Życie rodzinne i erotyczne w starożytnej Grecji i Rzymie [PDF]

Zitiervorschau

Spis treści Obyczaje erotyczne i rodzinne w starożytnej Grecji Miłość grecka Małżeństwo, kobieta, rodzina Wojna o piękną kobietę Przekleństwo rodu Atrydów Parys i Helena Achajowie idą na wojnę Oblężenie Troi Odyseusz w akcji Krwawe dzieje Myken Rozterki Odyseusza Tyranobójcy i kurtyzny Miłość nie jedno miała imię Ateńska demokracja Perykles i Aspazja Na macedońskim dworze Filip i Olimpias Aleksander Zemsta odtrąconego kochanka Siostra Aleksandra Macedońskiego Aleksander – król Epiru Kleopatra Królowa i mężczyźni Samotność w Sardes W rodzinach Lagidów i Seleukidów

Obyczaje małżeńskie władców Egiptu Kleopatra II i jej bracia Matka i córka Krwawe dzieje Seleukidów Egipskie księżniczki Kleopatra Ambicje Bereniki Cezar i Kleopatra Romans z boginią Marek Antoniusz Akcjum Obyczaje rodzinne i erotyczne w Rzymie od czasów najdawniejszych do upadku republiki Kult falliczny nad Tybrem Cenzorzy i rozwodnicy Homoseksualizm po rzymsku Poeci i kurtyzany Miłość i polityka Miłość grecka nad Tybrem Rzym mityczny Eneasz i Dydona Trojanie w Italii Romulus i Remus Porwanie Sabinek Rzym pod władzą królów Schyłek republiki Problemy domowe Cycerona

Klodia i Katullus Fulwia i Marek Antoniusz Śmierć Cycerona Ambicje Fulwii Liwia i August Małżeństwa Oktawiana Liwia Julia, córka Augusta Wygnanie Julii Wnukowie Augusta Tyberiusz Miłość, seks i rodzina w czasach cesarstwa Reformy Augusta Owidiusz i „Sztuka kochania” Dynastia julijsko-klaudyjska Nowoczesne małżeństwa Kościół, rodzina i seks w czasach późnego cesarstwa Zbrodnia na cesarskim dworze Synowie Konstantyna Wielkiego W rodzinie cesarskiej Germanik Sejan i Liwilla Kaligula Śmierć Mesaliny Klaudiusz i Agryppina Matka i syn Poppea Sabina

Rodzina Sewerów Julia Domna Karakalla Heliogabal Cesarz Aleksander Sewer Cesarzowa i Barbarzyńcy Potomkowie Teodozjusza Wielkiego Galla Placydia i Wizygoci Aecjusz Ostatnia cesarzowa Justynian i Teodora Bałkańska dynastia Niedyskrecje kronikarza Kariera Teodory Nika! Amalasunta, królowa Gotów Wybrana bibliografia

O BYCZAJE EROTYCZNE I RODZINNE W STAROŻYTNEJ G RECJI Miłość grecka

K

ultura helleńska rozwijała się przez kilkanaście wieków. W swoich dziejach Grecja przeżywała gwałtowne zmiany polityczne, które wywarły wpływ na panujące obyczaje, a także na rolę kobiet w społeczeństwie. Kobiety zajmowały bez wątpienia najsilniejszą pozycję w państwie minojskim na Krecie. Zachowane zabytki kultury materialnej wskazują na to jednoznacznie, zwłaszcza zaś malowidła z pałacu w Knossos. Wynika z nich, że kobiety uczestniczyły niemal we wszystkich przejawach życia publicznego. Na równi z mężczyznami brały czynny udział w kultach religijnych, w życiu towarzyskim i w zabawach sportowych. Nigdzie poza Kretą nie spotkamy tak wyraźnie poświadczonego ich udziału w życiu codziennym. Na zachowanych malowidłach możemy na przykład zobaczyć zamożną panią udającą się w lektyce samotnie (jeżeli nie liczyć niewolników) z wizytą, czy też dziewczęta, skaczące — tak samo jak mężczyźni — przez rozpędzone byki. Również epoka mykeńska na swój sposób (czasy wojny trojańskiej) zarezerwowała więcej swobody dla płci pięknej. Poematy Homera wspominają o aspektach życia niedostępnych dla kobiet z czasów Peryklesa. Ówczesne malowidła przedstawiają damy wyruszające nawet rydwanem na polowanie. Zmiany polityczne, jakie nastąpiły u schyłku epoki mykeńskiej, pociągnęły za sobą znaczne przeobrażenia w życiu codziennym, a co za tym idzie — w obyczajach rodzinnych. Napływ nowych plemion greckich (tzw. Dorów), znajdujących się na niższym szczeblu rozwoju kulturowego, spowodował podporządkowanie kobiety woli mężczyzny. Co więcej, przybysze przynieśli ze sobą nowe obyczaje seksualne, a

zwłaszcza zamiłowanie do pederastii. Homoseksualizm jest najważniejszym problemem, z jakim spotyka się badacz obyczajowości greckiej. Z dzisiejszego punktu widzenia poglądy Greków na pederastię mogą się wydawać skandaliczne. Warto jednak pamiętać, że tzw. miłość grecka nie była przypisana jedynie pewnej grupie czy też klasie społecznej. Moda na nią utrzymywała się przez wiele pokoleń i znalazła swoje uzasadnienie ideologiczne. Co więcej, pederastia zdominowała nie tylko życie obyczajowe, ale również kulturę Grecji. U podstaw homoseksualizmu greckiego leżał podział życia codziennego na sferę męską i żeńską. Życie kobiety zostało praktycznie ograniczone do wyznaczonej części domostwa, w której stale przebywała, zarządzając sprawami typowo domowymi, takimi jak nadzór nad służbą, wychowanie dzieci, wyrób szat itp. Rzadko pojawiała się na ulicy, zawsze w odpowiednim stroju i z zasłoniętą twarzą. Oczywiście musiała jej towarzyszyć przyzwoitka. Młodym kobietom wręcz zalecano, by unikały opuszczania domu. Według moralistów epoki niewiasta miała pełne prawo pojawiać się publicznie dopiero wówczas, gdy osiągnęła stosowny wiek. A najbardziej wskazane było, by małżonka odczekała tak długo, żeby przechodnie pytali, czyja to jest matka, nie żona. W takiej sytuacji życie publiczne mogło się wydawać pozbawione elementu żeńskiego. W większości państw greckich powstałą lukę wypełniała zalegalizowana prostytucja. Oczywiście w obrębie tego zawodu istniało ogromne zróżnicowanie. Oprócz tanich prostytutek, dostępnych za przysłowiowego obola (najniższa moneta w Grecji), nie brakowało luksusowych kurtyzan, doskonale wykształconych, o idealnej urodzie. Społeczeństwo greckie doceniało ich „higieniczną” rolę w życiu mężczyzn. Dobrze rozumiano, że wierność jednej kobiecie jest dla zdrowego mężczyzny czystą abstrakcją. Jednak wbrew pozorom akceptacja płatnej miłości wynikała z szacunku i powagi (!!!), jakimi Grecy darzyli instytucję małżeństwa. Do ich poglądów idealnie pasuje

dziewiętnastowieczne powiedzenie, że „nie należy robić z żony kochanki ani z kochanki żony”. Atmosferę sprzyjającą takim poglądom doskonale oddaje opinia Montaigne’a: „Koligacje i majętności wchodzą tu w rachubę tyleż i albo więcej, co uroda i powaby. Mimo wszystko co mówią, nie żeni się człowiek dla siebie, żeni się tyleż, albo i więcej dla potomstwa, dla rodziny. Toteż kazirodztwem jest jakoby, aby w owym czcigodnym i świętym powinowactwie oddawać się wybrykom i rozpasaniu swawoli miłosnej [...]. Dobre małżeństwo, jeśli bywa takie, uchyla się od kompanii i kondycjom miłości [...]”[1]. Nic więc dziwnego, że namiętność znajdowała upust w ramionach kurtyzan. Kobieta grecka, przebywając w wydzielonej na jej potrzeby części domu, nie miała możliwości kontaktów z mężczyznami. To automatycznie ograniczało liczbę zdrad małżeńskich. Ujście popędu zapewniała płatna miłość i społeczeństwo akceptowało ten stan rzeczy. Kurtyzany mogły być partnerkami seksualnymi, ale związki z nimi nie stwarzały więzi emocjonalnej. Jeżeli zdarzały się takie wypadki, na ogół dotyczyły młodzieńców. Gdzie zatem mieli lokować swoje uczucia dorośli mężczyźni? Jeśli unikali tego w domu, a prostytutki jedynie zaspokajały ich popęd seksualny, pozostawały im tylko związki homoseksualne. Społeczeństwo greckie było wspólnotą mężczyzn. Mężczyźni spędzali czas we własnym gronie, a jeżeli towarzyszyły im jakieś kobiety, to wyłącznie kurtyzany, tancerki, fletnistki, czyli panie spoza nawiasu społeczeństwa. Można było z nimi przebywać, odczuwać do nich namiętność fizyczną, zaspokajać pożądanie, ale kochać, obdarzać miłością i jednocześnie dochodzić do fizycznego spełnienia, to już wykraczało poza ówczesne normy obyczajowe. Pozostawali więc inni mężczyźni, a właściwie młodzieńcy dopiero wchodzący w życie. Chłopcy byli zresztą do tego przygotowywani od najmłodszych lat. System wychowania greckiego opierał się na segregacji płci i młodzież męska [1] – M . d e M o n t a i g n e , Próby, Warszawa 1957, s. 84-85.

spędzała czas wyłącznie w swoim gronie. Kult sprawności fizycznej, w połączeniu z obsesyjnym upodobaniem nagości, musiał budzić zainteresowania homoseksualne, a że w pobliżu przebywali jedynie osobnicy tej samej płci, popęd seksualny znajdował ujście wśród nich. Inna sprawa, że nie można wszystkiego zrzucać na segregację płci w procesie wychowawczym. Tłumaczy to zjawisko homoseksualizmu w Atenach, ale przecież w Sparcie niezamężne dziewczęta chodziły po ulicach nago, a pederastów było więcej niż w mieście Peryklesa. Co więcej, pederastia w Sparcie stanowiła znaczny problem społeczny. Jego przyczyny należy upatrywać w tym, że tamtejsi mężczyźni byli bardziej niż inni narażeni na pokusy homoseksualne. Po zakończeniu bowiem szkolenia wojskowego przez dziesięć lat (od dwudziestego do trzydziestego roku życia) pozostawali skoszarowani. W tym czasie nie mogli zakładać rodzin i przebywali wyłącznie w męskim gronie. Nie mieli więc okazji widywać dziewcząt, a naturalne potrzeby musiały znaleźć ujście. Onanizm nie był specjalnie rozpowszechniony, możliwe zresztą, że dojrzałym mężczyznom już nie wystarczał. Często zwraca się uwagę na militarne pochodzenie homoseksualizmu greckiego. Szczególnie w początkowym okresie uchodził on za formę „przyjaźni żołnierskiej”, a przecież państwa greckie ciągle toczyły ze sobą wojny. Przez wieki armia grecka była opanowana przez pederastów i nie wpływało to bynajmniej na obniżenie jej sprawności bojowej. Co więcej, oddziały zdominowane przez homoseksualistów należały do najwaleczniejszych. Świadczy o tym przykład tzw. świętego hufca tebańskiego. Oddział ten, złożony wyłącznie z pederastów, był najdzielniejszą jednostką liniową wojsk greckich. Jego męstwo (oczywiście wraz z umiejętnościami dowódczymi) zapewniło Tebom zwycięstwo nad Spartą i hegemonię w Grecji. Nowatorski szyk uderzeniowy wynalazł gorący orędownik homoseksualizmu, Pammenes. Zaproponował on, by kochankowie walczyli bezpośrednio przy sobie. Przed rozpoczęciem starcia partnerzy zajmowali miejsca tak blisko

siebie, że ich tarcze i hełmy się stykały. Dodawało im to wzajemnie otuchy podczas walki i wzmagało odwagę osobistą. Z czasem okazało się, że tebańscy pederaści potrafią nie tylko walczyć i zwyciężać, ale również umierać. W zwycięskiej bitwie pod Mantineją w 362 r. p.n.e. poległ znakomity strateg Epaminondas wraz ze swoim kochankiem; obaj zostali pochowani we wspólnej mogile. Dwadzieścia cztery lata później, pod Cheroneją, rozegrała się ostatnia bitwa o niezależność Grecji. Naprzeciwko wojsk macedońskich stanęły oddziały tebańskie i ateńskie. Na czele Tebańczyków wyszedł w pole „święty” hufiec. Jego członkowie złożyli przysięgę, że zwyciężą lub zginą. Bitwę wygrali Macedończycy, a hufiec dotrzymał przysięgi: wojownicy padli do ostatniego. Wspominam o tym, aby wykazać, że wbrew obiegowym współczesnym poglądom na pederastię, greccy homoseksualiści potrafili być twardymi żołnierzami o nieulękłym sercu. Współcześnie obraz pederasty kojarzy się ze zniewieścieniem, przesadną delikatnością czy wręcz nadwrażliwością. Dwadzieścia wieków temu homoseksualista był odważnym wojownikiem, który nie wahał się złożyć ojczyźnie w ofierze własnego życia. Zresztą potoczne opinie na temat zewnętrznych przejawów pederastii zdecydowanie odbiegają od rzeczywistości. Średniowiecze i związany z nim etos rycerski kojarzą się nam z męską siłą. Można wręcz odnieść wrażenie, że była to epoka stworzona dla prawdziwych mężczyzn, których maskulinizm wprost wyciekał ze zbroi. Tymczasem, choć zakutych w stal pederastów było niewielu, w życiu codziennym zachowywali się oni niekiedy dziwnie. Trudno sobie wyobrazić Zawiszę Czarnego umalowanego niczym dwudziestowieczna tania prostytutka. A tak było! Na przełomie czternastego i piętnastego wieku rycerze nosili pstrokate stroje, zdobione obficie perłami i złotogłowiem, tak obcisłe, że już po krótkim marszu tracili oddech lub dostawali mdłości. Obowiązywały fryzury z pasmami włosów na przemian lokowanych i prostych. Kształt i kolor bród (często sztucznych!) zmieniano w zależności od okazji. Policzki i czoło traktowano

bielidłem, brwi czerniono. Paznokcie wypadało nosić gładko przycięte i pomalowane na wiele kolorów. Co więcej, barwiono nawet zęby!!! A jednak ludziom tym nikt nie odmawiał osobistej odwagi. Po prostu taka była moda i nie dopatrywano się w tym zniewieścienia obyczajów. Stąd też nie dziwmy się, że pederaści greccy uchodzili za doskonałych żołnierzy. W tej epoce upodobania erotyczne nie miały wpływu na osobiste męstwo czy też sprawność fizyczną. Bardzo szybko praktykę życiową podniesiono do rangi filozofii, stwierdzono bowiem dobroczynne działanie pederastii w systemie wychowawczym. Związek emocjonalny dojrzałego mężczyzny i dorastającego chłopca łatwo mógł doprowadzić do wykształcenia takich uczuć, jak: odwaga, honor, poczucie obowiązku czy wierność ojczyźnie. Nie dziwi to, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że wychowawcy i nauczyciele młodzieży byli niewolnikami pochodzącymi z różnych stron świata. Od kogóż więc mieli się uczyć chłopcy właściwych zasad postępowania, jeśli nie od rodowitych obywateli własnego kraju? Przepisy prawne zalecały, aby związek mężczyzny i młodzieńca nie wykraczał poza kontakt emocjonalny, platoniczny. Prawodawca ateński Solon zakazał mężczyznom wstępu do szkół chłopięcych i miejsc ćwiczeń gimnastycznych. Okazało się jednak, że zakazu tego nie sposób wyegzekwować. Mężczyźni tłumnie nawiedzali szkoły chłopców, poszukując dla siebie partnerów. Platon opowiada, jak to Ateńczycy (z Sokratesem na czele) przychodzili podziwiać ćwiczenia szczególnie urodziwego młodzieńca. I nie był to bynajmniej zachwyt aseksualny. Stało się regułą, że właśnie w takich miejscach nawiązywano pierwsze znajomości. Mężczyzna okazywał chłopcu względy i jeżeli ten na nie odpowiadał, powstawał związek intymny. W założeniu miał on być czysty i pozbawiony elementu seksualnego. W praktyce jednak przyjaźń niemal od razu przeradzała się w związek erotyczny. Warto podkreślić, że chodziło o kontakty e r o t y c z n e , a nie seksualne. Od tych drugich były kurtyzany, od płodzenia zaś dzieci —

małżonki. Związek oparty na uczuciu, przyjaźni i namiętności (czyli zasługujący na miano erotycznego) uzyskiwał pełnię dopiero w kontaktach z osobnikiem tej samej płci. Jeden z autorów starożytnych wyraził to w sposób następujący: „Miłość bowiem, kiedy pochwyci młodą i pełną zalet duszę, poprzez przyjaźń doprowadza ją do doskonałości”[2]. Za ideał uchodziła więc głęboka przyjaźń między partnerami, której naczelnym zadaniem było wprowadzenie chłopca w życie publiczne. Realizacja tego założenia wyglądała różnie, o czym świadczą wręcz drakońskie kary za uwodzenie nieletnich czy gwałt. Państwa greckie nie mogły oficjalnie popierać pederastii ze względów demograficznych. Z jednej strony Grecja nie była w stanie wyżywić nadmiernej liczby ludności, co spowodowało kontrolę urodzeń, z drugiej jednak upowszechnienie homoseksualizmu groziło wręcz wyludnieniem. A w czasach kiedy toczyły się nieustanne wojny, odrobienie poniesionych w nich strat należało do czołowych obowiązków obywateli. Jak zawsze i wszędzie jednak, co innego stanowiły przepisy czy zalecenia, a zupełnie inaczej wyglądała praktyka życiowa. Zresztą prawodawcy też nie pozostawali obojętni na wdzięki chłopców. Któż więc miał egzekwować prawo? Ludzie, którzy sami wzięli pod opiekę młodzieńców i bynajmniej nie zamierzali poprzestać na związku platonicznym? Warto zwrócić uwagę na pewien znamienny szczegół. Określenie „miłość” miało w Helladzie zabarwienie niemal wyłącznie homoseksualne. Według Greków pederastia była czymś tak wzniosłym, że tylko jej przysługiwało podobne wyróżnienie. Znakomity dramatopisarz Ajschylos w żadnym ze swoich dzieł nie opisał uczucia kobiety i mężczyzny. A związek dwóch pederastów — owszem. W Myrmidionach odmalował piękną i gorącą miłość Achillesa i Patroklosa. Chociaż tradycja mówiła jedynie o wielkiej przyjaźni (w Iliadzie czy Odysei nie znajdziemy najmniejszej wzmianki o [2] – P l u t a r c h z C h e r o n e i , Dialog o miłości erotycznej, 750 D, [w:] P l u t a r c h, Moralia, Wrocław 1954.

homoseksualizmie), to dla Ateńczyka z okresu klasycznego było oczywiste, że dwaj młodzieńcy nie mogli się przyjaźnić bez podtekstu erotycznego. Skoro istniał między nimi związek dusz, musiał również istnieć związek ciał! Spośród zabytków kultury materialnej zachowanych do naszych czasów szczególną uwagę zwracają malowidła na wazach. Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że wizerunki nagich młodzieńców wiążą się z rozpowszechnionym w Grecji kultem sprawności ciała, ale zamieszczone dedykacje rozwiewają wszelkie wątpliwości. Malowidła te są hołdem złożonym pięknym chłopcom, wyrazem uczuć artystów lub zamawiających rysunki, a najprawdopodobniej i jednych, i drugich. Jakże inaczej możemy teraz spojrzeć na słynne rzeźby okresu klasycznego. Widzimy bowiem, że poszukiwanie doskonałych proporcji ciała męskiego szło w parze z uwielbieniem młodzieńczej urody, związanym z upodobaniami erotycznymi Greków. Małżeństwo, kobieta, rodzina

Ż

ycie erotyczne Greków nie kończyło się oczywiście na pederastii. Mimo zdecydowanych preferencji homoseksualnych w centrum uwagi Hellenów pozostawały rodzina i małżeństwo. Precyzując prawa kobiety w życiu rodzinnym, można stwierdzić, że miała ona do powiedzenia tylko tyle, na ile pozwolił jej mąż. W praktyce jednak mężczyźni spędzali większość czasu w mieście, co oznaczało powierzenie domu żonie. Przygotowywano do tego kobietę od najmłodszych lat, cały proces wychowawczy ukierunkowując na uczynienie z niej wzorowej gospodyni. Dziewczyna pobierała nauki w miejscu zamieszkania, a podstawowe umiejętności przekazywały jej matka, babka i służące. Męża wybierał jej ojciec. Jeżeli już nie żył, zastępował go w tym brat, kuzyn lub inny opiekun prawny. Dziewczyny w ogóle nie pytano o zgodę. Jej dobra wola wcale nie była potrzebna! Małżeństwo zawierano głównie ze względu na przyszłe

potomstwo oraz tradycję (życie zgodne z obyczajami przodków). W Sparcie bezżenni mężczyźni, którzy osiągnęli określony wiek, podlegali karom osobistym, a niezależnie od tego musieli raz do roku obchodzić nago centrum miasta, śpiewając urągliwe dla siebie piosenki. W Atenach kar nie przewidywano, lecz presja społeczna była tak duża, że małżeństwa zawierali praktycznie wszyscy. W zależności od lokalnych obyczajów ustalano różne granice wieku dla chętnych do zmiany stanu cywilnego. Na ogół uznawano, że minimalny wiek dla dziewcząt wynosi dwanaście lat, ale z reguły odczekiwano z zawarciem związku do piętnastego roku życia. Bardziej tradycje lokalne różnicowały wiek kandydatów na mężów. Wspólny jednak dla całej Grecji był wymóg, aby mężczyzna przed założeniem rodziny ukończył edukację państwową (tzn. osiągnął dwadzieścia lat). Jedynie w Sparcie władze zezwalały mężczyznom na zawarcie małżeństwa dopiero po ukończeniu trzydziestego roku życia. W wypadku Grecji trudno wszakże mówić o małżeństwie z miłości. Zazwyczaj pan młody nie widział przed ślubem narzeczonej, a jeżeli nawet, to i tak nie zamienił z nią nawet słowa. Na dodatek uważano, że miłość zarezerwowana jest raczej dla związków homoseksualnych. Jeszcze w czasach rzymskich Plutarch z Cheronei przekonywał współczesnych, że dziewczyna może być takim samym obiektem namiętności jak chłopiec. I włożył sporo wysiłku w udowodnienie swojej tezy! W tej sytuacji nie dziwi, że Grecy okresu klasycznego uważali małżeństwo za zło konieczne. Jeden z najwybitniejszych dramatopisarzy greckich, Eurypides, spotkał się z szyderstwem, ukazując poświęcenie żony, która oddaje życie za męża! Jak mogło się to zdarzyć, skoro małżonków nie łączyły głębsze uczucia? Dopiero w późniejszym okresie spotkać można próby rehabilitacji stanu małżeństwa. W czasach Peryklesa jednak wzajemna czułość męża i żony uchodziła za dziwactwo. Interesująco przedstawiały się poglądy Greków na ograniczenia eugeniczne w związkach małżeńskich i erotycznych. Kategorycznie zabraniano współżycia fizycznego

potomstwa z rodzicami. Wykluczone były również związki intymne między rodzeństwem z tej samej matki. Nie istniał natomiast zakaz zawierania małżeństwa przez rodzeństwo przyrodnie pochodzące od tego samego ojca, a wręcz zalecano pobieranie się krewnych dalszego stopnia. Nie przejmując się zupełnie prawami genetyki, uważano tego rodzaju związki za sprzyjające wzmocnieniu więzi rodzinnych. Dziewczyna dziedzicząca majątek rodziców, tzn. niemająca rodzeństwa, powinna wyjść za krewnego ze strony ojca, żeby majątek ów pozostał w tej samej rodzinie. Oprócz prokreacji małżeństwo miało służyć rozwojowi kariery męża: dzięki posagowi żony oraz nawiązanym koneksjom mógł on zyskać lepszą pozycję polityczną i ekonomiczną. Co więcej, z reguły podobne korzyści pragnął osiągnąć również ojciec panny młodej. Małżeństwo stanowiło więc typową transakcję handlową. Uczucia, które w kulturze europejskiej zwyczajowo przypisuje się tego rodzaju związkowi, w antycznej Grecji były nieznane. Zawarcie małżeństwa poprzedzała uroczystość porównywalna z zaręczynami, której nazwę można z greckiego przetłumaczyć jako „wręczenie rękojmi”. Była to uroczysta umowa ustna zawarta pomiędzy kandydatem na męża i opiekunem prawnym dziewczyny. Przy ołtarzu domowym wymieniano uścisk dłoni i wypowiadano kilka obrzędowych słów. Opiekun narzeczonej oświadczał, że oddaje ją w ręce małżonka, ten zaś wyrażał zgodę na jej przyjęcie. Następnie opiekun ogłaszał wysokość posagu podopiecznej. co narzeczony witał radością. Umowie towarzyszyli świadkowie, mający potwierdzić zawarcie kontraktu. Dowodem przedmiotowego traktowania kobiet w Grecji jest to, że przyszła małżonka w ogóle nie brała udziału w tej uroczystości. Natomiast posag panny młodej uchodził często za czynnik odróżniający prawne małżeństwo od konkubinatu. Co więcej, nierzadko zdarzało się, że wypłacano go od ręki, zaraz po uroczystości zaręczyn. Warto zauważyć, że narzeczony również nie był do końca samodzielny w swoich poczynaniach. Najczęściej wypełniał wolę

ojca lub innego mężczyzny ze swojego rodu, odgrywającego rolę głowy rodziny. Właściwie wolny wybór mógł mieć wyłącznie osobnik, będący zwierzchnikiem rodu. Małżeństwo uważano za zawarte od chwili zaręczyn i zainkasowania posagu (a właściwie od tego drugiego). Obowiązywało ono jednak dopiero po przeniesieniu się panny młodej do domu męża i wspólnym zamieszkaniu. Z reguły następowało to wkrótce po zaręczynach, chyba że na przeszkodzie stał zbyt młody wiek narzeczonej. Ślub odbywał się na ogół zimą, podczas pełni księżyca, czyli — według obecnego kalendarza — w styczniu (okres ten nosił nawet nazwę „miesiąca zaślubin”). Ceremonia rozpoczynała się w przeddzień zmiany miejsca zamieszkania narzeczonej. Dziewczyna składała ofiarę bóstwom, które opiekują się małżeństwem; na ołtarzu domowym umieszczała zabawki i stroje, których dotychczas używała. Następnie odbywał się rytuał oczyszczenia, polegający na kąpieli w wodzie przyniesionej ze specjalnego źródła. Narzeczony również dokonywał rytualnej kąpieli, aczkolwiek w sposób mniej uroczysty niż jego partnerka. Nazajutrz domy obojga młodych dekorowano. Składanie ofiary i uczta odbywały się w domu ojca narzeczonej. Panna młoda uczestniczyła w uroczystościach szczelnie zasłonięta welonem, ubrana w najpiękniejszy strój, z wieńcem na głowie. Otaczały ją przyjaciółki, a przebiegiem zaślubin kierowała kobieta z jej rodu. Podczas uczty podawano tradycyjne potrawy, preferując jednak dania rzekomo gwarantujące płodność (np. ciasto sezamowe). Pod koniec uczty oblubienica zdejmowała z twarzy welon i na czele orszaku weselnego udawała się do domu małżonka. W Sparcie bardzo długo utrzymywał się archaiczny obyczaj porywania panny młodej przez męża: pod koniec uczty dziewczyna chowała się gdzieś w domu czy ogrodzie, a pan młody musiał ją w miarę szybko odnaleźć i przenieść do powozu. Oczywiście pomagali mu w tym przyjaciele, żona zaś specjalnie się nie ukrywała, żeby – w wypadku przedłużających się poszukiwań — nie narazić męża na złośliwe żarty. Zarówno w Atenach, jak i w Sparcie przejazd do

domu pana młodego miał niezwykle uroczysty charakter. Dziewczyna wiozła ze sobą ruszt i sito, oznaki swojej przyszłej działalności domowej. Powóz posuwał się powoli, a goście weselni hałaśliwie śpiewali niezbyt przyzwoite piosenki. Na progu nowego domu pannę młodą witali teściowie. Oblubienicę obsypywano orzechami i suszonymi figami oraz obdarzano potrawami uchodzącymi za symbole płodności. Dziewczyna musiała spożyć te dania, ale — co charakterystyczne dla Grecji – jadła je samotnie, nie zaś w towarzystwie męża. Odtąd ona przejmowała na siebie obowiązki domowe, a on miał jedynie zapewnić rodzinie utrzymanie. W nowym domu ścinano pannie młodej włosy, po czym małżonkowie przechodzili do pokoju weselnego, którego drzwi strzegł zaufany przyjaciel gospodarza. Przez pewien czas goście śpiewali jeszcze w pobliżu pieśni i hałaśliwie odstraszali złe duchy. Nazajutrz młodej parze wręczano prezenty, a sam dzień również miał charakter świąteczny. Na tym jednak nie koniec. Pan młody musiał jeszcze wydać dla członków rodu ucztę, stanowiącą oficjalne potwierdzenie zawartego małżeństwa. Żona oczywiście nie uczestniczyła w tym typowo męskim przyjęciu. W poszczególnych państwach greckich istniały lokalne różnice w obrzędach zaślubin, wszędzie jednak na plan pierwszy wysuwano prokreację. Zupełnie natomiast nie spotykamy prób uświęcenia intymnego związku małżonków. Wszystkie obrzędy podporządkowywano powstaniu nowej komórki społecznej, której celem było wydanie dzieci. W Sparcie, w trosce o posiadanie zdrowego potomstwa, posuwano się aż tak daleko, że zezwalano, by sędziwy mąż przyprowadzał do domu młodzieńca, który zastępował go w trudzie prokreacji! Nikt nie wymagał wzajemnej czułości, co najwyżej szacunku. Małżeństwo jednak musiało być płodne. W związku z tym brak potomstwa stawał się wystarczającym powodem do rozwodu. W razie udowodnienia bezpłodności żony mąż miał prawo zerwać małżeństwo, zachowując wszakże posag. Podobnie było w wypadku udowodnionego cudzołóstwa. Zdradzany mąż mógł zabić

kochanka, żonę wypędzić, a posag zatrzymać. W ogóle prawa mężczyzny w kwestii rozwiązywania małżeństwa były bardzo szerokie. Praktycznie w każdej chwili mógł odesłać żonę do jej rodziny bez podania przyczyny. Musiał jednak wówczas zwrócić posag i dlatego zapewne rozwody nigdy nie stały się plagą w świecie greckim. Natomiast żonie przysługiwały bardzo ograniczone uprawnienia do starań o rozwód. W Atenach mogła ona wystąpić do odpowiedniego urzędnika z pisemną listą skarg na małżonka i prosić o separację, ten zaś oceniał, czy doznane przez nią krzywdy stanowią podstawę do rozwiązania małżeństwa. Oczywiście zgodnie z greckimi obyczajami niewierność męża nie stanowiła wystarczającej przyczyny do uzyskania rozwodu czy separacji, lecz mogło ją stanowić udowodnione cudzołóstwo z żoną innego obywatela. Jak już jednak wspominałem, zdradzanemu mężowi przysługiwało prawo zabicia konkurenta, a z zachowanych źródeł wynika, że wcale nie był to martwy przepis. Wydaje się więc, że jedynie w razie poświadczonego stosowania przemocy fizycznej wobec żony miała ona szanse na rozwód. Opinia publiczna jednak wyjątkowo nieprzychylnie traktowała takie przypadki, toteż najczęściej rezygnowano ze starań o rozwiązanie małżeństwa. Małżeństwo greckie było ciekawym przykładem życia partnerów obok siebie. Mężczyzna z reguły przebywał poza domem i nawet jeżeli małżonkowie rozmawiali ze sobą, chodziło zwykle o typowo techniczne ustalenia dotyczące zakupów czy wychowania dzieci. Kobiecie odmawiano prawa interesowania się tym, co się dzieje poza domem, gdyż stanowiło to wyłączną domenę mężczyzn. Co więcej, kiedy mężczyzna urządzał w domu przyjęcie, żona nie brała w nim udziału; zgodnie z obyczajem pozostawała w wyznaczonej dla niej części domostwa. A pamiętajmy, że męskie przyjęcia nie odbywały się wyłącznie w gronie osobników tej samej płci: często uczestniczyły w nich również kurtyzany, fletnistki, tancerki. Zresztą jeśli nawet panowie obywali się bez ich towarzystwa, nie oznaczało to jeszcze, że uczta będzie miała charakter aseksualny. Ostatecznie

owi piękni chłopcy, obiekt westchnień (i nie tylko) starszych mężczyzn, także udzielali się w życiu towarzyskim. A czy można sobie wyobrazić lepsze wprowadzanie ich w życie publiczne niż rekomendacja kochanka w czasie prywatnych przyjęć? Życie kobiety greckiej wydawać się może wyjątkowo nudne. Pozbawiona kontaktów towarzyskich, zmuszona była do przebywania wyłącznie w gronie służby. W niektórych państwach greckich mężatkę wręcz zamykano na noc, a okna przeznaczonej dla niej części domu wyposażano w kraty! Jedyną jej rozrywkę stanowiły odwiedziny (pod kuratelą przyzwoitki) przyjaciółek. Czasem (także pod opieką przyzwoitki!) mogła brać udział w świętach religijnych lub uczęszczać do teatru. Można byłoby zatem podejrzewać, że taki tryb życia powinien powodować dewiacje seksualne podobne do notowanych wśród mężczyzn, że naturalne potrzeby nie zaspokojonych erotycznie kobiet musiały znaleźć jakieś inne ujście. Nic z tych rzeczy! W okresie klasycznym raczej nie spotykamy przypadków miłości lesbijskiej. W Grecji czasów Peryklesa nie było naśladowczyń Safony. Ta żyjąca w VI w. p.n.e. na wyspie Lesbos (stąd wzięło się określenie związków damsko-damskich) poetka uznana została za najwybitniejszą piewczynię miłości między kobietami. Jej poezje pełne są wyznań i westchnień do pań, z którymi autorkę najwyraźniej łączyły związki nie tylko platonicznej natury. Miłość lesbijska jednak nie przyjęła się w Helladzie. Synonimem miłości greckiej pozostała pederastia i dopiero po upływie wieków coś się w tej materii zmieniło. Obyczaje greckie szybko przejęli Rzymianie, ale pederastia w ich wydaniu nie miała podbudowy ideologicznej. A i kobiety rzymskie nie były tak potulne jak ich greckie odpowiedniczki. Powoli wszakże zmieniały się obyczaje upartych Greków. W dużym stopniu przyczyniła się do tego wojna peloponeska. Przez blisko trzydzieści lat państwa greckie były rozbite na dwa walczące ze sobą obozy. Współczesny wydarzeniom kronikarz zauważył ze wstrętem, że dawne tradycje odchodzą w zapomnienie. Brutalności epoki dorównywały obyczaje.

Szczególny na nie wpływ miała zaraza, która zdziesiątkowała Ateny w latach 430-429 p.n.e. Epidemia dżumy zebrała niespotykaną w dziejach Grecji hekatombę, co spowodowało znaczne rozluźnienie obyczajów. Któż bowiem przejmowałby się nakazami obyczajowymi czy też religijnymi, kiedy na ulicach ludzie umierają tysiącami! Wspomniany kronikarz ubolewał, że to, co dotychczas działo się w domach ateńskich po kryjomu, teraz odbywa się zupełnie jawnie. Mnożyły się przypadki cudzołóstwa i nikt ani myślał za to karać. O jakiej zresztą można było mówić karze, skoro nikt nie wiedział, czy dożyje następnego dnia. Poza tym cóż innego pozostawało człowiekowi bezsilnemu wobec szalejącej epidemii? Jaki miał wybór? Albo poddać się biernie losowi, albo używać życia, póki czas. Najzamożniejsi konali tak samo jak biedacy, żadne modły nie skutkowały, na co więc było czekać? Umrzeć, nie zakosztowawszy zakazanego owocu? Życie, nakazy religijne, pieniądze wydawały się bez znaczenia, skoro śmierć nie oszczędzała nawet najpobożniejszych. Po wojnie peloponeskiej Grecja nie powróciła już do dawnego porządku. Rozluźnieniu uległy obyczaje, zmieniało się spojrzenie na pederastię. Co prawda mężczyźni nadal dominowali w uczuciach innych mężczyzn, ale zaczęto również dostrzegać kobiety. Uparci Grecy jednak wciąż nie chcieli uznać swoich małżonek za istoty godne pożądania. Przyszła moda na utrzymywanie oficjalnych konkubin. Podobno zresztą Greczynki (tzn. te oficjalnie poślubione) stały się wyjątkowo kłótliwe...

W OJNA O PIĘKNĄ KOBIETĘ Przekleństwo rodu Atrydów

D

zieje plemion greckich rozpoczynają się od wydarzeń opisanych w Iliadzie i Odysei. Rzeczywistość miesza się w nich z legendą, ludzie śmiertelni z bóstwami. Teraz, po wiekach, nie można już ustalić, co było faktem, a co mitem. Nie będziemy zresztą próbować oddzielić prawdy historycznej od legendy. Świat przedstawiony w poematach Homera stanowi jedną całość, bez względu na to, ile w nim jest fantazji poety. Zostawmy jednak tego typu dociekania specjalistom, a sami zajmijmy się dziejami pierwszej w dziejach Grecji wojny o piękną kobietę. Główną jej bohaterką była córka Zeusa i królowej Sparty, Helena, ale wydarzenia, które doprowadziły do wybuchu wojny trojańskiej, miały swoje przyczyny w tym, co zaszło kilkadziesiąt lat wcześniej. W potężnych Mykenach panowała wówczas dynastia Atrydów. Był to ród przeklęty przez bogów i ludzi, w każdym pokoleniu znaczący krwią swoje panowanie. Już założyciel rodu, imieniem Tantal, wsławił się wyjątkowymi czynami. Kiedyś, podejmując ucztą bogów olimpijskich, ośmielił się im podać potrawę sporządzoną z własnego syna! Nieśmiertelni rozpoznali jednak smak pieczeni i wtrącili zbrodniarza do królestwa zmarłych. Tam przez całą wieczność miał cierpieć męki głodu i pragnienia, choć w zasięgu jego ręki znajdowały się woda i owoce (słynne męki Tantala). Nieszczęsna ofiara ojcowskiego szaleństwa została przywrócona do życia, ale okazało się, że Pelops niewiele się różni od swego rodzica. Nie mordował co prawda własnych dzieci, lecz za to wsławił się innymi zbrodniami. Pragnąc zdobyć władzę nad północną częścią Półwyspu Peloponeskiego, poprosił króla Elidy o rękę córki. Kiedy ten odmówił, bez skrupułów zabił niedoszłego teścia.

Następnie uznał, że specjalna reklama nie jest mu potrzebna, polecił więc uśmiercić wszystkich świadków zbrodni, łącznie ze swoimi podwładnymi. Pozostawił po sobie dwóch synów, którzy godnie kontynuowali krwawe tradycje rodziny. Atreusz i Tyestes zajmowali się głównie grabieżą i kłótniami między sobą. Ich pirackie wyprawy wzbudzały popłoch na wybrzeżach Morza Egejskiego, a rozbójnicze zagony docierały nawet do Egiptu! Kobiety uprowadzano, mężczyzn mordowano. Czego nie zdążono zrabować, niszczono. Praktycznie tylko miesiące zimowe spędzali bracia w Mykenach. I wtedy namiętnie się kłócili. Spory ciągnęły się latami, aż wreszcie kres położył im Atreusz. Zaproponował bratu ostateczną zgodę i zaprosił go na ucztę pojednania. Podczas biesiady, zgodnie z najlepszymi tradycjami rodziny, uraczył Tyestesa pieczystym sporządzonym z ciał jego synów! A kiedy brat nasycił się już mięsiwem, podał mu głowy dzieci, by ten nie miał wątpliwości, z czego sporządzono główne danie. Następnie pozwolił gościowi się oddalić, wychodząc ze słusznego założenia, że zabicie nieszczęśnika byłoby mniejszą zbrodnią niż pozostawienie go przy życiu. Nie przewidział jednak, że brat zdoła się jeszcze na nim zemścić: po kilku latach Tyestes zdobył Mykeny i zamordował Atreusza. Sam z kolei padł ofiarą bratanków, którzy wzięli odwet za zabójstwo ojca. Synowie Atreusza przeoczyli wszakże jeden ważny fakt: przy życiu pozostał ostatni syn Tyestesa, Ajgistos, którego stryj miał z własną córką, a takie połączenie genetyczne nie mogło dobrze wróżyć losom rodziny. Agamemnon i Menelaos okazali się nieodrodnymi synami Atreusza. O ile jednak z ich postępów w bandyckim rzemiośle ojciec mógł być zadowolony, o tyle w życiu rodzinnym młodzieńcy przysparzali mu sporo kłopotów. Jak zresztą mogło być inaczej? Będąc potomkami rodu o szczególnych tradycjach, nie mogli się przecież zachowywać inaczej. Miarka się jednak przebrała, kiedy Menelaos uwiódł własną macochę. Ojciec osobiście zabił występną żonę, ale nie udało mu się zgładzić syna. Królewicz, ostrzeżony przez służących, zbiegł z Myken. Do kraju

wrócił dopiero po śmierci ojca.

Ruiny Myken

Tymczasem w niedalekiej Sparcie panowali król Tyndareus i jego żona Leda. Bardzo cierpieli z braku potomstwa, toteż kiedy wreszcie królowa oznajmiła, iż jest w ciąży, władca nie posiadał się z radości. Nie podejrzewał, że to nie on jest sprawcą odmiennego stanu małżonki. W rzeczywistości był nim sam Zeus, który pod postacią łabędzia zgwałcił Ledę. A jako że boskie nasienie nie mogło pójść na marne, w rezultacie królowa powiła czwórkę dzieci. Dwaj chłopcy, o imionach Kastor i Polluks, mniej nas w tej chwili interesują. Dla dziejów wojny trojańskiej ważne okażą się zrodzone z tego związku dziewczynki: Klitajmestra i Helena. Pierwszą z nich wydano za króla Pizy Tantala. Na nieszczęście ujrzał ją kiedyś Agamemnon i zapłonął do niej gorącym afektem. Zgodnie z obyczajowością epoki uznał, że małżeństwo wybranki nie jest żadną przeszkodą, i szybko przystąpił do działania. Najłatwiejszą drogą zdobycia upragnionej kobiety wydała mu się zbrodnia, wyruszył więc

zbrojnie przeciw mężowi Klitajmestry. Bez większych trudności pokonał go w bitwie, po czym, wziętego do niewoli, zamordował. Następnie przybył na dwór ofiary i stanął przed młodą wdową. Siłą odebrał jej maleńkie dziecko, które trzymała w ramionach, i osobiście pozbawił je życia. Potem nieszczęsną kobietę zmusił do małżeństwa. Tak krwawy sposób zdobycia żony był zgodny z obowiązującymi normami etycznymi, toteż Agamemnon nie miał sobie nic do zarzucenia. Traktując Klitajmestrę jedynie jako obiekt pożądania, nie przewidział jednak, że trafił na godnego siebie rywala. Żona okazała się osobą o wyjątkowej sile woli. Nigdy nie zapomniała mu podwójnego morderstwa. Przez lata potrafiła skrywać swoje prawdziwe uczucia pod maską obojętności, po cichu planując zemstę. Parys i Helena

N

ic nagannego nie widział natomiast w postępowaniu nowego zięcia król Sparty. Wkrótce po żałobnym weselu Klitajmestry oddał Helenę za żonę Menelaosowi. Sparta i Mykeny dysponowały porównywalnym potencjałem militarnym i raczej trudno przypuszczać, aby teść ustąpił przed siłą zbrojną. Czasy były krwawe i nikogo nie mogły dziwić zbójeckie metody działania. Menelaos został więc bez przeszkód mężem Heleny, a po śmierci jej nominalnego ojca królem Sparty. Związek układał się harmonijnie i małżonkowie dochowali się córeczki o imieniu Hermiona. Kiedy dziewczynka miała dziewięć lat, na Spartę spadła groźna epidemia. Menelaos zasięgnął rady wyroczni, po czym udał się na wybrzeże Azji Mniejszej, aby złożyć ofiary cieniom herosów spartańskich. Poznał tam młodego księcia trojańskiego o imieniu Parys-Aleksander. Trojańczyk przypadł królowi do gustu, otrzymał więc zaproszenie do złożenia wizyty w Sparcie. W ten sposób uruchomiony został ciąg wydarzeń, które miały doprowadzić do wybuchu wojny trojańskiej. Kilka lat wcześniej, w czasie wesela boginki morskiej Tetydy z królem Tesalii Peleusem, wybuchł spór pomiędzy boginiami o to, która z

nich jest najpiękniejsza. Najzajadlej kłóciły się Hera, Atena i Afrodyta. Nie mogąc uspokoić swarliwych niebianek, Zeus zaproponował sąd Ziemianina, człowieka, który nigdy wcześniej nie zetknął się z pięknością rodem z Olimpu. Wybór padł na Parysa, syna króla Troi. Ze względu na przepowiednię związaną z jego narodzinami został on jako niemowlę porzucony w górach. Wychowany przez pasterzy, wiódł życie proste, dalekie od zbytku i luksusu. Kiedy zatem stanął przed nim wysłannik Zeusa, nie chciał uwierzyć w zaszczyt, jaki go spotyka. Powątpiewał również, czy on, człowiek śmiertelny, zdoła właściwie ocenić urodę bogiń. Ostatecznie jednak młody pasterz ustąpił przed wolą pana bogów i ludzi. Gdy zjawiły się przed nim boginie, nie mógł podjąć decyzji: właściwie u żadnej z nich nie dostrzegł jakiegokolwiek defektu urody. Widząc wahanie Parysa, olimpijskie piękności postanowiły pomóc mu w wyborze. Zaproponowały odwieczny sposób na niezdecydowanych sędziów, czyli łapówkę. Każda z nich obiecała młodzieńcowi wdzięczność w innej formie. I tak Hera zobowiązała się przekazać mu ogromne bogactwa, Atena — intelekt i wiedzę, Afrodyta zaś zaoferowała miłość najpiękniejszej kobiety ówczesnego świata, czyli Heleny spartańskiej. Parys był młodym człowiekiem o gorącym temperamencie. Bogactwa mu nie imponowały, wiedza stanowiła dlań czystą abstrakcję, uznał więc, że zwyciężyła Afrodyta. Bogini nie kazała długo czekać na spełnienie obietnicy. Wkrótce po wydaniu sławetnego wyroku Parys udał się na igrzyska do Troi. Odniósł tam wiele zwycięstw, a jeden z towarzyszących mu pasterzy wyjawił parze królewskiej, kim jest ów zręczny młodzieniec. Stary król Priam uradował się niepomiernie. Przez wiele lat wspomnienie porzuconego dziecka gryzło jego sumienie. A teraz oto stanął przed nim dorosły syn, do tego przystojny i zwinny. Mimo ostrzeżeń wieszczków Priam postanowił nie zwracać uwagi na starą przepowiednię. Nie po to odzyskał syna, żeby ponownie go stracić! Tak więc Parys zajął należne mu miejsce wśród książąt, a ze względu na winy wobec

niego rodzice okazywali mu szczególne względy. Priam nie protestował również, kiedy Menelaos zaprosił jego syna do Sparty. Eskadra okrętów trojańskich pokonała Morze Egejskie i wpłynęła na wody greckie. Na dworze Menelaosa Parys poznał Helenę i spotkanie na obojgu zrobiło ogromne wrażenie. Helena nie bez powodu uchodziła za najpiękniejszą kobietę ówczesnego świata. W chwili poznania Parysa miała około dwudziestu pięciu lat i znajdowała się w rozkwicie urody. Parys zaś był młodzieńcem wyjątkowo przystojnym. Nad obojgiem zresztą czuwała Afrodyta, dbając o rozwój uczuć podopiecznych. Książę trojański przebywał na dworze spartańskim zaledwie kilka dni i wówczas Menelaos oznajmił, że musi z ważnych powodów popłynąć na Kretę. Przed odjazdem powierzył gościowi opiekę nad swym domem i, zupełnie nieświadom sytuacji, opuścił ojczyznę. Kiedy żagle jego okrętów zniknęły za horyzontem, nic już nie mogło powstrzymać zakochanych. Królowa Sparty bez słowa sprzeciwu zgodziła się porzucić męża i córkę i wyjechać z księciem trojańskim. Nie protestowała również, kiedy Parys grabił pałac gospodarza. Najwyraźniej mimo odrzucenia propozycji Hery nie był tak zupełnie obojętny na argumenty natury finansowej. A może uznał, że piękna kobieta wymaga odpowiedniej oprawy? Ale w takim razie wystarczyłyby chyba osobiste klejnoty Heleny. On zaś włamał się do skarbca Menelaosa i gruntownie go opróżnił. Nie dość, że zabrał gospodarzowi żonę, to jeszcze go okradł! Nic dziwnego, że po powrocie Menelaos podejrzewał, iż Helena została porwana. Jaka bowiem kobieta porzuciłaby własne dziecko i zgodziła się obrabować męża? Zapewne tylko nie w pełni poczytalna albo zmuszona. Helena jednak uczyniła to z własnej i nieprzymuszonej woli. Zakochana bez pamięci w trojańskim księciu, nie zastanawiała się nad konsekwencjami swojego czynu. Nie myślała, że oto porzuca Spartę na zawsze i nigdy już nie zobaczy najbliższych. Od męża odchodziła, więc jego osoba nas nie interesuje. Ale przecież porzucała też jedyne dziecko! Opinia Menelaosa i poddanych była jej obojętna. To zrozumiałe, bo

przecież nie zamierzała ich więcej zobaczyć. Czyż jednak nie dbała również o to, co pomyśli o niej dorastająca córka? Wszak Hermiona miała już dziewięć lat i wiele rozumiała. Nie ulegało wątpliwości, że długo jeszcze przyjdzie jej wysłuchiwać jak najgorszych wypowiedzi o rodzonej matce i co więcej – podzielać te opinie. Mniejsza o wierność małżeńską. Od początku dziejów ludzkości podobne sytuacje były na porządku dziennym i w świecie ówczesnym również nie należały do rzadkości. Ale zgoda na rabunek? Przecież w pewien sposób Parys okradł także córkę Heleny. Można by przypuszczać, że książę wyjątkowo spodobał się królowej, a zbliżenie seksualne spowodowało, iż kompletnie straciła głowę. Okazało się jednak, że kochankowie dali upust swej namiętności, dopiero kiedy okręty odpłynęły w kierunku Troi. Eskadra przybiła na noc do wyspy Kranai i wówczas Helena oddała się po raz pierwszy Parysowi. Nie tylko królowa Sparty rozbiła swoje małżeństwo. Parys też już miał żonę, piękną nimfę Ojnone. Zakochała się w nim jeszcze w czasach, kiedy był tylko zwykłym pasterzem. Bez wahania zgodziła się na mezalians, nie protestowała również, gdy odmówił wprowadzenia jej na dwór ojca. Kochała swojego mężczyznę bezgranicznie i dopiero związek Parysa z Heleną uświadomił jej, że mąż nigdy już nie będzie do niej należał. Miała się jeszcze srogo zemścić za to upokorzenie. Król Priam i jego żona z radością powitali Helenę. Nigdy nie pozbyli się wyrzutów sumienia za próbę uśmiercenia syna i dlatego pobłażali mu we wszystkim. Nawet za cenę wojny zagrażającej bytowi miasta. Nie zważali więc na wrogie powitanie Heleny przez pozostałą część rodziny z wróżką Kasandrą na czele. Można wręcz odnieść wrażenie, że stary Priam nie przeraził się specjalnie perspektywą wojny z Achajami. Król miał wielu synów, między którymi stosunki układały się różnie. Wiedział, że już długo nie pożyje, a możliwość waśni po jego śmierci była bardzo duża. Wojna powinna skonsolidować młode pokolenie i stać się dobrą lekcją patriotyzmu dla wszystkich mieszkańców grodu. Poza tym stary Priam był

realistą. Doskonale zdawał sobie sprawę, że zamożność Troi od dawna już budzi pożądanie Achajów. Miasto leżało u wylotu cieśnin czarnomorskich i bogaciło się na handlu. Prędzej czy później musiało więc dojść do wojny. Achajowie żyli z rabunku, dziwne zatem, że dotąd jeszcze nie zdecydowali się na wyprawę przeciwko miastu Priama. Każdy pretekst do najazdu był dobry, a jeżeli nawet go nie było, to i tak Achajowie stanowili zagrożenie. Niech więc będzie wojna! Niech Parys przeżywa szczęście w ramionach ukochanej kobiety, a pozostali synowie przechodzą przyspieszony kurs lojalności i patriotyzmu. Potężne miasto da sobie radę z oblężeniem i wyjdzie obronną ręką z niebezpieczeństwa. Jeżeli Achajowie mają zaatakować Troję, niech zrobią to teraz, kiedy jeszcze żyje stary król, a synowie nie kłócą się o spadek. Przecież o wiele gorszym nieszczęściem dla miasta byłby najazd wroga podczas sporów o sukcesję! Achajowie idą na wojnę Tymczasem w dalekiej Sparcie Menelaos szalał z wściekłości. Trojańskie książątko, które zaprosił do siebie i gościł jak równego sobie, nie tylko uwiodło mu żonę, ale na dodatek jeszcze go okradło! Król zgrzytał zębami i planował zemstę, wiedział jednak, że sam niewiele zdziała. Siły Sparty były zbyt słabe, aby zdobyć Troję, należało więc zapewnić sobie współdziałanie sojuszników. Przede wszystkim Menelaos skierował się na dwór brata, do Myken. Agamemnon uchodził wśród współczesnych za zwierzchnika pozostałych władców achajskich. Był najpotężniejszym królem regionu, dysponującym największą siłą militarną. W rzeczywistości jego przewaga nad innymi władcami okazuje się wcale nie tak znaczna. W II księdze Iliady znajduje się tzw. katalog okrętów, który świetnie oddaje proporcje militarne w ówczesnym świecie greckim. Tak więc Agamemnon posiadał flotę złożoną ze stu okrętów, Menelaos zaś z sześćdziesięciu. Niewiele mniejszą liczbą okrętów od władcy Myken mogli się poszczycić królowie Pylos i Krety. Pierwszy z

nich, powszechnie szanowany Nestor, dowodził dziewięćdziesięcioma jednostkami, drugi miał ich tylko o dziesięć mniej. Do tego dochodzili władcy: Aten (pięćdziesiąt okrętów), Tesalii (również pięćdziesiąt), Argos (osiemdziesiąt), Teb (czterdzieści), a także pomniejsi królowie, dysponujący flotyllami złożonymi z kilku łub kilkunastu jednostek. W tej sytuacji Agamemnon mógł być tylko pierwszym spomiędzy równych, co oznaczało, że jego władza w dużym stopniu zależała od umiejętności dyplomatycznych. Tym bardziej że i osobistą powagą nie górował nad innymi, wśród których znajdowały się przecież tak sławne postacie jak Odyseusz, Ajaks czy Achilles. Pozostawało mu zatem wyłącznie wygrywanie sprzeczności pomiędzy lennikami, aby w ten sposób realizować własną politykę. Tymczasem teraz mógł głośno nawoływać do wojny w obronie naruszonego honoru Menelaosa (i wszystkich Achajów), nieoficjalnie zaś oferować skarby Troi. Władcy achajscy nie okazali się głusi na sugestie króla Myken. Pewne problemy sprawiała jedynie nieobecność dwójki lenników. Król Itaki, Odyseusz, nie dysponował wprawdzie zbyt dużą siłą zbrojną (miał zaledwie dwanaście okrętów), ale powszechnie ceniono jego spryt wojenny. Natomiast drugi z nieobecnych, Achilles, miał opinię najlepszego wojownika greckiego. Poza tym według przepowiedni jego obecność była warunkiem koniecznym do zdobycia Troi. Król Itaki nie chciał porzucać świeżo poślubionej żony i maleńkiego synka, toteż udawał obłąkanego. Został jednak zdemaskowany i nie pozostawało mu nic innego, jak przyłączyć się do wyprawy. A skoro już musiał wyruszyć pod Troję, postarał się też odnaleźć Achillesa. Domyślił się, że młodzieńca ukryła jego matka, boginka morska Tetyda. Pamiętała bowiem o przepowiedni, że jej syn ma przed sobą dwie możliwości: albo dożyje w spokoju późnej starości, albo zyska nieśmiertelną sławę i zginie młodo. Tetyda, jak każda matka, pragnęła jak najdłuższego życia dla swojego dziecka. Ukryła go więc w dziewczęcym przebraniu na dworze króla Likomedesa, króla wyspy Skyros. Od czegóż jednak były

intelekt i spryt Odyseusza? Król Itaki podążył tropem rozumowania Tetydy i doszedł do wniosku, że Achillesa może chronić tylko dziewczęcy strój. Wraz z kilkoma towarzyszami zaczął więc poszukiwania wśród wysp Morza Egejskiego, domyślał się bowiem, że Achilles ukrył się na którejś z nich. Kiedy, udając kupców, Odyseusz i jego druhowie przybyli na Skyros, uwagę przebiegłego Odysa zwróciła jedna z córek króla, znacznie wyższa od pozostałych sióstr. Rzekomi kupcy rozłożyli swój towar (biżuterię i ozdoby), wzbudzając zachwyt dziewcząt. Tylko najwyższa z nich nie okazywała należytego zainteresowania. Wówczas Odyseusz podsunął jej piękny, bogato inkrustowany miecz, na co dziewczyna żywo zareagowała. Zdemaskowany w ten sposób Achilles bez oporu odpłynął z królem Itaki. Na wyspie zostawił jednak sukcesora, jako że mimo dziewczęcych szat nawiązał romans z jedną z córek króla i owocem tego związku miał być syn o imieniu Neoptolemos, który odegra później pewną rolę w końcówce wojny trojańskiej. Trzeba przyznać, że Achajowie gromadzili się wyjątkowo opieszale. Od porwania Heleny upłynęło aż kilka lat, zanim w Aulidzie doszło do koncentracji wojsk. Aby wszakże zachować pozory, wysłano na dwór Priama poselstwo, które zażądało zwrotu Heleny, skradzionego majątku oraz ogromnego odszkodowania. Możliwe zatem, że nie wszystkim władcom uśmiechało się oblężenie potężnego miasta i wymusili na Agamemnonie próbę mediacji. Odszkodowanie miało zaspokoić łupieżcze instynkty Achajów i wykazać, że nie przeprowadzili mobilizacji na darmo. Na czele poselstwa wyruszyli Menelaos i Odyseusz. Priam jednak odrzucił warunki Achajów. doprowadzając w ten sposób do wybuchu wojny. Stąd też nie pozostawało mu nic innego. Oprócz bowiem wskazanych wcześniej przyczyn wypłata odszkodowania oznaczałaby ruinę finansową miasta. Stary król nie po to przecież przez lata budował potęgę ojczyzny, aby teraz bez walki oddać ją achajskim rabusiom. A że Parys pierwszy okradł Menelaosa? No cóż, takie to były czasy. Achajowie postępowali podobnie i uważali, że

Złożenie Ifigenii w ofierze Artemidzie

dopóki oni rabują, wszystko jest w porządku. Przeciwne wiatry uniemożliwiały flocie achajskiej wyjście w morze. Kiedy pogoda taka utrzymywała się przez kilka miesięcy, wojska zaczęły się burzyć. Czyżby po to wojownicy porzucili rodziny, aby stać bezczynnie?! Poza tym skarby Troi zaczęły już oddziaływać na wyobraźnię. Zgodnie z obyczajem zasięgnięto porady wieszczków. Wolę bogów przekazano Agamemnonowi: bogini Artemida czuje się obrażona na króla Myken, który

osobiście upolował jej ulubioną łanię. Dlatego zsyła niepomyślne wiatry. Jeżeli jednak Agamemnon złoży jej w ofierze rodzoną córkę (!) Ifigenię, wówczas flota wypłynie. Król Myken kategorycznie odmówił, ale wróżbici nie zachowali dyskrecji i wiadomość rozeszła się wśród wojska. Żołnierze złorzeczyli Agamemnonowi, wyzywając go od tchórzy. Grozili, że jeśli nie ulegnie woli Artemidy, obiorą innego wodza i z nim wyruszą pod Troję. Wówczas Agamemnon ustąpił. Wysłał do domu wiadomość, nakazując córce przybycie do obozu pod pretekstem zaślubin z Achillesem. Razem z dziewczyną przybyła również Klitajmestra, której nie mogło przecież zabraknąć na ślubie córki. Do wesela oczywiście nie doszło. Ifigenia została złożona w ofierze, a Klitajmestra bezsilnie obserwowała śmierć własnego dziecka. Jej nienawiść do męża osiągnęła kulminację: z powodu ambicji Agamemnona straciła już drugie dziecko. Od tej chwili myślała już tylko o zemście. Potrafiła czekać i po latach zgotowała mężowi wyjątkowe powitanie... Tymczasem wiatr zmienił kierunek i flota achajska wyruszyła wreszcie pod Troję. Mijał dziesiąty rok od porwania Heleny. Oblężenie Troi

N

astępne dziesięć lat spędzili Achajowie pod murami Troi. Priam dobrze przygotował miasto do obrony. Wspomagały go zresztą liczne ludy sojusznicze. Wydaje się jednak, że dowódcom achajskim specjalnie nie zależało na szybkim zakończeniu wojny. Może tylko Odyseusz tęsknił do Penelopy. W każdym razie na pewno nie spieszyło się Agamemnonowi, który pamiętał pożegnanie Klitajmestry, ani Achillesowi, świadomemu, iż nie dożyje końca oblężenia. Jeden z nich wykazywał więc wyjątkową pasywność, drugi zaś zabiegał wyłącznie o osobistą sławę. Chwilami Achilles zachowywał się jak rozkapryszona panienka, jakby czas spędzony w przebraniu dziewczyny nie minął bez śladu. Niewiele mu ustępował wódz naczelny, który wprost uwziął się na niego. Stosunki w obozie achajskim dobrze

ilustruje spór, jaki wybuchł w związku z podziałem branek. Grecy zdobyli miasto Chryza i w rezultacie w ręce Agamemnona dostała się urodziwa córka miejscowego kapłana Apollina. Jej zrozpaczony ojciec udał się wprost do króla Myken, błagając go o zwrot jedynaczki. Ten jednak odmówił. Kapłan poprosił więc o pomoc swojego boga. Apollo nie kazał mu długo czekać. Niebawem wśród Achajów wybuchła groźna zaraza. Zasięgnięto opinii wróżbitów, a po ogłoszeniu woli bogów Achilles zaczął podburzać wojska przeciwko wodzowi naczelnemu. Pod presją ogółu Agamemnon musiał ustąpić. Z dziecinną przekorą zażądał jednak, aby Achilles oddał mu w zamian swoją brankę, piękną Bryzeidę. Ten zgodził się niechętnie, ale publicznie zelżył Agamemnona, wyzywając go od tchórzy i pijaków. Na koniec oficjalnie odmówił dalszej walki, dopóki nie zostanie przeproszony. Zwrócił się również do swojej matki, aby wstawiła się za nim do Zeusa. Pan bogów przychylił się do prośby Tetydy i od tej chwili zwycięstwa zaczęli odnosić Trojanie. Tymczasem Helena wiodła w Troi ponure życie. Widziała, że im dłużej trwa wojna, tym większa otacza ją niechęć. Coraz więcej wdów i sierot winiło ją za śmierć najbliższych. Bracia męża jej nie lubili, bratowe zazdrościły urody. Nawet życzliwość Priama nie mogła jej pocieszyć. Stary król ostentacyjnie okazywał Helenie przychylność, dając w ten sposób do zrozumienia, że uważa ją za legalną synową. Dobrze zresztą wiedział, co robi. Teraz, w czasie oblężenia, swary i kłótnie były najmniej potrzebne. Społeczeństwo musiało być zjednoczone, aby dać odpór wrogom. Wojna już trwała i nic tego nie mogło cofnąć. Należało walczyć aż do ostatecznego zwycięstwa. Jednak waśnie tylko by osłabiały siłę militarną miasta. Mimo to Helena nie mogła dać sobie rady z własną psychiką. Złość zwracała przeciwko Parysowi, wypominając mu uwiedzenie. Ten słusznie ripostował, że przecież nie wziął jej siłą ani nie zmusił przemocą do opuszczenia Sparty. Połączyły ich miłość i namiętność, i za to teraz płacą. O konsekwencjach trzeba było myśleć wcześniej, zanim zdecydowali się na szaleństwo. A że wojna niesie ze sobą

pewne niewygody? No cóż, odczuwają je nie tylko oni, ale i cała ludność Troi. Nie czas rozpatrywać przeszłość, lecz żyć teraźniejszością. Stan psychiczny Heleny dobrze ilustruje wydarzenie, które zaszło w dziesiątym roku walk. Nastąpił impas w działaniach wojennych i wszystko wskazywało na to, że obie strony miały już wojny serdecznie dosyć. Wówczas ktoś zaproponował, aby dwaj główni antagoniści zmierzyli się bezpośrednio ze sobą. Mężowie Heleny mieli stoczyć ze sobą pojedynek na śmierć i życie. Uzgodniono, że w razie triumfu Parysa Achajowie bez żadnych warunków opuszczą ziemię trojańską. Jeżeli natomiast zwycięży król Sparty, Trojanie wydadzą mu Helenę, zrabowane skarby i zapłacą żądane wcześniej odszkodowanie. Podobno Helena oglądała pojedynek z murów miasta, płacząc ze szczęścia. Podejrzewano, że wspominała radosne chwile spędzone u boku Menelaosa i cieszyła się na myśl o powrocie do pierwszego męża. Iście kobieca logika, nieprawdaż? Niewykluczone jednak, że przyczyny wzruszenia córki Zeusa były zupełnie inne. Oto przecież, bez względu na wynik pojedynku, kończyła się wreszcie ta przeklęta wojna. Czy zostanie w Troi, czy odpłynie do Sparty, nie będzie już przyczyną nowych pogrzebów, nie będzie więcej widziała wdów i sierot, płaczu i rozpaczy. Może nareszcie zacznie żyć normalnie, nie czując zewsząd potępienia. Jej los musiał się jednak wypełnić. Przeznaczeniem Heleny było nieść śmierć i rozpacz bliźnim. Menelaos i Parys rozpoczęli walkę, ale kiedy przewagę uzyskał król Sparty, interweniowała Afrodyta. Otoczyła ulubieńca złotą mgłą i przeniosła z placu boju wprost do sypialni Heleny. Na błoniach otaczających miasto pozostał Menelaos, miotając się i lżąc tchórzliwego rywala. Niebawem wrogie wojska ponownie starły się w walce i nadzieja na polubowne zakończenie sporu została zaprzepaszczona. Helena nie mogła darować tego Parysowi. Przeklinała jego strachliwość, podnosząc zasługi Menelaosa. Trojańczyk przyjmował wyrzuty partnerki z filozoficznym spokojem (możliwe, że zdołał się już na nie uodpornić). Przewagi rywala

określił jako chwilowe, a złość Heleny uciszył pocałunkami i pieszczotami. Najwyraźniej Afrodyta nadal czuwała nad parą kochanków.

Achilles i Ajaks grający w kości

Achillesa pozostawiliśmy w chwili, kiedy — obrażony na cały świat — obserwował zwycięską dla Trojan bitwę. Oblężeni przełamali szyki przeciwnika i bezpośrednio zagrozili obozowi achajskiemu. Dowodził nimi najwaleczniejszy z synów Priama, Hektor. Przez dziesięć lat obrona miasta spoczywała praktycznie na jego barkach. Kiedy Achilles odmówił udziału w walce, Trojanie pod wodzą Hektora łatwo uzyskali przewagę. Syn Tetydy obozował obok okrętów, spokojnie obserwując, jak Trojańczyk wyrzyna Achajów. Uparty heros nie widział w tym

nic złego. Agamemnon go obraził, musi więc ponieść konsekwencje swojego czynu. Niech wie, czym grozi doprowadzenie Achillesa do gniewu. Wreszcie nie wytrzymał nerwowo Patroklos, najbliższy przyjaciel herosa. Poprosił Achillesa, aby pozwolił mu poprowadzić na odsiecz wojowników tesalskich. Ten wspaniałomyślnie się zgodził i co więcej, pożyczył przyjacielowi swoją zbroję. Kiedy Achajowie zobaczyli na czele odsieczy postać w znajomej zbroi, ponownie uwierzyli w siebie. Przełamali strach i ruszyli przeciwko Trojanom. Patroklos jednak zapłacił za to najwyższą cenę: zginął z ręki Hektora. Jego śmierć rychło obróciła się przeciw obrońcom Troi. Achilles przestał się bawić w neutralność i zapragnął pomścić przyjaciela. Hektor wiedział, że czeka go śmierć. Przez dziesięć lat uczciwie spełniał swoje patriotyczne powinności. Rozumiał, że nie wolno mu teraz ustąpić przed Achillesem. Musiał dać dobry przykład, pokazać wszystkim, że obowiązek wobec ojczyzny jest ważniejszy niż życie. Nie miał złudzeń co do swojego losu. W dzień po śmierci Patroklosa Achilles pozbawił życia trzech synów Priama. Czy człowiek, o którym Trojanki opowiadały legendy, mógł stchórzyć? Nigdy! Przed wyruszeniem w pole Hektor pożegnał się z żoną i dzieckiem. Andromacha błagała go o rozsądek. Przypominała, że Achilles zabił jej ojca i siedmiu braci. Perswadowała mężowi, że gdy go zabraknie, trudno przewidzieć, jaki los spotka jego najbliższych. Hektor odparł łagodnie, że nie może wycofać się teraz, w chwili próby. Lepiej, żeby jego żona i dziecko zostali osieroceni przez bohatera, niż mieliby żyć w towarzystwie tchórza. Czule ucałował bliskich i odszedł ku swemu przeznaczeniu. Achilles przywiązał ciało Hektora do swojego powozu i włóczył dookoła murów Troi. Nie wydał zwłok obrońcom, a i Achajom zabronił się do nich zbliżać. Przez dwanaście dni (!) ciało najdzielniejszego z Trojan leżało niepogrzebane przy grobie Patroklosa. Wreszcie nocą do namiotu Achillesa przybył samotnie król Priam. Ukląkł przed zabójcą syna i poprosił o wydanie zwłok Hektora. Achilles uraczył nieszczęsnego starca

wieczerzą i pozwolił odpocząć na swoim posłaniu. Następnie wydał mu ciało syna i zapewnił bezpieczny powrót do miasta. Wygląda na to, że największy wojownik grecki był człowiekiem niezrównoważonym psychicznie. Wiedział, że nie wróci spod Troi żywy, i rozpaczliwie zabiegał o nieśmiertelną sławę. Walczył też o zwykłe ludzkie szczęście. A trzeba przyznać uczciwie, że nie zaznał go w życiu zbyt wiele. Młodzieńczą miłość na wyspie Skyros przerwało wezwanie pod Troję. Brankę, do której się szczerze przywiązał, odebrał mu Agamemnon. Jedynego przyjaciela zabił Hektor. Kiedy zaś patrzył na rozpacz starego króla, pomyślał być może o swoim ojcu, którego już nigdy nie miał zobaczyć. Albo wspominał piękną królową Amazonek, która padła z jego ręki kilka lat wcześniej. Gdy sprzymierzone z Priamem Amazonki zaatakowały Achajów, nie wiedział, że walczy z kobietami. Pod koniec bitwy pokonał najdzielniejszą z nich. Dopiero kiedy z jej głowy spadł hełm, zrozumiał, kogo śmiertelnie ranił. On, tak nieszczęśliwy w życiu prywatnym, zabił kobietę wojownika, którą może zdołałby pokochać! Świadkowie opowiadali, że syn Tetydy zdarł wówczas z konającej królowej zbroję i na znak żalu oddał gasnącej (a może już zgasłej) swoje nasienie. Nie ma powodu, żeby w to powątpiewać. Nekrofilia dobrze pasuje do rozchwianej psychiki Achillesa. Przez całe życie czynił zło, nie zastanawiając się specjalnie nad jego konsekwencjami. Skłonny do gwałtownych uniesień, łatwo przechodził od nienawiści do miłości. Dlatego tak godnie przyjął Priama i zwrócił mu ciało Hektora. Nie pobrał nawet zwyczajowego okupu. Starzec zasłużył na to swoją odwagą. Niech zgodnie z tradycją pochowa swego dzielnego syna, który wystarczająco już odpokutował za to, co zrobił. Poza tym przecież jego śmierć to kolejny stopień do sławy Achillesa. Syn Tetydy, świadom, iż sam niedługo zginie, nie chciał zapewne, aby jego ciało znalazło się w podobnym pohańbieniu jak zwłoki Priamowego syna. Los Achillesa dopełnił się niebawem: zginął, trafiony przez Parysa w piętę strzałą z łuku. Opowiadano później, że było to

jedyne miejsce, w które można go było ugodzić. Dodano legendę, że matka, próbując zapewnić mu nieśmiertelność, kąpała go w letejskim strumieniu, trzymając właśnie za piętę. W rzeczywistości prawda wyglądała znacznie bardziej prozaicznie. Strzała wypuszczona przez Parysa była po prostu zatruta. Obie strony zaczęły stosować już coraz mniej godne metody i zatruwanie pocisków nie należało do rzadkości. Potwierdza to zresztą los Parysa, który zginął w podobny sposób. Ugodzony zatrutą strzałą, konał powoli w straszliwych męczarniach. Cierpiał przez całą noc, a rankiem ruszył do odtrąconej niegdyś nimfy Ojnone. W chwili zagrożenia zachował się jak rasowy mężczyzna, wierząc, iż była żona nie odmówi mu pomocy. Musiała przecież zachować do niego choćby cień sentymentu! Spotkał go jednak srogi zawód. Kiedy dowlókł się do siedziby nimfy, ta kategorycznie odmówiła pomocy. Z drwiną odesłała go do Heleny, aby u niej szukał ratunku. Parys odszedł ze spuszczoną głową i więcej już nie zobaczył Troi. Zmarł niedaleko miejsca, w którym niegdyś uznał Afrodytę za najpiękniejszą z bogiń. Śmierć Parysa wprawiła Ojnone w rozpacz. Mimo iż ją zdradził, nadal go kochała. Z płaczem wspominała wspólne szczęśliwe chwile, aż wreszcie rzuciła się w stos pogrzebowy niewiernego ekspasterza. Natomiast Helena przyjęła cierpienia i śmierć męża z nieukrywaną satysfakcją. Skoro ją przeklęli bogowie i ludzie, to dlaczego mieliby oszczędzić współwinnego wybuchu wojny? Poznał wreszcie, co ona czuła dzień po dniu. Sprawiedliwości stało się zadość. Helena uznała, iż nie musi już być lojalna wobec Troi i jej mieszkańców. Parys nie żył, zginął również Hektor, którego lubiła i szanowała. Postanowiła więc zrobić wszystko, aby pomóc Achajom zdobyć miasto. Oficjalnie wyszła za mąż za brata Parysa, pięknego Dejfobosa, jednocześnie jednak rozpoczęła Wzorową kolaborację z Achajami. Szkoda tylko, że nie przeniosła uczuć żywionych do Hektora na jego maleńkiego synka, którego ojciec tak bardzo kochał...

Odyseusz w akcji

P

ewnego wieczoru Helena dostrzegła na ulicy dziwnego żebraka, w którym rozpoznała Odyseusza. Zaprosiła go do siebie i długo z nim rozmawiała. Prawdopodobnie przekazała mu ważne informacje dotyczące obrony miasta, w zamian za co król Itaki wprowadził ją w swoje plany zdobycia Troi. Helena zobowiązała się wspomóc Achajów, a następnie umożliwiła Odyseuszowi wydostanie się z miasta. Przebijając się do swoich, zamordował on kilka osób, ale na niej nie zrobiło to żadnego wrażenia. Miała już dosyć Troi i jej mieszkańców. Nie mogła dłużej patrzeć na wdowę i sierotę po Hektorze, czuć na sobie pełnych wyrzutu spojrzeń rodzin innych ofiar. Z iście kobiecą logiką postanowiła więc im pomóc, wydając miasto w ręce wroga. W kilka tygodni później cała Troja świętowała koniec oblężenia. Na wybrzeżu, gdzie przez dziesięć lat stały okręty i namioty wroga, było pusto. Pozostał tam tylko ogromny drewniany koń. Po zażartych sporach Trojanie postanowili wprowadzić rzeźbę do miasta. Doszli do wniosku, że taka jest wola bogów, kiedy kapłan Laokoon, gorliwy zwolennik zniszczenia drewnianego konia, został wraz z synami uduszony przez dwa węże, które wynurzyły się z morza. Oczywiście za wprowadzeniem figury do miasta orędowała też Helena. Ostentacyjnie okazując radość z końca oblężenia, nie zapomniała jednak dyskretnie usunąć ze swojego domu wszelkiej broni, tak iż zmęczony świętowaniem Dejfobos położył się spać zupełnie bezbronny. Kiedy miasto pogrążyło się we śnie, rozegrał się ostatni akt tragedii Troi. Ze zdradzieckiej rzeźby wypadli wojownicy achajscy i wymordowali strażników miejskich. Chwilę później do Troi wtargnęły oddziały Agamemnona, które w tym czasie ponownie wylądowały na wybrzeżu. Miasto szybko stanęło w płomieniach, a jego mieszkańców bezlitośnie wyrzynali najeźdźcy. Nowy mąż Heleny nie miał się nawet czym bronić. Menelaos zabił bezbronnego, po czym długo

Laokoon z synami duszony przez węże

znęcał się nad zwłokami. Zginęli stary król Priam i jego żona. Do domu wdowy po Hektorze pierwszy wpadł młodociany syn Achillesa (owoc związku na wyspie Skyros), Neoptolemos. Chwycił maleńkiego synka obrońcy Troi i roztrzaskał go o ścianę.

Nieszczęsną matkę zaś polecił związać, aby później wziąć jako brankę. Tylko młode, urodziwe dziewczęta mogły liczyć na względy zdobywców. Ale jakie to były względy? Dumne Trojanki, zamienione w niewolnice, miały służyć swoim panom aż po kres swych dni. Z miasta zdołała ujść z życiem jedynie niewielka grupa mieszkańców. Dowodził nimi syn Afrodyty, Eneasz. Dzielny potomek bogini zaokrętował jakoś uchodźców i wypłynął w morze. Po wielu latach wędrówki osiadł w Italii, gdzie stał się protoplastą Rzymian. Jego potomkami byli Romulus i Remus, założyciele Wiecznego Miasta. Helena spokojnie obserwowała agonię nieszczęsnej Troi. O swój los była spokojna. Ostatecznie pomogła Achajom zakończyć wojnę i nieźle się obłowić. Spotkała ją jednak przykra niespodzianka. Otóż Menelaos oświadczył, że zamierza srogo zemścić się na niewiernej żonie. Nie zważając na głosy rozsądku (zwłaszcza Odyseusza), z uporem twierdził, że jego osobista zniewaga nie znalazła zaspokojenia. Wówczas do jego namiotu wprowadzono Helenę — ubraną w wytworne szaty, ozdobioną wspaniałymi klejnotami. Król Sparty spojrzał na nią i zaprzestał oporu. Stała przed nim piękna kobieta, którą przez ostatnie dwadzieścia lat kochał i której zarazem nienawidził. Boskie nasienie, z którego się poczęła, sprawiło, że upływający czas obszedł się z jej urodą wyjątkowo łaskawie. Menelaos przeklinał żonę, ale nigdy nie przestał jej kochać. Fakt, że była z innym mężczyzną, czynił ją tylko bardziej upragnioną. Poza tym król Sparty przekroczył już pięćdziesiątkę, a jak wiadomo, z wiekiem mężczyźni stają się romantyczni... Kiedy kilka lat później na dwór Menelaosa przybył syn Odyseusza Telemach, zastał małżonków żyjących w zgodzie i wzajemnej miłości. Zastanawiać mógł tylko dziwny obyczaj Heleny, która raczyła męża pewnym specyfikiem otrzymanym od egipskich kapłanów. Po jego zażyciu nawet największa złość przechodziła jak ręką odjął. Helena potajemnie dodawała ów specyfik do wina, dbając w ten sposób o dobry nastrój małżonka. Czy przypadkiem nie stosowała go wówczas, kiedy Menelaos

przypominał sobie o Parysie? Przecież mimo całej miłości do żony, trudno przypuszczać, aby wspomnienia czasami nie psuły mu humoru. Krwawe dzieje Myken

F

atalnie natomiast obszedł się los z dwoma innymi bohaterami wojny trojańskiej. Odyseusz błąkał się po morzach przez dziesięć lat (!) i do domu powrócił, utraciwszy wszystkich ludzi, okręty i skarby. Ale przynajmniej uszedł z życiem i ostatnie lata spędził w spokoju u boku żony (oczywiście po wymordowaniu sławetnych zalotników). Mniej szczęścia miał Agamemnon. Nie liczył na zgodne pożycie z Klitajmestrą, toteż oficjalnie towarzyszyła mu branka z Troi, córka Priama. Kasandra. znana ze swej niechęci do Parysa i Heleny. Obdarzona darem przepowiadania przyszłości, przewidziała ona, jaki los zgotuje Troi para występnych kochanków. Ciekawe, czy wiedziała też, co czeka ją u boku Agamemnona? Zresztą nawet jeżeli była tego świadoma. miała niewiele do powiedzenia. A może pragnęła zemsty na zdobywcy rodzinnego miasta? Tymczasem urodziła mu bliźnięta i razem z nim odpłynęła do Myken. Kiedy Agamemnon walczył pod Troją, jego żona nie próżnowała. U jej boku pojawił się Ajgistos, jedyny nieskonsumowany przez własnego ojca brat stryjeczny Agamemnona. Szybko zostali kochankami i wspólnie szykowali się do godnego powitania zdobywcy Troi. Klitajmestra nigdy nie zapomniała władcy Myken zabójstwa pierwszego męża i dziecka. Nawet jeżeli te wspomnienia z czasem przygasły, nienawiść do Agamemnona podsycił rytualny mord na Ifigenii. Ajgistos natomiast pragnął zemsty za braci i ojca. Wspólny interes połączył kochanków bardziej niż więź seksualna. Wiedzieli, że posunęli się tak daleko, iż tylko śmierć Agamemnona może zapewnić im bezkarność. Rozesłali więc ludzi na wybrzeże i okoliczne wyspy z poleceniem rozpalenia ognisk, gdy pojawią się okręty Agamemnona. Kiedy zapłonęły stosy, spiskowcy byli już

Menelaos z ciałem Patroklosa

przygotowani. Pałac został obstawiony wiernymi ludźmi Ajgistosa, tak że zdobywca Troi nie miał szans ucieczki. Klitajmestra powitała męża u bram miasta, po czym skierowała go do łaźni, aby odświeżył się przed wieczorną ucztą. W chwili gdy król wychodził z napełnionej wodą kadzi, zarzuciła na niego sieć krępującą ruchy. Wtedy do akcji wkroczył Ajgistos, śmiertelnie raniąc rywala. Klitajmestra nie odmówiła sobie przyjemności dobicia konającego i własnoręcznie odrąbała mu głowę. Następnie osobiście zamordowała Kasandrę i jej dwoje

maleńkich dzieci. Ona, która widziała na własne oczy, jak ginęły jej dzieci, nie zawahała się ani przez moment, unosząc topór nad nieszczęsną branką i jej potomstwem... W tym czasie Ajgistos na czele swoich ludzi kończył rzeź. Pod ich mieczami padła straż Agamemnona i jego najwięksi poplecznicy. Uszedł jednak z życiem młodociany syn Klitajmestry i Agamemnona, Orestes. Chłopiec zbiegł za granicę, gdzie dorastał, oczekując zemsty. Przez siedem lat para kochanków rządziła Mykenami. Dzień śmierci Agamemnona ogłoszono świętem państwowym i obchodzono wyjątkowo uroczyście. Rzeczywista władza spoczywała w rękach Klitajmestry, Ajgistos zadowalał się jedynie korzystaniem z przywilejów władcy. Ważnymi sprawami zajmowała się Klitajmestra. To ona prowadziła politykę państwa i trzeba przyznać, że wykazywała na tym polu znaczne uzdolnienia. Nic nie wiadomo, aby inni władcy próbowali pomścić Agamemnona lub ujęli się za jego synem. Można to oczywiście tłumaczyć zmęczeniem niedawno zakończoną wojną trojańską lub niechęcią do ingerowania w wewnętrzne sprawy Myken. Jednak czy kiedykolwiek państwo ościenne zrezygnowało z mieszania się w sprawy sąsiada, zwłaszcza jeśli istniała szansa znacznego osłabienia jego siły militarnej? I od kiedyż to rabusie achajscy mieli dosyć sławy i łupów? Wprawdzie bohaterowie byli zmęczeni, lecz dorosło już nowe pokolenie chętne do walki. Przecież zaledwie dziesięć lat wcześniej Achajowie zjednoczyli się pod błahym powodem, aby zniszczyć niezależne państwo, Troję. Tymczasem teraz nie zareagowali na zamordowanie naczelnego wodza i wygnanie jego sukcesora?! Przewaga militarna Myken nad innymi państwami była nieznaczna, nie wchodziła więc w rachubę obawa przed siłą wojskową Ajgistosa i Klitajmestry. Zresztą w razie zjednoczenia się pozostałych władców achajskich Mykeny nie miałyby szans. Poza tym zawsze można było liczyć na zwolenników Orestesa wewnątrz miasta. Wydaje się więc, że tylko umiejętności dyplomatyczne Klitajmestry powstrzymywały sąsiadów przed reakcją na wydarzenia w Mykenach. Nawet

Menelaos, który tyle zawdzięczał bratu, pozostał w domu. Chociaż jego akurat nietrudno zrozumieć. Kolejna wyprawa wojenna oznaczałaby pozostawienie Heleny samej w domu. A na to król Sparty nie mógł już sobie pozwolić. Był człowiekiem rozsądnym i nie powielał własnych błędów. Po ośmiu latach w Mykenach pojawił się Orestes. Wyrocznia w Delfach wyraziła zgodę bogów na matkobójstwo, więc młodzieniec przestał się wahać. Potajemnie dotarł do miasta i skontaktował się ze swoją siostrą, Elektrą. Rodzeństwo ukradkiem spotkało się przy grobie Agamemnona (kochająca mamusia wyznaczyła nagrodę za głowę syna), po czym Orestes dostał się do pałacu (prawdopodobnie pomogła mu w tym Elektra, przekonując lub przekupując straże). Pod jego ciosami padł najpierw Ajgistos, a następnie Klitajmestra. W ten sposób Orestes został królem Myken. Zabójstwo występnej pary nie przyniosło jednak młodemu władcy ukojenia. Usunięcie ze świata żywych ojczyma uważał za swój obowiązek, gorzej było z pozbyciem się matki. Nie mógł zapomnieć ostatnich chwil jej życia. Kiedy Ajgistos padł martwy, Klitajmestra rzuciła się przed synem na kolana, prosząc o litość. Z płaczem przypomniała mu, że przecież to ona wydała go na świat. Orestes jednak nie zważał na jej słowa. Głowa Klitajmestry potoczyła się po posadzce i zatrzymała przy zwłokach Ajgistosa. Z otwartej szyi trysnęła krew, zbryzgując syna matkobójcę. Od tej chwili młody król walczył ze swoim sumieniem. Nocami chodził za miasto (kochanków pochowano poza murami Myken) na grób matki i błagał o przebaczenie. Skrajnie wyczerpany psychicznie, na granicy obłędu, wyjechał z kraju. Błąkał się po świecie, aż dotarł do Aten, gdzie sąd tamtejszego areopagu zdjął wreszcie z niego przekleństwo. A może pogodził się ze sobą? W każdym razie powrócił do Myken, gdzie tymczasem na tronie zasiadał syn Ajgistosa i Klitajmestry. Teraz już bez wyrzutów sumienia Orestes pozbawił życia przyrodniego brata. Potem ożenił się z córką Menelaosa i Heleny, Hermioną. Po latach zjednoczył pod swoim berłem Spartę i Mykeny. Jego syn i następca był ostatnim

Menelaos usiłujący zabić Helenę

przedstawicielem przeklętego rodu Atrydów. Zginął w czasie najazdu Dorów, a Mykeny zostały zburzone. Rozterki Odyseusza

K

iedy Orestes walczył ze swoim sumieniem, Odyseusz nadal błąkał się po morzach. Tak jak historia Atrydów i wojny trojańskiej jest przede wszystkim opowieścią o namiętnościach i zbrodniach, tak przygody Odyseusza są dziejami miłości i wierności. Wierna i oddana była przynajmniej Penelopa, król Itaki bowiem wcale nie dorównywał jej pod tym względem. Co prawda pod Troją specjalnie nie afiszował się z brankami, ale mógł być po prostu dyskretny. Niemniej aż siedem z dziesięciu lat, które zajął mu powrót do żony, spędził na skale Orygii w towarzystwie nimfy Kalipso. Kiedy wracając spod Troi utracił już

wszystkie okręty, rozpętała się straszliwa burza. Ostatni okręt zatonął wraz z załogą i jedynie Odyseusza morze wyrzuciło na brzeg Orygii. Znudzona a piękna Kalipso powitała przybysza z radością. Uraczyła wyczerpanego rozbitka wspaniałą ucztą, obficie zakrapianą mocnym winem. Na efekty nie trzeba było długo czekać. Oszołomiony Odyseusz posiadł nimfę i zapewne nie poprzestał na tym jednym razie. Nie wydaje się, by lata spędzone u boku Kalipso były dla niego przykre. Nimfa otaczała go adoracją (któryż mężczyzna tego nie lubi!), umilała mu życie na każdym kroku. W dodatku obiecywała wieczną młodość i nieśmiertelność — cechy, którymi sama była obdarzona. A Odyseusz już zaczął odczuwać brzemię lat... Podobno często siadał nad brzegiem morza i obserwował je w milczeniu. Czy jednak na pewno myślał wtedy o Penelopie? Może po prostu wspominał albo marzył o podróżach. Z pewnością nie unikał kontaktów seksualnych z nimfą, skoro w czasie siedmiu lat pobytu na Orygii urodziła mu troje dzieci! Opowiadano, że król Itaki był w niewoli u pięknej Kalipso. Nic z tych rzeczy! Jeśli spędził u niej tyle lat, to wyłącznie dlatego, że sam tego chciał. Dopiero wizyta posłańca bogów, Hermesa, zmusiła go do działania. Po ostrej reprymendzie zaczął mozolnie zbijać tratwę. Opuścił na niej świeżo założoną rodzinę i odpłynął w kierunku Itaki. Po trzech latach przygód dotarł wreszcie do rodzinnej wyspy, gdzie obudził się w nim zazdrośnik. Zobaczył, że żonę otacza rój wielbicieli, których pogardliwie nazywał zalotnikami. Nie było istotne, że Penelopa przez dwadzieścia lat dochowała mu wierności. Ważne było, że mężczyźni chcieli podobno zabrać mu żonę i królestwo. Bardziej jednak —jak się wydaje — chodziło im o królową, albowiem prawa do tronu miał Telemach, dorosły już syn Odyseusza. Dopiero późniejsza propaganda zrobiła z wielbicieli Penelopy spiskowców. A sam Odyseusz zachował się jak ostatni prostak. Do pałacu dostał się incognito, nie racząc poinformować o swym powrocie wiernej żony, po czym urządził jatkę. Z pomocą syna wymordował wszystkich zalotników i dopiero wówczas łaskawie powiadomił połowicę, że

wrócił z wojny. Nie dziwmy się zatem, że Penelopa początkowo nie chciała z nim nawet rozmawiać. Uchodził za najrozsądniejszego z Achajów, ona czekała na niego przez tyle lat, a on na powitanie zachował się jak rzeźnik i oprawca. Ostatecznie dzięki interwencji bogów małżonkowie się pogodzili, nie doszło również do wojny domowej. Rodziny zamordowanych pragnęły wprawdzie zemsty, ale bogowie mieli już dosyć spraw związanych z wojną trojańską i swoimi sposobami załagodzili sytuację. Odyseusz i Penelopa żyli wspólnie przez długie jeszcze lata, starając się nadrobić czas zabrany im przez wojnę, która wybuchła z powodu pięknej kobiety.

T YRANOBÓJCY I KURTYZNY Miłość nie jedno miała imię

D

zieje plemion greckich są dość ubogie w kontakty polityki i uczuć. Zaczęło się bardzo interesująco, od wojny trojańskiej, ale obyczaje późniejszych wieków znacznie ograniczyły wpływ uniesień miłosnych na wydarzenia polityczne. Co więcej, jeżeli w okresie klasycznym odnotowujemy podobne przypadki, to dotyczą one niemal wyłącznie związków męsko-męskich. Wręcz podręcznikowym przykładem jest historia niejakiego Kleomacha w czasie wojny lelantyjskiej, stoczonej około 700 r. p.n.e. pomiędzy miastami Chalkis i Eretria. Bezpośrednią przyczyną starcia stał się spór o równinę lelantyjską (stąd nazwa wojny), leżącą pomiędzy tymi miastami. Wbrew pozorom nie był to konflikt o lokalnym charakterze. Oba miasta miały swoje posiadłości wśród wysp Morza Egejskiego, kontrolowały również część żyznego Półwyspu Chalkidyckiego. Rywale wciągnęli do wojny swoich licznych sprzymierzeńców. Według jednego z antycznych kronikarzy konflikt między Chalkis i Eretrią był pierwszą wojną ogólnogrecka. O jej zasięgu świadczy fakt, że brały w niej udział (po przeciwnych stronach) leżące na wybrzeżu Azji Mniejszej Milet i Samos. W czasie konfliktu szczególnie wyróżniał się wspomniany Kleomach. Pochodził z Tesalii i dowodził konnicą wspomagającą Chalkis. Decydującym momentem wojny okazała się bitwa lądowa rozegrana na spornej równinie. Zgodnie z ówczesnymi obyczajami starcie kilkakrotnie przerywano. Przeciwnicy grzebali swoich poległych, krzepili się winem, po czym wracali do szeregu. Przed kolejną rundą Kleomach przywołał do siebie swojego kochanka. Włożył chłopcu na głowę hełm i poprosił, aby przyjrzał się, jak jego partner będzie walczył. Następnie, wiedząc, że kochanek go

obserwuje, poprowadził wspaniałe uderzenie, które zdecydowało o zwycięstwie Chalkis i przesądziło o losach bitwy. Kleomach jednak nie przeżył starcia. Zginął na polu bitwy, na oczach swojego młodocianego kochanka. Pochowano go z wszelkimi honorami, a jego grób był przez wieki otaczany czcią. Podobno do czasu owej bitwy pederastia w Chalkis uchodziła za coś nagannego, a obywatele kryli się ze swoimi upodobaniami. Dopiero bohaterstwo Kleomacha spowodowało zmianę nastawienia: pederastię podniesiono do rangi cnoty i oczywiście zniesiono wszelkie dotyczące jej ograniczenia prawne.

Tyranobójcy

Zachowała się ciekawa informacja dotycząca tyrana Falarisa z miasta Akragas. W sto lat po wojnie lelantyjskiej w świecie greckim zapanowała moda na rządy autorytatywne. Wspomniany Falaris stał się szybko symbolem tyranii. Władzę zdobył w sposób charakterystyczny dla epoki, tzn. za pomocą najemników. Obsadził nimi akropol miasta i rozbroił lud. Następnie w czasie obchodów świąt Tesmoforii wymordował najwybitniejszych obywateli, pozbywając się w ten sposób najznaczniejszych przeciwników. Trzeba wszakże przyznać, że tyran miał nawet znaczne osiągnięcia w polityce zagranicznej. Prowadził zwycięskie wojny z Sykanami i Fenicjanami, co zapewniło mu pewną popularność. W sprawach wewnętrznych stosował jednak bezwzględny terror. Przeciwników politycznych eliminował fizycznie, dbając, aby ich śmierć była odstraszającym przykładem. Do legendy przeszedł byk z brązu, w którym tyran piekł żywcem swoje ofiary. Koniec rządów zbrodniarza nadszedł niespodziewanie. Przekonany o swojej bezkarności, uwiódł (czy też zgwałcił) on młodzieńca imieniem Melanippos. Ten z przyczyn czysto osobistych (!) zamordował krwawego tyrana, co spowodowało powrót poprzedniej formy rządów. Wydaje się, że zamach na Falarisa nie był wydarzeniem odosobnionym w tych czasach. Jedną z najwspanialszych rzeźb Grecji klasycznej jest posąg tyranobójców. Przedstawia dwóch ateńskich obywateli, którzy zamordowali jednego z tyranów swojego miasta. Owi tyranobójcy — Harmodios i Aristogejton, swoim czynem znacznie przybliżyli zwycięstwo demokracji w Atenach. W okresie gdy Falaris piekł żywcem swoich przeciwników, władzę w Atenach zdobył zdolny polityk Pizystrat. Umiejętnie utrzymał się przy władzy przez blisko dwadzieścia lat, po czym przed śmiercią przekazał rządy synom. Ci władali w spokoju przez następne lata, aż wreszcie w przypadkowy sposób doszło do wybuchu rewolty. Otóż jeden z synów Pizystrata, imieniem Hipparch, zakochał się w pięknym Aristogejtonie. Ten, pozostając w szczęśliwym związku z Harmodiosem, odrzucał awanse tyrana. Urażony Hipparch

zgwałcił opornego młodzieńca, licząc, że ujdzie mu to bezkarnie. Aristogejton i Harmodios nie zamierzali jednak puścić zniewagi płazem. Postanowili zemścić się na gwałcicielu, a za jedyną właściwą karę uznali śmierć tyrana. W 514 r. p.n.e., w czasie świąt panatenajskich, Hipparch padł pod ich mieczami. Harmodiosa zabiła na miejscu straż przyboczna, natomiast Aristogejtona aresztowano; po krótkim dochodzeniu został stracony. Brat Hipparcha, Hipiasz, wszczął jednak energiczne śledztwo, przypuszczając, iż morderstwo stanowiło tylko fragment większego spisku. W celu wydobycia zeznań torturował niejaką Leajnę, z zawodu kurtyzanę. Dziewczyna była stałą partnerką seksualną Harmodiosa i Aristogejtona i została przez nich wtajemniczona w szczegóły zamachu, ale niczego nie zdradziła. Tyran zaczął więc działać po omacku, co spowodowało znaczne zaostrzenie rządów. Napięcie w Atenach narastało, aż wreszcie po trzech latach wybuchła skuteczna rebelia przeciwko Hipiaszowi: został razem z rodziną i stronnikami wygnany, a w państwie ponownie zapanowała demokracja. Harmodiosowi i Aristogejtonowi wzniesiono na rynku wspomniany monument, a dzielną kurtyzanę uhonorowano spiżowym posągiem lwicy bez języka. Z czasem powstała legenda przypisująca kochankom głęboką miłość do demokracji i zamach na tyrana z pobudek politycznych. Ateńska demokracja

U

padek tyranii spowodował szybki rozwój demokracji ateńskiej. Następne lata były okresem jej największego rozkwitu. Zakrawa na ironię, że sukcesy polityczne i militarne Aten nie mogły zostać wykorzystane z powodu wad ustroju państwa. W pogoni za demokratyzacją życia doszło do zadziwiających wypaczeń ustroju. Wprowadzono na przykład zasadę obsadzania niemal wszystkich urzędów państwowych drogą losowania. W ten sposób doprowadzono demokrację do absurdu. Każdy obywatel, bez względu na stan majątkowy i

osobiste kwalifikacje, mógł uzyskać najwyższe stanowiska w państwie! Sytuację ratowała nieco zasada kolegialności urzędów, zawsze bowiem wśród przypadkowych szczęśliwców mógł się trafić osobnik o większych niż przeciętne predyspozycjach do polityki. Jedynym obieralnym stanowiskiem państwowym pozostał urząd stratega. Twórcom demokracji ateńskiej starczyło rozsądku przynajmniej na tyle, aby pamiętać, że do prowadzenia wojny potrzeba większych kwalifikacji niż do polityki. W efekcie kariera polityczna musiała się wiązać z armią, a najwybitniejsi politycy ateńscy tego okresu swoje sukcesy zawdzięczali zwycięskim wojnom. Zbytnia popularność prowadziła jednak czasem do nieprzewidzianych skutków. Ustrój ateński wytworzył bowiem kilka mechanizmów równie dziwnych jak losowanie obsady urzędów. Najważniejszym z nich był tzw. sąd skorupkowy zwany ostracyzmem. Raz do roku wszyscy obywatele wybierali jedną osobę, której postępowanie w ich mniemaniu zagrażało rozwojowi demokracji. Uczestnicy zgromadzenia wypisywali nazwisko ofiary na glinianych tabliczkach (w języku greckim ostrakon) i osoba, na którą padła większość głosów, musiała opuścić miasto na dziesięć lat bez utraty praw obywatelskich. Zwyczaj ten zrodził się ze strachu przed tyranią. Z biegiem lat zapomniano o osiągnięciach Pizystrata, a pamiętano jedynie okrucieństwa z ostatnich lat władzy jego syna. W praktyce ostracyzmu nadużywano w rozgrywkach politycznych. Większość ówczesnych polityków ateńskich musiała kolejno udać się na wygnanie. Los taki spotkał między innymi Arystydesa, Ksantypposa (ojca Peryklesa), a nawet sławnego zwycięzcę Persów, Temistoklesa. W rzeczywistości bowiem nie było problemu ze skierowaniem głosów zgromadzenia przeciwko konkretnej osobie. Biorąc pod uwagę, że ofiarami padały z reguły osoby powszechnie znane i popularne, możliwości nadużyć stają się oczywiste. Od początku V w. p.n.e. o władzę w Atenach walczyły dwa stronnictwa: Filajdów i Alkmeonidów. Najwybitniejszymi przedstawicielami pierwszego z nich byli: Miltiades i jego syn

Kimon. Miltiades wsławił się zwycięstwem nad Persami pod Maratonem, co zapewniło mu decydujący wpływ na politykę Aten przez kilka lat. Zgodnie z jego zaleceniami państwo przeszło do działań ofensywnych wobec Persów. W czasie walk na wyspie Paros Miltiades został ranny, a w źle opatrzoną ranę wdała się gangrena. Sama wyprawa zakończyła się niepowodzeniem, co skwapliwie wykorzystali przywódcy drugiego stronnictwa. Choremu wodzowi wytoczono proces o wprowadzenie w błąd ludu ateńskiego. Za podobne przewinienia groziła kara śmierci. Osłabiony chorobą Miltiades nie mógł się nawet bronić. Został uznany za winnego i skazany na wysoką grzywnę. Wkrótce zresztą zmarł i zgodnie z ateńskim ustawodawstwem grzywna przeszła na syna. W praktyce oznaczało to kompletną ruinę finansową młodego człowieka. Alkmeonidzi nie cieszyli się jednak zbyt długo zdobytą władzą. W ciągu czterech lat dwaj kolejni przywódcy stronnictwa padli ofiarą ostracyzmu. Decydujący głos w Atenach zdobył człowiek niezwiązany z żadnym ze stronnictw. Nazywał się Temistokles. Bez wątpienia okazał się najbardziej przewidującym politykiem tych czasów. Zdając sobie sprawę, że zwycięstwo nad Persami pod Maratonem tylko odroczyło groźbę inwazji, przekonał współobywateli do rozbudowy floty. Jego zasługą było też powstanie portu w Pireusie. Pozycja Temistoklesa wzmocniła się po zwycięstwie pod Salaminą. Kiedy jednak wydawało się, że nic nie zagraża jego długotrwałym rządom w Atenach, doszło do jedynego w historii miasta przymierza między Alkmeonidami i Filajdami. W kilka lat po bitwie pod Salaminą Temistokles musiał opuścić Ateny na mocy wyroku sądu skorupkowego. W tym czasie w Sparcie rozprawiono się z innym bohaterem zmagań z Persami. Zwycięzcy spod Piątej, Pauzaniaszowi, zarzucono zdradę stanu. Spartanie okazali się jednak bardziej bezwzględni od Ateńczyków. Gdy Pauzaniasz, szukając azylu, schronił się w świątyni, po prostu zamurowano go żywcem. Obu polityków oskarżano o nielegalne kontakty z Persami (z którymi nadal trwała wojna) i wydaje się, że nie były to podejrzenia

bezpodstawne. Temistokles bowiem zaraz po opuszczeniu Aten udał się na dwór perski, gdzie został bardzo gościnnie przyjęty. Po usunięciu wspólnego przeciwnika Filajdzi i Alkmeonidzi na nowo podjęli rywalizację. Na czoło pierwszego stronnictwa wysunął się wspominany już syn Miltiadesa, Kimon. Przywódcą Alkmeonidów został Perykles, syn Ksantypposa (oskarżyciela w procesie Miltiadesa). Tak więc kolejne pokolenia rodów ateńskich kontynuowały walkę o władzę. Trzeba przyznać, że rywale nie przebierali w środkach. Kimona najpierw oskarżono o utrzymywanie stosunków seksualnych z przyrodnią siostrą, piękną Elpinike. Co ciekawe, małżeństwa między przyrodnim rodzeństwem były w Atenach dozwolone. A zatem Kimon i Elpinike powinni zalegalizować swój związek, nie zaś żyć w konkubinacie! Prawdopodobnie zresztą były to tylko plotki, tak jak pogłoski o romansie Elpinike z Peryklesem, które krążyły po mieście w latach późniejszych. Następnie, w 463 r. p.n.e., Kimonowi zarzucono zdradę. Podobno prowadząc wyprawę przeciwko wyspie Tazos, przyjął łapówkę od króla Macedonii, rezygnując w ten sposób z podporządkowania tego kraju Atenom. Perykles z przyjaciółmi wnieśli formalne oskarżenie i sytuacja Kimona zaczęła być mocno niebezpieczna. Kiedy jednak doszło do decydującej rozprawy, wszystkich zaskoczyła wyjątkowa powściągliwość Peryklesa. W jej efekcie Kimon został uniewinniony. Opowiadano, że przyczyniła się do tego właśnie Elpinike, okazując Peryklesowi — w zamian za uniewinnienie brata — wyjątkową przychylność. Według innej wersji Perykles co prawda oparł się wdziękom mocno już dojrzałej damy (dobiegała pięćdziesiątki), ale sama propozycja kobiety, uchodzącej swego czasu za największą piękność Aten, tak mu pochlebiła, że zrezygnował ze skazania jej brata. Ostatecznie problem Kimona rozwiązano w sposób typowo ateński: w dwa lata po procesie wygnano go z miasta na mocy wyroku sądu skorupkowego. I tak oto Perykles został praktycznie jedynowładcą Aten. Liczył sobie wówczas około czterdziestu lat. Od dawna był

żonaty z kobietą pochodzącą ze znakomitej rodziny. Małżeństwo nie uchodziło za szczęśliwe. Przyjaciele Peryklesa twierdzili, że żona polityka miała wyjątkowo trudny charakter. Wiadomo jednak, że on sam również nie był aniołkiem. Podobno nie mógł się oprzeć wdziękom kobiecym, co powodowało liczne awantury domowe. Poza tym jak wielu mu współczesnych uwielbiał pederastię. Perykles i Aspazja

M

imo zarzutów o uwodzenie mężatek Perykles zapewne obracał się w towarzystwie heter, bo w ówczesnych Atenach nie było po prostu innej możliwości. Tam też przypuszczalnie poznał Aspazję, młodszą od siebie o blisko dwadzieścia lat. Pochodziła z Miletu w Azji Mniejszej. Jej ojciec Aksjochos, drobny kupiec, przeniósł się do Aten w poszukiwaniu lepszych dochodów. O matce nie zachowały się żadne informacje. Ojcu Aspazji nie powodziło się najlepiej, nie doczekał zresztą pełnoletności córki. W tej sytuacji dziewczyna postanowiła wykorzystać swoją urodę i inteligencję i została heterą najwyższej kategorii. Co prawda krążyły pogłoski, jakoby zajmowała się stręczycielstwem, ale były to chyba pomówienia. Czy Perykles zadawałby się z bajzelmamą? Wszak przeciwnicy polityczni zniszczyliby go w okamgnieniu, a komediopisarze ośmieszyli bez litości. W ówczesnych Atenach funkcję obecnej prasy pełnił teatr, a natchnienia komediopisarzom dostarczały sprawy bieżące. Na dodatek panowała całkowita wolność słowa, o skali nie do pomyślenia nawet w dzisiejszych demokracjach. Prawdopodobnie więc Aspazja była wykwintną heterą i jako taką poznał ją Perykles. Szybko stracił dla niej głowę. Został jej stałym partnerem, po czym rozwiódł się z żoną i oficjalnie wprowadził dziewczynę do swojego domu. Wkrótce potem Aspazja urodziła syna nazwanego imieniem ojca. Kronikarze z reguły przechodzą nad tymi wydarzeniami do porządku dziennego, nie zastanawiając się specjalnie nad związkami przyczynowo-

skutkowymi. A pomyślmy tylko: zawodowa hetera nie była nieuświadomioną dziewczynką i przypadkowe zajście w ciążę nie wchodziło w rachubę. Grecja antyczna dobrze znała antykoncepcję — wiedza o niej sięgała czasów starożytnego Egiptu. Perykles stracił głowę dla dziewczyny, ale przypuszczalnie wahał się przed podjęciem kroków rozwodowych. Wiedział, że jeśli wprowadzi heterę do swojego domu, nie pomoże mu to w karierze politycznej. Prawdopodobnie więc Aspazja wzięła sprawy we własne ręce. Zaszła w ciążę i postawiła Peryklesa przed faktem dokonanym. Polityk zapewne chciał uniknąć publicznej sensacji, poza tym bez wątpienia darzył dziewczynę uczuciem. Niewykluczony jest zresztą szantaż ze strony Aspazji. W każdym razie Perykles przeprowadził rozwód i wprowadził heterę do swojego domu. Jego była żona szybko ułożyła sobie życie: wyszła za mąż za najbogatszego człowieka Aten, Hipponika. Polityk jednak nie mógł poślubić nowej towarzyszki życia. Zgodnie bowiem z obowiązującym prawem związki małżeńskie z osobami niemającymi obywatelstwa ateńskiego były zakazane. Na ironię losu zakrawa fakt, że ustawę tę wprowadził sam Perykles. Zaproponował ją sześć lat wcześniej, kiedy jeszcze w ogóle nie znał Aspazji. W ten sposób pozbawił własne dziecko urodzone z tego związku obywatelstwa ateńskiego! Sam natomiast skazał się na życie w konkubinacie. Opinię społeczną bulwersowały publiczne oznaki uczucia, jakie Perykles okazywał kochance. Ze zgrozą opowiadano, że ma zwyczaj żegnać Aspazję na progu domu pocałunkiem! W ówczesnych Atenach rzeczywiście mogło to szokować. Miejscem do okazywania czułości była przecież małżeńska sypialnia, a nie próg domu, czyli miejsce publiczne.

Perykles

Perykles i Aspazja prowadzili pierwszy dom Aten. Bywali u nich politycy, dramaturdzy, filozofowie. Do najczęstszych gości należeli: Fidiasz, Anaksagoras, Sokrates, Sofokles, Eurypides. Ze względu na brak formalnego małżeństwa Aspazję nie krępowały ateńskie obyczaje, dzięki czemu brała czynny udział w życiu towarzyskim domu. Z dużą sympatią wyrażał się o niej Sokrates. Właściwie odwiedzał głównie ją, a nie Peryklesa. Wszyscy potwierdzają, że była osobą inteligentną, wykształconą, dowcipną. No i niebywale urodziwą. Czy można się więc dziwić, że Sokrates wolał jej towarzystwo niż Peryklesa, w końcu tylko polityka? A filozof miał w domu Ksantypę, uosobienie kobiecej złośnicy.

Związek Peryklesa i Aspazji trwał osiemnaście lat, czyli do końca życia polityka. Według opinii współczesnych przeżyli te lata w zgodzie i harmonii. Nie słychać było o przygodach erotycznych Peryklesa, Aspazja też okazała się jego wierną towarzyszką życia. Oprócz wspomnianego imiennika ojca nie mieli więcej dzieci. Na ich pożyciu odbiła się jednak polityka. Peryklesa wielokrotnie atakowali nieprzebierający w środkach przeciwnicy. A jak w Atenach najlepiej było zaatakować rywala politycznego? Wytaczając mu proces. Albo jego przyjaciołom. Tak więc na pierwszy ogień poszedł jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy starożytności, Fidiasz. Zarzucono mu malwersacje przy realizacji zleceń dla miasta. Jeden z jego pracowników zeznał, jakoby Fidiasz przywłaszczył sobie znaczną część kości słoniowej, z której wykonany został posąg bogini Ateny. Oskarżenie trafiało również w Peryklesa jako przewodniczącego komisji, która odbierała dzieło w imieniu miasta. Wódz musiał więc rozliczyć wszystkie rachunki rzeźbiarza. Przy okazji plotkowano na temat innego rodzaju powiązań między Peryklesem i Fidiaszem. Podobno polityk chętnie korzystał z wdzięków modelek artysty, wśród których bywały damy z najlepszych rodzin ateńskich. Czyżby więc świątynia bogini dziewicy i opiekunki miasta miała być domem schadzek Peryklesa? Wszystko wskazuje na to, że informacje o intymnych spotkaniach polityka z mężatkami w Partenonie to jedynie pomówienia, że Perykles pozostawał wierny Aspazji. Potwierdziły się natomiast oskarżenia pod adresem Fidiasza o defraudację materiałów. Zdemontowano części posągu wyrzeźbione w złocie i kości słoniowej i dokładnie je zważono. Następnie porównano wynik z kwotami wydatkowanymi przez rzeźbiarza na zakup tych materiałów. Okazało się, że oskarżyciel miał rację: ilość zakupiona według rachunków znacznie przewyższała rzeczywistą wagę posągu. Fidiasza skazano na wysoką grzywnę, a ponieważ nie był w stanie zapłacić, wtrącono go do więzienia, gdzie wkrótce zmarł. Powszechnie uważa się, że oskarżenie i proces Fidiasza stanowiły atak na Peryklesa.

Potwierdza to fakt wytoczenia wkrótce następnego procesu osobie z najbliższego otoczenia stratega. Tym razem przed sądem stanął Anaksagoras. Zarzuty wobec niego okazały się znacznie poważniejsze niż w wypadku Fidiasza. Filozofa oskarżono o bezbożność i deprawację młodzieży. Trzeba przyznać, iż poglądy Anaksagorasa mogły budzić kontrowersje. W czasach kiedy religią państwową był kult bogów olimpijskich, filozof głosił wyjątkowo „heretyckie” poglądy. Twierdził, że Słońce, Księżyc i gwiazdy to rozżarzone głazy krążące w przestrzeni. Zaćmienie Księżyca powoduje Ziemia, przesłaniając światło słoneczne, a trzęsienia ziemi, wichry i pioruny są spowodowane ruchami i zderzeniami mas powietrza. Jakby tego było mało, Anaksagoras nauczał, że świat stworzył rozum, a nie bogowie! Tym razem to nie były przelewki. Perykles poradził Anaksagorasowi, aby nie czekał na proces. Wyrok skazujący nie ulegał wątpliwości, a rozzuchwaleni sędziowie mogli nawet skazać filozofa na karę śmierci. Tak więc po trzydziestu latach spędzonych w Atenach stary filozof (miał ponad siedemdziesiątkę) musiał opuścić miasto. Osiadł w Lampsakos nad brzegami cieśnin czarnomorskich i żył tam jeszcze przez kilka lat, otoczony powszechną czcią i szacunkiem. Natomiast sytuacja Peryklesa w Atenach stawała się coraz trudniejsza. Na kolejną ofiarę swojego ataku jego przeciwnicy upatrzyli sobie najbliższą mu osobę, Aspazję. Oskarżono ją o bezbożność (niemal żadne oskarżenie w Atenach nie mogło się bez tego obejść) i o stręczycielstwo. Zarzucano jej, że w swoim domu urządza schadzki wolnych i zamężnych kobiet z Peryklesem. Pełnomocnikiem Aspazji był sam Perykles, bo nie miała ona prawa występować przed sądem nawet we własnej sprawie. Strateg zeznawał bardzo długo, aż wreszcie się rozpłakał. W tych czasach łzy męskie nikogo nie dziwiły, należały wręcz do rytuału publicznych wystąpień. Peryklesa jednak nikt wcześniej nie widział płaczącego, zawsze imponował opanowaniem. A teraz, w czasie publicznego procesu, polityk nie wstydził się łez. Ostatecznie zarzuty oddalono, ale Perykles i Aspazja z

niepokojem oczekiwali następnego ciosu. Na szczęście dla nich w sprawę włączyli się konkurenci Aten do hegemonii w Grecji, Spartanie. Odwieczni rywale Aten zdawali sobie sprawę z talentów Peryklesa i wyczuli okazję do pozbycia się przeciwnika rękami samych Ateńczyków. W 431 r. p.n.e. poselstwo spartańskie zażądało usunięcia z granic Aten potomków rodu Alkmeonidów, powołując się na zbrodnię popełnioną przed dwustu laty. Wówczas rzeczywiście wygnano wszystkich członków rodu, a kości zmarłych wykopano z grobów i wywieziono za granicę. Od tamtego czasu jednak sporo się zmieniło. Alkmeonidzi wrócili do kraju i właśnie temu rodowi zawdzięczały Ateny swoją potęgę. Wiedzieli o tym wszyscy, nawet przeciwnicy Peryklesa. Zresztą nikt nie upoważnił Sparty do mieszania się w wewnętrzne sprawy Aten. Nikt też nie wierzył w bezinteresowność działań konkurentów, a współdziałanie Sparty i Aten należało do odległej przeszłości. Teraz oba miasta stały na czele przeciwstawnych bloków wojskowych, rywalizujących o przewodnictwo w Grecji. Pod hegemonią Sparty pozostawały państwa Peloponezu i centralnej Grecji, Ateny natomiast dominowały wśród państw wyspiarskich Morza Egejskiego. W latach trzydziestych V w. p.n.e. wiadomo było powszechnie, że rywalizacja musi znaleźć zbrojne rozstrzygnięcie. Dlatego Sparta starała się pozbyć najgroźniejszego przeciwnika rękami Ateńczyków. Kiedy się to nie udało, postanowiono dłużej już nie odwlekać wojny. Wybuchła ona jeszcze w tym samym roku i początkowo przynosiła Ateńczykom znaczne straty. Spartanie, mając przewagę na lądzie, wkroczyli do Attyki w porze zbioru zbóż. Zgodnie z wcześniej opracowaną taktyką ludność tej krainy schroniła się w Atenach oraz za tzw. Długimi Murami, łączącymi miasto z portem w Pireusie. Wśród uchodźców przeważali rolnicy ze zgrozą obserwujący poczynania Spartan i ich sprzymierzeńców. Płonęły pola uprawne, gaje oliwne, plantacje winorośli. Nie oszczędzano domostw i zabudowań gospodarskich. Czego najeźdźcy nie zdołali zrabować, to

niszczyli. W dodatku ludzie stłoczeni w obrębie murów obronnych cierpieli liczne niewygody. W tych warunkach rosło wzburzenie przeciwko politykom, którzy doprowadzili do wybuchu wojny. Wzmogło się ono jeszcze bardziej, kiedy miasto ogarnęła zaraza. Epidemia dżumy dziesiątkowała ludność Aten. Jej ofiarą padli m.in. obaj synowie Peryklesa z pierwszego małżeństwa. Ale Ateńczycy nie zwracali uwagi na ból ojca; po raz pierwszy od czternastu lat nie wybrali go strategiem. Rychło Perykles całkowicie utracił wpływ na decyzje polityczne. Bronił się przed stawianymi mu zarzutami, lecz nikt nie chciał go słuchać. Opamiętanie przyszło dopiero po kilku miesiącach. Ponownie wybrano go strategiem, ale nie dane już mu było długo sprawować tej funkcji. Zmarł w drugim roku wojny, jako jedna z ostatnich ofiar zarazy. Śmierć jego przebiegała zgodnie z normami obowiązującymi w epoce. Nad posłaniem konającego zgromadzili się przyjaciele, wygłaszając wstępne mowy żałobne, a umierający poprawiał ich próby. Szczególną uwagę zwracał na swoją uczciwość, bo też jako jeden z nielicznych polityków w dziejach nie pohańbił się łapownictwem czy malwersacjami. Bardziej można mu było zarzucić przyjaźnienie się z nieuczciwymi, ale gdyby miał się ograniczyć wyłącznie do łudzi bez skazy, zapewne grono jego znajomych znacznie by się skurczyło. Kiedy zmarł, współcześni zdali sobie sprawę, że odszedł najwybitniejszy polityk w dziejach Aten. Aspazja wyszła wkrótce za niejakiego Lizyklesa, który liczył, że małżeństwo z nią ułatwi mu zostanie przywódcą stronnictwa Alkmeonidów. Niestety, ten związek z rozsądku nie trwał długo. Lizykles poległ w 428 r. p.n.e. i jest to ostatnia zachowana informacja dotycząca bezpośrednio Aspazji. Nie wiemy, kiedy, w jakich okolicznościach i gdzie zmarła. Tragiczny natomiast los spotkał jej jedynego syna noszącego imię ojca. Chociaż pochodził on z nieprawego łoża, otrzymał obywatelstwo ateńskie i został nawet strategiem. Jako jeden z dowódców brał udział w zwycięskiej bitwie morskiej koło Wysp Eginackich w 406 r. p.n.e. Mimo wygranej, po powrocie do Aten strategów postawiono

przed sądem pod zarzutem zaniedbania obowiązków pogrzebowych wobec poległych nieprzyjaciół. Rzeczywiście wodzowie dopuścili się tego zaniedbania, ale w szalejącym sztormie nie było możliwe wyławianie z morza zwłok Spartan. Przeciwnicy polityczni dopięli jednak swego. Strategów skazano i stracono. Jedynym sędzią głosującym przeciwko karze śmierci był stary przyjaciel Aspazji, Sokrates. Miasto, pozbawione najlepszych wodzów, skapitulowało przed Spartanami w dwa lata po nieszczęsnej bitwie. Pięć lat później odbyły się proces i egzekucja Sokratesa, oskarżonego (jakżeby inaczej) o bezbożność. Ponadto zarzucano mu deprawowanie młodzieży. Lud ateński dobrze pamiętał, że wychowankiem (i kochankiem) starego filozofa był słynny Alkibiades, największy awanturnik wojny peloponeskiej. Skłócony z rodzinnym miastem, Alkibiades wyrządził mu wiele szkód, znacznie przyczyniając się do jego ostatecznej klęski. Wielkość polityczna Aten odeszła na zawsze, a niemały na to wpływ miał ustrój państwa. I jak tu lubić demokrację?

N A MACEDOŃSKIM DWORZE Filip i Olimpias

P

rzez wiele wieków Macedonia odgrywała marginalną rolę w świecie greckim. Zamieszkana przez ludność, mówiącą archaiczną odmianą języka, uchodziła w oczach niektórych za kraj niemal barbarzyński. Panowały w niej stosunki społeczne niczym w czasach homeryckich. Na czele państwa stał król, którego otaczali możnowładcy. Silną pozycję zajmowali wolni chłopi, do złudzenia przypominający poddanych Odyseusza czy Agamemnona. Kraj był słabo zurbanizowany i nigdy nie wykształciły się w nim charakterystyczne dla tradycji greckiej formy miasta-państwa. Macedończycy górowali liczebnością nad każdym państwem Grecji właściwej, ale ze względu na niski stopień cywilizacyjnego rozwoju nie potrafili tej przewagi wykorzystać. Przez pewien czas uznawali zwierzchnictwo perskie, potem dominujący wpływ w kraju zdobyły Ateny, zakładając na wybrzeżu liczne miasta. Dopiero w połowie IV w. p.n.e. sytuacja zaczęła się zmieniać. Po śmierci króla Perdikkasa regentem został jego brat Filip. Jemu to zawdzięcza Macedonia wyjście z izolacji i aktywne włączenie się w wir dziejów greckich. Regent okazał się wyjątkowo zręcznym politykiem. Krajowi zagrażali barbarzyńscy Ilirowie, Ateńczycy oraz rodzimi uzurpatorzy. Filip doszedł do słusznego wniosku, że ze wszystkimi naraz nie da sobie rady, a najważniejszą sprawą jest uchronienie Macedonii przed rabunkiem i zniszczeniem. Zawarł więc porozumienie z Atenami, po czym pokonał Ilirów. Następnie pozbył się konkurentów do władzy (przy okazji mordując rodzoną matkę) i zajął się reorganizacją sił zbrojnych, naśladując wzory tebańskie, uważane ówcześnie za najlepsze w Helladzie. (Kilka lat wcześniej przebywał w Tebach jako

zakładnik i miał okazję dobrze się przypatrzeć armii tego kraju). Kiedy dysponował już realną siłą, rozpoczął wojnę z Atenami. W ciągu kilku lat podbił Półwysep Chalkidycki wraz z jego miastami i wówczas zwrócił swoją ekspansję w kierunku rdzennej Grecji. Teraz nie było już w Helladzie nikogo, kto by ośmielił się lekceważyć Macedonię i jej władcę. Zaledwie osiem lat wystarczyło, aby kraj ten stał się jedną z największych potęg w Grecji. Sam zaś Filip II (w tym czasie został już obwołany królem) w ogóle nie przystawał do obiegowych opinii na temat władców. Był bez wątpienia doskonałym wodzem i politykiem, ale też człowiekiem niegardzącym przyjemnościami życia codziennego. Współcześni opowiadali niestworzone historie o jego upodobaniu do wina i seksu. Bez wątpienia król lubił wystawne uczty w gronie wodzów, przebiegające w atmosferze dalekiej od elegancji. Nie pijano na nich rozcieńczonego wina (tak jak w Atenach), toteż libacje kończyły się zazwyczaj całkowitym oszołomieniem. Ucztowaniu bez umiaru towarzyszyły jawne ekscesy seksualne z udziałem partnerów obojga płci. W uprawianiu publicznego seksu władcy zupełnie nie przeszkadzał fakt, że był żonaty, tym bardziej że w sprawach małżeńskich również nie krępował się żadnymi konwenansami. W pierwszych latach swojego panowania zawarł dwa mariaże z przedstawicielkami macedońskiej arystokracji. Prawdopodobnie obie żony szybko zmarły, a z jednego ze związków narodził się syn Karanos. W 356 r. p.n.e. Filip poślubił bratanicę króla Epiru, Olimpias. Małżeństwo miało charakter polityczny, jako że Macedonia potrzebowała zabezpieczenia granic od zachodu. Olimpias została uznana za oficjalną małżonkę władcy i przysługiwał jej tytuł królowej. Szybko urodziła Filipowi dwójkę dzieci: Aleksandra i Kleopatrę. W kilka lat później król dokonał podboju Tesalii, krainy leżącej na południe od Macedonii. W źródłach zachowała się informacja o jego dwóch związkach z tamtejszymi kobietami. Jeden z kronikarzy stwierdził, że władca Macedonii chciał w ten sposób zjednać sobie ludność podbitego kraju. Czyżby? Wydaje się mało prawdopodobne, aby przelotne

związki z młodymi dziewczynami zapewniły mu popularność w zniewolonej Tesalii. Najwyraźniej zapomniał, że ma już prawowitą małżonkę, i został bigamistą, oficjalnie poślubiając jedną ze swoich tesalskich partnerek. Z obu związków miał jednak potomstwo. Kynane urodziła mu córkę o imieniu Tessalonika, a Fillina syna, Arridajosa. Ta dwójka dzieci odegra w przyszłości ogromną rolę w dziejach Macedonii.

Filip II (prawdopodobnie)

Olimpias nie zamierzała zadowolić się rolą pierwszej

małżonki króla. W jej osobie Filip znalazł równego sobie partnera, a kiedy drogi małżonków się rozeszły — godnego przeciwnika. Współcześni wyrażali się o królowej jak najgorzej, zarzucając jej brak hamulców moralnych, żądzę władzy i pychę. Powszechne zgorszenie budziło upodobanie Olimpias do czarów, wróżb i trucizn. Upokarzana notoryczną niewiernością męża, szybko go znienawidziła, a jako zdeklarowana mistyczka, zaczęła żyć wyłącznie przepowiedniami, związanymi z osobą syna. W swoim postępowaniu rzadko kierowała się zimną kalkulacją, częściej wróżbami i przesądami. Wierzyła, że jej syn jest nowym wcieleniem Achillesa i ma do spełnienia misję dziejową. Rozpuszczała rozmaite pogłoski na temat Aleksandra; twierdziła na przykład, że jego ojcem jest Zeus. Kiedy w czasie walk na Chalkidyce Filip stracił oko, królowa rozgłaszała, że to kara za podglądanie boga w czasie uprawiania z nią seksu. Mimo że zachowanie Olimpias często drażniło króla, nie zdecydował się na rozwód. Znał przywiązanie Aleksandra do matki i nie chciał sobie robić z niego wroga. Tym bardziej że chłopiec był wyjątkowo zdolnym dzieckiem i wszyscy widzieli w nim naturalnego następcę Filipa. Prawdopodobnie też dlatego Olimpias nie zorganizowała zamachu na życie męża: śmierć króla, zanim Aleksander osiągnie pełnoletność, mogła pokrzyżować plany sukcesji. Wszak Filip najpierw został regentem Macedonii i sprawował władzę w imieniu małoletniego bratanka; dopiero potem jego sukcesy sprawiły, że armia ofiarowała mu koronę, odsuwając od tronu Amyntasa. Bratanek był już dorosły, ale dopóki żył Filip, nie miał żadnych szans na odzyskanie władzy. Nadal jednak przysługiwał mu tytuł królewski, poślubił nawet nieprawą córkę stryja. W razie śmierci króla (i niepełnoletności Aleksandra) jemu więc przypadłby tron. I mało kto upomniałby się o prawa Aleksandra, chociażby ze względu na osobę Olimpias. Królowa dobrze wiedziała, że Macedończycy jej nie lubią i obawialiby się wpływu matki na małoletniego syna. Co więcej, usuwając Filipa, mogłaby

doprowadzić do śmierci Aleksandra — z pewnością Amyntas i jego doradcy woleliby nie czekać, aż chłopiec dorośnie i zechce sięgnąć po władzę. Dzieci nie miały szans w takich rozgrywkach i z reguły dziwnie łatwo umierały, ku zadowoleniu osób zainteresowanych. Mimo więc całej swojej zapalczywości królowa uznała, iż w jej interesie leży, aby mąż cieszył się dobrym zdrowiem do czasu uzyskania przez syna pełnoletności. A Filip jak na złość narażał życie i zdrowie przy każdej okazji. Nie tylko utracił oko, ale też odniósł wiele innych ran, wskutek czego kulał do końca życia. Nie zwykł odpoczywać także po trudach wojennych, lekceważąc zalecenia lekarzy. Z upływem lat wcale nie osłabło jego upodobanie do orgii seksualno-alkoholowych, ilekroć więc przebywał w stolicy, większość czasu spędzał na tego rodzaju rozrywkach. Na dodatek z wiekiem stawał się romantyczny, co tylko przysparzało mu kłopotów. Aleksander

K

ról, zgodnie z obyczajami greckimi, był zdeklarowanym biseksualistą. Wśród jego partnerów, oprócz kurtyzan obojga płci, zdarzały się również osoby z arystokracji macedońskiej. W 338 r. p.n.e. do stałych partnerów Filipa należało dwóch młodzieńców o imieniu Pauzaniasz. Jak zwykle w takich sytuacjach, między młodymi ludźmi doszło do ostrej rywalizacji o względy króla. Monarcha nie traktował tego poważnie, jak zresztą całej seksualnej strony życia. Seks służył mu wyłącznie do rozrywki i odpoczynku po trudach. Tym bardziej że poznał wówczas kobietę, dla której stracił głowę. Czterdziestoczteroletni władca zakochał się — po raz pierwszy i ostatni w życiu. Wybranka miała kilkanaście lat i była kuzynką jednego z wodzów macedońskich, Attalosa. Ten od razu spostrzegł niezwyczajne zainteresowanie króla osobą Kleopatry i postanowił to wykorzystać. Niemłody już władca bynajmniej nie oszczędzał zdrowia. Aleksandra obawiano się ze względu na jego demoniczną matkę, Amyntas miał mimo wszystko nielicznych

zwolenników. Wiele zależało od umiejętnego poprowadzenia sprawy. Attalos zaczął więc rozpuszczać pogłoski o barbarzyńskim pochodzeniu Olimpias, a co za tym idzie — o nielegalności jej związku z Filipem. W ten sposób dyskretnie kwestionował prawo Aleksandra do tronu. Cała kalkulacja opierała się na słabych podstawach. Olimpias była księżniczką epirską, przedstawicielką ludu blisko spokrewnionego z Macedończykami. Plotki podchwycili jednak przeciwnicy królowej, która zdążyła już zrobić sobie w Macedonii wielu wrogów. Wydaje się również, że Filip, zmęczony ciągłymi problemami z żoną, dojrzał wreszcie do tego, aby się jej pozbyć. Tym bardziej że oprócz uczucia do młodej Kleopatry (pod dyskretną opieką Attalosa) absorbowała go rywalizacja między oboma Pauzaniaszami, która weszła w fazę otwartego konfliktu. Chłopcy ubliżali sobie publicznie, a cała stolica kibicowała ich zmaganiom. W tej atmosferze Filip dolał oliwy do ognia, ogłaszając, iż żeni się z Kleopatrą. Co więcej, dziewczyna miała zostać jedyną pełnoprawną królową! Olimpias otrzymała polecenie opuszczenia kraju, co też niezwłocznie uczyniła. Filip zaś spokojnie przygotowywał się do wesela. Przestał się nawet interesować rywalizacją Pauzaniaszy. Teraz zajmowały go tylko dwie sprawy: ślub z Kleopatrą i zachowanie Aleksandra. Wiedział, że syn poczuł się zagrożony w swojej pozycji. Miał dziewiętnaście lat i rozstanie z matką było dla niego mniej istotne niż utrata sukcesji po ojcu. Aleksander wziął udział w uczcie weselnej i zrazu nic nie zapowiadało skandalu, jaki miał wybuchnąć. Attalos jednak czuwał. W pewnym momencie wziął do ręki puchar wina i wzniósł toast za pomyślność młodej pary. Zwrócił się do bogów z prośbą, aby z nowego związku narodził się wreszcie legalny następca Filipa! Biesiadnicy zamarli. Z wyjątkiem Aleksandra, który nie zamierzał puścić obelgi płazem. Cisnął w Attalosa pucharem, wyzywając go od psów. Wówczas na syna rzucił się Filip z mieczem w dłoni. Goście rozbroili króla, a Aleksander wybiegł z pałacu. Następnie w towarzystwie przyjaciół udał się do jednego z zaprzyjaźnionych wodzów

barbarzyńskich, planując wojnę z ojcem. W stolicy powiało grozą. Większość Macedończyków przyzwyczaiła się już do myśli, że Aleksander będzie następcą Filipa, a teraz ci dwaj zamierzali ze sobą walczyć! Całkowity spokój zachował tylko Attalos. Wszystko układało się po jego myśli: Aleksander przebywał poza krajem, szykując się do wojny z własną ojczyzną, a Kleopatra była w ciąży, spełniła więc pokładane w niej nadzieje. Należało więc jedynie pilnować, aby królowi nie spadł włos z głowy. Aleksander szybko zmontował koalicję przeciwko ojcu i niebawem przekroczył granice państwa na czele barbarzyńców. Filip wyruszył przeciwko niemu i wówczas doszło do wydarzenia brzemiennego w skutki. W czasie walki wręcz król został ranny i obalony na ziemię. Osłonił go własnym ciałem jeden z Pauzaniaszy (owych kłótliwych kochanków Filipa), przypłacając to życiem. W ten sposób udowodnił, że był prawdziwym żołnierzem swojego króla, a nie tylko jego partnerem seksualnym. Bohater okazał się kuzynem Attalosa, wskutek czego intrygant zwiększył jeszcze swój wpływ na władcę. W dodatku Attalos postanowił zemścić się na drugim Pauzaniaszu, którego oskarżał o nakłonienie krewniaka do desperackiego czynu. Zajął się tym gorliwie po powrocie z wyprawy, a na efekty nie trzeba było długo czekać. Tymczasem konflikt ojca z synem wygasał. Filip rozbił koalicję zawiązaną przez Aleksandra, a ten zrozumiał, że na dłuższą metę wojna z ojcem nie doprowadzi do niczego dobrego. Ocalił honor i nikt nie mógł mu zarzucić, że przełknął insynuacje Attalosa. A kontynuując wojnę domową, ryzykował utratę popularności i zmniejszał swoje szanse na objęcie tronu. Wojny z synem miał dość również Filip. Od lat planował wyprawę przeciwko Persji i gdy sprawy w Grecji zostały wreszcie uporządkowane, postanowił wyruszyć na Wschód. Nie mógł jednak zostawić Aleksandra na tyłach. Ojciec i syn skorzystali więc z mediacji i Aleksander z wszelkimi honorami’ powrócił na dwór. Rozpoczęto przygotowania do wojny z Persją i niebawem pierwsze oddziały macedońskie wymaszerowały z kraju. W

stolicy tymczasem wybuchł nowy skandal z udziałem Attalosa. Zemsta odtrąconego kochanka

O

d powrotu z wyprawy przeciwko barbarzyńcom prześladował on Pauzaniasza. Nie mógł darować mu śmierci kuzyna i na każdym kroku obrzydzał chłopcu życie. A jako człowiek zamożny i ustosunkowany miał po temu wiele okazji. Wkrótce cała stolica huczała od plotek. Życie byłego kochanka króla zamieniło się w udrękę. Kurtyzany odmawiały młodzieńcowi usług, drwiąc, że odbiera im zarobek. Doszło do tego, że gdy Pauzaniasz pojawiał się publicznie, witały go gwizdy i śmiechy. Wreszcie Attalos postanowił zadać cios ostateczny. Zaproponował Pauzaniaszowi pojednanie i wydał na jego cześć wystawną ucztę. Bez problemu upił młodzieńca, po czym go zgwałcił. Następnie nieprzytomnego gwałcili przyjaciele Attalosa, a potem służba. Stajenni i niewolnicy, którzy mieli takie same upodobania seksualne jak ich panowie, również wykorzystali nieszczęsnego Pauzaniasza. Co więcej, Attalos nagłośnił całą sprawę, a uczestnicy uczty ze szczegółami opowiadali o walorach erotycznych byłego kochanka Filipa. Chłopak wstydził się wyjść z domu. Domagał się od króla ukarania winnych. Monarcha jednak zachował się niezdecydowanie. Z jednej strony nie potrafił odepchnąć dawnego kochanka, z drugiej zaś nie mógł ukarać Attalosa, potrzebnego mu i jako współpracownik, i jako członek rodziny. Kuzyn Kleopatry stanowił naturalną przeciwwagę dla Olimpias i Aleksandra oraz ich ludzi, poza tym był zdolnym wodzem, co w obliczu wojny stanowiło atut nie do pogardzenia. Filip wybrał więc najgorszy sposób rozwiązania problemu — wysłał Attalosa do Azji, a Pauzaniasza próbował ułagodzić prezentami. W efekcie nie zadowolił nikogo. Pauzaniasz znienawidził króla, winiąc go za swoją hańbę. Zaczął się spotykać z przeciwnikami władcy, widywano go w towarzystwie osób niechętnych Filipowi. Monarcha sądził, że to tylko chwilowy kaprys ulubieńca, ale okazało się, że sprawy zaszły już zbyt

Olimpias

daleko. Niebawem w stolicy odbyło się wesele córki Filipa z królem Epiru. Uroczystości miały wykazać potęgę Filipa w przededniu wyprawy perskiej, toteż nadano im szczególnie bogatą oprawę. Urządzano wspaniałe procesje, przedstawienia teatralne uświetniali swoimi występami najwybitniejsi artyści. Wystawne uczty ciągnęły się do późnych godzin nocnych. Któregoś kolejnego ranka widzowie przybyli do teatru, aby śledzić przebieg dalszych uroczystości. Wkrótce zjawił się także król. Bez broni i straży przybocznej szedł w kierunku sceny w

towarzystwie obu Aleksandrów: zięcia i syna. Kiedy trójka mężczyzn zbliżyła się do podium, do Filipa podbiegł Pauzaniasz. Zadał władcy cios mieczem, po czym rzucił się do ucieczki. Śmiertelnie ranny król zmarł po kilku minutach. Zamachowca schwytali przyjaciele Aleksandra i zabili na miejscu. Już w starożytności nie wierzono, że Pauzaniasz działał sam. Wprawdzie powszechnie znane były kierujące nim motywy osobiste, ale nikt nie wątpił, że stały też za tym osoby zainteresowane usunięciem Filipa. Podejrzenia kierowano pod adresem opozycjonistów macedońskich, Persów, Ateńczyków, wreszcie Aleksandra i Olimpias. Przyjrzyjmy się więc kolejno podejrzanym. Nie wszyscy możnowładcy macedońscy byli zadowoleni z rządów Filipa. Szczególnie wrogo odnosili się do działań monarchy dawni książęta plemienni z rodu Lynkestis. Swego czasu wybierani nawet na władców całego kraju, teraz niechętnie przyjmowali silną władzę Filipa. Woleliby widzieć na jego miejscu słabego króla, zależnego wyłącznie od nich. A więc najbardziej odpowiadałby im bratanek Filipa, Amyntas. Młody człowiek stałby się w ich rękach wyłącznie marionetką firmującą posunięcia mocodawców. Dla potężnych książąt Lynkestis nie liczyła się wielkość Macedonii, lecz wyłącznie własny interes. To, czy kraj straci na znaczeniu, czy pozostanie potężnym królestwem, było im obojętne. Nie potrafili docenić zasług Filipa dla ojczyzny, podobnie jak wielu innych możnowładców w dziejach ludzkości. Nieodosobniony to przecież przypadek, że wpływowi arystokraci kierują się własnymi korzyściami, wbrew oczywistym interesom państwa. Wystarczy przypomnieć sobie historię Polski... Opozycjoniści macedońscy byli jednak realistami i wiedzieli, że jakakolwiek próba rebelii przeciwko Filipowi nie znajdzie uznania wśród społeczeństwa. Król cieszył się ogromną popularnością, poddani pamiętali bowiem, komu zawdzięczają odmianę losu i kto uczynił z Macedonii pierwszą potęgę świata greckiego. Przez wieki kraj najeżdżał i łupił każdy, kto chciał, dopiero Filip zapewnił państwu jedność i zabezpieczył jego

granice. I dokonał tego w ciągu zaledwie dwudziestu lat! Macedończycy przestali wreszcie być ofiarami i sami zaczęli ciągnąć profity ze swojej hegemonii. Armia i prosty lud okazywały więc królowi niezmierne przywiązanie i wszelka rebelia wymierzona przeciwko niemu nie miała szans powodzenia. Nawet Aleksander to zrozumiał i szybko zaprzestał walki z ojcem. Tym bardziej że w razie śmierci Filipa prawowitym jedynowładcą automatycznie stałby się Amyntas i żadna elekcja nie wchodziłaby w rachubę. Usunięciem Filipa mogły być zainteresowane władze perskie. Król Macedonii nie ukrywał przecież, że podbój Grecji to dla niego tylko etap na drodze do Persji. Filip marzył o tym od dawna i miał poparcie wielu polityków greckich. Oficjalnie mówiono o pomszczeniu krzywd greckich sprzed półtora wieku (Akropol, Termopile), w rzeczywistości jednak chodziło o nowe ziemie pod osadnictwo oraz bogactwa Wschodu. W okresie tym Hellada odczuwała już przeludnienie, a czasy kolonizacji należały do przeszłości. Nigdy wcześniej świat grecki nie wydał tak zdolnego wodza, nigdy wcześniej nie był też zdolny do wystawienia równie potężnej armii. Władze perskie, świadome zagrożenia, od lat wspomagały Greków przeciwko Macedonii. Filip także kupował sobie zwolenników, co doprowadziło do absurdalnej sytuacji, że w Atenach trudno było znaleźć polityka nie pozostającego na żołdzie jednej ze stron. Oczywiście zwolennicy obu orientacji uważali się za obrońców ojczyzny, co daje ciekawy obraz patriotyzmu greckiego w tym okresie. Mimo to, po zwycięstwie Filipa pod Cheroneją (dwa lata przed zamachem), ostało się w Grecji kilku nieprzejednanych. Wspierali ich finansowo Persowie w nadziei na opóźnienie wyprawy Filipa na Wschód, chociaż bardziej by im odpowiadało trwałe wyeliminowanie króla Macedonii. Zapewne władze perskie nie brały poważnie problemu sukcesji po Filipie. Prawdopodobnie przypuszczano, że z chwilą śmierci króla jego państwo po prostu się rozpadnie. Pretendentów do tronu nie brakowało i całkiem realna wydawała się perspektywa wojny

domowej, która zniszczy potęgę Macedonii. Mimo niewątpliwych talentów Aleksandra, nie sądzono, by potrafił on zachować dziedzictwo ojca. Jak pamiętamy, morderca Filipa nie uszedł z życiem. Dopadli go i zabili na miejscu trzej młodzi ludzie ze świty Aleksandra: Leonnatos, Perdikkas i Attalos (nie mylić z przeciwnikiem Aleksandra). Dwaj pierwsi uchodzili za zaufanych przyjaciół następcy tronu i w latach późniejszych pełnili wysokie godności w armii i na dworze. Perdikkas został nawet po śmierci Aleksandra regentem państwa. Młodzieńcy dogonili zamachowca, ale nawet nie próbowali ująć go żywcem. Dlaczego? Przecież zabójca króla powinien stanąć przed sądem. Obezwładnienie Pauzaniasza z pewnością nie stanowiło problemu dla trzech sprawnych mężczyzn. Czyżby zatem otrzymali polecenie, aby go zabić, żeby nie zdradził swoich mocodawców? Na torturach potrafiono każdego zmusić do mówienia, nie tylko zniewieściałego paniczyka. W takim razie rozkaz mógł wydać tylko Aleksander! Czy następca tronu był zdolny do ojcobójstwa? Jego późniejsze losy wskazują, że w sprawach politycznych nie miał zahamowań moralnych. Jak przystało na rasowego polityka, nie kierował się raczej sentymentami. Dzieje dynastii, z której pochodził, obfitowały w mroczne zbrodnie. Niewielu poprzedników Aleksandra zmaiło śmiercią naturalną, zdarzały się przypadki ojco-, brato- czy matkobójstwa. Dlaczego on miałby być inny? Tym bardziej że ponad wszystko kochał sławę. A dopóki panował ojciec, czyny syna szły na konto monarchy. Przecież w bitwie pod Cheroneją to właśnie Aleksander wykonał decydujące uderzenie, które przesądziło o losach starcia, ale ponieważ wodzem naczelnym był Filip, zwycięstwo przypisano królowi. Wydaje się, iż Aleksandrowi brakowało wiary we własną wielkość. W czasie wyprawy perskiej założył siedemdziesiąt miast i wszystkie z wyjątkiem jednego nazwał własnym imieniem. Ten wyjątek uczynił dla swojego wierzchowca, słynnego Bucefała. Jakoś nie poczuł się do uczczenia pamięci ojca czy też uhonorowania

wodzów. Może uważał, że tylko on jest godny chwały i uznania? W takim razie osoba ojca musiała mu wyjątkowo przeszkadzać. Możliwe jest też inne wyjaśnienie. Niewykluczone, że Aleksander po prostu osłaniał matkę. Olimpias życzyła Filipowi jak najgorzej, a w chwili zamachu przebywała w Macedonii. Przyjechała na ślub córki i od razu rozwinęła ożywioną działalność. Jest bardzo prawdopodobne, że kontaktowała się z Pauzaniaszem. Co więcej, przyszły zamachowiec zapewne szukał w niej oparcia, znając jej nienawiść do męża. Jako matka potencjalnego następcy tronu mogła mu przecież zapewnić bezkarność. Kto wie, może nawet obiecała swoją wdzięczność? Pauzaniasz mógł się również spodziewać wdzięczności ze strony Aleksandra. Tak czy inaczej, królewicz musiał wyrazić co najmniej milczącą zgodę na zabójstwo ojca. Od niego też przypuszczalnie pochodziła informacja, kiedy król będzie bez straży przybocznej. Nie znaczy to, że przekazał ją bezpośrednio Pauzaniaszowi — wystarczyło, że powiadomił o tym matkę. Bez wątpienia natomiast wydał przyjaciołom polecenie lub zasugerował im, by zabili zamachowca na miejscu. Możliwe, że w chwilę po zamachu kazał im po prostu dopaść go i zamordować. Jest mało prawdopodobne, aby wcześniej wtajemniczał ich w swoje plany, a tuż po zranieniu króla nie było czasu na żadne wyjaśnienia. Zamachowiec zrobił swoje i musiał natychmiast umrzeć. Trudno natomiast znaleźć dowody na poparcie tezy o udziale Persów w zamachu na króla. Przypuszczalnie ich rola ograniczyła się do finansowania opozycji macedońskiej. A Pauzaniasza widywano w otoczeniu książąt Lynkestis. Opozycjonistom potrzebny był ktoś z otoczenia Filipa, żywiący do króla urazę, w charakterze kozła ofiarnego: żeby zrzucić na niego całą winę, samemu zaś wystąpić nawet w roli mściciela. Aleksandrowi również na tym zależało. Bez względu na to, czy inspirował Pauzaniasza, czy też tylko popierał matkę, z radością odkrył spisek książąt Lynkestis i dostrzegł szansę obciążenia ich odpowiedzialnością za zbrodnię. Zamachowiec zginie, więc nikt

nie dowie się prawdy. Spiskowcom wydawało się zatem, że wszystko dobrze przygotowali. Ostatecznie nie miało znaczenia, kto pokieruje ręką zabójcy, ważny był skutek. Książęta Lynkestis planowali, że Aleksander podzieli los ojca, a zgromadzona na wyprawę perską armia bez trudu uzna władzę Amyntasa. Attalos przebywał poza krajem, nie było więc nikogo, kto ująłby się za małą córeczką Filipa. Zresztą prawo macedońskie nie przewidywało samodzielnego panowania kobiety, a co dopiero niemowlęcia. Spiskowcy dysponowali jeszcze jednym, istotnym argumentem. Najwybitniejszy wódz Filipa, Antypater, był teściem jednego z nich. Opinia starego wodza, cieszącego się ogromnym uznaniem armii, miała odegrać decydującą rolę. Wiedziano, że podejrzenia skierują się w stronę Olimpias, a Aleksander będzie chronił matkę. Reszta zależała od umiejętnego pokierowania sprawą i od Antypatra. Aleksander jednak kontrolował sytuację. Bezpośrednio po zamachu doszedł do porozumienia z Antypatrem. Zawarli transakcję handlową. W zamian za poparcie wodza królewicz zagwarantował życie jego zięciowi. Pozostali książęta zostali zamordowani. Razem z nimi zginął również Amyntas, gdyż zbyt wiele osób pamiętało o jego prawach do tronu. Ofiarą Aleksandra padli także Attalos i Karanos. Pierwszy był osobistym wrogiem królewicza, drugi, jako syn Filipa, mógł się stać niebezpieczny. Nie oszczędzono też nieszczęsnej córeczki Kleopatry i jej matki. W tej sytuacji armia okrzyknęła królem Aleksandra. Opozycjoniści macedońscy popełnili jeden fatalny błąd. Pokładali zbyt duże nadzieje w Antypatrze i nie dopuszczali do siebie myśli, że wódz może poprzeć Aleksandra. Antypater był człowiekiem rozsądnym i wina królewicza nie podlegała dla niego dyskusji. Ale stary współpracownik Filipa nie chciał ponownie widzieć swojego kraju w poniżeniu. Imperium macedońskie opierało się na sile wojskowej i charyzmie jego króla. Kiedy Filip zginął, bunt podniosły plemiona barbarzyńskie, państwa greckie zaczęły zrzucać hegemonię. W tej trudnej sytuacji potrzebny był silny władca, a na takiego zapowiadał się

Aleksander. Antypater miał blisko sześćdziesiąt lat i dobrze pamiętał czasy klęsk i najazdów. U schyłku życia nie chciał oglądać ruiny dzieła, w którego budowę włożył tyle sił. Macedonia potrzebowała króla z krwi i kości, a nie jakiejś marionetki! Tak więc wódz zapewnił zięciowi bezkarność, po czym poparł najlepszego z kandydatów do tronu. Cóż z tego, że ów następca zamieszany był w zabójstwo ojca...

Aleksander

Aleksander został największym zdobywcą świata starożytnego. W ciągu kilku lat podbił Persję, tworząc zręby nowej epoki w dziejach. W natłoku licznych zajęć nie zapomniał jednak o winie zięcia Antypatra. Kiedy wojna w Persji już się rozstrzygnęła, przyszedł czas na ostatniego z książąt Lynkestis. W sześć lat po zamachu na Filipa II zięć Antypatra został stracony wyrokiem sądu wojskowego. Oficjalnie za zdradę, w

rzeczywistości za stare grzechy. Antypater przestał być Aleksandrowi potrzebny i można było wyrównać dawne porachunki. Przy okazji stracono też jeszcze kilka osób związanych z Filipem, które nie dość spontanicznie popierały niegdyś Aleksandra. Nowy król bowiem, w odróżnieniu od swojego ojca, nigdy nie zapominał o winach poddanych.

S IOSTRA A LEKSANDRA M ACEDOŃSKIEGO Aleksander – król Epiru

10

czerwca 323 r. p.n.e. w Babilonie zmarł w wieku trzydziestu trzech lat Aleksander Macedoński. Panował zaledwie trzynaście lat i całe jego dorosłe życie wypełniła wojna. Aż dziwne, że zdążył się w tym czasie ożenić. Nie doczekał już jednak następcy. Kiedy zmarł, wdowa po nim była w ciąży. Przeżyli go: przyrodni brat, niespełna rozumu Arridajos, i rodzona siostra o imieniu Kleopatra. Arridajos był nieślubnym synem Filipa. W dzieciństwie przeszedł ciężką chorobę, która spowodowała znaczne upośledzenie umysłowe. Zapewne tylko dlatego młody człowiek ocalał po śmierci ojca, kiedy to zginęli wszyscy potencjalni kandydaci do tronu. Aleksander chciał bowiem mieć pewność, że nikt nie będzie wszczynał buntów w czasie jego wyprawy na Persję. Arridajosa uznał jednak za nieszkodliwego. Mordercze instynkty Aleksandra nie dotyczyły jego siostry. Zachowały się informacje, że darzył on Kleopatrę wyjątkowym uczuciem i szczerze interesował się jej losem. Nigdy również nie widział w niej rywalki do władzy. Po raz pierwszy Kleopatra pojawiła się na scenie politycznej przy okazji swojego wesela z królem Epiru. Uroczystość zaślubin przeszła do historii z powodu udanego zamachu na Filipa II. Sam przebieg zamachu oraz towarzyszące mu okoliczności zostały dokładnie opisane w poprzednim rozdziale i nie ma potrzeby przytaczać ich ponownie. Warto jedynie zauważyć, że trudno o gorszy prognostyk dla nowo poślubionej pary. Mąż Kleopatry, o osiem lat starszy od żony, również nosił imię Aleksander i był rodzonym bratem jej matki (i jak tu traktować poważnie różnicę pokoleń wynikającą z genealogii?).

Uchodził za niezwykle przystojnego mężczyznę, obdarzonego przy tym znacznym urokiem osobistym. Docenił to kiedyś Filip II, uwodząc młodzieńca. A na gustach ojca Kleopatry, zarówno jeśli chodzi o kobiety, jak i mężczyzn, można było polegać. Nie zachowały się żadne informacje dotyczące pożycia pary królewskiej. Zapewne więc przebiegało ono bez zastrzeżeń, co raczej nie powinno dziwić. Kleopatra i Aleksander pochodzili z tej samej sfery społecznej, z tego samego kręgu kulturowego, byli urodziwi, wykształceni, inteligentni, oczytani. Wspólna przyszłość rysowała się w jasnych barwach, tym bardziej że król Epiru nie mieszał się w spory grecko-macedońskie. Nie miał również zamiaru brać udziału w podboju Persji. Nikt go do tego zresztą nie zmuszał. Władcy macedońscy dobrze rozumieli znaczenie Epiru w polityce regionu. Kraj męża Kleopatry częściowo osłaniał Macedonię przed najazdami plemion barbarzyńskich z północy Półwyspu Bałkańskiego. Dlatego Filip II nigdy nie próbował podbić Epiru; poprzestał na uzależnieniu go od siebie i zabezpieczeniu granicy od zachodu. Tym bardziej że ten słabo zurbanizowany kraj był znacznie trudniejszy do zarządzania niż Macedonia. Na czele związku plemion stał król i w praktyce wszystko zależało od jego indywidualnych umiejętności dyplomatycznych. Ale mąż Kleopatry okazał się dobrym politykiem i sprawy wewnętrzne nie przysparzały mu problemów. Mógł więc spokojnie zająć się sytuacją polityczną na świecie. Jako władca o znacznych ambicjach, nie zadowalał się spokojnymi rządami we własnym kraju. Od wschodu blokowało go państwo macedońskie, którego potęgę znał aż nazbyt dobrze. Na północy żyły plemiona barbarzyńskie, bardzo ubogie, ale za to niezwykle waleczne. Pozostawał więc zachód, gdzie za Adriatykiem rozciągała się Italia. Tam też król Epiru skierował swoją uwagę. W tym samym roku, w którym Aleksander Macedoński wyruszył na Persję, jego szwagier i imiennik otrzymał posłanie z Italii. Potężne greckie miasto Tarent nie mogło sobie dać rady z sąsiadami i zwracało się o pomoc do króla Epiru. Ten tylko czekał na taką szansę. Miał ambicje nie

mniejsze niż szwagier, a umiejętnościami również niewiele mu ustępował. Sytuacja polityczna na Półwyspie Apenińskim wręcz zachęcała do interwencji. Greckie miasta-państwa oraz niezależne plemiona na zmianę sprzymierzały się ze sobą lub walczyły. Idealna okazja, by zastosować w praktyce teorię znaną pod nazwą „dziel i rządź”. Wygrywając jednych przeciwko drugim, można było podporządkować sobie cały półwysep stosunkowo niedużymi siłami. Co prawda w jego środkowej części coraz większą rolę odgrywał Rzym, ale w tych czasach miał on jeszcze wyłącznie lokalne znaczenie. Tarent uchodził za najpotężniejsze miasto w południowej części Półwyspu Apenińskiego. Z czasem jednak spotkał go los większości państw greckich. Rozwój gospodarczy i kulturalny miasta spowodował zanik instynktu samozachowawczego. W Tarencie żyło się zbyt wygodnie, aby umierać za ojczyznę. Wojny zlecano najemnikom albo wręcz wynajmowano obcych władców, żeby realizowali politykę miasta. Podobnie jak w ówczesnych Atenach, italscy Grecy najchętniej walczyli cudzymi rękami. Wiadomo, że złoto jest tańsze od własnej krwi, więc unikano osobistego angażowania się w wojnę. Kilka lat wcześniej w obronie interesów Tarentu wystąpił król Sparty Archidamos i przypłacił to życiem; swoją ostatnią bitwę stoczył tego samego dnia, kiedy Filip II walczył z Grekami pod Cheroneją. Mieczy spartańskich zabrakło więc w wojnie z Macedonią i fakt ten miał decydujące znaczenie. Mąż Kleopatry słyszał o swoim poprzedniku, ale sądził, że zdoła uniknąć jego losu. Na pewno nie zamierzał pozostać typowym najemnikiem, który bije się o cudzą sprawę, a następnie inkasuje zapłatę (jeżeli przeżyje) i odchodzi. Walka w obronie interesów Tarentu miała być dla niego jedynie krokiem wstępnym w kierunku realizacji własnych planów. Uważał, że jest w stanie zdobyć dla siebie imperium w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego. Ostatecznie był wodzem ze szkoły Filipa II, a ten nie zwykł przegrywać wojen. Tak więc wkrótce po otrzymaniu zaproszenia Aleksander załadował swoją armię na okręty i przeprawił się przez Adriatyk.

W kraju pozostawił żonę i maleńkiego syna. Na czas swojej nieobecności ustanowił regencję Kleopatry, co świadczy, jak dużym darzył ją zaufaniem. Mógł przecież uczynić regentem któregoś ze swoich wodzów lub doradców. Trudno bowiem przypuszczać, że zabierał ich wszystkich ze sobą, pozbawiając całkowicie kraj wykwalifikowanej kadry dowódczej. Co więcej, powierzenie regencji żonie dowodzi popularności Kleopatry w Epirze. Nie sposób wszakże pozostawić kraju w rękach kogoś, kto nie ma poparcia społecznego. Byłby to pierwszy krok do buntu. A król Epiru na pewno chciał mieć gwarancję, że pod jego nieobecność w ojczyźnie będzie panować spokój. Aleksander okazał się godnym imiennikiem szwagra. Wkrótce po wylądowaniu na italskiej ziemi objął naczelne dowództwo nad wojskami greckimi. Nie zamierzał się jednak przejmować poleceniami mocodawców. Rozbił siły Messapiów, po czym przedarł się z armią na teren Kampanii. Tam pokonał oddziały Lukanów, a następnie zmierzył się z potężną federacją Samnitów. Rychło i oni musieli uznać wyższość władcy Epiru. Skuteczność działań Aleksandra wywołała ogromne wrażenie. Z Lukanami i Messapiami nie potrafili dać sobie rady wodzowie greccy od wielu pokoleń. Natomiast Samnici uchodzili za największą potęgę ówczesnej Italii i zwycięstwo nad nimi zakrawało na czystą abstrakcję. Wystarczy przypomnieć, jak długo walczył z nimi Rzym i jakie przy tym ponosił klęski. Tymczasem Aleksander zawarł przymierze z republiką rzymską i zaczął bić monetę z własnym wizerunkiem. Grecy zrozumieli, że ich najemnik zamierza zostać władcą południowej (a może nie tylko) Italii. O nie! Nie po to sprowadzili do siebie króla Epiru, żeby przejął rządy! A italscy Hellenowie, podobnie jak ich pobratymcy z Grecji, mieli wręcz zakodowaną w genach nienawiść do władzy królewskiej. Woleli swoje własne podwórko i rodzime republikańskie swary. Władzę skupioną w jednych rękach nazywali tyranią, ze wszystkimi konsekwencjami tego określenia. Nie potrafili zrozumieć, że w chwilach zagrożenia instytucje republikańskie nie są w stanie działać tak

sprawnie jak jednoosobowy zarząd. Demokratyczne obsesje stały się jedną z przyczyn porażki Aten w wojnie ze Spartą oraz klęski Greków w zmaganiach z Macedonią. Niestety, italscy Grecy nie wyciągnęli żadnych wniosków z doświadczeń państw Hellady. Tarent wymówił Aleksandrowi przymierze i zażądał opuszczenia swojego terytorium. Najemnik zrobił swoje, mógł więc odejść. Na kilka lat zapewniono miastu bezpieczeństwo, a co będzie później, to się okaże. Mieszkańcy będą się martwić w razie niebezpieczeństwa. A teraz żaden zwierzchnik nie jest już potrzebny! Władca Epiru nie przejął się kaprysami Tarentu. Opuścił jego terytorium, ale nie zamierzał rezygnować ze swoich planów. Rozumował prosto i logicznie. Niech italscy Grecy cieszą się tymczasem tą swoją upragnioną wolnością. A kiedy on zostanie władcą Italii, któż mu się przeciwstawi? Krnąbrni Grecy mogą się teraz buntować, lecz w sytuacji zagrożenia staną się potulni i grzecznie przyjmą jego zwierzchnictwo. Tym bardziej że nie zdołają już wezwać nikogo na pomoc. Żadne państwo greckie nie zechce zadrzeć z władcą Italii i szwagrem króla Macedonii. Tak więc kontynuował starania o podporządkowanie sobie półwyspu. Zapomniał jednak, że oprócz metod czysto militarnych istnieją również inne skuteczne sposoby działań politycznych. Historia ludzkości notuje je od najdawniejszych czasów i trzeba przyznać, że często przynosiły one pożądane efekty bez angażowania dużych sił i środków. Tak więc w czasie jednej z bitew król Epiru został skrytobójczo zamordowany, a wraz z jego śmiercią upadły plany zbudowania przez ten kraj imperium na zachodzie. Kleopatra została wdową, mając dwadzieścia pięć lat. Kleopatra

Ś

mierć męża nie osłabiła jej pozycji politycznej w państwie. Mimo że na wygnaniu przebywali inni członkowie dynastii, dopóki mały Neoptolemos chował się zdrowo, nic nie mogło

zagrozić regentce. Pozycję Kleopatry dodatkowo wzmocniły oddziały, które powróciły z Italii. Żołnierze, zakochani w swoim niezwyciężonym wodzu, nie chcieli słyszeć o innym władcy niż jego syn. A królową szanowali również ze względu na powszechnie znane przywiązanie Aleksandra do żony. Niebezpieczeństwo czyhało jednak z innej strony. W sąsiedniej Macedonii przebywała matka Kleopatry, słynna Olimpias. Rodzony syn, choć ją kochał, nie zaryzykował powierzenia jej regencji na czas wyprawy perskiej. Dobrze znał matkę i pod swoją nieobecność chciał mieć w kraju spokój. Namiestnikiem ustanowił Antypatra, w pełni przekonany, że potrafi on zapewnić właściwe funkcjonowanie państwa, a zarazem nie posunie się zbyt daleko w sporach z Olimpias. I się nie zawiódł. Stary wódz umiejętnie ograniczył rolę królowej do murów pałacu, nie pozwalając jej prowadzić własnej polityki w kraju. Olimpias rewanżowała mu się głęboką nienawiścią i licznymi donosami kierowanymi do syna. Aleksander jednak spokojnie wyrzucał je do kosza, wiedząc, że namiestnik wypełnia tylko zlecone mu zadanie. Za cichą zgodą władcy Antypater spokojnie obrzydzał życie jego matce, aż osiągnął swój cel: wdowa po Filipie II wyjechała z kraju do ojczystego Epiru. Tam szybko zaczęła wtrącać się do rządów, próbując forsować własne decyzje i pomysły. Nie trzeba było długo czekać, aby na dworze epirskim zapanowała wyjątkowo nerwowa atmosfera. Kleopatra z przerażeniem stwierdziła, że matka szykuje się do otwartej konfrontacji. Królowa Epiru znalazła się w niezwykle trudnym położeniu z co najmniej dwóch względów. Z jednej strony wchodziły w grę kwestie etyczne (rywalizacja z rodzoną matką!), z drugiej zaś racje czysto polityczne. Kleopatra pragnęła zapewnić synowi bezkonfliktowe przejęcie władzy, a sytuacja w kraju działała na jego niekorzyść. Zamieszki (czy wręcz wojnę domową) w Epirze mogliby wykorzystać pretendenci do tronu lub plemiona barbarzyńskie. A Antypater z pewnością nie kiwnąłby nawet palcem w obronie praw siostrzeńca swojego króla. Przecież porażka Olimpias oznaczałaby jej wygnanie i

powrót do Macedonii. Znów więc miałby intrygantkę u swojego boku. Natomiast śmierci matki (a tak często kończyły się wojny domowe) nie darowałby siostrze Aleksander. Sytuacja Kleopatry stawała się coraz trudniejsza, aż wreszcie królowa znalazła rozwiązanie. Okazała się prawdziwą matką, dla której najważniejsza jest przyszłość dziecka. Aby zapewnić synowi sukcesję, zrezygnowała z własnych ambicji politycznych i dobrowolnie zrzekła się regencji na rzecz matki. Niech Olimpias cieszy się władzą do czasu pełnoletności wnuka. Najwyżej zrazi nieco do siebie poddanych, ale to nie zaszkodzi małemu Neoptolemosowi. Po objęciu rządów będzie mógł wykazać się łaskawością, co zapewni mu popularność. Ambitna babka nie zrobi mu krzywdy. I to nie z powodu uczuć rodzinnych, ale dlatego, że w razie jego śmierci straciłaby podstawę sprawowania regencji, a przecież władzę ukochała nade wszystko w świecie. Kleopatra mogła więc mieć pewność, że Olimpias będzie dbała o zdrowie wnuka bardziej niż o własne! Spokojna wyjechała do Macedonii. Powróciwszy do ojczyzny, królowa Epiru nie wykazała zainteresowania życiem politycznym. Całkowicie zajęła się sprawami prywatnymi, tak jakby chciała sobie powetować lata spędzone bez mężczyzny. Organizowała uczty, zabawy, pokazy teatralne. Miewała kochanków, dobieranych spośród najlepszej arystokracji macedońskiej. Nie myślała jednak o ponownym zamążpójściu. Wiedziała, że groziłoby to pewnymi komplikacjami politycznymi. Jej brat nadal nie miał następcy i ewentualny szwagier stanowiłby dla niego potencjalne zagrożenie. Tym bardziej że Aleksander przebywał daleko, niemal poza granicami realnego świata, a ona nie mogła zagwarantować, że dokona właściwego wyboru i wyjdzie za człowieka absolutnie lojalnego wobec dynastii. Władza zawsze wzbudzała najniższe instynkty i mało kto potrafił oprzeć się związanym z nią pokusom. Poza tym małżeństwo skomplikowałoby sytuację jej syna. Po co więc przysparzać sobie dodatkowych problemów, skoro można

spędzać życie na przyjemnościach? Była piękna, bogata, któryż mężczyzna odmówiłby jej swoich względów? Korzystała więc z uroków młodości. Odbywało się to za cichą zgodą Antypatra. Stary namiestnik zdecydowanie wolał, aby dziewczyna używała życia, niż wzorem matki zajmowała się polityką. Z obowiązku doniósł jednak o tym Aleksandrowi. Król Macedonii w pełni zaaprobował postępowanie siostry, wyrażając opinię, że byłoby dziwne, gdyby Kleopatra nie korzystała z przyjemności, jakie umożliwia jej zajmowana pozycja społeczna. Mimo rozrywkowego trybu życia Kleopatra uważnie obserwowała scenę polityczną. Na bieżąco informowano ją o wydarzeniach w Epirze, z ciekawością nasłuchiwała również wieści z Azji. Wyprawa jej brata, uważana początkowo za szaleństwo, zakończyła się pełnym sukcesem. Aleksander rozbił w kilku bitwach armię Persów i zajął całe ich terytorium. Co więcej, wyruszył poza granice świata znanego Grekom, do Indii. Dla królowej Epiru, wychowanej w kulturze greckiej, państwo perskie stanowiło najpotężniejsze imperium w dziejach. Pokonanie go szczupłymi siłami Aleksandra wydawało się graniczyć z cudem. Tym bardziej więc Kleopatra była dumna z brata. Królowa i mężczyźni

S

ielankę w pałacu w Pelli przerwała wieść, której w pierwszej chwili nikt nie chciał dać wiary. Aleksander po krótkiej chorobie zmarł w Babilonie, nie pozostawiając następcy! Zwołano więc naradę wodzów, by zdecydować o sukcesji. Ciekawe, czy w czasie tych burzliwych obrad któryś z mężczyzn pomyślał o Kleopatrze. Chyba tak, i to niejeden. Zdecydowana większość z nich nie zamierzała dochować wierności dynastii. Zmarły król nie pozostawił następcy, a nikt z innych członków dynastii nie nadawał się do sprawowania władzy. Co prawda wdowa po Aleksandrze była w ciąży, ale nawet jeżeli urodziłaby dziecko płci męskiej, to i tak trzeba by poczekać wiele lat, aż

młody król dojrzeje do sprawowania rządów. Czyż więc następcą władcy nie powinien zostać jeden z jego wodzów, który wspólnie z królem zdobył ten kraj mieczem? W porządku, ale który? Kandydatów znalazło się kilkunastu, a jeden bardziej zasłużony od drugiego. Kleopatra była siostrą Aleksandra, i to stanu wolnego... Małżeństwo z nią oznaczałoby wejście w obręb dynastii i legitymowało prawo do tronu. Jeżeli już muszą panować potomkowie dynastii, to przecież dziecko Kleopatry byłoby takim samym wnukiem Filipa II jak syn Aleksandra! Poza tym wypadałoby, aby regencję w imieniu przyszłego potomka Aleksandra sprawował krewny dziecka. A któż się do tego lepiej nadaje niż wuj? Co prawda większość wodzów miała już żony, ale to nie stanowiło specjalnego problemu. Istniały przecież rozwody, zresztą skoro nowe małżeństwo mogło pomóc w karierze politycznej, wszelkie skrupuły odchodziły na bok. Przyglądając się współpracownikom Aleksandra obradującym w Babilonie, łatwo możemy wskazać osoby, które myślały o mariażu z Kleopatrą. Byli to: Leonnatos, Perdikkas, Lizymach i Peukestas. Pozostali albo nie mieli ambicji zostać władcami całego imperium, albo opierali swoje plany na innych kalkulacjach. Sytuacja wymagała natychmiastowych rozstrzygnięć, w związku z czym ogłoszono wspólne rządy aż dwóch władców naraz. Postanowiono, że panować będą jednocześnie: niedorozwinięty Arridajos i nienarodzone dziecko Aleksandra. W praktyce więc nie dano państwu żadnego króla, odkładając na czas nieokreślony podjęcie wiążących decyzji. Regentem mianowano Perdikkasa, przeprowadzając jednocześnie nowy podział satrapii. W rezultacie wszyscy zaczęli się szykować do wojny. Rozpoczęto zawieranie przymierzy przeciwko poszczególnym osobom i wybuch konfliktu zdawał się jedynie kwestią czasu. Perdikkas nie zamierzał zadowolić się wyłącznie rolą regenta, ale na razie musiał działać jako wykonawca woli królów. Gorliwie szukał jednak sprzymierzeńców gotowych go poprzeć. Zawarł porozumienie z jedynym Grekiem w otoczeniu

Aleksandra, Eumenesem. Z racji swojego pochodzenia Eumenes otrzymał w czasie narady w Babilonie najgorsze satrapie: maleńką Paflagonię i Kapadocję, którą dopiero należało zdobyć! Perdikkas, wykazując dbałość o nowego sprzymierzeńca, polecił, aby sąsiedni satrapowie udzielili mu pomocy. Jeden z nich, Antygonos, kategorycznie odmówił, wyjaśniając, że ani myśli respektować polecenia regenta, którego nie uznaje. Był wodzem jeszcze w czasach Filipa II i nie zamierzał wykonywać rozkazów jakiegoś chłystka. Drugi z satrapów, Leonnatos, wprawdzie zgodził się pomóc Eumenesowi w zdobyciu Kapadocji, ale zarazem opóźniał przygotowania pod różnymi pretekstami. Wreszcie doczekał się przybycia poselstwa z Macedonii od Antypatra. Namiestnik donosił, że w Grecji wybuchło antymacedońskie powstanie. Po śmierci Aleksandra Ateny wraz z innymi państwami zerwały obowiązujące traktaty i ogłosiły niezależność. W miastach greckich mordowano macedońskie załogi, wszędzie zrzucano jarzmo północnego sąsiada. Na dodatek, po raz pierwszy od wielu lat, na czele armii greckiej stanął utalentowany strateg, zdolny stawić czoło macedońskim wodzom. Na efekty nie trzeba było długo czekać. Antypater poniósł klęskę i został oblężony w twierdzy Lamia na terytorium Tesalii. Sytuacja stała się na tyle poważna, że namiestnik poprosił Greków o pokój. On, który zarzucał Aleksandrowi, że zbyt delikatnie z nimi postępuje! Oblegający zażądali jednak bezwarunkowej kapitulacji, na co stary wódz nie chciał się zgodzić. Wysłał więc prośbę o pomoc do najbliższych satrapów, a zatem także do Leonnatosa. Ten zapoznał oficjalnie z treścią pisma Eumenesa i współpracowników. Kiedy jednak został sam z Eumenesem, pokazał mu jeszcze jeden list, jaki dostał z Macedonii. A był on znacznie ciekawszy niż prośba Antypatra o pomoc. Jego autorką okazała się sama Kleopatra, która proponowała Leonnatosowi ni mniej, ni więcej tylko małżeństwo! Stwierdzała, że w powstałej sytuacji postanowiła wyjść z cienia. Znając umiejętności militarne i walory osobiste Leonnatosa, wybrała go sobie na męża i sojusznika, inaczej

mówiąc: oferowała mu pozycję szwagra Aleksandra i członka panującej dynastii. A obaj nominalni królowie byli marionetkami bez szans sprawowania faktycznych rządów! Leonnatos nie wahał się więc ani chwili. Odpowiedział pozytywnie na propozycję Kleopatry i teraz zaoferował Eumenesowi przymierze. Niech Grek da sobie spokój z tą swoją głupią satrapią i pomoże mu zdobyć stanowisko regenta, a potem może i tron! Przecież mężowi Kleopatry nie zagrozi żaden z wodzów Aleksandra. Leonnatos roztoczył przed Eumenesem perspektywy korzyści, jakie spłyną na niego w zamian za poparcie. Nowy regent (czy też przyszły władca) po zwycięstwie wynagrodzi swoich sojuszników, zwłaszcza tych, którzy poparli go na samym początku drogi. Eumenes miał szansę zostać osobą numer dwa w imperium, zastępcą Leonnatosa. Dla większości byłby to wystarczający powód, aby poprzeć sprawę Kleopatry, ale nie dla Eumenesa. Uparty Grek nie miał podzielnej lojalności i zamierzał dochować wierności dynastii. Ze świecą w ręku trzeba by w tym czasie szukać Macedończyka wiernego pamięci zmarłego króla, a tu jedyny Grek w jego otoczeniu dał przykład lojalności i oddania! Odmówił więc Leonnatosowi, wskazując na polecenia Perdikkasa. Możliwe, że regent snuł własne plany, ale na razie reprezentował obu królów, w tym małego synka Aleksandra. Jedynym prawowitym następcą zmarłego władcy jest jego syn. Leonnatos nawet po ślubie z Kleopatrą nie uzyskałby według Greka legitymacji do władzy. Zastanawiać może natomiast wybór Kleopatry. Wśród wodzów brata było przecież kilku takich, którzy przewyższali Leonnatosa znaczeniem. Prawdopodobnie żaden z nich nie odrzuciłby jej propozycji. W owym czasie jednak większość z nich znajdowała się poza zasięgiem królowej, daleko w Azji, a sytuacja wymagała natychmiastowego działania. Eumenes jako Grek nie miał szans na uznanie wśród Macedończyków. Blisko przebywał wprawdzie Krateros, cieszący się powszechnym szacunkiem żołnierzy, ale jego związał już ze sobą Antypater, oferując mu rękę własnej córki. A Krateros słynął z tego, że nigdy

nie cofał danego słowa. Pozostawał więc tylko Leonnatos, tym bardziej że dobrze pasował do roli księcia małżonka: wysoki, przystojny, urodą przypominający nieco Aleksandra, był dobrym wodzem, lecz na sprawowaniu rządów w ogóle się nie znał. Słowem, idealny kandydat na męża. Przystojny żołnierz, który swoją osobą firmowałby rządy Kleopatry. Uroda kandydata nie była zresztą bez znaczenia. Kleopatra zawsze lubiła mężczyzn i nie zwykła sobie odmawiać przyjemności erotycznych. Ale czy kobieta królewskiej krwi mogła się zadowolić jedynie nielegalnymi formami uprawiania miłości? Samo zadowolenie fizyczne nie wystarczało; na dłuższą metę nie dawało komfortu psychicznego. A Kleopatra nigdy nie zapomniała, że należy do rodu Argeadów. Satrapa uznał jej propozycję za prawdziwy dar losu. Odpowiedział pozytywnie na ofertę, następnie zaś próbował ponownie nakłonić do współpracy Eumenesa. Niestety, uparty Grek nadal odmawiał pomocy. Spór między sojusznikami przybierał na sile, aż Leonnatos podburzył przeciwko Eumenesowi żołnierzy. Nie przypadkiem jednak Grek cieszył się kiedyś uznaniem Aleksandra Macedońskiego. W otoczeniu kilkuset najwierniejszych ludzi zbiegł na Wschód, nie zapominając o najważniejszej w czasie wojny sprawie: wywiózł ze sobą skarbiec prowincji, a więc to, co stanowi podstawę aktywnej polityki. Tylko pieniądze i kosztowności umożliwiały zaciąg armii i włączenie się do rozgrywek o sukcesję po Aleksandrze. Nawet armie narodowe trzeba było opłacać, bo jak długo można walczyć w imię ideologii i łupów? Tym bardziej że łupy nie zawsze się trafiały, a ideologia przegrywała rywalizację ze złotem. Leonnatos pozbył się kłopotliwego wspólnika, ale jego sytuacja niewiele się poprawiła. Odziedziczył po Eumenesie armię, lecz nie miał środków na nowe zaciągi. A armia grecka w Tesalii była dość liczna i kierował nią zdolny dowódca. Mimo to Leonnatos postanowił działać. Chcąc się wykazać przed narzeczoną, ruszył do Grecji na pomoc Antypatrowi. W Tesalii

przyjął bitwę z przeważającymi siłami wroga. Odwagi nie można mu było odmówić, ale od polityka wymaga się czegoś więcej niż tylko gotowości do walki. Leonnatos, wzorem Aleksandra Macedońskiego, sam poprowadził uderzenie jazdy. Niestety, na tym podobieństwo ze zmarłym władcą się kończyło. Narzeczony królowej Epiru poległ zaraz na początku bitwy, a jego armia poszła w rozsypkę. Grecy odnieśli całkowite zwycięstwo i dopiero następna armia macedońska, przybyła z Azji, odblokowała Antypatra. Dla Kleopatry jednak nie miało to już większego znaczenia: straciła człowieka, z którym wiązała wiele nadziei i osobistych, i politycznych. Doszła do wniosku, że aby się liczyć w rozgrywkach politycznych, musi wyjechać na Wschód. Zdawała sobie sprawę, że losy państwa rozstrzygną się w Azji, dla której Macedonia niewiele znaczy. A ona, Kleopatra, może zalegalizować każdą władzę. Jest zresztą mało prawdopodobne, by zamierzała zadowolić się pozycją żony regenta. Jej poglądy polityczne ewoluowały i teraz, po śmierci Leonnatosa, chciała zapewne zostać królową imperium swojego brata. Wątpliwe, czy myślała o losach małego bratanka, którego nigdy nie widziała. Wiedziała natomiast, że w Macedonii traci czas. Antypater umacniał swoją pozycję, posługując się w tym celu aliansami rodzinnymi. Jedną córkę wydał za popularnego Kraterosa, drugą za Ptolemeusza, satrapę Egiptu. Rękę trzeciej zaoferował Perdikkasowi, który ofertę przyjął z zadowoleniem. W tej sytuacji Kleopatra opuściła Macedonię i osiadła w mieście Sardes w Azji Mniejszej. Stamtąd wysłała do Perdikkasa zaufanego posłańca, który w imieniu swojej pani zaproponował regentowi rękę, czym wprawił go w niemałe zakłopotanie. Perdikkas już przecież zgodził się poślubić córkę Antypatra... Podobnie jak Leonnatos wiedział jednak, że podobna okazja więcej się nie powtórzy, a odtrącona Kleopatra bez trudu znajdzie innego kandydata na męża. Ale zrazić do siebie Antypatra? Wszak związani z nim byli Krateros i Ptolemeusz, a pozostali satrapowie chętnie poparliby starego wodza przeciwko regentowi. Tym bardziej że i tak niektórzy z nich ignorowali jego polecenia.

Perdikkas wahał się, a jego problem sprowadzał się do dylematu: rozsądek czy ambicja? Nie zamierzając zadowolić się wyłącznie stanowiskiem regenta, mógł podjąć tylko jedną decyzję. Dobrze jednak rozumiał, że w ten sposób zerwie z pozostałymi satrapami i da sygnał do utworzenia koalicji przeciwko sobie. A w nadchodzącym starciu praktycznie mógł liczyć jedynie na Eumenesa. Grek bowiem również zweryfikował swoje poglądy. Popierał teraz plany regenta, wychodząc z założenia, że w ogromnym imperium wystarczy miejsca i dla Perdikkasa, i dla małego Aleksandra. Zresztą nie wiadomo, czy ambitny regent doczeka się potomka. W takim wypadku jego podopieczny stałby się naturalnym sukcesorem. Obecnie natomiast najważniejszym zadaniem jest uratować całość imperium dla dynastii. Nieważne, czy uosabianej przez małego króla, czy też przez Kleopatrę i Perdikkasa. Na razie jednak Perdikkas nie zdecydował się na oficjalne zerwanie z Antypatrem. Uznał, że nie nadszedł jeszcze czas na konfrontację, i kontynuował przygotowania do ślubu z jego córką. Jednocześnie prowadził potajemną korespondencję z Kleopatrą. Tłumaczył jej, że małżeństwo z Nikają jest jedynie wybiegiem taktycznym, że chodzi mu wyłącznie o opóźnienie wybuchu wojny. Ale córka Filipa zbyt długo zajmowała się polityką, by nie rozumieć takich subtelności. Nie mogła sobie jednak pozwolić na kobiece fochy i wypominanie regentowi, że woli inną kobietę. Polityka nie zna sentymentów, a politycy nie mają sumień, tylko cele do osiągnięcia. Przecież Perdikkas i tak sypiał z różnymi kobietami, podobnie jak ona z mężczyznami. Liczyły się jedynie efekty działania, a w aktualnej sytuacji postępowanie regenta wydawało się najzupełniej logiczne. Przeciwnicy regenta nie byli dziećmi i szybko zorientowali się w jego zamiarach. Pierwszy odczuł to na własnej skórze Antygonos, krnąbrny satrapa Frygii. Perdikkas zdjął go z urzędu, oskarżył o niewykonywanie rozkazów i wezwał przed sąd. Antygonos oczywiście ani myślał poddać się woli regenta i zbiegł z najbliższymi współpracownikami do Macedonii. Sam nie miał

Ptolemeusz

szans w wojnie z Perdikkasem, a nie chciał w głupi sposób tracić życia. W Macedonii przekonał Antypatra i Kraterosa do wspólnego wystąpienia przeciwko Perdikkasowi, a także nawiązał kontakt z satrapą Egiptu, Ptolemeuszem, który chyba jako jedyny z ówczesnych polityków nie żywił złudzeń co do dalszych losów imperium Aleksandra. Było ono zbyt duże i składało się ze zbyt wielkiej liczby różnych części, aby przeżyć swojego twórcę. Przekonany o tym Ptolemeusz od początku wyznaczył sobie jasny cel. Postanowił zostać królem wycinka imperium, najlepiej Egiptu. Dlatego nie interesowały go rozgrywki o stanowisko regenta. Jedyne, w czym zamierzał wziąć czynny udział, to ciągłe osłabianie władzy centralnej, aby w ten sposób doprowadzić do rozbicia imperium. A ponieważ plany Perdikkasa godziły również w jego interesy, łatwo doszedł do

porozumienia z Antygonosem i Antypatrem. Wcześniej jednak poczynił krok, który poróżnił go ostatecznie z regentem. W dwa lata po śmierci Aleksandra zabalsamowane zwłoki króla uroczyście wyprawiono do Macedonii, gdzie miały spocząć wśród innych władców dynastii. Kiedy kondukt pogrzebowy dotarł do północnej Syrii, czekał tam na niego Ptolemeusz z silną armią. Bez trudu przekonał dowodzących eskortą, że najwłaściwszym miejscem pochówku dla wielkiego monarchy będzie Aleksandria egipska. Władca Egiptu doskonale rozumiał, jak bardzo wzrośnie jego autorytet, jeżeli zwłoki Aleksandra zostaną złożone w stolicy satrapii. Tego już Perdikkas nie mógł darować i zdecydował się osobiście ukarać buntownika. W czasie przygotowań do wyprawy dotarła do niego wiadomość, że w Azji Mniejszej wylądowała silna armia pod dowództwem Kraterosa, a to oznaczało wojnę na dwóch frontach. Regent podzielił więc wojska i zadanie obrony Azji Mniejszej powierzył Eumenesowi. Sekretarz Aleksandra okazał się lepszym wodzem niż jego macedońscy koledzy. W bezpośredniej bitwie Krateros poniósł klęskę i poległ. Eumenes płakał nad jego zwłokami i zapewne nie było w tym nic z aktorstwa. Większość rywalizujących ze sobą wodzów przez lata pozostawała w zażyłej przyjaźni. Przecież walczyli ramię w ramię w dziesiątkach bitew, nieraz ratując się wzajemnie z opresji. Przypadki osobistej niechęci między nimi zdarzały się rzadko. Niekiedy można było wręcz odnieść wrażenie, że te wszystkie bitwy, potyczki i kampanie miały charakter rywalizacji sportowej. Owszem, żołnierze płacili za to życiem, ale dowódcy nie żywili do siebie urazy. Zresztą nie ma się co specjalnie rozczulać nad losem poległych. Były to czasy żołnierza najemnego i śmierć na polu bitwy stanowiła ryzyko wkalkulowane w wykonywanie zawodu. Mimo żalu po śmierci Kraterosa Eumenes odczuwał uzasadnione zadowolenie. Wykonał polecenia regenta nadspodziewanie dobrze. Miał hamować pochód wroga, a tymczasem rozbił zupełnie jego armię. Co więcej, wykonał jeszcze jedno polecenie Perdikkasa, tym razem zupełnie innej

natury. Regent zlecił mu mianowicie odwiedziny na dworze Kleopatry. Tam Grek w imieniu swojego przełożonego oficjalnie poprosił królową Epiru o rękę. Jednocześnie zapewnił, że w razie jej zgody regent niezwłocznie rozwiedzie się z córką Antypatra. Kleopatra dała posłańcowi do zrozumienia, jak bardzo upokorzyło ją małżeństwo Perdikkasa z Nikają. Przecież ona również była wolna, a w dodatku przewyższała rywalkę urodzeniem, urodą i inteligencją. Nie mówiąc już o tym, że spłodzony ze związku z nią syn byłby wnukiem Filipa II i siostrzeńcem Aleksandra! Jak zatem Perdikkas mógł przedłożyć doraźne korzyści polityczne nad takie perspektywy? Mimo to królowa przyjęła oświadczyny regenta. Zresztą inne rozwiązanie nie wchodziło w rachubę. Perdikkas wydawał się jedynym człowiekiem zdolnym zapewnić jej miejsce władczyni imperium Aleksandra. Eumenes mógł więc uznać, że wypełnił wszystkie polecenia Perdikkasa, i ze spokojem oczekiwać wieści z Egiptu. Kiedy jednak Grek odnosił sukcesy militarne i dyplomatyczne, regentowi wiodło się zdecydowanie gorzej. Ptolemeusz, dysponując potężną flotą, udaremnił desant morski. Zmuszony do działań lądowych, Perdikkas wkroczył do Egiptu jedyną dostępną drogą, tzn. od strony Syrii. Ale gdy usiłował przeprawić się przez Nil, okazało się, że brzegi rzeki zostały obsadzone przez oddziały Ptolemeusza, które uniemożliwiały zdobycie przyczółka. Silny prąd porywał żołnierzy, a ci, którzy przedarli się na drugą stronę, padali ofiarą Egipcjan. Zdesperowany Perdikkas polecił wprowadzić do rzeki słonie, aby osłaniały swoimi ciałami przeprawę. Nie na wiele się to zdało. Żołnierze Ptolemeusza razili zwierzęta pociskami, potęgując tylko zamieszanie. W dodatku do akcji włączyły się krokodyle. W rezultacie doszło do ogólnej paniki. Oszalałe z przerażenia słonie tratowały żołnierzy, nie pozwalając na opanowanie sytuacji. Bezradny Perdikkas dał więc hasło do zaprzestania przeprawy. W nocy w obozie regenta narastało niezadowolenie. Straty okazały się znaczne, przepadła również duża część taborów. Żołnierze przeklinali wojnę, Nil i ambicje regenta. Nastroje te

podsycali szpiedzy Ptolemeusza, opowiadając o wspaniałomyślności swojego pana. Podobno polecił on z honorami pogrzebać poległych z armii Perdikkasa, a wziętych do niewoli otoczył opieką i zaproponował wstąpienie do siebie na służbę. Innego rodzaju argumenty trafiły do rąk kadry oficerskiej. Późną nocą do namiotu regenta wtargnęło trzech oficerów; pod ich mieczami padł niedoszły szwagier Aleksandra. Rankiem armia Perdikkasa poddała się Ptolemeuszowi. Kiedy w najlepsze trwało bratanie się wojsk, przybyli wysłannicy Eumenesa. Zamierzali zawiadomić regenta o sukcesach swojego wodza, ale dotarli o dzień za późno. I pomyśleć, że gdyby Perdikkas nie pospieszył się z przeprawą albo Eumenes pokonał Kraterosa dzień wcześniej, cała historia epoki potoczyłaby się zupełnie inaczej. Armia Ptolemeusza straciłaby cały impet bojowy, a wojska Perdikkasa nie dałyby się tak łatwo podburzyć. Zwycięska armia nie jest szczególnie skłonna do rebelii, tym bardziej do mordowania swojego wodza. Przybycie wysłanników Eumenesa popsuło humory w obozie nad Nilem. Ogłoszono żałobę po Kraterosie, Eumenesa zaś wyjęto spod prawa. Uczyniono tak w imieniu obu marionetkowych władców, uznając za przestępcę człowieka, który jako jedyny dochował wierności krwi wielkiego króla! A Ptolemeuszowi (zbuntowanemu satrapie!) zaoferowano regencję! Ale zarządca Egiptu nadal nie wierzył w trwałość imperium Aleksandra. Od samego początku chciał zostać królem Egiptu i robił wszystko, aby cel ten osiągnąć. Teraz zaproponował, by regencję powierzyć staremu Antypatrowi, co armia zaaprobowała. Zaczynał się nowy okres walk o sukcesję po Aleksandrze. Samotność w Sardes

W

dalekim Sardes Kleopatra ze spokojem przyjęła wiadomość o tragicznym końcu Perdikkasa. Zaczynała podejrzewać, że przynosi nieszczęście mężczyznom wiążącym

swój los z jej osobą. Trudno zresztą temu zaprzeczyć. Bo i popatrzmy tylko: zginęli już Leonnatos i Perdikkas, a kilka lat wcześniej poległ na polu bitwy jej mąż. W powstałej sytuacji nie widziała nikogo, kto mógłby zająć miejsce Perdikkasa. Poza tym stary Antypater cieszył się zbyt dużym szacunkiem, aby myśleć poważnie o wystąpieniu przeciwko niemu. Zresztą regent również nie zamierzał dopuścić, by Kleopatra wyszła za mąż. Dobrze wiedział, że oznaczałoby to wojnę. Co prawda był jeszcze jeden człowiek, który nie chciał się pogodzić z aktualnym porządkiem rzeczy. Niezłomny Eumenes nadal błąkał się po terytorium imperium. Dysponował niewielką armią, ale braki liczebne uzupełniał umiejętnościami taktycznymi. Ciążył na nim wyrok śmierci, lecz on zupełnie się tym nie przejmował. Jak błędny rycerz przez najbliższe sześć lat krążył po azjatyckiej części imperium. Przemierzał niezliczone satrapie, walczył, zawierał i rozwiązywał przymierza. Był chyba jedynym człowiekiem w ówczesnym świecie, który naprawdę działał w obronie praw dynastii Filipa i Aleksandra (a może nawet w nie wierzył). Wreszcie w 316 r. p.n.e. nadszedł kres jego wędrówki. Antygonos pokonał go w bitwie i wziął do niewoli. Wkrótce potem ostatni obrońca dynastii został zamordowany. Tymczasem w Macedonii rozgrywał się końcowy akt dramatu dynastii Argeadów. Po śmierci Antypatra w kraju wybuchła wojna domowa. Zwycięsko wyszedł z niej syn zmarłego, Kasander. Przejął osobistą opiekę nad dwoma nominalnymi władcami i zgodnie z ustaleniami miał zarządzać państwem do czasu uzyskania pełnoletności przez małego króla. Nie cieszył się jednak specjalnym poparciem ludności i tę okoliczność postanowiła wykorzystać Olimpias. Babka nieletniego Aleksandra uważnie obserwowała sytuację polityczną z sąsiedniego Epiru (syn Kleopatry osiągnął już pełnoletność) i powoli szykowała się do interwencji. Następnie na czele najemników wkroczyła do Macedonii, gdzie została radośnie powitana przez większość mieszkańców. Żołnierze macedońscy nie chcieli walczyć z matką wielkiego Aleksandra, co

ułatwiło jej opanowanie kraju. W ręce Olimpias wpadli obaj nominalni władcy wraz z najbliższymi. Jej mały wnuk nie miał powodów do obaw. W niewesołej natomiast sytuacji znalazł się Arridajos. Olimpias nienawidziła wszystkich nieprawych potomków męża, a ograniczenie umysłowe króla bynajmniej nie hamowało jej morderczych instynktów. Na dodatek teściowa Arridajosa, matka jego żony Eurydyki, również była dzieckiem Filipa II z nieprawego łoża. Tego już Olimpias nie mogła ścierpieć. Nieszczęsny król wraz z żoną zostali osadzeni w więzieniu, a następnie zamordowani. W Macedonii wprowadzono rządy terroru, wszelkie sprzeciwy topiąc we krwi. Dla Olimpias nie istniał problem faktycznej winy. Każdy, kto stanowił potencjalne zagrożenie dla jej wnuka, musiał umrzeć. W tej sytuacji Kasander dość szybko odzyskiwał teren. Wreszcie w jego ręce dostała się sama Olimpias. Syn Antypatra postawił królową przed sądem i bez trudu uzyskał wyrok skazujący. Okazało się jednak, że nikt nie chce wykonać egzekucji na matce Aleksandra: odmówili tego nie tylko żołnierze macedońscy, ale nawet najemnicy. Ostatecznie skrzyknęli się krewni pomordowanych przez Olimpias Macedończyków i z ich to rąk zginęła bezwzględna królowa. Przy okazji przypieczętowano też los jej małego wnuka. Oficjalnie ogłoszono, że Kasander będzie sprawował regencję tylko do osiągnięcia przez chłopca pełnoletności, czyli — zgodnie z obyczajami macedońskimi — do jego czternastych urodzin. Nikt jednak nie miał wątpliwości, że tej daty Aleksander nie przeżyje. Niewiele lepiej przedstawiała się sytuacja Kleopatry. Nadal przebywała w Sardes, pilnie strzeżona przez władcę tych ziem, Antygonosa. Teoretycznie nic nie ograniczało jej swobody, ale w praktyce była więźniem murów miasta. Każdy jej wyjazd wymagał drobiazgowej procedury i osobistej zgody Antygonosa. Kleopatra była zbyt dumna, aby się do tego zniżać, i wolała pozostawać w areszcie domowym. Zabijała czas ucztami, pokazami, przedstawieniami teatralnymi. Wreszcie Antygonos znalazł sposób, aby jednocześnie zneutralizować królową i

Demetriusz Poliorketes, niedoszły mąż Kleopatry

wzmocnić pozycję swojej rodziny. Postanowił, że Kleopatra poślubi jego syna i następcę, Demetriusza. Młodzieniec nie miał jeszcze dwudziestu lat, ona zaś przekroczyła czterdziestkę. Już choćby z tego względu nie mogła propozycji małżeństwa traktować poważnie. Poza tym nie chciała wychodzić za syna człowieka, który ją więził, legitymując w ten sposób jego władzę. Tym bardziej że otrzymała ofertę znacznie bardziej interesującą. Ptolemeusz, satrapa Egiptu, doszedł do wniosku, że małżeństwo z Kleopatrą pomoże mu w utrwaleniu władzy nad Nilem. Miał już grobowiec Aleksandra, a teraz chętnie poślubiłby jego siostrę. Co prawda był już żonaty, ale córka Antypatra (siostra Kasandra) nie mogła się przecież równać z Kleopatrą. Królowej ta propozycja także odpowiadała. Ptolemeusz był jej rówieśnikiem, władcą potężnego Egiptu. Wychodząc za niego, wydostałaby się

wreszcie z przeklętego Sardes i wyrwała spod kurateli Antygonosa. Niestety, szpiedzy tego ostatniego czuwali. W ostatniej chwili uniemożliwiono królowej Epiru ucieczkę, po czym postanowiono raz na zawsze pozbyć się zagrożenia. W czternaście lat po śmierci brata, w 309 r. p.n.e., Kleopatra została zamordowana przez własne służące. Niedługo potem Kasander polecił zabić jej małego bratanka wraz z matką. Imperium Aleksandra Macedońskiego rozpadło się na kilka mniejszych państw. Zaczęła się epoka zwana hellenistyczną.

W RODZINACH L AGIDÓW I S ELEUKIDÓW Obyczaje małżeńskie władców Egiptu

P

rzez ponad sto lat po śmierci Aleksandra Macedońskiego dominującą rolę w świecie greckim odgrywał Egipt. Potomkowie niedoszłego męża Kleopatry (zwani Lagidami) rozwinęli swoje państwo w największą potęgę świata hellenistycznego. Pod koniec III w. p.n.e. Egipt zaczął podupadać, a w następnym stuleciu zupełnie stracił znaczenie na arenie międzynarodowej. W basenie Morza Śródziemnego dominującą pozycję zdobyli Rzymianie, którzy siłą złamali opór Macedonii i państwa Seleukidów. Egipt był zbyt słaby, aby przeciwstawić się republice rzymskiej, zresztą jego władców bardziej interesowały problemy wewnętrzne. Upadek potęgi państwa wiązał się z drastycznym obniżeniem poziomu umysłowego dynastii. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy była polityka rodzinna Lagidów. Drugi władca z tej dynastii, Ptolemeusz II Filadelfos, pierwszy poślubił rodzoną siostrę. Małżeństwo wywołało ogromny skandal w świecie greckim. Nawet w samym Egipcie postępek władcy spowodował liczne kontrowersje. Król jednak skutecznie uciszył zgorszonych poddanych. Najbardziej złośliwy poeta dworski zdołał co prawda zbiec z kraju, ale wiozący go okręt został zatrzymany przez eskadrę egipską. Prześmiewcę aresztowano i utopiono w żelaznej skrzyni-trumnie. Po tym wydarzeniu już nikt w Aleksandrii nie śmiał protestować. Przypadek Ptolemeusza II można jeszcze od biedy zrozumieć. Król miał już dzieci z poprzedniego małżeństwa, a jego żonasiostra niezwłocznie je adoptowała. Kazirodczy związek nie przyniósł potomstwa i właściwie nie wiadomo nawet, czy małżeństwo zostało skonsumowane. Niewykluczone, że król chciał siostrze wynagrodzić nieudane życie i klęskę w walce o

tron Tracji i Macedonii. Na pewno nie dokonał złego wyboru. Arsinoe była niepospolitą osobowością i godnie reprezentowała interes dynastii. Poza tym aprobowała niezliczoną rzeszę kochanek męża-brata. Trudno natomiast zrozumieć, czym się kierował wnuk tego władcy, Ptolemeusz IV, który również poślubił rodzoną siostrę. Tym razem małżeństwo przyniosło potomstwo, a związki w obrębie najbliższej rodziny stały się odtąd nakazem.

Ptolemeusz II i jego siostra-żona Arsinoe

Niełatwo jednoznacznie ustalić, co było przyczyną tak dziwnej polityki rodzinnej. W czasach antycznych znano już zasady eugeniki i wiedziano, że kazirodcze związki powodują fatalne skutki genetyczne, zwłaszcza gdy są praktykowane w każdym pokoleniu. Badacze wysunęli trzy teorie mające wyjaśnić

fenomen Lagidów. Według pierwszej z nich dynaści świadomie nawiązywali i coraz bardziej dostosowywali się do staroegipskiej tradycji – obyczajów faraonów. Druga teoria wskazywała, że Lagidzi jako jedna z pierwszych dynastii w świecie greckim przyjęli zasadę ubóstwienia za życia. Panujący władca i jego małżonka byli otoczeni czcią boską, a co za tym idzie, nie dotyczyły ich prawa ludzi. Czyż Zeus nie poślubił rodzonej siostry? A skoro uczynił tak pan Olimpu, dlaczego nie miał podobnie postąpić król bóg z Aleksandrii? Na weselu Ptolemeusza II jeden z poetów wygłosił poemat pochwalający związek Zeusa z Herą. Z pewnością nie zrobił tego bez zgody króla. Wreszcie ostatnią przyczyną szczególnych obyczajów rodzinnych Lagidów mogła być obawa przed wprowadzaniem do rodziny osób z zewnątrz. Poślubienie kogoś obcego groziło nie tylko perturbacjami politycznymi, ale także obniżeniem prestiżu rodziny panującej. Bogowie mogli się wiązać wyłącznie z równymi sobie, a za takich uznawano jedynie syryjskich Seleukidów. Trudno powiedzieć, która z podanych hipotez jest prawdziwa. Niewykluczone, że prawda leżała pośrodku i wszystkie czynniki przyczyniły się do powstania i utrwalenia owych specyficznych obyczajów. Dziwnych z punktu widzenia etyki i samobójczych ze względów genetycznych. A jak się przekonamy, inwencja genetyczna Lagidów nie miała granic, sprawność intelektualna zaś kolejnych pokoleń coraz bardziej malała. Kleopatra II i jej bracia

W

181 r. p.n.e. zmarł król Ptolemeusz V, powierzając testamentem władzę w państwie starszemu synowi, małoletniemu Ptolemeuszowi VI Filometorowi, oraz jego siostrze Kleopatrze II. Zgodnie z egipskim obyczajem rodzeństwo miało zawrzeć związek małżeński. Umierający władca nie przewidywał żadnego udziału we władzy młodszego syna, Ptolemeusza

Euergetesa. Początkowo regencję sprawowała matka dzieci, a po jej śmierci dwaj dworzanie, Eulajos i Lenajas. Korzystając z zaangażowania Rzymu w kolejną wojnę z Macedonią, regenci postanowili zaatakować państwo Seleukidów, by odzyskać południową Syrię, która do niedawna należała do Egiptu. Przed rozpoczęciem wojny ogłosili pełnoletność króla, ustanawiając jednocześnie współrządy całej trójki rodzeństwa. Sama wyprawa trwała wyjątkowo krótko i zakończyła się totalną klęską. Antioch IV Seleukida rozbił armię regentów i wkroczył do Egiptu. Młody Ptolemeusz Filometor zaakceptował zwierzchnictwo Antiocha (był jego siostrzeńcem), ale w stołecznej Aleksandrii broniła się skutecznie pozostała dwójka rodzeństwa. Ostatecznie Seleukida wycofał się z Egiptu, zatrzymując jednak w swoich rękach Cypr i graniczną twierdzę Pelluzjum. Kronikarze zgodnie potwierdzają znaczny udział Kleopatry w walkach z Antiochem. W czasie oblężenia dodawała młodszemu bratu ducha, a po wycofaniu się Seleukidy namawiała braci do zgody. Antioch IV nie zrezygnował z planów podporządkowania sobie Egiptu. Po roku ponownie wkroczył na ziemie Lagidów. Tym razem spieszył się z zakończeniem wojny, bo dotarła do niego wieść o zwycięstwie Rzymu nad Macedonią. Zdawał sobie sprawę, że republika nigdy nie dopuści do poważnego wzmocnienia jego państwa. Znów doszło do oblężenia Aleksandrii. Kiedy wydawało się, że młodzi Lagidzi będą musieli się poddać, w obozie Antiocha pojawił się wysłannik senatu, Popiliusz Lenas. W imieniu republiki nakazał mu natychmiast opuścić Egipt. Król poprosił o chwilę do namysłu, a wówczas Rzymianin narysował wokół niego krąg na piasku. W imieniu senatu zażądał wiążącej odpowiedzi, zanim Antioch przekroczy linię. Dumny Seleukida ugiął się pod dyktatem Rzymu. Opuścił Egipt, zwracając również Cypr i Peluzjum. Cała sytuacja dobrze oddaje stopień zależności państw hellenistycznych od Rzymu. W Aleksandrii też nikt nie miał wątpliwości, kto właściwie rządzi światem śródziemnomorskim. Ale na razie młodzi władcy Egiptu bardziej interesowali się

wzajemnymi rozgrywkami. Współrządy trójki rodzeństwa (zgodne z życzeniem Rzymu) trwały cztery lata. W 164 r. p.n.e. doszło do przewrotu pałacowego, w którego wyniku władzę w państwie objęli Ptolemeusz Euergetes i Kleopatra II. Filometor został zmuszony do opuszczenia Aleksandrii i ucieczki z kraju. Tak więc jego żona już po raz drugi pozostała u boku młodszego brata jako królowa i współrządca. Można oczywiście założyć, że nie opuściła stolicy po to, aby działać na rzecz powrotu wygnanego męża, lecz hipoteza taka wydaje się mocno naciągana. Kleopatra bowiem za bardzo kochała władzę. Królowie mogą się zmieniać, ale królowa nigdy! Nie zachowały się niestety informacje, czy władczyni ta pełniła przy młodszym bracie funkcję małżonki. Szkoda, bo rzuciłoby to więcej światła na jej postać. Tymczasem starszy brat ruszył do Rzymu. Tam, nie przejmując się specjalnie tym, iż był władcą (przynajmniej w teorii) niepodległego państwa, poprosił senat o interwencję w swojej sprawie. A w ogóle dał w Italii niezłe przedstawienie. Przybył incognito w towarzystwie kilku zaledwie osób i zatrzymał się u rzemieślnika, który niegdyś pracował dla niego w Aleksandrii. Wprawił w ten sposób Rzymian w zakłopotanie, ale właściwie nic nie osiągnął. Senat nie chciał się mieszać w wewnętrzne spory Lagidów, tym bardziej że były one na rękę politykom rzymskim. Republika nie weszła jeszcze w okres inkorporacji, zadowalając się utrzymywaniem systemu państw klienckich. Dlatego Rzym przychylnie patrzył na wszelkie procesy osłabiające władzę centralną, ostro interweniując jedynie w sytuacjach grożących wzmocnieniem któregokolwiek z klientów. Ostatecznie Filometor osiadł na Cyprze. Tam odnaleźli go przedstawiciele Aleksandrii, którym zdążyły już obrzydnąć rządy młodszego Ptolemeusza. Kajając się za nielojalność, poprosili go o powrót do stolicy. W tej sytuacji bracia podzielili państwo między siebie. W rękach Filometora zostały Egipt i Cypr, Euergetes zaś musiał się zadowolić Cyreną (zachodnia prowincja

kraju, obecnie Cyrenajka). Razem ze starszym Ptolemeuszem panować miała Kleopatra, która powoli stawała się w Egipcie symbolem władzy. Miarą jej pozycji było oficjalne wprowadzenie jej imienia do dokumentów państwowych. No cóż, ostatecznie zmieniali się tylko królowie, ona trwała na tronie. W dwa lata później Euergetes uznał, że podział państwa odbył się niesprawiedliwie. Wysłał do Rzymu poselstwo, dopominając się przyznania mu Cypru, jako że Filometor zagarnął zdecydowanie za dużą część dziedzictwa Lagidów. Argument ten trafił do przekonania senatowi. Rzym zażądał od starszego Ptolemeusza opuszczenia Cypru, ten jednak zignorował to polecenie. Przedstawicielowi republiki udzielał wykrętnych odpowiedzi, wynajdując urojone przeszkody. Doprowadził wreszcie do tego, że Rzym oficjalnie przestał go uważać za sprzymierzeńca, ale de facto uznał jego władzę nad Cyprem. Wydaje się, że w ostatnich latach Filometor bardzo dojrzał jako polityk i władca. Ponieważ młodszy brat ciągle sprawiał kłopoty, w 156 r. p.n.e. Filometor i Kleopatra postanowili raz na zawsze usunąć niebezpieczeństwo. Zorganizowali na niego zamach, który się jednak nie powiódł. Euergetes został tylko ranny. Chcąc zabezpieczyć się na przyszłość, wpadł na pomysł ryzykowny, ale niewątpliwie skuteczny. Sporządził testament, na mocy którego w razie jego bezpotomnej śmierci Cyrena miała przejść pod władzę Rzymu. Teraz Filometor i Kleopatra musieli dbać o zdrowie młodszego brata. Nie mogli przecież pozwolić, aby bogata prowincja wpadła w ręce Rzymu. Przez najbliższe jedenaście lat panował względny spokój. Euergetes władał Cyreną, nie stwarzając rodzeństwu większych problemów. Zamachy na jego życie już się nie powtórzyły. W 145 r. p.n.e. mąż Kleopatry wmieszał się w walki dynastyczne w państwie Seleukidów. Odniósł tam znaczne sukcesy, ale wyprawa zakończyła się tragicznie: po jednej ze zwycięskich bitew spłoszony koń zrzucił go z siodła. Na skutek doznanych obrażeń król zmarł kilka dni później. W chwili śmierci miał zaledwie

czterdzieści jeden lat. Prawowitym następcą tronu był piętnastoletni Ptolemeusz VII Neos Filopator. Syn zmarłego i Kleopatry został ogłoszony władcą w Aleksandrii. Na taką okazję od lat czekał Euergetes. Błyskawicznie opanował Cypr, gdzie uznano go za następcę brata. Potem przejął kontrolę nad powracającymi z Syrii wojskami i na ich czele podszedł pod Aleksandrię. W stolicy wybuchło powstanie, które ułatwiło mu wkroczenie do miasta. Ostatecznie zawarto porozumienie: Kleopatra poślubi brata, a rządy sprawować będzie trójka władców (Euergetes, Kleopatra i młody król). Oczywiście Euergetes ani myślał dzielić się władzą z bratankiem. Tak więc w dniu ślubu swojej matki chłopiec został zamordowany. Królowa nie zareagowała! Co więcej, w rok później urodził się syn jej i Euergetesa, Ptolemeusz Memfites. Matka i córka

P

ostępowanie Kleopatry było zdominowane przez żądzę władzy, silniejszą nawet niż instynkt macierzyński. Królowa pogodziła się ze śmiercią syna, współżyła z jego mordercą, aby tylko utrzymać się na tronie! Jak się miało niebawem okazać, potrafiła przejść do porządku nad jeszcze gorszymi sprawami. Nowy król oficjalnie nazywał się Ptolemeusz VIII Euergetes II, ale ze względu na znaczną tuszę, jakiej dorobił się w Cyrenie, zwano go Fyskonem (Brzuchaczem). Wkrótce po objęciu rządów w Aleksandrii zwrócił on uwagę na córkę Filometora i Kleopatry, Kleopatrę III. Dziewczyna miała osiemnaście lat, była inteligentna, a do tego z całego serca nienawidziła matki. Podobno król zgwałcił bratanicę (a jednocześnie siostrzenicę i pasierbicę), po czym się w niej zakochał. Nie wiadomo, ile w tym prawdy, nie ulega jednak wątpliwości, że znalazł w niej dobrego partnera w rozgrywkach z siostrą. W trzy lata po objęciu władzy Euergetes poślubił Kleopatrę III, stwarzając w ten sposób niebywałą sytuację: pierwszy raz w dziejach świata hellenistycznego król miał dwie równorzędne małżonki.

Oczywiście Fyskon preferował młodszą żonę, która też urodziła mu dzieci. Relacje rodzinne wyglądały więc przedziwnie. Dla Kleopatry Młodszej mąż był zarazem wujem, stryjem i ojczymem, a jej brat — syn króla i Kleopatry II — także pasierbem, wujem i stryjem, dla jej dzieci natomiast — wujem i bratem. Trzeba przyznać, że podobnego poplątania związków rodzinnych nie znajdziemy nigdzie indziej w dziejach. Napięcie w pałacu narastało przez jedenaście lat. Wreszcie Kleopatra Starsza sprowokowała wybuch powstania przeciwko bratu i córce. Fyskon wraz z młodszą żoną zbiegł na Cypr, a w Aleksandrii proklamowano rządy królowej Kleopatry. Rebeliantka popełniła jednak fatalny w skutkach błąd. Starożytność nie uznawała samodzielnych rządów kobiecych. Zawsze potrzebny był męski figurant dla zachowania pozorów. Tymczasem królowa nie miała przy sobie nikogo odpowiedniego. Jej syn ze związku z Euergetesem przebywał w Cyrenie i ojciec pospiesznie ściągnął go do siebie. Chłopiec źle znosił rozłąkę z matką i często publicznie dawał temu wyraz. Król za każdym razem dostawał ataku szału, kiedy dziecko mówiło o matce. Nieudana próba ucieczki dopełniła los chłopca: Fyskon polecił zamordować go, aby zabezpieczyć się przed możliwością wykorzystania syna przez Kleopatrę. Zwłoki Memfitesa poćwiartowano i odesłano matce. Podobno otrzymała je w dniu swoich urodzin. W swym życiu Kleopatra wielokrotnie przedkładała politykę nad uczucia. Teraz jednak cierpiała i jako matka, i jako władczyni. Straciła dziecko i ostatnią szansę na pokonanie brata. Mimo to postanowiła maksymalnie wykorzystać okrucieństwo Fyskona dla swoich celów. Wystawiła szczątki syna na widok publiczny, dając w ten sposób mieszkańcom Aleksandrii do zrozumienia, że pozostała im już tylko walka na śmierć i życie. Ale Euergetes też miał swoich zwolenników. Jeszcze za życia brata popierali go rdzenni Egipcjanie, wcześniej traktowani jak obywatele drugiej kategorii. Dotychczasowi władcy opierali się bowiem na elicie grecko-macedońskiej. dyskryminując

rodowitych mieszkańców kraju. Kiedy więc Fyskon zwrócił się do nich. zareagowali spontanicznie. Po upływie roku w rękach Kleopatry Starszej pozostała już jedynie Aleksandria. Szukając rozpaczliwie pomocy, królowa zaprosiła do stolicy zięcia, Demetriusza II z dynastii Seleukidów. Zaproponowała mu następstwo po sobie w zamian za pokonanie brata. Demetriusz poniósł jednak klęskę w walce z Fyskonem i musiał się wycofać. Wówczas Kleopatra II opuściła stolicę, odpływając do Syrii. W kilka miesięcy później Aleksandrię zdobyły wojska Euergetesa. Król surowo rozprawił się z krnąbrnym miastem; bynajmniej nieodosobnionym zjawiskiem były zbiorowe egzekucje stronników Kleopatry. Fyskon jednak za dużo ucierpiał od zwolenników siostry, aby przejmować się jednostkowymi przypadkami. Jeżeli zginęli niewinni, to trudno. Chodziło wszak o nauczkę i przestrogę, by nigdy więcej nie powtórzył się bunt przeciwko jego władzy. Kleopatra Starsza przebywała na dworze Seleukidów przez trzy lata. W tym czasie Fyskon przekonał się, że mimo represji w kraju nadal pozostała znaczna liczba jej zwolenników. Doszedł również do wniosku, że siostra będzie mniej niebezpieczna w stolicy, niż przebywając na dworze obcego państwa. Dlatego zaproponował jej powrót. Królowa postawiła jednak warunki, które musiał przyjąć. Oficjalnie zrehabilitował nieszczęsnego Memfitesa oraz ogłosił amnestię dla jej stronników. Wówczas w 124 r. p.n.e. zgodziła się wrócić do kraju. Zaakceptowała dominującą pozycję brata i wydawało się, że ostatnie lata życia pragnie spędzić w spokoju. Ptolemeusz VIII Euergetes II zmarł w osiem lat później. W testamencie wyznaczył swoimi następcami żonę, Kleopatrę III, i tego z ich synów, którego ona wybierze na współrządcę. Wybór królowej padł na młodszego syna, Ptolemeusza Aleksandra. Wówczas po raz ostatni do polityki wtrąciła się Kleopatra Starsza. Podburzyła mieszkańców Aleksandrii i w rezultacie królem został starszy syn Fyskona, Ptolemeusz Lathyros. Był to ostatni triumf Kleopatry II. Niedługo potem zmarła, przeżywszy

siedemdziesiąt lat, z których większość wypełniła walka o władzę. Jej córka pod wieloma względami przypominała matkę. Zmuszona do współrządów z nielubianym synem, postanowiła, iż władczynią będzie ona. Jej imię figurowało w dokumentach na pierwszym miejscu, to ona podejmowała ważniejsze decyzje. Lathyros spełniał wyłącznie funkcje reprezentacyjne. Wreszcie i tego było Kleopatrze za dużo. Doszło do otwartego konfliktu z synem, zakończonego jego wygnaniem. Lathyros udał się na Cypr, zajmując miejsce Aleksandra, który powrócił do Egiptu. Wydawać się mogło, że królowa osiągnęła swój cel. Miała przy sobie ukochanego syna i mogła z nim wspólnie rządzić. Okazało się jednak, że tymczasem Aleksander dorósł. Nie interesowało go już pozostawanie w cieniu matki. W pałacach Aleksandrii narastał konflikt i tylko zagrożenie ze strony Lathyrosa powstrzymywało wybuch. Kiedy jednak Aleksander odparł najazd starszego brata, przestał się wahać: Kleopatra III została zamordowana na jego rozkaz. Krwawe dzieje Seleukidów

M

imo iż malało znaczenie międzynarodowe Egiptu, zachował on większość swojego terytorium. Lagidzi utracili jedynie południową Syrię oraz miasta i wyspy w basenie Morza Egejskiego. Sąsiadujące z Egiptem państwo Seleukidów poniosło o wiele większe straty terytorialne. Jednakże w odróżnieniu od Egiptu czy Macedonii ich imperium nigdy nie stanowiło geograficznej i narodowościowej jedności. Dynastia Seleukidów opanowała około osiemdziesięciu procent terytorium dawnego państwa Aleksandra, zajmując obszar od Morza Egejskiego do Indii. Siłą rzeczy monarchia stanowiła mozaikę różnych ludów, kultur i wierzeń, co nie sprzyjało tendencjom unifikacyjnym. Pierwsze odpadły satrapie położone najdalej na wschód. Jednocześnie w Azji Mniejszej uniezależniały się kolejne terytoria, a szczególnie dało się Seleukidom we znaki królestwo

Pergamonu. Mimo poniesionych strat, na przełomie III i II w. p.n.e. państwo Seleukidów nadal było bardzo silne. Kres jego potędze położył dopiero konflikt z Rzymem. W odróżnieniu bowiem od Egiptu Seleukidzi przeciwstawili się republice zbrojnie i ponieśli klęskę. Musieli zapłacić ogromną kontrybucję i oddać sojusznikom Rzymu (m.in. Pergamonowi) wszystkie posiadłości w Azji Mniejszej. Jakby tego było mało, na wschodzie pojawił się nowy, groźny przeciwnik. W Partii osiadły plemiona Partów, które rozpoczęły ekspansję kosztem Seleukidów. W połowie II w. p.n.e., a więc wtedy, kiedy mąż Kleopatry II włączył się w walki dynastyczne w Syrii (co przypłacił życiem), Partowie podbili niemal wszystkie krainy na wschód od Eufratu, a w kilka lat później zajęli Babilon. Ogromna do niedawna monarchia Seleukidów stopniała niemal do obszaru samej Syrii i Cylicji, a i tak ciągle trwały waśnie dynastyczne. Ptolemeusz Filometor popierał jednego z pretendentów do tronu imieniem Aleksander Balas. Dał mu za żonę swoją córkę Kleopatrę o przydomku Thea. Wkrótce jednak zdecydował się poprzeć innego kandydata na władcę (Demetriusza Nikatora) i polecił córce zmienić męża. Nowy mąż zdecydowanie nie udał się Thei. Znacznie od niej młodszy (miał czternaście lat), nie potrafił w ogóle rządzić państwem. Wychodząc z założenia, że niemal wszyscy spiskują przeciwko niemu, prawie każde oskarżenie kończył wyrokiem śmierci. W ten sposób szybko zraził do siebie obywateli, zwłaszcza mieszkańców stolicy. Ludność Antiochii (podobnie jak Aleksandrii) nie wykazywała szczególnej lojalności wobec władców i często lubiła zmieniać zbyt samodzielnych monarchów. A król, który ośmielał się karać śmiercią, był z góry na straconych pozycjach. Chociaż trzeba przyznać, że wielu poddanych miało na sumieniu winy wobec Demetriusza czy też jego poprzedników. Władca pamiętał, że jego ojciec zginął z rąk zbuntowanych mieszkańców stolicy. Mimo to należało zachować umiar, a tej cechy Demetriuszowi wyjątkowo brakowało. Niebawem zresztą pojawił się nowy konkurent do tronu. Jeden z dowodzących najemnikami w służbie Seleukidów imieniem

Diodotos odnalazł małego syna Balasa (i Thei) i ogłosił go królem. Awanturnika poparli mieszkańcy Antiochii i wszelkiej maści przeciwnicy młodego władcy. Wkrótce Diodotos opanował stolicę oraz większość terytorium Syrii, spychając króla na wybrzeże. Seleukidzie udało się jednak przetrwać najgorszy okres i powoli zaczął odzyskiwać teren. Ale wówczas pojawiło się niebezpieczeństwo ze strony Partów, którzy zagrozili bezpośrednio Syrii, i potrzebna była pilna interwencja na wschodzie. Demetriusz pociągnął przeciwko koczownikom i poniósł całkowitą klęskę. Dostał się do niewoli i nic nie wskazywało, aby kiedykolwiek miał z niej powrócić. Wtedy Diodotos uznał, że mały syn Balasa na nic już mu się nie zda. Opłaceni przez kondotiera lekarze stwierdzili, że chłopiec cierpi na kamienie nerkowe i konieczny jest zabieg chirurgiczny. Oczywiście operacja się powiodła, ale pacjent zmarł. Diodotos ogłosił się królem i zaczął bić w swoim imieniu monety. Czasy się jednak zmieniły. Dwa wieki wcześniej, po śmierci Aleksandra Macedońskiego, nikogo nie dziwiło, że wodzowie macedońscy czy dowódcy najemników zakładają własne dynastie. Ale teraz światem hellenistycznym rządziło kilka rodów i nikomu nie przyszło do głowy zmieniać tego stanu rzeczy. Gdy więc na widowni pojawił się rodzony brat Demetriusza, Diodotosa opuścili niemal wszyscy. A kiedy jeszcze pretendenta poparła Thea, stało się jasne, że awanturnik nie ma żadnych szans. Poniósł klęskę i zakończył żywot samobójstwem. W Syrii ogłoszono rządy Antiocha VII Sidatesa. Kleopatra Thea wyszła za niego za mąż, nie przejmując się specjalnie faktem, że Demetriusz żyje. Tym bardziej że z dochodzących do Antiochii wieści wynikało, iż były władca poślubił córkę króla Partów. Zresztą Antioch, któremu Kleopatra oddała swoją rękę (wraz z najemnikami i złotem), wydawał się lepszym kandydatem na władcę niż jej dwaj poprzedni małżonkowie.

Demetriusz II Nikator

Wkrótce po utwierdzeniu swojej władzy nad terytorium Syrii nowy król pociągnął śladem brata przeciwko Partom. Była to konieczność, w przeciwnym bowiem razie koczownicy podeszliby pod mury Antiochii. Natomiast wydając im wojnę na ich terenie, władca mógł liczyć, że podziała magia imienia Seleukidów i greccy oraz macedońscy osadnicy wspomogą jego armię. Rychło okazało się, że Antioch jest utalentowanym wodzem. Pokonał niezwyciężoną dotychczas armię partyjską w trzech bitwach i zajął niemal całą Mezopotamię. Król Partów, nie mogąc sobie dać rady ze zdolnym Seleukidą, uwolnił jego brata, aby w ten sposób wprowadzić zamieszanie w szeregach wroga. Ale zanim Demetriusz dotarł do Syrii, w Mezopotamii wojna już się zakończyła. Antioch z niewielkim oddziałem wpadł na niemal całą armię partyjską i poległ na polu bitwy. Można przypuszczać, że przeciwnicy wiedzieli, z kim walczą, i wiele zrobili, aby wziąć króla żywcem. On jednak wolał zginąć śmiercią godną władcy i wojownika. Król Partów kazał odnaleźć jego ciało na pobojowisku i z honorami odesłał je do Antiochii. Kiedy Demetriusz pojawił się w Syrii, okazało się, że nikt nie chce mieć z nim nic wspólnego. Nawet była (?) żona Kleopatra

Thea stwierdziła, że jest przede wszystkim wdową po Sidatesie. Próbując wzmocnić swoją pozycję, Demetriusz podjął wyprawę do Egiptu w obronie praw Kleopatry II. Gdy jednak i tam poniósł klęskę, zrozumiał, iż jego czas dobiegł końca. Kolejne miasta zamykały przed nim bramy, aż wreszcie w fenickim Tyrze dopełnił się los nieszczęsnego króla. Ogłoszono niezależność Tyru, a kiedy u bram pojawił się Seleukidą, od razu go uwięziono. Czy mógł być lepszy dowód niezawisłości miasta niż zamordowanie jego nominalnego zwierzchnika? Demetriusz II Nikator zginął z rąk swoich poddanych, Tyr zaś już nigdy nie uznał zwierzchnictwa żadnego Seleukidy. Egipskie księżniczki

N

ajstarszym synem Demetriusza i Thei był Seleukos. Młodzieniec liczył sobie dziewiętnaście lat i uważał, że nadeszła pora, aby objąć osobiste rządy. Matka nie miała nic przeciwko temu, pod warunkiem, że syn pozostanie jedynie figurantem. Wychodziła bowiem z założenia, że tylko ona jest godna sprawować władzę królewską w Syrii. Na dobrą sprawę miała pewne podstawy, by tak sądzić. Była kolejno żoną trzech władców: Balasa, Demetriusza i Antiocha. Każdemu z nich małżeństwo z nią zapewniło tron, a jej odejście strącało ich z niego. Balas i Demetriusz na dodatek przypłacili detronizację życiem. Z czasem Thea uznała się za jedyną szafarkę godności królewskiej. Kiedy młody Seleukos zapragnął odsunąć matkę, ta bez skrupułów pozbawiła go życia. Następnie współrządcą ogłosiła młodszego syna (ze związku z Demetriuszem), Antiocha Gryposa. Dawała jednak do zrozumienia, że faktycznie władzę sprawuje ona. Tylko jej imię pojawiało się na dokumentach, bito monety wyłącznie z jej wizerunkiem. Osiągnęła zatem więcej, niż zdążyła wywalczyć w Egipcie jej rodzona siostra, Kleopatra III. Młody Antioch z niepokojem obserwował poczynania matki. Pamiętny losu brata, za wszelką cenę starał się go uniknąć. Thea również miała dosyć niepokornego syna. Co więcej, poślubił on

jedną z córek Ptolemeusza Fyskona, Tryfajnę, która skutecznie buntowała męża przeciwko teściowej. Trudno się temu dziwić — była wszak córką Kleopatry III i w młodości odebrała wystarczającą edukację z życia politycznego w Aleksandrii. Thea nie chciała jednak wojny domowej. Postanowiła dyskretnie usunąć Antiocha, a po jego śmierci ogłosić władcą najmłodszego syna, którego miała z Sidetesem. Kiedy Grypos udał się na polowanie, poczyniła odpowiednie przygotowania. Powracający z łowów syn zastał w bramie pałacu „troskliwą mamusię” z pucharem wina. Chciała ugasić pragnienie zdrożonego dziecka, więc wyszła mu naprzeciw. Grypos jednak ani myślał skorzystać z „troskliwości” Thei, która dała mu wcześniej wystarczająco dużo dowodów „macierzyńskiej miłości”. Zaproponował, aby matka pierwsza spróbowała napoju, a kiedy odmówiła, zaczął nalegać. Scenę obserwowali dworzanie i Thea zrozumiała, że wszyscy ją podejrzewają o próbę otrucia syna. Nawet gdyby Grypos nie wypił wina, i tak w oczach poddanych zacznie uchodzić za dzieciobójczynię. Wychyliła więc fatalny puchar, po czym udała się do swoich komnat, gdzie zmarła. Antioch VIII Grypos został jedynowładcą. Względny spokój panował w Syrii przez sześć lat. Potem pojawił się kolejny pretendent do tronu Seleukidów. Był nim wspomniany wcześniej syn Sidetesa i Thei. Miał już dwadzieścia lat i uważał, że nie jest gorszym kandydatem na władcę niż Grypos. Ogłosił się więc królem i jako Antioch IX Kyzikeńczyk wkroczył na czele najemników do Syrii. Początkowo istniała szansa na porozumienie między dynastami, lecz Grypos rychło ją przekreślił. Za poradą żony próbował otruć przyrodniego brata, na co tamten zareagował zerwaniem rokowań. Pretendent miał jednak niewielkie szanse w walce z Gryposem, dysponującym większą siłą militarną. Ale niebawem otrzymał wsparcie, które wyrównało szanse. Z pobliskiego Cypru wydarzenia w Syrii obserwowała rodzona siostra Tryfajny, dawna małżonka (i siostra) Ptolemeusza Lathyrosa. Kiedy jej mąż objął władzę w Aleksandrii, ona pozostała na Cyprze. Nie zamierzała jednak

Kleopatra Thea i jej syn Antioch VIII Grypos

spędzić reszty życia na wspominaniu szczęśliwych lat spędzonych z małżonkiem. Dopóki w Aleksandrii rządziła jej demoniczna matka, nie widziała tam szans dla siebie. Co innego w Syrii, gdzie Lagidzi czuli się całkiem dobrze, o czym świadczyły kariery jej rodzonej siostry i ciotki. Zaproponowała więc Kyzikeńczykowi swoją rękę, a w posagu ofiarowała oddziały cypryjskich najemników. Pretendent do tronu Seleukidów z radością przyjął ofertę. Teraz wreszcie mógł się przeciwstawić bratu i walczyć z nim jak równy z równym. W decydującej bitwie jednak Grypos okazał się lepszym wodzem. Kyzikeńczyk zbiegł, zwycięzca zaś przystąpił do oblężenia Antiochii. Stolicy broniła wraz z resztką wojsk żona pokonanego. Niebawem miasto padło, a Tryfajna poleciła żołnierzom odnaleźć i zabić siostrę. Grypos protestował, ale wydaje się, że w sprawach państwa miał niewiele do powiedzenia. Żołnierze dopadli Kleopatrę IV w świątyni, gdzie szukała azylu. Posłusznie wykonali rozkaz

królowej, mordując jej siostrę u stóp posągu bóstwa. Na tym jednak wojna się nie skończyła. W rok później Tryfajna dostała się w ręce Kyzikeńczyka, który bez wahania pomścił śmierć małżonki. Konflikt wewnętrzny w Syrii trwał blisko dwadzieścia lat (!), nawet po śmierci obu antagonistów. Grypos zostawił bowiem sześciu synów, Kyzikeńczyk zaś jednego. Państwo Seleukidów skurczyło się do terytorium samej Syrii, a dynaści nadal ze sobą wałczyli! W spory włączyli się również władcy Egiptu, co poświadcza zadziwiająca kariera ostatniej córki Kleopatry III, Kleopatry Selene. Była ona krótko żoną Lathyrosa, po czym — za radą matki — wyszła za Gryposa. Po jego śmierci poślubiła Kyzikeńczyka (!), a kiedy ten zginął, wybrała na męża jego syna! Nawet mieszkańcy Syrii mieli trudności z ustaleniem, kto z kim walczy, kto jest czyim mężem lub żoną. Świat śródziemnomorski przeszedł nieodwołalnie pod panowanie Rzymu, a Seleukidzi wciąż ze sobą walczyli, chociaż w samej Syrii już nie wszędzie sięgała ich władza. Państwo Żydów ogłosiło niezależność, szejkowie arabscy nie uznawali niczyjego zwierzchnictwa. Kolejne miasta greckie ogłaszały niezawisłość od władzy królewskiej. Wreszcie Syryjczycy mieli dosyć wojen. Zdetronizowali wszystkich Seleukidów i zaprosili do Antiochii króla Armenii, Tigranesa. Władca ten zapewnił w końcu krajowi kilka lat spokoju. Jednakże dla pewności, że nikt nie będzie mu w tym przeszkadzał, postanowił zneutralizować Kleopatrę Selene. Obiegł ją w Ptolemais, a kiedy miasto padło, wysłał daleko na wschód. Uwięziona w Seleucji nad Tygrysem, królowa przestała wreszcie być niebezpieczna. Kłopoty zaczęły się ponownie, gdy król Armenii poparł Mitrydatesa w jego wojnie z Rzymem. Republika pokonała króla Pontu, a wojska Lukullusa zagroziły Tigranesowi. Wówczas stary władca uznał, że należy pozbyć się przynajmniej jednego zagrożenia, i polecił zabić Selene. W ten sposób zginęła ostatnia z księżniczek egipskich walczących o tron Seleukidów. Samo państwo niewiele przeżyło Kleopatrę Selene. Po klęsce Tigranesa Lukullus mianował królem jej syna, Antiocha XIII.

Wkrótce utartym obyczajem ujawnił się konkurent do tronu w osobie Filipa, wnuka Gryposa (Antioch był wnukiem Kyzikeńczyka). Zgodnie z rodzinną tradycją kuzyni rozpoczęli wojnę między sobą, aż wreszcie obaj zostali uwięzieni przez arabskich szejków. Kiedy w pięć lat po śmierci Selene w Syrii pojawił się Gnejusz Pompejusz, przy życiu pozostawał już tylko Antioch. Rzymianin nie zamierzał jednak restytuować władzy Seleukidów. Republika miała dosyć ciągłych problemów z kłótliwymi dynastami. Nadszedł czas na zaprowadzenie rzymskiego porządku. Ostatni seleukidzcy królowie niczym już nie przypominali władców hellenistycznych. Sprawiali wrażenie orientalnych kacyków czy też hersztów band rozbójniczych. Autorytet dynastii upadł zupełnie i Pompejusz oficjalnie anektował Syrię. Kraj stał się kolejną rzymską prowincją, a ostatni przedstawiciel rodu Seleukidów zginął z ręki arabskiego szejka. Z państw powstałych po rozpadzie imperium Aleksandra wegetował jeszcze Egipt.

K LEOPATRA Ambicje Bereniki

N

iezależność Lagidów od Rzymu można uznać za dyskusyjną, gdyż każda zmiana na tronie wymagała akceptacji senatu. Praktycznie tylko rozgrywki wewnętrzne w imperium rzymskim umożliwiały byt państwowości egipskiej. Na tronie w Aleksandrii zasiadał wówczas Ptolemeusz Auletes, ofiara samobójczych praktyk genetycznych dynastii. Po kilku pokoleniach małżeństw w obrębie rodziny Lagidzi prezentowali opłakany stan umysłowy. Ptolemeusz Auletes był typowym przedstawicielem swojego rodu: wykazywał mierną inteligencję, brak szerszego zainteresowania sprawami państwa, a większość czasu spędzał, grając na flecie. Znalazło to odzwierciedlenie w przydomku, który nadali mu poddani (Auletes znaczy po grecku „fletnista”). Co prawda można się spotkać z opinią, że upodobanie do gry na flecie wynikało z samokrytycyzmu króla. W trudnych ówczesnych czasach tylko władca o wielkim umyśle mógł prowadzić aktywną politykę. Natomiast Auletes takim człowiekiem bez wątpienia nie był, a na flecie grał całkiem przyzwoicie. Do uciążliwości życia ostatnich Lagidów należały stałe bunty mieszkańców stolicy. Z reguły panującego króla wypraszano zbrojnie, a władzę obejmował kontrkandydat do tronu, najczęściej brat aktualnego władcy, dotychczas rezydujący na Cyprze. Wygnaniec zazwyczaj zajmował miejsce rywala na wyspie i stan ten utrzymywał się aż do następnego przewrotu. Ptolemeusz Auletes nie był wyjątkiem. Władzę objął po latach rodzinnych waśni i długo nie mógł zdobyć uznania Rzymu. Zachodziły poważne obawy, że senat zdecyduje się wreszcie na inkorporację Egiptu, do czego zresztą zachęcał testament

jednego z poprzedników króla. W końcu zajęto tylko Cypr, którego ostatni namiestnik (brat Auletesa) popełnił samobójstwo. Fakt ten wywołał oburzenie w Aleksandrii i w rezultacie wygnanie gnuśnego monarchy ze stolicy. Aleksandryjczycy złożyli władzę w ręce najstarszej córki Auletesa, dwudziestoletniej Bereniki. Dziewczyna szybko się zorientowała, że sama nie udźwignie odpowiedzialności za losy państwa. Zdawała sobie przy tym sprawę, że jako kobieta nie ma szans na dłuższe uznanie ze strony poddanych, przyzwyczajonych do męskich rządów (pamiętała losy Kleopatry II). Zaczęła więc poszukiwać odpowiedniego kandydata na męża, który chroniłby ją i tron przed żądnym zemsty ojcem. Berenika i jej doradcy skierowali swoją uwagę na Syrię, gdzie egzystowały resztki świetnej niegdyś dynastii Seleukidów. Od kilku lat kraj był prowincją rzymską i potomkowie dynastii żyli jako zwykli obywatele. Niestety, jednemu z nich nie pozwolił na wyjazd namiestnik rzymski, inny upatrzony kandydat zmarł w czasie pertraktacji. Wreszcie znaleziono jakiegoś Seleuka, który przybył do Aleksandrii i poślubił Berenikę. Okazał się jednak wyjątkowym prostakiem, który oprócz imienia nie miał chyba nic wspólnego z żadną dynastią. Po kilku tygodniach zdesperowana dziewczyna poleciła udusić nieudacznika, po czym wyszła za niejakiego Archelaosa z arystokracji grecko-macedońskiej. Ten przynajmniej sprawdził się jako wódz i polityk; dzięki niemu władza samozwańczej królowej przetrwała kilka miesięcy. W 59 r. p.n.e. u bram Egiptu stanął jednak Ptolemeusz Auletes, wspomagany rzymskimi posiłkami. Najwyraźniej wygnany władca nie marnował czasu. Usunięty z Aleksandrii, udał się do Rzymu, gdzie za ogromną łapówkę kupił od Cezara (pełniącego wówczas funkcję konsula) uznanie swojej godności królewskiej. Pieniędzy starczyło mu jeszcze na opłacenie posiłkowych wojsk rzymskich. Berenika i Archelaos przegrali walkę o władzę i życie. Zwrócili się przeciwko nim mieszkańcy Aleksandrii, którzy nie tak dawno wypędzili Auletesa. Archelaos zginął w walce, Berenika została stracona na rozkaz ojca. Patrzyła na to z bliska

pozostała czwórka królewskich dzieci: Kleopatra, Arsinoe i dwaj chłopcy noszący imię ojca. Cezar i Kleopatra

O

statnie lata panowania Auletesa przebiegały już znacznie spokojniej. Bez zakłóceń dożył swoich dni i w 48 r. p.n.e. zmarł w pałacu w Aleksandrii. Wcześniej jednak wyraził życzenie, by władzę po nim przejęli Kleopatra i Ptolemeusz XIII. Chłopiec liczył sobie dwanaście lat, jego siostra była o kilka lat starsza. Zgodnie z tradycją rodzinną rodzeństwo miało z czasem zawrzeć związek małżeński. Stary król popełnił w ten sposób błąd, który odbił się na losach królestwa. Kleopatra i Ptolemeusz nienawidzili się z całego serca. Młoda królowa była osobą wyjątkowo ambitną i nie zamierzała z nikim dzielić się władzą. Doradcy Ptolemeusza natomiast nie wyobrażali sobie współpracy z jego siostrą. Okazało się jednak, że Kleopatra może liczyć na znaczne grono zwolenników, niezadowolonych z postępowania opiekunów młodocianego władcy. Napięcie w pałacu powoli narastało, aż wreszcie doszło do otwartego konfliktu. Kleopatra musiała opuścić pałac. Udała się do nadgranicznej twierdzy Peluzjum, gdzie zaczęła gromadzić armię. W tym czasie do portu w Aleksandrii przybiły okręty z Gnejuszem Pompejuszem na pokładzie. Państwo egipskie zostało wciągnięte w wojnę domową między Pompejuszem i Cezarem o władzę w Rzymie. Kilka dni wcześniej Cezar rozbił pod Farsalos konkurenta, który uciekając postanowił poprosić o pomoc władcę Egiptu. Kiedyś wspomógł Ptolemeusza Auletesa i teraz miał nadzieję na wdzięczność jego następców. Przybycie Pompejusza wywołało zamieszanie wśród doradców młodego króla. Znali sytuację polityczną w Rzymie i zdawali sobie sprawę ze skutków opowiedzenia się po stronie przegranego polityka. Podjęli więc decyzję o unieszkodliwieniu Pompejusza na zawsze. Wodza zaproszono do pałacu i zamordowano, kiedy wysiadał z łodzi na ląd. Na ten widok okręty Pompejusza podniosły kotwice

i odpłynęły. W dwa dni później do Aleksandrii przybił Cezar. Jeżeli Egipcjanie sądzili, że zabójstwem Pompejusza wkupią się w łaski jego przeciwnika, to się srodze zawiedli. Cezar oburzył się na morderców, nazywając ich barbarzyńcami, po czym przystąpił do wprowadzania nad Nilem rzymskich porządków. Wysłuchał pretensji młodego Ptolemeusza pod adresem siostry i zobowiązał się do rozstrzygnięcia sporu między rodzeństwem. Prawdopodobnie uznałby racje młodocianego króla, gdyby Kleopatra nie wzięła sprawy we własne ręce. Nocą dostała się do pałacu (podobno wniesiono ją zawiniętą w dywan) i stanęła przed zaskoczonym Rzymianinem. Jeden z kronikarzy włożył w jej usta następujące słowa: „Jeżeli urodzenie coś znaczy, o wielki Cezarze, to jestem szlachetną córką władców Egiptu wywodzących się od Lagosa, ale wypędzona ze stolicy ojca pozostanę na zawsze wygnanką, jeżeli Twoja dłoń nie przywróci mi tego, co utraciłam. Dlatego też ja, królowa, obejmuję Twoje stopy. Bądź łaskawy dla naszego ludu. Nie będę pierwszą kobietą władającą nad Nilem. Egipt potrafi się godzić z rządami kobiety i nie zwraca uwagi na płeć władcy. Spójrz na wolę mojego zmarłego ojca. Dał mi równy z bratem udział we władzy i zaślubił nas ze sobą. Brat kochałby mnie, gdyby był wolny, ale jego uczuciami kieruje Potejnos. Nie proszę Cię o żaden udział we władzy dla siebie. Uwolnij tylko nasz dom od winy i hańby. Zniszcz podstępną moc faworyta i uczyń, aby król był królem”[3].

[3] – L u k i a n , za: A. Świderkówna, Siedem Kleopatr, Warszawa 1978, s. 256.

Kleopatra

Autorka tych słów miała około dwudziestu lat, była osobą pełną wdzięku i uroku osobistego. Poza tym pochodziła ze starej dynastii, a to zawsze Rzymianom imponowało. W kulturalnym świecie nadal uważano ich za parweniuszy i barbarzyńców, mimo iż zdobyli przewagę militarną. Przodkowie Kleopatry panowali nad Nilem w czasach, kiedy Rzym stanowił niewielką osadę zamieszkaną przez bandę opryszków, natomiast mężczyzna, do którego zwróciła się królowa, był najpotężniejszym człowiekiem ówczesnego świata. Po śmierci Pompejusza Cezar został jedynowładcą imperium rzymskiego, dominującego w basenie Morza Śródziemnego. Miał ponad pięćdziesiąt lat i reputację wyjątkowego kobieciarza.

Jednocześnie jak mało kto zasługiwał na miano dżentelmena w sprawach męsko-damskich. Szarmancki wobec pań, był tyleż ich wielbicielem, co koneserem. O jego podbojach miłosnych mówiło się w całym ówczesnym świecie, nigdy jednak nie zdarzyło się, by Cezar przekroczył granice dobrego smaku. I ten oto człowiek stał teraz przed Kleopatrą, zaskoczony jej przedsiębiorczością i odwagą. Napomknęła coś o obejmowaniu stóp... W swojej bogatej kolekcji uwodziciela miał już damy należące do najwyższej arystokracji rzymskiej, ale urocza królowa o umyśle męża stanu to coś znacznie więcej... Cezara zawsze fascynował Egipt — kraj o kulturze sięgającej tysiące lat wstecz, o ugruntowanej tradycji rządów absolutnych. A w Rzymie on był tylko dyktatorem... Kronikarze są z natury dyskretni, toteż żaden z nich nie napisał wprost, co zaszło tamtej nocy w komnatach Cezara. Możemy się więc zdać jedynie na domysły. Jako wytrawny uwodziciel Cezar z pewnością nie przepuścił podobnej okazji, zwłaszcza że wiązały się z tym konkretne plany polityczne. Kleopatra z kolei zapewne nie zawahała się przypieczętować porozumienia politycznego związkiem erotycznym. Rano stolica ujrzała odmienionego Rzymianina, który przed osłupiałymi doradcami Ptolemeusza ogłosił swój wyrok: rodzeństwo ma rządzić wspólnie, gdyż taka była wola ich zmarłego ojca. Natomiast młodszym dzieciom króla (Arsinoe i Ptolemeuszowi Młodszemu) Rzym oddaje we władanie wyspę Cypr. Warto zastanowić się nad drugą częścią wyroku Cezara. Cypr owszem był przez prawie trzysta lat częścią państwa Lagidów, ale kilka lat wcześniej został włączony w skład republiki rzymskiej. Utworzenie tam kolejnej prowincji stało się przecież przyczyną uzurpacji Bereniki. A teraz Kleopatra odzyskała wyspę dla Egiptu. Przekonała wodza o konieczności zwrotu jej prawowitym właścicielom. Osiągnęła to, co nie udało się jej ojcu i doradcom brata! Udowodniła, że jest przede wszystkim politykiem, i to niepośledniego formatu. Zgoda trwała krótko. Rozgoryczony Ptolemeusz zbiegł z Aleksandrii i, popierany przez armię, doprowadził do wybuchu

wojny. Sytuacja nie była łatwa nawet dla tak wytrawnego stratega jak Cezar: znalazł się w zagrożeniu kto wie czy nie największym w swojej karierze. Zamknięty z dwoma legionami w pałacowej części miasta, przez cztery miesiące odpierał zaciekłe szturmy przeważających sił egipskich. Na domiar złego z miasta wymknęła się też Arsinoe, młodsza siostra Kleopatry, i wsparła Ptolemeusza XIII. W tej sytuacji Kleopatra jak oka w głowie strzegła najmłodszego brata, Ptolemeusza XIV. Gdyby i on się przyłączył do oblegających (a raczej, biorąc pod uwagę jego wiek, gdyby został porwany), ona znalazłaby się w mocno niezręcznym położeniu. Nie mogłaby wówczas odeprzeć zarzutów, że pozostaje na usługach Rzymu. Skoro wszyscy inni członkowie dynastii walczą z rzymską interwencją, to jak ocenić postępowanie królowej? Tymczasem walki nie ustawały. Cezar bronił się rozpaczliwie, usiłując przeciwstawić przewadze liczebnej przeciwnika swój zmysł taktyczny i wyszkolenie własnych żołnierzy. A miał przy sobie naprawdę wyborowe oddziały, wsławione podbojem Galii i zwycięstwem w wojnie domowej. Walki były tak zacięte, że w ich trakcie spłonęła część zbiorów słynnej Biblioteki Aleksandryjskiej. Możemy sobie wyobrazić rozpacz Kleopatry i Cezara z tego powodu. Oboje słynęli z upodobania do nauki, a księgozbiór aleksandryjski uchodził za najcenniejszy w całym ówczesnym świecie (w przyszłości Cezar, starając się zrekompensować Kleopatrze stratę, ofiaruje jej w zamian zbiory Biblioteki Pergamońskiej). Po czterech miesiącach nastąpił oczekiwany przełom. Do Aleksandrii dotarły wezwane przez Cezara posiłki z Syrii. W tej sytuacji mógł on wydać Ptolemeuszowi decydującą bitwę w polu. Starcie zakończyło się zwycięstwem Rzymian, a młody król Egiptu zginął w czasie ucieczki. W ręce zwycięzców dostała się natomiast ambitna Arsinoe. Kleopatra nie okazała siostrze litości. Potraktowała ją jako zdrajczynię i nie oponowała, kiedy Cezar zaproponował, aby z dziewczynką (miała dwanaście lat!) postąpić zgodnie z obyczajami rzymskimi. Oznaczało to, iż Arsinoe zostanie wywieziona nad Tybr, aby tam uświetnić triumf

zwycięzcy. Ogłoszono oficjalnie wspólne rządy Kleopatry VII i Ptolemeusza XIV. Oczywiście dziesięcioletni chłopiec był tylko marionetką w rękach siostry. Kleopatra, nauczona doświadczeniem Kleopatry II, nie zamierzała powtarzać jej błędów. Wbrew temu, co mówiła Cezarowi, Egipt nie był przygotowany (podobnie jak cały świat starożytny) na rządy kobiety. Nawet takiej osobowości jak ona. Romans z boginią

W

ódz rzymski pozostał w Egipcie jeszcze przez dwa miesiące. Przyjął zaproszenie Kleopatry, by odbyć z nią podróż po Nilu. Luksusowy okręt królowej z Cezarem na pokładzie popłynął w górę rzeki; lądem towarzyszyły mu legiony rzymskie. Według opinii jednego z kronikarzy: „Cezar i Kleopatra ucztowali często razem do świtu”. Nic dodać, nic ująć. Królowa wprowadzała kochanka w dzieje swojego kraju, pokazując mu najważniejsze zabytki kultury materialnej. Cezar musiał być oczarowany i krajem, i przewodniczką, nawet jeżeli przy okazji traktował wycieczkę jako podróż inspekcyjną (ostatecznie Egipt praktycznie zależał od Rzymu). Fakt, iż dzieli stół i łoże z dziewczyną uważaną przez poddanych za wcielenie Izydy, z pewnością imponował nawet pragmatycznemu Rzymianinowi. Przecież jej dynastia panowała już w czasach, kiedy o Rzymie słyszeli co najwyżej mieszkańcy okolicznych osad w Italii, znużeni ciągłymi napadami. Dopiero późniejsza historiografia rzymska dorobiła do tego ideologię. W każdym razie kochankowie dotarli niemal do granic Egiptu. Tam jednak sielankę brutalnie przerwał bunt legionistów. Żołnierze mieli dosyć wycieczek krajoznawczych i ostro przywołali Cezara do porządku. Przypomnieli, że wojna z obrońcami republiki jeszcze się nie skończyła i pora wracać do Rzymu. Co innego walczyć ze swoim wodzem w Galii, Hiszpanii czy na Bałkanach, a co innego pełnić funkcję przyzwoitki w jego romansie z boginią. W tej sytuacji Cezar ugiął się pod presją legionistów i zawrócił do

Aleksandrii. Odpływając, zaprosił Kleopatrę do Rzymu. Królowa dostrzegła przed sobą wielką szansę. Dotychczas jej plany ograniczały się do granic Egiptu. Teraz nie musiała postępować wbrew woli Rzymu. Rzym rządzi światem, ale Rzymem rządzi Cezar, wyjątkowo dla niej łaskawy i ustępliwy. Dyktator skłonny był nawet wprowadzić w Rzymie monarchię. Krążyły pogłoski, że zamierza przenieść stolicę do Aleksandrii.

Cezar

Czyj to wpływ, jeśli nie jej, Kleopatry? Kochankowie zobaczyli się dopiero po trzech latach. Kleopatra przybyła do Rzymu w towarzystwie chłopczyka o imieniu Ptolemeusz Cezar (zdrobniale Cezarion), powszechnie

uważanego za syna dyktatora. Jedynego syna Cezara! Nie wiemy, czy wódz uznał dziecko za swoje. Opinie kronikarzy na ten temat są podzielone. Faktem jest jednak, że chłopiec przeszedł do historii pod imieniem dyktatora. Na czas pobytu w Rzymie Cezar przydzielił Kleopatrze luksusową rezydencję, a sam kontynuował przygotowania do wojny z Partami. Oficjalnie pragnął pomścić klęskę Krassusa sprzed dwudziestu lat. W rzeczywistości marzył o sławie Aleksandra Macedońskiego. Liczył przy tym, że po zwycięstwie na Wschodzie łatwiej przyjdzie mu ogłosić monarchię. Prawdopodobnie znaczny udział w planach dyktatora miała królowa. Ostatecznie pochodziła z rodziny macedońskich zdobywców (dynastię założył jeden z wodzów Aleksandra Macedońskiego) i droga śladami wielkiego wodza była bliska jej sercu. Przebywając w Rzymie, Kleopatra stała się świadkiem triumfalnego wjazdu Cezara do stolicy. Zgodnie ze starorzymskim obyczajem dyktator publicznie świętował swoje zwycięstwa, a że w ostatnich latach był raczej mocno zajęty, okazji do świętowania zebrało się sporo. Uroczystości trwały cztery dni. Trzeciego dnia Cezar uczcił zwycięstwo egipskie. Kulminacyjnym punktem obchodów był przemarsz jeńców pojmanych w czasie kampanii. Na ich czele szła skuta kajdanami niedoszła królowa Cypru i Egiptu, Arsinoe. Zaoszczędzono jej losu innego „bohatera” tego triumfu, przywódcy Galów Wercyngetoryksa. Ten niezłomny obrońca własnego kraju został, zgodnie z odwiecznym obyczajem, uduszony w więzieniu zaraz po zakończeniu uroczystości. Natomiast Arsinoe przeżyła i w kilka lat później znalazła się w Azji Mniejszej. Na nieszczęście Kleopatra uznała, że dopóki siostra żyje, stanowi dla niej zagrożenie... Wszelkie plany i zamiary władczyni Egiptu upadły wraz ze śmiercią Cezara. 15 marca 44 r. p.n.e. dyktator został zamordowany i w jednej chwili rozwiały się nadzieje, a powstała obawa o dalsze losy Egiptu. Królowa wróciła do Aleksandrii i stamtąd uważnie obserwowała wydarzenia nad Tybrem. Na

wszelki wypadek postanowiła pozbyć się niebezpieczeństwa na własnym podwórku. Jej czternastoletni brat, Ptolemeusz XIV, zdradzał zbyt duże aspiracje do rządów. Aby więc nie stał się marionetką w rękach któregoś z polityków walczących o schedę po Cezarze, należało się go pozbyć. I tak ostatni po mieczu potomek Lagosa zmarł niespodziewanie w Aleksandrii, prawdopodobnie otruty przez siostrę. Jego miejsce zajął małoletni Ptolemeusz Cezarion. Kleopatra potrafiła wyciągać wnioski z historii i zawsze dbała o to, aby mieć u swojego boku męskiego figuranta. Marek Antoniusz

W

trzy lata po śmierci Cezara liczyło się już tylko dwóch polityków: Oktawian (cioteczny wnuk Cezara, adoptowany przez niego przed śmiercią) i Marek Antoniusz. Ten drugi sprawiał wrażenie, iż dobrze nadaje się na wykonawcę zamysłów królowej. Miał około czterdziestu lat, był mężczyzną bardzo przystojnym, lubił luksus, alkohol i kobiety. Królowa postanowiła wyczekać odpowiedniej chwili i spróbować nakłonić Antoniusza do współpracy. Okazja nadarzyła się niebawem. W czerwcu 41 r. p.n.e. Antoniusz wezwał Kleopatrę do Tarsu, żądając od niej wyjaśnień, dlaczego nie przysłała posiłków na wojnę z zabójcami Cezara. Królowa przybyła na spotkanie w wielkim stylu. Wpłynęła do portu w Tarsie na złocistym okręcie przypominającym ogród bogini Afrodyty. Leżała na tronie piękności, otoczona służbą z wachlarzami. Rozbrzmiewała muzyka, tańczyły nimfy, powietrze przesiąknięte było wonią pachnideł. Antoniusz osłupiał. Zawsze cenił luksus, ale z niczym podobnym się w życiu nie spotkał. Zaproszony na ucztę, nie potrafił ukryć podziwu. Wyrafinowana elegancja, królowaAfrodyta... Czyż od takiej kobiety mógł wymagać, by się przed nim tłumaczyła? Rzymianin zadurzył się jak nastolatek. Przyjął zaproszenie do Aleksandrii, gdzie wspólnie spędzili zimę. Antoniusz zasmakował w orientalnym zbytku, wschodni dwór

królewski bardzo mu odpowiadał. Kiedy wiosną odjeżdżał na Zachód, Kleopatra była w ciąży. Bez względu na dalsze losy ich romansu, osiągnęła swój cel: uzyskała uznanie swojej władzy nad Egiptem. Jednocześnie stwierdziła, że Antoniusz idealnie nadaje się na narzędzie do spełniania jej ambicji. Pozostawał do rozwiązania tylko jeden problem. Otóż wkrótce po przybyciu do Italii Antoniusz poślubił ze względów politycznych siostrę Oktawiana, Oktawię. Kleopatra miała więc groźną rywalkę. Kochanka ujrzała dopiero po trzech latach. Zjawił się na Wschodzie na czele potężnej armii, szykując wyprawę przeciwko Partom. Kontynuował w ten sposób plany Cezara bliskie również ambicjom Kleopatry. W tym czasie Oktawia urodziła mu dwójkę dzieci, a samo małżeństwo układało się pomyślnie. Mimo to spotkanie z Kleopatrą oznaczało ponowne nawiązanie romansu. Królowa wykorzystała doświadczenia ze związku z Cezarem. Razem z nią na spotkanie z Antoniuszem przybyły trzyletnie bliźnięta, owoc wspólnie spędzonej zimy w Aleksandrii. Antoniusz niezwłocznie uznał dzieci za własne, a wobec kochanki przyjął taktykę wynagradzania krzywd. Kleopatra dała mu do zrozumienia, jak bardzo upokorzył ją związek z Oktawią, i z kobiecą logiką zażądała zadośćuczynienia za straty moralne. Na wstępie Rzymianin uległ prośbom królowej o usunięcie ze świata żywych jej siostry Arsinoe, która przebywała w Efezie i stanowiła dla władczyni potencjalne niebezpieczeństwo. A potem sowicie Kleopatrę wynagrodził. Przyłączył do Egiptu pobliskie krainy, Palestynę i Celesyrię, dzięki czemu kraj ten osiągnął największy zasięg terytorialny od ponad stu lat. Co więcej, w praktyce Kleopatra miała decydujący głos na wszystkich terenach rzymskich podległych Antoniuszowi, tzn. od Adriatyku do Eufratu, i właściwie było nieistotne, pod czyją władzą znajduje się dane terytorium — Egiptu czy Rzymu. To jednak nie zaspokoiło ambicji królowej. Prędzej czy później Antoniusza czekało decydujące starcie z Oktawianem o władzę w Rzymie. Na mocy układów między nimi Antoniuszowi podlegały wschodnie prowincje imperium, znacznie zasobniejsze od przekazanych

współrządcy. Ponadto kochanek Kleopatry dysponował bogactwami Egiptu, co dawało mu zdecydowaną przewagę nad konkurentem. Gdyby więc Antoniusz i Kleopatra zdecydowali się rozpocząć wojnę z Oktawianem w owym czasie, bez wątpienia odnieśliby zwycięstwo. Oni jednak byli opętani obsesją wyprawy przeciwko Partom, śladem Aleksandra Macedońskiego. Liczyli na powodzenie, a wtedy któż przeciwstawi się nowemu Aleksandrowi? Wówczas nie będą już musieli przejmować się Oktawianem. Cóż bowiem znaczą prowincje zachodnie wobec państwa rozciągającego się od Adriatyku do Indii? Partowie brutalnie sprowadzili kochanków na ziemię. Antoniusz poniósł klęskę i znaczne straty. Zrozumiał, że nie zostanie nowym Aleksandrem, a losy jego i Kleopatry rozstrzygną się w starciu z Oktawianem. Zdecydował się zerwać ostatnie więzy łączące go ze współrządcą. Oficjalnie poślubił Kleopatrę, nie zadając sobie trudu przeprowadzenia rozwodu z Oktawią (tymczasem królowa obdarzyła go kolejnym potomkiem). Następnie uroczyście uczcił rzekome zwycięstwo nad Partami. Sam pomysł mógłby uchodzić za przejaw megalomanii, ale skandal wywołał sposób jego przeprowadzenia. Zgodnie z odwieczną tradycją jedną z najważniejszych uroczystości w tradycji militarnej Rzymu stanowił wjazd triumfalny i jako taki obwarowany był ścisłymi przepisami. Antoniusz tymczasem złamał niemal wszystkie obowiązujące zasady. Triumf odbył się w Aleksandrii, a przyjmowała go Kleopatra, nie senat i lud rzymski! Obrońcy tradycji uznali to za pogwałcenie najświętszych praw, którymi kierowało się państwo rzymskie, jawną zapowiedź przeniesienia stolicy nad Nil. Wkrótce potem Antoniusz ogłosił nowy porządek na Wschodzie. Do Egiptu przyłączono Cyrenajkę, a Kleopatra otrzymała tytuł królowej królów. Ważniejsze decyzje dotyczyły ich wspólnego potomstwa. Aleksander Helios miał w przyszłości panować nad terytorium Partów (oczywiście po jego ewentualnym podboju), Ptolemeusz Filadelfos zaś otrzymał Syrię, Fenicję i Palestynę, czyli tereny pozostające pod władzą Rzymu! Zostawmy plany

Antoniusza dotyczące podboju państwa Partów — nie były one realne. Natomiast utworzenie odrębnego królestwa z ziem należących do Rzymu i obdarzenie nim własnego potomka zasługuje na uwagę. Jednoznacznie bowiem sugeruje, że Antoniusz zerwał z państwem rzymskim i stał się hellenistycznym monarchą. Świadczy zarazem o skali wpływu Kleopatry na kochanka. Królowa doprowadziła do sytuacji, w której Antoniusz nie miał już odwrotu — musiał podążać w obranym przez nią kierunku, a więc działać w imię interesów Egiptu. W ten sposób Kleopatra stała się rzeczywistą władczynią Wschodu. Po śmierci jej i Antoniusza władzę miały przejąć ich dzieci, a więc dynastia Lagidów. Nigdy przedtem rodzina panująca w Egipcie nie osiągnęła takiego znaczenia. Pozostawała tylko jedna przeszkoda do pokonania: Oktawian. Adoptowany syn Cezara nie chciał jednak, starcia z Antoniuszem. Obawiał się o wynik wojny, gdyż konkurent miał nad nim przewagę materialną, poza tym cieszył się w Italii znaczną popularnością. Oktawian postanowił więc zawrzeć porozumienie i wysłał w tym celu na Wschód swoją siostrę, według prawa rzymskiego nadal żonę Antoniusza. Plany współrządcy Rzymu wywołały niepokój Kleopatry. Bała się, że kochanek może ulec presji przyjaciół namawiających go do ugody z Oktawianem. Tym bardziej że Oktawia uchodziła za jedną z najpiękniejszych kobiet w Rzymie, a o jej dobrym charakterze krążyły wręcz legendy. W tej sytuacji egipska królowa sięgnęła do arsenału środków typowo kobiecych. Schlebiała Antoniuszowi jak tylko potrafiła, dawała mu odczuć, że każda chwila bez niego przyprawiają o wyjątkowe cierpienie. Straciła apetyt, jej cera przybrała odcień chorobliwej wręcz bladości. Specjalnie dobrani ludzie sugerowali dyskretnie Antoniuszowi, że królowa umiera z miłości do niego. A ten, próżny jak każdy mężczyzna, uwierzył w całą mistyfikację. Uznał, że nie może pozostawić kobiety, która tak go kocha. Brutalnie odesłał Oktawię do Rzymu, zrywając w ten sposób ostatecznie z Oktawianem. Od tego momentu było pewne, że decydująca

rozgrywka stanowi już tylko kwestię czasu. Akcjum

O

ktawian zdobył się na pierwszy krok. Siłą wdarł się do świątyni Westy w Rzymie i wziął stamtąd testament Antoniusza. Następnie podał go do publicznej wiadomości, wiedząc, że jego treść wzbudzi powszechne oburzenie. Nie pomylił się w swoich rachubach. Ogromne zapisy na rzecz Kleopatry i jej dzieci przyczyniły się do znacznego spadku popularności Antoniusza. Wykorzystując sytuację, Oktawian wypowiedział Egiptowi wojnę. Nie Antoniuszowi, lecz Kleopatrze. W ten sposób zmienił klasyfikację sporu. Nie rozpoczynał wojny domowej, ale konflikt międzynarodowy. Trzeba przyznać, że było to posunięcie genialne pod względem psychologicznym. Tym samym zobowiązywał obywateli do lojalności wobec ojczyzny, pośrednio zatem i wobec siebie. A że większość armii Kleopatry stanowiły legiony Antoniusza, to naprawdę nie miało większego znaczenia. Wojna wybucha w 32 r. p.n.e., czyli w dziewięć lat po pamiętnym spotkaniu w Tarsie. Mimo całego sprytu Oktawiana Antoniusz górował nad nim militarnie i finansowo, uchodził też za lepszego wodza. Gdyby więc posłuchał rady przyjaciół i dokonał szybkiej inwazji na Italię, zapewne odniósłby łatwe zwycięstwo. Niestety, zamiast tego marnował bezproduktywnie czas w Grecji. Towarzyszyła mu Kleopatra z dworem, co nie sprzyjało sprawnym działaniom wojennym. Królowa nie chciała wracać do Egiptu, obawiając się, że pod jej nieobecność Antoniusz zawrze separatystyczny pokój z Oktawianem, a wtedy — pozbawiona legionów męża — nie będzie miała żadnych szans w starciu z nieprzyjacielem. Antoniusz natomiast wychodził z założenia, że przeciwnik mu nie ucieknie, a czas pracuje na jego korzyść. Rachuby okazały się jednak błędne i w ciągu roku Oktawian zakończył przygotowania. Następnie przerzucił armię do Grecji i tak siły konkurentów stanęły naprzeciw siebie. 2

września 31 r. p.n.e. doszło do słynnej bitwy pod Akcjum, której przebieg do dnia dzisiejszego wzbudza ostre spory wśród historyków. Nie wchodząc w szczegóły, możemy stwierdzić, że bitwę morską wygrał zdecydowanie Oktawian. Antoniusz opuścił pole bitwy i razem z eskadrą Kleopatry odpłynął do Egiptu. Nieważne, czy ta rejterada była częścią zaplanowanego manewru, który się nie powiódł, czy też porzuceniem własnych oddziałów w obliczu wroga. Niech spierają się historycy wojskowości. Dla nas istotne jest, że Antoniusz i Kleopatra ponieśli klęskę, która przesądziła o ich losie. W tydzień później poddały się zwycięzcy oddziały lądowe Antoniusza, które do tej pory czekały na powrót swojego wodza. Klęska pod Akcjum załamała Antoniusza. Po powrocie do Aleksandrii zaniechał myśli o dalszej walce i rzucił się w wir obłąkańczych zabaw. Wspólnie z Kleopatrą założyli „związek współumierających” i całe dni i noce spędzali na hulankach. Podobnie zachowywali się arystokraci francuscy podczas terroru jakobinów czy mieszkańcy piętnastowiecznej Europy w czasie epidemii „czarnej śmierci”. Widocznie natura ludzka jest niezmienna i w sytuacjach beznadziejnych pragnie użyć rozkoszy tego świata w wyścigu ze śmiercią. Królowa towarzyszyła Antoniuszowi w obłędnych hulankach, ale jednocześnie trzeźwo kalkulowała. W grę wchodziła przecież przyszłość Egiptu i dynastii. Próbowała tajnych rokowań z Oktawianem, godziła się na abdykację w zamian za pozostawienie na tronie dynastii. Co do swojego losu nie miała wątpliwości. Wiedziała, że przegrała walkę o władzę. Honor dynastii nie pozwalał jednak na zwykłe poddanie. Przed oczami stała jej Arsinoe idąca w kajdanach za rydwanem Cezara. Kleopatra zdecydowała, że królowa Egiptu nie podzieli losu swojej siostry. Zaczęła wypróbowywać na skazańcach działanie różnego rodzaju trucizn i jadów. Liczyła, że zdoła przekonać Oktawiana, by pozostawił tron dynastii, a potem popełni samobójstwo. Argumentem przetargowym miały być skarby Lagidów, które planowała zgromadzić w kilku miejscach i przygotować do ewentualnego zniszczenia.

W kilka miesięcy później armia Oktawiana wkroczyła do Egiptu. Resztki sił zbrojnych Antoniusza złożyły broń, a on sam odebrał sobie życie. Umarł w sposób tyleż godny, co romantyczny. Przebił się mieczem (trzeba przyznać, że dość nieudolnie) i konając polecił zanieść się do Kleopatry. Leżąc na jej kolanach, odzyskał klasę. Prosił, by nie płakała. Tłumaczył, że miał przecież wspaniałe życie. Był jednym z najpotężniejszych ludzi ówczesnego świata. Umierał też z godnością, jak Rzymianin pokonany przez Rzymianina. Oktawian postanowił przyłączyć Egipt do Rzymu. Argumenty Kleopatry nie trafiły mu do przekonania, a skarbami Lagidów zdołał już zawładnąć. Kiedy poinformowano królową, iż zbliża się termin wyjazdu do Rzymu, podjęła decyzję. Nie pójdzie za rydwanem zwycięzcy jak jej siostra. W kilka tygodni po śmierci Antoniusza Kleopatra wstała wcześnie rano i pod strażą udała się na grób męża. Tam złożyła kwiaty, modliła się i płakała. Po powrocie do pałacu wzięła kąpiel, zjadła wykwintne śniadanie, po czym zasiadła na tronie. Dwie wierne niewolnice wniosły do komnaty przemycony potajemnie kosz z figami. Służebne odrzuciły owoce, umożliwiając swojej pani dostęp do znajdującej się w koszu egipskiej kobry. Po chwili królowa Egiptu nie żyła. Rzymianie zorientowali się zbyt późno. Kiedy po wyłamaniu drzwi wtargnęli do komnaty, Kleopatra była już martwa. Zgodnie z jej życzeniem pochowano ją obok Antoniusza. Na osobiste polecenie Oktawiana w pobliżu pogrzebano obie wierne służące. Zwycięzca nakazał zamordować syna Kleopatry i Cezara. Wyszedł z pragmatycznego założenia, że nie jest dobrze, gdy po świecie chodzi za dużo Cezarów (sam, jako adoptowany syn dyktatora, również nosił to nazwisko). Dzieci Antoniusza i Kleopatry przewieziono do Rzymu, gdzie ich wychowaniem zajęła się Oktawia, swego czasu rywalka egipskiej królowej do względów męża. Córka Antoniusza, Kleopatra Selene, poślubiła później króla Numidii, Jubę. Ich syn o imieniu Ptolemeusz uważany był za ostatniego przedstawiciela dynastii Lagidów. Zginął tragicznie w czasie panowania Kaliguli. Na rozkaz cesarza

popełnił samobójstwo, a jego państwo zostało przyłączone do Rzymu. Ostatnia królowa Egiptu od wieków fascynuje historyków, pisarzy, poetów, ale jako kobieta, nie polityk. Ona zaś była przede wszystkim politykiem, i to wielkiej miary. W bardzo trudnej sytuacji międzynarodowej potrafiła utrzymać niezależność Egiptu, co więcej — uczynić z niego potęgę basenu Morza Śródziemnego. Wiążąc się z Cezarem, a następnie z Antoniuszem, zapewniła sobie współdziałanie władz rzymskich. Mało tego — zdołała wykorzystać siły militarne republiki do własnych celów. A nadrzędnym celem jej działania było dobro Egiptu i dynastii Lagidów. Z tego kierunku królowa nie zboczyła nigdy. Po śmierci Cezara trafnie przewidziała, z kim powinna związać swoją przyszłość. Uznała, że do realizacji jej zamiarów najodpowiedniejszym kandydatem jest Antoniusz, i jego właśnie wybrała. Można się zastanawiać, jak potoczyłyby się losy świata śródziemnomorskiego, gdyby Cezar uniknął zamachu lub Antoniusz wygrał bitwę pod Akcjum. Bez wątpienia wpływ królowej na Cezara okazałby się mniejszy niż na Antoniusza. Cezar bowiem, mimo iż pragnął zostać królem świata cywilizowanego, był przede wszystkim trzeźwo myślącym rzymskim politykiem. Marzył o sławie Aleksandra Macedońskiego i monarchii uniwersalnej, ale za najważniejsze uważał dobro Rzymu. Nawet gdyby przeniósł stolicę do Aleksandrii, zapewne nie zapomniałby o swoich korzeniach. Królowa Egiptu mogłaby dla niego być partnerem politycznym, żoną czy kochanką, lecz nigdy nie pozwoliłby jej sobą rządzić. Na pewno jednak w planach Cezara Kleopatra znalazłaby dla siebie miejsce, i to chyba niepoślednie. Inaczej natomiast potoczyłyby się wypadki w razie zwycięstwa Antoniusza. Biorąc pod uwagę jego podporządkowanie Kleopatrze, trudno prorokować, jak wyglądałby wówczas świat. Z pewnością stolicą państwa zostałaby Aleksandria, a Rzym i prowincje zachodnie zeszłyby do rangi zaścianka. Nie powstałby pryncypat, lecz państwo przyjęłoby zapewne ustrój wzorowany na monarchiach

hellenistycznych. Postać Kleopatry tym bardziej zadziwia, gdy uświadomimy sobie, że była ona potomkinią zdegenerowanej genetycznie dynastii Lagidów. Wśród kilku poprzednich pokoleń z tego rodu trudno wskazać osobę o przynajmniej przyzwoitym poziomie inteligencji. Ona natomiast okazała się politycznym geniuszem. Była bliska osiągnięcia celów, o których jej poprzednicy nawet nie śmieli marzyć. Kiedy poniosła klęskę, potrafiła zmylić czujność zwycięzcy i odejść z godnością, jak przystało królowej. Najpiękniejsze epitafium dla Kleopatry napisał jej zajadły wróg, a stronnik Oktawiana, Horacy: „Teraz można dopiero pić i tańczyć! Teraz, przyjaciele, trzeba złożyć świetne dary na ołtarzach bogów! Nie godziło się dobywać z piwnic starego wina, jak długo szalona królowa i jej stado zniewieściałych mężczyzn groziło zburzeniem Kapitolu i zgubą całego imperium. Miała nieposkromione ambicje i była pijana słodkim powodzeniem. Ale minął jej szał, gdy zaledwie jeden okręt uratował się z pożaru. Zamroczony egipskim winem umysł królowej zadrżał, porażony strachem przed Oktawianem. Gdy w panice uciekała od brzegów Italii, Oktawian ścigał ją jak jastrząb ściga gołębie, jak myśliwy zająca na śniegu. Chciał zakuć w kajdany złowrogiego potwora. Ale ona szukała szlachetniejszej śmierci. I dlatego nie ulękła się miecza i nie próbowała uciekać daleko za morza. Spokojnie obserwowała zdobycie królewskiego pałacu. Odważna wzięła do ręki groźne węże, aby czarny jad dostał się do jej ciała. Samobójstwo dowodzi jej odwagi. Nie dopuściła, aby ją, kobietę wielkiego rodu, przewiozły okręty przez morze, jak zwykłą śmiertelniczkę na ozdobę pysznego triumfu”[4].

[4] – H o r a c y. Pieśni I, 37, za: A. K r a w c z u k , Cesarz August, Wrocław 1990, s. 163-164.

O BYCZAJE RODZINNE I EROTYCZNE W RZYMIE OD CZASÓW NAJDAWNIEJSZYCH DO UPADKU REPUBLIKI

Kult falliczny nad Tybrem

W

czasach najdawniejszych Rzymianie kierowali się w życiu rodzinnym zasadami właściwymi dla ludów pasterskich i rolniczych. Rodzina rzymska miała charakter patriarchalny, a absolutną władzę w jej obrębie sprawował najstarszy wiekiem mężczyzna. Kobieta po zamążpójściu przechodziła pod władzę teścia lub innej osoby zarządzającej rodziną męża. Mimo to, nawet w najodleglejszych czasach, kobieta rzymska cieszyła się znacznie większą swobodą niż jej grecka odpowiedniczka. Nie musiała przebywać w wyznaczonej części domu, miała wolny dostęp do wszystkich pomieszczeń. W czasie przyjęć i uroczystości oficjalnie pełniła honory pani domu u boku męża. Oczywiście jak w każdym społeczeństwie wiele zależało od osobistych zachowań. Ogólnie przyjęte było, iż żona, wychodząc z domu, powinna powiadomić męża, gdzie się udaje i kto jej towarzyszy. Należy przypuszczać, że nie zawsze zasady tej przestrzegano, ale zachowała się informacja, że konsul z 304 r. p.n.e. — Publiusz Seproniusz Sotus, rozwiódł się z żoną, gdyż ta poszła na igrzyska bez jego wiedzy. W czasach najdawniejszych uznawano trzy rodzaje zaślubin. Najstarszym było tzw. comptio (dosłownie: kupno). Do uznania ślubu za ważny wystarczała obecność urzędnika i pięciu pełnoletnich świadków. Uroczystość miała charakter zwykłej transakcji handlowej. Młoda para stawała przed urzędnikiem, trzymającym w rękach symboliczny funt i wagę. Kobieta wyrażała zgodę na sprzedaż swojej osoby i przejście do domu męża. Podobnie archaiczny charakter miała inna forma zaślubin, zwana usus (korzystanie). Było to prawo typowo zwyczajowe,

polegające na współżyciu mężczyzny z kobietą przez pełny rok. Jeżeli kobieta nie opuściła w tym czasie domu partnera przez trzy kolejne noce, przechodziła pod władzę rodziny męża. W przeciwnym razie związek uważano również za ważny, ale żona pozostawała pod władzą swojej rodziny, co zdecydowanie ułatwiało postępowanie rozwodowe. Obie przedstawione formy zaślubin pozbawione były treści religijnych. Z czasem więc zostały wyparte przez bardziej oficjalny ich rodzaj zwany confereatio. Uroczystość ta miała podstawy prawne, a jednocześnie charakter sakralny. Patronował jej Jowisz Farreus (opiekun zboża). Składano mu w ofierze placek z orkiszu (pospolite zboże w Italii), którym następnie dzielili się nowożeńcy i goście weselni. Do uznania uroczystości za ważną wymagana była obecność dwóch kapłanów i dziesięciu świadków. W przeddzień ślubu narzeczona składała w ofierze swoje zabawki z lat dziecinnych i używane dotychczas stroje. Następnego dnia przystępowała do uroczystości, ubrana na biało, z włosami uczesanymi na wzór westalek. Zaślubiny otwierały wróżby i ofiary składane bóstwom ziemi i płodności. Następnie rozpoczynano ucztę weselną. Po jej zakończeniu panna młoda udawała się w uroczystym orszaku do domu męża. Pochodowi towarzyszyły złośliwe żarty i sprośne uwagi. Na progu nowego domu żonę witał mąż i wówczas jego przyszła towarzyszka życia wypowiadała słynne słowa: „Gdzie ty Gajusz, tam i ja Gaja” (Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia). Po namaszczeniu drzwi tłuszczem zwierzęcym przez próg przenosili ją wesełnicy. Prawdopodobnie w ten sposób chciano ją uchronić przed możliwością potknięcia się na progu nowego domu, co przyniosłoby fatalną wróżbę na wspólne życie. Zakończeniem uroczystości było wprowadzenie panny młodej do sypialni, gdzie stało łoże małżeńskie. W czasach najdawniejszych przed konsumpcją małżeństwa odbywał się obrzęd defloracji świeżo poślubionej żony. Siadała ona na wizerunku bóstwa Mutunus Tutunus, przedstawianego pod postacią dorodnego członka męskiego. Na tym drewnianym fallusie traciła dziewictwo, a

dopiero później następował akt seksualny z mężem. Dziwaczny obyczaj zupełnie nie pasuje do naszych wyobrażeń o poważnym charakterze życia rodzinnego w ówczesnym Rzymie. Bardziej odpowiadał on obrzędom plemion pierwotnych o niskim poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Jak zatem wytłumaczyć praktykę defloracji świeżo poślubionej małżonki za pomocą drewnianego fallusa? Skoro bóstwo symbolizowało kult falliczny, to na pewno jego rolą było zapewnienie dobrej rozrodczości w rodzinie. W wypadku twardego członka, o pokaźnych rozmiarach, defloracja niewątpliwie przebiegała krwawo, co zdaje się potwierdzać rytualny charakter obrzędu. Możliwe również, że bóg Mutunus Tutunus uchodził za właściciela błon dziewiczych, co także wskazywałoby na sakralny charakter defloracji. W takim razie utrata dziewictwa stanowiłaby cenę uzyskania od bóstwa pomyślności w życiu rodzinnym. Niewykluczone jest też, że obrzęd ten miał chronić męża przed niebezpieczeństwem magicznym, jakim groziła defloracja, chociaż trudno uwierzyć, by wyjątkowo pragmatyczni Rzymianie przykładali jakieś magiczne znaczenie do samego faktu utraty dziewictwa. W czasach późniejszych obrzęd poszedł w zapomnienie, lecz jego pozostałością był notowany jeszcze za Augusta zwyczaj ozdabiania wyobrażeń bóstwa przez kapłanki i mężatki. Kult falliczny musiał jednak nadal odgrywać znaczną rolę, albowiem możemy znaleźć informacje o otaczaniu czcią wizerunków męskich genitaliów przez westalki (dziewicze kapłanki!). Zachowała się również legenda o tym, że król Serwiusz Tuliusz został poczęty w wyniku stosunku służącej z fallusem utworzonym z popiołów domowego ogniska. Nawet w wiekach późniejszych przynajmniej jedno z bóstw domowych musiało symbolizować siły męskie. Wiara w magiczną moc fallusa utrzymywała się szczególnie długo wśród rolników. Wizerunek męskiego przyrodzenia był najlepszym talizmanem przeciwko czarom i wszelkim złym mocom. Rzeźby członka męskiego odkryto na progach domów w Pompejach, zniszczonych przez

wulkan w 79 r. n.e. Prawdopodobnie jako wyobrażenie boga o imieniu Liber Pater miał on chronić dom przed złymi mocami i zapewnić płodność rodzinie. Jeszcze ponad czterysta lat po Chrystusie (!) święty Augustyn ze zgrozą opisywał coroczne wiejskie obrzędy falliczne odbywające się w Italii. Według jego relacji wizerunek członka umieszczano na wozie i obwożono po wsiach, aby następnie przewieźć triumfalnie do najbliższego miasta. Tam jedna z ogólnie szanowanych matron uroczyście ozdabiała fallusa kwiatami. W tym czasie wszyscy używali wulgarnego słownictwa, a całej uroczystości towarzyszyły akty swobody seksualnej. Według świętego Augustyna obrzęd ten miał odpędzać wszelkie złe moce i cementować istniejące związki. Niesmak Augustyna był tym większy, że znaczny procent uczestników obrzędu wyznawał już chrześcijaństwo. Relacja powyższa przypomina utyskiwanie jednego z misjonarzy w średniowiecznej Europie. Ów święty mąż nie potrafił w żaden sposób odwieść swoich owieczek od kultu fallicznego. Mimo że ochrzczeni, nadal raz do roku zakopywali drewniane fallusy w ziemi. Zabiegi misjonarza przyniosły wreszcie pewien efekt. Jego podopieczni nie zrezygnowali co prawda z ulubionych praktyk, ale za to postanowili nadać im chrześcijańską treść i od pewnego momentu zaczęli zakopywać w ziemi fallusy oznaczone znakiem krzyża! Cenzorzy i rozwodnicy

P

omimo pozorów swobody seksualnej małżeństwo we wczesnym okresie państwowości rzymskiej znajdowało się pod szczególną ochroną prawa. Obowiązywały ściśle określone granice wieku, od jakiego można było zawrzeć związek małżeński: dla mężczyzn czternaście lat, dla kobiet dwanaście. Dało to powód do złośliwych uwag autorów greckich, uważających, iż wczesne zamążpójście stanowi jedyną gwarancję cnoty panny młodej. Z punktu widzenia prawa nic nie zmuszało męża do wierności małżeńskiej. Podstawową zasadą, której

przestrzegano, był zakaz utrzymywania związków seksualnych z wolno urodzonymi Rzymiankami. Nikt się natomiast nie gorszył, kiedy w grę wchodziły niewolnice, kurtyzany czy tancerki. Żonę jednak obowiązywała absolutna wierność małżeńska. Osławiony strażnik rzymskiej moralności, Katon Starszy, stwierdził wręcz, iż przyłapaną na cudzołóstwie żonę można bezkarnie zabić, co wszakże zupełnie nie dotyczy męża. Moralność epoki nie dopuszczała również związków seksualnych kobiet pozostających w stanie wolnym (panny, wdowy). Według Rzymian prowadziło to do skalania uniemożliwiającego małżeństwo i macierzyństwo. Dobrze ilustruje powyższą tezę historia niejakiej Lukrecji, zgwałconej przez syna króla Tarkwiniusza Pysznego. Mimo oczywistego gwałtu kobieta popełniła samobójstwo, uważając się za niezdolną do dalszego pełnienia funkcji matki i żony. W czasach najdawniejszych los kochanków przyłapanych na cudzołóstwie był nie do pozazdroszczenia. Kobieta najczęściej kończyła życie w męczarniach, mężczyznę zabijano lub kastrowano. Niejaki Publiusz Meniusz polecił zabić swojego wyzwoleńca za to, że ów pocałował jego córkę w czasie nauki. Dziewczynka nie miała jeszcze dwunastu lat! Swoim przyjaciołom tłumaczył, iż w ten sposób dał odstraszający przykład, który zapewni, że córka wejdzie kiedyś do domu męża nie skalana nawet pocałunkiem. Zdarzały się również sytuacje o wiele bardziej wyrafinowane. Pewien obywatel, przyłapawszy in flagranti swoją żonę z kochankiem, zmusił ich do spędzenia wspólnie z nim następnej nocy, w czasie której wielokrotnie zgwałcił rywala. Rano polecił go jeszcze wychłostać i dopiero puścił wolno. Stosunki homoseksualne między obywatelami były zakazane i w ówczesnym Rzymie uważane za przestępstwo podlegające karze śmierci. W tym jednak wypadku chodziło o mężowską zemstę, którą oficjalnie sankcjonowało prawo. Według etyki tych czasów zdradzony małżonek zemścił się na rywalu, kalając jego ciało. Wymierzył mu więc karę gorszą, niż gdyby pozbawił go życia lub męskości: uczynił niezdolnym do

dalszego odgrywania roli męża i ojca. Pozostaje tylko do wyjaśnienia, czy ofiara mężowskich chuci właściwie zrozumiała intencje rywala. Skoro mężczyzna ów zdecydował się na akt seksualny z cudzą żoną, należy powątpiewać, czy przejmował się kwestiami regulującymi moralność seksualną społeczeństwa. W czasach późniejszych (II w. p.n.e.) nie egzekwowano już tak rygorystycznie przepisów prawa. Zdradzony mąż z reguły zadowalał się rozwodem, zachowując posag żony. Kochanek najczęściej stawał się jedynie ofiarą szyderstw. Co więcej, publiczne dochodzenie swoich praw zaczęto uważać za wielce nieeleganckie. Niesmak opinii publicznej wzbudziło postępowanie pewnego rzymskiego arystokraty, który przyłapał żonę w czasie stosunku z zarządcą domu (niewolnikiem). Kochanek został skazany na walkę z dzikimi zwierzętami podczas igrzysk. Współcześni upatrywali w niewolniku raczej ofiary namiętności właścicielki, wskazując na dyskusyjną winę młodzieńca. Były to jednak odosobnione wypadki. Z reguły sprawę kończono rozwodem i tego rodzaju postępowanie stało się właściwie normą przyjętą przez ogół. Zdradzany mąż, jeżeli chciał uniknąć pomówień o stręczycielstwo, musiał rozwiązać małżeństwo. A że posag zostawał przy nim, rzadko kto usiłował wybaczyć wiarołomnej żonie. Surowość obyczajów dotycząca cnoty Rzymianek zupełnie nie odnosiła się do stosunków mężczyzn z innymi kobietami. Nawet sławetny moralista Katon Starszy nie widział nic zdrożnego w utrzymywaniu konkubin. Obowiązywał jeden warunek: nie mogły być obywatelkami rzymskimi. Oficjalne nałożnice mieli najwybitniejsi obywatele. Na przykład słynny Scypion Afrykański (pogromca Hannibala), mimo iż żonaty, utrzymywał regularne kontakty seksualne ze służącą, a obie kobiety zachowywały się wobec siebie nadzwyczaj grzecznie. Sam Katon po śmierci żony wziął sobie młodą partnerkę, a kiedy syn i synowa czynili mu z tego powodu wyrzuty, uparty starzec poślubił służącą. Co więcej, doczekał się jeszcze potomka! Kochanków z niższych sfer miewały w tych czasach również

Rzymianki. Etyka epoki wymagała jednak zachowania związku w tajemnicy. Zdarzało się więc, iż urodziwi niewolnicy świadczyli niemal jawnie usługi seksualne swoim panom, a paniom w tajemnicy. Moralność rzymska tego okresu dopuszczała wiele, ale właśnie pod warunkiem zachowania pewnych pozorów. O ówczesnej pruderii obyczajowej świadczy też zalecenie, by pierwsze zbliżenie seksualne pary małżeńskiej odbywało się w zupełnej ciemności. Rzekomo mąż miał w ten sposób uszanować wstyd partnerki, w rzeczywistości jednak był to wyraz dziwnie pojętej moralności tamtych czasów. Do mało zrozumiałych dziwactw należał również zakaz okazywania czułości małżeńskiej poza sypialnią. Katon, pełniąc obowiązki cenzora, usunął z senatu osobnika, który ośmielił się pocałować własną żonę (!) w obecności córki. W 186 r. p.n.e. wybuchł głośny skandal, który odbił się echem w całym ówczesnym świecie. Kontakty ze światem greckim owocowały importem tamtejszych wierzeń i obyczajów. Szczególnie szybko rozwijał się kult Dionizosa, od dawna obserwowany podejrzliwie przez władze rzymskie. Trzeba przyznać, iż obrzędy te daleko odbiegały od kanonów rzymskiej moralności. Ekstatyczne tańce, procesje upojonych alkoholem, półnagie kobiety z rozwianymi włosami, akty swobody seksualnej — tego już było za wiele nie tylko dla osobników pokroju Katona. Kiedy więc jedna z uczestniczek bachanalii zdradziła plany morderstwa, senat ostro zareagował: zakazał publicznych obrzędów, a wszystkich wyznawców Dionizosa zobowiązał, by się ujawnili. Po wyznaczonym terminie rozpoczęto śledztwo i tych, którzy się nie przyznali, ukarano śmiercią. Podobno zginęło kilka tysięcy osób. Sprawa kultu Dionizosa dobrze ukazuje zmiany w obyczajowości rzymskiej tego okresu. Załamywały się stare obyczaje, ale nad sytuacją panował jeszcze senat i kiedy zachodziła potrzeba, wkraczał z całą surowością. W kilkadziesiąt lat po egzekucji wyznawców Dionizosa republiką wstrząsnął kolejny skandal obyczajowy. W 114 r. p.n.e. jedna z westalek

zginęła na skutek porażenia piorunem. Uznano to za fatalny omen dla państwa i wdrożono postępowanie wyjaśniające. Śledztwo przyniosło skandaliczne rezultaty. Okazało się, iż trzy westalki utrzymywały wielokrotne kontakty seksualne ze znaczną liczbą mężczyzn. Dziewicze kapłanki z najlepszych rodów rzymskich zachowywały się jak kurtyzany! Sędziowie nie mieli wątpliwości, jak należy je potraktować. Występne kapłanki skazano na karę śmierci, zgodnie z obyczajem przodków. Zostały zakopane żywcem. Ponadto podjęto zabiegi oczyszczające, podczas których po raz ostatni w dziejach Rzymu złożono ofiary z ludzi, co świadczy o rozmiarach strachu Rzymian przed efektami złamania nakazu czystości. Poprzednio ofiary ludzkie złożono w chwili największego zagrożenia państwowości rzymskiej przez Hannibala... Bez względu na to, jak poważnie traktowali Rzymianie kwestię małżeństwa, do historii przeszli jako lud, który wynalazł i zastosował w praktyce rozwody. Podobno pierwszym, który rozszedł się z żoną, był niejaki Karwiliusz Ruga, rozczarowany bezpłodnością partnerki. Według prawa rzymskiego tylko mąż mógł rozwiązać małżeństwo. W tym celu wypowiadał formułę: „Zabieraj swoje rzeczy i się wynoś”. Nie brzmi to zbyt elegancko, a wizerunku rzymskich rozwodów wcale nie poprawia fakt, iż za „swoje rzeczy” uważano posag. Decyzję męża musiał zatwierdzić trybunał familijny. Stare prawa, sięgające jeszcze czasów Romulusa, zezwalały na porzucenie partnerki w razie dokonania przez nią aborcji, udowodnienia jej cudzołóstwa lub przywłaszczenia sobie przez żonę kluczy do piwnicy z winem! Szczególnie ten ostatni powód musi wzbudzać zainteresowanie. Otóż starożytna medycyna przypisywała winu własności antykoncepcyjne i abortywne. Rzym potrzebował nowych obywateli, toteż przerywanie ciąży zostało zakazane prawem. Prawdopodobnie stąd wziął się obyczaj witania przez panią domu zaproszonych krewnych pocałunkiem w usta. W ten sposób gospodyni wykazywała najbliższym, iż jej oddech jest wolny od alkoholu.

Przez wiele pokoleń liczba rozwodów była niewielka, a to z dwóch powodów. Po pierwsze, raz na pięć lat szczególnie zasłużeni senatorowie otrzymywali uprawnienia cenzorów i oceniali społeczeństwo pod względem moralności. Znany jest przypadek, iż z senatu usunięto obywatela pod zarzutem rozwodu ze zbyt błahej przyczyny. Drugim tego powodem wydaje się autentyczna religijność i powaga ówczesnego społeczeństwa. Religijność stanowiła obowiązek wobec bogów, a co za tym idzie — również wobec państwa. Uwzględniając gorliwy patriotyzm rzymski, dochodzimy do wniosku, iż powinnością obywatela wobec bogów i ojczyzny było posiadanie żony i płodzenie dzieci. Gdzież tu więc miejsce na rozwód? Wspomniany wcześniej pierwszy rzymski rozwodnik bardzo kochał swoją żonę, ale jej bezpłodność nie pozwalała mu wypełnić obowiązków wobec religii i ojczyzny. Zastanawia tylko, skąd wiedział, że wina za bezdzietność ich małżeństwa leży po stronie partnerki? Czyżby doczekał się dzieci z jakiegoś związku pozamałżeńskiego? Nawet jeżeli tak było, to zgodnie z etyką tamtych czasów nikt nie miał prawa robić mu wyrzutów. Rozwodom nie sprzyjał też z pewnością nakaz próby pogodzenia się zwaśnionej pary. Skłóceni małżonkowie musieli spędzić noc w świątyni bogini o imieniu Viriplaca (Łagodząca Mężowski Gniew) i przed ołtarzem wyznać bez ogródek swoje winy, żale i pretensje. Według opinii współczesnych taka kłótnia przed ołtarzem przynosiła często zbawienne efekty. Niejednokrotnie kończyła się zgodą małżonków, którzy odtąd żyli ze sobą w harmonii aż do śmierci. Nie wiemy nic bliższego o tej metodzie. Znając jednak pruderię Rzymian, możemy powątpiewać, czy ktoś towarzyszył skłóconej parze. Tym bardziej że zachowały się przekazy, iż ostateczne pogodzenie nierzadko pieczętowano natychmiastowym fizycznym zespoleniem. Niestety, w II w. p.n.e. nawet Viriplaca straciła swoją moc. Liczba rozwodów wzrosła, co więcej — pojawił się nowy obyczaj w życiu rodzinnym: rozwody inicjowane przez kobiety. W

wypadku, gdy żona nie przeszła pod władzę rodziny męża, sprawa była prosta: małżonka opuszczała dom męża i wracała do rodziców. W przeciwnym razie rozwód wymagał prawnych uregulowań. Strona odtrącona musiała się podporządkować; nie zanotowano żadnych prób nakazania powrotu do porzuconego. Wybiegając tak daleko w dziedzinie równouprawnienia kobiet, Rzymianie podważyli tradycyjną rolę mężczyzny w życiu rodzinnym państwa. Na efekty tego nie trzeba było długo czekać. Granicę zmian w obyczajowości rzymskiej stanowiła II wojna punicka (218-202 r. p.n.e.). Wieloletnie zmagania z Hannibalem spowodowały znaczne straty w ludziach, co wpłynęło na politykę rodzinną państwa. Wiadomo, że pod mieczami Kartagińczyków ginęli głównie mężczyźni, i to w kwiecie wieku. Gwałtownie wzrosła liczba młodych wdów, które nie zamierzały pozostawać w tym stanie do końca życia. Tymczasem długoletnia służba wojskowa nie sprzyjała ożenkom. Zauważalny spadek liczby zawieranych małżeństw wymusił kontrakcję zatroskanych sytuacją cenzorów. Wprowadzono podatek od bezżenności, który jednak nie przyniósł spodziewanych efektów. W rzeczywistości kara dotknęła ludzi zamożnych, dla których kwota podatku nie miała większego znaczenia. Nie przyniosła także pożądanego skutku podbudowa ideologiczna. Cenzor Metellus cierpliwie tłumaczył współobywatelom: „Jeżeli moglibyśmy [...] żyć bez kobiet, wszyscy zrezygnowalibyśmy z tego kłopotu. Ale że natura tak pokierowała, że ani z nimi wystarczająco wygodnie, ani bez nich żadnym sposobem żyć nie można, należy raczej doradzać trwały związek niż przelotną przyjemność”[5]. Sekundował mu jeden z ówczesnych pisarzy: „Przywary kobiet należy albo tępić, albo znosić. W pierwszym przypadku żona staje się lepsza, w drugim ty sam staniesz się doskonalszy”[6]. Nie poskutkował nawet propagowany obyczaj żenienia się z kobietami znacznie [ 5 ] – A u l u s G e l l i u s , Noce attyckie I, 6, 1, [w:] Hellada i Roma, Warszawa 1958. [6] – Tamże, I, 23, 1.

młodszymi od swych partnerów. W teorii miało to zapewnić możliwość ukształtowania żony według indywidualnych potrzeb małżonka. Praktyka wykazywała jednak, iż różnica wieku z czasem zwracała się przeciwko mężowi. Kiedy mężczyzna pragnął już tylko spokoju, kobieta brała odwet za lata podporządkowania. Z upływem wieków kobiety rzymskie stawały się coraz mniej uległe, zwiększyła się ich aktywność życiowa. Stary Katon grzmiał w senacie, iż Rzymian czeka to samo co pewien lud na jednej z wysp, gdzie ród męski został całkowicie wytępiony przez kobiety! Homoseksualizm po rzymsku

P

o opanowaniu południowej Italii Rzym znalazł się pod wpływem kultury greckiej. Jedną z pierwszych tego oznak było pojawienie się w stolicy zawodowych kurtyzan. Rzymianie nigdy nie uważali płatnej miłości za coś występnego. Co więcej, traktowali ją jako naturalne uzupełnienie życia erotycznego społeczeństwa. Zainteresowanie kurtyzanami wykazywali zwłaszcza młodzi obywatele, którzy ze względu na brak środków finansowych nie mogli sobie pozwolić na posiadanie stałej partnerki. Ograniczone możliwości płatnicze powodowały, iż większość młodzieńców stać było na rzadkie wizyty u obiektów westchnień. Rodziło to liczne frustracje, tym bardziej iż kurtyzany umiejętnie podsycały męską niecierpliwość. Szczególne mistrzostwo w potęgowaniu napięcia erotycznego wykazywali stręczyciele. Normalnym widokiem stał się młody mężczyzna czekający o zmroku u drzwi wybranki. Nie było pieniędzy, nie było zaspokojenia. Często rozpalony żądzą młodzieniec usiłował siłą sforsować drzwi czy okna. W takich sytuacjach skutecznym środkiem na ostudzenie miłosnego zapału okazywały się kamienie, pałki, pięści. Częstokroć musiały interweniować służby miejskie, by przywrócić porządek. I pomyśleć, że jeszcze sto lat wcześniej miłość i seks uważano w Rzymie za temat tabu.

Niewiele natomiast zmieniło się podejście Rzymian do stosunków homoseksualnych. Tolerowano je, kiedy bierną rolę odgrywał osobnik niebędący obywatelem rzymskim. Kategoryczny zakaz dotyczył sytuacji odwrotnej. Podobnie jak w wypadku cudzołóstwa podstawowym przeciwwskazaniem dla tego rodzaju miłości było „skażenie krwi rzymskiej”. Liberalizacja obyczajów seksualnych w tej dziedzinie polegała głównie na tym, że przestano się ukrywać z uczuciami wobec niewolników i służących. Jeżeli natomiast ofiarą namiętności padał obywatel rzymski, wówczas prawo okazywało się bezwzględne. Kronikarze notują przypadki wyroków więzienia dla uwodzicieli. Wyjątkowo ostro reagowały władze wojskowe, doskonale zdając sobie sprawę, że armia jest miejscem szczególnie narażonym na pederastię. Głośny skandal wybuchł na przełomie II i I w. p.n.e. w oddziałach Gajusza Mariusza. Jego bohaterem stał się siostrzeniec wodza, znany ze swoich homoseksualnych upodobań. Wytrwale usiłował uwieść jednego ze swoich podwładnych o imieniu Trebonian. Kiedy nie podziałały perswazje, próbował zgwałcić podwładnego. Ten w obronie własnej zabił napastnika. Sprawę osobiście osądził Mariusz. Przyznał zabójcy nagrodę, potępiając postępowanie siostrzeńca. Zgodnie z zasadami obowiązującymi w armii rzymskiej im wyższe były stopień i zasługi winowajcy, tym większe konsekwencje. Można więc przypuszczać, iż gwałciciel i tak nie uniknąłby surowej kary. Sądy z reguły brały stronę napastowanych, nie wdając się zbytnio w analizę przebiegu wydarzeń. Zarazem jednak nikt nie zwracał uwagi na męskich faworytów wodzów, oczywiście pod warunkiem, że nie byli obywatelami rzymskimi. Zupełnie natomiast brakuje informacji o stosunkach lesbijskich w tamtym okresie. Problem pederastii rysuje się całkiem wyraźnie, a miłość lesbijska wydaje się nie istnieć. Obyczaje się jednak zmieniały i niebawem miał przyjść czas również i na nią.

Poeci i kurtyzany

C

ałkowite przemiany w życiu obyczajowym przyniósł I w. p.n.e. Po osiągnięciu dominującej pozycji w basenie Morza Śródziemnego republika rzymska weszła w stan ostrego kryzysu ustrojowego. Największe mocarstwo świata starożytnego zarządzane było według archaicznych zasad, zupełnie nieprzydatnych w zmienionej sytuacji. Coraz większe znaczenie miały ambicje polityków, przy czym niepoślednią rolę odgrywały aspiracje kobiet. Nie mogąc osobiście osiągać stanowisk politycznych, wykorzystywały one w tym celu mężów, synów, kochanków. Kobieta rzymska weszła w życie publiczne i zajęła w nim znaczącą pozycję. Córki Rzymu daleko już odeszły od ideału, który kreślił Katon. Przestały być cichymi i pokornymi strażniczkami domowego ogniska. Rzadkie przypadki kultywowania dawnych tradycji otaczano oficjalnie szacunkiem, ale w rzeczywistości kwitowano uśmiechem politowania. Władza, majątek, miłość i seks — oto wartości, do których przywiązywano największą wagę. Damy z najlepszych domów rywalizowały z kurtyzanami. Córki znakomitych rzymskich rodów tańczyły, śpiewały, grywały na lirze. Odziewały się w lekkie szaty, bardziej podkreślające nagość niż ją osłaniające. Nie chciały rodzić dzieci, twierdząc, że to szkodzi urodzie. Oddawały się licznym miłostkom i albo pozostawały w wolnych związkach, albo zmieniały mężów jak rękawiczki. Kobieta rozwiedziona przestała uchodzić za osobę godną politowania, co więcej — większość małżeństw rozpadała się z inicjatywy żon. Rozwódki swobodnie zarządzały swoim majątkiem, stając się dla mężczyzn bardziej atrakcyjnymi partnerkami życiowymi niż młode dziewczęta — zarówno ze względu na swoje doświadczenie erotyczne, jak i zasoby finansowe oraz koneksje polityczne. Miarą upadku obyczajów wydaje się głośny skandal, który wybuchł w 62 r. p.n.e. W tymże roku w domu Najwyższego Kapłana odbywały się tradycyjne misteria poświęcone Dobrej Bogini. Zgodnie z odwiecznym rytuałem w obrzędach

uczestniczyły wyłącznie kobiety. Nawet sam gospodarz (a był nim Juliusz Cezar) na czas uroczystości opuścił dom. Kiedy ceremonia trwała w najlepsze, rozległy się przeraźliwe krzyki jednej ze służących. Za chwilę wszyscy już wiedzieli, że w budynku znajduje się mężczyzna przebrany za kobietę. Winowajcą okazał się znany awanturnik, niejaki Publiusz Klodiusz. Uroczystości przerwano, a zgorszone panie natychmiast opuściły dom Najwyższego Kapłana. Następnego dnia matka Cezara oficjalnie zawiadomiła władze o dokonanym świętokradztwie. Słusznie podejrzewała, iż Klodiusz nie mógł się znaleźć w domu bez wiedzy i zgody synowej. Wkrótce o sprawie dowiedziała się cała stolica, ale jakoś bezbożnik nie spotkał się ze szczególnym potępieniem. Większość elity rzymskiej potraktowała incydent w kategoriach humorystycznych — oto bowiem weszli sobie w drogę dwaj znani kobieciarze, ściśle współpracujący ze sobą w sprawach politycznych. Pikanterii aferze dodawał fakt, że Cezar, który słynął z uwodzenia cudzych żon, został teraz wystawiony na pośmiewisko. Sprawa prawdopodobnie pozostałaby wyłącznie ciekawostką obyczajową, gdyby nie inicjatywa grupy senatorów, którzy uznali, iż nadarzyła się doskonała okazja do skompromitowania obu polityków. Nikt nie miał wątpliwości, że chodzi wyłącznie o cele polityczne, nie zaś o obronę tradycji religijnej. Wyrok skazujący na Klodiusza oznaczałby koniec jego kariery, a przy okazji skompromitowano by Cezara. Wytoczono więc kochankowi Pompei proces, zarzucając mu profanację święta. Jednym z pierwszych przesłuchiwanych był Cezar. Zachował kamienny spokój, zeznając, iż według jego wiedzy żona go nie zdradziła. Klodiusz po prostu wykazał poczucie humoru. Przebrał się za zgodą Pompei wyłącznie dla zabawy, bez żadnych złych zamiarów. Argumentacja Cezara wydaje się jak najbardziej logiczna i jedyna do przyjęcia. Ale, jak wykazało dalsze śledztwo, żona go zdradziła i nic już nie mogło tego cofnąć. Teraz należało sprawę maksymalnie wyciszyć, bo zbytni hałas mógł tylko zaszkodzić. Zresztą, zważywszy na jego reputację, odgrywanie

roli obrażonego męża wzbudziłoby co najwyżej niesmak. Poza tym Klodiusz był Cezarowi potrzebny. Proces stał się jednak doskonałą okazją do załatwienia prywatnych porachunków między politykami. Senatorowie występujący w charakterze świadków wygłaszali wstrząsające rewelacje natury obyczajowej. Lucjusz Lukullus (były szwagier Klodiusza) zeznał pod przysięgą, iż oskarżony utrzymywał kazirodcze stosunki z rodzoną siostrą, czyli żoną świadka. Co więcej, jednocześnie współżył z drugą siostrą. Trzy pokolenia wcześniej podobna informacja spowodowałaby automatyczne wdrożenie śledztwa, teraz jednak sędziowie spokojnie przeszli do porządku dziennego nad tymi rewelacjami i nikt ani myślał sprawdzać zeznań. Sprawa wlokła się miesiącami i ostatecznie dopiero przekupstwo zapewniło Klodiuszowi uniewinnienie. A wtedy Cezar niezwłocznie rozwiódł się z Pompeją. Zdziwionym przyjaciołom z właściwym sobie tupetem wyjaśnił, iż jego żona musi pozostawać poza wszelkimi podejrzeniami. W okresie upadku republiki nastąpiło tak znaczne rozluźnienie obyczajów, iż wydawać się mogło, że w świecie tym zabrakło miejsca dla kurtyzan. Po cóż profesjonalistki wobec uczynności uczciwych kobiet i uległości niewolnic (i niewolników) oraz służby domowej? Okazało się jednak, że na najstarszy zawód świata zawsze istnieje zapotrzebowanie. Wystarczy wspomnieć aktorkę Cysteris, która wywierała znaczny wpływ na Antoniusza. Ofiarami miłości do kurtyzan padli dwaj znani poeci tego okresu: Albius Tibullus i Sextus Propercjusz. Pierwszy z nich pochodził z arystokratycznego rodu, znacznie podupadłego finansowo w czasie wojen domowych. Pierwsze dwadzieścia lat życia spędził w rodzinnej wiejskiej posiadłości. Uwielbiał przebywać wśród pól, lasów i winnic, z dala od wielkomiejskiego zgiełku. W odróżnieniu od większości rówieśników wcale nie spieszył się z rozpoczęciem kariery publicznej. A otwierały się przed nim całkiem obiecujące perspektywy, jego protektorem bowiem został Mesala Korwinus, jeden z najbliższych współpracowników Antoniusza. Mając

niewiele ponad dwadzieścia lat, Albius poznał pochodzącą z Delos grecką kurtyzanę. Nie wiemy, jak się nazywała naprawdę, pozostaniemy więc przy imieniu Delia, które nadał jej poeta. Pojawienie się kobiety w jego życiu wydaje się nieuchronne. Tibullus był zajadłym pacyfistą i jak większość ludzi o takich przekonaniach wykazywał ogromne zainteresowanie sprawami miłości i erotyki. Szukał związku seksualnego popartego uczuciem. Kiedy więc poznał Delię, uznał, że spełniły się jego najskrytsze marzenia. Odmówił wyjazdu z armią Mesali, odrzucał wszystko, co nie wiązało się z osobą kochanki. Rozumiał, że nie powinien jej poślubić, ale starał się o tym nie myśleć. Chciał, by teraźniejszość trwała wiecznie, bez względu na konsekwencje. Wreszcie jednak, nieprzytomnie zakochany, postanowił, wbrew obyczajom, ożenić się z Delią. Doszedł do wniosku, że prawdziwe uczucie wymaga zespolenia ciałem i duszą. Różnica urodzenia nie jest ważna. W jego wierszach nie widać wahania. Przepełnia je radosny erotyzm, uczucie bowiem nierozerwalnie wiązał z seksem, uważając, że tylko w ten sposób osiąga się pełnię szczęścia. Mimo to jednak Tibullus uległ presji otoczenia (a może też i kochanki) i w końcu wyruszył z armią Mesali na Wschód. Daleko wszakże nie zawędrował. W Grecji powaliła go choroba, którą poeta przyjął z radością. Niedoszły żołnierz, poważnie osłabiony, został odesłany do Italii. Wiedział, że armia obejdzie się bez niego, a on będzie mógł teraz spędzać czas w ramionach Delii. Kiedy jednak wrócił do kraju, doznał szoku. Kurtyzana nie czekała na niego! Jako osoba praktyczna zdążyła już zadbać o swoją przyszłość. Nie wierzyła, że Tibullus pokona opór otoczenia, a ona nie mogła czekać. Zresztą wyjechał na wojnę i nie wiadomo było, czy wróci z niej żywy. Rozsądna dziewczyna znalazła więc sobie starszego, zamożnego partnera. Tłumaczyła poecie, że Rzym i tak nie uznałby małżeństwa arystokraty z kurtyzaną. Damy z najlepszych rodzin mogły zachowywać się jak nierządnice, nie tracąc miejsca wyznaczonego im przez urodzenie. Natomiast kurtyzana, mimo wierności jednemu partnerowi, nie miała prawa wejść pomiędzy dobrze

urodzonych. A ona musiała myśleć o przyszłości. Nic nie trwa wiecznie, zwłaszcza zaś młodość i uroda. Kurtyzana ma mało czasu, by zapewnić sobie dostatnią starość. Dlatego żegnaj, Tibullusie. Było miło, ale takie jest życie. Zgorzkniały poeta wyjechał z armią Mesali do Galii. Tam znalazł na krótko pocieszenie w ramionach niejakiego Maratusa, męskiej prostytutki wysokiej kategorii. Następnie związał się z kolejną kurtyzaną, którą nazywał Nemezis. Związek nie należał do udanych, a poeta powoli pozbywał się marzeń o miłości, mogącej wypełnić życie. Rozczarowany, zmarł w wieku trzydziestu lat. W czasie jego pogrzebu doszło do wyjątkowo niesmacznej sceny. W obecności żałobników Nemezis i Delia wdały się między sobą w kłótnię, zajadle licytując się o to, którą z nich poeta bardziej kochał. Ponadto Delia zarzucała Nemezis zdrady i okrucieństwo wobec kochanka, co ponoć przyczyniło się do jego śmierci, jej antagonistka zaś obarczała całą winą swą koleżankę po fachu, a wszystko to działo się w obecności matki i siostry Tibullusa, przy jego stosie pogrzebowym! Ostatni literacki przedstawiciel epoki, Sextus Propercjusz, również opiewał nieszczęśliwą miłość. Jednakże obiektem jego uczuć była rzymska arystokratka o imieniu Hostia, która wybrała płatną miłość jako sposób zarabiania na życie (stary Katon musiał przewracać się w grobie!). Sam Propercjusz, w odróżnieniu od swojego poprzednika, nie był nowicjuszem w dziedzinie uczuć i seksu. Już wcześniej poznał tajemnice płatnej miłości, wiążąc się z niejaką Licynną, zawodową kurtyzaną. Dopiero jednak Hostii ofiarował swoje serce. Jego wybranka była ideałem kurtyzany. Urodziwa, elegancka i wykształcona, pięknie śpiewała i tańczyła. W dodatku miała wrodzony dar do uprawiania miłości. Od samego początku Hostia nie pobierała od swego kochanka opłat za usługi seksualne, co mogło sugerować, że łączy ich prawdziwe uczucie. Co więcej, przez pewien czas Propercjusz był jej jedynym partnerem. Później jednak Hostia wróciła do dawnego trybu życia. Wówczas poeta postanowił z nią zerwać, nie chcąc dzielić się ukochaną z innymi mężczyznami.

Był zbyt delikatny, by narzucać Hostii swoją wolę. Już wcześniej zresztą uciekła ona z pewnym pretorem, uchodzącym za mocnego człowieka, zaangażowanego w życie polityczne Rzymu. Ostatecznie wróciła do kochanka, lecz wydarzenie to stanowiło pierwsze poważne ostrzeżenie. Poeta pragnął szanować wolność osobistą partnerki, ale w praktyce oznaczało to jedynie zgodę na kolejne zdrady. Hostia oczekiwała tyranii zarówno w życiu seksualnym, jak i w zwykłych codziennych sprawach. Poprzednim partnerom okazywała wyjątkową uległość, lecz byli to ludzie o znacznie silniejszej konstrukcji psychicznej niż poeta. Propercjusz odrzucał rolę pana i władcy, marząc o związku opartym na równouprawnieniu. Może i Hostia to doceniała, ale jej kobieca natura domagała się stanowczych męskich decyzji. Zresztą poeta też nie był wierny partnerce. Kiedy ona wyjeżdżała z jakimś mężczyzną, z reguły szukał zapomnienia w innych ramionach. Czuł do siebie obrzydzenie, lecz odmiana seksualna stanowiła dla niego przejaw zdrowego rozsądku. Mimo to cierpiał i marzył o jakimś bliżej nie określonym związku idealnym. Marzenia pozostały jedynie w sferze psychicznej; z upływem czasu spotkania kochanków stawały się coraz rzadsze, aż wreszcie ustały zupełnie. Wkrótce potem Hostia zmarła. Miłość i polityka

M

imo swobody obyczajowej przypadki małżeńskiej miłości popartej wiernością budziły uznanie współczesnych. Gnejusz Pompejusz zbliżał się do pięćdziesiątki, kiedy ze względów politycznych poślubił młodziutką córkę Cezara, Julię. Odtąd zaczął wyraźnie zaniedbywać obowiązki publiczne. Podobno cały czas poświęcał młodej żonie. Wspólnie przebywali w ogrodach stolicy i rezydencjach na obszarze Italii. Miłość wodza była w pełni odwzajemniana. Małżonkowie nie rozstawali się niemal w ogóle, tak jakby sprawiała im cierpienie każda chwila spędzona osobno. Współcześni nie mogli wyjść z zachwytu: małżeństwo zawarte z rozsądku, dla określonego celu

politycznego, zamieniło się w sielankę. Niestety, szczęście nie trwało długo. Po czterech latach Julia zmarła w połogu. Jej pogrzeb stał się wielką manifestacją mieszkańców Rzymu. Szczęście, które dała mężowi, uświadomiło wszystkim, że nawet w najbardziej zepsutych czasach istnieją takie wartości, jak: miłość, wierność, lojalność małżeńska. Powszechnie żałowano młodej kobiety, tym bardziej że wraz z jej śmiercią zniknęła ostatnia nić wiążąca Cezara z Pompejuszem.

Pompejusz

Pompejusz ożenił się jeszcze raz. Nowe małżeństwo stanowiło zewnętrzny przejaw zmiany orientacji politycznej i było całkowicie zgodne z jego postawą życiową, według której sprawy prywatne powinny ustępować działalności politycznej. Inaczej rozumował jego antagonista. Nie licząc okresu wczesnej młodości, Cezar traktował zawsze sprawy erotyki jako swoisty

relaks. Interesował go seks, ale starał się nie łączyć sfery doznań intymnych z polityką. Co prawda i on zawierał związki małżeńskie obliczone na korzyści polityczne, lecz do historii obyczajów przeszedł jako jeden z największych uwodzicieli starożytnego Rzymu. Lubił pozyskiwać względy kobiet dojrzałych, mających doświadczenie w miłości. Zachowywał się wobec nich szarmancko, jak przystało na dżentelmena. Prawdopodobnie za życia wodza znaczna część jego podbojów miłosnych pozostawała w tajemnicy, a ujawnili je dopiero późniejsi kronikarze. Lista kochanek Cezara jest imponująca i znajdują się na niej pierwsze damy stolicy. Nie zabrakło wśród nich również trzeciej żony Pompejusza i małżonki Marka Krassusa, czyli połowic pozostałych triumwirów. Najwięcej jednak emocji wzbudziły dwa związki przyszłego dyktatora: z Serwillą oraz z królową Egiptu Kleopatrą. W czasie pierwszego romansu odnotowano jedyny przypadek niedyskrecji Cezara. Któregoś wieczoru brał on udział w posiedzeniu senatu poświęconym spiskowi Katyliny. Większość uczestników zebrania domyślała się, że Cezar jest zamieszany w sprawę, toteż uważnie go obserwowała. W pewnej chwili doręczono mu list z zewnątrz. Wówczas nieprzejednany wróg Cezara, Marek Porcjusz Katon (przyrodni brat Serwilli), krzyknął, iż oto właśnie zdrajca otrzymał informacje od wrogów państwa. Wtedy Cezar z uśmiechem podał mu list, prosząc, aby go głośno odczytał. A był to liścik miłosny od Serwilli! Cezar nie ryzykował. Wiedział, że Katon rozpozna pismo siostry i na pewno zechce uniknąć skandalu. Upartemu republikaninowi należała się nauczka. Katon cisnął w Cezara kartką i na tym sprawa się zakończyła. Romans z Serwillą był jednym z nielicznych, do których Cezar się jawnie przyznawał. Nie miał zresztą powodu, aby cokolwiek ukrywać. Serwillą była osobą wolną i nie zamierzała więcej wyjść za mąż. Natomiast sam dyktator nigdy się nie przejmował swoimi małżonkami. One powinny potulnie znosić niewierność męża. Kiedy jednak zdradziła go Pompeja, niezwłocznie się z nią rozwiódł. Wspomniany wcześniej Marek Porcjusz Katon

Młodszy, prawnuk słynnego Katona Starszego, uchodził za obrońcę starorzymskich cnót. Tymczasem w jego biografii znaleźć można zadziwiające fakty dotyczące życia rodzinnego. Z pierwszą żoną rozwiódł się z powodu jej niewierności. Skoro bowiem nawet Cezar twierdził, iż jego żona powinna pozostawać poza wszelkimi podejrzeniami, to cóż dopiero towarzyszka życia Katona! Ożenił się po raz drugi i prowadził życie rodzinne zgodne z uznawanymi przez siebie wartościami. Kiedy miał już trójkę dzieci, zgłosił się do niego sędziwy i bogaty retor Hortensjusz. Od lat zaprzyjaźniony z Katonem, teraz zaproponował mu połączenie się więzami rodzinnymi. Poprosił więc o rękę jego córki, bynajmniej nie przejmując się tym, że jest już ona mężatką. Przekonywał, iż bardziej od jej męża nadaje się na zięcia Katona. Ponadto nie powinno się skazywać dziewczyny na przymusową bezpłodność, czego dopuszcza się jej małżonek, nie chcąc mieć więcej dzieci. Jeżeli zaś zięciowi polityka rzeczywiście zależy na żonie, to on mu ją zwróci niezwłocznie po narodzinach potomka. Po krótkim namyśle Katon odrzucił propozycję przyjaciela. Wówczas ten złożył inną ofertę. Zauważył, że przecież polityk ma już ze swoją żoną trójkę dzieci i również nie pragnie ich więcej. On zaś nie doczekał się potomstwa, któremu mógłby przekazać majątek. A któż lepiej nadaje się na matkę jego dziecka niż Marcja, która udowodniła swoją płodność, a poza tym jest uosobieniem wszelkich cnót. Niech więc przyjaciel odstąpi mu swoją żonę! Katon uległ wymowie argumentów Hortensjusza i wyraził zgodę! Co więcej, zgodził się też ojciec Marcji. Małżeństwo zostało rozwiązane i wkrótce Katon osobiście wziął udział w zaślubinach byłej żony z Hortensjuszem... Stary dziwak nie doczekał się jednak potomstwa. Znacznie młodsza od niego żona wyczerpała siły retora i ten niebawem zmarł. Ogromny majątek odziedziczyła po nim żona, która rychło ponownie poślubiła Katona... Obaj mężczyźni przestrzegali (w swoim mniemaniu) zasad starorzymskiej moralności. Składana przed cenzorami przysięga

zobowiązywała do zawierania małżeństw wyłącznie w celach prokreacji. Skoro Katon doczekał się już sukcesorów, to nadeszła pora na Hortensjusza. Takiej logice nie można niemal nic zarzucić. Tyle że nikt się nie liczył z uczuciami Marcji. Potraktowano ją przedmiotowo, jedynie jako narzędzie służące do rozrodu. Chyba że myślała ona tak jak Katon. Czyż nie bardziej ludzki był Cezar obrzucający kochanki kosztownymi prezentami, dbały o ich uczucia? W I w. p.n.e. zimny i kostyczny Katon uchodził za żywą skamielinę. Ale chyba nawet w dawnych czasach nie posuwano się aż tak daleko w lekceważeniu uczuć kobiety... Trudno się oprzeć wrażeniu, iż znaczny (a może decydujący) wpływ na postanowienie Katona miał stan majątkowy Hortensjusza. Wszak po śmierci retora wszystko odziedziczyła Marcja, a ponownie wychodząc za Katona, wniosła mu ogromny posag. Zauważyli to już współcześni, ale gorliwie zastrzegali, że polityk nie był zainteresowany finansowym aspektem sprawy. Podobno jako człowiek wyjątkowo prawy, nie przywiązywał wagi do rzeczy tak przyziemnych jak posag żony. Być może, lecz jakoś nic nie wiadomo, aby polityk wzgardził majątkiem Hortensjusza. Nie ofiarował go na żaden cel dobroczynny, nie przekazał żadnej świątyni. Może i nie korzystał z niego bezpośrednio, ale pieniądze retora weszły w skład majątku rodzinnego i w każdej chwili były do dyspozycji. A odziedziczone nieruchomości przynosiły stały dochód. Miłość grecka nad Tybrem

N

a przełomie II i I w. p.n.e. nastąpiła znaczna zmiana w poglądach Rzymian na miłość homoseksualną. Już w kilkanaście lat po opisanym wyżej skandalu z siostrzeńcem Mariusza nikogo nie dziwiły tego typu stosunki między obywatelami rzymskimi. Antagonista Mariusza, Korneliusz Sulla, utrzymywał przy swoim sztabie całą gromadkę męskich faworytów. Byli to co prawda wyzwoleńcy i niewolnicy (a więc

osobnicy, z którymi miłości nie zabraniało prawo), ale oficjalna obecność kochanków świadczy o postępującej liberalizacji obyczajów. Następny przykład nosi już znamiona całkowitego braku poszanowania dla starych praw, a dotyczy Juliusza Cezara, skądinąd znanego jako nieposkromionego uwodziciela dam z arystokracji rzymskiej. Otóż mając nieco ponad dwadzieścia lat, przyszły dyktator służył w Azji Mniejszej w armii Lucjusza Lukullusa (tego samego, który później oskarżał Klodię i Klodiusza o kazirodztwo). W ramach obowiązków służbowych młody arystokrata trafił kiedyś na dwór króla Nikomedesa w Bitynii. Stary władca reprezentował wszystkie cechy, które Rzymianom kojarzyły się z monarchią hellenistyczną. Był leciwy, gruby, bogaty i sprawował władzę absolutną. Ponadto zgodnie z obyczajami rodzimej kultury, manifestował pederastię. Młodego Rzymianina olśnił przepych orientalnego dworu. W porównaniu z tym, co zastał w pałacu Nikomedesa, posiadłości rzymskich bogaczy wydały mu się nuworyszowskie i pozbawione smaku. Stara kultura grecka w wydaniu hellenistycznym miała specyficzne wyrafinowanie, z którym nie mógł się równać nawet najbardziej wyszukany luksus rzymski. Cezar uległ fascynacji stylem życia dworu Nikomedesa, co więcej — został kochankiem króla. Opuścił wprawdzie Bitynię, wracając do armii Lukullusa, ale niebawem zjawił się ponownie pod błahym pretekstem. W stolicy Bitynii przebywało wielu rzymskich kupców i zażyłość Cezara z monarchą nie mogła ujść ich uwagi. Wkrótce w całym Rzymie huczało od plotek. Podobno ktoś nawet widział Cezara, jak w damskim stroju przemykał do sypialni króla... Warto zwrócić uwagę na jeden aspekt sprawy. W związku z Nikomedesem Cezar bez wątpienia odgrywał rolę bierną, po prostu oddawał się kochankowi, i co do tego nie ma żadnych wątpliwości. Zachodził więc przypadek skażenia krwi rzymskiej, który — zgodnie z nadal obowiązującymi przepisami — powinien być surowo ukarany. Tymczasem nic takiego nie nastąpiło. Przeciwnicy przyszłego dyktatora nagłaśniali sprawę, ale wyłącznie z powodów politycznych. Starali się

zdyskredytować go w oczach opinii publicznej jako pederastę, zwolennika monarchii absolutnej, wielbiciela obcych wzorów kulturowych. Skoro zaakceptował normy obyczajowe obowiązujące na dworze Nikomedesa. to zapewne myśli o przeszczepieniu ich na grunt rzymski. A skoro nie ukrywa swoich zamiarów wprowadzenia jedynowładztwa, to zapewne marzy mu się zamiana republiki w monarchię absolutną. Nic dodać, nic ująć. Nikt ani pomyślał o ukaraniu Cezara za skażenie krwi rzymskiej! Przepisy regulujące te sprawy były już wówczas martwe wobec zmieniających się obyczajów. Wkrótce zresztą równie smakowite historie zanotowano w samej stolicy i również nikomu nie przyszło do głowy wyciągnąć z tego konsekwencje prawne. Bohaterem innej afery stał się Marek Antoniusz. W młodości przeżył burzliwy romans ze swym rówieśnikiem Skryboniuszem Kurionem. Był to więc związek nietypowy jak na ówczesne obyczaje, bo w stosunkach homoseksualnych partnerów z reguły dzieliła znaczna różnica wieku (np. Cezar i Nikomedes). Normy etyczne świata greckiego przyjęte i zaakceptowane przez Rzymian pochwalały tego rodzaju związki jako najlepszą drogę do wprowadzania młodzieńców w świat ludzi dojrzałych. Tymczasem Antoniusz i Kurion złamali tę niepisaną zasadę. Byli rówieśnikami o podobnych doświadczeniach, pochodzili z tej samej klasy, obaj mieli około dwudziestu lat. Trudno więc w ich wypadku doszukać się jakiegoś dodatkowego elementu oprócz fascynacji fizycznej. Poza tym Antoniusz i Kurion zadziwiali otoczenie siłą swej namiętności. Ogólnie przyjęte było, iż męskie związki homoseksualne zawierały mniej gwałtownych uniesień erotycznych niż związki heteroseksualne. Znaczna różnica wieku między partnerami, duży udział łączącej ich więzi duchowej determinowały zachowania seksualne. Akt fizyczny był tylko dopełnieniem, nie odgrywał głównej roli. Natomiast Antoniusz i Kurion oddawali się seksowi z młodzieńczym zapamiętaniem. Wzbudziło to obawy ojca Kuriona, człowieka o dość konserwatywnych poglądach. W pewnym momencie zdecydował

się on na interwencję, osadzając syna w areszcie domowym. Nie na wiele się to jednak zdało. Antoniusz nie zawahał się włamać przez dach, aby tylko połączyć się z kochankiem! Podobnie jak w wypadku Cezara był to przykład „skażenia krwi rzymskiej”. I podobnie jak w tamtej sytuacji nikt nie zareagował zgodnie z prawem. Historia krążyła po Rzymie, ale wyłącznie jako ciekawostka obyczajowa. Nikomu nie przyszło do głowy wystąpić z propozycją ukarania występnych kochanków, a jedynym człowiekiem, który się oburzył, był ojciec Kuriona. On jednak, jako osobiście zainteresowany, miał do tego prawo. Zapewne chciał się doczekać wnuków, a związek syna z Antoniuszem nie mógł mu ich zapewnić. Prawdopodobnie obawiał się, iż Kurion pozostanie przez całe życie homoseksualistą, co wykluczało ojcostwo. Mylił się. Związek syna z Antoniuszem okazał się typową młodzieńczą fantazją, bez następstw w okresie późniejszym.

RZYM MITYCZNY Eneasz i Dydona

H

istoria Rzymu, podobnie jak dzieje starożytnej Grecji, zaczęła się na wybrzeżu Azji Mniejszej, w okolicach Troi. Dwadzieścia lat przed wybuchem wojny trojańskiej bogini Afrodyta (Wenus) spotkała u podnóży góry Ida przystojnego pasterza o imieniu Anchizes. Bogini miłości miała wyjątkowo gorący temperament i nie zwykła odmawiać sobie przyjemności. Stanęła więc przed Anchizesem, udając niewinną dziewczynę porwaną z domu rodzinnego przez rozbójników morskich. Pasterz wzruszył się losem pięknej nieznajomej i zaprosił ją do swojego szałasu. Tam „niewinna dziewczynka” z dużą wprawą go uwiodła. Fakt ten oraz wyraźnie zauważalne doświadczenie w sztuce miłosnej mocno zastanowiły Anchizesa. Wówczas bogini ujawniła swoje prawdziwe imię i zapowiedziała, że ich miłość przyniesie owoc. Syn poczęty w wyniku miłosnych uniesień w szałasie będzie miał przed sobą wielką przyszłość. Bogini miłości dotrzymała słowa. Eneasz okazał się jednym z najdzielniejszych obrońców miasta. Praktycznie tylko Hektor przewyższał go męstwem, a po jego śmierci obrona Troi spoczęła na barkach potomka Wenus. W czasie owej strasznej nocy, kiedy to wojska Achajów wdarły się do Troi, jedynie Eneasz nie stracił głowy. Widząc, że los miasta jest przesądzony, postanowił ratować ludzi. Zdołał skupić wokół siebie gromadkę niedobitków i na ich czele przebił się do lasów porastających okoliczne góry. Tam uchodźcy zaczekali, aż Achajowie odpłyną, a następnie zbudowali własną flotę. Zdecydowali się opuścić miasto zniszczone przez wroga. Skoro Troja padła, widocznie tak chcieli bogowie i jej terytorium było przeklęte. Wsiedli zatem na okręty i odpłynęli w poszukiwaniu nowej ojczyzny. Eneaszowi

towarzyszył sędziwy Anchizes i mały syn Askaniusz-Julus. W ruinach Troi zginęła natomiast żona Eneasza, toteż wódz wygnańców wyruszał na tułaczkę jako wdowiec.

Eneasz wynosi Anchizesa z płonącej Troi (obraz Federico Barocci)

Podobnie jak Odyseusz, potomek Wenus przeżył liczne przygody. Ale przed wodzem Trojańczyków stało znacznie trudniejsze zadanie. On nie szukał drogi do domu, on próbował znaleźć nową ojczyznę dla swojego ludu, gdzie ziemia byłaby urodzajna, teren łatwy do obrony, a tubylcy przyjaźni i chętni do integracji z przybyszami. Z tego powodu Eneasz odrzucił pomysł osiedlenia się we wschodniej części Morza Śródziemnego. Potężne państwa, których granice dochodziły do wybrzeży (Egipt, imperium Hetytów), uniemożliwiały plany osadnicze. Natomiast na brzegach Morza Czarnego żyły ludy wyjątkowo dzikie, a wygnańcy z Troi mieli jak na razie dosyć wojen. Basen Morza Egejskiego zdominowali Achajowie, którzy ostatnio wystarczająco mocno dali im się we znaki. Nie po to uchodzili z płonącej Troi, aby znowu walczyć z Grekami! W tej sytuacji

Eneasz skierował swoje okręty na zachód, w strony mało znane. Po kilku latach tułaczki flotylla przybiła do brzegów dzisiejszej Tunezji. Tam oczom przybyszów ukazał się niezwykły widok. Zobaczyli wznoszone od podstaw nowe, wielkie miasto. Jego budowniczymi byli wygnańcy z miasta Tyr w Fenicji, którzy na skutek walk wewnętrznych musieli opuścić rodzinny kraj i szukać nowego miejsca do życia. Na ich czele stała piękna królowa Dydona, która w czasie wojny domowej straciła męża. Uchodźcy z Tyru i Troi szybko przypadli sobie do gustu. Pozbawieni ojczyzny, łatwo mogliby stopić się w jeden naród. Tym bardziej że nigdy wcześniej nie mieli ze sobą żadnych kontaktów i nie dzieliły ich jakiekolwiek urazy z przeszłości. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym integracji obu ludów wydawał się fakt, że ich przywódcy byli stanu wolnego i w rachubę wchodziło ewentualne małżeństwo. Zresztą Dydona nie ukrywała, że potomek Wenus zrobił na niej duże wrażenie i chętnie by go widziała u swojego boku. Któregoś dnia Eneasz i Dydona wybrali się wspólnie na łowy. W pewnej chwili przypadkiem (?) odłączyli się od reszty towarzystwa. Niebawem rozpętała się burza, która zmusiła ich do schronienia się w pobliskiej jaskini. Tam w świetle błyskawic stali się kochankami. Królowa była szczęśliwa. W czasie aktu miłosnego wydawało jej się, że błyskawice są płomieniami weselnych pochodni. Znów miała przy sobie mężczyznę, którego kochała i podziwiała. Czuła, że może wypełnić pustkę w sercu, jaka zapanowała po śmierci męża. Co innego jednak odczuwał Eneasz. Powodował nim umysł, nie serce. On się nie angażował, lecz raczej pozwalał kochać i adorować. Jako rasowy mężczyzna, bronił się przed miłością, próbując stłumić odruchy serca. Królowa podobała mu się jako kobieta, odpowiadała mu również jej osobowość. Był wdowcem, mógł więc nawet poślubić Dydonę, ale jako dojrzały mężczyzna nie dał się ponieść uczuciu. Akt seksualny sprawił mu wiele radości, lecz w jego mniemaniu to Dydona mu się oddała, a on tylko wykorzystał sposobność. Potrafił oddzielić seks od uczuć. Wydarzenie w jaskini nie

zakłóciło jego trzeźwego spojrzenia na świat. Zaspokoił pożądanie i ponownie stał się przywódcą ludu bez ojczyzny. Być może zresztą syn Wenus pokochałby z czasem Dydonę, niebawem jednak otrzymał przesłanie od bogów, że wybrzeże Afryki Północnej nie stanowi kresu jego wędrówki, że jego przeznaczeniem jest założenie Rzymu, nie Kartaginy. Nie odczuwał specjalnego żalu z powodu rozstania z kochanką, może jedynie odrobinę melancholii, ale każde rozstanie zawiera w sobie element smutku. Natomiast królowa nie mogła się pogodzić z myślą o utracie kolejnego mężczyzny, którego pokochała. Cierpiała też jej urażona duma, że Eneasz zdecydował się ją opuścić bez protestu i wahania. Jego okręty szykowały się do odpłynięcia, drużyna ładowała dobytek. Dydona obserwowała to z kamiennym spokojem, chociaż w jej sercu szalała rozpacz. Postanowiła, że nie przeżyje następnej nocy. I kiedy Trojańczycy wypłynęli w morze, królowa popełniła samobójstwo, przeklinając przed śmiercią niewiernego kochanka. Eneasz z pełnego morza obserwował słup dymu, jaki wzniósł się nad stosem pogrzebowym partnerki. Nie przypuszczał, że w ten oto sposób dał początek odwiecznej nienawiści Rzymu i Kartaginy. Trojanie w Italii

P

łynąc na północ, Eneasz dotarł do Sycylii (gdzie zmarł sędziwy Anchizes), a następnie dobił do Italii. Okręty uchodźców wylądowały w pięknej okolicy u ujścia Tybru. Być może Eneasz zdecydowałby się płynąć dalej, gdyby sprawy nie wzięły w swoje ręce kobiety. Miały już dosyć ciągłej wędrówki i chybotliwych kadłubów zamiast domów. Ile lat można szukać na morzu szczęścia? Ziemia, do której przybyli, jest równie dobra jak każda inna. Koniec tułaczki! Tak więc kiedy mężczyźni ruszyli na rozpoznanie terenu, kobiety podpaliły okręty. Eneasz i jego drużyna nie mieli wyjścia — musieli pozostać u ujścia Tybru. Wysłali tedy posłów do miejscowego władcy, prosząc o zgodę na osiedlenie.

Król tego terytorium nosił imię Latynus. Jego siedziba mieściła się w miasteczku Laurentum. Panował wraz ze swą żoną Amatą. Jego córka Lawinia miała wyjść za mąż za władcę plemienia Rutulów, sąsiadującego z państwem Latynusa od południa. Narzeczonego imieniem Turnus popierała matka dziewczyny. Sam król natomiast miał mocno mieszane uczucia wobec przyszłego zięcia. Co prawda nie kwestionował jego kandydatury, ale wielokrotnie otrzymywał znaki, że jego córka powinna wyjść za kogoś innego. Wyrocznie były zgodne: zięciem króla zostanie przybysz z dalekich stron, który w oznaczonym czasie pojawi się w Italii. Zrodzeni z tego związku potomkowie będą po wiekach panować nad całym światem. Kiedy więc przed Latynusem stanęli posłowie Eneasza, król doznał olśnienia. Oto wreszcie sprawdziły się przepowiednie. Przyjął wysłanników trojańskich wyjątkowo gościnnie, po czym zaprosił Eneasza na swój dwór. Syn Wenus wielce przypadł mu do gustu. Trafnie rozpoznał w nim urodzonego wojownika i przywódcę. Również zaprawieni w bojach ludzie Eneasza spotkali się z jego życzliwą oceną. Któryż władca nie chciałby takiego wzmocnienia sił obronnych swojego państwa? Latynus postanowił więc związać przybyszów ze sobą na stałe i zaproponował ich przywódcy rękę swojej córki. Był jednak pewien problem do rozwiązania. Turnus, narzeczony Lawinii, nie zamierzał łatwo z niej zrezygnować, tym bardziej że małżeństwo wiązało się z sukcesją po teściu. Władca Rutulów wiedział, że może liczyć na poparcie Amaty, i to dodawało mu odwagi. Rzeczywiście żona Latynusa za wszelką cenę starała się nie dopuścić do małżeństwa Lawinii z Eneaszem. Pod pozorem uczestnictwa dziewczyny w obrzędach religijnych uprowadziła córkę z pałacu, uniemożliwiając szybki ślub z potomkiem Wenus. Stopniowo narastał konflikt między Rutulami a Trojanami. W czasie polowania syn Eneasza zabił jelenia, na którego zamierzał się jeden z pasterzy Turnusa. Między myśliwymi doszło do kłótni, a następnie bójki. Wyciągnięto broń i padli pierwsi zabici. W obiegowej opinii winni byli uchodźcy z Troi. Zdanie to podzielał nawet stary Latynus, mimo całej

sympatii do Eneasza i jego ludzi. Wybuchła wojna, w której po jednej stronie stanęły oddziały trojańskie, a po drugiej wojownicy narzeczonego Lawinii wspomagane przez Latynusa. Co więcej, sprzymierzeńcy otrzymali posiłki od innych ludów środkowej Italii. Jednakże pomimo dysproporcji sił Eneasz wcale nie stał na przegranej pozycji. Jego ludzie byli wojownikami zaprawionymi w bojach pod Troją, a lata wędrówek nie pozwoliły im na zapomnienie wojennego rzemiosła. Początkowo przewagę zdobyli sprzymierzeńcy, którzy wykorzystali fakt rozdzielenia sił przez Eneasza. Askaniusz poniósł ciężkie straty, a zginął najbliższy przyjaciel Eneasza, Pallas. Zabił go osobiście Turnus i na znak triumfu założył sobie na biodrach pas pokonanego. Kiedy jednak Eneasz powrócił, sytuacja się odwróciła. Przeważyło doświadczenie bojowe Trojan i w rezultacie oni odnieśli zwycięstwo. W ostatnich chwilach bitwy doszło do bezpośredniego starcia między Eneaszem i Turnusem. Trojanin, choć wcześniej ranny, obezwładnił przeciwnika. Turnus zaczął go błagać o litość i Eneasz być może darowałby mu życie, gdyby nie dostrzegł na ciele wroga pasa przyjaciela. Tego nie mógł mu darować, toteż bez skrupułów przebił króla Rutulów mieczem. Po jego śmierci sprzymierzeńcy italscy zaprzestali walki. Latynus nie czuł do Eneasza żadnej osobistej urazy, więc zawarł z nim pokój i chętnie oddał mu za żonę swoją córkę. Drużyna Trojan połączyła się z jego poddanymi w jeden lud, który przyjął wspólną nazwę Latynów. W ten sposób zakończyła się wreszcie wędrówka wygnańców z Troi. Po śmierci starego króla władzę w państwie przejął Eneasz. Sprawy polityczne szły w dobrym kierunku, gorzej jednak było z życiem prywatnym syna Wenus. Lawinia okazała się osobą chorobliwie zazdrosną nawet o przeszłość erotyczną męża. Miała do niego pretensje o każdy szczegół z jego życia intymnego, łącznie z małżeństwem zawartym przed laty w Troi! Możliwe, że podpuszczała ją matka, a może córka Latynusa nie mogła darować Eneaszowi śmierci Turnusa. W każdym razie Lawinia zamieniła ich życie domowe w piekło. Nie potrafiła zrozumieć, że

trudno partnera rozliczać z wcześniejszego życia seksualnego. Szczególnie jednak miała Eneaszowi za złe jego pobyt na dworze Dydony. Nie docierało do niej, że to przecież on porzucił królową Kartaginy, żeby ostatecznie poślubić ją, Lawinię. A kiedy w Italii pojawiła się wygnana z Afryki siostra Dydony, kryzys małżeński jeszcze się pogłębił. Lawinia była przekonana, że mąż przeniesie na tę kobietę swoje uczucia do dawnej kochanki. Na dodatek dotarły do niej płotki, że siostra Dydony kochała się w Eneaszu jeszcze w czasie jego pobytu w Afryce. Na nic zdały się gorące zapewnienia króla, że życzliwość dla wygnanki nie ma żadnego podtekstu erotycznego. Przecież on sam najlepiej wie, co to znaczy być pozbawionym ojczyzny i zdanym na łaskę obcych. Lawinia jednak pozostawała głucha na wszelkie perswazje i postanowiła pozbyć się rywalki. Zaplanowała zamach na jej osobę, ale w sprawę wmieszali się bogowie. Ostrzeżona Anna zbiegła i za sprawą swoich boskich protektorów została nimfą rzeki Numicius. Po śmierci Eneasza Lawinia skierowała swoją niechęć na pasierba. Jak pamiętamy, Askaniusz był synem Eneasza zrodzonym ze związku zawartego jeszcze w Troi, owocem miłości do innej kobiety. To wystarczyło, by go znienawidzić. Macocha obrzydzała Askaniuszowi życie do tego stopnia, że młodzieniec zdecydował się opuścić dotychczasową siedzibę. Wraz z nim wyruszyła grupa młodzieży, zbuntowanej przeciwko dominacji starszych. Wędrując wzdłuż Tybru, założyli miasto Alba Longa, kolebkę Rzymu. Romulus i Remus

M

inęły wieki. Alba Longa powoli się rozwijała i weszła na stałe do systemu politycznego środkowej Italii. W mieście nadal rządzili potomkowie Eneasza. Wreszcie w czterysta lat po zburzeniu Troi doszło w Alba Longa do walki o władzę. Króla Numitora zdetronizował i zamordował rodzony brat. Uzurpator zabił też synów brata, a jego jedyną córkę poświęcił bogini

Weście. Jako kapłanka tego kultu nie mogła wyjść za mąż i miała obowiązek przez trzydzieści lat zachować czystość seksualną. W praktyce oznaczało to, że Rea Sylwia nigdy nie urodzi wnuka króla Numitora. Uzurpatora spotkało jednak spore zaskoczenie. Pewnego dnia okazało się, że kapłanka jest w ciąży, a po kilku miesiącach urodziła bliźnięta: Romulusa i Remusa. Westalka tłumaczyła, że ojcem dzieci jest bóg Mars, który zgwałcił ją podczas kąpieli w Tybrze. Podobno wykorzystał chwilę, kiedy drzemała na brzegu rzeki, i wówczas zbliżył się do niej niepostrzeżenie. Gdy się ocknęła, było już za późno. Zresztą czy kilkunastoletnia dziewczyna zdołałaby się oprzeć boskiej mocy? Ale uzurpator nie dał wiary tłumaczeniom i zgodnie z prawem polecił zgładzić występną kapłankę. Odczekał jednak z egzekucją do czasu porodu. Kiedy Rea Sylwia została stracona, niemowlęta wrzucono w wiklinowym koszyku do Tybru. Wbrew woli uzurpatora bliźnięta przeżyły. Koszyk zaplątał się w przybrzeżnych trzcinach i woda nie zniosła go do morza. Dziećmi zaopiekowała się zwabiona ich płaczem wilczyca, która wykarmiła je własnym mlekiem. Zachowała się też o wiele bardziej realistyczna wersja legendy. Według niej „wilczycą” okazać się miała niezbyt cnotliwa wiejska dziewczyna, która na swój przydomek zapracowała usłużnością wobec pasterzy. Określenie to bowiem było synonimem taniej prostytutki. Z pewnością nikt przecież nie widział Marsa gwałcącego Reę Sylwię ani też wilczycy karmiącej niemowlęta. Matka dzieci nie dotrzymała przysięgi czystości i poniosła zasłużoną karę. Bardziej prawdopodobne wydaje się również wykarmienie bliźniąt przez wiejską dziewczynę (wątpliwa cnota bynajmniej jej w tym nie przeszkadzała) niż przez wilczycę. Po prostu z czasem do praktyki dodano ideologię, korygując to, co uważano za wstydliwe dla potomków Romulusa.

Wilczyca karmiąca Romulusa i Remusa

Następnie niemowlęta znalazł lub wziął na wychowanie pasterz Faustulus. Pod jego okiem chłopcy wyrośli na dzielnych młodzieńców. Złośliwi Grecy i Etruskowie również i w tym fakcie doszukiwali się sensacji. Podobno żona pasterza, Akka Larentia, też prowadziła się skandalicznie i możliwe, że to ona właśnie była ową „wilczycą” z legendy. Obrońcy moralności rzymskiej przeciwstawiali temu argument, że Akka urodziła swojemu mężowi aż dwunastu synów. Nie dość, że wszystkich wychowała, to jeszcze zajęła się Romulusem i Remusem. W odpowiedzi oponenci zauważali, iż tak naprawdę nie wiadomo, ilu z tych synów spłodził Faustulus, a przy takiej liczbie dzieci na pewno się w chacie nie przelewało. Zaradna Akka musiała więc jakoś dorabiać na utrzymanie rodziny. Po latach chłopcy dowiedzieli się, czyimi są dziećmi i jakie przysługują im prawa. Zebrali więc grupę młodych pasterzy i na ich czele obalili uzurpatora. Następnie bracia postanowili założyć

własne miasto, w którym będą wspólnie panować. W tym celu wybrali jedno ze wzgórz nad Tybrem, w pobliżu miejsca, gdzie kiedyś rzeka wyrzuciła ich na brzeg. Młodzieńcy szybko jednak zrozumieli, że wspólne rządy nie będą możliwe, i postanowili losować pierwszeństwo. Szczęście uśmiechnęło się do Romulusa i on też został założycielem Rzymu. Ale gdy jego bratu nie udało się skolonizować sąsiedniego wzgórza, między synami Rei Sylwii doszło do bójki, zakończonej śmiercią Remusa. Tak więc ostatecznie Rzym ma tylko jednego protoplastę. Porwanie Sabinek

W

idząc szczupłość swoich szeregów, Romulus ogłosił, iż w Rzymie mogą się osiedlać wszyscy chętni, łącznie z wyjętymi spod prawa. Niebawem osada wypełniła się szumowinami z całego Półwyspu Apenińskiego. Okoliczni mieszkańcy z przerażeniem obserwowali, jak złodzieje, mordercy oraz wszelkiej maści opryszkowie zasiedlają miasto. Oczywiście nowa społeczność cierpiała na brak kobiet, albowiem sąsiedzi nie zamierzali oddawać swych córek za żony bandzie rzezimieszków. Na nic się zdały zapewnienia Romulusa (syna występnej kapłanki i bratobójcy!), że w Rzymie panują ład i porządek, a jego mieszkańcy pragną zacząć życie od nowa. Wreszcie osadnicy uciekli się do podstępu i zaprosili sąsiadów na igrzyska ku czci bogów. Takiego zaproszenia nie można było odrzucić, tym bardziej że okolicznej ludności zależało na dobrych stosunkach z Rzymem. Kiedy impreza trwała w najlepsze, Rzymianie uprowadzili obecne dziewczęta (w większości pochodzące z plemienia Sabinów). Ich ojcowie i bracia przybyli bez broni, więc ograniczyli się wyłącznie do słownych protestów. Jednakże po powrocie do domów zaczęli przygotowywać wyprawę w celu odbicia branek. Tymczasem zostały one rozdzielone pomiędzy towarzyszy Romulusa. Dziwnym trafem okazało się, że wszystkie są pannami, z wyjątkiem jednej mężatki o imieniu Hersylia (ona właśnie przypadła Romulusowi).

Prawdopodobnie nie było w tym żadnego przypadku. Po prostu łotrzyki Romulusa wybierały najmłodsze dziewczęta, unikając zapewne porywania zamężnych kobiet. Tak więc ludzie Romulusa zdobyli upragnione kobiety, ale nie rozwiązali swoich problemów do końca. Dziewczęta odnosiły się do nich z niechęcią, co nie powinno specjalnie dziwić. Zostały wszak porwane siłą i wydane na pastwę opryszków, którymi w ich osadach straszono niegrzeczne dzieci. Powoli jednak Rzymianie uspokajali zrozpaczone branki. Przekonywali, że mają wobec nich uczciwe zamiary, że chcą, aby były ich żonami i matkami ich dzieci. A porwać musieli je ze względu na upór ich rodzin. Dziewczęta nie powinny się więc uważać za niewolnice, lecz za pełnoprawne małżonki. Według opinii kronikarzy słowa Rzymian zostały poparte uczuciem i żarliwymi pieszczotami. Wydaje się, że gromada łotrów zamieszkujących ówczesny Rzym dobrze znała psychikę kobiet. Ostentacyjny szacunek w połączeniu z dużymi umiejętnościami w zakresie erotyki (owe żarliwe pieszczoty!) spowodowały całkowitą zmianę nastawienia Sabinek. Niewykluczone zresztą, że wśród porywaczy byli mężczyźni wyjęci spod prawa za uwiedzenie. Mogli zatem łatwo przeszkolić pozostałych towarzyszy w trudnej sztuce łamania niewieścich serc. Tak więc zanim u bram miasta pojawiła się ekspedycja ratunkowa, niedawne branki pogodziły się już z losem. Przekazały rodzinom wiadomość, że z własnej i nieprzymuszonej woli pozostają w Rzymie. Sabinowie jednak sądzili, że uczyniły tak pod presją Rzymian, i nie zaprzestali przygotowań do wyprawy. Wreszcie wyruszyli i od razu odnieśli znaczny sukces. Opanowali wzgórze Kapitolu, trudne do zdobycia ze względu na ukształtowanie terenu i silną załogę. Pomogła im w tym westalka Tarpeja, która w zamian za obietnicę sowitej zapłaty (czy też z miłości do króla Sabinów) wpuściła wroga do twierdzy. Jak widać, nie mieli Rzymianie szczęścia do pierwszych westalek. Jedna nie dochowała dziewictwa, a druga okazała się zdrajczynią. Sprawiedliwość dosięgła jednak występną kapłankę. Kiedy Sabinowie opanowali Kapitol, zabili

zdrajczynię bez skrupułów. Wzmocnieni sukcesem, przypuścili otwarty atak na osadę Romulusa. Ten nie chciał się bronić za murami i wyprowadził armię w dolinę między wzgórzami Kapitolu i Palatynu. Walka była niezwykle zacięta. Rzymianie bronili przyszłości swojego miasta, Sabinowie zaś swego honoru. Szala zwycięstwa przechylała się raz na jedną, raz na drugą stronę. W pewnej chwili poległ Hostiliusz, mąż branki Romulusa, i to przesądziło o losach bitwy. Hersylia, która dotychczas nie mogła się zdecydować, komu życzyć szczęścia, teraz nie miała odwrotu. Przy życiu pozostał już tylko jeden mężczyzna, z którym związała swój los. Nie pragnęła powrotu do rodzinnej osady jako wdowa po bohaterskim małżonku. Namówiła pozostałe kobiety do wspólnej interwencji. Przecież nie mogą bezczynnie patrzeć, jak wzajemnie się mordują ich mężowie z ojcami i braćmi! W zależności od wyniku starcia zostaną albo wdowami, albo sierotami! Innego wyjścia nie ma. Tak więc tłum młodych kobiet wtargnął na pole bitwy i rozdzielił walczących. Po chwili po jednej stronie stali wojownicy sabińscy, po drugiej ludzie Romulusa. Między nimi zaś znajdowały się kobiety i przekonywały do zaniechania walki. Rzymianie byli za zawarciem pokoju, do czego zresztą dążyli od samego początku. A Sabinowie ulegli perswazji. Bo i jaki mieli wybór? Nie mogli przecież siłą przedzierać się przez tłum kobiet, o które toczyła się wojna. Zresztą może faktycznie rzezimieszki Romulusa ucywilizowały się co nieco. Z pewnością dziewczęta nie chciałyby żyć z łotrami. Poza tym bez wątpienia Rzymianie potrafią walczyć; udowodnili to dzisiaj. Może więc lepiej żyć z nimi w zgodzie. Albo jeszcze lepiej połączyć się w jeden lud. Razem byłoby łatwiej bronić się przed najeźdźcami. A w Italii wrogów nie brakuje. Interwencja kobiet okazała się zatem na tyle skuteczna, że zwaśnione strony postanowiły się zjednoczyć. Stolicą państwa został Rzym, władcą zaś Romulus. A z porwaniem Sabinek wiązano później uprzywilejowaną pozycję kobiety w społeczeństwie rzymskim (w porównaniu z innymi ludami).

Romulus panował wyjątkowo długo. Przez wszystkie te lata żył w zgodzie i miłości z Hersylią, której tyle zawdzięczał. Już jako starzec zniknął w czasie gwałtownej burzy wśród ludu zgromadzonego na Polu Marsowym. Oficjalnie ogłoszono, że został żywcem wzięty pomiędzy bogów. Ale dociekliwi podejrzewali, że założyciela Rzymu po prostu zamordowano. Nienawidzili go senatorowie, zarzucając mu zbyt autorytatywne rządy. Wykorzystali więc burzę, zatłukli go i poćwiartowali ciało, po czym wynieśli je pod togami. A na użytek tłumów spreparowali historię o wniebowzięciu króla. Rzym pod władzą królów

Z

a panowania następnych władców miasto powoli się rozwijało, podporządkowując sobie kolejne ziemie. W okresie rządów wojowniczego Tuliusza Hostiliusza Rzym wszedł w konflikt z miastem Alba Longa, czyli ze swoją kolebką. Było to zresztą nieuniknione. Obie osady dzieliło w prostej linii zaledwie trzydzieści kilometrów, tak więc prędzej czy później potomkowie Romulusa musieli się zetrzeć z miastem założonym przez syna Eneasza. Po długich działaniach wojennych obie armie stanęły naprzeciw siebie. I wtedy uznano, że wzajemne wyrzynanie się potomków wygnańców z Troi jest bezcelowe. Żadna ze stron jednak nie chciała ustąpić. W tej sytuacji postanowiono, że o losach starcia zadecyduje pojedynek przedstawicieli obu armii. Po stronie rzymskiej wytypowano trzech braci z rodu Horacjuszów, po przeciwnej trzech z rodu Kuracjuszów. Starcie było niezwykle krwawe. Polegli wszyscy Kuracjusze oraz dwaj z Horacjuszów. Wśród zabitych wojowników Alba Longa znajdował się narzeczony Horacji, siostry zwycięzcy. Kiedy armia rzymska wróciła do miasta, tylko jedna osoba nie podzielała ogólnej radości. Horacja rozpoznała na ramionach brata płaszcz narzeczonego. Zaczęła płakać i wzywać zabitego po imieniu. Wówczas brat bez wahania wydobył miecz i przebił nim siostrę. Nad jej zwłokami stwierdził, że tak powinien skończyć każdy, kto

przedkłada prywatne uczucie nad miłość do ojczyzny. Zabójca stanął przed sądem i został skazany na karę śmierci. Wówczas odwołał się do opinii zgromadzenia ludowego. O litość dla syna błagał również jego ojciec, do niedawna szczęśliwy ojciec czworga dzieci. Dwóch synów poległo, córkę zabił rodzony brat jako zdrajczynię, a teraz ostatnie dziecko ma zostać stracone! Niech lud zrozumie, że on jako Rzymianin wybaczył już morderstwo synowi, który przecież działał dla dobra ojczyzny, któremu Rzym zawdzięcza zwycięstwo i panowanie nad Alba Longa. Ostatecznie Horacjusza uwolniono od kary. Musiał tylko złożyć ofiary dla przebłagania bogów i poddać się oczyszczeniu. Jest to bardzo charakterystyczne dla tego okresu dziejów rzymskich. Ponad życie rodzinne i uczuciowe należało zawsze stawiać obowiązek wobec ojczyzny. Nawet jeżeli wymagało to nieludzkich poświęceń. „Ojczyzna ponad wszystko” — to hasło, które umożliwiło Rzymowi zbudowanie imperium. A na marginesie tej sprawy warto dodać, że wśród rodzin przesiedlonych z Alba Longa do Rzymu znalazł się ród Juliuszów, wywodzący się bezpośrednio od Askaniusza, czyli od bogini Wenus. Po wiekach w tej właśnie rodzinie narodzi się jej najsłynniejszy przedstawiciel, Gajusz Juliusz Cezar. Po śmierci Tytusa Hostiliusza w Rzymie panował Ankus Marcjusz. Umierając mianował opiekunem swoich dzieci przybysza z etruskiego miasta Tarkwinie, Lucjusza Tarkwiniusza. Ten niebawem przejął pełnię władzy, a na swego następcę wyznaczył zięcia, Serwiusza Tuliusza. Synowie Ankusa Marcjusza nie zamierzali się jednak pogodzić z taką koleją rzeczy. Dokonali więc zamachu na osobę króla. Rannego od ciosu toporem władcę natychmiast przewieziono do pałacu i ogłoszono, że do czasu jego wyzdrowienia sprawami państwa kierować będzie Serwiusz Tuliusz. A kiedy po kilku dniach ogłoszono śmierć króla (w rzeczywistości zmarł on niebawem po zamachu), jego następcą został właśnie Tuliusz. Nowy monarcha, wiedząc, że dwaj synowie zmarłego władcy czują się pokrzywdzeni, postanowił

wydać za nich swoje córki. Miał nadzieję, że w ten sposób skłoni ich do współpracy. Tak więc Tulia Starsza poślubiła Arrusa Tarkwiniusza, Tulia Młodsza zaś — Lucjusza. Rychło się jednak okazało, że obie pary małżeńskie są co najmniej niedobrane. Tulia Starsza i Lucjusz Tarkwiniusz pożądali władzy, gotowi zrobić wszystko, by tylko ją zdobyć. Natomiast ich współmałżonkowie należeli do osób wyjątkowo spokojnych, pragnących żyć wyłącznie w zaciszu domowego ogniska. Niedobrane związki szybko dobiegły końca. Tulia Młodsza i Arrus Tarkwiniusz zmarli w niedługim odstępie czasu, otruci przez swoich współmałżonków. Zabójcy pobrali się i zaczęli przygotowywać zamach na osobę króla. Serwiusz Tuliusz był nieprzeciętnym władcą. Rozbudował Rzym, wzniósł mury obronne, przeprowadził daleko posunięte reformy ustrojowe. Ale jak zwykle w takich sytuacjach, aktywność króla nie wszystkim się podobała. Miał wielu wrogów, zwłaszcza wśród senatorów. Działalność Tulii i Tarkwiniusza łatwo znalazła poklask w tych kręgach i niebawem spiskowcy pozyskali znaczną liczbę zwolenników. W stosownym momencie małżonkowie zdecydowali się dokonać zamachu stanu. Pewnego dnia Tarkwiniusz wszedł w otoczeniu straży na salę posiedzeń senatu i po prostu zasiadł na tronie. Następnie wysłał posłańców do senatorów z żądaniem, aby natychmiast stawili się na nadzwyczajne posiedzenie zgromadzenia. Sala zaczęła się zapełniać, wreszcie przybył sam król. W ostrych słowach zaatakował zięcia, zarzucając mu zdradę i niewdzięczność. Ale Tarkwiniusz ani myślał słuchać teścia. Wypchnął go z sali i brutalnie strącił ze schodów. Potem wezwał swoich ludzi i polecił im zabić króla. Oprawcy dopędzili uciekającego władcę i zatłukli na śmierć. Ciało Serwiusza Tuliusza leżało jeszcze na drodze, kiedy przejeżdżała tamtędy jego córka. Woźnica zatrzymał powóz przed zwłokami, lecz Tulia nakazała mu jechać dalej. I tak powóz zmiażdżył ciało króla, który tyle dobrego uczynił dla państwa. Nowy władca rządził tak, jak można się było spodziewać.

Okazał się wyjątkowym tyranem, całkowicie lekceważącym rzymską tradycję. Osobiście sprawował władzę sądowniczą, nie dając pozwanym szans na skuteczną obronę. Nie liczył się ze zdaniem senatu, nie powoływał zresztą nowych senatorów. Tylko od niego zależały sprawy wojny i pokoju, zawieranie i zrywanie przymierzy. Szybko wzbudził powszechną nienawiść, w związku z czym jako pierwszy władca w dziejach Rzymu powołał osobistą straż przyboczną. Niewiele ustępowali mu synowie. W czasie jednej z wypraw wojennych syn Tarkwiniusza, Sekstus, poznał żonę swojego kuzyna, Lukrecję. Jej uroda i oddanie mężowi zrobiły na nim duże wrażenie. Od tej pory zastanawiał się nad sposobem jej uwiedzenia. Po jakimś czasie zjawił się o zmroku (pod nieobecność męża) w jej domu, prosząc o gościnę. W nocy wtargnął do pokoju Lukrecji, żądając, aby mu się oddała. Kiedy dziewczyna stawiła opór, zagroził jej śmiercią i zniesławieniem na wieki. Zapowiedział bowiem, że zabije ją i jednego z jej niewolników, a męża poinformuje, iż przyłapał ich in flagranti. Prawo przewidywało w takich wypadkach karę śmierci dla obojga kochanków, a wyrok wykonać mógł każdy obywatel rzymski. Zrozpaczona Lukrecja uległa i Sekstus posiadł ją wielokrotnie. Po odjeździe gwałciciela zhańbiona kobieta wezwała ojca i męża wraz z najbliższymi przyjaciółmi. Opowiedziała im o zajściu. Następnie oświadczyła, iż została zbrukana na zawsze, a kobiecie rzymskiej nie przystoi żyć z piętnem hańby. Po czym błyskawicznie wydobyła nóż i przebiła się nim na oczach osłupiałych mężczyzn. Zanim wydała ostatnie tchnienie, los Tarkwiniuszy był już przesądzony. Mężczyźni wydobyli ze zwłok dziewczyny nóż i złożyli na niego przysięgę wspólne] walki przeciwko królowi i jego rodzinie. Na przywódcę spisku wybrali jednego ze świadków samobójstwa Lukrecji, Lucjusza Juniusza Brutusa. Niebawem wybuchło powstanie, które zmiotło z tronu Tarkwiniuszy. Przy okazji zniesiono również monarchiczną formę rządów. Od tego czasu przez następne pięć wieków Rzym był republiką. Dzieje Rzymu królewskiego spinają klamrą dwa gwałty

popełnione na kobietach. Zgwałcona westalka urodziła założyciela Rzymu i jego pierwszego króla. Gwałt na mężatce stał się bezpośrednią przyczyną upadku władzy królewskiej w państwie. Nie ma chyba żadnego innego kraju w dziejach, w którego historii tego typu przemoc odegrałaby tak wielką rolę. Nawet jeżeli znaczna część przedstawionych wydarzeń była tylko legendą.

S CHYŁEK REPUBLIKI Problemy domowe Cycerona

W

I w. p.n.e. sprawy prywatne polityków rzymskich często splatały się z życiem publicznym. Zachowania, ambicje czy też postępki zarządców ówczesnego Rzymu często inspirowały kobiety. Doskonałym przykładem takiego zazębiania się uczuć i małżeństwa z najważniejszymi wydarzeniami politycznymi są dzieje związku Cycerona i Terencji. Sławny mówca pochodził z niewielkiego miasteczka italskiego Arpinium, którego obywatele stosunkowo niedawno uzyskali obywatelstwo rzymskie. Powoli wspinał się po szczeblach kariery, aż wreszcie poślubił Terencję, która dostrzegła w nim zadatki na polityka dużego formatu. Od chwili ślubu można zaobserwować, jak Terencja popychała Cycerona do osiągania coraz to nowych godności, które zaspokoiłyby jej ambicje polityczne. Sam mówca był bowiem człowiekiem raczej mało zdecydowanym. Bał się odpowiedzialności, skutków własnych decyzji. W 63 r. p.n.e. długo zastanawiał się, czy kandydować na stanowisko konsula. Wahania przerwała wreszcie żona, opowiadając o cudzie, jaki rzekomo stał się jej udziałem. Podobno kiedy składała ofiary, z domowego ołtarza buchnął ogromny płomień. Według Terencji oznaczało to przychylność bogów dla zamierzeń politycznych męża. Ambitna kobieta zdołała przekonać mówcę do takiej właśnie interpretacji zjawiska, co zaowocowało podjęciem przez Cycerona skutecznych starań o konsulat. Jako żona najwyższego urzędnika Terencja jeszcze wzmogła swoją aktywność na niwie politycznej. Cyceron wręcz skarżył się przyjaciołom, że żona bardziej się pasjonuje sprawami publicznymi niż domowymi. Cóż, była nieodrodną córą swoich czasów, tylko bowiem nieliczne kobiety z najwyższych sfer interesowały się wyłącznie

życiem rodzinnym. Kiedy w czasie konsulatu Cycerona wynikła słynna sprawa spisku Katyliny, Terencja nie mogła pozostać obojętna. W pierwszych dniach grudnia 63 r. p.n.e. odbyło się dramatyczne posiedzenie senatu, podczas którego miał zostać przesądzony los uwięzionych spiskowców. Największa odpowiedzialność spoczywała na urzędującym konsulu, którym był Cyceron. Większość uczestników obrad opowiadała się za ukaraniem winnych śmiercią. W tym duchu przemawiał również Cyceron. Atmosfera stawała się coraz cięższa, wszyscy obawiali się skutków decyzji. Jedynym człowiekiem na sali, który zachował spokój, był Juliusz Cezar. Osobiście zamieszany w spisek, nie bał się o swój los. Wygłosił więc doskonałą mowę, w której więcej miejsca poświęcił problemowi śmierci niż karze dla spiskowców. Stwierdził, że osobiście uważa śmierć za naturalny odpoczynek po trudach życia, a jej szafarzem są siły nadprzyrodzone, nie ludzie. Nie należy więc stwarzać precedensu karania śmiercią obywateli rzymskich przez konsula. Zaproponował, aby spiskowców osadzić w więzieniach na terenie Italii, nie uciekając się do najwyższego wymiaru kary. Przemówienie Cezara wywarło piorunujące wrażenie. Niedawni zwolennicy egzekucji, na wyścigi odwoływali swoje poglądy. Zajadły republikanin Marek Katon milczał. Po incydencie z listem miłosnym od jego siostry do Cezara (co zaszło właśnie w czasie tego posiedzenia senatu) wolał więcej nie zabierać głosu. Kiedy wydawało się, że opinia Cezara przeważy, na salę wbiegła Terencja. Jako żona urzędującego konsula przewodniczyła właśnie obchodom ku czci Dobrej Bogini. Zdziwionym senatorom wykrzyczała nowinę. Bogowie przemówili! W czasie obrzędów z ołtarza ofiarnego strzelił w górę ogromny płomień. Westalki objaśniły znak. Należy działać z całą energią i spiskowców natychmiast stracić. Cyceron uwierzył w pirotechniczne przesłanie sił nadprzyrodzonych. Wygłosił wspaniałą mowę, w której dał do zrozumienia, że odpowiedzialność za śmierć skazańców weźmie na siebie. Nikt już nawet nie chciał słuchać filozoficznych dywagacji Cezara. Postanowiono zgładzić

zwolenników Katyliny. Cyceron na czele senatorów udał się po więźniów. Ze względów bezpieczeństwa nie trzymano ich w jednym miejscu, lecz pod silną strażą w domach prywatnych. Kolejno prowadzono skazańców do więzienia, gdzie konsul oddawał ich w ręce kata. Kiedy stracono już wszystkich, Cyceron ogłosił publicznie stracenie wrogów państwa. Rzymian ogarnął amok. Na idącego do domu konsula sypały się wieńce i kwiaty, matki pokazywały go dzieciom, nazywając obrońcą państwa. Terencja triumfowała, zapewne nie przypuszczając, jak drogo przyjdzie jej zapłacić za chwilę chwały.

Cyceron

Zastanawia zaufanie Cycerona do kontaktów żony z bogami. Jakoś dziwnie często dochodziło do eksplozji na ołtarzu, kiedy stała przy nim Terencja. Zapewne w tym ostatnim wypadku konsul uwierzył opinii westalek. Był człowiekiem uczciwym i chyba mu do głowy nie przyszło, że żona działała w

porozumieniu z kapłankami. Katylina skompromitował kiedyś jej rodzoną siostrę, westalkę Fabię, stawiając w bardzo kłopotliwej sytuacji nie tylko Terencję, ale również westalki. Każdy skandal, w który zamieszana była kapłanka, odbijał się szerokim echem w całym państwie. Teraz więc kobiety postanowiły się zemścić, i w pełni im się to udało. Może samej Terencji by nie uwierzono, ale skoro stały za nią strażniczki świętego ognia? A Cyceron, jako człowiek pobożny, w odróżnieniu od cynika Cezara wierzył w ingerencję sił nadprzyrodzonych w życie ludzi. Egzekucja stronników Katyliny spowodowała, że w Rzymie powstało stronnictwo wrogie Cyceronowi. Ludzie ci (krewni lub przyjaciele straconych) nie zamierzali darować konsulowi egzekucji. Na dodatek Terencja swoim postępowaniem przyczyniła mężowi następnych wrogów. W ich gronie znalazł się m.in. słynny Publiusz Klodiusz, jeden z największych awanturników epoki, bohater największego chyba skandalu obyczajowego swoich czasów, tzn. opisanej już afery z żoną Cezara przy okazji obchodów ku czci Dobrej Bogini. Było to w rok po egzekucji stronników Katyliny. Początkowo Cyceron nie zamierzał angażować się w proces, traktując sprawę jako ciekawostkę obyczajową. Terencja jednak coraz bardziej naciskała na męża, aby złożył zeznania przeciwko Klodiuszowi. Kiedy mówca odmawiał, zaczęła podejrzewać, że kieruje nim sympatia (czy też namiętność) do pięknej Klodii. Podobno siostra Klodiusza planowała nawet poślubienie Cycerona. Awantury domowe obrzydziły życie byłego konsula do tego stopnia, że złożył zeznania obciążające. Rewelacje Cycerona obaliły alibi oskarżonego. Klodiusz przedstawił bowiem świadków, którzy potwierdzili, że feralną noc spędzał u przyjaciela, kilkanaście mil od Rzymu. Były konsul jednak, osoba o nieposzlakowanej uczciwości, zeznał, że rozmawiał z oskarżonym w stolicy na trzy godziny przed zajściem. W tej sytuacji wyrok skazujący wydawał się być przesądzony. Dopiero interwencja finansowa Krassusa załatwiła Klodiuszowi uniewinnienie. Brat Klodii nigdy jednak nie zapomniał roli, jaką w procesie odegrali Cyceron i Terencja.

Miał się jeszcze zemścić, a był to wyjątkowo srogi odwet. Klodia i Katullus

S

woją drogą można zrozumieć obawy Terencji dotyczące męża i Klodii. Dama ta uchodziła za najpiękniejszą kobietę ówczesnego Rzymu. Co więcej, była osobą o ogromnym temperamencie seksualnym, bynajmniej nie stroniącą od mężczyzn. Do historii przeszła jako obiekt miłości poety Katullusa, który opisywał ją pod imieniem Lesbii. Właśnie miłości do niej zawdzięcza liryka rzymska swoje najpiękniejsze strofy. Kiedy się poznali, poeta miał około dwudziestu lat, Klodia o dziesięć więcej. Znajdowała się w pełnym rozkwicie swojej kobiecości, otoczona rojem wielbicieli. Katullus zakochał się w niej od pierwszego wejrzenia. Była wówczas żoną namiestnika Galii Przedalpejskiej, rodzimej prowincji Katullusa. Dzieliła ich nie tylko różnica wieku. Poeta pochodził z małego prowincjonalnego miasteczka, którego mieszkańcy niedawno dopiero otrzymali obywatelstwo rzymskie. Klodia zaś należała do arystokratycznego rodu Klaudiuszów. Kiedy namiestnictwo jej męża dobiegło końca, wróciła do Rzymu. Wkrótce pojawił się tam również Katullus. Mimo skrupułów natury moralnej pragnął jej ciała, nie myślał zadowolić się uczuciem platonicznym. Zresztą Klodia też tego nie oczekiwała. Sama nakłaniała wielbiciela do miłości fizycznej: Uznajmy całe zrzędzenie gderliwych starców za warte jeden grosz. Słońca zachodzą, i powracają — My musimy spać przez wieczną noc, gdy raz zgaśnie krótkie światło[7].

A kiedy doszło do spełnienia, Katullus uwierzył, że osiągnął [7] – K a t u l l u s , [za:] P. Grimal, Miłość w Rzymie, Warszawa 1990, s. 142.

szczyt szczęścia. Niecierpliwił się, że ich spotkania są tak rzadkie i krótkie. Ale nawet w ówczesnym Rzymie żona dostojnika (Metellus był wówczas konsulem) musiała dbać o zachowanie pozorów. Kochankowie najczęściej spotykali się w domu przyjaciela poety, lecz przez kilka lat znajomości Klodia tylko raz została z Katullusem na całą noc. Po trzech latach romansu zmarł mąż Klodii. Współcześni szeptali o truciźnie i obciążali winą jego żonę. Śmierć Metellusa przerwała związek Klodii z Katullusem. Młoda wdowa postanowiła ułożyć sobie życie na nowo, a namiętność mogła tym planom tylko przeszkodzić. Tego poeta nie potrafił zrozumieć. Wypominał kochance, iż kiedyś w chwili miłosnego uniesienia obiecała mu małżeństwo. Klodia jednak związała się z innym mężczyzną, na co Katullus zareagował słynnym wierszem: Kocham i nienawidzę. Jak to możliwe? — zapytasz. Nie wiem, jak to możliwe. Czuję, że jest tak. I cierpię[8].

Katullus znalazł ukojenie w nienawiści. Pisał złośliwe wiersze, mieszając dawną kochankę z błotem. Mimo iż jej aktualny partner (niejaki Celiusz Rufus) stwierdził publicznie, iż Klodia w jadalni mówi „tak”, a w sypialni „nie”, poeta zarzucał jej nimfomanię: Niech sobie żyje z gachami szczęśliwa, Setka ich naraz w domu u niej bywa; Każdemu sprzyja, choć w sercu nie lubi I chytrze gubi [9].

Wydaje się, że w zarzutach Katullusa było trochę prawdy. Cyceron wspominał o przyjęciach w ogrodach Klodii, na których bywały dziesiątki młodych mężczyzn. Podobno uwielbiała ona przechadzać się wzdłuż Tybru, podziwiając nagie ciała pływających w rzece młodzieńców. Całej jednak prawdy [8] – K a t u l l u s , LXXXV, [w:] Muza rzymska, Warszawa 1963. [9] – Poezje Katulla, Kraków 1898, LXVIII.

zapewne nigdy się nie dowiemy. Możliwe, iż Klodia nie zadowalała się wyłącznie Celiuszem, ale więcej już nie oddała się Katullusowi. Poecie pozostały więc wyłącznie wiersze. Krążyły też plotki na temat rzekomego kazirodztwa Klodii z bratem. Faktem jest, że ukochana Katullusa była do Klodiusza bardzo przywiązana i darzyła go wyjątkowym uczuciem. Nic więc dziwnego, że zeznania Cycerona potraktowała jako atak przeciwko sobie. Jeżeli nawet miała jakąś słabość do mówcy, od tej chwili zamieniła się ona w nienawiść, wymierzoną nie tylko w Cycerona, ale także w jego żonę. Klodia bowiem nie poświęcała się wyłącznie sprawom zmysłów. Jako rasową Rzymiankę interesowała ją również władza, wpływ na politykę państwa. Należąc do rodu Klaudiuszów, z urodzenia musiała obracać się w kręgach senatorów, konsulów, wodzów. Jej kolejni mężowie (Lucjusz Lukullus i Metellus) byli konsulami i namiestnikami prowincji. Przede wszystkim jednak ze wszech miar popierała karierę brata. Ten zaś, świadom własnych możliwości, chciał zdobyć znaczenie, co bardziej wysługując się uznanym politykom. W tym celu postanowił osiągnąć stanowisko trybuna ludowego. Urząd ten dawał bardzo szerokie kompetencje, z prawem weta wobec zarządzeń i ustaw włącznie. Trybunami jednak mogli być wyłącznie plebejusze, a Klodiusz pochodził z rodziny patrycjuszowskiej. Ale w skorumpowanym Rzymie nie było rzeczy niemożliwych. Klodiusz znalazł więc plebejusza, który za godziwe wynagrodzenie zgodził się go adoptować. Młody arystokrata zmienił wtedy nazwisko rodowe i przyjął to, pod którym przeszedł do historii. Dość szybko zdobył pożądane stanowisko, przekupując wyborców. Następnym krokiem awanturnika było nawiązanie kontaktów politycznych z Cezarem i Krassusem. Możliwe zresztą, że początek współpracy z tymi politykami należy datować na okres wcześniejszy i że to właśnie złoto Krassusa umożliwiło Klodiuszowi osiągnięcie stanowiska trybuna ludowego. Zdolny awanturnik już niebawem miał wykazać swoją przydatność. Cyceron szybko zrozumiał, jak drogo przyjdzie mu zapłacić

za chwile triumfu. Klodiusz zaczął się liczyć w Rzymie, co więcej, współpracował z Cezarem i Krassusem, czyli politykami bez wątpienia zamieszanymi w spisek Katyliny. W ten sposób mówca miał przeciwko sobie nie tylko dawnych spiskowców, ale również sprytnego kondotiera politycznego. A to wszystko przez uległość wobec żony i jej podejrzenia! Klodiusz głośno rozpowiadał w stolicy, że się zemści, i nie były to bynajmniej czcze pogróżki. Stanowisko trybuna ludowego dawało mu po temu wiele możliwości, a sprawa egzekucji stronników Katyliny budziła wystarczająco dużo kontrowersji prawnych. Mówca przeczuwał, co się święci, i dawał wyraz swemu niepokojowi w listach do przyjaciół. Przez długi okres jego jedyną nadzieją pozostawał Pompejusz. Wielki wódz obiecał Cyceronowi poparcie i ochronę przed atakami Klodiusza. W rok później sytuacja uległa całkowitej zmianie. Krótkowzroczność niektórych polityków (zwłaszcza Katona) spowodowała, że Pompejusz zbliżył się do Krassusa i Cezara. Ostatecznie zawarli porozumienie, którego naczelna zasada głosiła, że w państwie nie wydarzy się nic takiego, co by nie odpowiadało jednemu z nich. Tak zwany pierwszy triumwirat zupełnie przeobraził scenę polityczną państwa. Dużą rolę zaczęli odgrywać pozostali przy życiu stronnicy Katyliny oraz Klodiusz. Cyceron zrozumiał, że teraz zapłaci za stracenie spiskowców i za zeznania w procesie Klodiusza. W cztery lata po pamiętnej nocy konsulem został Cezar. W rok później Klodiusz wystąpił z projektem ustawy, która przewidywała karę wygnania dla każdego urzędnika państwowego, który skazał na śmierć współobywatela bez odwołania się do opinii ludu. Chociaż nazwisko Cycerona nie padło w projekcie, wszyscy wiedzieli przeciwko komu ma być skierowana ustawa. Od byłego triumfatora odwrócili się dawni przyjaciele. Pompejusz, którego chciał prosić o pomoc, potajemnie wyniknął się z domu, aby tylko uniknąć rozmowy. Cyceron nie czekał na oficjalny wyrok. Kiedy przebywał jeszcze na terytorium Italii, otrzymał wiadomość, że Klodiusz przeforsował nową ustawę. Na jej mocy

zburzono dom mówcy w stolicy oraz dwie wille w Kampanii. Jednocześnie skonfiskowano cały jego majątek. Terencja nie znalazła się w całkowitej nędzy jedynie dlatego, że miała własny majątek, którego nie mogła objąć ustawa. Cyceronowi zakazano pod karą śmierci zbliżania się do Italii na odległość trzech i pół tysiąca mil. Ostatecznie mówca osiadł w Tessalonice w Grecji, czekając na odmianę losu. Na wygnaniu przebywał przez rok, przeklinając uległość wobec żony i jej ambicji. Tymczasem w stolicy Klodia poróżniła się ze swoim kochankiem Celiuszem. Nie wiemy, co było przyczyną konfliktu. Podobno to Celiusz porzucił Klodię, a ta z zemsty oskarżyła go o próbę jej otrucia. Poza tym zeznała, że jej były partner brał czynny udział w zamordowaniu posłów egipskich przybyłych z ramienia królowej Bereniki. Celiusz znalazł się więc w bardzo trudnej sytuacji. I wtedy to w stolicy pojawił się Cyceron, odwołany z wygnania. Mając stare porachunki z Klodią, wystąpił w obronie Celiusza. Zrobił to tym chętniej, że podczas jego nieobecności w Rzymie Klodia wyjątkowo znęcała się nad Terencją. Nic bliższego o tym nie wiemy, ale znając charakter nieprzyjaciółki Cycerona, możemy spodziewać się wszystkiego najgorszego. W mowach obrończych Cyceron dał upust całej nienawiści, jaką żywił do pięknej kobiety. Czynił aluzje do jej kazirodczych stosunków z bratem i chciwości na pieniądze. Sugerował, że otruła swojego drugiego męża i że jest największą nierządnicą w dziejach państwa. W rezultacie osiągnął swój cel: Celiusz został uniewinniony, a Cyceron i Terencja wzięli odwet za chwile upokorzeń. Z czasem między małżonkami zaczęły narastać różnice zdań. Teraz, kiedy zagrożenie minęło, okazało się, że tak naprawdę niewiele ich łączy. Pojawiły się kłótnie o pieniądze, które w poprzednim okresie raczej się nie zdarzały — w każdym razie nic o tym nie wiadomo. Można przypuszczać, że Terencja powoli zmieniła swoje preferencje. Kiedy zrozumiała, że mąż nie nadaje się do odegrania pierwszoplanowej roli w życiu politycznym republiki, całą namiętność skierowała na gromadzenie bogactw.

A może wpłynęła na to ruina finansowa wygnanego z kraju Cycerona. Dla takiej kobiety jak Terencja, od dzieciństwa przywykłej do życia w luksusie, musiał to być prawdziwy szok. Faktem jest, że między małżonkami narastały sprzeczki na temat spraw finansowych, a mówca skarżył się przyjaciołom, iż żona go oszukuje. Wreszcie doszło do rozwodu, co obie strony przyjęły z zadowoleniem. Terencja następnie wyszła za zwolennika Cezara (ona, gorliwa stronniczka republiki!), co nie najlepiej świadczy o trwałości jej przekonań politycznych. Nowy mąż, ulubieniec dyktatora, z jego łaski dorobił się bajecznego majątku. Nie było dla niego problemem mieć pałac w Rzymie czy też liczne posiadłości na prowincji. Terencja przeżyła go, po czym wyszła za mąż po raz trzeci. Zmarła w wieku stu trzech lat (!!!), w czasach kiedy Rzym był już cesarstwem. Cycerona przeżyła o ponad pół wieku. Wcześniej jednak miała okazję obserwować jego upadek i śmierć, do czego przyczyniła się oczywiście kobieta. Najwybitniejszy mówca Rzymu wykazywał bowiem niespotykany talent do robienia sobie wrogów z kobiet działających na niwie politycznej. Fulwia i Marek Antoniusz

S

prawczyni zguby Cycerona nosiła imię Fulwia. Urodziła się w niewielkim italskim miasteczku o nazwie Tusculum. Jej ojcem był Fulwiusz Bambalia pochodzący ze stanu ekwitów. Podobno wyróżniał się wyłącznie głupotą, oszustwami i wadą wymowy. Ta ostatnia cecha znalazła swoje odzwierciedlenie w przydomku nadanym mu przez współczesnych (Bambalia znaczy „jąkała”). W życie publiczne Fulwia wkroczyła wraz z zawarciem małżeństwa. A wyszła za mąż wspaniale, poślubiając słynnego Publiusza Klodiusza, wroga Cycerona. Małżeństwo z Fulwią zaskoczyło otoczenie Klodiusza. Fulwia nie była specjalnie urodziwa, a o jej charakterze zachowały się jak najgorsze opinie. Była natomiast osobą wybitnie inteligentną, dorównującą umysłowo wielu ówczesnym politykom. Ponadto

odziedziczyła po ojcu znaczny majątek. Wydaje się, że na decyzję Klodiusza wpłynęły oba czynniki. Potrzebował obok siebie osoby inteligentnej, która mogła go wspierać intelektem, a nie bez znaczenia były również względy ekonomiczne, jako że jego działalność wymagała znacznych nakładów finansowych. Według zgodnej opinii kronikarzy Fulwia wywierała na trybuna znaczny wpływ. Klodiusz zasięgał jej rady we wszystkich sprawach, wszędzie ją ze sobą zabierał. A nie były to łatwe wyprawy. Stolica stała się areną bezpardonowej walki między zwolennikami i przeciwnikami republiki. Miasto sterroryzowały uzbrojone bandy obu stronnictw. W tej rzeczywistości doskonale odnalazł się Klodiusz, który został przywódcą oddziałów popierających wrogów republiki. Jego antagonistą był niejaki Milon. Między obiema bandami ciągle dochodziło do walk i w czasie jednej z nich zginął Klodiusz. Niebawem zmarła również jego słynna siostra. Fulwia bardzo rozpaczała. Dało to podstawy do plotek, że jej żal miał podłoże czysto praktyczne. Podobno histeryzowała, aby osiągnąć bezpośrednie efekty. Na pewno udało jej się wywołać zamieszki na pogrzebie męża. Wzburzony tłum spalił ciało Klodiusza na zaimprowizowanym stosie, co spowodowało groźny pożar. Sama Fulwia nie zachowywała się później jak nieutulona z żalu wdowa. W miesiąc (!) po pogrzebie wyszła ponownie za mąż, za przyjaciela Klodiusza, Skryboniusza Kuriona. Nowy mąż Fulwii, podobnie jak jego poprzednik, był z zawodu awanturnikiem politycznym. Dotychczas związany ze zwolennikami republiki, teraz stał się gorliwym stronnikiem Cezara. Niektórzy gotowi są przypisywać tę zmianę frontu wpływowi Fulwii, ale prawda wydaje się bardziej prozaiczna. Prawdopodobnie Kurion od dawna współpracował z Cezarem i na jego polecenie działał w szeregach republikanów. W pewnym momencie przestał być potrzebny jako informator (czy też prowokator) i mógł oficjalnie wrócić do obozu Cezara. Jedno jest pewne. Zmiana frontu nie przyniosła Kurionowi szczęścia. Zginął w 49 r. p.n.e. w czasie walk ze stronnikami Pompejusza w Afryce.

Fulwia wkrótce wyszła za mąż po raz trzeci. Tym razem za jednego z najbardziej interesujących mężczyzn epoki, Marka Antoniusza. Bliski współpracownik Cezara, jego ulubiony oficer, od wczesnych lat był on bohaterem licznych skandali obyczajowych. W latach młodzieńczych przeżył namiętny romans z Kurionem (drugim mężem Fulwii), o czym plotkowała cała stolica. Po tym skandalu wyjechał na kilka lat do Azji Mniejszej, aby rzymskim obyczajem wzbogacić się przy okazji wojny. Wcześniej jednak podobno zdążył zostać kochankiem Fulwii. W chwili ślubu z nią miał już za sobą dwa nieudane małżeństwa. Jego pierwszą żoną była niejaka Fadia, córka wyzwoleńca. Ożenił się z nią prawdopodobnie dla posagu, a sam związek nie trwał długo. Następnie poślubił córkę Antoniusza Hybrydy. Małżeństwo zakończyło się rozwodem, gdyż żona zdradzała go z Dolabellą. Sam Antoniusz również nie był święty. Uczciwie zapracował na reputację hulaki i kobieciarza. Zdarzyło się, że obwoził po Rzymie jedną ze swoich kochanek, aktorkę Cysteris, w powozie zaprzężonym w parę lwów! Cóż za fantazja! W tej sytuacji Cezar, znużony wybrykami swojego oficera, polecił mu się ożenić. Dyktator, mimo iż sam prowadził rozrywkowy tryb życia, nigdy nie przekroczył granicy dobrego smaku. Nie zadawał się z aktorkami czy kurtyzanami, adorując wyłącznie damy z arystokracji. Poza tym, jako człowiek dyskretny, nigdy nie pozwolił sobie na publiczne demonstracje. Dlatego też skandaliczna opinia towarzysząca jego współpracownikowi była mu wyjątkowo nie na rękę. Zastanawiać może, dlaczego wybór Antoniusza padł na Fulwię. Prawdopodobnie również wpłynął na to Cezar. Fulwia — wdowa po Klodiuszu i Kurionie, była osobą zasłużoną dla stronnictwa cezariańskiego. Jej lojalność pozostawała poza wszelkimi podejrzeniami, a jako kobieta inteligentna dobrze orientowała się w życiu politycznym Rzymu. Sam Antoniusz musiał zachować dobre wspomnienia o romansie z Fulwią, gdyż nie protestował przeciwko poleceniu dyktatora. W ten sposób mężczyźni Fulwii ułożyli rzadko spotykany ciąg. Przypomnijmy. Nasza bohaterka, będąc żoną Klodiusza,

zdradzała go z Antoniuszem. Następnie została żoną Kuriona, który wcześniej był kochankiem jej kochanka. Po czym poślubiła swojego ekskochanka, który wcześniej był kochankiem jej byłego męża. Trzeba przyznać, że trudno nawet teoretycznie o podobne kombinacje erotyczne. Mimo małżeństwa z Fulwią Antoniusz nie zerwał z Cysteris. Stała się ona przyczyną licznych awantur domowych. A jednak są podstawy, by przypuszczać, że małżonków łączyło poważniejsze uczucie. W źródłach zachowała się relacja rzucająca interesujące światło na kulisy związku Antoniusza i Fulwii. Otóż pewnego dnia wyjechał on na polecenie Cezara do Hiszpanii. Wkrótce jednak zawrócił do Rzymu i zamaskowany dotarł do domu. Tam przedstawił się jako posłaniec Marka Antoniusza, po czym wręczył żonie pismo od siebie. W liście wyznawał jej miłość i zobowiązywał się do zerwania z Cysteris. Kiedy Fulwią po przeczytaniu pisma zaczęła płakać, Antoniusz zdjął z głowy kaptur i porwał ją w ramiona. Śmierć Cycerona

P

o zwycięstwie nad pompejańczykami Cezar mianował swoim zastępcą Antoniusza, oficjalnie uważanego za sukcesora linii politycznej dyktatora. Kiedy 15 marca 44 r. p.n.e. Cezar został zamordowany, przed mężem Fulwii pojawiła się szansa zostania przywódcą stronnictwa cezariańskiego. Obiektywnie jednak rzecz biorąc, w chwili zamachu na przełożonego Antoniusz stchórzył. Gdy spiskowcy rzucili się na dyktatora, on stał przed wejściem sali obrad senatu. Jako mężczyzna o dużej sile fizycznej, mógł ocalić Cezara, ale nie zaryzykował. Zbiegł z miejsca zamachu i w ukryciu czekał na rozwój wydarzeń. Wkrótce wspólnie z zamachowcami wziął udział w posiedzeniu senatu. Zachowywał się bardzo pragmatycznie, jak rasowy polityk. Cezar nie żył i nic nie mogło już przywrócić go do życia. Teraz należało rozpoznać sytuację, aby dowiedzieć się, jakimi siłami dysponują spiskowcy i kto właściwie do nich należy. Posiedzenie senatu

zakończyło się kompromisem. Ostateczne rozstrzygnięcia odłożono na później, co w praktyce oznaczało wybuch wojny domowej. Pierwsze miesiące były okresem kompletnego chaosu. Układy i przymierza zmieniały się w zadziwiającym tempie. O skali zamieszania świadczy fakt, że adoptowany syn Cezara, Oktawian (późniejszy cesarz August), uchodził przez pewien czas za nadzieję republikanów! Jasny podział nastąpił po upływie roku. Oktawian zawarł porozumienie z Antoniuszem i Markiem Lepidusem. Powstały w ten sposób II triumwirat stał się najwyższą władzą w państwie. Pierwszym posunięciem triumwirów było ogłoszenie listy proskrybowanych obywateli. Umieszczone na niej osoby zostały wyjęte spod prawa. Od tej chwili każdy mieszkaniec imperium miał obowiązek pozbawienia ich życia przy pierwszej nadarzającej się sposobności. W nagrodę zabójcy obiecano część majątku skazanego, a w wypadku niewolników dodatkowo wolność osobistą. Na liście proskrypcyjnej znalazły się nazwiska wrogów nowego reżimu, pewnej liczby osób zamożnych, których majątki mogły pomóc w prowadzeniu dalszej wojny, oraz osobistych przeciwników. Na pewno jedno nazwisko umieszczono tam na osobiste żądanie Fulwii. Senator Celiusz Rufus (kochanek Klodii, oskarżony przez nią o trucicielstwo) odmówił jej kiedyś sprzedania swojego domu. Teraz padł ofiarą proskrypcji. Kiedy jego głowę przyniesiono Antoniuszowi, ten polecił odesłać ją żonie. Fulwia mogła wreszcie wejść w posiadanie domu, którego tak bardzo pożądała. Druga ofiara obciąża w równym stopniu sumienie Fulwii i Antoniusza. Chodzi o Cycerona. Małżonkowie mieli wystarczająco dużo powodów, aby go znienawidzić. Cyceron był autorem namiętnych mów przeciwko Antoniuszowi (tzw. filipik). Fulwia zaś nienawidziła Cycerona z kilku względów. Po pierwsze, swego czasu zajadle zwalczał Klodiusza. Po drugie, obecnie nie zostawiał na niej suchej nitki, oskarżając o wszelkie możliwe zbrodnie. Co więcej, sugerował, że to ona jest złym duchem męża i wiele poczynań Antoniusza należy zapisać

na jej konto. Mówca zapłacił za to najwyższą cenę. Został zabity, a jego odciętą głowę przyniesiono Antoniuszowi. Ten polecił wystawić ją na widok publiczny na Forum, a poniżej przybić odrąbane ręce mówcy, którymi pisał swoje mowy. Fulwii jednak było tego za mało. Osobiście przekłuła język martwej głowie Cycerona, żeby mieć dodatkową mściwą satysfakcję. Nigdy nie darowała mówcy roli, jaką odegrał w procesie ukochanego Klodiusza, ani oskarżeń rzucanych na nią i Antoniusza w Filipikach. Nie zwykła puszczać w niepamięć doznanych uraz i z wiekiem ta cecha charakteru zaczęła u niej dominować. Zachowanie Fulwii nie odbiegało specjalnie od ówczesnych obyczajów. Epoka obfitowała w krwawe wydarzenia, a kobiety nie pozostawały w tyle za mężczyznami. Na przykład niejaka Pomponia (bratowa Cycerona!) uśmierciła w wyrafinowany sposób wyzwoleńca Filologusa, któremu zarzucała współudział w zabójstwie męża. Zmusiła mianowicie nieszczęśnika do stopniowego obcinania sobie członków, gotowania ich i spożywania! Zresztą żony proskrybowanych też zachowywały się bardzo różnie. Niektóre pomagały mężom ze wszystkich sił, odnotowano jednak wcale nierzadkie przypadki zdradzania miejsc kryjówki czy wręcz nasyłania siepaczy na małżonków. Ambicje Fulwii

P

odobnie jak za czasów Klodiusza, Fulwia brała czynny udział w życiu politycznym męża. Zachowała się relacja o jej obecności przy pacyfikacji zbuntowanych legionów pod Brundisium. W celu przywrócenia dyscypliny Antoniusz zarządził tam decymację. Co dziesiąty żołnierz zbuntowanych formacji został publicznie ścięty. Fulwia stała tak blisko miejsca kaźni, że krew skazańców obryzgała jej szaty. Kronikarze skwapliwie odnotowali ten fakt, przeciwstawiając postępowanie żony Antoniusza zachowaniu matki i siostry Oktawiana. Atia i Oktawia zawsze wstawiały się za skazańcami i nieraz nawet skutecznie. Nic więc dziwnego, że

Marek Antoniusz

Fulwia jawiła się współczesnym jako demon zła, wywierający fatalny wpływ na męża. W rok po zawarciu triumwiratu połączone wojska Oktawiana i Antoniusza pokonały armię republikańską pod Filippi. Sprawa restytucji republiki ostatecznie upadła i stało się jasne, że w niedługim czasie dojdzie do konfliktu między zwycięzcami. Na razie jednak triumwirowie zgodnie podzielili pomiędzy siebie państwo. Antoniuszowi przypadły prowincje wschodnie i tam też wkrótce wyjechał, pozostawiając na straży swoich interesów w Italii żonę i brata Lucjusza. Latem 41 r. p.n.e. spotkał w Tarsie królową Egiptu, Kleopatrę. Znali się już wcześniej, może nawet pod nieobecność Cezara byli kiedyś kochankami. Teraz oboje dostrzegli wspólnotę interesów. Romans z Kleopatrą satysfakcjonował Antoniusza jako mężczyznę i polityka. Zdobył fascynującą kobietę i znalazł oparcie w bogactwach Egiptu. Dla Kleopatry zaś Antoniusz był idealnym narzędziem do podniesienia znaczenia własnego kraju na arenie

międzynarodowej. Echa romansu z królową Egiptu dotarły do Italii. A kiedy Antoniusz zdecydował się spędzić w Aleksandrii zimę, Fulwia zrozumiała, że mąż chce się związać z Kleopatrą na dłużej. Ambitna kobieta postanowiła przypomnieć o sobie. Wspólnie z Lucjuszem Antoniuszem rozwinęła sieć intryg przeciwko Oktawianowi. Lucjusz całkowicie podporządkował się bratowej, możliwe zresztą, że miał własne ambicje polityczne. Prawdopodobnie liczył na to, że po usunięciu Oktawiana zajmie jego miejsce. Nie jest zresztą wykluczone, iż taki pomysł wyszedł od Fulwii, obdarzonej darem przekonywania. Można też podejrzewać, że sugestie poparła ona swoim ciałem, bo mimo wspomnianego braku urody podobała się mężczyznom. W każdym razie Lucjusz stał się posłusznym narzędziem w jej rękach. Na efekty intryg tej dwójki nie trzeba było długo czekać. Doszło do buntu przeciwko rządom Oktawiana w Italii. Adoptowany syn Cezara szybko jednak opanował sytuację i zmusił przeciwników, by wycofali się do Peruzji. Przez kilka miesięcy trwało oblężenie miasta, w którym rychło zabrakło żywności. Kiedy wreszcie, wyczerpane i wygłodzone, się poddało, zwycięzca potraktował buntowników wyjątkowo brutalnie. Stracony został cały zarząd miasta; podobny los spotkał zwolenników Antoniusza. Jedynie nielicznym udało się zbiec, a był wśród nich senator Tyberiusz Klaudiusz Neron z rodziną. Jego żona nazywała się Liwia, syn zaś nosił imię ojca. W taki oto sposób śmierci z ręki Oktawiana uniknęli jego późniejsza żona i następca. Zadziwiająco uprzejmie potraktowano natomiast dwoje przywódców rebelii. Oktawian nie zamierzał zaostrzać stosunków z Antoniuszem, dokonując egzekucji jego żony i brata. Sytuację opanowano i dalsza eskalacja napięcia nie była potrzebna. Lucjusz i Fulwia zostali zwolnieni i otrzymali prawo opuszczenia Italii. Chora i wyczerpana Fulwia wyjechała do Grecji, gdzie spotkała się z mężem. Powracający od Kleopatry

Antoniusz potraktował żonę wyjątkowo brutalnie. Zarzucił jej, że ośmieliła się wywołać wojnę i w dodatku ją przegrała. Udzieliwszy wyczerpanej kobiecie ostrej reprymendy, wyjechał do Italii zawrzeć porozumienie z Oktawianem. Fulwia pozostała w Grecji. Oblężenie Peruzji odbiło się na jej zdrowiu. Wiedziała, że przegrała i jako polityk, i jako kobieta. Załamała się psychicznie, co wraz z wyczerpaniem fizycznym spowodowało jej rychły zgon w kilka tygodni po rozstaniu z mężem. Jej śmierć nastąpiła w odpowiedniej chwili dla Antoniusza. W negocjacjach z Oktawianem mógł teraz całą winę zrzucić na żonę i dzięki temu zawrzeć nowe porozumienie. A jako człowiek wolny, poślubił owdowiałą siostrę konkurenta. Spędził z nią dwa lata i doczekał się dwojga dzieci. Tuż przed urodzeniem drugiego wspólnie wyjechali do Grecji. Stamtąd Antoniusz, w trosce o zdrowie ciężarnej żony, odesłał ją do Italii. Wkrótce zaś po wyjeździe Oktawii ponownie związał się z Kleopatrą. Pozostał przy niej aż do samobójczej śmierci w siedem lat później, po klęsce pod Akcjum. W tym czasie u boku Oktawiana (a niebawem już cesarza Augusta) rządziła Liwia, niedoszła ofiara wojny rozpętanej przez Fulwię. Republika odeszła w przeszłość i nastała zupełnie nowa epoka w dziejach świata śródziemnomorskiego.

L IWIA I A UGUST Małżeństwa Oktawiana

P

o śmierci Juliusza Cezara nastąpił czternastoletni okres wojen domowych. W ciągu pierwszych dwóch lat wyeliminowano zwolenników republiki, a do ostatecznej rozgrywki doszło między sukcesorami Cezara: Oktawianem, Antoniuszem i Lepidusem. Zwycięzcą został Oktawian, który w 27 r. p.n.e. przyjął tytuł Augusta, pod którym przeszedł do historii. Zadebiutował on na scenie politycznej, nie mając jeszcze dwudziestu lat. Pierwsze stanowiska zawdzięczał poparciu wpływowego kuzyna, Juliusza Cezara. Jako wnuk jego siostry był najbliższym męskim potomkiem dyktatora, co wróżyło piękną karierę. Towarzyszył wujowi w wyprawie do Hiszpanii i wtedy to Cezar mógł się przekonać o jego zaletach. Dostrzegł w młodzieńcu zadatki na polityka wielkiego fomiatu. Zachowała się co prawda informacja sugerująca, że swoje sukcesy u Cezara zawdzięczał Oktawian zupełnie innym czynnikom. Podobno okazał się wyjątkowo zręcznym kochankiem dyktatora... Można jednak potraktować tę informację jako plotkę, tym bardziej że jej autorem był Marek Antoniusz. Ale zachował się również przekaz, że Oktawian oddał się Aulusowi Hircjuszowi, i do tego za pieniądze. A wydarzyło się to ponoć podczas tej samej kampanii hiszpańskiej Cezara, co rzekomy romans z dyktatorem. Bez względu na to, ile prawdy tkwi w tych pogłoskach, w późniejszych latach Oktawian był zdecydowanym heteroseksualistą. Jeżeli rzeczywiście miał jakieś przygody homoseksualne, to wyłącznie we wczesnym okresie młodości. Raz zaszarganej reputacji nie udało się jednak oczyścić. Przez wiele lat przeciwnicy wytykali mu zniewieściałość i podejrzewali o upodobania homoseksualne.

Przyszły cesarz August bardzo wcześnie się zaręczył. Jego wybranką była córka Serwiliusza Izauryckiego. Prawdopodobnie zamierzał zawrzeć małżeństwo, które przyniosłoby mu korzyści polityczne. Możliwe, że pomysł tego związku podsunął mu Cezar, pragnący pokierować karierą kuzyna. Do ślubu jednak nie doszło, albowiem Oktawian zerwał zaręczyny. Po śmierci Cezara poślubił pasierbicę Antoniusza, Klaudię. Małżeństwo trwało dwa lata, po czym Oktawian odesłał dziewczynę matce, oświadczając, iż pozostała dziewicą. Delikatność Oktawiana nie powinna dziwić, gdyż Klaudia była niepełnoletnia i konsumpcja małżeństwa nosiłaby raczej charakter dewiacji. Zachowała się natomiast smakowita historia pochodząca zapewne z tego okresu. Otóż Oktawian wydał wystawną ucztę dla swoich przyjaciół. Biesiadników było dwunastu, tylu ile bóstw olimpijskich. Oktawian skromnie przybrał postać Apollina... Biesiada spowodowała wzburzenie wśród ludności. W tym czasie w Italii panował niedostatek wywołany wojnami domowymi, a tu jeden z wielkorządców prowokował wyrafinowanym luksusem. Z drugiej strony postępowanie Oktawiana nie powinno dziwić. Liczył sobie dwadzieścia kilka lat, a młodość ma swoje prawa. Jak długo można zajmować się wyłącznie wojną i polityką? Wkrótce zresztą wstąpił w nowy związek małżeński. Tym razem poślubił Skrybonię, kuzynkę władcy Sycylii, Pompejusza Młodszego. Jego wybranka, znacznie od niego starsza, już wcześniej dwukrotnie była mężatką. Oktawian pragnął zapewnić Italii dostawy sycylijskiego zboża i stąd też wziął się pomysł tego związku. Pożycie małżonków układało się fatalnie. Skrybonia była zazdrosna, a pamiętajmy, że Oktawian miał skłonności do zabaw w Apollina. Możemy przypuszczać, że wspomniana biesiada nie ograniczyła się wyłącznie do wykwintnej konsumpcji. Od czego przecież są nimfy i inne półboskie stworzenia... Wkrótce jednak Oktawian dał żonie poważniejsze powody do zazdrości. Poznał kobietę, dla której zupełnie stracił głowę. Nazywała się Liwia Druzylla i pochodziła ze starego rodu Klaudiuszów. Jej ojciec walczył przeciwko Oktawianowi w szeregach republikanów i po

klęsce pod Filippi popełnił samobójstwo. Co więcej, jej mąż również należał do zwolenników republiki. Zasłynął z tego, że w czasie posiedzenia senatu zwołanego po śmierci Cezara zaproponował, aby mordercom dyktatora przyznać nagrody! Po klęsce republikanów sprzymierzył się z Antoniuszem. Jako jego zwolennik uczestniczył w wojnie wywołanej przez Fulwię i brata triumwira, omal nie przypłacając tego życiem. Wraz z żoną cierpiał głód w Peruzji. Potem Liwia oraz dwuletni syn towarzyszyli mu podczas tułaczki. W okresie przejściowego pojednania między Oktawianem i Antoniuszem wrócił do Rzymu. Tam właśnie jego przeciwnik poznał Liwię i zakochał się w niej bez pamięci. Trzeba przyznać, że adoptowany syn Cezara miał dobry gust. Liwia liczyła sobie niewiele ponad dwadzieścia lat i była wyjątkowo urodziwa. Do tego dysponowała nieprzeciętnym intelektem i niemałą siłą woli. Z czasem okazało się, że dysponuje też talentem aktorskim i jest całkowicie pozbawiona skrupułów moralnych, ale nie uprzedzajmy wypadków. Związek z Oktawianem rokował znaczne nadzieje. Już teraz kuzyn Cezara był jednym z rzeczywistych władców imperium, a w przyszłości mógł się stać jeszcze potężniejszy. Zostać pierwszą damą imperium? Któraż kobieta oparłaby się takiej pokusie? Nie wiemy, kiedy się zaczął romans Liwii i Oktawiana i jak długo trwał w ukryciu. W pewnym momencie Tyberiusz zgodził się na rozwód. Jego żona była w szóstym miesiącu ciąży... Zachowała się pikantna historia, jak to Oktawian oraz Liwia z Tyberiuszem uczestniczyli w pewnej wystawnej uczcie. Leżeli obok siebie, po czym Oktawian z Liwią wstali i się oddalili. Kiedy wrócili, wygląd Liwii nie pozostawiał żadnych wątpliwości co do tego, czym się zajmowali. Czy Tyberiusz, arystokrata w każdym calu, miał dłużej znosić podobne upokorzenia? Żona chce być z Oktawianem? Proszę bardzo, on nie będzie stawiał przeszkód. Niech się zatem pobiorą jak najszybciej i dadzą mu spokój. Pewien problem polegał na tym, że Skrybonia również była w ciąży i nie wypadało porzucać jej przed rozwiązaniem. Oktawian odczekał więc do dnia porodu, a nazajutrz wysłał żonie list

rozwodowy. Potem niezwłocznie poślubił Liwię. W czasie uroczystości zaślubin Tyberiusz odgrywał rolę nieżyjącego ojca panny młodej. Mógł być przeciwnikiem politycznym Oktawiana, ale przecież nie będzie z nim walczył o własną żonę. Zajął się natomiast troskliwie synkiem, którego miał z tego związku. Co więcej, wkrótce przyjął na wychowanie dziecko, które urodziła Liwia w trzy miesiące po ślubie z Oktawianem. Do dzisiaj nie ma odpowiedzi na pytanie, kto był ojcem Druzusa. Oktawian uznał go wprawdzie za swojego syna, ale odesłał do domu Tyberiusza. Współcześni wyrażali podzielone opinie na ten temat. Oktawian zawsze miał słabość do młodszego syna Liwii, lecz można to tłumaczyć miłym usposobieniem chłopca. Wiążące jest, że nosił on nazwisko pierwszego męża Liwii, i ten fakt musimy traktować jako pewnik. Kiedy w pięć lat później Tyberiusz zmarł, jego synowie wychowywali się w domu Oktawiana. Liwia

W

e wrześniu 31 r. p.n.e. Oktawian pokonał Antoniusza i Kleopatrę pod Akcjum, a w rok później podbił Egipt. W następnych latach stworzył podstawy nowego ustroju. Objął rządy bez zewnętrznych oznak władzy. Oficjalnie był tylko pierwszym senatorem, czasem pełniącym urzędy republikańskie. Ale w rzeczywistości sprawował władzę absolutną. Skupiał w swych rękach całość sił zbrojnych, bez jego zgody nic nie mogło się wydarzyć w państwie. August wyciągnął wnioski z losów poprzedników. Uznał, że dla jego poddanych ważniejsza jest forma niż treść. Dlatego dalej istniała Rzeczpospolita Rzymska, funkcjonował senat, nadal powoływano konsulów, pretorów, trybunów ludowych. Zmieniło się jednak postępowanie Oktawiana. Zaczął dbać o moralność, przynajmniej na pokaz. Już nie uczestniczył w „boskich biesiadach”, nie pozował na Apollina. Dominującymi cechami życia Augusta i Liwii stały się skromność i prostota. Rodzina cesarska mieszkała w niepozornym budynku na

Palatynie. Wyposażenie domu znacznie odbiegało od standardów przyjętych wśród arystokracji rzymskiej. Przez kilkadziesiąt lat August zajmował ten sam pokój. Ostentacyjnie nosił szaty wykonane własnoręcznie przez żonę łub siostrę. Liwia dostosowała się do męża. Szybko odnalazła się w roli matrony rzymskiej, która swoim zachowaniem daje przykład innym. Dom prowadziła nader skromny, a posiłki, według opinii kronikarzy, serwowała wręcz prostackie. W menu dominowały chleb, ser, daktyle, figi. W czasie organizowanych biesiad przestrzegano, by liczba dań nie przekraczała sześciu, a gospodarze dbali, żeby przyjęcie było atrakcyjne z powodów towarzyskich, nie kulinarnych.

Cesarz August

Małżeństwo Liwii i Augusta pozostało bezdzietne. Liwia tylko raz zaszła w ciążę, ale poroniła, co spowodowało bezpłodność.

Jedynym więc dzieckiem cesarza była córka ze związku ze Skrybonią, Julia. Dziewczynkę wychowywała Liwia, dając upust swojej niechęci do dziecka. Znęcając się nad Julią, zmuszała ją do wielogodzinnego tkania czy przędzenia. W majestacie starorzymskich cnót wyżywała się na dziewczynie. Ale przecież wychowywała jedyne dziecko Augusta zgodnie z ideałami, które propagował! Ten reżim wychowawczy dotyczył zresztą i innych dzieci z rodziny cesarskiej. U niemal wszystkich zanotowano później choroby psychiczne. Nie chciałbym tutaj sugerować, że wyłączną tego przyczyną było wychowanie przez Liwię, ale wpływ cesarzowej wydaje się znaczący.

Liwia

Mimo oficjalnie głoszonych zasad August nie zawsze dochowywał wierności żonie. Odnotowano nazwiska kilku jego

kochanek pochodzących z najlepszych rodów arystokracji rzymskiej. Była wśród nich Terencja, żona najbliższego współpracownika cesarza, Mecenasa. Współżyła ona z cesarzem za zgodą i wiedzą męża! Może to budzić pewne zdziwienie, ale August posuwał się jeszcze dalej. Podczas jednego z przyjęć wydawanych na jego cześć bez skrupułów uwiódł żonę gospodarza niemal na oczach wszystkich zaproszonych gości! Ponadto Antoniusz zarzucał Oktawianowi, że utrzymuje stosunki z kilkoma kobietami jednocześnie, sugerując upodobanie do seksu grupowego. Powyższe opinie są bez wątpienia prawdziwe. Nie zaprzeczali temu nawet najbliżsi przyjaciele cesarza. Tłumaczyli jednak, że August działa w interesie państwa. Uwodząc bowiem mężatki, pozyskuje informacje o ich towarzyszach życia, a zatem także o ewentualnych spiskach i zamachach. Ciekawe tylko czego chciał się dowiedzieć od żony Mecenasa? Czyżby i jemu nie ufał? W latach późniejszych cesarz zaprzestał uwodzenia mężatek. Podobno Liwia wyszukiwała mu młodziutkie nałożnice, które pozbawiał dziewictwa. Według relacji kronikarza uprawiał ten proceder „z lubością”. No cóż, każde małżeństwo rządzi się swoimi prawami, ale wyczyny seksualne „odnowiciela moralności rzymskiej” muszą budzić niesmak, jeżeli porównać je z ideałami, które oficjalnie głosił. Augusta i Liwię dzielił stosunek do sprawy następstwa tronu. Ich małżeństwo pozostało bezdzietne i z czasem na plan pierwszy wysunął się problem sukcesji po cesarzu. Kiedy po zwycięstwie pod Akcjum August wjeżdżał rydwanem do Rzymu, towarzyszyło mu dwóch chłopców. Jednym z nich był starszy syn Liwii, Tyberiusz, drugim siostrzeniec cesarza, Marcellus. Liwia protegowała swojego syna, którego cesarz jednak zdecydowanie nie lubił. Mimo to dość długo wahał się z podjęciem decyzji. Wreszcie po długim namyśle postawił na Marcellusa. Zgodnie z tradycją rzymską powoli kierował karierą polityczną chłopca. Jednocześnie postanowił, że siostrzeniec poślubi Julię. Na czas uroczystości zaślubin dyplomatycznie wyjechał do Hiszpanii,

zlecając zastępstwo Markowi Agrypie. Najwyraźniej wolał być wówczas z dala od Liwii i jej wyrzutów. Po powrocie umiejętnie przyzwyczajał poddanych do osoby zięcia. Sfinansował wspaniałe igrzyska dla ludu, które poprowadził Marcellus. Oczekiwał, że z czasem siostrzeniec stanie się podporą jego władzy. Tymczasem kiedy cesarz poważnie zachorował, wygrała racja stanu: August przekazał rządy nad państwem Agrypie, swemu najstarszemu przyjacielowi, wytrawnemu wodzowi i administratorowi, wychodząc z założenia, iż Marcellus nie ma jeszcze wymaganego doświadczenia. W chwili zagrożenia cesarz się nie zawahał. Jego decyzja wywołała furię zięcia. Chłopak rwał się do władzy, wiedział, że jego przeznaczeniem jest panowanie nad imperium, ale nie chciał czekać. Gdy August wyzdrowiał, Marcellus zaczął obrzydzać życie Agrypie. Robił to na tyle skutecznie, że stary wódz podał się do dymisji. Zrezygnował ze wszystkich pełnionych funkcji i wyjechał z Italii. Osiadł na greckiej wyspie Mityllene jako osoba prywatna. Marcellus triumfował. Nie przypuszczał jednak, że los (?) sprawi mu przykrą niespodziankę. W trzy lata po ślubie z Julią zmarł po krótkiej chorobie i sprawa sukcesji po cesarzu znów stała się otwarta. Nagła śmierć następcy tronu wywołała liczne spekulacje i plotki. Krążyły pogłoski o truciźnie, którą ponoć Liwia zaordynowała Marcellusowi. Potwierdzała je matka zmarłego, oskarżając bratową o morderstwo. Prawdopodobnie jednak przyczyna zgonu młodzieńca była jak najbardziej naturalna. Marcellus zachorował na infekcję górnych dróg oddechowych i popełniono błąd w sztuce lekarskiej. Zastosowano modną wówczas hydroterapię (zimne kąpiele), co przyspieszyło tylko rozwój choroby i zakończyło się zejściem śmiertelnym. W zamieszaniu po zgonie następcy tronu jedynie August zachował spokój. Marcellus zmarł i nic nie mogło przywrócić mu życia. Ważne było imperium. Mimo iż żona proponowała małżeństwo Julii z Tyberiuszem, August ponownie postąpił wbrew jej woli. Doszedł do wniosku, że jest mu potrzebny Agrypa i bez chwili zwłoki zaproponował przyjacielowi powrót do stolicy i

małżeństwo z córką. Julia była piękną dziewczyną, a w posagu wnosiła imperium. Znaczna różnica wieku (dwadzieścia cztery lata) czyniła propozycję cesarza jeszcze bardziej kuszącą. Czy można się więc dziwić, że Agrypa zgodził się bez wahania? Julia, córka Augusta

Z

astanówmy się teraz nad sytuacją Julii. Od wczesnej młodości przejawiała gorący temperament, ale nic nie wiadomo o jej szczególnych wybuchach namiętności wobec Marcellusa czy też żalu po jego śmierci. Wiemy, że rozpaczała matka młodzieńca, żałował następcy August. Natomiast o Julii źródła dziwnie milczą. Czyżby ulokowała swe uczucia w kimś innym? Niewykluczone. Rozpatrując otoczenie cesarskiej córki, możemy się domyślać, że w grę wchodzili albo synowie Liwii, albo pasierb Oktawii, Jullus Antoniusz. Z tym ostatnim Julia będzie miała romans, ale dopiero za kilka lat. Młodszy syn Liwii, Druzus, też raczej odpada. Pozostaje więc Tyberiusz i on to prawdopodobnie stanowił obiekt uczucia cesarzówny. Czy jej miłość była odwzajemniona? Tego się nigdy nie dowiemy. Pamiętajmy jednak, że dziewczyna uchodziła za piękność i dysponowała nie byle jakim posagiem, bo samym cesarstwem. Do tego była osobą inteligentną, pełną uroku osobistego, obdarzoną poczuciem humoru i dużym temperamentem seksualnym. Czego więcej wymagać? Kronikarze zgodnie stwierdzają, że Julia przeżyła romans z Tyberiuszem. Ale czy zaczął się on w czasie małżeństwa z Marcellusem, czy po jego śmierci, nie wiadomo. A Tyberiusz miał zadatki na dobrego władcę, następcę Augusta. Był dobrym żołnierzem i niezłym administratorem. Cesarz jednak postanowił inaczej. Z małżeństwa Julii z Agrypą narodziło się pięcioro dzieci: trzech chłopców i dwie dziewczynki. August był zachwycony. Wydaje się, że nigdy nie traktował starszego od siebie Agrypy jako następcy tronu. Liczył na niego jako na współrządcę, upatrując sukcesorów wśród jego potomków. Dlatego szybko

adoptował dwóch najstarszych wnuków. W ten sposób oficjalnie wskazał, kogo uważa za swoich następców. Gorliwie zajął się wychowaniem chłopców, tak aby w przyszłości państwo otrzymało odpowiednich władców. Jednocześnie podniósł ich ojca do wszystkich godności, które sam piastował. Praktycznie od tej chwili państwo miało dwóch równorzędnych współrządców. Kiedy August przez trzy lata przebywał na wschodzie imperium, Agrypa sprawował władzę w Rzymie. Gdy cesarz wrócił do stolicy, jego zięć wyjechał na zachód. Dokończył podboju Hiszpanii, uporządkował sprawy w Galii. Obu mężczyznom towarzyszyły żony, tak więc dwie pierwsze damy imperium przez kilka lat nie miały ze sobą kontaktu.

Marek Agryppa

Po powrocie z zachodu Agrypa i Julia udali się do Azji Mniejszej. Tam doszło do wydarzenia, które rzuca ciekawe

światło na małżeństwo cesarskiej córki. Julia zapragnęła zwiedzić Ilion (Troję). Nie zawiadomiła jednak władz miasta i niewielki orszak został wieczorem zaskoczony przez wylew rzeki. Na wiadomość o tym Agrypa dostał szału. Uznał, iż jest to uchybienie godności jego żony, i obłożył nieszczęsne miasto ogromną grzywną. Nie wyjaśnił jednak, na czym owo uchybienie polegało. Czy na tym, że wylała rzeka, czy też, że miasto było nieprzygotowane na przyjęcie niezapowiedzianej cesarskiej córki. Karę finansową cofnął dopiero za wstawiennictwem przyjaciół. W sprawie tej zastanawia niesamowita czułość Agrypy na punkcie honoru żony. Sam nie przywiązywał szczególnej wagi do zewnętrznych oznak władzy, był natomiast przewrażliwiony na punkcie Julii. Prawdopodobnie opisany incydent nie należał do wyjątków. Czyżby Agrypa starał się w ten sposób uciszyć gorszące plotki na temat swojej małżonki i za wszelką cenę nakazać szacunek dla niej? Chyba tak. Obowiązki zmuszały go do częstych samotnych wyjazdów. Tak było w Hiszpanii i Galii, tak też było na Wschodzie. Kronikarze wspominają o gorącym temperamencie cesarskiej córki. Sugestie są jednoznaczne: Julia wielokrotnie zdradzała męża pod jego nieobecność. Agrypa wiedział o romansach żony, ale nic nie mógł zrobić. Wszak posagiem Julii było imperium rzymskie. August niczego się nie domyślał, a córkę kochał bezgranicznie. Stąd wynikały owe dziwne reakcje Agrypy, przeznaczone na pokaz. Wydaje się, że zięć cesarza pragnął zagłuszyć wszelkie plotki... Małżeństwo trwało dziewięć lat i zakończyło się wraz ze śmiercią Agrypy. Zięć cesarza zmarł w wieku pięćdziesięciu jeden lat, co w tamtych czasach uważano za wiek zaawansowany. Możliwe zresztą, że zgon przyspieszyła dziwaczna kuracja, którą sobie chory sam zaordynował: kąpał się mianowicie w gorącym occie. Tym razem August i Liwia byli zgodni: Julia miała poślubić Tyberiusza. Cesarz polecił pasierbowi rozwieść się (był żonaty) i poślubić jego córkę. Syn Liwii jednak nieoczekiwanie stawił opór. Wiedział, że Julia prowadzi mocno skandaliczny tryb życia. Sam zresztą był swego czasu jej kochankiem. Poza tym z Wipsanią

tworzyli naprawdę udaną parę. Ale August i jego żona nie mieli sentymentów. Liwia widziała w tym posunięciu kolejny krok wiodący syna do tronu. August zaś potrzebował Tyberiusza, ponieważ po śmierci Agrypy w jego otoczeniu nie było nikogo, kto mógłby wziąć na siebie część ciężaru władzy. Niedawno zmarł drugi pasierb cesarza, powszechnie łubiany Druzus, który nie był wprawdzie typem administratora, ale oddawał znaczne usługi jako zdolny dowódca. Teraz Augustowi pozostał już tylko Tyberiusz. Wygnanie Julii

P

oczątkowo wydawało się, że małżeństwo układa się dobrze. Julia urodziła dziecko, Tyberiusz został współrządcą Rzymu. Kryzys nastąpił po śmierci synka. Cesarzówna wróciła do dawnego trybu życia, nawiązując liczne romanse z przedstawicielami elity rzymskiej. Chociaż podobno nie gardziła również gorzej urodzonymi... Tyberiusz widział, że powoli staje się pośmiewiskiem stolicy. Jednocześnie dorastali wnukowie Augusta i dla cesarskiego zięcia miało niedługo zabraknąć miejsca. Wyglądało na to, że w zamian za upokorzenia nie otrzyma w przyszłości stosownej rekompensaty. Postanowił więc zakończyć udrękę i wyjechać z Rzymu. Cesarz, poinformowany o tej decyzji, wpadł w panikę. Druzus już nie żył, a synowie Agrypy byli jeszcze chłopcami. Nawet gdy osiągną pełnoletność, miną lata, nim dorównają Tyberiuszowi. Kiedy August odmówił zgody na dymisję, Tyberiusz podjął głodówkę. Ostatecznie dzięki wstawiennictwu Liwii zięć cesarza zdał obowiązki i wyjechał na Rodos. W ten sposób na kilka lat zniknął z życia publicznego. Liwia nie darowała Julii upokorzenia syna. Zawsze jej nienawidziła, a teraz jeszcze do osobistej niechęci doszła krzywda dziecka. Tymczasem córka Augusta straciła do reszty kontrolę nad swoim postępowaniem. Zmieniała kochanków, brała udział w burdach i orgiach. Nocą straże porządkowe nieraz

spisywały ją, otoczoną podejrzanym towarzystwem, w centrum Rzymu. Nie wiadomo, kto ostatecznie otworzył Augustowi oczy. Zapewne nie Liwia. Cesarzowa była zbyt ostrożna, aby mieszać się w podobne sprawy. W każdym razie August wpadł w furię. Podobno zamierzał osobiście zabić córkę. W postępowaniu Julii widział głównie ośmieszenie własnej polityki powrotu do starorzymskich tradycji. Kiedy ochłonął nieco z gniewu, wyraził nadzieję, że córka znajdzie honorowe wyjście z sytuacji i popełni samobójstwo. Gdy się jednak okazało, że Julia zamierza żyć dalej, skazał ją na dożywotnie wygnanie. Miejscem zesłania była bezludna wysepka u wybrzeży Italii o nazwie Pandateria. Cesarska córka została poddana ścisłemu nadzorowi i praktycznie pozbawiona wszelkiego kontaktu ze światem zewnętrznym. August sam ustalił listę przysługujących jej rzeczy, a wszelkie odwiedziny wymagały jego osobistej zgody. Zabronił również pochowania Julii w mauzoleum rodziny cesarskiej. Wyrok Augusta wywołał oburzenie w stolicy. Mimo swoich wad (a może właśnie dzięki nim) Julia cieszyła się w Rzymie znaczną popularnością. Doszło do zamieszek, a nawet jeszcze w kilka lat później żądano jej ułaskawienia. Obrońcy Augusta sugerowali jednak, że wyrok pozostawał w ścisłej zależności ze sprawą syna Marka Antoniusza, Jullusa Antoniusza. Był on domownikiem cesarza (jako pasierb jego siostry) i kochankiem Julii. Zorganizował spisek mający na celu obalenie władzy Augusta. Nie wiadomo, czy zamierzał rządzić wspólnie z Julią i czy cesarska córka w ogóle była wtajemniczona w plany rewolty. Znając Julię, należy raczej powątpiewać, aby chciała obalić ojca. Tym bardziej że władzę po Auguście mieli objąć jej synowie. Julia mogła być nimfomanką, ale nie zdrajczynią. Faktem jest jednak, że wykrycie spisku Antoniusza zbiegło się w czasie z ujawnieniem skandalicznego życia cesarskiej córki. Młodego Antoniusza stracono, a kolportowane informacje sugerowały, iż wygnanie bezpośrednio wiązało się z tą sprawą. Wkrótce po osadzeniu Julii na Pandaterii dołączyła do niej matka. Skrybonia wyjednała u cesarza zgodę na pobyt z córką na

wygnaniu. Z własnej woli postanowiła dzielić los dziecka, którego właściwie nigdy nie znała. Niewiele wiemy o Skrybonii, ale trzeba przyznać, iż rezygnacja z wygód Rzymu na rzecz towarzyszenia córce musi budzić podziw. Tym bardziej że wszystko wskazywało na to, iż skalista wysepka pozostanie dożywotnią siedzibą Julii. Po pięciu latach August nieco ochłonął. Złagodził rygory wygnania i przeniósł córkę do Regium, miasta w południowej Italii. Miała tam znacznie lepsze warunki bytowe, chociaż nadal obowiązywał ją zakaz kontaktów ze światem zewnętrznym. Wnukowie Augusta

L

iwia triumfowała. Julia, jedyne dziecko Augusta, została wygnana z Rzymu. Teraz cesarzowa skupiła wysiłki na przywróceniu do łask Tyberiusza. I tutaj się srodze zawiodła. August z furią odmówił, oskarżając wręcz pasierba, że miał wyjątkowo zły wpływ na Julię. Był to oczywiście zarzut bezpodstawny, ale rzucający światło na logikę cesarza. August postanowił część winy zrzucić na Tyberiusza, aby nieco się rozgrzeszyć. Duma nie pozwalała mu się przyznać, że sam jest w jakimś stopniu winien występków córki, więc znalazł sobie kozła ofiarnego w osobie pasierba. Skoro Tyberiusz dobrowolnie zrzekł się pełnionych funkcji i opuścił stolicę, niech nie próbuje wracać. W ten sposób zięć cesarza z dobrowolnego wygnańca stał się wyrzutkiem rodziny. Odsunęli się od niego mieszkańcy Rodos, dotychczas chętnie utrzymujący z nim kontakty towarzyskie. Rozeszły się Pogłoski, że wnukowie cesarza chętnie pozbędą się ojczyma z zemsty za los matki. Tyberiusz zaczął poważnie obawiać się skrytobójców. Zaszył się w domu, całymi dniami nie wychodząc poza obręb posiadłości. Nękał cesarza prośbami, popieranymi oczywiście przez Liwię. Wreszcie August ustąpił. Tyberiusz mógł wrócić do Rzymu jako osoba prywatna. Miał trzymać się z dala od spraw publicznych i zajmować wyłącznie własnymi. Cesarz pozostał konsekwentny. Pasierb

porzucił kiedyś państwo w potrzebie, a teraz imperium już go nie potrzebowało. Poza tym wnukowie władcy osiągnęli wreszcie pełnoletność i dla syna Liwii nie było już miejsca. Cesarz z radością obserwował, jak Gajusz i Lucjusz wchodzą w życie publiczne. Niebawem zdecydował, że nadszedł czas, aby jego sukcesorów poznali mieszkańcy prowincji. Jednocześnie chłopcy mieli przeprowadzić kampanie wojenne, aby zdobyć uznanie armii. August był realistą. Wiedział, że sama akceptacja senatu i ludności stolicy nie wystarczy. Decydujący głos należał do armii, której większość stała na granicach państwa. Na tronie mógł zasiąść praktycznie każdy, kto zdobyłby uznanie legionów. Historia potwierdziła przewidywania cesarza. W pół wieku później legiony hiszpańskie wyniosły na tron Serwiusza Galbę, oddziały stacjonujące nad Renem — Witeliusza, a armia Eufratu — Wespazjana. Wybraniec stolicy nie miał większych szans w walce z pretendentami dysponującymi zaprawioną w bojach armią. Przez cały okres swojego istnienia cesarstwo rzymskie pozostało monarchią elekcyjną. Nie wypracowano jednak żadnych reguł wyboru władcy. Najczęściej cesarzem zostawał kandydat armii, który następnie otrzymywał aprobatę senatu. Nie wiadomo, jak August zamierzał rozstrzygnąć sprawę podziału kompetencji między wnuków. Przygotowywał do sukcesji obydwu, nie robiąc między nimi różnicy. Z jednej strony mogło to uchodzić za kontynuację tradycji republiki rzymskiej, na której czele stało przecież dwóch konsulów, z drugiej przypominało sytuację samego cesarza i Agrypy. Wszak ojciec Gajusza i Lucjusza praktycznie współrządził z cesarzem i układ ten przez kilka lat z powodzeniem zdawał egzamin. August pierwszy zrozumiał, że państwo rzymskie stało się zbyt wielkie do ogarnięcia przez jednego człowieka i dlatego dobrze jest mieć zawsze pod ręką zaufanego człowieka, który sprawowałby kontrolę nad zagrożonymi rejonami. Jeden ośrodek decyzyjny w Rzymie to trochę za mało jak na obszar od Atlantyku do Eufratu. Podobna myśl przyświecała władcom rzymskim w III i IV w. n.e. Do godności współrządcy podnoszono zaufanego człowieka

(często członka rodziny), aby wspomagał władcę w trudzie rządzenia imperium. Władza jednak z reguły wzbudza najniższe instynkty, odrzucając związki uczuciowe i rodzinne. Gajusz i Lucjusz stanowili na pozór kochającą się parę braci, ale nikt nie mógł zagwarantować, że tak pozostanie zawsze. Ile to razy w dziejach zdarzały się morderstwa w najbliższej rodzinie z powodu walki o władzę? Do otwartego konfliktu jednak nie doszło. Co więcej, nie doszło w ogóle do objęcia władzy przez wnuków Augusta. Gajusz i Lucjusz zmarli bowiem w krótkim odstępie czasu. Jeden w Marsylii, drugi w Azji Mniejszej. Lucjusz zachorował niebawem po opuszczeniu Rzymu, w czasie podróży morzem do Galii, i po kilku dniach zmarł. Niestety, nic nie wiemy na temat objawów choroby ani też o rodzaju kuracji, jaką zastosowali lekarze. Zastanawia czas wystąpienia jej symptomów. Jeżeli założyć, że zgon spowodowała trucizna, to musiała ona zostać podana jeszcze w stolicy. Chłopiec zachorował wkrótce po wypłynięciu w morze. Starożytność znała środki działające bardzo wolno, przynoszące zamierzony efekt dopiero po wielu dniach. Czyżby zatem Liwia ryzykowała aż tak bardzo? Możliwe, że liczyła, iż jad zacznie działać wolniej, ale Lucjusz był słabowitego zdrowia, a podróż morska mogła przyspieszyć oddziaływanie toksyny. Właściwie, mimo braku dowodów, jest niemal pewne, że Lucjusz został zamordowany. Tyberiusz był już w Rzymie i tylko dwóch ludzi dzieliło go od tronu. Jeden z nich niebawem zmarł, i nie był to raczej przypadek. W tym czasie Gajusz prowadził kampanię wojenną na Wschodzie. Wkroczył do Armenii, buforowego państwa między cesarstwem i monarchią Partów. Osadził na tronie własnego kandydata, po czym rozpoczął pacyfikację kraju. W czasie rozmów z dowódcami armeńskimi jeden z nich zdradziecko go zranił. Gajusz w miarę szybko odzyskał sprawność fizyczną, ale zaczął przejawiać oznaki szoku nerwowego. Przestał się zajmować sprawami militarnymi, popadł w depresję, dręczyły go przywidzenia. Napisał do cesarza list z prośbą o dymisję.

Zamierzał zrezygnować z wszelkich godności i jako osoba prywatna osiąść w jednym z miast Syrii. Postępowanie następcy tronu musi budzić zdumienie. Teorię o skutkach szoku nerwowego spowodowanego zdradziecką napaścią możemy spokojnie odrzucić. Gajusz liczył sobie dwadzieścia cztery lata i wychowano go w tradycji rzymskiej, wyjątkowo hartującej charakter. Od dzieciństwa przygotowywany był do wojny, we wszelkich jej aspektach. Rzymianin nie miał prawa załamać się nerwowo z powodu zdrady przeciwnika! Odniesiona rana również nie stanowiła większego problemu. Młodzieniec wyleczył się z niej stosunkowo szybko, nie pozostawiła więc żadnego uszczerbku fizycznego. W czym więc tkwiła przyczyna załamania nerwowego następcy tronu? Gajusz nie nadużywał alkoholu, bo gdyby tak było, zachowałyby się na ten temat jakieś informacje. Stany lękowe, przywidzenia kojarzą się nam z działaniem dzisiejszych środków psychotropowych. Narkotyków nie wymyślono w dwudziestym wieku, są one równie stare jak ludzkość. Niewykluczone, że Gajuszowi podawano zbyt silne środki uśmierzające ból, które spowodowały depresję. W otoczeniu następcy tronu mogli być ludzie nasłani przez Liwię i Tyberiusza, którzy mieli wpływ na leczenie Gajusza. Jedno nie ulega wątpliwości. Po śmierci Lucjusza syna Liwii dzieliło od tronu już tylko jedno życie ludzkie. Zbrodnia z premedytacją zawsze ma swój cel, a mordercą jest zwykle człowiek, który czerpie z niej najwięcej korzyści. August ze wstydem przedstawił senatowi prośbę wnuka. Nie mógł zrozumieć, co się stało z Gajuszem. Pamiętał go jako energicznego, pełnego radości życia młodzieńca. A teraz otrzymał list od człowieka o rozchwianej psychice, niegodnego imienia Rzymianina. Poza tym ile razy można prosić senat o zwolnienie z pełnionych funkcji członków najbliższej rodziny. Agrypa, Tyberiusz, a teraz Gajusz. August wezwał wnuka do Italii, mając nadzieję, że zdoła go skłonić do zmiany decyzji. Liczył też na to, że w bliskim mu otoczeniu Gajusz szybciej odzyska równowagę psychiczną.

Tyberiusz

C

esarz nie zobaczył już jednak następcy tronu. Gajusz zmarł w czasie podróży do Italii, w półtora roku po śmierci brata. Kiedy szok minął, August musiał podjąć wiążące decyzje w sprawie sukcesji. Adoptował więc Tyberiusza, a wraz z nim ostatniego już żyjącego wnuka, Agrypę Postumusa. Według prawa rzymskiego o następstwie tronu decydował wiek adoptowanego, a więc Tyberiusz jako starszy miał dziedziczyć pierwszy, Agrypa zaś dopiero po nim. Cesarz postąpił w jedynie słuszny sposób. Sam skończył już sześćdziesiąt lat i coraz bardziej zapadał na zdrowiu. Nie wiadomo, jakim władcą mógł się okazać młody Agrypa, który dotychczas pozostawał w cieniu starszych braci. Być może August nie zdążyłby go przygotować do objęcia rządów. W każdym razie wreszcie spełniały się marzenia Liwii: jej ukochany Tyberiusz miał zasiąść na tronie. Niepokoił ją jedynie Agrypa, który dominował nad jej synem pochodzeniem. Był przecież rodzonym wnukiem Augusta, a Tyberiusz tylko pasierbem. Cesarzowa wyczekiwała więc odpowiedniego momentu, aby zgubić ostatniego potomka męża. Wkrótce nadarzyła się po temu sposobność. W rodzinie cesarskiej wybuchł nowy skandal obyczajowy, a jego bohaterką okazała się rodzona siostra Agrypy, Julia Młodsza. Jej mąż, zamieszany w spisek przeciwko Augustowi, został stracony jako zdrajca. Ona sama przebywała jakiś czas na wygnaniu. Ułaskawiona, powróciła do Rzymu, gdzie szybko zaczęła naśladować matkę. Tym razem jednak otoczenie cesarza nie ukrywało przed nim prawdy. Julię skazano na wygnanie na bezludną wyspę Trimerus. Kiedy w dodatku wyszło na jaw, że jest ona w ciąży, mimo iż jej mąż nie żył od kilku lat, cesarz polecił zabić dziecko (swojego prawnuka!) natychmiast po urodzeniu. Julia Młodsza nigdy nie opuściła miejsca wygnania. Zmarła po dwudziestu latach, przez cały czas utrzymywana w ścisłym więziennym reżimie. Liwia była zbyt doświadczonym politykiem, aby zmarnować

podobną okazję. Wykorzystując oburzenie męża na Julię Młodszą, nakłoniła cesarza, by osadził wnuka na innej bezludnej wysepce, u wybrzeży Italii. Podobno bowiem młodzieniec zachowywał się wyjątkowo prostacko i gustował w gminnych rozrywkach. W dodatku ostentacyjnie okazywał niechęć Tyberiuszowi. Ponoć publicznie twierdził, że tylko jemu należy się tron po śmierci Augusta. Cóż, miał zaledwie szesnaście lat, a w tym wieku różne myśli przychodzą do głowy. Główną jednak winą chłopca było jego pochodzenie. Ale cesarz dokonał już wyboru i pozostał konsekwentny. Zdecydował, że jego następcą będzie sprawdzony wódz i polityk. Liwia doskonale odegrała swoją rolę, sprytnie wyolbrzymiając zagrożenie płynące dla państwa ze strony młodego Agrypy. U schyłku życia cesarz zaczął jednak odczuwać wyrzuty sumienia. Obie Julie prowadziły się skandalicznie i zasłużyły na swój los, ale Agrypa nic właściwie nie zawinił. W tajemnicy przed Liwią i Tyberiuszem August wybrał się na Planazję, gdzie długo rozmawiał z wnukiem. Podobno obiecał mu pełną rehabilitację i powrót do Rzymu. Niestety, nie zdążył już nic zmienić. Wkrótce po powrocie z wyspy zachorował i po kilku dniach zmarł. Oficjalna wersja wypadków głosi, że cesarz, czując zbliżającą się śmierć, wezwał do siebie Tyberiusza, aby osobiście przekazać mu ostatnie wskazówki. Pasierb zastał jeszcze Augusta przy życiu, po czym oboje z matką byli obecni przy jego zgonie. Prawdopodobnie jednak przebieg wypadków wyglądał inaczej. Cesarzowa otoczyła dom ścisłą strażą i zataiła fakt śmierci męża. Kiedy przyjechał Tyberiusz, August już nie żył. Zwłoka w ogłoszeniu śmierci cesarza była konieczna, aby raz na zawsze skończyć z Agrypą. Na Planazję udał się oficer pretorianów, który — powołując się na wolę Augusta — zabił chłopca. Zgodnie z obyczajami epoki pretorianin musiał mieć przy sobie pełnomocnictwo ostemplowane pierścieniem cesarza. Przypuszczalnie więc Liwia i Tyberiusz zwlekali z poinformowaniem o śmierci władcy, aby pozbyć się konkurenta do tronu. Kiedy jednak w kilka dni po morderstwie oficer

zameldował Tyberiuszowi o wykonaniu rozkazu, ten kategorycznie wyparł się udziału w zabójstwie. Zapowiedział nawet dochodzenie w tej sprawie, do którego oczywiście nigdy nie doszło. Zwolennicy Tyberiusza sugerowali, że to sam August wydał dyspozycję dotyczącą wnuka na wypadek swojej śmierci. Jednocześnie rozpowszechniano tezę, że usunięcie Agrypy było konieczne ze względu na rację stanu. Dopóki bowiem żył, istniała realna groźba wybuchu wojny domowej. A to oznaczałoby nieszczęścia dla państwa i jego obywateli. Trzeba przyznać, że takie tłumaczenie trafiło do społeczeństwa. Tyberiusz przejął władzę bez większych przeszkód. Matka i syn wspólnie pozbyli się jeszcze jednego wroga — przebywającej nadal w Regium córki Augusta. Podobno zagłodzono ją na śmierć. Wydawać by się mogło, że Liwia osiągnęła cel swojego życia: ukochany syn został cesarzem, a zatem i jej udział we władzy się zwiększył. August podejmował wiele decyzji sam, na przykład w sprawie sukcesji. A Tyberiusz jak na razie był wyjątkowo posłusznym synem. Wkrótce jednak się okazało, że nowy cesarz pragnie rządzić samodzielnie. Konflikt rozpoczął się od spraw drobnych. Senat obdarzył Tyberiusza wieloma zaszczytami i chciał nadać część z nich również jego matce. Wówczas cesarz odmówił w imieniu Liwii, powołując się na jej skromność. Cesarzowa w istocie pragnęła blichtru i tytułów, toteż postępek syna bardzo ją dotknął. Z czasem doszło do oficjalnego zerwania. Liwia publicznie odczytywała listy Augusta, w których wyrażał on niepochlebne opinie o Tyberiuszu. Kiedy cesarz urządził wystawne przyjęcie, postarała się zorganizować konkurencyjny bankiet, który przebił ucztę u Tyberiusza. Demonstracyjnie okazywała przychylność wrogom syna, krytykując wszelkie jego decyzje. Nie wiemy jednak, jaki był jej stosunek do polityki rodzinnej Tyberiusza. A ten kolejno eliminował członków swojej rodziny. Jego ofiarami padli popularny wśród ludu i wojska Germanik (bratanek cesarza) wraz z żoną i dwoma synami. Zginął również, otruty przez własną żonę, syn Tyberiusza Druzus. Wydaje się, że Liwia nie miała specjalnych skrupułów z

tego powodu, niepokoiło ją jednak, że w ten sposób Tyberiusz wyeliminował wszystkich odpowiednich kandydatów do władzy. Mimo wszystko bowiem uważała, że nadrzędnym celem jest zawsze dobro państwa. Z satysfakcją natomiast obserwowała malejącą popularność syna. Kiedy Tyberiusz osiadł na Capri, przestała się widywać z ukochanym niegdyś synem. Zmarła w 33 r. n.e. w wieku blisko dziewięćdziesięciu lat. Tyberiusz nie przybył na pogrzeb, sprzeciwił się również zaliczeniu matki w poczet bogów. Uczynił to dopiero w kilka lat później wnuk Liwii, cesarz Klaudiusz.

M IŁOŚĆ , SEKS I RODZINA W CZASACH CESARSTWA

Reformy Augusta

D

ziałalność Augusta nie mogła oczywiście ominąć tak ważnej dziedziny życia jak sfera obyczajowa. Cesarz zapoczątkował kampanię powrotu do starorzymskich cnót jako jedynych godnych obywateli imperium światowego. Ironią losu pozostaje, że hasła tego rodzaju głosił sukcesor Cezara, a w praktyce niewiele różniły się one od poglądów jego zapamiętałego wroga, Katona Młodszego. Państwo potrzebowało jednak zdrowego rdzenia moralnego i jego władca dobrze to rozumiał. Miał zresztą już trzydzieści sześć lat, a w tym wieku zmienia się optyka postrzegania spraw obyczajowych. Obiektywnie zaś trzeba przyznać, że w tej dziedzinie działo się nie najlepiej. Wojny domowe i związane z nimi represje spowodowały dalszy spadek liczby mężczyzn, a konfiskaty i zniszczenia zakończyły się ruiną ekonomiczną wielu rodzin. Wyczerpanemu państwu potrzebni byli nowi obywatele, i to ze wszystkich klas społecznych. Szczególnie duży ubytek zanotowały dwie klasy rządzące (stan senatorski i ekwici), których przedstawiciele najczęściej padali ofiarą represji. Warto przypomnieć, że na listach proskrypcyjnych ogłoszonych przez Antoniusza, Oktawiana i Lepidusa znalazło się ponad dwa tysiące obywateli wyjętych spod prawa! I w większości byli to członkowie klas panujących. Nie można więc traktować Augusta jak pruderyjnego osobnika, któremu przeszkadzała swoboda obyczajowa poddanych. Cesarz przejął uprawnienia cenzorskie i przede wszystkim przeprowadził ostrą selekcję stanu senatorskiego. Nie chodziło mu o pozbycie się wrogów reżimu ani też o osobiste porachunki. W senacie nie zostało już wielu przeciwników Augusta, zresztą

po pokonaniu Antoniusza zarządzono amnestię. Okres wojen domowych sprzyjał jednak dziwnym karierom i w składzie senatu znalazła się pewna liczba osób nie zasługujących zdaniem cesarza na ten zaszczyt. August postępował bardzo rozważnie i ostrożnie. Przecież chodziło o najwyższy organ państwa. Ogłosił więc, że każdy z senatorów może w oznaczonym terminie zrezygnować z przynależności do tego stanu, czyli dał wszelkim karierowiczom czas na wycofanie się z honorem. I trzeba przyznać, że znaczna grupa senatorów skorzystała z okazji. Po upływie terminu ultimatum cesarz przystąpił do działania, bez skrupułów usuwając osoby niegodne. Następnie zajął się sprawami obyczajowymi. Szczególnie martwiła go spadająca liczba zawieranych małżeństw. Początkowo planował ustawę obligatoryjnie nakazującą mężczyznom zawarcie związku małżeńskiego po osiągnięciu pewnej granicy wieku. Potem jednak zorientował się, że ustawa ośmieszyłaby jej twórcę. Cóż jest bowiem łatwiejszego niż fikcyjne śluby? A jak w takim wypadku zmusić pary do pożycia zgodnie z wymogami polityki rodzinnej państwa? Za pomocą nakazów prawnych? Kto miałby to nadzorować? Wobec tego cesarz opracował system ułatwień i przywilejów dla rodzin posiadających dzieci. Szczególną opieką państwa cieszyły się rodziny wielodzietne. Mogły one liczyć na zwolnienia od opłat podatkowych, a także na przyspieszenie kariery urzędniczej. Dla kobiet cesarz przewidział uwolnienie spod władzy opiekuńczej. Towarzyszyła temu hałaśliwa akcja propagandowa reklamująca wartości zalecane przez władcę. Rodziny wielodzietne były zaszczycane osobistymi łaskami cesarza, który nie stronił też od publicznego okazywania zadowolenia. Następnie August wydał wojnę cudzołóstwu. Wprowadził zasadę, że cudzołożnicy mają być karani wygnaniem z Italii i konfiskatą części majątku. W praktyce ustawa okazała się martwym przepisem. Prawo rzymskie nie przewidywało bowiem urzędowego dochodzenia w sprawach rodzinnych, rezerwując je dla trybunału familijnego. Ten zaś mógł działać wyłącznie na mocy zgłoszenia dokonanego przez stronę poszkodowaną.

Obywatele prali więc brudy rodzinne we własnym gronie, rezygnując z wątpliwej satysfakcji. Poza tym ważny był również aspekt ekonomiczny. Zdradzany mąż wolał zadowolić się cichym rozwodem, zachowując posag żony, niż zdobyć publiczną sławę rogacza, tracąc przy tym na rzecz państwa część majątku. Nic więc dziwnego, że ustawa działała niemal wyłącznie w odniesieniu do osób z domu cesarskiego. Owidiusz i „Sztuka kochania”

K

iedy August starał się przywrócić starorzymskie cnoty, w stolicy żył i tworzył pewien poeta, którego imię na zawsze miało być wiązane z miłością. Publiusz Owidiusz Nazo nie poszedł drogą nadwornych poetów cesarza: Wergiliusza i Horacego. Stał się kronikarzem życia obyczajowego stolicy. Głównym tematem jego twórczości była miłość, ale przedstawiona w otoczce obyczajowej towarzyszącej sprawom erotyki. W swoim najbardziej znanym utworze, Sztuce kochania, opiewa Owidiusz miłość wolną od zahamowań, jakie stwarza małżeństwo. Stwierdza wręcz, że miłość i małżeństwo wzajemnie się wykluczają. Autentyczna jest jedynie miłość pozbawiona nakazu prawnego. Małżeństwo uważał Owidiusz za instytucję wyjątkowo nieodpowiednią dla miłości i namiętności. A przecież Rzym to miasto miłości! Po jego ulicach spacerują tłumy kobiet złaknionych uczucia. Miłość zaś nierozerwalnie wiąże się z seksem. Bez pożądania i zaspokojenia nie istnieje w ogóle. Każda kobieta, bez względu na wiek i status społeczny, jest opanowana namiętnością. Ogarnięte pożądaniem niewiasty stosują szeroki wachlarz uwodzicielskich sztuczek. Same z kolei łatwo i chętnie ulegają kusicielom. Według poety naprawdę nie trzeba dużego wysiłku, aby posiąść wybraną kobietę. Najtańsze są komplementy, szczególnie skuteczne wobec pań dojrzałych. Niewiele drożej kosztuje zachowanie pełne galanterii. Kobiety z natury lubią grzecznych mężczyzn, a uprzejmość w połączeniu z komplementami daje wręcz rewelacyjne efekty.

Owidiusz zauważył zmianę pozycji kobiety w świecie rzymskim na przestrzeni wieków. W dawnych czasach stosunki męsko-damskie opierały się na zdrowym rozsądku. Rzymianie z epoki Katona Starszego bali się namiętności. Kobieta miała być matką dla potomstwa i panią dla służby. Należało ją szanować, ale strefę jej wpływów ograniczono wyłącznie do spraw domowych. A teraz mężczyźni stali się niewolnikami kobiet, namiętności i pożądania. Dawniej żona obowiązana była okazywać mężowi szacunek i posłuszeństwo. Teraz szczęście mężczyzny zależy od woli ukochanej. Potomkowie Romulusa robią wszystko, aby tylko utrzymać kochanki przy sobie. Tolerują nawet ich niewierność i wręcz udają nieświadomych, by nie stawiać partnerki przed koniecznością wyboru. Ale nie ma się co oburzać. Zazdrość przystoi jedynie małżeństwom, a w wolnym związku jest po prostu przejawem złego wychowania. Wolną miłość uważał poeta za najwyższą z cnót. Swoboda uczuciowa i seksualna dawała gwarancję, że pary żyjące w wolnym związku staną się uosobieniem miłości w stanie czystym. Przecież partnerzy pozostawali ze sobą nie z powodu nakazów moralnych czy prawnych, lecz wyłącznie z własnej nieprzymuszonej woli. Odnajdywali więc czystą radość z uprawiania niczym nie skrępowanej miłości. A cóż mogło być wspanialszego ponad to? Okazało się jednak, że August miał inne zdanie. Dzieła Owidiusza ocenił jako szkodliwe moralnie i polecił usunąć z bibliotek publicznych. Sam poeta otrzymał polecenie opuszczenia stolicy. Do końca życia pozostał na krańcach imperium, nad Morzem Czarnym. Okolica wydawała mu się okropna, klimat straszny, a mieszkańcy wyjątkowo nieokrzesani. I pomyśleć, że surowa kara władcy dotknęła człowieka, który w życiu prywatnym był przykładnym mężem!

Dynastia julijsko-klaudyjska

W

dzięcznym tematem do analiz jest życie seksualne dynastii julijsko-klaudyjskiej. Nawet August miał na swoim koncie sprawki co najmniej dwuznaczne pod względem moralnym, odbiegające od haseł, które głosił. Jego córka i wnuczka prowadziły się skandalicznie, ale było to niczym w porównaniu z inwencją, jaką wykazywały następne pokolenia. Tyberiusz początkowo nie wzbudzał poważniejszych zastrzeżeń. Wydał nawet kilka ustaw zaostrzających normy obyczajowe. Zmiana nastąpiła po kilkunastu latach panowania, po wyjeździe władcy na Capri. Zbliżający się już do siedemdziesiątki cesarz zaszył się na tej uroczej wyspie i korespondencyjnie zarządzał imperium. Z czasem przestał się tym interesować, poświęcając się całkowicie studiowaniu wszelkich możliwych rodzajów dewiacji seksualnych. Udało się mu zgromadzić największą w dziejach antyku bibliotekę pornograficzną. Nie ograniczał się wyłącznie do dzieł pisanych, chętnie ściągając też obrazy i rzeźby o tematyce erotycznej. Podobno kiedyś otrzymał w spadku do wyboru: albo znaczną sumę pieniężną, albo obraz o treści pornograficznej (dzieło Parrhasiosa z Miletu przedstawiające parę mitycznych kochanków, Atalantę i Meleagra, w trakcie uprawiania miłości francuskiej). Po zapoznaniu się z warunkami spadku cesarz wybrał obraz, który następnie zawiesił w swojej sypialni. Na Capri wybudowano dla władcy okazałą siedzibę. Tam z dala od oczu ciekawskich mógł on spokojnie oddawać się fantazjom erotycznym. Zgromadził wokół siebie pokaźny harem złożony z osobników obojga płci i w ich towarzystwie realizował przeróżne pomysły seksualne. Podobno był wynalazcą pozycji zwanej „sprintrie”, w której co najmniej trójka partnerów płci męskiej wzajemnie się sobie oddawała i brała jednocześnie. Według kronikarzy sędziwy władca u schyłku życia wręcz obsesyjnie lubował się w oglądaniu miłości uprawianej przez innych. Wybierał określoną pozycję seksualną i wskazywał na

Tyberiusz

osoby ze swego haremu, które miały ją realizować. Wszędzie na terenie pałacu rozmieszczono rzeźby i malowidła pornograficzne, więc wykonawcy nie musieli długo szukać wzorów do naśladowania. Z upływem lat Tyberiuszowi zdarzały się coraz gorsze wybryki. Pewnego dnia w czasie składania ofiar zachwycił się urodą młodego niewolnika podającego mu kadzidło. Natychmiast po zakończeniu uroczystości religijnej zgwałcił chłopca, zmuszając do uprawiania miłości również jego brata. Kiedy doszły go słuchy, że bracia żałują uległości wobec władcy, polecił obu połamać nogi. Zgwałcił niejaką Malonię, pochodzącą z senatorskiego rodu, a gdy kobieta stawiała dalszy opór, polecił ją zniszczyć. Nękana procesami, Malonia popełniła samobójstwo. Po ukończeniu siedemdziesiątego roku życia cesarz oddał się już zupełnie zwyrodniałym praktykom. Przyuczał kilkuletnich chłopców do nowej rozrywki seksualnej. Wchodził mianowicie nagi do wody, a chłopcy (nazywani „rybkami”), nurkując wokół niego, drażnili jego uda i członka zębami. Potem wpadł na pomysł, że przecież do tego celu można wykorzystywać niemowlęta! Polecił więc przykładać sobie do penisa dzieci nie odstawione jeszcze od piersi. Ssanie członka

przez te niewinne istotki cenił sobie wyjątkowo wysoko! Wieści o dewiacjach władcy docierały do Rzymu. W rezultacie poddani zaczęli określać Tyberiusza epitetami, wśród których porównanie do starego, śmierdzącego capa uchodziło za najprzyzwoitsze. Cesarz miał jednak na tyle przyzwoitości, że ze swoimi wybrykami krył się z dala od Rzymu. O jego następcach nie można już tego powiedzieć. August rumieniłby się ze wstydu, gdyby wiedział, co wyprawia jego prawnuk, Kaligula. Oprócz oficjalnego konkubinatu z rodzonymi siostrami nowy cesarz w nader oryginalny sposób zawierał i rozwiązywał małżeństwa. Zdarzyło się na przykład, że zaszczycił swoją obecnością zaślubiny Gajusza Pizona z Liwią Orestyllią. Po uroczystości polecił odprowadzić pannę młodą do swoich komnat, a następnie z właściwym sobie specyficznym poczuciem humoru oznajmił, że zawarł właśnie małżeństwo na wzór Romulusa (Sabinki) i Augusta (Liwia). Po kilku dniach rozwiódł się i zainteresował piękną Lolią Paułiną. Wezwał ją wraz z mężem do Rzymu i zarządził ich rozwód, po czym poślubił ją sam i po kilku tygodniach również porzucił. Na koniec pod karą śmierci zakazał Lolii obcowania cielesnego z innymi mężczyznami. Ostatecznie poślubił niejaką Cezonię, córkę piekarza. Mimo jej wieku (była od niego znacznie starsza) i pochodzenia społecznego pozostał u jej boku do końca życia. Nie oznaczało to oczywiście, że władca zrezygnował zupełnie z innych rozrywek. Do jego stałych praktyk należało wykorzystywanie seksualne żon zapraszanych do siebie dostojników. Uprowadzał je na stronę, po czym, jak gdyby nigdy nic, wracał do stołu, nie zważając nawet na stan własnej odzieży. Co więcej, nabrał bezczelnego obyczaju informowania na gorąco mężów o wadach i zaletach ich żon. Nie gardził również stosunkami homoseksualnymi. Waleriusz Katullus skarżył się publicznie, że z powodu witalności władcy wciąż chodzi posiniaczony. Kaligula współżył również z Markiem Lepidusem, mężem ukochanej Druzylli i niedoszłym cesarzem. Głównym jednak jego partnerem seksualnym był aktor

pantomimy Mnester. Cesarz uwielbiał teatr, a Mnester uchodził za najlepszego tancerza swoich czasów. Kiedy występował, w teatrze musiała panować absolutna cisza. Biada temu, kto rozmową lub kaszlem zakłócił występ. Kaligula traktował to jako osobistą zniewagę i nie był skłonny darować winy. Rzym wkroczył w epokę uwielbienia dla artystów czy też gladiatorów, a formy zachwytu nie odbiegały specjalnie od znanych nam z autopsji przypadków „beatlemanii” czy też „presleyomanii”. W szczególną histerię popadały damy rzymskie, chociaż również mężczyźni nie pozostawali głusi na wdzięki artystów. Zachował się namacalny dowód uwielbienia dla gwiazd areny. Podczas wykopalisk w Pompejach w koszarach gladiatorów odkryto dwa szkielety złączone na wieki w miłosnym uścisku. Dama z dobrej rodziny była właśnie z wizytą u miejscowego gwiazdora areny, kiedy nastąpiła erupcja Wezuwiusza. Kochankowie zginęli w czasie stosunku płciowego, zbyt sobą zajęci, aby zauważyć zagrożenie.

Kaligula

Wśród wybryków przypisywanych Kaliguli szczególne miejsce zajmuje zorganizowanie luksusowego domu publicznego

w pałacu cesarskim. Rolę prostytutek przejęły siostry cesarza oraz inne damy z arystokracji. Sam Kaligula wcielił się w sutenera i inkasował należności. Nie zapomniał również o innych orientacjach seksualnych, zapewniając dostateczną liczbę młodzieży męskiej dla tego typu rozrywek. Katalog dewiantów seksualnych z dynastii julijskoklaudyjskiej uzupełnia osoba trzeciej żony cesarza Klaudiusza, słynnej Mesaliny. Rodzice dziewczyny byli wnukami siostry Augusta, Oktawii. Bliskie pokrewieństwo między nimi nie pozostało bez wpływu na psychikę ich dziecka. Mesalina wykazywała niezwykle wybujały temperament. Z czasem doszło u niej do ciągłego głodu seksualnego, który przerodził się w nimfomanię. Jak pamiętamy, przypadki tej choroby notowano już w dziejach dynastii. Wystarczy przypomnieć obie Julie, córkę i wnuczkę Augusta. Dla ambitnej Mesaliny, młodszej od męża o trzydzieści lat, ułomny Klaudiusz z pewnością nie był wymarzonym wybrańcem. Prawdopodobnie stał za tym Kaligula. Oddając dziewczynę stryjowi, zapewnił sobie stały i łatwy dostęp do niej. Hipotezę tę potwierdza zadziwiające podobieństwo syna Klaudiusza i Mesaliny (urodzonego w rok po ślubie) do ojca Kaliguli. Brytanik był bowiem przypuszczalnie owocem romansu Mesaliny z cesarzem. 24 stycznia 41 r. n.e. opozycja senatorska dokonała udanego zamachu na Kaligulę. Natychmiast po morderstwie senat uchwalił przywrócenie republiki. Tymczasem po opustoszałym pałacu błąkali się zdezorientowani pretorianie. Jeden z nich wywlókł zza jakiejś zasłony ukrywającego się Klaudiusza. Pozdrowił go imieniem cesarza, co podjęli pozostali gwardziści. Pretorianie nie chcieli przywrócenia republiki. Tylko osoba cesarza mogła utrzymać ich przywileje. Po śmierci Kaliguli potrzebny był natychmiast kandydat na władcę, którego zaakceptowałyby armia i lud. A kto nadawał się do tego lepiej niż Klaudiusz, stryj Kaliguli i bratanek Tyberiusza? Umarł cesarz, niech żyje cesarz. Ave Caesar!

Klaudiusz

W ciągu dwóch dni Klaudiusz opanował sytuację w stolicy. Ogłosił amnestię, wyłączając z niej jedynie bezpośrednich sprawców mordu na poprzedniku. Uzyskał w ten sposob uznanie senatu, co pozwoliło ostatecznie przywrócić spokój w kraju. Rozpoczął energiczne starania, by zapewnić właściwe funkcjonowanie państwa, zachwiane kilkuletnimi rządami szaleńca. W swoich działaniach opierał się na osobach, do których miał największe zaufanie. Byli nimi wyzwoleńcy jego matki oraz żona. Osobę Mesaliny już poznaliśmy, warto więc przyjrzeć się bliżej wspomnianym wyzwoleńcom. Trafili oni do domu matki Klaudiusza przed wielu laty i przyszły cesarz wychowywał się w ich otoczeniu. Po latach służby zostali obdarzeni wolnością, ale nadal pozostawali domownikami. Teraz, po objęciu władzy przez ich pryncypała, zaczęli odgrywać znaczącą rolę w państwie. Najwybitniejsi z nich: Pallas, Narcyz i Feliks, wraz z Mesaliną stanowili faktyczny rząd imperium.

Rychło też miało się okazać, jak bardzo cesarz jest od nich zależny. Początkowo Mesalina zgodnie współpracowała z wyzwoleńcami. Wspólnie eliminowali niewygodnych dla siebie ludzi, nie przebierając specjalnie w środkach. Doprowadzili do wygnania Seneki, zamordowania Azjatyka, Sylanusa i Julii (bratanicy cesarza). Umiejętnie wykorzystywali nieufność Klaudiusza, sprytnie podsycając jego obawy. Na przykład jedyną winą Waleriusza Azjatyka było posiadanie wspaniałego kompleksu ogrodów, którymi pragnęła zawładnąć Mesalina. Cesarzowa wraz z wyzwoleńcami doprowadziła więc do śmierci Azjatyka i na swoje nieszczęście przejęła owe ogrody na własność.

Messalina

Informacje o swobodnym trybie życia Mesaliny pojawiły się już na początku panowania Klaudiusza. Wspominaliśmy o podejrzeniach, związanych z ojcostwem Brytanika. W wypadku Kaliguli trudno zresztą mówić o romansie czy też zdradzie

małżeńskiej w normalnym tego słowa znaczeniu, jako że utrzymywał on stosunki seksualne z dużą liczbą partnerów obojga płci, nie zwracając uwagi na normy moralne ani nie pytając nikogo o zgodę. Natomiast po jego śmierci Mesalina podobno miała haremy kochanków, zupełnie nie wzbudzając podejrzeń męża. Największy plotkarz wśród kronikarzy tego okresu, Swetoniusz, piętnował ją jako skończoną rozpustnicę. Sekundował mu w tym Tacyt, znany przecież ze swych wyważonych opinii. Żaden z nich jednak nie wymienił z imienia kochanków cesarzowej. Ograniczyli się do odnotowania wyuzdanych wybryków Mesaliny, specjalnie nie rozwodząc się nad szczegółami. Dziwi to zwłaszcza u Swetoniusza, który wszak z detalami opisywał orgie Kaliguli i Tyberiusza. Żaden z kronikarzy nie wspominał też o głośnej sprawie rzekomego wynajmowania przez cesarzową pomieszczenia w domu publicznym, gdzie ponoć bezpłatnie świadczyła usługi seksualne przygodnym klientom. Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że Mesalina przyjmowała wybranych kochanków w swoich komnatach pałacowych, korzystając z tego, że Klaudiusz lubił wcześnie chodzić spać, a sen miał wyjątkowo twardy. Przypuszczalnie pod nieobecność męża organizowała też orgie seksualne z udziałem przedstawicieli arystokracji rzymskiej. Nie była jednak prostytutką! Najlepszym argumentem na poparcie tej tezy jest fakt, że utrzymała się na tronie przez siedem łat, zanim ją zdemaskowano. Godnym naśladowcą tradycji rodzinnych okazał się siostrzeniec Kaliguli, Neron, w życiu prywatnym jeszcze większy od wuja potwór. Na swoim koncie miał on przeróżne dewiacje seksualne, na czele ze współżyciem z własną matką. Zamordował dwie żony, w tym drugą osobiście (kopnął ją w brzuch, kiedy była w ciąży). W jego otoczeniu stale przebywało dwóch nałożników. Jednego z nich, o imieniu Sporus, cesarz polecił wykastrować i traktował go jak kobietę. Co więcej, oficjalnie poślubił kochanka, dając do zrozumienia, że wreszcie Rzym otrzymał właściwą cesarzową. Mało tego. W związku z drugim

Neron w młodości

nałożnikiem, niejakim Doryforosem, Neron odgrywał rolę kobiety. I wyszedł za niego za mąż! Podobno w czasie aktów seksualnych z „mężem” cesarz z lubością naśladował okrzyki gwałconych dziewic. Jeden z kronikarzy przypisuje Neronowi jeszcze jedną wyrafinowaną rozrywkę seksualną. Podobno przebrany w skóry zwierząt drapieżnych cesarz wygryzał przywiązanym do słupa skazańcom genitalia! Bez względu na to, ile prawdy jest w tej relacji, świadczy ona, jakie zdanie mieli współcześni o moralności swego władcy. I to potomka Augusta! Warto jednak zauważyć, że niektórzy z partnerów

Witeliusz (prawdopodobnie)

seksualnych Nerona wykazali wobec niego niezwykłą wierność. Sporus towarzyszył mu w ostatnich chwilach, już po detronizacji i wyjęciu spod prawa. Był świadkiem śmierci cesarza. Akte, pierwsza nałożnica Nerona, dopełniła formalności pogrzebowych i dbała o jego grób. Może przynajmniej dla nich cesarz nie był takim potworem, za jakiego się go powszechnie uważa? Nie zmienia to jednak prawdy, że Neron należał do największych dewiantów seksualnych w dziejach ludzkości. Następcy cesarza: Galba, Othon i Witeliusz, nie okazali się już tak barwnymi osobowościami w sferze seksualnej. Być może zabrakło im czasu, aby zasłynąć w tej dziedzinie życia (panowali łącznie niecały rok). Othon wziął do swojego domu Sporusa, co świadczy, że z wiekiem „żona” Nerona nie utraciła uroku. Natomiast skłonności homoseksualne Galby stały się bezpośrednią przyczyną jego upadku. Po obaleniu i śmierci Nerona władzę w Rzymie przejął Galba, który liczył już sobie ponad siedemdziesiąt lat i nie miał bliższej rodziny. Spodziewano się, że cesarz zaadoptuje jednego ze swoich współpracowników,

wyznaczając go w ten sposób na swego następcę. Najlepszym kandydatem wydawał się Salwiusz Othon, który pierwszy poparł rebelię Galby i liczył na taki obrót sprawy. Tymczasem cesarz postanowił inaczej. Przeżywał wówczas gwałtowny romans z młodym Gajuszem Pizonem. Starcza namiętność przyćmiła mu ostrość spojrzenia i wyznaczył kochanka na swojego następcę. Tego Othon nie mógł mu darować. Podburzył pretorianów (i tak zawiedzionych skąpstwem władcy) i dokonał zamachu stanu. Cesarza i jego kochanka zamordowali w biały dzień gwardziści. Władzę objął rebeliant, ale niebawem i jego obalił zbuntowany namiestnik jednej z prowincji, Witeliusz. Ten wprawdzie nie pozwalał, aby miłostki odbijały się na jego rządach, ale za to przez większość życia uwikłany był w mocno humorystyczny związek homoseksualny. W czasach gdy jeszcze nikt nie przypuszczał, że Witeliusz zostanie kiedyś cesarzem, zakupił on wielce urodziwego niewolnika. Chłopiec bardzo mu się podobał i rychło został jego nałożnikiem. Witeliusz, zachwycony kochankiem, wyzwolił go, ale pod żadnym pozorem nie chciał go od siebie puścić. Chłopak jednak notorycznie uciekał od swojego dobroczyńcy. Stałym obrazkiem życia w Rzymie w połowie I w. n.e. był widok senatora Witeliusza poszukującego wraz ze służbą swojego kochanka. Wreszcie nawet i on miał dość. Uznał, że partner jest istotą wyjątkowo niewdzięczną i postanowił dać mu nauczkę. Sprzedał go więc do szkoły gladiatorów. Kiedy jednak zbliżał się termin igrzysk, Witeliusza zaczęły ogarniać wątpliwości. Owszem, wyzwoleniec sprawiał mu zmartwienia, lecz w nadchodzących igrzyskach raczej nie miał żadnych szans, wystawiony na ataki zawodowych rębajłów. Był przecież delikatnym, wychowanym w luksusie młodzieńcem. Przed oczami przyszłego cesarza stanął widok posiekanych resztek ulubieńca, rozrzuconych na piasku areny. Senator bił się z myślami, aż wreszcie tuż przed igrzyskami wykupił kochanka ze szkoły. Jeżeli myślał, że w ten sposób zaskarbi sobie wdzięczność wyzwoleńca, to się grubo mylił. Chłopak nadal sprawiał mu kłopoty. Kiedy Witeliusz objął zarząd Germanii, zabrał go

oczywiście ze sobą. Powrócił do Rzymu jako cesarz. W dniu, w którym zwycięskie legiony wkraczały do stolicy, w ogólnym zamieszaniu nowy cesarz ponownie szukał uciekiniera. Chcąc go sobie zjednać, zaliczył go nawet do stanu ekwitów, ale i to niewiele pomogło. Już u kresu swego panowania władca wciąż narzekał na niewdzięczność kochanka... Nowoczesne małżeństwa

D

zieje erotyczne dynastii julijsko-klaudyjskiej są niewątpliwie wdzięcznym polem do analizy patologii seksualnych. Wprawdzie na tej rodzinie Rzym się nie kończył, ale obyczaje princepsów bez wątpienia rzutowały na zachowanie arystokracji. W I w. n.e. ugruntowały się zmiany w obyczajowości erotycznej, zapoczątkowane w okresie upadku republiki. Powoli odchodziły w zapomnienie stare formy zaślubin. W dobie Tyberiusza z trudem znaleziono w stolicy trzech senatorów pochodzących ze związków zawartych poprzez conferratio. Wcześniej zniknęły pozostałe formy zaślubin wywodzące się z czasów republiki. Uznanie zdobyła natomiast ceremonia ślubna przypominająca nowożytne obyczaje małżeńskie. Od niej w prostej linii wywodzą się współczesne formy zaślubin, z chrześcijańskimi włącznie. Zawarcie małżeństwa musiały poprzedzać zaręczyny, odbywające się w obecności świadków i za zgodą rodziców obydwu stron. Zewnętrzny ich wyraz stanowiło przekazanie przez narzeczonego wybrance podarunków i pierścionka zaręczynowego. Obyczaj ten wyraźnie nosi cechy dawnego zwyczaju kupowania żony (ofiarowanie zadatku). Podobnie jak dzisiaj, narzeczona była obowiązana nosić pierścionek zaręczynowy na serdecznym palcu prawej ręki. W dniu ślubu panna młoda wkładała ceremonialny strój złożony z białej tuniki, szafranowego płaszcza i płomienistego welonu, a na głowę wieniec z mirtu i kwiatów pomarańczy. Jej fryzura przypominała uczesanie westalek. Po porannej toalecie do domu narzeczonej przybywał jej wybranek w otoczeniu rodziny i przyjaciół.

Wspólnie składano ofiarę zwierzęcą w świątyni oraz wysłuchiwano horoskopu stawianego przez wróżbitę na podstawie wnętrzności owego ofiarnego zwierzęcia. Jeżeli wróżba wypadła pomyślnie, młodzi wyrażali wzajemną zgodę na zawarcie małżeństwa, wypowiadając znaną już formułę: „Gdzie ty Gajusz, tam i ja Gaja”. Przysięga stanowiła kulminacyjny moment uroczystości. Zebrani witali ją okrzykami radości i głośnymi życzeniami szczęścia. Z nadejściem nocy panna młoda przechodziła do domu męża. Pochód otwierali muzykanci i ludzie z pochodniami. Pozostali uczestnicy orszaku śpiewali pieśni religijne i rzucali orzechy na znak szczęśliwego pożycia. Za panną młodą szły jej towarzyszki, niosąc symbole prac domowych: kądziel i wrzeciono. Przed drzwiami sypialni mąż ofiarowywał żonie wodę i ogień, po czym wprowadzał ją do komnaty. Kiedy rozwiązywał małżonce pasek od tuniki, goście dyskretnie opuszczali pomieszczenie. Po raz pierwszy w kulturze europejskiej małżeństwo zawierano na zasadzie wolnej woli obydwu stron, wyrażonej w obecności kapłana i świadków. Podstawę związku stanowiła deklaracja woli, a nie kupno czy legalizacja konkubinatu. Zmiana formy zaślubin symbolizuje wręcz drogę, jaką odbyło społeczeństwo rzymskie od ludu pasterskiego do obywateli imperium światowego. Rozwój intelektualny przyniósł zmiany w obyczajowości rodzinnej. Po raz pierwszy w dziejach kobieta uzyskała prawo do decydowania o swojej osobie. A skoro do zawarcia małżeństwa potrzebna była jej zgoda, zaczęło jej również przysługiwać prawo do rozwodu. Do pierwszych rozwodów z inicjatywy kobiet doszło u schyłku republiki. W latach cesarstwa proces ten się nasilił, aż wreszcie liczba małżeństw zrywanych przez obie płcie się wyrównała. Zjawisko to stało się tak powszechne, że już August wprowadził odpowiednie przepisy utrudniające rozwody, wychodząc ze słusznego założenia, że nic bardziej nie boli niż utrata majątku. Zarządził więc, aby porzucany współmałżonek zachowywał część majątku wniesionego do związku przez rozwiązującego

małżeństwo. Z reguły strona zrywająca była znacznie zamożniejsza od współmałżonka, toteż cesarz pragnął w ten sposób dać porzuconym szansę założenia nowej rodziny. Liczba rozwodników wstępujących ponownie w związki małżeńskie szybko wzrosła i znacznie przewyższyła liczbę wolnych związków. Można wręcz odnieść wrażenie, że mnogość zawieranych małżeństw rekompensowała kobietom konieczność życia w związkach monogamicznych. Znaczna bowiem część przedstawicielek arystokracji rzymskiej preferowała seks małżeński i dla tej właśnie grupy rozwody oznaczały urozmaicenie życia erotycznego. Rozluźnienie norm obyczajowych spowodowało niemal całkowity zanik instynktu rodzinnego w tej grupie społecznej. Arystokratyczne rody były tak zajęte ustawicznymi ślubami i rozwodami, że dopiero późna starość przerywała ten obłędny przekładaniec. Zanotowano przypadek, że pewna dama miała ośmiu (!) mężów w ciągu pięciu lat. Inna pani za czasów cesarza Domicjana (schyłek I w. n.e.) dorobiła się łącznie dziesięciu małżonków. Słusznie więc proponował jeden ze współczesnych kronikarzy, aby kobiety liczyły lata nie imionami konsulów (tak jak państwo), lecz nazwiskami kolejnych mężów. Rzymianki rozwodziły się wyłącznie po to, aby ponownie wyjść za mąż. Zmiana partnera odbywała się poprzez nowe małżeństwo, co w praktyce oznaczało zalegalizowanie poligamii. Ustawodawstwo Augusta zmierzało nie tylko w kierunku poprawy moralności. Cesarz niepokoił się spadkiem rozrodczości klasy rządzącej i wszelkimi sposobami próbował poprawić sytuację. Niestety, poniósł klęskę na całej linii. Rozwój antykoncepcji spowodował, że współżycie seksualne nie wiązało się z ryzykiem zajścia w ciążę. Małżeństwa rzymskich nobilów zadowalały się najczęściej jednym dzieckiem, równie częste były przypadki całkowitej bezdzietności. Przykład zresztą szedł z góry. Tyberiusz i Kaligula mieli po jednym dziecku, Neron umarł bezpotomnie. Wszelkie rekordy pobiła jednak panująca w II w. n.e. dynastia Antoninów. Jej pierwszych trzech przedstawicieli

nie doczekało się w ogóle potomstwa, a kolejnego los obdarzył tylko córką! Dopiero Marek Aureliusz zdołał przekazać władzę rodzonemu synowi i, jak na ironię, okazało się to jego najgorszym posunięciem. Spadek liczby urodzeń wśród elity rzymskiej mógł wręcz sugerować wyczerpywanie się rasy czy też kryzys genetyczny. W II w. n.e. Rzymianka, która urodziła trójkę dzieci, uchodziła za osobę nadzwyczajną. Poeci poświęcali jej wiersze, władze obdarzały licznymi przywilejami. W czasie obchodów igrzysk stuletnich dwukrotnie (!!!) uhonorowano matronę, która urodziła pięciu synów. Czy jednak można się dziwić hołdom, skoro inne Rzymianki (najczęściej bezdzietne) oddawały się typowo męskim rozrywkom, jak miłostki, szermierka, myślistwo czy pijaństwo? Jak zwykle, wszędzie i zawsze w dziejach zdarzały się jednak piękne przypadki miłości i wierności małżeńskiej. Były one na tyle rzadkie, że kronikarze poświęcili im wiele uwagi, traktując jako ewenement na tle obyczajów epoki. Za czasów Tyberiusza odnotowano dwa przykłady żon, które z własnej i nieprzymuszonej woli nie chciały przeżyć mężów skazanych przez cesarza na śmierć. Za panowania Klaudiusza wsławiła się Aria Starsza. Jej mąż, senator Caecinus Petus, został aresztowany za bunt przeciwko władcy i pod silną strażą przewieziony do stolicy. Żona błagała żołnierzy o zgodę na towarzyszenie małżonkowi, a kiedy prośby nie poskutkowały, wynajęła łódź i popłynęła za aresztowanym. Gdy mąż otrzymał wyrok skazujący, postanowiła podzielić jego los. Nie zważając na perswazje rodziny, udała się do więzienia i tam pierwsza wbiła sobie sztylet w pierś. Po czym wyrwała go z rany i podała stojącemu przed nią małżonkowi ze słowami: „Petusie, to nie boli”, dając do zrozumienia, że czeka na akt odwagi z jego strony. W dwadzieścia lat później Neron wykrył zorganizowany przeciwko sobie spisek, w który zamieszany był sędziwy wychowawca cesarza, Seneka. Zgodnie z obyczajami epoki Neron nakazał filozofowi popełnienie samobójstwa. Stary mędrzec spokojnie przyjął decyzję władcy i poczynił odpowiednie przygotowania.

Nie protestował, kiedy wraz z nim zdecydowała się umrzeć jego żona, młodziutka Paulina. Oboje otworzyli sobie żyły, ale krew zbyt wolno wyciekała ze starczego ciała. Seneka polecił więc przeciąć sobie żyły na nogach, a gdy i to okazało się nieskuteczne, zaniesiono go do łaźni. Tam w kłębach pary ostatecznie wyzionął ducha. Informowany na bieżąco cesarz wzruszył się oddaniem Pauliny i nakazał siłą uratować młodą kobietę. Jakie wrażenie musiała robić miłość silniejsza niż śmierć, skoro nawet taki zwyrodnialec jak Neron dał się ponieść wzruszeniu? Kościół, rodzina i seks w czasach późnego cesarstwa

W

IV w. n.e. dominującą rolę w świecie rzymskim zaczęło zdobywać chrześcijaństwo. Przyjęcie nowej religii przez dwór cesarski spowodowało ogromne zmiany w życiu imperium. Powoli kształtował się nowy kodeks obyczajowy, a zalecenia religijne przenikały do prawodawstwa. Jednocześnie jednak rozpoczął się proces łagodzenia rygorów chrześcijaństwa, a właściwie przystosowywania jego wymogów do praktyki życiowej. Na pierwszy ogień poszła sprawa dziewictwa i czystości seksualnej. Dla gmin chrześcijańskich z I w. n.e. znaczny problem stanowiły wzajemne relacje między małżeństwem i dziewictwem. Nigdy nie kwestionowano wyższości dziewictwa nad małżeństwem, ale zdarzały się poważne wypaczenia doktryny. Niektórzy wierni posuwali się do twierdzenia, że ludzie żonaci niezachowujący czystości seksualnej nie mogą być członkami Kościoła w sposób doskonały. Sprawa stała się na tyle istotna, że zajął się nią święty Paweł z Tarsu w Pierwszym liście do Koryntian. Odrzucił zachowanie czystości jako obowiązek, zalecał jednak jej przestrzeganie. Można więc zrozumieć to zalecenie jako ukłon w stronę niedoskonałości wiernych. Mimo to przypadki całkowitej rezygnacji ze współżycia seksualnego przyjmowano z najwyższym uznaniem. Dzieje apostolskie wspominają o czterech córkach diakona Filipa, które do końca życia pozostały dziewicami. W połowie II w. n.e. w gminach

chrześcijańskich spotykało się mężczyzn i kobiety od urodzenia żyjących w całkowitej abstynencji płciowej. Szczególnie radykalne formy przybrało zalecenie czystości seksualnej na wschodzie imperium. Dziewictwo Marii było nie tylko dogmatem, ale także obowiązującym ideałem. Rychło uznano, że związku małżeńskiego nie da się pogodzić z praktykowaniem chrześcijaństwa. Pojawiły się liczne teksty polemiczne na temat małżeństwa, w których określano je jako „gorzkie ziele”. Pewne kręgi Kościoła sugerowały, aby do chrztu dopuszczać wyłącznie osoby bez przeszłości seksualnej. Wyjątek mieli stanowić małżonkowie, którzy zobowiązali się do złożenia ślubu czystości. Jedyną formą małżeństwa akceptowaną przez radykałów stało się wspólne życie ascety z wtórną dziewicą. Praktyka narzuciła jednak modyfikację poglądów. Pod koniec II w. n.e. pojawiły się głosy, aby nie nakładać braciom ciężkiego brzemienia czystości, lecz raczej mieć wzgląd na słabość wielkiej liczby wiernych. Trudno się oprzeć wrażeniu, że nakaz abstynencji seksualnej skutecznie hamował ekspansję Kościoła. Życie w czystości było możliwe jedynie dla niewielkiej liczby wiernych, a perspektywa taka odstraszała potencjalnych członków wspólnoty. Radykalizm ustąpił jednak opiniom, że małżeństwo i chrześcijaństwo dadzą się pogodzić. Dziewictwo uznano za święte, jeżeli miało swoje źródło w miłości do Boga. Jeśli natomiast stanowiło przejaw pogardy dla małżeństwa, nie oznaczało żadnej świętości. A zatem życia małżeńskiego nie powinno się uważać za przejaw nieczystości. Niebawem więc Kościół zdecydowanie potępił obyczaj oczyszczania po małżeńskim akcie seksualnym. Nie uległy natomiast zmianie poglądy Kościoła na pozamałżeńskie życie seksualne. Skoro potępiano nawet seks małżeński, to oczywista wydaje się całkowita negacja związków erotycznych poza małżeństwem. Były one kategorycznie zakazane, a za ciężki grzech uważano samo uczucie podniecenia czy też pożądania seksualnego. Tego rodzaju uczucia wykluczano zresztą nawet w małżeństwie. Męża i żonę powinny łączyć miłość, czułość i tkliwość, a nie cielesna namiętność. Pożądanie

małżonków uchodziło za grzech niemal równy współżyciu seksualnemu w wolnym związku. W tym miejscu doszliśmy do szczególnej rozbieżności między etyką pogańską a chrześcijańską. Moraliści pogańscy, nawet jeżeli piętnowali rozwiązłość, to niemal wyłącznie w obrębie własnej klasy społecznej. Uwiedzenie czy wykorzystywanie seksualne służącej (lub służącego) nie miało większego znaczenia. Wierność małżeńska dotyczyła tylko partnerów równych sobie pochodzeniem, czyli praktycznie elity. Małżeństwo traktowano z największą powagą, ale służyło ono jedynie celom prokreacyjnym i ekonomicznym. Mężczyzna nie szukał oparcia duchowego czy emocjonalnej radości seksualnej — tę znajdował u kurtyzan lub partnerów z niższych warstw. Dopiero około III w. n.e. zaczęła się powolna przemiana obyczajowości. Kryzys polityczny cesarstwa przyniósł ze sobą zaostrzenie norm obyczajowych. Moraliści pogańscy zalecali, aby żona była nie tylko przyjaciółką, lecz także równorzędnym partnerem seksualnym, w pełni akceptującym akt płciowy i uczestniczącym w nim na równych prawach. Taką postawę uważano też za warunek zdrowia i szczęścia dzieci. Te pogańskie zalecenia wydają się więc całkiem bliskie naszym współczesnym poglądom na temat seksu małżeńskiego! Trzeba jednak przyznać, że pogaństwo antyczne do końca nie potrafiło zniwelować różnicy między mężczyzną i kobietą w dziedzinie erotyki. Mąż zachowywał prawo do utrzymywania wolnych związków z osobami spoza swojej sfery, ale żonie tego odmawiano. Mimo to jednak po raz pierwszy zaczęto w niej dostrzegać oparcie dla męża, jego towarzyszkę życiową. Rozwinięcie tego poglądu stanowiły głoszone przez chrześcijan opinie o nakazie bezwzględnej wierności małżeńskiej. Natomiast ograniczenia seksualne w ramach małżeństwa można uznać za naturalną reakcję na rozwiązłość świata pogańskiego. Warto jednak zauważyć (z czym się jeszcze spotkamy), że nawet chrześcijaństwo nie potrafiło zrównać w prawach obu płci: takie same przewinienia ojcowie Kościoła i prawodawstwo traktowali

zupełnie odmiennie. Przez dwa pierwsze wieki swojego istnienia chrześcijaństwo skupiało niemal wyłącznie przedstawicieli niższych warstw społecznych. Jeszcze około 180 r. dało się słyszeć ironiczne uwagi o religii szewców, praczek i niewolników. Nakazy religijne uniemożliwiały uczestnictwo w kultach państwowych, a co za tym idzie — hamowały karierę. W praktyce odstraszało to elitę rzymską od przyjęcia nowej wiary. Przypadki chrystianizacji przedstawicieli bogatych warstw społeczeństwa zdarzały się w tym okresie sporadycznie, chociaż nowa religia trafiła już nawet do rodziny cesarskiej (Klemens, kuzyn cesarza Domicjana). W tym czasie chrześcijaństwo rozwijało się właściwie bez specjalnych przeszkód. Prześladowania miały charakter przypadkowy i dotykały niewielu wiernych. Długotrwałe, zorganizowane prześladowania Kościoła przez państwo nie wchodziły jeszcze w rachubę. Dopiero kryzys cesarstwa spowodował cykliczne poszukiwania wrogów państwa wśród jego obywateli. Idealnie nadawali się do tego wyznawcy Chrystusa, od dawna bacznie obserwowani. Odmowa udziału w kulcie władców i uroczystościach o charakterze państwowym budziła zrozumiałe podejrzenia, a stąd już tylko krok dzielił ich od oskarżeń o nielojalność. Tym bardziej że ich religia przestała być wiarą wyłącznie niewolników. Około 270 r. donoszono o szlachetnie urodzonych damach, które zgodnie z ewangelicznymi nakazami zapisywały swój majątek na rzecz Kościoła. W czasie prześladowań w 303 r. chrześcijanie znajdowali się w najbliższym otoczeniu cesarza Dioklecjana (jego szambelanowie), a nawet w jego rodzinie (żona i córka). Dostojne matrony (najczęściej wdowy) z gorliwością neofitek oddawały swoje dobra i koneksje na potrzeby Kościoła. Korzystali z tego biskupi, słusznie widząc w kobietach siłę napędową nowej religii. Jeszcze na początku V w. senatorowie rzymscy broniący resztek starych, pogańskich tradycji wracali do domów rozbrzmiewających nabożnymi pieśniami w wykonaniu ich żon i córek.

Wraz z przystąpieniem arystokracji do wspólnoty chrześcijańskiej złagodzono wymogi dla nowych członków Kościoła. Zniknęła gorliwość z pierwszych lat chrystianizmu. Biskupi zmuszeni byli uzgodnić formy pokuty za aborcję, cudzołóstwo i bigamię. Pasterze oficjalnie zakazywali małżeństw mieszanych (z poganami), gier hazardowych, lichwy i uczestnictwa w składaniu ofiar przez pogan. Zachowały się bardzo interesujące zalecenia biskupa Bazylego z Cezarei dotyczące życia seksualnego i rodzinnego. Biskup, człowiek o ogromnym autorytecie moralnym, ostro upominał swoje owieczki, które wcale nie zamierzały stosować w życiu zasad ewangelii. Ale nawet u niego widać już znaczne zmiany w podejściu do intymnej sfery życia. Po pierwsze, dopuszczał on więcej niż jeden tylko związek między kobietą i mężczyzną. Dopiero osoba, która dwukrotnie zawarła małżeństwo, nie mogła się rozwieść ani w razie śmierci partnera zawrzeć nowego związku. Mimo tej tolerancji biskup dawał jednak do zrozumienia, że lepiej będzie, jeśli mężczyźni i kobiety poprzestaną na jednym małżeństwie. Ostro natomiast potępiał związki pozamałżeńskie. Na równi z cudzołóstwem traktował oddalenie żony. Wyjątek stanowił przypadek niewierności małżeńskiej, kiedy to mąż miał nawet obowiązek oddalić żonę, aby móc się ponownie ożenić. Podobna relacja nie zachodziła jednak w drugą stronę. Obowiązkiem kobiety było wybaczenie mężowi i pozostanie z nim w związku. Ciekawe, że Bazyli przewidywał mniejszą karę za uprawianie nierządu niż za cudzołóstwo. Być może wynikało to z uznawania małżeństwa za sakrament i z chęci obrony jego nierozerwalności. Oddzielny temat stanowiło współżycie seksualne małżonków. Biskupi byli zgodni co do tego, że mąż i żona nie powinni współżyć w soboty i niedziele, podczas świąt kościelnych oraz w czasie wielkiego postu. Jeżeli już jednak doszło do zbliżenia, para taka pod żadnym pozorem nie mogła przystąpić do komunii. Mimo to Bazyli nie potępiał całkowicie małżonków nie potrafiących wyrzec się współżycia seksualnego

w dni świąteczne. Po prostu zalecał unikanie kontaktów cielesnych i ubolewał, że wiele par nie potrafi opanować pożądania. Szczególną uwagę warto zwrócić na zmianę poglądów hierarchów Kościoła w sprawie powtórnych małżeństw. Najwyraźniej dostosowano teorię do realiów życiowych. Przeciętna wieku była dość niska, wiele kobiet umierało przy porodzie lub bezpośrednio po nim, a trudno wymagać od młodego wdowca, by żył w czystości do końca swoich dni. Uznano więc, że lepiej, aby człowiek taki ponownie się ożenił, niż miałby pozostawać w wolnym związku lub korzystać z usług prostytutek. Poza tym interes państwa wymagał dużej rozrodczości. Tym bardziej że śmiertelność wśród dzieci była znaczna i tylko posiadanie kilkorga potomków mogło zapewnić kontynuację rodu. W odróżnieniu od swoich poprzedników, hierarchowie Kościoła nie zamierzali wykluczać grzeszników na stałe ze wspólnoty. W IV w. zalecano ostre kary, ale nawet najsurowsza pokuta mogła trwać najwyżej kilka lat. Ze współczesnego punktu widzenia wydaje się to drakońską karą, lecz warto przypomnieć, co się działo dwa wieki wcześniej: wiernych niezachowujących zaleceń obyczajowych relegowano wówczas z Kościoła dożywotnio! Ustawodawstwo cesarskie powoli zbliżało się do wymogów chrześcijańskich, z jednym wszakże wyjątkiem: Kościół nie potrafił skłonić władców do energicznego przeciwstawienia się rozwodom. Osiągnięto co prawda pewien postęp, ale było to niewiele, jeśli porównać prawodawstwo z oczekiwaniami Kościoła. Konstantyn Wielki zabronił kobietom wysyłać listy rozwodowe swoim mężom z tak „błahych” powodów jak pijaństwo, hazard i niewierność. Rozwód dopuszczano jedynie w razie zabójstwa, uprawiania magii i niszczenia grobów. Natomiast mężczyzna mógł się rozwieść z żoną, jeśli była mu niewierna, zajmowała się stręczycielstwem lub uprawiała magię. Wszczęcie postępowania rozwodowego bez podanych wyżej

przyczyn groziło zesłaniem i konfiskatą mienia. Prawodawstwo dopuszczało, aby strona poszkodowana zawarła nowy związek małżeński, ale dopiero po kilku latach oczekiwania. Jak zwykle w starożytności, okres ten dla mężczyzny był krótszy niż dla kobiety. Z czasem za powody uprawniające kobietę do wystąpienia o rozwód uznano również zdradę małżeńską i przemoc. Ostatnim krokiem cywilizującym prawodawstwo rodzinne było zaakceptowanie w 497 r. rozwodów za porozumieniem stron, bez orzekania o winie. Zbrodnia na cesarskim dworze

Z

achowały się do naszych czasów kazania niedzielne z przełomu IV i V w., wygłaszane przez biskupa Cezarego z Arles w Galii, które są kapitalnym przykładem kościelnej teorii i praktyki w sprawach dotyczących seksu. Biskup wciąż przypominał wiernym, aby przed komunią zachowywali czystość przez kilka dni. Jak można wnioskować z częstości tych napomnień, owieczki kompletnie ignorowały polecenia swojego pasterza. Wyznawcy nie przestrzegali również abstynencji płciowej w okresie świąt i wielkiego postu. A przecież w początkowych kazaniach biskup zalecał niemal całkowitą wstrzemięźliwość płciową: seks w małżeństwie miał służyć wyłącznie do celów prokreacji! Zderzenie teorii z praktyką okazało się jednak wyjątkowo przykre dla pasterza. W rezultacie prosił wiernych już tylko o wzgląd na święta kościelne i unikanie kontaktów seksualnych w czasie menstruacji. Ciekawe, że o ile Bazyli nakazywał konkretną pokutę, o tyle Cezary ograniczał się jedynie do mglistych gróźb o karze boskiej w postaci trądu czy też paraliżu dla potomstwa. Proszę, jak dalece różniły się poglądy obu hierarchów. I pomyśleć, że minęło zaledwie sto lat! Po prostu praktyka życia wymusiła zmianę postaw. Cezary wprost stwierdzał, że nie usuwa ze wspólnoty cudzołożników, albowiem jest ich zbyt wielu. Gdyby więc zgodnie z zaleceniami Bazylego, nałożyć na każdego z nich wieloletnią pokutę, biskup zostałby

zapewne sam ze starcami i dziećmi! Na domiar złego jego owieczki wcale nie uważały cudzołóstwa za grzech. Zdesperowany pasterz, nie mogąc dać sobie rady z rozwiązłością i pijaństwem, apelował do wiernych, żeby przynajmniej mieli wzgląd na swoje zdrowie, jeśli nie przejmują się sądem boskim! Ale czego można się było spodziewać po maluczkich, skoro zły przykład szedł z góry. Konstantyn Wielki, który doprowadził do uznania chrześcijaństwa za religię państwową, przyjął chrzest dopiero na łożu śmierci. Rozumował bardzo pragmatycznie. Jeśli sakrament zmazuje wszelkie grzechy popełnione przed jego przyjęciem, to lepiej zostać chrześcijaninem dopiero tuż przed śmiercią. Wiedział, że ma dużo na sumieniu, a co więcej, nadal będzie musiał czynić wiele złego. Jako polityk będzie krzywoprzysięzcą, mordercą, oszustem. Lepiej więc zachować sobie odpuszczenie grzechów na ostatnią chwilę życia. Poza tym wcale nie chciał podporządkowywać się wymogom etyki chrześcijańskiej w życiu prywatnym. Będąc dzieckiem z nieprawego łoża, sam również doczekał się następcy tronu ze związku z konkubiną. Miał jednak także oficjalną małżonkę, której dzieci aspirowały do władzy. Między pasierbem i macochą powoli narastało napięcie. Wreszcie Fausta oskarżyła Krisposa o próbę gwałtu. Zapewne przedstawiła też świadków zajścia. W pałacu, gdzie zwalczały się różne koterie, nie sprawiało to specjalnej trudności. Cesarz uwierzył żonie. Mimo zaprzeczeń syna, polecił go aresztować i stracić. A przecież mógł łatwo odtworzyć sposób myślenia Fausty i zorientować się, jakie przyświecały jej cele. Kiedyś wszak poświęciła dla własnej korzyści ojca i brata. Ale wówczas okazała absolutną lojalność wobec niego i dlatego teraz on obdarzył ją zaufaniem.

Konstantyn Wielki

Kronikarze powątpiewają w winę Krisposa. Wcześniej młodzieniec prowadził się bez zarzutu, chociaż jako królewskiemu synowi nie brakowało mu możliwości zaspokojenia popędu płciowego. Nie musiał próbować gwałtu na macosze, tym bardziej że znał charakter ojca. Ryzykowałby swoją przyszłość dla chwili mocno kontrowersyjnego uniesienia? A Fausta miała wystarczająco dużo powodów, aby chcieć jego zguby. Przecież zamykał jej dzieciom drogę do tronu! Aż dziwne, że Konstantynowi nie przyszło to do głowy. Zorientował się dopiero po śmierci syna. I wówczas poszedł po linii najmniejszego oporu: oskarżył żonę o fałszywe zeznania przeciwko Krisposowi i polecił natychmiast ją zamordować.

Rodzaj śmierci wybrał dla niej osobiście. Faustę zamknięto w łaźni i, stale podnosząc temperaturę, ugotowano żywcem. Kaźń żony Konstantyna weszła do ponadczasowego kanonu makabry, a cała sprawa doskonale wykazuje, że polityka rodzinna nie zmieniła się od czasów pogańskich. Synowie Konstantyna Wielkiego

S

ynowie Fausty przejęli władzę po ojcu. Podobnie jak on popierali rozwój chrześcijaństwa, ale dwaj najstarsi, wzorem Konstantyna, nie przyjęli chrztu. Z niewiadomych przyczyn uczynił to najmłodszy z braci, Konstans, sprawiając Kościołowi nie lada kłopoty etyczno-moralne. Był, o czym wszyscy wiedzieli, zatwardziałym homoseksualistą. Przez wiele lat na jego dworze przebywała oficjalna narzeczona, ale cesarz nie mógł się zdobyć na jej poślubienie. A chrześcijaństwo, zmuszone do tolerowania zwyczajnej rozwiązłości, występowało gwałtownie przeciwko wszelkim odstępstwom od normy. Inaczej niż w czasach pogańskich, pederastię uważano za grzech równy sodomii czy nekrofilii. Na dodatek cesarz miał wielu partnerów seksualnych, głównie spośród swojej straży germańskiej oraz zakładników przysyłanych przez plemiona osiadłe za Renem. W jego więc wypadku można było mówić nie tylko o pederastii. ale wręcz o nierządzie, który co prawda był mniejszym przewinieniem niż cudzołóstwo, lecz i tak podlegał karze wykluczenia na siedem lat ze wspólnoty religijnej. Konstans jednak sprawował władzę na obszarze jednej trzeciej imperium, a po wojnie z rodzonym bratem zajął i jego dzielnicę. Czy takiego człowieka mógł Kościół potraktować jak zwykłego wiernego? Oczywiście nie. W pewnych sytuacjach nakazy wiary muszą ustąpić przed wymogami polityki. Wykluczyć cesarza ze wspólnoty oznaczałoby skierować go wprost w ręce pogan albo do jednej ze schizm kościelnych. A konkurencja wykazałaby znacznie większą wyrozumiałość wobec słabości monarchy. Starano się więc zachować problem w tajemnicy. Ale jaką tajemnicą może być rozpusta władcy?

Przecież maluczcy są wyjątkowo wyczuleni na słabości panów tego świata. Czy można polegać na dyskrecji służby albo współpracowników cesarza? Kapłani pomijali wprawdzie sprawę milczeniem, niemniej zapewne problemy erotyczne Konstansa przyczyniły się do jego upadku. Chrześcijaństwo nie było jeszcze religią trwale ugruntowaną w społeczeństwie rzymskim. Większość ludności (szczególnie na wsi oraz armia) pozostawała przy dawnych wierzeniach. Na pewno władca, który przyjął chrzest, a tak bardzo odbiegał od zasad głoszonych przez religię, nie mógł wzbudzać zaufania. Nie można przecież ufać hipokrycie. Nie można również go szanować. Kiedy więc doszło do wybuchu rebelii, na której czele stanął poganin Magnecjusz, okazało się, że prawowity cesarz nie ma poparcia poddanych. W dodatku w chwili wybuchu powstania władca przebywał na polowaniu, które stanowiło okazję, by z dala od pałacu i złośliwych języków oddawać się ulubionym praktykom homoseksualnym. Kiedy powrócił, prowincje przeszły już na stronę buntownika. Cesarz zginął, opuszczony przez wszystkich, i potrzeba było ogromnego wysiłku jego brata, Konstancjusza II, aby znów narzucić Zachodowi panowanie legalnej dynastii. Wiązało się to oczywiście z restauracją chrześcijaństwa. Konstancjusz nie przysparzał hierarchom Kościoła specjalnych problemów natury obyczajowo-moralnej. Nie miał jednak pod tym względem szczęścia do współrządców. Rodzony brat był zdeklarowanym pederastą, a nowy współwładca, stryjeczny brat Gallus, rychło okazał się zwyrodnialcem godnym Kaliguli czy Tyberiusza. Po pokonaniu Magnecjusza został on zarządcą prowincji wschodnich i pojął za żonę siostrę cesarza, Konstancję. W Antiochii nowi władcy szybko dali się poznać z jak najgorszej strony. Łapówkarstwem, sprzedażą urzędów czy skrytobójstwami nie ustępowali monarchom pogańskim. Również pod względem obyczajowości erotycznej nie odbiegali od wzorców wypracowanych przez dynastię julijsko-klaudyjską. Niestety, kronikarze chrześcijańscy okazali się o wiele bardziej dyskretni (czy też pruderyjni) od swoich pogańskich

Konstancjusz II

poprzedników, toteż niewiele szczegółów z tej sfery życia przekazali potomnym. Zachowała się jednak ciekawa historia o Konstancji, będącej złym duchem męża, dająca próbkę możliwości cesarzowej. Otóż zwróciła się do niej z prośbą o pomoc jedna z szacownych dam Antiochii, której córka niedawno wyszła za mąż za bogatego kupca imieniem Klematius. Teściowa straciła rozsądek i zakochała się w zięciu. Mimo że była gorliwą chrześcijanką, postanowiła uwieść młodego człowieka. Ten jednak wcale nie miał ochoty zdradzać żony z jej rodzoną matką. Mimo to starsza pani nie ustawała w zabiegach, aż wreszcie Klematius postanowił wraz z żoną wrócić do rodzinnej Aleksandrii. Wówczas teściowa poprosiła Konstancję o interwencję. Cesarzowa rozstrzygnęła problem we właściwy sobie sposób. Poleciła aresztować i zamordować kupca. Następnie zwłokom odcięto genitalia i odesłano teściowej. Do

przesyłki Konstancja dołączyła karteczkę o ironicznej treści: „Nareszcie twoje”. Matrona straciła zmysły, a sprawa stała się głośna na całym Wschodzie. Jest wyjątkowym paradoksem, że najbliżej etycznych ideałów chrześcijaństwa był jedyny członek dynastii, który oderwał się od nowej wiary. Julian Apostata, człowiek ogromnej inteligencji i wiedzy, powrócił do tradycyjnych wierzeń, co więcej starał się je zmodyfikować zgodnie z duchem czasu. Nie prześladował Kościoła, lecz jedynie próbował zdegradować go do roli jednego z wielu kultów. Cesarz był wręcz ideałem moralności. Nie miał kochanek, po śmierci żony żył w celibacie. Niestety, ten ideał za bardzo odbiegał od swoich chrześcijańskich poprzedników i stanowił wręcz jawne zaprzeczenie tezy o rozpustnych, zdegenerowanych poganach. Na szczęście dla kościelnych moralistów panowanie Juliana nie trwało zbyt długo. Jego następcy byli już bez wyjątku chrześcijanami i z reguły stosowali się w życiu seksualnym do wzorców zalecanych przez Kościół.

W RODZINIE CESARSKIEJ Germanik

N

a tle obyczajów erotycznych dynastii julijsko-klaudyjskiej chlubny wyjątek stanowiło małżeństwo Germanika i Agrypiny Starszej, członków rodziny panującej dość blisko ze sobą spokrewnionych. Germanik był synem Druzusa, pasierba (a może syna?) Augusta, czyli wnukiem Liwii, przez matkę zaś wnukiem siostry cesarza, Oktawii, a jego żona, córka Julii i Agrypy, rodzoną wnuczką Augusta. Pochodzenie rodzinne mogło więc rokować jak najgorzej. Matka i siostra Agrypiny zakończyły życie na wygnaniu, zmuszone do opuszczenia Rzymu. Stryj Germanika i jego rodzona siostra mieli w przyszłości dać się poznać z jak najgorszej strony. O Liwii i jej specyficznym kodeksie etycznym mówiliśmy w jednym z poprzednich rozdziałów. Tymczasem małżeństwo Germanika i Agrypiny okazało się chyba jedynym udanym związkiem w obrębie dynastii. Małżonkowie żyli ze sobą w wyjątkowej zgodzie i doczekali się aż dziewięciorga potomków. Nic nie wiadomo o pozamałżeńskich przygodach Germanika. Również Agrypina dochowywała mężowi wierności. Co więcej, towarzyszyła mu w wyprawach wojennych, dzieląc z nim trudy służby dla ojczyzny. W Rzymie oboje cieszyli się wielką popularnością dzięki swemu życzliwemu stosunkowi do ludzi. Ich dom zawsze stał otworem dla przyjaciół, nie notowano przypadków wywyższania się nad innych. W dodatku Germanik był chyba najbardziej utalentowanym wodzem rzymskim tego okresu. On i jego żona uosabiali ideały, które August starał się zaszczepić w społeczeństwie. Jeżeli do tych zalet dodamy jeszcze absolutną lojalność wobec monarchy, otrzymamy obraz doskonałego sukcesora władzy cesarskiej. Mając taki ideał w najbliższym

otoczeniu, August zaczął się zastanawiać nad zmianą kolejności dziedziczenia. Pięć lat przed śmiercią wyznaczył na swojego następcę Tyberiusza. Po nim władzę mieli przejąć jego potomkowie. August jednak nie lubił starszego pasierba i decyzję na jego korzyść podjął wyłącznie z konieczności. Kiedy z dumą obserwował Germanika, ogarniały go wątpliwości, czy słusznie postanowił. Niewykluczone przecież, że Germanik był jego rodzonym wnukiem! A nawet jeżeli nim nie był, to i tak był wnukiem jego rodzonej siostry. W każdym razie Germanik przypadł cesarzowi do serca o wiele bardziej niż zimny i zamknięty w sobie Tyberiusz. Na dodatek pasierb ogromnie przypominał swojego ojca, którego August wręcz obsesyjnie nie znosił. Dobrze pamiętał, że pół wieku wcześniej ojciec Tyberiusza ośmielił się zaproponować, aby zabójcom Cezara przyznać nagrody. A teraz syn tego zajadłego republikanina miał objąć władzę w państwie rzymskim jako jedynowładca! Po głębokim namyśle cesarz doszedł jednak do wniosku, że nie może usunąć Tyberiusza. Pasierb zajmował zbyt silną pozycję w strukturach militarnych i administracyjnych imperium, aby po prostu zrezygnować z sukcesji. Poza tym stała za nim Liwia, która bezwzględnie realizowała swój zamiar osadzenia syna na tronie. August nie zapomniał o tajemniczych zgonach, które utorowały Tyberiuszowi drogę do władzy. Wolał więc nie narażać ulubieńca na niebezpieczeństwo, tym bardziej że zmiana ustalonego porządku groziłaby katastrofą dla całego państwa. Po śmierci Augusta Tyberiusz i Liwia mogliby doprowadzić do wybuchu wojny domowej. A pasierb cesarza miał licznych zwolenników w armii. W związku z tym cesarz znalazł inne wyjście z sytuacji. W trosce o zapewnienie sukcesji po Tyberiuszu polecił mu adoptować Germanika, który w ten sposób — jako starszy od jedynego syna Tyberiusza — uzyskiwał zgodnie z prawem rzymskim pierwszeństwo w dziedziczeniu. Pasierb nie mógł odmówić cesarzowi i acz niechętnie, adoptował bratanka. W 14 r. n.e. zmarł August. Przejęcie władzy przez Tyberiusza

nie obyło się bez pewnych wstrząsów. Wojska stacjonujące w Germanii usiłowały obwołać cesarzem Germanika. Sytuację opanował dopiero sam zainteresowany, ostro sprzeciwiając się tej próbie. Tyberiusz jednak, który dotychczas ' nie zdawał sobie sprawy z popularności bratanka w armii, od tej chwili zaczął go traktować jako konkurenta do władzy. Nie można się temu specjalnie dziwić, albowiem nowy cesarz był osobnikiem wyjątkowo podejrzliwym i nieufnym. Z drugiej wszakże strony obawy Tyberiusza trudno uznać za bezpodstawne. Każdy przejaw niezadowolenia przeciwko cesarzowi mógł łatwo znaleźć oddźwięk w Germaniku. I to nawet wbrew jego woli. Chociaż wydaje się to na pozór absurdalne, dzieje ludzkości notują podobne przypadki. Germanik stanowił wzór lojalności, ale gdyby Tyberiusz padł ofiarą zamachu, czy odmówiłby przyjęcia władzy? Był przecież następcą cesarza i miał takie prawo, a nawet obowiązek. Potencjalni zamachowcy zaś nie musieliby się długo rozglądać za kandydatem do tronu. Znajdował się pod ręką i rokował jak najlepsze nadzieje. Sama osoba Germanika hamowała złe instynkty Tyberiusza. Z czasem miało się okazać, że cesarz był wyjątkową kanalią o sadystycznych skłonnościach. Dopóki jednak istniało zagrożenie ze strony bratanka, władzę Tyberiusza cechowały rozwaga i umiarkowanie. Zastanawia tylko, czy cesarz liczył się z opinią Germanika, czy też po prostu obawiał się buntu i wysunięcia bratanka przez opozycję. Następca wykazywał wobec niego całkowitą lojalność, ale czy dla dobra imperium i dynastii nie przejąłby władzy? Cesarz wolał nie ryzykować.

Agryppina Starsza, żona Germanika

W piątym roku panowania Tyberiusza Germanik wraz z rodziną wyjechał na Wschód. Podróż miała charakter inspekcyjny i przypominała działalność, którą swego czasu prowadzili August i Agrypa. W Syrii Germanik popadł w konflikt z tamtejszym namiestnikiem, Gnejuszem Pizonem. Bratanek cesarza zarzucił mu liczne nadużycia, a znając uczciwość Germanika, należy przypuszczać, że nie były to bezpodstawne zarzuty. Problem tkwił w czym innym. Pizon był zaufanym człowiekiem Tyberiusza, a jego żona uchodziła za jedną z najbliższych przyjaciółek Liwii. Prawdopodobnie cesarz przymykał oczy na malwersacje namiestnika w zamian za bezwzględną lojalność. Niewykluczone, iż Germanik wiedział o tym, ale nie zważał na żadne układy. Namiestnik popełnił nadużycia, a zatem musi za nie odpokutować. Następca tronu zapowiedział wyciągnięcie surowych sankcji, po czym udał się w drogę powrotną do Rzymu. Nie dotarł jednak do domu. Zmarł po

krótkiej chorobie, a wszystkie symptomy wskazywały, że przyczyną śmierci była trucizna. Kariera Pizona opierała się na łasce rodziny cesarskiej, toteż trudno przypuszczać, aby zamordował Germanika bez wiedzy panującego. Nigdy nie odważyłby się zrobić czegokolwiek poważnego bez zgody cesarza, a cóż dopiero mówić o otruciu jego bratanka. Zwróćmy przy tym uwagę na przyjaźń żony Pizona z Liwią. Jakie kontakty mogły łączyć żonę urzędnika z wdową po Auguście i matką aktualnie panującego? Tylko związek patrona i klienta. W tym czasie Tyberiusz i Liwia prowadzili wspólną politykę, przeciwstawiając się stronnictwu Germanika. Bratanek sprawiał kłopoty, więc należało się go pozbyć. Podanie trucizny w Rzymie było ryzykowne, groziło rozruchami przeciwko inspiratorom zbrodni. Okazało się jednak, że śmierć idola tłumów nawet w tak odległej prowincji wywołała powszechne oburzenie w stolicy. Mordercy nie docenili również Agrypiny. Młoda kobieta nie zamierzała poprzestać wyłącznie na opłakiwaniu męża. Natychmiast po przybyciu do Rzymu rozpoczęła kampanię propagandową przeciw zbrodniarzom. Oficjalnie oskarżyła Pizona o dokonanie mordu, co szybko podchwyciła opinia publiczna. W tej sytuacji cesarz musiał zareagować, aby uchronić się przed zarzutem o współdziałanie. Agrypina nie poczuwała się do takiej lojalności wobec panującego jak Germanik. Możliwe zresztą, że uznała, iż w tych okolicznościach lojalność jej nie obowiązuje. I trudno się temu dziwić. Przyciśnięty do muru cesarz musiał znaleźć kozła ofiarnego, na którym skupiłaby się nienawiść poddanych. A któż się do tego lepiej nadawał niż Pizoń? Wszak jego oskarżała wdowa po zmarłym, przeciwko niemu więc należało skierować nienawiść tłumów. Obawiano się wprawdzie, czy przypadkiem nie zacznie zbyt dużo mówić w czasie przesłuchań w senacie, ale i ten problem rozwiązano. Namiestnik Syrii otrzymał wezwanie do stolicy i w drodze do Rzymu popełnił samobójstwo. W ten sposób przyznał się do winy, a opinia publiczna miała kogo obciążyć za śmierć swojego idola.

Sejan i Liwilla

P

o śmierci Germanika rządy Tyberiusza uległy zaostrzeniu. Na dodatek cesarz poróżnił się z matką, co przyniosło opłakane efekty. O Liwii można powiedzieć wiele złego, ale trzeba przyznać, że była wysokiej klasy politykiem. Kto wie, czy pod tym względem nie przewyższała Augusta. Działali wspólnie, a w kwestiach spornych (np. w sprawie następstwa tronu) i tak Liwia potrafiła postawić na swoim. Ostatecznie polityka rozlicza się ze skuteczności działania, nie z etyki. Liwia zawsze osiągała zamierzone cele i to najlepiej świadczy o jej umiejętnościach. Tyberiusz czuł się już jednak na tyle dojrzały (miał sześćdziesiąt lat!), że postanowił pozbyć się kurateli matki. W odpowiedzi Liwia skutecznie obrzydzała synowi życie. Kiedy cesarz urządzał przyjęcie dla senatorów, ona zapraszała ich żony do siebie. I zawsze się okazywało, że uczta u Liwii przewyższa splendorem przyjęcie u syna. Zresztą cesarzowa nie musiała się specjalnie wysilać. Tyberiusz całe życie słynął z oszczędnego trybu życia, a w starszym wieku stał się wyjątkowym skąpcem. Gorzej, że Liwia nabrała zwyczaju zabawiania gości lekturą adresowanych do niej listów Augusta. Tendencyjnie dobierała fragmenty zawierające wyłącznie negatywne opinie męża o Tyberiuszu. Cesarz starał się ignorować te praktyki matki, co uznać chyba trzeba za jedyne rozsądne wyjście z sytuacji. Słusznie podejrzewał, że w rękach Liwii znajdują się jeszcze bardziej kompromitujące materiały. A droga Tyberiusza do tronu była wystarczająco podejrzana, aby zmusić go do milczenia. Nie mogąc dać sobie rady z matką, cesarz rozpoczął rywalizację z Agrypiną i jej dziećmi. Oficjalnie zgadzał się na wszelkie uchwalane przez senat splendory, ale jednocześnie polecił otoczyć wdowę po Germaniku siecią agentów. Ich zadaniem było gromadzenie dowodów obciążających rodzinę bratanka. A to nie stanowiło specjalnej trudności. Agrypiną była wspaniałą żoną i matką, lecz zupełnie pozbawioną umiejętności politycznych. Wiele również pozostawiały do życzenia jej talenty

dyplomatyczne, a one właśnie miały się okazać szczególnie cenne. Wkrótce bowiem w życiu politycznym stolicy pojawiła się kolejna siła, z którą należało się liczyć. Do rozgrywek o władzę włączyła się aktywnie Liwilla, żona Druzusa. aktualnego następcy tronu (syna Tyberiusza). Była ona rodzoną siostrą Germanika, co jednak zupełnie nie wpływało na jej uczucia rodzinne. Ambitna kobieta nie zamierzała realizować swoich planów przy pomocy męża. Zwróciła uwagę na prefekta pretorianów, Marka Eliusza Sejana. Została jego kochanką, sugerując dalszy rozwój jego kariery. Tyberiusz przekroczył już sześćdziesiątkę i nikt nie wróżył mu długiego życia. Po poślubieniu kochanki Sejan mógł zostać następcą cesarza. Tyberiusz coraz bardziej zniechęcał się do Agrypiny, przenosząc swoje uczucia również na jej dzieci. Kochankowie zaś byli pozbawieni skrupułów natury moralnej i oboje pragnęli przede wszystkim władzy. Zastanawia tylko, dlaczego Liwilla wybrała Sejana, nie zaś własnego męża jako narzędzie realizacji swoich ambicji. Przecież po śmierci Germanika największe szanse na objęcie władzy miał syn cesarza. Czyżby romans Liwilli i Sejana zaczął się jeszcze za życia Germanika? Niewykluczone. Bardziej prawdopodobne jest jednak inne wytłumaczenie. Siostrze Germanika nie układało się pożycie z Druzusem. Sejan był osobnikiem bardzo męskim, czego nie można powiedzieć o synu Tyberiusza. Podobno Druzus prezentował wszystkie wady swojej rodziny, a żadnej zalety. Liwilla zakochała się w Sejanie i razem z nim zamierzała zasiąść na tronie. Czy dla kobiety jej pokroju nie było to bardziej emocjonujące? Mieć u swojego boku mężczyznę, który do wszystkiego doszedł sam, nie zawdzięczając niczego urodzeniu? A na dodatek ten człowiek doskonale sprawdzał się jako mężczyzna. To wiele wyjaśnia. Pierwszą przeszkodą w osadzeniu na tronie Sejana okazał się mąż Liwilli. Kochankowie poradzili sobie z tym dość łatwo. Liwilla podała Druzusowi wolno działającą truciznę. Wyciągnęła wnioski ze śmierci brata i nie chciała powtórzyć błędu Pizona. Tak więc Druzus najpierw dość długo chorował, a jego śmierć nie

wywołała podejrzeń. Świadczy to o fachowości morderców. Należy zresztą przyznać, że całą sprawę zabójcy przeprowadzili wyjątkowo umiejętnie. Sprzyjały im zmiany w umysłowości cesarza, który z czasem zaczął tracić zapał do kierowania państwem, coraz bardziej pochłonięty wyuzdanymi praktykami seksualnymi, które wszakże starał się ukrywać. Trudno powiedzieć, czy zachowywał się tak z obawy przed opinią publiczną, czy też z pewnego poczucia przyzwoitości. Ostatecznie wychował się pod okiem Augusta, który był niebywale czuły na punkcie zachowania pozorów moralności. Tyberiusz obawiał się również reakcji matki, która niewątpliwie wykorzystałaby jego skłonności przeciwko niemu. Tak więc cesarz powoli szykował się do wyjazdu z Rzymu, coraz więcej spraw zlecając Sejanowi. Prefekt wywiązywał się z nich celująco, co bardzo cieszyło władcę. W pięć lat po śmierci Germanika Tyberiusz po raz pierwszy dał publiczny wyraz niechęci do jego rodziny. Senat uchwalił modlitwy za zdrowie i pomyślność cesarza, włączając do nich dwóch najstarszych synów Germanika. Zirytowany tym Tyberiusz bez ogródek skrytykował senatorów. Zauważył, że na podobny zaszczyt należy sobie najpierw zasłużyć. Nie było bowiem przyjęte, aby modlić się wspólnie za pomyślność władcy, który kilkadziesiąt lat poświęcił dla dobra państwa, i dwóch młodzieńców niemających jeszcze żadnych zasług. Otoczenie odebrało krytykę cesarza jako oficjalny sygnał do rozpoczęcia kampanii przeciwko rodzinie Germanika. Sytuację pogorszyła Agrypina, publicznie obrażając monarchę. Kiedy bowiem w czasie przyjęcia Tyberiusz poczęstował ją owocami, odmówiła ich przyjęcia, sugerując, że boi się otrucia. Nieprzemyślane zachowanie wdowy po Germaniku wywołało wielkie wrażenie w stolicy. Z okazji natychmiast skorzystali Liwilla i Sejan. Między stronnictwami wybuchła cicha wojna, podczas której Agrypina popełniła dalsze błędy. Zamierzała odwołać się do pomocy armii, w której pamięć o Germaniku była wciąż żywa, ale zrobiła to tak niedyskretnie, że jej plany szybko dotarły do cesarza. Tyberiusz

uzyskał wreszcie upragnioną szansę pozbycia się wdowy po bratanku. Ogłosił ją zdrajczynią i polecił aresztować. Następnie skazał na dożywotnie więzienie na jednej z wysepek u wybrzeży Italii. W czasie przesłuchań oskarżonej cesarz dał folgę swoim sadystycznym skłonnościom, osobiście nadzorując tortury. Na jego polecenie wybito Agrypinie oko! Teraz nadszedł czas na jej synów. Opuszczeni przez matkę, popełniali błąd za błędem, a Sejan i Liwilla skwapliwie informowali o wszystkim cesarza. Mieli o tyle ułatwioną sytuację, że Tyberiusz wyjechał z Rzymu i osiadł na wyspie Capri. Zajął się tam głównie orgiami seksualnymi, a państwem zarządzał korespondencyjnie. W praktyce większość spraw trafiała do Sejana. Prefekt realizował dwa cele. Po pierwsze, próbował w imieniu władcy unieszkodliwić kandydatów do tronu, po drugie zaś, po cichu dyskredytował cesarza w oczach opinii publicznej. W ten sposób zwiększał swoje i Liwilli szanse na objęcie tronu po śmierci Tyberiusza. Kochankowie postępowali bardzo umiejętnie. Rozpoczęły się procesy o obrazę majestatu, które szybko zamieniły się w tragifarsę. Skazano i stracono pewnego senatora, który skorzystał z szaletu, mając przy sobie monetę z wizerunkiem Augusta. Inny nieszczęśnik sięgnął niebacznie po nocnik ręką ozdobioną pierścieniem z wizerunkiem zmarłego władcy. W celu usprawnienia postępowania oficjalnie zalegalizowano donosicielstwo. Od tej pory osoba, która wykazała się obywatelską postawą (tzn. kogoś zadenuncjowała), w uznaniu swoich zasług otrzymywała znaczny procent majątku ofiary. Na efekty nie trzeba było długo czekać. Stolica imperium stała się miastem, w którym nikt z elity rzymskiej nie mógł być pewien dnia jutrzejszego. Nie można jednak o wszystko oskarżać Sejana i Liwilli. Ostatecznie terror firmował cesarz i z jego to ust padły słynne słowa: „Niech się boją, byleby tylko słuchali”[10]. Sam Tyberiusz [ 1 0 ] – S w e t o n i u s z , Żywoty Cezarów – Tyberiusz (59), Warszawa 1987.

czasami przerywał orgie seksualne, aby przyglądać się egzekucjom skazańców przywożonych specjalnie w tym celu z Rzymu. W atmosferze ogólnego terroru Sejan bez problemu rozprawił się ze starszymi synami Germanika. Na pierwszy ogień poszedł Neron, oskarżony o zdradę stanu. Nieostrożny młodzieniec wypowiadał się krytycznie o metodach rządzenia reżimu, co wystarczyło, by go uwięzić. Jako wróg państwa został osadzony na bezludnej wysepce o nazwie Ponzja. Następnie aresztowano jego młodszego brata, Druzusa. Z dzieci Germanika i Agrypiny przy życiu pozostał jedynie najmłodszy syn, noszący przydomek Kaligula, oraz trzy córki. Sejan i Liwilla zneutralizowali również młodszego brata Germanika, Klaudiusza. Ożeniono go z siostrą prefekta, włączając w ten sposób w orbitę wpływów stronnictwa. Wydawać się mogło, że teraz nic już nie powstrzyma pary kochanków przed przejęciem władzy. Najważniejsi konkurenci zostali wyeliminowani z rozgrywki, uwięzieni lub zamordowani. Z całej rodziny na wolności przebywali jedynie Kaligula, Klaudiusz oraz wnuk Tyberiusza (syn Liwilli), Gamellus. Kaligulę można było łatwo wyeliminować (np. za pomocą trucizny), Klaudiusza uznawano za upośledzonego umysłowo, Gamellus był niepełnoletni, poza tym pozostawał pod wpływem matki. Sejan wraz z kochanką spokojnie więc czekali na śmierć cesarza, który przekroczył już siedemdziesiątkę. Władca zaczął jednak podejrzewać prefekta o prowadzenie własnej gry. Przezornie odmówił mu zgody na poślubienie Liwilli, po czym wezwał do siebie Kaligulę i zatrzymał na Capri. Najwyraźniej nie chciał, aby młodzieńcowi stało się coś złego w Rzymie. Niebawem otrzymał nader interesujący list od swojej bratowej (matki Germanika i Klaudiusza). Starsza pani nie mieszała się dotychczas do polityki, zajmując się wyłącznie sprawami domowymi. Teraz jednak wpadły jej w ręce materiały świadczące o tym, że Liwilla i Sejan planują przewrót. Przez zaufanego człowieka przesłała dowody na Capri, prosząc cesarza o podjęcie stosownych działań. Po zapoznaniu się z nimi Tyberiusz wpadł w panikę. Zorientował

się, że Sejan skupił w swoich rękach wielką władzę i usunięcie go nie będzie sprawą prostą. Prefekt nie przyjąłby zwykłej dymisji i zapewne próbowałby przeciwstawić się zbrojnie. A miał pod sobą pretorianów, którzy bez problemu mogli opanować sytuację w stolicy. Cesarz musiał więc działać bardzo ostrożnie, nie wzbudzając podejrzeń Sejana. Wyznaczył go zatem na konsula, i to razem ze sobą, co oznaczało kolejny zaszczyt dla prefekta i kolejny krok w jego karierze. Zobowiązał się też przekazać Sejanowi uprawnienia trybuna ludowego, co równało się uznaniu go za współrządcę. Wyraził również zgodę na małżeństwo z Liwillą. Uspokoiwszy w ten sposób prefekta, spokojnie przygotowywał jego zgubę. Znalazł wśród pretorianów oficera imieniem Makron, który wydał mu się odpowiedni do usunięcia Sejana. Oficer zgodził się obalić swego dowódcę i zapanować nad gwardią w zamian za stanowisko prefekta. O desperacji cesarza najlepiej świadczy jego polecenie, aby w razie niepowodzenia uwolnić Druzusa (młodszego syna Germanika) i postawić go na czele kohort miejskich. Popularny młodzieniec na pewno pociągnąłby za sobą wahających się żołnierzy, nie mówiąc już o ludzie stolicy. Okazało się to jednak niepotrzebne. Podczas posiedzenia senatu odczytano list Tyberiusza, w którym cesarz oskarżał Sejana o wszelkie.możliwe zbrodnie. Następnie przy aplauzie senatorów prefekta aresztowano i niezwłocznie uduszono. Nie tracąc czasu, rozpoczęto polowanie na jego stronników. Jak zwykle w takich sytuacjach, z ludzi wychodziły najniższe instynkty. Ci, którzy jeszcze wczoraj drżeli przed Sejanem, teraz robili wszystko, aby przypodobać się nowemu reżimowi. Doszło do niespotykanej w dotychczasowej historii Rzymu orgii zbrodni, której ofiarami padali często zupełnie przypadkowi ludzie. Zwykle ich jedyną winą było pokrewieństwo lub przyjaźń z Sejanem. Najbardziej spektakularnych mordów dokonano na najbliższej rodzinie prefekta. Skazano na śmierć jego dzieci i wówczas okazało się, że jeden z synów jest niepełnoletni. Prawo rzymskie kategorycznie zabraniało w takich wypadkach egzekucji i wydawało się, że

chłopiec ocali życie. Ale od czego zdolności legislacyjne oprawców! Dziecku polecono w więzieniu przybrać togę męską, tzn. uznano je za pełnoletnie, a następnie w majestacie prawa ścięto. Inny problem dotyczył córki Sejana. Dziewczynka, choć już pełnoletnia (miała ponad dwanaście lat), była jeszcze dziewicą. A powszechnie uważano, że egzekucja dziewicy stanowi zły prognostyk dla państwa. Makron jednak nie zwykł zrażać się trudnościami. Tak więc kat najpierw zgwałcił dziewczynkę, a dopiero potem udusił. Nowy prefekt od początku sprawowania urzędu ściśle wypełniał zalecenia cesarza. Próbę przejęcia władzy przypłaciła życiem również Liwilla. Upadek Sejana nie spowodował przywrócenia do łask rodziny Germanika. Cesarz nie zamierzał złagodzić wyroków. Może wierzył w winę Agrypiny i jej synów, a może uznał, że jest już za późno na pogodzenie, Neron nie żył, jego matka zaś była kaleką. Los skazańców musiał się wypełnić i rzeczywiście żadne z nich nie przeżyło Tyberiusza. W dwa lata po śmierci Sejana Agrypina odmówiła przyjmowania pokarmów i niebawem zmarła. Jej śmierć spodobała się cesarzowi do tego stopnia, że postanowił w ten sam sposób zgładzić Druzusa. Osoby, które oglądały jego zwłoki, mówiły, że syn Germanika miał w ustach resztki siennika więziennego, który jadł, by oszukać głód. Upadek Sejana nie oznaczał też złagodzenia terroru w Italii. Rolę kata przejął obecnie Makron, który wywiązywał się z niej równie dobrze jak poprzednik. Od początku związał się z ostatnim synem Germanika, Kaligulą. Młodzieniec uchodził za następcę Tyberiusza i sprytny prefekt wolał zapewnić sobie jego poparcie już wcześniej. Tym bardziej że z całej dynastii przy życiu pozostało razem z cesarzem jedynie czterech mężczyzn. Klaudiusza uważano za niezdolnego do przejęcia władzy, a Gamellus był niepełnoletni. W tej sytuacji pozycja Kaliguli wydawała się niepodważalna, zwłaszcza że cieszył się poparciem Makrona. Sprytny prefekt podstawił mu nawet własną żonę jako kochankę, aby tylko uzyskać większy wpływ na jego osobę. Stary cesarz sprawił jednak Kaliguli i Makronowi przykrą

niespodziankę, sporządzając przed śmiercią nowy testament. W dokumencie mianował swoimi następcami Kaligułę i Gamellusa na równych prawach. Mimo to po jego śmierci Kaligula przejął pełnię władzy, oficjalnie uznając Gamellusa za swojego sukcesora. Następnie polecił zabić chłopca, po czym usunął ze świata żywych Makrona wraz z żoną. Nowy cesarz zamierzał rządzić sam i żadni pomocnicy nie byli mu do tego potrzebni. Kaligula

W

krótce po objęciu władzy Kaligula wysunął na plan pierwszy swoje trzy siostry. Dziewczęta dotychczas pozostawały w cieniu wydarzeń politycznych, dzięki czemu zapewne przeżyły atak Tyberiusza na rodzinę. Stosunki władcy z siostrami od samego początku budziły kontrowersje. Szczególnie najstarszej z nich, Druzylli, cesarz okazywał wyjątkowe względy, daleko wykraczające poza normy przyjęte w społeczeństwie rzymskim. Podobno Kaligula od lat utrzymywał z Druzyllą regularne stosunki płciowe, co więcej — on właśnie ją zdeflorował. Mimo iż teraz była mężatką, traktował ją jako stałą partnerkę seksualną. Podobno nie mogąc znieść myśli, że mógłby ją dzielić z innym mężczyzną, zmusił Druzyllę do rozwodu. Kazirodcze upodobania władcy nie ograniczały się wyłącznie do niej. Kaligula utrzymywał również kontakty seksualne z pozostałymi siostrami. Im jednak nie kazał się rozwodzić, a nawet zgodził się, aby ich mężowie zamieszkali w pałacu cesarskim. Kaligula był człowiekiem chorym psychicznie, ale bez wątpienia jego rządy uległy znacznemu zaostrzeniu po śmierci ukochanej Druzylli. Cesarz załamał się psychicznie, a po zakończeniu uroczystości pogrzebowych w stolicy zapanował terror większy niż za „najlepszych” lat Tyberiusza. Na fali rosnącego niezadowolenia dwie „gorsze” siostry władcy wzięły udział w spisku przeciwko niemu. Przywódcami buntowników byli Lucjusz Getulik (namiestnik Germanii Górnej) i Marek

Emiliusz Lepidus. Ten ostatni po zamordowaniu Kaliguli miał zostać cesarzem. Udział w spisku namiestnika odległej prowincji zdaje się świadczyć o znacznym zasięgu przygotowań. Nie było to na pewno sprzysiężenie ograniczające się wyłącznie do murów pałacu. Uczestnictwo w nim Agrypiny Młodszej i Julii wydaje się bezsporne. Wystarczy zauważyć, iż nowym władcą miał zostać Lepidus — były mąż Druzylli i kochanek obu sióstr; Kaligula nie miał wobec nich tak zaborczych instynktów jak wobec Druzylli i nie przeszkadzała mu ich swoboda obyczajowa. Co więcej, według słów kronikarza „często oddawał fje] swoim ulubieńcom na uciechę”[11]. Należy jednak wątpić, czy owo „oddawanie na uciechę” sprawiało przykrość Agrypinie i Julii. Zepsute pod względem moralnym do szpiku kości, nie mogły one specjalnie narzekać na nowych kochanków. Chyba że niektórzy budzili w nich odrazę, co jest jednak mało prawdopodobne, albowiem cesarza otaczał kwiat młodzieży rzymskiej. Zresztą przebywające na dworze osoby niższego stanu też nie mogły narzekać na swój nieatrakcyjny wygląd. Na przykład aktor i tancerz Mnester, ulubieniec władcy i całej stolicy, który swoją karierę zawdzięczał talentom scenicznym, niewątpliwie musiał być przystojny, bo w tej epoce wszelkie odstępstwo od ideału męskiej urody natychmiast by go zdyskwalifikowało. Urodę Mnestera doceniła po latach cesarzowa Mesalina, zaliczając go do grona swoich kochanków. W otoczeniu władcy znajdowali się najlepsi gladiatorzy i woźnice. A obie te profesje wymagały doskonałej koordynacji ruchowej, z czym się wiązała idealna budowa ciała. Damy rzymskie zawsze miały słabość do gwiazd areny (świadczą o tym chociażby wykopaliska w Pompejach) i zapewne siostry cesarza nie należały do wyjątków. Co zatem skłoniło obie kobiety do wzięcia udziału w spisku na życie brata? Skoro nie wchodziły w grę osobiste urazy, to jakie były tego przyczyny? Najprostszym wyjaśnieniem jest po prostu żądza władzy. Kaligula panował samodzielnie, a ambitne kobiety chciały też mieć udział w [11] – Tamże, Kaligula (24).

rządach, nie zaś pozostawać w cieniu. Inne wytłumaczenie wydaje się równie logiczne. Kaligula był osobnikiem chorym psychicznie i prędzej czy później musiało dojść do rewolty przeciwko niemu. Uważano, że w rodzinie nie ma już mężczyzny zdolnego do objęcia władzy (nikt nie traktował poważnie Klaudiusza), czyli princepsem zostałby ktoś spoza dynastii, a do tego Julia i Agrypina nie chciały dopuścić. Wolały, żeby władzę przejął ich kandydat, osoba z nimi związana. Zapewne potem któraś z nich poślubiłaby Lepidusa, zachowując w ten sposób tron w rękach rodziny. Wszelkie dywagacje na ten temat nie przyniosą nigdy jednoznacznej odpowiedzi. W każdym razie Kaligula dowiedział się o spisku i zareagował błyskawicznie. Getulika i Lepidusa uwięziono i stracono, a Agrypinę i Julię aresztowano. Cesarz w przypływie niespotykanej u niego wspaniałomyślności darował siostrom życie. Nie odmówił sobie jednak przyjemności upokorzenia zarozumiałych kobiet. Zmusił je, aby osobiście zawiozły do Rzymu urny z prochami straconych spiskowców, następnie pod silną strażą wygnał obie na Wyspy Liparyjskie. Na pożegnanie zagroził, że w razie dalszych knowań nie zawaha się użyć zdecydowanych środków. Powiedział wprost, że ma nie tylko wyspy, ale także miecze. Panowanie Kaliguli zakończyło się tak, jak się musiało skończyć. Żaden tyran nigdy nie zdoła wykryć wszystkich skierowanych przeciwko sobie spisków. W rok po stłumieniu rewolty Getulika i Lepidusa zawiązało się nowe sprzysiężenie. Tym razem buntownicy mieli więcej szczęścia i w styczniu 41 r. n.e. Kaligula padł pod ich mieczami. Po dwudniowym zamieszaniu władzę objął ostatni żyjący mężczyzna z dynastii julijsko-klaudyjskiej, Klaudiusz. On też odwołał z wygnania bratanice. Pobyt na Wyspach Liparyjskich nie osłabił ich zainteresowania polityką. W zmienionej sytuacji dostrzegły dla siebie szansę, ale każda z nich postanowiła podążać do celu własną drogą. Julia zdecydowała się na sposób najprostszy. Próbowała uwieść stryja, aby go następnie poślubić. Zupełnie nie

przejęła się tym, że Klaudiusz jest już żonaty, a do tego nieprzytomnie zakochany w żonie. Widocznie nie uważała Mesaliny za groźną rywalkę. Za złą ocenę sytuacji zapłaciła

Seneka

najwyższą cenę. Klaudiusz miał do żony całkowite zaufanie, podobnie jak do reszty współpracowników. Ci zaś wcale nie pragnęli zmiany cesarzowej. Wyniesienie Julii oznaczałoby wprowadzenie do otoczenia władcy nowych ludzi, i to związanych z poprzednim reżimem, a tego nikt w tym środowisku sobie nie życzył. Kiedy awanse Julii stały się widoczne, Mesalina i dworacy przystąpili do przeciwuderzenia. Znaleziono kozła ofiarnego w osobie filozofa Lucjusza Seneki. Zrobiono z niego spiskowca, a że Julia była jego kochanką, uznano, iż spiskowała wraz z nim. Oboje zostali pospiesznie osądzeni i skazani na banicję. Senekę zesłano na Korsykę, gdzie spędził najbliższych kilka lat. Julia niebawem zmarła na wygnaniu, bynajmniej nie śmiercią naturalną. Mesalina nie zamierzała powtarzać błędów Kaliguli. Czy Seneka i Julia rzeczywiście spiskowali przeciwko Klaudiuszowi? Bardzo wątpliwe. Seneka był przeciwnikiem nowego reżimu, ale aktywne uczestnictwo nie leżało w jego

naturze. Domenę filozofa z krwi i kości stanowiła teoria, a nie praktyka. Natomiast Julia zamierzała po prostu wyjść za Klaudiusza, nie zaś go zdetronizować. Filozofa i córkę Germanika łączył zapewne tylko związek erotyczny. Seneka nie gardził przyjemnościami życia codziennego, a temperament Julii był powszechnie znany. I to wystarczyło, by uznać filozofa za spiskowca. Śmierć Mesaliny

A

grypina spokojnie obserwowała upadek siostry. Znacznie od niej inteligentniejsza, obrała zupełnie inną drogę wiodącą do władzy. Szybko zorientowała się, że Mesalina prowadzi podwójne życie. O ekscesach seksualnych cesarzowej szeptano coraz głośniej i dla Agrypiny było jasne, że prędzej czy później Mesalinie powinie się noga. Los Julii stanowił jednak wystarczającą przestrogę, toteż jej siostra postanowiła cierpliwie czekać na rozwój wydarzeń. Na razie musiała zapewnić sobie stabilizację materialną, czyli bogato wyjść za mąż. Praktycznie mogła wybierać spośród najlepszych partii w Rzymie. Któryż mężczyzna odmówiłby poślubienia siostry i bratanicy cesarza? Nawet jeżeli miała wątpliwą reputację. Mimo to pierwszy wybór Agrypiny okazał się mocno niefortunny. Postanowiła rozwieść i poślubić Serwiusza Sulpicjusza Galbę. Uwodziła go z dużą wprawą, ale szyki pokrzyżowała jej teściowa Galby. W czasie uczty doszło między paniami do ostrej scysji. Teściowa Galby publicznie ujawniła zamiary Agrypiny wobec jej zięcia, a następnie poddała surowej ocenie moralność cesarskiej bratanicy. Gorszącą scenę zakończyły rękoczyny, a trzeba przyznać, że zacietrzewione damy nie szczędziły sił. Publiczna zniewaga nie obeszłaby specjalnie córki Germanika, gdyby nie hałas, jaki powstał wokół jej osoby. Agrypinie przede wszystkim zależało na tym, żeby nie zwracać na siebie uwagi Mesaliny, a tymczasem afera w domu Galby odbiła się w stolicy głośnym echem. Sprawa wydawała się o tyle

Galba

niebezpieczna, że Galbie wróżono cesarską przyszłość (może dlatego właśnie zainteresowała się nim córka Germanika), a Klaudiusz i jego żona byli przesadnie wyczuleni na punkcie przepowiedni związanych z władzą. Ostatecznie Agrypina znalazła sobie inną ofiarę, bogatego senatora Kryspina Pasjenusa. Wybraniec, oprócz majątku, miał jeszcze jedną zaletę: był bezdzietny i pozbawiony bliższej rodziny, co dla ambitnej kobiety z dorastającym synem stanowiło istotny atut. Agrypina umiejętnie pokierowała sprawą. Odgrywanie w przekonujący sposób miłości do męża nie sprawiło jej najmniejszej trudności. Lata życia na dworze nauczyły ją talentów aktorskich, a Pasjenus należał do osób bardzo łatwowiernych. W rezultacie z właściwą sobie dobrodusznością poinformował małżonkę o swoim zadowoleniu ze związku oraz o zmianach w testamencie. Dowiedziawszy się, że ona i jej syn zostali jedynymi

spadkobiercami, siostra Kaliguli przezornie nie czekała na zmianę sytuacji i od razu otruła męża. Teraz, wolna od trosk materialnych, mogła całą uwagę poświęcić sprawom politycznym. Szybko zorientowała się, że Mesalina poróżniła się ze współpracownikami męża. Sprawy szły więc w dobrym kierunku i należało tylko zdobyć oparcie na dworze cesarskim. Klaudiusza otaczało grono jego wyzwoleńców, mających decydujący wpływ na postępowanie władcy. Cesarz był człowiekiem wyjątkowo nieufnym i oprócz Mesaliny wierzył jedynie swoim domownikom. Ci dawni niewolnicy, którzy od kilku dopiero lat cieszyli się wolnością osobistą, zajęli w administracji Klaudiusza główne stanowiska. Wybór Agrypiny padł na Pallasa, zajmującego się finansami państwa. Córka Germanika szybko zbliżyła się do wyzwoleńca, po czym została jego kochanką. Wprawdzie należała do panującej dynastii, on zaś jeszcze niedawno był niewolnikiem, ale teraz on był jednym z najpotężniejszych ludzi w państwie, a ona zaledwie podejrzaną kuzynką władcy. Cóż to za splendor dla wyzwoleńca! Czy kilkanaście lat wcześniej ten skromny niewolnik matki Klaudiusza mógł choćby marzyć o awansach prawnuczki Augusta? Związek erotyczny cementował przymierze polityczne. Romans Pallasa z Agrypiną miał na celu osadzenie bratanicy cesarza na tronie. Skoro Mesalina cieszyła się dobrym zdrowiem i była wyjątkowo dobrze strzeżona, pozostawały jedynie dwa wyjścia: tozwód lub egzekucja. Cesarz bardzo kochał żonę i pierwsza możliwość nie wchodziła w ogóle w rachubę. Wielką niewiadomą stanowiła reakcja Klaudiusza na ujawnienie rozpustnego trybu życia małżonki. Niewykluczone, że wspaniałomyślnie by jej wybaczył, a wówczas cesarzowa zemściłaby się na donosicielu. Najlepiej zatem było połączyć sprawę amoralności władczyni ze spiskiem politycznym. Pallas zaczął przepytywać innych wyzwoleńców i rychło się okazało, że wszyscy mają już dość nimfomanki na tronie. Wyzwoleniec mógł

więc poinformować Agrypinę, że w otoczeniu Klaudiusza narasta opór przeciwko Mesalinie. Cesarzowa coraz bardziej zatracała się w uciechach seksualnych, poza tym chciała rządzić bez porozumienia z wyzwoleńcami. A to nie uśmiechało się współpracownikom cesarza. Milczeli, kiedy pod nieobecność męża urządzała w pałacu orgie, udawali, że nie wiedzą, iż liczbę jej kochanków liczono w dziesiątki. Nawet słynna rywalizacja z jedną z rzymskich prostytutek (która z pań może przyjąć więcej klientów w ciągu jednej nocy) nie spowodowała reakcji wyzwoleńców. Dopiero gdy kochankiem cesarzowej został ambitny arystokrata Gajusz Syliusz, uznali, że nadeszła pora działania. Syliusz nie zamierzał się bowiem zadowolić wyłącznie ciałem cesarzowej. Jego interesowała władza, a Mesalina miała mu ułatwić jej zdobycie. Cesarzowa zrezygnowała z innych kochanków, poświęcając się wyłącznie Syliuszowi. Obdarowywała go licznymi prezentami, w tym elementami wyposażenia pałacu cesarskiego. Wyzwoleńcy postanowili więc nie czekać dłużej. Doskonale rozegrał sprawę Pallas. Mimo że to jemu najbardziej zależało na usunięciu Mesaliny, na pierwszy plan wysunął sekretarza cesarza, Narcyza. Ten otoczył kochanków gęstą siecią agentów, co zapewniło mu bieżące wiadomości o rozwoju sytuacji. Nie był specjalnie zaskoczony, dowiedziawszy się, że Syliusz wymógł na Mesalinie obietnicę małżeństwa. Według prawa rzymskiego jeśli kobieta opuściła męża, uznawano to za fakt rozwodu. A Mesalina pochodziła z bocznej linii dynastii julijsko-klaudyjskiej i mogła przenieść na męża prawo do władzy! Poza tym była matką następcy tronu, co również nie pozostawało bez znaczenia. Gdy więc Narcyz otrzymał informacje o przygotowaniach do ślubu, niezwłocznie przystąpił do przeciwdziałania. Nie oponował, kiedy Klaudiusz postanowił wyjechać do Ostii (portu w pobliżu Rzymu), wiedział bowiem, że na taką okazję od dawna czekają Syliusz i Mesalina. Możliwe zresztą, że sam postarał się sprowokować w ten sposób kochanków do czynu. Nie pomylił się w swoich rachubach. Cesarzowa ogłosiła rozwód z Klaudiuszem i natychmiast

poślubiła kochanka. Prawdopodobnie zaraz potem miał nastąpić zamach stanu. Gdy Narcyzowi doniesiono, że w stolicy rozpoczęły się uroczystości weselne, bez zwłoki powiadomił o tym Klaudiusza. Cesarz wpadł w panikę, zapominając, że bez poparcia armii rewolta skazana jest na niepowodzenie. Następnie na jego (a właściwie Narcyza) rozkaz gwardia pretoriańska ruszyła na Rzym. Bez problemu aresztowano wszystkich uczestników wesela z Mesaliną i Syliuszem na czele. Zatrzymanych (z wyjątkiem cesarzowej) poddano surowym przesłuchaniom, podczas których wyszły na jaw nazwiska kolejnych kochanków Mesaliny. Zostali oni aresztowani i straceni wraz z gośćmi weselnymi. Jak zwykle w takich sytuacjach, terror dotknął również osoby przypadkowe, które miały nieszczęście narazić się oprawcom. Pełnej listy ofiar nie znamy, ale możemy przypuszczać, że liczba zamordowanych była znaczna. Za swoje ambicje Syliusz zapłacił głową, zabito także ulubieńca Kaliguli (i byłego kochanka Agrypiny), aktora Mnestera. Ocalała jednak cesarzowa i wyglądało na to, że Klaudiusz zamierza darować jej życie. Do tego nie mogli dopuścić wyzwoleńcy. Pallas zamierzał przecież podstawić władcy Agrypinę, a Narcyz słusznie obawiał się zemsty Mesaliny. Kiedy więc cesarz udał się na spoczynek, Narcyz wysłał pretorianów z poleceniem zamordowania władczyni. Dowodzący oddziałem oficer dłuższą chwilę czekał na samobójstwo cesarzowej, po czym zniecierpliwiony zadał jej cios mieczem. Klaudiusz i Agryppina

K

laudiusz nie zareagował na samowolę Narcyza. Mimo że bardzo przeżył wiarołomstwo i śmierć żony, było oczywiste, iż niebawem zechce zawrzeć nowy związek. Bratanica zaczęła okazywać mu dużo czułości, a jako kobieta doświadczona potrafiła wywrzeć na stryju odpowiednie wrażenie. Zresztą cesarz wolał nie zwlekać z ponownym ożenkiem. Kiedy wyzwoleńcy przedstawili mu swoje kandydatki, okazało się, że

podopieczna Pallasa ma największe szanse. Prawdopodobnie Agrypina oddała się Klaudiuszowi przed ślubem i ten fakt chyba przeważył. Doświadczona kochanka z pewnością dostarczyła cesarzowi maksimum satysfakcji seksualnej. I tak oto sześćdziesięcioletni władca padł ofiarą intryg bratanicy i swojego wyzwoleńca.

Agrypina Młodsza, matka Nerona

Od samego początku małżeństwa z Klaudiuszem Agrypina dążyła do przejęcia osobistej władzy w państwie. Napotkała jednak opór Narcyza, który nie ukrywał niechęci do nowej żony cesarza. Ostatnie lata panowania Klaudiusza wypełniła walka o władzę między frakcją Agrypiny i Pallasa a stronnictwem Narcyza. Cesarz opowiadał się raz po jednej, raz po drugiej stronie. Z czasem przewagę zaczęła uzyskiwać Agrypina. Odniosła znaczne sukcesy, takie jak nakłonienie cesarza do adopcji jej syna oraz zgoda na małżeństwo tegoż z córką

Klaudiusza. Niewątpliwie po mistrzowsku umiała wykorzystać swoje walory kobiece i uległość męża wobec partnerek erotycznych. Jej syn, Lucjusz Domicjusz, był o kilka lat starszy od Brytanika (syna Klaudiusza i Mesaliny). Według prawa więc od chwili adopcji stał się następcą tronu. Dlaczego Klaudiusz skrzywdził własne dziecko, przenosząc prawa sukcesyjne na pasierba? Czy zadecydowały o tym wyłącznie walory erotyczne Agrypiny? Na pewno sprawę popierał Pallas, ale czy to mogło wystarczyć do podjęcia takiej decyzji? Wydaje się, że władca zraził się do syna w związku z reputacją jego matki. Prawdopodobnie podejrzewał (co zresztą było bardzo prawdopodobne), że nie jest rzeczywistym ojcem Brytanika. Co prawda w chwili poczęcia dziecka Mesalina nie prowadziła jeszcze tak bujnego życia erotycznego, ale z pewnością nie dochowywała mężowi wierności. Brytanik wykazywał podobieństwo do swoich przodków z dynastii julijskoklaudyjskiej, lecz do tej rodziny należała również jego matka, a ojcem mógł być chociażby Kaligula. Klaudiusz jednak przez całe lata uważał Brytanika za swojego następcę, a teraz oto bez podania przyczyny odtrącił go i pozbawił prawa pierwszeństwa sukcesji. Od dziesięcioletniego chłopca odsunęli się niemal wszyscy i niedawny następca tronu popadał w coraz większe zaniedbanie. Wreszcie zaopiekował się nim morderca jego matki. Narcyz. Wyzwoleniec rozpaczliwie szukał wyjścia z sytuacji, w której znalazł się z własnej woli. Wiedział, że może być pewny swojej pozycji (i życia), tylko dopóki na tronie zasiada Klaudiusz. Potem, gdy władzę przejmie syn Agrypiny, nastąpi kres jego kariery. Narcyz rozumiał, że nawet'gdyby udało się skłonić cesarza do zmiany kolejności dziedziczenia, wola zmarłego znaczy mniej niż poparcie armii. Zaczął więc zabierać ze sobą wszędzie Brytanika, aby ludzie przyzwyczajali się do osoby chłopca jako jedynego sukcesora ojca. I to bez względu na plotki krążące o jego pochodzeniu. Pracował również usilnie nad Klaudiuszem, starając się wzbudzić w nim uczucie do dziecka. Odniósł nawet na tym polu znaczne sukcesy: Klaudiusz zaczął

okazywać synowi względy, na dworze szeptano o zmianach w testamencie. Tymczasem przeciwnicy nie próżnowali. Nawiązali współpracę z prefektem pretorianów Burrasem oraz wychowawcą pasierba cesarza Seneką, filozofem i ekskochankiem siostry Agrypiny. odwołanym z wygnania na Korsyce. Dobrany kwartet postanowił nie zwlekać. Cesarz musiał umrzeć, zanim zmieni kolejność dziedziczenia. Ale nad jego bezpieczeństwem czuwał Narcyz. Oba stronnictwa pilnie się obserwowały, czyhając na błąd drugiej strony. Wreszcie Agrypina doczekała się upragnionej okazji. Narcyz wyjechał z Rzymu i Klaudiusz pozostał bez opiekuna. Cesarzowa szybko przekupiła jednego z wyzwoleńców, który miał obowiązek próbować potraw przed ich spożyciem przez władcę. W czasie posiłku podano cesarzowi silną truciznę, która spowodowała jego zgon. Na razie jednak śmierć Klaudiusza utrzymano w tajemnicy, oficjalnie ogłaszając wiadomość o chorobie władcy. Przez cały następny dzień podawano zmienne informacje o zdrowiu cesarza. W tym czasie aresztowano Narcyza i nikt więcej nie zobaczył wyzwoleńca żywego. Wreszcie wieczorem wezwano na dziedziniec pałacu gwardię pretoriańską. Tam Burrus ogłosił śmierć władcy i pierwszy pozdrowił pasierba Klaudiusza jako jego następcę, a okrzyk dowódcy podjęli gwardziści. Tak rozpoczęło się panowanie Lucjusza Domicjusza Ahenobarbusa, który do historii przeszedł jako cesarz Neron. Matka i syn

W

obronie praw Brytanika nie podniósł się żaden głos. Zresztą Neron przejął władzę zgodnie z prawem. Ze względu na jego młody wiek (niespełna siedemnaście lat) rzeczywistą władzę miał sprawować kwartet jego doradców z cesarzową na czele. Szybko jednak między opiekunami Nerona doszło do rozdźwięku. Pierwszy odpadł z rywalizacji Pallas. Otrzymał honorową dymisję i nakaz poświęcenia się wyłącznie sprawom prywatnym. Od tej chwili Agrypina musiała samotnie

przeciwstawiać się wpływom Burrusa i Seneki. Niebawem z irytacją stwierdziła, że miała więcej władzy za czasów Klaudiusza niż za panowania własnego (niepełnoletniego!) syna. Całość spraw związanych z rządzeniem przejęli Burrus i Seneka, a jej została wyłącznie tytularna rola matki cesarza. W tej sytuacji Agrypina zaczęła oficjalnie głosić prawa Brytanika do tronu! W ten sposób podważała politykę, którą prowadziła od swego powrotu z wygnania. Przecież intronizacja pasierba musiałaby się odbyć kosztem jej rodzonego syna! Najwyraźniej jednak bardziej kochała władzę niż własne dziecko. Czy jednak cesarzowa była w stanie dokonać zamachu stanu wbrew woli Burrusa i Seneki? Mniejsza o filozofa, za którym nie stała żadna realna siła. Wychowawca Nerona mógł pisać ładne przemówienia dla swojego podopiecznego łub występować w jego imieniu w senacie, ale w sytuacji zagrożenia nie dysponował żadnymi atutami. Te znajdowały się w rękach Burrusa, dowodzącego gwardią pretoriańską. Nigdy dotychczas w dziejach państwa nie zdarzyło się, aby ktoś objął władzę wbrew woli gwardii. Bywało natomiast, że armia wynosiła na tron. Wystarczą przykłady Klaudiusza czy Nerona. Burrus cieszył się sporym uznaniem swoich podwładnych, cesarzowa natomiast opierała swoje nadzieje na magii imienia Germanika. Zapomniała jednak, że jej syn był również jego wnukiem, a więc w prostej linii dziedzicem wodza. Wprawdzie Brytanik także był jego potomkiem, ale po co właściwie pretorianie mieliby zmieniać sobie cesarza? Żyło im się wygodnie i dostatnio, nowy władca nie wtrącał się do rządów i nic złego nie dało się o nim powiedzieć. Natomiast o wadach jego matki można było mówić godzinami. Mimo to Neron przestraszył się pogróżek Agrypiny. Uznał, że nawet jeżeli zamiar wprowadzenia na tron Brytanika jest obecnie nierealny, to za kilka lat chłopiec może się stać groźny. Ileż to razy w dziejach podnoszono czyjeś prawa do tronu, choćby i wbrew woli zainteresowanego. A Brytanik był synem Klaudiusza i wcale nie krył, że czuje się okradziony przez Nerona ze swoich praw. Należało go zatem dla dobra państwa usunąć.

Tak więc chłopiec został otruty w czasie posiłku, niemal na oczach całego dworu, a następnej nocy pogrzebany. Jego śmierć przeszła bez echa. Choć plany związane z osobą Germanika spaliły na panewce, cesarzowa nadal stwarzała problemy. Dobrym przykładem ilustrującym sytuację na dworze cesarskim jest incydent związany z audiencją udzielaną przez Nerona posłom armeńskim. W czasie uroczystości na salę weszła Agrypina i zamierzała usiąść obok cesarza jako równorzędna władczyni. I to w obecności posłów orientalnego państwa, gdzie kobieta odgrywała rolę zdecydowanie podrzędną! Sytuację uratował Seneka, wysyłając Nerona naprzeciw matki z synowskim powitaniem, a zaraz potem pod błahym pozorem przerywając audiencję. Z upływem czasu cesarzowa stawała się w stosunku do syna coraz bardziej zaborcza. Do szału doprowadziła ją wiadomość, że Neron ma kochankę. Cesarz skończył już osiemnaście lat i potrzebował partnerki seksualnej. Jego nominalna żona (córka Klaudiusza) była na to za młoda, więc Neron musiał rozejrzeć się za jakąś inną kobietą. Jego wybranką została młoda wyzwolenica o imieniu Akte. Przypominała nieco urodą Agrypinę, co dało powód do plotek o kompleksie Edypa u cesarza. Co więcej opowiadano, że Neron spotkał na ulicy dziewczynę jeszcze bardziej podobną do matki i ją również uczynił swoją nałożnicą. Akte zaakceptowali Seneka i Burrus, zadowoleni, że ich podopieczny zainteresował się dziewczyną bez koneksji rodzinnych i ambicji politycznych. Natomiast Agrypina nie mogła zrozumieć, że w życiu jej syna może być jeszcze miejsce dla innej kobiety niż ona. Oczywiście sprzeciw cesarzowej na nic się nie zdał. Zirytowany Neron zaczął nękać matkę psychicznie, nasyłając na nią różnych ludzi. Zgłaszali pod jej adresem wszelkie zarzuty i roszczenia, a następnie kierowali sprawy do sądu. Niebawem Agrypina przodowała w stolicy pod względem liczby spraw sądowych. Poza tym dręczono ją anonimami, pogróżkami, plotkami. Wkrótce syn osiągnął swój cel: cesarzowa

niemal całkowicie wycofała się z życia publicznego, pozostawiając władzę w rękach regentów. W trzy lata później Neron poznał żonę swojego przyjaciela, Poppeę Sabinę. Nie znamy daty jej urodzin, ale prawdopodobnie była rówieśnicą cesarza, córką Tytusa Oliusza i Poppei Sabiny. Matka, po której odziedziczyła imię i powierzchowność, zginęła z rozkazu Mesaliny w 47 r. n.e. Podobno cesarzowa pozazdrościła jej urody. Ukochana Nerona w młodym wieku poślubiła Rufiusza Kryspina, uważanego za jednego z najbardziej obiecujących senatorów. Karierę męża przerwała jednak Agrypina, pozbawiając go wraz z życiem stanowiska prefekta pretorianów. Poppea związała się następnie z najbliższym przyjacielem Nerona, Salwiuszem Othonem. Jej wybraniec był jedną z najbarwniejszych postaci tych czasów. Wywodził się z rodziny etruskiej i dopiero jego ojciec, namiestnik Afryki, został zaliczony w poczet stanu senatorskiego. Zasługi ojca ułatwiły karierę synowi. A zaczął ją na dworze cesarskim. Podobno upatrzył sobie wiekową wyzwolenicę, mającą duży wpływ w otoczeniu cesarza, uwiódł ją, udając do niej namiętną miłość, po czym porzucił, kiedy nie była mu już potrzebna. Szybko stał się najbliższym towarzyszem Nerona. Cesarzowi wyjątkowo imponował ten trochę od niego starszy hedonista. Będąc osobnikiem obdarzonym nieszczególną urodą (niski wzrost, słabe włosy i bardzo krzywe nogi), Othon niezwykle dbał o wygląd zewnętrzny. Od wczesnej młodości nosił dobrze dopasowaną perukę, używał maseczek z chleba do pielęgnacji twarzy, olejków zapachowych do stóp. Współcześni patrzyli na to z niesmakiem, ale Neronowi odpowiadała taka dbałość o siebie. W tym czasie Othon był już żonaty. W Poppei znalazł idealną dla siebie partnerkę. Była piękna, bogata i podobnie jak on pozbawiona hamulców moralnych. Zastanawiać może natomiast, dlaczego Poppea związała się z takim człowiekiem. Wszak nie stanowił dla niej wymarzonej partii, a cała jego kariera opierała się na łasce Nerona. Przypuszczalnie od początku miała na względzie cesarza, a Othon był jedynie środkiem wiodącym do celu. Trzeba

przyznać, że Poppea rozegrała sprawę po mistrzowsku. Oddała się Neronowi, po czym ograniczyła ich kontakty seksualne do minimum. Obiecywała mu więcej, ale dopiero po ślubie. Taktyka okazała się skuteczna. Cesarz postanowił rozwieść się z żoną i poślubić kochankę. Tu jednak napotkał ostry sprzeciw Seneki i Burrusa, którzy uznali ten pomysł za błąd polityczny. Seneka wprost oznajmił, że jeżeli władca rozwiedzie się z Oktawią, będzie musiał zwrócić jej posag, czyli państwo rzymskie. Protestował również Othon, lecz ten akurat miał najmniej do powiedzenia. Poza tym cesarz postraszył go, że zna dobre sposoby na uciszanie zazdrosnych mężów. Mimo to Othon utrudniał kochankom życie jak tylko mógł. Po raz pierwszy od lat z regentami zgodziła się Agrypina. Co więcej, w rozdźwięku Nerona z opiekunami dostrzegła szansę dla siebie. Znając ukryte upodobania syna, zaproponowała mu współżycie seksualne. Nie wiemy na pewno, czy cesarz przyjął ofertę matki. Relacje kronikarzy są podzielone, ale wszystko wskazuje na to, że nie oparł się pokusie. Neron bez wątpienia cierpiał na kompleks Edypa, a w przyszłości miał się popisać rozpustą co najmniej równą wyuzdaniu matki. Agrypina nie miała hamulców moralnych, jeżeli w grę wchodziła władza. W przeszłości współżyła z rodzonym bratem, potem wyszła za mąż za stryja. Co zatem przeszkadzało jej dołączyć do tego grona jeszcze własnego syna? Ale tym razem nie osiągnęła zamierzonego celu. Neron po zaspokojeniu pożądania ochłonął i nie zrezygnował z planów matrymonialnych. Natomiast Seneka i Burrus nalegali na ostateczne rozwiązanie problemu Agrypiny. Zgadzała się z nimi ukochana Nerona. Co więcej, postawiła go przed wyborem: albo ona, albo matka. Poppea potrafiła narzucić kochankowi swoją wolę. Przestała z nim w ogóle współżyć, a tego cesarz nie potrafił znieść. Naciskany z kilku stron, zdecydował się pozbyć Agrypiny. Starą metodą podano jej truciznę, która jednak — mimo trzykrotnych prób — nie zadziałała. Prawdopodobnie cesarzowa od lat zażywała niewielkie ilości różnych jadów, uodparniając się w ten sposób na ich działanie. Sięgnięto więc po inne środki.

Zarządzono przebudowę sypialni Agrypiny w taki sposób, aby w czasie snu spadło na nią sklepienie. Kiedy jednak sprawa się wydała, postanowiono cesarzową utopić. Pewnego dnia Agrypina przybyła w odwiedziny do syna bawiącego pod Rzymem. Wieczorem miała odpłynąć do stolicy na pokładzie własnego statku. Na polecenie cesarza statek ów uszkodzono, wskutek czego zatonął, a wraz z nim wiele osób. Cesarzowa dotarła jednak wpław do brzegu i stamtąd zawiadomiła syna o wypadku. W ścisłym gronie doradców Nerona odbyła się dramatyczna narada. Sprawy zaszły tak daleko, że nie można już było się wycofać. Seneka zapytał Burrusa wprost, czy pretorianie wykonają rozkaz uśmiercenia Agrypiny. Prefekt odparł, że nie. Gwardziści nigdy nie zgodzą się zgładzić córki legendarnego Germanika. Zapanowało ciężkie milczenie, które przerwał dowódca floty, Anicetus. Zauważył, że jego ludzie nie są związani pamięcią ojca cesarzowej, więc ich można użyć do zabójstwa. Następnie wraz z niewielkim oddziałem wyruszył, aby osobiście dopilnować wykonania egzekucji. Agrypina do końca nie mogła uwierzyć, że syn chce ją zabić. Kiedy wreszcie to do niej dotarło, przestała się bronić. Poleciła tylko oprawcom, aby pierwszy cios zadali jej w brzuch — miejsce, w którym przez dziewięć miesięcy nosiła swojego mordercę... Niedługo potem zmarł Burrus. Po oddaleniu Seneki Neron przejął osobiste rządy. Teraz mógł spokojnie rozpocząć przygotowania do ślubu z Poppeą Sabiną. Zdecydował się na rozwód z Oktawią, a zarazem postanowił pozbyć się Othona. Były przyjaciel został mianowany namiestnikiem Luzytanii (prowincja w Hiszpanii) i opuścił Rzym. Trzeba przyznać, że cesarz potraktował go wyjątkowo łaskawie. Mógł przecież oskarżyć Othona o zdradę lub skrytobójczo zamordować. W przyszłości miał jeszcze gorzko pożałować swojej słabości.

Othon

Poppea Sabina

R

ozwód z Oktawią napotkał niespodziewane przeszkody. Orzeczono rozwiązanie małżeństwa pod pozorem bezpłodności żony, ale kiedy cesarz polecił Oktawii opuścić stolicę, ujął się za nią lud rzymski. Doszło do ostrych zamieszek, więc przerażony Neron wezwał byłą żonę do powrotu. Wtedy sprawę wzięła w swoje ręce Poppea, zniecierpliwiona już sytuacją. Zgodnie z najlepszymi wzorami dynastii zaaranżowała proces o niewierność. Służbę Oktawii poddano torturom, jednakże ku konsternacji oprawców nikt nie chciał oskarżyć cesarzowej. Jedna ze służących krzyknęła do nadzorującego przesłuchanie zausznika Nerona: „Łono mojej pani jest czystsze niż twoje usta”. Wówczas do akcji wkroczył dowódca floty Anicetus, wsławiony już zabójstwem Agrypiny. Oficjalnie przyznał się do cudzołóstwa z Oktawią. Nieszczęsną córkę Klaudiusza z miejsca aresztowano i wywieziono na małą wysepkę u wybrzeży Italii. Wkrótce potem została tam

zamordowana. Głowę ofiary przywieziono do Rzymu i przekazano Poppei. Neron i jego wybranka pobrali się, a w rok później przyszło na świat ich dziecko, Klaudia Augusta. Matko- i żonobójca okazał się wyjątkowo czułym ojcem. Gdy po kilku miesiącach dziewczynka zmarła, oboje małżonkowie bardzo rozpaczali. Wkrótce jednak cesarzowa ponownie zaszła w ciążę, więc Neron nabrał nadziei, że doczeka się następcy tronu. W lipcu 64 r. n.e. w Rzymie zaszło wydarzenie, które wywarło ogromny wpływ na kulturę europejską. Straszliwy pożar zniszczył większą część miasta. Niektórzy przypisywali winę Neronowi, co nie było prawdą, ale bezpośrednio po kataklizmie groziło niekontrolowanym wybuchem buntu. W tej sytuacji należało znaleźć winnych i rzucić ich na pożarcie opinii publicznej. Wybór cesarza padł na mało znaną sektę religijną wywodzącą się z Judei. Po brutalnym śledztwie zapadły surowe wyroki. Kilkadziesiąt osób zginęło na arenie od kłów dzikich zwierząt, inną grupę spalono żywcem. Według zgodnej relacji kronikarzy autorką pomysłu zrzucenia winy na chrześcijan była cesarzowa. Podobno przejawiała znaczną sympatię do judaizmu i chętnie posłuchała swoich żydowskich doradców. Gmina chrześcijańska w Rzymie liczyła wówczas zaledwie kilkaset osób. Prawdopodobnie Neron nigdy wcześniej o chrześcijaństwie nie słyszał i gdyby nie Poppea, do końca życia nie zetknąłby się z wyznawcami tej religii. Według tradycji, ofiarami prześladowań padli święci: Piotr i Paweł. Już sam ten fakt wystarcza, aby imię cesarza na zawsze źle się zapisało w historii Kościoła. A tytuł pierwszego w dziejach prześladowcy chrześcijan zawdzięcza Neron wyłącznie żonie. Dotychczas jedynymi przeciwnikami wyznawców Chrystusa byli wyznawcy judaizmu, teraz dołączyło do nich państwo rzymskie. Trzeba jednak przyznać, że pierwsi chrześcijanie nie mogli podobać się władzom. Do sekty należeli niemal wyłącznie ludzie pochodzący z nizin społecznych, często wschodniego pochodzenia. Kult miał niezrozumiały charakter, a jego

Neron

wyznawcy odmawiali uczestnictwa w wielu obrzędach państwowych, powołując się na zakazy religijne. Przy całym eklektyzmie religijnym stolicy nie było w niej miejsca dla chrześcijan. W ciągu kilkuset lat swojego istnienia Rzym przejął wiele kultów, które pokojowo współistniały ze sobą. Ale żadna z tych religii nie aspirowała do rangi jedynej prawdziwej ani nie zabraniała okazywania czci boskiej cesarzowi i uczestnictwa w publicznych uroczystościach połączonych ze składaniem ofiar. Jedyny wyjątek zrobiono dla Żydów, którzy byli zwolnieni z okazywania lojalności poprzez kult państwowy, lecz i dla nich miały nastać ciężkie czasy. W dwa lata po pożarze Rzymu wyznawcy judaizmu zerwali się do walki z Rzymem. Po kilku latach powstanie stłumiono kosztem ogromnej liczby ofiar i zniszczenia świątyni jerozolimskiej. Znamienne, że powstanie w

Judei wybuchło już po śmierci Poppei Sabiny, którą podejrzewano o popieranie Żydów. Cesarzowa nie nacieszyła się władzą. Po trzech latach małżeństwa ponownie zaszła w ciążę. Pewnego wieczoru Neron wrócił do domu późno i do tego pijany. Między małżonkami doszło do kłótni, którą cesarz zakończył kopnięciem żony w brzuch. Cesarzowa poroniła i wkrótce potem zmarła. Neron straszliwie rozpaczał. Pośmiertnie obsypał żonę zaszczytami, na jego żądanie senat zaliczył ją w poczet bogów. Prawdopodobnie była jedyną miłością jego życia, jedyną kobietą, którą naprawdę kochał. Równie zepsuta i pozbawiona hamulców moralnych jak on, przewyższała go jednak inteligencją. Gdyby żyła dłużej, zapewne losy cesarstwa potoczyłyby się inaczej. Chociaż w pewnych sytuacjach zachowywała się jak typowa kobieta i to właśnie przyczyniło się do jej śmierci. Przecież dobrze znała Nerona i wiedziała, do czego jest zdolny. Dlaczego więc wdała się w bezpodstawną dyskusję z pijanym mężem? Ale czy ona jedna w dziejach popełniła taki błąd... Othon nigdy nie wybaczył Neronowi odebrania żony. W trzy lata później cesarzem ogłosił się namiestnik jednej z prowincji w Hiszpanii, Serwiusz Galba (ten, za którego kiedyś chciała wyjść Agrypina). Pierwszy poparł go właśnie Othon, namiestnik sąsiedniej Luzytanii. On to przyczynił się do zwycięstwa Galby, a następnie sam na krótko został cesarzem.

RODZINA S EWERÓW Julia Domna

D

wudziestego ósmego marca 193 r. z rąk gwardii pretoriańskiej zginął cesarz Helwiusz Pertinaks. Zaraz po zabójstwie mordercy dokonali wyboru między dwoma kandydatami do tronu. Cesarzem został bogaty senator Dydiusz Julianus, który złożył pretorianom najwyższą ofertę finansową. Praktycznie był to jawny przetarg na władzę cesarską. Na tronie zasiadł zwycięzca licytacji, jemu też złożył przysięgę wierności senat rzymski. Nowy władca nie przewidział jednak reakcji legionów, stacjonujących nad granicami państwa. A ich dowódcy nie zamierzali bynajmniej przyglądać się bezczynnie wydarzeniom w stolicy. W ciągu kilkunastu dni pojawiło się trzech kolejnych pretendentów do tronu. Armia Dunaju obwołała cesarzem Septymiusza Sewera, armia Eufratu — Pesceniusza Nigra, a legiony stacjonujące w Brytanii ofiarowały władzę swojemu dowódcy, Klodiuszowi Albinowi. Najenergiczniej działał Septymiusz Sewer. W maju wkroczył do Italii i w krótkim czasie zajął stolicę. Julianus zginął, oddziały pretoriańskie zaś rozwiązano. Senat posłusznie uznał Sewera za cesarza, ogłaszając Nigra uzurpatorem i wrogiem państwa. Nowy władca zawarł porozumienie z Klodiuszem Albinem, proponując mu współrządzenie. W chwili objęcia tronu Sewer miał około pięćdziesięciu lat. Pochodził z Afryki Północnej, z miasta Leptis Magna. Wśród jego przodków nie było członków stanu senatorskiego, nikt też nie piastował wyższych urzędów. Sam Sewer karierę publiczną zaczął w wieku dwudziestu lat, za panowania Marka Aureliusza. Pełnił różne funkcje, aż wreszcie objął dowództwo legionu

stacjonującego w Syrii. Tam poznał ambitną i inteligentną dziewczynę, Julię Domnę. Nie znamy daty jej urodzin, ale możemy przypuszczać, że była młodsza od Sewera o blisko dwadzieścia lat. Pochodziła z bardzo bogatej rodziny, od pokoleń sprawującej urząd arcykapłana w słynnej na całym Wschodzie świątyni Baala w Einesie. Podobno kiedyś przepowiedziano dziewczynie, że czeka ją królewska przyszłość. Zachowały się informacje, że Sewer traktował ten horoskop z całą powagą i że w dużym stopniu wpłynęło to na jego zainteresowanie osobą Julii. Nie bez znaczenia były też inteligencja dziewczyny oraz jej zamożność. Współcześni oceniali Julię jako piękność, podkreślając, że ten fakt również odegrał poważną rolę w wyborze dokonanym przez przyszłego cesarza. Zachowane wizerunki żony Sewera nie potwierdzają jednak tej oceny. Widzimy na nich kobietę tęgą o okrągłej, zdecydowanej twarzy. Pamiętajmy wszakże, że kanony estetyki zmieniają się z czasem, ponadto mogło wystąpić coś w rodzaju braku fotogeniczności. Piękności rubensowskie budzą obecnie uśmiech politowania, a najbardziej urodziwa kobieta doby napoleońskiej, Paulina Bonaparte, nigdy nie została dobrze sportretowana, mimo iż próbowali tego najwięksi mistrzowie epoki. Poza tym zachowane wizerunki przedstawiają cesarzową w wieku późniejszym, a kobiety z Południa szybko się starzeją. Ślub z Sewerem oznaczał dla Julii szansę wyjazdu z rodzinnej Syrii, szansę kariery u boku męża. Małżeństwo zawarto po kilku latach znajomości, kiedy Sewer był namiestnikiem Galii Lugduńskiej. Wkrótce awansował, obejmując dowództwo armii Dunaju. Tym samym stał się jedną z najważniejszych osób w państwie, wodzem armii osłaniającej centrum państwa przed najazdami. Gorzej przedstawiała się praktyczna strona nominacji Sewera. W czasach starożytnych tereny naddunajskie zamieszkiwała ludność uboga, w niewielkim stopniu zromanizowana. Rodziny oficerów (a więc i rodzina Sewera) mieszkały w obozach wojskowych, których standard znacznie odbiegał od warunków miejskich. Znając jednak ambicje Sewera i

Julii, możemy się domyślać, że oboje traktowali ten stan jako przejściowy, jako konieczny krok w karierze.

Septymiusz Sewer

Kiedy po zabójstwie Pertinaksa Sewer wyruszył do Italii, Julia Domna została wraz z dziećmi nad Dunajem. Pretendentowi zależało na czasie, a wszelkie tabory znacznie opóźniały marsz. Zresztą rozłąka nie trwała długo, bo po trzech miesiącach Sewer powrócił na Bałkany, już jako cesarz imperium rzymskiego, oficjalnie panujący nad całym jego terytorium. W praktyce jednak jego władza ograniczała się do centralnej części państwa. W Brytanii i Galii panował Klodiusz Albin, uznający tylko nominalnie zwierzchnictwo Sewera, na Wschodzie zaś rządził Pesceniusz Niger, uważający się za jedynowładcę i konkurentów traktujący jako uzurpatorów. Męża Julii czekała więc trudna rozgrywka, której wynik pozostawał niewiadomy. Mając

wyjaśnioną sytuację z Albinem (przypomnijmy, że Sewer uznał go za współrządcę), cesarz skierował uderzenie przeciwko Nigrowi. Znaczną część armii wysłał na Wschód, a sam pozostał przez kilka miesięcy z rodziną. Na placu boju pojawił się dopiero wówczas, kiedy uchwycono przyczółki w Azji Mniejszej. Tym razem towarzyszyła mu rodzina. Kampania zapowiadała się na wiele miesięcy, a Sewer nie lubił rozstawać się z najbliższymi. Ponadto obawiał się, że przebywając z dala od jego armii, rodzina może wpaść w ręce wroga. Sam przecież, zająwszy Rzym, wziął dwóch synów Nigra w charakterze zakładników. Z kolei Julia Domna prawdopodobnie chciała jak najszybciej wrócić w rodzinne strony jako cesarzowa. Wojna miała się toczyć na terenach wschodnich, więc obecność u boku władcy kobiety wywodzącej się z Syrii mogła stanowić dobry argument propagandowy. Sewer pokonał Nigra, a w trzy lata później rozbił siły Klodiusza Albina. W ten sposób stał się jedynowładcą, niekwestionowanym panem imperium rozciągającego się od Atlantyku do Eufratu. Postanowił założyć własną dynastię. Jeszcze w czasie walk z Albinem powołał na współrządcę starszego syna, zwanego Karakallą. Uroczystość odbyła się w obozie wojskowym w okolicach dzisiejszego Belgradu. Chłopiec miał wówczas dziesięć lat i nie mógł oczywiście sprawować żadnej realnej władzy. Cesarzowi chodziło jednak o przyzwyczajenie poddanych do osoby syna, aby ułatwić mu objęcie władzy w przyszłości. Od tej chwili w państwie było dwóch władców i w razie nagłej śmierci Sewera całość uprawnień przechodziła automatycznie na Karakallę. W rok później cesarz powołał kolejnego współrządcę. Został nim jego drugi syn, ośmioletni Geta. Julia Domna towarzyszyła mężowi w czasie walk z Albinem, a potem podczas wojny z Partami. Pod jej wpływem rodzina cesarska spędziła następne dwa lata we wschodnich prowincjach imperium. Sewerowie podróżowali po Syrii i Palestynie, odwiedzili też Egipt. Naśladując Cezara, popłynęli w górę Nilu,

docierając do granic państwa. Julia Domna nie spieszyła się z powrotem do Rzymu. Na Wschodzie czuła się dobrze, były to przecież jej rodzinne strony. Imponowało jej odgrywanie roli władczyni wobec otoczenia, w którym wyrastała, tym bardziej że na terenach tych istniała wielowiekowa tradycja monarchii absolutnej. Kiedy w 200 r. rodzina Sewera przybyła do Rzymu, towarzyszyła jej siostra cesarzowej, Julia Meza. W stolicy wyszła ona za mąż za przedstawiciela stanu senatorskiego i urodziła mu dwie córki. Obie wychowywały się w Rzymie i z czasem poślubiły stołecznych arystokratów. Te trzy kobiety miały jeszcze odegrać wielką rolę w dziejach państwa. Wkrótce po powrocie do Rzymu w otoczeniu cesarza doszło do konfliktu między jego żoną a prefektem pretorianów, Plautianem. Najbliższy przyjaciel i współpracownik Sewera od lat wywierał znaczny wpływ na jego politykę. Od dawna też toczył cichą wojnę z Julią Domną i jej synami. Za wszelką cenę pragnął udowodnić władcy niewierność żony. Podobno posunął się nawet do torturowania służących Julii, aby wymusić obciążające cesarzową zeznania. Sewer przyjmował wszystko ze spokojem, uważając, że w ten sposób zachowuje równowagę w najbliższym otoczeniu. Co więcej, zgodził się na małżeństwo starszego syna z córką prefekta, wiedząc, że przyczyni się to do wzmocnienia jego pozycji. Tak więc Plautian stał się zięciem przyszłego cesarza i wszedł do rodziny panującej. Julia nie znosiła synowej, Karakalla również. Wspólnie zatem uknuli intrygę w celu pozbycia się prefekta i jego córki. W 204 r. kilku żołnierzy złożyło zeznania, jakoby Plautian planował wymordowanie rodziny cesarskiej i przejęcie władzy. Dowody były co najmniej wątpliwe, ale tym razem cesarz uwierzył. Prawdopodobnie znużyła go nieustanna wojna podjazdowa w najbliższym otoczeniu. Sewer wezwał przyjaciela do siebie i w obecności starszego syna oskarżył go o zdradę. Następnie na bezbronnego rzucił się z mieczem Karakalla, a konającego dobili żołnierze ze straży przybocznej. Głowę prefekta zaniesiono Julii, która właśnie rozmawiała z synową! Cesarzowa zareagowała

wybuchem żywiołowej radości, nie zważając na uczucia dziewczyny. Dzieci Plautiana pozostały wprawdzie przy życiu, ale zesłano je na Wyspy Liparyjskie. W kilka lat później zginęły z rozkazu Karakalli. Do tego czasu synowie Sewera wspólnie zwalczali prefekta, ukrywając wzajemne animozje. Odtąd zaczęli rywalizować między sobą. Karakalla cieszył się poparciem armii, Geta zdobył sympatię aparatu administracyjnego i ludu. Próby doprowadzenia do zgody kończyły się niepowodzeniem, a nienawiść między braćmi rosła. Wreszcie para cesarska musiała się z tym pogodzić. Podobno Sewer powiedział kiedyś, że obawia się, iż Karakalla zamorduje w przyszłości Getę, następnie zaś padnie ofiarą własnych wad. U schyłku życia cesarz podjął jeszcze jedną wyprawę wojenną. Udał się do Brytanii, aby rozprawić się z plemionami Piktów, najeżdżającymi prowincję. Tradycyjnie towarzyszyła mu rodzina. Tam też w 211 r. zmarł, pozostawiając synom równe kompetencje. Przed śmiercią zalecił porozumienie i zgodę, co oczywiście należy zaliczyć do kategorii pobożnych życzeń. Sam doskonale zdawał sobie sprawę, że tylko śmierć jednego z synów zakończy konflikt. Karakalla

K

arakalla i Geta wraz z matką wrócili do Rzymu. Przez kilka miesięcy państwo miało dwóch władców, wydających sprzeczne polecenia. Do starć dochodziło zwłaszcza przy obsadzie urzędów, kiedy to obaj chcieli przeforsować własnych kandydatów. Spory między nimi z reguły rozsądzała Julia Domna. Wygląda na to, że taka rola bardzo jej odpowiadała. Stając się arbitrem w konflikcie synów, w praktyce otrzymała znaczny zakres władzy. Najważniejsze negocjacje odbywały się w jej komnatach; nakłaniając współrządców do zgody, cesarzowa zachowywała dla siebie głos decydujący. Po kilku miesiącach jeden z doradców braci zaproponował

proste rozwiązanie konfliktu: niech współrządcy podzielą państwo między siebie i panują niezależnie. Pomysł wydawał się całkiem rozsądny, już bowiem w czasach Augusta stwierdzono, że imperium jest zbyt rozległe, aby zarządzać nim z jednego ośrodka władzy. Bracia przystali na propozycję. Rozmowy w sprawie podziału państwa były już mocno zaawansowane, kiedy na scenę wkroczyła Julia Domna. Zaprosiła synów do siebie i urządziła im histeryczną scenę. Krzyczała, żeby przecięli również i ją na pół, skoro dzielą imperium. Oczywiście nie chodziło jej o jedność państwa. Po prostu bała się, że utraci rzeczywisty wpływ na rządy. Pragnęła utrzymać swoją pozycję arbitra w sporach między synami, a co za tym idzie — władzę. W ten sposób wydała wyrok na jednego z synów.

Karakalla

26 lutego 212 r. bracia mieli przybyć do matki na kolejne spotkanie. Pierwszy wkroczył Karakalla w otoczeniu zbrojnych

żołnierzy. Kiedy wszedł Geta, oprawcy rzucili się na niego z mieczami. Młodszy brat zdążył dobiec do matki, krzycząc: „Mamo, boli!”, po czym padł martwy. Karakalla, upewniwszy się, że Geta nie żyje, ruszył do koszar pretorianów. Tam oskarżył brata o zbrodniczy zamach, który rzekomo z trudem udaremnił. Gwardziści zaakceptowali to wyjaśnienie, tym bardziej że Karakalla obiecał im sowite wynagrodzenie. W ciągu następnych dni cesarz polecił wymordować przyjaciół, zwolenników i służbę brata. Nie oszczędzono nawet kobiet i dzieci. Podobno liczba ofiar sięgnęła dwudziestu tysięcy. Przy okazji pozbyto się wielu osób z różnych względów niewygodnych dla nowego reżimu.

Geta w wieku chłopięcym

W całej tej sprawie ciekawą rolę odegrała Julia Domna. Chociaż zagwarantowała synom bezpieczeństwo, nie zareagowała, kiedy Karakalla przyszedł z siepaczami. Nie starała

się ostrzec Gety, a cały jej opór ograniczył się do próby osłonięcia go własnym ciałem przed mieczami morderców. Czyżby Karakalla sterroryzował matkę? Kronikarze zgodnie twierdzą, że cesarzowa została ranna, usiłując osłonić młodszego syna. Dlaczego jednak nie ostrzegła go przed niebezpieczeństwem? Przecież wystarczyło krzyknąć, gdy zaanonsowano Getę. Wydaje się, że Julia wybrała po prostu mniejsze zło. Wyrok na jednego z synów wydała już wcześniej, nie zgadzając się na podział państwa. Gdyby Geta uszedł z życiem, zapewne wybuchłaby wojna domowa. Natomiast próba osłonięcia syna była zwykłym, nie kontrolowanym odruchem matki. Bratobójca zabronił okazywać żałobę w państwie. Zarządzeniu temu podporządkowała się również Julia Domna: nigdzie w źródłach nie znajdziemy wzmianki, że publicznie wyrażała żal po śmierci młodszego syna. W następnych latach często towarzyszyła Karakalli w podróżach po imperium. W trzy lata po śmierci Gety mszyli razem na Wschód, cesarz bowiem planował wojnę przeciwko Partom. Po blisko dwuletnich przygotowaniach, w kwietniu 217 r., władca wyjechał do Edessy. Tam zamordował go żołnierz z jego własnej straży przybocznej. Zabójca działał z pobudek osobistych i prawdopodobnie zamach nie wiązał się z żadnym szerszym spiskiem. Morderca zginął na miejscu, zabity przez rozwścieczonych legionistów. Armia powołała niezwłocznie nowego cesarza. Został nim dotychczasowy prefekt pretorianów, Makrynus. Wiadomość o śmierci syna zastała cesarzową w Antiochii. Kronikarze zgodnie stwierdzają, że Julia straszliwie rozpaczała. Jednocześnie podkreślają główny powód jej żalu. Była nim utrata zajmowanej pozycji, a więc władzy, splendorów, przywilejów. Julia nie mogła pogodzić się z myślą, że od tej pory już na zawsze pozostanie osobą prywatną. Podobno usiłowała nawet popełnić samobójstwo, lecz próba zakończyła się niepowodzeniem. Makrynus starał się nie zaogniać sytuacji. Znając charakter cesarzowej, pozwolił jej zachować tytuł cesarski wraz z licznymi

przywilejami. Julia jednak nie potrafiła odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Zaczęła spiskować przeciwko władcy, co szybko wykryto. Cesarz odebrał jej świeżo przyznane przywileje i polecił opuścić Antiochię. Wkrótce potem Julia zmarła i do dziś nie wiadomo, czy przyczyną zgonu było samobójstwo, czy też choroba ' związana z poprzednią, nieudaną próbą zamachu na własne życie. Bez względu na bezpośrednią przyczynę śmierci, na pewno przyspieszyły ją ostatnie wydarzenia. Nowy cesarz nakazał opuścić Rzym również rodzinie Julii. Do Syrii wróciła siostra cesarzowej, Julia Meza, wraz z dwiema córkami, Soemias i Mammeą. Wszystkie trzy były już wówczas wdowami i nic nie wskazywało na to, że odegrają jeszcze jakąkolwiek rolę w dziejach państwa. Makrynus wolał wydalić je z Rzymu na wszelki wypadek, obawiając się, że ze względu na pokrewieństwo z dynastią Sewerów mogą przysporzyć mu kłopotów. Okazało się jednak, iż znacznie większe problemy powstały w Syrii. Ambitne kobiety znalazły tam bowiem oparcie wśród miejscowej ludności i żołnierzy sprowadzonych przez Karakallę. Heliogabal

P

o przyjeździe na Wschód rodzina osiadła w Emesie. Zgodnie z wielowiekową tradycją dwaj nieletni wnukowie Julii Mezy (Awitus miał czternaście lat, Aleksjan jedenaście) podjęli służbę w miejscowej świątyni Baala. Awitus jako arcykapłan prowadził ekstatyczne nabożeństwa, w których uczestniczyło wielu legionistów. W armii nadal żywa była pamięć o dynastii Sewerów i Julia Meza postanowiła to wykorzystać. Wśród żołnierzy zaczęły krążyć pogłoski, że młodziutki arcykapłan jest w rzeczywistości synem Karakalli. Podobno w dawnych czasach jego matka miała romans z ówczesnym następcą tronu i owocem tego związku jest właśnie Awitus. Pogłoskom towarzyszyły obietnice znacznych gratyfikacji finansowych za odstąpienie od Makrynusa. Sprytne posunięcia Julii Mezy doprowadziły

wreszcie do wybuchu otwartego buntu. Awitusa obwołano cesarzem. Oddziały wysłane przeciwko niemu przez Makrynusa przeszły na stronę rebeliantów. W miesiąc po ogłoszeniu uzurpacji doszło do decydującej bitwy. Makrynus poniósł klęskę i został zamordowany. Władzę w imperium objął czternastoletni chłopiec, arcykapłan wschodniego bóstwa z syryjskiej mieściny. Jego prawdziwym ojcem był senator Waleriusz Maksymus, który zakończył swoją karierę na stanowisku namiestnika Numidii. Nigdy jednak nie zdementowano pogłosek o ojcostwie Karakalli. Racja stanu wymagała, aby chłopiec był synem cesarza, a nie jego odległym kuzynem. Dlatego zdecydowano, że lepiej podać w wątpliwość cnotę Soemias niż ryzykować oficjalne sprostowanie. Wydaje się jednak, że reputacja matki cesarza nie ucierpiała specjalnie na skutek plotek o romansie z Karakallą. Przekazy źródłowe zgodnie stwierdzają, iż Soemias była kobietą rozpustną, próżną i zarozumiałą. Podobnie jak jej ciotka (Julia Domna, żona Sewera) uwielbiała luksus, splendory, przywileje. W odróżnieniu jednak od niej interesowała się wyłącznie zewnętrzną stroną władzy, rzeczywistą pozostawiając w rękach matki. Młodziutki Awitus okazał się jednym z najgorszych władców, jacy kiedykolwiek zasiadali na tronie cesarskim. Po objęciu władzy nie zrezygnował z godności arcykapłana. W jego świątyni szczególną czcią otaczano czarny kamień będący wyobrażeniem boga słońca. Z połączenia słów Helios (grecki bóg słońca) i Baal powstał przydomek cesarza — Heliogabal. Kiedy po zwycięstwie nad Makrynusem władca wyruszył do Italii, zabrał ze sobą swojego boga. Nie spieszył się zresztą zbytnio. W czasie podróży interesowały go głównie nabożeństwa odprawiane według odwiecznego ceremoniału. Cesarz Rzymu, ubrany we wschodni strój, tańczył w otoczeniu dziewcząt przy dźwiękach orientalnej muzyki! Nic zatem dziwnego, że podróż z Antiochii do Rzymu zabrała mu ponad półtora roku. Po przybyciu do stolicy cesarz nie tylko nie zaniechał praktyk religijnych, ale nawet nadał im charakter państwowy. W dziwacznych obrzędach brali też udział

senatorowie, odgrywając rolę ministrantów. Oprócz kultu słońca cesarz interesował się wyłącznie infantylnym luksusem i zwyrodniałym seksem. Dobre wyobrażenie o osobie władcy daje lista jego ulubionych potraw. Znaleźć na niej można pięty wielbłądów, grzebienie kogutów, języki ptaków. Heliogabal używał wyłącznie najdroższych wonności, pijał perły rozpuszczone w winie, sprowadzał najrzadsze kwiaty. Szukał rzeczy najbardziej wyszukanych, uważając, że tylko takie należą się władcy. Podobnie było z jego życiem seksualnym. Zawierał małżeństwa i rozwiązywał, porywał żony dostojników, aż wreszcie poślubił westalkę! Przede wszystkim jednak okazał się zagorzałym biseksualistą o wyraźnych skłonnościach masochistycznych. Pokryty ordynarnym makijażem, odwiedzał lupanary, wcielając się w postać taniej prostytutki. Aby uniknąć nocnych wypraw, zorganizował wreszcie dom publiczny w pałacu, gdzie regularnie przyjmował klientów. Szczególną rolę w jego życiu odgrywał niewolnik z Azji Mniejszej, Hierokles. Cesarz oficjalnie wyszedł za niego za mąż i we wszystkim mu ulegał. Hierokles uzyskał znaczne wpływy w stolicy, co szybko doprowadziło do konfliktu z babką cesarza. Heliogabal nie wyobrażał sobie jednak życia bez „męża”, a to zaostrzało napięcia na dworze. Zastanawiać może postępowanie Julii Mezy. Jako kobieta inteligentna musiała zdawać sobie sprawę, że tryb życia niezrównoważonego psychicznie wnuka ze skłonnościami do okrucieństwa prędzej czy później doprowadzi do buntu przeciwko niemu. Prawdopodobnie na początku była nawet zadowolona, że chłopiec nie interesuje się bezpośrednim sprawowaniem rządów. Z czasem jednak zorientowała się, że działa przeciwko interesom dynastii. Heliogabalem powszechnie pogardzano i naprawdę aż dziw bierze, że utrzymał się na tronie już cztery lata. Julia Meza postanowiła związać los państwa z drugim wnukiem. Nakłoniła cesarza, aby adoptował dwunastoletniego Aleksjana i ogłosił go swoim następcą. Jednocześnie chłopiec otrzymał nowe imię, bardziej pasujące do

Heliogabal

aktualnej godności. Od tej chwili nazywał się Aleksander Sewerus, co podkreślało jego łączność z dynastią. Babka sprawnie pokierowała rozwojem wydarzeń. Związała swoje nadzieje z osobą Aleksandra, nie przejmując się zbytnio tym, że działa na szkodę Heliogabala. Młodziutki następca tronu szybko zyskał popularność, zagrażając pozycji brata. Dostrzegł to nawet Heliogabal i postanowił usunąć konkurenta. Efekt był odwrotny od zamierzonego. W marcu 222 r. pretorianie zamordowali cesarza, jego matkę, Hieroklesa i powiązane z nimi osoby. Heliogabalowi nawet nie wyprawiono pogrzebu. Ciała zabitych wrzucono po prostu do kanału, skąd popłynęły do Tybru.

Cesarz Aleksander Sewer

J

ulia Meza mogła być zadowolona. Pozbyła się obłąkanego wnuka i jego matki, a rodzina nadal utrzymała się przy władzy. Postanowiła, że za żadną cenę nie dopuści więcej do podobnej sytuacji. Aleksandra poddano surowym rygorom wychowawczym. Dokładnie dobierano mu nauczycieli, dokonano również starannej selekcji osób z najbliższego otoczenia. Gorliwie wspomagała Mezę matka chłopca, Mammea. Przewyższała siostrę inteligencją, a ponadto los Soemias był dla niej ostrzeżeniem. Babka i matka powoli wprowadzały Aleksandra w arkana władzy, starannie przygotowując go do roli cesarza. Przez pierwsze cztery lata jego panowania praktycznie rządziła Julia Meza. I trzeba przyznać, że wykazała się dużymi zdolnościami politycznymi. Jako osoba inteligentna wiele nauczyła się, obserwując poczynania Sewera, a potem jego następców. Nieudany epizod z Heliogabalem nie wpłynął negatywnie na wizerunek Julii i jej rodziny w oczach społeczeństwa. Przypuszczalnie poddanym zaimponowała konsekwencja babki cesarza. Heliogabal okazał się osobnikiem chorym psychicznie, więc został usunięty, a władzę przejął drugi jej wnuk. Liczył się przede wszystkim interes państwa, a nawet wrogowie Mezy nie mogli jej zarzucić braku zaangażowania. Julia Meza zmarła w 226 r. Po śmierci została zaliczona w poczet bogów, co dotychczas było przywilejem zastrzeżonym wyłącznie dla władców (i to nie wszystkich) oraz ich żon. Fakt ten najlepiej ilustmje rolę, jaką odgrywała w państwie. A oficjalnie była tylko wdową po namiestniku Mauretanii. Po śmierci babki cesarza decydujący głos w państwie zdobyła jego matka. Niestety, z wiekiem zaczęły się ujawniać gorsze strony osobowości Mammei. Współcześni zarzucali jej zwłaszcza chciwość i skąpstwo. Podobno dopuszczała się wręcz prostackich nadużyć: sprzedawała urzędy, zagarniała spadki, brała łapówki. I robiła to jawnie, nie przejmując się opinią

Julia Mammea

publiczną. Najgorsze jednak, że młody cesarz nie potrafił wyrwać się spod kurateli matki. Zastosowane wobec niego metody wychowawcze przyniosły skutki odmienne niż u Heliogabala, ale równie złe, jeśli chodzi o interes państwa. Przez całe życie Aleksander pozostał miłym chłopcem, przyzwyczajonym do wypełniania poleceń babki, a później matki. Widząc nadużycia Mammei, słabo protestował, po czym znów się jej podporządkowywał. Nawet przychylni cesarzowi kronikarze wspominają, że Aleksander okazywał rodzicielce zbyt wiele szacunku, ulegając jej także wtedy, gdy miał inne zdanie. Pewne wyobrażenie o stosunkach panujących na dworze daje sprawa małżeństwa cesarza. Mammea wybrała synowi odpowiednią kandydatkę, wychodząc z założenia, że władca musi mieć żonę i legalne potomstwo. Kiedy jednak Aleksander przywiązał się do dziewczyny, matka ostro zareagowała: zażądała, aby się natychmiast rozwiódł. Cesarz oponował, ale ostatecznie ustąpił.

Dziewczynę wygnano, a jej ojca (teścia cesarza!) stracono. Nie mogą zatem dziwić epitety, jakimi poddani obdarzali swojego władcę. Określenia typu „dzieciuch” czy „maminsynek” były na porządku dziennym. Szczególne jednak niebezpieczeństwo zagrażało Aleksandrowi ze strony armii, legioniści bowiem coraz gorzej znosili skąpstwo Mammei. I tu dochodzimy do szczególnego paradoksu w dziejach cesarskiego Rzymu: nawet najgorsi władcy mogli się czuć bezpiecznie, dopóki cieszyli się popularnością w armii. A uznanie żołnierzy można było zdobyć zdolnościami dowódczymi, wojskowym trybem życia lub dotacjami finansowymi. Aleksander nie urodził się żołnierzem, nie miał żadnego doświadczenia wojennego, a wydatki na wojsko ograniczała jego matka. Nic więc dziwnego, że popularność cesarza w armii malała i sytuacja zaczynała stawać się niebezpieczna. Tę trudną sytuację pogorszyło jeszcze poważne zagrożenie zewnętrzne. W roku śmierci Julii Mezy upadła zmurszała monarchia Partów. Stary przeciwnik Rzymu od kilkudziesięciu lat przeżywał problemy wewnętrzne i nie stwarzał większych kłopotów na granicy wschodniej. Teraz jednak monarchią perską rządziła prężna dynastia Sasanidów. Głosząc powrót do granic państwa Achemenidów (a więc sprzed blisko sześciuset lat, sprzed podbojów Aleksandra Macedońskiego), Persja rozpoczęła agresywną politykę przeciwko Rzymowi, dążąc do odzyskania Egiptu, Azji Mniejszej i Syrii. Aleksander Sewer zdecydowanie lepiej czuł się w pałacu niż w obozie wojskowym. Nie mógł jednak pozostać obojętny na rozwój wydarzeń na Wschodzie. Sytuacja wymagała osobistej interwencji cesarza. W związku z Wrzeniem w armii nie mógł również oddać znacznych sił zbrojnych pod komendę jednego człowieka, bo groziłoby to wybuchem rebelii. Potencjalny pretendent do tronu wcale nie musiał odnieść sukcesów w wojnie z Persami, aby obalić dotychczasową władzę. Wystarczyłoby zdobyć popularność żołnierzy. W historii Rzymu odnotowano przypadki, że wysłany z konkretnym rozkazem

Aleksander Sewer

dowódca obalał legalne rządy, nie przejmując się bynajmniej wykonaniem zadania. Tak więc Aleksander zebrał potężną armię i osobiście wyruszył na Wschód. Niestety, nawet w takiej chwili nie potrafił uwolnić się od wpływu matki. Mammea towarzyszyła synowi, wtrącając się do wszystkich spraw. W ten sposób cesarz zaprzepaścił ostatnią szansę odzyskania popularności w wojsku. W czasie wyprawy popisał się zresztą wyjątkową nieudolnością. Armia poniosła duże straty i sytuacja Aleksandra stała się krytyczna. Doraźnie załagodzono sprawę dużymi nagrodami dla legionistów, ale było oczywiste, że upadek władcy jest tylko kwestią czasu. W rok później cesarz (oczywiście razem z matką) wyruszył przeciwko Germanom. Tym razem również wykazał się kompletną ignorancją wojskową. To przesądziło jego los. Armia miała już dosyć cesarza i Mammei. Oficerowie zawiązali spisek, na którego czele stanął prefekt pretorianów, Maksymin. Do rebeliantów masowo przyłączali się żołnierze, niezadowoleni z

rządów „dzieciucha i skąpej baby”. Do otwartego buntu doszło w obozie wojskowym w okolicach dzisiejszej Kolonii. Cesarz zginął w taki sposób, w jaki panował. Widząc, że wszystko stracone, uciekł do namiotu w objęcia matki, z płaczem zarzucając jej winę za swój upadek. Nie miał zresztą zbyt wiele czasu na żale i wyrzuty, w namiocie bowiem pojawili się rebelianci i zgładzili mieczami ostatnich przedstawicieli dynastii Sewerów. Aleksander miał wówczas dwadzieścia siedem lat, jego matka niespełna pięćdziesiąt. Po ich śmierci zaczął się w dziejach Rzymu okres zamętu trwający prawie siedemdziesiąt lat. W tym czasie panowało czterdziestu cesarzy, a niemal każdy z nich doszedł do władzy po trupie poprzednika. Jak się wyraził jeden z historyków, po zabójstwie Aleksandra Sewera cesarzem mógł zostać każdy. Rodzina Sewerów, zwana też dynastią syryjską, rządziła państwem blisko pięćdziesiąt lat. W jej dziejach, jak w żadnej innej rodzinie panującej świata starożytnego, znaczną rolę odegrały kobiety. I trzeba stwierdzić, że w większości wypadków była to rola negatywna. O ile Julia Domna swoimi ambicjami umacniała Septymiusza Sewera w drodze na tron, o tyle potem przyczyniła się do tragedii własnych synów. Jej pragnienie wywierania wpływu na rządy doprowadziło do śmierci Gety, a w konsekwencji do utraty władzy przez rodzinę. Znacznie zdolniejszym politykiem okazała się jej siostra Julia Meza. Bez skrupułów pozbyła się obłąkanego wnuka, aby tylko utrzymać władzę w rękach dynastii. Niestety, młodsze pokolenie nie dorównało tym dwom paniom. Soemias i Mammea nie miały żadnego zmysłu politycznego. Szczególnie zawiodła Mammea w okresie po śmierci Julii Mezy. Swoim postępowaniem (zwłaszcza osławionym skąpstwem) przyczyniła się do deprecjacji wizerunku syna w oczach społeczeństwa, a następnie do jego zguby. Inna sprawa, że sam Aleksander nigdy właściwie nie dojrzał. Do końca pozostał miłym chłopcem, od którego oczekiwano, że będzie mężczyzną i władcą.

C ESARZOWA I B ARBARZYŃCY Potomkowie Teodozjusza Wielkiego

W

IV w. n.e. stało się regułą, że władzę w imperium sprawowało jednocześnie dwóch cesarzy. Jeden zarządzał prowincjami wschodnimi, drugi zachodnimi. Z reguły współrządzili bracia lub ojciec z synem. Nieraz podnoszono do godności cesarskiej zasłużonego wodza albo polityka, oferując mu dodatkowo związki rodzinne. Inną cechą charakterystyczną tego okresu była zwiększająca się obecność elementu germańskiego w życiu politycznym państwa. Armia cesarstwa powoli traciła swój rzymski charakter, stając się zbieraniną najemników z plemion barbarzyńskich. Obcy wodzowie dochodzili z czasem do dużego znaczenia. Niemal przy każdym władcy tego okresu odnaleźć można wodza pochodzącego z któregoś z plemion germańskich. Niekiedy ich działalność przybierała postać znaną z czasów nowożytnej Turcji (wezyrowie). W 386 r. cesarz Teodozjusz Wielki ożenił się po raz drugi. Jego wybranką została siostra Walentyniana II (współrządcy cesarza) imieniem Galla. Małżeństwo miało więc podłoże czysto polityczne, ale małżonkowie raczej przypadli sobie do gustu. Nie zaakceptował natomiast Galii następca tronu, młody Arkadiusz. Kiedy ojciec wyjechał w sprawach państwowych, bezceremonialnie wygnał macochę z pałacu. Potem jednak Teodozjusz sprowadził ją ponownie na dwór. Po ośmiu latach cesarzowa zmarła, pozostawiając córeczkę, Galię Placydię. W rok później z życiem pożegnał się również Teodozjusz, a władzę objęli jego dwaj synowie z pierwszego małżeństwa. Wschodnią część państwa otrzymał Arkadiusz, zachodnią Honoriusz. Mała Galla Placydia wychowywała się na dworze tego drugiego.

Widocznie Arkadiusz przeniósł na dziewczynkę niechęć, jaką darzył jej matkę, dlatego Teodozjusz zdecydował, żeby córeczka wychowywała się na Zachodzie. W chwili wstąpienia na tron Honoriusz miał jedenaście lat. Oczywiście nie mógł sprawować osobistych rządów i wyręczał go w tym doświadczony wódz. Stylichon. Był on klasycznym przykładem najemnika germańskiego, robiącego karierę w służbie cesarstwa. Zaczynał jako prosty żołnierz i stopniowo osiągał coraz wyższe godności, aż doszedł do stanowiska naczelnika wojsk i dwukrotnie konsula. Wreszcie spowinowacił się z rodziną panującą. Poślubił bratanicę Teodozjusza, a swoją córkę wydał za małoletniego Honoriusza. W jedenaście lat po śmierci Teodozjusza Italii zagrozili Goci. Plemiona tych bitnych barbarzyńców od ponad trzydziestu lat przebywały na terenie imperium, cyklicznie sprawiając kłopoty władzom rzymskim. Ćwierć wieku wcześniej zadały armii rzymskiej druzgocącą klęskę pod Adrianopolem; zginął wówczas cesarz Walens. W następnych latach Goci to bywali sprzymierzeńcami Rzymu, to znów z nim walczyli. Wkroczyli na teren cesarstwa jako pierwsze z plemion germańskich i już nigdy go nie opuścili. Kiedy więc po raz kolejny doszło do starcia gocko-rzymskiego, Germanie skierowali się wprost na Italię. Nie mając na miejscu sił do odparcia barbarzyńców, Stylichon ściągnął posiłki znad Renu. Niestety, w ten sposób odsłonił granicę, co wykorzystały plemiona germańskie osiadłe po drugiej stronie rzeki. W noc sylwestrową 406 r. umocnienia nadgraniczne przełamali Swewowie, Wandalowie, Alanowie i Burgundowie. Barbarzyńcy od lat usiłowali przedostać się do Galii, ale posterunki rzymskie w miarę skutecznie odpierały najazdy. Teraz jednak Rzymianie, osłabieni odejściem najlepszych oddziałów, nie potrafili utrzymać pozycji. Najeźdźcy rozlali się szerokim strumieniem po Galii, łupiąc i mordując. Co gorsza, Germanie nie zamierzali poprzestać wyłącznie na grabieży. Gdyby chodziło im tylko o łupy, sytuacja nie byłaby jeszcze taka zła. Ostatecznie cesarstwo od wieków najeżdżały

różne plemiona, które grabiły nadgraniczne krainy i wycofywały się na swoje terytoria. Teraz jednak celem najeźdźców było znalezienie ziemi pod osadnictwo. Wyparci ze swoich siedzib przez Hunów (podobnie jak Goci), ruszyli na zachód. Dotychczas zagradzały im drogę silne oddziały graniczne, ale po ich odwołaniu przez Stylichona droga do Galii stanęła otworem. Opinia publiczna oskarżała Stylichona o zdradę. Wódz był z pochodzenia Wandalem, w armii również dominowali Germanie. W atmosferze ogólnej histerii krążyły pogłoski o spisku germańskim, na którego czele miał rzekomo stać Stylichon. Rozruchy objęły wojsko i przybrały formę pogromu germańskich najemników. Sytuacja stała się jeszcze bardziej niebezpieczna, gdy oskarżenia potwierdził cesarz Honoriusz. Nie wiadomo, czy zrobił to z wrodzonego konformizmu, czy też postanowił pozbyć się kurateli wodza. Możliwe zresztą, że dał wiarę plotkom o rzekomym zamachu stanu przygotowywanym przez wodza. Ale po co właściwie Stylichon miałby obalać prawowitego władcę? Był najwyższym dostojnikiem w państwie, jego rodzina ustępowała znaczeniem tylko rodowi cesarskiemu, z którym w dodatku się spokrewniła! Co więcej, syn Stylichona zaręczył się z Galią Placydią. Ponieważ Honoriusz (zięć Stylichona), był bezdzietny, istniała szansa, że syn cesarskiej siostry, a wnuk wodza przejmie władzę na Zachodzie. Może cesarz poczuł się osaczony przez rodzinę dowódcy i dlatego poparł jego przeciwników. Nie miał dzieci, a bez zgody Stylichona nie mógł się rozwieść z jego córką. Oznaczało to zatem, że bez względu na rozwój wypadków na tronie Augusta w przyszłości zasiądzie wnuk Wandala. No, ale skoro cesarzami mogli być Filip Arab czy ledwie zromanizowani żołdacy z Bałkanów, to dlaczego władcą nie miałby zostać wnuk wykształconego przecież Germanina? Tym bardziej że hipotetyczny następca tronu byłby wnukiem Teodozjusza Wielkiego. Niewątpliwie jednak Honoriusz miał już dosyć Styłichona wraz z jego rodziną i wykorzystał okazję, aby się wszystkich pozbyć. W sierpniu 408 r. wódz, oskarżony o zdradę, szukał ocalenia w jednym z kościołów Mediolanu. Jego

przeciwnicy nie uszanowali jednak azylu świątyni (robili tak nawet poganie!), dopadli go i zamordowali. W ten sposób zginął najlepszy wódz rzymski na Zachodzie, szczerze oddany swemu władcy. Mimo bowiem wywyższania własnej rodziny, bez wątpienia służył cesarstwu z całego serca. Na opłakane rezultaty nie trzeba było długo czekać. Przy okazji zabito również jego syna, narzeczonego młodej Galii Placydii, a Honoriusz rozwiódł się z żoną. W tym czasie Galla przebywała w Rawennie w otoczeniu Honoriusza. Po śmierci Styłichona wróciła jednak do Rzymu i ta decyzja zaważyła na jej losach. W 410 r. stolicę zdobyli Wizygoci i cesarzówna wpadła w ich ręce. Dowodzący najeźdźcami Alaryk potraktował brankę ze wszystkimi honorami. Córka Teodozjusza była wymarzoną zakładniczką, tym bardziej że powszechnie wiedziano o przywiązaniu Honoriusza do siostry. Nie oszczędzono jej natomiast widoku grabieży miasta. Wizygoci przebywali w stolicy tylko trzy dni, ale to wystarczyło, żeby dokładnie ją splądrować. Jednakże większe znaczenie niż zysk materialny miał efekt psychologiczny zdobycia kolebki świata rzymskiego. Ostatni raz poważyli się na to Galowie przed ośmiuset laty, ale wtedy Rzym był nieliczącą się jeszcze małą mieściną. Od kilku wieków wszakże odgrywał już rolę stolicy świata śródziemnomorskiego i dla wszystkich mieszkańców imperium stanowił symbol państwowości. A teraz oto barbarzyńcy bezkarnie plądrowali budowle Kapitolu, rabowali miasto i ludzi. Pożary trawiły świątynie i pomniki, kosztowności przetapiano na złom. Współczesnym wydawało się, iż nastąpił koniec cywilizowanego świata. Święty Hieronim wołał z rozpaczą: „Cóż ocaleje, skoro Rzym ginie!”[12]. A na dodatek młoda niezamężna córka i siostra cesarzy była branką na łasce barbarzyńskiego kacyka! Galla towarzyszyła Wizygotom w dalszym marszu na południe. Germanie dotarli na sam skraj Półwyspu Apenińskiego [12] – Św. H i e r o n i m , Listy, Warszawa 1953, t. II. s. 402.

z zamiarem przeprawienia się do Afryki. Podobnie jak inni najeźdźcy, Wizygoci mieli już serdecznie dość ciągłych wędrówek. Pragnęli znaleźć tereny nadające się do osiedlenia, najlepiej niezniszczone wojną i zabezpieczone przed najazdami. Afryka rzymska nadawała się do tego celu idealnie. Obszar nieco mniejszy niż dzisiejsza Polska zamieszkiwało około trzech milionów ludzi. Sprawny system nawadniający zapewmiał doskonałą jakość upraw, dzięki czemu Afryka Północna stanowiła spichlerz Italii. Jej opanowanie oznaczałoby więc zdobycie znacznego wpływu na politykę imperium. Władca tamtejszych prowincji mógł w każdej chwili odciąć dostawy zboża i zmusić cesarza do uległości. A dysponując flotą wojenną, można było w praktyce zapewnić sobie całkowite bezpieczeństwo od strony rzymskiej. Alaryk rozumował genialnie i tylko brak środków technicznych uniemożliwił mu przeprawę. Po kilku latach jego zamysł podjął król Wandalów Genzeryk. Galla Placydia i Wizygoci

W

krótce po fiasku planów przeprawy Alaryk zmarł. Zmiana na tronie nie pogorszyła sytuacji córki Teodozjusza. Następca Alaryka, Ataulf, okazywał jej jeszcze więcej względów niż poprzednik. Miał wobec Galii dalekosiężne plany i nie zamierzał jej zrażać do siebie. Na razie postanowił wydostać się z Italii. Zniszczony i przeludniony Półwysep Apeniński nie był najlepszą bazą dla jego ludu. Po rocznym pobycie w Italii Ataulf ruszył na północ, wf kierunku Galii. Tam na terenach dzisiejszej południowej Francji Goci osiedlili się na dłużej. Rozpoczęli również rokowania z Honoriuszem w celu usankcjonowania tego stanu rzeczy. Obie strony były już zmęczone wojną. Cesarz miał wystarczająco dużo problemów z innymi ludami pustoszącymi Galię i Hiszpanię, żeby jeszcze przedłużać konflikt z Gotami. Poza tym doszedł do wniosku, że skoro nie potrafił spacyfikować poddanych Ataulfa, to przynajmniej wykorzysta Wizygotów

przeciwko Wandalom i Swewom. Ostatecznie zawarto porozumienie, na którego mocy Wizygoci otrzymali status sprzymierzeńców. W zamian za dostawy żywności Germanie zobowiązali się respektować granice terytorium wskazanego im do osiedlenia oraz służyć Rzymowi posiłkami wojskowymi. Ataulf nie wydał jednak cesarzowi siostry, mimo jego kategorycznych żądań. Honoriusz musiał się z tym pogodzić, ponieważ za bardzo zależało mu na opanowaniu sytuacji. Zresztą pokój trwał tylko kilka miesięcy. Rzymianie nie wywiązali się z przyrzeczonych dostaw zboża, co spowodowało ponowny wybuch wojny. Germanie obiegli i zdobyli szturmem stolicę prowincji, Narbonne. Następnie uczynili z miasta swoją stolicę i tam też w 414 r. doszło do wydarzenia bez precedensu w dziejach Rzymu: Galla Placydia, córka i siostra cesarzy, poślubiła Ataulfa, króla barbarzyńców. Co więcej, zrobiła to z własnej i nieprzymuszonej woli! Warto się zastanowić, jakie cele przyświecały Galii i Ataulfowi. pogodzenie Gotów z Rzymem? Jeżeli tak. to na jakich zasadach? W uroczystościach uczestniczyli zarówno Goci, jak i miejscowi Rzymianie. Co więcej, król Wandalów wystąpił w rzymskiej todze! W pewnej chwili na salę wkroczyli chłopcy z tacami, na których znajdowały się zrabowane cztery lata wcześniej w Rzymie klejnoty i pieniądze. Przekazali je Galii Placydii. Gest ten można odczytać jako przejaw impertynencji barbarzyńskiego kacyka, ale można też uznać za symbol pojednania. Oto zdobywca zwrócił prawowitej właścicielce zagrabione kosztowności. I takie chyba były intencje małżonków. Kiedy doczekali się dziecka, nazwali je Teodozjuszem. Jedyny raz w dziejach Gotów królewski syn otrzymał rzymskie imię! I to imię cesarza, któremu potomni nadali przydomek Wielkiego. Niestety, dziecko zmarło, a wkrótce potem Ataulf został zamordowany. Szkoda, bo unia rzymsko-gocka mogła się okazać ostatnią szansą ocalenia upadającego cesarstwa. Wizygoci byli wyjątkowo prężnym ludem, dysponującym dużą siłą zbrojną. W późniejszym okresie wykazali się również znacznymi

Honoriusz

zdolnościami administracyjnymi. Po osiedleniu się w Hiszpanii zorganizowali własne państwo, które osiągnęło niespotykany w ówczesnym świecie poziom rozwoju. W czasach kiedy w Europie na dobre rozgościli się barbarzyńcy, funkcjonowały dwa centra kulturowe. Jednym z nich było cesarstwo bizantyjskie, spadkobierca całej kultury i dorobku starożytności, drugim zaś państwo wizygockie. I pomyśleć, że istniała pewna szansa na to. aby zachodni Rzymianie i Wizygoci stworzyli wspólny organizm państwowy, wspólny lud! Może nie zapadłyby wówczas mroki

średniowiecza, a w Italii nie panoszyliby się jacyś Longobardowie, których władcy mieli zwyczaj pijać trunki z czaszek zabitych przeciwników! Niestety, śmierć Ataulfa przekreśliła wszystko. Jego następca traktował Galię Placydię wyjątkowo brutalnie. Zdarzyło się, iż musiała iść (boso!) za jego wierzchowcem ponad dwadzieścia kilometrów. Była też świadkiem egzekucji dzieci Ataulfa z pierwszego małżeństwa. Na jej szczęście szaleniec został wkrótce zamordowany, a jego następca wydał Galię Rzymianom.

Galla Placydia

Honoriusz odzyskał siostrę po pięciu latach. Niezwłocznie polecił jej poślubić swojego zasłużonego wodza, Konstancjusza. Galla ostro zaprotestowała. Nie wiemy dlaczego. Wydaje się, że kilkuletni pobyt wśród Gotów znacznie zmienił jej sposób

postrzegania świata. Wzięta do niewoli, początkowo traktowała swoich gnębicieli z góry. Miała poczucie przynależności do wyższego kręgu kulturowego, którego początki ginęły w pomroce dziejów. Wola jej ojca była prawem od Atlantyku po Eufrat. Co prawda ostatnio cesarstwo przeżywało trudności, ale w mniemaniu cesarzówny były one przejściowe. Dla ludzi współczesnych istnienie Rzymu stanowiło jeden z nielicznych pewników. Mogła się zmienić religia czy obyczaje, ale cesarstwo rzymskie trwało zawsze. Galla, jako przedstawicielka panującej dynastii, symbolizowała więc (również we własnym mniemaniu) majestat Rzymu. Z czasem jednak życie pośród Wizygotów zmieniło jej sposób widzenia świata. Duża w tym zasługa Ataulfa, który od początku chyba zamierzał ją poślubić. Nie chciał jej do tego zmuszać, więc wybrał drogę perswazji. Uznając przewagę kulturową Rzymu, wskazywał na jego słabość militarną. Wizygoci natomiast znajdowali się w dokładnie odwrotnej sytuacji. Nie mogli jednak być ludem prymitywnym czy też odrażającym, skoro Galla ich zaakceptowała. Mimo iż to oni zdobyli i splądrowali Rzym! Wiemy, że cesarzówna nauczyła się mówić biegle po gocku, przejęła również niektóre obyczaje tego ludu. I zachowała je po powrocie do Rawenny. Konstancjusza uznała prawdopodobnie za niegodnego swojej osoby karierowicza. Mógł być zasłużonym wodzem, lecz nie dorównywał Ataulfowi. Cesarz złamał jednak opór siostry i doprowadził do jej małżeństwa z Konstancjuszem, niebawem uznanym za współrządcę Rzymu. Ze związku tego narodziło się dwoje dzieci, które ogłoszono następcami tronu. Sam szwagier Honoriusza nie cieszył się zbyt długo nową godnością. Zmarł w dwa lata po uznaniu go za współrządcę imperium, nie przeżywszy nawet trzydziestu lat. Galla po raz drugi została wdową. Po śmierci Konstancjusza zaczął się najbardziej tajemniczy okres w życiu Galii Placydii. Według jednego z kronikarzy między Honoriuszem i jego siostrą doszło do kazirodztwa. Podobno oboje jawnie okazywali sobie czułości znacznie przekraczające

Konstancjusz. mąż Galii Placydii

normy przyjęte w stosunkach między rodzeństwem. Publiczne pocałunki i pieszczoty szokowały współczesnych, podejrzewających, iż w zaciszu pałacowych komnat rodzeństwo nie ogranicza się wyłącznie do tego. Wkrótce jednak coś zaszło między Honoriuszem i Galią, cesarz bowiem polecił siostrze opuścić dwór. a niedługo potem wygnał ją wraz z dziećmi poza granice państwa. Historycy raczej odrzucają skandaliczne podłoże konfliktu między rodzeństwem. Przypuszcza się, że doszło między nimi do różnicy zdań na temat Wizygotów. Galla nigdy nie ukrywała sympatii do tego narodu, a w jej otoczeniu nadal przebywało wielu Germanów. W tym czasie Wizygoci zadawali Rzymianom klęski w Hiszpanii, wskutek czego sentymenty cesarzowej budziły powszechne oburzenie. Poza tym Honoriusz nigdy nie wybaczył siostrze małżeństwa z Ataulfem i planów unii rzymskowizygockiej. Jednakże tak całkowicie nie odrzucajmy czysto osobistych przyczyn konfliktu między rodzeństwem. W dziejach chrześcijańskich władców Rzymu zdarzały się różne dewiacje, więc kazirodztwo między tymi dwojgiem wcale nie jest wykluczone. Tym bardziej że byli rodzeństwem przyrodnim. A skoro stryjeczne rodzeństwo mogło oficjalnie zawierać związki

małżeńskie (Gallus i Konstancja, Julian Apostata i Helena), to dlaczego przyrodnie nie miałoby się dopuszczać kazirodztwa? Poza tym jeżeli Honoriusz odczuwał do siostry pociąg seksualny, a ona go nie odwzajemniała lub też odwzajemniała w niedostatecznym stopniu, cesarz zapewne wyrzucał jej uległość wobec króla Wizygotów. Tych samych Wizygotów, którzy teraz wydzierali mu Hiszpanię! Aecjusz

G

alla wraz z dziećmi wyjechała do Konstantynopola. W kilka miesięcy później zmarł bezpotomnie Honoriusz. Wówczas wschodniorzymski cesarz Teodozjusz II (bratanek Galii) uznał, że nadeszła odpowiednia chwila, aby przywrócić jedność państwa. Ignorując prawa Galii i jej synka, ogłosił się władcą zachodniej części imperium. Galla wraz z dziećmi miała pozostać w Konstantynopolu w charakterze honorowych więźniów. Władze z Konstantynopola nie przewidziały jednak reakcji urzędników zachodniorzymskich. Zjednoczenie państwa oznaczało dla nich utratę zajmowanych stanowisk, a wraz z nimi dochodów i przywilejów. W pół roku po śmierci Honoriusza w Rzymie obwołano własnego cesarza. Został nim jeden z urzędników zmarłego władcy noszący imię Jan. Teodozjusz zorientował się, że Zachód nigdy go nie uzna. Doszedł więc do wniosku, że jeżeli już ma tam panować odrębny cesarz, to niech będzie nim przedstawiciel prawowitej dynastii. Oficjalnie przywrócono zatem tytuły cesarskie Galii i jej synowi, po czym wyprawiono do Italii znaczną armię. Uzurpator poniósł klęskę i został stracony. Cesarzem ogłoszono pięcioletniego Walentyniana III. Panowaniu chłopca zagroziło niebezpieczeństwo już w trzy dni po egzekucji Jana. Do Italii wkroczyły potężne oddziały Hunów pod wodzą Aecjusza. Wódz przybył zbyt późno, aby uratować Jana, lecz dysponował wystarczającymi siłami, by obalić Walentyniana. Do starcia jednak nie doszło. Wobec śmierci

Jana walka mijała się z celem. Aecjusz nawiązał więc rokowania z władzami. Uzyskał stanowisko komesa, a jego podwładni otrzymali sowite wynagrodzenie. Placydia zaczęła w imieniu syna sprawować regencję. W tym czasie terytorium cesarstwa zachodniorzymskiego ograniczało się już niemal wyłącznie do obszaru Italii i Afryki Północnej. Galię i Hiszpanię opanowali Germanie, plądrując tamtejsze tereny. O władzy rzymskiej w Brytanii zdążono zapomnieć, podobnie jak o granicy na Renie. Decydującą rolę w państwie odgrywali barbarzyńcy, z których rekrutowała się większość armii. Dodatkowym utrudnieniem okazały się spory między najwyższymi dostojnikami w państwie. Placydia starała się wygrywać antagonizmy między wodzami, ale czyniła to w sposób nader nieudolny. Efektem tych działań była utrata prowincji afrykańskich. W dwa lata po śmierci Jana zbuntował się tamtejszy namiestnik Bonifacjusz. Wysłana przeciwko niemu wyprawa poniosła klęskę, wobec czego przygotowano następną. Zagrożony buntownik zaprosił do Afryki Wandalów, obiecując im ziemię pod osadnictwo. Na taką okazję od dawna czekali niemal wszyscy barbarzyńcy plądrujący zachodnią część imperium. Władca Wandalów Genzeryk błyskawicznie przeprawił się z Hiszpanii do Afryki i ruszył wzdłuż wybrzeża na Wschód. Wraz ze swoim ludem (około osiemdziesięciu tysięcy ludzi) przemierzył trzy tysiące kilometrów, aż dotarł na tereny dzisiejszej Tunezji. Bonifacjusz szybko stracił kontrolę nad sytuacją. Inna sprawa, że Germanie nie zamierzali respektować żadnych wcześniejszych umów z namiestnikiem. Przybyli na jego zaproszenie, ale planowali wyłącznie zdobyć dla siebie ziemię, nie zaś przejmować się jakimikolwiek poleceniami. Zapłonęły miasta i wsie. Siły Wandalów były niewielkie (liczyły około piętnastu tysięcy wojowników), lecz w zupełności wystarczające do obalenia władzy rzymskiej w Afryce. W tej sytuacji Galla ponownie mianowała Bonifacjusza (buntownika i zdrajcę!) namiestnikiem. Poleciła mu wyprzeć najeźdźców, których sam przecież ściągnął na teren prowincji. Pozornie postępowanie

cesarzowej wydaje się pozbawione sensu. Bonifacjusz, który zbuntował się przeciwko prawowitej władzy i zaprosił barbarzyńców, miał teraz z ramienia cesarza bronić prowincji przeciwko swoim podopiecznym! Ale cesarzowa wiedziała, co robi. Zdawała sobie sprawę, że jedyną szansą na odzyskanie Afryki jest ugoda z Bonifacjuszem. Wysłanie innego wodza doprowadziłoby do bratobójczej wojny pod bokiem Wandalów. Pozostawało więc robienie dobrej miny do złej gry i okazanie zaufania Bonifacjuszowi. Niestety, namiestnik był marnym wodzem. Potwierdził regułę, że zdolni intryganci nie sprawdzają się na polu bitwy. Poniósł kilka porażek i utracił na rzecz Wandalów najżyźniejsze tereny rzymskiej Afryki. W tym czasie w Italii rozegrał się ponury dramat, będący efektem polityki personalnej cesarzowej. Ludzie komesa Aecjusza zamordowali naczelnika sił zbrojnych Feliksa. Morderstwa dokonano w biały dzień na jednej z ulic Rawenny. Nazwiska morderców były doskonale znane, motywy ich działania również. Galla jednak nie zareagowała. Podobnie jak w sprawie Bonifacjusza przeważyła racja stanu. Aecjusz był jej potrzebny. Okazał się dobrym wodzem, miał doskonałe kontakty z Hunami, odnosił sukcesy w walce z Germanami. Wprawdzie Feliks nie żył, ale cesarzowa nie mogła sobie pozwolić na kolejną rebelię. Aecjusz zajął więc stanowisko Feliksa, a Galla zalegalizowała bezprawie, które rozegrało się pod jej bokiem. Wydaje się, że cesarzowa nie potrafiła stosować w praktyce zasady „dziel i rządź”. Nie umiała wykorzystać z pożytkiem dla siebie rywalizacji między wodzami. Jej postępowanie przynosiło efekty odwrotne od zamierzonych. Utracono Afrykę i poważnie nadszarpnięto autorytet cesarski. Ostatnia cesarzowa

N

iestety, Galla nie potrafiła też wyciągnąć wniosków z wcześniejszych porażek. W dwa lata po zabójstwie Feliksa

sama doprowadziła do wybuchu kolejnej wojny domowej. Stwierdziła, że Aecjusz jest zbyt samodzielny i należy go zastąpić kim innym. Uznała, że idealnym kandydatem byłby skompromitowany w Afryce Bonifacjusz. Liczyła na to, że zależny wyłącznie od jej łaski, okaże się on doskonałym wykonawcą poleceń. Odwołała go więc do Italii i mianowała naczelnym wodzem armii cesarstwa. Zgodnie z przewidywaniami Aecjusz nie podporządkował się rozkazom niedawnego zdrajcy. Doszło do otwartego starcia, w czasie którego Bonifacjusz pokonał rywala w bitwie. Nie nacieszył się jednak zwycięstwem, gdyż wkrótce zmarł na skutek rany odniesionej w walce. Cesarzowa ponownie znalazła się w sytuacji bez wyjścia. Nie mając wyboru, przywróciła Aecjuszowi pierwszą pozycję w państwie. I znów nadszarpnęła swój autorytet, ustępując przed faktami dokonanymi. Zajęcie Afryki przez Wandalów zadało decydujący cios władzy rzymskiej na Zachodzie. Od tej chwili zaopatrzenie Italii w zboże zależało wyłącznie od kaprysu barbarzyńców. W ręce Wandalów wpadła flota wojenna, co oznaczało bezpośrednie zagrożenie inwazją. Już wkrótce Germanie złupili Sycylię, a najazd na Italię pozostawał jedynie kwestią czasu. Aecjusz rozpoczął pertraktacje z Germanami, starając się przynajmniej odwlec ten moment. Uznał zdobycze najeźdźców w zamian za dostawy zboża. Jednocześnie ogłoszono zaręczyny wandalskiego królewicza Huneryka z wnuczką Placydii. Można przypuszczać, że ten ostatni argument odegrał niebagatelną rolę w zawarciu porozumienia. Rzymianie zawsze imponowali Germanom, a o spokrewnieniu się z rodziną cesarską marzyła większość władców. Układ z Wandalami był więc umiarkowanym sukcesem Rzymu. Zalegalizowano stan posiadania, zapewniono dostawy zboża, zabezpieczono Italię przed najazdami. Jednocześnie Wandalowie uznali nominalne zwierzchnictwo cesarza, co miało duże znaczenie propagandowe. Wspomnieliśmy o wnuczce Placydii, Eudokii. Była dzieckiem Walentyniana III i córki Teodozjusza II (cesarza

wschodniorzymskiego). Do zawarcia małżeństwa doprowadził dwór w Rawennie. Teodozjusz II nie miał więcej dzieci i w przyszłości rysowała się perspektywa zjednoczenia cesarstwa. Ze względów politycznych nie wydano natomiast za mąż córki Galii, Honorii. Obawiano się bowiem, że ewentualny szwagier cesarza może się stać pretendentem do tronu. Z czasem jednak temperament Honorii zaczął sprawiać kłopoty. Dziewczyna wdała się w romans z jednym z urzędników, co stało się przyczyną stracenia jej kochanka. Aby uniknąć niespodzianek na przyszłość, postanowiono ostatecznie wydać ją za mąż. Wybór Galii i Walentyniana padł na leciwego senatora, kompletnie pozbawionego ambicji politycznych. Ale Honoria kategorycznie odmówiła zgody na małżeństwo. Nie zamierzała wychodzić za nudnego i aseksualnego starca po to tylko, aby zapewnić rodzinie komfort psychiczny. Szukając oparcia przeciwko bratu i matce, wpadła na pomysł poproszenia o mediację króla Hunów. Attyla jednak opacznie zrozumiał jej prośbę jako propozycję małżeństwa. Natychmiast wysłał do Rawenny poselstwo, żądając zgody na ślub i połowy cesarstwa w posagu. Na dworze zapanował popłoch. Hunowie stanowili przecież największą potęgę ówczesnego świata, a ich państwo rozciągało się od Renu do Uralu. Mimo to Walentynian okazał hart ducha i kategorycznie odmówił. Podobno w porywie szału chciał zabić siostrę i tylko wstawiennictwo Galii ocaliło dziewczynę. W końcu Honoria poślubiła senatora Herkulanusa i wkrótce potem zniknęła z kart historii. Obrona Honorii przed gniewem Walentyniana jest ostatnią zachowaną informacją o Galii Placydii. Zmarła w Rawennie w listopadzie 450 r., w czasie przygotowań do odparcia najazdu Hunów. W rok po jej śmierci Aecjusz odniósł ostatnie zwycięstwo w dziejach Rzymu. W 451 r. połączona armia rzymsko-wizygocka pokonała Hunów na Polach Katalaunijskich. Los okazał się dla naszej bohaterki niezbyt łaskawy. Nie doczekała ostatniego wielkiego triumfu oręża rzymskiego, i to we współpracy z Wizygotami, do których zawsze miała wielką słabość. Ale z

drugiej strony gdyby żyła kilka lat dłużej, byłaby świadkiem klęsk, przy których wcześniejsze wydarzenia wydałyby się drobiazgiem bez znaczenia. Galię Placydię można oceniać różnie. Na pewno nigdy nie zapomniała, że jest przedstawicielką dynastii, rządzącej w imperium od ponad stu lat. Poślubiając Ataulfa, pragnęła doprowadzić do trwałego przymierza rzymsko-gockiego. Po śmierci drugiego męża skoncentrowała się na zdobyciu i utrzymaniu władzy dla syna. Popełniała jednak błędy, co odbiło się na losach państwa. Nie była wolna od osobistych uprzedzeń, co z kolei zaważyło na jej stosunkach z Aecjuszem. Mimo to przez ćwierć wieku stanowiła symbol władzy cesarskiej na zachodzie imperium. Po jej śmierci inne jeszcze kobiety nosiły tytuł Augusty, ale to ona zasługuje na miano ostatniej cesarzowej. Żadna już żona władcy nie cieszyła się takim uznaniem i szacunkiem jak Galla. Dla mieszkańców imperium uosabiała ciągłość i majestat władzy rzymskiej istniejącej od ponad dziesięciu wieków. Cesarstwo zachodniorzymskie przeżyło Galię o dwadzieścia sześć lat. W dwa lata po śmierci Placydii zmarł Attyla. Walentynian III uznał, że w tej sytuacji Aecjusz nie jest mu już potrzebny i polecił go zamordować. W pół roku później sam zginął z rąk przyjaciół zabitego. Władzę objął na krótko Petroniusz Maksymus. W czerwcu 455 r. Rzym zdobyli Wandalowie. Maksymus zginął, a miasto zostało doszczętnie splądrowane. W ręce najeźdźców wpadły córka Walentyniana III, przyrzeczona niegdyś Hunerykowi, oraz jej siostra i matka. Germanie uprowadzili kobiety do Afryki, gdzie Eudokia poślubiła królewicza. Po pięciu latach wdowę po Walentynianie i młodszą córkę wydano władzom z Konstantynopola; w mieście tym pozostały aż do śmierci. Natomiast Eudokia urodziła swojemu mężowi sukcesora, po czym uzyskała zgodę na wyjazd i osiedlenie się w Palestynie. Tam wstąpiła do klasztoru i pozostała w nim do końca życia. Ostatnia przedstawicielka starej dynastii przeżyła upadek cesarstwa na Zachodzie, ale nigdy

więcej nie zobaczyła rodzinnej italskiej ziemi.

J USTYNIAN I T EODORA Bałkańska dynastia

W

V w. n.e. świat śródziemnomorski uległ całkowitemu przeobrażeniu. Wędrówka ludów zadała ostateczny cios władzy rzymskiej na Zachodzie, gdzie od 476 r. nie rezydował już nawet tytularny cesarz. Na gruzach imperium tworzyły się narodowe państwa germańskie. W Italii osiedli Ostrogoci, w Afryce Północnej — Wandalowie. W Hiszpanii powstały państwa Wizygotów i Swewów, a w Galii — Franków. Na przekór wszelkim rokowaniom trwało nadal cesarstwo wschodniorzymskie, co więcej — nie utraciło na rzecz barbarzyńców żadnej prowincji. Wprawdzie i tam dużą rolę w armii i na dworze odgrywał element germański, ale nigdy zjawisko to nie osiągnęło takich rozmiarów jak na Zachodzie. Wschodnia część imperium przetrwała raczej dzięki zbiegowi przypadków niż specjalnym zabiegom władz z Konstantynopola. Od pewnego momentu plemiona germańskie skierowały całą swoją uwagę na Zachód, pozostawiając prowincje wschodnie w spokoju. Ucierpiały tylko Bałkany, lecz tamtejsze prowincje zawsze stanowiły przedmurze świata rzymskiego. Barbarzyńcy nie dysponowali z reguły flotą, więc dotarcie do Azji Mniejszej, Syrii czy Egiptu było dla nich niemożliwe. Zresztą na Zachodzie znaleźli wystarczająco duży obszar pod osadnictwo, a pozostała część imperium interesowała ich wyłącznie jako ewentualny teren wypraw łupieżczych. W samym zaś Konstantynopolu powoli dokonywała się przemiana łacińskiego państwa wschodniorzymskiego w greckie cesarstwo bizantyjskie. Imperium nigdy nie stało się jednością językową. Przez Półwysep Bałkański przebiegała granica między częścią łacińską i grecką. Ludzie pracujący w administracji państwowej byli więc z

konieczności dwujęzyczni, ale po upadku części zachodniej łacina zaczęła popadać w coraz większą niełaskę. Tym bardziej że od wieków większość osób wykształconych przyznawała prymat grece. Po grecku pisano traktaty filozoficzne i dzieła historyczne, na Wschodzie był to również język armii. Administracja rzymska przestała oficjalnie działać dopiero w 1453 r., po zdobyciu Konstantynopola przez Turków. Oczywiście od wieków oprócz nazwy państwo nie miało już nic wspólnego z cesarstwem rzymskim. Należy jednak przyznać, że mimo upadku władzy cesarskiej na Zachodzie, przez dłuższy czas (co najmniej do VII w.) utrzymywała się faktyczna rzymskość. Nawet jeżeli łacina wyszła z użycia na co dzień, to nadal pozostawała obowiązkowym językiem administracji państwowej. Dlatego też nie można przyjmować roku 476 jako umownego końca antyku we wschodniej części cesarstwa. W 518 r. w Konstantynopolu zmarł bezpotomnie cesarz Atanazjusz. Zamieszanie trwało kilkanaście godzin, aż wreszcie okrzyknięto cesarzem oficera straży przybocznej Justyna. Był on człowiekiem mocno już zaawansowanym wiekowo, miał bowiem około sześćdziesięciu sześciu lat. Pochodził z terenów dzisiejszej Serbii, a do Konstantynopola przybył jako niespełna dwudziestoletni młodzieniec. Ze względu na swoją urodę dostał się do gwardii cesarskiej i tam powoli przechodził wszelkie szczeble kariery. Umiejętnie rozegrał zamieszanie po śmierci Atanazjusza i niespodziewanie dla wszystkich objął władzę. Będąc jeszcze oficerem, zaczął ściągać do siebie kuzynów z rodzinnej wioski. Jako jeden z pierwszych przybył do Konstantynopola dwunastoletni Petrus Sabbatus. Wuj zapewnił mu gruntowne wykształcenie (sam do końca życia pozostał analfabetą), po czym pokierował jego karierą. Kiedy Justyna obwołano cesarzem, stało się oczywiste, że państwo zyskało nie tylko władcę, ale również następcę tronu. Istotnie, Justyn niebawem usynowił Petrusa, który przyjął imię Justynian. Stary cesarz coraz mniej interesował się sprawami państwa, przekazując je w ręce siostrzeńca. Wreszcie w 527 r. cesarz

ogłosił Justyniana współrządcą, a w kilka miesięcy później zmarł. Petrus Sabbatus Justynianus rozpoczął samodzielne rządy. Można byłoby przypuszczać, że skoro nowy władca pochodził z nizin społecznych, to przynajmniej wybierze sobie żonę z arystokratycznego rodu. Nic podobnego. Razem z Justynianem koronowana została jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach, Teodora. Była córką aktorki i opiekuna niedźwiedzi cyrkowych, a więc trudno jej pochodzenie uznać za szczególnie imponujące. Sama Teodora od najmłodszych lat pracowała na scenie. Aktorki tego okresu nie stanowiły wzoru cnotliwego życia, wprost przeciwnie — uchodziły za odmianę prostytutek. Teodora nie należała do wyjątków. Zachowała się niezwykle interesująca relacja na ten temat, tym cenniejsza, że pochodząca od człowieka, który osobiście znał cesarzową i przebywał w jej otoczeniu. Niedyskrecje kronikarza

P

rokopiusz z Cezarei (bo o nim mowa) wyjątkowo nie znosił Teodory, więc jego opinie są na pewno subiektywne. Relacja jednak jest tak skandaliczna, że warto przytoczyć jej obszerne fragmenty. Według kronikarza cesarzowa od najwcześniejszych lat zajmowała się nierządem i odnotowała na tym polu znaczne osiągnięcia: „Do pewnego momentu, zanim dojrzała, Teodora nie mogła spać z mężczyzną jak dorosła kobieta, ale już wtedy uprawiała niejako męskie stosunki z różnymi łajdakami — i to niewolnikami, którzy towarzyszyli swym panom do teatru, wykorzystując okazję na tego rodzaju bezeceństwa. Dużo czasu spędzała w burdelu, wystawiając swe ciało na sprzeczne z naturą praktyki”. Kronikarz nie ukrywał, że sztuka aktorska Teodory niewiele miała wspólnego z talentem scenicznym: „Kiedy zaś wyrosła i była już zupełnie dojrzała, przyłączyła się do kobiet na scenie i natychmiast stała się jedną z tych

Justynian w otoczeniu dostojników

kurtyzan, o których dawniej mówiono, że są w piechocie; nie grała na flecie ani na lirze, nie uprawiała nawet sztuki tanecznej, po prostu sprzedawała swe wdzięki pierwszemu lepszemu, całe niemal ciało wystawiając na sprzedaż. Później wraz z aktorkami brała udział we wszystkim, co działo się w teatrze, pomagając im w różnych komicznych błazeństwach, bo była wyjątkowo bystra i zabawna; wkrótce też zaczęła przyciągać wszelkie spojrzenia. Była to dziewczyna pozbawiona wstydu i nikt nie widział u niej nigdy najmniejszego śladu zmieszania — przeciwnie, bez najmniejszego wahania zgadzała się wyświadczyć najbardziej bezwstydne usługi [...]. Swoich kochanków traktowała wyniośle i szyderczo, ale coraz to nowymi miłosnymi sztuczkami potrafiła zdobyć sobie serca rozpustników [...]. Nieraz zjawiała się na składkowych przyjęciach w towarzystwie kilkunastu doskonale zbudowanych młodzieńców, których jedynym zajęciem była rozpusta, i spędzała całą noc z biesiadnikami w łóżku, a kiedy już wszyscy mieli dosyć, szła do ich niewolników, a było ich ze trzydziestu, i parzyła się z każdym z osobna. I tak nie była nigdy

syta tego bezeceństwa”. Można powiedzieć, że istny demon seksu. Nimfomanka to za mało. Ale gdyby przyszłej cesarzowej zarzucano tylko rozwiązłość! Prokopiusz wspominał coś o sprzecznych z naturą praktykach i niebawem ujawnił, co miał na myśli: „Przyszła kiedyś do domu pewnego dostojnika w czasie jakiejś pijatyki i jak wszyscy powiadają, na oczach biesiadników stanęła w nogach łoża, bezwstydnie zadarła do góry suknie i bez wahania dała pokaz całej swojej rozwiązłości. I chociaż robiła użytek aż z trzech otworów, utyskiwała na przyrodę, że nie dała jej szerszych otworów także na piersiach, aby mogła tą drogą wypróbować jeszcze jeden sposób spółkowania”. Kronikarz czynił zarzuty, że Teodora obnażała się publicznie. Prawdopodobnie była po prostu wziętą striptizerką: „Nieraz obnażała się nawet w teatrze, na oczach wszystkich widzów, za cały ubiór mając jedynie przepaskę na biodrach, nie dlatego bynajmniej, że krępowała się także i to ludziom pokazać, lecz ponieważ nikomu nie wolno tam było wejść zupełnie nago, bez chociażby takiej osłony. W tym stroju rzucała się na ziemię i leżała na wznak, a przeznaczeni do tego służący sypali na jej srom jęczmień, który ziarnko po ziarenku wydziobywały gęsi do tego celu specjalnie trzymane. Ona zaś podnosiła się z ziemi nie tylko nie zawstydzona, lecz przeciwnie, jak gdyby pyszniąc się swoim czynem”[13]. Nie chcemy wchodzić w szczegóły, dociekając, ile rewelacji Prokopiusza jest prawdą, a ile tylko wrogą propagandą. Dzieło, z którego zostały zaczerpnięte powyższe fragmenty, nie było przeznaczone do opublikowania. Prawdopodobnie krążyło w wąskim kręgu arystokracji konstantynopolitańskiej nieprzychylnie nastawionej do cesarza i jego małżonki. Ale, jak mówi przysłowie, nie ma dymu bez ognia. Relacja Prokopiusza musiała zawierać ziarno prawdy. Nawet jeśli Teodora nie była [13] – P r o k o p i u s z z C e z a r e i , Historia sekretna, Warszawa 1969, s. 79-82.

demonem seksu, jak pragnie przedstawić ją kronikarz, bez wątpienia brała udział w niezbyt przyzwoitych farsach scenicznych, w których niepoślednią rolę odgrywały inscenizacje mitów greckich i rzymskich. A bądźmy szczerzy, niewiele mitów spełnia normy przyzwoitości obyczajowej. Są pełne przemocy, seksu i gwałtu. Cóż jednak zyskuje największą popularność wśród szerokich kręgów społeczeństwa? Właśnie przemoc, seks i gwałt. Pewne upodobania okazują się ponadczasowe. Wystarczy przyjrzeć się repertuarowi dzisiejszych kin czy wypożyczalni kaset wideo. Ludzie sprzed piętnastu wieków nie różnili się nazbyt w swoich upodobaniach od społeczeństwa nam współczesnego. Zmieniły się tylko realia i tematyka. Rozrywka lekka, łatwa i przyjemna zawsze miała swoich amatorów, a nagie zgrabne ciało dziewczęce tylko przydawało jej uroku. Teodora była więc prawdopodobnie dość popularną aktorką, wszelkie zaś rodzaje striptizu, które uprawiała, stanowiły integralną część inscenizacji. W tym zawodzie cnota raczej przeszkadzała, trudno zatem uznać przyszłą cesarzową za osobę o niewzruszonych zasadach moralnych. Prokopiusz napisał paszkwil, ale oparty na dobrze znanych faktach z jej życia. Czyż jednak Justynian ożeniłby się z kobietą, która zaspokajała potrzeby seksualne całego Konsantynopola? Z pewnością nie. Mógł zaryzykować ślub z aktorką lekkiej konduity, lecz nie z prostytutką! Kariera Teodory

W

postępowaniu Teodory zawsze można odnaleźć sens i logikę. Od początku zdawała sobie sprawę, że kariera aktorki nie trwa wiecznie i trzeba myśleć o przyszłości. Szukała więc mężczyzny, który zapewniłby jej dostatnią przyszłość. Wybór padł na niejakiego Hecebulosa, pełniącego odpowiedzialne funkcje w administracji. Kiedy otrzymał on namiestnictwo jednej z prowincji afrykańskich, Teodora wyjechała wraz z nim jako jego oficjalna utrzymanka. Nie wiemy, co zaszło między kochankami w czasie pobytu w Afryce.

Podobno przyszła cesarzowa nie ograniczała swoich względów wyłącznie do osoby Hecebulosa... W każdym razie namiestnik zerwał z nią gwałtownie i polecił wracać do stolicy. I tam Teodora poznała następcę tronu, Justyniana. Spotkanie wywarło na obojgu niezwykłe wrażenie. Od chwili kiedy aktorka została jego kochanką, nie zanotowano żadnego (!) przypadku kontaktów seksualnych Justyniana z inną kobietą. Również ona była mu absolutnie wierna. I trudno się temu dziwić. Następca tronu był nieprzeciętną gratką dla każdej kobiety, a cóż dopiero dla aktorki niemającej praktycznie żadnych stałych dochodów! Romans Teodory z Justynianem rozwijał się powoli. Wreszcie następca tronu stwierdził, że nie wystarcza mu, aby partnerka odgrywała w jego życiu rolę jedynie konkubiny, i postanowił się z nią ożenić. W ówczesnych czasach było to nie do pomyślenia. Druga osoba w imperium, przyszły cesarz wybiera sobie za żonę podejrzanej reputacji aktorkę (właściwie striptizerkę), dorabiającą prostytucją! Niedawno przecież wygnano ją z domu jednego z namiestników (a więc podwładnego Justyniana) za nieprzyzwoite zachowanie! Co prawda w ówczesnym Bizancjum zachowano właściwą dla Rzymu łatwość awansu społecznego, ale dotyczyło to niemal wyłącznie mężczyzn. Łatwiej było chłopskiemu synowi z zabitej deskami wioski zrobić karierę w armii niż kurtyzanie zostać damą. A cóż dopiero cesarzową! Justynian jednak nie zamierzał przejmować się konwenansami. Postanowił poślubić Teodorę i nikt mu w tym nie mógł przeszkodzić. Stary cesarz Justyn nie interesował się już zupełnie tego rodzaju sprawami, grono cesarskich doradców nie chciało zrażać sobie przyszłego szefa. Zajadły opór stawiła jedynie cesarzowa Eudokia, żona Justyna. Ta prosta kobieta nigdy nie interesowała się polityką ani żadnymi rozgrywkami na dworze. Ale teraz stanowczo oświadczyła, że nie zgodzi się przyjąć na dwór ladacznicy. I Justynian skapitulował. Przekonał kochankę, że dla świętego spokoju należy poczekać, aż wiekowa władczyni zamknie oczy, co zresztą niebawem nastąpiło. Dopiero po jej śmierci następca tronu rozpoczął przygotowania do ślubu. Na

początku należało pokonać barierę legislacyjną, albowiem prawo zabraniało małżeństw między senatorami a aktorkami. Wydano więc bardzo dziwny akt prawny, na mocy którego zezwalano aktorkom zrywającym z dawną profesją na zawieranie związków małżeńskich z senatorami. Bez wątpienia akt ten przygotowano specjalnie dla Justyniana i Teodory, ponieważ nie odnotowano żadnego innego małżeństwa zawartego na jego podstawie. Kiedy prawo weszło w życie, Justynian poślubił swoją partnerkę. Niebawem został współrządcą cesarza Justyna, a w kilka miesięcy później jedynowładcą. Wraz z nim koronowana została eksstriptizerka i kurtyzana, córka niedźwiednika z hipodromu. Nika!

J

ustynian przeszedł do historii jako największy zdobywca w dziejach imperium wschodniorzymskiego i bizantyjskiego. Ale zanim rozpoczął restaurację władzy rzymskiej na Zachodzie, omal nie utracił tronu na skutek przewrotu w stolicy. Bunt wywołały stronnictwa hipodromowe. Dla ludzi z dwudziestego stulecia niezrozumiała jest rola stronnictw w życiu politycznym i obyczajowym miasta. Chodziło o to, że w związku z likwidacją walk gladiatorskich i zawodów gimnastycznych jedyną popularną rozrywką sportową pozostały wyścigi kwadryg. Odbywały się one na ogromnym torze wyścigowym zwanym hipodromem. Widzowie dzielili się na kilka grup nazywanych od barw powozów (Błękitni, Zieloni itd.). Nieważne były indywidualne zwycięstwa, liczyła się głównie wygrana stronnictwa. Wrogość między poszczególnymi stronnictwami przewyższała nawet wzajemne animozje dzisiejszych kibiców piłkarskich. Stronnictwa hipodromowe nie ograniczały się jedynie do kibicowania swoim zawodnikom i bijatyk z innymi kibicami. Wobec władzy absolutnej, sprawowanej przez cesarza, odgrywały one rolę wyraziciela poglądów ludu stolicy czy wręcz mechanizmu nacisku na aparat administracyjny. Władze tolerowały antagonizmy między stronnictwami, a czasem je

nawet stymulowały, uważając, iż jest to rodzaj wentyla bezpieczeństwa. Niekiedy można wręcz odnieść wrażenie, że stronnictwa pełniły funkcję partii politycznych czy też zgromadzenia ludowego. W każdym razie władze dbały o dobre stosunki przynajmniej z jednym z nich, wychodząc z założenia, że żaden reżim nie utrzyma się bez poparcia ludu. Po pięciu latach panowania Justynian stanął w obliczu poważnego kryzysu. Państwo nawiedziły w ostatnich latach klęski żywiołowe, zmuszając władze do dużych nakładów finansowych. Przewlekła wojna z Persją również zubożyła skarb, co doprowadziło do przerzucenia ogromnej części wydatków na obywateli. Naturalną koleją rzeczy posunięcie to spotkało się z niezadowoleniem podatników. W pierwszych dniach stycznia 532 r. w Konstantynopolu doszło do zaciekłych bójek między stronnictwami Błękitnych i Zielonych. Interweniowały służby porządkowe i kilku prowodyrów skazano na karę śmierci. Egzekucja miała publiczny charakter i ściągnęła tłumy widzów. Atmosfera była ciężka i najwyraźniej napięcie udzieliło się katowi. Zabijał skazańców nad wyraz nieudolnie, wskutek czego dwaj z nich (jeden Błękitny i jeden Zielony) spadli z szafotu jeszcze żywi. Gapie żądali darowania im życia, ale kierujący egzekucją urzędnik nakazał jej powtórzenie. Wówczas z pobliskiego klasztoru wybiegło kilku zakonników i pod osłoną coraz bardziej agresywnego tłumu przeniosło skazańców do kościoła. Prefekt miasta polecił otoczyć kościół strażą, ale nie mógł zapobiec demonstracjom w stolicy. W trzy dni później, podczas wyścigów na hipodromie, oba stronnictwa wznosiły okrzyki, domagając się łaski dla skazańców. Wieczorem zaprzestano wzajemnych obelg i zjednoczeni widzowie prosto z hipodromu wylegli na ulice. Podeszli pod pałac prefekta, skandując wrogie hasła, później siłą wdarli się do więzienia i uwolnili wszystkich aresztantów. Spalono więzienie, podpalono również bramę pałacu cesarskiego. Potem tłum się rozproszył, a władze, obawiając się dalszej eskalacji nastrojów, nie odwołały wyścigów zaplanowanych na następny dzień. Kiedy rano

wznowiono zawody, okazało się, że stronnictwa występują z żądaniami politycznymi. Cesarz ugiął się i odwołał najbardziej znienawidzonych urzędników, wśród nich prefekta miasta. Ale było już za późno. Rozwydrzony tłum podpalał sklepy i pałace, w mieście zapanował terror. Rozpoczęto oblężenie pałacu cesarskiego, a wierność niektórych oddziałów wojskowych wyraźnie zaczęła się chwiać. Co więcej, zaczęli się wahać również senatorowie, asekurując się na dwie strony. Justynian, bojąc się zamachu wewnątrz pałacu, polecił opuścić go wszystkim osobom postronnym, w tym także jednemu z siostrzeńców Anastazjusza. Trzeciego dnia buntu cesarz postanowił osobiście pokazać się tłumowi, licząc na to, że majestat władcy przywróci spokój. Kiedy jednak stanął w swojej loży na hipodromie, posypały się wyzwiska, a chwilę potem kamienie. Monarcha wycofał się do pałacu, na hipodromie zaś obwołano nowego cesarza. Został nim Hypacjusz, wspomniany siostrzeniec Anastazjusza. Sytuacja Justyniana stała się wyjątkowo trudna, tym bardziej że nie powiodła się próba porwania Hypacjusza, podjęta przez najemników pod dowództwem sławnego Belizariusza. Nawet bowiem gwardia cesarska zaczęła przechodzić na stronę buntowników. Wówczas Justynian polecił ewakuować pałac i zarządził wyjazd z Konstantynopola. I wtedy okazało się, że w pałacu jest ktoś, kto nie upadł jeszcze na duchu. Cesarzowa Teodora, która dotychczas w milczeniu przysłuchiwała się naradom, teraz, słysząc rozkaz Justyniana, wstała ze swojego miejsca i zwróciła się do męża: „Czy przystoi, aby niewiasta dawała mężowi przykład odwagi, czy nie przystoi, nie pora tu rozważać. W chwili ostatecznego niebezpieczeństwa trzeba czynić to, co można uczynić. Podług mnie ucieczka, nawet jeżeli przywiodłaby nas w bezpieczne miejsce, nie leży w naszym interesie. Każdy człowiek, który narodził się po to, aby ujrzeć światłość dnia, musi umrzeć. Ale żeby ten, kto został cesarzem miał się stać wygnańcem, tego nie zniosę. Obym nigdy nie zbyła się purpury, którą noszę, obym nie dożyła dnia, w którym przestaną mnie nazywać Cesarską

Wysokością. Jeżeli pragniesz bezpieczeństwa, panie mój, to sprawa jest łatwa. Jesteśmy bogaci, morze jest tuż, a na nim nasze okręty. Wszelako rozważ, czy osiągnąwszy bezpieczeństwo, nie zapragniesz zamienić tego na śmierć. Co do mnie, to podoba mi się dawne powiedzenie, iż purpura cesarska jest najwspanialszym całunem”[14].

Teodora z dworem

Wypowiedź Teodory poskutkowała natychmiast. Była kurtyzana pokazała cesarzowi i przestraszonym wodzom, jak być odważnym. Co więcej, mówiąc o godności osobistej, dała do zrozumienia, że ucieczka przed tłumem jest czynem niegodnym mężczyzny i władcy. Coś odblokowało się w psychice przerażonych mężczyzn. Poszli po rozum do głowy i niebawem sytuacja została opanowana. Na hipodromie pojawili się cesarscy prowokatorzy, wzniecając zamieszki, a kiedy zwolennicy stronnictw zaczęli się bić, wtargnęły między nich oddziały najemników Belizariusza. Doszło do potwornej rzezi: najemnicy [14] – P r o k o p i u s z , De bello Persico, [za:] R. B r o w n i n g , Justynian i Teodora, Warszawa 1977, s. 106.

mordowali każdego, kto był w zasięgu broni. Gdy przewaga przechyliła się na stronę Justyniana, odzyskała lojalność gwardia cesarska. Jej żołnierze popisali się wyjątkowym okrucieństwem, nie przepuszczając absolutnie nikomu. Tego dnia zginęło trzydzieści tysięcy ludzi (!), a hipodrom i jego okolice dosłownie spływały krwią. Najemnicy Belizariusza schwytali niedoszłego cesarza Hypacjusza i doprowadzili go przed oblicze Justyniana i Teodory. Uzurpator błagał władcę o litość i może nawet by ją uzyskał, bo Justynian nie był okrutnikiem, gdyby nie Teodora. Potrząsnęła głową na znak sprzeciwu i Hypacjusz został ścięty, a jego ciało wrzucone do morza. Scena ta doskonale ilustruje, jak bardzo wzrosło znaczenie cesarzowej w czasie buntu. Okazała przecież hart ducha i odwagę, których zabrakło mężowi i jego wodzom z Belizariuszem na czele. Prawdopodobnie gdyby nie ona, rebelia zmiotłaby z tronu Justyniana. Cesarz nigdy tego żonie nie zapomniał i od tej chwili głos Teodory coraz bardziej się liczył. Podczas buntu zniszczeniu uległa katedra Mądrości Bożej, zbudowana przez Konstantyna Wielkiego. Justynian postanowił na jej miejscu wznieść nową świątynię, jeszcze okazalszą niż poprzednia. Wspólnie z Teodorą zdecydowali, że będzie to pomnik ich panowania i zwycięstwa nad buntownikami. W rezultacie powstała jedna z najbardziej znanych budowli świata, kościół Mądrości Bożej, który pod nazwą Hagia Sophia przetrwał do dziś jako najwspanialszy zabytek Stambułu. Nawet zamieniona w meczet (z dodanymi minaretami), świątynia ta pozostała świadectwem wielkości cesarza Justyniana. Paradoksalne: gdyby nie rebelia, która omal nie zmiotła go z tronu, nie powstałaby jedna z najsłynniejszych budowli wszech czasów. A kto wie, czy nie jedna z najpiękniejszych. Amalasunta, królowa Gotów

R

ebelia nie spowodowała zmiany w planach cesarskiej pary. Nadal ich głównym celem pozostała restauracja władzy

rzymskiej na zachodzie imperium. Na pierwszy ogień poszło królestwo Wandalów w Afryce. Dawni zdobywcy, rozleniwieni klimatem i luksusowym trybem życia, nie przedstawiali już szczególnej siły. Na dodatek król, wnuk Walentyniana III (prawnuk Galii Placydii), był zakochany w tradycji rzymskiej i bardziej czuł się Rzymianinem niż Wandalem. Wprawdzie niebawem został on zdetronizowany, ale mimo to państwo Wandalów nigdy już nie odzyskało swojej prężności i niezwykle łatwo uległo Belizariuszowi w 533 r. Tak więc Justynian i Teodora uczynili pierwszy krok na drodze przywracania władzy rzymskiej na Zachodzie. Następnym celem stała się Italia, kolebka cesarstwa rzymskiego. Pół wieku wcześniej jeden z wodzów germańskich imieniem Odoaker usunął z tronu ostatniego cesarza rzymskiego Romulusa Augustusa. Insygnia władzy cesarskiej odesłał do Konstantynopola i rozpoczął na Półwyspie Apenińskim samodzielne rządy, występując oficjalnie jako namiestnik cesarza z Konstantynopola. W rzeczywistości zwierzchnictwo wschodniorzymskie miało charakter wyłącznie symboliczny. Odoaker bowiem ani myślał respektować niczyich poleceń. Trzeba przyznać, że okazał się zręcznym politykiem i administratorem. Rządził Italią przez trzynaście lat i nie były to najgorsze lata dla jej mieszkańców. Utrzymał rzymski aparat administracyjny, skutecznie bronił półwyspu przed najazdami. Udało mu się nawet odzyskać z rąk Wandalów Sycylię. W 489 r. na półwysep wkroczyli Ostrogoci pod przywództwem Teodoryka z rodu Amalów i pokonali armię Odoakra; ten z resztą wojsk schronił się w Rawennie. Oblężenie miasta trwało dwa i pół roku i nie przyniosło rozstrzygającego rezultatu. Zniecierpliwiony Teodoryk zaproponował rywalowi kompromis. Na mocy zawartego porozumienia obaj antagoniści mieli wspólnie rządzić Italią. Zawarcie układu okazało się jednak podstępem władcy Ostrogotów. W kilka dni po wkroczeniu do Rawenny, w czasie uczty, osobiście zabił on rywala. Wkrótce ponownie obwołał się królem. Tym razem przyjął tytuł władcy

Italii. Pokazał w ten sposób, że jego lud zakończył wędrówkę i Półwysep Apeniński stał się jego ojczyzną. Wzorem Odoakra nie próbował dokonywać rewolucyjnych zmian. Zachował dawny aparat administracyjny, oddając sprawy cywilne w ręce autochtonów. Sprawy wojskowe natomiast pozostały wyłącznie w gestii Gotów. Na całym półwyspie rozmieszczono garnizony wojskowe w celu utrzymania porządku. Teodoryk nie starał się stworzyć wspólnego narodu zwycięzców i zwyciężonych. Władzę nad Ostrogotami sprawował jako król, nad Rzymianami – jako namiestnik cesarza wschodniorzymskiego. Jeżeli dodamy do tego podział religijny (Ostrogoci wyznawali arianizm), stanie się zrozumiałe, że obie społeczności żyły obok siebie. Teodoryk zapewnił Italii kilkadziesiąt lat spokoju. Nie było prześladowań religijnych, garnizony wojskowe strzegły granic. Wojownicy goccy przejęli posiadłości podwładnych Odoakra, nie zanotowano więc przypadków wywłaszczeń i grabieży. Nowy władca Italii okazał się politykiem wielkiego formatu. Do posiadanych Italii i Sycylii przyłączył Prowansję i Dalmację. Od samego początku prowadził ożywioną politykę zawierania aliansów z najpotężniejszymi państwami regionu; przymierze z państwami Burgundów, Wizygotów i Wandalów przypieczętował związkami rodzinnymi. Wobec Konstantynopola trzymał się rozsądnej zasady symbolicznych ustępstw, zachowując całkowitą niezależność od władzy cesarza. W 507 r. Teodoryk skutecznie interweniował po stronie Wizygotów w czasie ich konfliktu z Frankami. Po śmierci króla Wizygotów objął regencję w imieniu małoletniego Amalaryka (swojego wnuka). Dzięki takiej działalności w ciągu trzydziestu lat panowania stał się hegemonem basenu Morza Śródziemnego. Polityka regionu obracała się wokół dworu w Rawennie, a Teodoryk umiejętnie korzystał z każdej okazji wzmocnienia swojej pozycji. Jedyną chyba porażką w życiu króla Ostrogotów był brak męskiego potomka. W tej sytuacji Teodoryk zdecydował się mianować sukcesorką jedną z córek. Jego wybór padł na Amalasuntę. Jako ulubienica ojca i jego przypuszczalna

sukcesorką otrzymała ona bardzo staranne wykształcenie. Zgodnie z najlepszymi wzorami rzymskimi władała łaciną i greką, znała zasady retoryki, wprowadzono ją w arkana filozofii. Jej nauczycielami byli Rzymianie, którzy przekazali uczennicy sympatię i szacunek do kultury własnego narodu. W wieku siedemnastu lat Amalasunta poślubiła Eutaryka z rodu Bałtów, panującego wśród Wizygotów. Mąż księżniczki został oficjalnie ogłoszony następcą tronu i uznany przez państwa ościenne z Bizancjum na czele. Zewnętrznym przejawem uznania Eutaryka za sukcesora władcy Ostrogotów było przyznanie mu urzędu konsula przez cesarza Justyna. Zgodnie z tradycją sięgającą czasów republiki rzymskiej co roku wybierano dwóch konsulów. Od kiedy ustanowiono cesarstwo, konsulat stał się funkcją czysto honorową, ale mimo to niezwykle cenioną. Imionami konsulów oznaczano lata kalendarzowe i ta miara czasu zachowała się aż do wprowadzenia kalendarza liczonego od urodzin Chrystusa. Za panowania Teodoryka powołanie na stanowisko konsula w Konstantynopolu stanowiło dowód wyjątkowej łaski cesarskiej. Król Ostrogotów wprowadzał zięcia w sprawy państwa, powoli znajdując w nim coraz większe oparcie. Gdy jednak wydawało się, że sprawy dynastyczne zostały już uporządkowane, przyszedł niespodziewany cios. Po siedmiu latach małżeństwa Eutaryk zmarł. Pozbawiony wyboru sędziwy król Ostrogotów ogłosił następcą tronu sześcioletniego syna Eutaryka i Amalasunty. Regencję do czasu osiągnięcia przez chłopca pełnoletności miała sprawować matka dziecka. Teodoryk zdawał sobie sprawę, że tylko córka może zapewnić kontynuację dotychczasowej linii politycznej oraz zagwarantować małemu Atalarykowi bezpieczeństwo. Król zmarł cztery lata później. Wkrótce po jego śmierci doszło do konfliktu między starszyzną gocką a Amalasuntą. Starożytność, podobnie jak średniowiecze, niechętnie widziała kobiety aktywne w życiu politycznym. W większości wypadków politycy płci pięknej dbali o zachowanie pozorów. Nawet słynna

Kleopatra egipska zawsze miała u swojego boku męską marionetkę. Amalasunta była w jeszcze trudniejszej sytuacji. Wśród plemion germańskich istniał silny etos mężczyznywojownika, a rola kobiety ograniczała się do zadań typowo domowych. Do pierwszego starcia doszło z powodu kwestii wychowania małego króla. Regentka pragnęła zapewnić mu edukację zgodną z rzymskim obyczajem, podobną do tej, jaką sama otrzymała. Protestowali przeciw temu możni goccy, żądając oddania Atalaryka na wychowanie wojsku. W rzeczywistości sprawa wychowania młodocianego władcy stanowiła tylko pretekst: w istocie chodziło o kierunek polityki gockiej, a zwłaszcza o stosunek do Bizancjum. Amalasunta, kontynuując linię ojca, prowadziła politykę ugodową. Starszyzna gocka sprzeciwiała się temu, żądając ostrego kursu wobec Konstantynopola. Regentka nie miała charyzmy Teodoryka, ponadto była przecież kobietą. Obiektywnie patrząc, trzeba przyznać, że opozycjoniści Amalasunty mieli sporo racji. Regentka zdecydowanie przesadzała z uprzejmościami w stosunku do Bizancjum. Kiedy doszło do wojny między cesarstwem a Wandalami, Amalasunta udostępniła flocie bizantyjskiej bazy na Sycylii. Pomogła cesarstwu zniszczyć państwo Wandalów, tracąc tym samym naturalnego sprzymierzeńca. W ten sposób państwo ostrogockie zostało otoczone od południa i wschodu przez posiadłości bizantyjskie. W rok po podboju Afryki przez Bizancjum zmarł młody Atalaryk. Wraz z jego śmiercią sytuacja prawna Amalasunty uległa gwałtownemu pogorszeniu. Opozycja zażądała wyboru nowego władcy, nie chcąc zgodzić się na tytuł królewski dla regentki. Przy okazji kolportowano pogłoski, że to Amalasunta jest winna śmierci młodego króla. Podobno nie interesowała się w ogóle życiem syna, koncentrując się wyłącznie na walce o władzę. Pozbawiony nadzoru Atalaryk prowadził się skandalicznie, rujnując własny organizm. Nikt jednak nie zwrócił uwagi, że młodociany król prawdopodobnie odziedziczył słabe

zdrowie po ojcu. Ponadto klimat Rawenny był bardzo niezdrowy: stolica leżała wśród bagien w wyjątkowo malarycznej okolicy. Eutaryk zmarł przypuszczalnie na malarię i jego syn również. Natomiast nadużywanie uciech stołu i łoża (co zarzucano

Amalasunta (prawdopodobnie)

Atalarykowi) stanowiło normalną rozrywkę arystokracji gockiej. Amalasunta zaatakowała pierwsza. Poleciła aresztować i stracić trzech najwybitniejszych opozycjonistów. Następnie

sprowadziła do Rawenny swojego kuzyna Teodahada. Był on synem króla Wandalów Trasamunda i siostry Teodoryka. Dotychczas trzymał się z dala od polityki, administrując spokojnie w swoich dobrach. Interesował się głównie filozofią, literaturą oraz sporami majątkowymi z sąsiadami. Współcześni uważali go za dziwaka i sknerę. Amalasuncie jednak wydał się idealnym kandydatem na współrządcę. Tak więc regentka poślubiła kuzyna, zakładając, że będzie on tylko tytularnym królem, a rzeczywista władza pozostanie w jej rękach. W ten sposób pozbawiła przeciwników głównego argumentu przeciwko sobie. Na tronie ponownie zasiadł król, mężczyzna z rodu Amalów. Jednocześnie regentka podjęła działania asekuracyjne na wypadek niekorzystnego rozwoju wydarzeń. Część skarbu królewskiego zdeponowała na okręcie, mającym umożliwić jej ewentualną ucieczkę do Konstantynopola. Skontaktowała się z Justynianem i ten przygotował dla niej pałac w Dyrrachium na wybrzeżu Adriatyku. Królowa nie doceniła jednak Teodahada. Niedawny filozof nagle zasmakował we władzy. Możliwe, że skłoniła go do tego Teodora, malując w ponurych barwach los króla w razie małżeństwa Amalasunty z Justynianem. Tak więc Teodahad porozumiał się z opozycją i dokonał zamachu stanu. Córka Teodoryka została pozbawiona władzy i internowana na jednej z wysp jeziora Bolseno. Amalasunta poprosiła o pomoc Justyniana. Co więcej, doszło podobno między nimi do wymiany listów na temat ich planowanego małżeństwa! Analizując sytuację, wcale nie można tego wykluczyć. Związek Justyniana i Teodory trwał już kilkanaście lat i największe uniesienia małżonkowie mieli za sobą. Amalasunta była kobietą piękną i inteligentną, a ponadto pochodziła z królewskiego rodu i w posagu wniosłaby państwo Ostrogotów. Oferta z pewnością musiała się wydać Justynianowi kusząca — i jako mężczyźnie, i jako politykowi. Rozwód z Teodorą mógł uzyskać w każdej chwili, jako że przeszłość cesarzowej dawała po temu wystarczającą liczbę powodów. Przypuszczalnie jednak Teodora domyślała się zamiarów męża.

Była osobą zbyt inteligentną i spostrzegawczą, aby jej uwagi uszła korespondencja cesarza z Amalasuntą. Jak się miało później okazać, odbiło się to tragicznie na losach córki Teodoryka. Teodora postanowiła usunąć Amalasuntę rękami Gotów, kompromitując ją w oczach poddanych. Skłoniła męża, aby wysłał do Rawenny poselstwo z żądaniem uwolnienia królowej. Jednocześnie poseł bizantyjski wziął Amalasuntę w imieniu cesarza pod swoją opiekę. Nieoficjalnie jednak miał przekazać władzom gockim informację, że cesarzowa będzie wdzięczna za zamordowanie córki Teodoryka. Misterna intryga Teodory okazała się wszakże zbyteczna. Kiedy poseł Justyniana przybył do Italii, królowa już nie żyła. Została uduszona w czasie kąpieli przez krewnych straconych wcześniej opozycjonistów. Amalasunta przegrała ostatecznie walkę o władzę, a Bizancjum uzyskało wygodny pretekst do interwencji. Jeszcze w tym samym roku armia bizantyjska wylądowała na Sycylii. Teodahad zawiódł na całej linii. Pozwolił, aby Belizariusz bez walki zajął Sycylię i południową Italię. W tej sytuacji możni goccy pozbyli się nieudacznika. Teodahada zdetronizowano, a wkrótce potem zamordowano. Nowym królem został Witigis, który ze względów dynastycznych poślubił córkę Amalasunty Matasuntę wbrew woli dziewczyny. Mszcząc się na niechcianym mężu, wnuczka Teodoryka rozpoczęła kolaborację z Bizancjum. Nie musiała się zresztą specjalnie starać, albowiem Witigis okazał się kiepskim wodzem. Po czterech latach walk skapitulował i został odesłany do Konstantynopola. Jego poddani walczyli jednak dalej. Pod wodzą kolejnego władcy, o imieniu Totila, toczyli zacięte boje jeszcze przez ponad dwadzieścia lat. Wreszcie w 550 r. zaświtała nadzieja na trwały pokój. Głównodowodzącym w Italii mianowano Germanusa, kuzyna Justyniana. W zamierzeniach cesarza miał on w przyszłości zostać władcą odbudowanego cesarstwa zachodniorzymskiego. Wkrótce po przybyciu do Italii poślubił Matasuntę. Wydawać się mogło, że zapanuje wreszcie zgoda między Gotami i Bizancjum. Niestety, Germanus rychło zmarł, a wojna rozgorzała na nowo. W

trzy lata później rozegrał się końcowy akt dramatu dzielnego narodu. Otoczony u podnóża Wezuwiusza ostatni oddział liniowy Ostrogotów ruszył do walki z przeważającymi siłami wroga. Do boju stanęli wszyscy wojownicy, a król Teja walczył w pierwszym szeregu. Mimo znacznej dysproporcji sił Germanie bili się do utraty życia. Padli niemal co do jednego, a wraz z nimi ich władca. W 561 r. poddała się Werona, ostatnia twierdza gocka na półwyspie. Niedobitki dumnego plemienia uzyskały zgodę na opuszczenie Italii z bronią w ręku. W ćwierć wieku po śmierci Amalasunty Ostrogoci na zawsze zniknęli z kart historii.

Teodora (prawdopodobnie)

W tym czasie Teodora już nie żyła. Wielka władczyni nie doczekała ostatecznego triumfu oręża bizantyjskiego w Italii.

Zmarła w 548 r. na skutek choroby nowotworowej. Justynian miał więc czas, aby się przygotować do ciosu. Nie wiemy, czy przejawiał jakieś oznaki żalu, zresztą był człowiekiem bardzo powściągliwym w okazywaniu uczuć. Zachowała się natomiast informacja, że w kilka lat po śmierci żony, wracając z wyprawy wojennej, zatrzymał swój orszak przed kościołem, w którym była pochowana. Samotnie wszedł do świątyni i spędził u grobu cesarzowej dłuższy czas. Nie ożenił się po raz drugi i nic nie wiadomo o jakichkolwiek konkubinach władcy. Justynian przeżył żonę o osiemnaście lat. Kiedy umierał, wydawało się, że państwo rzymskie wróciło do dawnej świetności. Konstantynopol panował nad niemal całym dawnym terytorium cesarstwa. Tylko Galia, północna Hiszpania i Brytania pozostawały niezależne. Niestety, w kilka lat po śmierci Justyniana do Italii wtargnęli Longobardowie, niszcząc niemal zupełnie to, co osiągnięto w wyniku wieloletniej wojny. W kilkadziesiąt lat później Półwysep Bałkański zalały plemiona Słowian, a na południu Mahomet rozpoczął konsolidację Arabów. W półtora wieku po zgonie Justyniana cesarstwo zostało ograniczone do terytorium Azji Mniejszej i ciężko walczyło o przetrwanie. Ale to już zupełnie inna historia...

WYBRANA BIBLIOGRAFIA Źródła A m m i a n M a r c e l i n u s , Rerum Gestarum, Lipsk 1978. A p p i a n z A l e k s a n d r i i , Historia rzymska, Warszawa 1957. C e z a r , O wojnie domowej, Warszawa 1951. C y c e r o n , Filipiki, Paryż-Poznań 1870-1879. C y c e r o n , Listy do Attyka, „Meander” 1973, nr 28. D i o d o r S y c y l i j s k i , Biblioteka historyczna, Londyn 1967. H e r o d o t , Dzieje, Warszawa 1954. Historycy cesarstwa rzymskiego, Warszawa 1966. H o m e r , Iliada, Warszawa 1981. H o m e r, Odyseja, Warszawa 1953. J u s t y n , Epistome Historarum Philippiarum, „Meander” 1976, nr 31. J o r d a n e s , Getika, Lublin 1984. L i w i u s z, Dzieje od założenia miasta, Wrocław 1968-1982. O w i d i u s z , Sztuka kochania, Warszawa 1957. P a u z a n i a s z , Wędrówki po Helladzie, Wrocław 1968. P l u t a r c h , Moralia, Wrocław 1954. P l u t a r c h , Żywoty sławnych mężów, Warszawa 1977. P o l i b i u s z, Dzieje, Wrocław 1957-1962. P r o k o p i u s z z C e z a r e i , Historia sekretna. Warszawa 1969. P r o k o p i u s z z C e z a r e i , Wojna s Gotami, Moskwa 1950. S o k r a t e s S c h o l a t y k , Historia Kościoła, Warszawa 1986. S o z o m e n o s . Historia kościelna, Warszawa 1980. S w e t o n i u s z, Żywoty sławnych mężów, Wrocław 1972. T a c y t , Dzieje, Warszawa 1957. T a c y t , Roczniki, Warszawa 1957. T u k i d y d e s , Wojna peloponeska, Warszawa 1957.

W e r g i l i u s z, Eneida, Warszawa 1987. Opracowania A u r e t R . , Kaligula, Warszawa 1990. B r o w n i n g R., Justynian i Teodora, Warszawa 1977. C a r y M . , H a y e s - S c u l l a r d H . , Dzieje Rzymu, Warszawa 1992. C i e c h a n o w i c z J., Cień Minotaura, Warszawa 1996. C i e c h a n o w i c z J., Rzym. Ludzie i budowle, Warszawa 1989. D o n i m i r s k i A., Niezwykłe kobiety, Kraków 1995. D o r r z a p f R., Eros, małżeństwo, Lucyper w pludrach, Gdynia 1997. E t i e n n e R., Życie codzienne w Pompejach, Warszawa 1966. F l a c e l i e r e R., Życie codzienne w Grecji za czasów Peryklesa, Warszawa 1989. G i b b o n E., Zmierzch cesarstwa rzymskiego, Warszawa 1995. G r a n t M., Dwunastu Cezarów, Warszawa 1997. G r a n t M„ Mity rzymskie, Warszawa 1978. G r a v e s P„ Mity greckie, Warszawa 1974. G r i m a l P., Miłość w Rzymie, Warszawa 1990. G r i m a l P., Seneka, Warszawa 1994. H a m m o n d N . G. L., Dzieje Grecji, Warszawa 1977. J a c z y n o w s k a M., Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1974. K o t u l a T., Afryka Północna w starożytności, Warszawa 1972. K o t u l a T., Septymiusz Sewer, Wrocław 1986. K r a w c z u k A., Cesarz August, Wrocław 1973. K r a w c z u k A., Gajusz Juliusz Cezar, Wrocław 1972. K r a w c z u k A., Kleopatra, Wrocław 1972. K r a w c z u k A., Neron, Warszawa 1974. K r a w c z u k A., Perykles i Aspazja, Warszawa 1995. K r a w c z u k A., Ród Argeadów, Kraków 1982. K r a w c z u k A., Rzymianki, Warszawa 1992. K r a w c z u k A., Sprawa Alkibiadesa, Warszawa 1995. K r a w c z u k A.. Upadek Rzymu, Wrocław 1978.

K r a w c z u k A., Wojna trojańska. Warszawa 1995. K u m a n i e c k i K., Cyceron i jego współcześni. Warszawa 1989. L e v e q u e P ., Świat grecki, Warszawa 1973. S t r z e l c z y k J., Goci. Rzeczywistość i fantazja. Warszawa 1984. S t r z e l c z y k J., Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa 1994. Ś w i d e r k ó w n a A., Hellada królów, Warszawa 1967. Ś w i d e r k ó w n a A., Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 1974. Ś w i d e r k ó w n a A., Siedem Kleopatr, Warszawa 1978. T a r n W., Cywilizacja hellenistyczna, Warszawa 1957. W a l t e r G., Cezar, Warszawa 1983. W i n n i c z u k L.. Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1977. W i p s z y c k a E . , Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa 1992. W i p s z y c k a E . , B r a v o B . , Historia starożytnych Greków, Warszawa 1992. W o l s k i J., Historia starożytności, Warszawa 1971. Z i e n t a r a B., Świt narodów europejskich, Warszawa 1985.