Jzyk polski i jego historya z uwzgldnieniem innych jzyków na ziemiach polskich Opracowali: Jan o [et. al.]. [PDF]

Zitiervorschau

Hann*

ENCYKLOPEDYA POLSKA WYDAWNICTWO AKADEMII UMIEJTNOCI

JZYK Z

POLSKI JEGO HISTORYA UWZGLDNIENIEM INNYCH JZYKÓW I

NA ZIEMIACH POLSKICH

CZ

II.

WYDAWNICTWA TOM

III.

NAKADEM AKADEMII UMIEJTNOCI SKAD OÓWNY W KSIOARNIACH: GEBETHNER I WOLFF: WARSZAWA, LUBLIN, ÓD. - G. GEBETHNER I SP: KRAKÓW. POLISH BOOK IMPORTING

Co, INC.:

NEW

YORK.

JZYK Z

POLSKI

I

JEGO HISTORYA

UWZGLDNIENIEM INNYCH JZYKÓW NA ZIEMIACH POLSKICH

ENCYKLOPEDYA POLSKA TOM

III.

—

DZIA

III.

(CZ

II).

JZYK Z

POLSKI

I

JEGO H1STORYA

UWZGLDNIENIEM INNYCH JZYKÓW NA ZIEMIACH POLSKICH

CZ

II.

OPRACOWALI

HENRYK UASZYN, A. A. KRYSKI, JAN O, MICHA ROWISKI, KAZISTANISAW PTASZYCKI, JAN ROZWADOWSKI, ADAM

MIERZ NITSCH,

KLECZKOWSKI, JAKÓB WILLER, MOJESZ SCHORR, H. OJANSUU, STANISAW WDKIEWICZ, ANDRZEJ GAWROSKI, STANISAW ESTREICHER.

Z

MAP

NAKADEM AKADEMII UMIEJTNOCI. SKAD GÓWNY W KSIGARNIACH: GEBETHNER 1 WOLFF: WARSZAWA, LUBLIN, ÓD. - G. GEBETHNER I SP. KRAKÓW. POLISH BOOK IMPORTING Co, INC.: NEW YORK

PC o J14621 i

z.Z

w KRAKOWIE

1916

-

CZCIONKAMI DRUKAH NI UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO POD ZARZDEM JOZEFA FILIPOWSKIEGO

Sowotwórstwo napisa

Henryk Uaszyn. A.

CZ OGÓLNA.

§ 1. Przedmiot slowotwórstwa. Sowotwórstwo jest to nauka o tworzeniu wyrazów, która wraz z nauk o odmianie wyrazów czyli tleksy (deklinacya i konjugacya) stanowi jeden z dziaów gramatyki zw. morfologi w cisem tego wyrazu znaczeniu, t. j. nauk o budowie wyrazów i ich czciach skadowych. Morfologi w szerokiem znaczeniu tego wyrazu jest nauka o budowie jzyka wogóle, a zatem zawiera i pojcie zdania, czyli jest nauk o budowie daLiteratura przedmiotu na str. 35 37. nego jzyka.

—

—

Czci skadowe

§ 2.

dwików

skojarzony

z

wyrazów. Wyrazem zowiemy kompleks

pewnem cile okrelonem

wic

znaczeniem,

oznaczajcy czowieka zajmujcego si pisaniem. Jak analiza waciwego znaczenia pozajzykowego, kojarzonego z kompleksem dwikowym pisarz, wykazuje zoono wyobrae skadajwycych si na ogólne pojcie, »znaczenie« wyrazu, tak równie kadnik jzykowy owego wyobraenia pozajzykowego, t. j. ów komnp.

pisarz

i

pleks

dwikowy

pisarz,

rozkada si na czci skadowe

ze stanowiska morfologiczno-semazyologicznego,

pis-\-arz,

prostsze: t.

j.

wa-

ciwie jzykowego, ju dalej niepodzielne. Rozkad ów na czci skadowe wyrazu pisarz dzieje si na tej podstawie, i kompleksy pis- oraz -arz kojarz si z caym szeregiem takich samych lub im podobnych w innych wyrazach, wic np. kompleks pis- z teme za-

w

w

wyrazach: pis-a, pisarz znajdujemy sadniczem znaczeniem co pismo, pis-niak, pis-anie, pis-anka, pis-emko, pi-miennictwo, rkopis, zamyn-arz, tok-arz, pis, przy-pis-ek itp., za kompleks -arz znajdujemy

w

tg- arz, piek-arz,

mazyologiczne za-rzecze,

rób-ka

kotl-arz, dud- arz

mamy w

zawalidroga

itp.)

i

-ek (por.

Knoyklopedya polska

III.

itp.

Trzy kompleksy morfologiczno-se-

wyrazie zarobek;

itp.)

rob-

za- (por. za-bór, za-pis, za-wód,

(por. rob-i,

rob-ota,

wy-rob-nik,

zakt-ek, kolek, sto-ek, przypad-ek

itp.).

prze-

Owe cz1

JZYK

2

ci skadowe wyrazów,

JEGO HISTORYA

ju

dalej

ze stanowiska znaczeniowego nie-

—

zowi si morttnice wasne ni yciem psychicznem szczególnoci rozróniamy morfemy gówne: pis- {pis-

podzielne,

W

femami.

od pobocznych:

(za-rob-ek)

-rob-

arz),

I

ars

oraz

za-

[pia-arz),

eh [a-

rob-t

§

Horfema gówna. Morema gówna

3.

dalej

razu,

my-(do),

ryb-[a

rdzenn, pierwiastkow.

w caym

cz

ta

gówne, zasadnicze znaczenie wyrazu: Inaczej zwie si morfem itp

nego, która zawiera twór-(ca),

jest to

wy-

niepodzielna ze stanowiska morfologiczno-semazyologicz-

i

Widzielimy,

powtarza si

co do znaczenia wyrazów,

szeregu podobnych

pis- ai

t.

:

pie na, j.

ona wyra-

zów pokrewnych przez ow morfem, jest wic ona nie fikcy. lecz wykadnikiem pewnego konkretnie danego pojcia, np. ryb-a, rybak, rybny, za-ryb-nik, za-rybia itp. Morfem ta ma zatem realn egzystency psychiczn. Ale morfemy owe, gówne, stanowice podstacaego szeregu wyrazów pokrewnych, bynajmniej nie wow zawsze s pod wzgldem swej formy identyczne: ju wyej mielimy obok ryb afr, ryb-ny itp. te za-rybi-a, t. j. za-ryB-ad; obok nog-a mamy: w nodz-e, nóz-ka\ obok br-a bior-, bierze, za-bór, wy-borny, prze-bier-a itp. Mamy wic obok siebie morfemy ryb-ryb-; nognó-; f/r- bior- bierz- -bór -bor- -biernodzstwierdzamy zatem fakt, morfemy te róni si midzy sob co do formy, s wielopotaciowe. Ta wielopostaciowo wszake jest rezultatem ewolucyi jzykowej, wci trwajcego ycia jzykowego, t. ycia uspoecz niOnych nosicieli danego jzyka. miar cofania si wstecz wielopostaciowo ta si zmniejsza: ju dla prapolskiego obocznoci dzisiejsze biorbierzsprowadzaj si do prostszych ber- ber-, za obocznoci -bór -bor- do jednej postaci bor[-). Dla prasowiaskiej wszake epoki odpowiednikami owych szeciu dzisiejszych obocznoci czyli alternacyi ju tylko nastpujce cztery: bbr- dzi

cz

—

\\

||

||

\\

||

||

\\

\\

;

e

j.

W

||

\\

||

bd

pol

///|j

dzi

pul

ber-

za — skich, j

ber-

bior-

te

co

widoczne

np. bior- \^=*ber-g)

twory jak oczyóitp.

bierz-)

\\

bor-

(dzi

-bór

pol.

\\

-bor-)

||

bir-

wszystkie

\\

imiennych,

[±=*vez-c)

\\

za dadz si sprowadzi do jeszcze praindoeuropejskich ber- bor-: w owem stadyum jjest morfem gówn tworów czasownikowych, bor

-Mer-);

dawniejszych

zykowem

(dzi pol.

||

tc:i/.

wieziesz

wozi

Swoj drog

||

ale itp.

wóz

s

jeszcze

jest

bier-esz

w

kontynuacyach

ale za-bór, eiek-§ [^=*tek-ó)

itp.

Std wic te

wynika,

tworami odimiennymi:

oboczno

ale

e

pol* tok,

takie

wóz: nou', tuk:

praindoeuropejska ber- bor- da si niewtpliwie sprowadzi'' do jednego róda, rónice za samogoskowe e o, które stay si wykadnikami rónic morfologiczno-semazyoloimz||

i

\\

HENRYK UASZYN: SOWOTWOltSTWO

O

W

— do

ten sposób otrzymamy najzmian kombinatorycznych. rekonstrukcy pierwiastkow ber-. w caym szeregu morfem róZ powyszego widzimy, nopostaciow ych lecz pokrewnych, t j. takich które rozwiny si ich skadniki z jednej wzgl. dw u zasadniczych, alterrmj równie (goski) jako wykadniki fonemy jednolitych wyofonetyczne, t. j. brae fonetycznych, bdcych wynikiem zlania si wyobrae motorycznych i akustycznych. A zatem w obrbie np morfem bior-[) mamy odpowiednioci U B, 'o\\'e r r\ bezporednio bierz-(e) czy obie morfemy jest elementem wspólnym, 'o\\'e oraz r\\rz porednio —tworz waciwe alternacye; podobnie róni je (za)-bór: tu bezporednio czy fonema np. w obrbie morfem bior-() alternacya U b, o r, róni i czy porednio ó; w obrbie br-[a) czy porednio b b, (zero) 'o. bior () czy bezporednio r, róni tych wanie rónicach tkwi wyobraenia rónic, form typów morfologicznych: taka lub inna posta morfemy z szeregu pokre-

nych dalej

idc

e

r

r

i

\\

i

\\

—

cz

i

l>

|f

\\

||

\\

\\

i

\\

||

W

i

waciwa

wnych

jest

tym

innym formom

a nie

i

typom morfolo-

gicznym.

§ 4. Morfemy poboczne. Prefiks. Siifiks. Kocówka. Temat. Mor-. ternami pobocznemi zow i si te czci wyrazu dalej niepodzielne ze r

stanowiska morfologiczno-semazyologicznego, które znaczenie ogólne, wyra/one przez morfem gówn, modyfikuj w pewnym okrelo-

nym kierunku. Owe morfemy poboczne znajdowa si mog przed morfem gówn oraz po morfemie gównej, stanowi mog pocztkowe lub kocowe czci wyrazów. t.

j.

Morfema poboczna, znajdujca si przed morfem gówn, zowie si prefiksem, przedrostkiem, np. przybór, do-bór, za-bór, wy-bór itd., przy -chodzi, za-chodzi, od-chodzi itp., od-mt, od-lew, od-j, od-ci, od-mienny itp., bez-robocie, bez-wstyd, bez-oki, bez-domny, bez-cenny itp., nie-ch, nie-ad, nie-miaiy itp. to przewanie przyimki (prepozycye) uywane te jako oddzielne samoistne wyrazy np. za, bez, od, przy

S

itp., jak równie takie, które w dzisiejszym jzyku samoistnie ju nie wystpuj, np. pa-dó, pa-choek; przestrach przesmyk, prze-pis; irz-górek, i

wzbiera

itp.;

tu-rodtty

itp.

czciowo

s

to

Prefiksy nietylko

te

i

przysówki (adverbia), np. nie-che, z morfem ami gównemi bez-

cz si

rozszerzonemi przez prefiksy; mamy nd-wy-rahiac, po-nanie tylko takie twory jak wy-rabia lecz wyrabia; po-redni, bez-po-redni. nie-bez-po- redni itp. Morfema poboczna znajdujca si po morfemie gów nej zowie si suf ksem, przy rostk ie m, te formantem, tworzywnikiem, np. mlyn-arz, my-do, deb-oivy, paski, bieg-a, tworz-y itp.;

porednio

wic

lecz

te

i

z

ju

i

T

i

1*

JEYK ho: mj.

wóz-ek, -ota

wozi

wóz-karz,

itp.;

guch-oa,

prost-oa,

cn-oa.

slep-

itp.

wci sw

cz

myd-ami

kocow wic kupowa,

itp.,

bior-, bierz-esz, bierz-emy

tylko

w zdaniu mienia myd-a. myd-em. w my-

uycia

swego

od

Gotowy wyraz zalenie dl-e,

JKGO HISTOKYA

I

np. mydi-o ale

S

równie

to

t.

kocówki

j.

deklinacyjne

lecz

li

konjugacyjne.

i

cz

ale

bdce w zdaniu; s to

sutiksy,

wykadnikami stosunków midzy pojciami

sufiksy fleksyjne,

bra

ale kupu-j, kupu-jesz, kupu-jtmy...,

itp.

Wy-

wyrazu zwan temaowe kocówki otrzymamy wyrazu mydo wic jest mydlmydl-, tem lub osnow. Tematem — kupu-, od czasownika tematem czasu teran. od czasownika kupowa bra — bior- bierz-. Z tych przykadów widoczne, i tematy równaj si morfemom gównym [bior- bierz-) lub te ju s rozszerzone sufiksem [my-d- my-dl-); w ryba tematem jest ryb- ryb (np. w rybie), w koo — ko- kol- [w kole)] w ten sposób dochodzimy do podziau wyrazów na czstki morfolog iczno-semazyologiczne: ryb-a, guch-ot-a, dzieliwszy

||

|j

\\

\\

||

||

ku-o, my-d-o, -/.

db-ow-y, pau-sk-i, bieg-a-, tworz-y-

- uzna naley

-do,

-owy,

-ota,

identycznymi sufiksy, stwo;

z

za nieistotne -a,

-ski,

nie tylko

Sufiksy

cz

mydo

nie

tylko

lecz

i

tok,

z

ju

tok-arz

gdzie

-a.

-o,

-y,

rozszerzonymi przez

lecz

i

tok-ar-

tok-ai-iria,

my-dl-ina, my-dl-arz my-dl-ar-ski

nazywamy pierwotnymi,

kategoryi

itd.,

skadowe czci sufiksów si zarówno z tematami

morfemami gównemi jak te

mamy wic

pierwszej

-i.

niestae

i

drugiej

itp.

Wyrazy

— pochodnymi.

budowy wyrazów.

Zrost. Compositum. Simplex. Wyoczywicie »nazwy« przedmiotów zjawisk zachodzcych we wszechwiecie, wogóle wszystkiego, co istnieje w przestrzeni czasie i co jako takie pomylane by moe. Owo nazywanie przedmiotów zjawisk odbywa si na drodze ich postrzegania, percypowania mianowicie wedle ich pojedynczych cech w moment nazwania dominujcych, innemi sowy przez uwydatnienie pojedynczej cechy, wchodzcej w skad wyobraenia zoonego. Oto widzimy np. ogromnego czowieka, czowieka wielkiego wzrostu; nie jest to cecha staa ludzi, lecz dominujca wród innych cech ludzkich danego czowieka; nazwalibymy go dzi ogromnym czowiekiem dawniej

§ 5. Zasada

razy

—

to

i

i

i

i

wielkim z-bMQ *mz--ti, rozkanik *vbz-bm-i: dzi

—

wn

sufiks; z pierwotnego pierwiastka omal nic nie zostao, zawiera zarówno dawnej morfemy gównej jak i pobocznej: córka =cór-ka, por. stpol. córa, córa. Ta ostatnia forma powstaa

poboczna,

gdy

cz

c

z *dcor-a

(por.

czes.

ros. dodb doeri) a

si kontynuacye

A

waciwie

stczes

dci dcere)

— *der-a,

*dzi *dwere^=*dtk-ti

"dzer-a

*dhk-ter-e,

gdzie

(por. -ter-

W

c wic polskiego córa zlay w mater, pater itp. pierwiastkowej morfemy [dhk-) nagosowego t sufiksu stae. zatem granice podzielnoci morfologicznej wyrazów nie

jest sufiksem jak

-ter-.

dcer-a,

i

i

i

s

§ 7. Powstawanie nowych snfiksów przez absorpcj. Jest to najwaniejsze ródo powstawania wci nowych suliksów. Oto mamynp. suf. -anie: powst-anie

od powst-a;

— jak drog powsta on? Otó dawniej

tworzono odczasownikowe abstrakta (Yerbalabstracta) za pomoc suf -fe/eod form imiesowu na -t- lub -n-, wic np. picie od pity: pi, kochanie od kochany: kocha; z takich to form jak kochaiiie wyodrbni si suf. -anie i mamy go wanie w powstanie, aczkolwiek nie mamy formy

JZYK

8

te niej

*powstany. Por.

§ 21

I

JKGO

Hi STORY A

Lub

a.

np.

mamy

przewanie nazwy chopców terminatorskich czyk, kominiarczyk itp.

w

od

fryzyer. piekarz, kominiarz itp.

ów

sufiks

itp.

tworzono zdrobniae za itp.

Por.

te niej §

i

8.

sposób nastpujcy: od imion jak chopiec,

z tych to

czyk

§ 23

e.

pomoc

suf.

tworzcy piekar-

Powsta za kupiec, szewc

chopczyk, kupczyk,

-ik:

szeic-

tworów wyabstrahowano nastpnie suf. drog powsta suf. -iciel ipor. § I3c)iinne. -czyk.

T

wszake drog powstaj te drog zapoycze,

Suiiksy obcego pochodzenia. Nietylko

powstaj nowe suiiksy: zapoyczylimy z jzyka niemieckiego cay

sorpcyi np.

-czyk.

suf.

np. fryzyerczyk.

szereg

-

wyrazów

ab-

tak

z suf.

ung: Melduug. Postierung, lUchnung. Werbung, które przybray ostatecznie w jzyku polskim, dziki asymilacyi do podobnie zakoczonych

wyrazów rodzimych, formy: meldunek, posterunek, rachunek, werbunek itp. Z tworów tych wydzielilimy przez asocyacy czci identyczne, czasowniki, od któsuf. -unek: e za jednoczenie zapoyczylimy rych owe wyrazy w jzyku niemieckim utworzone zostay, jak np. melden: meldowa, reehnen: rachoua itp., wic poczlimy te tworzy i

z suf. -unek wprost od czasowników na -oua, tak zapoyczonych, np. pakunek: pakowa, niem. pack n. malunek: malowa, niem.

rzeczowniki malen

itp..

jak

i

—Z

swojskich np. pocaunek: pocaowa, poczstunek: pocz-

wymieni naley zapoyczony jeszcze w opoce prasowiaskiej niewtpliwie z jzyków germaskich, por. goc. w jzykach germaskich sufiks ten •areis, storórnoniem -a, dzi -er: nie jest rodzimym lecz zapoyczonym z aciskiego: -arius. Z epoki odrbnoci jzyka polskiego pochodz nastpujce zapoyczone z a-

stowa

itp.

innych suliksów obcego pochodzenia

suf. -ar: np. lekarz, tokarz,

piekarz (por. § 13e, 15

a),

i

ciny suiiksy:

-us.

-rusz.

-jusa:

dzikus,

cyusz, kurucyusz...; -igta: organista,

ni:m. towianizm, bandytyzm

basetlista...

(por.

itp.

lizus...,

§

2'2

bideusz.

por. §

chudeusz...,

utra-

15 1: -izm: germar

1'.

§ 9. Suiiksy produktywne a nieproduktywne. Rónica pomidzy sutiksami produktywnymi a nieproduktywnymi polega na tern,

e nieproduktywne nie tworz wno tych suliksów naley do

dzi nowych

wyrazów

—

produkty-

przeszoci; za suiiksy produktywne tworz w mian; potrzeby wyrazy nowe. Nieproduktywnym jest np. suf. -ol>a: choroba, stpol. szczodroba itp., gdy np. od dobry. *dobroba razi niezwykoci brakiem wyrazistoci w treci. Równie nieproduktywnym z jeszcze wikszym brakiem wyrazistoci jest suf. da (=*bda), np. krzywda, prawda itp. Im w odleglejszej epoce stal sit; dany suliks nieproduktywnym tern bardziej zblada tre jego, wyrazisto semantyczna, a to prowadzio niejednokrotnie do zatarcia i

si granicy midzy morfem twory jak miech,

grzech,

such

gówn

itp.,

w

poboczn, por. których Ongi goska ega (^=*potiptga); wtórnego pochodzenia kostomot, kostolicy. kocioom, kociotrup zwierzostan zam. *kumot, i

zoe

cz s

s

.

*kostom.

*kolicy,

na -u

jest

*kostrup,

niedwied,

mamy

stpol.,

*zwierstan

itp.

Pozostaoci tematów

miedi wied {^=*medo-edb,^=*medu-edis);

zre-

itp. Wszdzie zatem nastpio wszdzie wystpuje -3 z poprzedzajc spógosk niepalataln; okoliczno ta wanie wskazuje na wcze-me wyrówna-

szt dzi

miodjkwiat, miodojad

ujednostajnienie:

konsekwentne przeprowadzenie wygosu -o w tematach pierwnie szoczonowych. Spógoski palatalne poprzedzaj dzi -o tylko w tych wypadkach, gdy temat lleksyjny pierwszego czonu zakoczony na tak spógosk, przyczem obocznie istniej omal bez wyjtku zoi

i

enia identyczne

z

niepalataln

konowa

spógosk,

np.

kostomot

||

kociotrup,

itp. Oczywicie formy takie jak o ile nie nowszego pochodzenia absolutnymi nowotworami, powstay z dawniejszych krwotok, *konokrad, "kostotrup pod wpywem f »rm podstawowych: k>w- (por. stpol. krew), ko, ko. Swoj drog i owe krwotok etc. nie s pierwotnemi lecz datuj si z epoki ju zautomatyzowanego tworzenia zoe, kiedy -o ju przestao by wykadnikiem tematycznym, a stao si

krwotok

||

krwiotok,

krwiotok,

koniokrad,

\\

koniokrad

kociotrup

s

i,

s

wykadnikiem specyalnej kategoryi morfologicznej zoe. 2) Pierwszym czonem zoenia jest temat czasowmikowy Encyklopedya polska,

III.

z

wy3

JZYK

34

gosow samogosk cha

Owo

itp.

-i

I

JEGO H1STORYA

woziwoda, golibroda, burczymu-

np. wiercipita,

-i,

zoenia

charakteryzuje tak

z

verbum

w

pierwszej

czci jak -o z nomen. Takie formy jak pasorzyt zam. dawniejszej pasirzyt powstay skutkiem wpywu przykadów kategoryi pierwszej. s prepozycye partykuy, t. j. 3) Pierwszym czonem czci mowy nieodmienne, wystpuj zatem w formie niezmiennej,

zoe

II

owych przyrostków samoistnie

z

wz-, prze-, ob-,

waga

roz-,

itp.; pa-, pro-,

wdó

ssiad,

poów,

przedmurze,

np. bezoki, napój, przepis,

które

i

zabiera

zacisze,

Nie-

itp.

wystpuj, np pr-, wzi, przebieg, obwiesi,

nie

np. pradziad, wezbra,

s-, tr- dzi nieywotne, np.

wezroz-

pagórek, proiradzi,

itp.

Forma drugiego czonu zoenia. 1) Drugi czon jest identyczny z uywanym wspóczenie w jzyku rzeczownikiem, § 34.

przymiotnikiem

lub

czasownikiem,

miodokwiat: Lwit,

twór,

grzesznik: grzesznik, jrdiiolitg:

bieski,

lity,

wodowstrt:

stan,

cudotwór:

caopalenie: palente,

jawno-

moc krwionony, nony, bladoniebieski: przemdry: mdry, nieczuy: czuy: przebiega:

nie-

niemoc:

ga, przychodzi: chodzi li

zwierzostan:

np.

wstrt,

Por.

itp.

te

dalej:

burczymucha:

mucha,

bie-

goli-

nula: broda, woziwoda: woda, wiercipita: pieta.

z nominalnym lub verbalnym 2) Drugi czon jest identyczny tematem wspóczenie istniejcych rzeczowników lub czasowników. to rzeczowniki oraz przymiotniki. Rzeczowniki s w zasadzie bezsufiksalne, np. stogów: gow-a, czworonóg: nog-a, dugouch: uch-o, r-

S

kopis: pis-a, biedoklep: klep-a, ludojad: j