiatry [Pełny podręcznik psychiatrii], 1 989) ostrzegają, że „istnieje duże prawdopodobieństwo, iż poglądy terapeuty wprowa­ dzaj ącego klienta w stan hipnozy będą przekazywane temu drugiemu i treści te ulegną asymilacji w pamięci pacjenta, dlatego pacjent może z całkowitym przekonaniem uważać je w później szym czasie za swoje wspomnienia". Tak więc fakt, że w czasie hipnozy niektóre osoby przy­ taczają czasami opowieści o uprowadzeniach dokonywanych przez ob­ ce istoty, ma niewielkie znaczenie. Istnieje bowiem niebezpieczeństwo, że osoby poddane hipnozie są - przynajmniej w niektórych kwestiach tak chętne, by zgodzić się z hipnoterapeutą, że niekiedy reagują na dyskretne wskazówki, których występowania nie jest świadoma nawet osoba prowadząca terapię. W badaniach Alvina Lawsona z California State University w Long Beach osiem osób z grupy, z której wcześniej wyłączono entuzjastów UFO. zostało zahipnotyzowanych przez lekarza, który następnie powie­ dział mu, że zabrano je do statku kosmicznego i poddano badaniu przez obcych. Większość z nich z łatwością dała się nakłonić do ujawnienia wspomnień, które były prawie nie do odróżnienia od doniesień przed­ stawianych samoistnie przez „osoby badane przez obcych". Prawdą jest, że Lawson ukierunkował te osoby w sposób zwięzły i bezpośredni; jednakże w wielu przypadkach terapeuta, który rutynowo zajmuje się problemem uprowadzeń przez obce istoty, przekazuje jakieś wskazów­ ki swoim pacjentom - niekiedy czyni to w sposób bardzo drobiaz­ gowy, w innych przypadkach bardziej subtelnie i pośrednio. Psychiatra George Ganaway (jak opisuj e Lawrence Wright) pewnego razu w czasie hipnozy oświadczył swej podatnej na sugestię pacjentce, że w jej wspomnieniach dotyczących danego dnia brakuje opisu wyda­ rzeń trwających pięć godzin. Gdy wspomniał o j asnym świetle nad jej głową, ona bez zastanowienia opowiedziała mu o UFO i obcych przy­ byszach. Gdy stwierdził, że prowadzono na niej doświadczenia, usły1 49

szał kompletną historię o uprowadzeniu przez obce istoty. Jednakże gdy stan hipnozy ustąpił i pacjentka obejrzała film wideo z zarejestrowaną sesją, w czasie której opowiedziała o swoim uprowadzeniu, stwierdziła, że w tajemniczy sposób przeżyła jakiś sen. Przez następny rok doświad­ czała żywych wspomnień treści tego snu. Elizabeth Loftus, psycholog z University of Washington, stwierdziła, że nawet osoby nie poddane hipnozie można w łatwy sposób przeko­ nać, że widziały coś, czego w rzeczywistości nie widziały. W typowym eksperymencie osobom badanym wyświetla się film przedstawiający wypadek samochodowy. W trakcie pytania o to, co badani widzieli, zwykle podaje im się nieprawdziwą infonnację. Na przykład pozornie przypadkowo wspomina się o znaku „stop", mimo że takowy nie znaj­ duje się na filmie. Wiele osób z całkowitą pewnością przypomina sobie znak „stop". Gdy ujawnia się, że takiego znaku nie było, większość osób stanowczo protestuje, podkreślając, że doskonale go pamięta. Im dłuższy jest okres pomiędzy oglądaniem filmu a podaniem fałszywej informacji, u tym większej liczby osób udaje się zaburzyć wspomnie­ nia. Loftus twierdzi, że „wspomnienie danego wydarzenia jest bardziej zbliżone do opowieści, która przy każdym przypominaniu ulega po­ prawkom, niż do niezmiennego pakietu oryginalnych infonnacj i". Istnieje wiele innych przykładów, a niektóre - j ak chociażby rze­ kome wspomnienie z dzieciństwa dotyczące zagubienia się w dużym sklepie - mają wielkie znaczenie emocjonalne. Gdy zasugeruje się podstawową myśl, pacjent poddany hipnozie często z łatwością dodaje uzupełniające szczegóły. Wyraźne, choć całkowicie fałszywe wspo­ mnienia można w prosty sposób wywołać kilkoma wskazówkami i py­ taniami, szczególnie w gabinecie terapeutycznym. Pamięć może więc zostać skażona. Fałszywe wspomnienia mogą zostać narzucone nawet takim umysłom, które nie uważają się ani za podatne na sugestie, ani za bezkrytyczne. Stephen Ceci z Cornell University oraz Loftus i jej współpracownicy stwierdzili, co nie było zaskoczeniem, że dzieci w wielu przedszkolnym są wyjątkowo podatne na sugestie. Dziecko, które zapytane po raz pierwszy odpowiada zgodnie z prawdą, że nie włożyło ręki w pułapkę na myszy, w później szym czasie przypomina sobie to wydarzenie w żywy, ubarwiony wymyślonymi szczegółami sposób. Gdy bardziej bezpośrednio mówimy dzieciom o „pewnych sprawach, które przy­ darzyły im się, gdy były małe", po jakimś czasie z łatwością godzą

1 50

się na te sztucznie wprowadzone wspomnienia. Profesjonaliści ob­ serwując taśmy wideo, na których zarejestrowano wypowiedzi dzieci, nie potrafią rozróżnić, z prawdopodobieństwem większym od przypad­ kowego, czy mówią one o wspomnieniach prawdziwych czy o rzeko­ mych. Czy istnieje jakikolwiek powód, by uważać, że u dorosłych całkowicie ustąpiły niedoskonałości pamięci wykazywane przez dzieci? Prezydent Ronald Reagan, który spędził drugą wojnę światową w Hollywood, obrazowo opisywał własną rolę w wyzwalaniu ofiar nazistowskiego obozu koncentracyjnego. Żyjąc w świecie filmu, naj­ wyraźniej pomylił film, który widział, z rzeczywistością, w której nie brał udziału. Przy wielu okazjach podczas swych kampanii prezyden­ ckich Reagan opowiadał swą epicką historię odwagi i poświęcenia pod­ czas drugiej wojny światowej, historię, która stanowiła inspirację dla wszystkich obywateli amerykańskich. Jednakże ta historia nie wyda­ rzyła się nigdy w rzeczywistości. Była to treść filmu A Wing and a Pra­ yer, który również na mnie zrobił duże wrażenie, gdy oglądałem go w wieku 9 lat. Wiele innych podobnych przykładów można było zna­ leźć w publicznych oświadczeniach Reagana. Nietrudno wyobrazić so­ bie poważne zagrożenia dla społeczeństwa wynikające z tego, że przy­ wódca polityczny, wojskowy, nau kowy lub religijny nie jest zdolny do rozróżnienia pomiędzy faktami a obrazową fikcj ą. Przygotowując się do zeznań na sali sądowej , świadkowie są treno­ wani przez swych prawników. Często zmusza się ich do wielokrotnego powtarzania opowieści - aż do czasu, gdy brzmi ona „dobrze". Tak więc zamiast tego, co rzeczywiście pamiętaj ą, otrzymujemy opowieść przygotowaną w biurze prawnika. Szczegóły są zatarte. Albo, co gor­ sza, zeznanie całkowicie nie koresponduje z tym, co wydarzyło się naprawdę. Dogodny dla prawnika jest fakt, iż świadkowie mogą zapo­ mnieć, że ich wspomnienia zostały poddane obróbce. Wszystko to ma duże znaczenie w ocenie społecznych skutków od­ działywania reklamy i propagandy. Natomiast w przypadku opowieści o uprowadzeniach dokonywanych przez obcych przybyszów - gdzie zwykle wywiad jest zbierany wiele lat po rzekomym wydarzeniu terapeuci powinni być szczególnie ostrożni, by nieświadomie nie znie­ kształcać opowieści „osoby uprowadzonej" lub nie wybierać z niej informacji dla nich dogodnych. Prawdopodobnie tym, co rzeczywiście pamiętamy, jest zestaw frag­ mentów wydarzeń połączony w sposób, który byłby zgodny z naszymi

151

własnymi przekonaniam i . Jeśli łączymy fakty po ich odpowiednim przemyśleniu, to możemy wytworzyć zapadającą w pamięć opowieść, która jest łatwa do przypomnienia. Fragmenty same w sobie, nie połą­ czone za pomocą skojarzeń, są trudniejsze do odtworzenia. Przypomina to metody stosowane w nauce - wiele odrębnych zestawów danych może zostać zapamiętanych, podsumowanych i wyj aśnionych na pod­ stawie jednej spójnej teorii. Wtedy to zdecydowanie łatwiej przypomi­ namy sobie teorię, a nie same dane, które stanowiły podstawę jej sfor­ mułowania. W nauce teorie są zawsze sprawdzane i konfrontowane z nowymi faktami; jeśli dane są znacząco sprzeczne z przewidywaniami w ramach jakiej ś h ipotezy - przekraczają margines błędu - to teoria powinna zostać poprawiona. Jednakże w codziennym życiu wnioski dotyczące dawnych wydarzeń są bardzo rzadko konfrontowane z nowymi faktami . Nasze wspomnienia n iemal nigdy nie s ą podważane. Mogą natomiast zostać „zamrożone", bez względu na to, jak są nieprawdziwe, lub pod­ legać ciągłemu artystycznemu wzbogacaniu . * Najlepiej potwierdzonymi „widzeniami", występującymi jeszcze częściej niż spotkania z bogami i demonami, są wizje dotyczące świętych w Europie Zachodniej od czasów późnego średniowiecza do chwili obecnej szczególnie często zdarzały się widzenia Dziewicy Maryi. Pod­ czas gdy opowieści o badaniach przez obce istoty mają dużo cech przyziemnych i bardziej odpowiadaj ą opowieściom o demonach, mit UFO można raczej uważać za odpowiednik wizji opisywanych jako święte widzenia. Prawdopodobnie najbardziej znane są widzenia do­ świadczane przez Joannę d' Arc we Francji, świętą Brygidę w Szwecji oraz Girolama Savonarolę we Włoszech. Jednakże bardziej właściwe dla naszych celów będzie zastanowienie się nad wizj ami doznawanymi przez pasterzy, chłopów oraz dzieci. W świecie pełnym niepewności i obaw o przyszłość, ludzie ci pragnęli kontaktu z boskością. Szczegółowy opis wielu takich wydarzeń , które wystąpiły w Kastylii i Katalonii, jest przedstawiony w książce Williama A. Christiana, Jr, Apparitions in Late Medieval and Renaissance Spain [ Święte widzenia w późnym średnio­ wieczu i odrodzeniu w Hiszpanii]. W typowym przypadku kobieta lub dziecko ze wsi opisuje spotkanie z dziewczynką lub niezwykle drobną kobietą - prawdopodobnie ma1 52

j ącą niewiele ponad metr wzrostu - która ujawnia się j ako Dziewica Maryja, Matka Boga. Oczekuje ona od pełnego podziwu świadka, by poszedł do władz wioski lub do księży z pobliskiego kościoła i nakazał im odmawianie modlitw za zmarłych, przestrzeganie dziesięciu przy­ kazań lub zbudowanie kaplicy dokładnie w miej scu spotkania. Jeśli społeczność n ie zastosuje się do tych zaleceń, to grożą jej wielkie kary, najprawdopodobniej epidemia dżumy. W czasach, w których dżuma występowała często, Maryja obiecywała niekiedy uzdrowienie chorych, j ednakże tylko w przypadku, gdy jej prośba zostanie spełniona. Będąca świadkiem kobieta próbuje działać zgodnie z poleceniami Maryi. Jednakże gdy informuje o spotkaniu z Maryją swego małżonka, ojca lub księdza, nakazuje się jej , by nikomu nie powtarzała tej opowie­ ści - traktuje się ją jako zwykły przejaw kobiecej głupoty, lekkomyśl­ ności lub omamów wywołanych przez demony. Tak więc kobieta mil­ czy. Kilka dni później spotyka ponownie Maryję, która nieco się gnie­ wa, że jej prośba nie została spełniona. „Nie uwierzą mi - skarży się kobieta. - Daj mi jakiś znak". Ko­ nieczny jest dowód. Maryja, która wydaje się nie wiedzieć zawczasu , że dowód byłby w takiej sytuacj i konieczny, dostarcza j akiegoś dowodu. Wieśniacy i księża szybko zostają przekonani . Społeczność buduje kaplicę. W jej pobliżu zdarzaj ą się cudowne uzdrowienia. Ze wszystkich stron przy­ bywają pielgrzymi. Księża mają zajęcie. Gospodarka w okolicy prze­ żywa rozkwit. Pierwszy świadek zostaje ogłoszony opiekunką świętego miejsca. W większości przypadków, które znamy, istniała komisja oceniaj ąca, złożona ze świeckich i duchowych przywódców danej społeczności , która poświadczała prawdziwość widzenia - pomimo początkowego sceptycyzmu przej awianego niemal wyłącznie przez mężczyzn. Jed­ nakże standardy dowodów, mówiąc ogólnie, nie były wysokie. W jed­ nym z przypadków skrzętnie zaakceptowano zeznanie ośmioletniego majaczącego chłopca na dwa dni przed jego śmiercią z powodu dżumy. Niektóre z komisji obradowały dziesiątki lat, a nawet całe wieki po cudownym wydarzeniu. Około roku 1 400 w dziele zatytułowanym On the Distinction Betwe­ en True and False Visions [O rozróżnieniu pomiędzy prawdziwymi i fałszywymi wizjami] Jean Gerson, ekspert w tych sprawach, przed­ stawił kryteria umożliwiające rozpoznanie wiarygodnego świadka wi­ dzenia. Jednym z nich było zaakceptowanie przez ewentualnego świad1 53

ka poleceń wydanych przez polityczną lub religijną hierarchię. Z tego względu każdy , kto miał wizję, która nie zgadzała się z poglądami osób będących u władzy, był ipso facto świadkiem niewiarygodnym, a świę­ tych i dziewice można było skłonić, by wypowiadali się w taki sposób, jaki był korzystny dla przywódców danej społeczności. Znaki rzekomo przekazane przez Maryję, czyli zaoferowane dowo­ dy, które uznawano za wystarczające, obejmowały: zwykłą świecę, strzępek jedwabiu i magnetyczny kamień; kawałek kolorowej mozaiki; ślady stóp; niezwykle szybkie zebranie przez rzekomego świadka bu­ kietu z ostu; prosty , drewniany krzyż wbity w ziemię. Do dowodów, które sprawiały, że społeczność zaczynała akceptować daną historię, należały również uzdrowienia: zniknięcie sińców i ran na ciele świadka oraz ustąpienie zniekształceń cielesnych - na przykład dwunastoletnia dziewczynka z zamkniętymi ustami, co sprawiało, że była okresowo niema, została uleczona i zaczęła mówić. W niektórych przypadkach doniesienia wielu osób mogły być porów­ nane i zunifikowane przed przedstawieniem dowodów. Liczni świad­ kowie, mieszkańcy małego miasteczka, opowiadali na przykład o wy­ sokiej , promieniującej światłem kobiecie ubranej na biało, która po­ przedniej nocy niosła swego małego syna i była otoczona poświatą oświetlającą całą ulicę. Jednak w innych przypadkach ludzie stojący bezpośrednio za świadkiem nie potrafili nic dostrzec, tak jak w donie­ sieniu o widzeniu, które wydarzyło się w Kastyli i w 1 6 1 7 roku: „Bartolomeo, posłuchaj , to jest kobieta, która przychodziła do mnie w poprzednich dniach, idzie przez łąkę, klęka i obejmuje tamten krzyż. Spójrz na nią, spójrz na nią!" Jednakże młodzie­ niec, mimo że wytężał wzrok, jak tylko potrafił, nie widział nic prócz kilku małych ptaków latających ponad krzyżem. Prawdopodobne motywy wymyślania i akceptowania takich opowie­ ści nie są trudne do odgadnięcia: zajęcie dla księży, kronikarzy, stolarzy i sprzedawców oraz inne okazje dla miejscowej gospodarki w czasach kryzysu; poprawa społecznego statusu świadka i jego rodziny ; modlit­ wy wznoszone ponownie za zmarłych pochowanych na cmentarzach opuszczonych później z powodu zarazy, suszy i wojny; wzrost wrogo­ ści społeczeństwa wobec n ieprzyj aciół, szczególnie muzułmanów innowierców ; zwiększenie pokory i posłuszeństwa wobec prawa kano­ nicznego; potwierdzenie wiary w rzeczy nadprzyrodzone. Zapał piel1 54

grzymów był niezwykły; często zdarzało się, że odłamki okolicznych skał lub brud z kaplicy były mieszane z wodą i wypijane jako lekar­ stwo. Jednakże nie twierdzę, że wszyscy świadkowie całą sprawę wy­ myślali. Działo się tutaj coś jeszcze. Niemal wszystkie pilne prośby Maryi były niezwykle prozaiczne przykładem może być opis widzenia z 1 483 roku, które nastąpiło w Ka­ talonii: Nakładam obowiązek na twą duszę, byś skłonił dusze wiernych z El Tom, Milleras, El Salent i Sam Miquel de Campmaior, by skłonili dusze księży, by poprosili lud o płacenie dziesięciny i wszystkich innych należności kościołowi i oddali wszystkie inne rzeczy, które posiadają otwarcie lub potajemnie, a które nie na­ leżą do nich, ich prawowitym właścicielom w okresie trzydziestu dni, ponieważ będzie to konieczne i dobre dla uczczenia świętej niedzieli. I po drugie, powinni oni przerwać niecne zachowanie i od­ stąpić od bluźnierstw, i powinni płacić zwykłą ofiarę ustanowioną przez ich zmarłych przodków. Często widzenie występowało zaraz po przebudzeniu się świadka. Francisca la Brava zeznała w 1 523 roku, że wstała z łóżka, „nie wie­ dząc, czy kontroluje własne zmysły", jednakże później twierdziła, że była w pełni przytomna. (Stało się tak, gdy zaproponowano jej na­ stępujące odpowiedzi: w pełni obudzona, skołowana, w transie, we śnie) . Niekiedy w opowieściach brakuje szczegółów, takich jak wygląd otaczających Maryję aniołów, lub też występują nieścisłości: Maryj a opisywana jest jednocześnie jako wysoka i niska, zarówno jako matka, jak i dziecko - są to charakterystyczne cechy tych opowieści, które bez wątpienia wskazują na ich podobieństwo do snów. W dziele Dia­ logue on Miracles [Rozmowy o cudach] napisanym przez Cezariusza z Heisterbach około 1 223 roku, duchowni często doświadczają wizji Dziewicy Maryi podczas j utrzni, którą odprawia się przed wschodem słońca. Uzasadnione wydaje się przypuszczenie, że większość, a prawdopo­ dobnie wszystkie te widzenia stanowiły rodzaj marzenia występującego bądź na jawie, bądź we śnie, na które dodatkowo mogły nakładać się oszustwa (oraz fałszerstwa; sfabrykowane cudowne przedmioty, takie jak religijne obrazy czy odkopane przez przypadek figurki lub boskie 1 55

przykazania, stanowiły źródło wysokich dochodów). Kwestia ta była poruszana w dziele Siete Partidas, kodeksie prawa kanonicznego i cywil­ nego, który został spisany przez Alfonsa Mądrego, króla Kastyli i, około roku 1 248. Możemy w nim przeczytać o takich właśnie praktykach: Niektórzy odkrywają lub budują fałszywe ołtarze na polach lub w miastach, twierdząc, że w tych miejscach znajdują się relikwie świętych, i udając, że dokonują cudów, i z tego powodu ludzie z różnych stron są nakłaniani do pielgrzymowania do tych miejsc w celu kupna owych relikwii ; są także tacy, którzy pod wpływem snów i innych bezwartościowych zjaw, które się im ukazują, sta­ wiają ołtarze, twierdząc, że widzieli je w powyższych miejscach. Wymieniając powody owych błędnych wierzeń, Alfons opisuje kon­ tinuum rozciągające się od subiektywnych poglądów poprzez fantazję do snów i omamów. Pewien rodzaj fantazji nazywany antoianfa został zdefiniowany w poniższy sposób:

Antoianfa jest czymś, co ukazuje się przed oczami i następnie znika, ludzie widzą i słyszą to w transie, a więc rzeczy te n ie istnieją w rzeczywistości. Wydana w 1 5 1 7 roku bulla papieska wprowadza rozróżnienie po­ między wizjami, które występują w snach, a „wizjami świętymi". Jest oczywiste, że nawet w czasach skrajnej łatwowierności, świeccy i du­ chowni przywódcy byli świadomi możliwości występowania oszustw i urojeń. Pomimo to w większości krajów średniowiecznej Europy wizje takie były przyj mowane serdecznie przez duchownych rzymskokatolic­ kich - przede wszystkim dlatego, że Maryjne nakazy były tak korzyst­ ne dla kleru . By udowodnić prawdziwość wizj i, wystarczało kilka patetycznych dowodów - kamień lub odcisk stopy - lecz nigdy n ie był to dowód niepodważalny. Jednakże w XV wieku, gdy rozpoczynała się reformacja protestancka, postawa Kościoła zaczęła ulegać zmianie. Osoby, które opisywały niezależną zdolność do komunikowania się z niebem, omijały hierarchię kościelną w swej drodze do Boga. Co więcej , niektóre z wizj i - na przykład te występujące u Joanny d' Arc - miały niekorzystne następstwa moralne lub polityczne. Nie-

1 56

bezp ieczeństwa związane z wizj ami Joanny d' Arc zostały opisane przez jej inkwizytorów w 1 43 1 roku następująco: Wielkie zagrożenie, które stwarzała, było związane z tym, że była na tyle zarozumiała, by wierzyć, że doznaje takich wizj i i ob­ jawień. Z tego względu kłamała w kwestiach związanych z Bo­ giem, przedstawiając fałszywe proroctwa oraz święte prawdy nie pochodzące od Boga, lecz wymyślone. Mogło być to przy­ czyną uwiedzenia ludzi, powstania nowych sekt i wielu innych bluźnierstw, które niszczą Kościół i katolików. Zarówno Joanna d' Arc, jak i Girolamo S avonarola zostali za swe wizje spaleni na stosie. W 1 5 1 6 roku Sobór Laterański V zastrzegł dla „tronu apostolskiego" prawo do rozstrzygania o prawdziwości widzeń. W przypadku bied­ nych chłopów, których wizje nie miały treści poprawnych politycznie, kary były niemal skraj nie surowe. Widzenie Maryi, które miała Fran­ cesca la Brava, młoda matka, zostało opisane przez świętego inkwizy­ tora, Licenciado Marianę, jako „zamieszanie w naszej świętej katolic­ kiej wierze oraz zmniej szenie jej autorytetu" . Jej wizja „była pełna próżności i frywolności". „Zgodnie z prawem powinniśmy potraktować ją bardziej surowo" - kontynuował inkwizytor, Jednakże pamiętając o pewnych słusznych powodach, które skła­ niają nas do zmniejszenia surowości wyroku, jako karę dla Fran­ ceski la Brava oraz jako przykład dla innych, by nie próbowali podobnych czynów, skazujemy j ą na publiczną karę stu batów i przewiezienie na ośle przez znane ulice Belmonte, rozebraną od pasa w górę, oraz na tyle samo batów i wymierzonych w ten sam sposób w mieście El Quintanar. Zobowiązujemy ją też, by nie mówiła i nie wyznawała publicznie lub w taj emnicy, dosłownie lub w domyśle spraw, o których wspominała w swych zezna­ niach. W przeciwnym razie zostanie ukarana jako niepokorna i niewierząca lub nie zgadzająca się z prawdami naszej świętej wiary katolickiej . Zaskakujące jest, że pomimo kar tak wielu świadków n i e zmieniało swoich poglądów - ignorując zachęty do wyznania, że kłamali, śnili

1 57

lub byli zagubieni. podtrzymywali swe twierdzen ia o tym, że rzeczy­ wiście mieli wizje. W jaki sposób w czasach, gdy niemal wszyscy byli analfabetami, przed powstaniem gazet, radia i telewizji, religijne i ikonograficzne szczegóły tych wizji mogły być tak zbliżone do siebie? William Chris­ tian twierdzi, że przyczyniły się do tego religijne misteria (szczególnie szopki bożonarodzeniowe), wędrujący kaznodzieje i pielgrzymi oraz ceremonie kościelne. Legendy o pobliskich kaplicach rozchodziły się szybko. Ludzie przebywali nieraz setki kilometrów lub więcej , by, na przykład, ich chore dziecko mogło zostać uzdrowione przez kamień, na który stąpali, lub przez Matkę Boską. Legendy miały wpływ na wizje i vice versa. W czasach, w których ludzkość nękały susze, zarazy i wojny, w których zwykłej osobie niedostępna była opieka medyczna, w których nikt nie mówił o kształceniu ogółu społeczeństwa i metodach naukowych, myślenie sceptyczne występowało rzadko. Dlaczego pouczeni a występujące w widzeniach są takie prozaiczne? Dlaczego wizje tak znamienitej osoby, jaką jest Matka Boska, w nie­ wielkim rejonie zamieszkanym przez kilka tysięcy osób dotyczyły na­ prawy kaplicy lub wystrzegania się grzechów? Dlaczego nie zdarzały się ważne i prorocze przesłania, których znaczenie mogłoby zostać dostrzeżone w później szych latach jako coś, co mogło pochodzić tylko od Boga lub od świętych. Czyż nie wzmocniłoby to prawd katolickich w ich śmiertelnych zmaganiach z protestantyzmem, a później z fermen­ tem spowodowanym przez oświecenie. Jednakże nie mamy wizji ostrzegających Kościół na przykład przed akceptowaniem twierdzeń o Ziemi jako środku wszechświata lub przestrzegających przed współ­ pracą z nazistowskimi Niemcami - dotyczących więc dwóch kwestii o poważnym znaczeniu zarówno historycznym, jak i moralnym, co do których Kościół się mylił, j ak stwierdził papież Jan Paweł II, podnosząc przez to swą wiarygodność. Żaden święty nie krytykował praktyk torturowania i palenia czarow­ nic i heretyków. Dlaczego? Czyżby nie uświadamiali sobie tego, co się dzieje? Czy nie widzieli w tym zła? Dlaczego Maryj a zawsze nakazuje biednym chłopom, by poinformowali władze? Dlaczego sama nie prze­ konuje władców? Króla? Papieża? Prawdą jest jednak, że w XIX i XX wieku niektóre widzenia miały istotny wydźwięk polityczny - w Fa­ timie, w Portugalii, w 1 9 1 7 roku Dziewica została rozzłoszczona fak­ tem, że świecki rząd zastąpił władze, którymi kierował Kościół, a w Garabandal, w Hiszpanii, w latach 1 96 1 - 1 965 zagrożono końcem 1 58

świata, jeśli natychmiast nic zostaną uznane konserwatywne doktryny religijne i polityczne. Twierdzę, że istnieje wiele podobieństw pomiędzy widzeniami Ma­ ryi oraz doniesieniami o uprowadzeniach przez obce istoty - nawet jeśli w tym pierwszym przypadku świadkowie nie są natychmiast za­ bierani do nieba i nie manipuluje się przy ich narządach płciowych. Spotykane osoby są bardzo drobne, najczęściej nie osiągają metra wzrostu. Przybywają z nieba. Treść przesłania, które przekazują, jest pomimo swego niebiańskiego pochodzenia przyziemna. Istnieje wyraź­ ny związek ze snem i marzeniami sennymi. Ś wiadkowie, którymi naj­ częściej są kobiety, niechętnie o tym opowiadają, szczególnie gdy spo­ tykają się z żartami ze strony mężczyzn piastujących władzę. Pomimo to nie zmieniaj ą swych poglądów, twierdzą, że naprawdę widziały dane zjawisko. Istnieją sposoby przekazywania sobie opowieści; dyskutuje się o nich z dużym zapałem, co umożliwia uzgodnienie szczegółów tych historii nawet pomiędzy osobami, które nigdy się nie spotkały. Inne osoby znaj dujące się w danym miej scu w czasie widzenia nie dostrzegają niczego niezwykłego. Rzekome znaki lub dowody nie są niczym, czego zwykli ludzie nie potrafiliby zdobyć lub sami wytwo­ rzyć. W istocie wydaje się, że Maryja niezbyt chętnie chce dostarczać dowodów, a niekiedy chce uleczyć tylko tych. którzy uwierzyli w opo­ wieść o jej ukazaniu się. zanim dostarczyła na to dowodów. A w cza­ sach, gdy brakowało terapeutów, społeczność była nasycona parafial­ nymi kaznodziej ami i ich zwierzchnikami, którzy dostrzegali duże ko­ rzyści w potwierdzaniu realności tych wizji. W czasach współczesnych nadal występują widzenia Maryi oraz aniołów, a także - jak opisuje to G. Scott Sparrow, psychoterapeuta i hipnotyzer - widzenia Jezusa. W książce I Am With You Always: True Stories of Encounters with Jesus [Jestem z wami na zawsze: praw­ dziwe opowieści o spotkaniach z Jezusem] przedstawiono doniesienia z pierwszej ręki o takich spotkaniach. Niektóre z nich są wzruszające, n iektóre banalne. Co dziwne, większość z nich stanowią zwykłe sny, o czym autor wyraźnie mówi, a wizje mają różnić się od snów tym, „że doznajemy ich na j awie". Jednakże według Sparrowa mówienie o czymś jako „tylko o śnie" nie zaprzecza zewnętrznej realności tego zdarzenia. Według Sparrowa każda istota i każde wydarzenie, o którym śnisz, naprawdę istnieje poza twoim umysłem. Stanowczo zaprzecza on temu, że sny są „całkowicie subiektywne". Dowód nie ma tutaj zna­ czenia. Jeśli śniłeś o czymś i dobrze się z tym czułeś, jeśli wywołało 1 59

to zachwyt, to wydarzyło się to naprawdę. W myśleniu Sparrowa nie ma krzty sceptycyzmu. Gdy Jezus podpowiada gnębionej kobiecie, po­ zostającej w „nieznośnym" związku małżeńskim, by wyrzuciła niego­ dziwca ze swego domu, Sparrow przyznaje, że może stanowić to prob­ lem dla jego wyznawców „broniących zasad zgodności z Pismem". W takim przypadku „prawdopodobnie można założyć, że ta rzekoma wskazówka powstała w umyśle kobiety". Co działoby się w przypadku, gdyby ktoś opowiedział o śnie, w którym Jezus doradzałby na przykład przeprowadzenie aborcji lub dokonanie zemsty? A jeśli w rzeczywisto­ ści gdzieś i kiedyś musimy w końcu postawić granicę i wyciągnąć wniosek, że niektóre sny są wymysłem śniącego, to dlaczego nie miało­ by to dotyczyć wszystkich marzeń sennych? * Dlaczego ludzie wymyślają opowieści o badaniach przez obce istoty? Dlaczego decyduj ą się z tego powodu na udział w telewizyj nych pro­ gramach z udziałem publiczności, poświęconych „seksualnemu poni­ żaniu" gości w studio - co jest obecnie przebojem na rynku kultural­ nego śmietniska amerykańskiej telewizji. Odkrycie, że jest się ofiarą badań wykonywanych przez przybyszów z innych planet, jest związane przynajmniej ze zmianą codziennego życia. Przyciągasz uwagę znajo­ mych, terapeutów, niekiedy nawet mediów. Mają oni poczucie odkry­ wania czegoś nowego, są podekscytowani i zachwyceni. Zastanawiają się, co jeszcze będziesz pamiętał? Zaczynasz wierzyć, że jesteś zwias­ tunem, a nawet narzędziem dramatycznych zmian, które się zbliżają. A poza tym nie chcesz zawieść swego terapeuty. Potrzebujesz jego lub jej akceptacji. Twierdzę, że fakt zostania ofiarą obcych istot może być związany z uzyskaniem psychicznej satysfakcji. Dla porównania rozważmy przypadki n iekorzystnych opinii o róż­ nych produktach, które wywołują znacznie mniejsze zainteresowanie niż zjawiska UFO i opowieści o uprowadzeniach. Ktoś twierdzi, że znalazł igłę do strzykawek w puszce popularnego napoju. Zrozumiałe jest, że informacja ta działa irytująco na adresatów. Gazety oraz wia­ domości telewizyjne natychmiast podają tę wiadomość. Wkrótce na­ stępuje powódź, niemal epidemia podobnych doniesień z całego kraju. Jednakże bardzo trudno jest wytłumaczyć, w jaki sposób igła do strzy­ kawek mogła się dostać do puszki w fabryce, a w żadnym przypadku

1 60

nie ma świadka, który widziałby, jak nowa puszka jest otwierana i znaj­ duje się w niej igłę. Powoli gromadzone są dowody wskazujące, że większość zgłaszają­ cych się osób popełnia przestępstwo polegające na naśladownictwie. Ludzie tylko udają, że znaj dują igły w puszkach z napojami. Czy kto­ kolwiek postępowałby w ten sposób? Jakie motywy mogłyby nim kie­ rować? Niektórzy psychiatrzy uważają, że podstawowymi motywami są tutaj chciwość (będą skarżyć producenta z powodu strat, jakie mog­ liby ponieść), chęć przyciągnięcia uwagi oraz chęć bycia postrzeganym j ako ofiara. Należy zauważyć, że w tym przypadku nie istnieją tera­ peuci wspierający „ofiary" i utrzymujący, że igły w puszkach i stnieją w rzeczywistości oraz skłaniaj ący swych pacjentów - pośrednio lub bezpośrednio - do ogłoszenia swych spostrzeżeń w środkach przeka­ zu. Wypada dodać, że za głoszenie n ieprawdziwych, szkodliwych dla producenta opinii na temat jakiegokolwiek produktu, a nawet za nie­ prawdziwe stwierdzenia, że ktoś takie opinie wyrażał, grożą surowe kary. Istnieją natomiast terapeuci, którzy zachęcają „osoby badane przez obcych" do opowiadania swych historii masowej publiczności, i nie ma prawnych kar za fałszywe stwierdzenia, że było się obiektem badań prowadzonych przez UFO. A poza tym, pomijając powody, dla których postępujesz w ten sposób, o ile bardziej satysfakcjonujące jest przekonanie innych, że zostało się wybranym przez wyższe i stoty do ich własnego tajemniczego celu, niż zwykłe stanie się sławnym z po­ wodu znalezienia igły do strzykawek w puszce coca-coli.

Rozdział 9

Terapia Podstawowym błędem jest podawanie teorii, zanim uzyska się dane. Niepostrzeżenie zaczyna się dostosowywać fakty, by zgadzały się z teoriami, zamiast próbować stworzyć teorię. która byłaby zgodna z faktami. ARTUR CONAN DOYLE, A

Sherlock Holmes ( 189 l )

Scandal in Bohemia

Prawdziwe wspomnienia wydawały się zjawami, podczas gdy fałszywe wspomnienia były tak przekonujące, że zastępowały rzeczywiscość. GABRIEL GARCIA MARQUEZ. Srrange

Pilgrims

( 1 992)

John Mack jest psychiatrą pracującym na Harvard University. którego znam od wielu lat. Dawno temu zapytał mnie, czy za sprawą UFO kryje się coś inte­ resującego? Niewiele, odpowiedziałem. Oczywiście, z wyjątkiem aspektu psy­ chiatrycznego. Zajął się tym zagadnieniem, przeprowadził wywiady z „ofiarami uprowadzeń" i nawrócił się. Obecnie akceptuje historie „uprowadzo­ nych przez obce istoty", nie wymagając od nich dowodów. Dlaczego? „Nie byłem skłonny w to uwierzyć - twierdzi Mack. - W moim dotychczasowym życiu nie istniało nic, co sprawiłoby, że byłbym bar­ dziej podatny na przyjęcie opowieści o badaniach przez obce istoty. Są one całkowicie przekonujące ze względu na emocjonalną moc tych doświadczeń". W swej książce Abductions [Uprowadzeni] Mack wyraźnie formułuje bardzo niebezpieczną doktrynę, zgodnie z którą „moc lub intensywność, z jaką jest coś odczuwane", świadczy o prawdziwości takiego zjawiska. Osobiście poświadczam emocjonalną siłę tego zjawiska. Jednakże, czy silne uczucia nie są stałym składnikiem naszych snów? Czy nie­ kiedy nie budzimy się całkowicie przerażeni? Czy Mack, który jest autorem książki o koszmarach sennych, nie wie nic o emocjonalnej 1 62

intensywności omamów? Niektórzy z pacjentów Macka tw ierdzą, że doświadczają omamów od dzieciństwa. Czy specjaliści od hipnozy i psychoterapeuci pracujący z „osobami uprowadzonymi" robią wszyst­ ko, by poznać całą wiedzę dotyczącą omamów i zaburzeń spostrzega­ nia? Dlaczego wierzą oni takim świadkom, ale nie uznają za prawdziwe opowieści tych osób, które podają, z takim samym przekonaniem, że spotykają bogów, demony, świętych, anioły i wróżki? A co z osobami, które słyszą polecenia wydawane przez wewnętrzny głos, którym nie mogą się oprzeć? Czy wszystkie treści , o których jesteśmy głęboko przekonani, są prawdziwe? Moja znajoma, naukowiec, powiada: „Jeśli obcy przybysze zechcie­ liby tylko zatrzymać przy sobie wszystkich l udzi, których uprowadzają, to nasz świat byłby nieco zdrowszy". Jednakże j ej osąd wydaje mi się zbyt surowy. Nie sądzę, by była to kwestia zdrowia psychicznego osób uprowadzonych. Kryje się w tym coś innego. Psycholog kanadyjski, Nicholas Spanos, i jego współpracownicy, stwierdzili, że osoby prze­ konane, że były badane przez UFO, nie wykazują ewidentnych zabu­ rzeń psychicznych. Jednakże silne przeżycia związane z UFO występuj ą częściej u osób ogólnie predysponowanych do występowania u nich ezoterycznych wie­ rzeń, a w szczególności u jednostek skłonnych do wiary w istnienie obcych istot. Osoby takie interpretują niezwykłe doświadczenia czuciowe i psychiczne w kontekście hipotezy o przybyszach z kosmosu. Wśród osób wierzących w UFO szczególnie podatne na doświadczanie takich wrażeń są osoby z dużymi skłonnościami do fantazjowania. Co więcej, takie doświadczenia są zwykle tworzone i interpretowane j ako zjawiska rzeczywiste, a nie wyobrażone, gdy powstają w środowisku ubogim w inne bodźce czuciowe [ . . ] (np. doświadczenia występujące w nocy i w związku ze snem). .

To, co bardziej krytyczny umysł postrzega jako omam lub sen, łat­ wowierna osoba tłumaczy jako obserwację niejasnej, ale realnie ist­ niejącej zewnętrznej sytuacji. * Niektóre doniesienia o badaniach przez obce istoty można z pewnością tłumaczyć jako wspomnienia gwałtu lub wykorzystywania seksualnego 1 63

w dzieciństwie, które u l egły specyficznej transformacj i, przy czym ob­ ca istota w takich przypadkach zastępuje osobę ojca, ojczyma, wuj a lub przyjaciela matki. Z pewnością lepiej jest uważać, że takiego czynu dokonali obcy przybysze, niż że zrobił to ktoś, kogo się darzyło zaufa­ niem i miłością. Terapeuci przyj mujący opowieści o badaniach przez obcych bez dowodów zaprzeczają temu, twierdząc, że wiedzieliby o tym, gdyby ich pacjenci byli wykorzystywani seksualnie. Według pewnych szacunków, przeprowadzanych na podstawie badań opinii pu­ blicznej , ocenia się, że jedna na cztery amerykańskie kobiety oraz jeden na sześciu mężczyzn byli w dzieciństwie wykorzystywani seksualnie (jednakże oceny te są prawdopodobnie zawyżone). Byłoby zaskakują­ ce, gdyby wśród osób zgłaszających się do terapeuty zajmującego się uprowadzeniami przez obce istoty nie znaj dowały się ofiary wykorzys­ tywania seksualnego. Odsetek takich osób jest tu prawdopodobnie wyż­ szy niż w populacj i ogólnej. Terapeuci zaj mujący się zrówno „badaniami przez obcych", jak i wykorzystywaniem seksualnym poświęcają miesiące, a niekiedy lata, by zachęcić swoich pacjentów do przypomnienia sobie faktów doty­ czących wykorzystywania. Metody działania jednych i drugich terapeu­ tów są podobne, a ich cele są w pewnym sensie takie same - wydo­ bycie bolesnych wspomnień, często z odległej przeszłości. W obu przy­ padkach terapeuta uważa, że pacjent przeżył uraz związany z wydarze­ niem tak przerażającym, że uległo ono wyparciu ze świadomości. Za­ stanawia mnie fakt, że specjaliści od „badań wykonywanych przez ob­ cych" stwierdzaj ą tak niewiele przypadków molestowania seksualnego i vice versa. Osoby, które rzeczywiście były przedmiotem wykorzystywania sek­ sualnego w dzieciństwie lub kazirodztwa, ze zrozumiałych względów są bardzo wrażliwe na jakiekolwiek wypowiedzi mogące pomniej szać znaczenie tych doświadczeń lub zaprzeczające występowaniu takich zjawisk. Są oburzone, gdy ktoś neguj e ich cierpienia i mają do tego wszelkie prawa. W Stanach Zjednoczonych co najmniej jedna na dzie­ sięć kobiet zostaje zgwałcona, z tego niemal dwie trzecie przed ukoń­ czeniem osiemnastego roku życia. Niedawno przeprowadzone badanie wykazało, że jedna szósta wszystkich ofiar gwałtów zgłaszanych policji nie ukończyła dwunastego roku życia. (Taki gwałt j est zgłaszany naj­ rzadziej ) . Jedna piąta tych dziewcząt została zgwałcona przez swych ojców. Zostały więc zdradzone przez osoby mające się nimi opiekować. Chcę wyrazić się bardzo jasno: istnieje wiele prawdziwych przypadków 1 64

odrażających aktów seksualnej agresj i rodziców lub osób mających spełniać ich obowiązki w stosunku do dzieci. W niektórych przypadkach zostały ujawnione przekonujące dowody - na przykład zdjęcia, pa­ miętniki, zakażenie dziecka rzeżączką lub chlamydiami. Molestowanie dzieci jest najprawdopodobniej główną przyczyną niektórych proble­ mów społecznych. Według danych uzyskanych w jednym z badań 85 procent wszystkich osób osadzonych w więzieniach było molestowa­ nych w dzieciństwie. Dwie trzecie wszystkich nastoletnich matek było zgwałconych lub wykorzystywanych seksualnie w dzieciństwie lub j a­ ko nastolatki. U ofiar gwałtów dziesięć razy częściej niż u innych kobiet występuje nadużywanie alkoholu i innych substancj i psychoak­ tywnych. Problem istnieje i jest poważny. Większość tych tragicznych i niekwestionowanych przypadków wykorzystywania seksualnego j est niezmiennie zachowywana w pamięci aż do okresu dorosłości . Bardzo rzadko występują tak ukryte wspomnienia, które należy ujawniać. Obecnie pracownicy służby zdrowia oraz policja wykrywaj ą więcej przypadków molestowania dzieci niż w przeszłości, jednakże wydaj e się, że w okresie pomiędzy 1 967 a 1 985 zaistniał znaczący (dziesięcio­ krotny) wzrost tego typu przypadków, których liczba wynosi obecnie 1 ,7 miliona rocznie. Jako przyczyny większej niż niegdyś skłonności dorosłych do maltretowania psychicznego i fizycznego dzieci wymie­ nia się nadużywanie alkoholu i innych substancj i psychoaktywnych oraz wzrost stresów psychicznych związanych z trudną sytuacją ekono­ miczną. Prawdopodobnie również zwiększające się obecnie zaintereso­ wanie opinii publicznej przypadkami maltretowania dzieci skłoniło nie­ które osoby dorosłe do przypominania sobie faktów mogących świadczyć o wykorzystywaniu seksualnym, którego ofiarami byli w przeszłości. Sto lat temu Zygmunt Freud wprowadził koncepcję represj i (wypar­ cia) - zapominania o tragicznych wydarzeniach w celu uniknięcia silnego bólu psychicznego z nimi związanego. Jest to jeden z mecha­ nizmów obronnych istotnych dla zachowania zdrowia psychicznego. Mechanizm ten obserwowano szczególnie często u chorych z rozpo­ znaniem histerii - zespołem objawów, który obejmował występowa­ nie omamów oraz rzekomych porażeń. Początkowo Freud twierdził, że za każdym przypadkiem histerii ukrywał się przypadek molestowania seksualnego w dzieciństwie. W końcu Freud zmienił swe wyjaśnienie etiologii histerii, dochodząc do wniosku, że jest ona spowodowana wy­ obrażeniami - z których nie wszystkie są nieprzyjemne - dotyczą­ cymi seksualnego maltretowania w dzieciństwie. Ciężar winy przeniósł 1 65

się z rodzica na dziecko. (Przyczyna zmiany poglądów Freuda jest nadal przedmiotem wielu debat - niektórzy twierdzą, że wcześniejsze poglądy wywoływały oburzenie jego wiedeńskich kolegów, inni uwa­ żają, że Freud zrozumiał, iż zbyt dosłownie traktuje wypowiedzi osób z histerią). Przypadki, w których rzekome wydarzenia nagle „przypominają się", szczególnie wskutek zabiegów psychoterapeuty lub specjalisty od hipnozy, a pierwotne wspomnienia miały charakter zjaw lub marzeń sennych, narzucają wiele wątpliwości . Wydaje się, że wiele tak po­ wstałych oskarżeń o maltretowanie seksualne zostało wymyślonych. Ulric Neisser, psycholog z Emory University twierdzi: Wykorzystywanie seksualne dzieci oraz wspomnienia podlegaj ą­ ce wyparciu rzeczywiście istnieją. Jednakże istnieją także takie przypadki j ak fałszywe wspomnienia oraz konfabulacje, i wcale nie występują one rzadko. Niedokładne zapamiętywanie jest ra­ czej regułą niż wyjątkiem. Występuje niemal zawsze. Występuje nawet wtedy, gdy osoba jest całkowicie pewna swego, nawet gdy wspomnienie wydaje się niezapomnianym błyskiem flesza, mó­ wiąc metaforycznie - fotografią wykonaną przez psychikę. Je­ szcze częściej takie sytuacje zachodzą wtedy, gdy istnieje duża możliwość działania sugestii, gdy wspomnienia mogą być kształ­ towane i przekształcane, by sprostać surowym wymogom kon­ taktów międzyludzkich w czasie sesji terapeutycznej . A gdy wspomnienie zostaje w ten sposób przeformatowane, niezwykle trudno jest je później zmienić. Te ogólne zasady nie mogą być nam pomocne w ocenie tego, gdzie leży prawda w przypadkach indywidualnych opowieści o uprowadzeniach przez obce istoty. Jednakże, biorąc pod uwagę dużą liczbę podobnych wydarzeń, jest oczywiste, za jaką moż­ l iwością powinniśmy się opowiedzieć. Niedokładne zapamięty­ wanie i retrospektywna korekta psychiczna naszej przeszłości na­ leżą do ludzkiej natury - nie znają granic państwowych i wy­ stępują we wszystkich epokach. Osoby, którym udało się przeżyć nazistowskie obozy zagłady, do­ starczają naj wyraźniejszych dowodów, że nawet najbardziej monstrual­ ne nadużycia mogą być przechowywane w sposób stały w ludzkiej pamięci. W rzeczywistości dla wielu ocalonych z holocaustu istotnym 1 66

problemem było wytworzenie pewnego emocjonalnego dystansu po­ między sobą a obozami śmierci, aby w ten sposób mogli zapomnieć tamte tragiczne wydarzenia. Jednakże jeśli w jakimś alternatywnym świecie niewyobrażalnego zła ludzie ocaleni z holocaustu byliby zmu­ szeni do życia w nazistowskich Niemczech - powiedzmy, wśród wspaniałego narodu posthitlerowskiego, którego ideologia nie zmieni­ łaby się, z wyjątkiem poglądów antysemickich - to trudno jest wyob­ razić sobie obciążenie psychiczne, któremu byliby wówczas poddani. Wtedy prawdopodobnie byliby zdolni do zapomnienia, ponieważ życie z takimi wspomnieniami w tym wyimaginowanym otoczeniu byłoby trudne do zniesienia. Jeśli istnieje coś takiego jak wyparcie i później sze przypominanie sobie nieprzyjemnych wspomnień, to do ich wystąpie­ nia konieczne jest spełnienie dwóch warunków: 1 ) wykorzystanie sek­ sualne musi być prawdziwe, 2) ofiara przez długi czas jest zmuszana do udawania, że to się nigdy nie zdarzyło. Psycholog społeczny z University of Califomia, Richard Ofshe, wy­ jaśnia to następująco: Gdy pacjenta zapytamy, w jaki sposób wspomnienie powróciło, podaje on, że połączył fragmenty, których spójność pozostawia wiele do życzenia, w jedną opowieść: obrazy, myśli, uczucia i wrażenia. Gdy taka praca pamięciowa trwa miesiącami, uczucia stają się mglistymi obrazami, obrazy stają się symbolami, a sym­ boliczne postacie stają się znanymi osobami. Niejasny dyskom­ fort odczuwany w niektórych częściach ciała może być interpre­ towany jako odzwierciedlenie gwałtu w dzieciństwie [ . . . ] Pierwo­ tne doznania fizyczne, niekiedy wzmocnione za pomocą hipnozy, są następnie nazywane „wspomnieniami cielesnymi". Nie istnieje żaden mechanizm, który w przekonujący sposób tłumaczyłby, jak mięśnie szkieletowe mogą przechowywać wspomnienia. Jeśli ta­ kie metody nie starczają do przekonania danej osoby [że była molestowana], to terapeuta może się odwołać do silniejszych bodź­ ców. Niektórzy pacjenci tworzą grupy wsparcia dla ofiar, w któ­ rych oddziałuje na nie presja współtowarzyszy oczekuj ących od nich wykazania poprawnej społecznie solidarności i uczynienia z siebie członka subkultury ofiar. W ostrożnie sformułowanym stanowisku Amerykańskiego Towarzy­ stwa Psychiatrycznego z roku 1 993 dopuszcza się możliwość, że jed1 67

nym z mechanizmów radzenia sobie może być zapominanie o mal­ tretowaniu w dzieciństwie. Zawarto tam jednak również ostrzeżenie: Nie ma sposobów rozróżnienia, z całkowitą pewnością, wspo­ mnień opartych na prawdziwych wydarzeniach od tych pocho­ dzących z innych źródeł [ . . . ] Często zadawane pytania mogą po­ wodować, że niektóre osoby będą podawać wspomnienia wyda­ rzeń, które nigdy nie wystąpiły. Nie wiadomo, jaka część doros­ łych, którzy podają, że w dzieciństwie byli przedmiotem wyko­ rzystywania seksualnego, była naprawdę ofiarami takich nadużyć [ . . . ] Silne początkowe przekonanie psychiatry, że molestowanie seksualne, lub inny czynnik, j est lub nie jest przyczyną zaburzeń chorego. będzie prawdopodobnie zakłócać właściwą ocenę i le­ czeme. Lekceważenie oskarżeń o przerazaJ ące nadużycia seksualne może być przejawem bezduszności i braku sprawiedliwości. Jednak zakłóca­ nie ludzkich wspomnień, wpajanie fałszywych historii wykorzystywa­ nia seksualnego w dzieciństwie, zakłócanie funkcjonowania nonnal­ nych rodzin, a także posyłanie niewinnych rodziców do więzienia było­ by również rażąco niesprawiedliwe. Sceptycyzm jest konieczny w obu przypadkach. Poruszanie się pomiędzy tymi dwoma skrajnościami mo­ że być niekiedy niebezpieczne. We wcześniejszych wydaniach znanej książki Ellen Bass i Laury Davis, The Courage to Heal: A Guide for Women Survivors of Child Sexual Abuse [Odwaga zdrowienia: podręcznik dla kobiet, ofiar mo­ lestowania seksualnego w dzieciństwie] przekazuje się terapeutom od­ krywczą prawdę: Uwierzcie ofierze. Należy wierzyć, że wasza klientka była wy­ korzystywana seksualnie, nawet jeśli ona sama w to wątpi [ . . . ] Twoja klientka potrzebuje tego, byś stanowczo obstawał przy zdaniu, że była przedmiotem nadużyć seksualnych. Trwanie wraz z klientką w zwątpieniu byłoby tym samym. co utrzymywanie osoby z myślami samobójczymi w wierze, że samobój stwo jest naj lepszym wyj ściem. Jeśli klientka nie jest pewna tego, czy była wykorzystywana, ale myśli, że mogło tak być, to postępuj tak, jakby rzeczywiście była. Jak dotąd, spośród setek kobiet, z któ­ rymi rozmawiałyśmy, i setek kobiet, o których słyszałyśmy, żad1 68

na - podejrzewając, że była maltretowana i sprawdzając to nigdy nie stwierdziła, że nie była molestowana seksualnie. Jednakże Kenneth V. Lanning, nadzorujący agent specjalny w Be­ havioral Science Instruction and Research Unit [Oddział ds. badań nad zachowaniem] Akademii FBI w Quantico w Wirginii, czołowy spe­ cjalista od zagadnień wiktymizacj i dzieci, zadaj e pytanie: „Czy ślepo akceptując każde stwierdzenie o wykorzystywaniu dzieci, bez względu na to, jak jest absurdalne lub nieprawdopodobne, nadrabiamy stulecia zaprzeczeń?" Jeden z kalifornijskich terapeutów odpowiada na łamach „The Washington Post" : „Nie dbam o to, czy jest to prawdą. To, co się dzieje w rzeczywistości, jest dla mnie nieistotne [ . . . ] Wszyscy żyjemy w urojeniu". Wnoszenie różnych fałszywych oskarżeń o maltretowanie seksualne w dzieciństwie - szczególnie takich, które powstały z chęci zaspoko­ jenia potrzeb osób obdarzonych autorytetem - ma, jak mi się wydaje, związek z kwestią badania przez obce istoty. Jeśli niektóre osoby moż­ na doprowadzić do tego, że przypominają sobie z wielką pasją i prze­ konaniem nieprawdziwe nadużycia seksualne dokonywane przez włas­ nych rodziców, to czy inni ludzie nie mogą równie stanowczo i z jed­ nakowym zaangażowaniem emocjonalnym twierdzić, że byli badani przez obce istoty? Im więcej myślę o badaniach wykonywanych przez obce istoty, tym bardziej podobne wydają mi się one do opowieści o „przywróconych wspomnieniach" wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie. Istnieje również trzeci rodzaj takich doniesień: dotyczą one wypartych wspo­ mnień rytualnych kultów satanistycznych, w których często rzekomo występują seksualne tortury, koprofilia, dzieciobój stwo oraz kanibalizm. W ankiecie przeprowadzonej wśród 2700 członków Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego 1 2 procent terapeutów stwierdziło, że leczyło ofiary rytualnych kultów satanistycznych, natomiast 30 procent donosiło o przypadkach nadużyć dokonywanych w związku z wyznawa­ ną religią. Około 1 0 OOO takich przypadków notuje się corocznie w Sta­ nach Zjednoczonych. Znaczącą liczbę wśród ostrzegających przed rozwi­ jającym się satanizmem w Ameryce stanowią chrześcijańscy fundamen­ taliści. To oni zostają często strażnikami prawa, którzy organizują na ten temat prelekcje. Ich sekty dla oczywistych celów potrzebują realnego diabła, który zakłóca codzienne ludzkie życie. Sytuację tę trafnie ilustruje stwierdzenie: „Jeśli nie ma szatana, to nie ma Boga". 1 69

Wydaje się, że w tej kwestii funkcjonariusze policji stają się coraz bardziej łatwowierni. Poni żej przedstawiam kilka fragmentów analizy przeprowadzonej przez specjalistę FBI, Lanninga, zatytułowanej „Sa­ tanic, Occult and Ritualistic Crime" [Przestępstwa związane z sataniz­ mem, okultyzmem i innymi rytuałami ] , która została oparta na włas­ nych przykrych doświadczeniach i opublikowana w październikowym numerze czasopisma „The Police Chief' z 1 989 roku: Niemal każda dyskusja na temat satanizmu i czarów jest inter­ pretowana w świetle wierzeń religijnych jej uczestników. Wiara, a nie logika i rozumowanie, kieruje religijnymi wyznaniami wię­ kszości ludzi. W wyniku tego niektórzy oficerowie, w normal­ nych warunkach zachowujący się sceptycznie, akceptują informa­ cje głoszone na takich konferencjach [dotyczących satanizmu] bez ich krytycznej oceny lub sprawdzenia źródeł danych [ ] Dla niektórych ludzi satanizmem j est każdy system wierzeń religij­ nych odmienny od ich własnego. ...

Lanning przytacza następnie długą listę systemów religijnych, o któ­ rych na konferencjach poświęconych tym zagadnieniom osobiście usły­ szał, że są uważane za satanizm. Znalazły się wśród nich katolicyzm, kościoły ortodoksyjne, islam, buddyzm, hinduizm, mormonizm, muzy­ ka rockowa, zdolności „transmisj i". astrologia oraz cała filozofia New Age. Czy nie w tym kryje się odpowiedź na pytanie, w jaki sposób mogły rozpocząć się polowania na czarownice i ich pogromy? „Wiele zależy od osobistych wierzeń religijnych oficera policji" kontynuuje Lanning. Chrześcijaństwo może być dobre, a satanizm zły. Jednakże w świetle konstytucji oba religijne nurty są obojętne. Jest to stwierdzenie ważne, ale trudne do zaakceptowania dla wielu ofi­ cerów policj i . Są oni bowiem opłacani, by pilnowali przestrzega­ nia prawa, a nie dziesięciorga przykazań [ „ . ] Faktem jest, że zdecydowanie więcej zbrodni i aktów maltretowania dzieci zo­ stało dokonanych przez fanatyków w imię Boga, Jezusa i Maho­ meta niż kiedykolwiek w imię szatana. Wielu ludziom zdanie to może się nie podobać, natomiast niewielu będzie próbowało wy­ suwać argumenty przeciwne.

1 70

Wiele oskarżeń o satanistyczne nadużycia zawiera opisy grotesko­ wych, orgiastycznych rytuałów, w których morduje się i zj ada dzieci. W Europie takie oskarżenia były często wysuwane pod adresem prze­ śladowanych grup przez ich ciemiężycieli - dotknęły w Rzymie spis­ kowców skupionych wokół Katyliny, Żydów, którzy rzekomo „pili krew chrześcijan" w święto Paschy oraz rycerzy z zakonu templariuszy, gdy przestali oni być mile widziani w czternastowiecznej Francji. Jak na ironię, doniesienia o dzieciobójstwie w celach kanibalistycznych oraz o nieczystych orgiach należały do oskarżeń, których używały wła­ dze Rzymu w celu prześladowania pierwszych chrześcijan. Poza wszyst­ kim cytuje się słowa samego Jezusa, w których stwierdza (J 6, 53) „Jeżeli nie będziecie spożywali Ciała Syna Człowieczego i nie będzie­ cie pili Krwi Jego, nie będziecie mieli życia w sobie". Mimo że na­ stępny werset wyjaśnia, że Jezus ma na myśli jedzenie Jego Ciała i picie Jego Krwi, cyniczni krytycy mogliby utrzymywać, że greckie słowa „Syn Człowieczy" oznaczaj ą „dziecko" lub „niemowlę". Tertu­ lian i inni pierwsi Ojcowie Kościoła bronili się przed tymi grotesko­ wymi oskarżeniami, jak tylko potrafili. W obecnych czasach brak w kartotekach policyjnych dokładnych danych dotyczących zaginionych niemowląt i małych dzieci tłumaczy się niekiedy tym, że na całym świecie dzieci są wykorzystywane w ta­ kich strasznych praktykach - co z pewnością przypomina teorie o co­ raz powszechniejszych doświadczeniach z hodowlą hybryd w połowie złożonych z człowieka, a w połowie z istot z obcych planet. Inne podobieństwo do teorii o badaniach dokonywanych przez obce istoty zawiera się w twierdzeniu, że satanistyczne kulty są w niektórych ro­ dzinach przekazywane z pokolenia na pokolenie. Z tego co wiem, po­ dobnie jak w teorii o obcych istotach. nigdy w żadnym sądzie nie przedstawiono ani jednego dowodu potwierdzającego takie zarzuty. Po­ mimo to ich emocj onalny ładunek jest znaczący. Małe prawdopodo­ bieństwo tego, że takie wydarzenia zachodzą, stymuluje nas - ludzi należących do naczelnych - do działania. Gdy dajemy wiarę w sata­ nistyczne rytuały, podnosimy jednocześnie społeczny status tych, któ­ rzy nas ostrzegają przed rzekomym zagrożeniem. Rozważmy pięć przypadków: l . Myra Obasi, nauczycielka ze szkoły w Luizjanie, która została opętana przez demony - w co uwierzyła wtedy, gdy wraz ze swymi siostrami zasięgnęła rady u czarownika hoodoo. Koszmary występujące u jej siostrzeńca były jednym z dowo-

171

dów na to zdarzenie. Tak więc opusc1wszy pięcioro swoich dzieci, udała się wraz z siostrami do Dallas, gdzie jej siostry wydłubały pani Obasi oczy. Na procesie Myra Obasi broniła swych sióstr. Twierdziła, że chciały jej pomóc . Jednakże należy pamiętać, że hoodoo nie jest czczeniem szatana; jest to mieszanka katolicyzmu i afrykańsko-haitań­ skich religii ludowych. 2. Rodzice zbili dziecko na śmierć, ponieważ nie akceptowało wyznawanej przez nich odmiany chrześcijaństwa. 3. Osoba maltretująca dzieci usprawiedliwiała swoje czyny tym, że czyta swoim ofiarom Biblię. 4. Czternastoletniemu chłopcu podczas odprawiania egzorcyzmów wydłubano oko. Jego oprawcą nie był sata­ nista, ale protestancki fundamentalista zaangażowany w działalność re­ ligijną. 5. Kobieta twierdziła, że jej dwunastoletni syn był opętany przez diabła. Po odbyciu z nim zakazanego stosunku płciowego obcięła mu głowę. Jednakże „opętanie przez diabła" nie jest treścią satanistycz­ nych rytuałów. Drugi i trzeci przypadek pochodzi z akt FBI. Ostatnie dwa zostały zaczerpnięte z badania przeprowadzonego w 1 994 roku, na zlecenie Narodowego Centrum ds. Wykorzystywania i Zaniedbywania Dzieci, przez Gaił Goodman, psychologa z University of Califomia w Davis, i jej współpracowników. Zbadano ponad 1 2 OOO oskarżeń o nadużycia seksualne związane z rytuałami satanistycznymi i w żadnym przypadku nie stwierdzono, by wydarzenie miało cechy przypisywane kultowi sa­ tanistycznemu. Terapeuci jako informacje o satanistycznych naduży­ ciach podawali sytuacje, gdy dziecko „ujawniło je pod wpływem hip­ nozy" lub gdy „obawiało się satanistycznych symboli". Czasami roz­ poznanie stawiano na podstawie zachowania, które występuj e powsze­ chnie u wielu dzieci. „Tylko w n iektórych przypadkach wspominano o dowodach materialnych - zwykle w postaci »blizn«". Jednakże w większości przypadków „blizny" były bardzo słabo widoczne lub w ogóle nie istniały. „Nawet gdy można było zaobserwować blizny, nie można było ustalić, czy ofiary same nie dokonały tych okaleczeń". To również bardzo przypomina przypadki badań wykonywanych przez obce istoty. George K. Ganaway, profesor psychiatrii na Emory Univer­ sity, twierdzi, że „najbardziej prawdopodobną przyczyną wspomnień związanych z kultami może być sytuacja wzajemnego oszukiwania się pacjenta i terapeuty". Jeden z najbardziej kontrowersyj nych przypadków „odzyskanych wspomnień" dotyczących nadużyć związanych z kultami satanistycz­ nymi został opisany przez Lawrence' a Wrighta w znanej książce Re-

1 72

membering Satan [Pamiętając o szatanie]. Dotyczy on Pau la Ingrama, człowieka, którego życie mogło zostać zmarnowane, ponieważ był on zbyt łatwowierny, zbyt podatny na sugestię i całkowicie nie przygoto­ wany do sceptycznego myślenia. Ingram był w 1 988 roku przewod­ niczącym Partii Republikańskiej w miejscowości Olympia w stanie Waszyngton i jednocześnie zaj mował stanowisko zastępcy dyrektora w miejscowym biurze szeryfa. Był obywatelem bardzo poważanym, niezwykle religijnym, a do jego obowiązków należało też ostrzeganie dzieci w szkołach przed konsekwencjami używania narkotyków. Kosz­ marny etap w jego życiu nastąpił później , gdy j edna z j ego córek po uczestnictwie w bardzo emocjonalnie naładowanej sesj i fundamen­ talistów religijnych - wniosła pierwsze z wielu oskarżeń o to, że In­ gram molestował ją seksualnie. Kolejne zarzuty były jeszcze bardziej odrażające od poprzedniego: Ingram rzekomo zapłodnił ją, torturował, zmuszał do stosunków z innymi zastępcami szeryfa i pokazywał jej satanistyczne rytuały polegające na obcinaniu kończyn dzieciom i zja­ daniu ich . . . Trwało to, jak twierdziła, od jej dzieciństwa niemal do dnia, w którym zaczęła wszystko „pamiętać". Ingram nie potrafił zrozumieć, dlaczego jego córka miałaby kłamać na ten temat - a on sam nie przypominał sobie żadnego z tych faktów. Jednakże policyjni detektywi, psychoterapeuci, a także jego pastor z Church of Living Water [Kościół Żywej Wody] - wszyscy wyj aś­ niali, że przestępcy seksualni często dokonują wyparcia wspomnień dotyczących swych zbrodni. Czując się dziwnie nieswojo, ale jedno­ cześnie będąc skory do współpracy, Ingram rozpoczął przypominanie sobie faktów. Po zastosowaniu przez psychologa technik hipnotycz­ nych w celu wywołania transu Ingram zaczął dostrzegać coś, co było zbliżone do policyjnych opisów. Nie były to jednak prawdziwe wspo­ mnienia, a raczej strzępy mglistych obrazów. Za każdym razem, gdy przypominał sobie jedną wizję - a im było ich więcej , tym bardziej odrażająca stawała się ich treść - był zachęcany i nagradzany. Jego pastor powtarzał mu, że sam Bóg zezwoli, by tylko prawdziwe wspo­ mnienia przychodziły mu do głowy. ,,Niesamowite, to prawie tak, jakbym wszystko to wymyślał - twier­ dził Ingram - jednak tak nie jest". Zasugerował, że być może za jego zachowanie odpowiedzialny był demon. Gdy został poddany tego ro­ dzaju wpływom, gdy grono kościelne szerzyło informacje o ostatnich okropnościach, do których się przyznał, a policja nadal wymuszała od n iego zeznania, jego pozostałe dzieci i żona również zaczęły „przypo-

1 73

minać" sobie fatalne wydarzenia. O uczestnictwo w orgiastycznych rytuałach zostali oskarżeni inni wpływowi obywatele. Oficerowie po­ licj i w całej Ameryce zwiększyli czujność. Niektórzy twierdzili, że był to tylko w ierzchołek góry lodowej . Wtedy psycholog z Berkeley, Richard Ofshe, wezwany przez proku­ ratora w charakterze biegłego, wykonał doświadczenie kontrolne. Był to prawdziwy orzeźwiający powiew. Łagodnie zasugerował Ingramowi, że zmusił swego syna i córkę do kazirodztwa i poprosił go, by użył techniki „odświeżania pamięci", której nauczył się wcześniej . To wy­ starczyło do szybkiego wywołania takiego wspomnienia. Nie były po­ trzebne ani naciski, ani poniżanie - wystarczyła zaledwie sugestia i wspomniana wyżej technika. Jednakże rzekomi uczestnicy tego zda­ rzenia, którzy skądinąd pamiętali tak wiele, zaprzeczali, że cokolwiek takiego nastąpiło. Skonfrontowany z ich dowodem, Ingram ene(gicznie zaprzeczył, że cokolwiek wymyśla lub znajduje się pod wpływem in­ nych osób. Jego wspomnienie tego incydentu było j asne i „rzeczywis­ te", tak jak inne jego wspomnienia. Jedna z jego córek opisała straszliwe blizny na swym ciele, które były spowodowane torturami i wymuszonymi aborcjami. Jednak gdy w końcu przeprowadzono badanie lekarskie, opisywanych blizn nie stwierdzono. Prokurator nie oskarżył Ingrama o nadużycia satanistycz­ ne. Ingram wynajął prawnika, który nigdy nie zaj mował się sprawą kamą. Zgodnie z radą swojego pastora nie przeczytał nawet raportu Ofshego, który, jak mu powiedziano, tylko zamąciłby mu w głowie. Ingram został oskarżony o dokonanie sześciu zgwałceń i ostatecznie osadzony w areszcie. W celi, w oczekiwaniu na wyrok, z dala od swoich córek, przyjaciół z policj i i pastora, zmienił zdanie. Zwrócił się o odda­ lenie oskarżeń. Stwierdził, że j ego wspomnienia zostały mu narzucone. Nie potrafił rozróżnić prawdziwych wspomnień od swego rodzaju fan­ tazji. Jego apelację odrzucono. Został skazany na dwadzieścia lat wię­ zienia. Gdybyśmy żyli w XVI, a nie w XX wieku, prawdopodobnie cała j ego rodzina zostałaby spalona na stosie - wraz z wieloma szanowany­ mi obywatelami miej scowości Olympia w stanie Waszyngton. Raporty FBI poświęcone problemom związanym z satanistycznymi nadużyciami są wysoce sceptyczne (Kenneth V. Lanning, lnvestiga­ tor's Guide to Allegations of Ritual Child Abuse [Podręcznik badacza doniesień o rytualnym wykorzystywani u dzieci] , styczeń 1 992), co jest powszechnie ignorowane przez entuzjastów tego zagadnienia. Również w badaniu przeprowadzonym przez Brytyjskie Ministerstwo Zdrowia 1 74

w 1 994 roku, dotyczącym oskarżeń o nadużycia satanistyczne, stwier­ dzono, że spośród 84 rzekomych przypadków takich działań żaden nie spełniał odpowiednich kryteriów. Czym więc spowodowane jest całe zamieszanie? B adanie wyj aśnia, że: Ewangeliczne kampanie chrześcijańskie przeci w nowym ruchom religijnym mają potężny wpływ, co zachęca do rozpoznawania nadużyć o charakterze satanistycznym. Równie ważni. jeśli nie bardziej , w szerzeniu idei o satanistycznych nadużyci ach w Wiel­ kiej Brytanii są „eksperci", amerykańscy i angielscy. Posiadają oni niewielkie kwalifikacje zawodowe, a czasem nie mają żad­ nych, ale swoją znajomość przedmiotu deklarują na podstawie „znajomości poszczególnych przypadków". Osoby przekonane, że kulty diabelskie stanowią poważne zagrożenia dla naszego społeczeństwa, wykazują nietolerancję wobec sceptyków. Rozważmy analizę dokonaną przez Corydona Hammonda, byłego pre­ zesa Amerykańskiego Towarzystwa Hipnozy Klinicznej : Twierdzę, że ludzie c i [sceptycy] są, p o pierwsze, naiwni lub nie mają odpowiedniego doświadczenia; po drugie, cechują się naiw­ nością, taką j aką przejawiali ludzie w odniesieniu do holocaustu, lub są po prostu takimi myślicielami i sceptykami, że będą wątpić we wszystko; po trzecie, sami są czcicielami kultów. I zapew­ niam, że są ludzie, którzy mają takie przekonania [ . . . ] Wyznaw­ cami kultów są lekarze, osoby zaj mujące się zawodowo zdro­ wiem psychicznym, a także ci, którzy podtrzymują wielopokole­ niowe rytuały [ . . . ] Myślę, że wyniki badań są oczywiste. Prze­ prowadziliśmy trzy badania: w jednym stwierdziliśmy, że 25 pro­ cent, a w drugim, że 20 procent chorych z zaburzeniem typu osobowości mnogiej leczonych ambulatoryjnie wydaje się ofia­ rami nadużyć kultowych. Natomiast w ostatnim badaniu, prze­ prowadzonym na wyspecjalizowanym oddziale zamkniętym, od­ setek ten wynosił 50 procent. Niektóre stwierdzenia Hammonda świadczą o tym, że CIA przepro­ wadza na dziesiątkach tysięcy niczego nie spodziewających się obywa­ teli amerykańskich nazistowskie, satanistyczne doświadczenie dotyczą­ ce kontroli umysłów. Niezwykłe często występujący motyw, w który 1 75

Hammond wierzy, to „tworzenie się satanistycznego porząd ku, który zawładnie światem". We wszystkich trzech rodzajach „odzyskanych wspomnień" wystę­ pują specjaliści - eksperci od badań wykonywanych przez obcych, eksperci od kultów satanistycznych oraz eksperci od wyzwalania wy­ partych wspomnień dotyczących wykorzystywania seksualnego w dzie­ ciństwie. Podobnie jak w przypadku leczenia zaburzeń psychicznych, pacjenci wybierają lub są kierowani do terapeutów, których specjalność wydaje się odpowiednia dla ich dolegliwości. We wszystkich trzech rodzaj ach „odzyskanych wspomnień" terapeuci pomagają w wydobyciu obrazów wydarzeń, które rzekomo wystąpiły dawno temu (niekiedy dziesiątki lat wcześniej ) ; we wszystkich trzech rodzajach terapeuci oka­ zuj ą głębokie współczucie dla niewątpliwie prawdziwej męki ich pa­ cjentów; we wszystkich trzech wiadomo, że na pewno niektórzy tera­ peuci zadaj ą ukierunkowujące pytania - które w rzeczywistości grają rolę n akazów wydawanych przez osoby cieszące się autorytetem i upierają się, by podatni na sugestie pacjenci przypomnieli sobie (o mało co nie napisałem „przyznali się do") rzekome zdarzenia; we wszystkich trzech istniej ą sieci terapeutów, którzy wymieniają między sobą histo­ rie pacjentów i sposoby „leczenia"; we wszystkich trzech terapeuci odczuwają potrzebę ochrony swych działań przed bardziej sceptycz­ nymi kolegami; we wszystkich trzech prawie nie omawia się hipotez o jatrogennym działaniu terapii; we wszystkich trzech większość osób podających, że były wykorzystywane, stanowią kobiety. Także we wszystkich trzech rodzajach opowieści - biorąc pod uwagę wymie­ nione wyjątki - nie istnieją dowody materialne. Tak więc trudno nie zastanawiać się nad tym, czy opowieści o badaniach przez obce istoty nie stanowią części większego obrazu. Czym może być ten większy obraz? Zadałem to pytanie Fredowi H. Franklowi, profesorowi psychiatrii w Harvard Medical School, ordyna­ torowi oddziału psychiatrycznego w Beth Israel Hospital w Bostonie i głównemu specjaliście od hipnozy. Oto jego odpowiedź: Jeśli historie o badaniach wykonywanych przez obce istoty są częścią większego obrazu, to czymże jest ten większy obraz? Obawiam się biec tam, gdzie anioły boją się chodzić. Jednakże wszystkie czynniki, które wymieniłeś, przypominają to, co na przełomie wieków było opisywane jako „histeria". Pojęcie to zo­ stało niestety tak rozpowszechnione, że nasi współcześni, w ich 1 76

wątpliwej mądrości [ . ] nie tylko zrezygnowal i z niego, ale rów­ nież stracili z oczu obraz zjawiska, które ono opisywało: wysoki stopień podatności na sugestie, bujną wyobraźnie;, wrażliwość na wskazówki wynikające z okoliczności i oczekiwań otoczenia oraz element zaraźliwości [ . . . ] Duża część tych zjawisk jest dziś nie dostrzegana przez wielu praktykujących klinicystów. . .

Dokładnie tak samo, jak „cofa się" umysły ludzi, by przypomnieli sobie rzekomo zapomniane wspomnienia z przeszłości - uważa Fran­ kel - terapeuci mogą równie dobrze pod wpływem hipnozy posuwać je do przodu, tak by osoby te mogły sobie „przypomnieć" swoją przy­ szłość. To wywołuje tak samo silną reakcję emocjonalną, jaka wystę­ puje w stanie regresji lub pod wpływem hipnozy u osób uprzednio „badanych przez obce istoty" opisywanych przez Macka. „Osoby te nie oszukują terapeuty. One oszukuj ą siebie - mówi Frankel. - Nie po­ trafią odróżnić swych konfabulacji od rzeczywistych przeżyć". Jeśli n ie potrafimy sobie poradzić, jeśli jesteśmy przytłoczeni cięża­ rem winy, że czegoś nie osiągnęliśmy, to czy nie powitamy z chęcią fachowej opinii terapeuty - z dyplomem na ścianie - że nie jest to nasza wina, że jesteśmy zwolnieni z odpowiedzialności, że sataniści, osoby wykorzystujące nas seksualnie lub istoty z innej planety są za wszystko odpowiedzialne? Czy n ie zapłacimy dużych pien iędzy za ta­ kie zapewnienie? Czy nie sprzeciwimy się sceptykom - mądralom mówiącym nam, że wszystko dzieje się w naszej głowie lub że zostało to nam zaszczepione przez terapeutów, którzy uczynili nas nieco bar­ dziej zadowolonymi z siebie? Jakie szkolenie w zakresie metody naukowej i sceptycznej dociek­ liwości, statystyki lub nawet wiedzy o zwykłej ludzkiej omylności otrzymali owi terapeuci? Psychoanaliza nie jest raczej działalnością samokrytyczną, jednakże wiele stosujących ją osób ma tytuł doktora medycyny. Większość programów kształcenia w szkołach medycznych zapoznaje słuchaczy z metodami oceny wyników działalności nauko­ wej oraz z samą metodą naukową. Jednakże wydaje się, że wiele osób mających do czynienia z opisywanymi w tym rozdziale przypadkami rzekomego molestowania seksualnego ma w najlepszym razie fragmen­ taryczną znajomość metod nauki. W Ameryce dwie trzecie osób za­ j mujących się pacjentami z zaburzeniami psychicznymi stanowią pra­ cownicy społeczni, a tylko jedną trzecią psychiatrzy lub psycholodzy z tytułami uniwersyteckimi. 1 77

Większość tych terapeutów uważa za swój obowiązek wspieranie swoich pacjentów, a nie zadawanie pytań, sceptycyzm i wysuwanie wątpliwości . Wszelkie poruszane ternary, bez względu na to, jak są dziwaczne, są przez nich akceptowane. Niekiedy zachęty ze strony terapeuty wcale nie są subtelne. Poniżej przedstawiam (pochodzący z czasopisma False Memory Syndrome Foundation [Fundacja Zespołu Fałszywych Wspomnień] „FMS Newsletter", vol. 4, no. 4, 1 995, s. 3) całkiem typowy opis sytuacj i : Mój poprzedni terapeuta zeznał, iż nadal uważa, że moja matka jest satanistką [oraz] że mój ojciec molestował mnie [ . . . ] Uroje­ niowy system wierzeń mojego terapeuty oraz stosowane przezeń techniki obejmujące sugestie i perswazje doprowadziły mnie do uwierzenia, że moje kłamstwa były rzeczywistymi wspomnienia­ mi. Gdy zwątpiłam w prawdziwość wspomnień, upierał się, że są prawdziwe. Nie tylko obstawał przy tym, że są prawdziwe, ale również poinformował mnie, że aby wyzdrowieć, muszę nie tylko zaakceptować „wspomnienia" jako rzeczywiste fakty, ale rów­ nież o nich wszystkich pamiętać. W 1 99 1 roku w okręgu Allegheny, w Pensylwanii, nastolatka Nicole Althaus, zachęcona przez swojego nauczyciela i pracownika społecz­ nego, oskarżyła ojca o wykorzystywanie seksualne, co spowodowało jego zaaresztowanie. Nicole podawała również, że urodziła trójkę dzie­ ci, które zabili jej krewni, że została zgwałcona w restauracji pełnej ludzi oraz że jej babcia odleciała na miotle. Nicole zaprzeczyła swym oskarżeniom w następnym roku, a wszystkie zarzuty przeciwko jej ojcu zostały oddalone. Nastolatka i jej rodzice wnieśli pozew z powództwa cywilnego przeciwko terapeucie oraz oddziałowi psychiatrycznemu , na który Nicole została skierowana, wkrótce po tym, jak zaczęła oskarżać ojca. Sąd stwierdził, że lekarz i oddział byli winni zaniedbań i przyznał prawie ćwierć miliona dolarów odszkodowania Nicole i jej rodzicom. Tego typu przypadków zdarza się coraz więcej . Czy jest możliwe, że chęć pozyskania pacjentów oraz oczywiste korzyści finansowe wyni kające z długo prowadzonej terapii powodują, że terapeuci nie chcą urazić pacjentów i boją się wykazywać scep­ tycyzm w stosunku do opowiadanych przez nich historii? Czy uświa­ damiają sobie, co może odczuwać pacjent, który pierwszy raz przy­ chodzi do gabinetu profesjonalisty, szukając pomocy, a któremu mówi 1 78

się, że bezsenność lub otyłość są spowodowane przez całkowicie za­ pomniane molestowanie przez rodziców, przez rytuały satanistyczne lub przez badania wykonywane przez obce istoty? Mimo że należy pamiętać o etyce i innego rodzaju ograniczeniach, konieczne jest w ta­ kich przypadkach wykonanie doświadczenia kontrolnego: wysłanie te­ go samego pacjenta do specjalistów w trzech wymienionych powyżej dziedzinach. Czy którykolwiek z terapeutów powie: Nie, pański prob­ lem nie jest spowodowany zapomnianym wykorzystaniem seksualnym w dzieciństwie" (lub odpowiednio: zapomnianym rytuałem satanistycz­ nym, uprowadzeniem przez obce istoty) ? Ilu z nich stwierdzi : „Istnieje znacznie bardziej prozaiczne wyjaśnienie"? Natomiast Mack posuwa się nawet do tego, że mówi jednemu ze swych pacjentów z podziwem i pełnym poparciem, że znajduje się on właśnie w swej „bohaterskiej podróży" . Jedna z grup „badanych przez obce istoty" - w której każdy miał odrębne, lecz podobne doświadczenia - napisała: Kilku z nas w końcu odważyło się zaprezentować nasze doświad­ czenia zawodowym terapeutom, co spowodowało, że tylko ner­ wowo unikali oni tematu, w milczeniu unosili brwi albo inter­ pretowali nasze doświadczenia jako sny lub omamy i w pater­ nalistyczny sposób „zapewniali" nas, że takie rzeczy przydarzały się ludziom, „ale proszę się nie martwić, jest pan/pani ogólnie zdrowy/a psychicznie". Wspaniale! Nie jesteśmy w ariatami, ale jeśli będziemy nasze doświadczenia traktować poważnie, to mo­ żemy takimi się stać ! Osoby te odczuły ogromną ulgę, gdy znalazły współczującego im terapeutę, który nie tylko zaakceptował ich opowieści bez dowodów, ale sam znał wiele opowieści o ciałach obcych istot oraz o spisku w wysokich kręgach władzy dotyczących UFO. Typowy „terapeuta UFO" znajduje swych pacjentów na trzy sposo­ by: piszą do niego listy na adres zamieszczany na okładkach książek; są do niego kierowani przez innych terapeutów (głównie przez tych, którzy również zajmują się tym problemem); przychodzą do niego po wygłoszonym wykładzie. Zastanawiam się, czy jakikolwiek pacjent zgłasza się do terapeuty, nie wiedząc nic o popularnych doniesieniach o uprowadzeniach przez obce istoty oraz nie znając poglądów terapeuty i metod leczenia, które stosuje. Zanim dojdzie do jakiej kolwiek wy­ miany zdań, wiedzą oni o sobie bardzo wiele. 1 79

Inny znany terapeuta daje swym kl ientom własne artykuły na temat uprowadzeń dokonywanych przez obce istoty, by pomóc im w „przy­ pomnieniu" sobie tych doświadczeń. Czuje się on usatysfakcjonowany, gdy w końcu pod wpływem hipnozy osoby te przypominają sobie wy­ darzenia podobne do opisów zamieszczanych w jego pracach. Podo­ bieństwo poszczególnych przypadków jest jednym z głównych powo­ dów, by uwierzyć w to, że uprowadzenia rzeczywiście się zdarzają. Czołowy specjalista od UFO komentuje: „Gdy hipnotyzer nie ma odpowiedniej wiedzy na temat przedmiotu [badań wykonywanych przez obce istoty], prawdziwy przebieg uprowadzenia może nigdy nie zostać ujawniony". Czy w tym komentarzu możemy dostrzec, w jaki sposób pacjentem można manipulować, gdy terapeuta nie uświadamia sobie, że udziela wskazówek? * Gdy zasypiamy, odnosimy niekiedy wrażenie spadania z wysokości, a nasze kończyny nagle poruszają się samoistnie. Nazywa się to od­ ruchem przestrachu. Jest to prawdopodobnie pozostałość z czasów, gdy nasi przodkowie spali na drzewach. Dlaczego mielibyśmy uważać, że przypominamy (piękne słowo) sobie to w jakikolwiek sposób, gdy wie­ my, że znajdujemy się na stabilnym gruncie? Dlaczego mielibyśmy twierdzić, że każde z ogromnej liczby wspomnień zgromadzonych w naszych umysłach mogło się tam znaleźć tylko pod warunkiem, że uczestniczyliśmy w danym wydarzeniu . Być może któreś ze wspo­ mnień przyswoiliśmy sobie - przez sposób, w jaki zostało postawione pytanie, gdy znajdowaliśmy się w podatnym na sugestie stanie umysłu, lub z powodu przyjemności, którą odczuwamy, gdy opowiadamy i sły­ szymy ciekawe historie, lub przez pomylenie wspomnienia z faktem, o którym kiedyś czytaliśmy lub słyszeliśmy?

Rozdział 1 0

Smok w moim garażu Należy pamiętać, że magia jest sztuką wymagającą współpracy pomiędzy artystą i jego publicznością. E.M. BUTLER, The Myrh of rhe Magu.< ( 1 948)

„W moim garażu mieszka smok zionący ogniem". Przypuśćmy, że stosuję się do zasad uczestnictwa w terapii grupowej prowadzonej przez psychologa Richarda Franklina i poważnie zapew­ niam cię o tym fakcie. Z pewnością chciałbyś to sprawdzić, zobaczyć na własne oczy. W dawnych czasach było wiele opowieści o smokach, ale nie znaleziono żadnego materialnego dowodu potwierdzającego ich istnienie. Co za okazja! Mówisz więc: „Chciałbym to zobaczyć". Prowadzę cię do mojego garażu. Zaglądasz do środka i widzisz drabinę, puste puszki po farbie i stary trójkołowiec - jednakże nie ma tam smoka. „Gdzie jest smok?" - pytasz. „O właśnie tam - odpowiadam, wskazując niedokładnie. - Zapo­ mniałem dodać, że jest to smok niewidzialny". Proponujesz rozsypać mąkę na podłodze garażu, by móc zaobser­ wować ślady tej istoty. „Dobry pomysł - mówię - ale ona unosi się w powietrzu". Wtedy chcesz użyć czujnika podczerwieni, by wykryć niewidzialny płomień, którym zieje smok. „Dobry pomysł, ale niewidzialny ogień nie jest również gorący". „A może pomalujesz smoka farbą w aerozolu, by uczynić go widzial­ nym". „Dobry pomysł, jednak to j est smok bezcielesny i farba się na nim n ie osadzi". I tak dalej . Odrzucam każdy fizyczny test, który proponujesz, i do­ łączam specjalne wyjaśnienie, dlaczego nie będzie on skuteczny. Zastanówmy się teraz, jaka jest różnica pomiędzy smokiem niewi­ dzialnym, bezcielesnym, unoszącym się w powietrzu i ziejącym chłod­ nym ogniem a niewystępowaniem smoka w ogóle? Jeśli nie istnieje 181

sposób, by zaprzeczyć moim kontrowersyjnym poglądom, czyli jeśli nie można znaleźć przekonującego doświadczenia. które mogłoby przema­ wiać przeciwko nim, to co oznacza twierdzenie, że mój smok rzeczywi­ ście istnieje? Twoja niezdolność do obalenia mojej hipotezy to z pew­ nością nie to samo co brak możliwości udowodnienia, że jest ona praw­ dziwa. Twierdzenia, które nie mogą zostać sprawdzone, przypuszczenia odporne na możliwość ich zaprzeczenia są tak naprawdę bezwartościo­ we bez względu na to, jak bardzo mogą nas zainspirować lub wywołać poczucie ciekawości. To, o co cię proszę, sprowadza się do uwierzenia mi pomimo braku dowodów - tylko na podstawie moich twierdzeń. Z mojego upartego twierdzenia, że w moim garażu znajduje się smok, w rzeczywistości dowiedziałeś się jedynie, że w mojej głowie dzieje się coś dziwnego. Zastanawiasz się nad tym, co przekonało mnie o występowaniu smoka, jeśli nie można zastosować żadnego doświad­ czenia sprawdzaj ącego istnienie takiej istoty. Z pewnością pomyślisz, że mógł to być sen lub omamy . Jednakże jeśli tak było, to dlaczego traktuję to tak poważnie? Być może potrzebuję pomocy. A na pewno znacząco nie doceniam ludzkich skłonności do błędnego postrzegania rzeczywistości. Wyobraźmy sobie, że mimo iż żaden z testów nie okazał się wystar­ czający do wykrycia smoka, postanawiasz wykazać się niezwykłą ot­ wartością umysłu. A więc nie odrzucasz od razu teorii, że w moim garażu znaj duje się smok ziejący ogniem - po prostu chwilowo nie zajmujesz się nią. Obecne dowody przemawiają silnie przeciwko takiej hipotezie, jednakże jeśli pojawią się nowe dane, to jesteś przygotowany do ich zbadania i oceny, czy są przekonujące. Z pewnością nieuczci­ wym postępowaniem z mojej strony j est obrażanie się na ciebie, po­ nieważ mi nie uwierzyłeś, lub krytykowanie cię za bycie nudnym i po­ zbawionym wyobraźni tylko dlatego, że wydałeś mało kategoryczny wyrok: „nie udowodniono". Przyjmij my jednak, że sprawy potoczyły się w inny sposób. Smok jest niewidzialny i tak jest w istocie, jednakże gdy spoglądamy na podłogę posypaną mąką, stwierdzamy poj awianie się śladów stóp. Twój czuj nik podczerwieni mocno się wychyla. Farba w aerozolu uj awnia ostry grzebień unoszący się w powietrzu przed tobą. Bez względu na to, jak sceptyczne są twoje poglądy w kwestii istnienia smoków - nie wspominaj ąc o niewidzialnych smokach - musisz przyznać, że coś się tutaj dzieje, a także, że we wstępnej ocenie jest to zgodne z hipotezą o niewidzialnym, zionącym ogniem smoku. 1 82

A teraz inny scenariusz: przypuscmy. że cała sprawa dotyczy nie tylko mnie. Przypuśćmy że kilku ludzi, których znasz, w tym osoby, co do których jesteś niemal pewien, że nie znają się wzajemnie, wszys­ cy mówią ci, że mają w swych garażach smoki - jednak w każdym przypadku dowody są irytująco niejasne. Wszyscy z nas przyznaj ą, że są zakłopotani dziwacznością swego przekonania, które jest w dodatku słabo potwierdzone dowodami fizycznymi. Nikt z nas nie jest chory psychicznie. Rozmyślamy nad tym, co to oznaczałoby, gdyby niewi­ dzialne smoki ukrywały się w garażach całego świata, a my, ludzie, tylko zaczynalibyśmy sobie to uświadamiać. Mówię wam, nie chciał­ bym, żeby to była prawda. Ale być może wszystkie te starożytne euro­ pejskie i chińskie opowieści o smokach wcale nie były mitami . . . Na szczęście doniesiono o stwierdzeniu j akiś śladów stóp na mące. Jednak nie powstały one nigdy przy obserwacj i dokonywanej przez sceptyka. Alternatywne wyjaśnienie przedstawia się następująco. Pod­ czas dokładniej szego badania wydaje się jasne, że ślady stóp mogły zostać sfałszowane. Inny entuzj asta smoków pokazuje oparzony palec i przypisuje to rzadko występującemu fizycznemu przejawowi istnienia smoka - jego ognistemu oddechowi. Jednakże i w tym przypadku są inne możliwości wyjaśnienia powyższej sytuacji. Wiemy, że oparzenia palca mogą być spowodowane w sposób odmienny od ognistego od­ dechu niewidzialnego smoka. Takie „dowody" - bez względu na to, za jak ważne uważają je obrońcy idei smoka - są dalekie od przeko­ nujących. I w tym wypadku jedynym rozsądnym postępowaniem j est tymczasowe odrzucenie hipotezy, przyjęcie otwartej postawy wobec przyszłych danych fizycznych i zastanowienie się na tym, co mogło spowodować, że tak wiele najwyraźniej zdrowych i trzeźwo myś lących osób ma podobne, dziwne urojenia. * Magia wymaga cichej współpracy pomiędzy publicznością i magi­ kiem - unikania sceptycyzmu lub tego, co niekiedy jest nazywane świadomym zaniechaniem niedowierzania. Bezpośrednią konsekwen­ cją tego jest fakt, że by przejrzeć magię, by wykazać, na czym polega sztuczka, musimy przestać współpracować z prestidigitatorem. Jak można dokonać postępu w kontrowersyjnej i będącej powodem zaciekłych dyskusji o ogromnym ładunku emocjonalnym kwestii, takiej jak problem występowania uprowadzeń przez obce istoty? Pacj enci 1 83

powinni z pewnością być ostrożniej s i w zwracaniu się do terapeutów, którzy bardzo szybko wyciągają wniosek o uprowadzeniu dokonanym przez obcych lub potwierdzaj ą występowanie takich zjawisk. Osoby leczące „uprowadzonych" mogą próbować wyjaśnić swym klientom, że omamy są normalnymi zjawiskami, a także że przypadki molestowania seksualnego w dzieciństwie są niepokojąco powszechne. Powinny pa­ miętać o tym, że każdy z ich pacjentów miał prawdopodobnie kontakt z obrazami obcych istot, występującymi powszechnie w kulturze po­ pularnej . Terapeuci powinni zwracać szczególną uwagę, by nieświado­ mie nie ukierunkowywać świadka rzekomego uprowadzenia. Mogą ró­ wnież nauczać swych klientów zasad sceptycznego myślenia. Powinni także odnowić własne, zanikające zasoby powyższej umiejętności. Rzekome uprowadzenia dokonywane przez przybyszów z innych planet stanowią poważny problem dla wielu ludzi, nie tylko dla samych „ofiar" obcych istot. Kwestia ta pozwala nam na uzyskanie wglądu w wewnętrzne życie ludzi, których znamy. Jeśli wielu z nich donosi o fałszywych przypadkach badania przez obcych przybyszów, to jest to powód do zmartwień. Jednak jeszcze bardziej kłopotliwy jest fakt, że tak wielu terapeutów akceptuje te doniesienia bez dowodów, nie zwracając odpowiedniej uwagi na podatność swoich klientów na suges­ tię oraz na nieświadome wcześniej sze ukierunkowanie ich przez innych terapeutów. Jestem zaskoczony, że istniej ą psychiatrzy i inne osoby, dysponujące co najmniej podstawowym wykształceniem naukowym, które znaj ą niedoskonałości ludzkiej psychiki, ale odrzucają możliwość, że donie­ sienia o uprowadzeniach przez obcych mogą być pewnym rodzajem omamów lub zaburzeń pamięci. Jeszcze bardziej zaskakują mnie twier­ dzenia, że historie o badaniach wykonywanych przez obce istoty są zachodzącymi w naszej rzeczywistości zjawiskami magicznymi albo że są one wyzwaniem dla naszego poczucia realności lub stanowią wspar­ cie dla mistycznego sposobu postrzegania świata. Zadziwiające jest również stwierdzenie Johna Macka: „Są to zjawiska na tyle istotne, by poświęcić im poważne badania, a metafizyka dominuj ącego zachod­ niego paradygmatu naukowego może nie być odpowiednia dla właś­ ciwego przeprowadzenia takich badań". W wywiadzie, którego udzielił magazynowi „Time", Mack kontynuuje swą myśl: Nie wiem, dlaczego istnieje takie przekonanie o konieczności znalezienia wyj aśnienia zgodnego z fizyką konwencjonalną. Nie 1 84

wiem. dlaczego ludzie mają takie problemy z prostym zaakcep­ towaniem faktu, że dzieje się tutaj coś niezwykłego [ . ] Utraciliś­ my całą zdolność do poznania świata odrębnego od świata fizycz­ nego 1 . ..

Wiemy jednak, że omamy powstają na podłożu deprywacji sensorycz­ nej , używania narkotyków, w przebiegu chorób i wysokiej gorączki, po dłuższym okresie braku fazy snu REM i że są związane ze zmianami biochemicznymi w mózgu. I nawet jeślibyśmy, wraz z Mackiem, zaak­ ceptowali opowieści bez dowodów, to ich znaczące elementy (przeni­ kanie przez ściany i tym podobne) są bardziej związane ze zjawiskami dobrze osadzonymi w dziedzinie fizyki - takimi jak zaawansowana technologia obcych istot - niż z czarami. Jeden z moich przyjaciół twierdzi, że jedyne interesujące pytanie w kwestii badań wykonywanych przez obce istoty brzmi : „Kto kogo tutaj zwodzi?" Czy klient oszukuje terapeutę, czy może jest odwrotnie? Nie zgadzam się z nim. Po pierwsze, istnieje wiele innych interesują­ cych pytań związanych z opowieściami o obcych istotach. Po drugie, te dwie możliwości nie wykluczają się wzajemnie. Pewien przypadek dotyczący historii uprowadzeń dokonywanych przez obcych przybyszów błądził w mojej pamięci przez wiele lat. W końcu przypomniałem go sobie. Była to książka z 1 954 roku, którą przeczytałem w szkole średniej , zatutułowana The Fifty-Minute Hour [Pięćdziesięciominutowa godzina]. Autor, psychoanalityk o nazwisku Robert Lindner, został wezwany przez pracowników laboratoriu m w Los Alamos, b y leczyć błyskotliwego fizyka nuklearnego, którego system urojeniowy zaczynał przeszkadzać w prowadzonych przez nie­ go tajnych badaniach rządowych. Fizyk (któremu. nadano pseudonim Kirk Allen) oprócz badań nad bronią nuklearną miał jeszcze inne życie. Wyznał, że w dalekiej przyszłości pilotował (lub będzie pilotował trudno w tym przypadku wyrażać się gramatycznie) międzygwiezdny statek kosmiczny. Bardzo go cieszyły te ekscytujące przygody, prze­ żyte na planetach innych gwiazd, związane z kosmicznymi podróżami. Był panem wielu światów. Przypuszczalnie nazywano go „Kapitan Kirk". Nie tylko „pamiętał" to inne życie; mógł również przenosić się 1 A następnie, w zdaniu, które przypomina nam, jak bardzo paradygmat o badaniach wykonywanych przez obcych jest bliski religiom mesjanistycznym i millenarystycznym, Mack wnioskuje: „Ja jestem pomostem pomiędzy tymi dwoma światami".

1 85

do niego, gdy tylko chciał. Myśląc we właściwy sposób, dzięki swej woli, mógł przenosić się poprzez lata świetlne i stulecia. W pewnym sensie nie potrafiłem zrozumieć, że zwykła woła umożliwiała mi osiąganie tego, ale przemierzałem niewiarygodne przestrzenie, nie poddawałem się upływowi czasu i łączyłem się - dosłownie stawałem się - z odległą i przyszłą własną osobą [ . . . ] Nie proście mnie, bym teraz to wyjaśniał. Nie potrafię, choć Bóg wie, że próbowałem. Lindner stwierdził, że fizyk był inteligentny, wrażliwy, uprzejmy, grzeczny oraz doskonale dostosowany do radzenia sobie z problemami codziennego życia. Jednakże - w świetle podniecenia związanego z życiem wśród gwiazd - Allen stwierdził, że życie na Ziemi nieco go nudzi, mimo że zaj mował się tutaj budową broni masowej zagłady. Gdy jego przełożeni z laboratorium stwierdzali, że jest roztargniony i zbyt pogrąża się w marzeniach, przepraszał i zapewniał ich, że spró­ buje spędzać więcej czasu na tej planecie. Wtedy to postanowili skon­ taktować się z Lindnerem. Allen zapisał 1 2 OOO stron, opisując swe doświadczenia w przyszło­ ści, oraz stworzył tuziny ścisłych rozpraw dotyczących geografii, poli­ tyki, architektury, astronomii, geologii, form życia, genealogii i ekolo­ gii planet innych gwiazd. Klimat tych materiałów przybliżą tytuły mo­ nografii: „Wyjątkowy rozwój mózgu Chrystopedów ze Srom Norba X", „Wielbienie ognia i ofiary na Srom Sordat II", „Historia Intergalaktycz­ nego Instytutu Naukowego" oraz „Zastosowanie zunifikowanej teorii pola oraz mechaniki napędów gwiezdnych w podróżach kosmicznych". (Ostatnią chciałbym mimo wszystko przeczytać; Allena uważano za czołowego fizyka tamtych czasów). Lindner był zafascynowany i uważ­ nie czytał te materiały. Allen w najmniej szym stopniu nie wstydził się przedstawiania swej twórczości Lindnerowi ani omawiania szczegółów. Otwarty i będący równym partnerem w intelektualnych dyskusjach fizyk nie zdradzał żadnych objawów pozwalających Lindnerowi na ocenę psychiatryczną. Gdy wszystkie inne próby zawiodły, psychiatra postanowił użyć pew­ nej strategii: Próbowałem [ . . . ] unikać na wszelki sposób stwarzania wrażenia, że wdaję się z nim w dyskusje, by udowodnić, że jest w stanie 1 86

psychotycznym, że j est to konflikt wywołany problemem jego zdrowia psychicznego. Ponieważ oczywiste było, że zarówno je­ go osobowość, jak i wykształcenie były naukowe, postanowiłem skupić się na tej jednej cesze, która charakteryzowała go przez całe życie [ . . . ] która popchnęła go w kierunku kariery naukowej : na j ego ciekawości [ . . . ] Oznaczało to [ . . . ] że na pewien czas „zaakceptowałem" prawdziwość jego doświadczeń [ . . . ] W nag­ łym błysku natchnienia stwierdziłem, że w celu oddzielenia Kirka od jego szaleństwa konieczne było wejście do jego fantazji i do­ kładna ocena jego osobowości z tej pozycji. Lindner znalazł kilka wyraźnych sprzeczności występujących w do­ kumentach Allena i poprosił go o ich wyjaśnienie. By je rozwiązać, fizyk musiał powtórnie udać się do przyszłości i odnaleźć odpowiedzi. Działający sumiennie Allen przyniósł na następną sesję wyjaśniaj ący dokument. Lindner stwierdził, że z coraz większą chęcią oczekuje ko­ lejnych sesji, pragnął jeszcze raz zostać porwany wizją rozkwitającego życia i inteligencji w Galaktyce. Razem z Allenem Lindner był zdolny do rozwiązania wielu problemów związanych z nieścisłościami wystę­ pującymi w pierwotnych dziełach fizyka. Wtedy wydarzyła się dziwna rzecz: „Materiały będące wytworem psychozy Kirka oraz pięta achillesowa mojej osobowości spotkały się i zaczęły współdziałać jak tryby zegarka" . Psychoanalityk stał się współkonspiratorem w urojeniu swojego pacjenta. Zaczął odrzucać psychologiczne wyjaśnienie opowieści Allena. Jak bardzo możemy być pewni, że historie te nie są rzeczywiście prawdziwe? Psychiatra stwier­ dził, że broni możliwości istnienia innego życia, w dalekiej przyszłości, do którego można dostać się przez zwyczajny wysiłek woli. W niezwykle szybkim tempie [ . . . ] coraz większe obszary mojego umysłu zostały ogarnięte fantazją [ . . . ] W towarzystwie zakłopo­ tanego Kirka brałem udział w kosmicznych przygodach, dzieląc z nim radość z uczestnictwa w ogromnym przedsięwzięciu roz­ rywkowym, które stworzył. W końcu nastąpiło coś jeszcze dziwniej szego. Zatroskany stanem zdrowia swego terapeuty, zgromadziwszy godne podziwu zasoby uczciwości i odwagi, Kirk Allen przyznał się: wymyślił całą tę historię. Miała ona swe korzenie w jego samotnym dzieciństwie i nieudanych 1 87

związkach z kobietami. Początkowo zacierał gran icę pomiędzy rzeczy­ wi stością i wyobraźnią. a później całkowicie o niej zapomniał. Uzupeł­ nianie wymaganych szczegółów oraz tkanie bogato zdobionych arra­ sów umysłowych przedstawiających inne światy było zajęciem stymu­ lującym i dostarczającym wiele radości. Było mu przykro, że popro­ wadził Lindnera tą ścieżką ułudy. „Dlaczego - pytał psychiatra - dlaczego udawałeś, dlaczego po­ wtarzałeś mi, że ?" „Ponieważ czułem, że muszę - odpowiadał fizyk. - Ponieważ czułem, że chcesz tego ode mnie". „Kirk i ja zamieniliśmy się rolami" - wyjaśnił Lindner, ...

i podczas jednego z tych punktów kulminacyjnych, które czyniły moją pracę nieprzewidywalnym, cudownym i satysfakcjonują­ cym działaniem, szaleństwo, które dzieliliśmy, zostało zniszczo­ ne [ . . ] Uzasadniałem kliniczny altruizm własnymi celami tera­ peutycznymi. co spowodowało, że wpadłem w pułapkę czekającą na wszystkich n ieostrożnych terapeutów umysłu [ . . . ] Do czasu, gdy Kirk Allen pojawił się w moim życiu, byłem pewien własnej wewnętrznej stabilności. Myślałem zawsze, że zaburzenia umys­ łowe dotyczą tylko innych osób [ . . . ] Wstydzę się tego samoza­ dowolenia. Jednakże teraz. gdy słucham, siedząc w fotelu, pa­ cjentów leżących na kanapie, j estem mądrzejszy. Wiem, że fotel i kanapę dzieli tylko cienka linia. Wiem. po wszystkich tych wydarzeniach, że nic innego, prócz szczęśliwego układu wyda­ rzeń, nie jest odpowiedzialne za to, kto leży na kanapie, a kto siedzi w fotelu. .

Na podstawie tej opowieści nie można z pewnością stwierdzić, że Kirk Allen rzeczywiście doznawał urojeń. Być może cierpiał na pewien rodzaj zaburzenia osobowości, które powodowało, że odczuwał przy­ jemność z wymyślania oszustw i bawienia się czyimś kosztem. Nie wiem, do jakiego stopnia Lindner wymyślił lub upiększył swoją histo­ rię. Gdy pisał o „dzieleniu" lub „wchodzeniu" do fantazji Allena, nic nie sugerowało, by wyobrażał sobie podróże do dalekiej przyszłości i branie udziału w niezwykłych międzygwiezdnych przygodach. Podo­ bnie jak John Mack, również inni terapeuci zajmujący się uprowadze­ niami dokonywanymi przez obce istoty nie twierdzą, że sami byli ich ofiarami - ofiarami byli tylko ich klienci. 1 88

Co zatem działoby się, gdyby fizyk się nie przyznał? Czy Lindner przekonałby się, ponad wszelkie wątp liwości , że rzeczywiście możliwe jest wymykanie się do bardziej romantycznych czasów? Czy twierdził­ by, że zaczynał jako sceptyk, jednakże został przekonany zwykłą wagą dowodów? Czy polecałby się jako ekspert, który towarzyszy między­ gwiezdnym podróżnikom z przyszłości, którzy zostali uwięzieni w XX wieku? Czy istnienie takiej psychiatrycznej podspecjalności zachęcało­ by innych do poważnego traktowan ia tego typu fantazji i uroj eń ? Czy po zetknięciu się z kilkoma podobnymi przypadkami z niecierpliwością odpierałby wszystkie argumenty typu „Bob, bądź rozsądny" i stwier­ dziłby, że bada jakiś nowy poziom rzeczywistości? Naukowe przygotowanie Kirka Allena ocaliło go przed własnym szaleństwem. Zaistniał moment, gdy terapeuta i pacjent zamienili się rolami. Podoba mi się myśl, że pacjent uratował swego terapeutę. Prawdo­ podobnie John Mack nie miał takiego szczęścia. * Rozważmy teraz całkiem inny sposób tropienia przybyszów z innych planet - a mianowicie radiowe poszukiwania pozaziemskiej inteligen­ cji. Czym różnią się one od fantazj i i pseudonauki? W Moskwie na początku lat sześćdziesiątych radzieccy astronomowie zwołali konfe­ rencję prasową, na której ogłosili odkrycie silnego promieniowania ra­ diowego z tajemniczego dalekiego obiektu nazwanego CTA- 1 02, które zmieniało się regularnie jak sinusoida, o okresie trwającym około I OO dni. Było to pierwsze odkrycie zmieniającego się okresowo źródła pro­ mieniowania. Dlaczego Rosjanie zwołali konferencję prasową, by przedstawić tak tajemnicze odkrycie? Ponieważ myśleli, że wykryli pozaziemską cywilizację o niezwykłych możliwościach. Z pewnością jest to odpowiedni powód do zwołania konferencj i prasowej . Doniesie­ nie stało się wkrótce sensacją w mediach, a grupa rockowa The Byrds skomponowała i nagrała piosenkę na ten temat. [„CTA- 1 02, j esteśmy tutaj i odbieramy wasze sygnały./ Mówią nam, że jesteście tam./ Sły­ szymy je głośno i wyraźnie ."] Promieniowanie radiowe z CTA- 1 02? Na pewno. Jednakże czym j est CTA- 1 02 ? Dziś wiemy, że CTA- 1 02 jest dalekim kwazarem. W tam­ tych czasach słowo „kwazar" nie było jeszcze znane. Nadal niewiele wiemy o tym, czym są kwazary, a w naukowej literaturze istnieje kilka wzajemnie wykluczających się wyjaśnień . Pomimo to żaden astro..

1 89

nom - również spośród tych. którzy organizowali konferencję praso­ wą w Moskwie - nie rozważa dziś możliwości. że obiekt taki jak kwazar CTA- 1 02 jest jakąś pozaziemską cywilizacj ą oddaloną od nas o miliardy lat świetlnych i maj ącą dostęp do ogromnych zasobów ener­ gii. Dlaczego? Ponieważ istnieją alternatywne wyjaśnienia fizycznych cech kwazarów, które są zgodne ze znanymi prawami fizyki i które nie wymagają „podpierania się" hipotezą życia pozaziemskiego. Koncepcja istot pozaziemskich jest teorią ostatniej szansy. Sięgamy do niej tylko wtedy, gdy odrzucimy wszystkie inne wyjaśnienia. W 1 967 roku brytyj ski naukowiec stwierdził występowanie znacznie bliższego niż CTA- 1 02 źródła intensywnego promieniowania radiowe­ go, które włączało się i wyłączało z niezwykłą dokładnośćią do dzie­ sięciu lub więcej cyfr po przecinku. Jak należało wyjaśnić to zjawisko? Początkowo myślano, że j est to przeznaczona dla nas wiadomość od innej cywilizacj i lub że jest to międzygwiezdna latarnia morska umoż­ liwiająca nawigację i pomiar upływającego czasu w statkach kosmicz­ nych przemierzających przestrzeń pomiędzy gwiazdami. Naukowcy z Cambridge University nadali mu nawet humorystyczną nazwę LGM- 1 , od Little Green Men [Mali Zieloni Ludzie] . Jednakże postąpili rozsądniej niż ich radzieccy konkurenci . Nie zwo­ łali konferencji prasowej . Wkrótce okazało się, że obserwowali obiekt nazywany obecnie „pulsarem"; była to pierwsza obserwacja pulsara. Tak więc czym jest pulsar? Pulsar jest końcowym etapem ewolucj i masywnej gwiazdy, słońcem zmniej szonym do wielkości dużego mias­ ta utrzymywanym w całości przez siły jądrowe, a nie tak jak inne gwiazdy przez ciśnienie gazu czy przez degenerację elektronów. Jest to w pewnym sensie jądro atomowe o średnicy zbliżonej do dwudziestu kilometrów. Oczywiście wyjaśnienie, jakie podałem, jest równie dzi­ waczne jak koncepcja międzygwiezdnej latami nawigacyjnej . Odpo­ wiedź na to, czym jest pulsar, musi być ogromnie zadziwiająca. Nie jest to wytwór cywilizacji pozaziemskiej. Jest to coś innego: jednakże to coś otwiera nasze oczy i umysły, i wskazuje na możliwość istnienia w przyrodzie zjawisk, których nie możemy przewidzieć. Za odkrycie pulsarów Anthony Hewish został uhonorowany Nagrodą Nobla w dzie­ dzinie fizyki. W oryginalnym doświadczeniu Ozma (pierwszym celowym radio­ wym poszukiwaniu inteligencji pozaziemskiej ) wykonanym w ramach programu badawczego Harvard University i Planetary Society - ME­ TA (Megachannel Extraterrestrial Assay), w badaniach prowadzonych 1 90

przez astronomów z Ohio State University, w badaniach w ramach projektu SERENDIP University of Cali fornia w Berkeley oraz w wielu innych badaniach stwierdzono wyraźne anomalie sygnałów dochodzą­ cych z kosmosu, co spowodowało, że serca obserwatorów zaczęły bić szybciej . Przez moment myśleliśmy, że odebraliśmy prawdziwy sygnał pochodzący od obcej inteligencji spoza naszego Układu Słonecznego. W rzeczywistości nie mieliśmy choćby mglistego pojęcia, co to było, ponieważ ów sygnał się nie powtórzył. Gdy kilka minut po rejestracji tajemniczego sygnału lub następnego dnia, lub kilka lat po tym fakcie kierujesz ten sam teleskop ustawiony na tę samą częstotliwość w to samo miej sce na niebie, z identyczną długością fali, polaryzacj ą i wszy­ stkimi innymi parametrami , nie słyszysz nic. Nie wnioskujesz więc, a tym bardziej nie ogłaszasz faktu występowania obcych istot. Mogło to być statystycznie uzasadnione okresowe zwiększenie odczytu urzą­ dzeń elektronicznych, mógł to być błąd w działaniu systemu wykrywa­ jącego lub statek kosmiczny (z Ziemi), lub przelatujący nieopodal sa­ molot woj skowy. który nadawał na falach zastrzeżonych dla badań radioastronomicznych. Być może był to zwykły radiowy nadajnik do otwierania garażu na pobliskiej ulicy lub stacja radiowa oddalona o set­ ki kilometrów. Istnieje wiele możliwości wyjaśnienia takiego zjawiska. Należy systematycznie sprawdzić wszelkie alternatywne teorie i ocenić, które z nich można wyeliminować. Nie należy deklarować. że znalazło się obcych, gdy jedynym dowodem jest wystąpienie enigmatycznego sygnału, który nigdy potem się nie powtórzył. A jeśli sygnał by się powtórzył, czy ogłosiłbyś to środkom masowe­ go przekazu i opinii publicznej ? Chyba nie zrobiłbyś tego. Być może ktoś cię oszukuje. Być może z twoim systemem wykrywającym dzieje się coś, o czym nie wiesz, bo nie jesteś z nim wystarczająco zaznajo­ miony. Być może źródłem jest jakiś dotychczas nie rozpoznany obiekt astronomiczny. Natomiast poinformowałbyś naukowców w innych ob­ serwatoriach, że wydaje ci się, iż w tym szczególnym miej scu na niebie przy danej częstotliwości i w danym pasmie fal. i przy znanych innych parametrach, dostrzegasz coś dziwnego. Poprosiłbyś też o potwierdze­ nie tego. Tylko wtedy, gdy kilku niezależnych obserwatorów - z któ­ rych każdy byłby w pełni świadomy złożoności przyrody i ułomności ludzkich obserwacj i - otrzymałoby ten sam rodzaj sygnału, z tego samego miejsca na niebie, wtedy mógłbyś zacząć rozważać możliwość, że odkryłeś rzeczywisty sygnał od istot z innych planet. W badaniach naukowych konieczne jest zachowanie określonej dys1 91

cypliny. Nie możemy wyjść na ulicę i krzyczeć „zielone ludziki" za każdym razem, gdy odkryjemy coś niezrozumiałego, ponieważ byłoby to bardzo niepoważne - tak jak w przypadku radzieckich astronomów i CTA- 1 02, gdy okazało się, że sygnał będący w ich mniemaniu prze­ kazem od obcych istot jest związany z obiektem astronomicznym. Gdy gra toczy się o dużą stawkę, konieczne jest zachowanie szczególnej ostrożności. Nie j esteśmy zobowiązani do wygłaszania jakichkolwiek teorii, gdy nie ma na nie wystarczaj ących dowodów. Niepewność jest tu jak najbardziej dozwolona. Często zadaje mi się pytanie: „Czy wierzy pan w istnienie inteligen­ cji pozaziemskiej ?" Przytaczam więc standardowe argumenty - że istnieje wiele sprzyjających miej sc w kosmosie, że cząsteczki życia znajdują się wszędzie, używam słowa „miliardy" i podobnych określeń oznaczających wielkość wszechświata. Następnie stwierdzam, że było­ by dla mnie zaskakujące, gdyby nie istniała pozaziemska inteligencja, ale oczywiście obecnie nie ma przekonujących dowodów przemawia­ jących za jej występowaniem. Wtedy często pada pytanie: „Co tak naprawdę myślisz?" Odpowia­ dam: „Właśnie powiedziałem, co naprawdę myślę". „Tak, ale co czu­ jesz w środku?" Jednak nie staram się poczuć czegoś „w środku". Jeśli mam trak­ tować otaczający świat poważnie, to kierowanie się czymkolwiek in­ nym niż rozumem, bez względu na to, jakby to było kuszące, prawdo­ podobnie doprowadzi mnie tylko do kłopotów. Naprawdę nie ma nic złego w powstrzymaniu się od dokonywania osądu do czasu przed­ stawienia przekonywających dowodów. * Byłbym niezwykle szczęśliwy, jeśli rację mieliby obrońcy latających spodków i zwolennicy teorii uprowadzeń dokonywanych przez obce istoty, a rzeczywiste dowody pozaziemskiego życia byłyby możliwe do oceny. Nikt by nas wtedy nie prosił, byśmy kierowali się wiarą. Zwo­ lennicy powyższych teorii nie żądaliby, abyśmy docenili siłę ich „do­ wodów". Z pewnością naszym obowiązkiem jest ocena dostarczonych dowodów w sposób co naj mniej tak rzetelny i sceptyczny, j ak czynią to radioastronomowie poszukujący sygnałów radiowych pochodzących od obcych inteligencji. Żadne pojedyncze doniesienie - bez względu na to jak rzetelne, bez 1 92

względu na to jak poruszaj ące emocjonalnie, bez względu na to jak przykładne jest życie składających je osób - nie ma większego zna­ czenia w tak istotnej kwestii. Podobnie jak w przypadku dawnych do­ niesień o UFO, pojedyncze opisy są zawsze obarczone określonym błędem. Nie jest to osobista krytyka tych, którzy twierdzą, że byli badani przez przybyszów z innych planet, lub tych, którzy prowadzą ich terapię. Nie jest to również brak szacunku dla rzekomych świad­ ków2 . Nie jest to - a przynaj mn iej nie powinno być - aroganckie nastawienie do ich szczerego i emocjonalnego zeznania. Jest to po prostu pozbawiona emocji reakcja na ludzką omylność. Jeśli istotom z obcych planet przypisuje się wszelkie umiejętności ponieważ ich technologia jest tak zaawansowana - to marny prawo żądać wyjaśnień dotyczących jakiej kolwiek sprzeczności, nieścisłości i niejasności. Na przykład, jeden z uczonych ufologów sugeruje, że zarówno istoty obce, jak i osoby przez nie badane są w czasie uprowa­ dzenia niewidzialne dla otoczenia (jednakże nie dla siebie); to dlatego większość sąsiadów nic nie zauważa. Takie „wyjaśnienia" mogą wy­ j aśnić wszystko i dlatego nie wyjaśniają nic. Amerykańskie procedury policyjne są oparte na dowodach, a nie na pojedynczych doniesieniach. Europej skie procesy czarownic przypomi­ naj ą nam, że podejrzani mogą podczas przesłuchań być upokarzani; że ludzie przyznają się do przestępstw, których nigdy nie popełnili ; że naoczni świadkowie mogą się mylić. Jest to również motyw przewodni wielu powieści detektywistycznych. Jednakże prawdziwe, nie sfałszo­ wane dowody - ślady prochu, odciski palców, próbki DNA, ślady stóp, włosy pod paznokciami broniącej się ofiary - mają wielką wagę. Technicy kryminalistyki wykorzystują coś bardzo zbliżonego do meto­ dy naukowej i robią to z podobnych powodów. Tak więc w świecie UFO i uprowadzeń dokonywanych przez obcych uczciwe jest posta­ wienie pytania: Gdzie znaj dują się dowody - prawdziwe, niezbite, fizyczne dowody, dane, które przekonałyby sąd, który nie wydał jesz­ cze wyroku? Niektórzy entuzjaści UFO twierdzą, że istnieją tysiące przypadków „wzruszeń" ziemi w miej scach, gdzie rzekomo lądowały obce pojazdy. Czy to nie wystarcza? Nie, nie wystarcza to dlatego, że istnieją inne 2 Nie można nazwać ich po prostu „świadkami", ponieważ to, czy rzeczywiście coś zaobserwowali (a przynajmniej coś w zewnętrznym świecie). jest często głównym prob­ lemem tego zagadnienia.

1 93

sposoby dokonania wzruszenia ziemi niż lądowanie statków obcych istot - ludzie z łopatami to możliwość, która od razu przychodzi do głowy. Jeden z ufologów karci mnie za ignorowanie „4400 przypadków fizycznych śladów pochodzących z 65 krajów". Jednakże żaden z tych przypadków nie został zanalizowany, a wyniki nie zostały opisane w żadnym z czasopism naukowych dotyczących problemów fizyki, · chemii, metalurgii lub nauki o glebie, i nie wykazano, że owe „ślady" nie mogły zostać spowodowane działalnością ludzi. Tego braku dowo­ dów nie można jednak uznać za wielkie oszustwo - w porównaniu na przykład z kołami w zbożu na polach w Wiltshire. Należy również podkreślić, że z łatwością można sfałszować zdjęcie, i nie waham się powiedzieć, że duża liczba rzekomych fotografii UFO została bez wątpienia sfałszowana. Niektórzy entuzjaści UFO wycho­ dzą każdej nocy na pole i szukają jasnych świateł na niebie. Gdy tako­ we zauważą, błyskają fleszami. Niekiedy, jak twierdzą, daje się zauwa­ żyć mrugnięcie świateł w odpowiedzi . No cóż, być może tak jest. Jed­ nakże latające na niskich wysokościach samoloty powodują obecność świateł na niebie. a piloci mogą, jeśli mają taki kaprys, mrugnąć świat­ łami w odpowiedzi. Żadne takie doniesienie nie jest nawet zbliżone do poważnego dowodu. Gdzie znajdują się więc fizyczne dowody? Podobnie jak w oskar­ żeniach związanych z rytuałami satanistycznymi (oraz w poszukiwaniu „diabelskich znamion" w procesach czarownic), najczęściej wymienia­ nym dowodem fizycznym są blizny i „ślady narzędzi" na ciałach osób badanych przez istoty z innych planet - przy czym osoby te twierdzą, że nie wiedzą, skąd te znaki pochodzą. Ważne jest tutaj stwierdzenie, że ponieważ podobne blizny mogą spowodować sami ludzie, więc nie mogą one stanowić przekonującego dowodu badania danej osoby przez obce istoty. W rzeczywistości istnieje wiele znanych zaburzeń psychicz­ nych, w których ludzie samookaleczaj ą się, raniąc się i przecinając swe tkanki (lub kaleczą inne osoby). A poza tym osoby cechujące się wysokim progiem odczuwania bólu lub słabą pamięcią mogą doznać urazu w przypadkowej sytuacj i i nie pamiętać o tym wydarzeniu. Jedna z pacjentek Johna Macka twierdzi, że ma blizny na całym ciele, które są całkowicie niezrozumiałe dla jej lekarzy. Jak wyglądają? O, nie może ich pokazać, gdyż, tak jak u czarownic, znajdują się one w intymnych miej scach. Mack uznał to za przekonujący dowód. Czy widział te blizny? Czy moglibyśmy zobaczyć fotografie blizn wykona­ ne przez sceptycznego lekarza? Mack mówi, że zna osobę całkowicie 1 94

sparaliżowaną ze śladami używania narzędzi na jej ciele, co traktuje j ako reductio ad absurdum ewentualnych wątp liwości sceptyków. W ja­ ki bowiem sposób taka osoba mogłaby się samookaleczyć? Argument jest dobry, pod warunkiem jednak że osoba taka przebywałaby w her­ metycznie zamkniętym pomieszczeniu, do którego dostępu nie miałby żaden inny człowiek. Czy możemy zobaczyć j ej blizny? Czy może zbadać ją niezależny lekarz? Kolejna z pacjentek Macka twierdzi, że obce istoty pobierają od niej komórki jajowe już od czasu, gdy osiągnęła dojrzałość płciową, a także, że jej narządy płciowe budzą zdziwienie ginekologów. Czy są one jednak na tyle zadziwiające, by specjalista ginekolog mógł podjąć się opisu przypadku i opublikować go w „The New England Journal of Medicine"? Widocznie nie aż tak zadziwiające. Znany jest również przypadek, że jedna z pacjentek Macka przyznała się, iż całą sprawę wymyśliła, o czym pisano w tygodniku „Time", a Mack nie miał o tym pojęcia. Połknął haczyk, żyłkę i obciążnik. Jakie są jego standardy krytycznej dociekliwości? Jeśli pozwolił sobie na to, by zostać oszukanym przez jedną klientkę, to jaką możemy mieć pew­ ność, że tak samo nie stało się we wszystkich innych przypadkach? Mack mówi o tych przypadkach jako o zjawiskach stanowiących fundamentalne wyzwanie dla zachodniego sposobu myślenia, dla nauki, nawet dla samej logiki. Twierdzi, że prawdopodobnie istoty dokonujące uprowadzeń nie są „obcymi" z naszego wszechświata. ale odwiedzają­ cymi nas gośćmi z innego wymiaru. Poniżej przedstawiam typowy cytat z jego książki: Gdy osoby badane przez „obcych" nazywaj ą swe doświadczenie „snem", co jest dość częste, bliższe wypytanie może wyjaśnić, iż jest to eufemizm, który ma zatuszować nieprawdopodobną moż­ liwość, że było to wydarzenie, z którego nie nastąpiło przebudze­ nie i które zdarzyło się w innym wymiarze. Idea wielu wymiarów nie pochodzi w istocie od ufologów lub przed­ stawicieli New Age. Jest natomiast podstawowym elementem fizyki XX wieku. Od czasu ogłoszenia ogólnej teorii względności Einsteina truizmem kosmologicznym jest teza, że świat w swym wyższym wy­ miarze jest wygięty lub zakrzywiony. Teoria Kaluzy-Keina postuluje nawet istnienie wszechświata jedenastowymiarowego. Mack prezentuje całkowicie naukową hipotezę w celu wyjaśnienia zjawiska spoza ob­ szaru działalności nauki. 1 95

Wiemy już w przybliżeniu. jak wyglądałby obiekt z wyższego wy­ miaru wnikający do naszego trójwymiarowego wszechświata. Dla jas­ ności zredukujmy nasze wyobrażenia o jeden wymiar: jabłko przecho­ dzące przez płaszczyznę musi zmieniać swój kształt, gdy jest postrze­ gane przez dwuwymiarowe istoty związane z tą płaszczyzną. Począt­ kowo wydaje się punktem, następnie otrzymujemy kolejne coraz więk­ sze przekroje poprzeczne jabłka, potem coraz mniej sze, ponownie punkt - i w końcu jabłko znika. W podobny sposób cztero- lub więcej­ wymiarowy obiekt - pod warunkiem że nie jest to bardzo prosta fi­ gura taka jak hiperwalec przechodzący przez trójwymiarową przestrzeń wzdłuż swojej osi - znacznie zaburzyłby swoją geometrię, gdybyśmy mogli go zaobserwować w chwili przenikania przez nasz wszechświat. Jeśli obce istoty systematycznie opisywano by jako byty zmieniaj ące kształt, to mógłbym przynajmniej zrozumieć, na jakiej podstawie Mack postawił hipotezę o ich pochodzeniu z wyższego wymiaru. (Natomiast próba zrozumienia, co może oznaczać genetyczne skrzyżowanie istoty trójwymiarowej z czterowymiarową, jest niezwykle trudna. Czy potom­ stwo pochodzi ze świata trzyipółwymiarowego?) Co naprawdę ma na myśli Mack, mówiąc o istotach z innych wy­ miarów, gdy jego pacjenci niekiedy opisują swe doświadczenia jako sny i omamy? Prawdopodobnie nie ma o tym najmniejszego pojęcia. Ale, co ciekawe, gdy próbuje opisywać te zjawiska, sięga po matema­ tykę i fizykę. Chce posługiwać się ich językiem, co ma mu zapewnić wiarygodność, jednakże nie czuje się skrępowany obowiązuj ącymi w nauce metodami i zasadami . Mack wydaje się nie uświadamiać sobie, że wiarygodność nauki wynika ze stosowania skrupulatnych metod. Główne wyzwanie, które stoi przed nami w związku z przypadkami opisywanymi przez Macka, to dość stara kwestia, mianowicie: jak na­ uczać głębszego krytycznego myślenia całe społeczeństwo, które z pe­ wnością jest podatne na łatwowierność, a proces ten nie omija nawet profesorów psychiatrii z Harvard University. Pomysł, że krytyczne my­ ślenie jest ostatni m z dziwactw Zachodu, jest niedorzeczny. Jeśli ku­ pujesz używany samochód w Singapurze lub Bangkoku - lub używa­ ny rydwan w starożytnym Rzymie - to użyteczne będzie zastosowanie tych samych środków ostrożności co w Cambridge w stanie Massa­ chusetts. Gdy kupujesz używany samochód, możesz bardzo chcieć uwierzyć w prawdziwość słów sprzedawcy: „Tak dobry samochód za tak niewiel­ kie pieniądze ! " Sceptycyzm zawsze wymaga wysiłku - trzeba wie1 96

dzieć co n ieco o samochodach, i nie jest miłe, gdy wywoła się zdener­ wowanie sprzedawcy. Pomimo to masz świadomość, że sprzedawcy może zależeć na ukrywaniu prawdy, znasz przecież osoby, które zo­ stały oszukane przy kupnie samochodu w podobny sposób. Tak więc kopiesz w opony, zaglądasz pod maskę, żądasz jazdy próbnej , zadajesz dociekliwe pytania. Możesz nawet przyprowadzić ze sobą przyjaciela o zainteresowaniach techn icznych. Wiesz, że wymagana jest pewna doza sceptycyzmu, i rozumiesz, dlaczego tak się dzieje. Zwykle w sy­ tuacji nabywania używanego samochodu obecne są elementy agresyw­ nej konfrontacj i, przy czym nikt n ie twierdzi, że jest to szczególnie przyjemne doświadczenie. Jeśli jednak nie będziesz choćby trochę sce­ ptyczny, jeśli będziesz całkowicie łatwowierny, to zapłacisz za to póź­ niej. Wtedy będziesz żałował, że wcześniej nie zrobiłeś choć niewiel­ kiego użytku ze sceptycznego sposobu myślenia. Wiele domów w Ameryce jest obecnie wyposażonych w dość wy­ szukane przeciwwłamaniowe systemy alarmowe, obejmujące czujniki podczerwieni i kamery uruchamiane przez poruszający się przed nimi przedmiot. Kaseta wideo z zarejestrowaną godziną i datą, ukazująca wtargnięcie istot z innych planet - szczególnie jak przenikają one przez ściany - mogłaby stanowić bardzo dobry dowód. Jeśli miliony Amerykanów było badanych przez przybyszów z innych planet, to czyż nie jest dziwne, że żaden z nich nie mieszka w domu wyposażonym w takie urządzenia? Niektóre kobiety, jak głosi opowieść, są zapładniane przez obce is­ toty lub przez ich nasienie; następnie przybysze z innych planet płody takie usuwają. Donoszono o ogromnej liczbie takich przypadków. Czyż nie jest dziwne, że w rutynowych badaniach ultrasonograficznych lub podczas amniocentezy nigdy nie wykryto żadnych takich anomalii oraz że nigdy nie nastąpiło poronienie takiej hybrydy? A także, że personel medyczny jest na tyle roztargniony, że najpierw daremnie wpatruje się w pół człowieka, pół „obcego", następnie spokojnie przechodzi do na­ stępnego pacjenta? Epidemia ginących noworodków jest zjawiskiem, które z pewnością wzbudziłoby zainteresowanie ginekologów i położ­ nych - szczególnie w czasach rozkwitu ruchów feministycznych. Nie istnieje j ednak żaden medyczny raport uzasadniający występowanie takiego zj awiska. Niektórzy ufolodzy uważają za przekonujący fakt, że kobiety, które twierdzą, że nie były aktywne seksualnie, okazują się ciężarne i przy­ pisują swój stan zapłodnieniu dokonanemu przez obce istoty. Duży 1 97

odsetek spośród n ich jest nastolatkami. Poważny badacz nie musi akcep­ tować ich opowieści bez dowodów. Z pewnością możemy zrozumieć, dlaczego w związku z emocjami spowodowanymi niepożądaną ciążą, nastolatka żyjąca w społeczeństwie obfitującym w doniesienia o wizytach obcych istot mogła wymyślić sobie taką historię. Także w tym przypadku wydaje się, że opowieści nastolatek mają swe religijne pierwowzory. Niektórzy „badani przez obc� istoty" twierdzą, że w ich ciałach na przykład w górnej części nosa - zamontowano niewielkie wszcze­ py, prawdopodobnie metalowe. Wszczepy te, j ak mówią nam terapeuci zaj mujący się ofiarami badań wykonywanych przez przybyszów z in­ nych planet, niekiedy przypadkiem wypadają, jednakże „niemal zawsze dowody takie zostają zagubione lub zniszczone". Osoby badane przez obce istoty wydają się więc całkowicie pozbawione poczucia ciekawo­ ści. Dziwny obiekt - prawdopodobnie nadajnik przesyłający dane na temat stanu twojego ciała do statku kosmicznego obcych istot znaj­ dującego się gdzieś ponad Ziemią - wypada z twojego nosa; bez­ namiętnie oglądasz go i wyrzucasz do śmieci. Podobno dzieje się tak w większości przypadków uprowadzeń przez obce istoty. Kilka takich wszczepów zostało odtworzonych i zbadanych przez specjalistów. Nigdy nie wykazano, że którykolwiek z nich mógł być wyprodukowany poza Ziemią. Żadne ich składniki nie zostały wyko­ nane z niezwykłych izotopów, mimo że gwiazdy i inne planety zawie­ rają odmienne proporcje izotopów niż Ziemia. Nie ma w nich metali z obszaru pozauranowej „wyspy stabilności", gdzie, jak przypuszczają fizycy, znajduje się nowa rodzina nieradioaktywnych pierwiastków chemicznych nie znanych na Ziemi. Entuzjaści uprowadzeń dokonywanych przez przybyszów z innych planet za najlepszy dowód swych twierdzeń uważali przypadek Richar­ da Price'a, który oznajmił, że w wieku ośmiu lat badały go istoty z innych planet, a następnie zamontowały one w jego członku niewiel­ kie urządzenie. Ćwierć wieku później lekarz potwierdził występowanie w tym miejscu „ciała obcego". Po kolejnych czterech latach ciało obce wypadło. Miało średnicę około 1 mm i prawie 4 mm długości. Zostało dokładnie zbadane przez naukowców z MIT oraz z General Hospital w Massachussets. Jak brzmiał ich wniosek? Ciało obce zawierało ko­ lagen wytworzony przez organizm w miej scu zapalenia oraz baweł­ niane włókna z majtek Price' a. 28 sierpnia 1 995 roku stacje telewizyjne należące do Ruperta Mur­ docha wyemitowały materiał, który miał być zapisem autopsj i martwej 1 98

istoty obcej , nakręcony na 1 6-milimetrowym filmie. Zamaskowani pato­ lodzy w budzących respekt strojach chroniących przed promieniowaniem (z kwadratowymi szybkami, które u możliwiały im patrzenie) pocięli 60-centymetrową postać z dużymi oczami i badali jej organy wewnętrz­ ne. Mimo że ujęcia w filmie były niekiedy zamazane, a widok zwłok obcej istoty często zasłaniali tłoczący się wokół nich ludzie, niektórzy widzowie uznali, że widok mroził krew w żyłach. Londyński „Times", również będący własnością Murdocha, nie wiedział, co z tym począć, jednakże zacytował jednego z patologów, który uznał. że sekcja została przeprowadzona w sposób nieprawidłowy i nadmiernie szybki (jednakże idealny dla potrzeb telewizji). Twierdzono, że film został nakręcony w Nowym Meksyku w 1 947 roku przez jednego z uczestników tamtych wydarzeń, który ma obecnie osiemdziesiąt lat i życzył sobie, by zacho­ wać jego anonimowość. Decydującym dowodem miało być oświadcze­ nie, że rozbiegówka (pierwszych kilkadziesiąt centymetrów) filmu za­ wierała zakodowaną informację, którą firma Kodak - jej producent datował na rok 1 94 7. Jednakże okazało się, że n ie całą zawartość kasety z filmem można było przypisać produkcji Kodaka, lecz co najwyżej j ej odciętą rozbiegówkę. Zgodnie z wszystkim, co wiemy, rozbiegówka mogła zostać odcięta od rolki filmu pochodzącej z 1 947 roku - takie rolki były wykorzystywane wtedy w Ameryce dość powszechnie natomiast „sekcj a zwłok" została odegrana i sfilmowana osobno i to całkiem niedawno. Są to odciski stóp smoka - ale zostały one sfabryko­ wane. Jeśli jest to oszustwo, to do jego wykrycia nie potrzeba więcej sprytu niż w przypadku kół na polach czy dokumentu MJ- 1 2. W żadnej z takich opowieści nie ma dowodów przemożnie wskazu­ jących na pozaziemskie pochodzenie opisywanych wydarzeń . Z pew­ nością nie istnieje żaden przykład wymyślnej maszynerii, która prze­ kraczałaby możliwości dzisiejszej technologii istniejącej na Ziemi. Ża­ den z badanych przez obcych nie wyrwał kartki z kapitańskiego dzien­ nika pokładowego statku kosmicznego ani nie wyniósł przyrządu ba­ dawczego, ani nie wykonał autentycznej fotografii wnętrza statku, ani nie powrócił ze szczegółowymi i możliwymi do sprawdzenia informa­ cjami naukowymi, które do tej pory nie są dostępne na Ziemi. Dlaczego tak się nie stało? Brak takich sukcesów musi nam coś podpowiadać. Od połowy XX wieku jesteśmy zapewniani przez zwolenników hipo­ tezy o istotach pozaziemskich, że fizyczne dowody - nie gwiezdne mapy pamiętane sprzed lat, nie blizny, nie wzruszona ziemia, ale rze­ czywista technologia obcych istot - znajdują się już w naszych rę1 99

kach. Analizy zostaną opublikowane lada chwila. Twierdzenia te maj ą swój początek w sprawie Newtona i GeBauera dotyczącej ich pierw­ szego rozbitego spodka. Upłynęły j uż dziesiątki lat i nadal oczekujemy na te informacje. Gdzie są artykuły publikowane w recenzowanej lite­ raturze naukowej, w czasopismach poświęconych technologii cerami­ cznej i metalurgicznej , w publikacjach Instytutu Inżynierii Elektrycznej i Elektronicznej , w „Science" lub w „Nature"? Odkrycie występowania obcych istot miałoby ogromne znaczenie. Jeśli istniałyby rzeczywiste dowody obecności przybyszów z innych planet, to fizycy i chemicy walczyliby o przywilej wykazania, że są wśród nas przybysze z kosmosu, którzy, na przykład, używają n ie zna­ nych stopów lub materiałów o niezwykłej rozciągliwości, plastyczności lub zdolności do przewodzenia prądu. Praktyczne następstwa takich odkryć - pomijając potwierdzenie samej inwazji obcych istot na Zie­ mię - byłyby ogromne. Odkrycia takie są celem życia naukowców. Ich brak musi nam coś podpowiadać. * Posiadanie otwartego umysłu jest zaletą, jednak, jak powiedział nie­ gdyś James Oberg, inżynier zajmujący się statkami kosmicznymi. nie może być na tyle otwarty, by wyleciał mózg. Oczywiście powinniśmy umieć zmienić zdanie, gdy przedstawi się nam nowe dowody. Jednakże muszą one być przekonujące. Standardy dowodów w większości przy­ padków uprowadzeń dokonywanych przez obcych są w przybliżeniu takie same jak w przypadku obj awień Dziewicy Maryi w średniowiecz­ nej Hiszpanii. Jeden z pionierów psychoanalizy, Carl Gustaw Jung, wypowiedział kilka rozsądnych przekonań dotyczących podobnych kwestii. Dosłow­ nie stwierdzał, że UFO były rodzajem projekcji nieświadomego umys­ łu. W dyskusji dotyczącej regresj i oraz tego, co dzisiaj jest nazywane „transmisj ą", napisał: Można z dużą pewnością [ . . . ] przyjąć te zjawiska po prostu jako zapis procesów psychicznych lub nieprzerwanego ciągu sygna­ łów z podświadomości [ . . . ] Jest to ich wspólna cecha ze snami; snów także dotyczą zdania na temat podświadomości [ . . . ] Obecny stan rzeczy daje nam wystarczające podstawy do spokojnego oczekiwania na pojawienie się bardziej znaczących dowodów fi200

zycznych. Jeśli po ich sprawdzeniu pod względem świadomego i podświadomego oszukiwania, samooszukiwania, uprzedzeń itd . nadal będziemy otrzymywali wynik pozytywny, to z pewnością pole to zdominują nauki ścisłe, tak jak w każdej innej dziedzinie działalności l udzkiej . O osobach akceptujących podobne świadectwa bez dowodów wypo­ wiedział się następująco: Ludziom tym brakuje nie tylko krytycyzmu, ale również elemen­ tarnej wiedzy z zakresu psychologii. Co gorsza, nie chcą oni czegokolwiek przyjąć do wiadomości, ale zwyczajnie trwają w swej wierze - co z pewnością, w świetle istnienia naszych ludzkich niedoskonałości, jest najbardziej naiwnym założeniem. Być może pewnego dnia wystąpi przypadek pojawienia się UFO lub uprowadzenia dokonanego przez obce istoty, który będzie dobrze po­ twierdzony towarzyszącymi mu dowodami fizycznymi i możliwy do wyjaśnienia tylko w kategoriach wizyty i stot pozaziemskich. Trudno jest wyobrazić sobie odkrycie od tego ważn iej sze. Jednakże dotychczas nie wystąpiły ani takie przypadki, ani nawet do nich zbliżone. Jak dotąd n iewidzialny smok nie pozostawił śladów stóp, które nie byłyby sfab­ rykowane. Która z wersji jest zatem bardziej prawdopodobna: że jesteśmy pod­ dani masowej, jednakże powszechnie nie dostrzeganej inwazji wykorzys­ tujących nas seksualnie obcych istot, czy że ludzie doświadczają pew­ nego wewnętrznego stanu psychicznego, którego n ie rozumieją? Nale­ ży przyznać, że wiemy bardzo niewiele zarówno o i stotach pozaziems­ kich, jeśli takowe istnieją, jak i o ludzkiej psychice. Jeśli jednak byłyby to jedyne dwie możliwości, to którą wybralibyście? A jeśli doniesienia o uprowadzeniach dokonywanych przez obce istoty są spowodowane głównie zj awiskami fizjologicznymi zachodzącymi w mózgu, omamami, zniekształconymi wspomnieniami z dzieciństwa oraz oszustwami, to czy nie mamy przed sobą sprawy pierwszorzędnej wagi - kwestii dotyczącej naszych ograniczeń, łatwości, z jaką jesteśmy zwodzeni i manipulowani, kształtowania naszych wierzeń, prawdopodobnie nawet pochodzenia naszych religii? Istnieje prawdziwe naukowe bogac­ two dotyczące badań nad UFO i nad uprowadzeniami - jednakże myślę, że zjawiska te mają całkowicie miejscowe, ziemskie pochodzenie.

Rozdział 1 1

Miasto żalu . . .jak obce istoty, są, niestety, ulice

w

mieście żalu.

RAINER M. RILKE, The Tenth Elegy ( 1 923)

Krótkie streszczenie moich poglądów zamieszczonych w poprzednich siedmiu rozdziałach ukazało się w czasopiśmie „Parade" z 7 marca 1 993 roku. Byłem zaskoczony mnóstwem korespondencji, którą otrzy­ małem w odpowiedzi na ten artykuł, i tym, jak duży ładunek emo­ cjonalny zawierały listy od czytelników. W listach tych mówiono o wielkim cierpieniu związanym z przeżyciami będącymi następstwem uprowadzeń przez istoty z innych p lanet - bez względu na to, jakie j est rzeczywiste wyjaśnienie tych zj awisk. Twierdzono, że badania wy­ konywane przez obce istoty pozwalają nam na lepszy wgląd w życie niektórych naszych współobywateli. Kilku autorów listów wyciągało pochopne wnioski na temat moich poglądów, niektórzy zapewniali o prawdziwości opowieści o uprowadzeniach, niektórzy byl i wściekle rozzłoszczeni na mnie, a n iektórzy głęboko zakłopotani faktem, że opo­ wieści o uprowadzeniach są tak powszechne. Wiele osób nie zrozumiało sensu artykułu zamieszczonego w „Pa­ rade". Gość telewizyjnego programu typu talk-show, Geraldo Rivera, trzymając w rękach egzemplarz „Parade'', stwierdził, że uważam, iż jesteśmy odwiedzani przez „obcych". Recenzent filmów wideo z „Was­ hington Post" zacytował moje zdanie, stwierdzając, że obce istoty co kilka sekund uprowadzają jakąś osobę, jednakże zapomniał wspomnieć o ironicznym tonie mojej wypowiedzi oraz o komentarzu, który jej dotyczył: (,,Dziwne, że większość sąsiadów tego nie zauważyła"). Ray­ mond Moody użył opisu mojego stanu psychicznego, kiedy wydaje mi się, że słyszę głosy moich zmarłych rodziców (zamieszczonego w roz­ dziale 6) - co nazwałem „żywym wspomnieniem" - j ako przewod­ niego motywu artykułu, który opublikował w „New Age Journal", a także zamieścił moje wyznania, które miały być dowodem, że istoty ludzkie przeżywają swoją śmierć, we wstępie do swojej książki Re­ unions [Ponowne zjednoczenia]. Doktor Moody poświęcił całe życie 202

na to, by znaleźć dowody istnienia życia po śmierci. Jeśli uznał moj ą wypowiedź z a wartą zacytowania, t o wydaje się oczywiste, że nie zna­ lazł ich zbyt wiele. W wielu listach wyciągano wniosek, że skoro ba­ dałem możliwość istnienia życia pozaziemskiego, muszę wierzyć w UFO, albo że skoro jestem sceptyczny wobec UFO, muszę być zwo­ lennikiem absurdalnego poglądu, że ludzie są jedynymi istotami rozum­ nymi we wszechświecie. Wydaje mi się, że istnieje coś w rozważaniach na temat UFO, co zaburza naszą jasność myślenia. Poniżej , bez dalszych komentarzy, przedstawiam reprezentatywną próbkę nadesłanej do mnie korespondencji, która dotyczyła zagadnienia UFO. •

•

Zastanawiam się, jak niektóre ze zwierząt mogłyby opisywać swe spotkania z nami. Widzą nad sobą duży obiekt, który wisi w powie­ trzu i robi ogromny hałas. Zaczynają biec i odczuwaj ą ostry ból w boku. Natychmiast padaj ą na ziemię [„.] Kilka istot ludzkich pod­ chodzi do nich, niosąc dziwnie wyglądające przyrządy. Badają ich narządy płciowe i zęby. Podkładają siatkę i podnoszą do góry za pomocą dziwnego urządzenia. Po wszystkich badani ach przyczepiają dziwny metalowy obiekt do ucha. Później odchodzą równie szybko, jak się zjawili. W końcu zdezorientowane zwierzę odzyskuje kontro­ lę nad mięśniami i trzęsąc się, umyka do lasu, nie wiedząc, [czy] to, co właśnie nastąpiło. hyło koszmarem sennym czy rzeczywistością. W d zieciństwie byłam wykorzystywana seksualnie. W czasie powro­ tu do zdrowia narysowałam wiele „kosmicznych istot"; wielokrotnie również odczuwałam, że złamano mój opór, przytrzymywano, a tak­ że odnosiłam wrażenie, że opuszczam swe ciało i unoszę się w po­ wietrzu po całym pokoju. Żaden z opisów uprowadzeń dokonywa­ nych przez obce istoty nie jest zaskoczeniem dla osób, które w dzie­ ciństwie były wykorzystywane seksualnie [ ... ] Proszę mi uwierzyć, wolałabym raczej obwiniać o wykorzystywanie istoty z innych pla­ net, niż borykać się z prawdą, że to, co mnie spotkało, było spowo­ dowane przez dorosłych, którym powinnam ufać. Doprowadza mnie do szaleństwa, gdy słyszę, j ak niektóre z moich przyjaciółek mówią o swoich wspomnieniach, które w skazują na to, że były badane przez obce istoty [ . . . ] Mówię im, że j est to doskonała rola ofiary, odgry­ wając tę rolę, my, jako osoby dorosłe, nie mamy żadnych możliwości obrony przed małymi, szarymi istotami przychodzącymi do nas w czasie snu ! To nie dzieje się naprawdę! Natomiast rzeczywiste 203

•

•

•

•

•

•

•

pu;yjmowanie roli ofiary występuje w sytuacji, gdy istn ieje rodzic wykorzystujący seksualnie dziecko będące jego ofiarą. Nie wiem, czy te istoty są jakimiś demonami lub czy rzeczywiście istnieją. Moj a córka twierdzi, że w dzieciństwie wszczepiono jej czuj niki. Nie wiem [ . . . ] Zamykamy i ryglujemy nasze drzwi, ponie­ waż naprawdę się boję. Nie mam pieniędzy, by wysłać ją do dobrego lekarza, a ona nie może pracować z powodu tego wszystkiego [ . . . ] Moja córka słyszy głos z taśmy magnetofonowej . Oni przybywają w nocy i zabierają dzieci, by je seksualnie wykorzystywać. Jeśli nie zrobisz tego, co nakazują, to ktoś w twojej rodzinie będzie skrzyw­ dzony. Kto przy zdrowych zmysłach krzywdziłby małe dzieci. Wie­ dzą wszystko, o czym się mówi w domu [ . . . ] Ktoś powiedział, że dawno, dawno temu, rzucono klątwę na naszą rodzinę. Jeśli tak się stało, to w jaki sposób można ją zdjąć? Wiem, że to wszystko brzmi obco i dzi wacznie, ale proszę mi wierzyć, to jest przerażające. Ile spośród kobiet, którym przytrafiło się to nieszczęście i zostały zgwałcone, było na tyle przewidujących, by wziąć od napastnika dowód tożsamości, zdjęcie gwałciciela lub cokolwiek innego, co mogłoby zostać wykorzystane jako dowód przypuszczalnego gwał­ tu? Od tej chwili zaczęłam spać z moim polaroidem w nadziei, że na­ stępnym razem, j ak będę uprowadzana. będę mogła dostarczyć od­ powiedni dowód [ . . . ] Dlaczego to badani przez przybyszów z kos­ mosu mają udowadniać to, co się dzieje naprawdę? Jestem żyj ącym dowodem teorii Carla Sagana mówiącej o tym, że badania wykonywane przez obce istoty zdarzają się w umysłach ludzi cierpiących z powodu porażenia sennego. Oni rzeczywiście wierzą, że to się dzieje naprawdę. W roku 200 1 statki kosmiczne z 33 planet Konfederacji Między­ planetarnej wylądują na Ziemi, przywożąc 33 OOO braci! Są to poza­ ziemscy nauczyciele i naukowcy. którzy pomogą nam poszerzyć na­ szą wiedzę o życiu międzyplanetarnym, a nasza planeta stanie się trzydziestym trzecim członkiem Konfederacj i. Jest to dziedzina pełna groteskowych wyzwań [ ... ] Badałem UFO przez ponad 20 lat. W końcu zostałem zniechęcony przez ten kult i przez skrajne grupy jego wyznawców. Jestem 47-letnią babcią, która była ofiarą tego zjawiska od wczes­ nego dzieciństwa. Nie akceptuję tego - i nigdy tego nie czyni­ łam - bez dowodów. Nie twierdzę - i nigdy nie twierdziłam -

204

•

że rozumiem te zjawiska [ . . . ] Z zadowoleniem przyjęłabym rozpo­ znanie schizofreni i lub jakiegokolwiek innego zrozumiałego stanu patologii, w zamian za to nieznane [ . . . ] Brak dowodów fizycznych jest, z czym się w pełni zgadzam, najbardziej frustrujący zarówno dla ofiar uprowadzeń, jak i dla badaczy. Niestety, uzyskanie takich dowodów jest niezwykle trudne ze względu na sposób przeprowa­ dzania badania przez obce istoty. Często jestem porywana tylko w koszuli nocnej (którą mi później zdejmują) lub zupełnie naga. To sprawia, że niemożliwe jest ukrycie aparatu fotograficznego [ . . . ] Bu­ dziłam się z głębokimi nacięciami na ciele, punktowymi nakłuciami, ze śladami po pobraniu tkanki, z uszkodzeniami oczu, krwawieniem z uszu i nosa, poparzeniami oraz z sińcami, które utrzymywały się przez kilka dni. Wszystkie te ślady były zbadane przez wykwalifi­ kowanego lekarza, jednakże żaden z nich nie został w sposób satys­ fakcjonujący wyjaśniony. N ie dokonuję również samookaleczeń; to n ie są stygmaty [ . . . ] Proszę zauważyć, że większość badanych przez istoty obce twierdzi, że wcześniej nie interesowała się zjawiskami UFO (podobnie jak ja); nie była również molestowana seksualnie w dzieciństwie (podobnie jak ja), nie odczuwa potrzeby publicznego pokazywania się i nie pragnie sławy (podobnie jak ja), a w rzeczy­ wistości używa różnych sposobów, by uniknąć przyznania się do j akiegokolwiek udziału w takich zjawiskach, przyjmując raczej , że występuje u nich załamanie nerwowe lub inne zaburzenie psychiczne (podobnie jak ja). Zgoda, istnieje wiele osób, które same zgłaszają, że były badane lub kontaktowały się z obcymi istotami, które po­ szukują popularności lub zaspokojenia potrzeby zwrócenia na siebie uwagi. Byłabym ostatnią, która zaprzeczałaby, że tacy ludzie ist­ nieją. Zaprzeczam tylko temu, że WSZYSCY badani przez przybyszów z innych planet wyobrażają sobie lub fałszują takie wydarzenia, by zaspokoić własne potrzeby . UFO nie istnieje. Myślę, że wymagałoby wiecznego źródła energii, a takowe nie istnieje [ ... ] Rozmawiałem z Jezusem. Komentarz w czasopiśmie „Parade" jest bardzo szkodliwy, a autorowi radość sprawia zadawanie ran społeczeństwu. Błagam, by myślał pan w spo­ sób bardziej otwarty, ponieważ inteligentne istoty z innych światów istniej ą i są one naszymi stwórcami [ . . . ] Ja także byłem przez nie badany. Mówiąc szczerze, te drogie istoty uczyniły mi więcej dobra niż zła. Ocaliły mi życie [„.] Kłopot z istotami na Ziemi polega na tym, że chcą one dowodów, dowodów i dowodów ! 205

•

•

W Piśmie Ś więtym mówi się o c iałach ziemskich i pozaziemskich. Nie mówię tego po to, by twierdzić, że Bóg jest odpowiedzialny za seksualne wykorzystywanie ludzi lub że jesteśmy zwariowani. Od dwudziestu siedmiu lat mam s ilne zdolności telepatyczne. Nie odbieram informacj i - wysyłam je l . . . J Fale pochodzące z innej przestrzeni, nie wiadomo skąd, przechodzą przez moją głowę i prze­ kazują myśli, słowa i obrazy do głów innych osób w okolicy [ . . . ] Do mojej głowy wskakują obrazy, których sam tam nie umieściłem i zni kają równie szybko. Marzenia nie są już marzeniami - są bar­ dziej jak produkcje Hollywood [ . . ] To są cwane stworzenia i łatwo nie poddadzą się [ . . . ] Być może wszystko, czego chcą, to porozu­ mienie się [ . . . ] Jeśli z powodu tego napięcia stanę się psychotykiem lub będę miał kolejny atak serca, to będzie to pański ostateczny i pewny dowód, że w kosmosie istnieje życie. Myślę, że odkryłem zdroworozsądkowe, a zarazem naukowe wyjaś­ nienie licznych raportów o UFO. [Autor opisuje pioruny kuliste] . Jeśli spodobał się panu mój materiał, to czy mógłby pan mi pomóc w jego opublikowaniu? Sagan odmawia poważnego traktowania doniesień świadków o czym­ kolwiek, czego n ie może wyjaśnić dwudziestowieczna nauka. Teraz czytelnicy będą mieli możliwość, by traktować badanych przez obce istoty [ . . . ] tak j akby byli oni wyłącznie ofiarami własnych złu­ dzeń . Badani cierpią z powodu tego samego rodzaju urazu, jaki do­ tyka ofiary gwałtów, a lekceważenie ich doświadczeń przez osoby im najbliższe jest kolejnym rodzajem wiktymizacji, który pozosta­ wia ich bez jakiegokolwiek systemu wsparcia. Spotkania z obcymi istotami są wystarczaj ąco obciążaj ące psychicznie; ofiary potrzebują wsparcia, a nie wyjaśnień. Mój przyjaciel, Frankie, chciał, bym przyniósł popielniczkę i zapałki, jednak uważam, że ci przybysze są zbyt inteligentni, by palić papie­ rosy. Moje własne odczucie mówi mi, że zjawisko badań przez obce istoty nie jest niczym innym niż sennym wspomnieniem przypadkowo od­ tworzonym z magazynu pamięci. Nie istnieją małe zielone ludziki ani latające spodki inne niż obrazy tych zjawisk, które są już za­ chowane w naszych mózgach. Gdy rzekomi naukowcy spiskują, by ocenzurować wypowiedzi osób badanych przez obce istoty i poniżyć te osoby, które mają odwagę zaoferować nowe wnikliwe hipotezy sprzeczne z konwencjonalnymi .

•

• •

•

•

•

206

•

•

•

•

•

• •

teoriami [ . . . ] nie powinni oni już więcej być uważani za naukowców, ale jedynie za n iebezpiecznych, służących tylko sobie uzurpatorów, którymi najprawdopodobniej są [.„] Tego samego zagadnienia doty­ czy pytanie, czy nadal musimy uważać, że J. Edgar Hoover był dobrym dyrektorem FBI, a nie homoseksualnym narzędziem zorga­ nizowanej przestępczości, którym, jak wiemy, był w rzeczywistości. Pański wniosek, że duża liczba ludzi w tym kraju, prawdopodobnie niemal pięć milionów, padła ofiarą identycznej masowej halucynacji, jest głupkowaty. Dzięki Sądowi Najwyższemu [„.] Ameryka jest obecnie otwarta n a pogańskie religie Wschodu, wpływy szatana i jego demonów, tak więc nie dziwmy się historiom o mierzących metr szarych istotach porywających Ziemian i wykonujących na nich wszystkie rodzaje doświadczeń; opowieści te są propagowane przez tych wykształco­ nych ponad swą inteligencję, którzy przecież powinni znać prawdę [ . . . ] Pańskie pytanie [„Czy jesteśmy odwiedzani?"] nie jest proble­ mem dla tych. którzy znają słowo Boga lub są ponownie narodzo­ nymi chrześcijanami i poszukuj ą Zbawcy z Niebios, który wyrwie nas z tego świata grzechu, choroby, AIDS, zbrodni, aborcji, homo­ seksualizmu, indoktrynacj i typu Nowego Porządku New Age, prania mózgów w mediach oraz perwersji i korupcj i w rządzie, edukacj i , biznesie, finansach, społeczeństwie, religii itp. C i , którzy odrzucaj ą Stwórcę z Pisma Ś więtego, s ą skazani n a wiarę w ten rodzaj bajek, który pański artykuł propaguje jako prawdziwe. Jeśli nie istnieje powód, by rozpatrywać kwestie wizyt istot obcych w sposób poważny, to dlaczego jest to temat uważany za ściśle tajny w amerykańskim rządzie? Prawdopodobnie pewna dużo starsza od nas rasa obcych istot, ze względnie ubogiego w metale układu planetarnego, pragnie przedłu­ żyć swe istnienie poprzez przejęcie młodszego i lepszego świata i wymieszanie się z jego mieszkańcami. Gdybym się zakładał, postawiłbym wiele na to, że pańska skrzynka pocztowa będzie pełna opowieści takich, jak właśnie ta, którą opo­ wiedziałem. Przypuszczam, że psychika stwarza te demony i anioły, światła i koła w pewnych fazach naszego rozwoju umysłowego. Są one częścią naszej natury. Nauka stała się „magią, która działa". Ufolodzy są heretykami , któ­ rzy muszą być ekskomunikowani lub spaleni na stosie. [Niektórzy czytelnicy przekonywali mnie, że istoty obce są demona207

•

•

• • •

•

•

mi wysłanymi przez szatana, który jest zdolny do zmącenia naszych umysłów. Jedna z korespondentek stwierdza, że podstępnym celem szatana jest wywołanie w nas obawy przed inwazją obcych istot tak, abyśmy byli przestraszen i, a nie zadowolen i, gdy Jezus ze swoimi aniołami pojawi się nad Jerozolimą] . Mam nadzieję, że nie odrzuci pan mojej opinii [pisze jedna z czytelniczek] j ako kolejnej wypo­ wiedzi religijnego ekscentryka. Jestem całkowicie normalną i po­ wszechnie szanowaną osobą w mojej małej społeczności. Pan, proszę pana, znajduje się w jednej z dwóch pozycji: albo wie pan o uprowadzeniach i je ukrywa, albo uważa pan, że ponieważ sam nie był pan badany przez obce istoty (prawdopodobnie nie są panem zainteresowane), więc nie mogą one występować. Przeci wko prezydentowi i Kongresowi Stanów Zjednoczonych [wy­ toczono] proces o zdradę z powodu traktatu zawartego w początku lat czterdziestych z obcymi istotami, które później okazały się wro­ gami [ . . . ] W traktacie wyrażono zgodę na zachowanie tajemnicy o obcych istotach w zamian za niektóre technologie [samoloty kos­ miczne i włókna optyczne, ujawnia inny korespondent] . Niektóre z tych istot są zdolne do zakłócania czynności ciał astral­ nych wtedy, gdy one się przemieszczają. Komunikuję się z obcą istotą od początku 1 992 roku. Co jeszcze mógłbym dodać? Istoty obce mogą wyprzedzać o krok lub dwa myślenie naukowców i wiedzą, jak nie pozostawiać po sobie wystarczających śladów, dla­ tego nie zaspokoją typów pokroj u Sagana aż do czasu, gdy społe­ czeństwo będzie lepiej psychicznie przygotowane na przyjęcie fak­ tów świadczących o ich istnieniu [ . . . ] Prawdopodobnie podziela pan pogląd, że jeśli to, co się dzieje w związku z UFO i obcymi istotami, okazałoby się prawdziwe, to byłoby zbyt wielkim urazem psychicz­ nym dla ludzkości. Jednakże [ . . . ] obce istoty uj awniły się jakieś 5000- 1 5 OOO lat temu lub wcześniej, gdy przebywały na Ziemi przez dłuższy czas, co spowodowało powstanie boskich mitologii we wszystkich kulturach. Najważniej sze jest to, że przez cały ten czas nie przejęli Ziemi; nie podporządkowali nas sobie ani nas nie znisz­ czyli. Homo sapiens został genetycznie ukształtowany, stworzony począt­ kowo jako zamienny pracownik i zwierzę domowe PANÓW NIEBA (DINGIRS/ELOHIM/ANUNNAKI).

Eksplozją, którą widzieli ludzie, był wybuch paliwa wodorowego

208

•

•

•

•

z gwiezdnego promu, miej scem l ądowan i a miała być północna Ka­ lifornia [ . . . ] Osoby na pokładzie statku kosmicznego wyglądały jak Mr. Spock z serialu telewizyjnego Star Trek. Bez względu na to, czy są to doniesienia piętnastowieczne czy dwu­ dziestowieczne, wszystkie łączy wspólny motyw. Osoby, które do­ świadczyły urazu seksualnego, miały wielkie problemy ze zrozumie­ niem i poradzeniem sobie z tym urazem. Terminy użyte do opisu [wynikających z tego] omamów mogą być niespójne i niezrozumiałe. Stwierdzamy, że nie jesteśmy tak inteligentni, jak myśleliśmy, jed­ nakże nadal jesteśmy zbyt zarozumiali, a naszym naj większym grze­ chem jest duma. I nawet nie wiemy, że jesteśmy prowadzeni do Dnia Sądu Ostatecznego. Gwiazda wskazała samotną szopę, przesuwała się po niebie, prowadząc mędrców do tej szopy, przeraziła pasterzy słowami: „Nie lękajcie się". Jej światło było chwałą Boga Ezechiela, światłem Pawła, które czasowo go oślepiło [.„] To był statek, w któ­ rym małe istoty obaliły starego Lubieżnika, małe istoty nazywane skrzatami, duszkami, elfami; te „stworzenia", którym Stwórca pole­ cił wykonywanie specjalnych funkcj i [ „ . ] Ludzie Boga nie są jeszcze gotowi na ujawnienie się nam. Najpierw Dzień Sądu, później już j e poznamy, będziemy mogli działać sami. Jeśli odniesiemy się d o nich z szacunkiem, nie zastrzelimy ich, to Bóg powróci. Odpowiedź na kwestię obcych istot pochodzących z innej planety jest prosta. Są oni wytworem ludzi . Człowiek testuje leki na lu­ dziach. W szpitalach psychiatrycznych w całym kraju są ludzie, któ­ rzy nie kontroluj ą swoich emocji i zachowań. By kontrolować tych ludzi, podaje im się różne leki przeciwpsychotyczne [ „ . ] Jeśli często podaje się tobie leki [„.] zaczynasz doznawać tego, co nazywa się „przeciekami". Często będą to krótkie obrazy, powstające w twoim umyśle, dziwnie wyglądających istot zbliżających się do ciebie. To spowoduje, że będziesz poszukiwał odpowiedzi na pytanie, co obce istoty tobie robią. Będziesz jednym z tysięcy badanych przez UFO. Ludzie będą nazywali cię wariatem. Powodem tego, że widzisz te dziwne stworzenia jest torazyna 1, która zakłóca obraz twego pod­ świadomego umysłu [ „ . ] Autor tego listu był wyśmiewany, ośmie­ szany oraz grożono jego życiu [z powodu głoszenia tych poglądów]. Hipnoza przygotowuje umysł na inwazję demonów, diabłów oraz

1 Chloropromazyna - lek neuroleptyczny używany w leczeniu zaburzeń psychicz­ nych, głównie schizofrenii (przyp. tłum.)

209

•

• •

•

• •

•

•

•

małych szarych istot. Bóg chce, abyśmy byl i uspokojeni i pozosta­ wali przy zdrowych zmysłach. Cokolwiek pańskie „małe szare is­ toty" mogą zrobić, Chrystus może zrobić lepiej ! Mam nadzieję, że nigdy nie będę się czuł tak wywyższony, by nie umieć przyznać, że Stworzenie nie ogranicza się do mnie, ale ogarnia cały wszechświat i wszystkie istoty. W 1 977 roku niebiańska istota rozmawiała ze mną na temat urazu głowy, którego doznałem w 1 968 roku. [List od osoby, która miała 24 odrębne spotkania z] cichym, wiszą­ cym w powietrzu pojazdem w kształcie spodka [i która w następ­ stwie tego] doświadczała ciągłego rozwoj u i wzmocnienia takich funkcj i psychicznych, jak jasnowidzenie, telepatia czy transmisje uniwersalnej energii życia w celu uzdrawiania. Przez lata widziałem i rozmawiałem z „duchami", bylem odwiedza­ ny (choć jeszcze nie badany) przez obce istoty, widziałem trój wy­ miarowe głowy unoszące się wokół mojego łóżka, słyszałem pukanie do moich drzwi [ . . . ] Te doświadczenia wydawały mi się równie realne jak rzeczywistość. Nigdy nie myślałem o tych zdarzeniach, jako o czymkolwiek innym niż tym, czy w rzeczywistości są: zabawą mojego umysłu z samym sobą2. Omamy mogą tłumaczyć 99 procent takich przypadków, ale czy kie­ dykolwiek mogą wyjaśniać 1 OO procent? UFO są [ . . . ] przedmiotem bujnych fantazji, które nie mają JAKICH­ KOLWIEK RZECZY WISTYCH PODSTAW. Błagam, by nie wierzył pan w oszustwo. Doktor Sagan był członkiem komisji Sił Powietrznych, która oceniała rządowe badania nad UFO, i teraz chce, abyśmy uwierzyli, że nie ma poważnych dowodów na to, że UFO istnieje. Proszę wyj aśnić, dlaczego zaszła konieczność zbadania takowej działalności rządu. Zamierzam wpłynąć na mojego przedstawiciela w Kongresie, by pró­ bował zlikwidować wydatki na program nadsłuchiwania sygnałów obcych istot z kosmosu, ponieważ uważam to za stratę pieniędzy. Oni są już wśród nas. Rząd przeznacza miliony dolarów podatników na badania nad UFO. Projekt SETI (Search for Extraterrestrial Intelligence - Poszukiwa­ nie Inteligencji Pozaziemskiej) byłby stratą pieniędzy, jeśli rząd rze-

2 Z listu przysłanego do czasopisma „The Skeptical Inquirer", dzięki uprzejmości Kendricka Fraziera.

210

•

•

•

• •

czywiście uważałby, że UFO nie istnieje. Jestem osobiście podeks­ cytowany projektem SETI, ponieważ wykazuje on, że zdążamy w odpowiednim kierunku - do komunikacji z obcymi istotami, co oznacza, że nie będziemy biernymi obserwatorami. Sukub, którego doświadczałem j ako astralnego gwałtu, nawiedzał mnie od roku 1 978 do 1 992. Było to straszne, demoralizujące i de­ humanizujące przeżycie dla przyzwoitego i poważnie praktykujące­ go katolika i dosłownie przerażało mnie z powodu przykrych fizycz­ nych następstw. Istoty z kosmosu nadchodzą! Mają nadzieję usunąć, kogo tylko się da, szczególnie dzieci, które stanowią „siedlisko" następnego ludzkiego pokolenia wraz ze współpracuj ącymi z nimi rodzicami, dziadkami oraz innymi dorosłymi, by zapewnić bezpieczeństwo przed nadcho­ dzącym głównym słoneczno-planetarnym szczytem, który jest tuż-tuż. Statek kosmiczny jest widoczny każdej nocy i zbliża się, by towarzy­ szyć nam, gdy wybuchną główne słoneczne ognie, zanim rozpoczną się turbulencje w atmosferze. Nadszedł czas zmiany biegunów, gdyż zbliżaj ą się one do nowej pozycji wieku Wodnika . . . [Autor informuje mnie także, że współpracują oni] z komendą Ashtar, gdzie Jezus Chrystus spotyka się z tymi [istotami] spoza granic w celu uzyskania instrukcji. Obecnych jest tam również wielu innych dygnitarzy, w tym archaniołowie Michał i Gabriel. Mam duże doświadczenie w terapii energetycznej , która obej muje usuwanie wzorców siatek, negatywnych wspomnień, wszczepów umiej scowionych przez obce istoty w Judzkich ciałach oraz otacza­ jących je pól energetycznych. Moja praca jest wykorzystywana głó­ wnie jako uzupełnienie psychoterapii. Moimi klientami są biznes­ meni, pracujący w domu, zawodowi artyści, terapeuci oraz dzieci [ . . . ] Energia „obcych" jest bardzo płynna, zarówno wtedy, gdy znaj­ duje się w ciele, jak i wtedy gdy zostanie usunięta, dlatego musi być zamykana tak szybko jak to tylko możliwe. Klatki energetyczne są najczęściej zamknięte wokół serca lub w trójkącie pomiędzy ramio­ nami. Nie wiem, j ak po takim przeżyciu mógłbym po prostu odwrócić się i ponownie zasnąć. Wierzę w szczęśliwe zakończenia. One następują zawsze. Jeśli wi­ dzisz postać wysoką jak pokój , ze złotymi włosami i świecącą jak oświetlona bożonarodzeniowa choinka, która unosi małe dziecko, to j ak mógłbyś nie wierzyć w te zjawiska? Rozumiem przesłanie, które 21 1

•

ta postać przekazuje małemu dziecku, którym jestem ja. Zawsze rozmawiałem z tą istotą. Jak inaczej miałem znosić to życie, w miej­ scu takim jak to? [ . . . ] Nie znane stany świadomości? Myślę, że trafił pan w sedno. Kto tak naprawdę odpowiada za tę planetę?

Rozdział 1 2

Piękna sztuka wykrywania nonsensów Rozum ludzki nie odznacza się trzeźwym spojrzeniem, lecz podlega wpływom woli i uczuć; tak powstają nauki budowane wedle upodobań człowieka. Albowiem człowiek łatwiej wierzy w to, co wolałby, aby było prawdziwe. Stąd to pochodzi, że odrzuca: rzeczy trudne, gdyż brak mu cierpliwości w prowadzeniu badań; rzeczy trzeźwe, ponieważ ograniczają nadzieję; głębię przyrody z powodu przesądów; światło doświadczenia przez zarozumiałość i pychę, aby ktoś nie powiedział, że umysł jego zajmuje się rzeczami błahymi i przemijającymi ; poglądy przeciwne pospolitemu mniemaniu ze względu na opinie gminu. Niezliczone są wreszcie, a niekiedy nieuchwytne sposoby, którymi uczucia zabarwiają i zarażają rozum. FRANCIS BACON,

Novum Organum ( 1 620)

przeł. Jan Wikarjak

Moi rodzice zmarli wiele lat temu. Byłem z nimi bardzo blisko zwią­ zany. Nadal ogromnie za nimi tęsknię. Wiem, że będzie tak zawsze. Chciałbym wierzyć, że ich cechy, ich osobowośc i, to, co tak bardzo w nich kochałem - rzeczywiście i naprawdę nadal gdzieś istniej ą. Nie prosiłbym o zbyt wiele, wystarczyłoby pięć lub dziesięć minut w roku, by na przykład opowiedzieć im o wnukach, przekazać im naj świeższe wiadomości, przypomnieć im, że ich kocham. Część mojej osoby bez względu na to, jak dziecinnie to brzmi - jest nadal ciekawa tego, jak się mają. Chciałbym zapytać: „Czy wszystko w porządku?" Ostat­ nie słowa, które powiedziałem do mojego ojca w chwili jego śmierci, to: „Trzymaj się". Niekiedy śnię, że rozmawiam z moimi rodzicami i nagle - będąc nadal zanurzony w sennym marzeniu - zostaję wstrząśnięty wszech­ ogarniaj ącą myślą, że tak naprawdę to oni n ie umarli, że to wszystko było jakąś potworną pomyłką. Przecież oni są tutaj, żywi i zdrowi, mój ojciec pokpiwa i żartuje, a moja matka gorąco zachęca mnie do wło­ żenia czapki, ponieważ na dworze jest zimno. Gdy się budzę, prze­ chodzę za każdym razem skróconą reakcję żałoby . To oczywiste, że 213

jest coś we mnie, co gotowe jest uw ierzyć w życie po śmierci. I w naj­ mniejszym stopniu nie interesuję się tym, czy istnieje jakikolwiek j asny dowód potwierdzający tę myśl. Tak więc n ie wybucham śmiechem na widok kobiety, która odwiedza grób swego męża i rozmawia z nim za każdym razem, gdy przychodzi na cmentarz, być może w rocznicę jego śmierci. Nietrudno to zrozumieć. A nawet gdybym miał wątpliwości co do ontologicznego statusu tego bytu, z którym rozmawia, n ie ma w jej zachowaniu nic dziwnego. Nie tego dotyczy problem istnienia życia po śmierci. Ludzie zachowują się w taki sposób, ponieważ są ludzcy. W USA ponad jedna trzecia osób dorosłych wierzy, że w pewien sposób może kontaktować się ze zmarły­ mi. Liczba ta prawdopodobnie wzrosła o 1 5 procent w okresie pomiędzy rokiem 1 977 a 1 988. Jedna czwarta Amerykanów wierzy w reinkarnację. Jednakże nie oznacza to, że będę skłonny do zaakceptowania „me­ dium", które twierdzi, że transmituje ducha osoby najbliższej , która odeszła, ponieważ mam świadomość, że takie postępowanie może być związane z oszustwem. Wiem, jak bardzo chciałbym uwierzyć, że moi rodzice po prostu opuścili powłoki swoich ciał i podobnie jak owady lub węże ulegli przeistoczeniu i powędrowali w jakieś inne miej sce. Zdaję sobie sprawę, że te uczucia mogą uczynić ze mnie łatwą ofiarę nawet niezbyt sprytnego oszusta, mogę też zostać oszukany przez zwy­ kłych ludzi nie kontrolujących swych podświadomych myśli , a także przez osoby z zaburzeniami psychicznymi typu dysocjacyj nego 1 • Jed­ nakże w tej sytuacj i wzbudzam w sobie, aczkolwiek niechętnie, scep­ tyczny sposób myślenia. Jak to się dzieje, zadaję sobie pytanie, że osoby transmitujące duchy nigdy nie przekazują nam informacj i niemożliwych obecnie do uzys­ kania w żaden inny sposób? Dlaczego Aleksander Wielki nigdy nie powiedział nam o dokładnym u miej scowieniu własnego grobowca, Fer­ mat o swym wielkim twierdzeniu, John Wilkes Booth o spisku mają­ cym na celu zamordowanie Lincolna, Hermann Goring o pożarze Reichstagu? Dlaczego Sofokles, Demokryt i Arystarch nie podyktowali swych zaginionych ksiąg? Czy nie chcą oni, by przyszłe pokolenia miały dostęp do ich arcydzieł? Jeśliby ogłoszono j akiekolwiek wiarygodne dowody na występowa­ nie życia po śmierci, to bardzo chętnie bym je zbadał; ale musiałyby to 1 Zaburzenia psychiczne, w których dominującym objawem może być występowanie u jednej osoby wielu różnych osobowości (przyp. tłum.).

214

być prawdziwe dane naukowe, a nie anegdotyczne, pojedyncze donie­ sienia. Podobnie jak w przypadku Twarzy na Marsie oraz uprowadzeń dokonywanych przez obce istoty , twierdzę, że lepsza jest okrutna praw­ da niż miłe złudzenie. W ostatecznym rozrachunku często okazuje się, że fakty są bardziej korzystne niż fantazje. Podstawowym przesłaniem „transmisji" spirytualistycznych i innych postaci nekromancj i jest stwierdzenie, że gdy umieramy, to tak napraw­ dę nie umieramy . Niezupełnie. Niektóre nasze myśli, uczucia i wspo­ mnienia po nas pozostają. To coś - czymkolwiek jest - może, po­ wiada się, wn iknąć do ciał innych l udzi i i nnych istot w przyszłości i z tego względu śmierć traci część swojej tragedi i . Co więcej . mamy możliwość, jeśli spirytualistyczne lub medialne połączenia są prawdzi­ we, do kontaktowania się z ukochanymi, którzy zmarli. Pani J.Z. Knight ze stanu Waszyngton twierdzi, że kontaktuje się z osobą li czącą sobie 35 OOO lat, nazywaną „Ramtha" . Mówi ona płyn­ nie po angielsku, używając języka, warg i strun głosowych pani Knight i produkując coś, co przypomina akcent Indian Raj . Ponieważ więk­ szość ludzi wie, jak mówić, a wielu z nich - począwszy od dzieci, a skończywszy na aktorach - dysponuje dużym repertuarem głosów, najprostsza hipoteza brzmi, że pani Knight sama wytwarza mowę Ram­ thy oraz że nie ma ona kontaktu z pozbawionymi ciała bytami z okresu p lejstoceńskiego zlodowacenia. Jeśli jest jakiś dowód świadczący prze­ ciwko temu twierdzeniu, to chętnie go usłyszę. Z pewnością wrażenie byłoby większe, gdyby Ramtha potrafił mówić sam. nie korzystając z ułatwienia, jakie dają usta pani Knight. Jeśli to j est niemożliwe, to w jaki inny sposób możemy zbadać twierdzenie o jego prawdziwości ? (Aktorka Shirley MacLaine poświadcza, że Ramtha był jej bratem n a Atlantydzie, ale to już inna historia). Przypuśćmy, że istnieje możliwość kontaktu z tą tajemniczą osobą i możemy zapytać ją o kilka spraw. Czy moglibyśmy sprawdzić, że Ramtha jest rzeczywiście osobą, za którą się podaje? W j aki sposób dowiedział się, że żył 35 OOO lat temu, nawet w przybliżeniu? Jakiego kalendarza używa? Kto policzył mi nione tysiąclecia? 35 OOO lat plus minus ile? Albo Ramtha ma naprawdę 35 OOO lat, i w tym przypadku uda się nam odkryć pewne fakty na temat tamtych czasów, albo jest on (a raczej ona) oszustem i da nam błędne informacje. Gdzie żył Ramtha? (Wiem, że mówi po angielsku z indiańskim ak­ centem, ale gdzie w ten sposób porozumiewali się ludzie 35 OOO lat temu). Jaki panował wtedy klimat? Co Ramtha j adł? (Archeolodzy 215

wiedzą coś o tym, co ludzie jedli w tamtych czasach) . Jakie były języki rdzennych mieszkańców oraz społeczna struktura grupy, w której żył? Z kim jeszcze żył Ramtha - z żoną. dziećmi, wnukami? Jaki był cykl życia, umieralność niemowląt, średnia długość życia? Czy jego społecz­ ność stosowała kontrolę urodzeń? Jakie nosili okrycia? W jaki sposób były one wykonywane? Jakie były najgroźniej sze drapieżniki ? Czy za­ j mowali się polowaniem i rybołówstwem, j akich narzędzi do tego uży­ wali ? Jaka broń była używana? Co z kwestią endemicznego seksizmu? Ksenofobii i etnocentryzmu? A jeśli Ramtha pochodził z „wysoko roz­ winiętej cywilizacj i" Atlanrydy, to j akie są szczegóły lingwistyczne, technologiczne, historyczne i inne dotyczące tamtego społeczeństwa? Jak wyglądało wtedy pismo? Powiedz nam. W zamian za to wszystko, co nam się oferuje i co jest zbiorem banalnych pouczeń. Poniżej przedstawiam kolejny przykład, zestaw informacji przeka­ zanych nie przez starożytną zmarłą osobę, ale przez nieznaną poza­ ziemską istotę, która tworzyła koła w zbożu; zostały one zapisane przez dziennikarza Jima Schnabla: Tak obawiamy się tego, że ten grzeszny naród rozpowszechnia kłamstwa o nas. Nie przybywamy w maszynach, nie lądujemy na waszej ziemi w maszynach [ . . ] Przybywamy j ak wiatr. Jesteśmy Siłą Życia. Siłą Życia z ziemi [„.] Podejdźcie tutaj [„.] Jesteśmy na odległość oddechu [„.] odległość oddechu [„.] nie jesteśmy miliony kilometrów stąd [ „ . ] Siła Życia, która jest większa niż energia w twoim ciele. Ale spotykamy wyższe formy życia [„.] Nie potrze­ bujemy nazwy. Istniejemy równolegle do waszego świata, towa­ rzyszymy waszemu światu [„.] Mury runęły. Dwóch ludzi powsta­ nie z przeszłości [„.] wielki niedźwiedź [„.] świat będzie w pokoju. .

Ludzie zwracają uwagę na te dziecinnie cudowne wydarzenia głów­ nie dlatego, że obiecują one coś zbliżonego do starych religii, szcze­ gólnie życie po śmierci, a nawet życie wieczne. Zdecydowanie odmienne spojrzenie na coś zbliżonego do życia wiecz­ nego zaproponował niegdyś brytyj ski naukowiec o szerokich zaintere­ sowaniach, J.B.S. Haldane, który był między innymi współtwórcą jed­ nej z dziedzin nauki - genetyki populacyj nej . Haldane wyobrażał so­ bie odległą przyszłość, w której gwiazdy będą dogasać, a przestrzeń będzie wypełniać chłodny, rozrzedzony gaz. Jednak, jeśli poczekamy przez odpowiednio długi czas, to pojawią się statystyczne fluktuacje 216

w gęstości tego gazu. W ogromnych przedziałach czasu fluktuacje takie będą wystarczające do odtworzenia wszechświata zbliżonego do nasze­ go. Jeśli wszechświat jest nieskończenie stary , twierdził Haldane, to będzie występować nieskończona l iczba takich odtworzeń. Tak w ięc w nieskończenie starym wszechświecie, z nieskończoną l iczbą pojawiających się galaktyk, gwiazd, planet i z mnogością życia, musi pojawić się planeta identyczna z Ziemią, na której ty i wszyscy twoi najbliżsi będziecie znowu razem. Znów będę mógł zobaczyć mo­ ich rodziców i przedstawić ich moim wnukom, których nigdy nie znali. A wszystko to nie wydarzy się raz, ale nieskończoną liczbę razy. Jednak z pewnych względów nie jest to takie samo pocieszenie jak to, które oferuj ą nam religie. Jeśli nikt z nas nie będzie miał wspomnień dotyczących tego, co wydarzyło się tym razem, czyli w czasach, w któ­ rych żyją autor i czytelnik, to obietnica satysfakcj i ze wskrzeszenia ciała w przyszłości brzmi w naszych uszach nieco głucho. Jednakże nie doceniłem tu znaczenia słowa „nieskończoność". W obrazie Haldane' a będą istnieć wszechświaty, w rzeczywistości ich nieskończona liczba, w których nasze mózgi będą zawierać wszystkie wspomnienia z wielu poprzednich wszechświatów. Satysfakcj a jest za­ tem w zasięgu ręki - ograniczana jednakże przez myśl, że wszystkie te inne wszechświaty, w tym także te, które dopiero nastąpią (ponownie nie raz, ale nieskończoną liczbę razy), będą związane z występowaniem tragedii i okropności, które zdecydowanie przewyższą wszystko, co przeżyliśmy tym razem. Pocieszenie dostarczone przez Haldane' a zależy więc od tego, w ja­ kim wszechświecie żyjemy, i być może od rozwiązania takich kwestii, jak na przykład czy istnieje wystarczająca ilość materi i, by w końcu odwrócić proces rozszerzania się wszechświata, a także od charakteru próżniowych fluktuacji. Tak więc wydaje się, że osoby z głębokim pragnieniem życia po śmierci mogłyby poświęcić się badaniom kos­ mologicznym, grawitacji w warunkach kwantowych, fizyce cząstek elementarnych oraz arytmetyce nieskończoności . * Klemens Aleksandryj ski, jeden z pierwszych Ojców Kościoła, w swoim dziele „Zachęta dla Greków" (napisanym około roku 1 90) odrzucał pogańskie wierzenia za pomocą słów, które dzisiaj mogą wydawać się nieco ironiczne: 217

Nie powinniśmy pozwalać d oro słym ludziom na wian; w takie baj ki . Nawet naszym własnym dzieciom, gdy z płaczu pęka im serce, j ak mówi znane powiedzenie, nie mamy zwyczaju opowia­ dania ciekawych historyjek, by je pocieszyć. W naszych czasach stosujemy mniej surowe zasady. Opowiadamy dzieciom o świętym Mikołaju, wielkanocnym zającu oraz dobrej wróżce z powodów, które uznajemy za emocjonalnie słuszne, jednakże później , jeszcze zanim dorosną, pozbawiamy je tych mitów. Dlaczego się z nich wycofujemy? Ponieważ dobro naszych dzieci, gdy będą osobami dorosły­ mi, zależy od tego, czy znają świat taki, jaki jest naprawdę. Martwimy się, nie bez podstaw, o dorosłych, którzy nadal wierzą w świętego Mikołaja. Filozof David Hume napisał o doktrynerskich religiach: Ludzie tacy nie maj ą odwagi przyznać się, nawet we własnych sercach, do wątpliwości, które mają w takich kwestiach. Czynią zaletę z wiary nie mającej podstaw i ukrywają przed sobą własną niewierność poprzez usilne zapewnienia oraz pozbawioną kryty­ cyzmu bigoterię. Ten rodzaj braku wiary ma głębokie moralne następstwa, jak napisał amerykański rewolucjonista, Thomas Paine, w książce The Age of Re­ ason [Epoka rozumu] : Niewierność nie dotyczy problemu wierzących i niewierzących; dotyczy udawania, że wierzy się w coś, w co się nie wierzy. Niemożliwa jest ocena moralnych następstw, jeśli mogę użyć tego określenia, które takie umysłowe zakłamanie spowodowało w społeczeństwie. Jeśli człowiek tak bardzo skorumpował i spro­ stytuował czystość swego umysłu, przypisując swe „poglądy" rzeczom, w które nie wierzy, to przygotował się on na popeł­ nienie każdej innej zbrodni. Thomas H . Huxley przedstawił sprawę w następujący sposób: Podstawą moralności jest [ . . . ] zaprzestanie udawania, że wierzy się w rzeczy, na które nie ma dowodów, i zaniechanie powtarza­ nia nierozsądnych twierdzeń o istnieniu rzeczy poza możliwoś­ ciami ludzkiego poznania. 218

Klemens, Hume, Paine: i Huxley mówili o religii. Jednakże więk­ szość ich poglądów odnosi się do wielu innych spraw - na przykład do otaczającego nas coraz bardziej narzucającego się świata rekl am : istn ieje reklama aspiryny, w której aktorzy grający lekarzy ujawniają, że konkurencyjny produkt zawiera tylko niewielką i lość substancji o działaniu przeciwbólowym. której używanie zalecają inni lekarze nie podaj ąc, co jest tym tajemniczym składnikiem. Natomiast i c h produkt zawiera znacznie więcej tej substancji ( 1 ,2 do 2 razy więcej w jednej tabletce). A więc należy kupować ich produkt. Jednak dlacze­ go nie zażyć dwóch tabletek konkurencyj nej firmy? Albo rozważmy lek przeciwbólowy, który działa lepiej niż produkt konkurencj i „o nor­ malnej sile". Dlaczego nie zażywać produktu konkurencji „o wzmoc­ nionym działaniu"? Oczywiście nie słyszymy nic o ponad 1 OOO zgonów z powodu zażywania aspiryny, które co roku notuje się w Stanach Zjednoczonych, lub o około 5000 przypadków wystąpienia niewydol­ ności nerek na skutek używania acetaminofenu, którego najlepiej sprze­ dawanym preparatem jest tylenol. (Jednakże to ostatnie zj awisko może stanowić przykład korelacj i bez występowania związku przyczynowo­ -skutkowego). Kogo interesuje to, że niektóre płatki śniadaniowe za­ wierają więcej witamin niż inne tego typu produkty, jeśli po śniadaniu możemy zażyć tabletkę zawierającą witaminy? I dlaczego j akiekolwiek znaczenie miałby mieć fakt, że preparat łagodzący nadkwasotę zawiera wapń, jeśli wapń jest ważnym składnikiem odżywczym. ale nie ma wpływu na zapalenie żołądka? Ś wiat reklamy pełen jest takich błęd­ nych wskazówek i złudzeń tworzonych po to, by wykorzystać kon­ sumenta. Nie powinieneś pytać. Nie myśl. Kupuj . Zachęta d o kupowania reklamowanych produktów, szczególnie do­ konywana przez prawdziwych lub rzekomych specj alistów, to nieprzer­ wany strumień oszustwa. Zdradza pogardę producentów dla inteligencji klientów. Niepostrzeżenie wprowadza podejrzenia o korupcję w popu­ larnych opiniach o naukowym obiektywizmie. Dziś istnieją nawet re­ klamy, w których prawdziwi naukowcy, niektórzy ze znaczącymi osią­ gnięciami, udaj ą zadowolonych klientów danej korporacj i . Fakt ten przypomina nam tylko o tym, że nawet naukowcy mogą kłamać za pieniądze. Jak ostrzegał Thomas Paine, przyzwyczajanie nas do kłam­ stwa stanowi podstawę wielu innych nieprawości. Gdy piszę te słowa, mam przed sobą program jednej z corocznych wystaw New Age - Whole Life Expo - odbywających się w San Francisco. Zwykle uczestniczą w takich targach dziesiątki tysięcy ludzi. 219

Wysoce wątpliwi specjaliści zachwalają w czasie ich trwan ia wysoce wątpliwe produkty. Oto kilka tytułów prezentacji : „W jaki sposób schwytane w pułapkę białka krwi powodują ból i cierpienie"; „Krysz­ tały - czy są talizmanami, czy kamieniami?" (mam własną opinię na ten temat); „Kryształy, podobnie jak skupiają fale dźwiękowe i świetlne, mogą również wzmacniać duchowe wibracje w przypadku niedostrojone­ go człowieka"; „Powrót bogini, prezentacja rytuału"; „Synchroniczność, doświadczenie rozpoznawania" (ta prelekcja jest wygłaszana przez „brata Charlesa") ; „Ty, Saint-Germain oraz uzdrawianie przez fioleto­ wy płomień". Trwa wyliczanka, której towarzyszy obfitość reklam doty­ czących „niezwykłych możliwości" dostępnych na wystawie Whole Life Expo. Jednak ich zakres jest niewielki - możemy wybierać tylko mię­ dzy zjawiskami wątpliwymi i rzekomymi. Przerażeni Judzie chorujący na raka odbywaj ą pielgrzymki na Fili­ piny, gdzie „psychiczni chirurdzy" z dłońmi pełnymi kurzych wątróbek lub kozich serc udają, że sięgaj ą do wnętrza chorego i wyciągają chorą tkankę, którą następnie triumfalnie demonstrują. Przywódcy zachod­ nich demokracji regularnie korzystają z usług astrologów i mistyków przed podjęciem decyzji wagi państwowej . Pod presją opinii publicz­ nej , domagającej się szybkich wyników, policja prowadząca dochodze­ nie w sprawie morderstwa lub zaginięcia konsultuje się ze „specjalis­ tami" od ESP [Extrasensory Perception - spostrzeganie pozazmysło­ we] (którzy nigdy nie zgadują lepiej niż podpowiada to zdrowy roz­ sądek, jednak policja, jak twierdzą eksperci od ESP, nadal prosi ich o pomoc). Na podstawie jasnowidzenia ogłasza się istnienie różnic politycznych pomiędzy wrogimi państwami, a CIA za zgodą Kongresu wydaje pieniądze podatników na badania maj ące ustalić, czy poprzez wytężone myślenie o łodziach podwodnych można je zlokalizować w oceanicznych głębinach. Media - używając wahadełek nad mapa­ mi, a w samolotach różdżek - udają, że znajdują nowe złoża minera­ łów; australijska firma wydobywcza płaci im z góry dużą sumę pienię­ dzy, której w razie niepowodzenia nie muszą zwracać, oraz oferuje udziały w eksploatacji złóż w przypadku sukcesu. Niestety, różdżka­ rzom nic nie udaje się odkryć. Figurki Jezusa lub freski przedstawiające Maryję pokrywają się wilgocią i tysiące ludzi o dobrym sercu przeko­ nuje się nawzajem, że byli świadkami cudu. Są to wszystko przypadki niedorzeczności udowodnionych lub praw­ dopodobnych. Oszustwo zwykle powstaje, niekiedy w sposób niewin­ ny, za przyzwoleniem świadomych go osób, niekiedy jednak jest ono 220

wynikiem gry prowadzonej z cyniczną premedytacj ą. Zwykle ofiara oszustwa jest silnie zaangażowana emocjonalnie - przez ciekawość, lęk, chciwość lub żal. Łatwowierna akceptacj a nonsensu może narazić cię na utratę pieniędzy. Właśnie to miał na myśli P.T. Barnum, gdy mówił: „W każdej minucie rodzi się frajer". Ale może mieć to znacznie bardziej niebezpieczne następstwa. Gdy rządy i społeczeństwa tracą zdolność do krytycznego myślenia, skutki mogą być katastrofalne i nie ma większego znaczenia, jak bardzo współczujemy tym, którzy „kupi­ li" niedorzeczność. W nauce rozpoczynamy od wyników pochodzących z doświadczeń, danych, obserwacj i i pomiarów, czyli od faktów. Tworzymy, jeśli jest to możliwe, duży zbiór prawdopodobnych wyjaśnień i systematycznie konfrontujemy każde takie wyjaśnienie z faktami . W czasie swojego kształcenia naukowcy zostają wyposażeni w odpowiedni zestaw do wy­ krywania niedorzeczności. Zestaw ten jest wykorzystywany w rutyno­ wej procedurze oceny nowych, proponowanych teorii. Jeśli nowy po­ mysł wytrzyma próbę badania za pomocą narzędzi z naszego zestawu, to zapewniamy mu akceptację, aczkolwiek powściągliwą. Jeśli prze­ jawiasz podobne nastawienie, jeśli nie chcesz dawać wiary bzdurom, nawet gdy wywołują one u ciebie poczucie zadowolenia, to powinieneś przedsięwziąć przedstawione poniżej środki ostrożności; są to metody wypróbowane i sprawdzone przez konsumentów. Co znajduje się w tym zestawie? Narzędzia sceptycznego myślenia. Myślenie sceptyczne polega na umiejętności stworzenia i zrozumie­ nia rozsądnych argumentów, a także, co szczególnie ważne, rozpozna­ nia argumentów chybionych lub fałszywych. Kwestia nie polega na tym, czy wniosek wynikający z ciągu myślenia nam się podoba, ale na tym, czy wniosek ten jest rzeczywistym produktem danej teorii lub wynikiem punktu wyjściowego - inaczej mówiąc, czy ta teoria jest prawdziwa. Oto owe narzędzia: • • •

Trzeba szukać n iezależnego potwierdzenia faktów. Należy zachęcać do intensywnej dyskusj i nad dowodami wszystkie osoby znające zagadnienie, reprezentujące różne punkty widzenia. To, że argumenty pochodzą od autorytetów, ma niewielkie znacze­ nie - wielkie autorytety popełniały błędy w przeszłości . Będą po­ pełniać je w przyszłości. Prawdopodobnie lepiej jest mówić, że w na­ uce nie istnieją autorytety ; istnieją co naj wyżej specjaliści. 22 1

•

•

•

•

•

•

Należy rozważyć więcej niż jedną hipotezę. Jeśli coś ma zostać wy­ jaśnione, należy myśleć o wszelkich hipotezach, które mogłyby sta­ nowić rozwiązanie danego problemu. Następnie należy pomyśleć o doświadczeniach, w których systematycznie można by zaprzeczyć każdej z podanych hipotez. To, co pozostanie, czyli hipoteza, która oprze się zaprzeczeniu w tym procesie darwinowskiej selekcj i spo­ śród „wielu hipotez roboczych", ma o wiele większą szansę być odpowiedzią właściwą niż teoria oparta na pierwszej myśli, która ci się bardzo spodobała2. Próbuj nie przywiązywać się do danej hipotezy tylko dlatego, że sam jesteś jej twórcą. To jedynie przystanek w drodze do wiedzy. Zadaj sobie pytanie, dlaczego dana hipoteza ci się podoba. Porównaj ją uczciwie z innymi, alternatywnymi wyjaśnieniami. Rozważ, czy mo­ żesz znaleźć powody, aby ją odrzucić. Jeśli ty tego nie zrobisz, inni się tym zajmą. Przedstaw problem za pomocą liczb. Jeśli cokolwiek, co wyjaśniasz, można w jakiś sposób zmierzyć i połączyć z jakąkolwiek wielkością numeryczną, to bardzo ułatwi to wybór jednej spośród rywali zują­ cych hipotez. To, co jest niejasne i ma charakter jakościowy, jest możliwe do wyjaśnienia na bardzo wiele sposobów. Oczywiście ist­ n ieją prawdy, których należy poszukiwać, związane z zagadnieniami „jakościowymi'', które trzeba zbadać, ale znalezienie ich to praw­ dziwe wyzwanie. Jeśli istnieje łańcuch argumentów, to prawdziwy musi być każdy z elementów łańcucha (w tym początkowa przesłanka), a nie tylko większość z nich. Brzytwa Ockhama. Ta wygodna prosta reguła zmusza nas do tego, by z dwóch hipotez, które wyjaśniają dane równie dobrze, wybrać prostszą z nich3. Należy zawsze zastanowić się, czy hipoteza jest, przynajmniej co do swej zasady, możliwa do obalenia. Twierdzenia, które są niemożliwe

2 Ten problem dotyczy spraw sądowych, w których wyrok wydaje ława przysięgłych. Retrospektywne badania wykazują, że niektórzy ławnicy decydują się bardzo szybko prawdopodobnie podczas składania oświadczeń wstępnych - a następnie zachowują w pamięci tylko dowody wspierające ich początkowe wrażenia i odrzucają dowody z ni­ mi sprzeczne. W ich umysłach nie funkcjonuje metoda badania alternatywnych hipotez roboczych. 3 Zasada ta została również wyrażona następująco: Nie należy mnożyć bytów ponad miarę (przyp. tłum.).

222

do badania i niemożliwe do zaprzeczenia, nie są wiele warte. Roz­ ważmy wielką ideę, że nasz wszechświat i wszystko, co zawiera, jest po prostu cząstką elementarną - na przykład elektronem w o wiele większym wszechświecie. Jeśli jednak nigdy nie uzys­ kamy informacj i spoza naszego wszechświata, to czyż idei tej można zaprzeczyć? Musimy mieć możliwość sprawdzenia stawianych twier­ dzeń. Niestrudzeni sceptycy muszą mieć szansę, by podążać twoim torem myślenia, powtórzyć twoje doświadczenia i sprawdzić, czy uzyskają takie same wyniki. Naj ważniejsze jest, jak próbowałem podkreślić to wcześniej, pole­ ganie na starannie zaprojektowanym i kontrolowanym doświadczeniu. Nie dowiemy się wiele ze zwykłych rozmyślań. Możemy poprzestać na pierwszym wyjaśnieniu, o którym pomyślimy. Jest ono lepsze niż żadne. Jednak co się stanie, jeśli wymyślimy kilka teorii ? W jaki sposób wybierzemy tę właściwą? A więc nie wybieramy. Pozwalamy, by uczy­ niło to doświadczenie. Francis Bacon podał klasyczny argument: Subtelność przyrody góruje wielokrotnie nad subtelnością zmys­ łów i rozumu, tak że owe piękne rozważania i spekulacje ludzkie to nic dobrego [ . ]4 .

.

Ważne są doświadczenia wykonane w sposób kontrolowany. Jeśli na przykład nowy lek ma rzekomo leczyć 20 procent zażywających go chorych, to musimy się upewnić, że w grupie kontrolnej przyjmującej placebo - tabletkę zawierającą cukier, o której zażywający sądzą, że stanowi nowy lek - nie stwierdza się spontanicznego ustąpienia ob­ jawów choroby również u 20 procent osób. Badane zmienne muszą być oddzielone. Przypuśćmy, że cierpisz na chorobę morską i zażywasz 50 miligramów leku przeciwwymiotnego, a jednocześnie stosujesz bransolety do akupresury. Stwierdzasz, że nie­ miłe odczucia ustąpiły. Co spowodowało tę poprawę - bransolety czy tabletka? Będziesz mógł odpowiedzieć tylko wtedy, gdy następnym razem zastosujesz jedną z metod. A teraz wyobraź sobie, że twoje oddanie metodzie naukowej jest słabsze od pragnienia pozbycia się choroby morskiej. A więc nie rozdzielisz obu zmiennych. Zastosujesz 4 Francis Bacon, Novum Organum, przeł. Jan Wikarjak, PWN, Warszawa 1 955 (przyp. tłum.).

223

ponownie obie metody. Osiągnąłeś oczekiwany wynik. możesz więc stwierdzić, że uzyskanie dalszej wiedzy nie jest warte ewentualnego dyskomfortu. Często doświadczenia muszą być wykonywane w sposób „podwój­ nie ślepy", tak by osoby mające nadzieję na jakieś odkrycie, nie mogły wpływać na ocenę wyników doświadczenia. Badanie nowego leku na przykład wymaga, by lekarze oceniaj ący ustępowanie objawów u da­ nego chorego nie wiedzieli , czy chory ten rzeczywiście zażywa nowy lek. Taka wiedza mogłaby wpływać na ich decyzję. Listę pacjentów, u których wystąpiła remisja objawów, można później porównać z listą osób otrzymujących nowy lek, przy czym każdą z list sporządza się niezależnie. Dysponując takimi danymi, można stwierdzić, czy istnieje jakakolwiek korelacj a pomiędzy działaniem leku a ustępowaniem ob­ jawów choroby. Podobnie podczas konfrontacj i lub identyfikacji zdjęć podejrzanych oficer policji prowadzący przesłuchanie nie powinien znać głównego podejrzanego. by świadomie lub podświadomie nie mógł wpływać na świadka. * Każdy dobry zestaw do wykrywania niedorzeczności, prócz sposobów dokonywania oceny, czy dane twierdzenie może zostać uznane za ele­ ment wiedzy o świecie, musi nauczać nas również tego, czego nie powinniśmy robić. Jest to pomocne do rozpoznawania najczęściej wy­ stępujących i najbardziej niebezpiecznych błędów logicznych i retory­ cznych. Wiele dobrych przykładów takich błędów pochodzi ze świata religii i polityki, ponieważ osoby zaj mujące się tymi dziedzinami są często zmuszone do usprawiedliwiania pewnych sprzecznych ze sobą twierdzeń. Wśród tych błędów spotyka się takie oto argumenty: •

•

Ad hominem łac.: do człowieka - to atak na przeciwnika w dys­ kusji, a nie na jego argumenty (np.: ,,Doktor Smith jest znaną funda­ mentalistką biblijną. a więc j ej zastrzeżenia do teorii ewolucji nie powinny być rozpatrywane poważnie"). Argumenty wysuwane przez autorytet (np.: „Prezydent Richard Ni­ xon powinien być ponownie wybrany, ponieważ ma tajemny plan zakończenia wojny w południowo-wschodniej Azji", ale była to ta­ jemnica, więc elektorat nie miał możl iwości oceny zalet tego planu;

224

-

•

•

•

•

argument zachęcał do zaufania mu tylko dlatego, że był prezyden­ tem. Jak się później okazało, argument był błędny). Argument oparty na niekorzystnych następstwach (np.: „Bóg wymie­ rzający kary i nagrody, musi istnieć, ponieważ gdyby Go nie było, społeczeństwo w ogóle nie szanowałoby prawa i byłoby niebezpiecz­ ne, prawdopodobnie nawet nie poddawałoby się rządzeniu 5" . Lub: „Oskarżony w publicznie znanym procesie powinien zostać uznany za winnego, w przeciwnym przypadku będzie to zachęta dla innych mężczyzn, by mordowali swoj e żony"). Apel do niewiedzy - twierdzenie, że gdy nie udowodni ono, że coś jest fałszywe, musi to być prawdziwe i odwrotnie (np . : „Nie ma przekonujących dowodów, że UFO nie odwiedzają Ziemi, więc UFO istnieje, a gdzieś we wszechświecie rozwinęło się inteligentne ży­ cie". Lub: „Może istnieć niewyobrażalnie wielka liczba innych świa­ tów, ale nie ma dowodów, że gdziekolwiek nastąpił większy rozwój moralny niż na Ziemi, tak więc nadal jesteśmy centralnym miej scem we wszechświecie"). Tę niechęć do przyjęcia niepewności można skrytykować jednym zdaniem: brak dowodu na występowanie jakie­ goś zjawiska nie jest dowodem na brak występowania tego zjawiska. Specjalne odwołanie, często w celu wytłumaczenia teorii o zawiłych problemach retorycznych (np . : „Dlaczego miłosierny Bóg skazał przyszłe pokolenia na cierpienia tylko dlatego, że jedna kobieta spo­ wodowała, że jeden mężczyzna wbrew zakazom zjadł jabłko?" Spe­ cjalne odwołan ie: „Nie rozumiesz subtelnej doktryny wolnej woli". Lub: „Jak mogą istnieć równie boscy Ojciec, Syn i Duch Ś więty w jednej osobie?" Specjalne odwołanie: „Nie rozumiesz boskiej ta­ jemnicy Trójcy Ś więtej". Lub: „Dlaczego Bóg pozwolił wyznawcom j udaizmu, chrześcijaństwa i islamu - wszystkim nakazując miłość i współczucie - by wyrządzali tak wiele okrucieństwa przez tak długi okres?" Specjalne odwołanie: „Znowu nie rozumiesz tajemnicy wolnej woli, a poza tym niezbadane są wyroki Pańskie"). Błagalne pytanie, nazywane również wymuszaniem odpowiedzi (np.: „Musimy wprowadzić karę śmierci, by odwieść ludzi od popełniania brutalnych przestępstw". Czy liczba takich przestępstw rzeczywiście

s Bardziej cynicznie ujął to historyk rzymski, Polibiusz: „Ponieważ masy ludzkie są niestałe, pełne trudnych do opanowania pragnień, pełne uczuć i nieświadome konsekwen­ cji , muszą zostać przepełnione strachem, by utrzymać je w porządku. Z tego względu starożytni postąpili słusznie, wynajdując bogów oraz wiarę w sąd po śmierci"-

225

•

•

•

•

obniża się, gdy wprowadza się karę śmierci? Lub: „Kursy akcj i na giełdzie spadły wczoraj z powodu korekty technicznej i realizowania zysków przez inwestorów". Czy istnieje niezależny dowód na przy­ czynową rolę „korekty" i „realizacji zysków"? Czy czegokolwiek dowiedzieliśmy się z tego rzekomego wyjaśnienia?). Wybór obserwacji, nazywany również wyborem okoliczności sprzy­ j aj ących lub, jak określił to Francis Bacon, liczenie udanych trafień i opuszczanie pudeł6 (np . : „Państwo szczyci się prezydentami, któ­ rych miało, ale nie wspomina o żyjących w nim seryjnych morder­ cach"). Statystyka małych liczb - bliski krewny wyboru obserwacji (np. : „Powiadają, że co piąty człowiek jest Chińczykiem. Jak to możliwe? Znam setki ludzi i żaden z nich nie jest Chińczykiem". Lub: „Tra­ fiłem dziś trzy siódemki pod rząd. Dziś nie mogę przegrać"). Niezrozumienie natury statystyki (np. : „Prezydent Dwight Eisenho­ wer wyraził zdumienie i niepokój , dowiadując się, że połowa Ame­ rykanów ma inteligencję poniżej średniej"). Nieścisłość (np. szczegółowe planowanie przygotowań na najgorszą z możliwości, do której zdolny jest potencjalny przeciwnik militarny, i j ednoczesne wynikające z oszczędności ignorowanie wyników nau­ kowych badań nad zagrożeniami dla środowiska, ponieważ nie są

6 Moim ulubionym przykładem jest historia opowiadana o włoskim fizyku Enrico Fermim, który przybył do Ameryki, gdzie został włączony do Projektu Manhallan, któ­ rego celem było stworzenie broni nuklearnej, i w związku z tym spotkał się w samym środku drugiej wojny światowej z najważniejszymi oficerami armii amerykańskiej.

Ten i len jest wielkim generałem, powiedziano mu. - Jaka jest definicja wielkiego generała? - zapytał Fermi w charakterystyczny dla siebie sposób. - Jest to generał, który wygrał wiele bitew. - Ile? Po chwili ustaleń zgodzono się, że pięć. - Jaka część amerykańskich generałów jest wielka? Po dłuższej chwili ustalono, że kilka procent. Jednak wyobraźmy sobie, podsumowuje Fermi, że nie istnieje nikt taki jak wielki generał, że wszystkie armie są jednakowo wyposażone, a zwycięstwo w bitwie jest kwestią przypadku. Wtedy szansa zwycięstwa w jednej bitwie wynosi 1/2, w dwóch kolejnych bitwach 1/4, w trzech 1 /8, w czterech 1 / 1 6 i w pięciu 1 /32 - co stanowi około 3 procent. Możesz oczekiwać, że kilka procent amerykańskich generałów wygra pięć kolejnych bitew, tylko na podstawie prawdopodobieństwa. A czy którykolwiek z nich wygrał dziesięć kolejnych bitew . . . ?

226

•

•

•

•

•

•

one „udowodnione"; przypisywanie zmniejszaj ącej się średniej dłu­ gości życia w byłym Związku Radzieckim wadom komunizmu wy­ stępującym wiele lat temu, a nieprzypisywanie nigdy poziomu umie­ ralności niemowląt w Stanach Zjednoczonych (obecnie naj wyższego wśród krajów wysoko rozwiniętych) wadom kapitalizmu; uważanie za realne, że wszechświat będzie istniał nieskończenie w przyszłości, a traktowanie jako niedorzeczność możliwości, że wszechświat ma nieskończoną historię w przeszłości). Non sequitur - łac . : to nie wynika (np. : „Nasz naród przetrwa, po­ nieważ Bóg jest wielki" . Jednak niemal każdy naród twierdzi, że jest to prawda; niemiecka formuła brzmiała: Gott mit uns). Często osoby wpadające w pułapkę błędu non sequitur po prostu nie potrafią za­ uważyć innych wyjaśnień. Post hoc, ergo propter hoc - łac . : to zdarzyło się po tym, więc było tym spowodowane (np. kardynał Jaime Sin, arcybiskup Manili: „Znam [ ... ] 26-letnią kobietę, która wygląda, jakby miała 60 lat, ponieważ zażywa pigułki [antykoncepcyjne]" . Lub: „Zanim kobiety uzyskały prawo głosu, nie było broni nuklearnej"). Nic nie znaczące pytania (np . : „Co zdarzy się, jeśli n iepohamowana siła spotka się z nieprzesuwalnym przedmiotem?" Jednak jeśli ist­ nieje coś takiego j ak niepohamowana siła, to nie mogą istnieć nie­ przesuwalne przedmioty i vice versa). Wyłączenie możliwości pośredniej lub fałszywa dychotomia - do­ puszczanie tylko dwóch skrajnych możliwości, a nie kontinuum mo­ żliwości pośrednich (np . : „Pewnie, opowiedz się za nim; mój mąż jest doskonały ; ja zawsze się mylę". Lub: „Albo kochasz swój kraj , albo g o nienawidzisz". Lub: „Jeśli nie jesteś częścią rozwiązania, to jesteś częścią problemu"). Plan krótkoterminowy kontra długoterminowy - podtyp wyłączenia możliwości pośrednich, ale na tyle ważny, że chciałbym, abyśmy zwrócili na niego większą uwagę (np.: „Nie stać nas na programy dokarmiania dzieci n iedożywionych i edukację dzieci w wieku przedszkolnym. Musimy pilnie poradzić sobie z przestępczością na u licach". Lub: „Dlaczego badać przestrzeń kosmiczną lub angażo­ wać się w podstawowe badania naukowe, skoro mamy tak duży deficyt budżetowy ?"). Równia pochyła (nasilenie roszczeń), wariant pokrewny wyłączeniu możliwości pośrednich (np. : „Jeśli pozwolimy na dokonywanie abor­ cji w pierwszych tygodniach ciąży, to niemożliwe będzie zapobie227

•

•

•

żenie zabiciu donoszonego noworodka". Lub przeciwnie: „Jeśli pań­ stwo zabroni aborcji nawet w dziewiątym miesiącu, to wkrótce bę­ dzie nam mówić, co robić z naszymi ciałami w czasie poczęcia"). Mylenie współwystępowania z powodowaniem (np.: „Badania wy­ kazują, że wśród absolwentów szkół średnich jest więcej homosek­ sualistów niż wśród mężczyzn z niższym wykształceniem, a więc wyższe wykształcenie powoduje homoseksualizm". Lub: „Andyjskie trzęsienia ziemi są związane z bliskim położeniem planety Uran, tak więc - pomimo braku jakiejkolwiek takiej korelacji dla bliższego i masywniej szego Jowisza - trzęsienia są spowodowane przez Uran7"). Pamperek - karykaturyzowanie postawy w celu uczynienia danej osoby łatwiej szą do ataku (np.: „Naukowcy przypuszczają, że żyjące istoty po prostu połączyły się przez przypadek" - stwierdzenie, które celowo pomija podstawową myśl Darwina, że przyroda wzbo­ gaca się przez ocalanie tego, co funkcjonuje poprawnie, i elimino­ wanie pozostałych możliwości. Może to być również błąd przeciw­ stawienia krótko- i długoterminowych planów: „Ekolodzy martwią się bardziej o kolorowe ślimaki i plamiste sowy niż o ludzi"). Tłumienie dowodów lub podawanie półprawdy (np . : „Niesłychanie dokładna i szeroko komentowana przepowiednia próby zabój stwa prezydenta Reagana została pokazana w telewizj i". Ale - to dość ważny szczegół - czy została ona zarejestrowana przed, czy po tym wydarzeniu? Lub: „Nadużycia tego rządu wymagają rewolucji, po­ nieważ nie można zrobić omletu bez rozbicia kilku jajek". Zgoda, ale czy będzie to rewolucja, w której zginie więcej osób niż za czasów poprzedniego reżimu? Co mówią doświadczenia innych re­ wolucji? Czy wszystkie rewolucje przeciwko uciskającemu reżimo­ wi są pożądane i leżą w interesie ludzi?).

7 Lub: Dzieci, które oglądają pełne przemocy programy w telewizji są skłonne do większej agresji w wieku dorosłym. Ale czy telewizja powoduje występowanie przemo­ cy, czy też dzieci ze skłonnościami do agresji chętniej oglądają programy pełne przemo­ cy? Bardzo prawdopodobne jest, że oba stwierdzenia są prawdziwe. Obrońcy pokazywa­ nia przemocy w komercyjnej TV twierdzą, że każdy potrafi rozróżnić pomiędzy telewizją i rzeczywistością. Jednakże ukazujące się w sobotnie poranki programy dla dzieci za­ wierają obecnie średnio około 25 aktów przemocy na godzinę. W najlepszym razie czyni to małe dzieci mniej wrażliwymi na agresję i przypadkowe okrucieństwo. A skoro podat­ nym na sugestię dorosłym można wprowadzić do pamięci fałszywe wspomnienia, to co wprowadzamy do mózgów naszych dzieci, jeśli zanim ukończą szkołę podstawową, narażamy je na percepcję około 1 00 OOO aktów przemocy.

228

•

Mylące znaczenie słowa (np. rozdział władz gwarantowany przez amerykańską konstytucję zapewnia, że Stany Zjednoczone nie mogą prowadzić wojny bez jej wypowiedzenia przez Kongres. Z kolei prezydent odpowiada za politykę zagraniczną i prowadzenie wojen, które to czynności są potężnymi narzędziami pomagającymi w re­ elekcji. Prezydent wywodzący się z jakiejkolwiek partii politycznej może z tego względu zdecydować się na aranżowanie różnych wo­ jen, podczas gdy macha flagą i nazywa wojnę: „akcją policyjną", „zbrojn ą interwencją", „zapobiegawczym uderzeniem ochronnym", „pacyfikacją", „zabezpieczaniem amerykańskich interesów" oraz ró­ żnymi rodzajami „operacj i", takimi chociażby j ak „Operacja Słuszna Sprawa". Eufemizmy określaj ące woj nę stanowią szeroką klasę wy­ nalazków językowych tworzonych dla celów politycznych. Talley­ rand powiedział kiedyś: „Ważną sztuką polityków jest wynajdywa­ nie nowych nazw dla instytucji, które pod starymi nazwami stały się dla opinii publicznej odrażające").

Zapoznanie się z istnieniem takich logicznych i retorycznych błędów dopełnia nasz zestaw do wykrywania niedorzeczności. Podobnie jak wszystkie narzędzia, również ten zestaw może być źle wykorzystywany, stosowany w złym kontekście lub nawet używany jako mechaniczny sche­ mat zastępujący myślenie. Jednakże stosowany właściwie ułatwia nam orientację w świecie i - co nie jest bez znaczenia - pomaga nam w oce­ nie własnych argumentów, zanim zademonstrujemy je innym osobom. * Amerykański przemysł tytoniowy przynosi corocznie około 50 miliar­ dów dolarów zysku. Istnieje statystyczna korelacja pomiędzy paleniem a występowaniem nowotworów, przyznaj ą przedstawiciele przemysłu tytoniowego, ale, jak twierdzą, nie istnieje związek przyczynowo-skut­ kowy pomiędzy tymi zjawiskami. Uważają, że popełniony został błąd logiczny. Co to może oznaczać? Być może osoby z genetycznymi skłonnościami do występowania nowotworów mają również dziedzicz­ ne skłonności do używania substancj i uzależniających - tak więc rak i palenie byłyby skorelowane, jednakże rak nie byłby wtedy wywoły­ wany przez palenie. Można wymyślić inne tego typu związki o rosnącej złożoności. Jest to właśnie jeden z powodów, dla których nauka upiera się przy badaniach kontrolnych. 229

Przypuśćmy. że grzbiety dużej liczby myszy pomal ujemy smolą z papierosów i że będziemy również kontrolować stan zdrowia dużej liczby niemal identycznych myszy, które nie zostały pomalowane. Jeś li u tych pierwszych wystąpią nowotwory, a u drugich nie, to możesz być niemal pewien, że związek jest przyczynowy. Jeśli wdychasz dym ty­ toniowy, to ryzyko zachorowania na raka wzrasta; jeśli nie wdychasz, to pozostaj e ono na podstawowym poziomie. Podobnie jest z rozedmą płuc, zapaleniem oskrzeli oraz zaburzeniami sercowo-naczyniowymi. Gdy w 1 953 roku w naukowej literaturze ukazała się pierwsza praca, w której stwierdzono, że substancje zawarte w dymie tytoniowym umieszczone na grzbietach gryzoni powodują nowotwory złośliwe, od­ powiedź sześciu naj większych firm tytoniowych polegała na rozpoczę­ ciu publicznej kampanii maj ącej na celu podważenie wyników badań sponsorowanych przez fundację Sloan Kettering. Podobnie działała kor­ poracja Du Pont, gdy w 1 974 roku opublikowano pierwsze prace, w których donoszono, że pochodne freonu niszczą powłokę ozonową. Istnieje wiele innych przykładów. Możesz myśleć, że zanim wielkie koncerny potępią nieprzychylne dla nich wyniki badań, poświęcą znaczne środki i sprawdzą bezpieczeń­ stwo produktów, które chcą wytwarzać. A jeśli coś pominą, jeśli nieza­ leżni naukowcy będą wskazywać zagrożenia, to czy wielkie firmy będą protestować? Czy będą zabijać ludzi, by nie tracić zysków? Jeśli, w nie­ pewnym świecie, istnieje możliwość popełnienia błędu, to czyż nie powinniśmy postępować stronniczo, by ochronić klientów i społeczeńs­ twa? A poza tym, co przypadki te mówią nam o zdolnościach systemu wolnorynkowego do samooczyszczania się? Czy nie są to sytuacje, w których jakakolwiek interwencja rządu leży w interesie publicznym? W pochodzącym z 1 97 1 roku wewnętrznym raporcie Korporacji Tyto­ niowej Brown and Williamson wyrażono wspólne żądanie „by nie wpro­ wadzać do umysłów milionów osób fałszywego przekonania, że palenie papierosów powoduje raka płuc i inne choroby; twierdzenie to oparte jest na fanatycznych przesłankach, błędnych pogłoskach oraz na nie udowod­ nionych hipotezach, nienaukowych wypowiedziach i sugestiach poszu­ kujących rozgłosu oportunistów". W raporcie narzeka się z powodu nieprawdopodobnego, bezprecedensowego oraz podstępnego ata­ ku na papierosy, stanowiącego naj większe oszczerstwa i kalum­ nie, jakie kiedykolwiek zostały użyte przeciw jakiemukolwiek produktowi w historii wolnego rynku, zbrodnicze oszczerstwa 230

o takich proporcjach i konsekwencjach, że należy się zastana­ wiać. jak taka krucjata kalumnii może być tolerowana przez kon­ stytucję, która jest tu w taki sposób pogardzana i naruszana [sic ! ] . Retoryka t a jest tylko nieco bardziej ekscytująca o d tego, c o prze­ mysł tytoniowy, od czasu do czasu, udostępnia publicznej konsumpcji. Istnieje wiele rodzajów papierosów, którym reklama przypisuje nis­ ką zawartość „substancji smolistych" (dziesięć lub mniej miligramów w papierosie). Dlaczego jest to zaleta? Jest to smoła trudna do usunię­ cia, zawierająca wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne i n ie­ które inne karcynogeny w wysokim stężeniu . Czy reklamy papierosów o niskiej zawartości smoły nie są ukrytym przyznaniem przez koncerny tytoniowe. że papierosy rzeczywiście powodują raka? Healthy Buildings International jest nastawioną na zysk organizacją, która przez wiele lat otrzymywała corocznie miliony dolarów od prze­ mysłu tytoniowego. Prowadzi ona badania nad tzw. paleniem biernym oraz udziela zeznań stawiaj ących w korzystnym świetle przemysł tyto­ niowy. W 1 994 roku trzech techników z tej instytucji wniosło skargę, że wyżsi menedżerowie sfałszowali dane dotyczące wdychanych cząs­ teczek dymu znajdujących się w powietrzu. W każdym przypadku wy­ myślone lub „poprawione" dane sprawiały wrażenie, że dym tytoniowy wydawał się mniej szkodliwy, niż wskazywały na to pomiary tech­ ników. Czy wydziały badawcze koncernów lub instytucje prowadzące badania na ich zlecenie kiedykolwiek stwierdziły, że produkt jest bar­ dziej szkodliwy niż koncern tytoniowy publ icznie przyznawał? A gdy­ by tak się stało, czy nadal byłyby zlecane im badania? Tytoń uzależnia; według wielu kryteriów bardziej niż heroina i ko­ kaina. Istniały przyczyny, dla których ludzie, jak ujmowała to reklama z lat czterdziestych „szli milę dla zdobycia camela". Z powodu uży­ wania tytoniu zmarło więcej osób niż podczas drugiej wojny światowej . Według Światowej Organizacji Zdrowia n a całym świecie palenie po­ woduje corocznie śmierć trzech milionów ludzi. Liczba ta wzrośnie do dziesięciu milionów zgonów rocznie w roku 2020 po części z po­ wodu silnej kampanii reklamowej , która młodym kobietom w kraj ach rozwijaj ących się przedstawia palenie jako modne i nowoczesne. Część sukcesu przemysłu tytoniowego, u zyskanego w sprzedaży tej mieszanki uzależniających trucizn, może być przypisana powszechnej nieznajo­ mości zestawu do wykrywania niedorzeczności, krytycznego myślenia oraz metody naukowej . Naiwność zabija. -

Rozdział 1 3

Obsesja rzeczywistości Właściciel statku miał zamiar udostępnić go osobom udającym się na emigrację. Wiedział, że statek jest stary, że od początku nie był solidnie zbudowany. że żeglował już po wielu morzach i w wielu klimatach. a także, że wymagał częstych napraw. Wiele osób mówiło mu, że statek nie nadaje się do dalekomorskich podróży. Wątpliwości zakłócały spokój jego ducha i czyniły go nieszczęśliwym; pomyślał, że prawdopodobnie będzie musiał gruntownie wyremontować i odno­ wić statek, co narazi go na wielkie wydatki. Jednak nim statek wypłynął w morze, jego właściciel zdołał przezwyciężyć uczucia zwątpienia. Powtarzał sobie, że skoro statek bezpiecznie odbył tak wiele podróży i wytrwał tyle sztormów, to nierozsądne byłoby przypuszczanie, iż może on nie wrócić bezpiecznie właśnie z tej wyprawy. Tak więc zaufał Opatrzności, albowiem nie wierzył, by statek ten mógł zawieść wszystkie te nieszczęśliwe rodziny, które opuszczały ojczyznę w poszukiwaniu lepszego życia w innej części świata. Wyrzucił ze swego umysłu wszystkie podejrzenia co do uczciwości budowniczych statku i inżynierów nad­ zorujących ten projekt. W cen sposób nabrał szczerego i niewątpliwego przeko­ nania, że jego żaglowiec jest całkowicie bezpieczny i gotowy do dalekomorskiej podróży; ze spokojem więc przypatrywał się wypływającemu z portu statkowi i pragnął, aby wygnańcy odnieśli sukces w nowym obcym świecie, do którego zmierzali. Jednakże gdy statek zatonął na środku oceanu, odebrał swe pieniądze od instytucji ubezpieczeniowej i przestał wierzyć w bajki. Co powinniśmy myśleć o właścicielu statku? Z pewnością to, że był winny śmierci pasażerów statku. Co prawda wspomniano, że szczerze wierzył w solid­ ność statku, jednakże siła tego przekonania nie może w żaden sposób przemawiać za jego niewinnością, ponieważ nie miał prawa wierzyć dowodom, którymi dys­ ponował. Właściciel statku nie nabrał swego przekonania przez uczciwe zbadanie sytuacji, ale przez rozproszenie dręczących go wątpliwości ...

WILLIAM K. CLIFFORD. Tiu- Ethics nf Be/ief ( 1 874)

Na peryferiach nauki - niekiedy j ako pozostałość myślenia przed­ naukowego - istniej e wiele teorii , które są bardzo lub co najmniej umiarkowanie atrakcyjne, które jednakże, przynaj mniej przez swych zwolenników, nie zostały zbadane z użyciem zestawu do wykrywania niedorzeczności . Są to na przykład twierdzenia, że powierzchnia Ziemi znajduje się wewnątrz, a nie na zewnątrz kuli, lub teorie głoszące, że można unieść się w powietrze poprzez ćwiczenia medytacj i, a tancerze baletowi oraz koszykarze zwykle unoszą się tak wysoko dzięki zjawis232

ku lewitacji, lub też twierdzenie, że mam coś takiego, co nazywa się duszą, która nie jest ani materią, ani energią, ale czymś innym, i nie ma na to żadnych dowodów poza właśnie takimi wypowiedziami, a po mojej śmierci owa dusza może powrócić, by ożywić krowę lub dżdżownicę. Typowa oferta pseudonauki i przesądów - podają tylko nieliczne przykłady, a nie wyczerpującą listę - to: cała astrologia; Trójkąt Ber­ mudzki; potwór Wielka Stopa i potwór z Loch Ness; duchy ; „oko zła"; wielokolorowe „aury", które mają otaczać n asze głowy (kolory są in­ dywidualną cechą każdego z nas); spostrzeganie pozazmysłowe (ESP), takie jak telepatia, prekognicja, telekineza oraz „oglądanie na odleg­ łość" dalekich miejsc; wiara w to, że 1 3 jest pechową liczbą (dlatego w wielu całkiem normalnych budynkach biurowych i hotelach w Ame­ ryce po piętrze 1 2 następuje piętro 1 4 po co ryzykować?); krwawią­ ce figury; przekonanie, że noszenie ze sobą rozdrobnionego pożywienia dla królika przynosi szczęście; różdżkarstwo i wodne zaklęcia; „ułat­ wiona komunikacja" występująca w autyzmie; wiara w to. że ostrza żyletek stają się ostrzej sze, gdy przechowuje się je w małych karto­ nowych piramidach. oraz inne twierdzenia „piramidologii"; rozmowy telefoniczne (żadna z nich nie jest prowadzona na koszt abonenta) z osobami zmarłymi; przepowiednie Nostradamusa; rzekome odkrycie, że nie wytrenowane robaki płaskie mogą wyuczyć się zadania poprzez zjadanie ziemi z pozostałościami innych lepiej wytrenowanych roba­ ków; twierdzenie, że w czasie pełni księżyca popełnianych jest więcej przestępstw; wróżenie z ręki; numerologia; wykrywacze kłamstw; ko­ mety, fusy od herbaty oraz urodzenia „potworków" jako przepowiednie przyszłych wydarzeń (wraz z przepowiedniami modnymi we wcześ­ niejszych epokach, dokonywanymi przez oglądanie wnętrzności, dymu, kształtu płomien i, cieni i wydalin, słuchanie burczących żołądków, a nawet, przez krótki okres, badanie tabel logarytmicznych); „fotogra­ fowanie" starożytnych wydarzeń, takich jak ukrzyżowanie Jezusa; ro­ syjski słoń płynnie mówiący; „osoby ze szczególnym zmysłem doty­ ku", które z zawiązanymi oczami czytają książki opuszkami palców; Edgar Cayce (który przewidział, że w latach sześćdziesiątych „zaginio­ ny" kontynent Atlantydy „wyłoni się" z głębin) i inni „prorocy", śpiący i przebudzeni ; szarlatańskie diety; doświadczenia wychodzenia z ciała (out of the body experiences, np. w stanie śmierci klinicznej ) traktowa­ ne jako rzeczywiste wydarzenia w zewnętrznym świecie; oszustwa do­ konywane przez osoby leczące za pomocą wiary; tablice Ouija; życie emocjonalne kwiatów doniczkowych odkryte przez nowatorskie zasto-

233

sowanie „wykrywacza kłamstw" ; woda pamiętająca, jakie cząsteczki były w niej rozpuszczone; określanie osobowości na podstawie rysów twarzy lub guzów na głowie; pomyłka „setnej małpy" i inne twierdze­ nia - takie że jeśli nawet niewielu z nas chce, by były one prawdziwe, to są one rzeczywiście prawdziwe; istoty ludzkie spontanicznie zajmu­ jące się płomieniami i spalone na wiór; 3-cyklowe biorytmy; maszyny typu perpetuum mobile, mające dostarczać niewyczerpanych źródeł energii (które z takich czy innych względów zataja się przed dokładnym zbadaniem przez sceptyków); wielokrotne niekompetentne przepowied­ nie Jeane Dixon (która „przewidziała" w 1 953 roku inwazję ZSRR na Iran, a w roku 1 965 , że ZSRR wyprzedzi Stany Zjednoczone w umiesz­ czeniu pierwszego człowieka na Księżycu 1 ) i innych „mediów"; prze­ powiednia świadków Jehowy, że koniec świata nastąpi w roku 1 9 1 7, i wiele podobnych proroctw; dianetyka i scjentologia; Carlos Castaneda i „magia" ; twierdzenia o znalezieniu pozostałości Arki Noego; „horror Amityville" i inne nawiedzenia; doniesienia o małym brontozaurze przedzierającym się w naszych czasach przez deszczowe lasy Konga. (Dogłębną analizę wielu takich zj awisk można znaleźć w Encyclopedia of the Paranormal, Gordon Stein Buffalo: Prometheus Books, 1 996). Wiele z tych doktryn jest automatycznie odrzucanych przez funda­ mentalistycznych chrześcijan i żydów, ponieważ tak nakazuje Biblia. W Księdze Powtórzonego Prawa ( 1 8, 1 0- 1 1 ) czytamy: Nie znajdzie się pośród ciebie nikt, kto by przeprowadzał przez ogień swego syna lub córkę, uprawiał wróżby, gusła, przepowied­ nie i czary; nikt, kto by uprawiał zaklęcia, pytał duchów i widma, zwracał się do umarłych. Astrologia, przekazy od zmarłych, tablice Ouija, przepowiadanie przyszłości oraz wiele innych czynności są przez powyższe religie za­ kazane. Autor Księgi Powtórzonego Prawa nie twierdzi, że takie prak­ tyki nie przynoszą obiecywanych wyników. Jednakże są one „niego­ dziwościami" - być może stosowanymi przez inne narody, ale nie przez wyznawców Boga. A nawet święty Paweł, tak łatwowierny w wielu innych kwestiach, doradza nam, abyśmy „wszystko udowodnili". 1 Uczyniła to, łamiąc zasady dla „wróżbitów i czarowników" podane przez Thomasa Ady' ego w 1 656 roku: „W wątpliwych kwestiach udzielają wątpliwych odpowiedzi [ . . . ] Gdy istnieje większe prawdopodobieństwo, dają bardziej pewne odpowiedzi".

234

Żyjący w XII wieku filozof żydowski , Mosze Majmonides, idzie dalej niż Księga Powtórzonego Prawa, dlatego że mówi wyraźnie, iż te pseudonaukowe praktyki nie dają efektu : Angażowanie się w astrologię, wykorzystywanie czarów, szep­ tanie zaklęć jest zakazane [ . . . ] Wszystkie te praktyki są niczym więcej jak kłamstwami i oszustwami stosowanymi przez staro­ żytnych pogan w celu zwiedzenia mas i prowadzenia ich złą drogą [ . . . ] Mądrzy i inteligentni Judzie wiedzą o tym. (Miszne Tora, Avodah Zara, 1 1 ). Niektóre twierdzenia są trudne do udowodnienia - na przykład, jeśli podczas wyprawy poszukiwawczej nie odnajduje się ducha lub brontozaura, to nie oznacza to, że on nie istnieje. Brak dowodu na istnienie nie jest dowodem na brak istnienia. Inne są łatwiejsze do obalenia - na przykład koncepcja o uczeniu się robaków płaskich w następstwie ich kanibalistycznych zachowań lub twierdzenie, że ko­ lonie bakterii poddane terapii antybiotykowej na podłożu agarowym przeżywają, gdy ktoś modli się za ich pomyślność (w przeciwieństwie do kontrolnych kolonii bakterii nie odkupionych przez modlitwę). Nie­ które twierdzenia - na przykład istnienie maszyny typu perpetuum mobile - mogą zostać obalone na podstawie sprzeczności z funda­ mentalnymi prawami fizyki. Zazwyczaj jednak nie jest tak, że przed zbadaniem dowodów wiemy, iż twierdzenia są fałszywe; obecnie zna­ cznie dziwniejsze rzeczy są powszechnym elementem gmachu nauki. Jak zawsze, pytanie brzmi: Jak silne są dowody? Udowodnienie jest z pewnością obowiązkiem tych, którzy przedstawiają takie teorie. Moż­ na dostrzec, że n iektórzy zwolennicy tych teorii uważają sceptycyzm za wadę i twierdzą, że prawdziwa nauka polega na badaniu zjawisk bez konieczności podejścia sceptycznego. W połowie mają prawdopodob­ nie rację. Jednak w połowie jej też nie mają. Parapsycholog Susan Blackmore opisuj e jeden z etapów na drodze swej transformacji do bardziej sceptycznego podejścia wobec zjawisk paranormalnych: Matka i córka, pochodzące ze Szkocji, zapewniały, że potrafią wzajemnie odbierać od siebie obrazy powstaj ące w umysłach każdej z nich . Zdecydowały, że do badania będą stosować karty do gry, ponieważ tego właśnie narzędzia używały, próbując 235

swych umiejętności w domu. Pozwoliłam im wybrać pokój , w którym będą badane, oraz upewniłam się, że „odbierająca" nie ma żadnych „normalnych" możliwości zobaczenia kart. Nie uda­ ło im się. Nie potrafiły odgadnąć kart z dokładnością większą od wynikającej z prawdopodobieństwa losowego i z tego względu były bardzo rozczarowane. Uczciwie wierzyły. że potrafią tego dokonać, i teraz zaczynam dostrzegać, jak łatwo można zostać przekonanym o swych wyjątkowych umiejętnościach przez zwy­ czajną chęć dawania im wiary. Miałam podobne doświadczenia z kilkoma różdżkarzami, z dziećmi, które mogły przesuwać obiekty poprzez psychokinezę oraz z kilkoma osobami ze zdolnościami telepatycznymi. Nikt nie przeszedł pomyślnie testu. Nawet teraz mam w kuchni zapisaną na kartce pięciocyfrową liczbę, słowo oraz niewielki przedmiot. Pewien młody człowiek wybrał to miejsce w moim domu i po­ wyższe przedmioty, gdyż zamierza je „zaobserwować" podczas swych podróży poza ciałem. Nadal pozostają one w kuchni, acz­ kolwiek od trzech lat stale zmieniam ich położenie. Jak dotąd, on również nie odniósł sukcesu. Słowo „telepatia" oznacza dosłownie: odczuwanie na odległość tak jak „telefon" służy do rozmawiania na odległość, a „telewizja" do oglądania na odległość. Słowo wskazuje więc, że w zjawisku tym cho­ dzi o komunikowanie uczuć, a nie myśli. W przybliżeniu jedna czwarta Amerykanów wierzy, że doświadczała kiedyś czegoś takiego jak tele­ patia. Osoby znające się bardzo dobrze, które mieszkają razem, które rozpoznaj ą dobrze uczucia drugiej osoby oraz jej skojarzenia i sposób myślenia, mogą często przewidywać, co powie ich partner. Zwykle uczestniczy w tym procesie po prostu pięć zmysłów oraz zdolność empatii, jak również wrażliwość i inteligencja. Może to wydawać się doświadczeniem pozazmysłowym, j ednakże zupełnie nie odpowiada znaczeniu słowa „telepatia". Jeśli coś takiego zostałoby kiedykolwiek udowodnione, to myślę, że miałoby fizyczne podstawy dające się zaob­ serwować - być może związane z elektrycznymi potencjałami w móz­ gu. Pseudonauka, nazywana tak prawidłowo lub nieprawidłowo, nie może więc w żaden sposób być utożsamiana ze zj awiskami ponadna­ turalnymi, które z definicji są czymś, co zachodzi poza światem przy­ rody. Istnieje niewielkie prawdopodobieństwo, że niektóre z teorii doty236

czących zjawisk paranormalnych mogą zostać kiedyś potwierdzone przez wiarygodne dane naukowe. Jednakże byłoby lekkomyślnością akceptowanie ich bez odpowiednich dowodów. W sytuacji zbliżonej do przykładowych smoków w garażu, gdy twierdzenia o występowaniu zjawisk paranormalnych nie zostały dotychczas obalone lub właściwie wyjaśnione, o wiele lepiej jest powściągnąć niecierpliwość, zachować tolerancję dla przejawów dwuznaczności i oczekiwać lub. zdecydowa­ n ie lepiej , samemu poszukiwać dowodów danej teorii - potwierdza­ jących ją lub jej zaprzeczających. * W dalekim kraju na morzach południowych. jak głosiła opowieść, żył mędrzec, uzdrawiacz, zaklęty duch. Mógł przemawiać mądrością stuleci. Był Wschodzą­ cym Mistrzem. Mówili, że On nadchodzi. On nadchodzi ...

W 1 988 roku australijskie gazety, czasopisma i stacje telewizyjne za­ częły otrzymywać „dobre" wiadomości z agencj i prasowych. W jednej z gazet napisano: CARLOS POJAWł SIĘ W AUSTRALII

Ci, którzy to widzieli, nigdy tego nie zapomną. Cudowny, młody artysta, który rozmawia z l udźmi, nagle zdaje się słabnąć, jego tętno niebezpiecznie zwalnia i całkowicie zatrzymuje się w punk­ cie śmierci. Przeszkolony asystent medyczny, którego obowiąz­ kiem była ciągła kontrola nad artystą, miał już wszcząć alarm. Jednak wtedy następuje powrót czynności serca, tętno jest po­ nownie wyczuwalne - szybsze i silniejsze niż kiedykolwiek przedtem. Siły życia w sposób oczywisty powróciły do ciała jednakże byt wewnątrz ciała to już nie Jose Luis Alvarez, dzie­ więtnastolatek, którego pięknie malowana ceramika jest ozdobą najbogatszych domów w Ameryce. Ciało zostało przejęte przez Carlosa, starożytną duszę, której nauki będą dla nas zarówno szokujące, jak i inspirujące. Jeden byt przechodzi przez wrota śmierci, by dać miejsce innemu : to jest zjawisko, które uczyniło z Carlosa, transmitowanego przez Josego Luisa Alvareza, domi­ nującą postać świadomości New Age. Jak ujął to nawet jeden z powściągliwych nowoj orskich sceptyków: „Jest to pierwszy 237

i jedyny przypadek transmisji, w której występuje namacalny, fizyczny dowód tajemniczej zmiany ludzkiej fizjologii". Obecnie Jose, który przeszedł już ponad 1 70 tych „małych śmierci" i przekształceń, otrzymał od Carlosa polecenie, by odwie­ dzić Australię - według słów Mistrza „stary nowy kraj", który okaże się źródłem szczególnej sensacj i . Carlos przewidział j uż, że w 1 988 roku na Ziemi wystąpią wielkie katastrofy, dwie wielkie światowe potęgi przestaną istnieć, a w późniejszym okresie Austra­ l ij czycy znajdą się pośród tych, którzy pierwsi zobaczą wielką gwiazdę, która znacząco wpłynie na przyszłe życie na Ziemi. 2 1 , NIEDZIELA

1 5.00 GMACH OPERY TEATR DRAMATYCZNY

Jak wyjaśniało doniesienie agencji prasowej , po wypadku motocyklo­ wym w 1 986 roku Jose Alvarez - wtedy 1 7-letni chłopak - doznał lekkiego wstrząśnienia mózgu. Gdy wrócił do zdrowia, ci, którzy go znali, stwierdzili, że się zmienił. Niekiedy wydobywał się z niego całko­ wicie inny głos. Zdezorientowany Alvarez szukał pomocy u psychotera­ peuty, specjalisty od zaburzeń typu osobowości mnogiej . Psychiatra „odkrył, że Jose transmituje odległy byt, który jest znany pod imieniem Carlos. Byt ten przejmuje ciało Alvareza wtedy, gdy siła życiowa ciała jest w wysokim stopniu osłabiona". Okazało się, że Carlos jest bezcieles­ nym duchem l iczącym sobie dwa tysiące lat, istotą pozbawioną cielesnej formy, która ostatnio gościła w ludzkim ciele w Caracas, w Wenezueli, w roku 1 900. Niestety ciało to zmarło w wieku 1 2 lat z powodu upadku z konia. Dlatego być może, jak wyjaśnia terapeuta, Carlos mógł wniknąć do ciała Alvareza po jego wypadku motocyklowym. Gdy Alvarez wcho­ dzi w trans, duch Carlosa, skupiany przez ogromne, rzadko występujące kryształy, wnika do niego i ujawnia mądrości minionych wieków. W doniesieniu zawarto listę głównych występów w amerykańskich miastach, kasetę wideo z gorącym przyjęciem, z jakim Alvarez/Carlos spotkał się w teatrze na Broadwayu, wywiad, którego udzielił dla no­ wojorskiej stacji radiowej WOOP oraz inne wskazówki świadczące o tym, że Carlos jest niesamowitym zj awiskiem amerykańskiej kultury New Age. Znalazły się w nim również dwa potwierdzające szczegóły: informacja z gazety wydawanej na południu Florydy: „Notka teatralna: 238

Trzydniowy pobyt transmisyjnego medium, Carlosa, występującego w War Memoriał Auditorium został przedłużony [ . . . ] ze względu na prośby o kolejne występy" oraz fragment programu telewizyjnego, w którym specjalną uwagę poświęcono audycj i : „Szczególny byt, czyli Carlos: Ta dogłębna analiza uj awnia fakty dotyczące j ednej z najbardziej popularnych i kontrowersyjnych osobowości dzisiejszych czasów". Alvarez i jego menedżer przybyli do Sydney pierwszą klasą samo­ lotu Australijskich Linii Lotniczych Qantas. Wszędzie podróżowali nie­ zwykle długą, białą limuzyną. Zaj mowali apartament prezydencki w j e­ dnym z najbardziej luksusowych hoteli. Alvarez był odziany w eleganc­ ką białą togę ze złotym medalionem. W czasie jego pierwszej konferen­ cji prasowej szybko pojawił się Carlos. Byt był silny, elokwentny i roz­ kazujący. Australij skie stacje telewizyjne były gotowe relacjonować spotkania z Alvarezem, a także z jego menedżerem i pielęgniarką (która sprawdzała tętno i obwieszczała obecność Carlosa). W audycj i „Today Show" wywiad z nimi przeprowadzał gospodarz programu, George Negus. Gdy Negus zadał kilka sceptycznych i roz­ sądnych pytań, przedstawiciele New Age wykazali się bardzo niewielką odpornością psychiczną. Carlos rzucił klątwę na redaktora. Jego mene­ dżer oblał Negusa szklanką wody. Obaj z bardzo poważnymi minami opuścili studio. To była sensacja dla prasy brukowej, a znaczenie wy­ darzenia w australijskiej telewizji zostało potwierdzone: „Wybuch gniewu w telewizji: woda wylana na Negusa" - brzmiał tytuł wiado­ mości na pierwszej stronie „The Daily Mirror" z 1 6 lutego 1 988 roku. Rozdzwoniły się telefony w stacjach telewizyjnych. Jeden z obywateli Sydney doradzał, aby bardzo poważnie rozważyć klątwę rzuconą na Negusa: armia szatana przejęła już kontrolę nad Organizacj ą Narodów Zjednoczonych, stwierdził, i Australia może być następna. Kolej ny występ Carlosa odbył się w australijskiej wersji programu „A Current Affair". Zaproszono do studia sceptyka, który opisał sztucz­ kę magików, podczas której na krótką chwilę zatrzymuje się tętno w je­ dnej ręce: wkładasz gumową piłkę pod pachę i ściskasz. Gdy auten­ tyczność Carlosa została podważona, rozgniewany krzyknął: „Ten wy­ wiad jest skończony !" W ustalonym dniu Teatr Dramatyczny był niemal pełen. Podekscy­ towany tłum starych i młodych ludzi falował w oczekiwaniu na poja­ wienie się medium. Wstęp był wolny, co rozproszyło wątpliwości tych, którzy podejrzewali, że może być to jakiś rodzaj oszustwa. Alvarez usadowił się na niskiej kanapie. Jego tętno było monitorowane. Nagle 239

zatrzymało się. Było wyraźnie widać, że jest on bliski śmierci. Niskie, chrypiące głosy zaczęły wydobywać się z głębi jego ciała. Publiczność zamarła z zaciekawienia i zachwytu. Nagle ciało Alvareza nabrało mo­ cy. Promieniował pewnością siebie. Z jego ust płynęły wypowiedzi świadczące o szerokiej , ludzkiej , duchowej perspektywie. Przybył Car­ los ! W później szych wywiadach wielu widzów opisywało, j ak bardzo byli w tym momencie wzruszeni i zachwyceni. Następnej niedzieli najpopulamieszy australijski program telewizyj­ ny - nazwany podobnie jak jego amerykański konkurent „Sixty Mi­ nutes" - ujawnił, że sprawa Carlosa była od początku do końca oszu­ stwem. Producenci sądzili, że pouczające będzie zbadanie, jak łatwo można stworzyć postać uzdrawiacza za pomocą wiary lub postać guru, który wprowadzi w błąd opinię publiczną i środki masowego przekazu . Tak więc skontaktowali się z jednym ze światowych specj alistów od oszukiwania publiczności (przynajmniej wśród tych, którzy nie piastują urzędów politycznych ani nie doradzają osobom je zajmującym) z iluzjonistą Jamesem Randim. * „[I]stnieje wiele chorób, które leczą się same, i istnieją wielkie moż­ liwości gatunku ludzkiego w zakresie samooszukiwania się i oszuki­ wania innych jego przedstawicieli" - napisał Benjamin Franklin w 1 784 roku [ ] a długie życie dawało mi często możliwość obserwacj i nie­ których sposobów leczenia, początkowo okrzyczanych jako le­ czące wszystko, a wkrótce odrzucanych jako całkowicie bezuży­ teczne, i nie potrafię oprzeć się obawom, że oczekiwania co do wielkiego postępu wynikającego z nowej metody leczenia chorób okażą się uroj eniem. To urojenie może jednak być użyteczne w niektórych przypadkach i w określonym czasie. ...

Benjamin Franklin mówił o mesmeryzmie. Jednak „każdy wiek ma swoje szczególne szaleństwo". W odróżnieniu od Franklina większość naukowców nie uważa za swój obowiązek ujawniania pseudonaukowych oszustw, a tym bardziej samozakłamań, z którymi jesteśmy związani uczuciowo. Naukowcy nie działają skutecznie w żadnej z tych dwu dziedzin. Są oni raczej przy240

zwyczajeni do zmagan ia się z przyrodą, która być może zdradza swe tajemnice niechętnie, ale która walczy uczciwie. Często są oni nie przy­ gotowani do walki z pozbawionymi zahamowań zwolennikami zj awisk paranormalnych, którzy działają według innych zasad. Prestidigitatorzy natomiast znają się na technice oszukiwania. Zaj mują się działalnością, w której - podobnie jak w aktorstwie, reklamie, religii lub polityce to, co postronny obserwator mógłby poczytać za oszustwo, jest społecz­ nie akceptowane, j ako że służy wyższemu celowi. Wielu iluzjonistów udaje, że nie oszukuje, i wskazuje na moce płynące z mistycznych źródeł, a ostatnio na siły przekazywane przez obce istoty. Niektórzy natomiast mogą wykorzystywać swą wiedzę w celu wykrycia szarlata­ nów we własnej grupie zawodowej lub pośród innych osób. Złodziej zostaje wynajęty do złapania złodzieja. Nieliczni przystępują do wykonania tego zadania tak energicznie jak James „Niesamowity" Randi, zgodnie z prawdą opisujący siebie j ako gniewnego człowieka. Bardziej niż przetrwanie do naszych czasów przedpotopowego mistycyzmu i przesądów oburza go bezkrytyczna ak­ ceptacj a owego mistycyzmu i przesądów prowadząca do oszustw, po­ niżania ludzi, a niekiedy nawet do ich śmierci. Jak każdy z nas, jest on niedoskonały: niekiedy brak mu tolerancji i wyrozumienia dla ludzkich wad, które są podstawą łatwowierności. Pobiera skromne honoraria za swe przemówienia i występy, jednak są to znikome sumy w porów­ naniu z tymi, które mógłby otrzymywać, gdyby oświadczył, że jego sztuczki są wynikiem działania sił paranormalnych, boskich lub poza­ ziemskich. (Większość zawodowych magików, według badań przepro­ wadzonych w tej grupie osób, wydaje się wierzyć w realność zjawisk paranormalnych). Będąc zawodowym iluzj onistą, Randi uczynił wiele, by zdemaskować osoby czytające na odległość, „telepatów" oraz uzdra­ wiaczy za pomocą wiary, którzy oszukiwali publiczność. Przedstawił zasady prostych sztuczek i oszustw, za pomocą których „psychiczni" zginacze łyżek wywiedli w pole znanych fizyków teoretycznych, zmu­ szając ich do wyciągnięcia wniosków o istnieniu nowych zjawisk fizycz­ nych. Zyskał wielkie uznanie wśród naukowców i otrzymał nagrodę Fundacji MacArthura (tzw. stypendium dla geniuszy). Jeden z kryty­ ków pogardliwie określił go jako „mającego obsesję rzeczywistości". Szkoda, że tego samego nie można powiedzieć o całym naszym naro­ dzie i naszym gatunku. Randi zrobił w ostatnich czasach więcej niż ktokolwiek inny, by zadać kłam twierdzeniom o skuteczności leczenia i wykryć oszustwa 24 1

w lukratywnym biznesie uzdrawiania za pomocą wiary. Randi oddziela ziarno od plew. Odnotowuje fałszerstwa. Wsłuchuje się w strumień „cudownych" informacji pochodzących od wędrownego uzdrowicie­ la - nie tych zesłanych wraz z duchowym natchnieniem przekazanym przez Boga, ale przekazywanych przez fale radiowe o częstotliwości 39, 1 7 megaherców, nadawane zza sceny przez jego żonę2 . Odkrywa, że osoby, które podnoszą się z wózków inwalidzkich i są uważane za uzdrowione, nigdy przedtem nie poruszały się na wózkach - zostały poproszone przez wprowadzającego, by na nich usiadły. Rzuca wy­ zwanie uzdrawiaczom, by przedstawili poważne medyczne dowody na prawdziwość ich twierdzeń . Skłania władze miejscowe i federalne do egzekwowania prawa zakazującego oszustw i niewłaściwego leczenia. Surowo gani środki przekazu za celowe unikanie tych tematów. Demas­ kuje głęboką pogardę uzdrawiaczy wiarą dla swych pacjentów i współ­ wyznawców. Wielu z nich jest świadomymi szarlatanami - używając związanych z chrześcijaństwem i z New Age symboli i języka, wyko­ rzystują oni ludzkie słabości. Być może jednak są i tacy, których mo­ tywy działania są szlachetne. Czy może jestem zbyt surowy? Czym różni się okazjonalny szarlatan uzdrawi ający wiarą od okazjonalnego oszustwa w nauce? Czy uczciwe jest podejrzewanie całej grupy osób ze względu na kilka złych przy­ kładów? Wydaje mi się, że istnieją co naj mniej dwie ważne różnice. Po pierwsze, nikt nie wątpi, że nauka rzeczywiście daje wyniki - bez względu na to, że niekiedy powstaj ą w niej teorie błędne lub spowo­ dowane oszustwem. Natomiast jest kwestią bardzo dyskusyjną, czy ist­ nieją jakiekolwiek cudowne uzdrowienia spowodowane leczeniem wia­ rą, poza tymi, które wynikają ze zdolności do samoleczenia. Po drugie, wykrycie oszustwa i błędu w nauce następuje niemal wyłącznie dzięki samej nauce. Dziedzina ta chroni się sama - co oznacza, że naukowcy uświadamiaj ą sobie możliwość wystąpienia szarlatanerii i popełnienia błędów. Jednakże wykazanie oszustwa i błędu wśród leczących za po­ mocą wiary nie następuje prawie nigdy na skutek działania innych uzdrawiaczy . Jest rzeczą znamienną, że instytucje kościelne są niechęt2 Współpracownicy uzdrawiacza zebrali informacje od łatwowiernych pacjentów za­ ledwie godzinę lub dwie przed seansem leczniczym. Ale jak inaczej, jeśli nie przez działalność Boga, kaznodzieja mógłby znać ich objawy i ich dokładny adres? Oszustwo to, dokonane przez chrześcijańskiego fundamentalistycznego uzdrawiacza wiarą, Petera Popoffa, i wykryte przez Randiego, zostało w nieudolny sposób sfabularyzowane w na­ kręconym w 1 993 roku filmie Leap of Faith.

242

ne potępianiu widocznego oszustwa, które zachodzą w murach ich świątyń. Gdy konwencjonalna medycyna zawodzi, gdy musimy stawić czoło bólowi i śmierci, jesteśmy oczywiście skorzy do przyjęcia innych me­ tod niosących nadzieję, a poza tym, niektóre choroby maj ą podłoże psychiczne. Nasilenie objawów wielu z nich może przynaj mniej zostać zmniej szone poprzez pozytywną postawę psychiczną. Placebo j est nie­ czynną substancją, często tabletką zawieraj ącą cukier. Firmy farmaceu­ tyczne rutynowo porównują skuteczność swych leków z placebo. Po­ dawane jest ono chorym na daną jednostkę chorobową, którzy nie m aj ą możliwości odróżnienia właściwego leku o d placebo. Nieczynna sub­ stancja okazuje się często niezwykle skuteczna, szczególnie w leczeniu przeziębienia, lęku, depresji, bólu i innych objawów, które prawdopo­ dobnie powstają w dużej mierze z udzi ałem umysłu. Istnieją przeko­ nujące dowody na to, że pozytywne nastawienie może zwiększać pro­ dukcję endorfin - niewielkich cząsteczek peptydowych produkowa­ nych w mózgu, które wykazują działanie zbliżone do morfiny. Placebo działa tylko wtedy. gdy chory wierzy, że jest to skuteczny lek. W ściśle określonych granicach nadzieja wydaje się przekształcać w biochemię. Jako typowy przykład rozważmy nudności i wymioty spowodowane chemioterapią stosowaną w przypadku chorych z nowotworami i u cho­ rych na AIDS. Nudności i wymioty mogą być również uwarunkowane psychogennie - na przykład są spowodowane lękiem. Lek ondanse­ tron znacznie zmniej sza częstość występowania tego objawu. Jednakże czy rzeczywiście jest to działanie leku, czy też za działanie to odpo­ wiada oczekiwanie poprawy, jaką lek ma przynieść? W wykonanym metodą podwójnie ślepej próby badaniu 96 procent chorych uznało lek za skuteczny. Podobną opinię wyraziło 1 0 procent chorych zażywaj ą­ cych wyglądające tak samo placebo. W rzeczywistości często popełnia się błąd polegający na selektyw­ nym doborze obserwacji: o modlitwach, które nie zostały wysłuchane, zwykle się zapomina. A przecież j est ich całkiem dużo. Jednak nie­ którzy chorzy, którzy nie zostali uzdrowieni przez wiarę, winią za to siebie - prawdopodobnie jest to ich własna wina, prawdopodobnie nie wierzyli wystarczająco mocno. Mówi się im, zgodnie zresztą z prawdą, że postawa sceptyczna stanowi przeszkodę zarówno dla wiary, j ak i dla uzdrawiania (poprzez placebo). Niemal połowa Amerykanów twierdzi, że istnieje coś takiego jak leczenie „medialne" lub duchowe. Cudownych uzdrowień w historii 243

ludzkości dokonywali różnorodni uzdrawiacze, zarówno prawdziwi, jak i oszuści. Choroba znana jako skrofuły (dawny termin oznaczający gruźlicę węzłów chłonnych) była w Anglii uważana za „królewskie zło" i mogła być leczona tylko przez królewski dotyk. Chorzy ustawiali się w rzędzie i czekali na dotknięcie władcy. Wtedy na krótko pojawiał się monarcha, by wypełnić kolejny ciążący na nim obowiązek wyso­ kiego urzędu, a zwyczaj ten - mimo że najprawdopodobniej nikt nie został w ten sposób wyleczony - przetrwał stulecia. W XVII wieku słynnym irlandzkim uzdrawiaczem przez wiarę był Valentine Greatraks. Stwierdził on, będąc sam tym zaskoczony, że posia­ da moc leczenia chorób takich, jak przeziębienia, wrzody, „boleści" i padaczka. Zapotrzebowanie na jego usługi stało się tak wielkie, że nie miał czasu na jakiekolwiek inne zajęcia. Skarżył się, że został zmuszony do stania się uzdrowicielem. Jego metoda polegała na wypędzaniu demo­ nów odpowiedzialnych za choroby. Wszystkie schorzenia, zapewniał, są spowodowane przez złe duchy - wiele z nich rozpoznawał i nazywał po imieniu. Współczesny mu kronikarz, cytowany przez Mackaya, pisał: Przechwalał się, że jest o wiele lepiej zaznajomiony z intrygami demonów niż ze sprawami ludzkimi [„.] Tak wielkie było zaufa­ nie, którym darzyli go ludzie, że ślepi wyobrażali sobie, że zo­ baczyli światło, którego nie widzieli, głusi wyobrażali sobie, że słyszą, kalecy, że idą prosto, a porażonym powracała zdolność poruszania kończynami. Myśl o zdrowiu powodowała, że chorzy zapominali na chwilę o swoich dolegliwościach, a wyobraźnia która nie była mniejsza u tych, którzy przychodzili do niego kie­ rowani tylko ciekawością, niż u pragnących wyleczenia - po­ wodowała, że postrzegali fałszywy obraz wynikający z chęci zo­ baczenia cudu . To wyobraźnia zapewniała uzdrowienie chorym odczuwającym wielką potrzebę powrotu do zdrowia. W literaturze podróżniczej i antropologicznej istnieją nie tylko bar­ dzo liczne opisy przypadków uzdrowienia chorób poprzez wiarę, ale również doniesienia o wystąpieniu chorób, a nawet śmierci osób, na które rzucona została klątwa czarowników. Jednym z przykładów może być historia opowiedziana przez Alvara Nufleza Cabezę de Vaca, który z kilkoma towarzyszami wędrował, pozbawiony wszelkich wygód, lą­ dem i morzem z Florydy przez Teksas do Meksyku w latach 1 528- 1 536. Różne społeczności Indian, które spotykał, bardzo chciały uwie244

rzyć, że dziwni jasnoskórzy, czarnobrodzi przybysze i ich czarnoskóry towarzysz z Maroka, Estebanico, mają nadnaturalne możliwości uzdra­ wiania. Na spotkanie Hiszpanów wychodziły całe wioski, które u ich stóp składały wszystkie swe bogactwa i w pokorze oczekiwały na wyleczenie. Proceder ten rozpoczął się od dość skromnych przypadków uzdrowień : Próbowali uczynić z nas szamanów, bez sprawdzenia i zapytania o nasze umiejętności, gdyż oni leczyli choroby przez uderzanie chorej osoby [ ... ] tak więc rozkazali nam, byśmy wykonywali to samo, by do czegoś nas wykorzystać [ . . . ] Nasze leczenie polegało na czynieniu nad nimi znaku krzyża, uderzaniu ich oraz recyto­ waniu Ojcze nasz i Zdrowaś Maryjo [ ... ] Wkrótce po tym, jak wykonal iśmy nad nimi znak krzyża, wszyscy ci, za których się modliliśmy, mówili innym, że czują się dobrze i są zdrowi [ . . . ] Wkrótce Hiszpanie zaczęli uzdrawiać kalekich. Cabeza de Vaca po­ daje, że uzdrowił umieraj ącego. Po tym wydarzeniu przemieszczaliśmy się znacznie wolniej , ponieważ zatrzymywało nas wiele osób, które podążały za nami [ . . . ] podchodziły i doty­ kały nas, a ich natarczywość była tak skrajna, że musiały upłynąć trzy godziny, zanim zdołaliśmy je przekonać, by zostawiły nas w spokoju. Gdy Indianie błagali Hiszpanów, by ich nie opuszczali, Cabeza de Vaca i jego towarzysze rozgniewali się. Wtedy stała się rzecz dziwna [ . ] Wielu z nich zachorowało, a osmm ludzi zmarło następnego dnia. W całej krainie, we wszystkich miej scach, w których dowiedziano się o tym wydarzeniu, tak bardzo się nas obawi ali. że na sam nasz widok prawie umierali ze strachu . Błagali, byśmy już się nie złościli i nie nakazywali umierać żadnemu z nich, a wszyscy byli całkowicie przekonani, że zabijaliśmy ich, gdyż takie były nasze pragnienia. .

.

W 1 858 roku w Lourdes we Francj i nastąpiło objawienie Dziewicy Maryi; Matka Boska potwierdziła dogmat niepokalanego poczęcia, któ­ ry został ogłoszony przez papieża Piusa IX zaledwie cztery lata wcześ­ niej. Od tamtego czasu przybyło do Lourdes w nadziei na wyleczenie 245

około 1 OO milionów ludzi z chorobami , z którymi ówczesna medycyna nie potrafiła sobie poradzić . Kościół rzymskokatolicki zaprzeczył auten­ tyczności dużej liczby rzekomych wyleczeń. akceptując tylko 65 z nich w okresie około 1 50 lat. Były wśród nich nowotwory, gruźlica, zapalenie nerwu wzrokowego, liszajec. zapalenie oskrzeli. porażenia i inne choro­ by, aczkolwiek nigdy nie wystąpiła regeneracja kończyny ani przerwane­ go rdzenia kręgowego. Wśród tych 65 przypadków stosunek kobiet do mężczyzn wynosił 1 0 do l . Szansa cudownego uzdrowienia w Lourdes wynosi więc jeden przypadek na milion; w przybliżeniu prawdopodo­ bieństwo uzdrowienia po wizycie w Lourdes jest niemal takie jak prawdopo­ dobieństwo wygranej na loterii lub śmierci w katastrofie lotniczej kurso­ wego samolotu - również tego, który dowozi cię do Lourdes. Współczynnik wystąpieni a spontanicznej remisji wszystkich rodzajów nowotworów liczonych łącznie jest oceniany na jedną dziesięciotysięcz­ ną do jednej stutysięcznej . Jeśli nie więcej niż 5 procent odwiedzających Lourdes przybywa tam, by uleczyć nowotwór, to powinno wystąpić od 50 do 500 „cudownych" wyleczeń raka. Ponieważ tylko 3 z 65 potwier­ dzonych wyleczeń stanowią przypadki wyleczenia raka, więc współczyn­ nik spontanicznych remisj i w Lourdes wydaje się niższy, niż gdyby cierpiący z powodu tej choroby pozostali w domach. Oczywi ście, jeśli jesteś jedną z tych 65 osób, bardzo trudno będzie cię przekonać, że twoja podróż do Lourdes nie stanowiła przyczyny ustąpienia choroby ... Post hoc, ergo propter hoc. Najprawdopodobniej coś podobnego zachodzi również w przypadku indywidualnych uzdrawiaczy za pomocą wiary . Po wysłuchaniu wielu relacj i od swych chorych o rzekomym uzdra­ wianiu w iarą lekarz z Minnesoty o nazwisku William Nolen spędził półtora roku na próbach wyjaśnienia najbardziej spektakularnych przy­ padków wyleczeń. Czy istniały wyraźne medyczne dowody, że choroba i stni ała przed „leczeniem"? Jeśli tak było, to czy choroba rzeczywiście ustąpiła po leczeniu wiarą, czy może pacjent lub uzdrawiacz tylko twierdził, że tak się stało? Nolen wykrył wiele przypadków oszustw, w tym po raz pierwszy w Ameryce zdemaskował procedurę „chirurgii psychicznej". Jednak nie znalazł żadnego przypadku wyleczenia z po­ ważnej organicznej (niepsychogennej) choroby. Na przykład, nie stwier­ dził przypadków wyleczeń z kamicy pęcherzyka żółciowego, reumato­ idalnego zapalenia stawów, a tym bardziej ustąpienia obj awów chorób nowotworowych i sercowo-naczyniowych. Gdy u dziecka nastąpi pęk­ nięcie śledziony, zauważa Nolen, należy wykonać prosty zabieg chirur­ giczny i stan pacjenta ulega całkowitej poprawie. Jednakże w przypad246

ku oddania dziecka w ręce uzdrawiacza umiera ono w ciągu jednego dnia. Wni osek doktora Nolena brzmi: Gdy uzdrawiacze [wiarą] leczą poważne choroby organiczne, są odpowiedzialni za wielkie cierpienia i nieszczęścia [ ] Uzdra­ wiacze stają się zabójcami. ...

Nawet autorka jednej z ostatnich książek broniących skuteczności stosowania modlitwy w leczeniu chorób (Larry Dossey, Healing Words [Leczące słowa]) wyraziła zakłopotanie faktem, że w przypadku nie­ których chorób łatwiej uzyskać wyleczenie lub zmniej szenie nasilenia obj awów niż w innych przypadkach . Jeśli modlitwa przynosi efekty, to dlaczego Bóg nie leczy raka i odciętej kończyny? Skąd bierze się tak wiele cierpienia, któremu Bóg mógłby z łatwością zapobiec? Dlaczego właściwie trzeba się modlić do Boga? Czy on nie wie zawczasu, co należy uczynić? Dossey rozpoczyna swą książkę, cytując doktora Stan­ leya Krippnera (uważanego za „jednego z największych autorytetów w badaniach nad różnymi nieortodoksyjnymi metodami leczenia stoso­ wanymi na całym świecie"): Dane dotyczące odległych skutków uzdrawiania modlitwą są obiecujące, jednakże zbyt skąpe, by pozwalały na wyciągnięcie jakichkolwiek poważniej szych wniosków. A dzieje się to po wygłoszeniu mil iardów modlitw przez całe tysiąc­ lecia. Jak wskazują doświadczenia Cabezy de Vaca, stan umysłu może wy woływać niektóre choroby, nawet kończące się śmiercią. Gdy cho­ rych z zawiązanymi oczami oszukuje się, mówiąc im, że dotyka się ich liśćmi roślin takich jak truj ący bluszcz, w miejscu dotknięcia poj awia się nasilone zaczerwienienie - kontaktowe zapalenie skóry. Leczen ie wiarą może być szczególnie pomocne w leczeniu schorzeń psychogen­ nych lub związanych z efektem placebo: pewnych rodzajów bólów kolan i kręgosłupa, bólów głowy, j ąkania się, wrzodów, reakcj i streso­ wych, wysypki, astmy oskrzelowej , histerycznych porażeń i histerycz­ nej ślepoty oraz urojonej ciąży (z zanikiem krwawień miesięcznych i powiększeniem obwodu brzucha). Są to wszystko choroby, w których stan umysłu może odgrywać główną rolę. W późnym średniowieczu uzdrowienia związane z obj awien iami Dziewicy Maryi dotyczyły 247

w większości nagle występujących i krótkotrwałych porażeń całego ciała lub kończyn, które miały prawdopodobnie pochodzenie psycho­ genne. Co więcej , powszechnie uważano, że uleczeni w ten sposób mogą być tylko ludzie silnie wierzący . Nie jest zaskakujące, że od­ woływanie się do stanu umysłu nazywanego wiarą może spowodować ustąpienie objawów spowodowanych, przynajmniej częściowo, przez inny, prawdopodobnie nie tak bardzo odmienny od powyższego, stan umysłu. Ale istnieje j eszcze inne zjawisko: Ś więto Plonów jest ważnym wy­ darzeniem w życiu tradycyjnych chińskich społeczności żyjących w Stanach Zjednoczonych. W tygodniu poprzedzaj ącym festiwal współ­ czynnik umieralności w tych społecznościach spada o 35 procent. W na­ stępnym tygodniu wzrasta o 35 procent. Grupy kontrolne nie-Chińczy­ ków nie wykazują takiego zjawiska. Można by przypuszczać, że za tę różnicę odpowiedzialne są samobój stwa, jednakże liczy się tylko zgony z przyczyn naturalnych. Można też twierdzić, że przyczynami są stres i nadmierne objadanie się, jednakże nie tłumaczy to spadku śmiertelnoś­ ci w tygodniu przed świętem. Naj większy wpływ jest widoczny w gru­ pie osób z chorobami układu sercowo-naczyniowego, o których wiado­ mo, że są podatne na stres psychiczny. W przypadku nowotworów ten efekt jest mniej szy. Dokładniejsze badania wykazały, że zmiany współ­ czynnika śmiertelności dotyczą wyłącznie kobiet w wieku 75 lat i powy­ żej . Obchodom Ś więta Plonów przewodniczą najstarsze kobiety w da­ nym gospodarstwie domowym. Są one zdolne do powstrzymania nad­ chodzącej śmierci przez tydzień lub dwa, by móc wypełnić swoje cere­ monialne obowiązki. Podobny efekt jest obserwowany u Żydów (męż­ czyzn) w tygodniach poprzedzających Paschę - święto, w czasie którego główną rolę odgrywają najstarsi mężczyźni - i na całym świecie w przypadku urodzin, uroczystości absolutoryjnych itd. W badaniu, które można uznać za dość kontrowersyjne, psychiatrzy ze Stanford University podzielili grupę 86 kobiet z przerzutową po­ stacią nowotworu gruczołu piersiowego na dwie podgrupy - jedną, w której kobiety zachęcano do wypowiadania swych obaw przed śmier­ cią i wzięcia odpowiedzialności za swoje życie, oraz drugą, w której pacjentkom nie udzielono specjalistycznego wsparcia psychicznego. Ku zaskoczeniu badaczy w grupie, w której zastosowano wsparcie psy­ chiczne, kobiety zgłaszały nie tylko mniej dolegliwości bólowych, ale także żyły dłużej średn io o 1 8 miesięcy. Kierownik zespołu badawczego, David Spiegel, przypuszcza, że is248

totną role może odgrywać w tym przypadku kortyzol i inne „hormony stresu", które upośledzają czynność układu odpornościowego człowie­ ka. Wykazano, że osoby z nasilonymi obj awami depresji, studenci w czasie sesj i , osoby pogrążone w żałobie mają zmniej szoną liczbę białych krwinek. Właściwe wsparcie emocjonalne może nie mieć więk­ szego wpływu na komórki nowotworu w jego zaawansowanej postaci, jednakże przez działanie na układ odpornościowy może zmniejszać ryzyko wtórnego zakażenia u osoby znacznie osłabionej chorobą lub stosowanym leczeniem. W swojej wydanej w 1 903 roku i niemal całkowicie zapomnianej książce Christian Science [Chrześcijańska nauka] Mark Twain napisał: Moc uzdrawiania lub czynienia człowieka chorym, j aką ma ludz­ ka wyobraźnia w stosunku do ludzkiego ciała, jest właściwością, z którą rodzi się każdy z nas. Miał ją p ierwszy człowiek, będzie miał ją również ostatni. Niekiedy nasilenie bólu i lęku lub innych objawów poważnych cho­ rób można złagodzić przez leczenie wiarą, jednakże nigdy nie zahamu­ je to postępu choroby. Nie jest to wcale mała korzyść. Wiara i modlitwa mogą łagodzić niektóre objawy choroby lub niektóre działania uboczne wynikające ze stosowanego leczenia, mogą łagodzić cierpienia osoby dotkniętej chorobą, a nawet przedłużyć nieco jej życie. Oceniając reli­ gię nazywaną Christian Science, Mark Twain - jej najsurowszy kry­ tyk w tamtych czasach - pomimo wszystko przyznał, że liczba ciał i dusz, które „zjednoczyła" ona poprzez moc sugestii znacznie przewyż­ szała liczbę osób, które doprowadziła do śmierci poprzez uniemożli­ wienie postępowania medycznego i zastąpienia go modlitwą. Po śmierci prezydenta Johna F. Kennedy ' ego różni obywatele ame­ rykańscy donosili o kontaktach z jego duchem. Zaczęto mówić o cu­ downych uzdrowieniach przy ołtarzykach z jego zdjęciami . „Oddał ży­ cie za swój naród" - wyjaśniała jedna z wyznawczyń tej wymarłej religii. Według Encyclopedia of American Religions „przez jego wy­ znawców Kennedy jest uważany za boga". Coś podobnego można za­ obserwować w zj awisku popularności Elvisa Presleya oraz we wzru­ szających westchnieniach: „Król żyje". Jeśli taki system wierzeń po­ wstaje spontan icznie, to należy się zastanowić, o ile więcej można by dokonać za pomocą dobrze zorganizowanej , a zwłaszcza pozbawionej zahamowań kampanii propagandowej na rzecz określonej religii. 249

*

W odpowiedzi na prośbę redaktorów programu „Sixty Minutes" Randi zasugerował im, by stworzyli oszustwo od podstaw - wykorzystując kogoś, kto nie uczył się magii i nie miał doświadczenia w występowa­ niu publicznym, a także nie był ekspertem w występach na scenie. Gdy zastanawiał się nad fałszerstwem, jego wzrok padł na Josego Luisa Al vareza, młodego rzeźbiarza, który był współlokatorem Randiego. „Dlaczego nie?" - odpowiedział Alvarez. który, gdy go spotkałem, wyglądał na pogodnego, pełnego poczucia humoru i myślącego mło­ dzieńca. Przeszedł intensywne szkolenie, które obejmowało symulowa­ ne wystąpienia w telewizji i na konferencj ach prasowych. Nie musiał wymyślać odpowiedzi, ponieważ miał w uchu prawie niewidoczny od­ biornik radiowy, przez który Randi mu podpowiadał. Wysłannicy pro­ gramu „Sixty Minutes" sprawdzili występ Alvareza. Sama osoba Car­ losa była pomysłem Alvareza. Gdy Alvarez i jego „menedżer" - również zatrudniony do tego przedsięwzięcia bez uprzedniego doświadczenia - przybyli do Syd­ ney, był już tam James Randi, ukryty i nie wzbudzający podejrzeń, szepczący do swego nadaj nika, znajdujący się na peryferiach całego wydarzenia. Dokumentacja potwierdzająca autentyczność Carlosa zo­ stała w całości sfałszowana. Klątwa, oblanie wodą i wszystkie inne epizody zachowania Alvareza zostały wyreżyserowane w celu skupie­ nia uwagi środków przekazu . Udało się. Wiele osób, które znalazły się w operze, przybyły tam ze względu na zainteresowanie wykazane przez prasę i telewizję. Jedna z australijskich sieci prasowych opublikowała w swoich gazetach dokładne teksty ulotek dostarczonych przez „Fun­ dację Carlosa". Po wyemitowaniu programu „Sixty Minutes" pozostałe australijskie media wpadły w furię. Dziennikarze narzekali, że zostali wykorzystani i oszukani. „Tak jak istnieją prawne ograniczenia stosowania prowokacji przez policję" - grzmiał Peter Robinson w „Australian Financial Re­ view'', muszą istnieć granice, do jakich mogą posunąć się media w two­ rzeniu mylącej sytuacji [ . . . ] Osobiście nie mogę po prostu zaa­ kceptować faktu, że mówienie kłamstw jest dopuszczalnym spo­ sobem przedstawiania prawdy [ . . . ] Każde badanie opinii publicz­ nej wskazuje, iż ogół społeczeństwa podejrzewa, że media nie 250

mówią całej prawdy lub że przeinaczają fakty, czy też je prze­ jaskrawiają, lub że są stronnicze. Pan Robinson obawiał się, że Carlos mógłby przyczynie się do utrwalenia się tego powszechnie występującego przekonania. Prasa ro­ iła się od tytułów w rodzaj u „W j aki sposób Carlos zrobił z nich wszys­ tkich głupców" lub „Oszustwo było zwykłą głupotą" . Gazety, które nie obwieszczały przybycia Carlosa, chwaliły się swoją powściągliwością. Negus wypowiedział się o programie „Sixty Minutes" w następujący sposób: „Nawet ludzie mocno stąpający po ziemi mogą popełniać błę­ dy" i zaprzeczył, że został oszukany. Każdy nazywający siebie „me­ d ium", powiedział, jest „oszustem z definicji". „Sixty Minutes" i Randi podkreśl ili, że australij skie media nie po­ czyniły żadnego wysiłku, by sprawdzić którekolwiek z „autentycznych stwierdzeń" dotyczących Carlosa. Nigdy nie pojawił się on w żadnym z miast wymienionych na reklamowej ulotce dostarczonej prasie. Ka­ seta wideo z zarejestrowanym występem Carlosa w nowojorskim teat­ rze została nagrana dzięki uprzej mości iluzjonistów Penna i Tellera, którzy tam występowali . Poprosili oni publiczność o wielki aplauz Alvarez w pelerynie i z medalionem wszedł na scenę, a publiczność sumiennie wiwatowała; Randi miał swą kasetę wideo, Alvarez poma­ chał na do widzenia, a występ trwał dalej . Co gorsza, w Nowym Jorku nie istnieje stacja radiowa oznaczona literami WOOP. Innym powodem do podejrzeń mogły być pisma autorstwa Carlosa. Ale ponieważ wykorzystanie i nteligencj i zostało j uż tak zdewaluowane, ponieważ łatwowierność - zarówno tradycyjna, jak i związana z New Age - rozkwita, ponieważ tak rzadko wykorzystuje się sceptyczne myślenie, więc okazało się, że żadna parodia nie jest tak nierealna, by nie można w nią uwierzyć. „Fundacja Carlosa" oferowała do sprzedaży (jednakże była wystarczająco ostrożna, by niczego w rzeczywistości nie sprzedawać) KRYSZTAŁ ATLANTYDY: Dotychczas nasz wschodzący mistrz podczas swoich podróży od­ nalazł pięć z tych wyjątkowych kryształów. Nie zostało to wy­ jaśnione przez naukę, ale każdy kryształ zawiera niemal czystą energię ... [i ma] niewyczerpalne zdolności uzdrawiaj ące. Kształty są w rzeczywistości skamieniałą energią duchową i wielkim bło­ gosławieństwem w przygotowaniach Ziemi do New Age [ . . . ] Je­ den z kryształów mistrz nosi przez cały czas blisko swego ciała, 25 1

co zapewnia mu ochronę i wzmaga wszystkie duchowe czynno­ ści . Dwa kryształy zostały nabyte przez dwie godne osoby w Sta­ nach Zjednoczonych w zamian za znaczącą pomoc finansową, o którą prosił wielki mistrz. Artykuł pod nagłówkiem „Wody Carlosa" donosił: Wschodzący mistrz odnajduje niekiedy wodę o takiej czystości, że podejmuje się energizacji pewnej j ej ilości, by inni mogli z niej skorzystać. W celu otrzymania takiej ilości, która zawsze jest niewystarczająca, wschodzący mistrz oczyszcza siebie i kilka czystych kryształów kwarcowych ukształtowanych w naczynia. Następnie umieszcza siebie i kryształowe naczynia w ogromnym miedzianym kotle, wypolerowanym i ciepłym. Przez dwadzieścia cztery godziny wschodzący mistrz napełnia energią duchowy za­ sobnik wodny [ . . . ] Dla duchowego wykorzystania wody nie po­ trzeba usuwać jej z naczyń. Zwykłe trzymanie naczynia oraz kon­ centracja na uzdrawianiu chorób lub ran będzie dawała niesamo­ wite rezultaty . A więc jeśli ciebie lub twoich bliskich spotka poważne nieszczęście, niewielka ilość energetycznej wody na­ tychmiast pomoże wam powrócić do zdrowia. A zatytułowany „Łzy Carlosa": Czerwony kolor nadany naczyniom, które wielki mistrz ukształ­ tował na podobieństwo łez. jest wystarczającym dowodem ich mocy, jednakże ich wpływ [sic ! ] podczas medytacji został opisa­ ny przez tych, którzy go doświadczyli j ako „chwalebną Jedność". Istnieje też książeczka The Teachings of Carlos [Nauki Carlosa], która rozpoczyna się od słów: Nazywam się Carlos. Przybywam do was z wielu uprzednich wcieleń. Mam dla was wielką lekcję. S łuchajcie uważnie. Czytajcie uważnie. Myślcie uważnie. Prawda jest tutaj . 252

W pierwszej lekcji pada pytanie: „Dlaczego tu j esteśmy . . . ?" Odpo­ wiedź: „Kto może powiedzieć, jaka jest właściwa odpowiedź? Istniej e wiele odpowiedzi n a każde pytanie, a wszystkie odpowiedzi s ą właś­ ciwe. Tak jest. Widzicie?" Autor zakazuje nam przechodzić do następnej strony, zanim zrozu­ miemy treść strony, którą właśnie czytamy. Jest to jeden z kilku czyn­ ników, które czynią przeczytanie całości trudnym. „O wątpiących - pisze autor w dalszej części - mogę powiedzieć tylko tyle: niech traktują sobie to zagadnienie. jak chcą. Skończą z ni­ czym, prawdopodobnie zawieszeni w próżni . A co mają z tego wierzą­ cy? WSZYSTKO ! Na każde pytanie będzie odpowiedź. ponieważ każda i jakakolwiek odpowiedź jest poprawną odpowiedzią. I jest to odpo­ wiedź właściwa! Czy możesz temu zaprzeczyć, n iedowiarku?" Lub: „Nie pytaj o wyjaśnienie wszystkiego. Szczególnie ludzie Za­ chodu zawsze domagają się dokładnych opisów, dlaczego dzieje się tak i tak. Większość tego, o co pytaj ą, jest oczywista. Dlaczego zastana­ wiać się nad takimi sprawami [ ] Poprzez wiarę wszystkie rzeczy stają się prawdziwe". Ostatnia strona książeczki przedstawia jedno słowo zapisane wiel­ kimi literami: Jesteśmy zmuszani. by MY ŚLEĆ ! Pełny tekst The Teachings of Carlos został napisany przez Randiego. Wraz z Alvarezem stworzył go w kilka godzin na przenośnym kom­ puterze. Australij skie środki przekazu poczuły się zdradzone przez jednego ze swoich przedstawicieli . Główny kraj owy program telewizyjny za­ rzucił swoje zwykłe postępowanie w celu wykazania niedoskonałości standardów dotyczących sprawdzania faktów i powszechnej łatwowier­ ności w instytucjach, których celem jest dostarczanie rzetelnej infor­ macji i służenie interesom publicznym. Niektórzy analitycy tłumaczyli zachowanie mediów, twierdząc, że temat nie był tak ważny; jeśli byłby ważny, to z pewnością podjętoby się szczegółowego sprawdzenia. Nie­ wielu potrafiło przyznać się do winy. Nikt z oszukanych nie chciał stawić się w kolejną niedzielę w programie „Sixty Minutes", w którym postanowiono dokonać retrospektywnej oceny „sprawy Carlosa". Oczywiście w całej tej historii nie ma n ic szczególnego dotyczącego właśnie Australi i . Alvarez, Randi i ich współspiskowcy mogli wybrać jakikolwiek kraj na Ziemi i ich plan też by się powiódł. Nawet ci, którzy umożliwili Carlosowi spotkanie z widzami telewizj i publicznej, wiedzieli wystarczająco dużo o otaczaj ącym świecie, by zadać rzeko...

253

memu medium kilka sceptycznych pytań - jednakże nie potrafili oprzeć się pokusie zaproszenia go do studia tylko dlatego, że chcieli być pierwszymi osobami donoszącymi o takiej sensacji. Po wyjeździe Car­ losa wzajemne spory pomiędzy różnymi środkami przekazu zdomino­ wały wszystkie wiadomości . Napisano wiele n iej asnych komentarzy dotyczących występu Carlosa. Jaki był jego cel? Co zostało wykazane? Alvarez i Randi pokazali , jak niewiele potrzeba, by kształtować na­ sze wierzenia, jak łatwo dajemy się prowadzić, w jak prosty sposób można zmylić opinię publiczną, gdy ludziom dokucza samotność i pra­ gną w coś uwierzyć. Jeśli Carlos pozostałby w Australii dłużej i poważ­ niej zająłby się uzdrawianiem - przez modlitwę, przez wiarę w niego i w jego kryształy - to nie ma wątpliwości, że ludzie donosiliby o wyleczeniach z wielu chorób, szczególnie tych o podłożu psychogen­ nym. Niepotrzebne byłyby inne oszustwa - sam wygląd Carlosa i jego wypowiedzi sprawiłyby, że ludzie poczuliby się lepiej . Jest t o kolejny przykład działania placebo, efektu stwierdzanego nie­ mal zawsze w przypadku uzdrawiania za pomocą wiary. Wierzymy, że zażywamy silny lek i ból ustępuje - przynajmniej na jakiś czas. A gdy wierzymy, że otrzymujemy silne leczenie duchowe, objawy choroby niekiedy także ustępują - przynaj mn iej na jakiś czas. Niektórzy ludzie spontanicznie oświadczają, że zostali uleczeni, nawet jeśli tak się nie stało. W szczegółowych badaniach kontrolnych prowadzonych przez Nolena. Randiego i wielu innych, a obejmujących tych, którzy twierdzili, że zostali uzdrowieni i potwierdzali to - na przykład podczas progra­ mów telewizyjnych prowadzonych przez amerykańskich uzdrawiaczy przez wiarę - nie znaleziono ani jednej osoby z poważnym zaburze­ niem organicznym, która została rzeczywiście wyleczona. Wątpliwe było nawet, czy stwierdzono znaczącą poprawę ich stanu zdrowia. Jak sugeru­ je kwestia Lourdes, można analizować tysiące, a nawet miliony przypad­ ków, zanim znajdzie się jeden przykład cudownego uzdrowienia. Uzdrawiacz przez wiarę może, choć nie musi, rozpoczynać terapię z zamiarem oszustwa. Jednakże później ku swojemu zaskoczeniu od­ nosi wrażenie, że stan jego pacjentów się poprawia. Ich uczucia są prawdziwe, a ich zadowolenie z leczenia jest całkowicie szczere. Gdy krytykuje się uzdrawiacza, osoby te zaczynają go bronić. Niektóre star­ sze uczestniczki sesji z Alvarezem w operze w Sydney były bardzo oburzone po ujawnieniu prawdy przez program „Sixty Minutes": „To, co oni mówią, nie ma znaczenia - powiedziały Alvarezowi - nadal w pana wierzymy". 254

Tego typu sukcesy mogą wystarczyć, by przekonać wielu szarlata­ nów - bez względu na to, jak cyn iczn i są na początku terapii - że wielu z nich rzeczywiście posiada mistyczną moc. Być może nie od­ noszą sukcesów za każdym razem. Tłumaczą sobie, że ich zdolności przychodzą i odchodzą, więc czasami ukrywają niepowodzenia. Jeśli od czasu do czasu muszą nieco oszukiwać, twierdzą, że służy to wyż­ szym celom. Ich metody przynoszą efekty. Większość tych zabiegów ma na celu wyłącznie odebran ie tobie twoich pieniędzy. To dobra wiadomość. Jednakże martwi mnie fakt, że Carlos mógłby zrealizować poważniej szy cel - był przecież atrakcyj ­ ny, władczy. wydawał polecenia i wyglądało na to, że był patriotą. A wszyscy pragną kompetentnego, nie skorumpowanego i charyzma­ tycznego przywódcy. Ktoś taki mógłby zachęcać do wojny lub głosić znacznie szerszy zestaw poglądów niż Carlos. Cokolwiek by to było, zawsze towarzyszyć temu będą ostrzeżenia przed sceptycyzmem. W słynnym filmie Czarodziej z Oz Dorothy, Strach na Wróble, Tin Woodsman i Tchórzliwy Lew są przestraszeni, a zarazem zachwyceni n iezwykłą postacią nazywaną Wielkim Oz. Jednak mały piesek Doro­ thy. Toto, unosi zasłaniającą go kurtynę i uj awnia, że Wielki Oz jest w rzeczywistości maszyną kierowaną przez niewielkiego, grubawego, przerażonego człowieczka - tak samo obcego w dziwnym kraju, w którym się znaleźli, jak oni sami. Myślę, iż mamy szczęście, że James Randi podniósł kurtynę. Jednak­ że liczenie wyłącznie na niego w uj awnianiu wszystkich szalbierstw, bzdur i oszustw na świecie byłoby tym samym, co danie wiary wszyst­ kim szarlatanom. Jeśli nie chcemy dalej być zwodzen i, to powinniśmy sami zająć się tym problemem. * Jedna z najsmutniejszych lekcji płynących z historii ludzkości brzmi: Jeśli oszukiwano nas przez wystarczająco długi czas, to mamy tenden­ cję do odrzucania jakichkolwiek dowodów na występowanie tego oszu­ stwa. Nie jesteśmy zainteresowani odnalezieniem prawdy. Oszustwo nas pochłonęło. Po prostu zbyt bolesne byłoby przyznanie się, nawet przed samym sobą, że zostal iśmy oszukani. Gdy raz oddasz szarlata­ nowi władzę nad sobą, niemal nigdy nie możesz jej odzyskać. Tak więc stare oszustwa nadal trwają, a tymczasem pojawiają się nowe. Seanse spirytystyczne odbywaj ą się tylko w zaciemnionych pako255

j ach. gdzie zobaczyć można, w najlepszym wypadku, n iewyraźne kon­ tury „duchowych gości". Jeśli choć trochę zwiększamy oświetlenie, by zobaczyć, co się dzieje, to duch znika. Powiada się, że duchy są wstyd­ liwe. i niektórzy w to wierzą. W dwudziestowiecznych laboratoriach parapsychologicznych istnieje tzw. efekt obserwatora: ci, o których się twierdzi, że maj ą zdolności paranormalne, uważają, że ich moce male­ ją, gdy tylko pojawia się sceptyk, a zanikają całkowicie w obecności tak wykwalifikowanego magika, jakim jest James Randi . Jedyne, czego potrzebują, to ciemności i łatwowierność. Mała dziewczynka, która była współspiskowcem w słynnym dzie­ więtnastowiecznym łgarstwie - duchy odpowiadały na pytania za po­ mocą głośnych puknięć w stół - gdy dorosła, wyznała, że było to oszustwo. Jednakże to publiczne wyznanie zostało w dużym stopniu zignorowane, a gdy przyjęto je do wiadomości. próbowano pomniej­ szyć jego znaczenie. Stukanie duchów było zbyt pewne, by odrzucić je tylko za sprawą wypowiedzi osoby przyznającej się do winy, nawet jeśli to przede wszystkim ona była przyczyną całego zamieszania. Za­ częto więc rozpowszechniać opowieść, że została ona zmuszona do takiego wyznania przez fanatycznych racjonalistów. Jak pisałem j uż wcześniej , brytyjscy oszuści przyznali się do tworzenia „kręgów na polach" - figur geometrycznych tworzonych w zbożu. Nie byli to pozaziemscy artyści korzystaj ący ze zboża jak z tworzywa, ale dwaj faceci z deską, liną i poczuciem humoru . Nawet gdy wykazali, w jaki sposób postępowali, wyznawcy UFO nie zostali przekonani. Stwierdzali oni. że być może niektóre z kręgów były wynikiem oszustwa. Jednakże piktogramów jest zbyt wiele, a niektóre z nich są zbyt złożone, by za wszystkie odpowiedzialni byliby dwaj żartownisie. Takie wizerunki mogły powstać tylko za sprawą przybyszów z innej planety . Wtedy do tworzenia kręgów przyznały się inne osoby w Wielkiej Brytanii. Ale podobne kręgi istniały także za granicą, na przykład na Węgrzech. W jaki sposób można wyjaśnić to zjawisko? Po pewnym czasie do winy przyzna­ li się węgierscy młodzieńcy naśladujący Brytyjczyków. Jednak co z„ .? By sprawdzić wiarygodność danego psychiatry zaj mującego się ba­ daniami wykonywanymi przez obce istoty, jedna z kobiet udaje, że była uprowadzona. Terapeuta z entuzjazmem wysłuchuje jej fantastycznej opowieści. Zastanówmy się, j aka jest reakcja terapeuty w chwili, gdy pacjentka ogłasza, że cała opowieść została zmyślona. Czy ponownie analizuje swoje protokoły i próbuje zrozumieć, co oznaczają w rzeczy­ wistości te przypadki? Nie. Terapeuta podaje kolejne wyjaśnienia: 256

I ) nawet jeśli pacjentka nie jest sama świadoma tego faktu, w rzeczy­ wistości była badana; 2) tak czy inaczej jest wariatką, poszła przecież do psychiatry; 3) od początku doskonale zdawał sobie sprawę z oszus­ twa, jednakże pozwolił jej na to, by zgodnie ze swoimi przypuszcze­ niami zawiodła się na nim. Niekiedy łatwiej jest odrzucić silne dowody, niż przyznać się do błę­ du - dotyczy to również nas samych, o czym warto zawsze pamiętać. * Naukowiec zamieszcza reklamę w paryskiej gazecie, oferując darmowy horoskop. Otrzymuje około 1 50 odpowiedzi, z których każda - zgod­ nie z umieszczoną w reklamie prośbą - zawiera szczegółowe dane dotyczące miejsca i daty urodzenia. Wszyscy respondenci otrzymują identyczny horoskop, a także ankietę mającą określić, jak dokładny był horoskop. Dziewięćdziesiąt cztery procent respondentów (oraz 90 pro­ cent ich rodzin i przyjaciół) odpowiada, że w horoskopie odnaleźli przynaj mniej kilka znajomych cech. Okazuje się, że horoskop został postawiony francuskiemu seryjnemu zabójcy. Jeśli astrolog może osią­ gnąć taki sukces nawet bez spotykania się ze swymi klientami, to na­ leży pomyśleć o tym, jak dobrze może poradzić sobie ze stawianiem horoskopu osoba wrażliwa na niuanse ludzkiego zachowania, która nie j est zbyt uczciwa. Dlaczego tak łatwo ulegamy przepowiadaczom przyszłości, osobom wróżącym z dłoni, z fusów od herbaty czy z ziół krwawnika, czy sta­ wiaj ącym tarota i im podobnym ? Oczywiście, wszyscy oni zwracają uwagę na naszą postawę, wyraz twarzy, ubiór oraz pilnie śledzą od­ powiedzi na pozornie nieistotne pytania. Niektórzy czynią to w sposób doskonały, a jest to umiejętność, której znaczenia wielu naukowców nie docenia. Poza tym istnieje sieć komputerowa, do której zapisują się „zawodowi" przepowiadacze, by mieć ciągły dostęp do szczegółów z życia swych klientów. Głównym narzędziem ich działania są jednak tzw. umiarkowane opinie, zdania określające cechy przeciwstawne, ale zrównoważone w tak misterny sposób, że każdy rozpozna w nich ziarno prawdy. Poniżej podaję przykład: Niekiedy jesteś ekstrawertywny, gadatliwy, towarzyski, kiedy in­ dziej zachowujesz się introwertywnie, ostrożnie i z rezerwą. Stwierdzasz, że nierozsądne jest zbyt skwapliwe odkrywanie sie257

bie innym. Lubisz pewną dozę odmiany i różnorodności i stajesz się niezadowolony, gdy krępują cię restrykcje i ograniczenia. Na zewnątrz jesteś zdyscyplinowany i opanowany, podczas gdy we­ wnętrznie często się martwisz i czujesz się n iepewnie. Gdy masz j akieś osobiste słabości, zazwyczaj potrafisz je przezwyciężyć. Masz wielki zasób nie wykorzystanych możliwości. Masz ten­ dencję do bycia krytycznym wobec siebie. Odczuwasz silną po­ trzebę, by inni ludzie lubili cię i podziwiali twoje czyny. Niemal każdy stwierdza, że ta charakterystyka jest właściwa, a wielu czuje, że opis ten pasuje do niego w sposób doskonały. Nie należy się dziwić : wszyscy jesteśmy ludźmi. Lista „dowodów", o których niektórzy terapeuci twierdzą, że po­ twierdzają wyparte wspomnienia dotyczące molestowania seksualnego w dzieciństwie (np. „dowody" opisane w książce The Courage to Heal [Odwaga uzdrowienia] Ellen Bass i Laury Davis) jest bardzo długa i prozaiczna: obejmuje zaburzenia snu, anoreksję i bulimię, zaburzenia seksualne, stany lękowe, a także niezdolność do pamiętania molesto­ wania seksualnego w dzieciństwie. Książka napisana przez pracownika społecznego, E. Sue B lume, wymienia wśród innych „bajkopodob­ nych" oznak zapomnianego kazirodztwa, bóle głowy, obecność lub nie­ obecność podejrzliwości, nadmierną aktywność seksualną lub jej brak oraz uwielbienie dla własnych rodziców. Wśród kryteriów służących do wykrywania dysfunkcjonalnych rodzin wymienionych przez doktora Charlesa Whitfielda są: „bolesności i bóle", uczucie „większego pobu­ dzenia" w okresie kryzysowym, lęk przed „autorytetami" oraz „korzy­ stanie z porad psychologicznych i psychoterapii", a także uczucie, „że dzieje się coś złego lub czegoś brakuje''. Podobnie jak w przypadku „umiarkowanych opinii", jeśli lista jest wystarczaj ąco długa i szeroka, to każdy stwierdzi, że występuj ą u niego niektóre objawy. Sceptyczna dociekliwość jest nie tylko narzędziem służącym do wy­ korzeniania n iedorzeczności i zapobiegania okrucieństwu, którym szczególnie zagrożone są osoby najsłabiej przygotowane do obrony, najbardziej potrzebuj ące naszego współczucia i nie mające innych źró­ deł nadziei. Przypomina nam ona również, że środki masowego prze­ kazu, takie jak radio i telewizj a, prasa, elektroniczny marketing czy inne sposoby telekomunikacji umożliwiają zaistnienie wielu rodzajów kłamstw - kłamstw wykorzystujących osoby sfrustrowane, nieostroż­ ne i bezbronne, szczególnie w społeczeństwie przepełnionym politycz258

nymi nieprawościami, które zwalcza się w sposób nieskuteczny lub całkowicie ignoruje. Niedorzeczności , oszustwa, beztroskie wyciąganie wniosków, szal­ bierstwa i życzenia przedstawione jako fakty występują nie tylko w po­ kazach magii czy przy okazji porad w kwestiach uczuciowych. Przeni­ kają one niestety do głównych nurtów życia politycznego, społecznego, religijnego i ekonomicznego w każdym państwie.

Rozdział 1 4

Antynauka Nie istnieje coś takiego jak obiektywna prawda. Tworzymy nasze własne prawdy. Nie istnieje coś takiego jak obiektywna rzeczywistość. Tworzymy naszą własną rzeczywistość. Istnieją duchowe, mistyczne i inne sposoby poznania, które są lepsze od zwykłych dróg prowadzących do wiedzy. Jeśli nasze doświadczenie wydaje się nam rzeczywiste, to jest ono rzeczywiste. Jeśli jakaś idea wydaje się nam prawdziwa. to jest ona prawdziwa. Nie jesteśmy zdolni do zdobycia wiedzy o prawdziwej naturze rzeczywistości . Nauka sama w sobie jest irracjonalna lub mistyczna. Jest to tylko kolejna religia lub system wierzeń, który nie ma lepszego uzasadnienia niż wszystkie inne dogmaty. Nie ma znaczenia, czy twoje wierzenia są prawdziwe czy nie, jeśli tylko mają one znaczenie dla ciebie.

Streszczenie poglądów New Age

THEODORE SCHICK, Jr., LEWIS V AUGHN

How to rhink. Ahoul Weird Things: Crillca/ Tllinking jor u Ne...; Aj:e

Gdyby się okazało, że stabilny gmach nauki jest oparty na błędach (lub na arbitralnych sądach, albo że nie ma on żadnego znaczenia lub jest antypatriotyczny czy arogancki wobec innych instytucj i , albo też służy głównie interesom przywódców politycznych), wtedy prawdopodobnie moglibyśmy pozwolić sobie na ignorowanie nauki, o której niektórzy mówią, że stanowi złożony, trudny, wysoce zmatematyzowany oraz sprzeczny z intuicją zbiór faktów. Wszystkich naukowców należałoby potępić. Racja byłaby po stronie osób zawistnych wobec sukcesów nauki i jej przeciwnych. Ci, którzy wybrali inne drogi do wiedzy, ci, którzy w głębi serca są przekonani, że nauka jest bezwartościowa, świę­ ciliby wreszcie triumf. Tempo zmian następujących w nauce jest po części przyczyną emo­ cji z nią związanych. Właśnie gdy zaczynamy rozumieć coś, o czym mówią naukowcy, donosi się nam, że ich twierdzenia nie są j uż praw­ dziwe. A nawet jeśli coś pozostaje prawdą, to pojawia się mnóstwo nowych problemów, o których nigdy nie słyszeliśmy, rzeczy, w które trudno uwierzyć, faktów o niepokojącym wydźwięku - o których twierdzi się, że zostały niedawno odkryte. Możemy doj ść do wniosku, że naukowcy nas zwodzą, ponieważ chcą odwrócić cały porządek świa­ ta, a więc - że są osobnikami społecznie niebezpiecznymi. 260

Edward U. Condon był wybitnym amerykańskim fizykiem, pionierem mechaniki kwantowej, jednym z twórców radaru i broni nuklearnej podczas drugiej wojny światowej , kierownikiem badawczym laborato­ rium w Coming Glass, dyrektorem National Bureau of Standards [Państwowy Urząd Normalizacyjny] oraz prezesem American Physical Society [Amerykańskie Stowarzyszenie Fizyczne] (a w późniejszej fazie swego życia profesorem fizyki na University of Colorado, gdzie kierował kontrowersyjnymi - sponsorowanymi przez Siły Powietrzne - nauko­ wymi badaniami nad UFO) . Był również jednym z fizyków, którego lojalność w stosunku do Stanów Zjednoczonych została zakwestionowa­ na przez członków Kongresu - w tym również przez kongresmana Richarda M. Nixona, który w końcu lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych zażądał wycofania gwarancji bezpieczeństwa dla wybit­ nego fizyka. Przewodniczący House Committee on Un-American Activi­ ties - HCUA [Wewnętrzna Komisja ds. Działalności Antyamerykańs­ kiej], republikanin J. Pameli Thomas, w przypływie nadmiernego patriotycznego zapału, nazwał doktora Condona, „najsłabszym ogni­ wem" w amerykańskim systemie bezpieczeństwa, a w jednym z wystą­ pień określił go nawet mianem „brakującego ogniwa" tego systemu. Poglądy Thomasa na temat konstytucyjnych praw obywatela można ocenić na podstawie poniższej odpowiedzi udzielonej prawnikowi reprezentującemu jednego ze świadków zeznaj ących przed Komisj ą: „Pańskie prawa są prawami nadanymi panu przez tę Komisję. My będziemy określać, jakie ma pan wobec niej prawa, a jakich nie". Albert Einstein publicznie zachęcał wszystkich wezwanych do zło­ żenia zeznań przed HCUA, by odmówili współpracy. W 1 948 roku podczas Annual Meeting of the American Association for the Adven­ cement of Science [Coroczna Konferencj a Amerykańskiego Stowarzy­ szenia Popierania Postępu Nauk], w której uczestniczył również Con­ don, prezydent Harry Truman potępił Thomasa i HCUA. Jak powie­ dział, ważne badania naukowe „mogą zostać zaprzepaszczone przez stworzenie atmosfery, w której żaden człowiek nie czuje się bezpiecz­ ny, pełnej bezpodstawnych plotek, pomówień i oszczerstw". Nazwał on działalność HCUA „najbardziej antyamerykańską aktywnością, z którą musimy się zmagać. To jest klimat państwa totalitamego" 1 • 1 Odpowiedzialność Trumana za atmosfere polowań na czarownice panującą na prze­ łomie lat czterdziestych i piećdziesiątych jest jednak znacząca. Jego Rozkaz Wykonaw­ czy nr 9835 z 1 947 roku zezwalał na ocenianie poglądów i kontaktów społecznych wszystkich pracowników federalnych, przy czym nie mieli oni prawa do konfrontacji

26 1

W tamtych czasach dramaturg Arthur Miller napisał sztukę Czarow­ nice z Salem, opartą na wydarzeniach związanych z procesami czarow­ nic w miasteczku Salem. Gdy dramat pojawił się na scenach europej ­ skich, Departament Stanu odmówił Millerowi wydania paszportu, tłu­ macząc, że jego podróże zagraniczne nie służą interesom Stanów Zjed­ noczonych. Podczas brukselskiej premiery sztuka została przyjęta gro­ mkimi brawami ; ambasador Stanów Zjednoczonych ukłonił się wów­ czas zebranej publiczności niczym współtwórca sukcesu. Zmuszonemu do stawienia się przed HCUA Millerowi postawiono zarzut, że opisane przez niego procesy czarownic są aluzją do śledztw prowadzonych przez Kongres, na co pisarz odpowiedział: „Porównanie jest nieunik­ nione, proszę pana". Wkrótce po tym kongresman Thomas został osa­ dzony w więzieniu za popełnione oszustwa. Pewnego lata w czasie praktyki uniwersyteckiej byłem studentem Condona. Pamiętam doskonale jego wspomnienia o tym. jak został postawiony przed jedną z komisji badających lojalność obywateli ame­ rykańskich: „Doktorze Condon, niektórzy uważają, że stoi pan na czele rewolucyjnego nurtu w fizyce nazywanego - i tutaj inkwizytor zaczął czytać powoli i ostrożnie - mechaniką kwantową. Wydaje się, że j eśli może pan być na czele jednego ruchu rewolucyjnego ... to może pan również być wodzem innej rewolty". Condon błyskotliwie odpowiedział, że oskarżenie nie jest prawdziwe. Nie był rewolucj onistą w fizyce. Podniósł prawą rękę i rzekł: „Wierzę w prawo Archimedesa. sformułowane w III wieku przed naszą erą. Wierzę w prawa Newtona . ." I kontynuował, przytaczając słynne nazwis­ ka: Bemoulliego, Fouriera, Ampere'a, Boltzmanna i Maxwella. Fizyczny katechizm niewiele mu pomógł. Trybunał nie docenił poczucia humoru w tak poważnej kwestii. Jednak największą zbrodnią, którą mogli zarzu­ cić Condonowi było, jeśli dobrze pamiętam, to, że w szkole średniej , jeżdżąc n a rowerze, dostarczał d o domów socjalistyczną gazetę. .

* Wyobraź sobie, że rzeczywiście próbujesz zrozumieć, o co chodzi z osobą zarzucającą im wrogą działalność, a w większości przypadków nawet do uzys­ kania infonnacji na temat treści oskarżenia. Na podstawie takich oskarżeń zwolniono z pracy wiele osób. Nominowany przez Trumana prokurator generalny, Tom Clark, ustanowił listę „dywersyjnych organizacji", która była tak długa, że pewnego razu znalazł się na niej nawet Związek Konsumentów.

262

w mechanice kwantowej . Istn ieją matematyczne podstawy, które mu­ sisz poznać na początku, co pozwoli ci opanować kolejne etapy wiedzy matematycznej . Po kolei musisz nauczyć się arytmetyki, geometrii eu­ klidesowej , matematyki z zakresu szkoły średniej , rachunku różnicz­ kowego i całkowego, zwykłych i częściowych równań różniczkowych, rachunku wektorowego, pewnych specjalnych funkcji fizyki matema­ tycznej , algebry macierzy oraz teorii grup. Większość studentów fizyki poświęca na to czas od trzeciej klasy szkoły podstawowej do począt­ ków nauki na uniwersytecie, czyli około piętnastu lat. Tak długie kształ­ cenie w rzeczywistości nie obej muje jakiegokolwiek elementu mecha­ niki kwantowej ; jest to tylko matematyczna podstawa n iezbędna do zgłębienia tego działu fizyki. Praca popularyzatora nauki, próbującego przedstawić niektóre teorie mechaniki kwantowej szerokiej publiczności, która nie przechodziła przez te rytuały inicjacyjne, może się okazać bezskuteczna. Moim zda­ niem w rzeczywistości nie istniej ą udane popularyzacje mechaniki kwantowej - częściowo właśnie z tego powodu. Matematyczną zło­ żoność tej dziedziny fizyki dodatkowo komplikuje fakt, że mechanika kwantowa jest skrajnie sprzeczna z i ntuicją. Przy próbach j ej zrozumie­ nia zdrowy rozsądek okazuje się niemal bezużyteczny. Richard Feyn­ man zapytany o przyczynę takiego stanu rzeczy odpowiedział, że nikt nie wie, dlaczego tak jest. Po prostu tak jest. A teraz wyobraźmy sobie, że podchodzimy w sceptyczny sposób do jakiejś niejasnej religii, doktryny New Age lub szamańskiego systemu wierzeń. Mamy otwarty umysł; rozumiemy, że jest w danej doktrynie coś ciekawego; przedstawiamy się wyznawcom danego systemu prze­ konań i prosimy o jego wytłumaczenie. W odpowiedzi słyszymy, że dany dogmat jest ze swej natury zbyt złożony, by wyjaśnić go w prosty sposób, że jest on pełen tajemnic, jednakże jeśli zechcemy być akoli­ tami przez piętnaście lat, to pod koniec tego okresu będziemy mogli zacząć poważnie rozważać problemy danej doktryny. Myślę, że więk­ szość z nas powiedziałaby, że po prostu nie ma czasu; konieczność poświęcenia piętnastu lat, by znaleźć się na progu zrozumienia, u wielu zrodziłaby podejrzenie, że mają do czynienia z oszustwem. Jeśli prob­ lem ten jest dla nas zbyt trudny do zrozumienia, czyż nie oznacza to, że będzie on zbyt złożony, by poddać go rzeczowej krytyce? A więc w jaki sposób doktryna szamańska lub teologiczna, lub New Age różnią się od mechaniki kwantowej ? Odpowiedzią jest stwierdze­ n ie, że nawet jeśli nie potrafimy zrozumieć mechaniki kwantowej , to 263

możemy dowieść, że sprawdza się ona w praktyce. Możemy porównać ilościowe przewidywania wynikające z teorii kwantowych z mierzal­ nymi długościami fal widmowych pierwiastków chemicznych, ze zmia­ nami właściwości półprzewodników i ciekłego helu, mikroprocesorów, z rodzajem związków chemicznych powstających z danych atomów, z istnieniem i właściwościami gwiazd karłów, z tym, co dzieje się w maserach i laserach oraz z podatnością różnych materiałów na różne rodzaje magnetyzmu. Nie musimy rozumieć teorii, by sprawdzić to, co ona przewiduje. Nie musimy być wytrawnymi fizykami, by wyciągać wnioski z wykonywanych doświadczeń. W każdym z powyższych przykładów, podobnie jak w wielu innych, przewidywania mechaniki kwantowej są z dużą dokładnością potwierdzane w rzeczywistości. Jednak szaman mówi nam, że jego doktryna również jest prawdziwa, ponieważ także się sprawdza. Nie dowodzi tego za pomocą zawiłych arkanów fizyki matematycznej , lecz przywołuje fakty, które naprawdę się liczą: może on na przykład leczyć ludzi. A więc dobrze, zgromadź­ my statystyczne dane dotyczące szamańskich wyleczeń i sprawdźmy, czy są skuteczniej sze niż placebo. Jeśli tak, to przyznaj my obiektywnie, że coś w tym jest - nawet jeśli wynika to tylko z faktu, że niektóre choroby są psychogenne i można je leczyć lub łagodzić ich przebieg przez właściwe nastawienie i stan umysłu. Możemy również porównać skuteczność różnych szamańskich sposobów leczenia. To, czy szaman rozumie zasadę działania swojej terapii, jest inną kwestią. Mechanika kwantowa daje nam tymczasowe zrozumienie przy­ rody; na tej podstawie krok po kroku dokonujemy ilościowych przewi­ dywań rezultatów danego doświadczenia, wykonywanego po raz pierw­ szy. Jeśli doświadczenie potwierdza przewidywania - szczególnie gdy jest to potwierdzenie ilościowe o dużej dokładności - upewniamy się w zasadności tego, co robimy. Niestety, nie ma wielu takich przykładów w działalności szamanów, kapłanów i guru ruchów New Age. Innego ważnego rozróżnienia dokonał w wydanej w 1 93 1 roku książ­ ce Reason and Nature [Rozum i przyroda] Morris Cohen, ceniony fi­ lozof nauki: Aby uzyskać pewność, ogromna większość osób nie będących specjalistami w danej dziedzinie jest skłonna zaakceptować wy­ niki naukowe pochodzące tylko od autorytetów. Jednakże istnieje ważna różnica pomiędzy wybitnym naukowcem, który jest otwar-

264

ty i zachęca każdego zainteresowanego do sprawdzania zastoso­ wanych metod i sugerowania poprawek, a autorytetem, który py­ tania o swoją wiarygodność przypisuje słabości ducha pytają­ cych, tak jak czyni to [kardynał] Newman wobec osób kwes­ tionujących nieomylność Biblii . . . Racjonalna nauka uważa, że dowody jej wiarygodności mogą zawsze ulec zmianie, jeśli wy­ stępuje taka konieczność, podczas gdy nieracjonalny autoryta­ ryzm uważa wymóg zmiany poglądów za postępowanie wywo­ łane brakiem lojalności i wiary. Mity oraz folklor wielu dawnych kultur mają wartość wyjaśniaj ącą, a co najmniej przypominającą. W opowieściach, które każdy może zrozumieć, a nawet być ich świadkiem, jest zawarty opis otaczającego środowiska. Wschodzące konstelacje gwiazd lub układ Drogi Mlecznej danego dnia w roku można zapamiętać dzięki opowieściom o ponownie spotykaj ących się kochankach lub o kanoe odnajdującym swą drogę przez świętą rzekę. Ponieważ obserwacje nieba są pomocne w okreś­ laniu pory zasiewu, zbiorów oraz w kontroli tych procesów, takie opo­ wieści mają duże znaczenie praktyczne. Mity mogą być również trak­ towane jako projekcyjne testy psychologiczne lub stanowić dla ludzi źródło przekonania o ich wyjątkowym miej scu we wszechświecie. Ale nie oznacza to, że Droga Mleczna jest rzeczywiście rzeką, ani też, że mamy przed oczami zmagaj ące się z prądem kanoe. Źródłem chininy jest napar z kory pewnego drzewa rosnącego w amazońskim lesie tropikalnym. W j aki sposób ludzie żyjący w ar­ chaicznych kulturach odkryli, że herbata wytwarzana właśnie z tego drzewa, jednego z wielu rosnących w dżungli, będzie łagodziła objawy malarii? Musieli próbować korzeni, pni, kory i liści każdej rośliny; żul i je, miażdżyli i robili z nich napar. Stanowi t o ogromny zestaw doświad­ czeń naukowych prowadzonych przez pokolenia; co więcej - do­ świadczeń, których dzisiaj nie można powtórzyć ze względu na zasady etyki medycznej . Pomyślmy, jak wiele naparów z kory innych drzew musiało się okazać bezużytecznych, jak wiele nasilało objawy choroby lub powodowało śmierć chorego. W takich przypadkach uzdrawiacz eliminował możliwość ich stosowania i rozpoczynał doświadczenia z innymi specyfikami. Wiedza etnofarmakologiczna nie powstała na podstawie systematycznych i przemyślanych doświadczeń. Jednak ostatecznie w pierwotnych kulturach doszło do odkrycia substancj i

265

działaj ących leczniczo, dokonano tego metodą prób i błędów, a następ­ nie zapamiętano, które specyfiki są skuteczne. Wykorzystano chemicz­ ne bogactwo królestwa roślin w celu zgromadzenia ogromnej farmako­ pei. Wielu niezbędnych informacj i związanych z ratowaniem życia nie można uzyskać w inny sposób, niż korzystając z medycyny ludowej . Powinniśmy bardziej zabiegać o wydobycie takich skarbów z wiedzy ludowej całego świata. Podobnie ukształtował się na przykład system przewidywania pogody w dolinie rzeki Orinoko. Jest zupełnie możliwe, że ludy epoki preindust­ rialnej zaobserwowały przez tysiące lat regularność zmian pogody oraz zjawisk je poprzedzających, a także istnienie w danym rejonie geograficz­ nym związków przyczynowo-skutkowych, o których profesorowie meteoro­ logii i klimatologii na odległych uniwersytetach nic nie słyszeli. Jednakże nie wynika z tego, że szamani pochodzący z tych ludów potrafią progno­ zować pogodę w Paryżu lub w Tokio; tym bardziej nie umieją oni przewidzieć zmian klimatycznych w skali globalnej . Pewne rodzaje wiedzy ludowej są znaczące i niemal bezcenne. Inne mają co naj wyżej znaczenie metaforyczne i mogą być jednym ze spo­ sobów uporządkowania rzeczywistości. Etnomedycyna - tak; astrofi­ zyka - nie. Z pewnością prawdą jest, że wszystkie wierzenia i mity należy traktować z szacunkiem. Natomiast nie jest prawdą, że wszyst­ kie one są równie znaczące jako źródło zrozumienia zachodzących w świecie zjawisk. * Przez wieki nauka była przedmiotem ataków ze strony czegoś, co w przeciwieństwie do pseudonauki można by nazwać antynauką. Na­ uka, podobnie jak nauczanie akademickie, jest, zdaniem jej dzisiej­ szych przeciwników, zbyt subiektywna. Niektórzy uważają, że jest cał­ kowicie subiektywna, tak jak na przyklad historia, pisana zwykle przez zwycięzców chcących usprawiedliwić swoje poczynania, by wzbudzić patriotyczne uczucia oraz pomniejszyć znaczenie uzasadnionych rosz­ czeń wysuwanych przez pokonanych. Gdy zwycięstwo nie jest przy­ tłaczające, każda ze stron pisze pozbawione obiektywizmu relacje o tym, co się wydarzyło „naprawdę". Angielscy historycy surowo kry­ tykują Francuzów i odwrotnie; w amerykańskich podręcznikach historii do niedawna całkowicie pomijano fakty dotyczące polityki „przestrzeni życiowej" i ludobój stwa stosowanych wobec Indian; j apońska historia 266

wydarzeń prowadzących do drugiej wojny światowej pomij ała ogrom okrucieństwa Japończyków i sugerowała, że główny cel Japonii był altruistyczny: uwolnienie Azji Wschodniej od kolonializmu europejs­ kiego i amerykańskiego. Polska została napadnięta w 1 93 9 roku, po­ nieważ, jak zapewniali nazistowscy historycy, bezlitośnie i bez uzasad­ nienia zaatakowała Niemcy. Radzieccy historycy twierdzili, że inter­ wencja Armii Czerwonej podczas rewolucj i na Węgrzech ( 1 956) i w Czechosłowacji ( 1 968) nastąpiła za przyzwoleniem zniewolonych narodów, a nie za sprawą działaj ących tam rosyjskich agentów. Belgij­ scy historycy wykazują tendencję do pomij ania okrucieństw dokony­ wanych w Kongo, gdy było ono kolonią Królestwa Belgii. Chińscy historycy są dziwnie nieświadomi dziesiątków milionów ofiar Wiel­ kiego Skoku Mao Tse-tunga. W chrześcijańskich społeczeństwach wy­ korzystujących pracę niewolników z ambon i ze szkolnych katedr na­ uczano, że Bóg przyzwala na niewolnictwo, nawet je wspiera, jednakże w chrześcijańskich państwach, które zniosły niewolnictwo, takie wy­ powiedzi prawie się nie zdarzaj ą. Tak błyskotliwy, oczytany i trzeźwo myślący historyk jak Edward Gibbon nie chciał się spotkać z Ben­ j aminem Franklinem podczas pobytu w angielskiej gospodzie, gdyż nie mógł zaakceptować rewolucji amerykańskiej . (Franklin w później szym czasie chciał dobrowolnie przekazać Gibbonowi materiały źródłowe dotyczące wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, aby ten, opi­ sawszy upadek Cesarstwa Rzymskiego, opisał również zmierzch Im­ perium Brytyjskiego. Franklin nie mylił się co do Imperium Brytyj s­ kiego, jednakże jego przewidywania sprawdziły się dopiero około dwu­ stu lat później). Tego rodzaju historia jest zwykle spisywana przez szacownych aka­ demickich historyków, będących często ważnymi postaciami establish­ mentu. Wszelkie niezgodności są przez nich pomijane milczeniem. Z obiektywizmu rezygnuje się dla wyższych celów. Ten bolesny fakt był źródłem daleko idących wniosków, z których wynika, że coś takie­ go jak historia nie istnieje, że nie ma możliwości rekonstrukcji rzeczy­ wistych wydarzeń, że wszystko, czym dysponujemy, to stronnicze sa­ mousprawiedliwienia. Konkluzje te dotyczą nie tylko historii, ale wszyst­ kich rodzajów wiedzy, również nauk ścisłych. Jednak nikt nie może zaprzeczyć, że istnieją rzeczywiste sekwencje wydarzeń historycznych z rzeczywistymi następstwami przyczynowo­ -skutkowymi, nawet jeśli nasza zdolność do ich pełnego odtworzenia j est ograniczona i nawet j eśli sygnały informacyjne giną w oceanie 267

samopochwalnego szumu. Niebezpieczeństwo subiektywizmu i uprze­ dzeń było dostrzegane przez historyków od początków ich działalności . Ostrzegał przed nim Tukidydes. Cycero napisał: Pierwszą zasadą jest, by historyk nigdy nie ważył się pisać kłamstw; drugą, by nigdy nie starał się ukryć prawdy; trzecią, by swoją pracą nie wzbudzał podejrzeń, że kogokolwiek faworyzuje lub jest do kogokolwiek uprzedzony. Lukian z Samosat w dziele Jak należy pisać historię, opublikowanym w roku 1 70, nalegał, by „historyk był odważny i nieskorumpowany, by był człowiekiem niezależnym i kochającym uczciwość i prawdę". Obowiązkiem rzetelnych historyków jest próba zrekonstruowania rzeczywistej sekwencji wydarzeń, bez względu na to, jak bardzo mogą ich one ranić lub oburzać. Historycy powinni opanowywać naturalny gniew, gdy spotykają się z przypadkami afrontów wobec swoich naro­ dów oraz przyznawać, gdy jest to konieczne, że przywódcy ich państwa dopuścili się okrutnych zbrodni. Do ich ryzyka zawodowego należy narażenie się na gniew rozsierdzonych patriotów. Historycy wiedzą, że opisy wydarzeń zostały zniekształcone przez ludzką stronniczość oraz że sami są stronniczy. Ci, którzy rzeczywiście chcą wiedzieć, co wy­ darzyło się naprawdę, będą się zaznajamiać również z poglądami his­ toryków należących do innych, niegdyś wrogich narodów. Tym, na co możemy liczyć, jest co najwyżej zestaw kolej nych przybliżeń. Metoda kolej nych kroków oraz pogłębianie wiedzy o sobie samych pozwolą udoskonalić nasze rozumienie wydarzeń historycznych. Podobny proces zachodzi również w nauce. My, naukowcy, również j esteśmy stronniczy; jak wszyscy inni przyswaj amy sobie uprzedzenia dominujące w otoczeniu. Naukowcy niekiedy przyzwalają na istnienie różnych szkodliwych doktryn lub nawet je popierają (należą do nich twierdzenia o rzekomej wyższości jednej grupy etnicznej lub płci nad inną wynikające z oceny rozmiarów mózgu lub guzów na głowie czy też z testów inteligencji). Naukowcy często są ustępliwi wobec osób bogatych i posiadających władzę. Niektórzy z nich czasem nawet oszu­ kują i kradną. Niektórzy pracowali dla nazistów - w tym wielu bez śladu moralnych skrupułów. Naukowcy wykazują również stronniczość wynikającą z postaw szowinistycznych i ograniczeń intelektualnych. Jak już pisałem wcześniej, naukowcy są również odpowiedzialni za powstanie śmiercionośnych technologii; czasem tworzyli je w sposób 268

zamierzony, a czasem niewystarczająco przewidywali uboczne skutki swych odkryć. Jednakże to również naukowcy w większości takich sytuacj i pierwsi zaalarmowali społeczeństwo o grożącym niebezpie­ czeństwie. Naukowcy popełniaj ą błędy. A zatem obowiązkiem naukowców j est rozpoznanie naszych słabości, badanie jak najszerszego zakresu możliwo­ ści oraz zachowanie bezwzględnie samokrytycznej postawy. Nauka j est wspólnym przedsięwzięciem, w którym urządzenie do korekcji błędów działa zwykle bardzo sprawnie. Nauki ścisłe mają przytłaczającą przewa­ gę nad historią, ponieważ pozwalają na wykonywanie doświadczeń. Jeśli nie ma pewności, jak przebiegały negocjacje prowadzące do traktatów paryskich w latach 1 8 1 4 i 1 8 1 5 , to nie można po prostu odtworzyć wydarzeń. Pozostaj e tylko zagłębić się w dawne materiały. Nie można nawet zadawać pytań uczestnikom, gdyż wszyscy już nie żyj ą. Jednakże w odniesieniu do wielu problemów naukowych można po­ wtarzać zdarzenia tyle razy, ile trzeba, można zbadać je w inny sposób i sprawdzać dużą liczbę alternatywnych hipotez. Gdy wynalezione zo­ stają nowe narzędzia badawcze, można wykonać doświadczenie ponow­ nie i ocenić, jaki wynik uzyskuje się po zwiększeniu czułości urzą­ dzeń pomiarowych. W tych naukach, w których nie można dokonać powtórki wydarzeń, można zbadać przypadki pokrewne i zacząć wy­ krywać ich wspólne cechy. Nie możemy doprowadzić do wybuchu gwiazdy ani nie potrafimy wyewoluować ssaka z jego przodków. Jed­ nakże mamy możliwość symulowania w laboratorium zjawisk fizycz­ nych zachodzących podczas wybuchów supernowych i możemy nie­ zwykle szczegółowo porównać materiał genetyczny ssaków i gadów. Twierdzi się niekiedy, że nauka jest równie arbitralna i n ieracjonalna j ak wszystkie inne przejawy wiedzy lub że sam rozsądek jest złudze­ niem. Amerykański rewolucjonista Ethan Allen, przywódca oddziału Green Mountains, po zdobyciu fortu Ticonderoga miał coś do powie­ dzenia na ten temat: Ci, którzy podważają znaczenie rozumu, powinni poważnie za­ stanowić się nad tym, czy występują przeciw rozumowi, używa­ jąc rozumu czy nie używając go; jeśli używają rozumu, to po­ stępują zgodnie z zasadą, którą zamierzają obalić; natomiast jeśli argumentują, nie używając rozumu (co, by być w zgodzie ze sobą, muszą czynić), to znajdują się poza zasięgiem racjonalnej argumentacj i i nie mogą być włączeni do racjonalnej dyskusj i. 269

*

Ktokolwiek bezpośrednio doświadcza postępu nauki, widzi w niej nie­ zwykle osobiste przedsięwzięcie. Zawsze istnieje kilka osób - kiero­ wanych zwykłą ciekawością i wielką uczciwością lub frustracją wywo­ łaną niedoskonałościami współczesnej wiedzy lub po prostu złych na siebie z powodu swej niezdolności do zrozumienia tego, co dla wszys­ tkich innych jest oczywiste - którzy postanawiają zadać fundamental­ ne pytania maj ące obalić dotychczasowy dorobek. Niewiele „świętych" osobowości przebywa we wzburzonym morzu zazdrości, ambicji, po­ mówień, niedorzecznej pychy i braku tolerancji dla odmiennych po­ glądów. W niektórych dziedzinach, i to w dziedzinach będących źród­ łem wielkiego postępu, takie zachowania są niemal normą. Myślę, że całe to towarzyskie zamieszanie i wszystkie ludzkie słabo­ ści wspomagaj ą działalność naukową. Istnieją ustalone zasady, w któ­ rych ramach każdy naukowiec może udowodnić pomyłkę oponenta i uzyskać pewność, że wszyscy się o tym dowiedzą. Nawet gdy nasze motywy są niskie, nie zmienia to faktu, że napotykamy na coś nowego. , Amerykański laureat Nagrody Nobla w dziedzinie chemii, Harold C. Urey, wyznał mi kiedyś, że w miarę jak się starzeje (miał wtedy siedem­ dziesiąt lat), jest świadkiem coraz bardziej nasilonych działań mających mu wykazać, że się mylił. Opisał to jako zespół „najszybszego pistoletu na Zachodzie": młody człowiek zdolny pokonać cenionego starego rewol­ werowca ma szansę odziedziczyć jego reputację i okazywany mu szacu­ nek. To jest denerwujące, zrzędził, ale pomaga młodym ludziom obierać ważne kierunki badań, którymi nigdy nie zajęliby się z własnej inicjatywy. Naukowcom nieobce są ludzkie wady, a więc oni także niekiedy dokonują selekcji w zakresie prowadzonych obserwacji: wolą pamiętać te przypadki, w których mieli słuszność i zapominać o pomyłkach. Jednakże często to, co jest fałszywe, jest również częściowo prawdziwe lub pobudza innych do odkrycia poprawnego rozwiązania. Jednym z najbardziej płodnych astrofizyków naszych czasów był Fred Hoyle, który ma ogromy udział w obecnym rozumieniu ewolucji gwiazd, syn­ tezy pierwiastków chemicznych, kosmologii i w wielu innych dziedzi­ nach. Czasem Hoyle dokonywał niezaprzeczalnych odkryć, zanim kto­ kolwiek pojął, że istnieje coś, co wymaga wyjaśnienia. Czasem jednak jego pomyłka stawała się sukcesem - potrafił być tak prowokujący i proponował tak niesamowite wyjaśnienia, że obserwatorzy i prowa­ dzący doświadczenia czuli się zobowiązani, by sprawdzić jego twier270

dzenia. Pełen emocj i wspólny wysiłek, by „udowodnić, że Fred się myli" , bywał ukoronowany sukcesem, jednak nie zawsze okazywał się skuteczny. Natomiast niemal w każdym przypadku przyczyniał się do postępu wiedzy. Nawet sam Hoyle dzięki swym najbardziej niewiary­ godnym poglądom - zgodnie z którymi na przykład wirusy grypy i HIV zostały zrzucone na Ziemię z komet, a pył międzygwiezdny stanowią bakterie - poszerzył granice poznania (aczkolwiek nie po­ twierdzono tych szczególnych teorii). Warto, by naukowcy przypomnieli sobie czasem niektóre swoje błędy. Działanie takie może odgrywać rolę instruktażową w wyjaśnianiu i demi­ tologizowaniu procesu naukowego, a ponadto pozwoli młodym nauko­ wcom na wgląd w istotę działalności naukowej . Nawet Johannes Kepler, Isaac Newton, Karol Darwin, Gregor Mendel oraz Albert Einstein popeł­ nili poważne błędy. Jednakże przedsięwzięcie naukowe jest zorganizowa­ ne w ten sposób, że odkrycie jest dziełem zespołowym. To, co ktoś ob­ darzony nawet najbardziej błyskotliwym umysłem pomija, ktoś inny znacznie mn iej poważany i uzdolniony - może odkryć i poprawić. W poprzednich książkach opisałem kilka sytuacji, w których miałem rację. Pozwólcie, że przypomnę kilka przypadków, w których się myli­ łem. W czasach, gdy nie wysyłano na Wenus statków kosmicznych, myślałem, że ciśnienie atmosferyczne jest tam kilka razy większe niż na Ziemi, a nie kilkadziesiąt razy, jak to jest w rzeczywistości. Twierdzi­ łem, że chmury Wenus są złożone głównie z wody, podczas gdy okaza­ ło się, że woda stanowi zaledwie 25 procent ich zawartości. Myślałem, że na Marsie zachodzi zjawisko tektoniki płyt, podczas gdy obserwacje dokonane z bliska przez statki kosmiczne nie wykazały śladów takich zjawisk. Myślałem, że wysoka temperatura Tytana jest spowodowana zachodzącym tam zjawiskiem cieplarnianym; jednakże okazało się, że przyczyną jest inwersja temperatury w stratosferze. Niedługo przed tym, jak Irak podpalił kuwejckie szyby naftowe w styczniu 1 99 1 roku, ostrzegałem, że tak duża ilość dymu może unieść się tak wysoko, że spowoduje szkody w rolnictwie w niemal całej Azji Południowej . Jak się okazało, było całkowicie ciemno w południe, a temperatura w okoli­ cach Zatoki Perskiej spadła o 4-6 stopni Celsjusza, jednakże tylko nie­ wielka część dymu dotarła do stratosfery, a zatem Azja została ocalona. Niewystarczająco uwzględniłem możliwość niepewności obliczeń. Różni naukowcy reprezentują odmienne style rozumowania, bardziej lub mniej ostrożne. Dopóki nowe teorie można badać, a naukowcy nie są nazbyt dogmatyczni, istnieje możliwość znacznego postępu. W pierw27 1

szych czterech przypadkach, w których się myliłem, próbowałem po­ znać daleki świat na podstawie kilku wskazówek, przy braku dokład­ nych badań wykonanych przez statek kosmiczny. Naturalny przebieg badań planetarnych oraz napływ nowych danych sprawiły, że armia starych idei została wyparta przez arsenał nowych faktów. * Postmoderniści krytykują astronomię Keplera, mającą swe źródło w je­ go średniowiecznych, monoteistycznych poglądach religijnych; podwa­ żają też biologię ewolucyjną Darwina j ako umotywowaną chęcią za­ chowania uprzywilej owanej klasy społecznej, z której pochodził, lub usprawiedliwienia swego ateizmu. Istnieje wiele podobnych zarzutów; niektóre z nich są usprawiedliwione, inne nie. Jednakże dlaczego mie­ libyśmy przywiązywać znaczenie do tego, j akie uprzedzenia lub emo­ cj onalne nastawienie wnosi naukowiec do swych badań, jeśli jest on całkowicie uczciwy, a osoby mające inne przekonania mogą sprawdzić uzyskane przez niego wyniki? Prawdopodobnie nikt nie będzie utrzy­ mywał, że osoba o poglądach konserwatywnych osiągnie inny wynik dodawania liczb 14 i 27 niż osoba z poglądami liberalnymi, lub że funkcja matematyczna, która jest swą pochodną, jest wykładnicza na półkuli północnej, a inna na półkuli południowej . Jakakolwiek regular­ na funkcja okresowa może być przedstawiona z zupełną dokładnością przez przekształcenia Fouriera zarówno w matematyce muzułmańskiej , jak i hinduskiej . Zasady algebry nieprzemiennej ( w której A pomnożone przez B nie jest równe B pomnożonemu A) są wewnętrznie zgodne i znaczące zarówno dla osób mówiących językami indoeuropej skimi, jak i ugrofińskimi. Matematykę można czcić lub ignorować, ale wszę­ dzie jest ona jednakowo prawdziwa, niezależnie od środowiska etnicz­ nego, kultury, języka, religii i ideologii. Całkowicie odmiennej natury są pytania na przykład o to, czy abs­ trakcyjny ekspresjonizm może być „wielką sztuką", a także czy rap jest „wielką" muzyką; czy ważniej sza j est walka z inflacją czy z bezrobo­ ciem; czy francuska kultura jest lepsza od kultury niemieckiej ; czy zakaz morderstw powinien obowiązywać w państwie narodowym. Po­ wyższe pytania są nadmiernie uproszczone, dychotomie złożone w spo­ sób fałszywy, a odpowiedzi - uzależnione od nieprecyzyjnych zało­ żeń. W takich przypadkach zwykła stronniczość może całkowicie deter­ minować treść odpowiedzi . 272

Gdzie na tym subiektywnym kontinuum, zawartym pomiędzy n iemal całkowitą niezależnością od norm kulturowych a niemal pełnym od nich uzależnieniem, znajduje się nauka? Pomimo że z pewnością dostarcza przykładów stronniczości i kulturowego szowinizmu i pomimo że podle­ ga ciągłym ulepszeniom, nauka jest z pewnością zdecydowanie bliższa matematyce niż modzie. Twierdzenie, że jej odkrycia są, ogólnie mówiąc, arbitralne i stronnicze, jest nie tylko tendencyjne, ale również nieuczciwe. Historycy Joyce Appleby, Lynn Hunt oraz Margaret Jacob (w książ­ ce Telling the Truth About History [Mówiąc prawdę o histori i], 1 994) krytykują Isaaca Newtona. Twierdzą, że odrzucił filozoficzne wywody Kartezjusza, ponieważ mogły one podważyć konwencjonalną religię i doprowadzić do społecznego chaosu oraz do ateizmu. Taki krytycyzm jest równoznaczny z zarzutem, że naukowcy są ludźmi. To, w jaki sposób wpływały na Newtona intelektualne nurty jego czasów, jest kwestią, którą oczywiście powinni badać historycy idei; jednakże ma to niewielkie znaczenie dla prawdziwości jego teorii . By zostały one ogólnie zaakceptowane, musiały przekonać zarówno ateistów, jak i wierzących. Tak właśnie się stało. Appleby i współautorki piszą: „Gdy Darwin sformułował swą teorię ewolucji, był ateistą i materialistą". Sugerują także, iż teoria ta była efektem rzekomego planu ateistów. Jest to skrajny przykład mylenia przyczyn i skutków. Darwin był bliski zostania pastorem Kościoła an­ glikańskiego, wtedy jednak pojawiła się możliwość podróży na okręcie „Beagle". Jego religijne poglądy, zgodnie z tym, jak sam je opisywał, były w tych czasach bardzo tradycyj ne. Uznawał za wiarygodne niemal wszystkie z anglikańskich artykułów wiary. W wyniku swych badań przyrody, dzięki nauce powoli przekonywał się, że pewne elementy jego religii jednak nie odpowiadały prawdzie. Dlatego zmienił swe poglądy religijne. Appleby, Hunt i Jacob są oburzone dokonanymi przez Darwina opi­ sami „niskiej moralności niewolników [ . . . ] ich niewystarczającej umie­ jętności rozumowania [ . . . ] [ich] słabej zdolności do samodyscypliny" i stwierdzają: „Ludzie są obecnie zaszokowani jego rasistowskimi po­ glądami" . Jednakże w komentarzach Darwina nie ma, moim zdaniem, ani śladu rasizmu. Pewnego razu wspomniał o mieszkańcach Tierra del Fuego cierpiących z powodu dokuczliwej biedy w najbardziej nieuro­ dzajnej prowincji Argentyny, zbliżonej klimatem do Antarktydy. Gdy opisywał południowoamerykańską kobietę afrykańskiego pochodzenia, która wolała odebrać sobie życie, niż zostać niewolnicą, zauważył, że 273

wyłącznie nasze uprzedzenia nie pozwalają nam na postrzeganie tego faktu w takim samym świetle, w jakim odbieralibyśmy podobny czyn dumnej matrony z arystokratycznej rodziny w starożytnym Rzymie. Sam Darwin został niemal wyrzucony z pokładu „Beagle" przez kapi­ tana FitzRoya ze względu na swój obywatelski sprzeciw wobec prze­ jawów rasizmu u kapitana. W tym względzie Darwin zdecydowanie wyprzedzał swoich współczesnych. Czy jednak poglądy Darwina podważaj ą prawdziwość koncepcj i do­ boru naturalnego? Thomas Jefferson i George Washington posiadali niewolników; Albert Einstein i Mahatma Gandhi byli niedoskonałymi ojcami i mężami . Listę można ciągnąć w nieskończoność. Wszyscy jesteśmy niedoskonali i poddani wpływom naszych czasów. Czy uczci­ we jest osądzanie nas w świetle nieznanych standardów przyszłości ? Niektóre ze zwyczaj ów naszego wieku będą bez wątpienia uznawane przez przyszłe pokolenia za barbarzyńskie. Prawdopodobnie tak zosta­ nie oceniony nasz zwyczaj pozostawiania małych dzieci, a nawet nie­ mowląt, by spały w nocy same zamiast ze swoimi rodzicami. Z podob­ nym osądem mogą się spotkać takie zwyczaje, jak pobudzanie emocj i narodowych w celu zdobycia poparcia społeczeństwa lub wysokiego urzędu, przyzwolenie na przekupstwo i korupcję jako sposób postępo­ wania, hodowanie i zjadanie zwierząt lub zamykanie ich w klatkach, karanie osób dorosłych za stosowanie narkotyków, zgoda na wycho­ wywanie naszych dzieci w niewiedzy. Bardzo rzadko w ocenie retrospektywnej ktoś wyróżnia się z otocze­ nia. Jedną z takich postaci jest urodzony w Anglii amerykański rewo­ lucjonista Thomas Paine, który zdecydowanie wyprzedził swoją epokę. Paine odważnie sprzeciwiał się monarchii, arystokracji, rasizmowi, nie­ wolnictwu, przesądom i seksizmowi, mimo że wszystkie te zjawiska były ówcześnie powszechnie akceptowane. Był nieprzejednany w swej krytyce konwencjonalnych religii. W dziele The Age of Reason [Wiek rozumu] pisze: „Gdy czytamy o obscenicznych historiach, niecnych uczynkach, okrutnych i poprzedzonych torturami egzekucjach, nie­ ustannej chęci zemsty, którą wypełniona jest ponad połowa B iblii, do­ chodzimy do wniosku, że należałoby ją raczej nazwać słowem demona niż słowem bożym. Służyła [ ... ] ona korupcji i brutalizacji rodzaj u ludzkiego". Jednocześnie dzieło t o wyrażało głęboki szacunek dla Stwórcy wszechświata, którego istnienie, twierdził Paine, jest nieza­ przeczalne od pierwszego spojrzenia na świat przyrody. Jednakże wy­ daje się, że potępianie B iblii z jednoczesnym szacunkiem dla Boga było 274

stanowiskiem niemożliwym do przyjęcia dla większości j emu współ­ czesnych. Chrześcijańscy teolodzy stwierdzili , że Paine był pij any, sza­ lony łub przekupiony. Żydowski uczony David Levi zakazał swym współwyznawcom czytania, a nawet dotykania wspomnianej książki . Paine ze względu na swe poglądy wycierpiał tak wiele (po rewolucji francuskiej był nawet wtrącony do więzienia ze względu na swój kon­ sekwentny sprzeci w wobec tyranii), że został zgorzkniałym starcem2 • Tak, to prawda, że poglądy Darwina mogą zostać całkowicie prze­ inaczone i wykorzystane w sposób groteskowy: zachłanni baronowie finansów mogą tłumaczyć swe przestępcze zachowania przez odwoły­ wanie się do darwinizmu społecznego; naziści i inni wyznawcy po­ glądów rasistowskich mogą się powoływać na „przetrwanie najlepiej dostosowanego", by usprawiedliwić ludobój stwo. Jednakże Darwin nie stworzył Johna D. Rockefellera ani Adolfa Hitlera. Chciwość, rewolu­ cja przemysłowa, system wolnorynkowy, korupcja rządu w wystarcza­ j ący sposób tłumaczą wypaczenia dziewiętnastowiecznego kapitalizmu. Etnocentryzm, ksenofobia, systemy społecznych hierarchii, długa his­ toria antysemityzmu w Niemczech, traktat wersalski, niemiecki system edukacyjny, inflacja i wielki kryzys stanowią wyczerpujące uzasadnie­ nie doj ścia Hitlera do władzy. Jest bardzo prawdopodobne, że takie lub podobne wydarzenia zaistniałyby również, gdyby Darwin nie ogłosił swojej teorii. A współczesny darwinizm dostarcza niezbitych dowo­ dów, że wiele innych cech, nie zawsze uznawanych przez baronów złodziejstwa i fi.ihrerów - takich jak altruizm, ogólna inteligencja czy zdolność współczucia - mogą być istotnymi cechami umożliwiający­ mi przeżycie. Jeśli możemy ocenzurować teorie Darwina, to jakie inne rodzaje wiedzy można również cenzurować? Kto spośród nas jest wystarczają­ co mądry, by wiedzieć, bez których informacji i poglądów możemy bezpiecznie żyć, a które będą niezbędne w przyszłości, za dziesięć, sto lub za tysiąc lat? Z pewnością należy dokonywać pewnych wyborów, 2 Paine był autorem rewolucyjnego pamfletu pt. Common Sense [Zdrowy rozsądek]. Został on opublikowany I O stycznia 1776 roku; w następnych kilku miesiącach sprzedano pół miliona egzemplarzy tej książki. Stała się ona dla wielu Amerykanów bodtcem do walk.i o niepodległość. Paine był autorem trzech bestsellerów XVIII wieku. Pótniejsze pokolenia potępiły go za jego poglądy społeczne i religijne. Theodore Roosevelt nazwał go „małym oślizłym ateistą" - pomimo jego głębokiej wiary w Boga. Paine jest praw­ dopodobnie najbardziej znaczącym amerykańskim rewolucjonistą, którego nie uhonoro­ wano pomnikiem w stolicy Stanów Zjednoczonych.

275

np. jakie rodzaje maszyn i produktów możemy z powodzeniem wy­ twarzać. Na pewno musimy podjąć taką decyzję, ponieważ nie posia­ damy wystarczających zasobów, by rozwijać wszystkie możliwe tech­ nologie. Jednakże cenzurowanie samej wiedzy, narzucanie ludziom te­ go, co mają myśleć, prowadzi do powstania policji myśli, do niekom­ petentnego podejmowania decyzji, a co za tym idzie - do upadku cywilizacji. Rozentuzjazmowani ideolodzy oraz autorytarne reżimy łatwo i w sposób naturalny narzucaj ą własne poglądy i tłumią alternatywne rozwiązania. Nazistowski naukowiec, laureat Nagrody Nobla, fi zyk Jo­ hannes Stark odróżniał dziwaczną, wyobrażeniową „naukę żydowską", która miała obejmować mechanikę kwantową i teorię względności, od rzeczywistej , praktycznej „nauki aryjskiej". Innym przykładem jest stwierdzenie Adolfa Hitlera: „Nadchodzi nowa era magicznego wyjaś­ niania świata, które jest oparte raczej na woli, a nie na wiedzy. Nie istnieje prawda, zarówno w sensie moralnym, jak i naukowym". Amerykański genetyk Hermann J. Muller w 1 922 roku udał się szy­ bowcem z Berlina do Moskwy, by być bezpośrednim świadkiem po­ wstawania nowego społeczeństwa. Opowiadał mi tę historię trzydzieści lat później. Zapewne spodobało mu się to, co zobaczył, ponieważ po odkryciu, że promienie rentgenowskie indukują mutacje (które póź­ niej przyniosło mu Nagrodę Nobla) - przeprowadził się do Moskwy, by współtworzyć nowoczesną genetykę w Związku Radzieckim. Jed­ nakże w połowie lat trzydziestych zwrócił na siebie uwagę Stalina, a następnie uzyskał jego entuzjastyczne poparcie szarlatan Trofim Łysen­ ko. Nazywał on genetykę „mendelizmo-weismanizmo-morganizmem", od nazwisk twórców tej dziedziny nauki, i twierdził, że jej podstawa biologiczna jest niemożliwa do zaakceptowania. Utrzymywał ponadto, że genetyka filozoficznie poprawna, czyli zgodna z materializmem dia­ lektycznym, przyniosłaby całkowicie odmienne wyniki. Co bardzo wa­ żne, genetyka Łysenki pozwalałaby na dodatkowy zbiór zbóż ozimych; stało się to nadzieją radzieckiej gospodarki, zniszczonej w wyniku na­ rzuconej przez Stalina kolektywizacji rolnictwa. Rzekome dowody przedstawione przez Łysenkę nie były sprawdzone, nie przeprowadzono badań koncrolnych, a jego daleko idące wnioski stały w rażącej sprzeczności z ogromnym zbiorem danych. Wraz ze wzrostem znaczenia Łysenki Muller gorąco argumentował, że genetyka mendlowska jest całkowicie zgodna z materializmem dialektycznym, i że Łysenko, który odrzucał prawa dziedziczności, jest idealistą lub nawet 276

kimś niebezpiecznym. Muller był mocno popierany przez N.I. Wawiło­ wa, byłego dyrektora Ogólnozwiązkowego Instytutu Uprawy Roślin. W 1 936 roku w odczycie skierowanym do członków Instytutu, które­ go dyrektorem był wtedy Łysenko, Muller wygłosił porywaj ące zdania: Jeśli niezwykli naukowcy będą popierać teorie i opinie, które są w sposób oczywisty absurdalne dla każdego, kto choćby trochę wie o genetyce - na przykład poglądy rozpowszechniane ostat­ nio przez przewodniczącego Łysenkę i jego zwolenników - to będziemy musieli dokonać wyboru przypominającego wybór po­ między czarami a medycyną, pomiędzy astrologią a astronomią, pomiędzy alchemią a chemią. W kraju arbitralnie wymierzanych kar więzienia i pol icyj nego ter­ roru takie przemówienie świadczyło o przykładnej (wielu uważało, że nierozsądnej) uczciwości i odwadze. W książce The Vavilov Ajfair [Sprawa Wawiłowa] ( 1 984) radziecki historyk emigracyjny, Mark Po­ powsky wspomina, że słowom tym towarzyszył „ogromny aplauz całej sali" i że „pamiętają je wszyscy żyjący uczestnicy konferencj i". Trzy miesiące później odwiedził Mullera w Moskwie jeden z za­ chodnich genetyków, który wyraził zdumienie z powodu szeroko pub­ likowanego podpisanego przez Mullera listu potępiaj ącego rozpowsze­ chnienie „mendelizmo-weismanizmo-morganizmu" w świecie zachod­ nim oraz wzywającego do bojkotu mającego się wkrótce odbyć Mię­ dzynarodowego Kongresu Genetycznego. Muller nigdy nie widział, a tym bardziej nie podpisywał takiego listu, doszedł zatem do wniosku, że fałszerstwo jest dziełem Łysenki. Muller natychmiast napisał do dziennika „Prawda" pełen złości list, którego kopię wysłał do Stalina. Następnego dnia przybył do Mullera nieco zdenerwowany Wawiłow z informacją, że ma on wziąć udział jako ochotnik w hiszpańskiej wojnie domowej . List do „Prawdy" sprawił, że życie Mullera znalazło się w niebezpieczeństwie. Nazaj utrz opuścił Moskwę; jak się później dowiedział, w ostatniej chwi li wymknął się NKWD. Wawiłow nie miał tyle szczęścia; w 1 943 roku zginął na Syberii. Dzięki ciągłemu poparciu Stalina, a później Chruszczowa, Łysenko doprowadził do bezwzględnego stłumienia klasycznej genetyki w ZSRR. Radzieckie podręczniki biologii wydawane na początku łat sześćdzie­ siątych zawierały niewiele informacji o chromosomach i klasycznej genetyce, podobnie zresztą j ak wiele amerykańskich podręczników bio277

logii milczy obecnie na temat teorii ewolucj i. Jednakże w kraju nie wyrósł żaden nowy plon zboża ozimego; zaklęcia odwołujące się do materializmu dialektycznego nie zostały usłyszane przez DNA roślin hodowlanych; radzieckie rolnictwo pozostało w kryzysie. Obecnie, po­ n iekąd z tego względu, Rosja - światowy lider w wielu innych dzie­ dzinach nauki - jest nadal skrajnie zacofana na polu biologii moleku­ larnej i inżynierii genetycznej . Stracono dwa pokolenia współczesnych biologów. Teoria Łysenki została odrzucona dopiero w roku 1 964, po serii debat i głosowań w radzieckiej Akademii Nauk, w której ważną rolę odgrywał fizyk nuklearny Andriej Sacharow. Amerykanie z niedowierzaniem kiwaj ą głową, słysząc o tym radziec­ kim doświadczeniu. Wydaje im się niedorzeczne, że jakaś narzucona przez państwo ideologia lub popularne przekonanie mogą hamować postęp nauki. Przez dwieście lat Amerykanie byli dumni z tego, że są społeczeństwem praktycznym, pragmatycznym i nie poddającym się wpływom ideologii. A pomimo to w Stanach Zjednoczonych rozkwi­ tała pseudonauka antropologiczna i psychologiczna dotycząca na przy­ kład ras ludzkich. Pod hasłem kreacjonizmu podejmuje się nadal zde­ cydowane działania mające na celu uniemożliwienie nauczania w szko­ łach teorii ewolucj i , potężnej idei integrującej całą biologię i ważnej dla innych nauk - od astronomii do antropologii. * Nauka różni się od wielu innych dziedzin aktywności ludzkiej . oczy­ wiście nie dlatego, że jej przedstawiciele nie podlegają wpływom śro­ dowiska kulturowego, w którym wyrastali, ani też nie dlatego, że cza­ sami się nie mylą (co jest n ieodłączne od każdej ludzkiej działalności). Przyczynami odmienności są pasja do tworzenia hipotez, które można sprawdzić, możliwość wykonywania doświadczeń, które mogą defini­ tywnie potwierdzić lub obalić daną teorię. zapał do debat oraz skłon­ ność do unikania idei, o których wiadomo, że nie odpowiadają wyso­ kim standardom. Jeśli nie będziemy świadomi naszych własnych ogra­ niczeń, a więc jeśli nie będziemy poszukiwać dalszych danych, jeśli nie będziemy wykonywać kontrolnych doświadczeń, jeśli nie będziemy szanować dowodów, to postępy na naszej drodze do prawdy będą nie­ wielkie. Z powodu oportunizmu i braku odwagi oraz bez oparcia w is­ totnych wartościach możemy paść ofiarą każdej nowej ideologii.

Rozdział 1 5

Sen Newtona Niech Bóg uchroni nas przed spójną wizją i snem Newtona. wILLIAM BLAKE Z poematu doł�czoncgo do listu do Thomasa Buttsa ( 1 802)

Niewiedza znacznie częściej wywołuje uczucie pewności siebie niż posiadanie wiedzy: to właśnie osoby, których znajomość nauki jest niewielka, a nie le, które posiadają o niej rozległą wiedzę, są tak absolutnie przekonane o tym, że ten lub ów problem nie zostanie nigdy rozwiązany przez naukę. KAROL DARWIN

O pnchodzeniu. rzłnwiekn

(I 87 1 )

Przez „sen Newtona" poeta, malarz i myśliciel William Blake wydaje się rozumieć wąską perspektywę wynikającą z fizyki Newtonowskiej , jak również odrzucenie (niezupełne) mistycyzmu przez samego New­ tona. Blake uważał ideę atomów i cząsteczek światła za zdumiewającą, a wpływ Newtona na nasz gatunek za „szatański". Często krytykuje się naukę dlatego, że obej muje zbyt ograniczony zakres zagadnień. Z po­ wodu dobrze poznanych niedoskonałości rodzaj u ludzkiego wyklucza się z obszaru dyskusji oraz poważnych rozważań wiele fantastycznych „widzeń", ekscytujących teorii, żarliwego mistycyzmu i ogłupiających cudów. Ze względu na brak fizycznych dowodów nauka nie uznaje istnienia duchów, dusz, aniołów, diabłów ani buddyj skich dharm, a tak­ że wizyt istot z obcych planet. Amerykański psycholog Charles Tart, który twierdzi, że dowody na postrzeganie pozazmysłowe są przekonujące, pisze: Ważnym czynnikiem powodującym obecną popularność nurtów New Age jest reakcja na dehumanizujące i tłumiące duchowość skutki scjentyzmu, czyli przekonania filozoficznego (ukrywają­ cego się pod maską obiektywnej nauki i podtrzymywanego z przekonaniem emocjonalnym zbliżonym do tego, j akie cechuje nawróconego fundamentalistę), że nie jesteśmy niczym innym jak istotami materialnymi. Bezmyślna akceptacja wszystkiego, co 279

jest określone słowami „duchowe" lub „medialne" lub „New Age" jest oczywiście głupotą, ponieważ wiele z tych poglądów jest w istocie nieprawdziwych, bez względu na to, jak byłyby szlachetne i inspiruj ące. Zainteresowanie New Age stanowi jed­ nak uzasadnione potwierdzenie niektórych cech natury ludzkiej ; ludzie zawsze doświadczali i będą doświadczać zjawisk, które określane są mianem „duchowych" lub „medialnych". Jednakże dlaczego przeżycia duchowe miałyby podważać ideę, że jesteśmy zbudowani tylko i wyłącznie z materii? Nie ma raczej wąt­ pliwości co do tego, że w rzeczywistym świecie istn ieje materia (i energia) . Dowody znajdują się wszędzie wokół nas. W przeciwieństwie do tego, jak wspomniałem wcześniej , dowody na istnienie czegoś nie­ materialnego, nazywanego „duchem" lub „duszą", są bardzo wątpliwe. Oczywiście każdy z nas ma bogate życie wewnętrzne. Biorąc pod uwa­ gę ogromną złożoność materii, w jaki sposób mielibyśmy udowodnić, że nasze życie wewnętrzne nie jest całkowicie spowodowane interakcj ą materii? Z pewnością istnieje wiele faktów dotyczących ludzkiej świa­ domości, których obecnie w pełni nie rozumiemy i nie potrafimy wy­ jaśnić w kategoriach neurobiologicznych. Ludzka możliwość poznania rzeczywistości jest ograniczona, a nikt nie wie tego lepiej od naukow­ ców. Jednakże liczne aspekty naturalnego świata, które były uznawane za cudowne zaledwie kilka pokoleń temu, zostały dogłębnie wyjaśnione za pomocą pojęć fizycznych i chemicznych. Co najmniej niektóre z ta­ jemnic dnia dzisiejszego będą w sposób zrozumiały wytłumaczone przez naszych potomków. Fakt, że obecnie nie potrafimy podać szcze­ gółowych wyjaśnień, powiedzmy, zmienionych stanów świadomości w kategoriach biochemii mózgu, nie implikuje istnienia „świata ducho­ wego"; przypomnij my, że kwiat słonecznika obracający się w ślad za Słońcem był kiedyś dowodem widocznego cudu, dopóki nie dowiedzie­ liśmy się o fototropizmie i honnonach roślinnych. A jeśli świat nie we wszystkich aspektach odpowiada naszym życze­ niom, to czy jest to wina nauki, czy też tych. którzy narzucają światu swe życzenia? Wszystkie ssaki, podobnie j ak wiele innych zwierząt, doświad­ czają emocji: lęku, pożądania, nadziei, bólu, miłości, nienawiści i potrze­ by przewodnictwa. Ludzie prawdopodobnie bardziej niż zwierzęta od­ czuwają obawę o przyszłość, jednak nasze emocje nie czynią naszego gatunku wyjątkowym. Skądinąd tylko zajmują się nauką tak intensywnie i skutecznie. Czy zatem nauka może być „dehumanizująca"? 280

Na świecie wciąż jest wiele niesprawiedliwości. Niektórzy z nas umierają z głodu jako maleńkie dzieci , podczas gdy inni, wyłącznie z racji miej sca urodzenia, przeżywaj ą swe życie w bogactwie i dostatku. Niektórzy jako dzieci doznają przemocy w swoich rodzinach, inni należą do prześladowanych grup etnicznych lub cierpią z powodu wad wrodzo­ nych. Przechodzimy przez życie, pokonując różne przeszkody, a potem umieramy. I to wszystko? Nic poza snem pozbawionym marzeń i celu? Gdzie tu jest sprawiedliwość? To zbyt surowe, brutalne i bezduszne. Czy nie powinniśmy otrzymać jeszcze jednej szansy w uczciwej grze? Powin­ niśmy móc urodzić się ponownie w okolicznościach, które zależałyby od tego, j ak dobrze radziliśmy sobie w poprzednim życiu, bez względu na to z jakimi przeciwnościami musieliśmy się zmagać. Albo też, jeśli tylko dobrze odegralibyśmy rolę przeznaczoną nam w tym życiu, gdybyśmy byli pokorni, wierni i spełnili wszystkie inne warunki, to w dniu sądu po naszej śmierci (gdyby taki nastąpił) powinniśmy zostać nagrodzeni i żyć w wiecznej radości, w całkowitym oddaleniu od cierpień i zamieszania tego świata. Tak powinno być, gdyby świat był wymyślony, wcześniej zaplanowany i sprawiedliwy. Ludzie cierpiący z powodu bólu i męki otrzymaliby wówczas pocieszenie, na które zasługują. Społeczeństwa, w których naucza się, że powinniśmy się pogodzić z naszą obecną sytuacją w nadziei na nagrodę pośmiertną, próbują w ten sposób zabezpieczyć się przed przewrotem. Należy zauważyć, że lęk przed śmiercią, który w ewolucyjnych zmaganiach o przetrwanie może być cechą przystosowawczą, w warunkach wojny jest niekorzyst­ ny. Społeczeństwa, w których naucza się o cudach życia pośmiertnego, jakie czekają bohaterów albo po prostu tych, którzy są posłuszni wła­ dzy, mogą zyskać przewagę nad przeciwnikami w walce. Koncepcje głoszące, że duchowa część naszej natury nie umiera oraz że istnieje możliwość życia wiecznego, są bez trudu rozpowszechniane przez religie i władców świeckich. W tej kwestii nie możemy się spo­ dziewać powszechnego występowania postawy sceptycznej . Ludzie bę­ dą chcieli w nie wierzyć nawet mimo braku dowodów. Wiadomo, że uszkodzenia mózgu mogą sprawić, że utracimy większość zasobów naszej pamięci lub zmienimy się z osoby nadmiernie aktywnej w bierną albo odwrotnie; zmiany w biochemii mózgu mogą spowodować, że będziemy przekonani o wielkim spisku przeciwko nam lub o tym, iż słyszymy głos Boży. A więc tak przekonujące dowody jak te, że nasza osobowość, charakter i wspomnienia mają swe źródło w naszym móz­ gu, są łatwe do odrzucenia, jeśli bardzo nie chcemy ich uwzględnić. 28 1

A jeśli są potężne społeczne instytucje upieraj ące się przy tym, że istnieje życie po śmierci, to nie powinno dziwić, że myślący inaczej stanowią rzadkość, są cisi i zawiedzeni . Niektóre religie wschodnie, a także chrześcijaństwo i New Age, jak również platonizm zakładają, że świat jest nierzeczywisty, że cierpienie, śmierć i materia są same w sobie złudzeniem, oraz że w rzeczywistości nie istnieje nic z wyjąt­ kiem umysłu. Dominujący pogląd naukowy głosi, że przeciwnie, umysł jest efektem funkcjonowania naszego mózgu, czyli setek trylionów za­ wartych w nim połączeń nerwowych. Zachowało się dziwaczne przekonanie, sięgające korzeniami lat sześć­ dziesiątych, głoszące, że wszystkie poglądy są równoprawne oraz że pojęcia prawdy lub fałszu są urojeniami. Prawdopodobnie jest to reakcja na poglądy naukowców, którzy przez długi czas utrzymywali, że krytyka l iteracka, religia, estetyka oraz większość filozofii i etyki są złożone wyłącznie z subiektywnych opinii, ponieważ nie można ich zweryfiko­ wać w taki sposób j ak dowody w geometrii euklidesowej , ani poddać testowi doświadczalnemu. Istnieją ludzie, którzy chcą, by wszystko było możliwe, by nic nie krępowało rzeczywistości wokół nich. Odczuwają oni, że nasza wyobraź­ nia i nasze marzenia potrzebują czegoś więcej niż stosunkowo niewielka liczba faktów, których możemy być dość pewni dzięki nauce. Wielu guru New Age, wśród nich aktorka Shirley MacLaine, wyznaje solipsyzm, czyli pogląd, zgodnie z którym jedyną rzeczywistością są nasze własne myśli. Takie osoby twierdzą: ,,Jestem Bogiem". „Rzeczywiście uważam, że two­ rzymy naszą własną rzeczywistość - powiedziała niegdyś MacLaine sceptykowi . - Mam wrażenie, że właśnie teraz ciebie wymyślam". Jeśli śni mi się, że ponownie spotykam się ze zmarłym rodzicem lub dzieckiem, to kto zdoła mnie przekonać, że nie wydarzyło się to na­ prawdę? Jeśli miałem wizję, że unoszę się w przestrzeni i spoglądam w dół na Ziemię, to być może rzeczywiście tam byłem. Kim są ci naukowcy, którzy nigdy tego nie doświadczali , by mówić mi, że to wszystko dzieje się w mojej głowie? Jeśli moja religia naucza, że ist­ nieją niezmienne i nieomylne słowa Boga o tym, że świat ma kilka tysięcy lat, to oznacza to, że naukowcy są napastliwi i bluźnierczy oraz że mylą się, gdy twierdzą, iż liczy on sobie kilkanaście miliardów lat. Bardzo irytujący jest fakt, że nauka nakłada ograniczenia na nasze możliwości działania, choćby tylko co do zasady. Kto powiedział, że nie możemy podróżować szybciej od światła? Przecież to samo mó­ wiono o dźwięku, nieprawdaż? Kto powstrzyma nas, jeśli skonstruuje282

my rzeczywi ście potężne narzędzia pomiarowe, do zmierzen ia położe­ nia i pędu elektronu jednocześnie? Dlaczego, jeśli będziemy odpowied­ nio sprytni , nie mamy zbudować perpetuum mobile I rodzaj u (takie, które wytwarza więcej energii, niż otrzymuje) lub perpetuum mobile II rodzaju (takie, które nigdy się nie zatrzymuje)? Kto waży się stawiać ograniczenia ludzkiej mądrości? Tak naprawdę czyni to przyroda. Tak naprawdę w takiej prostej liście działań niemożliwych jest zawarty stosunkowo wyczerpujący i bardzo krótki opis praw przyrody - sposobu działania świata. A za­ tem pseudonauka i przesądy wydaj ą się nie uznawać ograniczeń ist­ niejących w przyrodzie. W zamian za to obiecują nieograniczone moż­ liwości i niewyczerpany budżet produkcyj ny, jednak ich wyznawcy często zostają zawiedzeni i zdradzeni. * W myśl pokrewnego podej ścia zarzuca się nauce, że jest zbyt ograni­ czona, zbyt redukcjonistyczna, oparta na naiwnym wyobrażen iu, iż wszystko można sprowadzić do kilku prostych praw natury, które wy­ jaśnią całą niezwykłą subtelność świata. że można do nich zredukować wszystkie płatki śniegu, misterne pajęcze sieci, galaktyki spiralne oraz rozbłyski ludzkiego rozumu. Wydawałoby się. że podejście redukcj oni­ styczne nie docenia złożoności wszechświata. Niektórzy sądzą, że sta­ nowi ono jakąś dziwaczną hybrydę arogancji i intelektualnego lenistwa. Dla Isaaca Newtona - który dla krytyków nauki jest uosobieniem „jedynej wizji" - wszechświat stanowił mechanizm zegarowy. Dosłow­ nie. Regularne orbitalne ruchy planet wokół Słońca lub ruchy Księżyca wokół Ziemi były opisywane z ogromną dokładnością przez zasadniczo to samo równanie różniczkowe, które określało ruch wahadła lub oscyla­ cje sprężyny. Do dziś mamy skłonność, by myśleć, że jako ludzie zajmujemy uprzywilejowane miejsce we wszechświecie i współczujemy osobom podzielającym poglądy Newtona, sądząc że ich podejście jest ograniczone. Jednakże, z zachowaniem pewnych ograniczeń, te same równania harmoniczne, które opisują mechanizm zegarowy, mogą być rzeczywiście zastosowane do opisu ruchów obiektów astronomicznych w całym wszechświecie. Jest to paralelizm głęboki i wcale nie trywialny. Oczywiście w Układzie Słonecznym nie występują przekładnie, a części składowe grawitacyjnego mechanizmu zegarowego są od sie­ bie oddalone. Mówiąc ogólnie, planety wykazują ruchy bardziej złożo283

ne niż wahadła i sprężyny. Wiadomo także, że model mechanizmu zegarowego załamuje się w określonych okolicznościach. W bardzo długim czasie siły grawitacyjne odległych światów (całkowicie nieis­ totne, jeśli określa się ich wpływ w okresie kil ku cykli planetarnych) mogą ulec wzmocnieniu, co spowoduje, że jakiś niewielki obiekt nie­ oczekiwanie zboczy ze swego zwykłego kursu. Jednakże coś takiego jak ruch chaotyczny występuje również w zegarach wahadłowych; jeśli zbyt mocno oddalimy wahadło od pionu, to sprawimy, że jego ruch będzie chaotyczny i nieuporządkowany. Jednakże Układ Słoneczny od­ mierza czas lepiej niż j akikolwiek zegar mechaniczny, a cała idea po­ miaru czasu jest oparta na obserwacji ruchu Słońca i gwiazd. To, że do ruchu planet i zegarów odnoszą się podobne równania matematyczne, jest zadziwiające. Wcale nie musiało tak być. Jeśli jest to redukcjonizm, to niech istnieje jak n ajdłużej . D o połowy X X wieku istniało wśród teologów, fi lozofów oraz wielu biologów silne przekonaie, że życia nie można „zredukować" do praw fizyki i chemii, że istnieje siła życiowa, entelechia, tao, mana, coś, co sprawia, że żyjące istoty funkcjonują; coś, co „ożywia" życie. Trudno było zrozumieć, w jaki sposób zwykłe atomy i cząsteczki mogą od­ powiadać za jego złożoność i subtelność, a także za przystosowanie formy istot żywych do ich funkcji. Odwoływano się do światowych religii, utrzymując, że Bóg lub bogowie natchnęli życiem, wypełnili duszą nieożywioną materię. Osiemnastowieczny chemik Joseph Priest­ ley próbował odnaleźć siłę życiową, ważąc mysz na chwilę przed jej śmiercią i zaraz po niej . Ważyła tyle samo. Wszystkie takie próby zawiodły. Jeśli w ciele istnieje dusza, to z pewnością nie waży ona nic - co oznacza, że nie jest zbudowana z materii. Pomimo to nawet biologiczni materialiści wysuwali różnorodne za­ strzeżenia; być może. j eśli nie istnieją dusze roślin, zwierząt. grzybów i mikrobów, to do zrozumienia życia jest konieczna jakaś inna zasada naukowa. Brytyj ski fizj olog J.S. Haldane (ojciec J.B.S. Haldane' a) za­ dał w 1 932 następujące pytanie: W jaki sposób mechanistyczna teoria życia może wytłumaczyć [„.] proces zdrowienia po chorobach i urazach? Po prostu nie potrafi ona podać żadnego wyjaśnienia poza tym, że zjawiska te są tak złożone i dziwne, że wciąż nie potrafimy ich zrozumieć. Całkiem podobnie przedstawia się sprawa związanego z tym zja­ wiska reprodukcji. Nie potrafimy, nawet przy niezwykłym wysil284

ku wyobraźni, wymyś lić delikatnego i złożonego mechanizmu, który byłby zdolny, jak to często bywa w przypadku żyj ących organizmów, reprodukować się w nieskończoność. Jednak zaledwie kilka dziesięcioleci później nasza znajomość im­ munologii i biologii molekularnej w istotny sposób wyj aśniła te nie­ gdyś niezgłębione tajemnice. Gdy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych odkryto molekularną strukturę DNA i naturę kodu genetycznego, biolodzy badaj ący całe organizmy oskarżyli przedstawicieli biologii molekularnej o redukcjo­ nizm. Uważali oni oczywiście, że redukowanie wszystkiego do „siły życiowej" absolutnie nie jest redukcjonizmem. Obecnie jest oczywiste, że całe życie na Ziemi, każda żywa istota ma informacje genetyczne zakodowane w kwasach nukleinowych i wykorzystuje ten sam pod­ stawowy kod do przekazywania instrukcj i dziedziczenia. Nauczyliśmy się odczytywać ten kod. Kilkadziesiąt cząsteczek organicznych jest w biologii używane w każdym przypadku, w bardzo szerokim zakresie funkcji. Zidentyfikowano geny związane z występowaniem raka piersi i mukowiscydozy . Ustalono sekwencje 1 ,8 miliona szczebli drabiny DNA bakterii Haemophilus influenzae mającej 1 743 geny. Szczegóło­ wo wyjaśniono poszczególne funkcje większości tych genów - od tworzenia i kształtowania setek złożonych cząsteczek, przez ochronę przed ciepłem i antybiotykami i zwiększanie częstości mutacj i, do two­ rzenia identycznych kopii bakterii . Większość genomów wielu innych organizmów (w tym robaka obłego Caenorhabditis elegans) została już zmapowana. Biolodzy molekularni są obecnie bardzo zajęci rejestracją sekwencji 3 miliardów nukleotydów, które określają powstawanie is­ toty ludzkiej. Zakończą oni swą pracę w tym lub przyszłym dziesięcio­ leciu. (Nie sposób się upewnić, czy korzyści będą ostatecznie większe od ryzyka związanego z tym procesem). Ciągłość pomiędzy fizyką atomów, chemią cząsteczek oraz tą świę­ tością wśród świętości, czyli sposobem rozmnażania się i dziedziczenia została obecnie udowodniona. Nie było potrzeby włączania jakiej kol­ wiek nowej zasady naukowej . Wydaje się, że rzeczywiście istnieje nie­ wielka liczba prostych faktów, które można wykorzystać do zrozumie­ nia niezwykłej złożoności i różnorodności żyjących istot. (Genetyka molekularna również naucza, że każdy organizm posiada swą własną odrębność). W fizyce i chemii podejście redukcj onistyczne jest znacznie lepiej 285

ugruntowane. W dalszej części książki opiszę nieoczekiwane możliwo­ ści unifikacj i naszego rozumienia zjawisk elektrycznych i magnetycz­ nych, światła i względności za pomocą jednej teorii. Wiadomo od stu­ leci, że kilka stosunkowo prostych praw nie tylko wyjaśnia, ale iloś­ ciowo i dokładnie przewiduje zapierające dech w piersiach zjawiska nie tylko na Ziemi, ale w całym wszechświecie. Słyszymy niekiedy - na przykład od teologa Langdona Gilkeya w Nature, Reality and the Sacred [Przyroda, rzeczywistość i świę­ tość] - że twierdzenie, iż prawa natury są wszędzie jednakowe, jest domniemaniem dotyczącym wszechświata wypowiadanym przez omyl­ nych naukowców i ich społeczne otoczenie. Twierdzi on, że inne ro­ dzaje wiedzy są równie właściwe w swych kontekstach jak nauka w swoim. Jednakże porządek wszechświata nie jest tylko założeniem; jest to obserwowalny fakt. Wykrywamy światło pochodzące z odleg­ łych kwazarów tylko dlatego, że prawa elektromagnetyzmu są takie same w odległości 1 O miliardów lat świetlnych stąd. Widma tych kwa­ zarów rozpoznajemy tylko dlatego, że te same cząsteczki chemiczne występują zarówno tam, jak i tu oraz dlatego, że działają tam te same prawa mechaniki kwantowej. Ruch galaktyk odbywa się zgodnie ze znanymi zasadami grawitacji Newtona. Grawitacyjne soczewki oraz obroty bliźniaczych pulsarów w dalekiej przestrzeni są zgodne z ogólną teorią względności. Moglibyśmy żyć we wszechświecie, w którym w każdej jego prowincj i obowiązywałyby inne prawa, ale tak nie jest. Ten fakt należy traktować z szacunkiem i podziwem. Moglibyśmy żyć we wszechświecie, w którym nic nie można byłoby opisać za pomocą prostych praw, w którym złożoność przyrody prze­ kraczałaby nasze zdolności jej poznania, w którym na Ziemi obowią­ zywałyby inne prawa niż na Marsie lub na odległym kwazarze. Jednak­ że dowody - nie domniemania, lecz dowody - wykazują, że jest inaczej . Mamy szczęście żyć we wszechświecie, w którym wiele fak­ tów można zredukować do niewielkiej liczby stosunkowo prostych praw natury. W przeciwnym razie mogłoby nam zabraknąć intelektual­ nych możliwości i zdolności do zrozumienia świata. Oczywiście możemy popełniać błąd, stosując w nauce podejście re­ dukcjonistyczne. Jak wiemy, mogą istnieć kwestie, których nie można sprowadzić do kilku stosunkowo prostych praw. Jednakże w świetle odkryć ostatnich wieków zarzut redukcjonizmu wydaje się nierozsądny. Nie jest to ułomność, lecz jeden z wielkich sukcesów nauki. Sądzę ponadto, że odkrycia te pozostaj ą w doskonałej zgodności z zasadami 286

wielu rel igii (aczkol wiek n ie potwierdzają ich prawdziwości). Dlaczego kilka prostych praw natury wyjaśnia tak wiele i obejmuje swym zasię­ giem cały wszechświat? Czyż nie tego właśnie powinniśmy się spo­ dziewać od Stworzyciela świata? Dlaczego niektórzy przedstawiciele religii sprzeciwiają się redukcjonistycznemu programowi nauki, zastę­ pując go uwielbieniem mistycyzmu? * Próby pogodzenia religii i nauki były celem przedstawicieli tej pier­ wszej od setek lat - przynajmniej tych, którzy nie upierali się przy biblijnej i koranicznej dosłowności nie pozostawiaj ącej miejsca dla ale­ gorii lub metafory. Koronnymi osiągnięciami teologii rzymskokatolic­ kiej są Summa Theologica [Suma teologiczna] oraz Summa Contra Gentiles [Przeciw poganom] świętego Tomasza z Akwinu. Pośród na­ wału wyszukanych filozofii, które wraz z islamem przeniknęły do chrześcijaństwa w wiekach XII i XITI, znajdowały się księgi starożyt­ nych Greków, a szczególnie Arystotelesa. Nawet powierzchowna lek­ tura tych dzieł pozwalała odnaleźć w nich wielki potencjał intelektual­ ny. Czy te starożytne nauki były zgodne ze słowem Bożym? ' W Sumie teologicznej święty Tomasz postawił przed sobą zadanie pogodzenia 63 1 kwestii spornych pomiędzy chrześcijaństwem a źródłami klasycz­ nymi. Jednakże w jaki sposób to uczynić, jeśli są to zagadnienia dys­ kusyjne? Jest to niemożliwe bez zastosowania nadrzędnej zasady or­ ganizującej , stanowiącej pewną i lepszą drogę do poznania świata. Ś więty Tomasz odwołuje się często do zdrowego rozsądku i do świata przyrody, a zatem wykorzystuje naukę jako aparat korekcyjny. Mimo iż nieco zniekształca zarówno zdrowy rozsądek, j ak i prawa przyrody, udaje mu się jednak rozwiązać wszystkich 63 1 problemów. (Jednakże w istotnych kwestiach spornych odpowiedź wynikała z przyjętych za­ łożeń : wiara zawsze zwyciężała nad rozumem). Podobne próby pogo­ dzenia religii i nauki przenikają talmudyczną i posttalmudyczną litera­ turę żydowską oraz średniowieczną filozofię islamu. Wydaje się jednak, że dogmaty stanowiące serce każdej religii mog­ łyby zostać zbadane w sposób naukowy. Z tego powodu niektórzy religijni biurokraci oraz fanatyczni wyznawcy obawiają się nauki. Czy 1 Dla wielu innych dylemat ten nie istniał. „Wierzę, dlatego rozumiem" - mawiał święty Anzelm w XI wieku.

287

eucharystia, jak naucza Kościół, jest rzeczywiście ciałem Jezusa Chrys­ tusa, czy tylko jego obrazową metaforą, czy też jest to - chemicznie oraz pod każdym innym względem - zwykły kawałek wafla podawa­ ny przez księdza2? Czy świat zostanie zniszczony w końcu pięćdzie­ sięciodwuletniego cyklu Wenus, jeśli ludzie nie złożą ofiary bogom? 3 Czy nie obrzezany żydowski mężczyzna jest gorszy niż jego współwy­ znawcy przestrzegaj ący starożytnego rytuału, zgodnie z którym Bóg wymaga kawałka napletka od każdego męskiego wyznawcy tej religii? Czy ludzie zasiedlają niezliczone inne planety, jak naucza Latter Day Saints? Czy biali ludzie zostali stworzeni z czarnych przez szalonych naukowców, jak zapewnia Nation of Islam? Czy słońce rzeczywiście nie wschodziłoby, gdyby zaniedbano ofiarny rytuał hinduizmu (jak za­ pewnia się nas o tym w Satapatha Brahmana)? Możemy uzyskać pewien wgląd w źródła modlitwy przez analizę tego typu rytuałów pochodzących z n ieznanych religii i kultur. Poniżej przedstawiono zapis dokonany za pomocą pisma klinowego na okrągłej pieczęci pochodzącej z Babilonu z drugiego tysiąclecia przed naszą erą: O, Ninlil, Pani Ziemi, w twym małżeńskim łożu, w siedzibie twej doskonałości, wstaw się za mną u Enlila, twego ukochanego. [Podpisano] Mili-Shipak, Shatammu z Ninmah. Upłynęło wiele czasu od śmierci Shatammu z Ninmah, a nawet od zniknięcia całego Ninmah. Enlil i Ninlil byli wielkimi bogami, a ludzie w całym cywilizowanym zachodnim świecie modlili się do nich przez dwa tysiące lat. Czy biedny Mili-Shipak tak naprawdę modlił się do zj aw, do społecznie akceptowanego produktu swojej wyobraźni? A jeśli tak było, to jak to jest z nami? Czy może jest to bluźnierstwo, pytanie zakazane, j akim niewątpliwie było wśród wyznawców Enlila? 2 Były czasy, w których odpowiedź na to pytanie decydowała o życiu lub śmierci. Miles Phillips był angielskim żeglarzem; uwięziono go w Meksyku, będącym wówczas pod panowaniem Hiszpanów. Wraz ze swoimi przyjaciółmi został postawiony przed trybunałem inkwizycyjnym w 1 574 roku. Zapytano ich: „Czy wierzycie, że opłatek, który ksiądz trzyma nad głową, oraz wino, które znajduje się w kielichu. są prawdziwymi i doskonałymi ciałem i krwią Zbawiciela Chrystusa?" „Gdybyśmy nie odpowiedzieli twierdząco na to pytanie - pisze Philips - z pewnością bylibyśmy już nieżywi". 3 Ponieważ ten środkowoamerykański rytuał nie był wykonywany przez pięć stuleci, możemy z dystansem pisać o dziesiątkach tysięcy ofiar poświęconych bogom Azteków i Majów pocieszających się spokojną wiarą i niezachwianym przekonaniem, że ich tragicz­ na śmierć ma na celu zbawienie wszechświata.

288

Czy j akakolwiek modlitwa przynosi efekty? A jeśli tak, to j aka? Istn ieją kategorie modlitw, w których błaga się Boga o interwencję w ludzką historię lub po prostu o naprawę pewnych krzywd rzeczywis­ tych czy wyobrażonych lub o złagodzenie skutków naturalnych kata­ strof. Na przykład, biskup z amerykańskiego Zachodu modli się do Boga, aby ustąpiła zgubna susza. Dlaczego ta modlitwa jest potrzebna? Czy Bóg nie wie o suszy? Czy nie jest świadom tego, że zagroziła ona parafianom biskupa? Czy nie wynika z tego, że istnieją pewne ograni­ czenia nawet u rzekomo wszechmogącej i wszechwiedzącej istoty bos­ kiej ? B iskup poprosił o modlitwę również swych wyznawców. Czy Bóg częściej interweniuje, gdy o litość lub sprawiedliwość modli się wielu ludzi, niż jeśli czyni to tylko kilka osób? Rozważmy poniższą prośbę, wydrukowaną w 1 994 roku w gazecie „The Prayer and Action Weekly News: Iowa' s Weekly Christian Information Source": Czy możecie przyłączyć się do mnie w modlitwie o to, by Bóg spalił budynek instytutu planowanego rodzicielstwa w Des Moi­ nes w taki sposób, by nikt nie mógł podejrzewać jakiegokolwiek ludzkiego udziału w tym czynie, by każdy niezależny detektyw musiał przypisać go cudownym (niewyjaśnionym) przyczynom, a chrześcijanie widzieli w nim rękę boską? Omawialiśmy j uż leczenie za pomocą wiary. A czy dzięki modlitwie można osiągnąć długowieczność? Żyjący w epoce wiktoriańskiej sta­ tystyk Francis Galton twierdził, że gdyby zostały zachowane jednako­ we warunki, brytyjscy monarchowie powinni być bardzo długowieczni, ponieważ miliony osób na całym świecie codziennie intonowało pły­ nącą z serca litanię God Save the Queen [Boże, ocal Królową (lub Króla)] . Niestety, jak wykazał, żyli oni krócej niż inni członkowie bogatej i uprzywilejowanej klasy arystokratycznej . Dziesiątki milionów ludzi jednocześnie publicznie życzyło Mao Tse-tungowi życia przez „dziesięć tysięcy lat" (aczkolwiek nie była to w pełnym znaczeniu modlitwa). Niemal każdy w starożytnym Egipcie błagał bogów, by pozwolili faraonowi żyć „wiecznie". Te wspólne modlitwy zawiodły. Stanowi to duży zestaw danych negatywnych. Jednakże głosząc twierdzenia, które można badać choćby w sposób powierzchowny, religie mimo woli znajdują się w obrębie działania nauki. Instytucje kościelne nie mogą już wysuwać twierdzeń dotyczą­ cych rzeczywistości, jeżeli jednocześnie nie posiadają władzy świec289

kiej, dzięki której te poglądy mogą być narzucane. Jest to powód sil­ nego rozdrażnienia u wielu wyznawców niektórych religii. Od czasu do czasu grożą oni scepty kom najstraszliwszymi karami, jakie można sobie wyobrazić. Zastanówmy się nad tym, co ryzykują sceptycy, a co zostało opisane przez Williama B lake ' a w jego wierszu o niepozornym tytule Wróżby niewinności: Kto z Dziecięcej Wiary drwi Z tego świat na starość kpi. Kto Zwątpienia uczy dziecię W Grobie wiecznym zgnije śmieciem

przcl. Jolanta Kozak

Oczywiście jeśli celem religii jest wzbudzanie szacunku i podziwu dla zasad etycznych oraz rodzinnych rytuałów i wartości, a także gło­ szenie miłosierdzia oraz sprawiedliwości politycznej i ekonomicznej , t o taka działalność w żadnym wypadku nie jest podważana, a raczej wspierana przez naukę. Konflikt pomiędzy nauką a religią nie jest nie­ unikniony. Ich role są w pewnym sensie podobne, mogą się one uzupeł­ niać, a nawet być sobie nawzajem potrzebne. Otwarta i żywa debata, a nawet wyznanie zwątpienia należą do chrześcijańskiej tradycji sięga­ jącej czasów traktatu A reopagitica, dzieła Johna Miltona z 1 644 roku. Część umiarkowanych nurtów chrześcijaństwa i judaizmu akceptuje przynajmniej pewną dozę pokory i samokrytycyzmu, a nawet oczekuje racjonalnej debaty oraz kwestionowania objawionych mądrości, które to czynności są najlepszymi sposobami działania metody naukowej . Jednakże obecnie wydaj ą się odnosić sukcesy inne sekty, niekiedy na­ zywane konserwatywnymi lub fundamentalistycznymi ; czynią one umiarkowane nurty religijne niemal niewidzialnymi i niesłyszalnymi i przejawiają wielki upór w kwestiach, które z naukowego punktu wi­ dzenia można by obalić. Tradycje religijne są zwykle tak zasobne i zróżnicowane, że oferują bogaty wybór możliwości odnowy i weryfikacj i, szczególnie ze wzglę­ du na to, że święte księgi można interpretować w sposób metaforyczny i alegoryczny. Istnieje zatem pewien punkt pośredni pozwalający na naprawę błędów przeszłości; tak właśnie uczynił Kościół rzymskoka­ tolicki w 1 992 roku, przyznając słuszność twierdzeniu Galileusza, iż Ziemia obraca się wokół Słońca. Było to stwierdzenie odważne i ocze­ kiwane, mimo iż wygłoszone o trzy wieki za późno. Współczesny ka­ tolicyzm nie kwestionuje wielkiego wybuchu, faktu, iż wszechświat 290

l iczy sobie 1 5 miliardów l at, a pierwsze istoty żywe powstały z „przed­ biologicznych" cząsteczek, ani też ewolucji ludzi z człekokształtnych przodków; jednakże ma on własną opinię na temat duszy. Większość umiarkowanych wyznań protestanckich i judaistycznych zajmuje podobne stanowisko. Podczas teologicznych dyskusj i z przywódcami religijnymi często pytam, jaka byłaby ich reakcja, gdyby podstawowy dogmat ich religii został obalony przez naukę. Gdy zadałem to pytanie obecnemu Dalaj la­ mie XIV, bez wahania udzielił odpowiedzi rzadkiej u konserwatywnych lub fundamentalistycznych przywódców religijnych: „W takim przypa­ dku - powiedział - buddyzm tybetański musiałby się zmienić". „Nawet - zapytałem - gdyby był to rzeczywiście najważniej szy dogmat, jak chociażby reinkarnacja?" „Nawet wtedy - odpowiedział. - Jednakże - dodał z lekkim uśmiechem - trudno będzie znaleźć dowód zaprzeczaj ący reinkarnacji". Oczywiście, Dalajlama ma rację. Doktryna religijna, która jest nie­ zależna od naukowych zaprzeczeń, nie będzie zagrożona postępem na­ uki. Wielka, wspólna dla wielu religii idea Stwórcy wszechświata j est jedną z takich doktryn - jednakowo trudną zarówno do wykazania, jak i do odrzucenia. Majmonides w swym dziele Dalalat al-ha 'irin [hebr. tłum.: More newuchim - Przewodnik błądzących] , utrzymywał że Boga można naprawdę poznać tylko przez nieskrępowane i otwarte zgłębianie zaró­ wno fizyki, jak i teologii (I, 55). Co stałoby się, gdyby wykazano istnienie nieskończenie starego wszechświata? Wtedy teolodzy byliby zmuszeni do wprowadzenia istotnych poprawek (II, 25). Rzeczywiście, jest to jedyne przekonujące odkrycie naukowe, które mogłoby zaprze­ czyć istnieniu Stwórcy - ponieważ nieskończenie stary wszechświat nie mógłby nigdy zostać stworzony. Byłby zawsze na swoim miej scu. Istnieją również inne doktryny, interesy i poglądy, którym zagrażają odkrycia naukowe. Jak sugeruj ą ich zwolennicy - być może lepiej o nich nie wiedzieć. Jeśli się okaże, że inny jest materiał genetyczny kobiet i mężczyzn , to czy nie będzie można tym uzasadnić wykorzys­ tywania tych pierwszych? Jeśli istniej e genetyczny czynnik odpowie­ dzialny za agresję, to czy może on usprawiedliwiać represj onowanie jednej grupy etnicznej przez drugą lub nawet prewencyjne osadzanie w więzieniach? Jeśli choroby psychiczne są po prostu zaburzeniami w biochemii mózgu, to czy nie podważa to naszych wysiłków maj ących na celu kontrolę otaczającej nas rzeczywistości lub nie zwalnia od 291

odpowiedzialności za nasze działania? Jeśli nie jesteśmy arcydziełem Stwórcy wszechświata, jeśli nasze podstawowe prawa moralne zostały wymyślone przez omylnych prawodawców, to czy nasz wysiłek w celu ustanowienia porządku społecznego nie jest bezcelowy? Twierdzę, że w każdej dziedzinie, religijnej lub świeckiej , należy przede wszystkim dążyć do poznania najlepszego dostępnego nam przybliżenia prawdy - pod warunkiem zachowania w pamięci zmu­ szającej nas do pokory wiedzy o tym, jakie błędy popełniły w prze­ szłości osoby reprezentujące naszą grupę interesów lub system wierzeń . Obawa przed następstwami poznania prawdy odczuwana przez ogół społeczeństwa jest zazwyczaj nadmierna. Ponadto, nie jesteśmy tak mądrzy, aby wiedzieć, które kłamstwa, a nawet które półprawdy mogą dobrze służyć wyższym celom społecznym - szczególnie w dalekiej przyszłości.

Rozdział 1 6

Gdy naukowcy znają swoje grzechy Biada ludzkości ! Dokąd to pniesz się w obłędzie? Gdzież kres mądrości twojej? Gdzie buty krawędzie? Jeśli przez ciąg żywota zło bujnie się pleni I syn ojca przewyższa bezeceństwami swemi Aż w bezmiar, to zaiste trza Bożej potęgi, By o nowy świat ziemskie rozszerzyła kręgi, Iżby niecnym łotrzykom nie zabrakło przestrzeni. EURYPIDES,

Hipolit (482 p.n.e.)

przeł. Bogusław Butrymowicz

Podczas powojennego spotkania z prezydentem Harrym S . Trumanem, J. Robert Oppenheimer - kierownik naukowy Projektu Manhattan do­ tyczącego produkcji broni nuklearnej - z żalem stwierdził, że naukow­ cy mają ręce zbrukane krwią i że są świadomi swojej winy. Po tym wydarzeniu Truman poinformował swych współpracowników, że nie chce się j uż nigdy więcej spotykać się z Oppenheimerem. Naukowców potępia się często za czynienie zła, jednak spotyka ich to również za ostrzeganie przed złem, do czynienia którego można wykorzystać na­ ukę. Najczęściej jednak piętnuje się ją za to, że ona sama lub jej produkty są moralnie obojętne i etycznie dwuznaczne, co stwarza możliwości ich wykorzystania w celu czynienia zarówno dobra, jak i zła. Jest to stary zarzut; powstał prawdopodobnie w czasach, gdy wytwarzano pierwsze kamienne narzędzia i ujarzmiano ogień. Technologia towarzyszyła na­ szym przodkom od zarani a dziejów. Jesteśmy gatunkiem wykorzystu­ j ącym technikę, a zatem j est to przede wszystkim problem ludzkiej natury. Nie oznacza to, iż, moim zdaniem, naukowcy nie ponoszą od­ powiedzialności za niewłaściwe wykorzystanie swych osiągnięć. Ta odpowiedzialność jest ogromna, tym większa, im bardziej potężne są ich dzieła. Technologie umożliwiające zmianę globalnego środowiska, dzięki któremu istniejemy, podobnie jak służące do wytwarzania broni za­ czepnej i produktów rynkowych, należy objąć szczególną uwagą i trak-

293

tować z wielką roztropnością. Oczywiście ludzie od wieków zajmują się nauką i tworzą nowe technologie. Jednakże słabości, którym zawsze ulegaliśmy, mogą obecnie prowadzić do szkód na niespotykaną plane­ tarną skalę. Wymaga to od nas czegoś więcej - mianowicie stworze­ nia zasad etycznych, które będą uwzględniać również perspektywę ca­ łej planety. Niekiedy naukowcy próbują osiąnąć jednocześnie dwa cele: przypi­ sać sobie zasługi za te sposoby wykorzystania nauki, które wzbogacają nasze życie, a zarazem zdystansować się od tych jej wytworów, które niosą śmierć w sposób zarówno celowy, jak i niezmierzony. Australij­ ski filozof John Passmore napisał w swej książce Science and Its Critics [Nauka i jej krytycy ] : W Hiszpanii w czasach inkwizycji, aby uniknąć bezpośredniej odpowiedzialności za palenie heretyków na stosie, przekazywano ich w ręce władz świeckich. Palenie ich przez inkwizytorów, jak pobożnie wyjaśniano, byłoby całkowicie sprzeczne z zasadami chrześcijaństwa. Jednak niewielu z nas wierzy, że zmycie z rąk śladów krwi jest tak łatwe, a i sami inkwizytorzy wiedzieli o tym bardzo dobrze. Podobnie rzecz się ma, gdy sposób wykorzystania odkrycia naukowego jest j asny i oczywisty. Naukowiec robiący doświadczenia z gazem paraliżującym nie może zakładać, że „nie interesuje go" zastosowanie jego odkryć, ponieważ to armia, a nie on sam, używa gazu do porażania lub zabijania. Jest to jeszcze bardziej oczywiste, gdy naukowiec oferuje swą pomoc dla rządu w celu uzyskania funduszy na badania. Jeśli naukowiec lub filo­ zof przyjmuje pieniądze od takiej instytucji jak instytut badawczy marynarki wojennej, to musi wziąć na siebie odpowiedzialność za sposób wykorzystania swojej pracy. To właśnie jego należy obciążyć odpowiedzialnością za wszystkie odkrycia będące rezul­ tatem jego wysiłków. Dobry przykład może stanowić historia kariery Edwarda Tellera, fizyka pochodzenia węgierskiego. Teller został w młodości doświad­ czony przez wydarzenia rewolucj i komunistycznej Beli Kuhna na Węg­ rzech, w wyniku której własność klasy średniej, do której należała jego rodzina, została skonfiskowana. W wypadku samochodowym stracił część nogi; uraz stał się przyczyną częstych cierpień wywołanych prze­ wlekłym bólem. Początkowo j ego wkład w rozwój fizyki był znacz294

ny - obejmował zagadnienia mechaniki kwantowej , fizyki ciała sta­ łego oraz kosmologii. W czerwcu 1 939 roku był szoferem fizyka Leo Szilarda podczas jego podróży na Long Island do wypoczywającego tam Alberta Einsteina. Spotkanie to skłoniło Einsteina do napisania historycznego listu do prezydenta Franklina Roosevelta. Wskazywał w nim, z perspektywy zarówno naukowych, jak i politycznych wyda­ rzeń w nazistowskich Niemczech, na konieczność stworzenia przez Stany Zjednoczone bomby „rozszczepienia" lub atomowej . Włączony do prac Projektu Manhattan, Teller przybył do Los Alamos, lecz szybko odmówił współpracy. Nie dlatego jednak, że był przerażony tym, co może spowodować bomba atomowa, ale z powodów wręcz przeciw­ nych: chciał pracować nad znacznie bardziej destrukcyjną bronią, bom­ bą „syntezy" - termoj ądrową lub wodorową. (Podczas gdy istnieje górny limit destrukcyj nej energii dla bomby atomowej, nie ma takiego ograniczenia dla bomby wodorowej . Jednak detonacj a bomby wodoro­ wej wymaga zastosowania bomby atomowej). Po wynalezieniu bomby „rozszczepienia", po kapitulacji Niemiec i Japonii i po zakończeniu wojny Teller pozostał upartym zwolennikiem tego, co nazywał superbronią. Wiązał z nią szczególne plany; miał nadzieję, że za j ej pomocą uda się zastraszyć Związek Radziecki. Obawa przed tym odbudowującym się pod wodzą Stalina wzmocnionym i zmili­ taryzowanym państwem oraz amerykańska narodowa paranoja nazywana maccartyzmem ułatwiły Tellerowi zadanie. Poważniejszą przeszkodę stanowiła jednakże osoba Oppenheimera, który został kierownikiem Generalnego Zespołu Doradczego przy powojennej Atomie Energy Commission (AEC) [Komisja Energii Atomowej ] . Teller złożył na posie­ dzeniu rządu decydujące zeznania kwestionujące lojalność Oppenheime­ ra wobec Stanów Zjednoczonych. Panuje pogląd, że Teller odegrał najważniej szą rolę w późniejszych wydarzeniach. Mimo że lojalność Oppenheimera nie została całkowicie zakwestionowana przez komisję weryfikacyjną, odebrano mu gwarancje bezpieczeństwa i został on zwol­ n iony z prac w AEC. Droga Tellera do superbroni stanęła otworem. Uważa się, że technologię wytwarzania broni termonuklearnej stwo­ rzyli Teller i matematyk Stanisław Ulam. Hans Bethe, laureat Nagrody Nobla z fizyki, który przewodniczył Theoretical Division at the Man­ hattan Project [Wydział Teoretyczny Projektu Manhattan] i który ode­ grał znaczącą rolę w powstaniu broni atomowej i wodorowej , twierdził, że pierwsze pomysły Tellera były kiepskie oraz że do powstania broni termojądrowej konieczna była praca wielu ludzi. Ze znaczącym udzia295

łem technicznym młodego fizyka o nazwisku Richard Garwin dokonano w 1 952 roku eksplozji pierwszego amerykańskiego urządzenia termoją­ drowego. Było ono zbyt nieporęczne, by zamontować j e w pocisku lub transportować za pomocą bombowca; zdetonowano je zatem w miejscu, w którym zostało zmontowane. Natomiast pierwszą prawdziwą bombę wodorową wyprodukowano w Związku Radzieckim i zdetonowano rok później. Toczy się dyskusja, czy Związek Radziecki stworzyłby broń termoj ądrową, gdyby nie uczyniły tego Stany Zjednoczone, oraz czy posiadanie przez USA bomby wodorowej było kiedykolwiek konieczne, aby powstrzymać Rosjan od użycia przez nich broni tego typu. Stany Zjednoczone posiadały przecież już wówczas znaczny arsenał bomb atomowych. Większość obecnie dostępnych dowodów wskazuje na to, że w ZSRR nawet przed zdetonowaniem pierwszej bomby atomowej znana była technologia produkcji broni termojądrowej . Byłby to ich „następny logiczny krok" . Jednakże radzieckie prace nad bronią syntezy j ądrowej zostały znacznie przyspieszone przez wywiad, który informo­ wał, że Amerykanie również pracują nad tym rodzajem broni . Z mojego punktu widzenia następstwa globalnej wojny nuklearnej stały się znacznie bardziej niebezpieczne po wynalezieniu bomby wo­ dorowej . Wybuch termonuklearny oraz wywołany nim podmuch po­ wietrza doprowadziłyby do ogromnych pożarów, a tak wielka ilość dymu mogłaby ochłodzić i zaciemnić Ziemię i wywołać zimę nuklearną w skali globalnej . W latach 1 983- 1 990 doszło do najbardziej chyba kontrowersyjnej debaty naukowej , w którą byłem zaangażowany. Wię­ kszą część dyskusji zdominowały motywy polityczne. Strategiczne konsekwencje zimy nuklearnej były nie do przyjęcia dla osób głoszą­ cych polityczną doktrynę tzw. zmasowanej odpowiedzi nuklearnej (miałaby ona na celu odstraszenie przed dokonaniem ataku nuklear­ nego) oraz dla osób promujących doktrynę pierwszego potężnego ude­ rzenia. W każdym przypadku następstwa środowiskowe użycia broni termojądrowej byłyby równoznaczne z samozniszczeniem państwa, które wystrzeliłoby dużą liczbę rakiet termonuklearnych, nawet przy braku reakcji ze strony przeciwnika. Istotny element prowadzonej przez dziesięciolecia polityki oraz uzasadnienie gromadzenia dziesiątek ty­ sięcy sztuk broni nuklearnej stały się nagle znacznie mniej wiarygodne. Spadek temperatury w skali globalnej przewidywany w pierwszej pracy naukowej poświęconej zimie nuklearnej (wydanej w 1 983 roku) wynosił 1 5-20 stopni Celsjusza; obecnie szacuje się go na 1 0- 1 5 stopni. Należy uznać, że są to wartości zbliżone, jeśli weźmie się pod uwagę 296

n iemożliwą do eliminacji n iepewność samych obliczeń . Są one o wiele większe niż różnica pomiędzy obecną średnią temperaturą na Ziemi a temperaturą panującą na naszej planecie w czasie ostatniego zlodowa­ cenia. Długoterminowe następstwa globalnej wojny termojądrowej były oceniane przez zespół dwustu naukowców, którzy stwierdzili, że zima nuklearna może zagrozić naszej cywilizacji i spowodować śmierć gło­ dową większości ludzi zamieszkujących nawet rejony odległe od tych obszarów półkuli północnej. które będą celem ataku jądrowego. Gdyby kiedykolwiek doszło do wojny jądrowej , byłby to efekt wysiłku Edwar­ da Tellera oraz jego współpracowników w Stanach Zjednoczonych (a także konkurencyj nego zespołu kierowanego przez Andrieja Sacharowa w Związku Radzieckim); to oni byliby odpowiedzialni za stworzenie zagrożenia dla przyszłości gatunku ludzkiego. Bomba wodorowa jest naj straszniej szym z wynalezionych dotychczas rodzajów broni. Gdy w 1 983 roku odkryto efekt zimy nuklearnej , Teller bardzo szyb­ ko stwierdził, że zarówno 1 ) fizycy są w błędzie, j ak i że 2) odkrycie takie zostało dokonane już wiele lat wcześniej pod jego kierownictwem w Lawrence Livermore National Laboratory. W rzeczywistości nie było na to dowodów, natomiast istniały dowody na to, że w różnych kraj ach osoby odpowiedzialne za informowanie przywódców danego państwa o możliwych następstwach woj ny jądrowej zgodnie milczały na temat zimy nuklearnej . Jednak jeśli Teller mówił prawdę, to byłoby z jego strony nierozsądne zatajenie tych informacji przed zainteresowanymi obywatelami i przywódcami jego kraju i świata. Przypomnijmy film Stanleya Kubricka Dr Strangelove, w którym utrzymywanie w tajemni­ cy faktu istnienia doskonałej broni - tak, by nikt nie wiedział, że ona istnieje lub co może spowodować - okazuje się doskonałą głupotą. Wydaje mi się niemożliwe, by jakakolwiek normalna ludzka istota mogła nie mieć wyrzutów sumienia, biorąc udział w wynalezieniu ta­ kiej broni, nawet gdyby nie wiedziała o zjawisku zimy nuklearnej . Ś wiadomy i podświadomy stres u osób odpowiedzialnych za taki pro­ jekt musi być znaczny. Bez względu na jego rzeczywisty udział Edward TeJler był powszechnie uznany za „ojca" bomby wodorowej . W pełnym podziwu artykule w magazynie „Life" z 1 954 roku opisywana jest „niemal fanatyczna determinacja" naukowca dążącego do stworzenia bomby wodorowej . Myślę, że większość później szej kariery Tellera można postrzegać jako próbę usprawiedliwienia tego, co rozpoczął. Stwierdził on, nie bezzasadnie, że bomby wodorowe pozwalają utrzy­ mać pokój lub co najmniej zapobiec wojnie termojądrowej , ponieważ 297

następstwa konfliktu pomiędzy mocarstwami nuklearnymi byłyby obe­ cnie zbyt niebezpieczne. Nie doświadczyliśmy dotychczas wojny jąd­ rowej , nieprawdaż? Jednakże aby uznać takie argumenty. należy zało­ żyć, że narody dysponujące bronią nuklearną zawsze będą zachowywać się racjonalnie oraz że gniew, chęć zemsty i szaleństwo nigdy nie opa­ nują ich przywódców (lub woj skowych, a także pracowników tajnych służb odpowiedzialnych za broń nuklearną). W wieku Hitlera i Stalina przekonanie to wydaje się nieco naiwne. Teller był głównym przeciwnikiem traktatu zakazującego jakichkol­ wiek prób z bronią jądrową. Uczynił znacznie trudniejszym osiągnięcie w 1 963 roku porozumienia dotyczącego ograniczonego (obejmującego tylko próby naziemne) zakazu prób z bronią jądrową. Jego twierdzenia, że badania wybuchów naziemnych są konieczne dla zachowania i usprawnienia arsenałów nuklearnych, oraz że ratyfikacja traktatu bę­ dzie „zagrożeniem dla przyszłego bezpieczeństwa państwa", okazały się dziwaczne. Teller był jednocześnie gorącym zwolennikiem zwięk­ szenia bezpieczeństwa i zachowania prawidłowej proporcj i zysków i strat w przypadku elektrowni atomowych; twierdził o sobie, że jest jedyną ofiarą wypadku w elektrowni atomowej Three Mile Islands w stanie Pensylwania w 1 979 roku, ponieważ doznał ataku serca pod­ czas parlamentarnej debaty nad tym wydarzeniem. Teller popierał detonowanie ładunków nuklearnych od Alaski do Afryki Południowej w celu drążenia zatok i kanałów, równania gór z ziemią i wywoływania nasilonych ruchów skorupy ziemskiej . Gdy zaproponował coś takiego królowej Grecji, Fryderyce, miała ona od­ powiedzieć: „Dziękujemy, doktorze Teller, ale Grecja ma już wystar­ czaj ąco dużo ruin". Chcecie sprawdzić ogólną teorię względności Ein­ steina? Wystarczy spowodować eksplozję broni nuklearnej po drugiej stronie Słońca - zaproponował Teller. Chcecie poznać chemiczną strukturę Księżyca? Wyślijcie bombę wodorową na Księżyc, zdetonuj­ cie ją i zbadajcie widmo błysku i płomienia. W latach osiemdziesiątych Teller sprzedał prezydentowi Reaganowi propozycję gwiezdnych wojen, nazywanych przez niego Strategie De­ fense Initiative (SOI) [Inicjatywa Obrony Strategicznej ] . Wydawało się, że Reagan uwierzył w wyimaginowaną koncepcję Tellera, że możliwe j est zbudowanie niewielkiego systemu orbitalnego napędzanego bombą wodorową, który byłby wyposażony w laser promieniowania rentgenow­ skiego. System taki mógłby zniszczyć 1 O OOO radzieckich głowic nuk-

298

leamych, co zapewniłoby doskonałą ochronę dla obywateli Stanów Zje­ dnoczonych w przypadku globalnego konfliktu termonuklearnego. Apologeci administracji Reagana twierdzili, że bez względu na to, iż możliwości SOI zostały przecenione, niektóre cele tego programu przyczyniły się do upadku Związku Radzieckiego. Nie istnieją jednak poważne dowody, które potwierdzałyby taką opinię. Andriej Sacharow, Jewgienij Wielikow, Roald Sagdiejew i inni naukowcy, którzy dora­ dzali prezydentowi Michaiłowi Gorbaczowowi, wyjaśnili mu, że j eśli Stany Zjednoczone rzeczywiście kontynuowałyby program gwiezdnych wojen, to najbezpieczniejszą i najtańszą odpowiedzią Związku Radziec­ kiego byłoby po prostu zwiększenie istniejącego arsenału broni j ąd­ rowej i sy stemów jej przenoszenia. W ten sposób gwiezdne wojny raczej zwiększyły niebezpieczeństwo wojny termojądrowej . Należy przyznać, że radzieckie wydatki poniesione na zainstalowanie w prze­ strzeni kosmicznej urządzeń obronnych przeciw amerykańskim pocis­ kom nuklearnym były stosunkowo nieznaczne i to nie one wywołały upadek radzieckiej gospodarki. Rozpad Związku Radzieckiego był zna­ cznie bardziej związany z niewydolnością centralnie planowanej gos­ podarki, rosnącą świadomością wysokiego poziomu życia w kraj ach zachodnich i powszechnym zniechęceniem do zamierającej ideologii komunistycznej . Był też - pomimo że Gorbaczow nie życzył sobie takiego wyniku - związany z zainicj owaną przez radzieckiego przy­ wódcę polityką głasnosti lub otwarcia. Dziesięć tysięcy amerykańskich naukowców i inżynierów publicznie oświadczyło, że nie będą uczestniczyć w projekcie gwiezdnych wojen, ani też nie przyjmą pieniędzy od organizacji związanych z SOI. Jest to ze strony naukowców przykład powszechnej i odważnej odmowy współpracy (co wiązało się ze znacznymi kosztami osobistymi) z de­ mokratycznie wybranym rządem, który, przynajmniej chwilowo, zagu­ bił swą drogę. Teller był również zwolennikiem rozwoju programu drążących głowic nuklearnych, które umożliwiłyby zniszczenie podziemnych centrów do­ wodzenia i głęboko ukrytych schronów dla przywódców (i ich rodzin) wrogiego państwa. Rozważał też możliwość zastosowania O, I -kilotono­ wych głowic nuklearnych wobec wrogiego kraju, co spowodowałoby załamanie się jego infrastruktury, „nie powodując ofiar w ludziach". Cywile zostaliby wcześniej uprzedzeni. Wojna nuklearna byłaby ludzka. Gdy piszę te słowa, Edward Teller wciąż jest czynny i zachowuje

299

znaczne zdolności intelektualne, mimo że niebawem skończy osiem­ dziesiąt lat. Obecnie wraz z naukowcami zajmującymi się bronią jąd­ rową w byłym Związku Radzieckim rozpoczął kampanię mającą na celu stworzenie i zdetonowanie w przestrzeni kosmicznej nowej gene­ racj i broni termojądrowej o dużej sile rażenia. Miałoby to na celu znisz­ czenie lub zmianę kierunku poruszania się asteroid, których trajektorie grożą zderzeniem z Ziemią. Obawiam się, że przedwczesne ekspery­ menty z orbitami pobliskich asteroid mogą poważnie zagrozić naszemu gatunkowi. Doktor Teller i ja spotykaliśmy się prywatnie. Dyskutowaliśmy na zjazdach naukowych w państwowych środkach przekazu oraz podczas zamkniętych, nie wzbudzających zainteresowania obrad Kongresu. Nie zgadzaliśmy się szczególnie co do gwiezdnych wojen, zimy nuklearnej oraz obrony przed asteroidami. Przypuszczalnie wszystkie te wydarze­ nia nieodwracalnie zmieniły moje wyobrażenie na temat jego osoby. Mimo że zawsze był on zaciekłym antykomunistą i technofilem, to gdy zastanawiam się nad jego życiem, wydaje mi się, że dostrzegam w jego desperackich próbach usprawiedliwienia bomby wodorowej coś więcej. Jej następstwa nie są tak złe, jak myślicie. Można ją wykorzystać do ochrony świata przed innymi bombami wodorowymi, na potrzeby na­ uki i inżynierii cywilnej , w celu ochrony populacji Stanów Zjednoczo­ nych przed bronią termonuklearną wroga, do prowadzenia wojny w sposób humanitarny, do ocalenia planety przed przypadkowymi nie­ bezpieczeństwami z kosmosu. Teller chce wierzyć, że j ako twórca bro­ ni termojądrowej będzie kiedyś uważany przez ludzkość za zbawcę, a nie za niszczyciela. Gdy badania naukowe są dla narodów i ich omylnych politycznych przywódców źródłem ogromnej i budzącej respekt siły, powstaje wiele niebezpieczeństw. Jedno z nich polega na tym, że naukowcy zaanga­ żowani w badania mogą choćby w małym stopniu zatracić tendencję do zachowania obiektywizmu. Władza może ulegać korupcji. W takich okolicznościach zachowywanie tajności jest szczególnie niebezpieczne, a mechanizmy demokracj i maj ące na celu nadzór i kontrolę okazują się niezwykle cenne. (Teller, który osiągnął największe sukcesy w okresie kultu tajności, także wielokrotnie atakował demokrację). W 1 995 roku inspektor generalny CIA stwierdził, że „całkowita tajność korumpuje absolutnie". Otwarta i ożywiona dyskusja jest często jedynym sposo­ bem ochrony przed najbardziej niebezpiecznymi możliwościami wyko­ rzystania danej technologii. Najważniejszy kontrargument może być 300

czymś oczywistym - może przytoczyć go wielu naukowców lub na­ wet laików, jeśli nie będą się bali kary za odwagę. Jednak kontrargu­ ment może być bardziej subtelny i pochodzić na przykład od studenta uniwersytetu z odległego stanu, czyli od osoby, która nigdy nie miałaby możliwości odniesienia się do danej kwestii , gdyby dyskusje były utaj­ nione i prowadzone w zamkniętym gronie. *

Która z dziedzin ludzkiej działalności nie jest moralnie dwuznaczna? Nawet tradycyjne ludowe porzekadła, które maj ą być źródłem porad w kwestiach zachowania i etyki, wydają się pełne sprzeczności. Roz­ ważmy następujące przysłowia: „Gdy się człowiek śpieszy, to się diabeł cieszy" oraz „Kto szybko daje, dwa razy daje". „Lepiej dmuchać na zimne" i „Raz kozie śmierć". „Nie ma dymu bez ognia", lecz „Nie szata zdobi człowieka"; „Pieniądze zaoszczędzone to pieniądze zaro­ bione", choć nie można ich wykorzystać; „Kto się waha, jest zgubio­ ny", ale „ Śpiesz się powoli"; „Co dwie głowy to nie jedna", ale „Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść". Istniały czasy, gdy ludzie plano­ wali lub usprawiedliwiali swe działania za pomocą takich sprzecznych ze sobą mądrości. Jaka jest moralna odpowiedzialność aforysty lub astrologa wróżącego ze znaków na Słońcu, albo też osoby wróżącej z kart tarota czy proroka z brukowej gazety? Można rozważyć ten problem na przykładzie wielkich religii. W księgach proroków zobowiązuje się nas, byśmy działali sprawied­ liwie i wielbili miłosierdzie, w Księdze Wyjścia zakazuje się popeł­ niania morderstw, w Księdze Kapłańskiej nakazuje się nam kochać naszych sąsiadów j ak siebie samych, a w Psalmach nakłaniani jesteśmy do kochania naszych nieprzyjaciół. A teraz pomyślmy o rzece krwi przelanej przez zaciekłych wyznawców tych ksiąg mimo zawartych w nich pełnych dobrej wiary pouczeń. W Księdze Jozuego i w drugiej części Księgi Liczb z czcią mówi się o masowych zabójstwach mężczyzn, kobiet i dzieci oraz zwierząt domowych we wszystkich miastach całego kraju Kanaan. Podczas khe­ rem, „świętej wojny", Jerycho zostało całkowicie zniszczone. Jedynym usprawiedliwieniem tej rzezi jest przekonanie najeźdźców, że w zamian za obrzezanie swych synów i przyjęcie szczególnego zestawu obrzędów ich przodkom obiecano, że ta ziemia będzie należeć do nich. W Piśmie Ś więtym nie znaj dujemy żadnej oznaki żalu, żadnego wspomnienia 301

o patriarchalnym lub boskim gniewie z powodu tych kampanii mających na celu eksterminację ludności. Natomiast Jozue „[ .. ] Nie pozostawił nikogo przy życiu [ . . . ] j ak rozkazał Pan , Bóg Izraela" (Joz 1 0, 40). Nie są to przypadki odosobnione, lecz raczej powszechne w głównym narracyj­ nym nurcie Starego Testamentu. Podobne, pozbawione skrupułów moral­ nych, opowieści o masowych zbrodniach (a nawet, jak w przypadku Ammonitów, o ludobójstwie) można znaleźć w Księdze Samuela, Estery i w innych miejscach Biblii. Wszystko to stanowiło oczywiście pewien problem dla liberalnych teologów później szych czasów. Mówi się nie bez racj i , że szatan może „cytować Pismo Ś więte dla własnych celów". Biblia pełna jest tak wielu moralnie sprzecznych przesłań, że każde pokolenie może znaleźć święte usprawiedliwienie dla niemal każdego podej mowanego działania - od kazirodztwa, nie­ wolnictwa i masowych mordów do czynów najbardziej szlachetnych, pełnych miłości, odwagi i poświęcenia własnej osoby. A takie znie­ kształcenie moralności charakterystyczne dla osobowości mnogiej wy­ stępuje nie tylko w chrześcij aństwie i judaizmie. Można znaleźć je u podstaw islamu, tradycji hinduistycznych, a w rzeczywistości niemal we wszystkich religiach świata. Prawdopodobnie nie tylko wśród na­ ukowców są ludzie o podwójnej moralności. Myślę, że szczególnym zadaniem n aukowców jest ostrzeganie opinii publicznej o potencjalnych niebezpieczeństwach wynikaj ących z roz­ woju nauki lub możliwych do przewidzenia dzięki jej postępowi. Ktoś mógłby stwierdzić, że jest to misja prorocza. Oczywiście ostrzeżenia powinny być uzasadnione, a zagrożeń nie należy przeceniać. Jednak nawet jeśli uwzględnimy możliwość popełnienia błędu przy ustalaniu ryzyka, to powinniśmy zawsze działać na rzecz bezpieczeństwa. Wśród plemienia łowiecko-zbierackiego ! Kung-San osiadłego w kotli­ nie Kalahari panuje taki oto zwyczaj : gdy dwóch mężczyzn zaczyna toczyć spór, kobieta sięga po ich zatrute strzały, uniemożliwając im w ten sposób wyrządzenie sobie krzywdy. My też mamy takie zatrute strzały. które mogą zniszczyć cywilizację, a nawet unicestwić nasz gatunek. Cena moralnej dwuznaczności j est obecnie zbyt wysoka. Dlatego właśnie naukowcy powinni być bardzo odpowiedzialni, niezwykle, niespotykanie odpowiedzialni. Chciałbym, aby uni wersyteckie programy nauczania wyraźnie i systematycznie uświadamiały takie problemy przyszłym na­ ukowcom i inżynierom. A czasem zastanawiam się, czy również w na­ szym społeczeństwie kobiety i dzieci nie powinny w końcu odebrać nam zatrutych strzał, by już więcej nie wyrządzały one szkody. .

Rozdział 1 7

Małżeństwo sceptycyzmu z ciekawością Nic nie jest zbyt cudowne, by było prawdziwe. MICHAEL FARADAY (1791-1867)

Myśl nie sprawdzona i nie poparta dowodami jest niewystarczającą gwarancją prawdy.

BERTRAND RUSSELL. My.uicism and /..iJgic ( 1929)

Gdy w amerykańskim sądzie prosi się nas, abyśmy złożyli przysięgę, że będziemy mówić „prawdę, całą prawdę i tylko prawdę", prosi się nas o rzecz niewykonalną. Po prostu przekracza to nasze możliwości. Nasze wspomnienia są zawodne; nawet prawda naukowa jest tylko przybliżeniem rzeczywistości, a jesteśmy niemal całkowitymi ignoran­ tami, jeśli chodzi o większość zagadnień dotyczących wszechświata. Pomimo to od naszego zeznania może niekiedy zależeć ludzkie życie. Bardziej uczciwie byłoby żądać od nas mówienia prawdy, całej prawdy i tylko prawdy w granicach naszych możliwości. Bez tego sformuło­ wania ograniczającego prawda jest po prostu nieosiągalna. Jednakże wprowadzenie takiego zastrzeżenia, mimo że zgodne z ludzkimi realia­ mi, byłoby niemożliwe do zaakceptowania przez j akikolwiek system sprawiedliwości. Gdyby każdy mówił prawdę tylko w zakresie okreś­ lanym przez jego indywidualny osąd, wtedy różne obciążające lub nie­ korzystne dla niego lub innych osób fakty mogłyby zostać przemil­ czane, wydarzenia zniekształcone, wina ukryta, a odpowiedzialność rozmyta, co zaprzeczałoby ideałom sprawiedliwości. Tak więc prawo zdąża do nieosiągalnych standardów dokładności, a my musimy po­ stępować naj lepiej , jak tylko potrafimy. Podczas wyboru członków ławy przysięgłych sąd musi się upewnić, że wyrok będzie oparty na dowodach. Ś wiadomy ludzkich niedosko­ nałości czyni heroiczne próby wyeliminowania wszelkich uprzedzeń . Czy przyszły ławnik osobiście zna prokuratora, prokuratorów posiłko­ wych lub obrońcę oskarżonego? A co z sędzią i ławnikami? Czy ich opinia na temat tej sprawy została ukształtowana na podstawie faktów 303

przedstawionych w sądzie, czy może opiera się na publikacjach praso­ wych, które pojawiły się przed procesem? Czy zeznania pol icjantów będą traktowane z większą czy z mniejszą uwagą niż dowody świad­ ków obrony? Czy istnieje uprzedzenie do grupy etnicznej , do której należy oskarżony? Czy potencjalny ławnik mieszka n ieopodal miejsca przestępstwa, co mogłoby wpływać na jego osąd? Czy ma on naukowe wykształcenie dotyczące kwestii, w których będzie zeznawał biegły sądowy? (Często jest to czynnik przemawiający przeciw niemu). Czy j akikolwiek jego krewny lub ktokolwiek z członków bliskiej rodziny jest zatrudniony w aparacie wymiaru sprawiedliwości? Czy on sam miał jakiekolwiek kontakty z policją, które mogłyby wpłynąć na jego osąd w czasie procesu? Czy ktokolwiek z j ego bliskich przyj aciół lub krewnych był kiedykolwiek aresztowany pod podobnym zarzutem? Amerykański system sprawiedliwości wyróżnia szeroki zakres czyn­ ników, skłonności , uprzedzeń oraz doświadczeń, które mogą zniekształcić nasz osąd lub wpłynąć na naszą obiektywność, mimo że nie będziemy tego świadomi. W rozprawie karnej używa się niezwykłych, n iekiedy nawet pozornie nie u zasadnionych sposobów w celu zapewnienia pra­ widłowego przebiegu procesu i uniknięcia wpływu ludzkich słabości na tych, którzy mają zadecydować o winie lub niewinności. Oczywiście, nawet przy takim podej ściu, czasami nie udaje się tego osiągnąć. Dlaczego mielibyśmy zastosować mniej surowe standardy w proce­ sie badania świata przyrody lub podejmowani a decyzj i w ważnych kwestiach politycznych, gospodarczych, religij nych i etycznych? * Jeśli nauka ma być stosowana zgodnie z jej zasadami, to mimo JeJ licznych zalet należy zastosować pewien kłopotliwy zabieg. Bez wzglę­ du na to, jak to może się okazać niewygodne, powinniśmy potraktować w sposób naukowy zarówno siebie samych, j ak i nasze instytucje kul­ turowe. Oznacza to, że musimy unikać bezkrytycznej akceptacji tego, co nam się mówi, jak n aj lepiej przezwyciężać poglądy wynikające z na­ szych nadziei, próżności i nie sprawdzonych przekonań oraz postrzegać siebie takimi, j akimi jesteśmy w rzeczywistości. Czy możemy z pełną świadomością i determinacją badać ruchy planet lub genetykę bakterii, nie znając celu naszych poszukiwań, a jednocześnie twierdzić, że po­ chodzenia materii lub przyczyn ludzkich zachowań n ie można wyjaś­ nić? Możliwości wyj aśniania świata na drodze naukowego rozumowa304

nia są ogromne. Jeśli zatem zastosujemy je raz, to będziemy chi;tnic stosowali je zawsze. Mimo to po głębokim namyśle możemy dostrzec u siebie przekonania, które dają nam poczucie bezpieczeństwa i ochro­ ny przed niesprawiedliwościami tego świata. Jestem świadomy, że część dyskusji zaprezentowanej na przykład w poprzednim rozdziale dotyczy właśnie tego zagadnienia. W wyniku badań dziesiątków tysięcy rozmaitych kultur i grup etnicz­ nych, które tworzą ludzką rodzinę, antropolodzy są zaskoczeni tym, jak niewiele jest cech absolutnie wspólnych dla wszystkich, również tych egzotycznych społeczeństw. Istnieją takie kultury j ak na przykład kultura ugandyj skiego plemienia Ik, w której w sposób systematyczny i zinstytucjonalizowany ignoruje się wszystkie dziesięć przykazań . Ist­ nieją społeczeństwa, w których porzuca się starców i nowo narodzone dzieci, w których zjada się przeciwników, w których w roli pieniądza występują muszelki, świnie lub młode kobiety. Jednakże we wszystkich społecznościach istnieje silne tabu kazirodztwa, we wszystkich wyko­ rzystuje się technologię i niemal we wszystkich występuje wiara w nad­ przyrodzony świat bogów i duchów, często uwarunkowana środowisko­ wo lub związana z gromadzeniem plonów i zabijaniem zwierząt. (Ludy, których naj wyższy bóg żyje w niebie, są zwykle najbardziej okrutne; n a przykład często torturują swoich wrogów. Jednakże jest to tylko korela­ cja statystyczna; związek przyczynowo-skutkowy nie został wykazany, choć spekulacje na temat przyczyn takiej sytuacji są oczywiste). W każdym społeczeństwie istnieje świat mitów i metafor, któremu oddaje się cześć, a który współistnieje z codzienną otaczającą rzeczy­ wistością. Czyni się próby pogodzenia tych dwóch światów i zacierania granic między nimi. Można też dzielić świat na przedziały. Czynią to również niektórzy naukowcy, bez trudu godząc się na współistnienie sceptycznego świata nauki i mistycznego świata religii. Oczywiście, im większa niezgodność występuje pomiędzy tymi dwoma światami, tym trudniej jest czuć się wygodnie w każdym z nich i zachować spokój sum1ema. W naszym krótkim i niepewnym życiu bezduszne wydaje się robie­ nie czegokolwiek, co mogłoby pozbawić ludzi pocieszenia niesionego przez wiarę, tym bardziej że nauka nie może zapobiec ich problemom. A zatem osoby, które nie potrafią znieść obciążeń związanych z upra­ wianiem nauki, często ignorują jej zasady. Jednakże nie możemy upra­ wiać nauki fragmentarycznie, stosując ją wtedy, gdy czujemy się bez­ pieczni, i ignoruj ąc, gdy czujemy się zagrożeni - ponieważ nie j esteś305

my aż na tyle mąd rzy by Lak postępować. Nie można ograniczać pracy mózgu do wąskich zakresów, podobnie jak nie można jednocześnie latać samolotami, słuchać radia lub stosować antybiotyków, a zarazem twierdzić, że Ziemia ma około 1 O OOO lat lub że wszystkie osoby spod znaku Wodnika są towarzyskie i gadatliwe. Czy nigdy nie słyszałem sceptyka, który się wywyższa i pogardliwie traktuje inne poglądy? Z pewnością tak. Niekiedy nawet słyszałem, co wspominam z niesmakiem, nieprzyjemny ton mego własnego głosu. Ludzkie niedoskonałości istniej ą po obu stronach barykady. Nawet jeśli naukowy sceptycyzm jest używany w sposób subtelny, to może się on okazać arogancki, dogmatyczny, bezduszny i potępiający w odniesieniu do głębokich odczuć żywionych przez inne osoby. Należy też zauwa­ żyć, że niektórzy naukowcy i zdeklarowani sceptycy stosują to narzę­ dzie niezwykle topornie i z niewielką finezj ą. Sceptyczny wniosek po­ j awia się często już na początku rozumowania, a teorie są odrzucane j eszcze przed zbadaniem dowodów. Każdy z nas szanuje własne poglą­ dy . Stanowią one w pewnym sensie naszą definicję. Gdy ktoś kwestio­ nuje nasz system przekonań, ponieważ jest on niewystarczaj ąco dobrze udokumentowany, lub j ak Sokrates po prostu zadaje kłopotliwe i zaska­ kujące pytania, lub też wykazuj e, że próbujemy nie zauważać podsta­ wowych faktów - jego zachowanie przestaje być dla nas zwykłym poszukiwaniem wiedzy. Możemy je postrzegać jako osobistą napaść. Kartezjusz, który pierwszy zaproponował uświęcenie „zwątpienia" jako podstawowej zalety poszukującego umysłu, wyjaśnił, że jest ono tylko narzędziem, a nie celem samym w sobie. Napisał on : ,

Nie naśladuję sceptyków, którzy wątpią dla samego celu wąt­ pienia i udają, że zawsze są niezdecydowani ; przeciwnie, całe moje postępowanie jest skierowane na zdobycie pewności, na wydobycie osadów i piasku w celu dotarcia do leżących u pod­ staw skał lub gliny. Gdy zasady sceptycyzmu odnosimy do spraw o znaczeniu publicz­ nym, niekiedy pomniejszamy fakt (lub go nie zauważamy), że zwolen­ nicy przesądów i pseudonauki, bez względu na to, czy cierpią na uro­ jenia czy nie, są, podobnie j ak sceptycy, ludzkimi istotami poszukują­ cymi odpowiedzi na pytanie o sposób działania świata oraz o naszą w nim rolę. Ich motywy są w wielu przypadkach zgodne z zasadami nauki. Jeśli ich kultura nie dała im wszystkich narzędzi koniecznych 306

do podjęcia próby wykonania tak wielkich zadań, to ograniczmy nasz krytycyzm i uczyńmy go łagodniej szym. Nikt z nas nie przychodzi na świat w pełni wyposażony we wszystko. Oczywiście istnieją granice zastosowania sceptycyzmu. Można wy­ konać określoną analizę proporcj i zysków i strat i wówczas być może okaże się, że komfort, pociecha i nadzieja związane z kultywowaniem mistycyzmu i przesądów są znaczne, a niebezpieczeństwa wynikające z takich przekonań - stosunkowo niewielkie. Nasuwa się wtedy py­ tanie, czy nie powinniśmy zachować naszych wątpliwości dla siebie. Jednakże kwestia nie jest jednoznaczna. Wyobraźmy sobie, że wsiada­ my do taksówki w wielkim mieście i natychmiast gdy zamykamy drzwi, kierowca rozpoczyna tyradę na temat niegodziwości i wad okreś­ lonej grupy etnicznej . Czy najlepszym wyjściem j est milczenie, mając na względzie fakt, że oznacza ono zgodę? Czy może twoim moralnym obowiązkiem jest podjęcie sporu, wyrażenie gniewu, a nawet opusz­ czenie taksówki? Wiesz przecież, że milczące przyzwolenie utrwali w nim takie zachowania, a energiczny protest skłoni go do namysłu przed wypowiedzeniem w przyszłości takich słów. Podobnie, wykazu­ j ąc milczące przyzwolenie dla mistycyzmu i przesądów - nawet gdy sądzimy, że nie czynią one wiele zła - współtworzymy ogólny klimat, w którym sceptycyzm uważany jest za niestosowność, nauka za nudziar­ stwo, a rygorystyczne myślenie za toporne i niepoprawne. Znalezienie w tej kwestii rozsądnej równowagi wymaga mądrości. *

Committee for the Scientific Investigation of Claims of the Paranormal (CSICOP) [Komitet ds. Naukowego Badania Twierdzeń o Zj awiskach Paranormalnych] jest organizacją skupiającą naukowców, pracowni­ ków akademickich, magików i inne osoby, których celem jest sceptycz­ ne badanie powstających łub w pełni rozwiniętych dziedzin pseudo­ nauki. Organizacja została założona w 1 976 roku przez filozofa z Uni­ versity of Buffalo, Paula Kurtza. Byłem z nią związany od czasu jej powstania. Jej skrót - CSICOP - jest wymawiany jako „sci-cop", co sugerowałoby, że jest to organizacja naukowców spełniających zadanie policjantów. Osoby badane przez CSICOP niekiedy czynią jej zarzuty, że jest nastawiona wrogo do każdej nowej idei, że j ej demaskatorskie działania są okrutne i absurdalne, że jest organizacją szpiegowską, że jest to nowa inkwizycja itd. 307

CSICOP jest n iedoskonały. W n iektórych przypadkach jego krytyka jest do pewnego stopnia uzasadniona. Jednakże z mojego punktu wi­ dzenia CSICOP spełnia ważną funkcję społeczną - jako dobrze znana organizacja, do której mogą się zwrócić media, gdy potrzebują opinii drugiej strony, a szczególnie gdy ocenia się, że jakimś niezwykłym twierdzeniem pseudonauki warto się zainteresować. Zwykle bywało (a w większości środków przekazu na świecie nadal tak jest), że każdy lewitujący guru, uzdrawiacz i każde medium, czy też odwiedzające nas istoty z obcych planet w momencie doniesienia nie podlegają rzeczowej i krytycznej ocenie. Nie istnieje zinstytucjonalizowana rejestracja tele­ wizyjnych lub prasowych doniesień o podobnych zdarzeniach, które okazały się oszustwami i wygłupami . CSICOP stanowi przeciwwagę, jednakże jego popularność nie dorównuje łatwowierności, jaką niezwy­ kle często wykazują media w odniesieniu do pseudonauki. Jedna z moich ulubionych kreskówek przedstawia wróżkę oglądającą linie na dłoni swej klientki i wyznaj ącą grobowym głosem: „Jesteś bardzo łatwowierna". CSICOP publikuje dwa razy w miesiącu periodyk pod tytułem „The Skeptical Inquirer". Każdy nowy numer zabieram do domu i przeglądam, zastanawiając się, jakie nowe nieporozumienia zostaną w nim opisane. Zawsze znajduję kolejne oszustwo, którego nigdy bym nie przewidział. Koła w zbożu ! Istoty z obcych planet przy­ leciały i pozostawiły w zbożu doskonałe koła oraz matematyczne wia­ domości ! . . . Kto mógłby to wymyślić? To nie jest temat dla artystów. Innym razem dowiaduję się, że przybysze wypatroszyli krowy - na wielką skalę, systematycznie; farmerzy są wściekli. Początkowo by­ wam zaskoczony pomysłowością twórców takich historii. Jednak póź­ niej , po bardziej trzeźwej ocenie, stwierdzam, że takie doniesienia są niezwykle nudne i niemal rutynowe; stanowią kompilację mało odkryw­ czych, zużytych idei, szowinizmu, nadziei oraz lęków imitujących fak­ ty. Choćby z tego punktu widzenia takie doniesienia wydają się pode­ jrzane już na pierwszy rzut oka. Czy to wszystko, co można wymyślić na temat działalności obcych istot... koła w zbożu? Co za brak wyobra­ źni ! W każdym numerze zostaje ujawnione i krytycznie ocenione kolej ­ n e oblicze pseudonauki. Nadal główną wadą działań sceptyków jest tendencja do polaryzacji, My kontra oni - czyli przekonanie, że to my mamy monopol na mó­ wienie prawdy, a inni ludzie, którzy wierzą we wszystkie te nierozsąd­ ne historie, to głupcy. Jeśli jesteś rozsądny, to będziesz nas słuchał, a jeśli nie, to nie zostaniesz zbawiony. Nie jest to podej ście konstruk308

tywne. Nie pozwala na przekonanie kogokolwiek do naszego zdania. Skazuje sceptyków na nieustanne pozostawanie w mniejszości; podczas gdy podej ście bardziej wyrozumiałe, uznające ludzkie korzenie pseudo­ nauki i przesądów mogłoby zyskać bardziej powszechną akceptację. Gdy to zrozumiemy, wtedy oczywiście bliższe nam będą niepewność i cierpienie ludzi badanych przez UFO łub tych, którzy obawiaj ą się opuszczać dom bez sprawdzenia horoskopu, czy też wiążą swe nadzieje z kryształami z Atlantydy. A takie współczucie dla osób zmagających się ze wspólnymi dla wszystkich problemami może przyciągać do na­ uki i metod naukowych szczególnie łudzi młodych. Wiele pseudonaukowych systemów wierzeń oraz koncepcji należą­ cych do nurtów New Age poj awiało się na skutek niezadowolenia z konwencjonalnych wartości i jako takie również stanowią pewien rodzaj sceptycyzmu. (To samo dotyczy źródeł większości religii). Da­ vid Hess w książce Science and the New Age [Nauka i New Age] twierdzi: Ś wiata wierzeń w zjawiska paranormalne i ich praktyk nie można wiązać tylko z grupą głupków, dziwaków i szarlatanów. Dużo uczciwych ludzi bada możliwości alternatywnego wyjaśnienia kwestii osobowości, duchowości, uzdrawiania i, ogólnie mówiąc, doświadczeń paranormalnych. Sceptykowi całe ich postępowanie może się wydawać oparte na urojeniu, jednakże ośmieszanie nie jest z pewnością najlepszym sposobem racjonalnego przekonania [takich osób], że te zjawiska są uznane za przykłady myślenia błędnego lub magicznego. [„.] Sceptyk może sięgnąć do antropologii kulturowej i roz­ winąć bardziej wyszukany system sceptyczny, staraj ąc się zro­ zumieć alternatywny system wierzeń z punktu widzenia ludzi, którzy są z nim związani oraz przez rozpatrywanie tych wierzeń w ich kontekstach historycznych, społecznych i kulturowych. W wyniku tego świat zjawisk paranormalnych może się jawić niekoniecznie jako n iemądry zwrot w stronę irracjonalizmu, a ra­ czej jako szczególny sposób funkcjonowania, za pomocą którego różne grupy społeczne wyrażają swe konflikty, dylematy i toż­ samość„. Jeśli nawet sceptycy sformułowali psychologiczną łub socjo­ logiczną teorię na temat wierzeń New Age, jest ona bardzo upro­ szczona i brzmi: wierzenia w zjawiska paranormalne są „wygod309

ne" dla osób, które nie potrafią pogodzić się z ateistyczną rze­ czywistością wszechświata lub też są wynikiem działania nieod­ powiedzialnych mediów, które nie zachęcają opinii publicznej do krytycznego myślenia . . . Jednakże uzasadniony krytycyzm Hessa szybko przekształca się w ubolewanie, że „kariery parapsychologów zostają zniszczone przez ich sceptycznych kolegów", oraz że sceptycy wykazują „rodzaj religij­ nego fanatyzmu służącego obronie materialistycznego i ateistycznego poglądu na świat, przywodzącego na myśl »fundamentalizm naukowy« lub »irracjonalny racjonalizm«". Jest to zarzut częsty, jednak dla mnie głęboko zagadkowy i wręcz okultystyczny. Przecież wiemy bardzo wiele o istnieniu i właściwoś­ ciach materii. Jeśli dane zjawisko można wystarczająco poprawnie wy­ jaśnić za pomocą kategorii materii i energii, to dlaczego mielibyśmy tworzyć nie poparte dowodami hipotezy, że coś innego ma również udział w danym zjawisku ? Jednak mimo nieustającej krytyki sceptycy nie uznają faktu, że w moim garażu znajduje się niewidzialny bucha­ jący ogniem smok, ponieważ wszyscy są ateistycznymi materialistami. W książce Science and the New Age sceptycyzm jest omówiony, jednakże nie zrozumiany, a z pewnością nie stosowany. Wymieniane są wszystkie rodzaje paranormalnych zjawisk, a następnie sceptyczna po­ stawa wobec nich zostaje „rozłożona na czynniki pierwsze". Jednakże po przeczytaniu tej książki nie dowiadujemy się, czy parapsychologia lub ruchy New Age stanowią obiecującą, czy też fałszywą drogę do wiedzy. Jak w wielu tekstach postmodernistycznych, wydaje się to kwestią uzależnioną od tego, jak silnie ludzie wierzą lub jak silne są ich uprzedzenia. Robert Anton Wilson w książce The New lnquisition: lrrational Ra­ tionalism and the Citadel of Science [Nowa inkwizycja: irracjonalny racjonalizm i cytadela nauki] nazywa sceptyków „nową inkwizycją" . Jednak, jak wiem, żaden sceptyk nie narzuca innym swych poglądów. Tak naprawdę, to w większości telewizyjnych filmów dokumentalnych oraz programów typu talk-show poglądy sceptyków są ucinane, a im samym prawie nigdy nie przysługuje odpowiedni czas antenowy. Wszystko, co się dzieje w tym zakresie, to krytyka niektórych doktryn i metod, a w najgorszym przypadku ich ośmieszenie w magazynach takich jak „The Skeptical Inquirer", którego nakład sięga kilkudziesię­ ciu tysięcy egzemplarzy . Wyznawcy New Age nie są tak często jak 310

niegdyś stawiani przed trybunałami j ako przestępcy. nie są też biczo­ wani za doświadczanie wizji, a z pewnością nie są paleni na stosach. Dlaczego obawiają się tak umiarkowanej krytyki? Czy nie są zaintere­ sowani tym, jak ich wierzenia przedstawiają się w świetle najlepszych kontrargumentów, jakie mogą zgromadzić sceptycy? * Prawdopodobnie w jednym przypadku na sto ktoś wpada na pomysł zbliżony do którejś z pseudonaukowych idei, który jednakże okazuj e się prawdziwy. B y ć może jakiś dotychczas n i e odkryty gad z okresu kredy zostanie rzeczywiście odnaleziony w jeziorze Loch Ness lub w dorzeczu Konga, lub znajdziemy dowody na istnienie rozwiniętej, pozaziemskiej cywilizacji gdzieś w innym miejscu Układu Słoneczne­ go. W czasie gdy piszę te słowa, istniej ą trzy twierdzenia w dziedzinie ESP (postrzegania pozazmysłowego), które, w moim przekonaniu, za­ sługują na poważniejsze badania: 1 ) twierdzenie, że przez samo myś­ lenie ludzie mogą wpływać (w pewnym stopniu) na generatory liczb losowych w komputerach, 2) twierdzenie, że ludzie znajdujący się w warunkach łagodnej deprywacji sensorycznej mogą odbierać „skie­ rowane" do nich myśli lub obrazy, oraz 3) twierdzenie, że małe dzieci podają niekiedy szczegóły ze swego przeszłego życia, które po spraw­ dzeniu okazują się prawdziwe, i które nie mogły zostać poznane w ża­ den inny sposób, jak tylko przez reinkarnację. Wybrałem te przykłady nie dlatego, iż myślę, że twierdzenia te są prawdopodobnie prawdziwe (prawdopodobnie nie są). Jednakże są one przykładami twierdzeń, które mogą być prawdziwe. Wszystkie trzy maj ą niewielkie, choć nader wąt­ pliwe, wsparcie dowodowe. Oczywiście mogę się mylić . W połowie lat siedemdziesiątych jeden z astronomów, którego darzę dużym szacunkiem, ogłosił manifest zatytułowany Objections to Ast­ rology [Zarzuty wobec astrologii) i poprosił mnie, bym książkę tę za­ rekomendował. Długo zmagałem się z jego dziełem, jednakże w końcu stwierdziłem, że nie zdołam go zaakceptować. Nie chodzi o to, iż myś­ lę, że astrologia ma jakąkolwiek wartość, czułem jednak (i nadal czuję), że ton jego wypowiedzi jest zbyt autorytarny. Krytykował on astrologię za to, że j ej źródła sięgają okresu przesądów. Jednakże to samo dotyczy religii, chemii, medycyny i astronomii, by wspomnieć tylko te cztery dziedziny. Problem nie dotyczy więc tego, z jak niepewnej i słabej wiedzy rozwinęła się astrologia, lecz tego, jaka jest jej obecna wartość. 31 1

W dalszej części książki przedstawiono spekulacje na temat tego, j aki­ mi psychologicznymi motywacjami kierują się osoby wierzące w astro­ logię. Te uzasadnienia - jak na przykład poczucie bezsilności w zło­ żonym i nieprzewidywalnym świecie - mogą wyjaśnić, dlaczego twierdzeń astrologii na ogół nie poddaje się sceptycznej weryfikacji, na jaką by zasługiwały . Są one jednakże zbyt mało znaczące. by uznać, czy jest ona rzeczywiście poprawna. W książce podkreślano, że nie możemy wyobrazić sobie praw rzą­ dzących astrologią. Jest to z pewnością ważny zarzut, jednakże mało przekonujący. Nie znano mechanizmu dryfu kontynentów (obecnie za­ liczanego do zjawisk wynikających z tektoniki płyt kontynentalnych), gdy został on zaproponowany przez Alfreda Wegenera w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku w celu wyjaśnienia szerokiego zakresu nie­ zrozumiałych danych dotyczących geologii i paleontologii. (Pokłady skał i minerałów zawierające rudy metali wydawały się przebiegać w sposób ciągły od wschodnich wybrzeży Ameryki Południowej do Afryki Zachodniej . Czy niegdyś te dwa kontynenty stykały się ze sobą, a Ocean Atlantycki wyłonił się dopiero później ?) Teoria została zgod­ nie odrzucona przez wszystkich wielkich geofizyków, którzy byli pe­ wni, że położenie kontynentów jest stałe, a więc nie przemieszczają się one i z tego względu nie są zdolne do dryfowania. Jednakże w XX wieku tektonika płyt kontynentalnych okazała się najważniej szą ideą geofizyki; obecnie rozumiemy, że kontynentalne płyty rzeczywiście pływają i dryfują (lub, mówiąc dokładniej , są unoszone przez rodzaj pasa transmisyjnego napędzanego przez silnik cieplny wnętrza Ziemi), a wszyscy wielcy geofizycy po prostu się mylili. Sprzeciwy wobec twierdzeń pseudonauki dotyczące braku znanego mechanizmu działa­ nia mogą być więc błędne, jeśli twierdzenia te są n iezgodne z dobrze udokumentowanymi prawami fizyki, to takie sprzeciwy mogą mieć istotne znaczenie. Krytyczne stanowisko wobec astrologii jest oparte na kilku zarzu­ tach: uwzględnianie wędrówki równonocy w przypadku oznajmienia nadejścia ery Wodnika, natomiast nieuwzględnianie jej przy stawianiu horoskopów; n ieuwzględnianie zachodzącej w atmosferze refrakcj i pro­ mieni świetlnych; ograniczenie listy znaczących ciał niebieskich do obiektów obserwowanych gołym okiem, znanych już Ptolemeuszowi w II wieku naszej ery, natomiast nieuwzględnianie niezwykłej różno­ rodności nowych obiektów astronomicznych odkrytych w czasach póź­ niejszych (czy istn ieje astrologia oparta na obecności asteroid znajdu312

j ących się blisko Ziemi?) ; nieścisłości będące wynikiem braku szcze­ gółowych informacj i o czasie urodzenia, a zarazem nieuwzględnianie długości i szerokości geograficznej miejsca urodzenia; niezgodności w horoskopach bliźniąt jednojaj owych; znaczne różnice w horoskopach stawianych przez różnych astrologów j ednej osobie; niemożność wy­ kazania korelacji pomiędzy wynikami horoskopów a wynikami takich testów psychologicznych jak Minnesota Multiphasic Personality Inven­ tory [inwentarz osobowości wieloczynnikowy] . Podpisałbym się pod wywodami opisującymi , a następnie obalającymi podstawowe dogmaty astrologii. Byłyby one znacznie bardziej przekonu­ j ące niż to, co zostało ostatecznie przedstawione i opublikowane. Nato­ miast sama astrologia, której historia liczy cztery tysiące lat lub więcej , dziś wydaje się bardziej popularna n i ż kiedykolwiek. Według badań opinii publicznej co najmniej j edna czwarta wszystkich Amerykanów wierzy w astrologię. Jedna trzecia uważa, że astrologia uwzględniaj ąca znaki na Słońcu jest działalnością naukową. W latach 1 978- 1 984 odsetek uczniów wierzących w astrologię wzrósł z 40 do 59 procent. W Stanach Zjednoczonych jest prawdopodobnie dziesięć razy więcej astrologów niż astronomów. We Francji astrologów jest więcej niż księży rzymskokato­ lickich. Żaden ostry sprzeciw grupki naukowców nie pomniejszy społecz­ nych potrzeb, które zaspokaj a astrologia - bez względu na to, jak jest błędna - a które nie są dostrzegane przez naukę. *

Jak próbowałem podkreślić, w sercu nauki leży podstawowa zasada równowagi pomiędzy dwoma pozornie sprzecznymi postawami : otwar­ tością na nowe idee, bez względu na to, jak są dziwaczne lub sprzeczne z intuicją, i najbardziej bezwzględnym sceptycznym analizowaniem wszystkich idei, starych i nowych. Jest to sposób na oddzielenie głę­ bokich prawd od głębokich nonsensów. Połączenie myślenia kreatyw­ nego i myślenia sceptycznego utrzymuje poprawny kurs tej dziedziny ludzkiej działalności. Między tymi dwoma pozornie sprzecznymi po­ stawami istnieje pewne wzajemne napięcie. Rozważmy twierdzenie: Gdy spaceruję, czas - mierzony przez mój zegarek lub określający tempo procesu starzenia się - zwalnia. Albo: W miarę poruszania się w określonym kierunku kurczę się, albo też moja masa się zwiększa. Czy ktoś kiedykolwiek był świadkiem takich wydarzeń? Z łatwością można te twierdzenia odrzucić bez dalszego 313

badania. Inna teoria mówi: Materia i antymateria są tutaj w każdej chwili, w całym wszechświecie, który został stworzony z niczego. Trzecia przedstawia się następująco: Może się zdarzyć, że twój samo­ chód samoczynnie przeniknie przez ceglaną ścianę garażu i następnego dnia zostanie odnaleziony na ulicy. To wszystko absurdy ! Jednakże pierwsze zdanie j est zgodne ze szczególną teorią względności, podczas gdy dwa kolejne wynikają z mechaniki kwantowej (zjawiska te noszą nazwy fluktuacji próżniowych oraz efektu tunelowego 1 ) . Bez względu na to, czy to się tobie podoba czy nie, w taki właśnie sposób zbudowany jest świat. Jeśli będziesz się upierać, że brzmi to śmiesznie, to nigdy nie uzyskasz dostępu do n iektórych naj ważniej szych odkryć dotyczą­ cych zasad rządzących wszechświatem. Jeśli będziesz tylko sceptykiem, to nie dotrze do ciebie żadna nowa idea. Nigdy niczego się nie nauczysz. Staniesz się dziwacznym odlud­ kiem przekonanym, że światem rządzi nonsens. (Istnieje oczywiście sporo danych, które mogą wspierać twój pogląd). Ponieważ wielkie odkrycia na obrzeżach nauki są rzadkie, doświadczenie raczej potwier­ dzałoby zasadność twojej zrzędliwości. Jednakże od czasu do czasu nowa idea wydaje się znacząca, poprawna i cudowna. Jeśli jesteś zbyt zdeterminowany i nieprzejednanie sceptyczny, to zignorujesz przeło­ mowe odkrycia w nauce (lub się im sprzeciwisz), a w każdym z tych przypadków będziesz hamował proces rozumienia rzeczywistości i po­ stępu. Prosty sceptycyzm nie wystarcza. A zarazem nauka wymaga naj bardziej energicznego i bezwzględ­ nego sceptycyzmu, ponieważ ogromna większość hipotez jest po prostu niepoprawna, a jedynym sposobem oddzielenia ziarna od plew jest krytycznie przeprowadzone doświadczenie i jego analiza. Jeśli jesteś otwarty aż do granic naiwności i nie masz w sobie nawet mikrograma myślenia sceptycznego, to nie zdołasz odróżnić obiecujących idei od pomysłów bezwartościowych. Bezkrytyczna akceptacja każdej propo­ nowanej koncepcji, idei i hipotezy jest jednoznaczna z brakiem jakiej­ kolwiek wiedzy. Idee są wzajemnie sprzeczne; tylko dzięki sceptycznej dociekliwości możemy wybierać spośród nich. A niektóre pomysły są naprawdę lepsze od innych. Odpowiednia mieszanka tych dwóch sposobów myślenia jest naj1

Średni czas oczekiwania n a wystąpienie stochastycznego „przeniknięcia" jest zde­ cydowanie dłuższy niż wiek wszechświata od czasu wielkiego wybuchu. Jednak mimo że jest to nieprawdopodobne, teoretycznie mogłoby się to zdarzyć jutro.

314

ważniejszym warunkiem sukcesu n auki. Tak właśnie post