Ognjen Prica - Životni put i revolucionarno delo [PDF]

Zitiervorschau

Biblioteka LEG EN D E j e dobitnik Povelje »4. ju l« - najvećeg društvenog priznanja za doprinos u gajenju revolucionarnih tradicija naših naroda i narodnosti

Ovo kolo od šest knjiga o istaknutim herojima naše revolucije izdavač posvećuje jubilejim a pobeda N O VJ na Neretvi i Sutjesci i Drugog zasjedanja AVNOJ-a

NUSRET SEFER0V1Ć

OGNJEN PRIČA ŽIVOTNI PUT I REVOLUCIONARNO DJELO

Gornji Milanovac, 1983.

Biblioteka LEGEND E, XVI kolo ISTAKNUTI REVOLUCIONARI JUGOSLAVIJE

Godine presudne za životno opredjeljenje Roditelji Ognjena Price (majka Eva, rođena Budisavljević, i otac Uroš) došli su iz Like (iz Korenice, danas Titova Korenica) u Bosnu. Otac je bio austrougarski žandarmerijski narednik i službovao na Ilidži, u Visokom i Sarajevu. Ognjen je rođen na Ilidži 27. novembra 1899. Brat mu je Srđa, sestra Aleksandra Beba; jedan brat (Strahinja) umro je kao student Osnovnu školu Ognjen je pohađao u Visokom, gdje je završio i dva razreda gimnazije da bi nastavio u Velikoj gimnaziji u Sarajevu. Kad je počeo prvi svjetski rat, Ognjen Priča se upisao u peti razred gimnazije. Uspjesi srpske vojske oduševljavaju ga, kao i većinu njegovih drugova, i bude nade u vrlo bliski slom Austro-Ugarske Monar­ hije. U grupama u kojima se sastaju da uče, jer je nastava jedno vrijeme bila obustavljena pa su se đaci privatno pripremali, više razgovaraju o tome nego o školskim predm etim a Ali, poslije uspješnog Makenzenovog pohoda na Srbiju rasplinule su se te nade. Školske 1915-1916, a naročito slijedeće školske godine 1916-1917, Ognjen čita sve do čega je mogao da dođe. Javne biblioteke su zatvorene pa posuđuje od drugova literaturu koja ih sve interesuje (Niče, Štirner, Kropotkin, Stepnjak, Hercen, Čemiševski i drugi ruski revolucionarni demokrati). Istovremeno intenzivno uči strane jezike, naročito ruski i engleski. U gimnazijskim godišnjim izvještajima je zabilježeno da čita iz đačke knjižnice djela na maternjem i stra­ nim jezicima van programa nastave. Između ostalih djela, Ciceronovu popularizaciju grčke filozofije: »Laelius de amicitia«, na grčkom Homerovu »Odiseju« (II i III dio), na njemačkom Gerharda Hauptmana; čita Šekspira, Šilera, Getea, naročito Hajnea, voli Lesinga 7

i mnoge druge. Kad je imao novaca, kupovao je stara izdanja sarajevskih edicija »Oslobođenje« i »Uni­ verzalna biblioteka«, među kojima su bili tekstovi Bakunjina, Gorkog, Leonida Andrejeva i Marksa, zatim je kupovao izdanja male (bečke) Reklamove biblioteke. Početkom školske godine 1916-1917. školske vlasti su Ognjena i dvojicu njegovih drugova kaznile isklju­ čenjem iz svih srednjih škola u Sarajevu. Kažnjen je zbog toga što je 14. septembra 1916. poslije podne, šetajući Obalom (tadašnjim Appel-quaiom) javno de­ monstrativno ignorisao prisustvo austrougarskog generala Sarkotića, tadašnjeg zemaljskog poglavara Bosne i Hercegovine, koji je prošao u svome automobilu tim šetalištem. Više školske vlasti su ocijenile da je kazna prestroga, pa su Ognjen i njegovi drugovi poslije nekoliko sedmica mogli da pohađaju škole iz kojih su bili isključeni. Iste školske godine Ognjen je koristio časove školskog programa: »Teme za vježbe u slo­ bodnom govoru« i u diskusijama iznosi istine do kojih je došao svojim ličnim studijem. Sam je, prema gimnazijskom izvještaju, pripremio tri rada u kojima je dao: »Pregled filozofije« i prikaze »Zločina i kazne« Dostojevskog i Servantesovog »Don Kihota od Manče«. Ove radove je pisao da bi izložio ideje i potakao diskusiju o vječnosti promjena u prirodi i društvu, 0 napretku ljudske zajednice i o etičkoj vrijednosti djelovanja na ostvarenje ljudskih ideala koji izražavaju vječnost promjena i progres. Revolucionarni talas, koji je u februaru 1917. uzburkao mnogomilionsku Rusiju, zapljusnuo je ratom umornu i izmučenu Evropu. Svijet je želio kraj imperijalističkog rata, ali i nacionalnog porobljavanja 1 eksploatacije. Austro-Ugarska je sve više morala da prilagođuje svoj odnos prema raspoloženju naroda u Monarhiji, pa je počelo postepeno popuštanje strogosti režima i skromno obnavljanje javnog političkog života u Bosni i Hercegovini. Tako je u Sarajevu ponovo otvoren Radnički dom. Priča je sa ponekim od svojih kolega počeo tamo da »navraća«. U Radničkom domu, iz bivše »Radničke knjižnice« posuđuje literaturu o radničkom pokretu, ili posuđuje knjige privatno od pojedinih starijih radnika, predratnih sindikalnih i socijaldemokratskih aktivista. Cita na njemačkom, fran­ cuskom i ruskom. Priča je bio jedan od rijetkih srednjoškolaca i

8

Ogn/en Unca kao J a k VU razreda Velike gim nazije u Sarajeva

intelektualaca koji su u Radničkom dom u prisustvo­ vali skupu nešto više od hiljadu ljudi kojim je u Sarajevu 1917. godine proslavljen Prvi maj. Skup je manifestovao solidarnost sa svjetskim proletarijatom u zahtjevu za prekid imperijalističkog rata, za mir bez aneksija i kontribucija, za pravo na samoopredje­ ljenje naroda i pozdravio borbu ruskog proletarijata koji je srušio carizam.

Kad je, 30. juna 1917, obnovljeno izlaženje »Glasa slobode«, socijalističkog lista u Sarajevu (iz­ laženje obustavljeno 6. oktobra 1914), Priča i još 9

nekoliko njegovih drugova gotovo da su ljetnji školski raspust provodili u Radničkom domu, a kad je školska godina započela, redovno su navraćali. Tu su pratili rađanje svakog novog broja lista, upijali raz­ govore koji su se vodili, jer su se oko redakcije i u Radničkom dom u okupljali gotovo svakodnevno najuticajniji i najaktivniji radnici, koji su bili angažovani na obnovi klasnog radničkog sindikalnog i političkog pokreta. Vijesti da je 7. novembra 1917. u Rusiji izbila socijalistička revolucija primljene su sa oduševljenjem u redovima bosanskohercegovačkih socijalista. »Glas slobode« - u čijim se člancima sve više osjećao revolucionarni ton, simpatije i razumijevanje razvitka događaja u Rusiji i Evropi - pozdravio je oktobarsku revoluciju. U broju od 10. novembra list je objavio proglas petrovgradskog radničkog i vojničkog vijeća, a u slijedećem broju svoj pozitivni komentar o pobjedi u Petrovgradu. List je otvorio stalnu rubriku u kojoj je objavljivao vijesti o toku revolucije i članke koji su objašnjavali njen karakter i sadržinu, informisali o njenim rukovodećim ličnostima, o njenom odjeku u evropskim zemljama, u radničkom i socijalističkom pokretu i svijetu. Dok su se većina Pricinih drugova još uvijek oduševljavali Skerlićem, Bogdanom Popovićem i Matošem, on pokazuje sklonost za obuhvatnijim kon­ templacijama upirući pogled na Evropu i čitavo čov­ ječanstvo.

U p l i m i i o s je c i re v o lu c io n a rn o g p o k r e ta

Na jesen 1918. Ognjen Priča se upisao na Sve­ učilište u Zagrebu. Na matematičko-prirodoslovnom odjelu Filozofskog fakulteta započeo je sistematski studij matematike, fizike i filozofije. Istovremeno je stupio u socijalistički pokret, koji je, kao i u Bosni i Her­ cegovini, bio u obnavljanju. Bio je odmah zapažen po svojoj političkoj aktivnosti i među radnicima socijalistima i među kolegama na Sveučilištu, gdje je, početkom februara 1919. izabran u Odbor novo­ osnovanog Udruženja akademske socijalističke omladine, čiji je predsjednik bio Simo Miljuš. Također je bio

10

zapažen i po svojoj širokoj opštoj i posebno mark­ sističkoj kulturi: pored značajnih djela svjetske knji­ ževnosti, istorije, filozofije, opštog uvida u istorijska i najsavremenija dostignuća matematičkih, prirodnih i tehničkih nauka, poznavao je važnija djela Marksa, Engelsa, Meringa, Kauckog, Bebela, Bauera, Adlera, Plehanova, Lafarga, Labriole. U socijalističkom i radničkom pokretu u Zagrebu i Hrvatskoj, kao i u Bosni i Hercegovini, mnogi su vjerovali i procjenjivali da će se, poslije skorog sloma Austro-Ugarske na frontovima i njene kapi­ tulacije, revolucija proširiti i na druge zemlje u Evropi. Priča je bio među onima koji su smatrali da će za tu potpuno novu situaciju biti potrebno da se socijalistički i radnički pokret obnavljaju u duhu re­ volucionarnih strujanja u međunarodnom radničkom pokretu - i u tom su pravcu radili. Oni su, poslije Konferencije Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slavonije (26. i 27. januara 1919), sa čijim vodstvom nisu bili saglasni, obrazovali Akcioni odbor ujedinjene opozicije (ljevice) i 27. marta 1919. objavili svoj Manifest M eđu potpisnicima Manifesta bio je i Ognjen Priča, koji nije imao ni punih 20 godina. Stvaranjem Akcionog odbora i objavljivanjem njegovog Manifesta počelo je, zapravo, stvaranje nove revolucionarne pro­ leterske partije u Zagrebu i Hrvatskoj. Njihovi predstav­ nici su, zajedno sa onima iz drugih krajeva novostvo­ rene države, u Beogradu 19. aprila 1919. učestvovali u osnivanju Socijalističke radničke partije Jugoslavije (komunista) - SRPJ (k) koja je u junu 1920, na kongresu u Vukovaru, postala Komunistička partija Jugoslavije - KPJ. Sa stvaranjem legalne jedinstvene jugoslovenske proleterske partije tekao je konspirativni rad na organizovanju ilegalnih revolucionarnih grupa, koje bi u datom trenutku bile spremne da otpočnu odlučnu oružanu bitku protiv monarhije i vladajuće buržoazije. Ove grupe stvarane su, u prvom redu, u vojnim jedinicama i kasarnama garnizona, vojnim radionicama i skladištima oružja, municije i vojne opreme, a također među omladinom. Paralelno je sakupljano oružje. Ovaj rad obavljali su najrevolucionarniji so­ cijalisti ljevičari zajedno sa drugovima koji su se vraćali iz Sovjetske Rusije (gdje su se zatekli 1917, kao zarobljeni austrougarski vojnici i učestvovali u 11

oktobarskoj revoluciji i revolucionarnim oružanim bor­ bama) i iz sovjetske Mađarske (21. mart - 1. avgust 1919). Priča je radio i na tom poslu u Zagrebu po­ mažući Šimi Miljušu i Vladimiru Ćopiću, i u Sarejevu, kada je dolazio za vrijeme školskih raspusta. Po sje­ ćanju Nikole Kovačevića Nikite, koji je po povratku iz Sovjetske Rusije pretežno na tim poslovima radio u nekoliko krajeva Jugoslavije, Priča, Josip ČižinskiGorkić, Anton Smit i još nekoliko omladinaca pomagali su neposredno Đuri Đakoviću i Hedžiju na okupljanju omladine oko nove partije i istovremeno na stvaranju manjih grupa među radničkom i školskom omladinom, koje bi se postepeno uključile u konspirativni rad i angažovale na ilegalnim revolucionarnim zadacima. »Obznanom«, koju je u noći 29-30. decembra 1920. donijela vlada Milenka Vesnića, obustavljen je rad komunističkih i sindikalnih organizacija, zatvoreni su radnički domovi i njihove prostorije, konfiskovane njihove arhive i imovina; zabranjeni su komunistička propaganda, štampa i drugi spisi. Dio studenata i omladine, koji su poslije okto­ barske revolucije i završetka prvog svjetskog rata prišli radničkom pokretu, mislili su da bi vođenjem akcija individualnog terora protiv najreakcionamijih predstav­ nika buržoazije mogli uticati na stvaranje masovnih pokreta protiv »Obznane« i režima. I kod izvjesnog broja članova KPJ i nekih članova partijskog ruko­ vodstva rađalo se raspoloženje da se pređe na indi­ vidualni teror. Neposredno po donošenju »Obznane« Prici je bilo simpatično takvo raspoloženje, jer je svjedočilo o borbenosti i hrabrosti, ali je shvatio da bi takvo raspoloženje i takve tendencije KPJ odvojile od radničkih masa i odvele je anarhokomunizmu. Smatrao je da je prošlo vrijeme revolucionarne verbalistike o preuzimanju vlasti, kao što je bio čest slučaj poslije završetka svjetskog rata, poslije velikih pobjeda Crvene armije i u vrijeme Mađarske komune, a da dolazi vrijeme strpljivog i upornog organizovanog političkog i ideološkog rada među. radnicima i omla­ dinom, u gradu i na selu. U rano proljeće 1921. kao član Oblasnog (pokra­ jinskog) sekretarijata SKOJ-a za Hrvatsku, Priča radi na okupljanju članova Kluba studenata komunista, koji

12

je rasturila vlast, kao i na pokretanju jednog ilegalnog omladinskog lista, koji bi objašnjavao aktuelnu opštu situaciju u zemlji i štetnost anarhokomunističkih ten­ dencija među omladinom i upućivao na organizovan ideološko-politički rad. Aktivan je na obnovi grupa i ćelija SKOJ-a po preduzećima i školama i pomaže slovenačkim drugovima na obnavljanju rada njihovih omladinskih organizacija. Oblasnom (pokrajinskom) par­ tijskom sekretarijatu pomaže u pokretanju i izdavanju ilegalnog organa KPJ, »Komunista«, koji je nastojao d# održi kontinuitet partijske aktivnosti prilagodavajući jé novim nelegalnim uslovima (ali je policija uspjela da ovaj list uguši poslije četvrtog broja). Pomaže i u stvaranju novih ilegalnih partijskih organizacija, jer se poslije »Obznane« partijska organizacija formalno rasula, a ostao je samo rukovodeći kadar i nešto aktivista. Uz to, bio je zadužen da medu studentima odabere sigurne ljude za koje smatra da mogu biti primljeni u ilegalnu KPJ. Međutim, manje grupe starijih i mlađih komunista prešle su na akcije »crvenog terora«. Spasoje Stejić, iz grupe beogradskih komunista, povezanih sa dru­ govima u Vojvodini (Lajoš Caki i dr.) izvršio je 28. juna 1921. atentat na regenta Aleksandra, a Alija Alijagić, iz grupe Hercigonja-Čolaković (»Crvena pravda«), 21. jula iste godine atentat u Delnicama na bivšeg ministra Milorada Draškovića, eksponiranog protivnika komunističkog i radničkog pokreta. Režim je iskoristio ove atentate za još žešći napad na KPJ. U Skupštini je 1. avgusta izglasan, a stupio na snagu 3. avgusta Zakon o zaštiti javne bezbjednosti i poretka u državi, poznat kao Zakon o zaštiti države. Na osnovu ovog zakona su, pored ostalog, uvedeni smrtna kazna za političke prestupe, zabranjena KPJ i rad Kluba komunističkih narodnih poslanika, koji je bio posljednje legalno uporište KPJ (prostorije Kluba su bile zapečaćene još 25. jula), da bi 4. avgusta bili poništeni mandati komunističkih poslanika od kojih su neki poslije izvedeni na sud i osuđeni na kaznu zatvora. Iako je ideološki i politički bio protiv akcija individualnog terora, Priča je sa drugovima, kad su akcije već izvršene, nastojao da se umanje, kad nije bilo moguće da se spriječe, štetne posljedice za orga­ nizaciju i pokret i da pomogne drugovima izvršio13

cima tih akcija koje je policija pohapsila. Radi dogovora 0 konkretnim akcijama u vezi s tim Ognjen je ilegalno prelazio jugoslovensko-austrijsku granicu, izgleda ne samo jedanput, da bi u Beču razgovarao sa pojedinim rukovodećim ljudima partijske organizacije u Hrvatskoj 1 centralnog partijskog rukovodstva, koji su se tamo privremeno sklonili. Kad je Kraljevski sudbeni sto u Zagrebu osudio 26. oktobra 1921. Aliju Alijagića na smrt, a njegove drugove na dugu robiju, Priča je učestvovao u po­ litičkoj akciji koja je iz Zagreba vodena u zemlji i inostranstvu da Alijagić bude oslobođen osude na smrt. Istovremeno, učestvovao je u pripremanju ilegalne akcije sa Augustom Cesarcem, Štefekom Cvijićem i drugima za nasilno oslobođenje Alijagića iz zatvora. U jesen 1921. Priča je učestvovao u još jednoj »vanredno konspirativnoj stvari«. Tom akcijom trebalo je pomoći uhapšenim drugovima i zadati ozbiljnije političko-taktičke udarce Svetozaru Pribićeviću, tada ogorčenom protivniku komunista i demokratije, sivoj eminenciji dvora i monarhističke centralne vlasti. Zbog toga je također, vrlo vjerovatno ilegalno, prelazio jugoslovensko-austrijsku granicu. O toj akciji, koja je docnije u javnosti bila poznata kao »afera HarcigonjaPribićević«, po svjedočenju Moše Pijade, znali su u partijskom centru u Beogradu samo on i Triša Kaclerović, »a u čitavoj Partiji samo nekoliko ljudi koji su direktno imali posla sa tom stvari«. Zagrebačka policija imala je dosta indicija o ilegalnoj komunističkoj aktivnosti Ognjena Price. Ona je tragala za barem jednim konkretnim dokazom da bi ga mogla uhapsiti i optužiti sudu u cilju da se oslobodi ovog upornog i borbenog komuniste. U februaru 1922. uspjelo joj je da ga uhapsi na osnovu pisma koje je pronađeno kod njegovog prijatelja, stu­ denta Bratića. Pismo je stiglo iz Beča, od jednog zagrebačkog studenta komuniste, a bilo adresirano na Ognjena Priču. Ali sadržina pisma nije bila takva da bi sud mogao da ga osudi, pa je policija Priču protjerala iz Zagreba na pet godina kao komunističkog agitatora.

14

Stud en ti Ognjen Priča i Vladu Joka no uc, B e rlin IV2J. godine (kam o su stigli na p a rtijs k i skup)

S tu d e n t u B eč u

Tek što ga je policija protjerala iz Zagreba, Ognjen se ilegalno vratio. Kad je obavio izvjesne partijske i konspirativne poslove u Zagrebu i Hrvatskoj, između ostalih i u vezi sa akcijom za oslobođenje Alije Alijagića, ilegalno je otputovao u Beč. (Bio je u Austriji kad je saznao da je Ministarski savjet riješio, 22. februara 1922, da se Alijagić ne pomiluje. Pošto organizovanje akcije za oslobođenje Alijagića nije uspjelo, obješen je 8. marta 1922. u dvorištu Zagre­ bačkog sudbenog stola). U pismu ocu, Ognjen 10. novembra 1922. moli da m u pribavi neke dokumente sa Sveučilišta u Zagrebu da bi regulisao svoj status na Bečkom uni­ verzitetu. On uvjerava oca da će se poslije svršenih studija vratiti u Jugoslaviju, »pa makar me i objesili«, znajući da se njegovo ime pominje u javnosti u vezi sa »aferom Hercigonja-Pribićević«. Pored svog filozofskog fakulteta, posjećivao je i druge. Interesovala su ga predavanja pojedinih profe­ sora, cijenjenih u bečkim i zapadnoevropskim naučnim krugovima i popularnih među studentima i intelek­ tualcima socijalističke orijentacije. Volio je da sluša doktora Karla Grinberga, profesora političke ekonomije i istorije socijalizma, koji se bavio i agrarnom poli­ tikom i pitanjem oslobođenja seljaka u Austriji i na Balkanu; doktora Maksa Adlera, filozofa i sociologa koji je uživao ugled istaknutog teoretičara Druge intemacionale; doktora Špana, čija su predavanja studente uvodila u poznavanje kritike socijalizma ne samo sa gledišta radničkog i socijalističkog pokreta već i drugih klasnih i političkih pokreta. Išao je na poneko pre­ davanje Sigmunda Frojda iz psihijatrije, ali nije pro­ puštao literarne diskusije Karla Krausa i redovno je pratio njegov časopis »Baklja« (»Die Fackel«, 1899-1936), diveći se tekstovima kojima razobličava društvene hipokrizije i laži. Mimo programa studija interesovao se za najnovija dostignuća u prirodnim naukama. Također je nastojao, čitajući sovjetske i zapadnoevropske autore, da se te­ meljitije upozna sa problemima izgradnje socijalizma u Sovjetskoj Rusiji, jer je to prvi put u istoriji da je u jednoj zemlji počela izgradnja socijalističkog društva. U Beču je došao do djela Lenjina, članaka i studija

16

Trockog, Zinovjeva, Buharina i drugih sovjetskih držav­ nika i teoretičara koji su uživali međunarodni ugled. Imao je prilike da se upozna sa svim materijalima Kominteme. Te publikacije su bile legalne u Beču, dok su u Jugoslaviji bile zabranjene, a ilegalnim putem u našu zemlju stizalo je obično samo ono što je imalo značaja za najaktuelnije partijske potrebe. U Beču je Priča zatekao dosta brojnu emigraciju komunista iz Jugoslavije. Pored studenata i nešto radnika, tu su bili mnogi rukovodeći kadrovi KPJ, koji su se sklonili od progona policije poslije Stejićevog i Alijagićevog atentata i donošenja Zakona o zaštiti države. Zbog progona komunista u zemlji tu su se zadržali članovi delegacije SKOJ-a na II kongresu Komunističke internacionale mladih (KIM) i delegacije KPJ na III kongresu Komunističke internacionale (Kl), koji je održan u Moskvi od 22. juna do 12. jula 1921. Diskusije u KPJ koje su poslije »Obznane« po­ čele o pređenom putu i o načelnim pitanjima borbe i rada Partije u novim, nelegalnim uslovima, podijelile su mnoge drugove, pa su vremenom te razlike popri­ mile karakter frakcijskih razilaženja i frakcijskih borbi. Tome je doprinijelo i stanje u drugim komunističkim partijama, u KP Sovjetske Rusije, kao i u samoj Kl i njenom rukovodstvu. Priča je u Beču bio u prilici da neposredno prati te diskusije među ruko­ vodećim ljudima Partije, pa i sam u njima da učestvuje, jer je došao sa najnovijim zapažanjima i iskustvima iz neposrednog svakodnevnog partijskog rada u zemlji. Za vrijeme njegovog boravka u Beču tu su održane Prva i Druga zemaljska konferencija KPJ, koje su ta pitanja raspravljale. Priča je lično smatrao da su analize problema, a naročito zadaci koje je Druga zemaljska konferencija (maj 1923) postavila, otvarale perspektive za postepeno sređivanje i jačanje Partije, kao i za njen povratak u politički život zemlje. U sukobima između većine i tzv. opozicije još su preovlađivali principijelni momenti nad ličnim. Vođi obiju grupa obećali su da će prestati sa svojim sporovima. Izabrano je novo rukovodstvo i odlukom Konferencije trebalo je da pređe u zemlju. Međutim, Priča nije imao mnogo iluzija. Ne samo zato što nisu dati iscrpni i jasni odgovori na načelna pitanja: kako se radilo i šta i kako da se dalje radi, pa su ostali razlozi i povodi za ponovno oživljavanje 1 Ognjen Priča

/

g p io

;-.- '■

17

rasprava i grupaškog djelovanja, već i zbog toga što je vidio da iza stavova pojedinaca o bitnim pitanjima, ponekad, manje stoji borba za principe a više razni lični ciljevi; vidio je slučajeve bezobzirnih i beskru­ puloznih odnosa m eđu pojedinim istaknutim, a inače zaslužnim komunistima. Sve to upućivalo ga je da bez velikih iluzija gleda u izglede za brzu obnovu i razvitak Partije. U vrijeme kad je Ognjen Priča stigao u Beč, Zagranični komitet je konstituisao »Jugoslovenski ko­ munistički klub« kao partijsku organizaciju. Obuhvatao je članove i kandidate KPJ koji su se nalazili u Beču. Imao je interno pismeno formulisan statut. Zadatak mu je bio da predavanjima i referatima obavještava svoje članove i stalno ih drži u toku o aktuelnim pitanjima iz radničkog pokreta, naročito jugoslovenskog, da jača njihovu komunističku disciplinu, moral, svijest i da u svim partijskim poslovima pomaže Zagraničnom komitetu za vezu i pomoć ilegalnoj KPJ. Na sastanke Kluba dolazili su i simpatizeri KPJ. Većina studenata, članova i kandidata »Jugoslovenskog komunističkog kluba« ranije su bili članovi »Kluba studenata socijalista iz Jugoslavije«, osnovanog oktobra 1919, zatim »Kluba studenata marksista iz Jugoslavije«, koji je postojao u okviru opšte organizacije bečkih studenata marksista (Slobodno udruženje bečkih stu­ denata). Kada je ranije dolazio u Beč (u zimskom semestru školske 1920-1921. godine bio je upisan na Bečkom univerzitetu), Priča je dosta vremena pro­ vodio sa drugovima u Klubu. Ostale su u sjećanju njegove diskusije kao analitične i argumentovane, posebno o francuskoj revoluciji 1789. i njegovo pre­ davanje o toj revoluciji sa kritičkim osvrtom na koncepcije francuskog istoričara Migueta. Sačuvano je također sjećanje da je bio inicijator sistematskog mark­ sističkog obrazovanja članova »Kluba studenata mark­ sista« koji su počeli sa studijem Engelsovog »AntiDiringa«. Učestvujući u radu ovih klubova, Priča se sreo sa Mustafom Golubićem i sa njim se brzo sprijate­ ljio. Golubić, bivši nacionalni revolucionar, emigrirao je iz Jugoslavije 1920, i u Beču primljen u KPJ. Kao srednjoškolac prebjegao je iz Bosne i Hercegovine u Srbiju i učestvovao u srpskoj vojsci kao dobrovoljac u balkanskom i svjetskom ratu. Postao je saradnik

18

Dragutina Dimitrijevića Apisa i učestvovao u organizovanju atentata na Franca Ferdinanda 1914. godine u Sarajevu. Bio je uhapšen kao saradnik »cmorukaca« i izveden pred vojni sud na Solunskom procesu 1917. godine. Zbog svoje nacionalno-romantičarske prošlosti i borbenog stava protiv monarhije i stanja u Jugosla­ viji, stekao je simpatije kod studenata komunista. Kasnije će jedno vrijeme raditi u Balkanskoj komu­ nističkoj federaciji, da bi prešao na konspirativni rad u IV (obavještajno) odjeljenje Crvene armije, duboko uvjeren da tako učestvuje u borbi za nacionalno i socijalno oslobođenje naroda u svojoj zemlji i u svijetu. Sa tim najdubljim osjećanjem i sa tom sviješću on je do kraja svoga života putovao na sve strane svijeta po najkonspirativnijim zadacima. Mnogi od studenata, kao i Ognjen Priča, zavoljeli su Golubića, koga su svi drugovi od milja zvali Mujka, pa su mu lično rado pomagali u političkom i kasnije u njegovom konspirativnom radu, u Beču i gdje god su se našli sa njim ili kad bi to Mujka na bilo koji način tražio od njih. Jedno vrijeme pored rada u Balkanskoj komu­ nističkoj federaciji (od 1922. godine postojala je i Federacija balkanske komunističke omladine), Priča je Mujki pomogao u nekim konspirativnim poslovima zbog kojih je putovao izvan Beča i Austrije. Jugoslovenska policija došla je do izvjesnih podataka da se Priča druži sa Golubićem i također bivšim »crnorukcem« Pavlom Bastajićem i da je, osim toga, aktivan medu komunistima u Beču. Na lični zahtjev ministra unutraš­ njih djela, Timotijevića, izražen u pismu pokrajinskom namjesniku za BiH, policija je organizovala i u zemlji prikupljanje podataka o aktivnostima Ognjena Price u inostranstvu. Prije početka rada Druge zemaljske konferencije KPJ Priča je rekao Đuri Đakoviću i Šimi Miljušu - a oni su ga dobro poznavali iz Sarajeva i Zagreba - da želi da se vrati u zemlju, mada mu je prijetila opasnost od hapšenja i mada nije završio studije. U tome ga je podržavao i Mustafa Golubić (koji je i tada i godinama docnije i sam tražio da se vrati u zemlju i uspio je u tome tek pri kraju života). Đaković i Miljuš su se složili, jer su procjenjivali: ako bi i bio uhapšen - u zatvoru ne bi mogao ostati duže vrijeme. 19

Pošto mu vrijeme izgona iz Zagreba nije isteklo, trebaće, rekli su mu, da preseli u Beograd i tamo nastavi studije. Konkretni dogovor ostavljen je za poslije završetka rada Konferencije. Nakon tog skupa na kome su obojica izabrani u najuže rukovodstvo KPJ, Đaković i Miljuš su mu rekli da će sjedište partijskog vodstva biti u Beogradu, a da će on dobiti zadatke vezane za strogo konspirativni rad u vrhu KPJ. Iz Beča se zato Priča vratio u zemlju neposredno poslije tog razgovora. Međutim, već početkom juna uhapsila ga je beogradska policija pod optužbom da je bio boljševički kurir i da je ilegalno prešao u Austriju. Branio se da je u Beču bio zbog studija i da je u Beograd došao zbog istih razloga. Kažnjen je zbog nedozvoljenog prelaska granice. Na Filozofski fakultet Beogradskog univerziteta upisao se 7. novembra 1923. Tu je studirao i ovjerio zimski i ljetni semestar školske 1923-1924. godine. Našao je posao u novinskoj agenciji »Argus« i od toga rada se izdržavao. Agenciju je vodio Nemanja Vukičević i bila je, izgleda, jedan od ilegalnih punk­ tova za veze između partijskog rukovodstva i Kominteme, a održavanje tih veza bio je jedan od Pricinih konspirativnih zadataka. Zato, po dogovoru sa dru­ govima, nije trebalo da se angažuje u javnim političkim aktivnostima, pa ni u studentskom pokretu. Uglavnom, uredno je posjećivao predavanja na Fakultetu i polagao ispite. Krajem 1923. godine radio je na pripremama za Treću zemaljsku partijsku konferenciju, koja je održana ilegalno u Beogradu od 1. do 4. januara 1924. i učestvovao je u njenom radu. Pored delegata sa iješavajućim pravom glasa, prisustvovalo je još oko 20-25 drugova, »većinom odgovornih aktivista«, sa savjetodavnim pravom glasa, ali su u diskusijama učestvovali ravnopravno i veoma aktivno. Među ovima, kako kaže Nikola Kovačević Nikita - koji je na toj konferenciji učestovao a poznavao je Priču iz ilegalnog rada u Zagrebu i Sarajevu na početku stvaranja KPJ - bio je i Ognjen Priča. Čim je (26. juna 1924) položio ispit iz fizike, koji je imao pod »B«, objasnio je drugovima da je stekao pravo da se zaposli kao predmetni nastavnik i predložio da ga oslobode poslova u Beogradu, da

20

preseli u Sarajevo, tamo se zaposli i politički radi. Preko partijskih i ličnih prijatelja u Ministarstvu prosvjete dobio je zaposlenje u Sarajevu kao honorarni nastavnik u Drugoj muškoj gimnaziji. Revolucionarno djelovanje u Sarajevu Prema jednom partijskom izvoru, Đuro Đaković je došao iz Beča u Sarajevo u drugoj polovini maja 1923, poslije Druge konferencije. Tada je aktivnost oblasnog (pokrajinskog) rukovodstva KPJ i organizacija u BiH naglo oživjela. Međutim, od sredine iste godine, kad je policija Đakovića protjerala iz Sarajeva (u Brodsku Varoš kod Slavonskog Broda), nastupilo je, prema istom izvoru, osjetno opadanje partijsko-političkog rada. Sredinom 1924. godine, Priča je prešao iz Beograda u Sarajevo. Pošto je sarajevskoj policiji bio dobro poznat kao komunista, morao je da računa da će ona na njega pažljivo motriti. Bilo je potrebno, po­ gotovo u prvo vrijeme, da svojim političkim ponašanjem ne podgrijava sumnje policije, još manje da daje povode za njene direktne intervencije (zatvaranje, protjerivanje). Prijatelji među građanskim intelektualcima mislili su jedno vrijeme da Ognjen traži način da se rehabilituje pred vlastima, pa su željeli da mu pomognu. Stari drugovi u Partiji, bilo da su na strani ljevice ili desnice, žalili su što se »pasivizirao«. Međutim, Direkcija sarajevske policije nije imala iluzija o Pricinoj »pasivizaciji«. Ona je, dana 14. maja 1925. izvršila premetačinu u njegovom stanu. Pronašla je njegov rukopis za legalnu radničku štampu o teškim uslovima rada u Državnoj željezničkoj radionici, velikom in­ dustrijskom saobraćajnom i rem ontnom preduzeću, u kome je radilo preko 1.500 radnika. Pored toga našla je i nekoliko listova i publikacija na ruskom, bugarskom, njemačkom i francuskom jeziku, koje je primao u više primjeraka, davao drugovima u Sarajevu i slao u unutrašnjost (Mostar i Tuzlu). Imao je dokaze da je to stizalo od »anonimnog pošiljaoca«. Međutim, stizalo je, po dogovoru, od Sekretarijata Balkanske komunističke federacije i Balkanskog sekretarijata Kl. Po dolasku u Sarajevo Ognjen je najprije počeo da oprezno obnavlja stara poznanstva i prijateljstva, 21

najprije sa onima koji kod policije nisu bili kompromitovani kao komunisti. Među takvima bili su radnici iz Državne željezničke radionice i ložionice. Iz tih veza nastao je dopis za legalnu radničku štampu o njihovom teškom životu. Većina ovih radnika ubrzo su postali aktivni komunisti. Preko njih uspostavljene su i održavane veze sa komunistima i organizacijama u unutrašnjosti (Mostar, Tuzla), jer su se grupe komunista na svoju inicijativu između sebe povezivale, pomagale, savjeto­ vale. Tako je, npr., postojala veza partijske organizacije u Mostaru i lično Gojka Vukovića, člana centralnog partijskog rukovodstva od prvih dana stvaranja KPJ, sa Ognjenom Pričom; konzultovali su se s vremena na vrijeme, jedni drugima slali literaturu i partijsko-političke materijale, koje bi neko od njih nabavio u Beogradu ili u Zagrebu, ili dobio iz inostranstva. Krajem 1924. godine Priča i još nekoliko dru­ gova zainteresovali su jedan veći broj intelektualaca raznih idejno-političkih opredjeljenja - koji nisu htjeli da pasivno podnose pritisak provincijske učmalosti, da »duhovno dosadno žive« i željeli su da se društveno angažuju - za ideju povremenog okupljanja i diskusija 0 raznim aktuelnim problemima. U proljeće 1925. oko 70 intelektualaca osnovali su Sociološki klub, sa pravom pristupa svima koji se interesuju za sociološka 1 slična pitanja, bez obzira na pravac koji zastupaju. Klub je bio legalna javna tribina, na kojoj su se, u demokratskoj diskusiji, mogli čuti sva mišljenja i pogledi, pri čemu je u svakom slučaju trebalo voditi računa da se izlaganja kreću u naučnim granicama. Prvo predavanje, kao gost iz Beograda, održao je dr Dragoljub Jovanović 27. marta 1925. o duhovnoj i materijalnoj kulturi. To je bilo četvrto iz serije njegovih predavanja: »Veličina i robovanje materijalne kulture«, koje je održao na Beogradskom univerzitetu. Slijedeće je bilo Pricino; on je šire izložio marksističko-lenjinističko shvatanje teorije o državi i dao osnovu za diskusiju. Međutim, već u jesen iste godine policija je rad Kluba zabranila. Te jeseni, 30. septembra, Priča je podnio prijavu za ispit pod »A« na Beogradskom iniverzitetu. Radio je pismeni dio ispita 4. oktobra i dobio dobru ocjenu. Jedno vrijeme Ognjen je radio honorarno u pri­ vatnoj večernjoj i dopisnoj školi Miljenka Vidovića.

22

Ona je omogućavala da se radnici i službenici, koji nisu mogli redovno da se školuju ili da završe za­ početo školovanje, lakše i uspješnije pripreme za polaganje ispita na kraju školske godine u državnim školama kako bi stekli potrebne srednjoškolske kva­ lifikacije. Zainteresovani su poslije dnevnog rada učili i slušali predavanja u »Vidovićevoj školi« po programima koji su im odgovarali. Priča se zaposlio preko svojih kolega koji su tu već honorarno radili. U izdanju »Vidovićeve škole« objavio je udžbenik pisan duhovito i na nov način, »metodom za samouke«. Oni kojima je bio namijenjen vrlo dobro su ga primili, a u in­ telektualnim krugovima i kod školskih vlasti značio je izvjesnu pedagoško-stručnu afirmaciju Price kao mladog nastavnika. Na večernjim kursevima te škole upoznao je više mladih ljudi iz raznih preduzeća i ustanova, većinom radnika, koji su, zahvaljujući njegovom uticaju, postali aktivni i organizovani komunisti. Docnije su koristili prostorije škole za svoje političke sastanke, a njenu birotehniku za umnožavanje raznog ilegalnog materijala, što je policija saznala tek nekoliko godina docnije. Kad je 29. januara 1925, u Londonu održan kongres pristalica III intemacionale i dijela II internacionale radi stvaranja jedinstvenog međunarodnog sindikalnog pokreta, Priča je preuzeo inicijativu da sa socijaldemokratima iz Sarajeva razgovara o posti­ zanju makar minimalnog akcionog programa za zajed­ ničko političko djelovanje socijaldemokrata i komunista u radničkom pokretu. Poznavali su se iz vremena obnove »Glasa slobode«, s kraja prvog svjetskog rata, i kad su zajedno učestvovali u stvaranju SRPJ (k), koju su neki istaknuti socijaldemokrati ubrzo napustili i vratili se u svoje staro društvo. Sada su rukovodili legalnim radničkim ustanovama i sindikatima, u kojima su bile okupljene i učlanjene hiljade radnika iz BiH. Pojedini komunisti su druženje Price sa socijaldemo­ kratima Jovom Jakšićem i Antonom Šmitom (koji je napustio KPJ i SKOJ i prišao socijaldemokratima) shvatili kao jedan od načina da pred vlastima poboljša svoj težak lični politički položaj, jer su vlasti tolerisale aktivnost socijaldemokrata, a povremeno se prema njima odnosile i blagonaklono. Neki od drugova, među kojima je bilo i članova Oblasnog (pokrajinskog) partijskog rukovodstva, lično su zamjerali Ognjenu 23

druženje sa socijaldemokratima, pa su o tome izvijestili i centralno partijsko rukovodstvo. Poslije dugih i strpljivih razgovora socijaldemokrati su prihvatili da se počne sa širim i javnim diskusijama o zajedničkim akcijama »svih struja« (socijaldemokrata i komunista) u radničkom pokretu u Sarajevu. Sredstvima socijal­ demokrata i pod njihovim uredništvom početkom 1926. godine pokrenut je časopis »Radnički pokret«. Dogovoreno je bilo da se u časopisu, u demokratskoj diskusiji o aktualnim i bitnim pitanjima za radnički pokret, izgrađuje platforma i stvara atmosfera za vođenje zajedničkih akcija Pored Ognjena, u časopisu je sarađivalo još nekoliko komunista. Gotovo u isto vrijeme kad i »Radnički pokret« počela je da izlazi »Smotra«, sedmični list za kultumo-prosvjetna i politička pitanja, koji je, u dogovoru sa Pričom i nekoliko drugih komunista, uz njihovu svestranu podršku i saradnju pokrenuo, lično izdavao i finansirao (uz novčane priloge pojedinih prijatelja) Pricin drug i kolega, prof, dr Stjepan Tomić. List je bio štampan ćirilicom i latinicom u tiražu od dvije hiljade primjeraka. Odmah je okupio veliki broj ranijih članova zabranjenog Sociološkog kluba, mnoge intelek­ tualce i prosvjećenije aktiviste raznih demokratskih poli­ tičkih grupacija i udruženja unutrašnjosti BiH. Policija je list zaplenjivala i sa br. 10 od 27. marta 1926. prestao je da izlazi. Direkcija sarajevske policije ocijenila je da »Smotra« »posredno vrši komunističku propagandu«. Međutim, »Radnički pokret« i dalje je izlazio. Naišao je na vrlo dobar prijem kod publike, pa je broj njegovih pretplatnika dostigao u prvoj godini (1926) prosječan broj pretplatnika radničkih agitacionih listova u Jugoslaviji. Ali do produbljivanja diskusije i pro­ širenja saradnje Ognjena Price i još jedne grupe komunista sa socijaldemokratima nije došlo. Sve što je učinjeno krajem godine je obustavljeno. Na socijal­ demokrate u Sarajevu je uticao neuspjeh akcije na stvaranju jedinstvene svjetske sindikalne organizacije, naročito rezervisanost desnog krila Amsterdamske rad­ ničke sindikalne intemacionale, koja od početka nije simpatisala tu međunarodnu akciju za saradnju socijal­ demokrata i komunista. Treći kongres KPJ, održan ilegalno u Beču od 17. do 22. maja 1926. bio je poznat kao »Kongres

24

izmirenja frakcija«. Vođi obiju frakcija - mada se lijeva frakcija raspala nekoliko mjeseci prije Kongresa, - dali su obećanje da će zajednički raditi na izgrađivanju ideološkog, političkog i organizacionog jedinstva KPJ. Neposredno poslije Kongresa velika većina komunista - i onih koji su simpatisali ljevičare ili desničare, i onih koji su bili po strani od frakcija - svesrdno su primili odluke Kongresa i njegov poziv da se povežu, ujedine i zajednički počnu sprovoditi jedinstvenu po­ litiku KPJ. Članovi novoizabranog Mjesnog komiteta KPJ za Sarajevo razgovarali su u tom duhu i sa Ognjenom Pričom i sa još nekoliko komunista za koje su također smatrali da su se »pasivizirali«, bilo iz kojih razloga. Priča - kome je inače ljevica u Partiji bila bliža, jer je smatrao da je borbenija, aktiv­ nija, da traga za bitnim problemima partijske politike i rada, da ih dosljednije i jasnije nastoji sagledati i razjasniti i da su u tome iskreniji od desnice - i ovi drugovi obećali su punu, bezrezervnu saradnju. Mjesni komitet je sa očiglednim simpatijama o tome izvijestio centralno partijsko rukovodstvo svojim pismom od 12. novembra 1926. godine. Ali, ni poslije »Kongresa izmirenja frakcija« stanje se nije promijenilo na bolje. Frakcijske borbe u ru­ kovodstvu su nastavljene i krajem 1927. godine dovele skoro do praktičnog rasula KPJ. Kao ni prije, tako ni poslije Trećeg kongresa, centralno partijsko ruko­ vodstvo, u kome su desničari imali najvažnije funkcije, nije moglo da pruži pomoć organizaciji u BiH, pa su ga Oblasni (pokrajinski) partijski sekretarijat i Mjesni komitet za Sarajevo otvoreno kritikovali zbog »nehaja za Bosnu«. Uprkos tome, u Sarajevu i u unutrašnjosti BiH komunisti su dobrim dijelom obnovili zajednički rad u okviru jedinstvene organizacije komunista. Odnosi koji su tokom ranijih godina bili narušavani i negdje i ozbiljnije poremećeni počeli su da ozdravljaju. U ljeto 1927. formiran je Privremeni pokrajinski komitet KPJ za BiH, 'čiji je član bio i Ognjen Priča. Na pokrajinskoj partijskoj konferenciji, septembra 1928, za taj period kao najvažnije istaknuto je da je Partija uhvatila korijena medu industrijskim proletarijatom, i da se članstvo »pomnožilo i u KPJ i u SKOJ-u«. Poslije mnogo vremena organizovane su proslave Pariške komune, Prvog maja, oktobarske revolucije. Na 25

izletima u okolini Sarajeva, gdje bi se našla još uvijek mala grupa komunista i njihovih najbližih prijatelja, razgovarali su o tekućim i aktuelnim događajima i podsjećali se na istorijski međunarodni značaj tog dana. Na ovim izletima i proslavama govorio je i Ognjen Priča 1927. i u martu i maju 1928. godine. Za parlamentarne izbore, raspisane za 11. septembar 1927, komunisti u Sarajevu su odlučili da istaknu svoga kandidata. Bilo im je jasno da ne mogu računati na pobjedu. Ali, bila je to prilika da se iskoriste legalne mogućnosti političke propagande u masama. Pošto je KPJ bila zabranjena, istupili su pod imenom »Republikanskog saveza radnika i seljaka«. Nosilac liste bio je Đuro Đaković, jer je među radnicima i radnim svijetom u Sarajevu i okolini bio poznat i uživao ugled dosljednog borca za bolji život radnih ljudi. Nadali su se da će kroz izbornu propagandu i učešće na izborima uspjeti da legalizuju njegov boravak u Sarajevu, pa će moći ostati da živi i partijski radi u BiH. Međutim, Ministarstvo unutrašnjih djela je krajem jula 1927. upozorilo velike župane da akciju komunista za učešće u izborima suzbiju »ma pod kojim se vidovima pojavila«. U Sarajevu je policija onemogućila komuniste u ovoj legalnoj političkoj akciji. U samoj sudskoj zgradi policijski agenti su napali podnosioce liste. Jedan od podnosilaca radničke liste bio je Ognjen Priča. Policijska direkcija informisala je sve najviše pred­ stavnike vlasti u Sarajevu i BiH o aktivnostima Ognjena Price u ovim izborima. Opisala ga je kao istaknutog komunistu još od prije »Obznane«, koji ni poslije nije prekidao svoju aktivnost, mada je mijenjao svoju taktiku u radu i jedno vrijeme davao utisak da se povukao iz političke i partijske aktivnosti, ali je »radio potajno među ovdašnjim radništvom«. Policijska direk­ cija je smatrala da bi »potrebno bilo da se g. Ognjen Priča makne iz Sarajeva a i kao državni službenik otpusti iz državne službe«. Ovo mišljenje je bilo poslato i državnom tužiocu sa prijedlogom da Priča bude kazneno protjeran iz Sarajeva po paragrafu 104 Srpskog kaznenog zakona. Državni tužilac je tu mjeru ostavio za priliku kada bude cjelishodnija vlastima i režimu.

26

Pošto se Partija našla pred opasnošću i formalnog rascjepa - zbog frakcijskih borbi medu najvišim par­ tijskim i sindikalnim rukovodiocima, koje su ugrozile jedinstvo Partije pokušajem da se frakcionašenje pre­ nese i u niže organizacije KPJ, utoliko prije što su desničari nastojali da izazovu rascjep i u Partiji i u sindikatima - u Moskvi je aprila 1928. održano Savjetovanje predstavnika Kominterne i delegata KPJ da bi se potražili putevi i načini prevazilaženja takve situacije. Savjetovanju su prisustvovali, pored funkcionera KPJ iz redova ljevičara i desne frakcije, predstav­ nici tri najveće i najjače organizacije KPJ, iz Zag­ reba, Beograda i Splita. Odmah po završetku rada ovog skupa, Izvršni komitet Kl uputio je Otvoreno pismo članovima i organizacijama KPJ. Otvoreno pismo nalazi podjednako krivim za stanje u KPJ vođe i desne frakcije i ljevičara. Izvršni komitet Kl pozvao ih je, kao i članove i organizacije, da lik­ vidiraju frakcionaštvo, tražio je konsolidaciju KPJ i izložio opštu političku liniju za budući rad. Izvršni komitet Kl odao je priznanje zagrebačkoj partijskoj organizaciji (kojoj je na čelu, poslije njene VIII mjesne konferencije, bio Josip Broz), koja je, suprotsta­ vivši se i ljevici i desnoj frakciji, pokazala da »KPJ ima zdravo članstvo, koje zna da črvstom radničkom rukom zavede poredak u Partiji«. Istovremeno Izvršni komitet Kl naimenovao je Privremeno rukovodstvo KPJ, čiji je član bio Đuro Đaković (koji se od 1927. godine nalazio na Me­ đunarodnoj lenjinskoj školi u Moskvi). Ovo ruko­ vodstvo je bilo privremeno, jer je bilo postavljeno od Kominterne i imalo je (ograničen) zadatak da vodi partijske poslove do njenog slijedećeg kongresa, čija je priprema praktično počela Savjetovanjem i Otvorenim pismom. U zemlji su na rad po oblastima (pokrajinama) upućeni instruktori, među kojima su bili i članovi centralnog partijskog rukovodstva. U istom cilju, kao najodgovorniji član Privremenog ru­ kovodstva KPJ, u zemlji je od jula do septembra 1928. boravio Filip Filipović. U to vrijeme Ognjen Priča je, iješenjem Mi­ nistarstva prosvjete od 14. maja 1928, otpušten iz službe u Drugoj muškoj gimnaziji u Sarajevu »kao voda i najistaknutiji (komunistički) radnik (aktivist) na području grada Sarajeva«. Dužnosti je razriješen 27

krajem školske godine, u junu 1928. U dekretu o otpuštanju iz službi, koji je potpisao veliki župan sarajevske oblasti, stoji međutim da se otpušta na temelju paragrafa 32 Zakona o činovnicima, jer nije imao stalnosti, naime bio je postavljen i radio je kao honorarni predmetni nastavnik. Kao instruktor CK KPJ u Sarajevo je tokom jula došao Roman Filipčev Markulin. Stigao je iz Moskve preko Zagreba, gdje su se nalazili članovi centralnog partijskog rukovodstva, a jedno vrijeme i Filip Filipović. Najveću pomoć Markulin je očekivao i dobio od Ognjena Price. On mu je pomogao u pripremi referata, diskusije i rezolucija za Oblasnu (pokrajinsku) partijsku konferenciju, koja je održana u Sarajevu 10. septembra 1928. Konferencija je podržala stav Izvršnog komiteta Kl u Otvorenom pismu i osudila obe frakcije. Ana­ lizirala je ekonomsku i političku situaciju u Jugosla­ viji i položaj radničke klase, posebno u BiH, a također nacionalno i sindikalno pitanje. Vrlo kon­ kretno i detaljno su diskutovana značajnija tekuća pitanja iz pokrajine, kao što su npr. opštinski izbori, koji su bili upravo raspisani. Konferencija je ukazala na konkretne mogućnosti i postavila zadatke za in­ tenzivniji partijski rad. Izabrala je kondidate (i zam­ jenike) za Kongres (po 3). U novi Pokrajinski komitet izabran je i Ognjen Priča. U međuvremenu, međutim, Privremeno partijsko rukovodstvo je riješilo da se Priča preseli u Zagreb i preuzme uređivanje »Borbe«, centralnog partijskog lista. S obzirom na značaj lista i zauzetost članova rukovodstva na hitnim unutarpartijskim zadacima (sprovođenje diskusije o Otvorenom pismu; održavanje oblasnih (pokrajinskih) partijskih konferencija, itd.), smatrali su da »Borbu« treba da uređuje ideološko-politički izgrađen drug, obrazovan da bi bio kvalifikovan i za novinarski posao, sa dužifn partijskim iskustvom a nekompromitovan u frakcijskim borbama. Ocijenili su da je to upravo Ognjen Priča, koji je njima bio dobro poznat. Takvom iješenju jednim dijelom dopri­ nijele su dvije okolnosti: Priča je bio otpušten iz službe, u Zagrebu je bilo više mogućnosti da brže i lakše nađe posao radi izdržavanja. Drugo, Okružni sud u Sarajevu poveo je 8. septembra 1928. postupak protiv njega zbog ranijih krivica, pa je bilo jasno

28

da sarajevska policija namjerava da ga protjera iz grada ili na neki način da ga onemogući u daljem političkom djelovanju na svome području. U doba zavođenja šestojanuarske diktature »Borba« je izlazila kao radničko-seljački list, a u stvari je bio organ ilegalne KPJ. Pored političko-propagandnih i informativnih zadataka imala je, preko svoje tehničko-administrativne službe, i ilegalne par­ tijske zadatke. Preko mreže dopisnika i distributera išle su mnoge konspirativne partijske veze CK KPJ u unutrašnjosti. Te dvije uloge bile su potpuno od­ vojene. Uređivanje lista i novinarski posao obavljao je Priča, a Josip Kraš bio je administrator i tehnički rukovodilac lista, koji je vodio brigu o distribuciji lista i o ilegalnim partijskim vezama koje su išle ovim putem. Priča je primio uređivanje lista u periodu izvan­ redno teškom i prelomnom, i u životu zemlje i u KPJ. Bilo je to vrijeme poslije atentata u Narodnoj skupštini na Stjepana Radića i prvake Hrvatske seljačke stranke (HSS), kad se zaoštrila kriza državnog ure­ đenja i nacionalno pitanje, kad se spremala otvorena monarhofašistička diktatura. U KPJ je bilo u toku sprovođenje Otvorenog pisma Izvršnog komiteta Ko­ munističke intemacionale, a pripreman je i održan IV kongres Komunističke partije Jugoslavije. Ognjen Priča je »Borbu« uređivao u duhu Ot­ vorenog pisma i političkih ocjena i odluka IV kongre­ sa KPJ (održan ilegalno u Drezdenu od 6. do 16. novembra 1928. uz pomoć KP Njemačke). Tekstovi u »Borbi« su pisani na popularan i jednostavan način da bi bili pristupačni najširoj či­ talačkoj publici. Ranije, a pogotovo u to vrijeme, posebno je u listu njegovana rubrika »Što pišu radnici i seljaci« (»Dopisi iz tvornica i sela«). Priča je nastojao da ta rubrika postane tribina što šireg broja radnih ljudi i pregled njihovih problema, borbi i uspjeha, da i na taj način približi »Borbu« što širem krugu čitalaca i da ih uključuje u javnu političku akciju. List je popularisao primjere hrabrog, borbenog, dosljed­ nog stava i djelovanja pojedinaca i grupa u prole­ terskoj borbi, primjere koji su mogli ohrabriti i 29

inspirisati druge na neustrašivost i požrtvovanje u klasnoj borbi. Tako je pisala o tzv. Bombaškom pro­ cesu, o držanju Josipa Broza na suđenju, koje je održano pred Kraljevskim sudbenim stolom u Zagrebu od 6. do 9. novembra 1928, i o presudi na 5 godina robije koja je Brozu izrečena 14. novembra. Kako se pripremalo zavođenje diktature i zaoštra­ vali odnosi u zemlji i u svijetu, režim je »Borbu« sve nemilosrdnije cenzurisao, plijenio i zabranjivao. U članku »Strahote režimske cenzure«, u br. od 31. oktobra 1928, navodi se da je u 43 sedmice »Borba« bila 38 puta zaplijenjena. »Gotovo svaki uvodni članak se plijeni«, piše u tom članku koji završava: »Pali, žari, udbinski dizdare, dok i tvojoj kuli reda dođe!« Poslije Zakona o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj državnoj upravi, kojim je 6. januara 1929. uveden apsolutistički režim, bilo je jasno da su »Borbi« dani odbrojani. Posljednji broj je izašao 13. januara 1929. Cenzori su u štampariji izbacili političke članke i cijelu jednu (treću) stranu da bi tako praktično onemogućili pojavu lista. Ali je Ognjen, zahvaljujući svojoj poslovičnoj memoriji, političkoj i novinarskoj snalažljivosti, na licu mjesta, u štampariji, izdiktirao slagačima pet pjesama Jove Jovanovića Zmaja, koje su bile britka satirična aluzija na prilike poslije 6. ja­ nuara. Cenzori nisu bili zadovoljni ni Zmajem, pa su izbacili dvije pjesme. Također su masakrirali odlomak iz Svetog pisma koji je Ognjen citirao umjesto tih pjesama - o savjetu Samuila staiješinama Izraela koji su došli kod njega da im da kralja za sudiju. Da se više ne bi »nadmudrivali«, vlasti su zabranile dalje izlaženje »Borbe«. Članovi centralnog partijskog rukovodstva koji su se nalazili u Zagrebu smatrali su da izyjestan broj drugova, među kojima i Ognjen Priča, kojima je pri­ jetila neposredna opasnost od progona šestojanuarske diktature, odu u političku emigraciju. U inostranstvu je trebalo da se Ognjen posveti izučavanju marksizma i filozofije i da radi kao publicist na partijsko-političkoj propagandi. U međuvremenu policija je Ognjena Priču protje­ rala iz Zagreba u Korenicu, zavičajnu opštinu njegovog oca, 16. marta 1929. Poslije nepune dvije sedmice stražamo je sproveden u Zagreb i zatvoren. Policija je najmjeravala da m u stavi na teret veze sa jednom

30

uhapšenom grupom studenata, u kojoj je bio i njegov brat Srđa, student prava, istaknuti komunist na Zag­ rebačkom univerzitetu. Grupa je bila optužena da je štampala letke pokrajinskog i mjesnog partijskog i skojevskog rukovodstva i komunističkih organizacija na Zagrebačkom i Beogradskom univerzitetu. Državni tužilac je 10. maja zatražio od Državnog suda za zaštitu države da u grupu optuženih uključi i Ognjena Priču i protiv grupe povede istragu. Međutim, Državni sud nije našao osnova za to, pa je 31. maja riješio da Ognjena Priču pusti iz zatvora Državnog suda. Ali u međuvremenu iz Sarajeva je zatraženo od zagrebačke policije da ga ona zadrži u svome zat­ voru, sa obrazloženjem da je u Okružnom sudu u Sarajevu protiv njega vođen krivični postupak koji nije završen, zbog incidenta sa policijskim agentom u Okružnom sudu prilikom pokušaja ovjere kandidatske liste Đure Đakovića za parlamentarne izbore 1927. godine. Na molbu Uprave zagrebačke policije Ognjen i Srda Priča su iz zatvora Državnog suda predati zagrebačkoj policiji, koja ih je 10. jula stražamo sprovela u Sarajevo. Pošto nije uspijevala da brzo, kao što se nadala, dođe do optužujućih materijala o ilegelnom komu­ nističkom radu Ognjena i njegovog brata, Direkcija policije u Sarajevu je 12. jula 1929. donijela odluku na osnovu koje su protjerani iz Sarajeva u Korenicu. Tako su i jedan i drugi ostali pod neposrednom kontrolom vlasti. Poslije više i raznih nastojanja, sarajevskoj po­ liciji je uspjelo da krajem jula 1929. od nekoliko uhapšenih simpatizera i saradnika Partije dobije izvjesna priznanja o ilegalnom radu članova KPJ. To joj je omogućilo da u toku dalje istrage izvrši veliku pro­ valu u organizacije KPJ u gradu i da je čak proširi i na neka druga mjesta u BiH. Bilo je provaljeno i cijelo pokrajinsko partijsko rukovodstvo. U sprovođenju istrage sarajevska policija nije bi­ rala sredstva da od uhapšenih iznudi priznanja, istinita ili ne, svejedno. Da bi prekratio muke, uhapšenik Husnija Ćengić, koga su kontinuirano tukli otkako je doveden u policiju (22. jula), iskoristio je priliku (25. jula u 6 sati ujutro) i skočio kroz prozor na III spratu zatvora zloglasne sarajevske »Beledije«. Teško povri­ jeđen prevezen je u bolnicu. Žandarmerijska patrola 31

izvela je iz zatvora 31. jula noću Marijana Baruna, radnika željezničke radionice, sekretara Mjesnog komi­ teta Partije i, pošto nije htio da oda drugove i par­ tijsku tehniku, izvan gradà ga ubila. U izvještaju pat­ rola je navela da je poginuo kad je prilikom izviđaja pokušao da bježi. Noću 11. avgusta izgubio je život u »Belediji« i krojački radnik Benjamin Finci Binjo. Na osnovu izjava nekih od uhapšenih, sarajevska policija je zatražila od zagrebačke da uhapsi Ognjena Priču, koji se nalazio u Korenici, gdje je bio nedavno protjeran iz Sarajeva, i on je u avgustu 1929. predat sarajevskoj policiji. Jedna grupa uhapšenih zadržana je u Sarajevu i njoj je suđeno u Okružnom sudu (od 31. jula do 25. septembra 1930). Grupa »najopasnijih«, u kojoj je bio i Ognjen Priča, određena je da joj se sudi pred Državnim sudom za zaštitu države u Beo­ gradu. Glavni pretres počeo je 3. marta 1930. u sudskoj dvorani br. 1 zgrade Državnog suda u Beogradu, u Ulici Miloša Velikog br. 20. Izvedeno je bilo 28 optuženih. Branilo ih je 19 advokata. Pretres je trajao do 13. marta 1930. godine. Sud je imao dosta dokaza o ilegalnom protudržavnom radu većine optuženih. Oni su pokušali već i u sudskoj istrazi da opovrgnu kao podmetnuta ili iznuđena, a netačna, priznanja na policiji. Bez obzira kako su to činili, nisu optuživali KPJ i njenu politiku, borbu radničkog pokreta, nisu se odricali marksističke ideologije da bi uticali na blagost suda Ognjen Priča je također poricao ono što ga je teretila policija Terećenja od drugih objašnjavao je da su zapisnike potpisivali pod batinama u policijskoj istrazi. Izjavio je da nije član KPJ i da nije radio u njenim oiganizacijama, i da su i njega tukli u policijskoj istrazi. Odbrana koju je za sebe dao dr Ljubomir Živković pobudila je Ognjena Priču da se u svojoj riječi na sudu na nju kritički osvrne. Dr Ljubomir Živković je nastojao da sa sebe odbaci optužbe da je, radeći na propagandi revolu­ cionarnih marksističkih ideja, samim tim radio na nasilnoj promjeni postojećeg političkog i društvenog sistema u državi. On je izjavio na sudu da je mark­ sist, ali je pokušao da uz pomoć psihoanalize i soci-

32

jaldemokratskih teorija o evolucionom i revolucionarnom marksizmu dokaže sudskom vijeću da on, iako marksist, nije pristalica revolucionarnog marksizma, pa se nije bavio radom koji ide na revolucionarno, nasilno obaranje postojećeg stanja u državi, tj. radom kojim se bave komunisti u Jugoslaviji, zbog čega ga, uglavnom, optužnica tereti. Objašnjavao je da pravi komunisti mogu biti samo oni koji imaju komplekse heroja, a ti kompleksi su, u svjetlu psihoanalize, povezani sa revoltom protiv autoriteta porodice, što kod njega ni u tom pogledu, nije slučaj. Optuženi drugovi su razumjeli namjeru Ljubomira Živkovića da se brani i pokuša da utiče na blagost suda prema sebi, ali objašnjenja koja je dao i način odbrane izazvali su mučninu i prilično negodovanje kod njih. Izgledalo im je da se odriče sve svoje do­ tadašnje borbe i da se oštro distancira od svih svojih drugova, pa čak da je svojom odbranom otežao njihovu odbranu i položaj. Zato je Ognjen Priča, u svojoj riječi, našao način da replicira na ovakvu odbranu. Objasnio je da ne postoje dva marksizma već samo jedan i taj je »u izvjesnim periodima evolucioni, a u izvjesnim revolucionarni, a revoluciona­ ran je po svome karakteru uvijek«. Sud je presudu izrekao 21. marta 1930. Dva­ naestorica su oslobođeni optužbe, jedan je protjeran iz zemlje kao strani državljanin (Julio Varesko), a petnaestorica su osuđeni na robiju. Najstrože su kaž­ njeni Ognjen Priča, dr Branko Bujić i Kata Govorušić; njih dvoje na po 5 godina, a Priča na 7 godina ro­ bije i trajan gubitak časnih prava. (Trojica optuženih: Anton Družeta, M ehmed Kurto i Mehmed Jakubović bili su u bjekstvu i u odsustvu su osuđeni na po 10 godina robije). Državni sud za zaštitu države je osuđene predao 26. marta Upravi policije u Beogradu, s tim da ih »odmah još danas pod sigurnom stražom sprovede na izdržavanje osude«. Kata Govorušić je upućena na izdržavanje kazne u Kaznenom zavodu u Požarevcu, a grupa drugova sa Ognjenom Pričom je, kasno noću 26. marta 1930, sprovedena na izdržavanje kazne u tamnici u Sremskoj Mitrovici.

i Ognjen Priča

33

G o d in e r o b ije u S r e m s k o j M itr o v ic i

Na oko tri kilometra od željezničke stanice u Sremskoj Mitrovici nalazio se jedan kompleks zgrada koje su činile kazneni zavod, podignut krajem prošlog vijeka, za banovanja Kuena Hedervarija (Khuen Hedervary, 1849-1918) za čije ime je vezan početak najcrnjeg perioda političke reakcije u Hrvatskoj. Cijela kazniona bila je opasana zidom, a na če­ tiri ugla nalazile su se kule-stražamice. Iznad kom­ pleksa zgrada štrcao je dimnjak zavodske električne centrale i mnogo manji crkveni zvonik. Na čelu tog velikog kompleksa opasanog zidom, nalazila se upravna zgrada Kaznenog zavoda. Tu su žandari predali Og­ njena Priču i drugove kaznioničkim stražarima u rano jutro 27. marta. U tamničkom krugu nalazile su se dvije velike trospratne trokrilne zgrade sa tri niza malih prozora sa rešetkama. U jednoj su bile velike skupne sobe, a u drugoj, koja je imala stakleni krov, bila je čuvena mitrovačka zgrada »samica« u kojoj je započinjalo tamnovanje. U ovom krugu su se pored crkve na­ lazili još bolnica, radionica, kuhinja, pekara i magacini. U jednoj i drugoj zgradi tamnovali su i politički osuđenici i oni osuđeni po Opštem krivičnom zakonu. Po izdržanoj prvostepenoj kazni od 2 do 3 mjeseca u »samici« osuđenik je prelazio u tzv. drugostepenu kaznu, u skupni zatvor. U vrijeme kad je Ognjen Priča stigao, u skupnim sobama živjeli su obično zajedno po 70-80 zatvorenika, i političkih osuđenika i kriminalaca. Kreveti su bili poredani u dva reda, uz zidove. Slamarice su punjene jedanput godišnje. Čaršava za ćebad nije bilo, a ćebad i slamarice se nisu prali, ni mijenjali, ni dezinfikovali. U sobi su bila četiri stola sa klupama a na kraju sobe nužnik. Svaki dan se išlo u radionice. U zatvoru sa skupnim sobama Ognjen je zatekao ilegalnu partijsku organizaciju i ekonomsku zajednicu komunista. (U partijskoj organizaciji je od 1930. do 1933. godine bio biran za člana kaznioničkog par­ tijskog rukovodstva). Ekonomsku zajednicu po sobama komunisti su organizovali iz više razloga. Bilo je zatvorenika koji nisu imali od koga da dobiju novac ili pakete, a u to vrijeme moglo se mjesečno primati određene

34

svote novca od porodice i paketi do 5 kg težine, preko pošte ili prilikom posjete (npr. u jesen 1931. bila su 152 politička osuđenika, a samo 24 su, i to povremeno, primali od kuće pomoć). Ponekad su, istina u to vrijeme rijetko, pomoć slale organizacije koje su se sačuvale i održale pred naletom šestojanuarske diktature. Pored toga, zatvoreni komunisti su od prvog dana naučili da zajednički dijele dobro i zlo, pa je i ubuduće trebalo i tako njegovati so­ lidarnost. Ekonomska zajednica je imala krupan značaj za očuvanje zdravlja i života zatvorenih komunista. Ona se naročito starala za oboljele drugove i posebno za njih određivala dodatke hrane. Ko treba da dobije pojačanu hranu određivao je kolektiv. Drugovi koji su dijelili hranu, pisao je dr Branko Bujić u ilegalno poslatom pismu 21. avgusta 1930, bili su krajnje pedantni, upoređivali su čak i kocke šećera, od veće sjekli parčence i dodavali ga drugoj manjoj. U svakoj sobi biran je jedan ekonom i sobni odbor ekonomske zajednice. Sve stvari koje bi ko­ munist primio (novac, paket i si.) odbor bi registrovao i preuzeo. Sobni odbori su jedanput nedeljno slali izvještaje odboru zajednice za kaznionu. Ovaj je srav­ njivao koja je soba koliko i čega primila i određivao kome će šta dodati radi izravnavanja. Novac poje­ dinaca se nalazio u depozitu kod uprave Kaznenog zavoda, ali zajednica je kalkulisala mjesečne nabavke od toga novca i svak je znao šta od svoga novca da naruči i nabavi preko Uprave. Priča je učestvovao u svim akcijama koje su vodene za poboljšanje uslova izdržavanja kazne, za čuvanje zdravlja i za status političkog osuđenika. Tek što je bio prešao u tzv. skupni zatvor, organizovana je, u julu 1930, akcija za zdraviji hljeb. Zbog slabog hljeba mnogi zatvorenici su često poboljevali. I zavodski ljekar smatrao je da se zatvore­ nicima daje nezdrav hljeb. Desetog jula, većina ko­ munista i jedan broj kriminalaca odbili su da prime hljeb, dok su ostalu hranu primili. Svi komunisti nisu bili za ovu akciju: neki jer su se bojali repre­ salija Uprave Kaznenog zavoda, nekima ni takav hljeb nije bio »tako strašan« i »mogao se jesti«, jer su prije dolaska na robiju toliko teško živjeli da nisu svaki dan imali ni takvog hljeba; neki da na »malim 35

stvarima« ne treba zaoštravati odnose sa Upravom, već se pripremiti za veću akciju. Ipak, većina ih je učestvovala u ovoj akciji. Uprava kaznione je istog dana izdvojila oko 20 komunista i oko 60 kriminalaca (njih je ovdje bilo daleko više - od ukupno 1.200 zatvorenika, političkih je bilo 124) i poslala ih u tamnicu u Lepoglavi, da bi ovu akciju razbila. Ona je trajala 12 dana i prestala kada je Uprava počela da daje bolji i zdraviji hljeb. Jedna od slijedećih većih i značajnijih akcija u kojoj je Priča učestvovao i u njoj imao značajniju ulogu bila je tzv. februarska akcija 1931. Počela je od jednog incidenta 25. februara zbog maltretiranja, koje je sprovodio nadglednik nad nekim komunistima u obućarskoj radionici. Sa njima su se solidarisali komunisti u drugim radionicama Učestvovalo je ukupno 95 komunista (od 114). Kažnjeni su sa tri mjeseca ćelijskog zatvora pooštrenog sa 14 dana posta, svaki drugi dan sa pola hrane i sa 11 dana tvrde postelje (»tvrdolež« - kažnjeniku se oduzima sva posteljina osim jedne deke; bila zima ili ljeto, mora da spava na golom podu ili daskama). Kazna je isticala 27. maja. Nisu skrivali od Uprave kaznione da će po isteku disciplinske kazne akciju nastaviti radi poboljšanja svoga položaja. Petnaest dana prije isteka kazne pošto je ublažio kaznu nekim olakšicama da bi stvo­ rio pomirljiviji odnos - upravnik Pušić se odlučio na razgovor sa Ognjenom Pričom. Iako u preglednoj dokumentaciji nema podataka da je Priča biran i za člana rukovodstva ekonomske zajednice, postoje indicije da je u ovo vrijeme bio član Centralnog odbora zajednice (COZ) i da je u tom svojstvu, pošto je COZ istupao u ime svih osuđenika komunista, išao na raport upravniku Pušiću. Tom prilikom Priča je argumentovano i sugestivno objasnio neke apsurdne uslove pod kojima žive njegovi drugovi i jasno stavio do znanja da će sa akcijama morati da nastave, uko­ liko Uprava kaznione ne bude imala razumijevanja za osnovne, elementarne potrebe koje imaju kao ljudi i kao politički osuđenici. Sugerisao je poboljšanje hi­ gijenskih uslova (npr. dezinfikovanje posteljine poslije svakog otpuštenog osuđenika iz spavaonice), zatim poboljšanje nekih uslova za lakše izdržavanje kazne. Ali, najvažnije bilo je da se u zgradi zajedničkog zatvora formira posebno odjeljenje za komuniste, tj.

36

da se kao politički osuđenici odvoje od kriminalaca (čime bi uz moralno-politički status dobili mogućnost organizovanog opšteobrazovnog, ideološkog i politi­ čkog rada). Obavijestivši Ministarstvo pravde o ovome razgovoru, upravnik Pušić dao je mišljenje da ti zahtjevi »nisu tako teški da im se u susret ne bi moglo izići«. Ministarstvo se složilo sa ovim mišlje­ njem upravnika. Prema jednom izvještaju ilegalnog partijskog ru­ kovodstva u Kaznenom zavodu iz 1932. godine, u početku (1929. i 1930) bilo je teško organizovati rad na opštem i ideološkom obrazovanju, jer uprava nije dozvoljavala nabavljanje literature, a medu z a tv o re ­ nicima nije bilo drugova koji bi to svojim znanjem mogli da nadomjeste. Poslije zavođenja šestojanuarske diktature 1929. godine na robiju je došlo i nekoliko intelektualaca. Među njima Ognjen Priča bio je najeminentniji po marksističkom obrazovanju i partijsko-političkom iskustvu. Poslije nekoliko raporata kod upravnika, dozvoljeno im je kao intelektualcima da nabavljaju uglavnom beletristiku, školske udžbenike, svoju stručnu literaturu i udžbenike za učenje stranih jezika, pa im je to pomoglo da dosta uspješno počnu organizovati opšteobrazovni i ideološki rad. Uz stručne uspijevali su da ilegalno dobiju i pokoju marksističku knjigu. Tako je Priča dobio Marksov »Kapital« i još nekoliko knjiga, medu kojima Hegela, Meringa i Kauckog. Pošto je bilo mnogo radnika koji nisu imali osnovno obrazovanje, ili je ono bilo nedovoljno za razumijevanje marksističkog učenja, organizovali su najprije prosvjetni rad na osnovu znanja koja su po-‘ jedinci donijeli. Svršeni i nesvršeni đaci gimnazija i srednjih stručnih škola držali su kurseve iz mate­ matike, fizike, matemjeg jezika (uglavnom srpskohrvatskog), geografije, istorije, poznavanja prirode, a docnije su uvedeni kursevi stranih jezika (najčešće njemačkog i francuskog). Studenti, srednjoškolski pro­ fesori, pravnici i drugi školovani komunisti imali su zadatak da pišu kraća predavanja. Nekoliko in­ telektualaca, zajedno sa Pričom, postepeno su počeli i sa pripremama za održavanje sistematskog obra­ zovanja iz marksizma. Oni koji su prije robije čitali bilo kakvu marksističku literaturu pisali su po sjeća­ nju. Zbog oskudice u hartiji, a i usljed problema 37

skrivanja tih materijala od premetačina zavodskih stražara, nije se prepisivalo u više primjeraka, već je isti primjerak išao od grupe do grupe, od sobe do sobe. Preko dana se teško moglo čitati i učiti. Nije bilo vremena dovoljno ni za odmor. Zimi u 20 sati, a ljeti u 21 sat kaznionsko zvono oglašavalo je po­ lazak na spavanje. Poslije zvona svak je morao da bude u postelji, a koga je stražar, posmatrajući kroz okance (»bušu«, »špijunku«) na vratima, vidio da nije u postelji toga je sutradan izvodio na raport, gdje je najčešće bio disciplinski kažnjen. Gasili su im svi­ jetlo, osim jedne sijalice na sredini sobe. Pošto su išli na rad u radionice, za čitanje i učenje obično je korišteno vrijeme ujutro prije izlaska sunca, u svitanje, i poslije ručka. Žurili su da brzo ručaju, operu porciju i počnu sa učenjem. Ali, problem nije bio samo u tome. U skupnim sobama bili su izmiješani sa kriminalcima, koji u to vrijeme nisu imali nikakvog obzira prema onima koji uče. Često se događalo kad su učili da preko njih preskače cijela kolona kriminalaca, koji su na svoj način skraćivali vrijeme i dosadu. Dr Branko Bujić u već pomenutom pismu od avgusta 1930. piše: » . . . mi (komunisti) smo bijele vrane ovdje, svakom trn u oku, kriminalnim tipovima i društvenom ološu koji sa nama jede, spava, radi i boluje, kao i našoj upravi, u čitavom obimu njene hijerarhije«. Među ovim zatvorenicima uprava tamnice je imala dosta doušnika i potkazivača. Ali, prilagođavali su se učenju i radu i u takvoj situaciji, jer su smatrali da je bolje i u tim uslovima nešto pokušati i učiti, nego ništa. Za Pricina predavanja u junu 1930, u (kažnjeničkoj) sobi u kojoj su devetorica komunista izdrža­ vali disciplinsku kaznu, a naročito za ona koja je držao krajem 1933. i u prvoj polovini 1934. godine, u sremskomitrovačkom kaznenom zavodu, Radivoj Davidović (osuđen ukupno na 14 godina robije) smatra da su imala veliki značaj za ideološki rad. »Koliko su ta predavanja pažljivo slušana«, sjeća se on, »i koliko su bila upečatljiva, govori činjenica da su neki od slušalaca, kada su kasnije prebačeni u drugu kaznionu, po sećanju napisali referate koji su bili vanredno dobri i poslužili su komunistima u toj kaznioni kao materijal za učenje«. Jovan Vese-

38

linov (koji je, prije nego što je dopao zatvora i ro­ bije, bio nekoliko godina na školovanju u Sovjetskoj Rusiji, a na robiji od 1931. do 1941. godine) piše: »Ognjen je posedovao enciklopedijsko znanje. Mo­ gao je u svako doba da drži predavanje iz svake oblasti društvenih i egzaktnih nauka. Tolstoja, Puškina i druge svetske pisce poznavao je isto tako dobro kao Krležu ili Boru Stankovića. . . Ognjen spada među one robijaše koji su održali najviše predavanja na oiganizovanim kursevima i pojedinačno. Na njima je govorio o dijalektičkom i istorijskom materijalizmu, političkoj ekonomiji, temama iz istorije našeg i me­ đunarodnog radničkog pokreta, istorije naših naroda, a ponekad bi drugovima pričao kako je nastao sat, telefon, gramofon, radio-aparat, itd. govorio je o sli­ karstvu i muzici.« Kao što se moralo izboriti za svaku poboljšicu u uslovima robijanja, trebalo se boriti i za odbranu postignutog, jer je uprava kad god je imala priliku, zakidala od postignutih prava ili pogoršavala opšte uslove. Mnoge akcije su vođene istovremeno i za odbranu već postignutih i za nove poboljšice. Medu brojnim primjerima iz perioda prvih godina Pricinog robijanja je i ovaj: Novi upravnik Kaznenog zavoda, Radoslav Bralović, čim je (1. septembra 1931) stupio na dužnost odlučio je da političkim osuđenicima - koji su tek prije nekoliko mjeseci uspjeli da po­ boljšaju u izvjesnoj mjeri svoj status - pokupi sve knjige i časopise koji nisu iz zavodske biblioteke, da im oduzme svaki papirić i olovku, smanji ko­ ličine namirnica koje su mogli da kupuju od svog novca za poboljšanje ishrane. Izuzeo je desetoricu intelektualaca, među kojima i Priču, i ostavio im izvjesne beneficije (ali je istovremeno preporučio Mi­ nistarstvu pravde da ih premjesti u druge kaznione jer »oni vrše vrlo veliki uticaj na ostale osuđenike, te disciplinu i red, tako neophodno potrebnu svakom zavodu, slabe«). Ovaj pokušaj upravnika da podijeli osuđenike komuniste na intelektualce i manuelne radnike razmatralo je kaznioničko partijsko rukovodstvo te je odlučeno da se preko COZ-a zatraži raport kod upravnika. Upućena je i žalba Ministarstvu pravde na mjere koje upravnik preduzima i ujedno tražene nove poboljšice u režimu izdržavanja kazne: bolje higijenske uslove, da se ukine kažnjavanje koje auto39

matski povlači oduzimanje hrane itd. Kako ovi ko­ raci nisu urodili plodom partijsko rukovodstvo je donijelo odluku o stupanju u štrajk glađu. U štrajku, koji je započeo 5. oktobra 1931. učestvovao je i jedan broj hrvatskih nacionalista-radićevaca i frankovaca. Od ukupno 152 politička osuđenika u štrajku je bilo 126. U štrajku nije bilo nekoliko komunista. Ministarstvo pravde je (10. ok­ tobra) naredilo Upravi da se osuđenicima koji štrajkuju dozvoli sve što su imali prije početka štrajka. Borba komunista za status političkih osuđenika nastavljala se, kao što pokazuje i novembarski štrajk glađu 1932. godine. Taj štrajk je Priča zdravstveno dosta teško podnio, ali ga nije napuštala njegova postojanost, borbenost i duhovitost, pa je svojim primjerom djelovao na dosljednost kolektiva da u borbi izdrži. Kao rezultat teško izvojevanih poboljšica, pored ostalog, bilo je moguće, na inicijativu i lično zala­ ganje Price i nekoliko pojedinaca, da kolektiv ko­ munista počne sa izdavanjem svoga glasila. Već 1931. godine izlazi ilegalni list »Komunist«. Grupa komunista iz Vojvodine, uz saradnju i svesrdnu podršku Price, pokrenula je (1932. godine) list na mađarskom jeziku »Proleter«. Docnije su komunisti na robiji, osvrćući se (u julu 1936) kritički na svoj protekli rad, smatrali da je pojava ovih glasila bio lijep uspjeh, ali da su listovi bili »daleko od toga da budu kolektivni orga­ nizator borbe i sredstvo političke izgradnje članova kolektiva«, jer »Org. (anizacija) je bila još previše slaba, nekonsolidovana. . . Stoga je potreba (osjećanja potrebe kod većine) za vlastitom štampom bila mi­ nimalna«. Zato ovi listovi nisu mogli duže izlaziti - izišlo je 10 brojeva »Komunista« i 3 broja »Pro­ letera«. U kolektivu su bili komunisti iz partijskih or­ ganizacija iz čitave zemlje, raznih nacionalnosti, raz­ ličitog društvenog porijekla, raznih profesija i zanimanja, većinom niskog idejnog nivoa, raznih političkih iskusta­ va i partijske prošlosti, članovi radničkog i socija­ lističkog pokreta prije rata, članovi KPJ od njenog osnivanja i tek nedavno primljenih u Partiju, ili vanpartijci, raniji pripadnici partijskih frakcija i oni koji nemaju pravu predstavu šta to zapravo znači, bivši i dosadašnji članovi najviših partijskih ruko-

40

vodstava i članovi osnovnih partijskih organizacija, itd. Moralno i idejno-političko jedinstvo takvog kolektiva u izvanredno teškim uslovima kao što su robijaški nije bilo ni lako ni brzo postići, a bez toga nije moglo biti kontinuirane i uspješne borbe za snošlji­ vije uslove robijanja, za uslove duhovnog života i dalju partijsku izgradnju da bi se sutra, po izlasku iz tamnice, moglo nastaviti sa uspjehom rad i borbu u radničkom pokretu i KPJ. Da se to postigne, bilo je potrebno dosta vremena, čak nekoliko godina. Jedno od pitanja o kome se diskutovalo i od čijeg je pravilnog iješenja velikim dijelom zavisilo stvaranje homogenosti kolektiva komunista bilo je verifikovanje držanja drugova pred klasnim neprijateljem, u policijskoj i sudskoj istrazi i na suđenju, i, u vezi sa tim, njihovo uključivanje u partijsku organizaciju na robiji, tj. ko može da bude član ilegalne partijske organizacije na robiji i ko ima pravo izricanja naj­ veće kazne - isključenje iz KPJ. Ove diskusije su u toku 1930-1931. pa i 1932. godine, pošto su sti­ zali sve novi i novi osuđenici, oštro podijelile mnoge komuniste i doprinijele da se stvori teško stanje među njima; a robija je, sama po sebi, bila teška i za pojedince i za kolektiv. U jednom od svojih pisama, iz novembra 1930, dr Branko Bujić piše: »Svi su upaljivi, neuravnote­ ženi. Izbijaju na površinu karakteri svih osoba otvo­ reno. Čak ja na sebiprimjećujem promjene koje nisam poznavao ranije. Psihoza zatvora je užasna i treba imati mnogo zrelosti i iskustva da se ne napravi sukob«. U jednom ranijem pismu, od avgusta 1930, piše o Ognjenu u takvoj situaciji. »On još nije izgubio sposobnost da u duhovitost i fantaziju zamota i ono što je neprijatno i tako vrijeme uz njega lakše prođe«. Osim toga, bili su prepušteni sami sebi dugo vremena, jer su mnoge organizacije bile razbijene u naletu šestojanuarske diktature, čitava rukovodstva, pokra­ jinska ili oblasna, okružna, mjesna, nalazila su se na robiji, a veza sa CK KPJ nije bila još uspostav­ ljena zbog stanja u samom rukovodstvu, koje je uz to bilo u inostranstvu. Prvi dodir CK KPJ sa komunistima na robiji u Sremskoj Mitrovici ostvaren je tek 1932. godine i do 1935, nije bio ni stalan ni čvrst da bi brzo uticao na iješavanje ovih i drugih pitanja 41

U tim diskusijama na robiji došlo jç do vrlo oštrih ličnih i grupnih sukoba. Jedni drugima odri­ cali su pravo na članstvo u KPJ, ili jedni sa dru­ gima nisu htjeli da budu u istoj partijskoj organiza­ ciji. U toku ovih i ovakvih diskusija iskristalisan je stav da član KPJ u Kaznioni ne može biti onaj koji je imao slabo držanje na policiji i na sudu, ali da kaznu može da donese samo CK KPJ. To je docnije CK KPJ u jednom svome pismu istakao: kaznionička organizacija KPJ nema pravo ni prijema novih članova u Partiju, ni isključenja iz nje. Stariji komunisti, bivši funkcioneri, u ove razlike i sukobe unosili su stara frakcionaška razmimoilaženja. Priča je za vrijeme boravka u Beču i docnije dobro upoznao lice i naličje ovih borbi, njihovu sterilnost i štetnost Pored ostalog i zato je nastojao da i sebe i drugove angažuje na opštem i ideološkom prosvjećivanju. Smatrao je da je potrebno dobro poznavati marksizam da bi se mogla izgra­ đivati savremena proleterska partija i ostvariti njena avangardna uloga u klasnoj borbi radničke klase i radnog naroda Držao je predavanja, prevodio mark­ sističku literaturu, pravio popularizacije te literature (npr. »Kapitala«, koji mu je, na njemačkom jeziku, poslao brat Srđa i po kome je Ognjen pripremao preda­ vanja o Marksovom ekonomskom učenju) da bi materiju približio nivou drugova, pisao skripta. Radio je mnogo i za »svoju dušu«. »Kad ga knjiga zanese, nije pratio niti znao J t a se u sobi događa«, sjeća se Jovan Veselinov. »Čak nije primećivao da se peva ili žestoko raspravlja o nečemu beznačajnom ili zbog nekog ličnog sukoba. Srećan je bio kad u svemu tome ne učestvuje«. Nastojao je »da dođe do slobodnog vremena da pročita neke mnogima nerazumljive de­ bele knjige na stranim jezicima. Tu svoju želju mogao je da ostvari samo ako uz odobrenje kolektiva zatraži od upravnika da mu odobri da neko vreme dobrovoljno odleži u samici. Tamo je bilo dosta slobodnog vremena za čitanje i razmišljanje«. »Sasvim odvojen od drugova iz zajedničkih soba u velikoj zgradi, Ognjen je jednom skoro dva mjeseca dobrovoljno proveo u samici čitajući neke retke knjige koje smo na neki način nabavili«. Bio je veoma važan Pricin udio i u potpunijem sagledavanju i suzbijanju antipartijskih i antimark-

42

sističkih shvatanja u redovima osuđenika komunista. Naime, jedna grupa komunista je uporno postavljala pitanje opravdanosti osnivanja i postojanja partijske organizacije, pa i ekonomske zajednice, u uslovima robijanja. Svojim stavovima su pokušavali da daju i teoretsko obrazloženje zasnivajući ga na tome da su zatvorenici odvojeni od proizvodnje i proizvodnih odnosa, od normalnog društveno-političkog života, itd. Mada je Priča bio za sve komuniste u sremskomitrovačkoj kaznioni najautoritativnija ličnost u oblasti ideologije, ipak je morao - zajedno sa ostalim dru­ govima iz partijskog rukovodstva, COZ-a i drugima koji su uživali partijski autoritet - dugo vremena da objašnjava ideološku apsurdnost i teoretsku neosnovanost takvih shvatanja, kod ne malog broja drugova. Diskusije sa ovom grupom završene su tek 1933. godine, kada se većina vratila u partijsku or­ ganizaciju i u kolektiv zatvorenika komunista, dok su petorica isključeni iz KPJ. Bilo je i uglednih i zaslužnih komunista radnika koji su se zalagali za sektašku politiku prema intelektualcima, pa su i oni za potvrdu svojih stavova oživljavali primitivne teorije o saputnicima revolucije, kako je karakterisao Priča ta njihova shvatanja. Smatrali su da je uloga intelektualaca prosvetiteljska u pokretu da su oni klasno i politički kolebljivi i konfuzni, pa su ovi drugovi otvoreno istupali protiv intelektualaca kao takvih, i smatrali ih ljudima koji mogu imati drugostepenu ulogu u komunističkom pokretu. Teret borbe i protiv ovih shvatanja najviše je nosio Ognjen. Prici je bilo posebno neprijatno, jer su neki od ovih dru­ gova u diskusiju unosili lične stavove i prema njemu čak u praktičnom radu i partijsko-političkoj aktivnosti na robiji. Sukob sa ovom grupom (koja je bila istupila iz kolektiva) završio se isto tako 1933. go­ dine, kad se cijela grupa vratila u kolektiv zatvore­ nika komunista. Upravo u vrijeme kad su diskusije sa ovim gru­ pama bile završene, partijska organizacija je, krajem maja 1933, počela da razmatra pitanje novog štrajka gladu radi poboljšavanja uslova života i statusa po­ litičkih osuđenika. Da li ići u štrajk, najprije se glasalo u partijskoj organizaciji, a zatim u širem ko­ lektivu. Za štrajk se izjasnila »mala većina«. 43

Štrajk je počeo ujutro 19. oktobra 1933. Sto sedamnaest političkih osuđenika, u ogromnoj većini komunisti i nekoliko nacionalista, odbili su da prime doručak. Ognjen Priča kao član štrajkačkog odbora izložio je upravi Kaznenog zavoda zahtjeve štrajkača. Formulisao ih je u 14 tačaka (da, kao politički osuđenici, izdržavaju kazne pod odgovarajućim uslovima, što podrazumijeva primanje knjiga, časopisa, novina, pribavljanje pisaćeg pribora, ukidanje tuče i zlostavljanja, itd.). Tokom štrajka pridružili su se još neki osuđenici hrvatski nacionalisti, 8 komunista iz Bosne - koji su bili tek pristigli u Kazneni zavod i u susjednoj zgradi izdržavali prvostepenu kaznu, a koji su se, čim su saznali za štrajk, odmah solidarisali - zatim nekoliko kriminalaca. Tako je 25. oktobra u štrajku bilo 148 zatvorenika. Ali šestog dana počeo se osipati štrajk; po­ jedinci su počeli da primaju hranu, među njima je bilo i članova štrajkačkog odbora. Petnaestog dana štrajk se već bio osuo. Ostatak štrajkačkog odbora: Mihajlo Ivić, Petko Miletić i Ognjen Priča dogovorili su se da Priča pregovara sa upravnikom Kaznione 0 zaključenju štrajka pod što povoljnijim uslovima. Upravnik nije prihvatio razgovore i zabranio je dalje sastajanje štrajkačkog odbora. Oko podne 16-og dana štrajk je prestao. Među posljednjima koji su primili hranu bio je Ognjen Priča. Svi učesnici štrajka kažnjeni su »zabranom pisanja i prijema pisama, zabranom prijema poseta, zabranom prijema paketa i primanja poboljšica hrane, zabranom prijema i čitanja knjiga i časopisa i iz zavodske biblioteke«. Kazna je važila do 31. decembra 1933. O ovome štrajku su zatvorenici komunisti dugo raspravljali. Jedni su smatrali da je potpuno neuspio 1 tražili disciplinske partijske konzekvence za one koji su bili odgovorni, a drugi da je postignuta pobjeda i da je ona neosporna, mada nije bila pot­ puna. Oni su smatrali da je jedan od značajnih rezultata bio da je ubrzano realizovanje iješenja Mi­ nistarstva pravde od 10. aprila 1933. o koncentraciji političkih osuđenika iz više kazniona u jednoj i za­ vođenje odgovarajućeg političkog režima, npr. oslobođeni su od prisilnog fizičkog rada, a to su bili ciljevi

44

za koje su vodili borbe politički osuđenici još od 1929. godine. U drugom dijelu kompleksa zgrada Kaznenog zavoda, strogo odijeljenih od ostalog dijela kaznioničkog kruga, nalazila se nova zgrada, opasana po­ sebnim zidom sa stražamicama na svakom uglu. Zvala se »Mladićka zgrada« (docnije zvana i »po­ litička«). Bila je kompletna kao Kazneni zavod. Imala je skupne sobe i samice, posebno dvorište, kuhinju i dr. To je bila tamnica za maloljetnike. Odatle joj i ime. Maloljetnici su preseljeni u druge kaznione, a uprava je u »Mladićku zgradu« preselila političke osuđenike iz stare zgrade. Jedino nisu presljeni komu­ nisti i hrvatski nacionalisti koji su bili u izdržavanju prvostepene kazne. Iz tamnice u Lepoglavi 10. no­ vembra 1933. stigla je grupa od 22 druga (među kojima Moša Pijade, Momčilo Đorđević, Radivoj Davidović, Otokar Keršovani, Ivan Milutinović, Đuro Pucar, Milorad Petrović), iz Maribora - pet, iz Požarevca - jedan (dr Pavle Gregorić), iz Zenice jedan (krajem novembra dr Branko Bujić). Do sredine novembra u »Mladićkoj zgradi« bilo je 247 političkih zatvorenika. Smještajni i drugi uslovi u »Mladićkoj zgradi« djelimično su zadovoljavali zahtjeve iz oktobarskog štrajka - oslobođeni su prisilnog rada u kaznioničkim radionicama, ali nisu dobili poboljšice u pogledu pisaćeg pribora, literature, šetnje. Knjige i pisaći pri­ bor koji su im bili oduzeti, kad su za vrijeme štrajka prebačeni u samice, nisu im bili vraćeni, itd. Slično je bilo i sa onima koji su došli iz drugih kaznenih zavoda. Raspored po sobama uprava je izvršila na način koji bi joj omogućio da komuniste što više podijeli između njih samih i da ih izoluje jedne od drugih. Odvojeni su intelektualci od radnika, u jednoj sobi izdvojeni su najistaknutiji bivši partijski i sindikalni funkcioneri, zasebno su smješteni komunisti koji nisu učestvovali u oktobarskom štrajku, »lepoglavci« su bili u posebnoj sobi, itd. Nisu se mogli viđati ni prilikom šetnje u dvorištu, jer je raspored napravljen tako da je šetala soba po soba, odvojeno. Pa, ipak, između pojedinih soba veza je održavana ilegalno, čak i 45

dijeljena hrana koja je dobijana od porodica i Crvene pomoći. U sobi br. 2 na III spratu bio je Ognjen Priča. U njoj su bili pretežno intelektualci, mada je bilo i radnika (npr. Marko Orešković, Anđelko Gvati, Đuro Špoljarić, Ahmet Kobić). Ova soba bila je najbrojnija. Stražari i uprava svakodnevno su vrijeđali i šikanirali zatvorenike. Ogorčenje se kupilo. Pobijedilo je mišljenje među političkim zatvorenicima da se, najprije upravi podnese predstavka. To je učinio Moša Pijade 5. februara 1934. On je u ime političkih zatvorenika iz »Mladićke zgrade« predao upravi zahtjeve formulisane u 18 tačaka. Bili su to zahtjevi koji su uglavnom i do tada postavljani. Pošto odgovor nije stizao, naglo je poraslo bor­ beno raspoloženje. Partijska organizacija počela je da priprema veću akciju za april, kojom bi podržala predstavku od 5. februara. Ali, akcija je počela ne­ predviđeno i ranije, u petak 2. marta 1934, zbog relativno beznačajnog incidenta - sukoba jednog ro­ bijaša sa stražarom u dvorištu i stražarevih psovki i brutalnih prijetnji. S prozora obližnje sobe zatvorenici su počeli da galame i protestuju protiv postupaka stražara. Zatvorenici iz drugih soba su to prihvatili. Nastala je paklena vika pojačana razbijanjem prozorskih stakala i lupanjem porcijama za jelo o željezne rešetke na prozorima. Svoje političke parole uzvikivali su i komunisti i hrvatski nacionalisti. Demonstracije su trajale 3. i 4. marta. Na prozore soba bile su izvješene crvene i nacionalne hrvatske zastave, napravljene od obojenih čaršava, maramica i peškira, džempera i hartije. Istaknute su parole sa zahtjevima ispisanim na čaršavima i velikim ko­ madima hartije. Trećeg dana uprava je pokušala da demonstracije razbije tako što je zatvorila vodu za piće. Ali bilo je kvalifikovanih majstora među zatvo­ renicima koji su otvorili radijatore za grijanje sa vodom i voda je procurila. Tamo gdje nisu uspjeli da otvore radijatore, doturili su im vodu u porcijama za hranu iz drugih soba pomoću konopaca. Kad su se u hodnicima pojavili žandarmi, koji su došli kao po­ jačanje zatvorskoj straži, demonstracije su lupom i vikom obustavljene, ali je akcija nastavljena pjevanjem revolucionarnih pjesama; pjevalo se u svim sobama.

46

Uprava je »radi pravljenja galame i pobune« kaznila Priču i ostale zabranom pisanja i prijema pisama, prijema paketa, poboljšica hrane, prijema i čitanja knjiga iz zavodske biblioteke, od 5. marta od 1. aprila 1934. Slijedećih dana (8. i 9. marta) uprava je podnijela Okružnom sudu u Sremskoj Mitrovici prijavu protiv izvjesnog broja zatvorenika, a protiv kompletne »Šestice« je pokrenula krivični postupak. Izabrala je ovu sobu, jer su se u njoj većinom nalazili osuđenici na dužu robiju (deset i više godina) ili im je uskoro isticala kazna. (Trebalo je da iziđu sa robije: dr Pavle Gregorić - 30. aprila, Mujo Pašić - 7. juna, dr Branko Bujuć - 7. avgusta i drugi). Procesi optuženima održani su u krugu Kaznenog zavoda sredinom juna, a presuda je izre­ čena 21-og. Komunisti su osuđeni na po dvije go­ dine (Radivoj Davidović na tri godine) robije i gu­ bitak časnih prava za pet godina. Hrvatski naciona­ listi - na po deset do dvanaest mjeseci. U martu te godine stiglo je ilegalnim vezama pismo CK KPJ, pisano u avgustu 1933. Ono je davalo odgovore na mnoga pitanja o kojima su se sporili komunisti na robiji (članovi KPJ moraju biti članovi ekonomske zajednice; na robiji oni moraju imati svoju partijsku organizaciju; određena su prava partijske organizacije na robiji, itd.), postavljalo je najvažnije zadatke, kao što su briga za zdravlje i ideološko obrazovanje; povjerilo je Petku Miletiću i Mihajlu Ivicu ulogu mandatora CK KPJ. Ali manda­ tori nisu preuzeli funkciju članova kaznioničkog par­ tijskog komiteta zbog ličnih sukoba. (Poslije oktobarskog štrajka partijsko rukovodstvo je činio Centralni ini­ cijativni odbor). Međutim, dok je takvo nesređeno stanje vladalo u partijskoj organizaciji, čitav kolektiv prionuo je na ideološki i prosvjetni rad. Priča se manje angažovao na pravljenju planova za rad škole i kurseva, a više na održavanju samih predavanja, diskusija i konzultacija. Straža je primijetila jednog dana da su iz njegove sobe (za Upravu tamnice i stražare, soba br. 2 je bila »Pricina soba«) kroz prozor spuštene knjige u sobu br. 7, pa je 11. juna kažnjen sa tri posta (12, 14. i 17. juna). Ministar pravde Boža Maksimović je 21. juna 1934, na prijedlog uprave Kaznenog zavoda i prilo­ ženog spiska donio rješenje da se 68 političkih osu47

đenika, komunista i hrvatskih nacionalista, premjeste u kaznionu u Lepoglavi. Među komunistima uprava je izabrala one za koje je smatrala da su podstrekači i organizatori akcija i »najnezgodniji«, ili istaknuti »vodi« i intelektualci »predavači«. Priča je bio uvršten u spisak, jer je, po ocjeni uprave, ideološki - naj­ autoritativniji, politički - jedan od najuticajnijih, i od starih robijaša - jedan od najborbenijih. Među razlozima za preseljenje ove grupe političkih osuđe­ nika bio je i taj što se na robiji očekivalo da pristignu nove grupe osuđenika komunista, pa ih je trebalo »spasiti« od uticaja istaknutih komunista. Oni koji su ostali ne mogu izvršiti takav uticaj na nove zat­ vorenike, procjenjivala je uprava Kaznione. Transport iz Sremske Mitrovice krenuo je 27. juna 1934. godine.

T a m n o v a n je u L e p o g la v i

Lepoglava, malo mjesto u Hrvatskom zagoiju, bilo je odavno poznato po crkvi i samostanu fratara pavlina. Lepoglavski pavlini smatrali su da je samostan osnovao grof Herman Celjski 1400. godine. I crkva i samostan su nadograđivani i obnavljani. Glavni darovatelji samostana su bili grofovi celjski, od kojih su pavlini dobili u posjed i šume i okolna zemljišta, koja su obrađivali zagorski kmetovi. Iz svojine Kap­ tola samostan je 9. avgusta 1854. predat u najam državnom eraru, a 1855. je postao kazniona. Kraj starog samostana 1913. i 1914. godine izgra­ đena je »Nova zgrada« kaznione, na tri sprata. Gra­ đena je u trokrilnim traktovima, u obliku slova X. U sredini se nalazio prazan neograđeni zaokruženi prostor, hol, pokriven staklenom kupolom. Okolo su se protezale galerije. Na galerijama, iza gvozdenih ograda, nizala su se vrata do vrata samica i zajed­ ničkih soba. Na vrhu zaokruženog prostora je mjesto stražara koji je imao pogled na sva krila i sve spratove zgrade. Taj dio zgrade nazvan je »Zvjezdarom«. Zgrada je imala radionice, crkvu i upravne kancelarije. U dvorištu »Nove zgrade«, daleko od nje pe­ desetak koraka, bio je još jedan mali zatvor za umno obolele osuđenike. Tu su izdržavali kaznu oni koji su počinili neki zločin i sud ih je na osnovu lje-

48

karskog mišljenja proglasio neuračunljivim i društveno opasnim. Taj zatvor je imao posebno malo dvorište, ograđeno visokom gvozdenom rešetkastom ogradom. »Nova zgrada« i stari samostan - »Stara zgrada«, kako su ga zvali, opkoljeni su visokim zidom. »Stara zgrada« bila je mnogo veća od nove. Zidovi su joj bili debeli kao u tvrđave. Građena je na 2 sprata, u kvadratu, sa velikim brojem soba, dok su u prizemlju bile radionice. Ranijih godina nova i stara zgrada bile su odvojene posebnim zidom. Put je išao između kaznione, a svaka zgrada je imala svoj poseban krug. Ukupno, u kaznenom zavodu bilo je 470 ćelija-samica. U »Staroj zgradi« one su napravljene od samostanskih spavaonica. U »Novoj zgradi« bile su sazidane po najnovijem tipu. Nedaleko od stare i nove zgrade nalazilo se odjeljenje za slobodnjake, tzv. posredno odjeljenje, iz koga su zatvorenici odlazili na radove i izvan kaznione, po kojoj su se mogli slobodno kretati. Posredno odjeljenje je bilo za one osuđenike koji su izdržali 2/5 kazne. Vrlo rijetki su slučajevi da je uprava Kaznenog zavoda u ovo odjeljenje prem­ ještala komuniste, kad bi na to stekli pravo. U ovom odjeljenju zatvorenik je, pored slobodnog kretanja po kaznioni, uživao i druge brojne olakšice. Uprava kaznione slala je u ovo odjeljenje kažnjenike suđene po Opštem krivičnom zakonu a koji su se dobro ponašali i nisu pravili disciplinske prekršaje. Kazniona je raspolagala sa 300 jutara zemlje koju su obrađivali kažnjenici. Ognjen Priča, u grupi od 66 političkih osuđenika, u Lepoglavu je stigao 28. juna 1934. Svi su smješteni u jedno krilo »Nove zgrade«, odvojeni od ostalih zatvorenika. Uprava kaznione je ispraznila neke ra­ dionice, ubacila krevete na sklapanje i improvizovala 6 manjih skupnih soba, u koje su smješteni. U sobi je moglo da stane 11—13 ljudi, pa su bili stisnuti kao sardine u konzervi. Nije bilo higijenskih prosto­ rija, već su se služili kiblom u samoj sobi. Odmah po dolasku formirano je privremeno partijsko rukovodstvo koje je trebalo da organizuje život i rad utamničenih komunista i pripremi redovnu partijsku konferenciju. Ono je moralo da savlađuje teškoće koje je organizaciji stvarala grupa oko Petka Ognjen Priča

49

Miletića ignorišući učenje kao jedan od glavnih za­ dataka komunista na robiji, a tražeći »akcije po svaku cijenu«, naročito poslije atentata na kralja Aleksandra (izvršen u Marseju 9. oktobra 1934), kada je pogoršan položaj hrvatskih nacionalista radićevaca i ustaša. Tada je Miletić počeo da propa­ gira akcije kojima bi se kaznionica pretvorila u osi­ njak. Priča je bio u redovima onih komunista koji su takvu tzv. aktivističku politiku (»akcije po svaku cijenu«) Petka Miletića smatrali avanturističkom. Takvoj taktici suprotstavljali su napore da, putem raporta, postepeno poboljšanje uslova iskoriste za organizovan i sistematski rad partijske škole. Na (prvoj) partijskoj konferenciji, 4. novembra 1934, razradili su pitanje mjesta, uloge i zadataka partijske organizacije u kaznioni. Tom prilikom for­ mirana je partijska komisija sa zadatkom da ispita držanje Petka Miletića od njegovog dolaska u sremskomitrovačku kaznionu, u maju 1933. godine, do premještaja u lepoglavsku tamnicu, u junu 1934. Komisija je saslušala desetak komunista koji su u kaznioni u Sremskoj Mitrovici bili članovi kaznioničkog partijskog komiteta ili članovi COZ-a. Među njima bio je i »Argus« (Ognjen Priča). Svi su bili kritički prema Petku Miltiću. (To je bila ujedno prva i jedina osuda Miletića na robiji do dolaska pisma CK KPJ komunistima u kaznioni u Sremskoj Mitrovici, u prvoj polovini 1936. godine). Ali i pored kritike, Miletić je sa svojom grupom nastavio staru politiku i ponašanje. U sedmici četiri puta nije bilo večere. Hrana je bila jednolična i loše spremljena, a hljeb obično nepečen. Međutim, porodice i »Crvena pomoć« slale su hranu i novac, a uprava je dozvolila i niz dru­ gih poboljšica. Preko sobnih delegata, putem niza raporata, komunisti su dobili pravo da prenose novac na drugog, da za novac kupuju slanine, čak svježeg mesa, da na peći sami kuhaju i popravljaju slabu robijašku hranu. Povećano im je zato i dnevno slje­ dovanje uglja, od 15 na 20 kg. Slijedeće godine, 26. aprila 1935, pisali su drugovima da su dobro snabdjeveni, pa »zato C(rvena) P(omoć) ne treba nama slati nego neka šalju u Mitr.(ovicu), jer su familije tamošnjih drugova mnogo siromašnije, te ma-

50

terijalno stoje mnogo slabije od nas«. Dobili su pravo da nedjeljom idu u posjetu jedan drugom i da ostaju na spavanju u zamjenu sa nekim drugom; pravo na posjetu i rodbine i prijatelja, pravo češćeg pisanja i primanja pisama, itd. Uprava kaznione jedino je otezala sa davanjem knjiga iz zavodske biblioteke i sa pravom primanja knjiga spolja, ali je i tu poste­ peno popuštala. Već drugog dana po dolasku nastavili su prosvjetni i ideološki rad na bazi planova i programa naprav­ ljenih i započetih u Sremskoj Mitrovici. Izrada po­ trebne literature bila je na sličan način kao u Sremskoj Mitrovici. Za prepisivanje u više primjeraka ovdje je bilo više mogućnosti, jer je pisaći pribor bio odobren. Unapređenju ideološkog i prosvjetnog rada pomoglo je pravo da se posjećuju po sobama. To je bilo naročito važno zbog predavača i održavanja konzul­ tacija. Ognjen je koristio ove posjete poslije predavanja za razgovore sa drugovima. Sa sobom redovno je nosio lulu i čajnik. Kad bi on dolazio u posjetu, dugo se ne bi gasilo svjetlo u toj sobi. U jesen 1934. dobili su prvo izdanje prevoda prvog toma »Kapitala« (koji je u septembru 1933. izdao »Kosmos« u Beogradu, u 5.000 primjeraka). Svi primjerci bili su poklon Moše Pijade. On je svoje autorske primjerke upisao na imena pojedinih drugova koji su imali najduže kazne. Pošto ipak nije bilo dovoljno primjeraka »Kapitala« za svaku grupu, a nije dolazilo u obzir da se prepisuje tako obim no djelo, organizovano je njegovo studiranje na slijedeći način: jedan poludan u sedmici bio je posvećen uvodnom predavanju o određenoj glavi knjige, a jedan poludan diskusiji. Svak je imao sedmično 4 sata »Kapital« i to svaki treći dan po 2 sata za individualno či­ tanje. »Veliki« robijaši (suđeni na više godina) odmah su počeli sa studijem »Kapitala«, a »manji« učili su Marksovu političku ekonomiju po Kauckom (po njegovoj popularizaciji Marksovog »Kapitala«). Strogo je sprovoden »mirni čas«, tj. unutrašnja sobna dis­ ciplina, da bi se moglo što bolje učiti. Intenzivno se radilo do proljeća 1935. godine. Pojedinci kao Priča, Moša Pijade, Branko Bujić, Momčilo Đorđević, Jovan Trajković nosili su sav teret toga rada. Bujić u pismu od 6. oktobra 1934. piše da je »zaposlen 51

od jutra do večera«. Priča je smatrao da su prvi put tada, otkako tamnuje imali tako dobre uslove za učenje, pa je podsticao drugove da te uslove maksimalno iskoriste, dajući u tome vlastiti primjer. Priča je pomagao Moši Pijade oko izdavanja mjesečnog lista »Okovani boljševik«, organ kaznioničke partijske organizacije, čiji je prvi broj izišao u aprilu, a izlazio je do avgusta 1935. Bio je saradnik u humorističkim listovima koje je na svoju inicijativu izdavao Mita Aleksić jedanput ili dvaput sedmično. Najprije je to bio »Kraval«, a zatim »Crveno boc­ kalo«. U ovim humorističkim listovima sarađivao je i Moša Pijade - kao pisac tekstova i crtač. Priča je svesrdno pomagao i učestvovao u svakoj akciji koja je vodila obnovi partijske organizacije i njenog rada, kao što je bilo u učinjeno na Prvoj konferenciji, 4. novembra 1934. Od rane jeseni 1934. u kolektivu sa komunistima bio je i jedan broj hrvatskih nacionalista - radićevaca i frankovaca. Čak su za realizaciju svoga plana prosvjetnog rada dogovorili pomoć predavača komunista, koji su im dolazili u posjetu subotom, odnosno nedjeljom. Najčešće je to bio Otokar Keršovani, a povremeno i Ognjen Priča. Najviše ih je interesovalo marksističko gledanje na nacionalno pitanje i marksističke ocjene pojedinih perioda, do­ gađaja i ličnosti iz istorije naših naroda, u prvom redu hrvatskog. Šime Balen, koji se već osjećao komunistom, a i komunisti su ga tako tretirali, go­ vorio je: »Eto, došao sam na robiju kao nacionalni revolucionar, a nisam znao što je zapravo nacionalno pitanje«. Među hrvatskim nacionalistima bio je jedan student koji je vrlo dobro poznavao »Sveto pismo«. Svoje drugove, koji su sa velikim interesovanjem počeli da uče marksizam, zbunjivao je svojim ob­ jašnjenjima pozivajući se na tu svetu knjigu. Jednoga dana neko se od njih sjetio istinite anegdote koju je čuo od starijih komunista - kako je Priča, kao urednik »Borbe« koristio »Sveto pismo«. Organizovali su jedno sijelo na koje su se svi okupili i na koje su od komunista pozvali Priču. Razgovarali su i diskutovali bez određnog reda Kad je onaj student počeo sa interpretacijama nekih citata iz »Svetog

52

pisma«, prvo je bio konstemiran kad je čuo jednog komunistu, i to »jednog od glavnih«, da napamet citira čitave tekstove, na grčkom i prevodi ih na metemji jezik, što on sam nije mogao. A onda mu je najednom postao simpatičan, pa je, kao i svi ostali, spontano postao slušalac Pricinog predavanja, koje je, po njegovom robijaškom običaju, trajalo nekoliko sati, jer je objašnjavao razne aspekte »Svetog pisma« koje ni taj student ni ostali nisu ni naslu­ ćivali. Od tada ih ovaj njihov drug nije zbunjivao svojim objašnjenjima, niti je sam to više pokušavao. Priča i jedan broj komunista nastojali su da maksimalno iskoriste povoljne uslove za ideološki i prosvjetni rad na robiji, jer takve uslove za učenje nisu do tada imali. Ali Petko Miletić i njegova grupa uporno su nametali organizaciji duge i zamorne dis­ kusije da se iskoriste povoljne unutrašnjopolitičke prilike u zemlji za podizanje aktivnosti na robiji »na viši stepen«. One koji se sa njima u tome nisu slagali proglašavao je nosiocima desnog oportunizma i u kolektivu prema njima stvarao netrpeljivost, čime se, pored drugih načina, vršio pritisak na ostale. Prema Moši Pijade unosio je ličnu netrpeljivost, u kojoj se nije imalo ni najmanje obzira i skrupula. (Dosnije će se ova netrpeljivost, naročito u kaznioni u Sremskoj Mitrovici, izraziti kao dio frakcijske borbe Miletića oko rukovodstva u Partiji). Priča je ponašanje i odnos Miletića prema Moši kritikovao kao pojavu stranu u odnosima medu ljudima uopšte, osuđivao je kao pojavu među starim i zaslužnim borcima rad­ ničkog i komunističkog pokreta, pogotovo kao pojavu među komunistima robijašima. Unutarpartijski život i konstruktivni rad kolektiva Miletić je opterećivao na­ mećući diskusije iskonstruisanim problemima i o onim komunistima koje, zbog njihovog oprečnog stava njegovim, nije mogao proglasiti desničarima. Tako je protiv starog komuniste, radnika Mihajla Ivica - koji je u kaznioni u Sremskoj Mitrovici bio jedno vrijeme sekretar partijske organizacije, a sa Miletićem, od strane CK KPJ, bio je imenovan za jednog od man­ datora - pokrenuo kampanju kao protiv ljevičara i trockiste. Priča nije smatrao Mihajla Ivica trockistom. Pored svih njegovih nedostataka cijenio ga je kao pošte­ nog radnika komunistu, volio je kod njega i smisao za hum or i šalu, njegovu želju i napor da i on i 53

ostali drugovi na robiji što više nauče, kad takve mogućnosti ranije nisu imali. Iza Miletićevih napada na Ivica, kojima je Miletić davao principijelno značenje, Priča je naslućivao prave motive u daljoj i tamnoj pozadini, kad su zajedno Miletić i Ivić, 1930. i 1931. godine radili u Beogradu, u Oblasnom komitetu Partije (što se velikim dijelom pokazalo tačnim), pa ga je i to, pored drugih primjera, učvršćivalo u uvjerenju o dvoličnom karakteru Miletićevom (što se također uskoro potvrdilo). Prici je to bilo vrlo mučno. Bio je sretan kad nije morao da sluša takve optužbe i blaćenja drugova, ali je bio postojan u kritici takvih pojava, odbrani dostojanstva i poštenja drugova, argumentovanih stavova, razumnih i korisnih akcija i svega što stvara snošljive i radne odnose u kolektivu komunista. Uprkos tih teških i mučnih momenata koji su ponekad trajali danima, kaznioničko partijsko ruko­ vodstvo i većina partijske organizacije bili su za partijsku disciplinu i pridžavanje preporuka CK KPJ o glavnim zadacima zatvorenika komunista (čuvanje zdravlja, izbjegavanje istrčavanja i postupaka koji pružaju pretekst kaznioničkoj upravi da im otežava uslove života i rada, korištenje povoljnih prilika za učenje, itd). Ali, Miletić je grupaškim sredstvima, etiketiranjem i na razne druge načine povećavao broj svojih prista­ lica i tako nametao partijskoj organizaciji i kolektivu komunista ulazak u akcije (»Daju 1* nam pečenja, tražićemo čorbe - samo nek se vodi borba radi borbe«, kako je karikirao Moša Pjjade), koje su remetile ostvarenje osnovnih zadataka. Sta više, opstruk­ cijom su prekinuli rad Druge lepoglavske partijske konferencije, jer nisu uspjeli da delegate ubijede u potrebu usvajanjanjihove političke taktike na robiji. U toku prekida rada konferencije oni su u kolektivu komunista i među nacionalistima dobili potrebnu većinu za svoju »aktivističku« politiku. Na ruku su im išle političke prilike uzemlji. Naime, rezultati parlamentarnih izbora 5. maja 1935. pokazali su veliki uspjeh opozicije protiv šestojanuarskog režima. Podiglo se optimističko raspoloženje naroda Lepoglave i okolnih sela, u kojima je bio jak uticaj opozicione Hrvatske seljačke stranke (HSS). Kod uprave Kaznione rezultati izbora su pojačali osjećaj da su moralno-psihički i politički izolovani, i u mjestu i u samom

54

zavodu. Uprava je postala prema svim zatvorenicima znatno pomirljivija. Iako u to vrijeme nije prihvatila zahtjev komunista da primaju dnevnu štampu, usvo­ jila je sve druge zahtjeve za novim poboljšanjima i pravila razne ustupke. Kada je, npr. upravnik kaznio okovima neke slobodnjake (zatvorenici suđeni na osnovu Opšteg krivičnog zakona poslije izdržane dvije trećine kazne, a ako nisu disciplinski kažnjavani, radili su izvan Kaznione i slobodno su se kretali u kaznioničkom krugu) zato što je kod njih nađena dnevna štampa koju je trebalo da doture komunistima, delegacija komunista je zahtjevala od Uprave Kaznione da im se kazna poništi - i poništena je. Takva situacija je korištena, pa su po svome zahtjevu ko­ munisti premješteni u Staru .zgradu 24. jula 1935. Tu su uslovi života bili bolji. Mogli su da budu osam sati napolju, a »mrtva šetnja« je ukinuta. Do­ bili su pravo neograničenog primanja hrane. Lajoš Caki (osuđen u procesu sa Spasojem Stejićem) iz samice je preveden u skupnu sobu. Sutradan po tom preseljenju 25. jula, održan je sastanak komunista i jedne grupe hrvatskih naciona­ lista. Tom prilikom obnovljena je Zajednica političkih osuđenika. Ovdje je, u Staroj zgradi, završena preki­ nuta partijska konferencija. Ona je partijsku organiza­ ciju i kolektiv orijentisala na što češće akcije, mada su ih Pokrajinski komitet KPJ za Hrvatsku i Slavoniju i Zemaljski biro (u Partiji popularno nazivan »Zembilj«, formiran poslije junskog plenuma CK KPJ, održanog u Splitu 1935. godine. Bio je stalni »operativni organ Biroa CK KPJ koji se nalazio u inostranstvu za neposredno rukovođenje cjelokupnim radom par­ tijskih organizacija u zemlji«. Imao je četiri člana. Sjedište mu je bilo u Zagrebu), upozoravali da budu realni, da se ne zanose uspjesima i da ne pokreću akcije koje mogu da ih odvedu u anarhiju, pa sve što su postigli bude dovedeno u pitanje. Međutim, uspjesi su ih toliko ponijeli, a Petko Miletić i grupa su u međuvremenu u kolektivu i među jednim di­ jelom hrvatskih nacionalista dobili potrebnu većinu za svoju politiku (»podizanje borbe na viši stepen«) da je »Kakić« (ilegalni partijski komitet na robiji) zatražio od CK KPJ da mu odobri da vodi partijsko-politički rad u mjestu i selima oko Lepoglave, sa kojima su komunisti iz Kaznione imali razne veze. 55

Doktor Mula, profesor »Crvenog univerziteta«

Preseljenje Price i drugova u kazneni zavod u Sremskoj Mitrovici uslijedilo je kada je kraljevsko Ministarstvo pravde ocijenilo da je uprava postala nemoćna da vlada ‘ situacijom u Zavodu. Ono je riješilo da preduzme hitne i odlučne mjere za ponovno uspostavljanje autoriteta uprave i kontrole nad si­ tuacijom. U vezi s tim, u Lepoglavu je 9. avgusta stigao Dušan Petrović, upravnik Kaznenog zavoda u Staroj Gradiški, kao specijalni izaslanik Ministarstva pravde. On je odmah počeo da zavodi stari režim, najprije oduzimanjem priznatih olakšica. Zbog toga su izbile demonstracije političkih osuđenika, kojima su se pridružili kriminalci, čije je učešće ranije pri­ premljeno. U jeku poljskih radova na dobrima zavodske ekonomije, nekoliko stotina kriminalaca je 17. avgusta, odbilo da ide na_ posao. Svinje, krave i ovce ostale su bez čobana. Štrajkovalo se i u radionicama. Je­ dino su radile električna centrala, bolnica i kuhinja. U međuvremenu uprava Kaznione je prikupljala žandarme iz obližnjih žandarmerijskih stanica i 19. avgusta Ministarstvu pravde dostavila spisak političkih osuđenika za premještaj u Kazneni zavod u Sremskoj Mitrovici. Istovremeno je Petrović protiv njih podnio prijavu Državnom tužilaštvu, a sve ih, »zbog nemira i nerada u kazn.(enom) zavodu u Lepoglavi«, sa svoje strane, kaznio zabranom prijema paketa, posjeta, prijema i slanja pisama »i oduzimanjem svih poboljšica u ishrani« od 20. avgusta do 20. sep­ tembra 1935. Rano jutrom oko 4 sata i 30 minuta 20. avgusta 1935. počelo je naglo zatvaranje vrata, koja su inače bila uvijek otvorena na sobama. U hodnike je upalo 60 žandarma. Politički osuđenici bili su pozvani da se brzo spreme i spakuju. U jednoj sobi su se zabarikadirali (navalili krevete na vrata pa ih po­ duprli motkama) pa žandarmi u nju nisu mogli ud. Pucali su iz revolvera na zabarikadirane i teško ranili Stevana Boljevića, komunistu osuđenog na 10 godina robije. Metak mu je prošao između grkljana i kičmenog pršljena. Tada su žandarmi uspjeli da provale u tu sobu i da, kao i u drugim sobama, počnu nemilice udarati kundacima kuda stignu. Tukli su i teško ranjenog Boljevića.

56

U dugačkom hodniku, na razmaku od 3 do 4 metra, stajali su žandarmi s puškama spremnim za pucanje i isukanim bajunetima. Kako su zatvorenici nailazili iz soba tu su ih žandarmi dohvatali i tu je započinjalo kundačenje, prema kome je ono po sobama bilo slabašni uvod. Najozloglašeniji kaznionski stražari dočekivali su svezane parove i žandarmima pokazivali »najgore«. Iza svezanog para išao je žandarm, koji je i sam naizmjenice kundačio sad jednog sad drugog, a »dodavali« oni postrojeni u hodniku. U dvorištu, po obavljenoj prozivci, podvojili su komu­ niste i hrvatske nacionaliste. Tu su ponovno zavodski stražari prokazivali žandarmima »najgore« i medu komunistima i među hrvatskim nacionalistima, pa je ponovno počelo kundačenje i masakriranje. Tu su se trojica žandarma okomili na Mihajla Ivica. On je stajao uspravno i ponosito, a oni su ga kundačili dok nije pao. Tada su skinuli bajunete sa pušaka i udarali ga cijevima u grudi, leđa, slabine. Ivić nije ni jauknuo. Samo bi snažno huknuo na bolniji udarac. Ognjen se jedini usudio da na taj zločin upozori tamničara Nikolajevića, koji je tu bio i gle­ dao, i sam problijedio od prizora. Ali ni Nikolajević se nije mrdnuo. Tek kad se Ivić onesvijestio, žan­ darmi su digli ruke od njega. Vika i galama koja se podigla prilikom upada žandarma u sobe političkih osuđenika alarmirala je kriminalce, pa su oni, naslućujući o čemu se radi, počeli da demonstriraju podižući veliku galamu vikanjem i lupanjem raznim predmetima o vrata svojih soba. Ućutkujući i smirujući ih ' toga i slijedećih dana, žandarmi su teže ranili trojicu a lakše desetoricu, dok je nekoliko žandarma u tom »smirivanju« kri­ minalaca bilo povrijeđeno. Poslije masakra u dvorištu, žandarmi su prokontrolisali spiskove određenih za transport i vezivali ih. Sada su vezivali svakom obe ruke, a onda ih vezivali po šestoricu zajedno. Kad je ovladao dan, komunisti su sprovedeni na željezničku stanicu. Bilo ih je 61. Sa njima je bilo i pet hrvatskih nacionalista. U zagrebačkoj že­ ljezničkoj stanici, vagon III klase u kome su bili, iza podne je odvučen na sporedni kolosijek gdje je trebalo sačekati večernji voz. Tada su žandarmi počeli sa provokacijama i tučom. 57

U spom ena sa robije u Srem skoj Mitrovici; om iljeni »D oktor M ula« u odjeći političkog osuđenika

Upravo tog dana, 20. avgusta, Bistri (Srđa Priča), kao član Zemaljskog biroa (na IV zemaljskoj par­ tijskoj konferenciji izabran za kandidata za člana CK KPJ, a do tada i do formiranja »Zembilja«, član Pokrajinskog komiteta KPJ za Hrvatsku i Slavoniju), poslao je preko ilegalne partijske tehnike šifrovano obavještenje za CK KPJ u Beč o stanju i doga­ đajima u tamnici u Lepoglavi. Javio je da su ko­ munisti »izvojevali kolosalne uspjehe, povlastice i 58

prava, ali su i pored naših opomena, zaneseni uspje­ hom tako daleko i potpuno nerazumno vodili akcije, da baš danas čujem da je od jučer ponovo uveden u Kaznioni strašan teror«. Transport političkih osuđenika iz Lepoglave, među kojima je bio i Ognjen Priča, stigao je u Kaznionu u Sremskoj Mitrovici 21. avgusta 1935. Smješteni su u tri sobe na I spratu »Mladićke zgrade«. Brzo su uspostavili vezu sa drugovima u drugim sobama. Tu je bilo onih koje su ostavili 27. juna 1934. a dosta i novih. (Prvih dana septembra u Kaznioni u Sremskoj Mitrovici bilo je ukupno 1180 zatvo­ renika od kojih: 193 komunista, 72 nacionalista i 915 ostalih). Zatekli su stanje kakvo su ostavili teško. Veze između soba održavane su konspirativno, nije se moglo ići u posjete, obavljala se »mrtva šetnja« itd. Kako su »Mitrovčani« već bili pred akcijom štrajka glađu, »Lepoglavci« su ih u tome podržali i, mada su bili pretučeni i izranjavljeni, (neki se nikad više nisu mogli zdravstveno oporaviti, npr. Momčilo Đorđević), bili su spremni da i sami stupe u štrajk. Opšte političke prilike u zemlji i dalje su se pozitivno razvijale. Partija, obaviještena o obračunu uprave sa zatvorenicima, organizovala je preko porodica, uglednih pojedinaca javnog, političkog i kulturnog života, raznih organizacija, široku akciju slanja protesta vladi i Ministarstvu pravde o tom događaju u Kaz­ nioni u Lepoglavi. Komunisti u sremskomitrovačkoj kaznioni su ocijenili da je vani stvorena političko-pshihološka atmosfera za akciju. Podnijeli su molbu upravi Kaznione u kojoj su iznijeli izvjesne zahtjeve za dobijanje olakšica u izdržavanju kazne i najavili da će tražiti i druge olakšice. Ali, samo Ministarstvo pravde je 9. septembra donijelo uredbu kojom su politički zatvorenici dobili značajne poboljšice, čime je prećutno priznat status političkih osuđenika. Komunisti su iskoristili povoljne prilike koje je inaugurisala ova uredba, pa su septembra 1935. održali vanrednu partijsku konferenciju. Analizirali su rad dviju dotadašnjih partijskih organizacija, mitrovačke i lepoglavske; oštro su kritikovali Miletićevu »aktivističku« politiku kao avanturizam. Između ostalog, donijeli su odluke: o organizovanju visoke partijske škole, poznate kao »Crveni univerzitet«, o pokreta59

nju organa partijske organizacije »Z(a) B(oljševizaciju)«, na srpskohrvatskom i slovenačkom jeziku, kao dva posebna lista, i o pripremama za redovnu Osmu par­ tijsku konferenciju. Na kraju je izabran novi kaznionički komitet (»Kakić«). Njegov sastav nije poznat, ali postoje indicije da je među izabranim članovima »Kakića« bio Priča (do januara 1936. godine, kada je održana redovna, Osma partijska konferencija i izabran novi »Kakić«). Od ponovnog dolaska u sremskomitrovačku kaznionu Priča je, do pred sami izla­ zak sa robije, biran i u Centralni prosvjetni odbor (CPO). Osnovali su pjevački, recitatorski i muzički hor, u orkestru su imali desetak muzičkih instrumenata, dramsku grupu; razvili su razne oblike gimnastičkog i sportskog života. U osjetno poboljšanim uslovima za izdržavanje kazne i za politički, prosvjetni i ideološki rad, stvo­ rene su široke mogućnosti i za Pricin rad. Mnogi komunisti su također željeli da koriste ovu priliku i da što više nauče, naročito novodošli, pa su Priča i stariji drugovi imali mnogo posla. Bujić piše 24. novembra 1935: »A sada ima toliko njih koji su tek od jučer na robiji i koji bi htjeli da dobiju odgovore na svako pitanje što im ga postavlja život ili knjiga«. Planovi rada partijske škole (»Crvenog univerzi­ teta«) bili su pravljeni prema godinama robije koje je trebalo da izdrže pojedine grupe robijaša i prema predmetima. Za one kojima je ostalo kraće vrijeme organizovani su tzv. ekspres-kursevi. Na ovim kursevima su proučavane najnovije odluke i rezolucije partijskih kongresa i konferencija, naročito materijali VII konresa Kl (održan u Moskvi od 25. jula do 15. avgusta 1935, posvećen problemima borbe protiv fašizma i rata) i radovipisani na osnovu njih o fašizmu i antifašističkoj borbi, zatim skraćeni kursevi političke ekonomije i dijalektičkog materijalizma. Na ovim kursevima slušaoci su se pripremali da što brže i lakše budu uključeni u politički život i par­ tijski rad izvan Kaznione. Partijska škola je imala pet katedri. Ognjen Priča je rukovodio katedrom za dijalektički materijalizam, ali je držao predavanja i iz niza drugih oblasti. Drugovi su ga zvali Mula, kao i nekada Persijanci svoje pravdoljubive i učene ljude,

60

a mnogi radnici su ga, u znak velikog poštovanja i nepodijeljene ljubavi, oslovljavali sa Doktor Mula. »Crveni univerzitet« je raspolagao bogatim fondom knjiga, časopisa i partijskog materijala. Početkom februara 1936. komunisti su - prema jednom izvještaju uprave Kaznenog zavoda Ministarstvu pravde, koji je pravljen na osnovu dosta brižljivo prikupljenih podataka imali 4300 svojih knjiga i časopisa, od kojih oko 3300 »savremene« sadržine i »većinom marksističkog pravca«. Za rad škole (tokom 1936. godine) ilegalna tehnika je umnožila oko 12.000 stranica raznih ma­ terijala VII kongresa Kl. U drugom jednom izvještaju uprave Kaznione iz aprila informiše se Ministarstvo pravde da komunisti imaju predavanja svakog dana o raznim pitanjima i da rade dan i noć, da pristup predavanjima dozvoljavaju i drugima, koji nisu ko­ munisti, a »koji pod jakim propagandističkim uticajem postepeno prilaze komunistima i postaju njihovi fanatični jednomišljenici«. (Bojan Kugler, koji je na robiju osuđen kao ustaša, druženjem sa komunistima na robiji postao je i sam komunista. Početkom naše revolucije je uhapšen i ubijen u ustaškom zatvoru. Te godine pisao je jednom svome prijatelju 0 učenju komunista u kaznioni: »Danas je to fa­ kultet u malom. Bilo u kome predmetu možeš po­ laziti kurseve, predavane po ljudima savršene obrazo­ vanosti, a što je glavno, u jedino ispravnom duhu, što ti ni vani nije m oguće. . . Počevši od mađarskog pa. do španjolskog, od Freuda pa do Einsteina, od slikarstva pa do muzike - možeš biti poučavan po stručnjacima. Dakako, da se glavna pažnja obraća sticanju znanja potrebnog borcima za jedan novi život«). U svome izvještaju od 15. maja 1936. jedan inspektor Ministarstva pravde piše: »Među komunistima se uopšte govori da je Kazneni zavod u Sremskoj Mitrovici univerzitet za komuniste. Još neizgrađeni komunisti, ili malo izgrađeni, tamo se podučavaju 1 utvrđuju u komunističkim idejama, tako da po izdržanoj kazni postaju još žešći komunisti i na slobodi produžuju svoje razorno djelovanje još u većoj meri«. Prema sjećanju Pricinih drugova sa robije, on je i tada, kao i godinama prije, nastojao da prati razvitak filozofske i naučne misli, i da svoje znanje neštedimice prenosi svojim drugovima. I dalje je bio 61

nepopustljiv u odbrani i uporan u objašnjavanju i popularisanju načela koja je smatrao bitnim za savremeni komunistički i klasni radnički pokret. Ni­ je štedio ni trud ni vrijeme, a strpljenje je njegovo bilo neiscrpno da drugovi shvate osnovne pojmove m a te r ija lis tič k e dijalektike, d ija le k tič k o g materijalizma i marksističke političke ekonomije. Smatrao je da bez toga neće moći da usvoje suštinu učenja Marksa i Engelsa. Literatura o tome postojala je samo na stranim jezicima, a i intelektualcima koji su je mogli da čitaju bila je teško razumljiva, ako nisu imali širu kulturu, pa su čak i Pričine popularizacije, pogotovo radnicima, bile teško shvatljive. Ali je pos­ tojala velika želja, samodisciplina i neiscrpna volja i kod njegovih slušalaca da te probleme shvate. Priča se trudio da i uprošćenim materijalima po sektorima rada (sindikalno, nacionalno, seljačko i druga pitanja), popularnim temama iz prakse radničkog pokreta, na pristupačan način, da i izvjesnu filozofsku materi­ jalističku podlogu. Sa Mošom Pijade, Borisom Ziherlom i Otokarom Keršovanijem, Priča je radio na izdavanju časopisa »Z(a) B(oljševizaciju)«. Učestvovao je u pokretanju »Narodnog fronta slobode« (NFS), čiji je prvi broj izišao u maju 1936. godine. To je bio »list svih političkih osuđenika i prvi je vanpartijski list na robiji napredno-frontovske orijentacije«. Učestvovao je u pokretanju povremenih publikacija: »Naučni almanah« i »Literarni almanah«. Bio je u grupi drugova koji su izdavali »Internacionalni pregled«. Za tu publi­ kaciju su radili oni koji su znali strane jezike. Oda­ birali su i prevodili članke iz strane štampe, koju su . uglavnom konspirativnim putem primali. Na pro­ krijumčarenom radio-aparatu slušali su razne strane informativne agencije i informisali kolektiv političkih osuđenika. Npr. noću između 30. aprila i 1. maja 1936. slušali su svečanu sjednicu Vrhovnog sovjeta u Moskvi, pa su stenografis^li emitovane referate. Ova publikacija (ocijenjeno je na jednoj ilegalnoj partijskoj konferenciji u Kaznioni) bila je »veoma važan izvor preko kojeg se obavještavaju oni drug.(ovi) koji ne znaju strane jezike«. Kad su formirane nacionalne (pokrajinske) ko­ misije, koje su se bavile specifičnim pitanjima svojih nacionalnih (pokrajinskih) organizacija na terenu ili

62

drugova u Kaznioni, Priča je bio angažovan i u Ko­ misiji Bosne i Hercegovine. Radio je na istoriji ove pokrajine, a pomagao je u svim ostalim nacionalnim (pokrajinskim) komisijama koje su se bavile poslom sličnim njegovom. Prema analizi »Akcija komunista u kaznenim zavodima«, koja je rađena u Ministarstvu pravde, a na osnovu podataka i Ministarstva unutraš­ njih djela, između ostalog, navodi se: »Pitanje Bosne povereno je Ognjenu Prici. Pored podataka koji se odnose na njenu istoriju, socijalno stanje, etnografiju, folklor itd.. Priča prikuplja podatke i o agraru, šu­ mama, beglučkoj uredbi, »Krivaji« (šumsko-industrijsko preduzeće), ulogu muslimanske stranke (Jugoslovenske muslimanske organizacije - JMO) i donošenje ustava, pitanju beglučkom itd.« U to vrijeme Priča je napisao analitičko-kritičke prikaze pojedinih pisaca čija su djela ranije i tada među ostalim koristili za ideološko obrazovanje na robiji, a često i vani. Radovi i djela tih pisaca na stranim jezicima su iz Moskve i zapadne Evrope konspirativnim putem, često ličnim inicijativama i vezama, dospjeli u Jugoslaviju, pa i do komunista u kaznenim zavodima. Ili, što nije bio rijedak slučaj, drugovi koji su bili na školovanju u Moskvi i slu­ šali predavanja tih pisaca, ili čitali njihove radove, po sjećanju su držali predavanja i poslije pisali skripte. Među takvim autorima, o čijim tekstovima i gleda­ njima je Priča napisao analitičko-kritičke osvrte, bili su mađarski komunistički teoretičar Laslo Rudaš, sov­ jetski ekonomista Eugen Varga i istaknuti njemački komunista i pisac popularizator dijalektičkog materi­ jalizma Talhajmer. Zbog intenzivnog rada i učenja komunista za­ točenih u Sremskoj Mitrovici, Dušan S. Petrović, upravnik Kaznione, upozoravao je te godine (14. maja i 13. jula 1936) Ministarstvo pravde na razne opasnosti za režim od komunista kad se po izdržanoj kazni vrate u svoja mjesta. Između ostalog, informisao je da komunisti nose sobom i svoje bilješke, naglaša­ vajući: »Na prvi pogled te beleške izgledaju katkad vrlo naivni potsetnik iz oblasti matematike, geografije, istorije ili koje druge nauke, dok je to u stvari »šifrovana« literatura komunističke propagande. . . U tim beleškama su obrađeni svi politički, ekonomski i drugi aktuelni problemi, naravno sve sa marksističkog 63

i komunističkog gledišta«. One katkad sadrže i uputstva o organizaciji i radu ilegalnog komunističkog pokreta na samom terenu. Upravnik Kaznione upozorava da su »i mnoge knjige koje već čekaju svoje izdavače iznete putem tih beležaka. . . Pre neki dan na jednom sastanku (poseti) interesovala se jedna dama, da li je gotov »peti deo« Nacionalnog pitanja«. Tako su izneseni razni radovi, originalni, popularizacije i pre­ vodi, koje je napisao i preveo Priča i koji su ko­ rišteni za ideološki rad komunista ne samo u dru­ gim kaznenim zavodima već i u mnogim partijskim organizacijama u raznim krajevima zemlje. U vrijeme tog intenzivnog i široko razgranatog rada Price i kolektiva komunista stiglo je Februarsko pismo CK KPJ. Partijsko rukovodstvo je ovabiješteno 0 krivici Petka Miletića za avanturizam u Lepoglavi 1 za način na koji je pretvorio redovnu (Osmu) partijsku konferenciju u Sremskoj Mitrovici u svoju pobjedu, kritikovalo je Miletića i preporučilo organi­ zaciji da bude smijenjen sa funkcije člana Biroa »Kakića«, u koji je bio izabran u januaru, na Osmoj konferenciji. Ali, Miletićeva frakcija je uspjela da izigra i ovu sugestiju CK KPJ i da se okrene protiv veterana na robiji, kao što su Moša Pijade, Stanko Paunović, Đuro Pucar, Marijan Stilinović i drugi, koji se nisu slagali sa njim, njegovim ponašanjem i mnogim gledištima koje je propagirao. Priča je vidio da se nastavlja ranija praksa napada na poje­ dine drugove, pokrivena načelnim razlozima, ali ovoga puta još žešća, nesmiljenija i bezobrzimija, da te metode sada poprimaju pogromaški karakter. Međutim, on je, kao i jedan broj drugova, bio preopterećen mnogim zadacima i raznim zaduženjima, a, pored toga, bližio se i rok isteka njegovog sedmogodišnjeg robijanja, pa je radio i na svojim rukopisima, koje je namjeravao da objavi odmah po izlasku iz Kaz­ nione. Zbog toga nije mogao da se angažuje u dis­ kusijama koje su nametali Miletić i njegova grupa,

64

nÿe mogao satima raščlanjivati razne spletke koje su pravili i insinuacije koje su izmišljali, itd. Kao i većina komunista, ni on tada nije znao, niti je mogao da zna, da je to već bilo djelovanje frakcije, što će se jasno pokazati uskoro, kada već Priča nije bio na robiji. Pošto je uprava Kaznione pokušala da oduzme neke od tek dobijenih poboljšica, da osakati onu uredbu od 9. septembra 1935, naročito što se tiče ojačanog statusa političkih osuđenika, »Kakić« je bio odlučio da se organizuje štrajk gladu za odbranu stečenih i postizanje novih poboljšanja. Radi sigur­ nijeg uspjeha trebalo je za akciju pridobiti i hrvatske nacionaliste - radićevce i ustaše. Tako bi akcija unu­ tar Kaznione bila masovnija, a spolja - dobila bi širu političku podršku i u hrvatskoj građanskoj po­ litičkoj javnosti. To ni ovoga puta nije išlo ni lako ni jednostavno. Priča je dobio zadatak od »Kakića« da razgovara sa doktorom Totom, koji je bio najuticajniji među radićevcima, a poznavali su se od ranije na robiji i sarađivali u raznim zajedničkim akcijama političkih osuđenika. Tot i radićevci nerado su ulazili u akcije. Poslije dužih razgovora Tot je pristao. Uspjeli su i ostali drugovi koji su razgovarali sa drugim gru­ pama hrvatskih nacionalista. Štrajk glađu počeo je 18. i trajao do 28. februara 1936. U njemu je učestvovalo 235 političkih osu­ đenika. Rukovodio je Centralni štajkački odbor, u kome su bili komunisti i predstavnici drugih poli­ tičkih grupa. Po sobama su izabrani sobni odbori. Desetog dana štajka glađu uprava Kaznione je pozvala Priču. Smatrala ga je najuglednijim među svim političkim osuđenicima, a sjetila se i njegc>ve uloge u oktobarskom štrajku 1933. godine, pa je htjela da sa njim razgovara o okončanju ove akcije. Priča nije pristao da sam razgovara s upravom, bez prisustva Centralnog štrajkačkog odbora, i vratio se u skupnu sobu. Neki zatvorenici su smatrali da je trebalo da prihvati razgovore sa upravom, jer bi tako saznali šta ona misli i to bi koristilo u taktici daljeg vo­ đenja štrajka. Međutim, Centralni štrajkački odbor je odobrio Pricin stav. Nekoliko sati poslije uprava je prihvatila Pricin uslov i pozvala cio odbor. U tom razgovoru postignut je dogovor, a Ministarstvo 5 Ognjen Priča

65

Robiju pretvorili u univerzitet; grupa političkih zatvorenika izvodi Sterijinog »Kir Ja nju«

pravde ne samo da je potvrdilo važnost ranije uredbe već i dalo neke nove poboljšice. Tada je štrajk bio završen. Navečer 28. februara, pod nadzorom ljekara, počelo je primanje hrane. Zbog velike iscrpljenosti, na normalnu ishranu prešli su tek poslije tri dana. Od posljedica iscrpljenosti u ovome štrajku uskoro je umro komunist Leonard Banker. Poslije izvjesnog vremena, kad su se malo opo­ ravili od iscrpljenosti, Priča je nastojao da nadoknadi, zbog štrajka, nerealizovani dio planiranog ideološkog rada. Iz te situacije ostala je u sjećanju slijedeća anegdota: inače poznat po tome što je zaboravljao kad bi počeo da drži predavanje ili nešto objašnja­ va, pogotovo je u tome bio zapažen u ovoj situaciji, pa je redovno toliko prekoračivao predviđeno vrijeme da je iz temelja remetio dnevni plan rada ostalih. Niko od slušalaca, a kod svih je uživao nepodije­ ljeni ugled i poštovanje, nije htio da preuzme na sebe da ga podsjeća kad istekne predviđeno vrijeme. Svi su se toga zadatka ustručavali. A onda su se dosjetili da to učine na jedan »anoniman« i simpatično-šaljiv način. Od kartona su napravili velike makaze i objesili ih o plafon, a krajeve su vezali špagom. Kad je bilo vrijeme, »neko« od slušalaca je, potežući špagu, spustio makaze u visinu sredine sobe. Kad je Priča, poslije nekoliko minuta, primi­ jetio »makaze«, zastao je i, zajedno sa svima, od srca se smijao. »Makaze«, su, u dogovoru sa Pričom, ostale i dalje u upotrebi za vrijeme njegovih pre­ davanja. Ali niko od tih slušalaca ne pamti da su se uvijek »na vrijeme« sjetili da »aktiviraju« makaze kao upozorenje da je isteklo vrijeme, jer bi ih Pricino izlaganje uvijek ponijelo toliko da bi se i sami za­ boravili. Ognjenu Prici isticala je kazna 8. avgusta 1936, a doktoru Branku Bujicu dan ranije. U julskom broju časopisa »ZB«, izdatom u toku pripreme Devete partijske konferencije komunista u Kaznioni, redakcija im je u znak poštovanja i priznanja za njihove zasluge na robiji posvetila poseban članak, što ni do tada ni poslije nije bio čest slučaj. »Ovih dana će nas«, počinje taj članak, »napustiti dva dr.(uga) koji i kao teoretičari i kao pisci mnogih naših učevnih materijala, kao rukovodioci filozofske 67

i ekonomske katedre i kao predavači, jednom rečju kao organizatori i saradnici naše pait(ijske) škole mnogo znače u našem životu«. »Dr.(ug) Priča je mnogo doprineo ideol.(oškoj) izgradnji u Sr.(emskoj) Mitrovici od ( 19)30—( 19)33 . . . « »Od (19)33. dalje su ‘obojica (jer je Bujić jedno vrijeme proveo u kaznioni u Zenici) vrlo aktivno i svestrano pripremali preduslove za izgradnju part(ijske) ško le. . . što je org.(anizaciji) 1936. i uspjelo. Danas«, konstatuje se dalje u tom članku, »predaju u našoj part.(ijskoj) školi čitav niz mlađih drugova koji se mogu nazivati učenicima dr.(ugova) Price i .Bujica i uče po njihovim materijalima«. Ali, ipak, »ne os­ tavljaju jednako jakih zamenika i njihova odsutnost će se bez sumnje osećati u našem prosv.(etnom) radu«. »Naš univerzitet će oslabiti sa njihovim od-, laskom«. Članak završava čvrstim uvjerenjem »da će oni vani još više moći koristiti Partiji kao veliki teoretičari koji su sasvim predani radničkom pokretu. Posljednja noć se, po »kućnom redu« Kaznenog zavoda, provodi u samici, u kojoj inače robijaš i započinje svoje tamnovanje. Iz skupne sobe tamo se prelazi predveče. Ujutro se razduži kod dežurnog pandura: robijaš vrati svoju robijašku uniformu, por­ ciju, drvenu kašiku i trouglastu »maramicu«, a on mu vrati njegove stvari spakovane davno i sasvim izgužvane, ali očuvane i sa snažnim mirisom naf­ talina. Prije nego što je prešao u samicu, drugovi su Prici, kao što rade u takvim prilikama, organizovali ispraćaj. U jednoj sobi izveden je šaljiv program. Moša Pijade je za tu priliku, na tabaku papira, napravio plakat koji je karikirano predstavljao Ognjena vani. Pored šaljivog programa, bilo je i govora, sve u istom stilu. Priča je tokom godina smišljao šale sa drugovima, našavši im neku »slabu stranu«. Sada su oni njemu »podvaljivali«. Mnogi su koristili nje­ govu izvjesnu rasijanost. Poklonili su mu minijatumo izrađene njegove omiljene rekvizite: na robiji, kad bi posjećivao drugove u drugim sobama, sa sobom je nosio lulu i čajnik i - redovno ih zaboravljao. Na kraju su sa jedne stare gramofonske ploče slušali »Mađarsku rapsodiju« Franca Lista, koju je Ognjen volio.

68

U sumrak Priča je pošao na svoje posljednje robijaško prenoćište, u odjeljenje samica, koje je u »Mladićkoj zgradi« odvojeno od ostalog zatvora re­ šetkama i teškim gvozdenim vratima. Mada je februarsko pismo CK KPJ svojom kritikom radikalizma i dru­ gih propusta i grešaka partijske organizacije u kaznionama (u Lepoglavi i Sremskoj Mitrovici) zaoštrilo unutarpartijske i mnoge lične odnose, - svi komu­ nisti, bez izuzetka, pošli su za Ognjenom do če­ ličnih rešetki i gvozdenih vrata. Prilazili su toplo i neposredno i praštali se. Pred čeličnim rešetkama, koje dijele samice od skupnih soba, složno i glasno su pjevali »Internacionalu«. Protiv fašizma - za demokratiju Upravnik sarajevske policije R. Vikert zamolio je upravu Kaznenog zavoda u Sremskoj Mitrovici da »Priču sprovedu neposredno u njegovo zavičajno mjesto Korenicu u Lici, ne upućujući ga u Sara­ jevo«. Svoju molbu potkrijepio je slijedećim razlozima: S jedne strane, Priča je, prije osude na robiju 1930. godine, »bio glavni akter u Pokrajinskom komitetu Komunističke partije za Bosnu i Hercegovinu«, a »Istorijat Pricinog komunističkog ilegalnog rada veoma (je) dug i datira još od prvih godina posle Oslobo­ đenja« (1918. godine), pa je »Ognjen Priča nepoprav­ ljivi krivac i aktivista, koji se ilegalnog rada neće okaniti ni pod kakvim uslovima«. S druge strane, »u Sarajevu živi veći broj starih komunističkih saradnika Srđana i Ognjena Price, koji (su) dezorganizovani nakon poslednje provale«. (Upravnik R. Vikert misli na provalu policije u nekoliko pokrajinskih rukovodstava i organizacija, kojom je bila zahvaćena i BiH. U njoj je, od oktobra 1935. do marta 1936. u 75 mjesta u zemlji uhapšeno oko 950 komunista). Ocjenjujući da su zbog ove provale, koja je zahva­ tila i sarajevsku partijsku organizaciju, komunisti u ovom gradu dezorganizovani i da »nemaju veze, miruju«, iskusni policajac smatra da bi ih »dolazak Ognjena Price u ovu sredinu pokrenuo na novi ile­ galni rad i organizaciju«. Njegovim dolaskom »svakako bi se uspostavila odmah veza sa drugim gradovima 69

i centralom (CK KPJ u Beču) preko odbjeglog Srđana Priče«. (Otkriven kao član »Zembilja«, uspio je da izbjegne hapšenje, ali je morao da napusti zemlju, pa se ilegalno prebacio u Austriju. Patrijsko-politički rad nastavio je u Beču. Učestvovao je u radu Aprilskog plenuma CK KPJ u Pragu i Beču. Poslije Plenuma uhapšen je u Beču i u zatvoru ostao godinu dana. Zatim je protjeran u Prag, odakle je u junu 1937. prešao u Pariz, gdje se preselilo i sjedište CK KPJ. Septembra 1937. u Parizu Tito mu je saopštio odluku CK KPJ da ide za predstav­ nika KPJ pri CK KP SAD). Upravnik sarajevske policije ocjenjivao je da je »i omladina iz SKOJ-a. . . ostala bez vodstva«, ali da ni ona »ne bi bila prenebregnuta od Ognjena Price, već bi joj on kao poznati komunistički organizator posvetio svu svoju pažnju«. Vikert je smatrao da ni pitanje sredstava za život Ognjena Price u Korenici ne bi trebalo da bude sporno. Naveo je da Ognjenova sestra Aleksandra (Beba) radi kao učiteljica, a otac prima penziju, pa porodica »može odvajati dovoljno i za Ognjena te mu slati u Korenicu, ako on ne bi tamo mogao naći zarade«. Informišući bansku upravu u Sarajevu o ovoj molbi koju je uputio upravi Kaznenog zavoda u Sremskoj Mitrovici, upravnik sarajevske policije je objasnio da je to učinio zato jer, pored navedenih razloga, ima u vidu i to da je »Priča jedan od naj­ opasnijih komunista u zemlji«. Iz Kaznione u Sremskoj Mitrovici Ognjen je sproveden u Korenicu. Pošto nije imao mogućnosti da svojim radom obezbijedi izdržavanje, poslije izvjes­ nog vremena mu je dozvoljeno da se preseli u Zagreb, ali sa ograničenim pravom kretanja. Ognjen je u Zagrebu živio u tako teškim ma­ terijalnim prilikama da se zlopatio. Majka se bri­ nula za njegovo zdravlje i kako živi, a nije mogla da mu pomogne, jer je porodica i sama teško živ­ jela. Da bi je utješio, pisao joj je iz Zagreba da je sa zdravljem dobro i da ima »u izgledu i neko zaposlenje, ali ne tako brzo«. A o tome kako mu je stvarno bilo, svjedoči i pismo u kome se, u kasnu jesen te godine, obratio svome drugu iz srednjo­ školskih i studentskih dana i iz partijskog rada u Sarajevu, dru Vladanu Jokanoviću, koji je dobro

70

zarađivao obavljajući advokatski posao - da mu poša­ lje »neki trenčkot, jer je već prohladno a kaputa nemam«. Do kraja života Ognjen Priča nije uspio da nađe stalno zaposlenje, jer ga je policija u tome onemo­ gućavala na razne načine. Živio je isključivo od povremenog honorarnog rada. Samo jednom, kao urednik »Naših novina«, 1939. godine, primao je honorar nekoliko mjeseci. Najviše se izdržavao da­ jući instrukcije đacima. Nekoliko mjeseci 1938. i 1939. godine pristizale su mu manje svote novca iz knji­ žara koje su prodavale njegov »Rječnik stranih riječi«, objavljen u Zagrebu 1938. godine. Jedan honorar dobio je 1939. godine za prevod »Budenbrokovih« Tomasa Mana. Ovaj roman preveo je zajedno sa Oskarom Davičom (pod pseudonimom P. Ognjanović i O. Davidović), a objavljen je u Beogradu, u Biblio­ teci Nobelovih nagrada. Pred sam rat pripremio je bio »Politički iječnik«, našao izdavača, potpisao ugo­ vor, Rječnik predao u štampu, ali su ratne prilike onemogućile da se uveže i distribuira knjižarama, da bi, u zavisnosti od toga kako Rječnik bude pro­ davan, u manjim svotama primio svoj honorar. Od tog iječnika do oslobođenja su sačuvana dva-tri prim­ jerka, u tabacima. U to vrijeme, krajem 1940. go­ dine, piše bratu Srdi u SAD, između ostalog i više usput, o svojim teškim materijalnim uslovima života i kaže da »to nije nikakva specijalna karakteristika moga položaja, jer je takva situacija općenita«. Sa drugovima se bio dogovorio da se angažuje u već započetim zajedničkim akcijama i aktivnostima šireg kruga naučno i politički progresivnijih intelek­ tualaca u Zagrebu. Sredinom 1936. godine bilo je osnovano izdavačko preduzeće »Hrvatska naklada«; te godine je povremeno izlazio časopis »Književni savremenik«, u kome je Priča objavio svoj prvi čla­ nak po izlasku sa robije pod naslovom »Evolucija i dijalektika«. I tek što je počeo, i tu su izbile ozbiljne teškoće. Uzrok je bilo veliko hapšenje najodgovor­ nijih partijskih aktivista. Preko provale policije u teh­ nički aparat Pokrajinskog partijskog komiteta, tokom oktobra-novembra 1936, uslijedilo je u prvoj polo­ vini decembra, hapšenje članova zagrebačkog Mjesnog i Pokrajinskog komiteta Partije. Ta provala policije djelovala je deprimirajuće na partijsko članstvo i na ~

71

njene simpatizere u Zagrebu, čak nekoliko mjeseci poslije. Iako je tek izišao sa robije i bio pod budnim okom policije, u takvoj situaciji nije htio da ostane »skrštenih ruku« i da čeka »bolja vremena«. Kao stari ilegalac i »robijaš«, pomagao je preostalim dru­ govima na najkonspirativnijim partijskim poslovima: na održavanju veze između partijske organizacije u zemlji i CK KPJ u inostranstvu (slanje i primanje najpovjerljivijih materijala, izvještaja, instrukcija i si.), svojim savjetima i mišljenjima pomogao je da se |to bolje i pravilnije informiše javnost o situaciji u Španiji, gdje je u ljeto 1936. izbila fašistička gene­ ralska pobuna protiv demokratije u španskoj republi­ ci, a zatim je radio na pripremama organizacije i punktova za slanje finansijske pomoći i ilegalni od­ lazak dobrovoljaca u internacionalne brigade u Špa­ niji, što će raditi, pored drugih poslova, i docnije. »Višak« slobodnog vremena koristio je intenzivno čitajući najnoviju našu i stranu naučnu i stručnu literaturu. Istovremeno to mu je mogao da bude alibi pred policijom zbog kontakata sa pojedinim zagre­ bačkim intelektualcima, preko kojih je zaista nabav­ ljao tu literaturu, ali sa kojima je vodio načelne i konkretne razgovore o kultumo-političkoj aktivnosti intelektualaca koji žele da djeluju protiv narastajuće opasnosti od fašizma, za demokratizaciju našeg društva. Kad je Tito, kao član Politbiroa CK KPJ, do­ šao iz Slovenije u Zagreb na kratko vrijeme, u februaru 1937, zatekao je okupljen izvjestan broj intelektualaca (čak i organizaciono oformljen kao »Prosvjetna komisija« Pokrajinskog komiteta Partije), koji su počeli da konkretizuju svoje zamisli u ne­ koliko oblasti društveno-kultumog života. Tito je to podržao, pa je i sam, pored drugih poslova, ne­ posredno pomogao. Između ostalog, lično je razgovarao sa pojedinim zagrebačkim intelektualcima; razgovarao je i sa Krležom o njegovom aktiviranju. Kad je Tito ponovo došao, početkom juna 1937, da organizuje pokrajinsko partijsko rukovodstvo, pri­ premi Osnivački kongres KP Hrvatske i obavi niz drugih poslova (npr. u vezi sa odlaskom dobrovo­ ljaca u Spaniju; aktiviranje Inicijativnog odbora Stran­ ke radnog naroda, itd.), sreo se i sa Ognjenom Pričom. Na plaži u Podsusedu dugo su tog junskog popodneva razgovarali o najrazličitijim pitanjima. Istog

72

mjeseca Tito je formirao Pokrajinski komitet Partije za Hrvatsku i Slavoniju, a zatim komisije: za sin­ dikalni rad, za rad na selu i za agitaciju i propa­ gandu. Priča je vodio komisiju za agitaciju u pro­ pagandu, a njeni su članovi bili još dr Vladimir Bakarić i dr Pavle Verthajm. Kad je, 1-2. avgusta, održan Osnivački kongres KP Hrvatske i formiran njen Centralni komitet, Priča je dobio isto partijsko zaduženje. U razgovoru sa Pričom Tito je podržao ideju i već dobro poodmakle pripreme za izdavanje legalnog marksističkog časopisa, koji bi bio uređivan tako da proširuje krug saradnika iz redova intelektualaca koji iskreno prihvataju politiku antifašističkog narodnog fronta. Obećao je da će Centralnom komitetu KPJ preporučiti da finansijski pomogne izdavanje časopisa, kao i još nekih poslova komisje za agitaciju i pro­ pagandu. Pošto su pripreme i u materijalnom pogledu poodmakle, ne čekajući finansijsku pomoć od par­ tijskog rukovodstva, Priča je s Adžijom (novčanim prilozima koje su dali Adžija i pojedini imućniji intelektualci, a zahvaljujući i vlasniku štamparije koji je bio spreman da časopis štampa i na veresiju) već u julu počeo da izdaje »časopis za populari­ zaciju nauke«, pod naslovom »Znanost i život«. U uvodniku urednici su saopštili da će objavljivati »ma­ terijal koji će osvjetljavati sve one katkad i neobično zamršene odnose između naučne misli i stvarnosti društvenog stanja i razvoja. Želimo« - kažu urednici - »da iznošenjem modernih razultata svih nauka omogućimo snalaženje u današnjoj više nego sudbo­ nosnoj i odlučujućoj situaciji, u kojoj svaka nova ispravna naučna spoznaja otkriva nove mogućnosti prakse i neminovnog historijskog napretka«. Priča i. Adžija objavljivali su u časopisu i takve radove čiji su autori iznosili mišljenja o načelnim pitanjima različita od njihovih, pa i vrlo oprečna nji­ hovim shvatanjima. Uređivali su ga poštujući i nje­ gujući demokratsku javnu diskusiju u okvirima pro­ grama izloženog u uvodu prvog broja časopisa. To je upravo pokazao lično Priča i kao urednik ča­ sopisa i kao autor tekstova. U jednoj bilješci (u br. 2-3) o beogradskom časopisu »Naša stvarnost«, Priča je, između ostalog, obratio pažnju javnosti na stihove Oskara Daviča, 73

starog poznanika iz sremskomitrovačke Kaznionice od 1933. godine, koje je pjesnik objavio poslije du­ gog prekida (jer je kao komunista bio osuđen 17. novembra 1932. na pet godina robije). Najnovije pjesme Daviča Priča je ocijenio kao novinu u našoj poeziji. Iznio je mišljenje da je pjesnik stvaralački koristio ranije svoje pjesničko iskustvo u pisanju nadrealističkih stihova, koje mu je pomoglo u pisanju najnovijih stihova da otkrije »sasvim nove i bogate mogućnosti izražaja«, i mišljenje »da nadrealizam nije imao samo negativne strane«. U dvobroju 5-6, pored afirmativnog članka Ive Frola o Davičovoj poeziji (»Novo u pjesmama Oskara Daviča«), objavljen je i članak Milovana Đilasa, isključiv prema toj poeziji i prema Pricinom mišljenju. Već u naslovu (»Nepotrebne kon­ cesije nadrealizmu«) Đilas ističe svoj načelan stav suprotan Pricinom, a u samom tekstu, da ne bi bilo zabune ko pravi koncesije nadrealizmu - jer se i u drugim nekim listovima i časopisima vodila polemika o tim pjesmama - eksplicitno navodi Priču. U istom dvobroju (2-3) »Znanosti i života«, u kome je objavljeno Pricino mišljenje o Davičovim pjesmama, publikovana je studija R. Pećinca i Z. Ravnikara (pseudonimi Riharda Podhorskog i Zvoni­ mira Rihtmana) pod naslovom »Utjecaj prirodnih nauka na m odemu filozofiju«, mada se Priča nije slagao kako autori tretiraju neka načelna pitanja. Tek poslije nekoliko mjeseci, u dvobroju 5-6 (za novembar-decem bar 1937) Priča se kritički osvrnuo (»Ta­ kozvana naučna filozofija«) na neka gledišta u toj studiji. Svojim člankom »Nauka ili dogmatika?«, koji je objavljen u »Znanosti i životu« (broj 1, januara 1938), Podhorski i Rihtman su odgovorili na Pricinu kritiku i branili svoje stavove iz navedene studije. U svom kritičkom osvrtu (»Još o neopozitivizmu kod nas«) na članak (odgovor) Podhorskog i Riht­ mana, u istom broju časopisa Priča je, između osta­ log, dao objašnjenje da odgovor Podhorskog i Riht­ mana (»Nauka ili dogmatika?«) redakcija štampa iako »ne spada u naš list«, po naučnim i drugim svojim stavovima. Na žalost, časopis »Znanost i život« nije bio dugog vijeka, pa ni ove zanimljive, naučno, filozofski i književnoestetički značajne i korisne polemike iz-

74

među prijatelja i drugova, poštovalaca misli i djela Marksa, Engelsa i Lenjina. Prvi broj je izašao u julu 1937, a posljednji početkom 1938. godine. U svome izvještaju od 9. septembra 1938. za CK KPJ o radu KP Hrvatske, Tito ovaj časopis navodi kao legalni partijski časopis i kaže da je prestao sa izlaženjem zbog nedostatka materijalnih sredstava. Priča je u časopisu »Znanost i život« bio i vrlo agilan pisac. Objavio je niz kraćih i dužih tekstova 0 aktuelnim i nekim bitnim pitanjima iz oblasti filozofije, značajnih za marksizam, kao i o tekućim pojavama i problemima društveno-kulturnog i poli­ tičkog života, karakterističnim ili značajnim za raz­ vitak antifašističkog narodnog fronta, za učešće in­ teligencije u narodnim demokratskim pokretima. Nije bio hroničar tih pojava i problema, već propagandist razložan i sugestivan, siguran i dalekovid. Pisao je kratko i sažeto. Misao mu je kristalno jasna kad je pisao i o najsloženijim pitanjima. I najfinije nijanse misli izmodelirao bi tako da ne ostavljaju mjesta dvoumljenju. U polemičkim tekstovima izbjegavao je formalni i verbalni efekat, mada je u privatnom raz­ govoru bio poznat i po svojoj raskošnoj duhovitosti, naročito po duhovitoj igri riječima. Priča je bio i revolucionar komunist pa je znao kakve i praktično-političke negativne reperkusije (ne samo u KPJ već i u radničkom pokretu) mogu nastati kada se pobrkaju politički savezi i idejni prin­ cipi, pa je tim pitanjima također poklanjao pažnju. S obzirom na političku i ideološku snagu hrvatskog nacionalnog pokreta, komunisti i radnički sindikalni pokret (koji su bili sastavni dio tog zbivanja u Hrvat­ skoj i u njemu neposredno učestvovali) bili su izlo­ ženi jakom djelovanju građanskih i socijaldemokratskih ideologija Nisu bili rijetki partijski i sindikalni ak­ tivisti (prema pisanju organa CK KP Hrvatske »Srp 1 čekić« od maja 1940) koji su se našli na repu tih pokreta i ideologija Kada je, npr. poslije spo­ razuma Cvetković-Maček, 26. avgusta 1939. formirana Banovina Hrvatska, takvi su smatrali da klasne rad­ ničke organizacije gube svoj klasni značaj, da više nije vrijeme za odbranu sindikalnih sloboda i si. Takvi su jedno vrijeme pasivno posmatrali stvaranje režimskih sindikalnih radničkih organizacija, pored progona nezavisnih sindikata URS-a, čime je hrvatska 75

buržoazija vršila podjelu u klasnom radničkom pokre­ tu, razbijala i onemogućavala stvaranje njegovog je­ dinstva, itd. Zato je Priča i u svojim osvrtima, pri­ kazima, komentarima u »Znanosti i žovotu«, koje je pisao u namjeri da podrži pojave na liniji borbe protiv fašizma i za demokratiju, u pojedinim slu­ čajevima, makar usput, stavljao rezerve ideološkog karaktera. U nekim slučajevima npr. u tekstovima 0 Slobodanu Jovanoviću i o tipu bildungsfilistra, direktno je kritikovao pojave za koje je smatrao da su načelne prirode i takvog značaja za pokret da preko njih ne može ni usputnim primjedbama preći, mada su bili u okvirima širokog antifašističkog na­ rodnog fronta u to vrijeme. U tekstovima o filozofskim i naučnim proble­ mima naročito se ističe Pricino uporno nastojanje da se ne »zaboravi« i ne prekine kontinuitet sa pravim smislom Engelsovog i Lenjinovog interesovanja 1 rada na povezivanju marksizma sa posebnim, na­ ročito sa prirodnim naukama. Uporno je propagirao svoje ubjeđenje da se »filozofija ne može razvijati nezavisno od prirodnih znanosti«, a »ni prirodne znanosti ne mogu bez filozofije« i da »Nikada razvoj nauke neće dokazati tačnost idealizma i metafizike, nego će uvijek sve više učvršćivati i produbljivati materijalizam i dijalektiku«. Insistirao je na tome kontinuitetu povezivanja marksizma sa naukama prije nego što je prevladao kurs Staljinovog odvajanja marksizma od posebnih nauka. Najzad, to je crvena nit uvodne riječi redakcije časopisa »Znanost i život«, koji je pokrenuo sa dr Božidarom Adžijom, a oči­ gledno je čak i po spoljnim stranama te publikacije, jer ona u naslovu (»Znanost i život«) i u podnaslovu ima jasno određenje da je »časopis za popularizaciju nauke«. R a z g o v o r i s a T ito m i Č o la k o v ić e m

Od izlaska sa robije Priča nije prekidao veze sa drugovima u Kaznioni. Oni su se također često interesovali za njega, kako je i šta radi. Pojedinačno i grupno su mu pisali, a ponekad bi ga zamolili i za poneku uslugu (npr. da nabavi određenu knjigu, časopis i si.), što je on vrlo rado činio. Oni koji

76

bi izlazili sa robije redovno su dolazili do njega da ga vide i porazgovaraju. (Npr. Jure Kerošević, rudar iz Tuzle, - osuđen na smrt u vezi sa husinskom bunom, 9. decembra 1920, pa mu je kazna, decembra 1922. zamijenjena dugogodišnjom robijom - koji je kaznu izdržavao u Kaznenom zavodu u Zenici i sa Ognjenom se nikad nije sreo, ali ga je po kazi­ vanju komunista, upoznao, zavolio i toliko cijenio da je odmah po izlasku iz tamnice došao posebno u Zagreb da ga lično upozna). Priča je tako znao što radi i Petko Miletić i kakve je razmjere i oblike poprimilo njegovo djelovanje. Kad je Tito, početkom juna 1937, dolazio u Zagreb, među najrazličitijim pitanjima o kojima je razgovarao sa Ognjenom onog jednog junskog poslijepodneva na plaži u Podsusedu bilo je o životu i radu komunista na robiji, i o stanju i odnosima u Partiji u sremskomitrovačkoj kaznioni. Da bi se uticalo na što brže i što odlučnije likvidiranje rđavog stanja u ovoj partijskoj organiza­ ciji i spriječilo prenošenje sukoba izvan kaznione, Tito je na sjednici Politbiroa CK KPJ 4. novembra 1937. iznio ovaj problem. Poslije toga u pismu par­ tijskoj organizaciji u sremskomitrovačkoj kaznioni Tito je objasnio štetne posljedice sukoba među članovima organizacije i njegovog prenošenja izvan tamničkih zi­ dina. Pismo je stiglo komunistima u Kaznioni kra­ jem novembra. Biro partijskog komitet (»Kakić«), koji je vodio frakcionašku politiku, pokušao je da izigra direktive CK KPJ, koje je sadržavalo Titovo pismo. O stanju u partijskoj organizaciji u Kaznioni u Sremskoj Mitrovici i o atmosferi koju je u njoj stvo­ rio Petko Miletić sa svojom grupom Priča je razgo­ varao i sa Rodoljubom Čolakovićem, početkom janura 1938. Čolaković, kao član Politbiroa CK KPJ, čije je sjedište tada bilo u Parizu, boravio je kratko vrijeme u zemlji i na povratku iz Beograda u Pariz zadržao se u Zagrebu da obavi izvjesne poslove. Tom prilikom lično je zaželio da se vidi sa Ognjenom pa je, preko doktora Pavla Gregorića, ugovorio sasta­ nak. Našli su se u stanu doktora Čemozubova. »Sve što mi je (Ognjen) kazao to veče«, piše Čolaković, »bila je potvrda da je intervencija CK bila opravdana. To je bilo za mene utoliko dragocjenije što je dolazilo od čovjeka čista, istinoljubiva, i bez 77

ikakvih političkih (partijsko-hijerarhijskih) ambicija. To je bio superioran duh, koji je s visine posmatrao razne smicalice poluobrazovanih grgura koji su svo­ je stavove (i pozicije) branili s nekoliko otrcanih fraza, držeći •se pri tom tako važno kao da saopštavaju neke velike istine. Priča je govorio«, sjeća se Čolaković, »sa onom meni iz davnih razgovora s njim poznatom finom ironijom, nehajnim tonom čovjeka koji o tome mora da govori kod toliko drugih stvari koje su mu bliže i značajnije«. Na osnovu dogovora CK KPJ na sjednici od 9. decembra 1937, smjenjen je partijski kaznionički komitet i za mandatora CK KPJ postavljen Moša Pijade. Ovo smjenjivanje Tito je obrazložio u Apelu članstvu Par­ tije u Kaznioni. On je oštro osudio djelovanje Miletićevog frakcijskog centra, kršenje partijske discipline, nezdrave odnose u organizaciji, pogromašku atmosferu u zajednici komunista i dr. i tražio da se odmah organizuje široka diskusija o pismu CK KPJ, samo­ kritika svih članova partijske organizacije u Kaznioni i likvidacija frakcije, a potom održi partijska konferen­ cija na kojoj bi se izabrao novi »Kakić«. Apel je dostavljen i svim većim partijskim organizacijama u zemlji koje su na bilo koji način uvučene u djelovaje frakcije, radi upoznavanja stanja među komu­ nistima u Kaznioni u Sremskoj Mitrovici i stava CK KPJ o tome. Te večeri, s početka januara 1938, Ognjen je svome starom drugu argumentovano govorio o veli­ kim mogućnostima i potrebama ideološko-političkog rada u zemlji, o tome da te mogućnosti ostaju neis­ korištene i potrebe nezadovoljene, čemu je jedan od značajnijih razloga nedostatak za taj posao spremnih kadrova, pismenih i vrijednih ljudi. Mada je znao da je Čolaković član najvišeg partijskog rukovodstva, Priča mu je sayjetovao da se vrati u zemlju i legalizuje. »Moglo bi se«, uvjeravao ga je Ognjen, »mnogo uraditi - prevođenje (marksističke literature), izdavanje legalnog lista, časopisa, održavanje predavanja i slično«. Ovaj Pricin savjet drugu došao je kao puka koinci­ dencija slučajnosti sa položajem Čolakovića u Politbirou, o čemu ni jedan ni drugi u to vrijeme nisu znali.

78

Kao legalni sedmični list ilegalne KPJ i KP Hrvatske, »Naše novine« počele su da izlaze u Zag­ rebu marta 1939. godine. Pokrenute su u vrijeme kad su Hitlerova Nje­ mačka i Musolinijeva Italija vršile intenzivne pripreme za svoju agresiju u Evropi i na Balkanu, uoči po­ četka drugog svjetskog rata. U to vrijeme u Jugoslaviji su srpska i hrvatska buržoazija pregovarale o iješenju osnovnog unutrašnjeg državno-političkog pitanja i već su se počele ocrtavati konture njihovog sporazuma. U takvim političkim uslovima bilo je potrebno da komunisti kažu javnosti u Jugoslaviji svoja mišljenja o svim tim događajima, da utiču na zbivanja u unutrašnjoj politici, na usvajanje što demokratskijih iješenja, koja bi istovremeno ojačala moralno-političku snagu zemlje pred narastajućom opasnošću od fa­ šističke agresije. Glavni urednik lista bio je dr Božidar Adžija, a stalni urednik, praktično glavni urednik, Ognjen Priča. Urednici lista bili su još August Cesarec i dr Vladimir Bakarić. List je izuzetno veliku pažnju poklonio toku pregovora oko iješavanja hrvatskog nacionalnog pi­ tanja, jer je smatrao (br. od 8. aprila) »da se bez iješenja centralnog i temeljnog političkog društvenog pitanja, hrvatskog pitanja, i opće nacionalne ravnoprav­ nosti dalje ne može i ne smije ići«. Smatrajući da je rješenje »hrvatskog pitanja i općenacionalne ravno­ pravnosti« nezamislivo bez političkih sloboda, isticao je potrebu »najnužnijih predradnji« za sporazum: hitno donošenje novih političkih zakona (o izborima, zboru i dogovoru, slobodi štampe, o udruživanju), »koji po svome duhu i sadržaju moraju biti zaista demokratski« (br. od 1. aprila 1939). Ali, to nije smjelo da bude razlog odlaganja samog rješenja ovih pitanja, već, naprotiv, postizanje rješenja »najbržim koracima«, ocjenjujući da »I najmanje usporavanje ili zastoj narodi ove zemlje neće odobriti, a to ujedno može imati teških posljedica«, aludirajući na spremnost naroda da brani demokratske tekovine od fašističke agresije. U tom smislu list je pledirao za što širu demokratsku osnovu snaga koje će učestvovati u rješavanju tog osnovnog društveno-političkog i državnog pitanja. N ema sumnje da je riječ i o radničkom pokretu, KPJ i antifašističkom narodnom frontu. List 79

je u tome vidio garantiju da će sporazum biti zbilja narodni, zajedničko djelo. U vezi sa svim tim, »Naše novine« su (br. od 8. aprila) upozoravale na teška iskustva naroda sa ranijim režimima koji su povremeno najavljivali demokratska iješenja osnovnih unutrašnjih pitanja, pa su se vraćali na stare metode upravljanja. Mišljenja lista prihvatana su u javnosti i on se brzo afirmisao kao značajan faktor javnog mnjenja u Hrvatskoj i Jugoslaviji. Uz to, redakcija je imala vrlo dobru organizaciju distribucije lista, pa je štam­ pan u preko 40.000 primjeraka, što je za tadašnje uslove bio veliki tiraž. Ako se ima u vidu da su ga u fabrikama i preduzećima* na selu i u školama čitali u grupama, onda je broj njegovih korisnika bio daleko veći i širi. Kad su »Naše novine« bile zabranjivane, a to se često događalo, služba za dis­ tribuciju lista gotovo uvijek je uspijevala da broj prije zapljene pošalje izvan Zagreba, a u Zagrebu je organizovala prodavanje konspirativno što policija nije mogla odmah primijetiti. Tako su »Naše novine« i mišljenja izložena u njima, i kada su bili zabranji­ vani - dopirali do čitalaca širom zemlje. Jedno vrijeme »Naše novine« nisu izlazile. Njihovo izlaženje obnovljeno je u promijenjenoj unutrašnjoj političkoj situaciji i vrlo komplikovanim spoljnopolitičkim prilikama Poslije sporazuma Cvetković-Maček o diobi vlasti, 24. avgusta 1939. formirana je Banovina Hrvatska U njen sastav ušle su Savska i Primorska banovina, a od srezova koji su bili u sastavu drugih bano­ vina: Dubrovnik, Travnik, Fojnica, Derventa, Gradačac, Brčko, Šid i Ilok. Za razliku od ostalih, Ba­ novina Hrvatska je dobila širu samoupravu i zako­ nodavnu vlast u poslovima iz svoje nadležnosti; na nju su preneseni mnogi poslovi koji su dotle spadali u nadležnost centralne vlasti. Dotadašnji centralističko-hegemonistički sistem vladavine u Jugoslaviji je zadržan, s tim da u okviru tog sistema HSS preuzme ogra­ ničenu vlast u Hrvatskoj, dok je položaj ostalih na­ roda ostao nepromijenjen, a zatim su čak pooštreni neki šestojanuarski zakoni. Međunarodna situacija postajala je komplikovanija i zaoštrenija. U Španiji je generalska fašistička hunta sa uspjehom završila svoju kontrarevolucionamu borbu

80

protiv demokratske španske republike. Kontrarevolucioname jedinice su ušle u Madrid 18. marta 1939. Između Hitlera i Staljina je došlo do sporazuma 23. avgusta 1939. Odmah poslije tog sporazuma us­ lijedila je poljska tragedija i početak drugog svjetskog rata: Hitlerova Njemačka počela je 1. septembra 1939. ratne operacije protiv Poljske, a dva dana poslije, 3. septembra, Velika Britanija i Francuska objavile su rat Njemačkoj. Njemački okupatori ušli su u Varšavu 27. septembra, a 5. oktobra pao je Lublin i prestao organizovani otpor u Poljskoj. U toku toga njemačkog napada na Poljsku i sovjetske jedinice su prešle granicu i zaposjele zapadnu Bjelorusiju i zapadnu Ukrajinu. Unutrašnjepolitička situacija, nastala sporazumom Cvetković-Maček, i međunarodna usložena otpočinja­ njem drugog svjetskog rata, bili su novi politički podsticaji za obnovu izlaženja »Naših novina«. Odmah po proglašenju Banovine Hrvatske, dok se banska vlast organizovala, Partija je obnovila rad na stvaranju Stranke radnog naroda Hrvatske i svoju legalnu štampu. Povodom ponovnog pokretanja, u posebnom proglasu, koji se u obliku letka dijelio u Hrvatskoj, o zadaći lista se kaže: »Naše novine, u času kada se na svim stranama naše zemlje punom parom radi na osnivanju samostalne političke Stranke radnog naroda, treba da postanu izraz težnji i zahtjeva - a isto tako i putokaz i predvodio - da postanu istinsko glasilo narodne slobode najširih redova radnog naroda grada i sela«. U prvom broju obnovljenih »Naših novina« (21. oktobra 1939) redakcija je istakla da bi u novoj po­ litičkoj situaciji poslije Sporazuma trebalo da otpočne demokratizacija zemlje. »I u novim političkim prili­ kama«, naglašava redakcija, »mi ćemo, dakle, pomagati svim onim snagama, koje djeluju u smjeru norma­ lizacije i demokratizacije našeg narodnog života, a borit ćemo se protiv onih koji rade protiv narodnih sloboda, pa dolazili oni iz kojeg mu drago poli­ tičkog tabora. Nećemo se nikada složiti s onima, koji smatraju, da iznimne i teške međunarodne pri­ like ne dopuštaju zadovoljenje narodnih redova za slobodom i demokracijom, jer upravo ovakvi, koji se predstavljaju najvećim prijateljima naroda, htjeti

će u najnovijem političkom razdoblju odigrati reakcio­ narnu ulogu na štetu radnog naroda«. List »Naše novine« se zalaže za stvaranje Stranke radnog naroda, za njeno ravnopravno učešće u po­ litičkom životu. Suprotstavlja se napadima i propagandi da time Inicijativni odbor za stvaranje Stranke radnog naroda i komunisti »izazivaju neraspoloženje naroda« da razbijaju njegovo jedinstvo i si. One (br. od 21. oktobra) objašnjavaju javnosti u čemu je značenje inicijative za stvaranje SRN u Hrvatskoj: »Ako itko, a to baš radnička klasa i njen klasni pokret, od uvijek se je borila za puno iješenje nacionalnog pitanja u duhu slobode i ravnopravnosti hrvatskog kao i svih drugih naroda ove zem lje. . . Radnička klasa otvoreno je i jasno iznijela svoj stav prema Sporazumu Maček-Cvetković od 26. avgusta 1939, označavajući ga, uza sve njegove manjkavosti, kao pozitivan korak i doprinos iješavanju našeg najvažnijeg unutarnjopolitičkog pitanja«. One se uključuju u brigu oko provođenja izbora za hrvatski sabor, za dono­ šenje novog izbornog zakona na demokratskim na­ čelima (tajnost, jednako pravo glasa za punoljetne žene i muškarce, i dr.). Ali vladajuća buržoazija u Banovini Hrvatskoj preduzima mjere da klasni radnički pokret i njegove organizacije stavi pod svoju kontrolu i pod svoje političko i idejno vodstvo. Ban Šubašić je imenovao nove uprave radničkih komora u Zagrebu i Splitu, a poslije toga je slijedilo preuzimanje ispostava u drugim gradovima Hrvatske. Smijenio je one koje su postavili bivši režimi i koji su pripadali režimskim sindikatima - »JUGORAS-u« (Jugoslovenski radnički sindikati), pa postavljao one iz HRS-a (Hrvatski rad­ nički savez). Banska vlast je raspustila ravnateljstva okružnih ureda za osiguranje radnika u Zagrebu, Splitu, Sušaku, Karlovcu, Osijeku i Dubrovniku i u tim uredima također imenovala povjerenike iz redova fiinkcionera HRS-a i SHPN (Saveza hrvatskih pri­ vatnih namještenika). Radnici nisu bili protiv smjene onih koje je postavila centralna vlast, ali su tražili da se sada u Banovini Hrvatskoj smjena izvrši putem demokratskih izbora, što je Šubašić odbio. »Naše novine« su (br. od 28. oktobra) to kvalifikovale kao »udar protiv klasnog sindikalnog pokreta«. Zabranjeno je organizovanje okupljanja i zborova - bez dozvole banskih vlasti. Preduzimane su mjere protiv akcija

82

komunista za stvaranje SRN, pa su one pogađale izlaženje »Naših novina«. Zbog čestih zapljena list je s teškom mukom izlazio finansijski na kraj. Pisanje lista, kao i klasni sindikalni pokret i KP Hrvatske, sve češće su dolazili u koliziju sa banskom vlašću. Na pisanje »Hrvatskog dnevnika«, list HSS, od 12. decembra 1939. da Hrvati žele da pokažu Srbima »da naši predstavnici stupajući u vladu nisu prestali biti pobornici slobode i demokratije«, »Naše novine« od 15. decembra dale su svoj komentar: »Ako se to želi pokazati Srbima, mi bismo želeli da se to pokaže i nama u Banovini Hrvatskoj«. Posljednji broj »Naših novina« objavio je nekoliko članaka koji su predstavljali otvoren obračun KP Hrvatske s politikom rukovodstva Banovine Hrvatske. Analizirajući karakter sporazuma Cvetković-Maček i njegovo provođenje, »Naše novine« su pisale da se taj sporazum »pretvorio u sporazum hrvatske gospode sa srpskom, a protiv svih naroda Jugoslavije«, a »vode HSS su izdale svoj vlastiti program, na kojemu su se sakupili seljaci«. »Naše novine« su istovremeno objašnjavale me­ đunarodni politički položaj Jugoslavije u tim teškim i složenim vremenima. Sporazum Staljin—Hitler, zatim ulazak sovjetskih trupa u Poljsku, a naročito otpo­ činjanje rata sa Finskom, 30. novembra 1939. napra­ vili su pravu pometnju među antifašistima i komunistima u Evropi, a vrlo negativno su se odrazili i kod nas. Komunisti su pakt Sovjetskog Saveza sa Nje­ mačkom objašnjavali potrebom Sovjetskog Saveza da što je moguće više udalji od svojih granica, i odgodi neizbježnost rata sa fašističkom Njemačkom, jer su zapadne demokratije tzv. minhenskom politikom, koja je značila da odustaju od saveza sa Sovjetskim Sa­ vezom u odbrani od fašizma, takvom savezu pret­ postavljale u stvari politiku usmjeravanja Hitlerove agresije prema istočnoj Evropi i Sovjetskom Savezu. Zbog tog pakta između Staljina i Hitlera, »Naše novine« nisu napuštale ocjenu o fašizmu i nisu prestajale sa upozoravanjem na neposrednu opasnost po našu zemlju od fašističke agresije i na pripreme da se agresoru odupre, ali su upozoravale i na opasnost od uvlačenja Jugoslavije na strani Engleske i Francuske, ocjenjujući da je u interesu Jugoslavije i radnog naroda da ne budu uvučeni u takav rat. 83

Istovremeno, zalagale su se za uspostavljanje diplo­ matskih odnosa i saradnje Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom (diplomatski odnosi sa Sovjetskim Savezom uspostavljeni su 24. juna 1940), jer su smatrale da je Sovjetski Savez u tadašnjim prilikama (na početku drugog svjetskog rata) jedini pravi oslonac u pripre­ mama za odbranu Jugoslavije od prijeteće fašističke agresije. U tako teškoj i vrlo komplikovanoj situaciji list je nastojao da na što jasniji način izloži ocjene i mišljenja jugoslovenskih komunista o međunarodnom položaju Jugoslavije i zadacima koji su proizlazili za jugoslovenske komuniste i antifašiste u njihovoj zajedničkoj borbi, te da ti stavovi dopru do što šireg kruga radnih ljudi, da bi se što prije oslobodili izvjesne razočaranosti, zbunjenosti i dezorijentacije. Kad je vlada Cvetković-Maček donijela Uredbu o izmjeni i dopuni Zakona o zaštiti javne bezbjednosti i poretka u državi, član 12/a Uredbe je anti­ cipirao i sankcionisao već brojna hapšenja komunista u Zagrebu od 16. decembra 1939, izvršena prije objavljivanja naredbe banovinske vlasti o proširenju čl. 12/a na Banovinu Hrvatsku. Na osnovu istog člana produženo je sa hapšenjima i slanjem u koncetracioni logor u Lepoglavi. Pozivom na taj član pomenute uredbe, uhapšeni su dr Božidar Adžija, glavni urednik (a on je bio i predsjednik Inicijativnog odbora za stvaranje Stranke radnog naroda Hrvatske) i V. Turk, odgovorni urednik »Naših novina«, što je praktično značilo zabranu daljeg izlaženja lista. Zadnji broj »Naših novina«, mada izdat ilegalno, pripremljen je na način kao i većina ostalih brojeva. U redakciji se, naime, najčešće radilo kolektivno; obično zato što su urednike i saradnike na to tjerale razne teškoće i okolnosti. Sjećajući se tog zajedničkog rada, dr Bakarić priča kako je to izgledalo: neko počne da piše članak, pa neko drugi nastavi. Tako su »mnogi članci u redakciji prepravljeni. .. urednici su tada vrlo liberalno mijenjali tekstove. Ja sam ih«, veli Bakarić, »i sam prepravljao tko zna koliko, a isto tako se događalo i s mojim«. Ali, najviše posla u redakciji imao je Priča, jer je on bio jedini stalni (honorarni) i, praktično, glavni urednik.

84

Žestoke polemike sa Krležom i »Pečatom« U februaru 1939. Krleža je u Zagrebu počeo da izdaje časopis »Pečat«, »književni mjesečnik za umjetnost, nauku i sve kulturne probleme«. Ranije diskusije među naprednim intelektualcima časopis je proširio, od problema odnosa filozofije i prirodnih nauka na druga područja nauke, kulture i umjet­ nosti, do politike, unutrašnje i međunarodne. U to vrijeme KPJ je bila u fazi odlučnog raš­ čišćavanja frakcijskih pojava i u fazi konsolidacije svojih redova. Sem ostalog, u rukovodstvu Partije je pisanje »Pečata« ocijenjeno negativno - da »Pečat« doprinosi pometnji i dezorijentaciji članstva i da ote­ žava borbu protiv skretanja u Partiji i rad na njenoj konsolidaciji. Tito je u »Proleteru«, organu CK KPJ (br. 1 maj 1939) kritikovao, među ostalim, neke saradnike »Pečata« i karakter njihovog pisanja. Smatrao je da stvaraju zabunu u glavama »osobito mlađih intelektualaca i nekih radnika« i pozvao na suzbijanje te akcije. Isticao je značaj i potrebu jedinstva par­ tijskih redova kao osnovnu zadaću komunista u ta­ dašnjoj izvanredno složenoj i teškoj situaciji za dalju djelatnost KPJ. Priča je u polemiku s Kreležom i saradnicima »Pečata« ušao u jesen 1939. člankom »Recepti, pro­ pisi, dogme«, objavljenom u zagrebačkom partijskom časopisu »Izraz« (br. 9. oktobar). Na ovaj članak je odgovorio Krleža u decembru, u dvobroju 8-9 »Pečata«, pod naslovom »Dijalektički antibarbarus«. U februaru 1940. Priča je objavio svoj polemički odgovor »Barbarstvo Krležinog antibarbarusa«. Među Krležinim saradnicima u »Pečatu« bio je istoričar Vasa Bogdanov. On je kritički pisao o istorijskoj metodi Marksa i Engelsa i o nekim njihovim ocjenama uloge Južnih Slovena u mađarskoj revo­ luciji 1848. godine. O tim mišljenjima Vase Bogda­ nova vodila se diskusija u naprednim časopisima. Međutim, Bogdanov se bavio i najaktuelnijim unu­ trašnjim političkim pitanjima. Bogdanov je, naime, isticao pozitivnu ulogu vodstva HSS-a u iješavanju hrvatskog nacionalnog pitanja. U svojim analizama istorijskog razvoja hrvatsko-srpskih odnosa, povezujući ih često s aktuelnim stanjem, smatrao je hrvatski 85

građanski nacionalni pokret glavnim faktorom nacio­ nalnog oslobođenja. Pri tome stavu ostao je i poslije Sporazuma Cvetković-Maček, u vrijeme kad je u Hrvatskoj počela da dolazi do izražaja antikomunistička i antidemokratska politika novog režima u Banovini Hrvatskoj. Partijsko rukovodstvo je smatralo da ovi stavovi Bogdanova nisu objektivni i da štete anti­ fašističkom i drugim progresivnim pokretima, a na­ ročito komunističkom pokretu. Pored ostalog, Krleži je zamijerano zbog toga što u časopisu štampa tekstove Vase Bogdanova, ali je on, uprkos tome, Vasine tekstove i dalje štampao sve dok ovaj nije, početkom 1940. godine, pokrenuo svoj polumjesečnik »Političko iskustvo«, sa kojim korakom se nije složila redakcija »Pečata«, a glavna idejno-politička osnova tog časo­ pisa (od januara do aprila 1940. izišlo je pet brojeva) bila je odbrana politike vodstva HSS-a i Banovine Hrvatske. Rukovodstvo KPJ takođe će zamjerati Krleži što, pored ostalog, objavljuje tekstove još nekih autora čije je stavove ocjenjivalo ideološko-politički štetnim. Cijeneći književno djelo Miroslava Krleže, a na­ ročito njegovu ulogu i značaj u našem naprednom pokretu, Priča je pisao: »Krležino je književno djelo ono što našem naprednom pokretu daje i veliko književno značenje. I upravo zato ne možemo se pomiriti s tim da Krleža podupire jalove i negativne pojave. . . , a još manje da on svojim imenom i autoritetom pokriva te štetne pojave. To škodi i naprednom pokretu i samom Miroslavu Krleži«. Priča je ocjenjivao da su pojedini stavovi saradnika »Pečata«, koji su u koliziji sa ideološko-političkom linijom re­ volucionarnog pokreta i KPJ, karakteristični »za izvjesne pojave među intelektualcima« iz redova antifašističkog narodnog fronta. Uzroke tim pojavama nalazio je u dva izvora: u (političkoj) dezorijentaciji tih inte­ lektualaca u složenoj međunarodnoj i unutrašnjoj po­ litičkoj situaciji i u njihovoj pasivnosti u ideološko-političkoj akciji KPJ. Priča i mnogi drugi želeli su da ne dođe do polemike sa Krležom, mada je bilo jasno da postoje različita i oprečna mišljenja o nizu načelnih pitanja. Smatrao je da bi ta polemika samo štetila naprednom pokretu, s obzirom na vrijeme i prilike u kojima bi se vodila. Kao revolucionar komunist smatrao je

86

da sve napore treba usmjeriti u borbu za demo­ kratske slobode i protiv domaće reakcije, i na pripremu za odbranu od neizbježne i skore fašističke agresije jer je to istorijski patriotski i revolucionarni komu­ nistički zadatak, kome treba sve potčiniti. U našim uslovima jedna od bitnih pretpostavki za realizaciju tih zadataka, - duboko je Priča u to vjerovao, jeste postojanje revolucionarne partije, ideološki i po­ litički jedinstvene, na osnovnim principima marksističke ideologije. Pošto je KPJ bila u jeku takve konsoli­ dacije, kao borcu bilo mu je razumljivo da je tražila disciplinu u svemu, pa i u idejnim i političkim pi­ tanjima. Grupa saradnika »Pečata« u toj situaciji željela je da o načelnim (na prvom mjestu filozofskim i naučnim) pitanjima diskutuje u susretu sa predstav­ nicima Partije i da se javno ne zaoštrava polemika. Oni su organizovali jedan takav sastanak. Pored drugih, učestvovali su Krleža, Rihtman, Podhorski, Bogdanov. Od strane CK KP Hrvatske dr Pavle Gregorić i Safet Krupić, iako Krupić nije bio član CK KPH. Na sastanku je bio i Priča, pošto je neposredno učestvovao u polemici. Intencija organizatora sastanka bila je da se diskutuju filozofska i naučna pitanja, i oni su se za takvu diskusiju bili pripremili, jer su bili došli sa napisanim elaboratima. Sa novim i brojnim argumentima branili su svoje ranije sta­ vove iz oblasti filozofije i nauke o kojima je Priča, još u »Znanosti i životu«, iznio svoje kritičko miš­ ljenje. Priča nije spremio nikakav elaborat i došao je bez ikakvih bilježaka - smatrao je da se jednim takvim sastankom ne mogu razjasniti načelne razlike u shvatanjima nekih filozofskih i naučnih pitanja, ali je na sastanak došao da pokuša da sugeriše dis­ kusiju o aktuelnim ideološko-političkim pitanjima od životnog značaja za antifašistički i revolucionarni pokret i da se na tom sastanku postigne saglasnost o za­ jedničkom radu na oživotvorenju zadataka koji su proizlazili iz ideološko-političke akcije pokreta. Nije naišao na saglasnost, ni na razumijevanje. Sastanak se završio mučno za sve učesnike. Javna polemika se nastavila u jednom vrlo de­ likatnom vremenu, u vrlo složenom i sudbonosnom predrevolucionamom trenutku, koji je zahtijevao je­ dinstvo akcije svih antifašističkih narodnofrontovskih 87

snaga. Unutrašnja politička situacija postajala je sve teža, a međunarodna sve zaoštrenija i sve složenija, naročito što se tiče spoljne (pakt Staljin-Hitler i dr.) politike Sovjetskog Saveza i antifašističke politike koju je inaugurisao Sedmi kongres Komunističke intemacionale 1935. godine. Tako je ovaj sukob povukao različite elemente i razbudio strasti idejne i političke borbe, koje su pratili i drugi elementi (intrige, lična raspoloženja i si.). Ova polemika se negativno od­ ražavala i na članstvo KPJ i na napredni pokret. Tito, kao sekretar Partije, smatrao je da mora i javno kazati sve o tome. Objavio je članak u »Proleteru«, br. 3 -4 od aprila-maja 1940. Između ostalog pisao je: »Svaki član Partije treba da bude svjestan toga da Kompartija ima da vodi borbu sa jakim nepri­ jateljem - sa buržoaskom klasom koja iskorištava sva raspoloživa sredstva u borbi protiv Kompanije. Ona u toj borbi ne upotrebljava samo grubu silu: žandare, policiju, zatvore i robiju, nego i mnoga druga još opasnija sredstva,. . . jednom riječju, di­ rektno ili indirektno ona iskorištava sve one elemente koji bilo na koji način rade protiv interesa Partije, na njezinom slabljenju u razbijanju«. U tom kontekstu osvrnuo se na pisanje »Pečata«: »Slučaj spora između tzv. lijevih književnika također zahtijeva punu našu pažnju. Baš zbog toga što se tu radi o književnici­ ma koji imaju svoje čitaoce uglavnom među radničkom klasom i zbog toga mogu mnogo utjecati bilo po­ zitivno ili negativno na čitaoce, mi smo dužni da budno pratimo rad i pisanje tih književnika. . . Dakle, borba među tim lijevim književnicima stvorila je pri­ ličnu zabunu u redovima ne samo vanpartijske čita­ lačke publike, nego i u redovima samih partijskih članova, tako da su se stvorila dva tabora, jer se nije znalo koja strana ima pravo. Mi ovdje nemamo namjeru da dajemo svoj sud o umjetničkoj vrijednosti literarnih radova jedne ili druge strane. Isto tako nemamo namjere niti se to može u ovom članku da se upuštamo u teorijsku analizu i kritiku, već je naša dužnost da jasno još jednom kažemo svoje mišljenje o ljudima o kojim a. smo već govorili u majskom broju »Proletera« od prošle godine, i da na taj način upozorimo partijsko članstvo da ne nasjeda raznim pričanjima i sugeriranjima sa strane po ovoj stvari. U vrijeme kakvo je danas, kada se zbivaju

88

tako sudbonosni događaji, vrlo je opasno da kojekakvi nazovi teoretičari sa svojim pokušajima revizije ili proizvoljnog i krivog tumačenja marksističko-lenjinističke teorije ne unesu zabunu u redove radničke klase. . .« Zbog neposrednosti istorijskih događaja koji su sta­ jali pred našim narodima, pred radničkom klasom i komunistima, Tito je bio kategoričan: »Danas, kad se već postavlja pitanje: ko će koga, kada je potrebno napregnuti sve svoje snage da se stvori jedna snažna monolitna partija koja će moći stajati na čelu do­ gađaja svaki onaj koji se ne podvrgne dicsiplinirano tome radu i tim zadaćama, spada na drugu stranu barikada, tj. na stranu neprijatelja radničke klase«. Organ CK KP Hrvatske, »Srp i čekić« (u brojevima 1940-1941) otvoreno je navodio imena »antipartijskih elemenata koje treba bojkotovati«. U ljeto 1940. pojavio se prvi broj »Književnih svezaka«, nove legalne partijske publikacije. U njima je bilo, pored članaka E. Kardelja, O. Keršovanija, K Popovića i drugih, nekoliko Pricinih, ranije ob­ javljenih radova: »Savremena filozofija i prirodne znanosti«, »Recepti, propisi, dogme«, »Barbarstvo Krležinog antibarbarusa«. »Književne sveske« su ocijenile djelatnost »Pečata« kao jedan od »revizionističkih po­ kušaja« u napadima na »teoretsku misao napredne avangarde« koji dolaze »slijeva«, iz redova napredne, antifašističke narodnofrontovske inteligencije. Zajedno s onima »zdesna«, imaju »jedan jedinstveni objektivni cilj: ideološki razoružali radnički pokret u vrijeme kad je njegovo potpuno idejno jedinstvo preduslov da bi mogao realizirati svoju historijsku zadaću.« Priča je krajem 1940. godine - odgovarajući na jedno privatno pismo, u kome se središnje značenje u »Književnim sveskama« daje njegovim radovima iz filozofije - iznio svoje lično mišljenje da u polemici sa Krležom i »Pečatom« centralno značenje imaju drugi radovi. Nije umanjivao značaj diskusije o proble­ mima iz filozofije i nauke, jer ih je kao urednik časopisa i sam podsticao prije dvije-tri godine, kao što nije bio ni protiv slobodnijeg razmišljanja i o marksizmu - jer je i sam iznio nekoliko opservacija takvog karaktera (anticipacija jeretičkog stava o mark­ sizmu i dijalektičkom materijalizmu kao »kanonu« u prikazu knjige Tomasa Alfreda Džeksona: »Dija­ lektika, logika marksizma«, o nadrealizmu povodom 89

Davičovih pjesama, itd.), ali je smatrao da prvoraz­ redno značenje imaju oni radovi koji razmatraju ili postavljaju pitanje ocjene neposredne revolucionarne perspektive i neposrednih društvenih nosilaca tog kretanja, da li će i kako KPJ uspjeti da radnički i sve napredne pokrete i organizacije u zemlji re­ volucionarno orijentiše putem revolucionarne prakse ili ne. Duboko je bio uvjeren da Jugoslavija neće moći još dugo ostati izvan vrtloga svjetskog rata, u kome će se voditi odlučna i nemilosrdna bitka između fašizma i demokratije, bitka: ko će koga?

P o n o v n a in te rn a c ija u z a v ič a j

Od zabrane »Naših novina« i primjene u Bano­ vini Hrvatskoj člana 12/a Uredbe o dopuni Zakona 0 zaštiti javne bezbjednosti poretku u državi, do posljednjeg hapšenja u noći 30-31. marta 1941, Priča je kao stari »robijaš«, ugledan i uticajan komunista, morao svakog dana da računa da može biti uhap­ šen. To zbog toga što je režim Banovine Hrvatske počeo da takve komuniste, postepeno ali kontinuirano, eliminiše iz javnog života. Nastojao je da maksimalno koristi vrijeme za partijske poslove, ali i za reali­ zaciju nekih ličnih planova, što nije bilo jednostav­ no ni lako, jer je morao da se brine o zaradi za svakodnevno izdržavanje. Radio je na dotjerivanju svog (na robiji završenog) prevoda Lenjinovog »Im­ perijalizma«, koji je objavljen u 30.000 primjeraka u izdanju legalne partijske knjižare »Kultura«. Sa Dedijerom je radio na prevodu knjige Palma Data o Indiji. (Palm Dat je bio britanski marksist, član ru­ kovodstva KP, i ova njegova knjiga bila je vrlo dobro primljena među zapadnoevropskim naprednim intelektualcima. Za nju je i kod nas postojalo interesovanje, naročito za kritiku engleskog kolonija­ lizma i prikaz antikolonijalne borbe u Indiji). Ove prevode Priča je obično radio u stanu Ivanke i Vla­ dimira Vitasovića, na Ribnjaku, gdje je bilo uredništvo 1 administracija časopisa »Trideset dana«, koji je ob­ javljivao uglavnom prevode izbora članaka iz strane štampe u cilju što objektivnijeg upoznavanja javnosti sa događajima u svijetu. (Časopis je izlazio 1940-41, a urednici su mu bili Vladimir Dedijer i Vladimir

90

Ognjen Priča u konjinaciji. Koren ica 1940. godine

Vitasović). Priča je sa Bakarićem radio na prevodu i Lenjinovog »Materijalizma i empiriokriticizma«. Jedno vrijeme, od kraja aprila do avgusta 1940, Priča je bio konfiniran u Korenici. Tu ga je gotovo svake ili svake druge nedjelje posjećivala njegova supruga Adela Dobrinić Ada. Donosila mu je vijesti od dru­ gova, rukopise koje mu je slao Otokar Keršovani, koji je radio u časopisu »Izraz« i u »Hrvatskoj nak­ ladi«, radi konzultacija o izdanjima. Medu drugim materijalima, dobio je da pročita i dâ mišljenje o radovima Todora Pavlova iz oblasti estetike i književne 91

teorije, jer su neki drugovi predlagali da se prevedu na srpskohrvatski jezik i izdaju, kako bi doprinijeli razjašnjenju jednog broja pitanja o kojima se već javno diskutovalo i polemisalo među naprednim piscima. Priča nije bio protiv prijedloga da se ti radovi pre­ vedu, ali nije bio oduševljen ni estetikom ni knji­ ževnom teorijom Todora Pavlova i nije bio za to da ti radovi budu među prioritetnim izdanjima. Ada mu je donosila i literaturu za koju je bio lično zainteresovan, a koju je ona nabavljala preko prijatelja u Zagrebu. Uglavnom je to bila literatura za nje­ gove lične radove ili literatura izdavana u inostranstvu, a želio je da bude u toku naučne i filozofske ev­ ropske misli. U Korenici je vrlo mnogo radio na svome »Političkom iječniku«, koji je u martu 1941. odštampan, ali nisu stigli u štampariji da ga uvežu i distribuiraju. To je bio kod nas prvi iječnik takve vrste. Nije ga radio sa velikim naučnim ambicijama, već zbog naše šire čitalačke publike, »da ima jedan priručnik za razumijevanje današnjih vanjsko-političkih događaja«. U njemu je Priča na sažet i popularan način dao gotovo cio idejni fond istorijskog mate­ rijalizma, sociologije, o imperijalizmu, o državi i revoluciji, itd. Ali sresko načelstvo nije m im o gledalo na Pricin boravak u Korenici, pa mu je mimo svoje volje učinilo uslugu, i ne znajući za to. Kao i 1929. godine, i ovoga puta mu je opština u Korenici odri­ cala zavičajnost i o tome donijela posebnu odluku. Obrazložila je da je Priča stekao zavičajnost opštine grada Sarajeve, pa je tražila da napusti Korenicu. Bilo joj je sasvim dosta da se nosi sa ilegalnim radom komunista iz Korenice. Izvještavajući o tome, 6. avgusta 1940, Kabinet bana Banovine Hrvatske doktora Ivana Šubašića, ravnatelj redarstva (šef po­ licije) u Zagrebu, dr Vragović je dodao da »bliže rodbine Priča više u Korenici nema«, čime je podržao želju svojih kolega iz Korenice. Sarajavska policija, kao i 1936. godine, kada je izišao sa robije, nije bila voljna da boravi u njenom regionu. Banovinske vlasti nisu bile voljne da ga pošalju u koncentracioni logor u Lepoglavu, zbog više razloga, pa su smatrale da jedno vrijeme, »do daljnjeg«, može ponovo da se naseli u Zagrebu. Ali i ovoga puta je upozoren da ima ograničeno pravo kretanja, što je značilo da

92

svakog časa može biti uhapšen i ponovo koniiniran ili poslat u koncentracioni logor u Lepoglavi, gdje se već nalazilo dosta njegovih drugova.

Neposredne ideološko-političke pripreme za revoluciju Jedan od prvih Pricinih ilegalnih partijskih poslo­ va u Zagrebu bio je da organizuje i pripremi štam­ panje »Kratkog kursa istorije SKP(b)«. Partijsko .ru­ kovodstvo je odlučilo da se članstvo upozna sa istorijom Boljševičke partije radi korištenja revolucionarnog iskustva partije koja je sa uspjehom izvela socija­ lističku revoluciju. Najprije je trebalo da se štampaju prve četiri glave. Ovaj zadatak dao je Prici lično Tito. (»Istorija Svesavezne komunističke partije (bolj­ ševika)« objavljena je u Moskvi u jesen 1938. U prevođenju na srpskohrvatski jezik učestvovao je i Tito, kad je bio u Moskvi. Srpskohrvatski prevod bio je gotov u proljeće 1939, pa je iz Moskve ilegalno prenesen u Jugoslaviju. Već u jesen iste godine po­ jedine glave umnožavane su na razne načine. Sada je trebalo da Priča pripremi čitavo izdanje). Savjesno je radio na pripremama i izdavanju »Kratkog kursa istorije SKP(b)«, i sam uvjeren da će biti koristan i svakom članu Partije i svakom obrazovanom, kul­ turnom i politički aktivnom čovjeku. Ali, kad bi se medu obrazovanim ili starijim komunistima poveo razgovor o Staljinu kao teoretičaru marksizma, Priča nikad nije propuštao priliku da istakne značaj prou­ čavanja marksizma naizvornim njegovim djelima, kao i veliku pomoć, kao neku vrstu dobrog uvoda u takvo proučavanje djela Kauckog, Plehanova, Labriole, Rože Luksemburg. To je činio i na robiji i nastojao da djela ovih pisaca, kad je god bilo mo­ guće, ima i »pri ruci«. U jesen 1940, odmah po završetku rada Pete zemaljske partijske konferencije, koja je održana u Zagrebu od 19. do 23. oktobra, prvih dana novembra formirana je Komisija za agitaciju i propagandu CK KPJ. U toj komisiji Priča je, kao i do tada, vodio brigu oko prevođenja i izdavanja marksističko-lenjinističke literature. (U toj komisiji bili su još: Krsto Popivoda, koji je brinuo i pomagao Politbirou u 93

organizovanju marksističkog obrazovanja partijskih kad­ rova, dr Pavao Markovac, koji je pratio pitanja umjet­ nosti i kulture, i dr Pavle Verthajm - pitanja nauke). U pismu bratu Srdi, koji je tada političko-partijski radio u SAD među našim iseljenicima, Ognjen piše da gotovo ne izlazi iz kuće ne samo zato što je »kod nas od danas do sutra« već i zato što ima »vrlo mnogo posla«. Na bratovljevo pitanje s kraja 1940. godine piše: »Što radim momentalno? Pišem jedan opširan prikaz filozofskih pogleda Sime Mar­ ko vica. N am jeravam . . . izdati neki svoj komentar ’Tezama o Fojerbahu’ i napisati studiju o Rudjeru Boškoviću«. Neke od ovih radova bio je završio, ali ih je bio sklonio iz predostrožnosti od policijskog hapšenja Međutim, odmah poslije njegovog hapšenja 30-31. marta 1941. njegova drugarica Ada, učiteljica u dom u za siročad u Zagrebu, skrila je sve njegove radove - završene i započete. Kad je pošla u par­ tizane, nikom nije rekla gdje se to nalazi. Poslije pete neprijateljske ofanzive, bolesna i iscrpljena, ona je umrla. Izgleda da su sa njom nepovratno izgub­ ljeni i ti rukopisi. Ranije, na robiji, u jednom štrajku, nestali su već napisani Pričini radovi, među kojima: »Uvod u naučni socijalizam«, »Nacionalno pitanje«, »Uvod u dijalektički materijalizam« i dr. Koliko je do sada istraženo, ono što je od njegovih radova pisanih u tamnici sačuvano, to su tekstovi pisani po sjećanju drugih na robiji da bi, zbog nedostatka li­ terature, mogli ipak učiti. Ali ni u takvoj verziji nisu sačuvani neki drugi, kraći radovi Pričini, npr. o Vargi, Rudašu, Talhajmeru. Novu godinu 1941. Priča je dočekao sa Titom, Keršovanijem i još nekoliko drugova i drugarica kod dr Srećka Šilovića. Slijedećih dana sreo se ponovo sa Titom. Pored drugih pitanja, razgovarali su o održa­ vanju ilegalnog višeg partijskog kursa. Pripreme su počele u januaru, a kurs početkom februara u Zagre­ bu, u Dubravi, u kući u kojoj je održana Peta ze­ maljska konferencija Kursom su neposredno rukovodili Politbiro CK KPJ i Tito lično. Slušaoci su bili svi politički sekretari nacionalnih i regionalnih (pokra­ jinskih) partijskih organizacija i još po jedan ruko­ vodeći čovjek iz istih organizacija, koji je trebalo poslije da se u organizaciji bavi ideološko-teorijskim radom, odnosno da vodi brigu o organizovanju ideo-

94

loško-političkog školovanja partijskih kadrova. Slušaoci su bili i tri člana Politbiroa (Ranković, Leskošek, Končar). Organizator nastave bio je Krsto Popivoda, a brigu za materijalno i drugo obezbjeđenje imala je jedna grupa zagrebačkih komunista. Osim Price, predavači su bili članovi Politbiroa: Tito, Kardelj i Lola Ribar (o omladini). Najviše predavanja održao je Tito. Između ostalog, govorio je o strategiji i taktici oružanog ustanka. Priča je izlagao o dijalektičkom materijalizmu. Ovaj kurs je radio nešto više od mjesec dana. Završio je nekoliko dana prije nego što je bilo predviđeno - početkom marta 1941.

Hapšenje uoči fašističkog napada na Jugoslaviju Komunisti u Zagrebu su od prvog časa popularisali antifašističke i patriotske akcije masa od 27. marta 1941. u Beogradu i drugim mjestima, agitujući protiv saveza Jugoslavije sa Hitlerovom Njemačkom i Musolinijevom Italijom, za odbranu zemlje od fa­ šističke agresije, za nezavisnost Jugoslavije, za de­ mokratske slobode. Na više mjesta, putem malih grupa, komunisti su organizovali kratke mitinge po gradu. Takvih mitinga je 28. marta navečer najviše bilo u radničkim kvartovima Trnje i Trešnjevka. Sutradan, 29. marta, trebalo je da se, okupljeni na tim skupovima, iz raznih pravaca probiju do centra grada i da se sliju u jedinstvenu masovnu mani­ festaciju. Samo manje grupe su se uspjele probiti u centar grada. Prema policijskim izvještajima - oko 800 ljudi. Bojeći se da će mnoge male akcije ipak prerasti u masovne, policija je 30. marta počela sa hapše­ njem pojedinih manifestanata na ulicama i, prema ranije pripremljenom spisku, nastavila hapšenje komu­ nista toga dana i u toku noći 30/31. marta. Tom prilikom uhapšen je Ognjen Priča i još 52 istaknuta komunista. Bio je zatvoren u Petrinjskoj ulici, a zatim je, sa jednom grupom drugova, preseljen u dio ženskog zatvora na Savskoj cesti, u prostorije koje su bile pod kontrolom žandarma i policije. Cijenili su da ih ni tu neće dugo zadržavati i da će biti brzo pušteni. 95

s obzirom na opštu situaciju u kojoj se tih dana nalazila Jugoslavija. Poslije 27. marta Srđan Budisavljević, ministar unutrašnjih djela u vladi generala Dušana Simovića, po savjetu svojih prijatelja i na traženje KPJ, pokušao je da preduzme mjere za oslobođenje antifašista iz svih zatvora. Mimo vlade, a na svoju inicijativu, dao je nalog da se iz policijskih pritvora i koncentracionih logora i kazniona puste politički pritvorenici i osuđenici čije je političko opredjeljenje na liniji odbrane zemlje. (Također je prihvatio i zahtjev KPJ, koji mu je prenio Bora Prodanović - da se spali povjerljiva arhiva i kartoteka Specijalne policije u Beogradu). Međutim, politički vrhovi u Banovini Hrvatskoj nisu pokazali volju za sprovođenje ove naredbe na svome području, a zagrebačka policija je nastavila sa hapšenjima ko­ munista. Delegacije roditelja i rodbine uhapšenih ko­ munista posjetile su najviše predstavnike banovinske vlasti i uzalud tražili da puste uhapšene i zatvorene na Savskoj cesti i Lepoglavi, objašnjavajući da su to borci za demokratiju i protiv fašizma, da nije nor­ malno da su još uvijek u zatvorima, kad se svi patrioti i istinski borci za demokratiju ubrzano i svim sna­ gama spremaju za odbranu zemlje od fašističkih prijetnji agresijom. Tako je Priča dočekao rat 6. aprila 1941. u zatvoru na Savskoj cesti. Prije podne 10. aprila, neposredno pred ulazak njemačkih fašističkih okupacionih trupa u Zagreb, jedna delegacija radnika i intelektualaca posjetila je divi­ zijskog generala Jurišića s ciljem da preko njega ishodi puštanje iz zatvora uhapšenih komunista i drugih antifašista. General je obećao, ali i dodao da ne može sam da donese odluku, da je potrebna saglasnost bana Šubašića, kod koga se, kako je rekao, sprema da pođe i - izišao je iz sjedišta svoje komande. Tog dana, međutim, ban Šubašić je napustio Zagreb i poslije, sa kraljevskom vladom, otišao iz zemlje. Poslije podne u Zagreb su ušle prethodnice njemačke vojske, a u četiri sata Slavko Kvaternik, preko zagre­ bačke radio-stanice, proglasio je uspostavljanje ustaš­ ke Nezavisne Države Hrvatske. Dr Vladko Maček koji je u Užicu napustio vladu kao njen potpredsjed­ nik, i vratio se u Zagreb 9. aprila - potpisao je 10. aprila proglas hrvatskom narodu »da se novoj vladi

96

pokori« i pozvao sve pristalice HSS-a, koji su na upravnim položajima, »da iskreno surađuju s novom vladom« ustaške Nezavisne Države Hrvatske. Uoči 10. aprila, i tog dana, u zatvoru na Savskoj cesti gotovo da nije bilo stražara. Smjene dežurstava nisu se obavljale uobičajenim redom; i to je bilo poremećeno. Nije bilo policijskih kontrolnih posjeta. Dežurni žandarmi, sa osjećanjem napuštenosti i izgub­ ljenosti, nisu više vodili računa da li se zatvorenici drže kućnog reda. Da je ma ko došao od drugova da im kaže kakva je situacija i da ih pozove - mogli su bez teškoća da iziđu; da se nisu potpuno oslanjali na dogovor sa drugovima izvana, i da nisu naivno vjerovali da će ipak biti pušteni, mogli su i sami, bez ikakvih žrtava, da se probiju iz zatvora napolje - tako su poslije ocjenjivali mogućnosti ta dva-tri dana za svoje oslobođenje. Organi nove ustaške države zatekli su ih u zatvoru. U ustaškom koncentracionom logoru u Kerestincu Selo Kerestinec nalazi se blizu Samobora, na 18 km od Zagreba, južno od puta za Ljubljanu. U njemu su ustaške vlasti u maju 1941, u zgradama bivšeg dvorca, otvorile jedan od prvih svojih koncentracio­ nih logora. Ognjen Priča i zatvoreni komunisti na Savskoj cesti (medu kojima je sada bio i August Cesarec, a pridružili su im i grupu mladih komunista iz zatvora u Petrinjskoj ulici) upućeni su 22. maja poslije podne u Kerestinec. Tu su zatekli nekoliko interniraca, ta­ kođer uhapšenih prije okupacije i izručenih ustašama. Tokom istog mjeseca počele su da stižu grupe uhap­ šenih komunista iz drugih gradova. Među njima grupe iz Travnika. Bijeljine i Vinkovaca. Ukupno je u lo­ goru bilo oko 130 zatočenika. Smješteni su u glavnom dijelu logora, u dvorcu, u pet soba prvog sprata. U ostalim dijelovima logora, u privrednim zgra­ dama koje su bile udaljene na oko pola kilometra od dvorca, bila je smještena grupa zatočenika uglavnom Srba, bivših funkcionera u državnom aparatu Jugosla­ vije. Ustaše su ih zvale »četnicima« ili »Jugoslovenima«. Među njima bilo je i komunista. 7 Ognjen Pnca

97

Grupa zatočenika Jevreja bila je smještena u drvarnici, koja se nalazila pokraj glavne zgrade, u istom dvorištu u kome su se kretali i komunisti. Kao specijalni zatočenik, odvojen od svih, u pri­ zemlju glavne zgrade bio je Rigoleto Martini Kvatro, jedan od sekretara Komunističke partije Italije. U Ju­ goslaviju je stigao iz Sovjetskog Saveza krajem 1940. godine da bi se, uz pomoć jugoslovenskih komunista, prebacio u Italiju. Uhapšen je u Zagrebu 12. januara 1941. Mogao je, kao i komunisti iz glavne zgrade, da se uz dozvolu Uprave kreće slobodno u najbližoj okolini logora. Mlađi zatočenici među komunistima izražavali su mišljenje da postoje vrlo dobri uslovi za bjekstvo i želju da se to što prije učini, da se ne odlaže, da su takve prilike već jedanput propuštene u aprilskom ratu. Svi su se sa njima slagali, ali je bilo nesporno da to treba učiniti u dogovoru sa drugovima vani i uz njihovu pomoć i na tome se vrlo konspirativno radilo. Najprije je bilo organizovano bjekstvo Rigoleta Martinija Kvatra Drugovi iz Zagreba su sa njim us­ postavili vezu preko zatočenika i Rade Končar, sekretar CK KP Hrvatske, organizovao m u je bjekstvo. Pošto je Kvatro izlazio do obližnje iječice da se kupa, jednoga dana u prvoj polovini juna nije se vratio u logor, a kraj rijeke su pronađeni njegovo odijelo i rublje. Kad se uprava logora interesovala kod ostalih zatočenika o Kvatrovoj mogućoj sudbini davano je mišljenje da se udavio u rijeci i da ga je voda odnijela. (Poslije višenedeljnog ilegalnog boravka u Zagrebu, Kvatro je prebačen u Italiju). Nakon napada fašističke Njemačke na Sovjetski Savez, 22. juna 1941, izmijenjeni su uslovi života u logoru. Znatno je pooštren režim: izmijenjeni su stražari ali je i među novima bilo onih koji su uz nagradu činili izvjesne usluge; zabranjeno je kretanje izvan logora, također izlazak iz soba u toku dana, osim u određeno vrijeme kad je šetnja u dvorištu; uveden je novi sistem posjeta rodbine uz pojačanu kontrolu, itd. Iz Zagreba je stigla grupa inspektora i obavila premetačinu. Nisu našli ništa kompromitujuće, ali su oduzeli sve predmete koji bi se mogli upotrijebiti za napad na stražu. Više nego prije sada se razgo­ varalo o bjekstvu. I dalje su postojale mogućnosti da

98

se individualno bježi, ali to niko nije predlagao, jer je bilo jasno, s obzirom na to kako su se prilike razvijale, da bi to imalo tragične reperkusije za one koji bi ostali u logoru iza bjegunaca; razmišljalo se i tiho razgovaralo o unutrašnjim pripremama za bježanje svih koje treba, i koje se jedino uspješno u tim prilikama može ostvariti, uz saradnju i pomoć drugova spolja. Smrt u zoru ustanka i revolucije U utorak 8. jula 1941, poslije podne, u dvorište logora je ušao »Zeleni Tomaš«, poznati veliki auto­ mobil zagrebačke policije, koji je služio za prevoz uhapšenika. Zatočenici su pomislili da su stigli novi drugovi. Umjesto njih, iz automobila je iskočilo neko­ liko policajaca i agenata. Jedan je došao na sprat i pozvao Ognjena Priču i još devet drugova: dr Božidara Adžiju, Otokara Keršovanija, Ivana Kmdelja, dr Iva Kuna, inž. Zvonimira Rihtmana, Ivana Korskog, Alfreda Bergmana, Sigmunda Krausa i Simu Crnogorca, i rekao da spreme svoje stvari i siđu u dvorište. Drugovi koji su ostali vjerovali su da je »Zeleni Tomaš« odvezao Priču i drugove u neki drugi logor. Čuli su da još postoje logori, u Podravini - »Danica«, kod Koprivnice, i drugi u Lici - »Jadovno«, kod Gospića. Predvečer policajci su vratili Ivana Kmdelja, koji je bio više nego zabrinut Umjesto njega odveli su Viktora Rozencvajga (Rosenzwaig), agronoma, ugled­ nog komunistu, koji je radio na Zagrebačkom sve­ učilištu. Priča i drugovi odvedeni su iz Kerestinca po nalogu Ministarstva unutrašnjih poslova NDH i predati Senatu pokretnog prijekog suda u Zagrebu. Optuženi su bili za smrt Ljudevita Tiljka, agenta predratne policije, iskusnog naročito u borbi protiv komunista. Tiljak je službovao u Beogradu, pa je, poslije uspostav­ ljanja NDH, kao Hrvat, prešao u Zagreb i tu nastavio svoj predratni posao. U ustaškoj policiji bio je vrlo dobro primljen. Trojica zagrebačkih komunista (Ante Miljković, Stipe Ugarković i Rudi Kroflin) kidnapovali su ga i preslušali. Tiljkova ponuda da komunistima pravi usluge nije prihvaćena. Njegov leš je izvučen 4. jula iz jedne bare u Petruševačkoj šumi kraj Rad99

SADRŽAJ

Godine presudne za životno opredjeljenje I J plimi i osjeci revolucionarnog pokreta . Student u B e č u ............................... Revolucionarno djelovanje u Sarajevu . . U doba zavođenja šestojanuarske diktature . Godine, robije u Srcmskoj Mitrovici . Tamnovanje u L e p o g l a v i ................................... Doktor Mula, profesor »Crvenog univerziteta« . Protiv fašizma - za demokratiju . . . Razgovori sa Titom i Č olakovićem ......................... Žestoke polemike sa Krležom i »Pečatom« . . . 8 Ponovna internacija u zavičaj................................................... Neposredne ideološko-političkc pripreme za revoluciju . . Hapšenje uoči fašističkog napada na Jugoslaviju . . . . U ustaškom koncentracionom logoru u Kerestincu . . . Smrt u zoru ustanka i revolucije . . . . . . . .

7 10 16 21 29 34 48 56 69 76 5 90 93 95 97 99

Biblioteka (XVI kolo; OGNJEN PRIČA

Izdavač NIRO »Dečje novine«

G ornji Milanovac Z a izdavača M iroslav Petrović, generalni direktor

Recenzenti Julijana Vrčinac Srđa Priča Odgovorni urednik Radmilo Lale M andić Lektor G ordana Rosi Korektor Bojana Uzelac Grafički dizajn Rade Rančić Tehnički urednik M iijana Avramović

Štam pa »Birografika«, Subotica Štampanje u tiražu od 3.000 primeraka Završeno septembra 1983. godine