Monadoloji ve sosyoloji 9789755841960, 9755841962 [PDF]

Zitiervorschau

. Öteki SOSYOLOJİ

Yayına Hazırlık ERTANALTAN

Kapak Tasarımı ALİ İMREN Redaksiyon KEMAL KUTU

Baskı ve Cilt HİLMİ USTA MATBAASI Birinci Basım MART2004

YÖNETİM YERİ Menekşe Sok. 31/5 Kızılay/ANKARA Tel: 0312418 67 88 Fax: 0312418 66 57

ISBN 975-584-196-2

GABRIEL DE TARDE

MONADOLOJİ VE SOSYOLOJİ

Fransızca' dan Çeviren Özcan Doğan

TARDE

SOSYOLOJİSİ

Bir kişi aynı anda nas ı l hem sosyolog hem de metafizikç i olabilir? H iç kuşkusuz köklerinde hiç değilse Aydınlanma felsefesinin, ama eş ölçüde de Devrim sonrası karşı-Aydın­ lanmacı muhafazakar düşüncen in yattığı sosyoloj i ders ki­ tapların ın ilk cümlelerinden biri . . . Ütopyacı sosyal izmin Saint-S i mon i le, pozitif felsefenin ise Auguste Comte ile yeşerdiği de bilin iyor. Fransa'da ölü­ münden yaklaşık yüz yıl sonra bütün eserlerinin basımına yeni den giri ş i len Gabriel Tarde yine de kan ıksadığımız bu tür bir fel sefe-sosyal b i l im etki leşim inde günümüz için son derecede önemli olduğunu düşündüğüm bir "tuhaflık", hiç deği lse bir "anomali" sunuyor. Yeniden basımı yapılan erken dönem kitaplarından Monadologie et sociologie ("Mona­ doloj i ve Sosyoloj i"), Leibnizci metafiziğe hangi yollardan bağlanıyor? Liberation 'da yayımlanan tanıtım yazısında Bruno Latour' un Tarde' ı rasyonal izmin karşısında bir i r rasyona­ lizme doğru itmesi hangi oranda kabul edi leb i l ir? Tarde gibi bir taşra hukukçusu günümüz sosyoloj i sini hareketlendiren hangi düşünceleri beslemiş olab i lir? Okuduğunuz yazıda Tarde' ın günümüz sosyal b i l i m lerinin en yeni v e aktüel tartışma alanlarında, i leti şim, medya-

5

tizasyon, mikro-politika, mikro-ekonomide neden yeniden kabul görmeye başlad ığın ı tartışmaya çal ışacağım. Gabriel Tarde ( 1843-1904) yalnızca kriminoloj inin ,değil , sosyal-psikoloj inin, mikro-sosyoloj inin, gruplar sosyoloj isi­ nin, sosyometrinin de kurucusu olarak anı lmalı . Beşeri bi­ l i mler alanının Kıta Avrupa' sı ve Anglosakson coğrafyala­ rındaki dağıl ı m ı içinde kendine uzun süre (ve herhalde Durkheimc ı l ığın akademik başarısı yüzünden) yer bulama­ mıştı. U zun süre Durkheim' la yapmış olduğu polemiğin sı­ nırları dah i l inde ciddiye alındı. Bir de etk i l i takipçisi Henri Bergson tarafından . Uzun süre Fransa taşrasının muhtelif yerlerinde yürüttüğü yargıçlık görevi sırasında (biraz da suça i l işkin devlet arşiv lerinin başında bulunması sayesinde) "Karşı laştırmalı Kriminoloj i" başlıklı gen iş bir araştırma yayımlad ı . Belki de gizli n iyeti dönemin etki l i kriminologu Lombroso'nun psiko-biyoloj ik tiplemelere dayalı "suçluluk" an layışıyla mücadele etmekti. Ama bunun için tartışmasının kuramsal ufkunu bütün bir tarihsel-toplumsal düzleme yayması gerekecekti. Olgunluk dönemi eserleri i şte bunu gerçekleştirmeye yönelik: Les Lois de l'imitation ("Taklidin Yasaları", 1890), La Logique sociale ("Toplumsal Mantık", 1895) ve 'Opposition universelle ("Evrensel Karşıtlık", 1897) adlı kitaplar. Durkheim' la teorik ve metodoloj i k polemikleri özellikle "Monadoloj i ve Sosyoloj i" baş l ıklı uzun metninde ortaya çıkıyor. Durkheim sosyoloj i sinin zaaflarını tespit ettiği bir­ kaç noktayı hatırlatalım: Durkheim ' ı n sosyoloj isi, çok yal ın bir formü lle söylemeye çalışırsak, ''fait social'', yan i "top­ lumsal olgu" adını verdiği bir tespit kriterine dayanır; buna göre eğer birey kendi üzerinde nedeni n i kendinde bulama­ d ığı, dolayısıyla dışarıdan gelen herhangi bir yaptırım gücü, i stediğiniz kadar içsel leştiri lmiş o lduğunu düşünün, herhangi 6

bir dışsal etken hissediyorsa işte buna "toplum" adın ı vermek gerekir. Durkheim'ın toplumun "sui generis" bir varlık olduğunu söylemesi aslında bu varsayıma dayanıyor. Toplumsal olgu­ nun kendi başına anlaşılabilir ayrıksılığı temellendirilmek zorun-daydı, çünkü daha intihar üstüne ünlü araştırmasından itibaren Durkheim sosyoloj iyi Wundt'un içebakışının, Fran­ sa' da ise biyo-fizyoloj inin yönlendirdiği psikoloj iden ayırt etmel iydi. Böylece toplumsal olan her şey salt sosyoloj inin, bireysel olan her şey i se psikoloj inin alanlarına gönderilebi­ lecekti -ve toplumsal olan şeyler, işbölümü, ahlak, din . . . "Monadoloj i"sinde Tarde Durkheim'ı her şeyden önce esas olarak metodoloj i alanında gerçekleştirdiği bir ayrımı ontoloj ik bir alana taşımakla suçluyor. Bir tarafta toplum var, öte tarafta birey . . . Durkheim sonuçta bireyler kolektivitesinden, bireysel iliş­ ki lerden tümüyle soyutlanabi lir bir toplum fikrine varıyor. Oysa toplumun hangi anlamda bireylerden o luştuğu banalitesinin sorgulanması gerekir: Fransız sosyoloj isine o sıralar en uygun düşen temaların neler olduğunu hatırlayalım -kalabal ıkların bireysel hal lerden farklı olarak nasıl davran­ dıkları (Gustave Le Bon, ama bir o kadar da Le Play sosyo­ loj ileri). Tabii devrimci çıkışların, ulusal irade temasının gi­ derek güçlendirilmesi uğruna gösteri len çabaların arttığı bir çağda bu temalar temel lerini rahatça bulabil iyorlard ı . Bireyin aynı zamanda b i r kalabalık içinde oluşu sosyoloj i­ nin kuruluş fikirlerinden birisidir. Ancak her zaman bunun zaten besbell i olduğu söylenebilir. Tarde'ın önemi, belli· bir oranda Spinoza' dan, önemli ölçüde de Leibniz felsefesin'den türettiği bir p rincip ium individuationis'i, yani "bireyleştirme ilkesini" sosyal psikoloj inin temel metodolojik kriteri olarak seferber edebilmesine dayanır: Toplum-birey ilişkisi gibi bir 7

problem yerine bir�yin içindeki toplumları, toplumlar için­ deki bireylikleri keşfe çıkmak ... Nasıl? Eğer kainatta değişmez olduğu ve her şeye gücü yettiği durağan dengeleri hedeflediği farz edilen yasalardan ve bu yasaların uygulandığı kabul edilen homojen bir tözden başka bir şey yoksa nasıl olur da bu yasaların bu töz üstün­ deki eylemi her an kainatı gençleştiren bu harika değişken­ likleri ve kainatı dönüştüren şu devrimler serisini üretiyor? Nasıl en küçük bir nota süslemesi bile bu katı ritimler bo­ yunca kayarak dünyanın ezeli-ebedi kutsal şarkısını söyle­ yebiliyor? Bunca monoton ve homojen bir rahimden sıkın­ tıdan başka ne doğabilir ki? Her şey özdeşlikten [bugün sosyolojide ayrıcalıklı mefhumlardan olduğu için aslında "kimlik" diye de okumamzı öneririm} geliyorsa ve ona doğru gitmişse, gidecekse bizi kapıp götüren bu çeşitlilikler ırmağının kaynağı ne? Emin olun, ne kadar renksizmiş gibi kabul edilse bile şeylerin dibi o kadar da yoksul, o kadar da kısır değil. Tipler .frenlerden, yasalar ise devrimci, içsel farklılıkların önüne boşuna dikilen raptiye/erden başka şey değil. Orada gizliden gizliye yarının yasaları ve tipleri hazırlanmakta ve bunlar çok sayıda boyundurukla istendiği kadar ket vurul­ maya çalrşılsın,kimyevi ve hayati disipline rağmen, akla rağmen, gökler mekaniğine rağmen, günün birinde bir ulu­ sun insanları gibi, bütün engelleri parçalayıp kendi kalıntıla­ rını bile daha üst düzey bir çeşitliliğin aracı yapmayı başa­ racaklar. Anlaşıldığı kadarıyla Bergson'un ünlü "süre" mefüumu­ nun ilk bel irişlerinden biri, tarihse l-toplumsal süreçleri hiç deği lse Hegelci bir tarzda anlamayan birinin eserinde bulu­ nuyor. Bu, belirgin haliyle Tarde tarih düşünces ini ele alır­ ken ortaya çıkıyor: -

8

Tarihte bireysel nedenler teorisinin karşıtlarına hak verdi­ ren şey çoğu kez çok sade ve küçük insanlarda beliren büyük fikirlerden bahsetmek gerekirken hep büy ük insanlardan bahseden böyle bir teorinin çoktan yanlışlanmış olmasıdır. Ama küçük adamların "büyük" fikirlerini kol ektif bir sü­ recin üretmesi, devralması ve sürekli olarak "yeni"yi sunan bir dünya zaman-mekan ında işlemesi gerekir. Söz konusu olan şey, tarihteki bir ilerleme veya "tarih"in i lerleyişi deği l­ dir; tarihin "açık" olduğu ve sonsuz sayıda monadoloj ik bi­ reyliklerin eyledikleri, yayıldıkları bir "plan", b ir "düzlem" oluşturduğudur. B öylece hiçbir zaman bir "biz"den baş lan­ maz -"doğa"nın uluslar, kavimler yaratmadığını, yalnızca bireyler yarattığını söyleyen Spinoza'ydı . Ancak Spino­ za' dan Leibniz'e, oradan Tarde' a aktarılan bir anlayış doğ­ ru ltusunda: Sonsuz sayıda bireyin oluşturduğu sonsuz sayıda birey - ve gene söylemek gerekir ki , bu durumda bir toplum da bireydir. İşte monadoloj ik bireyl ikler teorisinin Tar­ de' daki ifadesi : "Biz "in arka planında, eğer iyi ararsanız, çoğalarak çatı­ şan birleşen, yuvarlanıp giden belli bir sayıda "onlar" ve "bıınlar"dan başka bir şey bulamazsınız. (.. .) Gerçekte bu türden aÇiklamalar yanıltıcıdır ve bunları yapanlar, kolektif bir kudreti milyonlarca insanın üstelik birtakım ilişkiler bo­ yunca bir benzerliğini postüla olarak ortaya attıkları zaman, en büy ük zorluktan, yani bu gene yutulmanın nasıl olup bitti­ ğini bilmeye çalışma zorluğundan kaçabildiklerini sanırlar. Nasıl ki bir cümle oluşturduğu kon uşmadan, bir konuşma ise bir konuşmalar top luluğundan, bir söylemden daha man­ tıkl ıysa, bireylik de sonsuz çeşitliliklerin bir süreci içinde kavranmal ıdır. Böyle bir yaklaşı m ın taçlandığı yer ise Tarde' ın iki ci ltl ik dev Psychologie-economique' inde, "Ekonominin Psikolo,

9

j isi"nde bulunuyor. Georg Simmel' in Philosop hie des Geldes' iyle ("Paranın Felsefesi") yaklaşık olarak aynı dö­ nemde kaleme alınan bu çalışma, Marx'tan sonra ekonomi­ politiğin yaşadığı ikinci bir devrim olarak düşünülebilir tabii ki etkisini ancak çok geç hissedebiliyoruz ("tarde" ke­ limesi Fransızca'da zaten "geç" anlamına gel ir). . . İlk devrimi Marx gerçekleştirmişti tab i i: Adam Smith ile Ricardo önce­ sinde bir "ekonomi-politiğin" varlığından bahsedi lemeyeceği konusunda ısrarlıydı, çünkü merkanti l izmden fizyokrasiye kadar bakışlar emeğe ve üretim sürecine, yani sermaye ile emek-gücüne değil, zengin liklere, yani nesnelere, yani büyük toprak mülkiyetine, hazinedeki altın miktarına, nehirlere, ormanlara yönelikti -bütün bir "ulusların zenginliği" kavrayış ı . . . Özellikle Ricardo' nun emek-değer kuramıyla bütün ölçütler büyük, kıymetli nesneler dünyasından öznel­ i iğin alan ına aktarı lır. Artık kaynaklar emek ve sermayedir­ ta ki Marx sermayenin kaynağını ("kristalleşmi ş . emek" olarak sermaye) sorgulamaya girişene kadar. Artık ekonomi­ politik antagonistik iki sınıf çerçevesinde tartışılacaktır, çünkü sermaye olsa olsa yutmuş olduğu emeğin öznelliğini taşırken başka bir sınıfın mülküdür. Kıymetin kaynağı sorunu üzerinde işleyen ekonomi-politik alanına Fransa taşrasından ne gibi bir katkı gelebi lirdi ki? Tarde'ın katkısı Simmel'e paralel olarak ekonomi sorusunu kültüre il işkin olarak sormaya giri şmesinden gel iyor. Hatır­ lanabileceği gibi, Simmel'in güç lü sezgisi onu kültürün eko­ nomik üretim tarzı ve bu tarza tekabül eden sosyalizasyon süreçleri karşısın daki özerkliği talebinin (ki bu talep kültür, sanat ve edebiyat dünyasında bol bol d i le getirilir) yerine kültüre ait olan üretim ve sosyalizasyon tarzlarının ekono­ miye dahil edi lmesi talebine vardırmıştı. Tarde bir adım daha atmayı öneriyor: Bunu kültürel emeğin taşıyıcılarının ira10