Historia kultury starozytnej Grecji i Rzymu [PDF]

Zitiervorschau

KAZIMIERZ KUMANIECKI

HI STO Rl A KULTURY STAROŻYTNE) GRECJI I RZYM U

T. SINKO Zarys historii literatury greckiej T. I—II, 1959

Słownik grecko-polski Pod

red. Z.

t. t. t. t.

Abramowiczówny

I A—A II E—K III A — n IV P—Q

1958 1960 1962 1965

PLUTAHCH Z CHERONEI Jak młodzież powinna słuchać poetów Przekład pod red. K. Kumanieckiego 1957

Słowo jest cieniem czynu czyli starożytni Grecy i Rzymianie o sobie Opracowanie L. Winniczuk

Słownik łacińsko-polski Pod red. M. Plezi t. t. t. t. t.

I A—C 1959 II D—H 1962 III I—O 1968 IV P—R 1974 V w przygotowaniu

W przygotowaniu

1972 KAZIMIERZ KUMANIECKI Kobiety

świata

antycznego

Opracowanie L. Winniczuk

Literatura rzymska — Epoka cycerońska

1973 LIDIA WINNICZUK MARIA BERNHARDT KORNELIUSZ NEPOS

Grecja i Italia starożytna

Żywoty wybitnych mężów Przekład zespołowy pod redakcją L. Winniczuk 1974

Leksykon kultury antycznej Praca zbiorowa

KURCJUSZ RUFUS Historia Aleksandra Wielkiego Przekład zespołowy pod red. L. Winniczuk 1976

Cena zł 100,—

KAZIMIERZ KUMANIECKI

HISTORIA KULTURY STAROŻYTNEJ GRECJI I RZYMU

WARSZAWA 1977 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Dobór i opracowanie ilustracji BARBARA GĄSSOWSKA

Tablicę chronologiczną sporządziły MARIA CYTOWSKA I HANNA SZELEST

Okładkę i obwolutę projektował ROMAN

DUSZEK

GRECJA Redaktor ALINA ŻARSKA

Redaktor techniczny HALINA OLSZEWSKA

Korektor BOŻENA

FRANKOWSKA-BERKOWICZ

Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1964

I. WARUNKI NATURALNE

Podział terytorialny Grecji Grecja dzieli się wyraźnie na trzy części: północną, obejmującą Tesalię i Epir, środkową, ograniczoną od północy Zatoką Malijską i Pagasyjską, a od południa Koryncką i Sarońską, oraz Grecję południową, tj. Peloponez. W części północnej Tesalię i Epir rozdziela potężne pasmo gór Pindos. W czasach najdawniejszych obie te krainy odgrywały wielką rolę w kształtowaniu się kultury greckiej, tutaj bowiem w wędrówce swej z północy na południe osiedliły się najpierw plemiona greckie. Nie dziwi nas też, że najpotężniejszy bóg grecki otrzymał nazwę „olimpijskiego" od nazwy najwyższego w tych górach szczytu, Olimpu, wznoszącego się prawie na 3000 m nad poziom morza nad granicą właściwej Grecji. W czasach, z których posiadamy odczytane dokumenty pisane, leży on już poza tą granicą. W Tesalii powstały najstarsze mity greckie, achajska Ftiotis w dolinie rzeki Sperchejos w południowej części Tesalii jest ojczyzną mitycznych Myrmidonów i bohaterskiego Achillesa, z Tesalii wyrusza również legendarny Jazon po złote runo do dalekiej Kolchidy. Również i Epir musiał odgrywać niemałą rolę, skoro tak wielką sławę uzyskała wyrocznia Zeusa w Dodonie, gdzie wróżono ze szmeru świętego dębu i gdzie mieszkali wspomniani przez Homera kapłani Sellowie, „nie myjący nóg i śpiący na ziemi". W czasach poświadczonych zabytkami pisanymi nie należał Epir do wspólnoty kulturalnej greckiej, był krajem dzikim, podobnie jak obecnie, połączonym ze środkową Grecją jedynie doliną rzeki Acheloos i zamieszkanym przez plemiona epirskie, jak Chaonowie, Tesproci, Molossowie, Orestowie i inni. Odmienny był los Tesalii, otoczonej ze wszystkich stron górami. Tutaj na dwóch żyznych równinach osiedlili się zdobywczy Tesalowie. Podbiwszy ludność tubylczą, zmienili ją w poddanych chłopów, tzw. penestów (TOueaToci) i wypchnęli ich częściowo z dolin w okoliczne góry. Dość już wcześnie, bo mniej więcej od wieku VIII p.n.e., rozpadła się Tesalia na cztery części, tzw. tetrady (re-rpaSec), które potem za czasów Filipa II zamienione zostały na tetrarchie ((T£Tpapxla). Najurodzajniejsze z nich to Pelasgiotis na wschodzie, ciągnąca się od kraju Perrajbów nad dolnym Penejosem do Zatoki Pagasyjskiej, z miastami Larissą, Krannon, Pagasaj, oraz Histiajotis, leżąca na zachodzie, w dolinie górnego biegu rzeki Penejos; trzecią tetradą była Achaja ftiocka albo Ftiotis, ojczyzna Achillesa, oddzielona górami Otrysu.

Wreszcie, w południowo-zachodniej części doliny leżała Tesaliotis z miastem Farsalos. Od morza oddzielona była Tesalia górami. Są to znane z podań 0 gigantach góry Ossa, a dalej na południe góry Pelion. Ciągną się one jeszcze przez wyspę Eubeję. Wybrzeża Tesalii są mało rozwinięte i bez zatok. Brak również zatoki u ujścia najważniejszej rzeki tesalskiej, Penejos, która toruje sobje drogę między Olimpem a Ossą poprzez prześliczną dolinę Tempe. Dolina ta, z zielonymi wawrzynami, czerwono błyszczącymi skałami, jodłami 1 wiecznie leżącym na stokach górskich śniegiem, wywierała na starożytnych niezapomniany urok; Horacy uwiecznił ją jako „Zephyris agitata Tempe". Dolina tesalska, a zwłaszcza doskonale nawodniona zachodnia jej część, jest ojczyzną zbóż, toteż już mityczni panowie tesalscy, jak Admet występujący w Alkeście Eurypidesa, czerpali swe bogactwa z uprawy zbóż i hodowli bydła. Ruch handlowy rozwinął się jedynie nad Zatoką Malijską i Pagasyjską, lecz wiejący w tych stronach wiatr północno-wschodni nie sprzyjał żegludze, a tym samym poważniejszemu rozwojowi handlu. W życiu politycznym Tesalia, rządzona przez arystokratów, odegrała ważną rolę jedynie w okresie archaicznym, kiedy na jej terenie powstał tzw. Związek Tesalski. Przejście z Grecji północnej do środkowej, które wiedzie przez Przesmyk Termopilski, leżący między morzem a górami Oita, nie było łatwe, jak widać choćby z tego, że w wieku V trzystu Spartan przez pewien czas zatrzymało tam potężną armię perską. Przeszedłszy Termopile stawał wędrowiec w Grecji środkowej, krainie zamieszkanej przez niewielkie szczepy górskie. Szlak wędrówek tych szczepów zaznaczył się w ich rozmieszczeniu. Tak więc nad Morzem Egejskim naprzeciw Eubei osiadła jedna część szczepu lokryjskiego, Lokrowie zwani opunckimi od miasta Opus, oddzieleni przez Fokejczyków od Lokrów zachodnich albo ozolijskich, gdzie najważniejszym miastem była do dziś istniejąca Amfissa. Dla Ateńczyka w wieku V byli Lokrowie synonimem barbarzyństwa i zacofania. W czasach gdy w Atenach powstawały Propyleje, Lokrowie chodzili jeszcze stale pod bronią, a mieszkańcy Amfissy wstydzili się przynależności do swego szczepu i woleli uchodzić za Etolów. Niemniej dziki był szczep Fokejczyków osiadły w górach Parnasu (2450 m) i Kirfisu. Znaczna część ich miasteczek leżała w dolinie albo w pobliżu rzeki Kefisos. Ważniejsza spośród tych miejscowości była Elateja, punkt kluczowy na drodze do środkowej Grecji. Demostenes w mowie O wieńcu obrazowo odmalował wrażenie, jakie wywarła w Atenach wieść o zdobyciu przez Filipa Macedońskiego Elatei, a więc o opanowaniu drogi do serca Grecji. Ważniejsze jednak od Elatei były Delfy, centrum życia religijnego Hellady. Istniało wprawdzie prócz tego w Fokidzie na wybrzeżu bogate miasto Krysa, od którego nawet Zatokę Koryncką nazywano dawniej Krysajską lecz zostało zburzone w pierwszej połowie wieku VI w tzw. wojnie świętej. Na północ od Parnasu leżała najmniejsza kraina Grecji, Doryda, skąd Do-

rowie mieli wyruszyć na podbój Peloponezu. Obszar jej liczył zaledwie ok. 185 km2, czyli dziewięć razy mniej niż obszar Fokidy (ok. 1615 km2). Posuwając się z Lokrydy i Fokidy dalej na zachód, docieramy do Etolii, kraju, z którym związane są również stare legendy, jak owo znane opowiadanie 0 dziku kalidońskim oraz o rywalizacji dwu miast połduniowej Etolii, Pleuronu 1 Kalidonu. W czasach zaświadczonych zabytkami pisanymi kraj ten podobnie jak Epir nie był włączony do kulturalnej wspólnoty helleńskiej. Bardziej cywilizowana była stara Etolia, obejmująca pas nadbrzeżny między rzekami Acheloos i Euenos i dość urodzajne okolice na północ od gór Arakyntu. Północna, górska część kraju, tzw. Etolia epiktetos (emxTY)T0o) oraz wspaniała mowa O wieńcu (IIspl aTs