Pozytywizm na Litwie: polskie życie kulturalne na ziemiach litewsko-białorusko-inflanckich w latach 1864-1904 8324200878 [PDF]

Zitiervorschau

Andrzej Romanowski

POZYTYWIZM NA LITWIE Polskie zycie kulturalne na ziemiach litewsko-bialorusko-inflanckich wlatach 1864-1904

Krakow

WVcianie publikacji dotowane przez Ministra Nauki Uniwersytet Jagiellonski © Copyright by Andrzej Romanowski and Towarzystwo Autorow i XX'ydawcow Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakow 2003

ISBN 8 3 -2 42 -0 08 ^ -8 TAiWPN UNIVERSITAS

Opracowanie redakcyjne

Edyta Podolska-Frej

Projekt okladki i stron tytulowych

Studio U

P A N U P R O F E SO R O W I S T A N ISL A W O W I S T O M M IE ,

tw orcy politycznego neopozytywizjnu, obyw atelow i ziemi kowienskiej

SPIS TRESCI

Podzi^kowania.............................................................................................. 13 O TYTULE IO ZDZIWIENIU

.......................................................................15

Pozytywizm ...................................................................................................15 L itw a ............................................................................................................... 17 Zdziwienie..................................................................................................... 20 CZ$SC I

PO POWSTANIU ROZDZIAL 1. POLACY CZY LIT W IN I?.......................................................27 Litwini mowiq po polsku................................................................................27 Zmudzini, czyli Litwini ................................................................................31 Litewska odr^bnosc......................................................................................34 Litwini, czyli Bialorusini................................................................................38 W cieniu R o s ji............................................................................................... 43 ROZDZIAL 2. ROSYJSKI „KULTURKAMPF” ..............................................46 Czas Murawjowa............................................................................................ 48 Ostatnia stawka K irk o ra................................................................................57 Rosyjskie odrodzenie ...................................................................................60 T e a t r ...............................................................................................................63 Dwie K o m is je ............................................................................................... 65 Czas Kaufmana ............................................................................................ 69 Zniszczyc polsk^ ksiqzkq:................................................................................74 Czas Baranowa............................................................................................... 77 Rosyjskie W ilno............................................................................................... 82 Rosyjska L itw a ............................................................................................... 84 ROZDZIAL 3. ZYDZI CZY R O S JA N IE ?....................................................... 90 Litewska Je ru z a le m ......................................................................................90 Musaryzm i H askala......................................................................................92

Asymilacja rosyjska......................................................................................... 94 Na ro z d ro zu .................................................................................................. 96 ROZDZIAL 4. BRZEMIIy D ZIED ZICTW A...............................................101 Ilu bylo Polakow?......................................................................................... 101 Polski d w o r...................................................................................................104 „Ratownicy pami^tek” ................................................................................ 107 Ziemianstwo p o ls k ie ................................................................................... 110

CZ^SC II

RUCH KSI^GARSKI IWYDAWNICZY

ROZDZIAL 1. „PIEREDYSZKA” ....................................................................115 „Odwilz” Potapowa ................................................................................... 115 Rusyfikacja K o s c io ia ................................................................................... 118 Ksi^garnia Zawadzkich re d iv iv a .................................................................. 124 Ksi^garnia Romanowskiego ....................................................................... 130 Ksi^garnia „E. Orzeszkowa i S-ka” ..............................................................134 Wydawnictwo O rzeszko w ej.......................................................................141 ROZDZIAL 2. PROBYPERIODYKI..............................................................148 Seria O rzeszkow ej...................................................................................... 149 Roczniki-kalendarze................................................................................... 152 Dwumiesiqiczniki - „Alfabet” ....................................................................... 158 Koncesja na d z ie n n ik ?................................................................................ 162

ROZDZIAL 3. KONIEC KSL\ZKI POLSKIEJ

........................................... 165

Kres firmy O rzeszko w ej............................................................................. 165 Zmierzch wydawnictw w ilen sk ich ..............................................................171 Mi^dzy Kownem a M in sk ie m .................................................................... 175 ROZDZIAL 4. FRONT PO LSKO -R O SYJSKI.............................................. 180 Front koscielny.............................................................................................181 Front k si^ zko w y..........................................................................................186 Inne f r o n t y ...................................................................................................188 Rozkwit kultury rosyjskiej .......................................................................... 190

CZ^SC III LITERATURAI SZTUKA

ROZDZIAL 1. ZYCIE LITERACKIE........................................................... 201 Pisarze na L itw ie ....................................................................................... 202 Z Litwy i na L i t w ^ .................................................................................... 205 Mi^dzy Warszawq a Petersburgiem ........................................................ 212 ROZDZIAL 2. ZYCIE ARTYSTYCZN E..................................................... 215 Srodowisko malarskie .............................................................................. 215 Fotografow ie..............................................................................................219 Szkola R ysunkow a.................................................................................... 224 Wystawy .................................................................................................... 226 ROZDZIAL 3. ZYCIE M U ZYCZN E........................................................... 232 Sieroty po Moniuszce .............................................................................. 232 Chory i o rk ie s try ........................................................................................ 236 Mi^dzy Minskiem a L ip a w q .....................................................................239 Koncerty w ilen skie..................................................................................... 242 Wyst^p Sembrich-Kochanskiej..................................................................244 Paderewski i i n n i ........................................................................................ 246 Kapela lu d o w a ........................................................................................... 249

CZ$SC IV

OD LEGALIZMU DO KONSPIRACJI

ROZDZIAL 1. WILNO IM E D Y C Y N A ....................................................... 253 Cesarskie Towarzystwo L ekarskie............................................................. 253 T itiu s .......................................................................................................... 254 Bielinski i Rewkowski .............................................................................. 257 Jak powstal Uniwersytet Wilenski? .............................................................259 Inni lek arze................................................................................................. 262 ROZDZIAL 2. LUEWSKA PRACA O R G A N IC ZN A ................................265 Towarzystwa Rolnicze................................................................................. 266 Przyklad W oynillow icza.............................................................................268 Witebsk, Mohylow, G ro d n o .......................................................................271

Inicjatywy wilenskie......................................................................................274 Towarzystwo w Kownie ............................................................................ 278 Przyklad M ontwilla......................................................................................279 ROZDZIAL 3. LITEWSKA PRACA U P O D S T A W .................................... 283 Tajna oswiata w ilenska................................................................................284 Tajna oswiata m inska...................................................................................288 Tajna oswiata na prow incji......................................................................... 291 Szkolki w d w o ra ch ......................................................................................292 Wobec re p re s ji.......................................................................................... 295 B iblioteki....................................................................................................297 Towarzystwo „Oswiata” .............................................................................299 Kola O sw ia to w e .........................................................................................302 Sam oksztalcenie........................................................................... 303 ROZDZIAL 4. KULTURAPODZIEMNA....................................................307 Wilenski teatr ta jn y ...................................................................................... 307 Prasa w podziem iu.................................................................................... 311 Kolko A rcheologiczne................................................................................312 Milosnicy przeszlosci...................................................................................315 Orzeszkowa znow w W i l n i e ...................................................................... 317 CZ^SC V

MI^DZY ROSJANAMIINIEMCAMI ROZDZIAL 1. LITEWSKA P R O W IN C JA ....................................................325 Grodno zydowsko-rosyjsko-polskie.......................................................... 325 Kresy wschodnie: Witebszczyzna i Mohylowszczyzna.............................. 330 Kresy polnocne: Inflanty P olskie................................................................ 333 Kresy niemieckie: Kurlandia i Sem igalia....................................................337 ROZDZIAL 2. POZA KRESAMI. W NIEMIECKIEJ R Y D Z E ..................342 Srodow isko.................................................................................................. 343 Szkoly............................................................................................................346 Amatorzy r y s c y ............................................................................................ 348 Konspiracja stu d en cka................................................................................351 Pierwsza korporacja...................................................................................... 353 Nowe korporacje.........................................................................................356 Ruch wydawniczy................................................. 357 Teatr i m u z y k a ............................................................................................ 359

ROZDZIAL 3. POZA KRESAMI. W NIEMIECKIM DORPACIE . . . . 363 Srodowisko uniwersyteckie........................................................................363 W kr^gu „Konwentu” ................................................................................366 Po rewolucji ..............................................................................................372

CZ^SC VI

W CIENIU ROSYJSKICH POMNIKOW

ROZDZIAL 1. PRZED O D W ILZA...............................................................375 Minsk Karola C zap sk ieg o ........................................................................376 Wilno biskupa Z w ierow icza.....................................................................380 Grodno Orzeszkowej ..............................................................................383 W Kownie i gdzie indziej...........................................................................384 ROZDZIAL 2. PRZEtOMOWE POLROCZE 1898/1899

...................... 387

Pomnik „Wieszatiela” ..............................................................................387 K u lt i b u n t ................................................................................................ 391 Odsloni^cie................................................................................................ 393 Koncert Paderewskiego............................................................................. 396 Orzeszkowa i Paderewski.......................................................................... 399 Pomnik w ieszcza.......................................................................................402 Welonski czy Guyski? ..............................................................................404 Obchody Mickiewiczowskie...................................................................... 406 ROZDZIAL 3. POWROT KSI^ZKI P O L SK IE J...........................................410 Rozwoj w yd aw n ictw ...................................................................................410 Nowe placow ki............................................................................................ 413 Proby grodzienskie......................................................................................415 ROZDZIAL 4. W STRONG MODERNIZMU..............................................418 Nowe srodowisko......................................................................................... 418 Czekanie na modernizm? ......................................................................... 421 W kr^gu nowej sztuki...................................................................................425 ROZDZIAL 5. TOWARZYSTWO S Z U B R A W C O W ................................. 428 Wilenscy radykalowie...................................................................................428 W „Gospodzie pod Rakarzem” ................................................................ 430 Rytual i h u m o r ............................................................................................ 433 Wilenska s p e c ia lit y ......................................................................................437

ROZDZIAE 6. KONIEC PRACY ORGANICZNEJ.................................... 439 Muzeum i p o m n ik ...................................................................................... 440 Odwilz Mirskiego......................................................................................... 441 Chwila p ra w d y ............................................................................................ 445 OSTATNIAWSPOLNOTA......................! ................................................. 451 SPIS ILUSTRACJI............................................................................................ 455 INDEKS N A ZW ISK ......................................................................................... 461 SUM M ARY.........................................................................................................483

Podziqkowania autora zechcq przyjqc: Profesor Henryk Markiewicz - za inspirujqce uwagi z recenzji wydawniczej, Profesor Tadeusz Bujnicki - za stalq opiekq kierownika Katedry Kultury Literackiej Pogranicza UJ oraz Profesor Jan Michalik - za jednq tylko radq}ktora wszak dla powstania tej ksiqzki okazala siq decydujqca. Za wielokrotne konsultacje jestern wdziqczny Doc. Pawlotoi L awryncowi z Katedry Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Wilenskiego iM grlw on ie Wisniewskiej z Instytytu Badan Literackich PAN. Za pom oc w kwerendach dziqkujq Pracownikom Katedry Filologii Polskiej Uniwersytetu Wilenskiego: kierownikowi, Prof. Algisowi Kaledzie oraz Dr Irenie Fedorowicz i Mgr Beacie Piaseckiej. Za pom oc i wszelkie udogodnienia w zbieraniu materialoiv jestem zobowiqzany dyrektorowi Lietuvos Mokslu Akademijos Biblioteka tv Wilnie, Juozasowi Marcinkeviciusow i oraz Pracownicom Dzialu Rqkopisow i Drukotv Rzadkich tej placowki; Paniom Marii Wrede i Danucie K am olowej z Dzialu Rqkopisdw Biblioteki N arodowej w Warszawie; Pracownicom Dzialu Rpkopisow Vilniaus Universiteto Biblioteka; Dyrektorowi i Pracownicom wilenskiego Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas. Osobno dziqkujq Beacie: bez Jej ofiarnej pom ocy nie napisalbym tej ksiqzki.

O TYTULE IO ZDZIWIENIU

POZYTYWIZM

Nie chodzi tu ani o pozytywizm, ani o Litw^ - tak mozna by rozpoczqc ten wst^p, gdyby nie podtytui ksiqzki, ktory jej merytoryczn^ zawartosc probuje jakos zasygnalizowac. Bo przeciez pierwszy problem badawczy to wlasnie nieostra zawartosc znaczeniowa obu tych terminow. W znaczeniu, w jakim mowi si$ o pozytywizmie warszawskim, czy naw et galicyjskim, pozytywizm na Litwie lat 1864-1904 nie istnial - i istniec nie mogl. Nie bylo na to warunkow: nie ukazywala si$ tu polska prasa, nie dzialal polski teatr, polskie wydawnictwa byly nieliczne i zwykle tylko wegetowaly. Pomijaj^c wi^c nieliczne wyjqtki, nie bylo gdzie wydawac ksiqzek, publikowac tekstow, toczyc polemik, tworzyc programow. Czy jedn ak w tych ci^zszych niz gdziekolw iek w arunkach nie mozna bylo spotkac si^ takze z adaptacj^ zasadniczych punktow programowych pozytywizmu w arszaw skiego? Jezeli stwierdzimy, ze o niczym takim na Litwie nie mowiono, to i tak wynika z tego to tylko, o czym wspomnialem wyzej: nie mowiono, bowiem (poza wlasnym dom em ) mowic nie bylo gdzie. Skoro wi^c program pozytywistyczny udowadniano w W arszaw ie „prawd^ a pracq”, to w W ilnie i M insku robiono to tylko „prac^”, czyli - czynem. Mrowcza, nieefektowna krz^tanina wokoi wlasnego domu i pola byla na kresach wschodnich manifestacj^ najczystszych uczuc patriotycznych - pisze Grazyna Borkowska. - I nigdzie chyba program organicznikowski, pozytywistyczny, nie wiqzal si? tak scisle ze sfer^ imponderabiliow1.

1 G. Borkowska: Biografie kresowych inteligentow, w: Z domu niewoli. Sytuacja polityczna a kultura literacka w drugiejpolowie XIX wieku, red. J. Maciejewski, Wroclaw 1988, s. 70.

16

O TYTULE IO ZDZIWIENIU

Z drugiej jednak strony - powiedzm y to otwarcie - ow litew ski program z najwi^kszym tylko trudem daje si$ zakwalifikowac jako „pozytywistyczny”. Roman Jurkowski, autor wydanej ostatnio fundamentalnej m onografii polskiego ziem ianstwa na Litwie, pisze o tym w ten sposob: Prowadzenie majqtku w sytuacji popowstaniowej traktowane nieomal jako organicznikowskie przeciwstawianie si? naporowi Rosjan na Kresy, w pol^czeniu ze specyficznym dla ziemian kresowych stosunkiem do ziemi, bylo w ich przekonaniu realizacjq misji, obowiqzku narodowego, wypelnieniem powinnosci obywatelskich wobec Kraju. Trudno „obron? stanu posiadania”, w takim rozumieniu, jak traktowali jq ziemianie, nazwac pracq organicznq. [...] Wszerokiej definicji pracy organicznej na pewno zawieraly si? elementy „obrony stanu posiadania”, ale dla wi?kszosci ziemian kresowych praca organiczna sprowadzala si? do pragnien i dzialan maj^cych na celu utrzymanie stanu istniej^cego, u bardziej rzutkich w d^zeniu do bogacenia si?. Wsrod bogatego ziemianstwa na Kresach recepcja hasel pozytywistycznych w malym stopniu przekladala si? na aktywnosc wsrod nizszych stanow organizmu spolecznego. [...] Zdecydowanie wrogo wyst?powali przeciw gloszonej przez pozytywistow walce z tradycjonalizmem, zachowawczosciq i szlacheckq przeszlosci^2.

Dodajmy, ze na Litwie nie bylo tez mowy o recepcji pozytywistycznego swiatopogl^du czy pozytywistycznej filozofii3. W dodatku powstaj^ca tu polska literatura swiecila odbitym swiatlem przebrzm ialego juz gdzie indziej rom antyzm u, sk^dinqd na Litwie powstalego. A przeciez naczelny im peratyw Nad Niemnem O rzeszkowej utrzym ac, co tylko si$ da ze stanu przed-powstaniowego w polskich r^kach - m ial (obok wszelkich romantycznych korzeni, charakterystycznych dla „mlodszej siostry M ickiew icza”) takze swe oblicze pozytywistyczne; w intencjach autorki by! bez wqtpienia pom yslany jako litewska odm iana pracy organicznej. Z kolei litew ska odm iana pracy u podstaw, realizow ana skqdinqd cz^sciej przez inteligencj^ miejsk^ niz przez ziem ianstwo, streszczala siq w postulacie noweli piora tejze Orzeszkowej: utrzymac - w dobie powszechnej rusyfikacji chocby tylko znajomosc j^zyka polskiego. Autorka Chama byla jedyn^

2 R. Jurkowski: Ziemianstwo polskie Kresow Polnocno-Wschodnich 1864-1904. Dzialalnosc spoleczno-gospodarcza, Warszawa 2001, s. 82. Przyjmujqc diagnoz? obojga cytowanych tu badaczy, trzeba jednak zglosic niezgod? na zbyt szerokie - owczesnie nie wyst?pujqce - rozumienie przez nich terminu „kresy”. Poglqd autora na to zagadnienie znajduje si? w dalszych partiach tych wywodow. 3 Zob. H. Markiewicz: Dialektykapozytywizmupolskiego, w: idem: Prace wybrane, t. II, Krakow 1996, s. 87-109.

O TYTULE IO ZDZIWIENIU

17

wybitn^ pisark^ doby pozytywizmu, ktora cale zycie sp?dzila na Litwie. Znala na wylot tutejsze problemy.

LITWA

O rzeszkow a na L itw ie? To nie dowod na ignorancj? autora, lecz sw iadectw o, ze b?dzie on staral si? poslugiwac term in o lo gy omawianej epoki. „Litw a” bowiem oznacza tu L itw ? historyczn^, czyli przedrozbiorowe W ielkie Ksi?stwo L itew skie (na terenie ktorego lezalo Grodno - m iasto O rzeszkowej). W czasach Rzeczypospolitej na to li­ tew skie panstwo skladalo si? osiem wojewodztw: trockie, w ilenskie, polockie, w itebskie, nowogrodzkie, m inskie, m scislaw skie, brzeskolitewskie, nadto ksi?stwo zmudzkie. Ksi?stwo (wojewodztwo) inflanckie, tzw. Inflanty P olskie, bylo w e wspolnym w ladaniu L itw y i Korony; Ksi?stwo Kurlandii i Sem igalii bylo ich wspolnym lennem . W czasach rosyjskich caly ten obszar nosil nazw? Kraju Polnocno-Zachodniego ( „Siewiero-Zapadnyj K raj”) i dzielil si? rowniez na osiem guberni: kowienskq, witebskq, wilenskq, grodzienskq, minskq, mohylowsk^, kurlandzk^ oraz inflanckq (ryskq). G dyby w i?c na caly ten teren nalozyc dzisiejsz^ m ap? politycznq, okazaloby si?, ze - po pierwsze - term in „Litwa”, obejmujqc w niniejszej pracy owe, widoczne w p o dtytule, „ziemie litewsko-bialorusko-inflanckie”, dotyczy obecnie czterech roznych panstw: nie tylko Litwy i Bialorusi, ale tez Lotwy i naw et Estonii. A po drugie - teren ten obejm uje cos w i?cej jeszcze, bo takze skraw ek Polski, ba! naw et skraw ek Rosji. Ja k w i?c w idac, okreslenie z podtytulu, tak na pozor pojem ne, jest w rzeczywistosci zbyt wqskie. Z tego zam ?tu trzeba si? wytlum aczyc. Zaliczenie do interesujqcego nas obszaru Inflant Polskich (czyli daw nego wojew odztwa inflanckiego, a dzisiejszej Lotwy poludniowo-wschodniej - L atgalii) wydaw alo si? oczywiste i niezb?dne, skoro wspolnota politycznego losu i wyznania katolickiego stapiala w tedy ten rejon nieporownanie bardziej z Litwq niz z ziem iam i polozonymi od niego na zachod, zam ieszkanym i przez protestanckich Lotyszy i Niemcow. W l^czenie w nasz kr^g skrawka dzisiejszej Polski (Bialostocczyzny, nalezqcej przed rozbioram i w cz?sci do Litwy, w cz?sci do Korony) jest usprawiedliwione tym, ze byla ona juz od r. 1807 wcielona do Cesarstw a Rosji, ze stala si? w i?c - jak

18

O TYTULE IO ZDZIWIENIU

sasiednia G rodzienszczyzna - cz^sci^ Ziem Zabranych. U wzgl^dnienie (choc m arginalne) jednego m iasta dzisiejszej Rosji - Sm olenska zostalo spowodowane zwi^kszon^ w omawianym okresie obecnosciq polskiego ziem ianstwa w tej guberni (mog^cego kupowac tu grunty, co bylo zabronione na Litw ie). Bardziej skom plikowany jest powod zaj^cia si^ innymi Inflantam i dawniej ,,szwedzkimi” (nie mylic wi^c z Inflantami Polskim i!) - teoretycznie jako calosciq, praktycznie jako dwoma tylko m iastam i: Ryg^ (w d zi­ siejszej Lotw ie) oraz D orpatem (w dzisiejszej Estonii). Do Rzeczypospolitej przedrozbiorowej nalezaly one bardzo dawno (na przelom ie XVI i XVII w ieku) i bardzo krotko (kilkadziesi^t lat). W interesujqcym nas okresie nie dom inowala tam , jak na Litw ie, kultura rosyjska, ale nie dom inowala tez kultura polska; oba m iasta byly niem ieckie (i protestanckie). Takze swobody polityczne byly tu bez porownania wi^ksze niz w W ilnie. Odr^bnosc regionu byla pod kazdym wzgl^dem uderzaj^ca - czy w i$c trzeba bylo nim si$ zajm owac? M y% , ze mimo wszystko trzeba bylo, bowiem Ryga i D orpat n ale­ zaly do tego samego co W ilno panstwa rosyjskiego, zas tam tejsze n ie­ m ieckie zaklady naukowe stanowily - wobec braku wyzszej uczelni na Litwie - naturalne m iejsca polskiej aktywnosci. U niwersytet D orpacki by! dla litew skiego ziem ianstwa uczelni^ nieledw ie „narodowq”, Ryga zas, z jej Politechnik^, byla jeszcze w domowej optyce C zeslaw a M ilosza drugim po W ilnie centrum kulturowym litew skiej inteligencjiT Tak wi^c to nie ch$c „wszystkoizmu”, ale zamiar ukazania obrazu pelnego i kom plem entarnego zm usil autora do ryzykownej proby objycia calosci dzisiejszych terytoriow Litwy, Bialorusi i Lotwy oraz skrawkow dzisiejszych terytoriow Polski, Rosji i Estonii. W konsekw encji zas (jak glosi tytul jednej z cz^sci tej ksi^zki): do proby przedstaw ienia Polakow „mi?dzy Rosjanam i a N iem cam i” - choc na zupelnie innym obszarze niz ten, do ktorego przywyklismy. Czy taka perspektyw a dzis, w dobie jednoczqcej si§ Europy, moze zawierac takze inny, polityczny sens tego nie b^dziemy tu rozstrzygac. Z pewnosciq natom iast um ozliwi ona usw iadom ienie sobie, ze w XIX w ieku panowanie rosyjskie niejedno m ialo imi