Początki cywilizacji przemysłowej na ziemiach polskich [PDF]

Zitiervorschau

Dzieje narodu i państwa polskiego tom III pod redakcją naukową: prof. dr. hab. Józefa Buszki prof. dr. hab. Andrzeja Garlickiego

NajpielW trzeba żyć Dwie drogi zmiany ustro ju agrarnego Przewrót przemysłowy Postępy uprzemysłowienia . Dwie drogi rozwoju rolnictwa Przełom w poziomie życia

Projekt graficzny serii:

I Marian Sztuka I Andrzej Arcimowicz

Opracowanie grafic-me zeszytu: Andrzej Arcimowicz

Redaktor: Anna Moczar

Redaktor techniczny: Zofia PiotroYlSka Opracowanie merytocyczne wykresów i mapy:

Juliusz Łukasiewicz Zdjęcia

ze zbiorów:

Archiwum KAW

wykorzystano ilustracje z czasopism: ..Biesiada literacka" 1902. 1904; •• K1osy" 1869. 1870, 1871, 1872, 1873, 1880; ..Tygodnik il ustroWany" 1861 , 1863, 1865, 1869, 1871, 1880, 1881 , 1888, 1906, 1907; ,,świat" 1906, 1913 oraz z pozycji książkowych wymienionych we wskazówkach bibliogra-

ficznych. Autor reprę lI·l1 A Sucheni,Grabowska, Spory in::tI6w ze szIacbtq

m ··U

z. Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzl!CZ)fJO!!ilJOlej

111-42 S. Gnxhi$ki, E.

Kozłowski. Polska

zniewolona 1795- 1806 111-43 B. Grochuiska, MaJe państwo wieIJticb nadziei 11144 J. Skowronek, Od Ko ngresu Wil!deńsJtiego do Nocy Lfstopodowej

111·45 T. Lepkowski, Powstanie Listopadowe 111-46 J. Zdrada, wielka Emigracja po PbwsIaniu listopadowym 111-47 J. Skowronek, Od konspiracji do kapiJuJocfi 111·48 M. Zg6miak, Za Waszą ; N>STą udnoU 111-49 S. Kienlewk:z, Powstanie 5tyc%niowe 111·5 1 I. Ihnatowicz, SpokczeństwopolsJtle w fatocb 1864- 1914 111·52 J. ~liński , Swobody. fabryłt I ziemi!

Zeszyty W przygotowaniu! 1·5 T. Jasiński, PrzerwanybejnaJ

' ·12

J. _12kowa, K~ beret)Stępowa la wo lniej i później niz w przemyśl e wł ó ki enn i czym. W roku 1888 moc za instalowanych maszyn parO\\r)'ch w przemyśle m elal o~ (z produkcją maszyn) w Królestwie Polskim wynosiła ponad 3400 KM (0,3 KM na 1 robotnika) tj. dziesięciokrotnie więcej ni ż w 1865 r. W d użej mierze nadal maszyny i wyroby metalowe były wytwarzane bez pomocy maszyn. W związku z dużym popytem na pólfabrykaty hutnicze , a także sprzyjającą w latach 1869- 1885 politykę celną ( niskie clo

na impon surówki

żelaza.

a ~ki e na imponowane

że lazo

i

stal) powstały w Warszawie zakłady produkujące p6łlilbrykaty hutn icze. Pierwszy został zbudowany już w 1867 r. na tzw. Koszykac h. Była to pudlingarnia i walcownia że laza sztabowego. Po początkowYch trudno\ciach od 1873 r. następowała jej stala rozbudowa. W latach 1874- 1880 byl to jedyny w Królestwie Polskim za kład produkujący ż e l azo sztabowe, stosujący węgiel kamie nny. W ko ń c u lat s iedemdzi esiątyc h wzrasta zapotrzebowanie na wyroby stalowe, szczególnie w związku z Wytnianą szyn ko lejowych z że l aznyc h na stalowe. W Kró lestwie stali nie produko wano, a wyroby stalowe moż n a było importować -bez cia. W , 1876 r. v..-prowadzono cło na import szyn stalowych, a w ro ku następnym znacznie je poclwyższono, co więcej - produkcja szyn stalowych była premiowana przez rząd. W związku z tym w 1878 r. zostala uruchomiona na Targówku wielka, nowQCze.-.;na stalown ia. Ju ż w 1879 r. moc maszyn parowych w tej stalo'i'Vl1i była większa ni ż we wszystkich zakładach metalowych Warsza· wy. W latach 1880- 1884 na sta l own i ę praską przypadala 75 % produkcji stali w Królestwie. Powstały też dwa inne zakłady hutn icze. Procłukcja warszawskic h hut w 1881 r. stanowi ła 55 %

Przewrót przemysłowy

23

•

..

...

• •

-._----- Warsrtaty kolejowe l>rąIt tft:u:nej w~ WiedeńsJrU!j w Wll1S%aWie Rys..

z 1869 f .

. :..

• •

"

-. •

•

•

•• •

..

l

II

Początki

.

•

t

~

... '"

. - :'

_.~

. -;;,

,

.,.

", _

"

..

,

.-

-

~.-

•

•

24

cywilizacji przemysłowej na ziemiach polskich

.

.-

~' .

.'

•

•

•

• "

-

Widok fabryki tytOniu i tabaki L Kronenberga w Warszawie 1867 r. Rys. X. Pil.lati

Przewrót przemysłowy

25

.-

•

•

-

-

•

•

Tran.'{JOrl wagonu ko4jowego z fabryki liJpcpa w War.szawie do sIIMjIlJrogi tclaznej Warszawsko·Petersburs/eiej.

ogólnej produkcji pólfabrykatów hutniczych Kongresówki. W końcu lat osie mdziesiątych warszawskie huty zaprzestały produkcji. Nowa poliryka celna, wydatnie podn=-!ca cło na impon surówki że laza, z której glównie te huty korzystały, uczynila produkcję stali i żelaza w Warszawie nieopłacalną . Znaczącą rolę odegrał okręg warszawski w rozwoju przemysłu włókiermiczego. Jego czołowym obiektem stały s ię zakłady żyrardowskie uruchomione w 1833 r. Zostały one bardzo rozbudowane na przełomie 1859 i 1860 r. Uruchomiono m.in. krosna mechaniczne do produkcji tkanin lnianych (pierwsze na ziemiach połskich) . W 1867 r. po dalszej rozbudowie zakład zatrudnia! 1770 robotników i stal się pod tym względem największym zakładem przemysłowym na ziemiach polskich i jednym z największych zakładów przemysłu lnianego na kontynencie europejskim. W Królestwie był monopolistą pozawiejskiej produkcji przędzy lnianej i prawie wyłącznym producentem tkanin lnianych. (W tym okresie zaczyna tracić na znacze-

niu domowe tkactwo wiejskie). W początku lat osiemdzi es ią­ tych fabtyka żyrardowska zatrudniala ponad 7500 robotników i pozostawała nadal największym zakładem przemyslowym na ziemiach polskich. Obok przemysiu łnianego w okręgu powstają także zakłady przemysłu wełnianego w Żyrardowie, w Warszawie i w Markach. Na uwagę zasługuje przemysł cukrowniczy. W 1865 r. została zbudowana cukrownia ,Józefów", która jako jedna z pierwszych na świecie zastosowała system dyfuzyjny. W roku 1869 system ten wprowadzila druga cukrownia, a w 10 lat późni ej już wszystkie cukrownie okręgu .

W samej Warszawie rozwija! się przemysi skórzany, który skupiał ponad 70% robotników zatrudnionych w tej branży w Królestwie. Powstały też zakłady produkujące wyroby chemiczne.

Okolo 1885 r. warszawski okręg przemysłowy zatrudnia! blisko 33 tyS. robotników (24 % ogółu robotn ików Królestwa Polskiego) w różnych gałęziach . Najliczniejsi byli metalowcy (z hutnikami) - Stanowili ponad 30% prołetariatu przemyslowego w okręgu . Na drugim miejscu wlókniarze - blisko 26 %, na trzecim - robotnicy przemysłu spożywczego , prawie 21!li. Najpóźn i ej ukształtował si ę sosnowi ecko- częstochows ki okręg przemyslowy, obejmujący 3,5 tyS. km' w rejonie Często­ chowy, Zawiercia i Będzina. Formowal s i ę na bazie wydobywanych tam bogactw mineralnych; od wieków rudy żełaznej , od początków XIX w. w Zagłębiu Dąbrowskim węgła kamiennego i rud cynku. Nowa technika pojawiła się dość wcześnie - przy budowie hut cynku w latach 1817- 1822. Późni ej w łatach 1833- 1842 usiłowano zastosować ją

w humictWie na szerszą skałę. Inicjatorem

i inwestorem były władze Królestwa Połskiego. Zbudowano dwie duże huty z piecami koksowymi, pudlingarniami i walcowniami na węgiel kamienny. Próba zakończyła się fiaskiem ; nastąp i! wzrost produkcji, a!e nie bylo zbytu na ni ezbyt udane produkty. Pozostała jedna huta, tzw. Huta Bankowa w Dąbro­

wie Górniczej, która poważnie ograniczyła swoją produkcję . Bardzo charakrerystyczne były łosy hutnicrwa w tym okręgu w łatach 1865- 1876. W czasie gdy w całym przemyśłe Krółestwa Polskiego triumfuje nawa technika i cx:lnotowuje się wzrost

Początki

26

cywilizacji przemysłowej na ziemiach polskich

Budyndt m.ryna parowego, ulica Leszno w Warszawie. ~ ok. 1855 r.

Dom

j

fabryka uryrobów metabuycb A. PaJzera w Warszawie. Rys. ok. 1895 r. .

-

. ---- ---. _ -;. =- .. .--_.. -- -.. . ~

~ - . _ -- .

,

-

.

...

- -.

~

.-

~

..

---:1 I

-

Przewrót przemysłowy

27 Drukarze 1mI1SZDu&:y przy pracy, drzeworyt

z 1864

wg rys.

f.

•

Widok og61ny garbami Temler i Szwede w Warszawie

_ \

l

"

I

i j

I

J

"

j

\

'l

) "' IM

HI

.

~

I

lo

~

,1

, I ,In ,, ', l' .

~

1

"-J~ \i

\

F. , -!tl. .J

"

I

~

~: ' ,

•

T

I

-_ ...

•

/,

I

,

t

~" ; -$o,'~'r' "~

•

'

ł

'

'

,

...

.~

.... '

;"

.

_l
. Produkcja zwiększyla się dziesięciokrotnie . Szczególnie dynamicznie rozwijało s i ę gór· nictwo węgla kamiennego, przemysł metalowy, a najszybciej produkcja przemysłu włókienniczego. Dokonały się zasadnicze przemiany w technice produkcji. Powstał przemysł nowoczesny, oparty na nowej technologii i produkcji w dużej mierze zmechanizowanej. O postęp i e w tej dziedzinie świadczy fakt, że w Królestwie Polskim, które może być reprezentatywne dla ziem polskich, w latach 1865- 1913 moc czynnych w przemyśle silników parowych 'WZrosła blisko

up rzemyslou'ienia

dziewięćdziesięciokrotnie . Równocześnie większość produkcji pochodziła z wielkich przedaiębiorstw, będących w znacznej mierze własnością towarzystw akcyjnych.

W rezul[acie tego rozwoju wielkość produkcji przemysłowej na ziemiach polskich zbliżyła się do poziomu krajów zachodniej Europy, leci: tylko w niektórych dziedzinach os iągn ę ła go. W przeliczeniu na 1 mieszkańca wydobycie węgla na ziem iach polskich (298 tyS. kin' - 28 mln mieszkańców) w_1913 r. wynosi ł o 1860 kg , bylo więc większe niż we Francji - 1020 kg czy w Austrii - 1490 kg (w tym pańsrwie także Czechy), lecz mniejsze niż w Niemczech - 4150 kg. Niezla byla syruacja w produkc ji cukru. Produkcja ta wynosiła na ziemiach polskich okolo 27 kg, we Francji 22 kg, na Węgrzech 25 kg, ale w Niemczech 36 kg, a w Auscrii 40 kg na 1 mieszkańca . Podobnie było w przemyśle bawełnianym . W Królestwie Polskim zużycie bawełny na 1 mieszkańca było większe niż we Francji, a tylko nieco niższe niż w Niemczech. Kryterium osiągniętego poziomu produkcji przemysłowej stanowila jednak wielkość produkcji stali. W tej dziedzinie widać było wyraźne zapóźnienie. Produkcja stali na 1 mi eszkańca w 1913 r. wynosiła na ziemiach polskich 73 kg, w Austrii 81 kg, we Francji 165 kg, a w Niemczech aż 220 kg, lecz na Węgrzech mniej - 38 kg. Za syntetyczny wskaźnik uzyskanego poziomu technicznego uważa się moc silników parowych, zainstalowanych w przemyś­ le, prqpadająca na 1000 mieszkań ców. Na ziemiach polskich wskaźnik ten byl bardzo różny. W 1910 r. w Galicji wynosil on zaledwie 16 KM, tzn. taki, jaki Czechy uzyskały 30 lat wcześniej . W Królesrwie Po lskim w 1913 r. osiągnął 36 KM, tzn. taki , jaki Czechy uzyskały 22 lata wcześniej . Dla całości ziem polskich wskaźnik ten wynosił w tym czasie o ko lo 60 KM. Francja uzyskala go 7 lat wcześniej, Czechy 10 lat, Niemcy 16 lat, a W. Brytania 35 lat wcześniej. Mimo wszystko nie było to opóźnienie znaczne i systematycznie je likwido..-vano. Np. w 1888 r. tak liczone opóźnie ni e Kró lestwa Polskiego wo bec W. Brytanii wynosiło 74 lata, a w 1913 r. 42 la[a, w stosunku do Francji analogicznie 20 i 15 lat. Rozbudowa przemysłu dopro..-vadziła do rozwoju układu komunikacyjnego. Najistotniejsza była sieć kolejowa. Rozwinęła się ona szczególnie na terenach będących pod zaborem pru skim , gdzie całkowi cie zaspokoiła potrzeby ekonomi czne. Natomiast słaba była w Królestwie Polskim. Rząd carski bardzo często odrzucał projekty budowy linii kolejowych , zwłaszcza na zachód od Wisły. W 19 13 r. na 100 kin' powierLchni w Króle· stwie Polskim przypadało tylko 2,6 kin toru kolejowego, gdy w Wielkopolsce 95 kin (w Galicji 5,3 kin) . W przeliczeniu na 10 tyS. mieszkańców w Kró lestwie bylo 2,8 kin toru, w Galic ji 5,1 km , a w Wielkopolsce 11 .9 kin. Rozwinęła s i ę także sieć dróg O twardej nawierzchni. Najwcześniej powstała ona w zaborze pruskim (na Śląsku do 1870 r.), gdzie na przełomie XIX i XX w. zaniechano dalszej jej rozbudowy ze względu na z naczną gęstOŚĆ dróg bitych i linii ko lejowych. Nowa si eć dróg bitych powstała także w Galicji, natomiast i pod tym względem w zaborze rosyjskim zrobiono stosunkowo bardzo mało. W 1913 r. na 100 km 2 powierzchni w Galicji przypadało 30,5 kin dróg bitych, w Poznańskiem 24 ,3 kin, a w Kró lestwie Polskim zaledwie 6 ,6 kin. PrLemysl w Królesrwie Polskim nie mial więc dogodnych wa· runków transpoltowych. (W 1913 r. na 100 kin' powierzchni było tylko 9 ,2 kin linii ko le jowych i dróg bitych, gdy np. w Wielkopolsce blisko 34 kin .) Zmniejszyło s ię natomiast - poza sp ławem drewna - zna· czenie transportu wodnego, a także transportu konnego na większe od l eglości (utrzymywal się on jeszcze w zaborze rosyjskim).

Początki

cywilizacji przemysłowej na ziemiach polskich .1

,',I~

56

, '.

1

•

•

-,

•

-

.I --

.

.,; ~

Telefony w Wa1ttawie Drzeworyt W. Bojarskiego wg rys, K PilJatiego 7, 1882 r.

Rozpowszechniły się nowe środki

transportu: kolej parowa i statki parowe. W początkach XX w. pojawiły się samochody, lecz tylko wyjątkowo służyły one do uansponu towarów. W tym samym okresie nastąpił rozwój i udoskonalenie łą ­

skich (szczególnie w Galicji) przedstawiał się słabo. Bezpoś­ rednio przed I wojną światową 1 aparat telefoniczny przypadał we Francji na 150 mieszkań ców, w Królestwie Polskim na 280

czności.

Galicji jeden abonent na 915 mieszkańców. Tak więc wraz z nowoczesnym przemysłem zaczęła się formować na ziemiach polskich nowoczesna infrastruktura .ekonomiczna oparta na transporcie kolejowym, łączności telekomunikacyjnej i elektroenergetyce.

Bardzo znacznie wzrosła liczba placówek pocztowych.

Tak np. w GaliCji tylko w latach 1878- 1911 zwiększyla się z 318 do 1519. I pod tym względem bardzo znaczne było zacofanie zaboru rosyjskiego. W Królestwie polskim w latach 1866- 1912 liczba placówek pocztowych wzrosla z 345 do 670, przy bardzo nierównomiemym ich rozmieszczeniu. Sieć pocztowa w Króle-

stwie w 1913 r. była rzadsza niż w zaborze pruskim w 1867 r. Po 1860 f . W przewozach pocztowych coraz bardziej tracił na znaczeniu transport konny na rzecz kolejowego.

Znaczne ułatwienie łączności przyniósł rozwój telekomunikacji . Pierwszą linię telegrafu elektrycznego uruchomiono już w 1852 f. na trasie Warszawa-Kraków. W 1863 f . W Poznańskiem było 20 stacji telegraficznych. Początkowo telegrały znajdowały się pmwie wyłącznie na stacjach kolejowych i służyły władzom państwowym . Po 1860 r. rozwój telekomunikacji był bardzo

szybki. Utworzono urzędy pocztowo-telegraficzne (w Króle-

stwie Polskim w 1884 r.). Ważne było także upowszechnienie się telefonów. Pierwsze telefony na ziemiach polskich zainstalowano w Warszawie ju ż w 1881 r. Łódź otrzymała instalacje telefoniczne 3 lata później, w 1885 r. - Poznań i Lwów . Mimo wszystko w zestaWieniu z innymi krajami rozwój urządzeń telefonicznych na ziemiach pol-

(ale w guberni warszawskiej i piotrkowskie j l na 130), a w

57

Postępy uprzemysłowienia

....

GOAtICn1O NA lUfOl h::H POLSKICH 1870-1913

rud

•

łIt'

I.'IOOUKCJA 8l.ROJJla

2e AlA I STMJ N.\ ł

.łOi

PClI SKICH

cynIw I C* MU

(lya

11

I

!

•

.

1000

I .' \ , ,.., ,

lo

,I

30

\i

I*='u

20

,

.... ,,-'

1"

,

,".

_ _o

,'ł,'"'\

•

,/

\,I'

./

0'-• 11'1'

...

k.mll~

,. ,,'...,...•.1 •

...

_ I ' ......

... '00

1870

1115

1110

1115

1110

UMJO

1816

1105

1110

'8"

....,... ...

: : LOOUKC IĄ Q.IKRU

,

'200

r~ I)

,

,,'"

'''''

,l\

O.~łI

"" ".

3

i

n

Id

1\ /

I, ., ,

'\ I

,)1

,

, I

/

/'J

J

.......

;J'./ ,f.J

•

-

I

"Y '''' tł10

...,

•

•

.117'ł

•

_.

,..,

_

1100

...

...

,

Początki

cywilizacji przemysłowej na ziemiach polskich

łt

MOC .... 'P'IN PAlIOWYCH w PIIZEMV$LE KROlESTWA POUII-

'.

I Per

o ...

WaJhad ...

...

1(10· ... . 0

,

Pol .....

'101

STRUK1URA WIELJ(JN PRZEMYSŁOWYCH W KAOlESlWIE POLSIrze rosyjskim aż do lat osiemdziesią­ tych, później nieco go zmodyfikowano. W zaborze austriackim pozostałOŚCi dawnego podziału utrzymywano do 1888 r. Natomiast w zaborze pruskim bardzo szybko zaczęto klasyfikować gospodarstwa wyłącznie według ich wi elkości. Powszechną tendencją po uwłaszcze niu chlopów był proces zwiększania się areału

drobnej własnośc i.

Wzrost o bszaru gospodarstw chłopskich odbywał się w za· sadzie dwoma drogami: poprzez likwidację serwitutów i zakup ziemi parcelowanych majątków obszarniczych. Najslabiej proces ten przebiegal na terenie Galicji. Od uwła ­ szczenia do 1912 r. powierzchnia gruntów chł ops ki ch zwi ększy­ ła s i ę tylko o 14 %, przy czym 3/ 4 stanowiła ziemia zakupiona. Na taką ')'luację obok nędzy wsi galicyjski ej wpływal fakt, że już

przed

uwłaszcze ni e m

do chlopów

należała

ponad polowa ob-

Szaru dzielnicy, a ponach:o w majątkach obszarniczych przeważały obszary zalesione. W Kró lestwie Po lskim obszar wlasności chłopskiej od uwła­ szczenia do 1 wojny światowej zwiększył się o pJnad 32%. Znacz ną rolę , w szczególności do końca XIX w., ooegrała tu Wewidacja serwitutów (do 1914 r. nie w pełni zlikwidowane). Od lat dziewi ęćdz i es iątych równocześni e przyspieszono parcelację majątków. Od 1890 r. zakup ziemi przez chlopów ulatwiło pow. stanie specjalnego Banku Włościańskiego. p~tkowo wzrastał również areał gospodarstw drobnoszlacheckich. Do 1913 r. zwiększył się on O 28 %. Największe zmiany zaszły w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim. Tylko w łatach 1882- 1907 areał drobnej własności ( do 100 ha ) zwiększył się O blisko 34%. Trzeba jednak 7.aznaczyć, że na tych obszarach odsetek ziemi chłopskiej po uwlaszczeniu był szczególnie niski. W 1882 r. do gospodarstw drobnotowarowych należało tylko 38 % ogólnego o bszaru, w 1907 r. udział ten wzrósł do 50%. Na obszar.le Górnego Śląska, Wannii i Mazur drobna własność była od początku silniejsza, a wzrost jej areału mniejszy. Tak wi ęc mimo że na ziemiach polskich pod zaborem pruskim wzrost powierzchni gruntów chłops kich był najwyższy, nadal w tych dzielnicach utrzymywał się najniższy odsetek ziemi należącej do drobne j własności (największy był na terenie Galicji). Do wielkiej własnośc i zaliczano prywatne majątki obszarnicze oraz własność państwową i instytucji publicwych. Te ostatnie na terenie Ga.licji i Królestwa Polskiego poza niektótymi

regionami (np. na Suwalszczyźnie) stanowiły łącznie zaledwie kilka proce nt ogólnego obszaru. Większą rolę odgrywały w poł ­ skich dzielnicach wchodzących w sklad państwa pruskiego (w 1807 r. nalezalo do nich 15 %calego teryto rium). Areał tego typu własności zmniejszał się, lecz nie miało to większego znaczenia dla struktury własnościowej ziemi. Zwiększanie się obszaru drobnej własności dokonywało się prawie wyłącznie kosztem areału prywamych majątków obszar· niczych. Tak np. w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim w latach 1882- 1907 zmniejszył się on O 20%, w Królestwie Po lskim tylko w latach 1894- 1909 o 15 %. Na początku XX w . wiel ka własność prywatna stosunkowo najmniejsze znaczenie miała w płn .·wsch. , częśc i Królestwa Polskiego, w Galicji Zachodniej, na Warmii i Mazurach oraz na Górnym Śląsku, gdzie zajmowała około 1/4 ogólnego obszaru. Natomiast silną pozycję utrzymywala nadal w Wiełkopołsce i na zachodnim Mazowszu. Równocześnie zmieniała się struktura stanowa właścicieli wielkich majątków. Nadal należały one przede wszystkim do rodzin pochodzenia szlacheckiego, lecz w coraz większym stopniu ziemia na wsi stawała się własnością mieszcr.aństwa. W Kró lestwie Polskim tyłko w latach 1877- 1887 areał należący do rodzin mieszczańskich zwiększył się o ponad 50 %, stanowiąc 15 % ogólnego o bszaru tzw. własnOŚCi dworskiej. W Kró lestwie wśród kupujących dobra ziemskie znajdowali się przemysłowcy warszawscy i łódzcy: L Kro ne nberg,]. Bloch, W. Rau, K Scheib· ler, K Szlosser_ Drugą cechą współną dla całości ziem polskich - obok wzrostu obszaru drobnej własności - było zwiększenie liczby gospodarstw chłopski ch i innych podobnego typu posiadłości. Największy wzrost nastąpił w Królestwie Polskim, gdzie w latach 1877- 1904 liczba gospodarstw chłopskich i drobnoszlachec· kich zwiększyła się o ponad 40%. PI.wie taki sam wzrost zanotowan o na Górnym Śląsku. W mniejszej skali proces ten wystą­ pil w Galicji, gdzie od uwiaszczenia do 1902 r. liczba gospodarstw chłopskich zwiększyła się o 26%, a takźe w Wielkopołsce i na Pomorzu Wschodnim - w latach 1882- 1907 o 22 %. Na tych cechach kończy się podobieństwo zmian struktury własnOŚCiowej na ziemiach polskich. Podstawą różnic była odmienn ość struktur już w momencie uwłaszczenia, a pogłębiły się one w okresie następnym. W Królestwie Polskim i w Galicji wzrost liczby gospodarstw chłopskich był większy niż wzrost areału drobnej wlasności , na ziemiach polskich pod zaborem pruskim sytuacja była odwrotna. W zachcxlniej części ziem polskich już w latach sześćdzieSią­ tych panowały na wsi Sl:osunki kapitalistyczne, gospodarstwa dro bnotowarowe były wyraźnie rozwarstwione. Według danych z 1882 r. blisko 60% wszystkich tego typu gospodarstw stanowiły gospodarstwa karlowate ( d o 2 ha) , przy czym przeważały wśród tych ostamich właściwie działki przyzagrodowe o areale do 0,5 ha. Dla właścicieli gospodarstw karlowatych głównym źródłem utrzymania była praca najemna. Oprócz tego istniała w tej części Polski wielka liczba robotników rolnych. Charakterystyczna dla tych dzielnic Polski była nieduża liczba gospodarstw małorolnych (od 2 d o 5 ha ); więcej ich było na Górnym Śląsku.

Początki

cywilizacji przemysłowej na ziemiach polskich

Dwuizbowo! chałupa lubelska, Urz(dów, (X/W.

Kraśnik

Równocześnie

do stosunkowo niewielkiej liczby dużych gospodar&w chlopskich należaJa większość ziemi będącej w posiadaniu drobnej wlasności. Duże gospodar&wa chlopskie (od 20 do 100 ha) stanowiły niecale 9% ogólnej liczby gospodarstw, lecz obejmowały 54 % ziemi należącej do drobnej wlasn ości.

Po 1882 r. do połowy lat dziewięćdziesiątych rozwarstwienie gospodar&w chlopskich na zachodnich ziemiach Polski nadal postępowało. Wzrosla liczba zwłaszcza gospodar&w karlowatych. Rozpocząl s ię także inny proces - odpływ proletariatu wiejskiego. Właścici ele gospodar&w karłowatych coraz częściej zatrudniali się do pracy poza rolnictwem. Zmniejszyła s ię liczba robotników rolnych i s lużby domowej na wsi. Od polowy lat dziewięćdziesiątych odpływ ludności wiejskiej do miast, do zajęć pozarolniczych stale si ę zwiększał. Dawał się nawe{ odczuwać brak rąk do pracy prowadziło do vvzrQS[U

60

w rolnictwie, co plac w rolnictWie oraz do napływu

robotników sezonowych z innych dzielnic Polski. Mimo tych procesów wewnętrzna struktura mniejszej włas­ ności nie uległa w zachcxłnich dzielnicach Polski większym zmianom. Na całym obszarze (Wielkopolska, Pomorze Gdań­ skie, Wannia i Mazury, Górny Śląsk) w 1907 r. gospodarstwa karlowate stanowiły blisko 55% ogólnej liczby gospodar&w, gospodar&wa małorolne 16%, natomiast duze, stanowiące 6,5% ogólnej liczby, obejmowały blisko 45% ziemi nałe:zącej do drobnej własności (najwięcej na Warmii i Mazurach, najmniej na Górnym Śląsku ).

Inna byla struktura gospodar&w drobnotowarowych w Królestwie Polskim. W 1877 r. przewa:zały gospodar&wa średn i o­ rolne (od 5 do 20 ha). Dużo bylo gospodarstw małorolnych, mało natomiast karłowatych . Nieliczny był proletariat rolny. Uwłaszczenie w dużej mierze zm ni ejszyło liczbę ludności bez· rolnej. Robotników rolnych zatrudniały prawie wyłącznie ma· jątki obszarnicze, poniewa:z duże gospodar&wa drobnotowa-

rowe były nieliczne. W 1877 r. stanowiły one niecałe 3 %ogólnej liczby tego typu gospodarstw i zajmowały tylko II % obszaru nal eżącego do drobnej własn ości. Tak wi ęc jeszcze w końcu lat s iedemdziesi ątych proces rozwarsrwienia drobnej własności był na etapie wstępnym. W szczegó lności dotyczyło to wschodnich terenów Królestwa Polskiego, gdzie liczba proletariatu rolnego i gospodarstw karlowatych byla bardzo niewielka. Tak np. w guberni lubelskiej gOspodarstwa średniorolne .stanowiły ponad 80 % wszystkich gospodar&w. Proces rozwarstWienia drobnej własności w Królesrwie Polskim nasil iI się dopiero w końcu XIX w_ Byl on jednak specyficzny. Odsetek średniorolnych gospodarstw rolnych (chlopskich i drobnoszlacheckich) w latach 1877- 1904 zmniejszyi się bardzo znacznie (z 55% do 37 %), ale nie na korzyść najmnie jszych, bowiem liczba gospodarstw karlowatych zwiększyła się stosunkowo nieznacznie. Powiększyła s i ę r-Lesza ludności bezrolnej na wsi, lecz daleko jej było do liczeb ności w zachodnich dzielni cach Polski. W 1897 r. w Kró lestwie Polskim bylo mniej bezro lnych niż w Wielkopolsce i na Pomorzu, chociaż ludność wiejska byla w Kró lestwie ponad dwuipólkrotnie liczniejsza. Charakte-

•

61

Ov.'Orek szlachcica ~ na Podlasiu 2

Dwie drogi roZWClju rolnictwa

łat osiemdziesiątych

XIX w . Front domu

rystyczny byl natomiast bardzo znaczny wzrost liczby gospodarstw małorolnych (w liczbach bezwzględnych ponad dwukrotnie). Właściciel e tych gospodarstw stanowili wielką rezerWQW4 armię sił najemnych w rolnicrwie KrólestWa Polskiego, ponieważ dochody z takich gospodarstw nie wystarczały na pelne pokrycie potrzeb rodziny chlopskjej. Wzrastala powoli liczba dużych gospodarstw chlopskich i drobnoszlacheckich, lecz w 1904 r. obejmowały one nadal tylko 15 %ziemi należącej do drobnej własności. jeszC'ce inna była struktura drobnej własności ziemskiej w Galicji. Po uwłaszczeniu utrzymywało się tu znaczne rozdrobnienie własności chlopskiej. Dużo tam było gospodarstw karlowatych ( blisko 36%), choci3Ź mniej niż w zaborze pruskim, dużo też malorolnych (ponad 25%), stosunkowo najwięcej wśród wszystkich dzielnic Polski. Utrzymywala się równocześ· nie stosunkowo duża liczba dużych gospodarstw chlopskich. W następnych dziesięciol eciach pauperyzacja chlopów postępowala nadal. Wzrastala liczba gospodarstw karlowatych i malorolnych ; w 1910 r. stanowiły one lącznie już ponad 80% ogółu gospodarstw drobnotowarowych. Natomiast zmniejszyi się znacznie cx1setek gospodarstw ś redniorolnych , a sZ6Zeg61nie du żych . Tylko do 1902 r. ich liczba zmniejszyla się o 35% (gospodarstw dużych ponad trzykrotnie), gdy gospodarstw mniejszych wzrosia o 66% W 1910 r. gospodarstwa chlopskie mające ponad 10 ha ziemi stanowiły tylko 5% (po zakończeni u uwlasZC-Lenia ponad 15 %) ogólnej liczby gospodarstw drobnotOVJarowych. O bardzo znacznym rozdrobnieniu ziemi w Galicji

.;, oźe też świadczyć

na początku XX w. znajdowało się tu ponad milion gospodarstw rolnych, gdy na prawie takim obszarze ziem zachcxłnim niecałe 600 tys. Oprócz tego na wsi galicyjskiej znajdowała się liczna, więk­ sza niż w Królestwie, grupa ludności bezrolnej. Ta bardzo liczna warstwa proletariatu wiejskiego nie mogła znaleźć pr:ICy na wsi galicyjskiej, a także w słabo rozwijającym się miejscowym przemyśle, stąd też nasilała się emigracja sezonowa na tereny pań­ stwa niemieckiego i innych państw europejskich (nawet do Szwajcarii, Danii i Szwecji). Od koóca lat dziewięćdziesiątych zaczęła się emigracja stała, m.in. do krajów amerykańskich. Tylko w łatach 1891- 1910 z Galicji wyemigrowało na stałe blisko 800 tyS osób, co stanowiło 10% ludnOŚCi Galicji. W rezultacie od początku XX w. liczba robotników rolnych w Galicji zaczęła się

fakt,

że

zmniejszać.

połowie wieku XIX doszlo na ziemiach polskich wyraźnego zn5żnicowania dn5g rozwoju produkcji rolnej.

W drugiej do Był

co w dużej mierze rezultat cxlmiennych metod przeprowadzania uwłaszczenia chłopów oraz ukształtowanej struktuty własności ziemi, szczególnie struktury drobnej własności. Do rozwoju produkcji rolnej potrzebny był kapitał, któty mogły zgromadzić tylko gospodarstwa większe . Tymczasem na początku lat osiemdziesiątych większość ziemi drobnej własności w Galicji (70%) i w Królestwie Polskim (55%) należała do gospodarstw, któtych areał nie przekraczał 10 ha, gdy tymczasem na Po morzu Gdańskim i w Wielkopolsce zajmowały one tylko 23%

Początki

cywilizacji przemysłowej na ziemiach polskich

62

U sJud"i. Rys. M. Pociechy z 1888 r.

Na len stan nałożyły się wkrótce różnice w sytuacji poszcze· gólnych dzielnic, co z 'W)'jątkową mocą uwydatniło się w o kre sie & wiatowego kryzysu agrarnego lat 1873- ]895. Polskie ziemie zachodnie zna l azły się w najlepszym polozeniu. Nie potrzebowały wal czyć o rynki zagraniczne dla anykulów rolnych. Zjed·

noczone

pańscwo

niemieckie

zapewniało pe łny

zbyt

całej

wewnęrznej produkcji. Chlonnym rynkiem zbytu stal się Sląsk, który już w picIWszej polowie XIX w . z eksponera zbóż i wełny przekształci! się w ich znacznego importera. Konkuren cję Ame· ryki czy Rosji osłabiło przejście Niemiec w 1880 r. do polityki protekcjonizmu celnego. Czynnikiem wpływ".łjącym na rozwój roln ictwa na tych ziemiach były stosunkowo niskie ceny wyrobów przemysłowych, co umożliwiało racjonalizację prooukcji

rolnej. Naturalnie konkurencja krajów zaoceanicznych doprowadziła do znac-L.nego spadku cen , zbóż i wełny, co sprzyjało rozwojowi

lecz ograniczył s ię on do wszelkich innych dziedzin

rolnicnva. W gorszym położe niu znajdowały się ziemie pcx:ł zaborem austriackim. Nie m ogły one liczyć na wi ększy eksport zagrani -

czny, a na rynku Austro-Węgie r przegrywały konkure ncję z produktami węgierskimi. W najgorszej sytuacji znajdowa ł o s i ę rolnictWo Kró lestWa Pol skiego. Było ono znacznym eksporterem zbóż. Przez pierwszych 10 lat kryzysu eksport ten nadal się zwiększa l , a ceny wykazywały lendencję rosnącą . Przez owych 10 lat ro lnictWo Kró lestwd Po lskiego nadal produkOWdlo tradycyjni e, tymczasem w wielu kr-d.jach gospodarka wiejska szybko przestawiała się na nowe tory,. rozwijając szczególnie hodowlę . Gdy w 1884 r. nastąp i! także w Królestwie gwałtowny spadek cen, a eksport zbóż stał się mał o opłacalny, strat nie można by ł o odrobi ć. Rozpoczę­ ta dopiero wówczas próba zmiany struktury produkcji nie dała rezultatów. W wewnętrznej konkurencji Królesrwo ul egło wkrótce Ukrainie, s kąd jl' Ż od d3woa sprowadzano bydlo, a teraz w coraz większych ilośc iach Z3c.lęlo napływdć zboże_ Wymienione czynniki wykreś li ły granice między dworna obszarami ziem polskich , różniącymi s ię tempem rozwoju rolniawa, co doprowadziło do wyraźnych róż n ic w poziomie produkcji ro lnej. Granicą taką stala s i ę gr-.micd zaboru pruskiego.

•

•

63

Dwie drogi rozwoju rolnictwa

Zbi6r chmielu Rys. A

Kędzierskiego

z 1888 r.

,... ... . . ..• .,-''; 7~, ...

.

Zasadniczą cechą

rolniawa drugiej połov.y XIX w . był o przechodzenie w coraz wi ększym stopniu do intensywnych me· tod produkcji. W okresie tym ustało właściwie zwiększanie po-

wierzchni gruntów ornych. Na Sląsku nastąpiło to już w latach siedemdziesiątych , w Wielkopolsce i na Pomorzu w latach 1864- 1913 wzrost areału byl niewielki - wynosił zaledwie 4 %. Niewiele większy byl on w Galicji (6 %), mimo że w tej dzielnicy odsetek gruntów o rnych byl najmniejszy. Najwięcej gruntów ornych przybylo w KrólestWie Po lskim (okolo 17 %). Wszędzie wzrost następowal tylkOdo końca XIX w. Przed I wojną świato­ wą odsetek tych gruntów w stosunku do całego obszaru na terenie Wielkopolski wynosił 63%. w Galicji niecale 48%, w innych dzielnicach 54- 57%. Decydująca przy zwiększaniu upraw stala się likwiclacja ugorów. I w tym wypadku wyraźny byl podział na tereny wschodnie i zachodnie. Na zachodnich już do 1878 r. proces przechodzenia do systemów bezugorowych byl znacznie zaawansowany. Prawie calkowicle zlikwidowano ugory na Górnym Sląsku. W Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim ugOty stanowiły wów-

::-.....

czas 12 %, co wskazuje, że i tam systemy bezugorowe zdobyły przewagę nad ugorowym; Na pozostałych zie miach polskich dominowała nadal trójpolówka ugorowa ( jedna trLecia pola corocznie ugorowała), ugory stanowiły okolo 22 % ziemi ornej. W latach 1878- 1900 różnice poglębiły się jeszcze bardziej, aczko lwiek systemy bezugorowe zdobyły przewagę we wszystkich dzielnicach Polski. Ugory likwidowano szybciej na zachodzie niż na wschodzie, najszytx:iej w Wielkopolsce, najwolniej w Galicji, na Mazurach i płn .-wsch. części Królestwa Polskiego. W zachodniej części ziem polskich w 1900 r. stanowiły one mniej niż 4 % gruntów ornych, gdy we wschodniej 12 %. Istniały w tym czasie różnice ogromne, np. w guberni suwalskiej było 27% ugorów ( nadal zdecydowanie dominowała trójpolówka ugorowa) , na Górnym Sląsku niecale l %. Po 1900 r. likwidacja ugorów postępowała już wszędzie szybko, systemy bezugorowe stawały się powszechne_ W wyniku zwiększania się areału omego i likwidacji ugorów powiększała się powierzchnia upraw. W tej dziedzinie mama wyróznić trzy regiony. Na Sląsku areał zasiewów zwiększył się

Początki

cywilizacji przemysłowej na ziemiach polskich

64

•

.,

,

•

,

;

i,

,,f

•

...

.

,I

\

-

-.

·· · · T·_· .~-· •

. > . .~ -.. .

-

-~

•

I.

,

.. . . .

....

l't1łockarnfa S}'SI(!m1l LOIza z wbudorvanym kieratlml

•

zJaJJrykiLił'Jq>aw WafSZQwie Rys.

z 1m r.

Młockamiatzu •. gromodzkazubudowanymkieraJem

zfabr}.Jd Li1pqxJ. Rys. z 1877 r.

-

-~-

Wielka mJockamia parowa z fabryki Cegie/.skU?go wPVznaniu

65 Sieu 'lIik rzędowy z- początku XX

Dwie drogi rozwoju rolnictwa

w.

Żniwiarka systemu Wooda produkcw.':ma od lal sz~dzlesią(ych XIX w . w fubr).t:e L Ziclcniewskiego w

Kra kO\'~e

-

-

- - -- --

Żmwm,-ka system u Mac Com icka udoskullukma prze:::. Lilpopu. Rysunek z 1866 c.

,.

) .

,

,

,

,

'- .- --

' ,-

o

•.>' robocze rasy ŚUJif/okrzyskiej, lata siedemdzies iąte XIX w. Rys. z 1873 r.

Dwie drogi rozwoju rolnictu 'a

71 nie wykazuje wszystkich różni c , bo różna byla jakość hodowanych zwi erząt. W przeliczeniu na tzw. duże sztuki , w stosunku do obszaru, zachodnie ziemie polskie na początku XX w. reprezentowały znacznie ni ższy poz iom n i ż Dania czy Holandia, ni ższy niż całe Niemcy, ale wyższy niż Francja czy Austria, a szczególnie Węgry czy Królestwo Polskie. Dodatkowym, cho ciaż części owym , kryterium poziomu hodowoli może być mlecz n ość krów. Roczny udój mleka na polskich ziemiach zachod· nich w końc u XIX w . był znacznie W'fl.szy ni ż w KrólesEWie Polskim, trochę wyższy niż w Niemczech i Francji, właściwie równy brytyjskiemu, ustępowal tylko poziomowi &Igii, Holandii i Danii. W vqniku 'WSzechstronnego rozwoju polskie ziemie za· chodnie uzyskały na początku XX w. podobny poziom rolnictwa jak rozwi nięte kraje europejskie. Właśnie granica przebiegająca przez ziemie polskie - mi ędzy zaborem pruskim a zaboram i rosyjskim i austriackim - dzieliła całą Europę na dwie odmienne strefy rozwojowe rolnictwa. Na zachód od tej granicy dominować zaczę ła gosfX>darka kapitałochłonna i inte nsywna,

na wschód przewagę utrzymywała gospodarka ekstensywna i w duzej mierze tradycyjna. Mimo znacznych postępów w produkcji rolnej jej wzrost był mniejszy ni ż produkcji przemysłowej . Następowało stałe zmniejszanie s i ę znaczenia rolnicrwa w gospodarce polskiej. Malal jego udzial w tworzeniu dochodu narodowego_ Przy tym wszystkim pamiętać jednak trzeba o jednym ważnym wskaźni ­ ku, o któ tym pisał m.in. Antoni Mączak Stan rolnictwa nie zaś poziom przemysłu u znać mo żna za miernik rozwoju gospodarczego kraju. Przemysł w pewnych dziedzinach wysoko nawet rozwinięty może współistnieć z ptymitywnym rolnictWem; natomiast -wysoko rozwinięte rolnictwo jest nie do pomyślenia w prymitywI'1ym otoczeniu. (A Mączak, U źródeł nowoczesnęj gospodarki europejskiej, W-wa 1%7) Nadal poziom rolnictwa był

miarą

wzrostu gosp::>darczego.

STRUKTURA AGRARNA

Królestwo Polskie

1877r.

1~r.

Wielkopolska i Pomorze Gdańskie

1907r

1882 1.

Galicja

1902r.

1%1

% liczby gospodarstw i obszaru riemi nalet4Cej do gospodar8łw •

l'MłItCYCh

2 ha

. od

2doShI S do .20 ha 20 do 100 ha (w KrOIestwie do 50 ha)

ponad 101;1 ha (w Królestwie ponad 50 ha)

Początki

cywilizacji przemysłowej na ziemiach p olskich

72 PLONY 4

STRlJK1l.JRA OOSPOC'l1S1W DROBNEJ 'M.ASNOśa NA ZIEMIA(;łł POUJK.ICH

1

,

2."

1. ' 0,.

ZB02: NA ZIEMIACH

Iq]

ł ~• ł ł • • •

ł ~ i j

~

POLSKICH

1

•

~ •• ~o • S • • ~ ~ ~ 0'"

.ł ~

• Kr6Ie.two PoIllo;Ie 1877

Gallc;'

18511 r.

r.

WIelkO -

Krol4latwo

PO'P' , Pomorza

Polakie 1904 r.

G.liel« 1902 r.

Od.ń .... '.

Gdaflskle 1907 r .

1882 r,

•

Wle 'lI.opol,.... I Pomorze

2- 5 M

WZROST ZBIOAOW NA ZJEMl.*CH

.

20-100 ha

POI.SKJCH (1878-82 . 100)

' __13

i ł

• ""'ta

I

ł. ł j

St~

.1 1111878-82

z 1 ha

SreónI. z !et 1909- 13