Retractationum libri II 9782503005713 [PDF]

Zitiervorschau

CORE VS CHRISTIANORVM SERI

c

CATING

ENE

496 OCW SR APTIT BREDOLS SENG 11

The Library SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILE AT COLLEGE AVENUE CLAREMONT, CALIFORNIA

| l |

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

LVU

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

LVII

-AVRELII AVGVSTINI OPERA

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXXIV

BR 60A4 e

SANCTI

vs7 AVRELII AVGVSTINI RETRACTATIONVM

LIBRI II

EDIDIT

ALMUT MUTZENBECHER

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXXIV

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SVPREMO BELGARVM MAGISTRATV

PVBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO

EDITVM

| heology |_ibrary

SCHOOL OF THEOLOGY

AT CLAREMONT California

© Brepols 1984 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

Vorwort

Die Entstehung dieser Ausgabe ist dank der Finanzierung durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft móglich geworden. Herr Professor Bernhard Lohse hat meine Arbeit der Deutschen Forschungsgemeinschaft gegenüber vertreten. Dafür dass er keine Mühe gescheut hat, die vielen ihm daraus erwachsenen Aufgaben auf beste Weise auszuführen, kann ich ihm nicht genug danken. Wie für meine früheren Ausgaben habe ich mir auch für die vorliegende wieder bei Pater Dr. Bonifatius Fischer, bei Herrn F.S. Gebhardt und bei Dr. K.D. Daur Rat holen dürfen. Dafür bin ich ihnen herzlich dankbar. Herrn R. Demeulenaere danke ich für die grosse Sorgfalt, mit welcher er die mühselige Arbeit der Umstellung des Manuskripts zum Druck ausgeführt hat.

Hamburg, am 13. November 1981

'eM

dett a

P

Teo

d

Y» d

ursa

Wrrasixmami

ob donb dei sdepeuk rwnil m

(08 olli fano saison inlovp PA ~

"e

400.

chunk wb th A "apart tot vado bicdaiatt bad

web bie corns?

T E

,

=

ru or

"fh shi ils pssenror ctod asdos — ^—

asp sedcwrs eamdly eesti iov equ oe att ontod 4 sensa trie iudi bate pi tu tué todaghuh 3bi dong sue Mot ed vot std us5iW mnoaluab

Bd idend dall

Ahisgoilyov sib

i

astutb astod 1491 104 Ephesbor thisddsd) 24 ere

1

;

"

iO $iesaotu sims] A areal asdaneb doifsiad mei dat aid 1 NE sgiloedün ait v9 "tololow tar lal m eie eih 141 (doi "T Diiaitus i " mux edqiidoun sb. gtulloren vul Ki rs

:

d E

ai

hel le

"A

Lum

ài Y 4

L4mire nt M

É E

| on 4 "np

imagi

“ist Y

PA

1. alendis

:

AT

PUE

-

Y

BIBLIOGRAPHIE 1. Ausgaben. a) in Gesamtausgaben ('): Libri diui Aurelii Augustini (herausgegeben von Augustus DopoN), vol.1-11, Basel (Amorbach, Petri & Froben) 1505-

1506: ~ vol.8 als letztes Werk Retractationum libri duo cum conclusionibus siue ueritatibus Francisci Maronis

Aurelius Augustinus, Omnium operum .. repurgatorum a mendis innumeris per Des. ERASMVM ROTERODAMVM, vol.110, Basel (Froben) 1528-1529: vol.1, p.1-44, Retractationum libri duo cum censura

Aurelius Augustinus, Opera .. per theologos Louanienses ... (herausgegeben von Thomas GozaEus & Johannes MoraNUS), vol.1-10, Antwerpen (Plantinus) 1576-1577: vol.1, p.3-28

Aurelius Augustinus, Operum .. monachorum Ordinis S. Benedicti e Congregatione S. Mauri ... (herausgegeben von Francois DELFAU, Thomas

BLAMPIN

etc.), vol.1-10, Paris

(Muguet) 1679-1700: vol.r, 1679, col.1-64 (= Patr.Lat. 32, 581-656)

b) Einzelausgaben: In hoc opere continentur duo libri Retractationum beati Augustini, Milano (Antonius ZAROTUS) 1486 D.Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Retractationum libri II, Lyon (Joannes FRELLAEUS) 1536 Diui Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Retractationum libri II, Venezia (Joannes DE Farris & fratres) 1541 S. Aurelii Augustini Retractationum KNOELL = CSEL 36, Wien 1902

libri duo, rec. Pius

mit folgenden Rezensionen: Historisches Jahrbuch der Górresgesellschaft 23,1902,372 in der Novitátenschau von WEIss J. & KAMPERS F. Theologische Literaturzeitung 2,1903,51-53: JULICHER A.

(x) Es werden nur die wichtigeren aufgeführt.

VIII

BIBLIOGRAPHIE Zeitschrift für die ósterreichischen Gymnasien 54,1903,118s: WEIHRICH F. Wochenschrift für Klassische Philologie 48,1904,(1311-) 1315s: PFEILSCHIFTER G. Sitzungsberichte der Kóniglich Preussischen Akademie der Wissenschaften, phil.-hist.Klasse, 1905,2,11305: HARNACK Aisi prs

2. Ubersetzungen. a) deutsche Róssler Chr.Fr., Augustin, Revision seiner Schriften, in: Bibliothek der Kirchenváter, 9.Theil oder zwote Periode, 5.Theil, Leipzig 1785, p.237-416 PERL C.J., Die Retractationen in zwei Büchern - Retractationum libri duo, in der Reihe: Aurelius Augustinus’ Werke in deutscher Sprache, Paderborn 1976

b) englische ELLER M.F., The Retractationes of St. Augustine, transl. with notes and commentary, Diss.Boston Univ., 1946 BocaN MI, Saint Augustine. The Retractations Fathers of the Church 60, Washington 1968

=

The

c) franzósische PovjouLAT & RAULX, Euvres completes de s.Augustin, vol.1,

Bar-le-Duc 1864, p.305-361, trad. RIANCEY H.de PÉRONNE, ECALLE, VINCENT, CHARPENTIER & BARREAU, (Eu-

vres complétes de s. Augustin, vol.2, Paris 1870, p.1-102 BARDY Gustave, Les révisions, texte de l'édition bénédictine,

introduction (p.11-255), traduction et notes (p.563-593) — (Euvres de s.Augustin, voli2, Paris 1950 (Bibliothéque Augustinienne)

d) italienische MONTANARI Pr., S. Agostino. I due libri delle ritrattazioni, trad. introd. e note = Biblioteca Agostiniana, vol.43, Firenze 1949

BIBLIOGRAPHIE

IX

e) polnische SULOWSKI J. & STANULA E,, in: Pisma Starochrzescijanskich Pisarzy, vol.22, Warszawa 1979 3. Literatur zu den Retraktationen HARNACK Adolf, Die Retractationen Augustin's, in: Sitzungsbe-

richte der Kóniglich Preussischen Akademie der Wissenschaften, phil.-hist.Klasse, 1905,2, p.1096-1131 Es ist die grundlegende Darstellung, auf der alle folgenden fussen. MiscH Georg, Geschichte der Autobiographie, 1.Band, 2. Halfte,

3. Teil, Kap.4, § 2: Die Vertiefung der Schriftsteller-Autobiographie in Augustins Retraktationen, Frankfurt M1950, p.693-701 (r.Auflage 1907)

GHELLINCK J. de, Les Rétractations de saint Augustin, examen de conscience de l'écrivain, in: Nouvelle Revue Théologique

57.1930,481-500 (*) LAGRANGE M. J., Les rétractations exégétiques de saint Augustin, in: Miscellanea Agostiniana, vol.2, Roma 1931, p.373-395

ELLER M.F., The Retractationes of Saint Augustine, in: Church History 18,1949,172-183 BarDy Gustave, 1950, Einleitung zu seiner zweisprachigen Ausgabe, siehe unter 2 c)

Burnaby John, The “‘Retractationes’’ of Saint Augustine : Selfcriticism or Apologia?, in: Augustinus Magister, vol.1, Paris

1954, p.85-92

CoMAN LG. L’euvre de saint Augustin et son autocritique théologique des “‘Rétractations’’, (auf Rumánisch), in: Studii teologice 11,1959,3-21 Lor L.J. VAN DER, Augustin a-t-il changé d’intention pendant la composition des ‘‘Retractationes’’?, in: Augustiniana 16,1966,

5-10 4. Sonstige Literatur mit Abktirzungen Hier sind nur diejenigen Werke aufgezáhlt, die wegen háufigerer Verweise abgekürzt zitiert werden. (2) Kaum verandert abgedruckt in GHELLINCKJ. de, Patristique et Moyen Age.

Etudes d'histoire littéraire et doctrinale, vol.3, Gembloux - Bruxelles - Paris 196r

(Nachdruck der Ausgabe von 1948), p.341-365

X CCL

BIBLIOGRAPHIE Corpus

Christianorum,

Series Latina,

Turnhout 1953ss Clavis

Clavis Patrum Latinorum ed. DEKKERS

CSETL

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum La-

Eligius, editio altera = Sacris Erudiri 3,1961 tinorum, Wien 1866ss

Die handschriftliche Uberlieferung

Die handschriftliche Uberlieferung der Werke des heiligen Augustinus, volr/r-2 Italien (OBERLEITNER M.) 2/1-2 Grossbritannien und Irland (ROMER F.) 3 Polen und Skandinavien (ROMER F.) 4 Spanien und Portugal (DivjaK J.) 5/1-2 Bundesrepublik Deutschland und Westberlin (Kurz R.) = Verófl. der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenváter, Heft 1-47-10 = Sitzungsberichte der Wiener Akademie, Phil.-hist.Klasse, vol.263.267.276.281. 289.292.306.350, Wien 1969-1979

DIEHL, Inscr lat. christ.vet.

DIEHL Ernestus, Inscriptiones latinae christianae ueteres, voli-3, Berlin 71961

GCS

Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte, Berlin 1897ss

HENSELLEK-SCHILLING,

HENSELLEK Werner & ScHILLING Peter,

At. A3. A14

Vorarbeiten

zu einem

Augustinus-

Lexikon, Ar = Contra Academicos, Werksindex — Beihefte zum CSEL 2, Wien

1974 A3 = De ordine, Werksindex = Beihefte zum CSEL 1, Wien 1973 A14 = Deutilitate credendi, Werksindex — Beihefte zum CSEL 3, Wien KNÓLL

1977 S.Aurelii Augustini Retractationum libri duo, rec.KNOELL Pius = CSEL 36,

Wien 1902

BIBLIOGRAPHIE KUKULA

XI

KUKULA Richard C., Die Mauriner Aus-

gabe des Augustinus. Ein Beitrag zur Geschichte der Literatur und der Kirche im Zeitalter Ludwigs XIV., Theil I.2.3,1-2 — Sitzungsberichte der Wiener

Akademie,

Phil-hist.Classe,

vol.

121,5,1890; 122,8,1890; 127,5,1892 ;138, 5,1898 LESNE

LESNE Emile, Les livres, ""Scriptoria"' et bibliothéques du commencement du VIII* à la fin du XI* siécle = Histoire de la propriété ecclésiastique en France, tome 4 = Mémoires et travaux des Facultés catholiques de Lille, fasc.46, Lille 1938 (Nachdruck New York 19064)

LowE, CLA

LowE E.A., Codices Latini Antiquiores,

vol.1-12, Oxford 1934-1971 LAX

Septuaginta, ed.RAHLFS Alfred, vol.1-2,

Stuttgart ?1949 MANDOUZE, L’aventure

MANDOUZE André, Saint Augustin, l'aventure de la raison et de la grace, Paris 1968

Nov.Test.Graece

Novum Testamentum Graece, ed.NESTLE

E. & ALAND K., Stuttgart 741960

Cuvres de s.Aug.

CEuvres de saint Augustin (Bibliotheque Augustinienne), vol.iss, Paris 1949ss

PERLER, Les voyages

PERLER Othmar & MAIER J.-L., Les voyages de saint Augustin, Paris 1969

PG

Patrologiae Series Graeca,ed.MIGNE J.P.,

Paris 1857ss

PE

Patrologiae Series Latina, ed. MIGNE J.P., Paris 1844ss

PES

Patrologiae Series Latina, Supplementum, ed. HAMMAN A., Paris 1958ss

Thes.Ling.Lat.

Thesaurus I900Ss

Vet.lat.

Vetus Latina. Die Reste der altlateinzschen Bibel .. hg.von der Erzabtei Beuron, vol.1-2. 11/1 (Lfg.1-4). 24,1-2. 25 (Lfg.1-8). 26/1, Freiburg 1949ss ; aus dem noch nicht edierten Material wird

Linguae

Latinae, Leipzig

XII

BIBLIOGRAPHIE nach den Zettelkásten des Vetus Latina Instituts in Beuron zitiert

Vulg.

Biblia Sacra iuxta uulgatam uersionem, rec. WEBER

Robertus, vol. 1-2, Stutt-

gart 1969 Quellen werden nach den Abkürzungen des Index zum Thesaurus Linguae Latinae, Leipzig 1904, mit dem Supplement von 1958, bzw.

nach

dem

Index

bei LAMPE

G.W.H,

A Patristic Greek

Lexicon, fasc.1, Oxford 1961, p.XL-XLV zitiert. Die benutzten Editionen sind unten im Index auctorum zu den einzelnen Werken aufgeführt.

EINLEITUNG I. Das Werk

Die Retraktationen hat Augustin gegen Ende seines Lebens, vermutlich 427 in seinem 73. Lebensjahr geschrieben.(!) Den Plan dazu hatte er, wie wir aus einem im Jahre 412 an Marcellinus gerichteten Brief wissen, schon lange Zeit vorher gefasst. (?) Die Absicht dabei war, nach kritischer Durchsicht seiner gesamten Schriften — und damit meinte er ausser den Werken auch Briefe und Predigten,(?) zu denen er dann aber nicht mehr gekommen ist — auf alles Anstóssige aufmerksam zu machen und auf diese Weise nachtráglich zu verbessern, was langst in vielen Abschriften verbreitet war. (*) Das Werk ist in zwei Bücher aufgeteilt. In einzelnen Kapiteln behandelt Augustin im ersten die 26 Werke, die er von seiner Bekehrung an bis zu seiner Bischofsweihe verfasst hatte, im zweiten die 67 danach entstandenen, (^) insgesamt also 93 Werke. (°) (x) Fest datieren kónnen wir die Retraktationen nicht; denn weder lassen sich die letzten acht dort behandelten Werke, die auf das im Herbst 419 vollendete Contra Gaudentium folgen, noch die nach ihrem Abschluss verfassten Werke Speculum, Collatio cum Maximino, Contra Maximinum, Contra secundam Juliani responsionem opus imperfectum, De baeresibus, De praedestinatione sanctorum und De dono perseuerantiae, noch auch Epistula 224, in welcher Augustin die abgeschlossenen

beiden Bücher

der Retraktationen

erwáhnt, mit Sicherheit

datieren. (2) epist.143. Den Text siehe auf p.LXVII-LXVIII. (3) cf.retract.prol., 1.3-5, und epist.224,2; deren Text siehe auf p.LXIX. (4) cf. retract.prol., l.2-11. 43-45. (5) Zu der Záhlung der Kapitel cf.p.L VIs.LXII. (6) Diese Zahl stimmt, wenn man die teils nur angefangenen Disciplinarum libri, retract.x,6(5,6), und das im Kapitel über De uidendo deo, 2,41(67), erwahnte Commonitorium nicht mitzáhlt. Im Epilog fügt Augustin zu den 93 Werken erláuternd hinzu: in 232 Büchern. Diese Zahl ist hier ebenso wie in epzst.224,2 einhellig überliefert. Záhlt man aber die Bücher der 93 Werke zusammen, so kommt man auf die Zahl 252. Die Diskrepanz zu erkláren vermag ich nicht. Méglicherweise ist sie durch einen anfangs vorgekommenen Rechenfehler verursacht worden. Daran hat MANDOUZE, L'aventure, p.57, n.2, WO er von une

simple confusion matérielle spricht, vermutlich eher gedacht als an den schwer erklarbaren Schreibfehler CCXXXII statt CCLII. Einige Werke hat Augustin in den Retraktationen nicht besprochen. Mit Ausnahme von zwei kleineren Quaestiones-Werken sind diese den von Augustin nicht mehr behandelten beiden Genera der Predigten und der Briefe zuzurechnen: Predigten sind Aduersus Judaeos, De continentia, De disciplina christiana, De

fide rerum inuisibilium, De patientia, Sermo ad Caesariensis ecclesiae plebem, Sermo de symbolo ad catechumenos, De excidio urbis Romae und De utilitate ieiunii. Briefe sind

De bono uiduitatis, De perfectione iustitiae hominis und Epistula ad catholicos de secta

XIV Von jedem Werk

EINLEITUNG werden Titel, Anzahl der Bücher, Thema,

Anlass, Umstande und háufig auch mehr oder weniger genau der Zeitpunkt der Entstehung angegeben. Anschliessend führt Augustin einzelne Stellen daraus an. Diejenigen, die seiner Überzeugung nicht mehr entsprachen, verbessert er oder relativiert ihre Gültigkeit, indem er eine andere gleichwertige Ansicht hinzufügt. Diejenigen, die zu Missverstándnis oder Missbrauch Anlass gegeben hatten oder auch nur geben kónnten, erláutert, bzw. vertei-

digt er.(’) Letzteres geschieht meistens im Hinblick auf die Pelagianer. Dem Werk geht in fast allen von mir eingesehenen Handschriften ein Verzeichnis der numerierten Kapitelüberschriften, d.h. der Titel der besprochenen Werke, vorauf. Die Frage ist, ob dieses

Verzeichnis schon von Augustin stammt oder ob es erst spáter von fremder Hand hinzugefügt worden ist. In der Regel gehórt zu Augustins Werken kein Inhaltsverzeichnis. Doch bezeugt Augustin in den Retraktationen,

dass

er den Werken

De diuersis

quaestionibus LX X XIII und Quaestiones euangeliorum ein Inhaltsverzeichnis beigefügt habe, um dadurch dem Leser ein schnelles Nachschlagen zu ermóglichen. (5) Gerade das ist auch bei den Retraktationen erforderlich; denn die Bemerkungen zu den einzelnen Werken mussten leicht aufzufinden sein. Da auch der Wortlaut der Kapitelüberschriften im Inhaltsverzeichnis fast immer mit denen im Werk selbst übereinstimmt, spricht viel für die Annahme, dass schon das Original der Retraktationen ein Inhaltsverzeichnis hatte. Für die áussere Form der Retraktationen konnte Augustin auf das aus hellenistischer Zeit stammende Genus einer Art autobiographischen Schriftenkatalogs zurückgreifen, das uns aus Galens beiden Schriften Mepl rfjg rá&ecog Tov idiwv BiBAiwv rrpóc EUyeviavéy und [legi rOv idiwv BiBA(cov bekannt ist. (?) Doch

Donatistarum oder De unitate ecclesiae, ein Werk, dessen Echtheit umstritten ist.

Von den beiden Ausnahmen sind die von den Maurinern so benannten Quaestiones XVII in Matthaeum vermutlich als Appendix von Quaestiones euangeliorum anzusehen; cf. Sacris Erudiri 23,1978-1979,95-122. Hingegen kónnte De octo quaestionibus ex ueteri testamento deshalb fehlen, weil es nicht von Augustin stammt. Dessen Autorschaft, so will mir scheinen, müsste erst noch bewiesen

werden; cf.ib., p.97, n.13.

(7) cf. retract.1,18(17), l.32-33 : notare quae mihi displicent, uel defendere quae aliis non bene intellecta displicere possunt ; cf. epist.224,2. BURNABY meinte, Augustin habe

erst wáhrend des Schreibens seinen ursprünglichen Plan dadurch erweitert, dass er die Verteidigung gewisser Stellen einbezog. Dagegen hat VAN DER LOF Stellung genommen (die Titel siehe auf p.IX). (8) cf.retract.1,26(25), l.9-1x zu De diuersis quaestionibus LX X XIII und 2,12(38), 1.5-9 zu Quaestiones euangeliorum. (9) cf. MiscH, Geschichte der Autobiographie, vol.x/1, p.341-351 ;vol.x/2, p.697699 (den Titel siehe oben auf p.IX).

DAS WERK

XV

das Gewicht dessen, was Augustin dazu getrieben hatte, ein Werk in dieser Form zu schreiben, nàmlich das Bewusstsein der

Verantwortung Gott und den Menschen gegenüber für jedes von ihm geáusserte Wort, (!?) hat die Retraktationen nicht nur in ihrer Gattung, sondern

in der Weltliteratur

zu einem einzigartigen

Werk gemacht. (!!) ; Die Ausführung des Werkes wurde Augustin ermóglicht durch ein Verzeichnis, das er in der Bibliothek von Hippo von seinen Schriften — d.h. den Werken, den Briefen und mit an Sicherheit grenzender Wahrscheinlichkeit auch von den Predigten — hatte führen lassen, (7) ausserdem durch eine dort vorhandene nahezu vollstandige Sammlung seiner Schriften. (?) Von grundlegender Bedeutung sind die Retraktationen für die Chronologie von Augustins Werken. Deshalb muss hier ein Wort dazu gesagt werden. Augustin hat námlich, wie er im Prolog angibt, die Werke nach Méglichkeit — quantwm potero — chronologisch abgehandelt. Damit beabsichtigte er, einem Leser, der seine Schriften in dieser Reihenfolge las, seinen Fortschritt von Werk zu Werk erkennbar zu machen. (!*) Es ist deshalb berechtigt, die Folge der in den Retraktationen besprochenen Werke als Ausgangspunkt der augustinischen Chronologie zu benutzen. Doch lásst sie wegen erwiesener Abweichungen für sich allein keine gesicherten Datierungen zu. (?) Da bei den heute gelàufigen Datierungen nicht ohne weiteres ersichtlich ist, auf welchen Kriterien sie im einzelnen beruhen,

sich also nicht ohne Überprüfung beurteilen lásst, wie verlasslich sie sind, soll hier eine Übersicht

folgen, die veranschaulicht,

welche Werke fest datiert sind und von welchen die Datierung auf ihrer Stellung in den Retraktationen beruht. In den Spalten 1 und 2 stehen die Kapitelangaben der Retraktationen sowie die Titel der Werke. Darauf folgt die 3. mit "gesicherte Daten" überschriebene Spalte. Sie enthált durch Fettdruck hervorgehoben die von Augustin selbst angegebenen festen Datierungen, ausserdem diejenigen, die auf Grund anderer Kriterien als annáhernd gesi-

(xo) cf. retract.prol.2. (xr) Einer der wenigen Autoren, die sich auf die Retraktationen als Vorbild berufen, ist Beda (cf.p.LXXI). Doch seine Retractatio in actus apostolorum, die nur Nachtráge und Verbesserungen zu einem einzigen Werk umfasst, ist mit Augustins Werk nicht zu vergleichen. (12) cf. retract.prol., 1.4; 2,41(67), lxo-11; epil.; epist.224,2 ;POssID.uita 18,10

und in seinem Indiculum die Aufteilung von Augustins Werken in diese drei Gruppen. (13) cf. PossiD.uita 18,9; 31,6. (14) cf. retract.prol., 1.51-54. (15) Das zeigt z.B. die Stellung von Contra Felicem vom Dezember 404,retract.2,8(34), weit vor Contra epistulam Parmeniani von um 400, retract.2,17(43), und Contra litteras Petiliani von 400-403, retract.2,25( 51).

XVI

EINLEITUNG

chert gelten kónnen. In der 4. mit "erschlossene Daten" überschriebenen Spalte folgen die Werke, deren Datum vornehmlich oder allein auf Grund ihrer Stellung in den Retraktationen erschlossen worden ist. In der 5. Spalte stehen die betreffenden Seitenzahlen von PERLER, Les voyages, da ich mich bei den Datierungen im allgemeinen nach dem dort vorgelegten Material gerichtet habe. (6) Hat neuere Forschung dem etwas hinzugefügt, so ist in einer Anmerkung zum angeführten Datum darauf verwiesen worden. Im einzelnen mag die Zuteilung der Werke zu denen mit gesicherter oder mit erschlossener Datierung anfechtbar sein. Trotzdem gibt die Übersicht im ganzen ein treffendes Bild davon, in wie hohem Mafie die Retraktationen die Chrono-

logie von Augustins Werken bestimmen.

(16) Dort findet sich auf p.430-477 eine chronologische Übersicht.

XVII

DAS WERK

06€ epuz/gg€ 06€ apuy/ggt 06€ opu7q/gg£ 16€ Suejuy qoeu

vOe/E6E

z6€/16€ z6£/16€ o6€ 1sq19H 1sq19H 1sq19H :£-zqi

uanau

Sunjugzjoxdew

‘YIU

‘mun unb "4014 (a) "11d 1081p 4404 '"bopuos

X19AA Z

voy?

“p40 “410 199Q

'qav' qi

“MUD qunp qo qum 81124 v420 "vw "Snu p 2 wa8

Jaodwa yyy uad qus 127 pif 140472

sap

iz

'z342[2Ip euoSuvjoguv 19/4 (gz) oru usi|eu1o pun sep ej[e suoes 1eqong uejpeurq IP ag z2/57w purs 7217143 aIMOS aq uo^ 1nu

1904124 I

(4) (x)r1

(£€)€'1 (z)z'1

(Z)g'1 (9)Z1 (9'S)o'1 (G-1'S)S‘r y) v1

(g)6'1

(Zx)gr'1 (9r)Zr'1 (S1)or'1 (vx1)S1'T (€x)v1u‘r (zr)£ri (rr)er'i (or)rri (6)or'1

(Zr)

‘pigdosoigd aq pun zorauqitan aqq 'moratouo0d aC] 721401214. a 91244 uausgduvjoguv

£6£ 19q0140'8 «6€ 1sngny-6z-:gz

[udy'Sz wap 10A 'Zg£ Suejuy judy'Sz wap 10A 'Zg£ Suejuy ziejN VI wap 10A 'Zg£/9g€ 193utAA

88€ 1sq19H/Z8€ 1sq19H : rqm

gti gri zV1 zhi ovr

9g£ 19qui9AON

ua}eq 9319qorso3 ua}eq auossso[qosio € LA LHOIS?-IH() HHOSIOO'IONO?IHO

98€ opuq Qgt 1oqui9AON “SI-"E1

d'a miaqd C

SQQI SQQI

gSI sgSI 8S1 gSI gSI sot oC1 o€1 oC1 9r1

Td 3» eqegsny

Sgg1

ggt/Zge 6g€-g9£/49€

'SIIX

IYIIN

(tz)

'SIIIX TIXXX-XXX

‘uaaeysa

725235*v** d 15535 '** d

(1z) (zz)

uoje(T 9319qots23

(1;) 46E-gge

Fol 1equiezeqz1 pun ‘2

snurmusay otup wanhinj

sunsnSny

aylamsyouosig ‘ 2 OVNOTIOS “YW say

suomsefuo) = sasang) ap

C6t€/V 6€ C6t/V6€ V6€ 1sq1og/1euruiog V6€/€6€

L6€g'gz rst sap

cz €zz

zzz

bez

Votez

sgC1 sge1 Z9I gSI

V6€/€6€ (q) 46€ 1sn8nyrgz wep 10A/26€

66€/Z6€ 1obv/Z6€ LOE Lev/gzb :vqu-9€'Sz'€qq L6£ :C£'Cz'€-rqq 96€ 96€ (22) 86€ 1qe[un14/96€ S6£/V 6€

SOQI sger

uoje(T euesso[uos1o

gv

zzz zzz LLi-vg1 6S1

d'ii iraq

qo4? ‘4SND 72

(VE) QZ (€€)Lz

‘fradur moy wa "WOH Ut ‘Moy Ut "wapy'o

"1520nb s4201p

"485141/27 4120p '"Wodp ‘pun{ sida '1dwag ysaonb guoawu ap

(6r)oz'1 (gr)6r1

(Vz)Sz'1 (£z)vz'1 (zz)£z'1 (1z)zz'1

(Sz)gz‘I

(o£)*'z (6z) €'z (gz)z‘z (Zz)1r'z (92z)Zz'1

(1£)S'z

(z£)o'z

2wqvsd “MOP WAS

1994324

"wo

YOM

(qu) woq id»

'fuoo2

(6x) 72232 ‘S€d "XI-IA' 12] Zzy'r '£1 'zo61 ‘oS-gh'd "uay[eu18 (oz) 3goIN|

EINLEITUNG XVIII

woq4stga'a gSt (oz)1z'1 (oz) vOE/E6E

(Sz)Jo

IVNOTIOS ^x wT

asquad nv

suas

Zuejuy/bob Sob yanep ‘9€z-gzz'd

(2¢z) apug 123sunjq ‘og6r

7553»‘ahh d

"uai[eu1o

(qh)

SIXXX

"W0Q'1vu. "wipunoag 491g? (qz) ysavnb ‘duvaa us qof 'pnawoo1vo "wd ‘duvaa’suog TO "MAD ‘14-09 ponb2 11111» (v) CS-bSysida do "oruow '"S"1402'w0qQ "8414 uad “yyy o queq '0$247)'2 'qo4d 12 2521 (wc)

2

à

YOM

(evz) auorN

(S£)6'z (9g£)or'z (Z£)1rr'z (g£)zr'z (6£)£1'z (oP)v1'z (rv)e1'z (zv)91'z (€v)Lr‘z gr‘z (br) (Sv)61'z (gbh)oz‘z 1z‘z (Lb) (gV)ez'z (6v)£z'z hz‘z (oS) (1$)Sz‘z (zS)gz‘z (£€)Zz'z

EER ER ER

1994124 ee

[sgt -] JIA =

wa1aNIHOS “YWUl:

€ob-oob 9or-Sot

ee

sosang) ap

sutotq

9319qorso8 ua}eq

day's ‘gh

tftiqosisoq ufg

*eL6x

qonqaqu( anf

‘Lz-Se'd

Suroy =

gob-Sob

oquuy pun

96€ 96€ 96€ /66€oot (qz) 66€ 66€ gzb/zzb-66€ /66€ é-00b un oor (sz) 1ob/oob 1or/oot rot ror rok rot 91*-1o* ( 2:6, 15); 2.7; 19-2052, 824.

25 doctr. christ. prooem. 1 (1.1).

1.2 Contra - Donati] c. part. Don. titulus V, 1 Contra -duo]nonexstant. (PossiD. indic. VI, 3). 3/7 c. Cresc. 3, 44, 48; 3, 63, 69.

App. crit.: 13 sirach (-rac AHV) «f. quaest. Simpl. 1, 2, 20; cur. mort. 1j, 18 (BIZKM AY!) ; spec. ar (p. 113, 75)] filius sir- of. i. t. cur. mort. 1,18Z/D?/L — ut] 19 testamentum 14 libri] om. AHUVY/MT/CD* kn sicut am — maur uetus] ~ Umaur

21/22 hieremias] ier- UZ/L maur iher- X

V, 1 V] XXXI HVZ/MTX/CD kn XXX AY om. U/I — 2 contra - donati] 3 quorum in] ~ am > contra quos supra (sc. aduersus donatistas) Poss 5 ^4 violenter] uehementer X/CD* kn libro primo] ~ Imaur maur mihi tunc] ~ am — maur

RETRACTATIONES II, v-vi

94

uel quantum mali eorum auderet impunitas, uel quantum eis in melius mutandis conferre posset diligentia disciplinae. Hoc opus sic incipit: Quoniam Donatistae nobis. (3) VI

VA

IO

(XXXII)

Confessionum libri tredecim.

1. Confessionum mearum libri tredecim et de malis et de bonis (x) meis deum laudant iustum et bonum, atque in eum excitant humanum intellectum et affectum. Interim quod ad me attinet, hoc in me egerunt cum scriberentur et agunt cum leguntur. Quid de illis alii sentiant, ipsi uiderint; multis tamen fratribus eos

multum placuisse et placere scio. A primo usque ad decimum de me scripti sunt, in tribus ceteris de scripturis sanctis, ab eo quod scriptum est: In principio fecit deus caelum et terram, usque ad sabbati requiem. 2. In quarto libro, cum de amici morte animi mei miseriam confiterer, dicens quod anima nostra una quodammodo facta

M — =-_

fuerat ex duabus, E! ideo, inquam, forte mori metuebam, ne totus I VA

20

ile moreretur, quem multum amaueram. Quae mihi quasi declamatio leuis quam grauis confessio uidetur, quamuis utcumque temperata sit haec ineptia in eo quod additum est forte. Et in libro tertio decimo quod dixi fivmamentum factum inter Lom3) spiritales aquas superiores et corporales inferiores, non satis considerate dictum est; res autem in abdito est ualde. Hoc opus sic incipit: Magnus es domine. (4)

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: VI, 9 Gen. 1, 1. 10 sabbati requiem] cf. Gen. 2, 2. 12/13'ct?€1e. Lael. 92. 17/18 firmamentum - inferiores] cf. Gen. 1, 7; GREG. Nyss. in hex. (PG 44, 85B). 20 Ps. 144, 3.

cf. Aug.: 8 c. part. Don. initium.

VI, 1 Confessionum] conf. titulus (POssID. indic. X?, 6; EVGIPP. exc. Aug. próoo) m O'cf. conf. 11, 3.5. 10 cf. conf. 13, 35, 50-13, 38,53. — 13/14 conf. 4, 6, 11

(p. 62, 11s).

17/19 gen. litt. 2, 1, 2 - 2, 5, 9.

17/18 cf. conf. 13, 32, 47 (p. 367, 16s).

20 conf. 1, 1, 1 (p. 1, 5).

App. crit.: 7 posset] -sit H*V/MTX/D?I

^ 8 opus sic] om. L

VI, 1 VI] XXXII HVZ/MTX/CD kn XXXI AY om. U/I bonis et de malis HU/L 17 add. illud ante in X/I/L

quod D?

2 malis - bonis] add. illud ante

RETRACTATIONES VII

II, vit

95

(XXXIII)

Contra Faustum Manicheum libri triginta tres.

I. Contra Faustum Manicheum blasphemantem legem et pro- (1) phetas et eorum deum et incarnationem Christi, scripturas autem noui testamenti, quibus conuincitur, falsatas esse dicentem

scripsi grande opus, uerbis eius propositis reddens responsiones meas. Triginta et tres disputationes sunt, quos etiam libros cur non dixerim? Nam etsi sunt in eis aliqui perbreues, tamen libri sunt. Vnus uero eorum, ubi a nobis aduersus eius criminationes IO

15

20

25

patriarcharum uita defenditur, tantae prolixitatis est quantae nullus fere librorum meorum. 2. In libro ergo tertio cum soluerem quaestionem, quomodo potuerit duos patres habere Ioseph, dixi quidem quod ex alio natus ab alio fuerit adoptatus ; sed genus quoque adoptionis dicere debui. Sic enim sonat quod dixi, tamquam eum uiuus adoptauerit alius pater. Lex autem filios etiam mortuis adoptabat, iubens ut fratris sine filiis mortui duceret frater uxorem et fratri defuncto semen ex eadem suscitaret. Quae profecto de duobus unius hominis patribus expeditior ibi redditur ratio. Vterini autem fratres fuerunt in quibus hoc contigit, ut unius defuncti qui uocabatur Heli duceret alter uxorem, id est Iacob, a quo Matheus narrat genitum esse Ioseph. Sed uterino fratri suo eum genuit, cuius filium Lucas dicit fuisse Ioseph, non utique genitum sed ex lege adoptiuum. Hoc in eorum litteris inuentum est, qui recenti memoria post ascensionem domini de hac re scripserunt. Nam etiam nomen eiusdem mulieris quae peperit Iacob patrem Ioseph de priore marito Mathan, qui fuit pater Iacob auus Ioseph secundum Matheum, et de

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: VII, 11/12 cf. IVLIAN. Imp. fr. x (cf. Hier. in Matth. 1, |. 46-49). quomodo - Ioseph] cf. Matth. 1, 16 ; Luc. 3, 23. 12/28 cf. Iv. AFRIC. epist. ad Arist. 2-3. 15/17 Lex - suscitaret] cf. Deut. 25, 5. 20/21 Iacob Ioseph] cf. Matth. z, 16. 21/22 uterino - Ioseph] cf. Luc. 3, 23. cf. Aug.: VII, 1 Contra - Manicheum] c. Faust. titulus (POSSID. indic. IV, 27;

EVGIPP.exc. Aug. p.235). 7/8 ¢. Faust. lib. 1.4.7-10.25.27.. — 8/10 c. Faust. lib. 22. 11/30 retract. 2, 12 (38)b; 2, 16 (42)b. 12/13 cf. c. Faust. 3, 3 (p. 263, 26-28). 13/18 serm. 51, 29.

App.

crit.:

VII,

1 VII] XXXIII

HVZ/MTX/CDkn

XXXII

AY

om.

U/I

manicheum] om. i. t. c. Faust. Eug haereticum c. Faust. (LPSMC) man6 quos] quas 3 deum] dominum Ckn quaestiones diuersae Poss

VY/M^TX/Lmaur

— 7 perbreues] breues YZ/CD*kn

8 aduersus] -sum

22/23 Vmaur — 20 matheus] matth- Mmaur — 21/22sed-ioseph]ow. T sed - est] om. C* — 25 priore] -ri X/CD* —— 25/26 mathan] nathan (-tam H -tha X) AHUVZ/MTX/C i. t. DI — 26 matheum] matth- A maur

96

RETRACTATIONES II, vir

marito posteriore Melchi peperit Heli, cuius erat adoptiuus Ioseph, non tacuit Africanus. Quod quidem, cum Fausto responderem, nondum legeram ; sed tamen per adoptionem potuisse con30 tingere, ut unus homo duos haberet patres, dubitare non poteram. 3. In duodecimo et in tertio decimo de filio Noe secundo, qui est appellatus Cham, ita disputatum est, tamquam non in filio suo Chanaan, sicut scriptura demonstrat, sed 7» se 1pso fuerit a patre maledictus. In quarto decimo de sole et luna talia dicta sunt, tamquam sentiant 3 wa et ideo tolerent uanos adoratores suos, quamuis uerba ibi accipi possint ab animali ad inanimale translata, modo locutionis qui uocatur Grece metaphora; sicut de mari scriptum est: Quod fremat in utero matris suae uolens progredi, cum utique 4 o non habeat uoluntatem. In unde?ricesimo Absit, inquam, ut sit in membris sanctorum

45

etiam genitalibus aliqua turpitudo. Dicuntur quidem inhonesta, quia non habent eam speciem decoris quam membra quae in promptu locata sunt. Sed probabilior in aliis postea scriptis nostris reddita ratio est, cur ea dixerit etiam apostolus inhonesta, propter legem scilicet in membris repugnantem legi mentis, quae de peccato accidit, non de prima nostrae institutione naturae. Hoc opus sic incipit: Faustus quidam fuit. (6)

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L

Font. :31/33 de - demonstrat] cf. Gen. 9, 25; Hiv. in psalm. 134,20. — 31/34 Cham ... Chanaan] uariae lectiones textus biblici et Graeci et Latini; cf. Vet. Lat., uol. 2, ad Gen. 9, 25; cf. IREN. aer. 4, 31, 1; AMBR. epist. 7 (37 Maur.), 6. 38/39 Iob 38, 8 (sec. LXX). 45 cur - inhonesta] cf. x Cor. 12, 23. 45/46 propter - mentis] cf. Rom. 7, 23. cf. Aug. :31/33 in psalm. xo4, 7.

31/34 cf. c. Faust. 12, 24 (p. 352, 20-22) ;

13, IO (p. 389, 24s). 35/36 cf. c. Faust. 14, 12 (p. 412, 27 - 413, 5). 41/44 c. Faust. 29, 4 (p. 746, 14-17). — 44/47 c. Iul. 4,16, 79-83. — 48c. Faust. 1, 1 (p. 251, 4).

App. crit.: 27 melchi] elchi AY — helijeli Y —— 28 add. fracto ante fausto L 30 haberet] re Z/C*D* — 31in?]om. UZ maur — secundo]-ndum AU/C* 33 chanaan] can- CD* kn chanaam L 35 quarto cf. Einleitung, p. LII am

— kn] eodem tertio AHUVYZ/MTX/CDI/L

^ 37 possint] -sunt HY -sent

CD* 41 undetricesimo am —) kn] undeuicesimo (-cens- H/M* -gens- C* -ges- C) AHYZ/MX/CDI/L XI U XXI V undecimo uicensimo T 41/43 ut "quam]om. 4 ^ 43 habent]habeant L —— 44 scriptis] -pturis AU/MT/I — 45

reddita ratio] ~ L —— 47 nostrae] nostra CI — 48 fuit] om. L

RETRACTATIONES VIII

II, vii-1x

97

(XXXIV)

Contra Felicem Manicheum libri duo.

Contra Manichaeum quendam nomine Felicem praesente po- (x) pulo in ecclesia biduo disputaui. Hipponem quippe uenerat eundem seminaturus errorem; unus enim erat ex doctoribus eorum,

IO

quamuis ineruditus liberalibus litteris, sed tamen uersutior Fortunato. Gesta sunt ecclesiastica, sed inter meos libros conputantur. Duo ergo libri sunt, in quorum secundo disputatum est de libero arbitrio uoluntatis siue ad malum operandum siue ad bonum. Sed de gratia, qua uere liberi fiunt de quibus scriptum est: Si uos filius liberauerit tunc uere liberi eritis, diligentius disputare, quoniam talis erat cum quo agebamus, nulla sumus necessitate conpulsi. Hoc opus sic incipit: Honorio augusto VI consule VII idus (2) Decembris. IX

(XXXV)

De natura boni liber unus.

Liber de natura boni aduersus Manichaeos est, ubi ostenditur (1) naturam incommutabilem deum esse ac summum bonum, atque ab illo esse ceteras naturas siue spiritales siue corporales, atque omnes, in quantum naturae sunt, bonas esse; et quid uel unde sit malum, et quanta mala Manichaei ponant in natura boni et quanta bona in natura mali, quas naturas finxit error ipsorum. Hic liber sic incipit: Summum bonum quo superius non est deus (2) est.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: VIII, 9/10 Ioh. 8, 36. cf. Aug.: VIII, 1 Contra - Manicheum] c. Fel. titulus (POssiD. indic. IV, 25). 13/14 c. Fel. 1, 1 (p. 801, 3). IX, 1 De - boni] nat. bon. titulus (POssID. indic. IV, 26; EVGIPP. exc. Aug.

p. 1055).

8/9 nat. bon. 1 (p. 855, 3).

App. crit.: VIII, 1 VIII] XXXIIII HVZ/MTX/CD kn XXXIII AY om. U/I

hipponem] malum] habebamus sexies i. t.

3

ipp- AHUVYZ/MTX/I/L 8 arbitrio uoluntatis] ~ Umaur male X/CD*Ikn 10 filius] filio A/C*D* 11 agebamus] M*TX 13 VI (III AY)] sexto CD om. HIMTX sextum maur kn c. Fel. VII] septimo aurkn c. Fel. idus] iduum AHVZ/

MTX/C*D?I om. D*

14 decembris] -brium AHYZ/MT/C?D?I om. D*

IX, 1IX] XXXV HVZ/MTX/CD kn XXXIII AY om. U/I — de - unus] om. C

2aduersus]-sum AVY

4ceteras]creatasD> — 7 ipsorum] eorum D?I

98

RETRACTATIONES X

VA

IO

II, x-x1

Contra Secundinum Manicheum liber unus.

(XXXVI)

Secundinus quidam, non ex eis quos Manichaei electos sed ex (z) eis quos auditores uocant, quem ne facie quidem noueram, scripsit ad me uelut amicus, honorifice obiurgans quod oppugnarem litteris illam heresim, et admonens ne facerem atque ad eam sectandam potius exhortans, cum eius defensione et fidei reprehensione catholicae. Huic respondi ; sed quia in eiusdem opusculi capite non posui quis cui scriberet, non in epistulis meis sed in libris habetur. Illic ab exordio conscripta est etiam eius epistula. Huius autem mei uoluminis titulus est Contra Secundinum Manichaeum, quod mea sententia omnibus quae aduersus illam pestem scribere potui facile praepono. Hic liber sic incipit: Tua in me beniuolentia quae apparet in —2) litteris tuis. XI

(XXXVII)

Contra Hilarum liber unus.

Inter haec Hilarus quidam uir tribunitius laicus catholicus (x) nescio unde aduersus dei ministros — ut fieri assolet — inritatus morem, qui tunc esse apud Carthaginem coeperat, ut hymni ad VA

IO

altare dicerentur de Psalmorum libro, siue ante oblationem siue

cum distribueretur populo quod fuisset oblatum, maledica reprehensione ubicumque poterat lacerabat, asserens fieri non oportere. Huic respondi iubentibus fratribus, et uocatur liber ipse Contra Hilarum. Hic liber sic incipit: Qui dicunt mentionem ueteris testamenti.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L cf. Aug.: X, 1.10 Contra - Manicheum]c. Secundin. titulus (POssID. indic. IV, 13/14 c. Secundin. 1 (p. 905, 3). 22): XI, 1 Contra - unus] non exstat. 1.9 Contra Hilarum] c. Hil. titulus 10 c. Hil. initium. (PossiD. indic. X?, 17).

App. crit.: X, 1 X] XXXVI HVZ/MTX/CD£n XXXV. AY om. U/I 3 uocant - facie] om. D* ne] nec D?I 5 heresim] -sem V/MT/C*D* kn 5/6 sectandam potius] ~ am — maur ^ 6/7 reprehensione catholicae] ~ am — maur 8 in!] om. H/C*D habetur] habeatur CD* £z 10 mei uoluminis] ~ /ow maur libri mei am fr secundinum manichaeum] -dinum c. Secundin. epistulam -dini -chaei Poss 11 mea sententia] meam -tiam MTX 12 facile] om. CD kn 13/2, 11 (37), l. 10 beniuolentia — incipit] oz. Y 13 tua (om. c. Secundin. C) in me beniuolentia am — maur c. Secundin.]

-tia (-tiam V/MTX) in me AHUVYZ/MTX/CDI/Lkn om. am —) maur — 13 in] om. CD* kn

13/14 quae - tuis]

: XI, 1 XI] XXXVII HVZ/MTX/CD kn XXXVI A om. U/I hilarum] -rium TE/L 2 hilarus] -rius M*T?X ^ 3 aduersus] sum HUVZ — 8 ipse] om.

C*D* kn

9 hilarum] -rium TX

RETRACTATIONES

XII

II, xn-xu1

99

(XXXVIII)

Quaestiones euangeliorum libri duo.

Sunt quaedam expositiones quorundam locorum ex euangelio (1)

secundum Matheum et aliae similiter secundum Lucam ; in unum

librum illae in alterum istae redactae sunt. Titulus operis huius est Quaestiones euangeliorum:; Sed quare illa sola de supra dictis euangelicis libris exposita fuerint, quae his libris meis continentur, et quae ista sint, prologus meus adiunctis atque adnumeratis eisdem quaestionibus, ita ut quisque legere quod uoluerit numeros secutus inueniat, satis indicat. IO

15

In primo ergo libro in eo quod positum est dominum seorsum (2) duobus discipulis suam retulisse bassionem, mendositas codicis nos fefellit; nam duodecim scriptum est non duobus. In secundo libro uolens exponere, quomodo duos patres potue- (3) rit habere Ioseph, cuius coniux dicta est uirgo Maria, ?//ud quod perhibetur fratrem duxisse defuncti fratris uxorem, ut ei semen secundum legem suscitaret, ideo dixi esse infirmum, quoniam qui nasceretur nomen defuncti lex eum iubebat accipere. Non est uerum; nomen enim defuncti quod dictum est ad hoc lex ualere praecepit, ut eius filius diceretur, non ut hoc quod ille uocaretur. Hoc opus sic incipit: Hoc opus non ita scriptum est. (4) XIII

(XXXIX)

Adnotationes in Iob liber unus.

Liber cuius est titulus Adnotationes in Iob utrum meus haben-

dus sit, an potius eorum qui eas sicut potuerunt uel uoluerunt

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XII, 10/11 dominum - passionem] cf. Matth. 20, 17-19.

11 duobus]

neque in codicibus biblicis Graecis neque in Latinis traditur.

13/14 quo-

modo - Ioseph] cf. Matth. 1, 16; Luc. 3, 23.

14 cuius - Maria] cf. Luc. z, 27.

14/17 illud - accipere] cf. Deut. 25, 5-6. cf. Aug.: XII, 1.5 Quaestiones euangeliorum] quaest. euang. titulus (POSSID. indic. X?, 4; EVGIPP. exc. Aug. p. 447).

10/11 cf. quaest. euang. 1, 27

(1. 2s). 10/12 cons. euang. 2, 64, 124. 13/19 retract.2,7(33),2a. 14/17 cf. quaest. euang. 2, 5 (1. 28-31). 20 quaest. euang. prol. (1. 3). XIII, 1.2 Adnotationes in Iob] in Iob titulus (POssID. indic. X5, 5).

App. crit.: XII, 1 XII] XXXVIII HVZ/MTX/CDkn XXXVII A XXXVI Y om. U/I 3 matheum] matth- 4?/M maur 5 quaestiones euangeliorum] -stiones -gelii quaest. euang. (M/ADZ) Eug Beda Flor adnotationes -geliorum Poss 6 euangelicis libris] -gelistis X/C*D*Ikn 13 libro] om. CD* kn 17 iubebat] iubeat YZ/TX XIII, 1 XIII] XXXVIIII HVZ/MTX/CD kn XXXVIII A XXXVII Y om. U/I 2 est titulus] ~ U/I

(x)

IOO

VA

IO

RETRACTATIONES

II, xii-Xiv

redegerunt in unum corpus descriptas de frontibus codicis, non facile dixerim. Suaues enim paucissimis intellegentibus sunt, qui tamen necesse est offendantur multa non intellegentes, quia nec ipsa uerba quae exponuntur ita sunt descripta in multis locis, ut appareat quid exponatur. Deinde breuitatem sententiarum tanta secuta est obscuritas, ut eam lector ferre uix possit, quem necesse est plurima non intellecta transire. Postremo tam mendosum conperi opus ipsum in codicibus nostris, ut emendare non possem, nec editum

a me dici uellem, nisi quia scio fratres id habere,

quorum studio non potuit denegari. Hic liber sic incipit:Et opera magna erant ei super terram. XIV

De cathecizandis rudibus liber unus.

Est etiam liber noster De cathecizandis rudibus hoc ipso titulo praenotatus. VA

In quo libro ubi dixi: Nec angelus qui cum spiritibus aliis satellitibus suis superbiendo deseruit oboedientiam dei et diabolus factus est aliquid nocuit deo sed sibi ; nouit enim deus ordinare deserentes se animas, conuenientius diceretur: deserentes se spiritus, quoniam de angelis agebatur. Hic liber sic incipit: Petisti me, frater Deogratias. (2)

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XIII, 14 Iob x, 3 (sec. LXX).

XIV, 4/6 Nec - est] cf. Apoc. z2, 9. cf. Aug.: 14 In Iob p. 509, 4.

XIV, 1.2 De - rudibus] catech. rud. titulus (POssID. indic. X?, 7; EvGIPP.

exc. Aug. p. 630). 4/7 catech. rud. 18, 30 (1. 44-47). (zs), 2a. 9 catech. rud. 1, 1 (1. 1).

— 4/8 retract. 1, 16

App. crit.: 7 sunt descripta] ~ az — maur — 9 ferre uix] ~ U/I maur 10 tam] etiam C*D* kn 11/12 emendare - dici] emendari AY — 13 quorum]

quod C*D*kn

14 et] om. D?I

XIV, 1 XIV] XL HVZ/MTX/CDkn

XXXVIIII A XXXVIII Y om. U/I

de - rudibus (add. christianis U)] cathecismi Poss 2 noster] unus X/CD* kn 4 spiritibus] -ritalibus Y/CD* 7 animas] spiritus -mas L* spiritus cf. 7. 7/8 catech. rud. (AIKM) deserentes] om. maur ^ S8quoniam] quod Y/T 9 me frater] a me -ter Z/X/L maur catech. rud. (VHDB) om. catech. rud. (IKMW/SEPLCN)

RETRACTATIONES

XV

II, xv

IOI

(XLI)

De trinitate libri quindecim.

I. Libros de trinitate, quae deus est, quindecim scripsi per (x) aliquot annos. Sed cum eorum duodecimum nondum perfecissem, et eos diutius tenerem quam possent sustinere qui uehementer illos habere cupiebant, subtracti sunt mihi minus emendati quam deberent ac possent, quando eos edere uoluissem. Quod posteaquam conperi, quia et alia eorum apud nos exemplaria remanserant, statueram eos iam ipse non edere sed sic habere, ut in alio aliquo opusculo meo quid mihi de his euenerit dicerem. VrgentiIO

bus tamen fratribus, quibus resistere non ualui, emendaui eos,

quantum emendandos putaui et conpleui et edidi, adiungens eis a capite epistulam quam scripsi ad uenerabilem Aurelium episcopum Carthaginiensis ecclesiae, quo tamquam prologo exposui et quid accidisset, et quid facere mea cogitatione uoluissem, et quid 15 fratrum caritate conpellente fecissem. 2. In quorum libro undecimo, cum de corpore uisibili agerem, dixi: Quocirca 1d amare alienari est. Quod secundum eum amorem dictum est, quo aliquid sic amatur, ut eo fruendo existimet beatum se esse qui hoc amat. Nam non est alienari in laudem creatoris 20 amare speciem corporalem, ut ipso creatore fruens quisque uere beatus sit. Itemque in eodem ubi dixi: Nec auem quadrupedem memint, quia non uidi ; sed phantasiam talem facillime intueor, dum alicui formae uolatili qualem uidi adiungo alios duos pedes, quales itidem 25 uidi, haec dicens non potui recolere uolatilia quadrupedia quae lex commemorat. Neque enim conputat in pedibus duo posteriora crura quibus locustae saliunt, quas dicit mundas et ideo discernit

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XV, 25/30 uolatilia - lege] cf. Leu. 11, 20-23. cf. Aug.: XV, 1 De trinitate] trin. titulus (POSSID. indic. VIII, 5 ; EVGIPP. exc.

Aug. p. 51). 3/6 epist. 143, 4. (1. 46s). 17/21 quaest. bept. 5, 46.

12/15 epist. 174. 17 trin. 11, 5, 9 22/25 trin. 11, 10, 17 (1. 17-19).

Test.: XV, 2/41 cod. Montecass. 19, p. 7. App. crit.: XV, 1 XV] XLI HVZ/MTX/CDkn

2 quindecim scripsi] ~ L

CD*/Lkn ea H add. maur amorem] trin. (T) conputat]

XL A XXXVIIII

3 nondum] non C*D* kn

Y om. U/I

5 illos] eos

8in]om.CDkn 10 quibus] quia AY/CD*kn — post non add. eis CD*kn _— 13 carthaginiensis] -nensis AUY/I/L cod. Montecass. 19 quo] qua VY/D* 15 caritate conpellente] ~ CD £z 17 morem AVYZ/D cod. Montecass. 19 23 talem] tamen X/C*D* £z tam talem Z — 24 duos pedes duos C*D* pedes duos L — 26 lex -putat HU/I -putantur Z/M^TX/D?

RETRACTATIONES II, xv-xv1

102

ab inmundis talibus uolatilibus, quae non saliunt illis cruribus, sicut sunt scarabaei. Omnia quippe huiusmodi uolatilia quadrupe30o dia uocantur in lege. 3. In duodecimo welut expositio uerborum apostoli, ubi ait : —4). c Omne peccatum quodcumque fecerit homo extra corpus est, non mihi satisfacit ;nec sic puto intellegendum quod dictum est: Qui autem fornicatur in corpus proprium peccat, tamquam 5 VA ille hoc faciat, qui propter adipiscenda ea quae per corpus sentiuntur, ut in his finem boni sui fonat, aliquid agit. Hoc enim longe plura peccata conplectitur quam illa fornicatio quae concubitu perpetratur inlicito, de qua locutum, cum hoc diceret, apostolum apparet.

d 40

Hoc opus, excepta epistula quae postmodum ad eius caput (5) adiuncta est, sic incipit: Lecturus haec quae de trinitate disserimus. XVI

De consensu euangelistarum libri quattuor.

(XLII)

Per eosdem annos, quibus paulatim libros de trinitate dicta- (1) bam, scripsi et alios labore continuo interponens eos illorum temporibus, in quibus sunt libri quattuor de consensu euangelipropter eos qui tamquam dissentientibus calumniantur. MA starum Quorum primus liber aduersus illos conscriptus est, quitamquam maxime sapientem Christum uel honorant uel honorare se fingunt, et ideo nolunt euangelio credere, quia non ab ipso illa conscripta sunt sed ab eius discipulis, quos existimant ei diuinitatem qua roo crederetur deus errore tribuisse. a In quo libro quod dixi ex Abraham coepisse gentem H ebreorum, (2) est quidem et hoc credibile, ut Hebrei uelut Abrahei dicti esse uideantur. Sed ex illo uerius intelleguntur appellati qui uocabatur Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: 32 1 Cor. 6, 18.

34 1 Cor. 6, 18,

37/39 cf. AMBR. in psalm. 37, 33.

XVI, 13/14 cf. HIER. quaest. bebr. in Gen. p. 18, 18s.

cf. Aug.: 31/32 cf. trin. 12, 10,15 (1.9). — 34/36 cf. trin. 12, 10, 15 (1. 1014). 36/39 quaest. bept. 3, 8 (1. 220-234). 41 trin. 1, 1, 1. (I. 1). XVI, 1 De - euangelistarum] cons. euang. titulus (POSSID. indic. I, 20; EVGIPP. exc. Aug. p. 105). 11 cf. cons. euang. r, 14, 21 (p. 20, 6). 13/15 ciu. 16, 3 (1. 62-69). App. crit.: 28 uolatilibus] uolatibus V/C/L post locutum add. esse cod. Montecass. 19 XVI,

1 XVI] XLII

X/CD* kn eo D? abrei V*Z/M/I

HVZ/MTX/CDkn

— 34 proprium]suum AY XLI AY om.

11 quod dixi] om. C*D* kn

U/I

38

8 ipso] illo

12 abrahei] abrahae H/T

RETRACTATIONES 15

II, xvi-xvu

I03

Heber, tamquam Heberei, de qua re in libro sexto decimo de ciuitate dei satis disserui. In secundo, cum agerem de duobus patribus Ioseph, ab altero dixi genitum ab altero adoptatum. Sed dicendum fuit: alteri adopta-

3)

—

tum; defuncto enim, quod magis credendum est, secundum legem 20

fuerat adoptatus, quoniam qui eum genuit eius matrem, fratris defuncti coniugem, duxerat. Item ubi dixi: Lucas uero ad ipsum Dauid per Nathan ascendit, per quem prophetam deus ‘peccatum illius expiauit, per cuius nominis prophetam dicere debui, ne putaretur idem fuisse homo, cum alter fuerit, quamuis et ipse hoc uocaretur. Hoc opus sic incipit: Inter omnes diuinas auctoritates. (5)

(XLII) In tribus libris contra epistulam Parmeniani Donatistarum (zr) XVII

Contra epistulam Parmeniani libri tres.

Carthaginiensis episcopi successorisque Donati quaestio magna uersatur et soluitur, utrum in unitate et eorundem communione

sacramentorum mali contaminent bonos, et quemadmodum non contaminent disputatur propter ecclesiam toto orbe diffusam, cui calumniando scisma fecerunt. In quorum libro tertio, cum dissereretur quomodo sit accipiendum quod ait apostolus : Auferte malum ex uobis ipsis, illud quod

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font. : 14 Heber] cf. Gen. 10, 21-24.

16 de - Ioseph] cf. Matth. 1, 16 ; Luc. 3, 23. 18/19 defuncto - adoptatus] cf. Deut.25,5. —— 21 Lucas - ascendit]cf. Luc. Be cee. 22 per - expiauit] cf. 2 Reg. 12, 1-13. X VIT 9 T COR S3:

cf. Aug. : 16/20 retract. 2, 7 (33), 2a. 16/17 cf. cons. euang. 2, 3, 5 (p. 84, 228; 85, 128; 86, 1). 21/22 cons. euang. 2, 4, 12 (p. 95, 18s). 21/24 retract. 1, 26 (25)p. 25 cons. euang. 1, 1, 1 (p. 1, 6). XVII, 1 Contra - Parmeniani] c. Parm. titulus (POSSID. indic. VI, 4). 8/10 cf. c. Parm. 3, 1, 2 (p. 99, 5 - 100, 1); 3, 2, 15 (p. 118, 19-26).

Test.: XVI, 22/25 per? - uocaretur] THom. AQVIN. cat. aur. in Matth. 1, 4 (p. 16, 2;:cf. ib.in. Lac. 3, 81(p.57,.2).

XVII, 9/14 quod! - malum] FLom. expos. f. xor, x. App. crit.: 14 heberei cf. ciz. 16, 3; quaest. hept. 1, 24] (h)ebr(a)ei AHUYZ/CI/L 16 post secundo add. autem Z/TX/L 22 illius] ipsius X/CD* kn XVU,

1 XVII] XLIII HVZ/MTX/CDkn XLII AY om. U/I

niani add. episcopi Poss sis] -nensis AHUY/I/Lmaur 4 in] om. AVYZ/C et] om. C*D* kn

post parme-

2 tribus] quibusdam C*D* kn 3 carthaginien^ magna ef. retract. 2, 22 (48), I. 21] noua CD* kn unitate ... communione] -tatem ... -nionem AV

LS

RETRACTATIONES

104

II, xvii-xvii

dixi ut ex se ipso quisque auferat malum, non sic esse intellegendum, sed sic potius ut homo malus auferatur ex hominibus bonis, quod fit per ecclesiasticam disciplinam, satis Greca lingua indicat, ubi sine ambiguitate scriptum est, ut intellegatur hunc malum non hoc malum, quamuis et secundum istum intellectum responderim Parmeniano. Hoc opus sic incipit: Multa quidem alias aduersus Donatistas. (3) XVIII

IO

X15

De baptismo libri septem.

(XLIV)

Contra Donatistas auctoritate beatissimi episcopi et martyris (rz) Cypriani se defendere molientes septem libros de baptismo scripsi. In quibus docui nihil sic ualere ad refellendos Donatistas et ad eorum prorsus ora claudenda, ne aduersus catholicam suum scisma defendant, quomodo litteras factumque Cypriani. Vbicumque autem in his libris commemoraus ecclesiam non habentem maculam aut rugam, non sic accipiendum est quasi iam sit, sed quae praeparatur ut sit, quando apparebit etiam gloriosa. Nunc enim propter quasdam ignorantias et infirmitates membrorum suorum habet unde cottidie tota dicat: Dimitte nobis debita nostra. In quarto libro, cum dicerem wicem baptismi posse habere passtonem, non satis idoneum posui illius latronis exemplum, quia utrum non fuerit baptizatus incertum est.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XVIII, 7/8 ecclesiam - rugam] cf. Eph. 5,27. — 9 quando - gloriosa] cf. Eph. $, 27. 11/12 Matth. 6, r2. 14 illius - exemplum] cf. Luc. 23, 43. cf. Aug.: 13/15 c. Parm. 3, 2, 15.

16 c. Parm. 1, 1, 1 (p. 19, 4).

XVIII, 1 De baptismo] bapt. titulus (POssID. indic. VI, 5; EVGIPP. exc.

Aug.p.655). :: (18), op.

7/8cf.bapt. 1, 17, 26 (p. 170,3) et passim. — 7/12 retract. 13/14 cf. bapt. 4, 22, 29 (p. 257, 1). 13/15 retract. 1, 26

25)q.

App. crit.: 10 se] om. L 12 satis] sicut X/CD* kn 13 hunc] hominem CD* kn hom- hunc Z 16 alias (alia sunt Z)] et alia AY/D?/L c. Parm. (u.

1.) alia c. Parm. (D?) XVII,

1 XVII]

XLIII

HVZ/MTX/CDkn

XLIII

AY om.U/I

post

baptismo add. contra donatistas bapt. (N Sangall. 171) Poss 5 post catholicam add. ecclesiam U 6 post defendant add. ecclesiam V — 8 aut]

neque U

11 tota] om. U*Z/L

14 quia] quod U qui am — maur

RETRACTATIONES

II, xvimi-xix

105

In libro septimo de uasis aureis et argenteis in domo magna (4)

Cc

20

25

constitutis sensum Cypriani secutus sum, qui haec accepit in bonis, in malis autem lignea et fictilia, ad illa referens quod dictum est : Alia quidem in honorem, ad haec autem quod dictum est: Alia uero in contumeliam. Sed magis adprobo quod apud Tyconium postea repperi uel aduerti, in utrisque intellegendum quaedam in honore, non sola scilicet aurea et argentea, et rursus in utrisque quaedam in contumelia, non utique sola lignea et fictilia. Hoc opus sic incipit: Im eis libris quos aduersus epistulam Parmeniani.

XIX

Contra quod attulit Centurius a Donatistis liber unus.

Cum aduersus partem Donati multa crebris disputationibus ageremus, attulit ad ecclesiam quidam laicus tunc eorum non-

nulla contra nos dictata uel scripta in paucis uelut testimoniis, quae suae causae suffragari putant; his breuissime respondi. Huius libelli titulus est Contra quod attulit Centurius a Donatistis. Et incipit sic: D?cis eo quod scriptum est a Salomone : Ab aqua aliena abstine te.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font. :16/18 de - fictilia] cf. 2 Tim. 2, 20. 16/20 cf. CvPR. epist. 54, 3; 55, 25. 19/20 2 Tim. 20. 20/23 cf. Tvcon. reg. 7 (p. 82, 14-24). XIX, 7/8 Prou. 9, 18 (sec. LXX).

cf. Aug. :16/20 cf. bapt. 4, 12, 18 (p. 242, 28 - 244, 13) i cf. 7, 51,99 (p. 371, 7-14).

24/25 bapt. 1, 1, 1 (p. 145, 2).

XIX, 1 Contra - unus] non exstat. 1.6 Contra - Donatistis] Centur. titulus (POSSID. indic. VI, 12). 7/8 Centur. initium.

Test.: XVIII, 16/23 de - fictilia] FLOR. expos. f. 269v, 2.

App. crit.: 17 qui] quia Z/X/CD* 19 alia! - est] om. CD 19/20 honorem ... contumeliam] -re ... -lia AYZ/MTX — 20 add. hoc ante approbo L tyconium] tychon- AVZ/MT/I maur ^ 21 intellegendum] -ndaL — 22 honore] -rem V/L Flor maur 23 contumelia] -liam HUV/CI/L Flor maur sola] om. C*D* &n XIX, 1 XIX] XLV HVZ/MTX/CD kn XLIIIL AY om. U/I — centurius] -rio

AV = Ádictata]dicta X/C*D*kn — 5his]om. C*D*&n — 6 centurius] -rio V 7dicis] deHU — a]Jin HU/MTX/CDI&n ^ ab]deU 8 abstine te cf. in epist. Iob. 6, 11; epist. 108, 1] -stinere C* kn om. V

(XLV)

106

RETRACTATIONES XX

II, xx-xx1

(XLVI)

Ad inquisitiones Ianuarii libri duo.

Libri duo quorum est titulus Ad inquisitiones Ianuarii multa de (1) sacramentis continent disputata, siue quae uniuersaliter siue quae particulariter, id est non peraeque in omnibus locis, obseruat MA

IO

X VA

ecclesia; nec tamen commemorari omnia potuerunt, sed satis ad

inquisita responsum est. Quorum librorum prior epistula est; habet quippe in capite, quis ad quem scribat. Sed ideo inter libros adnumeratur hoc opus, quoniam sequens qui nomina nostra non habet multo est prolixior, et in eo multo plura tractantur. In primo ergo quod de manna dixi quia unicuique secundum propriam uoluntatem in ore sapiebat, non mihi occurrit, unde possit probari nisi ex libro Sapientiae, quem Iudaei non recipiunt in auctoritatem canonicam. Quod tamen fidelibus potuit prouenire, non illis aduersus deum murmuratoribus, qui profecto alias escas non desiderarent, si hoc eis saperet manna quod uellent. Hoc opus sic incipit: Ad ea quae me interrogasti. (3) XXI

De opere monachorum liber unus.

(XLVII)

Vt de opere monachorum librum scriberem, illa necessitas (z) conpulit quod, cum apud Carthaginem monasteria esse coepissent, alii se suis manibus transigebant obtemperantes apostolo,

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XX, 10/12 manna - Sapientiae] cf. Sap. 16, 20-21. cf. Num. rz, 4-6.

14/15 non - uellent]

XXI, 4 alii - apostolo] cf. x Thess. 4, 1r.

cf. Aug.: XX, 1.2 Ad - Ianuarii] epist. 54-55 titulus (POSSID. indic. X?, 8; EVGIPP.exc. Aug. p. 421). — 10/11epist. 54, 4 (p. 163, 10s) (EVGIPP. exc. Aug. p. 422, 5s). 16 epist. 54, 1 (p. 158, 14).

XXI, 1 De - monachorum] op. monach. titulus (POssID. indic. X?, 9). Test.: XXI, 2/17 cod. Pal. lat. 210, f. 79r.

App. cri: XX, 1 XX - ianuarii] om. Z XX] XLVI HV/MTX/CDkn XLV AY om. U/I ianuarii] -ri C?D* kn libri duo] om. Z responsio Poss 2 ianuarii] -ri C*D* kn 3 quae?] om. C*D* kn Á particulariter cf. immort. 1j, 24 (= retract. 1, y (5, 1-5), 1L. 37) ; in psalm. yz, 1 (1. 26)] -tiliter

AHVZ/MTX/CD maurkn peraeque] per ea quae Z/CD aeque I _obseruat] seruat CD* £n — 5/6 sed - est!] om. X — 10 ergo] igitur am — maur XXL

1 XXI]

XLVII

HVYZ/MTX/CDkn

XLVI

A om.U/I

de -

monachorum] ad aurelium cod. Pal. 210 post monachorum add. ad aurelium Ede Poss 3quod cum] quod C*D* cum AHUVYZ/MTX/D?I/L cod.

Pal. 210

RETRACTATIONES 2

IO

15

II, xxi-xxr1

107

alii uero ita ex oblationibus religiosorum uiuere uolebant, ut nihil operantes, unde necessaria uel haberent uel supplerent, se potius implere praeceptum euangelicum existimarent atque iactarent, ubi dominus ait: Respicite uolatilia caeli et lilia agri. Vnde etiam inter laicos inferioris propositi sed tamen studio feruentes existere coeperant tumultuosa certamina, quibus ecclesia turbaretur, aliis hoc aliis aliud defendentibus. Huc accedebat quod criniti erant quidam eorum qui operandum non esse dicebant. Vnde contentiones liinc reprehendentium inde quasi purgantium pro partium studiis augebantur. Propter haec uenerabilis senex Aurelius ecclesiae ipsius ciuitatis episcopus ut hinc aliquid scriberem iussit, et feci.

Hic liber sic incipit: Jusstoni tuae, sancte frater Aureli. XXII

(2) (XLVIII)

De bono coniugali liber unus.

I. louiniani haeresis sacrarum uirginum meritum aequando (x) pudicitiae coniugali tantum ualuit in urbe Roma, ut nonnullas etiam sanctimoniales, de quarum pudicitia suspicio nulla praecesserat, deiecisse in nuptias diceretur, hoc maxime argumento cum

eas urgeret dicens: Tu ergo melior quam Sarra, melior quam Susanna siue Anna? et ceteras commemorando testimonio sanctae scripturae commendatissimas feminas, quibus se illae

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: 8 Matth. 6, 26 + 28.

XXII, 6Sarra]cf. Gen.17,15-16.

^ 7Susanna]cf.Dan.r3.

^ Anna]cf.Luc.

2436-37.

cf. Aug.: 17 op. monach. 1, 1 (p. 531, 3).

XXII, 1.18 De - coniugali] bon. coniug. titulus (POSSID. indic. X?, 13; EVGIPP. exc. Aug. p. 1007).

6 Tu - Sarra] bon. coniug. 22, 27 (p. 223, 18).

Test.: XXII, 2/37 cod. Pal. lat. 2xo, f. arv.

App. crit.: 6 se] sed V/D?I ^ 7 euangelicum] apostolicum CD*kn = 8 respicite] attendite Z/L —— 9 post etiam add. iam CD* kn — laicos]aliquos z. /. 12 eorum] 11 accedebat] -cedit L studio] -diose UZ/T/I T/D?I purgantium] pugnant13 reprehendentium] rixant- CD* kn illorum L

U/T/CD*I/Lkn

14 haec] hoc U/MX/D?

16 feci] fecit AY*/X*/C

XXII, 1 XXII] XLVIII HVYZ/MTX/CDkn XLVII A om. U/I

3 roma]

4 pudicitia] impud- HUZ/MTX/CDI&n —— 4/5 praecesseromana CD*kn 6 urgeret] argueret UZ/D?I/L rat] process- AUVY/D?/L cod. Pal. 210

melior! cf. bon. coniug. 22, 27 (p. 223, 18)] melior es D?/L — sarra] sara

L UYZ/X/1/maur

108 IO

I VA

20

25

RETRACTATIONES

II, xxii

meliores uel etiam pares cogitare non possent. Hoc modo etiam uirorum sanctorum sanctum caelibatum commemoratione patrum coniugatorum et praedicatione frangebat. Huic monstro sancta ecclesia quae ibi est fidelissime ac fortissime restitit. Remanserant autem istae disputationes eius in quorundam sermunculis ac susurris, quas palam suadere nullus audebat. Sed etiam occulte uenenis repentibus facultate quam donabat dominus occurrendum fuit, maxime quoniam iactabatur Iouiniano responderi non potuisse cum laude sed cum uituperatione nuptiarum. Propter hoc librum edidi, cuius inscriptio est De bono coniugali. Vbi de propagatione filiorum priusquam homines mortem peccando mererentur, quoniam concubitus mortalium corporum res uidetur, quaestio magna dilata est; sed in aliis postea litteris nostris satis quantum arbitror explicatur. 2. Dixi etiam quodam loco: Quod enim est cibus ad salutem hominis, hoc est concubitus ad salutem generis ; el utrumque non est sine delectatione carnali, quae tamen modificata et temperantia refrenante in usum naturalem redacta libido esse non potest. Quod ideo dictum est, quoniam libido non est bonus et rectus usus libidinis. Sicut enim malum est male uti bonis, ita bonum bene uti

malis. De qua re alias, maxime contra nouos hereticos Pelagianos, diligentius disputaui. De Abraham quod dixi: Ex hac oboedientia pater ille Abraham, qui sine uxore mon fuit, esse sine unico filio et a se occiso paratus fuit, non satis approbo. Magis enim filium, si esset occisus, resuscitatione sibi mox fuisse reddendum credidisse credendus est, sicut 3 VA in epistula legitur quae est ad Hebreos.

Hic liber sic incipit: Quoniam unusquisque homo humani generis pars est.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: 16/17 cf. Hier. adu. Iovin.

mort. 12 (CSEL 3,1, p. 304,78). Hebreos] cf. Hebr. x1, 17-19.

31/33 Ex - fuit] cf. Gen. 22, 1-10; Cypr.

— 33/35 cf. Oric. Pom. in Gen.8,1.5.

— filium -

cf. Aug. :19/21 cf. bon. coniug. 2, 2 - 3, 2. 19/22 gen. litt. 9, 3, 6; ciu. 14, 21-23. 23/26 bon. coniug. 16, 18 (p. 210, 21-24) (EVGIPP. exc. Aug. p. 1007, 6-8). 31/33 bon. coniug. 23, 31 (p. 226, 1s). 33/35 quaest. bept. 7, 49 (1. 932-939). ^ 36/37 bon. coniug. r, 1 (p. 187, 3).

App. crit: 11 praedicatione] comparat- UZ/CD*I maur kn frangebat] -gebant MTX —— 18 inscriptio] scriptio AV cod. Pal. 210 19 propagatione] "pagine Z/CD*kn -genie X — 21 add. libris ante litteris Z — 24 hominis] corporis Z/CD*/LknEug 28 libidinis] naturalis lib- (~ Z) Z/M?/I om. M*TX post bonum add. est Imaur — 31abraham?] om. bon. coniug. 33 filium] filius U/C*D* cod. Pal. 210 kn occisus] -cisurus Z/D?I 33/34 resuscitatione cf. Hebr. 11, 19: suscitare] -surrectione I -surrectionem U

(4)

RETRACTATIONES

XXIII

II, xxin-xxiv

109

(XLIX)

De sancta uirginitate liber unus.

Posteaquam scripsi de bono coniugali, expectabatur ut scribe- (1) rem de sancta uirginitate ;nec distuli atque id dei munus et quam magnum et quanta humilitate custodiendum esset uno sicut potui uolumine ostendi. j Hic liber sic incipit: Librum de bono coniugali nuper edidimus. XXIV

i

IO

15

Dé Genesi:ad litteram libri duodecim.

I. Per idem tempus de Genesi libros duodecim scripsi, ab exordio donec de paradiso dimissus est Adam, et flammea romphea posita est custodire uiam ligni uitae. Cum autem ad hoc usque undecim libri peracti essent, duodecimum addidi in quo diligentius de paradiso disputatum est. Titulus horum librorum inscribitur De Genesi ad litteram, id est non secundum allegoricas significationes sed secundum rerum gestarum proprietatem. In quo opere plura quaesita quam inuenta sunt, et eorum quae inuenta sunt pauciora firmata, cetera uero ita posita, uelut adhuc requirenda sint. Hos sane libros posterius coepi, sed prius terminaui quam De trinitate. Ideo eos nunc ordine quo coepi recolui. 2. In quinto libro et ubicumque in eis libris posui de semine cur repromissum est, quod dispositum sit per angelos in manu mediatovis, non sic habet apostolus, sicut ueriores codices post inspexi,

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XXIV, 2/3 de - exordio] cf. Gen. 1, x. 24. 13/15 de - mediatoris] cf. Gal. 3, r9.

3/4 donec - uitae] cf. Gen. 3,

cf. Aug.: XXIII, 1 De - uirginitate] uirg. titulus (POSSID. indic. X^, 12). — 6 uirg. 1, 1 (p. 235, 3).

XXIV, 1.7 De - litteram] gen. litt. titulus (POSSID. indic. X?, 14 ;EVGIPP. exc. Aug. p.139). 2/6 gen.litt.32,3,3. 9, 16, 30 (p. 290, 9) ; 9, 18, 35 (p. 293, 21). 4S).

— 8/11 epist. 145, 4. 13 cf. gen. litt. 13/15 cf. gen. litt. 5, 19, 38 (p. 162,

Test.: XXIII, 1/6 cod. Pal. lat. 210, f. 22r; cod. Kóln 76, f. 77v.

XXIV, 13/18 ubicumque - errorem] FLOR. expos. f. z9or, rx.

App. crit.: XXIII, 1 XXIII] XLVIIII HVYZ/MTX/CD cod. Pal. 210 cod. Kiln 76 kn XLVIII A om. U/I de - unus] om. cod. Pal. 210

XXIV, 1 XXIV] L HVYZ/MTX/CD kn XLVIIII A om. U/I — 4ad (ab C?) hoc ] hoc AHV/M/D? huc Y adhuc T om. Z —— usque] usque ad X/C om. UZ 5 undecim] -cimum A/X/C?

plura] multa X/CD*kn prius] rasura C

6 horum] istorum I eorum maur

9

^ et-sunt]om.H — llsint]sunt H/C* — coepi sed

13 libris] om. L

RETRACTATIONES

IIO

II, xxiv-XXv

maxime Grecos. De lege enim dictum est, quod tamquam de semine dictum multi Latini codices habent per interpretantis errorem. In sexto libro quod dixi Adam imaginem dei, secundum quam b 20 factus est, perdidisse peccato, non sic accipiendum est, tamquam in eo nulla remanserit, sed quod tam deformis, ut reformatione opus haberet. In duodecimo de ?nferis magis mihi uideor docere debuisse quod sub terris sint, quam rationem reddere cur sub terris esse credantur 25 siue. dicantur, quasi non ita sit. Hoc opus sic incipit: Omnis diuina scriptura bipertita est. XXV

VA

IO

Contra litteras Petiliani libri tres.

(LI)

Antequam finirem libros de trinitate et libros de Genesi ad (1) litteram, inruit causa respondendi litteris Petiliani Donatistae quas aduersus catholicam scripsit, quam differre non potui. Et scripsi in hanc rem tria uolumina, quorum primo primae parti epistulae ipsius quam scripsit ad suos, quia non tota in nostras manus uenerat sed prior parua pars eius, quanta potui celeritate et ueritate respondi. Etiam ipsa epistula est ad nostros, sed ideo inter libros habetur, quia ceteri duo in eadem causa libri sunt. Postea quippe inuenimus totam, eique tanta diligentia respondi quanta Fausto Manicheo, uerba scilicet eius sub ipsius nomine prius ponens particulatim et sub meo per singula responsionem

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: 19/20 imaginem - est?] cf. Col. 3, ro. cf. Aug.: 19/20 cf. gen.litt.6,27,38 (p. 199, 1s). — 19/22 retract. 1, 26 (25)m. 23/25 cf. gen. litt. 12, 33, 62 (p. 428, 7-10).

26 gen. litt. 1,1, 1 (p. 3,

4). XXV,

1 Contra - Petiliani] c. Petil. titulus (PossiD. indic. VI, 6-8).

4/15 c. Petil. 2, 1, 15 3, 1, x.

App. crit.: 19 sexto libro] ~ L — 20 perdidisse peccato (-cando V)] -didit -catum CD* -didit -cato coni. kn -didit per -catum gen. litt. — 21 reformatione cf. ord. 1, 1, 3; conf. 13, 21, 29] -tionem H/MT/C — 24sint- cur] om. H — sint] sunt £z — terris] terra cum C*D* terra terra cum &n _—25 sit] sint Z/CD* (?) 26 bipertita] bipart- maur

XXV, 1 XXV] LI HVYZ/MTX/CDkn L A om. U/I — contra - petiliani] contra -lianum hereticum c. Petil. (O) om. c. Petil. (PQ) contra — tres] contra partem epistulae petiliani liber unus item contra plenariam epistulam eiusdem liber unus contra secundam epistulam eiusdem liber unus Poss — 4 catholicam scripsit] cath- scripsit ecclesiam V cath- eccles- scripsit L fidem cath- scripsit U — 11 ipsius] eius X/C*D£z

RETRACTATIONES

II, xxv-xxvi

III

meam. Sed prius quod scripseram, antequam totam repperiremus, peruenit ad Petilianum, et iratus respondere conatus est, in me 15

potius dicens quidquid eum libuit, in causa uero omnino deficiens. Quod cum possit conlatis utriusque nostrum scriptis facillime aduerti, tamen propter tardiores hoc ipse respondendo demonstrare curaui. Sic est additus eidem nostro operi liber tertius. Hoc opus in primo libro sic incipit: Nostzs nos saepe uoluisse ; in secundo autem sic: Primis partibus epistulae Petiliani ; in tertio autem sic? Legi; Petiliane, litteras tuas.

XXVI

IO

I5

(LII)

Ad Cresconium grammaticum partis Donati libri quattuor.

Grammaticus etiam quidam Donatista Cresconius cum inuenisset epistulam meam, qua primas partes quae in manus nostras tunc uenerant epistulae Petiliani redargui, putauit mihi esse respondendum et hoc ipsum scripsit ad me. Cui operi eius libris quattuor respondi, ita sane ut tribus peragerem quod uniuersa responsio flagitabat. Sed cum uiderem. de sola Maximianensium causa, quos suos schismaticos damnauerunt, et eorum aliquos rursus in suis honoribus receperunt, baptismumque ab eis extra suam communionem datum non repetiuerunt, responderi posse ad cuncta quae scripsit, etiam quartum librum addidi, in quo id ipsum quantum potui diligenter atque euidenter ostendi. Hos autem quattuor libros quando scripsi, iam contra Donatistas leges dederat Honorius imperator. Hoc opus sic incipit: Quando ad te, Crescomni, mea scripta peruenire possent ignorans.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XXVI, 14/15 cf. Cop. Theod. 16, 5, 38-43.52.54. cf. Aug.: 19 c. Petil. x, 1, 1 (p.3, 4). Petil. 3, 1, 1 (p. 16r, 2).

— 20c.Petil.2, 1, 1 (p.23,20).

XXVI, 1/2 Ad - Donati] c. Cresc. titulus (POSSID. indic. VI, x1).

21c.

— 4/5

retract. 2, 25 (51), |. 5-8. 13/15 c. Cresc. 3, 43, 47 13, 44; 485 3, 47, 51; epist. 105, 9. 16/17 c. Cresc. 1, 1, 1 (p. 325, 2s).

App. crit.: 15 eum] ei U/D*I — 16 possit] -set HUVZ/I/L maur —— utriusque] 18 nostro operi] ~ X/CD kn utrisque H/I — 17 ipse] ipsum U/D?/L ipsiI 21 litteras] epistulas AVYZ/D°I/L 19 nostis] nosti Zmaur XXVI, 1 XXVI] LII HVYZ/MTX/CD kn LI A om. U/T — 1/2ad - donati] contra cresconium grammaticum et donatistam c. Cresc. contra epistulam -sconi -tici Poss

8 maximianensium

cf. c. Cresc. 3, 12, 1j] -mianistarum If.

9 quos] quod HUZ/X/I qua Y/L —— 14/15leges dederat]~ CDkn — 17

possent] -sint HUVY

—MN —

H ma or.

II2

RETRACTATIONES

II, xxvi

(LIII)

XXVII Probationum et testimoniorum contra Donatistas liber unus.

VA

IO

E5

20

2 VA

Post haec ut ad Donatistas peruenirent contra eorum errorem (x) et pro catholica ueritate necessaria documenta curaui, siue de ecclesiasticis siue de publicis gestis siue de scripturis canonicis. Et primo ad illos eadem promissa direxi, ut ipsi ea si fieri posset exposcerent. Quae cum uenissent in eorum quorundam manus, nescio quis extitit qui suo nomine tacito contra haec scriberet, ita se confitens Donatistam, tamquam hoc uocaretur. Cui ego respondens alium librum scripsi. Illa uero documenta quae promiseram eidem libello quo ea promiseram iunxi et ex utroque unum esse uolui, eumque sic edidi ut in parietibus basilicae quae Donatistarum fuerat prius propositus legeretur ;cuius est titulus Probationum et testimoniorum conira Donatistas. . In quo libro absolutionem Felicis Abtugnensis ordinatoris Caeciliani non hoc ordine posuimus, quo postea nobis claruit consulibus diligenter inspectis, sed tamquam post Caecilianum fuerit absolutus, cum ante sit factum. Illud etiam quod commemorato Iudae apostoli testimonio, ubi aii: Hi sunt qui segregant semet ipsos animales spiritum non habentes, adiunxi etiam dicens : De quibus et Paulus apostolus dicit: Animalis autem homo mon percipit quae sunt spiritus dei, non sunt isti illis coaequandi, quos omnino ab ecclesia schisma praecidit. Istos quippe idem apostolus Paulus paruulos dicit esse in Christo, quos nondum escam ualentes capere lacte nutrit tamen; illi autem non in filiis paruulis sed in mortuis

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font: XXVII, 20/211Iud.r9. Io.

—22/231Cor.2,:34.

24/26 Istos - tamen] cf.

DODM

cf. Aug.: XXVII, 1/2 Probationum - unus] non exstat. 1/2.13/14 Probationum - Donatistas] probat. titulus. 15/17 probat. fragm.; coll. c. Don. 3, 24, 42; adu. Don. 33, 56. 15/18 retract. 2, 28 (54)a; 2, 34 (60)a. 19/23 probat. 19/29 serm. 71, 30. fragm.

Test.: XXVII, 19/29 commemorato - est] FLOR. expos. f. 99r, 2.

App. crit.: XXVII, 1 XXVII] LIII HVYZ/MTX/CDkn LIL A om. U/I — 3/4

contra

-

catholica]

om.

C

contra

— ueritate] om. D*

6 ea] om.

CD*kn 10 add. et ante alium MTX/I — 11 eidem - promiseram] om. H ea] eam AV/M eadem UZ/TX/CD*I maur kn 15 abtugnensis] aptugnAVYZ/MT aptung- maur — 16 hoc] om. C*D*kn — 20 hi] hii VY/D ii maur segregant semet ipsos] semet ipsos -gant U

21/22 paulus apostolus]

^L 22 add. ea ante quae AYZ/M* /L Flor maur 25 dicit esse] ~ HUVYZ/MT/IFlr ^ escam]escas D?] 26 in!] om. L Flor*

RETRACTATIONES

30

II3

et perditis conputandi sunt, ut si quis eorum correctus ecclesiae fuerit copulatus, recte de illo dici possit: Mortuus erat et reuixit, perierat et inuentus est. Hic liber sic incipit: Qui timetis consentire ecclesiae catholicae.

XXVIII

VA

II, xxvri-xxviri

Contra nescio quem Donatistam liber unus.

Alterius libri quem supra commemoraui titulum Contra nescio quem Donatistam. Vbi similiter de absolutione ordinatoris Caeciliani temporis non est. Illud etiam quod dixi: Ad multitudinem zizaniorum, guntur omnes hereses, minus habet unam necessariam

esse uolui

uerus ordo ubi intelleconiunctio-

nem; dicendum enim fuit : «bi intelleguntur et omnes hereses, aut: IO

ubi intelleguntur etiam omnes hereses. Nunc uero ita dictum est, quasi praeter ecclesiam tantummodo sint zizania non etiam in ecclesia, cum ipsa sit regnum Christi, de quo conlecturi sunt angeli eius messis tempore omnia scandala. Vnde et Cyprianus martyr Etsi uidentur, inquit, in ecclesia esse zizania, non tamen

£5

impediri debet aut fides aut caritas nostra, ut quoniam zizania esse in ecclesia cernimus, ipsi de ecclesia recedamus. Quem sensum etiam nos alias et maxime aduersus praesentes eosdem Donatistas in conlatione defendimus. Hic liber sic incipit: Probationes rerum necessariarum quodam breuiario collectas promisimus. Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L

Font. : 28/29 Luc. 15, 32. XXVIII, 6 Ad - zizaniorum] cf. Matth. 13, 24-25. 10/12 quasi - scandala] cf. Matth. 13, 39-41. 12/16 cf. CvPR. epist. 54, 3 (p. 622, 15-17) (cf. Ave. c. Cresc. 2, 34, 43 ;epist. 108, 10).

cf. Aug.: 30 probat. initium. XXVIII, 1 Contra - unus] non exstat. 1.3 Contra - Donatistam] c. nescio quem titulus. 2/3 retract. 2,27 (53),1. 7-10. — 4/5 c. nescio quem fragm. ; retract. 2, 27 (53)a. 6/9 c. nescio quem fragm. 18/19 c. nescio quem initium.

App. crit.: 28 possit] -set AVZ potest CD*

erat] fuerat M*

XXVIII, 1 XXVIII] LIII HVYZ/MTX/CDknLIII A om. U/I — nescio quem donatistam] don- nescio quem CD* maur kn

2 supra] superius CD kn

3 contra nescio] ~ L 7/8 minus - hereses] om. CD* 8/9 aut 16/17 praesentes 15/16 recedamus] disced- L hereses] om. AY/CD 19 breuiario cf. epist. 18, 6] -uiculo cf. coll. c. Don., eosdem] ^ X/CD maur kn praef. X/CD* maur kn

4)

—

(LIV)

RETRACTATIONES II, XXIX-XXX

114

(LV)

XXIX Admonitio Donatistarum de Maximianistis liber unus.

IO

Cum uiderem multos legendi labore impediri a discendo, quam (2) nihil rationis atque ueritatis habeat pars Donati, libellum breuissimum feci, quo eos de solis Maximianistis admonendos putaui, ut posset facilitate describendi in manus plurium peruenire, et ipsa sui breuitate facilius commendari memoriae. Cui titulum imposui Admonitio Donatistarum de Maximiamsts. Hic liber sic incipit: Quicumque calumniis hominum et criminationibus mouemim. XXX

De diuinatione daemonum

liber unus.

Per idem tempus accidit mihi ex quadam disputatione necessitas ut De diuinatione daemonum libellum scriberem, cuius titulus

IO

‘iste ipse est. In eius autem quodam loco ubi dixi: Daemones aliquando et hominum dispositiones non solum uoce prolatas uerum etiam cogilatione conceptas, cum signa quaedam ex animo exprimuntur in corpore, tota facilitate perdiscere, rem dixi occultissimam audaciore asseueratione quam debui. Nam peruenire ista ad notitiam daemonum per nonnulla etiam experimenta conpertum est. Sed utrum signa quaedam dentur ex corpore cogitantium, illis sensibilia nos autem latentia, an alia ui et ea spiritaliista cognoscant, aut

difficillime potest ab hominibus aut omnino non potest inueniri. Hic liber sic incipit: Quodam die in diebus sanctis octauarum.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L

cf. Aug.: XXIX, 1/2 Admonitio - unus] non exstat. 1/2.8 Admonitio Maximianistis] admon. Don. titulus. — 9/10 admon. Don. initium. XXX, 1.3 De - daemonum] diu. daem. titulus (PoOssiD. indic. I, 22). - 5/8 diu. daem. 5, 9 (p. 608, 3-6). 14 diu. daem. 1, 1 (p. 599, 3). App. crit.: XXIX,

1 XXIX] LV HVYZ/MTX/CD£n LIIII A om. U/I

6

plurium] rimum T -rimorum C?/L — 7 facilius] om. L XXX,1 XXX] LVI HVYZ/MTX/CD kn LV A om. U/I — 2 accidit] -cedit

WICIDS M*TX

8 perdiscere rem] -discerem Z -discere ex] in TX/CD* kn 11 quaedam dentur] ~ L 12 nos] nobis Z/L

RETRACTATIONES

II, xxxi

IIS

(LVII)

XXXI Quaestiones expositae contra paganos numero sex.

IO

15

20

Inter haec missae sunt mihi a Carthagine quaestiones sex, quas (1) proposuit amicus quidam quem cupiebam fieri christianum, ut contra paganos soluerentur; praesertim quia nonnullas earum a Porphyrio philosopho propositas dixit. Sed non eum esse arbitror Porphyrium illum Siculum, cuius celeberrima est fama. Harum quaestionum disputationes in unum librum contuli non prolixum, cuius est titulus Sex quaestiones contra paganos expositae. Earum autem prima est De resurrectione ; secunda De tempore christianae religionis ; tertia De sacrificiorum distinctione ; quarta De eo quod scriptum est: In qua mensura mensi fueritis remetietur uobis; quinta De filio dei secundum Salomonem ; sexta De Iona propheta. In quarum secunda quod dixi: Salus religionis huius, per quam solam ueram salus uera ueraciterque promittitur, nulli unquam defuit qui dignus fuit ; et cui defuit, dignus non fuit, non ita dixi, tamquam ex meritis suis quisque dignus fuerit, sed quemadmodum ait apostolus: Non ex operibus sed ex uocante dictum esse: Maior seruiet minori, quam uocationem ad dei proposi-

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XXXI, 13/14 Matth. 7, 2. pertinere] cf. 2 Tim. 1, 9.

21/22 Rom. 9, 12.

22/23 quam -

cf. Aug.: XXXI, 1/2.9 Quaestiones - sex] epist. 102, 2 titulus (p. 545, 15) (PossiD. indic. I, 21; EVGIPP. exc. Aug. p. 1013). — lOepist. 102,2 (p. 545, 16). 11 epist. 102, 8 (p. 551, 4). 12 epist. 102, 16 (p. 558, 9). 13/14 epist. 102, 22 (p. 563, 22s).

epist. 102, 30 (p. 570, 8).

15 epist. 102,28 (p. 569, 1).

16

17/19 epist. 102, 15 (p. 557, 24 - 558, 2).

Test.: XXXI, 17/28 Salus - sancta] FLOR. expos. f. 249v, 1. App. crit.: XXXI, 1 XXXIJLVII HVYZ/MTX/CD kn LVI A om. U/I

1/2

quaestiones — paganos] de -stionibus expositis D* 2 numero sex] libri VI T/D* libri numero VI M om. U sex Poss 3 a of. retract. 2, 33 (59), 1. 6; 2, 36 (62), 5] om. M*/CD* kn quaestiones sex] ~ L — G eum] om. CD*&n — 7 illum siculum] sicalum CD a fr £z sic- illum loumaur —— 9 sex - expositae]

liber -stionum. VI contra pag- epist. 102 (P!P?SP?) responsio ad propositas -stiones epist. 102

(C) solutiones (de -tione HMPA)

(GHMPA) -stiones contra contra sex -stiones Eug uera (uera uera C*)] om. 20 quisque] -squam (H)

-stionum epist. 102

porfyrium expositae sex Poss liber responsionis 18 ueram] uera M/D?/L 10 earum] harum L Z/X/D?/L ^ ueraciterque] -citer U epist. 102 am — maur

116

25

RETRACTATIONES

II, xxxi-XXXIII

tum asserit pertinere. Vnde dicit: Non secundum opera nostra, sed secundum suum propositum et gratiam; et unde item dicit: Scimus quia diligentibus deum omnia cooperantur in bonum, his qui secundum propositum uocati sunt. De qua uocatione ait: Vt dignos uos habeat uocatione sua sancta.

30

Hic liber post epistulam quae postmodum a capite addita est sic (3) incipit: Mouet quosdam et requirunt.

XXXII

VA

Expositio epistulae Iacobi ad duodecim tribus.

(LVIII)

Inter opuscula mea reperi expositionem epistulae Iacobi, quam (1) retractans aduerti adnotationes potius expositorum quorundam eius locorum in librum redactas fratrum diligentia, qui eas in frontibus codicis esse noluerunt. Adiuuant ergo aliquid, nisi quod ipsam epistulam, quam legebamus quando ista dictaui, non diligenter ex Graeco habebamus interpretatam. Hic liber sic incipit: Duodecim tribubus quae sunt in disperstone salutem. XXXIII De peccatorum meritis et remissione et de baptismo paruulorum ad Marcellinum libri tres. Venit etiam necessitas quae me cogeret aduersus nouam Pela-

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: 23/24 2 Tim. 1, 9.

25/27 Rom. 8, 28.

27/28 2 Thess. x, 1.

XXXII, 8/9 Iac. x, x. cf. Aug.: 29 post - est] epist. 102, 1.

30 epist. 102, 2 initium (p. 545, 17).

XXXII, 1 Expositio - tribus] non exstat ; in Iac. titulus (POSSID. indic. X?, 10; cf. CASSIOD. inst. 1, 8, 5). 8/9 in Iac. initium. XXXIII, 1/2.8 De - Marcellinum] pecc. mer. titulus (retract. 2, 37 (63), l. 41; epist. 139, 3; spir. et litt. 1, 1; nat. et grat. 14, 15; 23, 25; ciu. 13, 4; epist. 193, 7; c. Iul. 5,15, 54; 6, 22, 68; HIER. adu. Pelag. 3, 19; POSSID. indic. VII, 1; EVGIPP. exc. Aug. p. 1010.1072; FVLG. RVSP. ad Monim. 1, 28, 2)

App. crit.: 24 et^] eius MTX om. U/C*D* maur kn

AHUVYZ/L Flor Flor maur

26 his] iis maur

25 quia] quoniam

27 post sunt add. sancti UZ/I/L

XXXII, 1 XXXII] LVIII HVYZ/MTX/CD kn LVII A om. U/I ^ expositio - tribus] epistula iacobi exposita non tota liber unus Poss ad - tribus] apostoli ad duod- tribus U -stoli Vom.I 3aduerti adnotationes] - L— 5 adiuuant]-iuuat AY _—8 tribubus] tribus HZ/T/L XXXIII, 1 XXXIII] LVIIII HVYZ/MTX/CD kn LVIII A om. U/I

om. HC

— 3/4 nouam pelagianam] pelag- C*D* £z pelag- nouam D?

3 me]

RETRACTATIONES

IO

15

20

II, xxxii

I17

gianam heresim scribere, contra quam prius, cum opus erat, non scriptis sed sermonibus et conlocutionibus agebamus, ut quisque nostrum poterat aut debebat. Missis ergo mihi a Carthagine quaestionibus eorum quas rescribendo dissoluerem, scripsi primum tres libros, quorum titulus est De peccatorum meritis et remissione. Vbi maxime disputatur de baptismate paruulorum propter originale peccatum et de gratia dei qua iustificamur, hoc est iusti efficimur, quamuis in hac uita nemo ita seruet mandata iustitiae, ut non sit ei necessarium pro suis peccatis orando dicere: Dimitte nobis debita nostra. Contra quae omnia sentientes illi nouam haeresim condiderunt. In his autem libris tacenda adhuc arbitratus sum nomina eorum, sic eos facilius posse corrigi sperans, immo etiam in tertio libro, quae est epistula sed in libris habita propter duos quibus eam conectandam putaui, Pelagii ipsius nomen non sine aliqua laude posui, quia uita eius a multis praedicabatur, et eius illa redargui, quae in suis scriptis non ex persona sua posuit, sed quid ab aliis diceretur exposuit, quae tamen postea iam hereticus pertinacissima animositate defendit. Caelestius uero discipulus eius iam propter tales assertiones apud Carthaginem in episcopali iudicio, ubi ego non interfui, excommunicationem meruerat.

25

In secundo libro quodam loco Hoc quibusdam, inquam, 2n fine largietur, ut mortem repentina commutatione non sentiant, seruans locum diligentiori de hac re inquisitioni. Aut enim non morientur, aut de ista uita in mortem et de morte in aeternam uitam celerTrad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XXXIII, 10 gratia - iustificamur] cf. Tit. 3, 7.

26 Aut - morientur] cf. z Thess. 4,17. 51-52.

cf. Aug. :6/8 pecc. mer. 1, 1,1; 3,1, 1. mer. 3, 1, 15 3, 3, 5-6.

12/13 Matth. 6, 2. — 27/29 aut - sentient] cf. 1 Cor. 15,

14/15 gest. Pelag.23, 47. — 15/20 pec.

24/25 pecc. mer. 2, 31, 50 (p. 121, 2s).

App. crit.: 4 heresim] -sem V*/M*T/D*/L kn prius cum] priusquam Z/L cum CD* kn 5 sed sermonibus et] serm- et H/M*/C?D* serm- sed C* et serm- sedet U — 7/8treslibros] ~ «m — maur 8 de - remissione cf. retract. 2, 37 (63), I. 3/4] de - remissione et de baptismo paruulorum ad marcellinum pecc. mer. (C) de bapt- paru- ad marc- libri duo et epistula ad ipsum de pecc-meret remiss- Poss de bapt- paru- pecc. mer. (LPGV) spir. et litt. I, I epist. 139, 3; 193, 7 Eug cf. Hier. c. Pelag. 3, 19 de bapt- paru- ad marc- pecc. mer. (S) Fulg ad marc- nat. et grat. 14, 15; 23, 25 10 hoc - efficimur] om. U/I 11 seruet] -uat U/T/CD*kn 13/14 haeresim]

-sem AZ/M*T/C*D* kn 14 tacenda] tangenda CD* kn 17 conectendam] -ctandam UZ/L __pelagii]-giC*D*kn 24 inquam] etiam CD* -quam etiam Z/X/D?I kn 25 post mortem add. istam pecc. mer. repentina] -tinam C*D* pecc. mer.

uitam] ~ U/X aet- I

(K*C)

27 ista uita] ~ UZ/L maur

aeternam

RETRACTATIONES

118

II, XxXxIII-xxxIv

rima commutatione tamquam in ictu oculi transeundo mortem non sentient.

b 30

Hoc opus sic incipit: Quamuis in mediis et magnis curarum aestibus. XXXIV

VA

IO

15

De unico baptismo contra Petilianum ad Constantinum liber unus.

Eodem tempore librum de unico baptismo amicus quidam meus a nescio quo Donatista presbytero accepit, indicante quod Petilianus episcopus eorum Constantiniensis eum scripserit. Hunc ad me ille attulit ac uehementer ut ei responderem rogauit ; et factum est. Librum autem etiam meum in quo respondi eundem titulum habere uolui, hoc est De unico baptismo. In quo libro illud quod dixi: Constantinum imperatorem Donalistis criminantibus ordinatorem Caeciliam Felicem Aptugnensem non negasse accusationis locum, quamwis eos in Caeciliami fictis criminibus calumniosos fuisset expertus, in ordine temporum postea consideratum aliter inuentum est. Nam prius memoratus imperator causam Felicis fecit audiri a proconsule, ubi legitur absolutus; et postea ipse Caecilianum cum accusatoribus eius auditum comperit innocentem, ubi eos expertus est in eius criminibus calumniosos. Qui ordo temporum per consules declaratus multo uehementius in ea causa calumnias Donatistarum conuincit penitusque subuertit, quod alibi ostendimus. Hic liber sic incipit: Respondere diuersa sentientibus.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L cf. Aug.: 30/31 pecc. mer. 1, 1, 1 (p. 3, 2). XXXIV, 1/2.8 De - Constantinum] un. bapt. titulus (POSSID. indic. VI, 13). 3/7 un. bapt. x, x. 9/12 cf. un. bapt. 16, 28 (p. 30, 8-10). retract. 2, 27 (53)a. 20 un. bapt. 1, 1 (p. 3, 1).

9/19

App. crit.: 29 sentient] -tiant AV/X -tiunt I XXXIV,

1 XXXIV]

LX HVYZ/MTX/CDkn LVIIII A om. U/I

2 ad

constantinum (-stantianum Z) cf. uz. bapt. 1, 1] -stantinensem AU om. V — 3 eodem vf. initia retract. 1, 16 (15) ; 1, 21 (20) ; 1, 22 (21); 2, 48 (74) ; 2, y (&) ; 2, 56

(&2)] eo AHUY/MTX/CDI maur kn

MT/Lmaur

5 constantiniensis] -nensis AHUVY/

^ 6/7 et factum est] om. C*D*kn

bapt- contra petilianum ad constantinum bapt.(r) Poss contra eundem petil- de aptugnensem] -tungensem HU maur C*DI/L n 20 diuersa cf. CEuvres de UZ/T/CD*I maur kn un. bapt. (V)

8 de - baptismo] de un-

(-tium un. bapt. r Poss V!) un. un- bapt- un. bapt. (O) 10 11 caeciliani cf. 1 16/17] -lianum s. Aug. uol. 31, p. 830-82] aduersa

RETRACTATIONES XXXV

II, XXXV-XXXVI

IIQ

De Maximianistis contra Donatistas liber unus.

(LXI)

Scripsi etiam librum inter cetera contra Donatistas non breuis- (1) simum sicut antea sed grandem multo diligentius. In quo apparet 5 quemadmodum eorum aduersus ecclesiam catholicam impium ac superbissimum errorem sola funditus Maximianistarum causa subuertat, quod schisma factum est ex ipsa parte Donati. Hic liber sic incipit: Multa iam diximus, multa iam scripsimus. (2) XXXVI

De gratia testamenti noui

(LXII)

ad Honoratum liber unus.

Eo ipso tempore, quo contra Donatistas uehementer exerceba- (x) mur et contra Pelagianos exerceri iam coeperamus, amicus quis dam misit mihi quinque a Carthagine quaestiones, et rogauit ut eas illi scribendo exponerem. Quae sunt: Quid sibi uelit uox illa domini : Deus meus deus meus, ut quid me dereliquisti? ; ' et guid sit quod ait apostolus: Vt in caritate radicati et 10 fundati, praeualeatis conprehendere cum omnibus sanctis, quae sit latitudo et longitudo, et altitudo et profundum ;

et quae sint quinque uirgines stultae quaeue sapientes;

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font. : XXXVI, 7/8 Matth. 27, 46 (Ps. 21, 2).

9/12 Eph. 3, 17-18.

13 quae

- sapientes] cf. Matth. 25, 1-12. cf. Aug.: XXXV, 1/2 De - unus] non exstat. 1 De - Donatistas] de Maximin. titulus (POSSID. indic. VI, 14). 8 de Maximin. initium.

XXXVI, 1/2 De - Honoratum] epist. 140 titulus (POssID. indic. X5, 18; EVGIPP. exc. Aug. p. 696; CASSIOD. inst. 1, 16, 4).

7/15 epist. 140, 2

(p. 156, 8-15).

2 App. crit.: XXXV, 1 XXXV] LXI HVYZ/MTX/CDkn LX A om. UI 7 subuertat] -tit (-terit U) 3 librum] om. L liber unus] libri tres Poss HU/D? |. 8 multa - diximus] om. MT XXXVI,

1 XXXVI]

LXI HVYZ/MTX/CDkn LXI A om. U/I

menti noui cf. /. 17/18] ~ UY/D?/L epist. 140, 2 Poss Eug Cassiod ipso] eodem L

5 misit mihi]

~ am — maur

meus!] om. X/CD* kn i. t. epist.140,14

et lat cf. diuers. quaest. 68, 6; epist. yy, 25 L

testa-

3 eo

7 domini] om. CD* kn

11latitudo et longitudo] longet^] om. of. serm. 72, 3 AVY/L

altitudo] sublimitas Y —— 11/12 profundum] -ndo H/C*D* que] om. D?/L*

13 quin-

RETRACTATIONES

I20 15

20

25

et quae sint tenebrae exteriores ; et quomodo intellegendum sit: Verbum caro factum est. Ego autem intuens supra dictam heresim nouam inimicam gratiae dei, sextam mihi proposui quaestionem de gratia testamenti noui. De qua disputans interposita expositione psalmi uicesimi primi, in cuius capite scriptum est quod dominus exclamauit in cruce, quod ille amicus in primis mihi proposuit exponendum, omnia illa quinque dissolui, non hoc ordine quo erant proposita, sed sicut mihi disserenti de gratia noui testamenti tamquam suis locis congruenter occurrere potuerunt. Hic liber sic incipit: Quinque mihi proposuisti tractandas quae- (2) stiones.

XXXVII

ws

IO

II, xxxv1-XXXVvII

(LXIII)

De spiritu et littera ad Marcellinum liber unus.

Ad quem scripseram tres libros quorum titulus est De peccato- (x) rum meritis et remissione, ubi diligenter disputatur etiam de baptismo paruulorum, rescripsit mihi se fuisse permotum quod dixerim fieri posse ut sit homo sine peccato, si uoluntas eius non desit ope adiuuante diuina, quamuis nemo tam perfectae iustitiae in hac uita uel fuerit uel sit uel futurus sit. Quaesiuit enim quomodo dixerim posse fieri, cuius rei desit exemplum. Propter hanc eius inquisitionem scripsi librum cuius est titulus De spiritu et littera, pertractans apostolicam sententiam ubi ait: Littera occidit spiritus autem uiuificat. In quo libro quantum deus

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: 14 tenebrae exteriores] cf. Matth. psalmi - cruce] cf. Ps. 2x, 2.

8, 12.

15 Ioh. z, 14.

18/20

XXXVII, 11/12 2 Cor. 5, 6. cf. Aug.: 16/23 epist. 140, 1-2.

24/25 epist. 140, 1 (p. 155, 3).

XXXVII, 1.10/11 De - Marcellinum] spir. et litt. titulus (fid. et op. 14, 21, p. 62, 6s; doctr. christ. 3, 33, 46; POSSID. indic. VII, 2). litt. 1, x (p. 155, 18).

3/9 spir. et

App. crit.: 15 post uerbum add. dei i. t. epist. 140, 2 16 heresim] -sem MT/C*D* kn 17/18 testamenti noui] ~ Z 19 uicesimi primi] uigesprimi U/C? maur uigens- primi V/C* uicens- primi D*kn XXI Y/X — 20/21 exponendum - dissolui] om. Y ^ 21 add. in antehoc Z/I —— 23 add. de ante suis Z/L —— 24 tractandas] ««« tract- C* om. U pertract- epist. 140 XXXVII,

1 XXXVII]

LXIII

HVYZ/MTX/CDkn

LXII

A om.

U/Z

; 10/11 spiritu et littera cf. doctr. christ. 3, 33, 46] spir- et litt- ad marcellinum spir. et litt. (O) Poss litt- et spir- fid. et op. 14, 21

RETRACTATIONES

II, xxxvil-xxxvill

I2I

adiuuit acriter disputaui contra inimicos gratiae dei, qua iustificatur impius. Cum autem agerem de obseruationibus Iudaeorum a quibus15 dam escis secundum ueterem legem abstinentium, dixi: Quarundam escarum caerimoniae, quod nomen non est in usu litterarum sanctarum. Ideo tamen mihi congruens uisum est, quod a carendo appellatas caerimonias quasi carimonias memoria tenebam, eo 20 quod obseruantes careant his rebus a quibus se abstinent. Quod si est origo alia huius nominis, quae abhorret a uera religione, secundum hanc ego non sum locutus, sed secundum istam quam supra memoraui. Hic liber sic incipit: Lectis opusculis quae ad te muper elaboraut, 25 filt carissime Marcelline.

XXXVIII

IO

De fide et operibus liber unus.

Interea missa sunt mihi a quibusdam fratribus laicis quidem sed diuinorum eloquiorum studiosis scripta nonnulla, quae ita distinguerent a bonis operibus christianam fidem, ut sine hac non posse, sine illis autem posse perueniri suaderetur ad aeternam uitam. Quibus respondens librum scripsi cuius nomen est De fide et operibus. In quo disputaui non solum quemadmodum uiuere debeant gratia Christi regenerati, uerum etiam quales ad lauacrum regenerationis admitti. Hic liber sic incipit: Quibusdam uidetur.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: 13/14 gratiae - impius] cf. Rom. 4, 5. 18/19 cf. GELL. 4,9,8. cf. PAVL. Fest. p. 44 (sec. Thes. Ling. lat., uol. 3, col. 100). cf. Aug.: 16/17 spir. et litt. 21, 36 (p. 189, 15). (p. 155, IS).

21

24/25 spir. et litt. 1, 1

X XXVIII, 1.6/7 De - operibus] fid. et op. titulus (POssID. indic. X5, 19; EVGIPP. exc. Aug. p. 642).

10 fid. et op. 1, 1 (p. 35, 3).

Test.: XXXVII, 15/20 de - abstinent] cf. Isip. orig. 6, 19, 36-37. 17 caerimoniae] -remoniae C en App. crit. :.13 acriter] atrociter Z/CD*I kn 17/18 litterarum sanctarum] sanctarum litt- sanct- CD* sanct- lite- D? kn 19 caerimonias] -remonias Ckn — carimonias] litt- sanct- scripturarum L 21 alia] om. C*D*kn — 22sum] solum 20a]om. AYIs carem- T/C?D? U/X/DI/L commemmemoraui] 23 Z/M*/CD* XXXVIII,

CD kn

1 XXXVIII

LXIII A om. U/I

- unus] om. Y

XXXVI]

5 perueniri] -nire L

LXIIII HVZ/MTX/

RETRACTATIONES

I22

XXXIX

II, xxxIX-XL

Breuiculus conlationis cum Donatistis libri tres.

(LXV)

Posteaquam facta est cum Donatistis nostra conlatio, breuiter

IO

XL

IO

(1)

commemoraui quae gesta sint, litterisque conprehendi secundum tres dies quibus cum eis contulimus. Idque opus utile existimaui, quo quisque commonitus uel sciat sine labore quid actum sit, uel consultis numeris, quos rebus singulis adnotaui, legat in eisdem gestis ad locum quodcumque uoluerit, quoniam fatigant illa nimia prolixitate lectorem. Huius autem operis titulus est Breuiculus conlationis. Hoc opus sic incipit: Cum catholici episcopi et partis Donati. (2) Post conlationem contra Donatistas liber unus.

(LXVI)

Librum etiam scripsi grandem satis quantum existimo diligen- (x) ter ad ipsos Donatistas post conlationem quam cum episcopis eorum habuimus, ne ab eis seducerentur ulterius,ubi respondi etiam quibusdam uanitatibus eorum, quae ad nos peruenire potuerunt, quas uicti ubi poterant et quomodo poterant iactitabant, praeter illa quae dixi de gestis conlationis, unde quid actum sit breuiter nosceretur. Multo autem breuius id egi in quadam ad eosdem rursus epistula; sed quia in concilio Numidiae omnibus qui ibi eramus hoc fieri placuit, non est in epistulis meis. Sic quippe incipit: Sciuanus senex, Valentinus, Innocentius,

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L cf. Aug.: XXXIX,

1.9/10 Breuiculus - Donatistis] coll. c. Don. titulus

(PossiD. indic. VI, 15). — 3/9 coll. c. Don. xinitium (p. 39, 1-13). Don. 1 initium (p. 39, 2).

11 coll. c.

XL, 1 Post - Donatistas] adu. Don. titulus (POssID. indic. VI, 16). 10/12 epist. xax. 13/15 epist. 141 salutatio.

App. crit.: XXXIX, 1 XXXIX] LXV HVYZ/MTX/CD£n LXIIII A om. U/I 3 cum donatistis] contra -stas D?] 4sint]sunt AHUY litterisque] -ris L 5contulimus] distul-L 8 quodcumque] quocumque VYZ/L — add. sua ante nimia Z/TX/D?I/L — 9/10 breuiculus conlationis] -uiationes gestorum de conlatione facta contra donatistas cf. epist. 139, 3: -uiatio gestorum conlationis nostrae Poss -uiarium eorum (sc. gestorum) cf. epist. 185, 6 XL, 1 XL] LXVI HVYZ/MTX/CD kn LXV A om. U/I

post - donatistas

cf. 1. 4| contra partem donati post gesta adu. Don. Á add. ipsis ante episcopis L'— 6/7 potuerunt] potuerant AVY poterant L _7 et — poterant] om. H iactitabant] iactab- CD*kn — 10 rursus] sum MT — 13 post ualentinus add. aurelius cf. registr. eccl. Cartb. exc. 3 (CCL 149, p. 183, 35-38) epist. 141

RETRACTATIONES 15

De uidendo deo liber unus.

(LXVII)

De uidendo deo scripsi librum, ubi de spiritali corpore, quod erit (1) in resurrectione sanctorum, inquisitionem diligentiorem distuli, utrum uel quomodo deus, qui spiritus est, etiam per corpus tale uideatur ; sed eam postea quaestionem sane difficillimam in nouissimo, id est in uicesimo

IO

I23

Maximinus, Optatus, Augustinus, Donatus et ceteri episcopi de concilio Zertensi ad Donatistas. Hic liber sic incipit: Quid adhuc, Donatistae, seducimini ? (2) XLI

VA

II, xr-xriu

et secundo

libro de ciuitate dei satis

quantum arbitror explicaui. Inueni etiam in quodam nostro codice, in quo et iste liber est, quoddam commonitorium a me factum de hac re ad episcopum Siccensem Fortunatianum, quod in opusculorum meorum indiculo nec inter libros nec inter epistulas est notatum. Hic liber sic incipit: Memor debiti ; (2) illud autem: Sicut Praesens rogam et nunc commoneo. XLII

(LXVIII)

De natura et gratia liber unus.

Venit etiam tunc in manus meas quidam liber Pelagii, ubi (x) hominis naturam contra dei gratiam, qua iustificatur impius et

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XLI, 4 deus - est] cf. Ioh. 4, 24. XLII, 3 qua - impius] cf. Rom. 4, s.

cf. Aug.: 16 adu. Don. 1, 1 (p. 97, 1).

XLI, 1 De - Deo] epist. 147 titulus (POssID. indic. X?, 20). 22, 29.

— 2/7 cix.

9/10 commonitorium - Fortunatianum] epist. 148 titulus.

retract. prol., l. 4s; epil.; epist. 224, 2; cf. POSSID. uita Aug. 18, 1o.

147, 1 (p. 274, 13).

10/11 12 epist.

13 epist. 148, 1 (p. 332, 3).

XLII, 1.6/7 De - gratia] nat. et grat. titulus

(POSSID. indic. VII, 3; EVGIPP. exc. Aug. p.958). 2/4 nat. et grat. x, 1 ; epist. 168; 177, 6; 179; gest. Pelag. 23, 47 - 24, 48; c. Iul. op. imperf. 4, 112.

App. U/D? C*D* Pert

crit.: epist. kn e reris

14 maximinus (mixim- CD*)] maximianus T maximus (mix- D?) 141 (P) donatus] om. UZ/I epist. 141 (M) de] e (ex D*) 15 zertensi (zerth- VZ) cf. Perver, Voyages, p. 3075] tert- A cert- U dE 16 quid] qui L

XLI, 1 XLI] LXVII HVYZ/MTX/CDkn LXVI A om. U/I ^ post deo add.

ad Paulinam Poss 2 scripsi librum] ~ CD £z 4 etiam] om. X/C*D* kn 6 uicesimo et secundo] uicens- et sec- HV/M*/D* kn uiges- (uigens- C*) et sec-U/C maur XXII X — 11 notatum]adnot- Z/L — 13 post autem add. ita L post rogaui add. te L.— et nunc commoneo] om. am — maur XLII, 1 XLII] LXVIII HVYZ/MTX/CD£n LXVII A om. U/I

nunc M*TX

. quidam]om. L

liber pelagii (-gi C* &z)]

X maur

2 tunc]

124

VA

IO

RETRACTATIONES

II, xLi-x i

qua christiani sumus, quanta potuit argumentatione defendit. Librum ergo quo huic respondi, defendens gratiam non contra naturam sed per quam natura liberatur et regitur, De natura et gratia nuncupaui. In quo werba quaedam quae uelut Xysti Romani episcopi et martyris Pelagius posuit ita defendi, tamquam re uera eiusdem Xysti essent ;id enim putaueram. Sed postea legi Sexti philosophi esse non Xysti christiani. Hic liber sic incipit: Librum quem masistis. (3) XLIII

De ciuitate dei libri uiginti duo.

1. Interea Roma Gothorum inruptione agentium sub rege Alarico atque impetu magnae cladis euersa est. Cuius euersionem deorum falsorum multorumque cultores, quos usitato nomine uocamus, in christianam religionem referre conantes VA "paganos solito acerbius et amarius deum uerum blasphemare coeperunt. Vnde ego exardescens zelo domus dei aduersus eorum blasphemias uel errores libros de ciuitate dei scribere institui. Quod opus per aliquot annos me tenuit, eo quod alia multa intercurrebant, IO quae differri non oporteret et me prius ad soluendum occupabant. Hoc autem de ciuitate dei grande opus tandem uiginti duobus libris est terminatum. Quorum quinque primi eos refellunt, qui res

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font. :8/10 cf. RvFIn. Sext. sent. praef. (1. 7-9) ; PELAG. De natura (cf. AvG. nat. et grat. 64, 77). 10/11 cf. HIER. én Ier. 4, 41; in Ezech. 6 ad Ezech. 18, 5-9.

XLIII, 7 exardescens - dei] cf. Ps. 68, xo. cf. Aug. : 8/10 cf. nat. et grat. 64, 77.

12 nat. et grat. 1, 1 (p. 233, 1).

XLIII, 1.32 De - dei] ciu. titulus (POssID. indic. I, 23; EVGIPP. exc. Aug.

p.52). 12/30 ciu. 1, 35 (1. 15-20) ; 1, 36 (1. 1-27) ; 6 praef. (1. 1-7) ; 6,1 (1.175); 10, 32 (1. 175-188) ; rz, x (1. 17-35) ; 15, x (1. 1-23) ; 18, x (1. 1-29) ; 19, x (1. xs) ; epist. ad Firm. (epist. rA* (DIVJAK) ) ; epist. 184A, (p. 734, 27 - 735, 24). Test.: XLIII, 1/42 cod. Paris B.N. lat. 12214, f. 13v-r4v.

App. crit.: 6 add. ad timasium et iacobum ante de nat. et grat. (DVB)

8.10 xysti cf. Dien, Inscr. lat. christ. uet., uol. r, m. 976 ; uol. 3, p. 175 ;HIER. epist.

133, 3] syxti cf. Hier. in Ezech. 6 (CCL 75, 1.313) U/I/L.—

11 xysti] syxti UY/T/CD*I/L

10 sexti] sixti U/M3T/CI

XLII, 1 XLIII] LXVIII HVYZ/MTX/CD cod. Paris. BN 12214 kn LXVIII A

om. U/I CD kn

2 agentium] ac gent- U/I* 2/3 alarico] allaricho (alar- C?D*) 10 differri] -ferre A*HUVYZ/MTX/D?I cod. Paris. BN 12214 maur oporteret] poterat X — 12est]om. C*D* kn — terminatum] determ- CD £n

(LXIX) T

RETRACTATIONES

II, xri

125

humanas ita prosperari uolunt, ut ad hoc multorum deorum cultum, quos pagani colere consuerunt, necessarium esse arbitren15 tur, et quia prohibetur, mala ista exoriri atque abundare contendunt. Sequentes autem quinque aduersus eos loquuntur, qui fatentur haec mala nec defuisse umquam nec defutura mortalibus, . et ea nunc magna nunc parua locis temporibus personisque uariari, sed deorum multorum cultum, quo eis sacrificatur, propter 20

25

30

35

uitam post mortem futuram esse utilem disputant. His ergo decem libris duae i$tae uanae opiniones christianae religioni aduersariae refelluntur. 2. Sed ne quisquam nos aliena tantum redarguisse, non autem nostra asseruisse reprehenderet, id agit pars altera operis huius, quae libris duodecim continetur, quamquam, ubi opus est, et in prioribus decem quae nostra sunt asseramus, et in duodecim posterioribus redarguamus aduersa. Duodecim ergo librorum sequentium primi quattuor continent exortum duarum ciuitatum, quarum est una dei altera huius mundi, secundi quattuor excursum earum siue procursum, tertii uero qui et postremi debitos fines. Ita omnes viginti et duo libri, cum sint de utraque ciuitate conscripti, titulum tamen a meliore acceperunt, ut De ciwitate dei potius uocaretur. In quorum decimo libro non debuit pro miraculo boni im Abra- ( hae sacrificio flammam caelitus factam inter diuisas uictimas cucurrisse, quoniam hoc illi in uisione monstratum est. In septimo decimo quod dictum est de Samuhele: Non erat de —4) filiis Aaron, dicendum potius fuit: non erat filius sacerdotis. Filios quippe sacerdotum defunctis sacerdotibus succedere magis legitimi moris fuit. Nam in filiis Aaronreperitur pater Samuhelis ; sed

40 sacerdos non fuit, nec ita in filiis ut eum ipse genuerit Aaron, sed

sicut omnes illius populi dicuntur filii Israhel. Hoc opus sic incipit: Gloriosissimam ciuitatem dei.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: 33/35 in - cucurrisse] cf. Gen. 15, 9-17.

39 Nam - Samuhelis] cf. x Par. 6..— cf. Aug.: 33/35 cf. ciu. 10, 8 (1. 2-8). 1 praef. (1l. 1).

35 hoc - est] cf. Gen. 15, r.

42 Gloriosissimam - dei] cf. Ps. 86, 3. — 36/37 ciu. 17, 5 (1. 33).

42 ciu.

App. crit.: 13 hoc] om. L 14 consuerunt] -sueuerunt am — maur 15 22 refelluntur] -lentur H prohibetur] -bentur AHUYZ/MTX/C*DI/L kn 33 de30 et?] om. C*Dkn 25 et] om. MTX cod. Paris. BN 12214

cimo] duodec- AUZ/I/L

^ 34/35 cucurrisse] concurr- CD — 35 hoc] om. L

samuhele (samuele UYZ/I/L) «f. 36 post decimo add. libro A^ maur quaest. Simpl. 2, 1, 16 (1. gor) ; ciu. 17, y (J. 30)] samuhel CD* cod. Paris. BN 12214 kn 41 israhel] israel 39 samuhelis (samuelis Z/X/L maur)] samuel U AHUZ/X/I/L maur

RETRACTATIONES

126

XLIV

II, xr1v-XLv

(LXX)

Ad Orosium presbyterum contra Priscillianistas liber unus.

Inter haec Orosii cuiusdam Hispani presbyteri consultationi de (x) Priscillianistis et de quibusdam Origenis sensibus, quos catholica fides improbat, quanta potui breuitate ac perspicuitate respondi. Cuius opusculi titulus est Ad Orosiwm contra Priscillianistas et Origenistas. Et ipsa enim consultatio responsioni meae a capite adiuncta est. Hic liber sic incipit: Respondere tibi quaerenti, dilectissime fia (2) Orost.

VA

IO

(LXXI)

XLV _ Ad Hieronimum presbyterum libri duo, unus de origine animae et alius de sententia Iacobi.

.

Scripsi etiam duos libros ad presbyterum Hieronimum seden- (x) tem in Bethleem, unum de origine animae hominis, alterum de

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: XLIV, 3/5 cf. OnROs. comm. 2-3. cf. Aug.: XLIV, 1.6/7 Ad - Priscillianistas] c. Priscill. titulus (POSSID. indic. V, 1; EVGIPP. exc. Aug. p. 157).

9/10 c. Priscill. r, 1.

XLV, 2 de - animae] epist. 166 titulus (epist. 169, 13; POSSID. indic. X?, 22; CLAVD. MAM. anim. 2, 9, p. 133, 16; EVGIPP. exc. Aug. p. 34).

de -

Iacobi] epist. 167 titulus (POssID. indic. X?, 23).

App. crit.: XLIV,

1 XLIV] LXX

HVYZ/MTX/CDkn LXVIIII A om. U/I

presbyterum] om. am — maur __ post priscillianistas (-scilian- H/CD* kn) add. et origenistas am —) maur

3 orosii] -si C* kn

Á priscillianistis]

priscilian-H/T/CD*kn — 6/7 ad - origenistas] ad orosium (add. presbyterum V) Poss responsio ad consulta orosi presbyteri Eug 6 priscillianistas] priscilian-H/ T/ CD* kn 7 responsioni] -sionis MTX ^ 9 respondere (-deri

U)] -spondi Z/DI XLV, 1 XLV] LXXI HVYZ/MTX/CD kn LXX. A om. U/I hieronimum] ier- UYZ/L presbyterum] om. Y 2 unus - iacobi] om. V unus animae] ad hier- de -gine -mae epist. 166 ClaudMamert de -gine -mae ad sanctum hier-liber unus Poss et (om. Y) - iacobi (add. apostoli I)] ad hierde epistula iac-(add. apostoli I) epist. 167 (HI) de eo quod scriptum est qui

(de sententia iac-apost- qua dicit si quis P) totam legem seruauerit etc. epist. 167 (PP'VRCK) de sent- iac- apost- ad eundem (sc. hier-) liber unus Poss liber ad hier- presb- de sent- iac- qua dicit si totam quis legem seruauerit offendat autem in uno factus est omnium reus cum idem dicat in multis enim offendimus omnes Eug (Dt in capitulis M) om. Eug (ceteri codd.) 3

presbyterum hieronimum] ~ Umaur Á bethleem] bethlem (betlhem C betlem D*) A/CD* kn bethlehem U maur betleem L

RETRACTATIONES

II, xiv-xLv1

sententia apostoli Iacobi ubi ait: Quicumque seruauerit,

IO

15

offendat

autem

in uno

factus

127 totam

legem

est omnium

reus, de utroque consulens eum. Sed in illo priore quaestionem quam proposui ipse non solui, in posteriore autem quid mihi de illa soluenda uideretur ipse non tacui, sed utrum hoc adprobaret etiam ille consului. Rescripsit autem laudans eandem consultationem meam, sibi tamen ad respondendum otium non esse respondit. Ego uero quousque esset in corpore hos libros edere nolui, ne forte responderet aliquando, et cum ipsa responsione eius potius ederentur. Illo autem defuncto ad hoc edidi priorem, ut qui legit admoneatur aut non quaerere omnino, quomodo detur anima nascentibus, aut certe de re obscurissima eam solutionem quaestionis huius admittere, quae contraria non sit apertissimis rebus,

20

quas de originali peccato fides catholica nouit in paruulis, nisi regenerentur in Christo, sine dubitatione damnandis ; posteriorem uero ad hoc ut quaestionis de qua ibi agitur etiam quae nobis uisa est solutio ipsa noscatur. Hoc opus sic incipit: Deum nosirum qui nos uocauit. (2)

XLVI

(LXXII)

Ad Emeritum episcopum Donatistarum post conlationem liber unus.

Ad Emeritum Donatistarum episcopum, qui in conlatione no- (x) stra quam cum illis habuimus eorum causam maxime agere uidebatur, aliquanto post eandem conlationem scripsi librum satis uti-

Trad. text.: HUVYZ/MTX/CDI/L, usque ad 8, autem, A

Font.: XLV, 5/7 lac. 2, ro.

10/12 cf. HIER. epist. 134, 1.

22 Deum -

uocauit] cf. x Thess. 2, 12.

cf. Aug.: 5/7 epist. 167, x (p. 587, 5-7) ; 167, 3 (p. 589, 1-3).

22 epist. 166, 1

(P- 545. 7)XLVI, 1/2 Ad - unus] non exstat.

Ad - conlationem] ad Emer. titulus.

(PossID. indic. VI, 18).

8 App. crit.: 5 apostoli iacobi] ~ UV maur — 7 de-eum]om. Y 8/2, 48 exposui A/C*D* kn proposui exposui X alibi proposui L 9 adprobaret] 9 ipse] om. HV/MT/I quid - incipit] om. A 11 post ad add. id Ckzn 10 ille] illum U/I/L illud D? CD* kn 18 quas] quamuis C*DI 16 eam] me ad MTX om. C*D* kn

damnandis] -natis CD*kn

proposui] (74),1.4 annueret — otium] 19 kn

— 22 deum] dominum Z/X/D?/L epist. 166 (G)

dom- deum epist. 166 (VRC)

XLVI, 1 XLVI] LXXII HVYZ/MTX/CDkn om. U/l | episcopum dona5 2 post conlationem] om. Poss tistarum] ~ c. L 3 X/I/Lmaur aliquanto] -quando U/TX/I

128

a

RETRACTATIONES

II, XLVI-XLVIII

lem, quoniam res quibus uincuntur uel uicti esse monstrantur commoda breuitate conplectitur. Hic liber sic incipit: Si uel nunc, frater Emerite. (2) XLVII

De gestis Pelagii liber unus.

(LXXIII)

Per idem tempus in oriente, hoc est in Syria Palestina, Pelagius (1) a quibusdam catholicis fratribus ad episcopalia gesta perductus, eisque absentibus qui de illo libellum dederant, quoniam ad diem s synodi non potuerunt occurrere, ab episcopis quattuordecim auditus est, ubi eum dogmata ipsa damnantem, quae inimica gratiae Christi aduersus eum de libello legebantur, catholicum pronuntiarunt. Sed cum in manus nostras eadem gesta uenissent, scripsi de his librum, ne illo uelut absoluto eadem quoque dogmata putarenro tur iudices adprobasse, quae ille nisi damnasset, nullo modo ab eis

a

nisi damnatus exisset. Hic liber sic incipit: Posteaquam in manus nostras. XLVIII

a

(2)

De correctione Donatistarum liber unus.

Eodem tempore scripsi etiam librum de correctione Donatistarum propter eos qui nolebant illos legibus imperialibus corrigi. Hic liber sic incipit: Laudo et gratulor et admiror.

Trad. text.: HUVYZ/MTX/CDI/L, a XLVIII, 4, Laudo, A

cf. Aug.: 8 ad Emer. initium. XLVII, 1 De - Pelagii] gest. Pelag. titulus (grat. Christ. 2, 14, 15; POSSID.

indic. VII, 5 ; PROSP. c. coll. 21, 3). 2/9 gest. Pelag.1,1. 186, 33. 12 gest. Pelag. 1, 1 (p. 51, 3).

— 8/9 epist. 179, 7;

XLVIII, 1 De - Donatistarum] epist. 185 titulus (POssID. indic. VI, n).

4 epist. 185, 1 (p. 1, 3).

App. crit.: 6 uincuntur] -cantur CD* £n XLVII, 1 XLVI] LXXIII HVYZ/MTX/CD kn om. U/I

de - pelagii (-gi

D* kn)] de gestis -gii contra aduersarios gratiae domini nostri iesu christi gest.

Pelag. (LL'FF'PU) contra gesta -gii (-gi S) Poss de gestis palaestinis of.grat. Christ. 2, 14, 1j Prosp

7/8 pronuntiarunt] -tiauerunt UY/L

XLVIII, 1 XLVIII] LXXIIII HVYZ/MTX/CDkn om. U/I

HUVZ/MT _ 3illos] eos L

2 eodem] eo

(LXXIV)

RETRACTATIONES XLIX

II, xr1x-L1

129

De praesentia dei ad Dardanum liber unus.

(LXXV)

De praesentia dei scripsi librum, ubi nostra intentio contra (x) heresim Pelagianam maxime uigilat non expresse nominatam. Sed in eo etiam de praesentia naturae quem deum summum et uerum dicimus et de templo eius operose ac subtiliter disputatur. Hic liber sic incipit: Fateor me, frater dilectissime Dardane. — (2) L

Contra Pelagium et Caelestium de gratia Christi et de peccato originali ad Albinam Pinianum et Melaniam libri duo.

(LXXVI)

Posteaquam Pelagiana heresis cum suis auctoribus ab episcopis ecclesiae Romanae, prius Innocentio deinde Zosimo, cooperantibus conciliorum Africanorum litteris conuicta atque damnata est, scripsi duos libros aduersus eos, unum de gratia Christi alterum de peccato originali. Hoc opus sic incipit: Quantum de uestra et corporali et maxime (2) spiritali salute gaudeamus.

—Lal NA

IO

LI

Gesta cum Emerito Donatistarum episcopo liber unus.

(LXXVII)

Aliquanto post conlationem quam cum hereticis Donatistis (1) habuimus, orta est nobis necessitas pergendi in Mauritaniam Cae-

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L cf. Aug.: XLIX, 1 De - Dardanum] epist. 187 titulus (POssID. indic. X?, 24; EVGIPP. exc. Aug. p. 1004).

6 epist. 187, 1, (p. 81, 3).

L, 1/3 Contra - Melaniam] grat. Christ. titulus (c. Iul. 4, 8, 47; POssID.

indic. VII, 6).

6 conciliorum - litteris] epzst. 175-177 ;grat. Christ. 2, 7, 8.

9/10 grat. Christ. 1, 1, 1 (p. 125, 5s).

LI, 1 Gesta - episcopo] c. Emer. titulus. App. crit.: XLIX,

1 XLIX] LXXV

HVYZ/MTX/CDkn LXXIIII A om. U/I

de - dardanum] de praes- dei epist. 187 (MP'ARC) ad dard- de praes- dei 4 quem] quam 3 heresim] -sem AVZ/MT/C*Dkn epist. 187 (TP?PK) 6 me] om. AHUVZ/MTX/CDI/L kn add. et antesummum CD*kn UVY epist. 187 (N)

L 1 L] LXXVI. HVYZ/MTX/CDkn caelestium] om. i. t. grat. Christ. c. pelagium c. Iul. 4,47 — 2/3 ad albinam pinianum] ~ Poss 47 Christ. 10 gaudeamus] -demus

LXXV A om.U/I

contra -

Iul. 4,47 — 1/2 christi - originali] contra melaniam] om. Z i. t. grat. Christ. c. Iul. 4, — 9 et!] om. AUY/X/CD maurkn i. t. grat. CD* £z grat. Christ. (C)

LI, 1 LI] LXXVII HVYZ/MTX/CD kn LXXVI A om. U/I

donatistarum

episcopo 4f. /. 5/6; 2, 46 (72), 4. 13] donatista AHUVYZ/MTX/CD*I maur kn

130 VA

IO

I VA

RETRACTATIONES

sariensem. Ibi apud ipsam Caesaream Emeritum Donatistarum episcopum uidimus, unum scilicet eorum septem quos pro suae causae defensione delegerant, et qui in eadem causa maxime laborauerat. Quae cum illo egerim praesentibus episcopis eiusdem prouinciae et plebe Caesariensis ecclesiae, in qua ciuitate et ciuis et memoratorum hereticorum episcopus fuit, ecclesiastica gesta testantur, quae in meis habentur opusculis. Vbi non inueniens quid responderet, totum sermonem meum, quem de solis Maximianistis in auribus eius et omnium qui aderant explicaui, tamquam mutus audiuit. Hic liber uel haec gesta sic incipiunt: Gloriosissimis imperatoribus Honorio duodecimo et Theodosio octauo consulibus duodecimo kalendas Octobres Caesareae 1n ecclesia maiore. LII

VA

IO

II, L1-Lr1

(LXXVIII)

Contra sermonem Arrianorum liber unus.

Inter haec uenit in manus meas quidam sermo Arrianorum sine (x) nomine auctoris sui. Huic petente atque instante qui eum mihi miserat, quanta potui etiam breuitate et celeritate respondi, adiuncto eodem sermone a capite responsionis meae, et adhibitis ad singula numeris, quibus inspectis quid cui loco responderim facile possit aduerti. Hic liber post eorum sermonem, qui a capite adiunctus est, sic incipit: Forum praecedenti disputationi hac disputatione respondeo.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L cf. Aug.: 15/17 c. Emer. 1 (p. 181, 1). LII, 1 Contra - Arrianorum] c. Arrian. titulus.

9/10 c. Arrian. 1, 1.

App. crit.: 5 caesaream] -riam H/D* 8 egerim] -rimus U/X/C(?)D*I/ L maur bn 13 omnium] omnibus Z de -bus L 15 sic] ita AHVY/M om. T 15/16 gloriosissimis imperatoribus honorio duodecimo et theodosio

octauo ef. Einleitung, p. XLIXs maur c. Emer.] -simo honorio augusto XII (XII: om. AUVYZ/X duodecies H/MT) et constantio (-tino AH/L) iterum uiris

clarissimis cf. DigHL, Inscr. lat. christ. uet, uol. 2, n. 2601A AHUVYZ/MTX/ CDI/L kn 16/17 duodecimo - maiore] om. am —) maur duodecimo -

octobres] om. D* HVZ/[MTX/D?I/L

AYA IT -tas C*

16 duodecimo]

XI C £n

die AUY

die XI (undecimo

MT)

17 octobres] -bris HUV/MTX/CD?Ikn -brium

caesareae] -rea H/CDIkn

maiore] -ris AHUZ/MTX -ri Y/C?D

LIL, 1 LII] LXXVIII HVYZ/MTX/CDkn LXXVII A om. U/I Á etiam] om. U/I et (ac maur) celeritate] om. AY 6 responderim] -deremus C*D* -derimus C? kn

RETRACTATIONES

LIII

a

b

II, Liri-Liv

I3I

(LXXIX)

De nuptiis et concupiscentia ad Valerium libri duo.

Scripsi duos libros ad inlustrem virum comitem Valerium, cum audissem Pelagianos ei nescio quid scripsisse de nobis, quod scilicet nuptias damnaremus asserendo originale peccatum. Quorum librorum titulus est De nuptiis et concupiscentia. Bonitatem quippe defendimus nuptiarum, ne putaretur earum esse uitium concupiscentia carnis et lex in membris repugnans legi mentis, quo malo libidinis bene utitur ad filios procreandos pudicitia IO coniugalis. Vt autem duo libri essent, primus uenit in Iuliani Pelagiani manus, et scripsit aduersus eum libros quattuor, ex quibus quidam nonnulla decerpsit et comiti Valerio misit, ille uero ad nos. Quae cum accepissem, alio libro ad eadem ipsa respondi. Huius operis primus liber sic incipit: Heretici noui, dilectissime 15 fi Valeri ; secundus autem sic: Inter militiae tuae curas.

LIV

Locutionum libri septem.

Septem libros de septem libris diuinarum scripturarum, id est Moysi quinque et uno Iesu Naue et altero Iudicum, feci notatis locutionibus singulorum quae minus usitatae sunt linguae nostrae, quas parum aduertendo sensum quaerunt qui legunt diuinorum eloquiorum, cum sit locutionis genus, et nonnumquam excul-

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: LIII, 8 lex - mentis] cf. Rom. 7, 23. cf. Aug. : LIII, 1/2.6 De - Valerium] nupt. et concup. titulus (c. Iul. op. imperf. praef. ;POSSID. indic. VII, 8). 3/10 nupt. et concup. x, x, x - I, 2, 2; epist. 200. 3/13 c. Iul. op. imperf. praef. 10/13 nupt. et concup. 2, 1, 1 — 2, 2, 2; epist. 207 ; c. Pelag. 1, 5, 9; c. Inl. op. imperf. x, 17. 14/15 nupt. et concup. r, r, 1 (p. 211,

5).

16 nupt. et concup. 2, 1, 1 (p. 253, 2). LIV, 1.13 Locutionum - septem] loc. hept. titulus (CASSIOD. in psalm.

praef., l. 84s; cf. inst. 1, 1, 4; 1, 15, 2; in psalm. 2, 2, l. 72; 76, 2, l. 31).

Test.: LIII, 1/16 cod. Kóln 76, f. 129v-13or. App. crit.: LIIL 1 LIII] LXXVIIII HVYZ/MTX/CDkn LXXVIII A LXXXI cod. Küln 76 om. U/I ^ 2 post ualerium add. comitem D? maur — 6 add. ad ualerium ante de Poss post concupiscentia add. ad ualerium comitem i. t. nupt. et concup. 10 primus] prior V 12 decerpsit (-crepsit cod. Kiln 76)

cf. retract. 2, 62 (88), L 4; c. Iul. op. imperf. 2, 2j] descripsit CD*kn — 13 alio] altero V —— eadem] ea D'?I/L — 14 primus] prior V

LIV, 1 LIV] LXXX HVYZ/MTX/CDkn LXXVIIII A om. U/l exculpunt] -pant UV/I -pent D?

6/7

(3)

I32

Io

I5

20

RETRACTATIONES

II, L1v-Lv

punt aliquid quod a ueritate quidem non abhorreat, non tamen hoc sensisse auctor a quo id scriptum est inuenitur, sed genere locutionis hoc dixisse credibilius apparet. Multa autem in litteris sacris obscura cognito locutionis genere dilucescunt. Propter quod cognoscenda sunt eadem genera locutionum ubi sententiae patent, ut etiam ubi latent cognitio ipsa succurrat easque intentioni legentis aperiat. Huius operis titulus est Locutiones de Genesi atque ita de singulis libris. Quod autem in primo libro posi scriptum esse: Et fecit Noe omnia uerba quaecumque praecepit illi dominus, sic fecit, eamque locutionem dixi esse similem ei quod in conditione creatuvae, posteaquam dicitur: Et sic est factum, additur: et fecit deus, non omnimodo simile hoc eidem mihi uidetur. Denique ibi etiam sensus latet, hic sola locutio est.

Hoc opus sic incipit: Locutiones scripturarum. LV

VA

(3)

(LXXXI)

Quaestionum libri septem.

I. Eodem tempore scripsi etiam libros quaestionum de libris (x) eisdem diuinis septem, quos ideo appellare sic uolui, quia ea quae ibi disputantur magis quaerenda proposui quam quaesita dissolui, quamuis multo plura in eis mihi uideantur ita pertractata, ut possint etiam soluta et exposita non inmerito iudicari. Regnorum quoque libros eodem modo iam considerare coeperaTrad. text.: HUVYZ/MTX/CDI/L, usque ad 19, hoc, A Font.: LIV, 15/16 Gen. 6, 22.

18/19 Gen. 1, 15-16.

cf. Aug.: 15/19 cf. loc. hept. 1, 18.

21 loc. hept. 1 init. (1. 2).

LV, 1 Quaestionum - septem] quaest. hept. titulus (EVGIPP. exc. Aug. p. 213).

App. crit.:7 non'] om.L

— 8hoc]id X/CD* maurkn

id] om. HUZ/C*D*I

hoc X/D? maur — 9/10 litteris sacris] scripturis sanctis X/CD maur kn 13 legentis] praesentis C*D* -sentes coni. kn locutiones de (in loc. hept. C) genesi] -nes genesis i. t. loc. hept. -nes ex libro geneseos loc. hept. (U) -nes in -seos loc. hept. (L) de modis locutionum Cassiod 15 primo libro] ~ mazr 16 uerba] om. cf. LXX Vet.Lat. Vulg. loc. hept. quaecumque] quae C*D*kn ^ dominus] deus Z/X dom- deus loc. hept. 18 et']om.H — est

factum cf. i. t. gen. litt. imperf. 13, 39 (p. 488, 6) ; gen. c. Manich. 1, 14, 20] ~ cf. gen. litt. 2, 13, 26; u. 1. gen. litt. imperf. 13, 39 1/L.— additur] om. loc. hept. (omnes codd.) 19/2, 56 (82), 7 eidem - con(fessus)] om. A LV, 1 LV] LXXXI HVYZ/MTX/CD kn om. U/IT ^ quaestionum - septem (VIII L)] -nes genesis (libri -seos PT in -sim S in libro -seos V libri -sis Vy exodi ... leuitici ... numerorum ... deuteronomii ... iesu naue ... iudicum quaest. hept. -nes de genesi .. exodi .. numerorum .. deuteronomii Eug 3

appellare] lari UZ/L

ea] om. U/CD* &n—

7 quoque libros] ~ L

RETRACTATIONES

75

II, Lv

133

mus; sed non multum progressi in alia, quae magis urgebant, animum intendimus. In primo autem libro, ubi agitur de uirgis uariatis quas bonebat Iacob in aqua, ut in conceptu positae oues eas uiderent cum biberent et uarios fetus parerent, non bene a nobis exposita est causa, cur tterum conciprentibus non ponebat, id est cum alios fetus conciperent, sed in priore conceptu. Nam quaestionis alterius expositio, ubi quaeritur cur dixerit socero suo Iacob: Et decepisti mercedem meam deceni agnabus, satis ueraciter enodata demonstrat istam, sicut solui debuit, non solutam.

20

25

30

2. In tertio quoque libro, wb? de summo agitur sacerdote quomodo creabat filios, cum haberet necessitatem bis in die ingredi in sancta sanctorum, ubi erat altare incensi, ad off eréndum incensum mane et uespera, quo non posset, sicut lex dicit, immundus intrare, et eadem lex dicat inmundum fieri hominem etiam ex concubitu coniugali, quem iubet quidem lauari aqua sed et lotum dicit inmundum esse usque ad uesperam, unde dixi : Consequens fuisse ut aut continens esset aut diebus aliquibus intermitteretur incensum, non uidi non fuisse consequens. Potest enim sic intellegi quod scriptum est: Inmundus erit usque ad uesperam, ut per ipsam uesperam iam non esset inmundus, sed usque ad ipsam, ut uespertino iam tempore incensum mundus offerret, cum propter creandos filios post matutinum incensum mixtus esset uxori. Itemque ubi quaesitum est, quomodo prohibitus esset super funus patris summus sacerdos intrare, cum eum fieri sacerdotem, quando unus erat, misi post mortem sacerdotis batris non oporteret, dixi propter hoc necesse fuisse nondum sepulto patre statim post

Trad. text.: HUVYZ/MTX/CDI/L Font. : LV, 10/14 ubi - conceptu] cf. Gen. 30, 37-42; cf. HIER. quaest. bebr. in Gen. P- 49, 3714. 10/17 cf. HIER. quaest. bebr. in Gen. p. 50, 4-10. — 15/16 Gen. 31, Jie. 18/21 de - uespera] cf. Ex. 30, 7-8. 21 quo - intrare] cf. Leu. 22, 3. 21/24 eadem - uesperam] cf. Leu. 15, 16. 27 Leu. 15, 16. 31/32 prohibitus - intrare] cf. Leu. 21, zr.

cf. Aug.: 10/14 cf. quaest. hept. 1,93. — 14/18 quaest. bept. 1, 9. — 18/24 cf. quaest. hept. 3,82 (1. 1849-1860). ^ 24/25 quaest. hept. 3, 82 (1. 1860s) ; cf. 3, 85. 31/36 cf. quaest. hept. 3, 83 (1. 1869-1875). App. crit.:8 multum]-to VYZ 12 fetus] fetos HV/C*D* — 13 fetus] fetos 15 et cf. i. t. quaest. hept. 1, 9j (1. 1186) ]om. 14 priore] -ri L V/C*D* 16 decem agnabus] septem Z/C*D* kn quaest. hept. l. 1186 (C). 1202 uicibus U — 19 in! cf. 1. 36; quaest. hept. 3, 82 (1. 184)] om. of. ib. 3, & (1. 1932) ^21 uespera (-ram MT)] re (-ri V) UVY/I/L —— posHY/MTX/CDI/Lkn 23 quidem lauari] ~ L — 27 per] post Y/D/L — 32 set] -sit MTX/I summus sacerdos cf. quaest. hept. 3, 8] ~ HUVYZ/MT/I/L maur

2)

—

134 3 VA

RETRACTATIONES II, Lv

eius mortem filium eius constitui, qui succederet patri, propter etiam continuationis incensum, quod bis in die necesse erat off erri, qui sacerdos super mortem nondum sepulti patris prohibetur intrare. Sed parum adtendi potuisse hoc praecipi magis propter illos qui futuri fuerant summi sacerdotes non patribus summis

4 o sacerdotibus

succedentes, sed tamen ex filiis, id est ex posteris Aaron, si forte summus sacerdos aut filios non haberet, aut ita

reprobos haberet ut nullus eorum patri deberet succedere, sicut Samuhel summo sacerdoti Heli successit, cum sacerdotis filius ipse non esset, sed tamen ex filiis, hoc est ex posteris esset Aaron.

50

55

3. De latrone etiam cui dictum est: Hodie mecum eris in paradiso, quod non fuerit wisibiliter baptizatus, quasi certum posui, cum sit incertum magisque illum baptizatum fuisse credendum sit, sicut ego quoque alibi postea disputaui. Item quod in quinto libro dixe, ubi commemorantur matres in generationibus euangelicis, nom eas positas misi cum patribus, uerum est quidem, sed ad rem de qua agebatur non pertinet. Agebatur autem de his qui ducebant fratrum uel propinquorum coniuges, eorum qui sine filii defuncti essent, propter duos patres Ioseph, quorum alterum Matheus commemorat alterum Lucas. De qua quaestione diligenter in hoc opere disserui, cum retractarem opus nostrum contra Faustum Manicheum. Hoc opus sic incipit: Cum scripturas sanctas quae appellantur canonicae.

Trad. text.: HUVYZ/MTX/CDI/L Font.: 39/44 illos - Aaron] cf. 1 Reg. 1-3. 45 De - est] cf. Luc. 23, 33. 45/46Luc.23,43. — 49/50 matres - patribus]cf. Matth.r,3.5.6. — 52/53 qui - essent] cf. Deut. 25, 5. 53/54 duos - Lucas] cf. Matth. z, 16; Luc. 3, 23. cf. Aug.: 45/46 cf. quaest. hept. 3, 84 (1. 1905-1908). — 45/48 retract. 1, 26 (25)q. 49/54 cf. quaest. hept. 5, 46. 55/56 retract. 2, 7 (33), 2a. 57/58 quaest. hept. x init. (1. 2).

App. crit.: 35/36 propter etiam continuationis (cont- etiam Z/L) incensum] etiam -pter -nis (-nem Y) incensum (-nsi Y) Y/D? -pter -nis -nsum quaest.

hept.

— 37 mortem] funus U — 39 fuerant] erant HUZ/L —— 39/40 non -

succedentes]om.Z ^ 43samuhel|samuel UVYZ/L maur 44 esset aaron] ~ L 352his]iismazr ^ 53coniuges]uxores V —— 54 matheus] matth- M maur 55/56 retractarem] -remus HUVYZ/MTX/CD*1 maur kn

7)

—

RETRACTATIONES II, ivi LVI

IO

De anima et eius origine libri quattuor.

Petrum

quamuis a tribus In his defendi

et duos ad eundem

Victorem.

Sed ad Petrum,

habeat libri prolixitatem, tamen epistula est, quam nolui ceteris separari. autem omnibus, in quibus multa necessaria disseruntur, de origine animarum, quae singulis hominibus dantur,

cunctationem meam, et multos errores atque prauitates prae-

20

(LXXXII)

Eodem tempore quidam Vincentius Victor in Mauritania Caesa- (x) riensi inuenit apud Hispanum quendam presbyterum Petrum nonnullum opusculum meum, ubi quodam loco de origine animae hominum singulorum, utruni ex illa una primi hominis ac deinde ex parentibus propagentur, an sicut illi uni sine ulla propagatione singulae singulis dentur, me nescire confessus sum, uerumtamen scire animam non corpus esse sed spiritum; et contra ista mea ad eundem Petrum scripsit ille duos libros, quos mihi de Caesarea Renatus monachus misit. Quibus ego lectis responsione mea quattuor reddidi: unum ad Renatum monachum, alterum ad presbyterum

15

135

sumptionis eius ostendi. Quem tamen iuuenem non praepropere detestandum sed adhuc docendum quanta potui lenitate tractaui, et ab eo rescripta correctionis eius accepi. Huius operis liber ad Renatum sic incipit: Sinceritatem tuam erga nos ; ad Petrum autem sic: Domino dilectissimo fratri et conpresbytero Petro;

duorum uero nouissimorum ad Vincentium Victorem primus sic incipit: Quod mihi ad te scribendum putaut.

Trad. text.: HUVYZ/MTX/CDI/L, a 7, (con)fessus, A cf. Aug.: LVI, 1 De - origine] anim. titulus (retract. 1, 26 (25), 1. 213s; PossID. indic. X?, 26; EVGIPP. exc. Aug. p. 625 ; FVLG. RVSP. praedest. 3, 28). 27/0 Avent m xin 8/10 anim. 1, I, 1. salutatio (p. 336, 2).

molta 2 4 ks 3.10, 25 2/20 epist. 23A*, 3 (Divjak). 21/22 anim. 1, 1, 1 (p. 303, 2). 23/24 anim. 2

26 anim. 3, 1, 1 (p. 359, 4).

App. crit.: LVI, 1 LVI] LXXXII HVYZ/MTX/CD kn om. U/I — de - origine] de (ad renatum de FM) natura et (nat- et om. M) orig- an- (add. ad renatum G) anim. ad uictorem de nat- an- et eius orig- Poss de orig- an- ad uictorem uincentium (ad uinc- uict- de or- an- Fulg) ef. retract. 1, 26 (2), /. 187 Eug Fulg

3 hispanum] span- C*I 4 animae] -marum D?/L om. I — 5 una] om. 8 ista mea] istud meum V primi] prima HUZ/M/L Z/C*D/L kn 14 11 alterum] alium V 10/11 post quattuor add. libros MTX 20 rescripta] scripta CD* kn — 23 separari] -rareCD*kn — 15 his]iis maur 25 primus] prior V/C* ^ 26 post putaui fratri] patri CD* £z — et]om. AVY add. secundus sic accipe nunc etiam de me ipso (= anim. 4, 1, 1) L

RETRACTATIONES

136

LVII

MA

II, Lvir-Lviri

(LXXXIII)

Ad Pollentium de adulterinis coniugiis libri duo.

Scripsi duos libros de coniugiis adulterinis quantum potui se- (1) cundum scripturas, cupiens soluere difficillimam quaestionem. Quod utrum enodatissime fecerim nescio; immo uero non me peruenisse ad huius rei perfectionem sentio, quamuis multos sinus eius aperuerim, quod iudicare poterit quisquis intellegenter legit. Huius operis primus liber sic incipit: Prima quaestio est, frater (2) dilectissime Pollenti ;

secundus autem sic: Ad ea quae mihi scripseras.

(LXXXIV)

LVIII Contra aduersarium legis et prophetarum libri duo.

Interea liber quidam cuiusdam heretici siue Marcionistae siue (1) cuiuslibet eorum quorum error opinatur, quod istum mundum deus fecerit, nec deus legis quae data est per Moysen et MA non prophetarum ad eandem legem pertinentium uerus sit deus sed pessimus daemon, cum apud Carthaginem multis confluentibus et attentissime audientibus in platea maritima legeretur, peruenerunt ad eum fratres studiosissime christiani eumque mihi redarz o guendum sine ulla dilatione miserunt, multum rogantes ut nec ego respondere differrem. Refelli eum libris duobus, quos ideo praenotaui Contra aduersarium legis et brophetarum, quia codex ipse qui missus est nomen non habebat auctoris. Hoc opus sic incipit: Libro quem misistis, fratres dilectissimi. (2)

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: LVIII, 5 legis - Moysen] cf. Ioh. z, 17.

cf. Aug.: LVII, 1 Ad - coniugiis] adult. coniug. titulus (POssID. indic. X?, 27; EVGIPP. exc. Aug. p. 382).

— 7/8 adult. coniug. 1, 1, 1 (p. 347, 5).

9

adult. coniug. 2, 1, 1 (p. 382, 9). LVIII, 1/2.12 Contra - prophetarum]c. adu. leg. titulus (POssID. indic. X?, 14 c. adu. leg. 1, 1, 1. 28; CASSIOD. inst. 1, 1, 4).

App. crit.: LVI, 1 LVII] LXXXIII HVYZ/MTX/CDkn LXXXII A om. U/I ad pollentium] om. U adult. coniug. (R) ad - coniugiis] ad poll- de inconpetentibus nuptiis Poss de adult- -iugibus ad poll- Eug — 6 poterit] potuerit Z/L — 7 primus] prior V LVIII, 1 LVIII] LXXXIIII HVYZ/MTX/CD kn LXXXIII A om. U/I

1/2

contra - duo]om. Z ^ 9 studiosissime] -simi L 12 aduersarium] inimicum Cassiod — 14libro] librum AVY/T/D?I/L c. adu. leg. (GSW)

RETRACTATIONES II, rix LIX

IO

Contra Gaudentium Donatistarum episcopum libri duo.

20

(LXXXV)

Per idem tempus Dulcitius tribunus et notarius hic erat in (1) Africa exsecutor imperialium iussionum contra Donatistas datarum. Qui cum dedisset litteras ad Gaudentium Tamugadensem Donatistarum episcopum, unum illorum septem quos in nostra conlatione auctores suae defensionis elegerant, exhortans eum ad unitatem catholicam, et dissuadens incendium quo se ac suos cum ipsa in qua erat ecclésia consumere minabatur, addens etiam ut, si se iustos putarent, fugerent potius secundum praeceptum domini Christi quam nefandis se ignibus concremarent, ille rescripsit epistulas duas, unam breuem festinante ut asseruit perlatore, aliam prolixam quasi plenius diligentiusque respondens. Has mihi supra memoratus

15

137

tribunus existimauit

esse mittendas,

ut eas

potius ipse refellerem ;quas ambas uno libro redargui. Qui cum in eiusdem Gaudentii peruenisset manus, rescripsit quod ei uisum est ad me ipsum, nulla ratione respondens, sed magis se nec respondere nec tacere potuisse declarans. Quod cum satis possit intellegenter legentibus et nostra et ipsius dicta conferentibus apparere, nolui tamen sine rescripto relinquere quidquid illud fuit. Hinc factum est ut hi nostri ad illum duo libri essent. Hoc opus sic incipit: Gaudentius Donatistarum Tamugadensis episcopus.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: LIX, 9/10 fugerent - Christi] cf. Matth. ro, 23. cf. Aug.: LIX, 1 Contra - episcopum] c. Gaud. titulus (POssID. indic. VI, 19). 2/12 c. Gaud. 1, x, 1. 14/20 c. Gaud. 2, x, 1. 21/22 c. Gaud. 1, 1, 1 (p. 201, 2). App. crit.: LIX, 1 LIX] LXXXV

HVYZ/MTX/CDkn LXXXIIII A om. U/I

4 dedisset] -disse L tamugadensem (tham- X) cf. /. 27] tamuad- H tanuagiagensum U tamagad- Y tamucad- Mtamugaud- D^tamagud-L ^ 5/6 nostra conlatione] nostram

-tionem (-ne D*) CD*kn

10 add. iesu ante

christi U ille rescripsit] rescr- CD* kn rescr- ille D? maur 11 asseruit] -serunt CD*I —— perlatore]-torem Y?Z/T ^ 12aliamJalteram V —— 13 esse] om. AVY maur 15 gaudentii] -ti D* kn 17 tacere potuisse] tacuisse (tace/isse C*) C*D* kn possit] -set AVYZ/MTX/I/L maur 20 hi] hii V/L 21 tamugadensis (-gazensis CD* -gaudensis D?) cf. /. 4] tamagud(tamagad-Y) AYZ/L tam uel gaudensis H tanuadagensis U

2)

EUM

RETRACTATIONES II, LX-LXI

138

LX

MA

(LXXXVI)

Contra mendacium liber unus.

Tunc et contra mendacium scripsi librum, cuius operis ea causa (x) extitit, quod ad Priscillianistas hereticos uestigandos, qui haeresim suam non solum negando atque mentiendo uerum etiam peierando existimant occultandam, uisum est quibusdam catholicis Priscillianistas se debere simulare, ut eorum latebras penetra-

rent. Quod ego fieri prohibens hunc librum condidi. Multa mihi legenda misisti. Hic liber sic incipit: LXI

VA

(2)

Contra duas epistulas Pelagianorum libri quattuor.

(LXXXVII)

Sequuntur libri quattuor quos contra duas epistulas Pelagiano- (1) rum ad episcopum Romanae ecclesiae Bonifatium scripsi, quia, cum in manus eius uenissent, ipse mihi eas miserat, inueniens in illis calumniose interpositum nomen meum. Hoc opus sic incipit: Noweram te quidem fama celeberrima (2) praedicante.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L cf. Aug.: LX, 1 Contra mendacium] c. mend. titulus (retract. 1, 27 (26), l. 8.13; POSSID. indic. X?, 29; EVGIPP. exc. Aug. p. 606). — 2/7 cf. c. mend.1,1; 21, 41. 8 c. mend. r, 1 (p. 469, 3). LXI, 1 Contra - Pelagianorum] c. Pelag. titulus (POssID. indic. VII, 9).

6/7 ic; Pelag. 1, 1, 1. (p. 423.2).

App. crit.: contra consentium (PLBV)

LX, 1 LX] LXXXVI HVYZ/MTX/CDkn LXXXV A om. U/I (aduersus Poss) mendacium cf. retract. 1, 27 (26), 1. $13] ad contra mend- i. t. c. mend. contra mend- ad consent- c. mend. 2 tunc] hunc L et] etiam U/L om. D?I 3 priscillianistas]

priscilian- H/C*D* kn 3/4 haeresim] -sem Z/MT/C*D kn 4/5 atque peierando (peiur- A perier- V/MT/C? periur- X) cf. Baer. 70, 1; epist. 237, 3] uerum etiam mentiendo C*D*kn — 5 occultandam cf. c. mend. 11, 25 (p. 03, 4) ;

21, 41 (p. 27, 21) ; baer. 70, 1; epist. 237, 3] -lendam AHVYZ/MTX/D?I/L maur Ue ae U 6 priscillianistas] priscilian- CD £z 8 legenda] ad -ndum LXI, 1 LXI] LXXXVII HVYZ/MTX/CD kn LXXXVI A om. U/I

— contra

- pp ad papam urbis romae bonifatium contra epist- iuliani episcopi pelagianorum c. Pelag. (B) contra - pelag- ad bonif- papam c

Pelag. (CDGL) ad bonif- papam (papam bon- V) c. Pelag. (OV) uim bonif- contra supra scriptos (sc. pelagianistas) Poss

RETRACTATIONES LXII

IO

25

20

II, 1xi1

139

Contra Iulianum libri sex.

(LXXXVIII)

Interea libri quattuor Iuliani Pelagiani, quos supra commemo- (1) raui, uenerunt etiam in manus nostras. In quibus conperi illa, quae ex eis decerpserat qui ea comiti Valerio miserat, non omnia eo modo quo a Iuliano dicta sunt ad eundem comitem scripta, sed nonnulla eorum aliquantum fuisse mutata. Scripsi ergo sex libros aduersus illos quattuor; sed meorum duo primi testimoniis sanctorum, qui fidem catholicam post apostolos defenderunt, Iuliani inpudentiam redarguunt, qui tamquam Manichaeorum dogma nobis obiciendum putauit, quia ex Adam trahi dicimus originale peccatum, quod per lauacrum regenerationis non solum in maioribus uerum etiam in paruulis soluitur. Quantum autem ipse Iulianus quibusdam sententiis suis adiuuet Manichaeos, in primi libri mei parte posteriore monstraui Ceteri autem nostri quattuor redduntur illis singulis singuli. Verum in huius tanti tamque elaborati operis quinto uolumine, ubi commemoraui deformem maritum coniugi suae, ne deformes pareret, proponere in concubitu formosam solere picturam, nomen hominis qui hoc facere solebat quasi certum posui, cum sit incertum, quia memoria me fefellit. Hoc autem Soranus auctor medicinae scripsit regem Cyprium facere solere, sed nomen eius proprium non expressit. Hoc opus sic incipit: Contumelias tuas et uerba maledica, Iuliane.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L

Font.: LXII, 2 libri - Pelagiani] IVLIAN. AECLAN. Ad Turbantium, cf. Clauis 774. 20/22 cf. SORAN. gynaec. x, 39, 1. cf. Aug.: LXII, 1 Contra Iulianum] c. Iul. titulus (POSSID. indic. VII, 10;

EVGIPP. exc. Aug. p. 932). 2/3 retract.2, 53 (79), l. xo-x32. — 2/6 epist. 207. 6/14 c. Iul. x, 1, 3. 12/14 c. Iul. 1, 8, 36 - x, 9, 45. 14/15 c. Iul. 3, 1, 1. 17/19 cf. c. Iul. 5, 14, 51 (l. 34-42). 23/24 c. Iul. 1, 1, 1. App. crit.: LXII, 1 LXII H/L maur] LXXXVIII VYZ/MTX/CD kn LXXXVII

Aom.U/I — post contra iulianum add. haeresis pelagianae defensorem c. Iul. 2/3 commemoraui] memor- Z/I 6 fuisse] om. C*D* kn mutata] incommut-C*D* inmut-X/C24n — 7 meorum] eorum UY/MTX/D'?I ^ duo primi] duobus -mis MTX/D? 9 inpudentiam redarguunt] -dentia (-tiam C*D*) -arguitur AHVZ/MTX/C*D — 15 add. libris ante illis X/D*I/L — 17

deformes] -formis HUZ/MTX/C* -forme L —— 22 expressit] posuit X/CD* kn 23 maledica] -dicta Z/C*

RETRACTATIONES I, rxur-Lxiv LXIII Ad Laurentium de fide spe

140

(LXXXIX)

et caritate liber unus.

IO

Scripsi etiam librum de fide spe et caritate, cum a me ad quem (x) scriptus est postulasset, ut aliquod opusculum haberet meum de suis manibus non recessurum, quod genus Graeci enchiridion uocant. Vbi satis diligenter mihi uideor esse conplexus, quomodo sit colendus deus, quam sapientiam esse hominis utique ueram diuina scriptura definit. Hic liber sic incipit: Dici non potest, dilectissime fili Laurenti, (2) quantum tua eruditione delecter.

(XC)

LXIV De cura pro mortuis gerenda ad Paulinum episcopum liber unus.

Librum de cura pro mortuis gerenda scripsi, cum interrogatus (1) litteris fuissem, utrum prosit cuique post mortem quod corpus eius apud sancti alicuius memoriam sepelitur. Hic liber sic incipit: Diu sanctitati tuae, coepiscope uenerande (2) Pauline.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L Font.: LXIII, 7/8 colendus - definit] cf. Iob 28, 28. cf. Aug.: LXIII, 1/2 Ad - caritate] enchir. titulus (epist. 231, 7; quaest. Dulc.

1, 10, l. 2615; POSSID. indic. X2, 30; FVLG. RVSP. epist. 14, 20; CASSIOD. in A

3, 4533,1. 4235; 37, 2; 68,6).

3/8 enchir. 1, 2-4.

9/10 enchir. 1, 1

. IS).

LXIV, 1/2 De - episcopum] cur. mort. titulus (POSSID. indic. X$, 200; 4/5 cur. mort. 1, 1 (p.621, 5-7) (quaest. Dulc.

EVGIPP. exc. Aug. p. 964). 2:525 1:168).

6/7 cur. mort. 1, 1 (p. 621, 3) (quaest. Dulc. 2, 2, l. 13s).

App. crit.: LXIII, 1 LXIII] LXXXVIIII HVYZ/MTX/CD kn LXXXVIII A om.

U/I 1/2 ad laurentium (om. C*D* kn enchir. 33, 122 epist. 231, 7 quaest. Dulc. 1, 261s Poss Fulg Cassiod) de fide (add. et i. t. enchir. 33, 122 epist. 231, 7 quaest. Dulc. 1, 261s CLS Poss CGQRW ) spe et (et om. C*D*) caritate (de fide spe et car- ad laur- X)] ad laur- enchiridion (~ P) de fide (add. et A) spe et car- enchir. (AP) enchir- (add. laurentio scriptus M) enchir. (BM)

Cassiod

4 scriptus] -ptum VY/D

aliquod] -quid H/C*

LXIV, 1 LXIV] XC HVYZ/MTX/CD kn LXXXVIII A om. U/I — gerenda] agenda YZ cur. mort. ($) Poss(ST) 2 ad paulinum episcopum] ad paul- U i. t. cur. mort. ad paul- ep- nolanum Eug om. Z cur. mort. (V) P. 6 diu] om. AHUV/MT/CDI/L kn ee

RETRACTATIONES LXV

II, Lxv-LXv1

I4I

(XCI)

De octo Dulcitii quaestionibus liber unus.

Liber quem praenotaui De octo Dulcitii quaestionibus non esset in hoc opere commemorandus inter libros meos, cum sit confectus ex his quae a me in aliis ante conscripta sunt, nisi et disputationis aliquid a nobis interpositum repperiretur in eo, et uni earum quaestionum non ex opusculo aliquo alio meo responsionem, sed tunc quae potuit occurrere reddidissem. Hic liber sic ineipit: Quantum mihi widetur, dilectissime fili (2) Dulciti.

MEL —

LXVI

(XCII)

Ad Valentinum et cum illo monachos

de gratia et libero arbitrio liber unus.

Propter eos qui, cum defenditur dei gratia, putantes negari (x) liberum arbitrium sic ipsi defendunt liberum arbitrium, ut negent dei gratiam, asserentes eam secundum merita nostra dari, scripsi librum cuius est titulus De gratia et libero arbitrio. Ad eos autem scripsi monachos Adrumetinos, in quorum monasterio de hac re coeperat esse contentio, ita ut me consulere eorum aliqui cogerentur.

Hic liber sic incipit: Propter eos qui hominis liberum arbitrium.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L cf. Aug.: LXV, 1.2 De - quaestionibus] quaest. Dulc. titulus (Possip. indic.

X$, 201; EVGIPP. exc. Aug. p. 959).

— 8/9 quaest. Dulc. praef. (1. 2).

LXVI, 1/2.6 Ad - arbitrio] grat. titulus (POSSID. indic. VII, 14; EVGIPP. exc. Aug. p. 907). 3/6 grat.1,1. — 3/9 epist. 214-215. 6/9 epist. 216, 2-3. 10 grat. 1, 1.

App. crit.: LXV,

-ti kn

1 LXV] XCI HVYZ/MTX/CD kn XC A om. U/I

dulcitii]

— 2 de octo dulcitii (-ti 4/C*D* kn) quaestionibus] de octo quaest-

ad dulc- quaest. Dulc. (a/TV) ad dulc- de octo quaest- quaest. Dulc. (BEZ)

Eug ad dulc- Poss Á his] iis maur ante] antea X/CD maur kn 6 opusculo aliquo (aliquo om. U) alio (alio om, Z/CDIkn)] -lorum aliquo meorum L — 7 reddidissem] -didi (-didis C*) C*D*I kn ^ 8 uidetur] uideatur CD* kn LXVI, 1 LXVI] XCII HVYZ/MTX/CDkn XCI A om. U/I ad ualentinum]om.Z ^ etcumillo]ozm. UZ et quosdam 1 monachos] -chis Y/MT om.

UZ

3 negari] -re V/L

4 sic - arbitrium] om. H/L — 6 est titulus] ~

X/I maur de - arbitrio] de - arb- ad ualentinum et cum illo monachos grat. ad -tinum monachum de - arb- Poss

142

RETRACTATIONES II, Lxvir — EPir. LXVII

Ad quos supra de correptione et gratia liber unus.

(XCIII)

Rursus ad eosdem scripsi alterum librum quem De correptione (x) et gralia praenotaui, cum mihi nuntiatum esset dixisse ibi quen5 dam, neminem corripiendum si dei praecepta non facit, sed pro illo

a Epilogus

ut faciat tantummodo orandum. Hic liber sic incipit: Lectis litteris uestris, Valentine frater (2) dilectissime. "E Haec opera nonaginta et tria in libris ducentis triginta et duobus me dictasse recolui, quando haec retractaui, utrum aliquos adhuc essem dictaturus ignorans ; atque ipsam eorum retractationem in libris duobus edidi urgentibus fratribus, antequam epistu-

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L cf. Aug.: LXVII, 1.3/4 Ad - gratia] corrept. titulus (perseu. 21, 55 ; epist. 225,

2; POSSID. indic. VII, 15).

3/6 perseu. 21, 55.

corrept. I, 1. epil., 1/2 epist. 224, 2.

4/6 corrept. 3, 5.

App. crit.: LXVII, 1 LXVII] XCIII HVYZ/MTX/CD kn XCII A om. U/I

7/8

ad

quos supra] om. Z —— correptione] correct- UVYZ/X/I ^ 3 alterum librum] alterum U/I om. L 3/4 de correptione (correct- UVZ/X/I) et gratia] post gratia add. ad eundem et cum illo monachos adrumetinos corrept. ad quem supra de -tia et -reptione (-rect- FP/CGQRW) Poss 5 add. qui ante

si L

epil., 1 add. retractationum

recapitulatio ante haec Z

hi sunt libri II ante haec U

add. breuis

nonaginta et tria] -nta tria 4/X maur XCIII Y

1/2 ducentis triginta et duobus f. Einleitung, p. XIII, n. 6] -ntis trig-duobus V maur -ntos trig-duos A CCXXXII Y/X 2/3aliquos adhuc essem] adhuc

essem -quos X/CD maur kn -quos essem L —) maur

3 atque] et X/CD£n ac am

RETRACTATIONES, EPiLocvs

143

5 las atque sermones ad populum, alios dictatos alios a me dictos, retractare coepissem.

Trad. text.: AHUVYZ/MTX/CDI/L App. crit.: 5 ad populum] in -lum C* £z in -lo D* alios dictatos (-tatus D*)] alias -tatas (-tatus C*) Cn om. L 6 post coepissem add. (aurelii augustini C) explicit (-ciunt V/I) retractationum (sancti augustini episcopi V aurelii augep- I) liber secundus (retr- libri duo V/I liber -tationum M add. aurelii augustini episcopi hipponiensis regiae cf. Ezmleitung, p. XXXVIII H) AHV/M/CI/L add. item libri qui post istorum emendationem a sancto episcopo augustino conscripti et editi sunt: retractationum ipsi libri II; liber qui appellatur speculum de testimoniis scripturarum; ad prosperum et hilarium de sanctorum praedestinatione libri II (cf. PRosp. resp. ad Gen. praef.; cod. Kóln, Hist, Archiv der Stadt, W f? 144, f. 24v; cod. München, Bayer. Staatsbibl, Clm 13501, f. 168v); ad quoduultdeum diaconum de haeresibus libri II; contra gesta habita cum maximino arrianorum episcopo

- quoniam dies quo praesentes conferebant disputatione eius prolixa absumptus est - libri II; contra iulianum pelagianum libri sex, septimum uero inperfectum reliquit, octauum autem nec attigit, sunt enim ipsius heretici libri VIII quibus respondit eius uerba ponens (propon-U/I) eisque subiungens responsiones suas (add. explicit retractationum liber secundus sancti augustini episcopi U) HU/I

ae FUR

(2 o SOE

21

II

DARE

jt LI

Maipénere sive, oc es] e OC Meera)

‘

TAR roe

er

,

+>

!

Lap

=

E

"

N wd

Tyee LU

op

i

e ,

^i

ay le

MS

ptóna

yoann aire epee thd quete

2

"

'

44

.

wea H pore

EDT sol pared ee :

>»

b afetorn

,

ie eJ

iy}

ie

gee 7 WE

*e

c

gies

4

ut)

IP! uu

c

4 HN

Cel

M

&. Hos

D

vier i etarfalto EOS

4,

*10/12

4, 6-29

15 *7/8

7/8

14 I7 14-15 20 34 I-2

4, 24

"14 M.

*13/14

2, 7(33)

I, 13(12)

IS, 32 I9, IO

2, 59(85)

E15

*1Ór

2, 12(38)

4, 31-37 I3, 2I 14, 26 IS, 18

"14

162/163

*1r/12 *21/22

I, 26(25) I, 26(25)

24

IO, 23 IO, 30 I2, 32

5

*42/43

2, 7(33)

3, 23-38 3, 31

83 41/42 88/89 8 123/124 13/14

2, 12(38) 2, 22(48)

2, 16(42) 2, 55(81)

$273

*14

13, 39-41

3, 23

34/35 45/46 47/49 24/25 *24/25 55/56 *74/75

z, 3(3)

2, 28(54) 2, 28(54)

2, 36-37

17/18

2, 36(62)

I3, 24-25

I, 27

4/5

8, 12

12, 36

27,46

I, 1i2(11) 1, 22(21) I, 26(25) 2, 36(62) 1, 26(25) 2, 36(62)

Lucas

*105 /106

8, 10

I, 11(10)

23, 10 23, 15 24, 36 251-12 25, I-13

2, 16( 42) 2, 4(30)

I, 19(18)

*16

*53/54

*170/171 471/172 bar

*79/80 *5/7 *69/70

32 z, 8(7) 28/29 2, 27(53) 1, 15(14) *156/157 2, 55(81) *45

I, 26(25)

2, 18(44) 2, 55(81)

I, 17(16) I, 22(21)

180/182

*14

45/46 23/24 *53/54

I, 26(25)

*188

1, 4(4) 1, 3(3)

*47/48 *32/33

I, 22(21) 2, 36(62)

2, 58(84)

1, 13(12) 1, 26(25) I, 19(18) I, 26(25) I, 26(25)

2, 41(67)

61/62

15 25

*77/78 *156/157 30/31 179/180 *189 *

*10/11

8, 36

*77/78 *30/31 *38/39 53/54

I, 26(25) *164/165 I, 26(25) *166 1, 19(18) 97/98 1,15 (14) T

8, 37 8, 44

I, 22(21) prol.

13/14

*15/17

*36

6, 3-13

6,9 8, x1

9, 30°31

IO, 30

2, 8(34)

9/10

1, 3(3)

*38/40

z, 4(4)

*46 *4r 28

107

134

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE II, 17-44 12, 25 I2, 34

‘1, 26(25) *190 x 1315) ^ *r2/z6 1,25(24) *2r/22

14, 6 18, 36

z, 4(4) n 3(3)

21, 6-11

33 19/20

1, 26(25)

Actus Apostolorum

TII

1, 24(23)

2,26(7) — x, 14(13)

*158/159

74

7, 19

82

7, 20 7, 921 7s 23

14 12

*44

*94/95

19, 6

n 13(12)

*92/94

I

1,7

Y.I7 I, 20 Tp2t I, 25

4 5

$5 5, 12

Ód$i04)

*105

1, 25(24)

6/7

I, 11(z0) 1, 11(r0) r,I3(12) I, 13(12)

6, 17 6, 20 2r «Bi 7, 14

*7/8 *6/7 ^ *:8/19 *18

xaj(m)

1,23(22)

xsx(x)

aja

*72/75

*29

n10(9) 1,15(14)

"7o/72 *43/44

I, 23(22)

es

1, 23(22) 123(22) 1, 24(23) 1, 24(23) 2, 1(27)

*23/24 "42/43 *46 "47/48 *13

1, 9(8)

*94

*97

1, 13(12) 1, 26(25) a 1223 1, 23(22) 1, 23(22)

*65/66 191/195 7/8 9/10 17

1, 26(25) 2,1(27)

196/197 10/u

1, 23(22)

(7) cf. Ps. 15, 9. (8) cf. Ps. 43, 22. (9) cf. Mal. 1, 2-3.

20/21

1, 15(14)

26/28

1, 23(22)

2, 1(27) 1, 19(18) 1, 19(18)

1, 14(13)

I, 26(25) I, 23(22)

2,37(63) — *z3/14 2, 42(68) :

1, 15(14) 6, 14

*6

I, 26(25)

138/139 33/35

1, 26(25) 2, 1(27) 1, 23(22) I, 23(22) 2, 1(27) 1, 26(25) I, 26(25) 1, 17(16) I, 22(21) I, 26(25) I, 26(25)

"far/ao

Ad Romanos

BET...

1, 9(8) 1, 15(14) 1, 9(8)

137/138 *24/25

°8

*9/1o

*20/21

2, 7(33) *45/46 *8 2, 53(79) 1, 9(8) *175/176

*25/26

1, 13(12)

& 13(z2)

7; 18

36

,

5,1516

1r, 26

83

2, 31(57) 8, 29-30

8, 36 (9) 9, IO 9, II

I, 13(12)

1, 7(6) 1, 7(6) 1, 7(6)

2, 1(27) 1, 1(x)

2, 1(27)

9, I1-I2 9, 12

9, 13 (?) 9, 16 9, 18

9, 20 9,129 IL, 475

II, 5 In 6

XI, 22:24 122 SEL

I, 23(22)

2, 31(57) 1, 23(22) 1, 26(25)

I, 23(22) 1, 23(22) I, 26(25)

201/202

°8

21/23

*25/27

8/10 203/204

194/195

*26

*43

209/211 213/214

*43/44

212 *81/82

25/27

*125/126 10/11

14/15

18/19 16/18

*77/78 °18

*45/47

21/22

48/49

243

*80

*9o/91

2, 1(27)

227/228 18/20 *125/126

1, 9(8)

*98/100

1, 13(12) I, 23(22)

I, 22(21) I, 26(25) 1, x3(12)

55/56 *66

218/219 105/106

162

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

I ad Corinthios

*38/39

I, 10

prol.

I, 24

1, 26(25)

2, 14

2, 27(53)

*103/104 22/23

*24/26

I2 112

3, 16

I, 26(25)

79/80

78

3, 1-2

4,7

2, 27(53) 2, 1(27)

4, 14°15

I, 22(21)

5, 13

2, 17(43)

6, 15 6, 18

1, 19(18) 2, 15(41)

7, 25

2, 15(41) 1, 23(22)

23/25 *47

65

9

103,

*79/80

32

34

18/19 141/142

F2, 79

12, 23

2, 7(33)

13, 12

I, 2(2)

15, 14

z, 4(4) 1, 7(6) 1, 14(13) 1,14(13) 1, 13(12)

*45 *i1/13

II, 3I 12, 6

IS, 28

I, 26(25)

15, 44-45 — 1, 13(12) 15, 45 1, 10(9) IS, SO

I, I, r, I,

17(16) 17(16) 17(16) 22(21)

2, 3(29) 15, 5-52. 2, 33(59) 15, 53 1, 2(2) 2, 3(29) 15, 53-54 ‘I, 22(z1) 15, 54 I, 23(22) 15, 54-56 x,26(25) 15, 55 I, 19(18)

58 IO2

3, 18

57

1,14(13) 2, 37(63) 1, 26(25)

z, 7(6)

4, 24

2, 4(30)

5, 6 5, 17

5, 18

1, 26(25) 1, 9(8) I, 13(12) 1, 24(23) 1, 24(23) 2, 1(a) I, 24(23)

6, 2

I, 26(25)

*72/73

*30/31

*18/19 *115/116

139/142 *62/63

* 40/41 43/46

*1r/12

38/39 252/253

Ad Ephesios

I, 18

2, 3

14

60/6x *65

. 2, 36(62)

1, 7(6)

*sr

5, 28 5, 29 6, 23

46

87/88

246/247 *47/51

1, 15(14)

$252

*29/30 31/35

1, 1(z) I, 10(9)

3,17318 5, 27

1, 2, 2, I, I, I,

19(18) 18(44) 18(44) 26(25) 26(25) 23(22)

Ad Philippenses 2.7 I, 26(25)

54 16

24:3

28/29

1, 9(8)

*35

79/80 97 9/12 78/81

33 48

II9

*132/135

*7/8 *9

104 104

89/90

78 78

*

68/69

69

255/256

86 25

*76

30/31

*si

Ad Colossenses

:

*27/29

I, 14-15 I, IS

*50/51

5 4 3, 10

"13/14 8/10

*38/39

248/251

12/13 11/12 219

*52/54

I, 26(25) I, 26(25) I, 26(25)

258/259 *138/139 *143/144 1, 19(18) *135/136

2, 24(50)

86 81 81

*19/20

IIO

*22

127

I ad Thessalonicenses

29

2, 12 4, n 4, 17

II ad Corinthios

3, 6

1, 13(12) I, 22(21)

IO2

97/98

1, 21(20) 1, 26(25) prol. I, 23(22) I, 23(22)

IO, 4 ae y)

po

3, 27 4, 22-31

I20 85 20

2, 45(71) 2, 21(47) 2, 33(59)

1o6

*26

117

27/28

n6

133/134

27 33

II ad Thessalonicenses

RET.

2, 31(57)

Ad Galatas

INI

1, 24(23)

18/21

7

237

I, 22(2x)

3, 19

1, 24(23) 2, 24(50)

*48/49 32/35 *13/15

65

3, 23724

I, 26(25)

*rr2

I ad Timotheum

I, I3 2, 5

109 79

z, 9(8)

I, 11(10) I, 19(18)

1, 24(23)

*9/10

"I4

*24

7

INDEX LOCORVM II ad Timotheum L 9 2, 31(57) 2, 31(57) 2, 20 2,18(44) 2, 18(44) TU r 19(18)

SACRAE SCRIPTVRAE I, I9

—*22/23 15s 23/24 x16 . *x6/18 105 19/20 105 *x12/113 59

163

prol. prol. 2, 45(71) 1, 26(25) prol.

26/27 $35 5/7 261/263 27/30

tans (22) 1, 1(x)

"47/4898 *9

38 8

1, 19(18) 1, 19(18)

*roo IOI

59 59

Epistula Iudae I9 2, 27(53)

20/21

112

2, IO 2, 20 3, I-2

|6 9516 127 86s 6

TX Petri

Ad Titum Tae

39

27

1, 26(25)

*254

n6).

*34/99*

2, 33(59)

Ad Hebraeos 7, 10 I, 26(25) I, 26(25) 9,15-17 r,26(25)

1, 17:19

2,22(48)

1,19 ^ 2,22(48) zo. 6 1, 26(25) £239(9) *5:3(6)

*to

86

"ao

m7

2, 32(58)

(10) cf. Deut. 4, 24.

llohannis 5, 16

*o42 *244 260

85 85 86

"33/35

108

108 87 20

Apocalypsis 6, x1 I, 13(12) *125 40 12, 9 2, 14(40) *4/6 1oo 21,1 3 (3) ea 822/23 0 5 1, 4(4) *20 I4

8/9

x16

1, 4(4)

?33/34 270/272 66/67;

Epistula Iacobi

Pe

3, 18 4, 6

*42*

75

INDEX SCRIPTORVM (!) lin.

pag.

I, 10(9)

27/21

30°31

2, 4(30)

11/12

93

lib., retract.

Ambrosiaster Quaestiones ueteris et noui testamenti :

127, 28-30 Ambrosius

De fide :

4, II, 144 De officiis ministrorum :

(PL x6)

2, 13, 65

1, 7(6)

1, 7(6)

°27

27

I9 I9

1, 23(22) 1, 23(22)

13/17 31/43

67

1, 26(25)

170/175

82-83

De paenitentia:

L 3, 13

68

De patriarchis :

3, 14

Epistulae: (epist. 1-35 ordinis noui: CSEL 82, reliquae: PL 16)

7 (37 Maur.), 6 8 (Maur.), 10

1, 19(18)

2, 7(33)

138/140

31/34

96 60-61

1, 21(20)

10/11

62

2, 15(41)

37/39

IO2

72/73 170/175

58 82-83

Exameron :

(CSEL 32, x) 5, 24, 88

Explanatio super psalmos XII:

37, 33

43, 66

1, 14(13)

7/13

Expositio euangelii secundum Lucam :

8, 79 28, 3

z, 19(18) 1, 26(25)

Hymni:

(WALPOLE A.S., Early Latin Hymns, Cambridge 1922, p. 16-114)

2(x), 15 2(x), 15-16

I, 21(20) 1, 21(20)

$910 10/11

62

1, 19(18)

116/117

59-60

Athanasius

Expositio in psalmos : 40, 6

(1) Asterisco testimonia notantur, typis crassioribus loci Retractationum ex aliis Augustini operibus allati cum testimoniis eorum. Loci signo ? notati in apparatu critico inueniuntur.

INDEX SCRIPTORVM

165

Augustinus Ad Emeritum episcopum Donatistarum : (non exstat) titulus 2, 46(72) initium 2, 46( 72)

1/2 8

17, 128

Ad Orosium contra Priscillianistas et Origenistas :

(CCL 49, 1985)

titulus

HI

2, 44( 70)

I

2, 44(70)

6/7

2, 44( 70)

9/10

126 126 126

Ad Pollentium de adulterinis coniugiis : (CSEL 41, 1900) titulus

2, 57(83)

I

I, I, F

2, 57(83)

7/8

2, 57(83)

2

2,I,I

i

136 136 136

Ad Simplicianum de diuersis quaestionibus :

(CCL 44, 1970)

titulus I initium ES ISI T 47 TIT

2, 1(27) 2, 1(27) 2, 1(27) I, 23(22) I, 23(22) 2, 1(27)

2 50 7/10 ee ory 10/11

Se

11,9 pen

1, 15(14)

12/13 16/20

n, 9

I, 23(22)

P259

2, 1(27) 2, 1(27)

°27

53/59

I, 23(22) I, 23(22)

64/66 88/89

139 15

I, 23(22)

2, 1(27)

23/25

I, 2, 20

I, 23(22) 2, 4(30)

100/104 "13

2 initium

1, 14(13)

I, 2, 21

NE 2,1, 4

2, I, 16

a 2, 3,1 2, 4

1, 13(12) 2, 1(27) 2, (27)

2, 43(69)

2, 1(27) 2, 1(27)

81/83

37/39

?34

31/33 33/35

°36

41/42 43/44

2, 5

2, 1(27)

2, 1(27)

45/46

2, 6

2, 1(27)

?49

Admonitio Donatistarum de Maximianistis: (non exstat) titulus 2, 29(55)

initium

2, 29(55)

2, 29(55)

47/49

BSSsELSE M NOoH ‘Oo

1/2

8

9/10

EES

166

INDEX SCRIPTORVM

Adnotationes in Iob:

(CSEL 28, 2, 1895)

titulus

P. 509, 4

2, 13(39)

I

2, 13(39) 2, 13(39)

2 14

99

99 100

Aduersus Iudaeos :

(PL 42, Maur. 1688) xin, n. 6

Breuiculus collationis cum Donatistis :

(CSEL 53, 1910)

titulus

2, 39(65)

praef.

2, 28(54)

;

2, 39(65)

9/10

1 initium

2, 39(65)

3/9

I initium

2, 39(65)

3, 24, 42

2, 27(53)

^19 cd

15/17

=

122

113

122 u-

112

Collatio cum Maximino: (PL 42, Maur. 1688)

XIII, n. I

Confessiones : (CCL 27, 1981) titulus Fak

4, 6, 11

Fh $83:

9, 4 7

9, 7, 16

11, 3, 5

13) 2%, 29

13, 25, 38

13, 32, 47 13, 35, 50 — 13, 38, 53

. 2, 6(32) 2, 6(32)

I 20

94 94

2, 6(32)

13/14

94

I, 13(12) I, 15(14)

prol.

5 x3(12)

2, 6(32)

2, 24(50)

1, 10(9)

2, 6(32) 2, 6(32)

°82 °160/161

45/47

98/100

9

oy

Ae

39 50

6

39

94

IIO

3r

17/18 10

94 94

Contra Academicos :

(CCL 29, 1970) titulus

D 1i(r)

I

7

13 1; I

1, 1(z)

12/13

7

zur) OX (E) Dr)

18/20 24/26 28/30

7 7-8 8

107/108

II

32/34

8

1, 1, 3

T

z, 1(1)

1,2, 5

n n

40/42

nari

oh ode

42/

2 I

2, 3,7

2, 5, II 2, 9, 22

x ii)

lI, 1i(r)

553

5/6

8

8

8-9

7

1, 1(1)

°26

8

I (x)

58/60

9

I, 1(z) Dr)

6/9 67/68

7 9

INDEX SCRIPTORVM 2, 10, 24

2, 12, 27

3,2, 3 3, 12, 27

I, 1(1)

1, 14(13) TUI) TX)

3, 16, 35

I, 1(x)

3, 17, 37

1; 1(1)

3, 18, 40 3, 18, 41 3, 20, 45

TT) r, 1(x) XI)

99/100 °28 °26

85/86 88/89

99/100 90/92 99/100

103/104

IO

42 IO IO IO IO IO IO

Contra Adimantum :

(CSEL 25, 1, 1891) titulus

1 22(21)

I 3 5

I, I, I, I, I, I, I,

12 26 27

22(21) 22(21) 22(2r) 22(21) 22(21) 22(21) 22(21)

70/7 14/23 40/4 46/49 50/51 55/58 65/66

Contra aduersarium legis et prophetarum :

(CCL 49, 1985)

titulus III

I, I6, 31

2, 58(84)

2, 58(84)

2, 58(84)

136 136 136

I, 19(18)

57

Contra Cresconium grammaticum :

(CSEL 52, 1909) titulus CAPE RSS?

2, 26(52) 2, 26(52) I, 21(20)

2, 34, 43

2, 28(54)

3, 43, 47 3, 44, 48

2, 26(52) 2, 5(31)

3, 12, IS

2, 26(52)

2, 26(52)

3, 47, 51 3, 63, 69

2, 26(52) 2, 5(21)

Contra duas epistulas Pelagianorum : (CSEL 6o, 1913) titulus 2, 61(87) I, I, I 2, 61(87) I, 3, 6

I, 23(22)

L 5,9

2, 53(79)

1, 8/53 —1, It, 24

2, 2, 2-3

4, 9, 25

I, 23(22)

I, 23(22)

I, 22(2r)

2, 1(27)

Contra epistulam Donati baeretici : (non exstat) titulus 1, 21(20)

10/13

13/17 31/43 59/64 26/27

62

168

INDEX SCRIPTORVM

initium fragmenta

21(20) 21(20) 21(20) 21(20)

47 7/8 22 28/30

63 62 62 63

1, 21(20)

35/36

63

I, 1, I, I,

1, 21(20)

38/42

63

Contra epistulam fundamenti :

(CSEL 25, 1, 1891) 2, 2(28) titulus 2, 2(28) IST Contra epistulam Parmeniani : (CSEL 51, 1908)

titulus

I, 1, 1

2, 8, 15.17

att, 2

3, 2, 15 3, 2, 15

2, 17(43)

1/2 7)

I

2, 17(43)

16

t, 3(3)

35/40

2, 17(43) 2, 17(43)

8/10 13/15

2, 17(43)

8/10

91 9r

XV, n. I5 103

m

15

103

103 104

Contra Faustum Manichaeum :

(CSEL 25, 1, 1891)

titulus

lib. x

iom 5,3 lib. 4.7-10 12, 24 13, 10 14, I2

2, 7(33)

2, 7(33) 2, 2, 2, 2, 2, 2,

7(33) 7(33) 7(33) 7(33) 7(33) 7(33)

z

95

7/8

95

95 50

48 12/13 7/8 31/34 31/34 35/36

96 95 95 96 96 96

lib. 22 23, IO

2, 7(33) I, 15(14)

8/10 °160/161

lib. 25.27 29, 4

2, 7(33) 2, 7(33)

7/8 41/44

95 96

titulus

2, 8(34)

I

XV, n. IS 97

1,1

2, 8(34)

13/14

97

Contra Felicem Manichaeum:

(CSEL 25, 2, 1892)

Contra Fortunatum Manichaeum disputatio:

(CSEL 25, 1, 1891) titulus

1, 16(15)

I

51

initium T7 13 IS 20 21 22

1, 16(15) I, 15 (14) 1, 16(15) I, 16(15) I, 10(9) 1, 16(15) 1, 16(15)

33/34 °160/16r 14/16 22/23 96 20/21 24/27

52 50 51 52 30 52 52

Contra Gaudentium Donatistarum episcopum : (CSEL 53, 1910) XIII, n. I

INDEX SCRIPTORVM

169

titulus

2, 59(85)

"

137

TE

2, 59(85)

2/12

137

2, 59(85)

21/22

UD

ME:

I, I4, I5 I, 32, 41

T, 39, 54

XXI, n. 29

2,1,I Contra Hilarum : (non exstat) titulus

137 XXI, n. 29 XXI, n. 29

2, 59(85)

14/20

137

2, 11(37)

I

98

2, 11(37)

9

98

1

initium

2, x1(57)

IO

98

Contra Iulianum :

(PL 44, Maur. 1690) titulus

2, 62(88)

I

139

E . ro 1, 8, 36 - 1, 9, 45

2, 62(88) 2, 62(88) 2, 62(88)

23/24 6/14 12/14

139 139 139

2, 3,5 - 2, 4,8

1, 23(22)

I, 23(22)

31/43

13/17

67

1, 1(r) r, 1(1)

73/74 ?74

9 9

23/24

93

2, 3, 6 2, 5, 14

2, 6, 15 2, 7, 19-20 2, 8, 24

2, 4(30)

2, 4(30) 2, 4(30) 2, 4(30)

.

23/24 23/24 23/24

68

93 93 93

XML

2, 62(88)

14/15

139

3, 26, 62

*4, 8, 47

I, 24(23)

2, 50(76)

47/52

72-73

4, 14, 69 4, 16, 79-83 5, I4, 51 *5, 15, 54

1, 10(9) 2, 7(33) 2, 62(88) 2, 33(59) 2, 33(59)

?34 44/47 17/19 1/2 8

31 96 139 116 117

2, 33(59)

I, 23(22) I, 23(22)

8.

13/17 31/43

117

titulus PII

2, 25( 51) 2, 25(51)

I I9

XV, n. I5 IIO In

A Er

2, 25(51)

4/15

IIO

*6, 22, 68 6, 23, 70

2, 33(59)

1/3

1/2

129

116

67 68

Contra litteras Petiliani :

(CSEL 52, 1909)

2; I, I TNI: DO

2, 25(51) 2, 25(51) 2, 25(5z)

20 4/15 21

III IIO III

26

XIH, n. I 143

Contra Maximinum baereticum :

(PL 42, Maur. 1688) epil.

170

INDEX SCRIPTORVM

Contra mendacium :

(CSEL 41, 1900) titulus Ter ISI IL, 25 21, 4I

2, 2, 2, 2, 2, 2,

60(86) 60(86) 60(86) 60(86) 60(86) 60(86)

I 2/8 8 °5 2/7 95

138 138 138 138 138 138

Contra nescio quem Donatistam:

(non exstat) titulus initium fragmenta

2, 28(54)

I

2, 28(54)

3

2, 28(54) 2, 28(54)

18/19 4/5

2, 28(54)

6/9

Contra bartem Donati :

- (non exstat) titulus

2, 5(31)

f

2, 5(31) 2, 5(31)

2 E

Contra partem Donati post gesta : (CSEL 53, 1910) titulus 2, 40(66) Tet 2, 40(66)

I 16

initium

33, 56

2, 27(53)

15/17

Contra quod attulit Centurius a Donatistis: (non exstat)

titulus initium

2, 19( 45)

I

2, 19(45)

6

2, 19(45)

7/8

105 105 105

Contra secundam luliani responsionem imperfectum opus: (lib. 1-3: CSEL 85, 1, 1974; lib. 4-6: PL 45, Maur. 1690) XIII, n. I XXXVIII, n. 87 epil.

?6

*praef.

2, 53(79)

1/2

praef.

2, 53(79) 2, 53(79)

6 3/13

L 17 2, 25 4, 112 4, 123

2, 53(79) 2, 53(79) 2, 42(68) 2, 4(30)

10/13 ^ra 2/4 1/13

Contra Secundinum Manichaeum :

(CSEL 25, 2, 1892) titulus I uii

I9

2, 10(36) 2, 10(36) 2, 10( 36) I, 9(8)

1, 9(8)

I, 10(9)

I IO 13/14 I

9

°4

143

131 131 131

131 I3I 123-124

93

INDEX 25

SCRIPTORVM

I, 17(16)

171

1, 17(16)

723/24

?22

53

2, 52(78) 2, 52(78)

I 9/10

130 130

2, 3(29) 2, 3(29)

2, 3(29)

I 18

5/1

91 92

2, 18(44) 2, 18( 44) 2, 18(44)

I 24/25 7/8

104 105 104

53

Contra sermonem Arianorum :

(PL 42, Maur. 1688) titulus pr

De agone christiano:

(CSEL 41, 1900)

titulus um

.

32, 34

De baptismo: (CSEL 51, 1908) titulus Tatts I, 17, 26

2, 9, 14

1, 17(16)

?3

92

52

4» 12, 18

2, 18(44)

16/20

105

4» 22,29 7, 51, 99

2, 18(44) 2, 18(44)

13/14 16/20

104 105

I, 2(2) I, 1(z) I, 2(2)

T °26 20

II 8 II

1, 2(2)

7/9

rod

z, 2(2)

3/5

nu

De beata uita: (CCL 29, 1970) titulus I reat

I, 5 1, 6

z, 2(2) I, 2(2)

3, 22 3555

z, 2(2) I, 2(2)

16 5/6

4, 25

r, 2(2)

9/1x

3, 17

4, 23

z, 2(2)

9 3/5

II II

II II

3/5

n

I

De bono coniugali : (CSEL 41, 1900) titulus

2, 22(48)

I

107

I, I

2, 22(48) 2, 22(48)

18 36/37

108

259—322

2, 22(48)

1o8

16, 18 22, 27

2, 22( 48) 2, 22(48) 2, 22(48)

23/26 96 6

19/21

a

23, 31

2, 22(48)

31/33

108

108 107 107

De bono uiduitatis : (CSEL 41, 1900) XIII, n. 6

De catechizandis rudibus :

(CCL 46, 1969)

titulus

2, 14(40)

I

100

172

INDEX SCRIPTORVM 2, 14( 40)

X1

18, 30

2, 14(40)

2, 14( 40)

2

100

9

100

4/7

100

5

124

De ciuitate Dei :

(CCL 47-48, 1955)

titulus

2, 43(69)

1 praef.

2, 43(69)

I, 35-36 4 I

6 praef. - 6, 1

7, 6 7, 35 8, 1

2, 43(69)

2, 43(69) 1, 9(8) 2, 43(69)

1, 11(10) 1, 3(3) 2, 4(30)

32

42

12/30 °49

12/30

125

125

124-125 24

124-125

59/60 42/44 20/24

35 13 93

^135 33/35 38/39

4r 125 15

IO 41

1» £(x) z, 13(12)

101/102 133/136

IO, 30 I0, 32 — IX, I

TIGE) 2, 43(69)

69/70 12/30

9 124-125

13, 4

2, 33(59)

1/2

116

TE EMS

1, 1(1)

101/102

I4, 21-23 14, 21-26

2, 22(48) 1, 10(9)

19/22 27/231

is

2, 43(69)

EI. 5 Ef: 5

1, 10(9)

50/52

1, 24(23)

?31

IO, I 10, 3

10, 8 10, 29

16, 3

1, 13(12) 2, 43(69) 1, 4(4)

2, 33(59)

z, 4(4) 1, 11(10)

8

37/42 52/55 12/30

18, 54

108 30-31

124-125

102-103

2, 16(42)

"d

103

2, 43(69) 2, 43(69)

36/57 ?36

125 125 LII, n. 135

2, 4(30)

18, 1

IO

15 35

12/15

2, 16(42)

17, 20

ED 23

n7

11/15

2, 43(69)

12/30

T. 2(2)

93

31-32

93

72

124-125 II

12/30

124-125

31/33

53°54

19, I

2, 43(69)

B 22, 27

716) x, D)

22, 29

I 14(13)

?34

1, 26(25)

127/129

80

2, 41(67)

2/7

123

22, 8

I, 13(12)

96/102 69/70

39 9

42

De consensu euangelistarum :

(CSEL 43, 1904) titulüs dE. ugue

I, 23, 35

2, 16(42) 2, 16(42) 2, 16(42)

1, 11(10)

I 25 II

52/55

102 103 102

35

INDEX SCRIPTORVM 2,3, 5 Bika yi 2, 64, 124

2, 16(42) 2, 16(42) 2, 12(38)

173 16/17 21/22 10/12

103 103 99

De continentia:

(CSEL 41, 1900) XII, n. 6

De correptione et gratia: (PL 44, Maur, 1690) titulus ;

I, I 3.5

I2, 35

2, 67(93)

I

2, 67(93)

3/4

2, 67(93) 2, 67(93)

I, 19(18)

De cura pro mortuis gerenda : (CSEL 41, 1900) titulus . 2, 64(90)

I, I 15, 18

2, 64(90) 2, 64(90) 2, 4(30)

142

142

7/8 4/6

142 142

1/2

140

4/5 6/7 °13

140 140 93

106/109

59

De dialectica: (ed. PiNBORG J., in: Augustine, De dialectica, transl. with introduction and

notes by JACKSON B.D. = Synthese Historical Library, vol. 16, Dordrecht-Boston 1975, p. 83-120)

titulus

1, 6(5, 6)

50

XVII, n. 18 7

De diuersis quaestionibus octoginta tribus:

(CCL 44A, 1975) titulus

1, 26(25)

I

XIV 74

I

3; 26(25,)

1, 26(25)

4/5

74

1, 1, 1, 1, I, 1, 1,

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

274 13 14 15 16 17 18

1, 26(25) 1, 26(25)

20 21/22

87 74 74 74 74 75 75 75 75 75

2 3 4 5 6 7 8 9 10 II 12

13

14

I5 16 17 18 19

1, 26(25)

1, 26(25) 1, 26(25)

I2

19

26 27

74

75 75

1, 26(25)

28

75

z, 26(25)

34/35

13

1, 26(25) I, 1, z, 1, 1,

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

36/37

38 39 40 41 42

75

75 76 76 76 76

174

INDEX SCRIPTORVM

20

26(25)

2I

, 26(25) 26(25)

26(25) , 26(25) 26(25) 26(25)

, , , , ,

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

CMR PUE bt UM EE tet EC ee

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

, 26(25) , 26(25) Slits ed te) INC EG lala yn, 19(18)

I, 26(25)

, 26(25)

26(25) 26(25) 26(25) "9 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) FI 26(25) CEN US: PUE FU Pic as 26(25)

, 26(25) 26(25)

26(25)

oH MH

I, I, I, 1, 1,

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

1, 26(25)

I, 26(25)

I, 26(25) 1, 26(25) 1, 26(25) 1, 19(18) 1, 26(25) 1, 26(25) I, 26(25)

99/100

101/102 103/104 105/106 107/108 109/112

I2I 122 123/124

124/125

130 131/132

133

134/135 135/136 138/140

145/146 147/148 149/150

150/151

153/155 156/157 158/159 17

160 161

162/163

INDEX SCRIPTORVM 61 61, 2

I, I, 1, 1, 1,

175

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

164/165 166/167 170/173 178/180 180/182

82 82 82-83 83 83

63 64

1, 26(25) 1, 26(25)

188 189

83 83

64, 2 65

112/114 190 191/195

79 83 83-84

62

66

1, 26(25) 1, 26(25) 1, 26(25)

66, 5

1, 26(25)

1, 26(25) 1, 26(25) 1, 26(25)

202/206 209/212 213/216

195/198

84

67, 5

1, 26(25)

223/224

85

68 68,5 68, 6 68, 6 69 70 71 72

I, I, I, 2, I, 1, I, I,

227/228 228/234 238/243 Ory 246/247 248/251 252/253 254

85 85 85 119 86 86 86 86

255/256 257/259

86 86

66, 6 67 67, 1.4 -

.

73 74

26(25) 26(25) 26(25) 36(62) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

1, 26(25) I, 26(25)

.

84 84 84

75 75,2 76 77 78 79 80 81 82

z, 26(25) I, 19(18) I, 26(25) I, 26(25) I, 26(25) 1, 26(25) 1, 26(25) 1, 26(25) I, 26(25)

260 17 261/263 264 265 266/267 268 269 270/272

86 60 86-87 87 87 87 87 87 87

83

1, 26(25)

273

87

2, 30(56)

T

114

2, 30(56)

3

114

De diuinatione daemonum : (CSEL 41, 1900) titulus

I, I

2, 30(56)

14

5,9

2, 30(56)

5/8

114

114

2, 4(30) 2, 4(30) prol. 1, 20(19) z, 20(19)

Y 25 » ?9 °r0

92 93 5 6r 6x

1, 19(18) z, 4(4)

135/137 29/30

6o 14

De doctrina christiana:

(CCL 32, 1962) titulus prooem. 1 prooem. 9

1, 16(15) I, 22, 20

I, 27, 28 — 1, 29, 30 2, 8, I3

1, 26(25)

88/95

78 LII, n. I35

176

INDEX SCRIPTORVM

2, 8, 13

2, 28, 43

3, 25, 35

*3, 33, 46 3, 33,46

2, 4(30) 2, 4(30) 2, 4(30) 2, 4(30) 2, 37(63) 2, 37(63)

11/13 16/17 20/22

5/7 10/11 ?ro/11

De dono perseuerantiae : (PL 45, Maur. 1690) XIII, n. I

(= praed. sanct. lib. 2) II, 26 — 12, 30

hed Oy

epil.

1, 9(8)

143 29

12/24 .

23 29 LXX

titulus

1, 9(8) 1, 9(8)

175/191

prol. prol.

30/32 50/52

21, 55

21, 55

2, 67(93) 2, 67(93)

21, 56

prol.

“#21,55

°6 I9I

1.3/4

6-7

3/6 48

De duabus animabus :

(CSEL 25, 1, 1891) titulus

I I I2

14 I5

16 17

20

24

1, 15(14) 1, 13(12) 1, 15(14) 1, 15(14) 1, 15(14) 1,15(14) 1, 15 (14) 1, 15(14) 1, 15(14) 1, 15(14) 1, 15 (14) 1, 15 (14) 1, 15 (14) 1, 15(14) 1, 15(14) 1, 15(14) 1, 15(14) 1, 15(14) I, 15 (14) I, 15(14) 1, 15(14)

I ?82

3/5 12/14

I7I 17/18 25/26 46

47/49 57/59 71/75 86/89

95/96

102/104 107/110 117/121 123/125 126/129 146

151/153 159/164

De excidio urbis Romae sermo:

(CCL 46, 1969) XIII, n. 6

De fide et operibus : (CSEL 41, 1900) titulus T#1 *14, 21 26, 48

2, 38(64) 2, 38(64) 2, 37(63) I, 19(18)

1.6/7 IO 10/11

120

45/54

3d

I2I I2I

INDEX SCRIPTORVM

177

De fide et symbolo :

(CSEL 41, 1900) titulus I, I

10, 24

1, 17(16) I, 17(16)

I 34

52 54

1, 17(16)

9/13

53

I, 17(x6)

16

53

De fide rerum inuisibilium:

(CCL 46, 1969) xii, n. 6

De Genesi ad litteram: (CSEL 28, 1, 1894) titulus

1 1M]

2,12-2,5,9 2, 13, 26

I

109

2, 24(50)

7

109

2, 24(50)

26

2, 6(32)

17/19

I, 10(9)

47/48

2, S4(80)

LEE.

5, 19, 38 6, 9, 15 6, 19, 30

2, 24(50) t, 7(6) 1, 10(9)

6,227722 6, 27, 38 8,2, 5

9. 3 577

2, 24(50)

94

132

31

I, 26(25) 2, 24(50) 1, 10(9) I, 10(9)

13/15 90/95 57/58

206/208 19/20 7/10 80

109 a 32

1, 10(9)

27/31

30-31

9, 3, 6 9, 16, 30

2, 22(48) 2, 24(50)

9, 18, 35

2, 24(50)

Xr, 20, 27 — 1, 26,35 I2, II 12, 33, 62

918

IIO

19/22 13

84 IIO 30 33

108 109

I, 15(14) 2, 24(50) 2, 24(50)

148/150 2/6 23/25

13

109

1, 11(10)

15/27

33:34

12, 35, 68

50 109 IIO

De genesi ad litteram imperfectus liber : (CSEL 28, 1, 1894)

1, 18(17)

I

54

titulus

1, 18(17)

18/19

54

I, I 13, 39

1, 18(17) 2, 54(80)

37/39 ^r8

55 132

1, 14(13)

95/98

I 81 7/10 10/11 18/21 18

44

29 33 30 30 30 132

1, 10(9)

27/29

30-31

16, 60 16, 61 16, 61-62

I, 18(17) 1, 18(17) I, 18(17)

20/23 25/26 27/28

54 55 55

De Genesi contra Manichaeos : (PL 234, Maur. 1680) titulus rie Se I, I, I-2 12,3 1, 3, 6 I, I4, 20 I, 19, 30

I, 10(9) I, 10(9) I, 10(9) 1, 10(9) I, 10(9) 2, 54(80)

INDEX

178

I, 10(9)

I, 20, 31 I, 22, 33 — I, 25, 43

I, 23, 40 2*1 X 242,3 2, 3, 4

2, 5,6 2, 8, 10

2, 22, 34 — 2, 23, 36 2, 24, 37 —

SCRIPTORVM

2, 29, 43

2, 29, 43

10(9) 10(9) 10(9) 10(9) 10(9) ine RED eons sce) 10(9) 10(9) 10(9) 10(9) 10(9) Nw xc 10(9) 10(9)

PA cet EU Bt b ot

I, 10(9)

De gestis Pelagii : (CSEL 42, 1902)

2, 47(73) 2, 47(73) 2, 47(73) 1, 9(8) 2, 33(59)

. titulus TT I, I

14, 33 23, 47 23, 47

^ 24, 28

2, 42(68)

128 128 128

100/101

26

14/15 2/4

I17 123-124

De grammatica :

(non exstat) titulus

1, 6(5, 6)

17

De gratia Christi et de peccato originali : (CSEL 42, 1902) titulus iy Lay a 23, 24 Tete

*2, I4, 15

2, 50(76) 2, 50(76) 1, 9(8) 2, 50(76) 2, 47(73)

1/5

9/1o

100/101

129 129 26 129 128

De gratia et libero arbitrio: (PL 44, Maur. 1690) titulus

2, 66(92) 2, 66(92)

1/2

TT I, I

2, 66(92) 2, 66(92)

3/6

5 59

1, 7(6)

Io Io

Reaches 18

De haeresibus :

(CCL 46, 1969) epil. 79, 1

2, 60( 86) 2, 60(86)

o6 °4/5

XIII, n. 1 145 138 138

De immortalitate animae:

(PL 32, Maur. 1679) titulus

IX

1, 5(5, 1-5) I, S(5, 1-5)

LVI

11/12

I$ 16

INDEX SCRIPTORVM

4,5 65 Tr

13. 22 15, 24 15, 24

1, t, 1, 1, 1, 1, I,

5(5, 5(9/ 5(5, 5(5, 5(5, S(5, 5(5,

1-5) 75) 1-5) 1-5) 1-5) 1-5) 1-5)

2, 20(46)

179 12/13

20 39

17/18 22/23 28/29

34/38

"4

De libero arbitrio:

(CCL 29, 1970) titulus

Tas 5 I, I2, 25 I912,26 I, I3, 28

I, I3, 29 I, I4, 30 I, I6, 34 1, 16, 34

T16, 35 2; 1,2 2; 18, 47 2, 19, 50

2, 19, 50-53 2, 20, 54

3,

I,

2

3, 3,7

3, 1, 34 3, 16, 46 3, 16, 46

3, 17, 49 3, 18, 50

3, 18, 50-51 3, 18, 51 — 3, 20, 55 3, 18, 52

3, 19, 53 - 3, 23, 7°

3, 19, 54 3, 22, 64-65

3, 22,65 3, 23, 68 3, 24, 7I

De magistro: (CCL 29, 1970)

1, 14(13) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) I, 10(9) I, 10(9)

1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) z, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) I, 10(9)

1, 9(8) 1, 9(8) 1, 9(8) 1, 14(13) 1, 14(13)

95/98 I

9

37/38 192/193

2/6

3/7 3/5 39/41 41/43 44/47 48/5 52/55 97 56/57

?6

6/8

58/59

60/6x 106/120 166/174 121/127

176/177

62/68

69/73

I9I 12/18

74/80

81/87 88/89

129/159

175/180 160/164 I9I

75/80

181/183, 12/18 I9I

65/66 72/73

16 16

17 16 16 16

16-17 106

INDEX SCRIPTORVM

180

I*1I

1, 12(zr) r, 12(12) 1, 12(xr)

I 2 6/7

36 36 36

I4, 45:46

I, 12(11)

3/5

36

2, 35(6r) 2, 35( 6x)

I 8

II9 I9

1, 27(26) 1, 27(26)

I 12/14

87 88

I, 27(26)

17

88

1, 14(13)

95/98

44

XÉlkI

1, 7(6) 1, 7(6)

87 3/8

21 18

1*1, I I, 3, 4 - I, 6, 10

1, 7(6) xN2(2)

99 11/13

21 i

titulus

De Maximianistis contra Donatistas :

(non exstat) titulus initium De mendacio :

(CSEL 41, 1900) titulus I, I

De moribus ecclesiae catholicae et de moribus Manichaeorum :

(PL 32, Maur. 1679)

titulus

z37(6)

i, 1(z)

I, 6, IO

1/2

47/50

10/11

18

8

18

I, 9, I4

1, 7(6)

I4

18

I, 9, 14-15 I, 16, 26-29

1, 7(6) 1, 7(6) 1, 7(6)

18/19 18/22 23/24

18 18 18

I, 16, 27

G

7(6)

26/27

19

1, 2(2)

11/13

n

42/43

19

I, 7(6)

I, I9, 35

15.31, 39

1, 7(6)

I, 25, 47

1, 7(6)

48/49

1, 26, 48

1, 1(1)

86

I, 27, 53

1, 30, 62-64 I, 30, 64

1, 7(6)

55/57

I, 30, 64

2, 6,8

IO

20 XLIX, n. 125 XLIX, n. 124

:

I, 31, 65 2

19

i 7(6)

60/67

20

1, 7(6) 1, 10(9)

3/6 5/6

18 30

1, 26(25)

°45

76

2,7,9

1

7(6)

88/90

2I

2, 12, 26

1, 7(6)

3/8

18

2, 17, 63

1, 7(6)

96/97

2, 20, 74

I, 7(6)

3/8

I8

2, 20, 74775

1; 7 (6)

3/6

18

titulus órzor

1, 11(10) 1, 11(10)

< 4/n

6; 1. x

I, 11(10)

79

2, 13, 27-30

1, 7(6)

3/6

18

az

De musica:

(PL 32, Maur. 1679) I

XVII, n. 18

33 33

35

INDEX SCRIPTORVM

6, 2, 2

1, 6(5, 6)

6, 4,7 6, 5, 13

I, r(10) I, 11(10)

181

43/44

17

12/15 28/30

33 34

70/74

35

2, 9(35)

I

97

2, 9(35)

8/9

97

6, 14, 44

I, 11(z0)

6, 17, 58

I, ri(10)

36/ 41

34

De natura boni: (CSEL 25, 2, 1892)

titulus

I

|

De natura et gratia:

(CSEL 6o, 1913) titulus

2, 2, 2, 2,

42(68) 42(68) 42(68) 42(68)

t 6/7 2/4 12

123 124 123-124 124

2, 2, 2, 2,

33(59) 33(59) 33(59) 2D

1/2 8 1/2 ;8

116 117 116 17

LE nd

*14, 15

*23, 25 ; 4, 77

2, 42(68

*67, 80-81 *67, 81

8/10

124

1, 9(8) 1, 9(8)

129/159 160/164

27-28 28

XP I.I I, 9, I I, 20, 35 2 salutatio 2 n 22, 3 3571, t

56(82) 56(82) 56(82) 56(82) 26(25) 56(82) 56(82) 56(82) 1, 1(z) 2, 56(82)

I 2/14 8/xo 21/22 185/187 2/14 23/24 2/14 35 26

135 135 135 135 83 135 135 135 8 135

3, LI

2, 56(82)

2/14

135

De natura et origine animae:

(CSEL 6o, 1913) titulus XI.

$89, 12 23: I, I

2, 2, 2, 2, I, 2, 2, 2,

1, 26(25) 2, 56(82)

185/187 ?26

83 135

4» 23, 37

1, (1)

*ys

9

De nuptiis et concupiscentia : (CSEL 42, 1902) titulus 2, 53(79)

1/2

131

2, 53(79) 2, 53(79)

6 14/15

131 131

ik LII-:2,2

2, 53(79)

3/10

131

I, 31, 35 2,-1,2

1, 24(23)

2, 53(79)

47/52

72-73

Less 2, 29(50)

2, 53(79) 1, 1(1) 1, 7(6)

10/13 3 43/46

131 9 19

De octo Dulcitii quaestionibus :

(CCL 44A, 1975)

16

I3I

INDEX SCRIPTORVM

182 titulus praef. *r, IO

*2, 2 3, 6

2, 6s(91) 2, 65(9r) 2, 65(91) 2, 63(89)

X 2 8/9 1/2

I4I I4I I4I 140

2, 64(90) 2, 64(90)

4/5 6/7

140 140

prol.

E27

6

De octo quaestionibus ex ueteri testamento :

(CCL 33, 1958)

xil, n. 6

De opere monacborum : (CSEL 41, 1900) titulus

2, 21(47)

I

106

I, I

2, 21(47)

17

107

De ordine:

(CCL 29, 1970) titulus

I, I, I

I

I2

1, 3(3)

45

3

?21

IIO

2, 24(50)

53$ $ I,1,

z, 3(3)

35 1, 2, 3

I, 3(3)

10/11

I2

24

I, 3, 6

1, 3(3)

13/14

25:7

I, 9(8)

°44

I, 3(3)

3/5

1, 3(3)

13/14

1, 3(3) 1, 15(14)

1, 3, 8 I, 4, I

I, 6, I5 -

I, 7, 19

169.24

z, 3(3)

I, 9, 27 I, II, 31

z, 9(8) z, 3(3)

I, II, 32 2, 4, I

maa) I, 1(z)

* 5274

2, 6, 19 2, 9, 26

$9 27 4, 142 41

1, 3(3)

1, 6(s, 6)

1, 7(6)

I, 3(3)

12

12 12

°49 9/10

24 12

16/20 35

12 8

15/16

SSE

?37

y

12

17

19 12

39 12 12

1, 3(3)

7

12

35/37 41/33

13 :

i» s

z, 3(3)

2, 20, 53

Ee:

?83 9/10 13/14

1, 6(5, 6)

$549. 52

12 46

14 923

I, 13(12) 1, 3(3) 1, 3(3)

2, 15, 42

2, 17, 46; 2, 18, 47

12

L 3(3) 1, 3(3

951

9/10

L

12

De patientia : (CSEL 41, 1900) XIII, n. 6

De peccatorum meritis et de baptismo paruulorum : (CSEL 60, 1913)

titulus

2, 33(59)

2, 33(59)

1/2

XXXVIII, n. 87 116

8

117

INDEX SCRIPTORVM pa eg Id. 2, 18, 30

2, 31, 50 3,1, 1 3, 3, 5-6

2, 33(59) 2, 33(59)

183 6/8

II7

30/31

118

1, 10(9)

22/24

I, 23(22)

73/75 24/25

2, 2, 2, 2,

33(59) 33(59) 33(59) 33(59)

6/8 15/20 15/20

30 Ty Il7

II7 117

De perfectione iustitiae hominis : (CSEL 42, 1902) XIII, n. 6

1, 19(18) De praedestinatione sanctorum : (PL 44, Maur. 1690)

135/137

epil.

o6 4/5

15, 35

3,7 S207 £37 4,8 *4,8

prol.

I, 23(22)

1, 23(22)

titulus prol. 2, 1(27)

I

XIII, n. I

143 66

45/104

68-70

50/52 3/27

6-7 89-90

De quantitate animae :

(PL 32, Maur. 1679) titulus E, I

20, 34 28, 55 34, 77-78

1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1,

8(7) 8(7) 8(7) 8(7) 8(7) 8(7) 8(7) 8(7)

8/9 3/5 10/12 26/29

33/34 5/7

22

25

23 22

De sancta uirginitate :

(CSEL 41, 1900)

titulus

XT

2, 23(49) 2, 23(49)

109 zo9

De sermone domini in monte:

(CCL 35, 1967) titulus X21,

I, 3, IO

EPA, II I, 4, I2 1, 6, 17 I, 8, 20

I, 9, 21 I, 9, 22

I, 9, 25 L, I5, 40-41

I, 19(18) 1, 19(18) I, 19(18) I, 19(18) 1, 19(18) I, 19(18) I, 19(18) I, 19(18) I, 19(18) I, 19(18) I, 19(18) I, 19(18) I, 19(18)

145 4/5 17/19 25/26

30/31 34/36 45/46 47/49 55/56 55/56 68/70

INDEX SCRIPTORVM

184 I, 15, 41 I, 16, 43-50 1, 16, 45

I, I7, 51-52

I, 22,73 2, 6, 20 2, 14, 48

2, IS, 50

2, 17, 56 2, 19, 66 22 2 ty fh 2,215 75-72

1, 19(18) 1, 19(18) 1, 19(18) r, 1(r) 1, 19(18) 1, x9(18)

1, x, 1, 1, 1, I,

19(18) 13(12) 19(18) x9(18) 19(18) 19(18)

61/63

57

74/75

58

88/89

59 IO

94

100/105 110/113 120/121 13/16 122/126

132/133 138/139 139/140

39 59 36

60-61 61

De spiritu et littera: (CSEL 60, 1913)

21, 36

2, 37(63) 2, 37(63) 2, 33(59) 2, 33(59) 2, 37(63) 2, 37(63) 1, 14(13) 1, 14(13) 2, 37(63)

31, 53

I, 22(21)

titulus EO

ES

TM I, I 578

I4, 24

10/11 1/2

3/9

120 116

117

24/25 13/15 13/15

16/17 ?67/68

ARREARS

De trinitate:

(CCL 50-50A, 1968) titulus Ex 1)-I Tet, 2 5, 9, 10

2, 15(42) 2,15(41)

1, 26(25)

146

1, 4(4)

26/27

Our 2 — 6, 2, 3 AO EIS

I, 26(25) 1, 26(25)

I1, 5,9 LI, IO, 17 I2, IO, I5

2, 15(4r)

I2, 15, 24

15, 4, 7

14, 4, 6 IS, 28, 51

2, 15( 42)

2, 15( 42)

2, 15(ax) 1, 4(4) z, 8(7) 1,14(13)

1, 26(25) 1, 26(25) prol.

56/57 138/144 22/25 31/32 34/36 50/52 15/25 79 84/85 216/222

IOI 102 81 14

76 81 IOI IOI 102 102

I5 22 78

84-85

14/49

De unico baptismo:

(CSEL 53, 1910)

titulus TEL

I, I 16, 28

2, 2, 2, 2, 2, 2,

34(60) 34(60) 34(60) 34(60) 34(60) 34(60)

118 118 118 118

118 118

INDEX SCRIPTORVM

185

De utilitate credendi :

(CSEL 25, 1, 1891) titulus

1, 14(13)

I

41

I, I 3, 9

1, 14(13) 1, 14(13)

103/104 7/13

45 4

48/49 52/54 54/55 63/64 °53 83/85

43 43 43 43 43 44

II, 25

1, 14(13)

12, 27 I4, 31 16, 34

1, 1, 1, z, 1, 1,

18, 36

14(13) 14(13) 14(13) 14(13) 14(13) 14(13)

1, 14(13)

17/21

87/95

42

44

De utilitate ieiunii :

(CCL 46, 1969) xii, n. 6

De uera religione: (CCL 32, 1962)

titulus 1.1

9, 16 — 23, 44 IO, 18

IO, I9 IO, I9

IO, 20 12, 25 14, 27 16, 31 24, 45

1, 14(13) I, 13(12) 1, 13(12)

z, 13(12)

95/98

44

8/9

36

I 137

36 41

I, 13(12)

10/12

I, 13(12)

2

37

z, 13(12) I, 13(12) I, 13(12)

5/6 18/19 22

d 37 37

1, 1, 1, I, 1, I, 1, I,

23/24 32/33 35/36 40/42 52/53, 70/71 76/77 7/8

37 37 37 37 38 38 38-39 36

13(12) 13(12) 13(12) 13(12) 13(12) 13(12) 13(12) 13(12)

36

25, 46

I, 13(22)

81/83

39

25, 47

1, 13(12) 1, 13(12)

85/86 89/92

39 39

21,77 41, 78 46, 88

I, 13(12) I, 13(12) 1, 13(12)

103/104 107/108 x11/116

40 40 40

54, 106

1, 13(12)

55, III 55, 113

1, 13(12) 1, 13(12)

130/132 2/5

40-41 36

Enarrationes in psalmos: (CCL 38-40, 1956 [Maur. 1681]) jl 1, 19(18) 412 I, 19(18) 7, 13.20 I, 19(18) 8, 1113 I, 19(18) 21, en. 2, 8 I, 26(25)

117 117 117 II7 °230

60 60 60 60 85

7/8

36

186

INDEX SCRIPTORVM

29, en. 2, 16 36, serm. 2, 22 43, 1.21

1, 10(9) 1, 17(16) 1, 7(6)

49, 5

1, 17(16)

47,5

57, I

1, 3(3)

2, 20( 46)

77, 32

1, 9(8)

89, 12 97, I

1, 9(8) 1, 9(8)

104, 7

2, 7(33)

130, 2.5

1, 13(12)

105, 2

1, 7(6)

130, 6

1, 13(12)

139, 9

I, 13(12)

?35 22 15

19/24 °22

31 52 18

12

53

4

106

°126

27

°126 °126

27 27

31/33

96

°78

39

°78

39

92/93

^94

zl

39

Enchiridion ad Laurentium de fide et spe et caritate:

(CCL 46, 1969)

_titulus

2, 63(89)

1/2

140

EI I, 2-4 32, 121

2, 63(89) 2, 63(89) 1, 7(6)

9/10 3/8 49/54

140 140 19-20

*33, 122

2, 63(89)

or/2

140

Epistula ad catholicos de secta Donatistarum = De unitate ecclesiae :

(CSEL 52, 1909) XIII, n. 6

Epistulae : (1-30: CSEL 34, 1, 1895 ; 31-123: CSEL 34, 2, 1898 ; 124-184A :CSEL 44, 1904 ; 185270: CSEL 57, 1911; 1*-29* (DivJAK) : CSEL 88, 1981)

13,1, 4

z, 4(4) 1, 4(4)

I 6

13 14

I

106

2, 20( 46)

2

106

2, 20( 46) 2, 20( 46)

16 10/11

106 106

2, 36(62)

^n

H9

54°55 = Ad inquisitiones lanuarii titulus 2, 20(46)

54, 1 54, 4

55, 25 75,2

prol.

82, 20 93, 43 IOI, 3-4

1, 24(23) 1, 21(20) I, 11(10)

102 = Sex quaestiones contra paganos expositae

102, I

102, 2 titulus

^

2, 31(57)

92

72 63 33

29

116

2, 31(57)

1/2

2, 31(57)

IIS

9

115

102, 2 initium

2, 31(57)

30

102, 2

2, 31(57)

IO

102, 8

2, 31(57)

102, 12.15 102, 15 102, 16 102, 22

I, 13(12) 2, 31(57) 2, 31(57) 2, 31(57)

102,

2, 31(57)

28

5

35/37 35/36 2/5

I 26/34 17/19 12 13/14 IS

116 IIS

11$ 37 IIS IIS II$ IIS

INDEX SCRIPTORVM

187

102, 30

2, 31(57)

16

IIS

105, 9 108, I 108, 10

2, 26(52) 2, 19(45) 2, 28(54)

13/15 °8 12/16

III 105 113

*139, 3

2, 33(59) 2, 33(59) 2, 39(65)

1/2 8 °9/10

116 117 122

1/2 24/25 7/15 16/23 10/12 13/15

II9 120 IIQ-I20 120 122 122-123 XIII, n. 2 7/ LXVII-LXVIII

139, 3

140 = De gratia noui testamenti 140, titulus 2, 36(62) 140, I : 2, 36(62) 140, 2 2, 36(62) I40, I-2 2, 36(62) I4I 2, 40(66) 141, salutatio 2, 40(66)

143 143, 2

prol.

52

prol.

2/54

s

prol. 2, 15(41)

44/45 3/6

6 IOI

143, 2-4.7 143, 3

143, 3.4 143, 4 143, 5-1 143, 7

147 — De uidendo deo 147, titulus 147, I

prol.

2, 24(50)

Er

:

5

8/1

109

1, 9(8) prol.

I9I 43/45

29 6

2, 41(67) 2, 41(67)

I 12

123 123

9/10 I3 °106 : °9

123 123 40 22

148 =

Commonitorium s. fratri Fortunatiano 148, titulus 2, 41(67) 148, 1 2, 41(67) 153, 19 I, 13(12) 162, 2 1, 8(7) 162, 6

LXIV

z, 3(3)

166 = De origine animae hominis 166, titulus 2, 45(72) 166, 1 2, 45(71)

166, 7

1, 9(8)

166, 18-20 1, 9(8) 166, 27 I, 1(z) 167 = De sententia lacobi apostoli 167, titulus 2, 45(71)

167, 1.3

168 169, 1 *169, 13

174

175-177

177, 6

2, 45(72)

2, 42(68) prol. 2, 4S( 71)

14

12

2 22

126 127

19/24

29 9

2

126

5/7

2/4 48 2

127

123-124 6 126

prol.

oF

5

| — 2, 15( 41)

12/15

IOI

2, 50(76)

2, 42(68)

6

123-124

123-124

179

2, 42(68)

2/4

2, 47(73)

8/9

2, 43(69)

129

2/4

179, 7

184A

23

I9I 68/70

12/30

128

124-125

188

INDEX SCRIPTORVM

185 = De correctione Donatistarum

185, titulus

185, 1

185, 6

2, 48(74)

2, 48(74) 2, 28(54)

*

128

4

128

?19

II3

128

186, 33

2, 47(73)

8/9 I

129

187, 1 187, 10

2, 49(75) 1, 24(23)

6 925

129 7

187 = De praesentia dei ad Dardanum 2, 49(75) 187, titulus

190, 17 190, 22

*193, 7

r, 1(r)

P»

2, 33(59)

1/2

2, 33(59)

9

L, n. 127

8

116 117

927

6

194, 15

1, 23(22)

93/99

7o

200 "205, 2 205, 9 207

2, 53(79) 1, 17(16) 1, 10(9) 2, 53(79)

3/10 ?23/24 °56/57 10/13

2, 62(88)

2/6

139

214-215

2, 66(92)

3/9

141

193, 13

196, 6

216, 2-3

prol.

1, 15(14)

2, 66(92)

ay

6/9

46

131 53 32 131 I4I

XII, n. I LXIX

ET 224, 1:2

224, 2 prol.

2, 41(67) epil.

XIII, n. 3 et 6 XIV. DAY XV, n. 12 5 2/1

10/11 1/2

123 143

*225,2

2, 67(93)

-

142

2, 67(93)

3/4

142

*226, 3

I, 23(22) I, 23(22)

50/53 60/64

68 69

pret. 2, 63(89) 2, 60(86)

4/5 1/2 e4/5

226, 10

Ba3t,7

237, 3

2 60( 86)

Ly

LXIX-LXX

5

140

138 138

58

245, 3

1, 19(18)

68/73

266, 2

prol.

927

6

2, 43(69)

12/30

124-125

2, 56(82)

2/20

XXI, n. 28 135

1A* (DivJAK)

23A*, 3 (DIVJAK) Epistulae ad Galatas expositio : (CSEL 84, 1971) titulus I, 24(23)

I

7

1, 24(23)

53/54

73

Dy

2» 2, 3 2,4

1, 24(23) 1, 24(23) I, 24(23)

18/21 6/10 14/17

7A 71 71

INDEX SCRIPTORVM 3, 2 24, 253 46, I 47, 1

1, 24(23)

27/28

1, 24(23) 1, 24(23) 1, 24(23)

32/35 43/46 38/42

Epistulae ad Romanos inchoata expositio : (CSEL 84, 1971) titulus 1, 25(24) i, 7 8, 1

23, 6

1, 1, 1, 1,

189 72 72 72 2

15 23/24

25(24) 25(24) 25(24) 25(24)

16/17

Expositio epistulae Iacobi ad duodecim tribus :

(non exstat) titulus initium

2, 32(58) 2, 32(58)

X

8/9

Expositio quarundam propositionum ex epistula ad Romanos : (CSEL 84, 1971) titulus I 1, 23(22) initium 105/106 I, 23(22) 11/13 6(6),5 2, 4(30)

34(41),1

9/1

I, 23(22)

34 (41), 1-38 40(48),7

1, 23(22)

20/25

52(60), I-10

I, 19(18) I, 23(22)

52(60),6

I, 23(22)

45/50

1, 23(22)

50/53

52(60), 12

I, 23 (22)

60/64

52(60), 11

53(61),7 53(6r),7 54 (62), 3-4 54(62),9 54 (62),12 56(64),2

117

°63

I, 23(22) 1, 23(22) I, 23(22)

70/73

1, 23(22)

84/87 90/93

972

76/8x

I, 23(22)

I, 23(22)

100/103

2, 51(77) 2, 51(77)

15/17

129 130

?g

105

78

39

Gesta cum Emerito:

(CSEL 53, 1910) titulus I

In epistulam Iobannis ad Partbos : (PL 35, Maur. 1680) 6, 1x1

2, 19(45)

In Iobannis euangelium tractatus CXXIV (CCL 36, 1954 [Maur. 168o])

10, 4-9 13,9 13, I2 I7, 14-15

20, 2

1, 13(12)

1, 26(25)

1, 7(6)

I, 22(21)

1, 10(9)

I, 22(21)

: 0.

?230

9/1 35 9/11

19 64 231

64

190

INDEX

SCRIPTORVM °20

1, 18(17)

70, 2

74, 3

I, 19(18)

30/33

epil.

6

1, 10(9)

50/52

2, 4(30)

^13

54

Liber qui appellatur Speculum :

(CSEL 12, 1887)

21

XIII, n. I

22-23

145 31-32

LI, n. 134

Locutiones in beptateuchum :

(CCL 33, 1958)

titulus

2, 54( 80)

I initium 1, 18

2, 54(80) 2, S4(80)

I

2, 54(80)

13

21 15/19

131 132 132 132

- Probationes et testimonia contra Donatistas :

(non exstat) titulus

2, 27(53)

1/2

initium

2, 27(53)

2, 27(53)

12/13

fragmenta

2, 27(53)

15/17

2, 27(53)

19/23

30

BRGER

Psalmus contra partem Donati :

(ed. LAMBOT C., in: Revue Bénédictine 47, 1935, 318-328) titulus I, 20(19)

I

x

1, 20(19)

14/15

61 61

Quaestiones euangeliorum : (CCL 44B, 1980) XIV

titulus

2, 12(38) 2, 12(38)

5

prol. 159127 2,5

2, 12(38) 2, 12(38) 2, 12(38)

20 10/11 14/17

appendix

99 99 XIII, n. 6

Quaestiones in beptateuchum :

(CCL 33, 1958)

titulus

1 initium

5 e

2, 55(81)

I

2, 55(81)

57/58

2, 16(42)

?14

I, 93

2, Ss(8x)

10/14

L 95

2, 55(81) 2, 55(8x)

14/18 ?rs

58

2, 15 (41)

36/39

2, 55(81)

24/25

2, 55(8z)

31/36

3, 82

2, 55(8r)

3, 82

2, Ss(8x)

3, 83 3, 83

2; 55(8r)

3, 84

2, ss(8x)

18/24

°19

|

2939 45/46

132

134

IO3

133 133 133

102

133 133 133 133-134 133 134

INDEX SCRIPTORVM 3, 85 3, 85 5, 46

IQI oO.

24/25

133 133

49/54 33/35

134 108

17/21

5, 46

7. 49

IOI

Retractationes :

(CCL 57, 1984) lib. 1-2 prol. x

prol. 2

_ epil.

°6

2, 41(67)

10/11

prol. 3 prol.

xXx).2

1; 2(2)

I, 2(2)

1, 3(3) 1, 3(3) z, 4(4) 1, 1(x)

1, 3(3),2 1, 4(4),2 1, 4(4),3

1, 4(4),4 *1, S(s, 1-5), I I, 5(5, 1:5), I I, 5(5, 1-5), 3

xxr) xix) I, 1i()

1, 14(13) I, 19(18)

1, 8(7) z, 4(4) 1, 4(4) x, 6(5,6) 2, 2(28) I, 11(z0) 2, 20(46)

1, 6(5, 6)

I, 11(10)

1, 7(6), 6 1, 8(7), 2

I, 21(20)

1, 4(4) 1, 9(8) 1, 8(7)

1, 9(8), x I, 9(8), 5) I, 9(8), 5-6

I, 10(9) I, 10(9), 2

I, 1, I, I,

1, 10(9),3

1,15(14)

I, 11(10)

1, 1(10), 4

14 7 LXIV 7 8

8 42°43

55:56 22 15 I 17 9I 35 106 XIII, n. 6 LVI, n. 148

z, 5(5525) 1, 7(6)

i59(6),4 12766);5

143 XII, n. 3.4 Veo Le 123 XV, n. IO XII, n. 4 XV, n. I4 5 II 12 12

13(12) 18(17) 13(12) 19(18)

1, 6(5, 6)

K 5(5, 1:4)

15 18

35 L-LI XLIX 62 15 23 22 XLIX 38

54 40

57:58 48

17 16-17

INDEX SCRIPTORVM

192 1, 13(12),8

1,14(13),1

1, 14(13),2 I, 15(14), 6-7

1, 16(15),x

1, 16(x5),2

1, 17(16)

1, 16(15) 1, 19(18)

1, 9(8) z, 4(4) 1, 10(9) 1, 17(16) 2, 34(60)

19(18),1

1, ap z, I,

20(19) ox(20),x 21(20),3 22(2x),1 22(21), 3

dyes , 23(22), I

?*10

29/30 74/80

2, 14( 40) 2, 3(29)

50/54 5/17

1, 4(4)

29/30

1, 16(15) I, 22(21)

2, 18(44)

7/12 x

2, 34(60)

?3

1, 17(16)

1, 24(23) 1, 26(25)

32-55

°Io

prol.

2, 34(60)

51

57:58 23

931

°3 70/78 4/8

I, 11(10)

1, 18(17) muda, 19(18), 9

14/19

63/66

"3

9/31 38/52

2, 1(27)

195/202 10/15

z, 22(21) I, 23(22)

9/44

I, 23(22),2

1, 24(23),1 1, 24(23),2 1, 25(24) I, 26(25)

*1, 26(25) 1, 26(25) *1, 27(26)

I, 27(26) 2 1( 27),X

2, 3(29) 2, 4(30),2 2, 6(32),x

2, 7(33),2 37 7(33),3 2, 8(34) 2, 12(38)

1, 25(24)

16/22

1, 24(23)

27/31

23(22) 23(22) 16(42) 18(44) 24(50) 55(81) 56(82) PBBSHBPMPMBMHH 56(82)

9/44 erm 21/24 13/15 19/22

45/48 lI Oo.

d» 6o(86)

2, 60(86) I, 23(22) z, 17(16)

t, 4(4)

I I

o.

Ez

9/44 9/31 o.

2, 12(38) 2, 16(42)

13/19

2, 55(81)

55/56

16/20

134 135 135 138 138

67-68

53 LII, n. 135 13 99 103 134 LII XV, n. I$ XIV, n. 8

prol.

2, 14(40)

a

o.

2, 7(33)

11/30

I, 11(10)

70/78

5

95-96 LXIII, n. 176 35

INDEX SCRIPTORVM 2, 35 (41)

prol.

193 or

5

170/177

LI, n. 131 82-83

2, 16( 42)

1, 26(25)

2, 7(33)

11/30

2, 17(43)

2, 18(44)

LXIV, n. 179 1, 19(18) 1, 26(25)

2, 22(48), 1

2, 24(50) 2, 24(50), 1

2, 24(50), 2 2, 25(51)

2, 27(53) 2, 28(54) 2, 30(56)

2, 33(59)

95:96

XV, n. IS

é

132/137 180/187

60 83

3i 17(43)

3n

103

1, 18(17)

13

54

prol.

52/53

1, 26(25) A

2, 26(52) 2, 28(54) 2, 28(54)

2, 34(60)

2, 27(53)

2, 31(57)

138/144

4/5 2/3 4/5

9/19

15/18

M.

7

81

XV, Dn. IS

In 113 113

118

I2

LXIII, n. 177

115

2, 34(60)

2, 27(53)

15/18

2, 36(62)

2, 31(57)

eS

115

*2, 37 (63)

2, 33(59) 2, 33(59)

°8 1/2

17 116

I, 17(16)

or

2, 37(63)

2, 38(64)

1, 17(16)

2, 33(59)

e

8

2, 41(67)

112

52

7

52

XIII, n. 6

XV, n. 12

prol.

4

5

2, 2(28)

96

9I

1, 9(8)

90/91

26

2, 46(72)

2, 51(77)

^r

| 129

2, 48(74)

2, 34(60)

?3

2, 42(68)

2, 51(77) 2, 53(79)

2, 55(81), 1

2, 55(8z), 3 2, 56(82)

I, 17(16)

Us

118

2, 62(88)

2/5

*r

XLIX-L 52

2, 34(60)

?3

118

?3

118

1, 17(16)

I, 26(25) I, 17(16)

2, 34(60)

180/187 9r

2, 60( 86) 2, 62(88) 2, 66(92)

I, 27(26) 2, 53(79) I, 17(16)

7/8 9r2 oF

2, 67(93)

1, 17(16)

€

epil.

52

prol.

2, 41(67)

4/5

10/11

139

83 52

88 I31 52

52

XV, n. 12

5

123

Sermo ad Caesariensis ecclesiae plebem : (CSEL 53, 1910) XIII, n. 6

INDEX SCRIPTORVM

194

Sermo de disciplina christiana:

(CCL 46, 1969)

XIII, n. 6

Sermo de symbolo ad catechumenos :

(CCL 46, 1969)

XIII, n. 6

Sermones :

(serm. 1-50: CCL 42, 1961; serm. 51-396: PL 39, Maur. 1683 ; serm. Morin: PLS 2,

Morin 1930) I 13, 6

I, 22(21)

9/1

z, 13(12)

?106

prol.

exer 51, 29 71, 30 72 3 seh,

2, 7(33) 2, 27(53)

2, 36(62) 1, 17(16) 1, 15 (x4)

Swaypy(6)

1, 22(21)

125, 4 154

1, 23(22)

158, 9

1, 7(6) 1, 7(6)

1, 23(22)

181, 2-3.6-7 194, 203, 295, 335,

1, 10(9)

15 3 I 1.2

I, 22(2r)

I, 21(20)

1, 7(6)

3,62, 14.21 Mor. 11, 12

I, 22(21)

I, 19(18)

23/42

13/18

19/29 9 Tr bol

?160/161

64 40 5-6

95 II2-II3

119 53 So

9/11 13/17 31/43

64 67 68

"Io

18

82/86

65/73 65/69

12/20

14/15 50/54

21/28

Soliloguia :

(PL 32, Maur. 1679)

,

I,

z, 4(4) 1, 4(4) z, 4(4)

>

Iu

1, 4(4)

titulus

1, 4(4) 1, 4(4) t, 4(4)

oI, I » I, » 2 >

NN] LEM

oH M GE

B~ pwn a

I, 7, 14 Hie teh a)

I, 13, 23 1, 14, 24 Bly 2 7220 2, 75 14

53 12/13 16/19 26/27

4(4) 4(4) 4(4) 4(4) 4(4)

3/4 35 7/9 29/30 45/48 31/32 37/38

t, 4(4)

9/10

1, 1(z)

t, t, t, 1, 1,

z, 4(4)

RoSREERERA

RARAE

1, 4(4)

2, 20,

35

z, 4(4)

43/54

HHoH Ww bh Wn

Pseudo-Augustinus

Liber de diuinis scripturis siue Speculum : (CSEL 12, 1887) 3, P- 592, 3

LI, n. 134

INDEX SCRIPTORVM Sententiae : (PL 40, Maur. 1685) I

I, 26(25)

195

°66

77

Beda

Retractatio in actus apostolorum : (ed. LatstNER M.L.W., Cambridge Mass. 1939)

praef. *praef.

XV, n. I1 LXXI I

' titulus

Breuiarium Hipponense:

(CCL 149, p. 30-53)

36b

1, xo(9)

50

31

Cassiodorus

Expositio psalmorum :

(CCL 97-98)

*praef.

2, 54(80)

I

131

2

2, 54(80)

2, 54(80) 2, 54(80)

13

132

*3, 4 *33

2, 63(89) 2, 63(89)

1/2 1/2

140 140

2, 54(80)

13

132

*37, 2 *68, 6 *76, 2

2, 63(89) 2, 63(89) 2, S4(80)

I I3 1/2 1/2 T

I3I 132 140 140 I3I

Institutiones :

(ed. Mynors R.A.B., Oxford 1937 —1961) FIT, 4 2, 54(80)

2, 54(80)

*1,8,5

*r, 8, 12

X1 15,2

5

131

13

132

2, 58(84) 2, 58(84) 2, 32(58)

1/2 I2 I

I, 25(24)

12/13

2, 54(80)

3

2, 54(80)

I

=r 10) 4

*1, 16, 4

136 136 116

73

I31

132 LXXI

titulus 1, 13(12)

I

I 36

2, 3(29) 2, 4(30)

I I

9r 92

2, 36(62)

1/2

II9

18/20

7

2, 19-21

1, 1(z) 1, 1(1)

I, 1(x)

95/96

zo

2, 59

1, 1(r)

95/96

Cicero

Academica : I, 29 I, 45

2, 127-128

e)

35/37

9r

8

10

IO

196

INDEX SCRIPTORVM

Brutus:

232 De diuinatione :

prol.

51/52

6-7

prol.

48

6

QI De finibus : 3, 30

1, 1(x)

3, 43 5. 77°95

1, 9(8) 1, 2(2)

85/86

IO

°40 9/1

24 I

1, 7(6) I, 26(25)

34/36 67/70

19 77

1, 13(12)

134/135

4

z, 9(8)

^40

24

1, 1(x)

?26

8

;

De inuentione :

(Bibliotheca Teubneriana, 1915 — 1965)

2, 159-165 2, 159-167 De natura deorum:

3,32

De oratore :

2, 46

1, 13(12)

Epistulae ad familiares :

7, 30, 2

°135

Fragmentum : (apud Augustinum Epistula 143, 3.4) prol.

41

LXVII-LXVIII 44/45

6

Hortensius :

(ed. RucH M., Paris 1958)

fr. 59

1, 26(25)

84/85

79

44

2, 6(32)

12/13

94

1, 11(10)

52/53

35

1, 4(4) z, 4(4) 1, 15(14) 1, 7(6) 1, 9(8)

43/45 49/50 77/79 55/57

15 15 47-48 20

1, 6(5, 6) 2, 45(71)

41/44 2

17 126

1, 14(13)

78

Laelius :

92 Timaeus:

10 Tusculanae disputationes :

157 4, 12 5, 48 5, 85

°40

24

Claudianus Mamertus De statu animae:

(CSEL xx)

2 2,9

*Codex Biblioteca Vaticana, Pal. Lat. 210

£ ary

2, 22(48)

saa

2, 23(49)

- 79

2, 21(47)

106-107

f. 129"

2, 3(29)

91-92

107-108

109

INDEX SCRIPTORVM

197

*Codex Kóln, Dombibliothek 76

f. 77" f. 129"-130'

2, 23(49) 2, 53(79)

109 131

*Codex London, British Museum, Add. 43460 f. 1'-s' 1, 13(12)

f. 63*-65"

36-41

1, 14(13)

f. 95*-96"

41-45

1, 4(4)

13:15

*Codex Montecassino 19, saec: virri/1x P.7 2, 15( 42)

IOI-102

*Codex Paris, Bibliothéque Nationale, lat. 12214

f. 13-14"

2, 43(69)

Codex Theodosianus

16, 5, 38

2, 5(31)

16, 5, 38-43 16, 5, 52 16, 5, 54

2, 26(52) 2, 26(52) 2, 26(52)

124-125

3/4

93

14/15 14/15 14/15

III III III

or

122

2, 4(30) 1, 23(22) 1, 23(22) 1, 23(22) 2, 1(27) 1, 10(9)

m1/12 60/64 84/89 90/99 26/27 50

93 69 70 70 9o 3

1, x(t) 1, 1(1)

73/74 ?74

9 9

2, 22( 48)

31/33

108

2, 18(44) 2, 28(54)

16/20 12/16

105 II3

2, 18(44) 1, 19(18) 1, 21(20) 1, 26(25)

16/20 30/33 42/45

184/185

105 56 65

1, 21(20)

42/45

63

Concilia Africae

Registri ecclesiae Cartbaginensis excerpta :

(CCL 149, p. 1737247)

exc. 3

2, 40(66)

Cyprianus Ad Quirinum seu Testimonia :

(CCL 3)

2, 14 3. 4

3. 95-97 De dominica oratione :

16

De mortalitate :

12 Epistulae : (CSEL 3, 2) 54, 3

55, 25 64, 3 7L I 73:122.

Sententiae episcoporum :

27

83

INDEX

198

SCRIPTORVM

Cyrillus Alexandrinus Contra Iulianum: lib.x

I, 11(10)

52/53

35

1, 19(18)

116/117

59-60

Epiphanius Ancoratus :

93

Eugippius Excerpta ex operibus 5. Augustini :

(CSEL 9, x)

*p. 34

*p.50

*p.51 *p. 52

*p. *p. *p. *p.

60 105 106 124

*p. 139

p.157 *p. 213

*p. 235

*p. 382 *p. 421

*p. 422

*p. 447 *p. 606 *p. 625 *p. 630 *p. 642

*p. 655

*p. 696 *p. 803

*p. 877 *p. 882

*p. 888 *p. 891

*p. 907 *p. 932

2, 45(71) 1,7(6) x, 7(6) 2, 15( 42) 2, 43(69) 2, 43(69)

2 1/2 oo

MoHc

Ww

2, 6(32) 2, 16( 42) I, 13(12)

1, 3(3) 2, 24(50) 2, 24(50) 2, 44(70)

2, 44(70)

126

2, 55(8z) 2, 7(33) 2, 57(83)

132 95

136

2, 20( 46) 2, 20( 46)

2, 20(46) 2, 12(38)

HN H™ HRD MH HH

Ho

106 106 106

2, 12(38)

2, 60( 86)

138

2, 56(82)

155 IOO 100

2, 2, 2, 2, 2,

14( 40) 14(40) 38(64) 38(64) 18(44)

2, 36(62)

2, 4(30)

I, 1, 1, 1, I, I, 2, 2,

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 66(92) 66(92)

2, 62(88)

3m HM H™ HHH H Rd L-] H

I

4/5

248/251

161

269 252/253

I2I 104 X9 92 74 74 86 82

87 86

1/2 6 I

139

INDEX SCRIPTORVM *p. 958

2, 42(68) 2, 42(68)

*p. 959

2, 65(9r) 2, 65(9r) 2, 64(90)

*p. 964 *p. 976 *p. 997

*p. 1004 *p. 1007

1, 19(18) I, 19(18)

2, 49(75)

22(48) , 22(48) , 22(48)

*p. 1010

*p. 1013 *p. 1032

*p. 1034 *p. *p. *p. *p.

1035 1038 1039 1040

*p. 1041 *p. 1052

*p. 1054 *p. 1055 *p. 1072

*p. 1082 *p. 1092

33(59) 33(59) » 31(57) 31(57)

PP ppp

, 26(25) , 26(25) 26(25) 26(25) , 26(25) , 26(25) ND HN HHH , 26(25) , 26(25) HM

I, I, I, I, I,

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

2, 9(35) 2, 33(59) 2, 33(59)

41

45 63 255/256 98

145/146 153/155 254 134/135 I2I

105/106 188 I

1/2

8

I, 26(25) I, 26(25)

76

r, 21(20) I, 21(20)

12/15 18/20

86

Eusebius Caesariensis

Commentarius in psalmos : 17, 15

62 62

Florus Lugdunensis Expositio epistularum b. Pauli apostoli collecta ... ex libris s. Augustini : (cod. Troyes 96, saec. IX) titulus *ad singula excerpta 1 ^T 27/31 1, 24(23) 17/22 1, 25(24) £385 1, 23(22) 32/41 *

36507215720 0

1, 15 (14)

24/45

I 72 73°74 68 46

I, 26(25)

216/222

84-85

2, 27(53) 2, 17(43)

19/29 9/14 138/144 65/69

112-113 103-104

1, 26(25) I, 23(22)

81

69

INDEX SCRIPTORVM

200

n

11/15

42

z, 2(2)

28/37 43/51

37-38

*f 158", 2 — 159', 1 *f. 159', I

1, 17(16) 2, 3(29)

15/51 6/7

53 "

*f. 185', 1

1, 24(23)

14/26

"t

32/37

72

*f. 147', 1-2

Á

*f. 158", 2

*f. 190", 1 *f. *f. *f. *f.

205, 215^, 249", 269",

1-2 2 I 2

s,1, 14(13) 13(12)

2, 3(29)

1, 24(23)

2, 24(50) 1, 10(9) 1, 26(25) 2, 31(57) 2, 18(46)

Fulgentius Ruspensis Ad Euthymium de remissione peccatorum : (CCL 91A) I, 12 Ad Monimum : 2, 33(59) *1528,2

109-IIO 32-33 78 115-116 105

LI, n. 134 116

8

m7

I

135

1/2

140

1, 19(18)

30/35

56

prol.

52/54

XIV 2

De ueritate praedestinationis et gratiae : (CCL 91A) 2, 56(82) *3, 28

*14, 28

13/18 76/80 91/95 17/28 16/23

92

1/2

2, 33(59)

Epistulae : (CCL 91-91A) *14, 20

u/17

2, 63(89) titulus

I

Galenus

De libris propriis : cap. 2

De ordine librorum propriorum : XIV Gellius Noctes Atticae :

4 9,8 Gregorius Nazianzenus : Epistulae : IOI

2, 37(63)

18/19

121

1, 19(18)

116/117

59-60

2, 6(32)

17/18

94

2, 22(48)

16/17

108

Gregorius Nyssenus

Apologia in bexaemeron :

85B Hieronymus Aduersus louinianum:

INDEX SCRIPTORVM Commentarii in Hiezechielem : 6 2, 42(68) 2, 42(68) 2, 42(68)

201 ?g ?ro 10/11

124 124 124

2, 7(33)

11/12

95

2, 33(59)

1/2

116

1, 19(18)

116/117

59-60

1, 10(9)

27/51

30-31

2, 42(68)

°r0

124

Commentarii in Matthaeum:

(CCL 77) 1, 46-49 Dialogi contra Pelagianos :

*3, 19

2, 33(59)

8

n7

Didymi liber de spiritu sancto: 21

Epistulae :

(CSEL 54-56) 22, 19

133, 3

2, 42(68)

134, I

2, 45(71)

°8

10/12

124

127

Hebraicae quaestiones in libro Geneseos : (CCL 72)

p. 18, 18s

2, 16( 42)

13/14

102-103

P- 49, 3-14 P- 50, 4-10

2, 55(81) 2, 55(8x)

10/14 10/17

133 133

2, 42(68)

10/11

124

r, 10(9)

51/52

32

1, 4(4)

28

14

In Hieremiam prophetam :

(CCL 74)

4, 4I

Prologus in libris Salomonis : Hilarius De trinitate:

(PL 10)

A, E In Matthaeum commentarius :

4, 16 6, 2

1, 19(18)

45/54

57

1, 19(18)

138/140

60-61

1, 23(22)

60/64

69

1, 23(22)

90/99

prol.

44/45

Tractatus super psalmos :

118, 14, 20

134, 20

1, 23(22)

2, 7(33)

84/89

31/33

70

7o

96

Horatius

De arte poetica : 390

LXVIII 6

202

INDEX SCRIPTORVM

Epistulae : T3675

LXIV

1, 3(3)

14

12

1, 8(7)

33/34

22-23

Sermones :

2, 7 Irenaeus

Aduersus baeteses :

1965. (Sources Chrétiennes 210-211 : lib. 3 ; 100, 1.2: lib. 4; 152-153 : lib. 5, Paris 1974.

1969) 202

3, 18, 1

1, 24(23) z, 26(25)

3, 22, 4

1, 10(9)

Ay Syl 52050

1, 19(18) 2, 7(33)

Es 12

5, 13, 3 5, 33> 4

I, 10(9)

2, 3(29) 1, 10(9)

35/37 214/216

27/51 45/54 31/34 59/60

14/16 36/39

72 84 30731 s

96

32 92 3I

Isidorus

Etymologiae siue Origines: (ed. Linpsay W.M., Oxford 19II = 1957-1962)

*6, 19, 36-37 ERIS

2, 37(63) 1, 13(12)

15/20

134/136

£8

Iulianus Aeclanensis

Ad Turbantium :

(cf. Clauis 774)

2, 62(88)

139

Iulianus Imperator

Contra christianos : (Fragmenta ed. NEUMANN CJ., Leipzig 1880)

I

2, 7(33)

11/12

95

2, 7(33)

12/28

95-96

1, rj(12) I, 13(12) I, 13(12)

130/131

40

134/135

Iulius Africanus

Epistula ad Aristidem : (PG xo, 51-64) 2-3 Lactantius Diuinae institutiones :

4, 28, 3 4, 28, 12

130/131

40

Lucanus

De bello ciuili : 7, 628

LXVII

INDEX SCRIPTORVM

203

Origenes Commentarii in epistulam ad Romanos:

(PG 14)

6, 9

1, 23(22)

1, 23(22) Commentarius in euangelium lIobannis: 2,'3, 20 1, 26(25) Contra Celsum : 6, 7 1, 19(18) 6, 63 1, 26(25) De principiis :

LE

1, 1(x)

I, 6, 2-3

I, 1(r)

58 x 2, 8, 1-2

3355

Homiliae in Genesim : I, I3

8, 1.5

I3, 4 Homiliae super Lucam : 28, 3

1, 7(6) 1, 11(10)

9/13

67

138/141

81

138/140 138/144

60-61

20/25

81

35 .

69/70

90/91 76/77

21 35

I, 26(25)

138/141

8r 108

I, 26(25)

33/55

216/217

84

I, 26(25)

170/175

82-83

1, 7(6)

2, 22(48)

90/91

Orosius

Commonitorium de errore Priscillianistarum et Origenistarum :

2-3 Pauli Diaconi epitoma Festi

P- 44

2, 44(70)

3/5

126

2, 37(63)

a

I2I

Pelagius De natura:

(Fragmenta ;cf. PL 48, 598-606)

z, 9(8)

2, 42(68)

89/90

8/10

26

124

Plato

De republica: 508c

533d Menon:

81e - 86b Timaeus: 30b

1, 3(3)

16/17

35

Bo

z, 4(4) z, 4(4)

43/45 49/50

15 15

1, 11(10)

52/53

35

1, 7(6) 1, 7(6)

°96 96/97

2I

1, 1(1)

Plinius Naturalis bistoria :

II, 28, 34

204

INDEX SCRIPTORVM

Plotinus

Enneades:

1, 3(20) 1, 6(x) 9 1, 7(54) 12 3, 2(47) 17 4, 7(2) 33 4, 8(6) 5 6, 8(39) 19

1, 3(3) 1, 4(4) 1, 1(1) 1, 3(3) 1, $(5, 1-5) z, 11(10) 1, (1) 1, 1(1)

7/8 12/13 47/51 4/5 34/38 39/40 69/70 35

12 14 8 12 16-17 34 9 8

76/77

78

38/39

IS

Porphyrius Ad Gaurum :

(ed. KALBFLEISCH K., Berlin 1895)

P. 50, 21

1, 26(25)

De regressu animae : ' (Fragmentum apud Augustinum De ciuitate Dei) (cf. Av. ciu. 10, 29) z, 4(4) locus incertus (cf. AvG, ciu. 10, 30; 22,27)

69/70

9

Fragmentum apud Cyrillum Alexandrinum Contra Iulianum, lib. x I, ri(10) 52/53

5 1(z)

35

Sententiae ad intellegibilia ducentes : 1, 4(4) 32, 3

14

12/13

Possidius

Indiculum operum s. Augustini : (ed. WiLMART A., in: Miscellanea Agostiniana, vol. 2, Roma 1931, p. 149-233) indic.

XV».

*indic.

12

cf. concordantia II, p. 210-211

Vita s. Augustini : (ed. BASTIAENSEN A.A.R., in: Vite dei Santi, vol. 3, Verona 1975, p. 127-241) 18, 9

XV, n. I3

XV, nire 18, 10

prol.

2, 41(67) *58, 1

4

10/11

5

123

titulus

I

28, 1-2 31, 6

LXX XV, n. 13

Prosper

De gratia dei et libero arbitrio contra collatorem :

*21, 3

2, 47(73)

I

128

Pro Augustino responsiones ad excerpta Genuensium :

(PL 51)

praef. *1-3

epil.

?6

143

LXX-LXXI titulus

prol.

4/6

I

5

INDEX

SCRIPTORVM

205

Rufinus

Praefatio in Sexti sententias : (CCL 20, p. 257-259) 2, 42(68)

8/10

124

2, 62(88)

20/22

139

TÉ)

88

IO

1, 17(16) 1, 10(9)

16/31 57/58

53 32

22/25 86/89

103 58

1, 19(18)

90/93

58-59

I, 19(18)

14/15

Soranus

Gynaecia : I, 39, I

‘

Terentius

Eunuchus :

331 Tertullianus

De resurrectione mortuorum :

48-51 53, 5-6 Thomas Aquinas

Catena aurea in quatuor euangelia:

(ed. GuaRIENTI A., Torino - Roma 1953) *in Matth. 1, 4 2, 16(42) *in Matth. 5, 1 z, 19(18) *in Matth. 5, 7 *in *in *in *in

Matth. Matth. Matth. Matth.

5, 13 5, 18 7, 4 16, 5

*in Luc. 3, 8

I, 19(18) I, I, I, I, 1, 2,

19(18) 19(18) 19(18) 21(20) 21(20) 16(42)

9/10

55

56

55/60 81/83 139/141 7/8 12/21 22/25

57 58 6: 62 62 103

1, 23(22)

60/64

69

I, 23(22) 1, 24(23) 2, 18(44)

90/99 35/37 20/23

7o 72 105

z, 11(10)

59/60

35

1, 6(5, 6)

41/44

17

Tyconius

Liber regularum : (ed. Burkitt F.C., Cambridge 1894)

3

7

1, 23(22)

84/89

7o

Varro

(cf. AvG. ciz. 7, 6)

(cf. CLAvD. MAM. anim. 2, 8)

CONCORDANTIA I Retractationes

1, I(r) 1, 2(2)

1, 1, 1, z,

3(3) 4(4) 5(5, 1-5)

6(5, 6) (?)

1, 7(6)

1:807) 1, 1, 1, I, x3

9(8) 10(9) 11(10) 12(x1) (32)

1, 14(13)

I, 1, I, 1, 1, 1, 1, 1, I, 1,

15(14) 16(15) 17(16) 18(17) 19(18) 20(19) 21(20) non exstat 22(21) 23(22) 24(23)

Possidius

Clavis

Indiculum

Patrum Latinorum

I?r 2E

253 254

I, 2 X 2 L 3 X^, 3:5

255 252 256

IV,1

261

X', 6

257

IV, 3 IV, 5 x4 XL L 5

260 265 258 259 264

L4

316

DV IV Xone = Xo aro VI, 1 VI, 2 EV SCOTI XS 2

1, 25(24)

"due

1, 26(25)

I, 6-19; II, x; III, 1-2; IV, 8-23; VIII, 1-4;

1, 27(26) 2, 1(27) 2, 2(28)

258 (7).36rO)

IX

à X3,2 IV, 6

X5 1-45

317 318 293 268 274 330 = 319 280 282

281

289

303 290

320

2, 3(29)

X*9

2, S(31) non exstat

VI, 3

2, 6(32)

2, 7(33)

X5, 6

IV, 27

251

2, 8(34)

IV, 25

322

2, 9(35)

IV, 26

323

2, xo(36)

IV, 24

325

2, 4(30)

X5 r

296

263 x

32r

(i) Non exstant: De grammatica et principia librorum De retorica, De geometrica, De arithmetica, De philosophia. (2) cf. retract. x, xx(xo). (3) Augustine, De dialectica, transl. with introd. and notes by JACKSON D.B., new edition by PrNBORG J. = Synthese hist. Libr. 16, Boston 1975.

207

CONCORDANTIA I 2, 11(37) non exstat 2, 12(38)

QC T

2, 13(39) 2, 14(40) 2, 15(41)

X5, 4

275

X5,.5

271

X5, 3 VIII, 5

297 329 273 331 332

2, 16(42)

2, 17(43)

2, 18(44)

2, 19(45) non exstat , 2, 20(46)

2, 21(47)

2, 22(48)

2, 23(49) 2, 24(50) 2, 25(51)

I, 20 VI, 4

VI, 5 VI, 12

X5,8 X59 X5, 13 X5, 12

X5, 14 VI, 6-8

262 : epist. 54755

305 299 300 266

VI, x1

333 335

I2 Tears X5, 1o

262:

2, 33(59) 2, 34(60)

VII, 1 VI, z3 VI, 14

342 336

X5, 18

262:

2, 37(63) 2, 38(64) 2, 39(65)

VII, 2 X5, 19 VI, 15

2, 41(67)

VI, 16 X3, 20

345 294 337 338

2, 2, 2, 2,

26(52) 27(53) non exstat 28(54) non exstat 20(55) non exstat

2, 30(56)

2, 31(57)

2, 32(58) non exstat

2, 35(6r) non exstat 2, 36(62)

2, 40(66) 2, 42(68)

2, 43(69) 2, 44(70) 2, 45(71)

2, 46(72) non exstat

2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2,

47(73) 48(74) 49(75) 50(76) 51(77) 52(78) 53(79) 54(80) 55(81)

2, 56(82)

2, 57(83) 2, 58(84) 2, 59(85) 2, 60(86) 2, 61(87)

2, 62(88)

2, 63(89)

VII, 3 1723 VET

X5, 22-23 VI, 18

VII, 5 VI, 17 X5, 24 VII, 6

VII, 8

306

X3, 27 X5, 28

VI, 19 X3, 29 VII, 9 VII, 10 X3, 30

epist. 140

262: epist. 147-148

344 313 327 262:

348 262: 262:

349 249 702 350

269

X5, 16? X5, 26

epist.

270 345 302 326

341 204

346 351 295

epist. 166-167 epist. 185 epist. 187

208

CONCORDANTIA I

2, 64(90) 2, 65(91) 2, 66(92)

p. 140 p- 141 p. 141

X$, 200 X$, 201 VII, 14

307 291 352

, 67(93)

p. 142

VII, 15

353

M

CONCORDANTIA II Possidius

Indiculum

Possidius Indiculum

Retractationes

» 1(r)

IV, 20 IV, zx IV, 22

id Ww —

S5, Ss 23) 14(13)

aD uw»ww

13(12)

-

26(25) Qu.

I

26(25) Qu. 3 26(25) Qu.

rm

NO HH M AYUBRW ON

HoH HO H DS]

26(25) 26(25) 26(25) E"Zr [5H F4 ee oN Bi pe Ee 4 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu.

9 II 16

19 23 27 28 29 32 42 44

48

16(42)

31(57) 2, 30(56) 2, 43(69)

ae ee ÁO cen ce Áo RÀ ÁO Bee cen eB BE cee MÀ o — |

FV) 37 Vi.

2, 44(70)

VI, ri VI,

1, 20(19) 1, 21(20)

VI, 3 VI VI, 5 VI, 6-8

2, 2, Ds], ,

IV, 23 IV, 24 IV, 25 IV, 26

Vi ar VI, 2

VI, 16 VI 17 VI, 18

I, 26(25) Qu.

VI, 19

1, 26(25) Qu. I, 26(25) Qu.

VII, 1 VILoa

z, 7(6) 1, 15(14) IV,6

IV, 18

2(28) 22(21) 26(25) Qu. 26(25) Qu. HHHMHH 26(25) Qu. 26(25) Qu. TII 26(25) Qu. oHsm HM 26(25) Qu. Rh 26(25) Qu. ¥ 26(25) Qu. n 26(25) Qu. 26(25) Qu. 26(25) Qu.

IV, x9

PE FECE BOCEC B

IV,8 IV, 10 IV, nu IV, 12

IV, IV, IV, IV, IV,

13 14 15 16 17

V TS VII, 5 VII, 6 VII, 8 VII, 9

1, 9(8) , 16(15) , 10(9)

, 26(25) Qu.

VII, 1o

VII, 14 VII, 15

VIII, 1 VIII, 2

VIII, 3 VIII, 4

VIII 5

51

, 26(25) Qu 52

, 26(25) Qu - 53 , 26(25) Qu 255 , 26(25) Qu 74 , Io(36) , 8(34) Sb KN » 9(35) 2, 7(33)

VI, 3 VI, 14 VIS

ge OF bo. jo do dd ORA Se ee P gp 4

Pb oH NP WH HH HOv VA OD BW ON lH

Retractationes

oH FL # H

S(31) 17(43) 18(44) 25(51)

, 26(52)

, , 2, 2, 2, 2, 2, 2,

19(45) 34(60) 35(6r) 39(65) 40(66) 48(74) 46(72) 59(85)

MM MS

2, 33(59) 2, 37(63) 2, 42(68)

2, 47(73) 2, 50(76) 2, 53(79) 2, 61(87) 2, 62(88) 2, 66(92)

2, 67(93) 1, 1, 1, 1,

26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

2, 15(41)

Qu. 18 Qu. 37 Qu. 50 Qu. 69

IX

I, 26(25) Qu.

NI XT (2

1, 2(2)

1, 4(4)

80

CONCORDANTIA II 1, 6(5,6) 11(10)

8(7) 12(12) 17(x6)

3(29) 19(18) 23(22) +1, 25(24)

24(23)

Bor kk Ho oH kB BD H

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu.

2, 12(38)

X3,7

X3, 19 X5, 20

X5; 22-23 X5, 24 X5, 26

, 1, 1, 1, 1, H

X32

—

—

26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25)

Qu. Qu. Qu. Qu. Qu.

81

X3, 4 X3, 5 X3, 6

csse GE zoe nre P ais V cmm T NE— Se SS — cá —

et PU tot ee) lo ON Ds] MA Cc

79

2, 4(30) 2, 1(27)

X5, 16 X5, 17 lo KH BH M HK NWNNWNDDNDDANWDDW loh WN Nx KN NM ecotcrtc i= X5, 18 HPOM HPRP Pe eR FHP XA MA NA VA

AAD ONAL

Qu.

77 78

XE X3, 2

X5, 13 X5, 14

RN HM NN KR RR NNNNDAN WN NHN KN KH INS KE EEB EE wn MA AWN IT M Im ee ae a

al , 26(25)

68 70 7 72 74 115

X^, 45

X5, 1o X5, 12

i=

Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu. Qu.

1, 26(25) Qu. 82 1, 26(25) Qu. 83

X3, 8 X3, 9

D] ON—dS VA —

26(25) 26(25) XLfan 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) 26(25) BUE Pp BR Pw26(25) ep M

X5, 27 X5, 28

X5, 29 X5, 30

X$, 200 X$, 201

2, 13(39) 2, 6(32) 2, 14( 40) 2, 20( 46)

2, 21(47) 2, 32(58) 2, 23(49) 2, 22( 48)

2, 24(50) 2, 55(81)? 2, 11(37) 2, 36(62)

2, 2, 2, 2,

38(64) 41(67) 45(71) 49(75)

2, 56(82)

2, 57(83) 2, 58(84) 2, 60(86)

2, 63(89)

2, 64(90) 2, 65(9r)

CONSPECTVS MATERIAE Vorwort

Bibliographie I.

Ausgaben

"erc

2.

Übersetzungen

$484.

3.

Literatur zu den Retraktationen

4.

Sonstige Literatur mit Abkürzungen

gn n9

VII-VIII

* * *'«/8)6

VIII-IX

| | i ] |o s

Hees

IX

IX-XII

Einleitung IL

Das Werk

II.

Die Überlieferung HM . Die direkte Uberlieferung a) Handschriften-Verzeichnis b) Die von den Maurinern benutzten Handschriften c) Die von Knóll benutzten Handschriften d) Beschreibung der für die neue Ausgabe benutzten Handschriften aces |] ] |]|Àjg n n9 ly Die indirekte Uberlieferung "ees | | n n8. a) bei Augustin selbst b) bei anderen Autoren c) in Handschriften mit Werken von Augustin eec] t rr | |]| || jon eere] t | |] | n9. 3. Gruppierung und Bewertung der Zeugen 4. Die Ausgaben ecc] |]|] c t s] ] n9 ssec] | s] | n n

NX»

a & mam

III. Zur neuen Ausgabe

P498

4 $ $9.4 5 à

erc]

9$ € eec

t

|

s n gs n n9.

'Testimonia

XXXVI-XLII XLIII XLIII

XLIII-XLIV XLIV-LV LVI-LXI

LXVII-LXXI

RETRACTATIONVM LIBRI DVO Capitula libri primi n Capitula libri secundi ecc t n ng

to II III

XXXII-XXXIV XXXV-XXXVI

LXVI

n

Liber primus Prologus". SOP

XXII-XXXII

LXII-LXV

| |]|] 9

IV. Sigel und Abkürzungen V.

XIII-XXI

I-2

2-4

2E ees. |eset

|] |] n]t]n n

De Academicis libri tres De beata uita liber unus eco] De ordine libri duo . eset t

i]

t n9

s] ] n 9 n

IV

Soliloquiorum libri duo

V

De immortalitate animae liber unus

VI

(Disciplinarum libri)

ecc

eec

t

| on

|] |]| n | n n

2:7 7-11 II 12-13 13-15 15-17 I7

CONSPECTVS MATERIAE

212 VII VIII IX

Xl XII XIII XIV XV XVI

XVII XVIII XIX XX XXI XXII

XXIII

XXIV XXV XXVI

De moribus ecclesiae catholicae et de moribus Manicheorum libri duo De animae quantitate liber unus De libero arbitrio libri tres ....... De Genesi aduersus Manicheos libri ^E NAEVIUS EMO ES De 1usica-hbti sexos recs, es De magistro libér unus ......- ees De uera religione liber unus ...... De utilitate credendi liber unus .. De duabus animabus liber unus .. Acta contra Fortunatum Manicheum Iber ande Noo foi eI us: De fide et symbolo liber unus .... De Genesi ad litteram liber unus Inperfectus coo ons tas Do caderas De sermone domini in monte libri UG 22 825 mecs FOND tet ee Psalmus contra partem Donati ... Contra epistulam Donati heretici liber untiev 753/758: ee TEE Contra Adimantum Manichei discipulunt liber unis. (>. 229 Se Expositio quarundam propositionum ex epistula apostoli ad RomaNOS} va cerdo seeds TURNS ee Expositio epistulae ad Galatas liber unus AE TT ae ee Epistulae ad Romanos inchoata expositio liber mntis De e. ROC AGE. De diuersis quaestionibus octoginta tnbus liber: unmis.. Ld

XXVII

I8-21 21-23 23-29

29-33

33-35 36 36-41 41-45 45751

51-52 52-54 54-55 55-61 61

62-63

63-66 66-70

71-73 73774

By38

Liber secundus I nt III IV V VI VII VIII IX

Ad Simplicianum libri duo .,..... Contra epistulam Manichaei quam uocant fundamenti liber unus .... De agone christiano liber unus . De doctrina christiana libri quat-

89-91

tao.

92-93 93-94 94

coire pean DUM

Contra partem Donati libri duo .. Confessionum libri tredecim ...... Contra Faustum Manicheum libri triginta tres ... cat, didi activesaf Contra Felicem Manicheum libri dud i38 gitimpetadil eere al

9I 91-92

95-96 97 97

213

CONSPECTVS MATERIAE

XI XII XIII XIV XV XVI XVII

Contra Secundinum Manicheum liber unus: 43 745 oM ELS, os Contra Hilarum liber unus ....... Quaestiones euangeliorum libri duo Adnotationes in Iob liber unus De cathecizandis rudibus liber unus De trinitate libri quindecim ......

De consensu euangelistarum libri Quattnor out amo. 96 euo iut Contra epistulam Parmeniani libri CHS

4 SL

GOTO, .

TS,

be

De baptismo libri septem ......... Contra quod attulit Centurius a Donatistis liber unus .............. P ei Ad inquisitiones Ianuarii libri duo XXI Deopere monachorum liber unus .. XXII De bono coniugali liber unus ..... XXIII De sancta uirginitate liber unus .. XXIV De Genesi ad litteram libri duodeQuilt anoattoosg se JO QUE BOS XXV Contra litteras Petilianilibritres .. XXVI Ad Cresconium grammaticum partis Donati libri quattuor .......... XXVII Probationum et testimoniorum contra Donatistas liber unus ......... XXVIII Contra nescio quem Donatistam liber Qpus irene ane 35 etum a] XXIX Admonitio Donatistarum de Maximianistis liber unus ............... XXX De diuinatione daemonum liber unus XXXI Quaestiones expositae contra paganos NUMETO SEX. vieron seri nci RU Expositio epistulae Iacobi ad duoXXXII decim tribus «x... 000. 000 as De peccatorum meritis et remissioXXXIII ne et de baptismo paruulorum ad Marcellinum libri tres ............. De unico baptismo contra PetiliaXXXIV num ad Constantinum liber unus .. De Maximianistis contra DonatisXXXV tas liber unus.. JOD meum TES. an De gratia testamenti noui ad HonoXXXVI rütuniiber unus ^.007 310444... XXXVII De spiritu et littera ad Marcellinum libemunues nutum ean . Expo xxxvii De fide et operibus liber unus XVIII XIX

XXXIX

Breuiculus conlationis cum Donatistis.librb tres «29922522 cyacc MIA

98 98 99

99-100 100 IOI-IO2 102-103 103-104 104-105

105 106 106-107 107-108 109

109-110 IIO-III III II2-II3 II3

II4 114 II5-IIÓ I16

116-118 118

IIQ IIQ-I20 I20-I2I I2I

I22

214

CONSPECTVS MATERIAE XL XLI XLII XLIII XLIV XLV

XLVI

XLVII XLVIII XLIX

iL,

LI LII LIII LIV LV LVI

Post conlationem contra Donatistas liber.unus. «iesurcnor imate eter De uidendo deo liber unus ........ De natura et gratia liber unus .... De ciuitate dei libri uiginti duo .. Ad Orosium presbyterum contra Priscillianistas liber unus ......... Ad Hieronimum presbyterum libri duo, unus de origine animae et alius de/sententia: Iacobi tois mtu Ad Emeritum episcopum Donatistarum post conlationem liber ünds iude... dod Detto. etiem, De gestis Pelagii liber unus ....... De correctione Donatistarum liber UND ers aad D uu sd onore enie qo st] De praesentia dei ad Dardanum liberi anusstd. «tasters etoan a6 Contra Pelagium et Caelestium de gratia Christi et de peccato originali ad Albinam Pinianum et Melaniam libri. duos ev fite acm Gesta cum Emerito Donatistarum episcopo-liber unus ta. .20299:26223* Contra sermonem Arrianorum liber Unus stel amet quisoh Ae ii tao. De nuptiis et concupiscentia ad Valegiuxh-lbriduostiSot aso Locutionum libri septem .......... Quaestionum libri septem ........ De anima et eius origine libri quatCOL as eestasaiissek «MINE eRe os

LVII

LVIII LIX

LX LXI LXII LXIII LXIV

LXV

Ad Pollentium de adulterinis coniugus: libri duo 4... adetd.amtd Contra aduersarium legis et prophetarum libriduoadie ss. o5 de ae Contra Gaudentium Donatistarum episcopum libri duo ............... Contra mendacium liber unus . Contra duas epistulas Pelagianorum libri quattuor... am qoi. aa. Contra Iulianum libri sex ......... Ad Laurentium de fide spe et caritate;liber,unüudsss vet tials sitasicoet De cura pro mortuis gerenda ad Paulinum episcopum liber unus .. De octo Dulcitii quaestionibus liber UNS ovis shagigae Ulud deni HIpita

122-123 I23 123-124 124-125 126 126-127 127-128 128 128

129

129 129-130 130 I3I 131-132 132-134 135 136

136

137

138

138

139 140 140

I4I

CONSPECTVS MATERIAE LXVI

Ad Valentinum chos de gratia et HB Nan Ád quos supra gratia Aber

LXVH

et cum illo monalibero arbitrio liber Eon MEAN is de correptione et eqs NM anuos

Epilogus

Indices Titult operum'retrattatorum.

| een

215

I4I 142 143 147-149

Initia operum retractatorum ................ Index NOIRE S conned eeseeot eire Ko rhe aes

150-152 153-157

Index locorum Sacrae Scripturae ............ IS X SCHIP ORUN o s EE eoa anes dd

158-163 164-205

Concordantia

I: Reíractationes —

Possidius

Indiculum ;adduntur numeri Clauis Patrum

Loc

IA

Concordantia

II: Possidius Indiculum — Re-

IFOaNONESI.

REB

eo

ei

oe esset une ende TT

Conspectns materiae

«ce lieeeet eae ree

MH eer siet

Imprimé par les Usines Brepols S.A. - Turnhout (Belgique) Printed in Belgium

D/1984/0095/13 ISBN 2-503-03571-x relié ISBN 2-503-03572-8 broché ISBN 2-503-03000-9 série

337643 THEOLOGY LIBRARY CLAREMONT, CALIF.

206-208 209-210

21I-215

Augustine,

Saint,

Bishop

Retractationum

libri

of

II

/

Hippoe

eee

ci¥84e

(Card

2)

1» Augustine, Saint, Bishop of Hippo ——Bio-bibliographye 2e Christian saints—-—-Algeria——-Hippo--Biographye Je Hippo (Algeria)—-Biographye . Ie Mutzenbecher, Almute IIe Augustine; Saint,

III.

Ve

Bishop

Titie

Series

Saint,

|Ccsc.

of

IVe

Vie

Hippoe

Title:

Series:

Retractationese

Retractationese Augustine

Bishop of Hippos Workse

) °43 FEB

85

11521686

CSTMxc

1954.