Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu [1, 1 ed.] 8301007435, 9788301007430 [PDF]

Zitiervorschau

VADEMECUM HISTORYKA STAROŻYTNEJ GRECJI I

PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

Vademecum pisaliśmy z myślą o rozmaitych czytelnikach: przede wszystkim o studentach, którym trzeba ułatwić kontakt z wyni­ kami badań nad starożytnością klasyczną; w dalszej perspekty­ wie o młodszych i starszych ba­ daczach poszukujących pierwszej pomocy na terenie leżącym poza zasięgiem ich codziennych badań. Żartobliwie nazywaliśmy między sobą Vademecum „książką dla studenta i dla docenta". Nie wy­ daje się, aby ich interesy były w istocie sprzeczne. Większość informacji zgromadzonych w tej książce odnosi się do pracy ze źródłami. Stąd rozdziały o hi­ storiografii i pokrewnych jej ga­ tunkach literackich, inskrypcjach, papirusach, monetach greckich i rzymskich. Poświęciliśmy wiele miejsca dyscyplinom badającym pod różnymi kątami informacje zawarte w źródłach: metrologii, chronologii, prosopografii. Zna­ lazła tu swoje miejsce również krytyka tekstu. W drugim tomie Vademecum znajdować się będzie rozdział omawiający miejsce źródeł ar­ cheologicznych w warsztacie ba­ dawczym historyka starożytności oraz dział bibliografii. Wskazów­ kom bibliograficznym poświęci­ liśmy wiele miejsca również i w I tomie. Chcieliśmy w ten sposób ułatwić czytelnikowi orientację w skomplikowanej i bogatej lite­ raturze przedmiotu. Pisząc kolejne rozdziały myśle­ liśmy nie tylko o historykach, ale również o archeologach, filo­ logach klasycznych, czy wszyst­ kich innych, których antyk inte­ resuje.

VADEMECUM HISTORYKA STAROŻYTNEJ GRECJI I RZYMU

VADEMECUM HISTORYKA STAROŻYTNEJ GRECJI I RZYMU TOM I Opracowali BENEDETTO BRAVO '• ALEKSANDRA KRZYŻANOWSKA • ANDRZEJ KUNISZ JAN TRYNKOWSKI • EWA WIPSZYCKA pod redakcją EWY WIPSZYCKIEJ

PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1985

Okładkę i obwolutę projektowała Maria Łuszćźyńska Redaktor Zuzanna Stefaniak Typograficzne opracowanie Janusz Malinowski Redaktor kartograf Irena Pac Korektor Piotr Wilkniewski

(g) Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1979

ISBIS-83-01-00743-5

o

PRZEDMOWA

Na wstępie wypada się przyznać, że tytuł tej książki został skopiowany z innych, które podobnie jak nasza, chciałyby wprowadzać wszystkich chętnych w arkana określonej dyscypliny naukowej. Pisaliśmy ją z myślą o rozmaitych czytelnikach: przede wszystkim o studentach, którym trzeba ułatwiać kontakt z wynikami badań nad starożytnością; w dalszej perspektywie o młodszych czy starszych badaczach poszukujących pierwszej pomocy na terenie leżącym poza zasięgiem ich codziennych badań. Żartobliwie nazywaliś­ my między sobą Vademecum „książką dla studenta i dla docenta". Nie wydaje się, aby ich interesy były w istocie sprzeczne. Większość informacji zgromadzonych w tej książce odnosi się do pracy ze źródłami. Stąd rozdziały o historiografii i pokrewnych jej gatunkach literackich, inskrypcjach, papi­ rusach, monetach greckich i rzymskich, zabytkach archeologicznych. Poświęciliśmy wiele miejsca dyscyplinom badającym pod różnymi kątami informacje zawarte w tych źródłach: metrologii, chronologii, prosopografii. Znalazła tu swoje miejsce również krytyka tekstu, której zasady muszą być znane wszystkim badaczom starożytności, gdyż bez wiedzy w tym zakresie nie można prawidłowo korzystać ze źródeł literackich. Źródła, o których w Vademecum będzie mowa, to źródła odnoszące się do cywilizacji greckiej i rzymskiej. Wyłączenie źródłoznawstwa wschodniego wynikło z przyczyn natury praktycznej: dydaktyka uniwersytecka, dla potrzeb której przede wszystkim książka ta bjiła pisana, jeśli nie liczyć bardzo ograniczonej grupy orientalistów, nie jest w stanie uwzględ­ niać tekstów napisanych pismem klinowym czy hieroglificznym. Dostęp do nich otwie­ rają specjalistyczne studia; łaciny zaś uczą się wszyscy historycy i archeolodzy. Greka, choć w porównaniu z łaciną upośledzona, znana jest znacznie szerzej od języków wschod­ nich. Rozważania na temat źródeł, których nie możemy czytać w oryginale, nie mają wiele sensu. Natomiast w części Vademecum poświęconej na bibliografię cywilizacjom wschod­ nim przyznaliśmy osobny rozdział. W drugim tomie Vademecum, który mamy nadzieję oddać szybko czytelnikowi, znajdo­ wać s'ię będzie rozdział omawiający miejsce źródeł archeologicznych w warsztacie badaw­ czym historyka starożytności oraz dział bibliografii. Książkę zamykać będą informacje o bieżącym życiu naukowym w zakresie badań nad antykiem. Czytelnik szybko się przekona, że znaczną część stron Vademecum zajmuje bibliografia, bądź w postaci osobnych rozdziałów w tomie II, bądź w wykazach dołączonych do kolej­ nych rozdziałów. Wszyscy kładliśmy na nią nacisk, pragnąc ułatwić czytelnikowi porusza­ nie się w skomplikowanej i bogatej literaturze przedmiotu. Cywilizacje antyczne badane

5

o

są na całym świecie, ilość studiów, czasopism specjalistycznych w rozmaitych językach jest ogromna. Z literatury w obcych językach wybieraliśmy z reguły pozycje najważniejsze, staraliśmy się, rzecz prosta, być w miarę możliwości znacznie hojniejsi w cytowaniu prac polskich. W Polsce ten typ wydawnictwa dla historii starożytnej pojawia się po raz pierwszy. Mieliśmy jednak obce wzory. Potrzeby dydaktyki na wyższych uczelniach a także potrzeby badawcze od dawna skłaniały różnych autorów do opracowywania takich jak nasze „wpro­ wadzeń". Najlepsze zostało napisane przez H. Bengtsona {Einjuhrung in die alte Geschichte, pierwsze wydanie ukazało się w 1949 r., wielokrotnie przerabiane i przedrukowywane przez autora). Nasze Vademecum znacznie się od niego (i od innych zresztą) różni. Ustala­ jąc listę materii, które następnie opracowywaliśmy, braliśmy pod uwagę naszą konkretną sytuację, nasze zasoby biblioteczne, specyficzny charakter studiów i tendencje rozwojowe badań nad antykiem w dzisiejszej Polsce. W tytule znalazło się słowo „historyk", ale źle by się stało, gdyby odstraszało ono przedstawicieli innych dyscyplin studiujących starożytność. Pisząc kolejne rozdziały myśle­ liśmy nie tylko o historykach, ale również o archeologach, filologach klasycznych czy wszelkich innych studentach (lub badaczach), których antyk interesuje. Nad książką pracowali nie tylko autorzy. Wiele zawdzięczamy recenzentom, którzy nie tylko powitali życzliwie samą ideę i jej pierwsze wcielenie, lecz także dzięki swym krytykom i równie cennym sugestiom pomogli nam znaleźć dla niej bogatszy i lepszy kształt. Stąd nasze podziękowanie dla Józefa Wolskiego, Tadeusza Kotuli i Tadeusza Łoposzki. Wspom­ nieć tu z wdzięcznością wypada o tych, którzy przeczytali poszczególne rozdziały i mieli do nich krytyczne uwagi: Krzysztofie Pomianie {Historiografia), Annie Świderkównie {Wprowadzenie i Papirologia), Sebastiano Timpanaro {Krytyka tekstu). Na dobrą sprawę autorzy powinni sobie złożyć nawzajem podziękowania za sugestie i długie dyskusje. Ale to już nie leży w przyjętych obyczajach. Ewa Wipszycka

WYKAZ SKRÓTÓW

Aufstieg und Niedergang = Aufstieg und Niedergang der romischen Welt. Geschichte und Kultur im Spie­ gel der neueren Forschung, herausgegeben von H. Temporini, Berlin 1972BeHes Lettres = Collection des Universités de France publice sous le patronage de PAssociation Guillaume Bude par la Société d'Edition „Les Belles Lettres" 1920CC = Corpus Christianorum seu nova patrům collectio. Series Graeca; series Latina, Turnhout 1953CIG = Corpus Inscriptionum Graecarum, Berlin 1828-1859 CIL = Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlin 1863CSEL = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Wien 1866FIRA = Pontes luris Romani Anteiustiniani in usum scholarum, wyd. 2, Firenze 1941 F. Gr. Hist. = Die Fragmente der griechischen Historiker, ed. F. Jacoby, Berlin i Leiden 1923-1958 GCS = Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte, Berlin 1897II = Inscrlptiones Italiae, Roma 1947ILS = Inscriptiones Latinae Selectae, ed. H. Dessau, Berlin 1892-1916 Journ. of Hell. Stud. = „The Journal of Hellenic Studies" Journ. of Rom. Stud. = „The Journal of Roman Studies" Loeb = The Loeb Classical Library, London-Cambridge Mass. 1912MGH AA = Monumenta Germaniae Historica. Auctores Antiquissimi, Berlin 1877-1919 Migne PL = Patrologiae cursus completus, series Latina, ed. J. P. Migne, Paris 1844-1855 Migne PG = Patrologiae cursus completus, series Graeca, ed. J. P. Migne, Paris 1857-1868 OCT = Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis — Oxford Classical Texts, Oxford 1898OGIS = W. Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, Leipzig 1903-1905 RE = Paulys Rcal-EncyclopSdie der classischen Altertumswissenschaft, edd. G. Wissowa, W. Kroll, K. Ziegler, Stuttgart 1894Syll3 = W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, wyd. 3, Leipzig 1915-1924 Teubner = Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Latinorum Teubneriana, Leipzig 1849-. Poczynając od 1953 r. istnieją dwie firmy wydawnicze o tej samej nazwie, które odróżniamy: Teubner-Leipzig i Teubner-Stuttgart Wiestn. Dr. 1st. = „Wiestnik Driewniej Istorii" Wiz. Wriem. = „Wizantijskij Wriemiennik"

Rozdział I. WPROWADZENIE DO ŹRÓDŁOZNAWSTWA ANTYCZNEGO BENEDETTO BRAVO, EWA WIPSZYCKA

1. UWAGI WSTĘPNfc Starożytność należy do tych okresów historii Europy, dla których mamy skąpą dokumen­ tację. Problem kryteriów selekcji źródeł, tak istotny dla historyka czasów najnowszych, jedynie wyjątkowo może dotyczyć badacza antyku. Cały jego wysiłek skierowany jest zazwyczaj na maksymalne wykorzystanie posiadanych już zasobów i dalsze ich powięk­ szanie; istnieją bowiem stale możliwości dodawania nowych źródeł, dostarczanych tak przez badania wykopaliskowe, jak i przez znaleziska przypadkowe. Wśród rozmaitych kategorii źródeł teksty literackie odgrywają dominującą rolę. Jest to cecha dyscyplin badających historię cywilizacji greckiej i rzymskiej. Choć znaczenie in­ skrypcji, papirusów, zabytków archeologicznych, monet stale rośnie w miarę powiększania się ich zasobów, to literatura pozostała źródłem najważniejszym, najbogatszym, najszerzej sięgającym. Opierając-się na niej budujemy modele, rekonstruujemy struktury rozmaitych dziedzin starożytnej cywilizacji. Szczególna przydatność źródeł literackich do formowania sądów ogólnych bierze się stąd, że nie dotyczą one tylko spraw jednostkowych, lecz zawierają syntezę obejmującą mniej lub bardziej szeroką dziedzinę rzeczywistości. Syntetyzujący wysiłek umysłu ludzkiego w stosun­ ku do opisywanej rzeczywistości prowadził do sensownej, dającej się badać, selekcji faktów. Korzystając z literatury jesteśmy wprawdzie silnie uzależnieni od sposobu widzenia świata przez jej autorów, od ich perspektywy, ale możemy to ograniczenie zmniejszyć badając właśnie mentalność środowisk piszących i w miarę możliwości konfrontując utwory lite­ ratury z innymi źródłami. Poza tym rozpoznanie i zrozumienie perspektywy autorów lite­ ratury antycznej to zrozumienie jednego z istotnych aspektów świata starożytnego. Inne kategorie źródeł dostarczają nam najczęściej informacji jednostkowych, przejście od nich do wniosków ogólnych jest bez pomocy danych literackich bardzo trudne. Nie wynika to bynajmniej z organicznej niższości wszystkich źródeł nieliterackich, lecz w znacznym stopniu ze stanu ich zachowania. Papirusy, na przykład, przypominają nam archiwalia nowożytne, ale papirolodzy nie są w stanie prowadzić nad nimi takich badań, jakie prowadzą nowożytnicy nad archiwaliami. Rzecz w tym, że pierwotne zespoły doku­ mentów czy aktów uległy gruntownemu rozproszeniu. Mimo wielkiej liczby zachowanych papirusów nieliterackich, jest ich jak na tysiąc lat (bo tak długo trwał okres, w którym w Egipcie istniały liczne środowiska posługujące się greką) za mało, by móc opracowywać je za pomocą metod statystycznych. To, że dotarły do nas strzępy dokumentacji życia małych osad, może badacza czasami cieszyć, najczęściej jednak przyczynia mu ciężkich zmartwień. Niewiele mamy bowiem tekstów pochodzących z urzędów administracyjnych S

wyższego szczebla, które zjawiska widziały z szerszej perspektywy (jeden napad na spokoj­ nego podróżnika nie świadczy o niczym; powtarzające się wypadki bandytyzmu to już zjawisko innego rzędu). Wartość inskrypcji dla współczesnego badacza ogranicza tak przy­ padkowość zachowania, jak i pierwotne zawężenie tematyki. Tylko pewne akty były utrwa­ lone w postaci napisów sporządzonych tak, że mogły dotrwać do naszych czasów. W związku z tym obraz życia jakiejś krainy zbudowany wyłącznie z danych inskrypcyjnych musiałby pozostawiać liczne białe plamy w tych dziedzinach, które wcale albo bardzo słabo były w inskrypcjach odzwierciedlane. Zabytki archeologiczne odpowiadają nam tylko na nie­ które pytania; trudno jest na przykład od nich oczekiwać jednoznacznych odpowiedzi na pytania o zjawiska polityczne czy stosunki etniczne; nie'można rekonstruować stosunków społecznych wyłącznie za ich pomocą. Okresy, z których pochodzi wiele utworów literackich są zawsze uprzywilejowane Możliwość konfrontacji danych z nich wydobytych z danymi dostarczanymi przez wszelkie inne dostępne kategorie źródeł stwarza dla badacza optymalne warunki pracy. Zależność od źródeł literackich występuje nawet i dla tych okresów i terenów, które ich nie mają. Historyk bowiem nato, by móc interpretować inskrypcje, papirusy czy zabytki archeologiczne, musi korzystać z aparatury pojęciowej i posługiwać się modelami wypraco­ wanymi dla innych lepiej wyposażonych terenów. Zazwyczaj nie zdaje sobie z tego sprawy, operując automatycznie koncepcjami i pojęciami wpojonymi w toku studiów uniwersy­ teckich czy przejętymi z prac fachowych; nie pyta o to, w jaki sposób ani na podstawie jakich materiałów źródłowych zostały wypracowane, zapomina, że takie pojęcia, jak choćby „niewolnictwo", „obywatelstwo", pozostałyby puste, gdyby nie wypełniono ich treścią zaczerpniętą z tekstów literackich. Przyznanie pierwszego miejsca źródłom literackim w całokształcie badań nad staro­ żytnością (podkreślić trzeba słowo całokształt, gdyż w poszczególnych wypadkach może to wyglądać inaczej) nie oznacza zepchnięcia innych kategorii źródeł na margines i zwol­ nienia badacza z obowiązku systematycznego studiowania inskrypcji, monet, papirusów nieliterackich, zabytków archeologicznych. Właśnie one pozwalają nam nie tylko na spraw­ dzenie informacji zawartych w literaturze, ale przede wszystkim na wciągnięcie w pole naszych badań tych odcinków życia społeczeństw, które pozostawały poza zasięgiem zainte­ resowań autorów antycznych lub traktowane były jedynie marginesowo. Ponadto nadzieje na odnowienie badań nad starożytnością wiążą się w części z powiększaniem zasobu źró­ deł nieliterackich. Perspektywy znalezienia nowych dzieł literackich istnieją, ale są nie­ wielkie, nasze zaś zbiory inskrypcji, monet, zabytków archeologicznych, papirusów nielite­ rackich rosną systematycznie i będą stale rosnąć. Przytoczyć tu warto sąd Louis Roberta, wybitnego francuskiego specjalisty od epigrafiki greckiej, charakteryzujący reakcje niektó­ rych badaczy nadmiernie związanych z literacką dokumentacją. „Zdarza się, wcale nie­ rzadko, że historycy starożytności (świadomie lub nieświadomie) przyjmują taką oto posta­ wę: czują czy sądzą, że są atakowani, wprost oblegani przez to, co zwykli nazywać naukami pomocniczymi, to znaczy przez dyscypliny badające źródła, dzięki którym wyłącznie odna­ wia się dokumentacja starożytności — epigrafikę, numizmatykę, papirologię, archeologię. Mogą wówczas przyjąć postawę biernego oporu i ignorować w praktyce ów strumień świa­ dectw, a za to kurczowo trzymać się tradycyjnych tekstów historiograficznych, próbując odnowić je na drodze paradoksów czy pogłębiać przez nadmierną troskę o szczegóły, w których teksty się rozpływają. Dziać się tak może z racji lęku przed «techniką» tych 10

dyscyplin; jest w tej postawie wiele iluzji lub wiele przesady. «Techniki» nie mają aż tak wielkiego w nich udziału, aby każdy nie mógł ich posiąść bez nadmiernego wysiłku. Trzeba nieco zdrowego rozsądku i postawy krytycznej, jak w każdym rodzaju badań historycznych; trzeba pr2ede wszystkim ciekawości skłaniającej do czytania wiele i szeroko. Inny typ lęków może pojawić się w obliczu rozmiarów naszych zasobów i stałego napływu nowych źródeł, nie zostawiających badacza w spokoju. Stąd istnieją historycy, którzy ograniczają się do pozdrawiania ich z daleka lub poznawania jedynie poprzez kompilacje szybko starzejące się, wybory czy skróty; historycy, którzy nie starają się być poinformowani na bieżąco, mimo że nie brak ku temu środków". Wypada jednak przestrzec czytelnika przed pospiesznym sądem, jakoby postęp w za­ kresie wiedzy o starożytności zależny był wyłącznie czy głównie od nowych elementów naszej dokumentacji źródłowej. Jest on przede wszystkim wynikiem zmian naszej perspekty­ wy na przeszłość, zmiany te zaś tylko częściowo związane są z napływem nowych źródeł; w większym jeszcze stopniu wynikają one ze zmian całokształtu naszej kultury. Odnowa nauki historycznej to głównie odnowa problematyki przy pomocy nowych pojęć, rozsze­ rzenie horyzontu naszych zainteresowań, wzrost naszej zdolności do rozumienia kultur odmiennych od naszej dzisiejszej. W tej odnowie zarówno „stare", jak i „nowe" źródła są przydatne. Błędem byłoby sądzić, že „stare " źródła, przetrawione przez wiele pokoleń uczonych, są już wyczerpane. Mogą one być wyeksploatowane tylko o tyle, o ile badacze pozostają w kręgu starej problematyki. / Inskrypcje, papirusy, monety, zabytki archeologiczne zostaną omówione w specjalnych rozdziałach Vademecum. W nich czytelnicy znajdą odpowiedzi (czy raczej próby odpo­ wiedzi) na podstawowe pytania źródłoznawcze: o zasięg, rozłożenie w przestrzeni i czasie, warunki zachowania i stan zachowania, wartość poszczególnych rodzajów źródeł dla rozmaitych badań przez nas podejmowanych. Źródła literackie nie mają swego rozdziału (poza historiografią) i nie mogłyby go mieć: ich problematyka źródłoznawcza jest tak bogata, że żadne Vademecum nie byłoby w stanie zamknąć jej przy założeniu zachowania sensow­ nego poziomu. Tylko na pewne z postawionych wyżej pytań postaramy się odpowiedzieć we Wprowadzeniu. j W dalszym jego ciągu znajdzie się ponadto charakterystyka naszych zasobów w zakre­ sie źródeł aktowych z punktu widzenia ich typów, a nie formy, w której dotrwały do czasów współczesnych. Dłużej zatrzymamy się na tych kategoriach źródeł aktowych, które, podob­ nie jak literaturę, znamy z rękopisów średniowiecznych lub humanistycznych (inne szcze­ gółowo omawiają rozdziały Epigrafika i Papirologia). '

2. STAN ZACHOWANIA ANTYCZNEJ LITERATURY Uwagi na temat źródeł literackich musimy rozpocząć od próby znalezienia odpowiedzi na pytanie, jaka część antycznej literatury i dlaczego do nas dotarła, a jaka przepadła1. 1

Problematyka zachowania literatury antycznej traktowana jest również(ale z innego punktu widzenia) w rozdziale Krytyka tekstu. Stan badań w tej dziedzinie przedstawia przystępnie napisana praca zbiorowa: Geschichte der Óberlieferwig der antiken wid mittelalterlichenLiteratur, t. I: Antikes und mittelaherliches Buch-und Schriftwesen. Uberlieferungsgeschichte der antiken Literatur, Zurich 1961, ss. 623 Patrz również A. Dain, Les manuscrits, wyd. 2, Paris 1964, ss. 196.

//

Wypada od razu zwrócić czytelnikowi uwagę, że terminem „literatura" obejmu­ jemy całe antyczne piśmiennictwo, a więc zarówno te utwory, które należały do poezji i prozy artystycznej, jak i te dzieła, którym intencje artystyczne nie przyświecały. Taki zakres terminu „literatura", tradycyjnie przyjęty przez rozmaite dyscypliny badające starożytność, sprzeczny jest z dzisiejszymi definicjami. Wynikło to ze względów praktycz­ nych : szczupła podstawa źródłowa badań nad antykiem zmuszała uczonych do studiowania wszelkich istniejących tekstów, uniemożliwiała wydzielenie ostro zarysowanych specjal­ ności. Często ci sami badacze interpretowali i wydawali zarówno teksty o intencjach arty­ stycznych, jak i wyłącznie naukowych czy praktycznych. Techniki badawcze były albo identyczne, albo tak bardzo zbliżone, że opanowanie ich przez te same osoby nie nastrę­ czało zasadniczych trudności. Zgodnie z taką konwencją podręczniki historii literatury greckiej czy łacińskiej (oczywiście mamy tu na myśli podręczniki obszerne, a nie zarysy dokonujące ostrej selekcji) starają się objąć, jeśli nie absolutnie wszystkie działy i wszystkich autorów, to przynajmniej większość z nich. Dobry podręcznik historii literatury służy pierwszą pomocą w pracy wszystkim pozostałym naukom o starożytności. Przytłaczająca większość tekstów literackich dotarła do nas w postaci rękopisów średniowiecznych bądź humanistycznych. Wśród średniowiecznych rękopisów przeważają zdecydowanie rękopisy powstałe po reformie pisma książkowego, jaka miała miejsce na łacińskim Zachodzie około 800 r., a na greckim Wschodzie nieco później. Niewielka liczba rękopisów antycznych (ściślej późnoantycznych) zachowała się w biblio­ tekach do naszych czasów. Bez porównania większą liczbę rękopisów antycznych (przeważ­ nie z I-III w. n.«.) znaleziono w ziemi, w postaci zwojów (rzadziej kodeksów) papiruso­ wych, na ogół zachowanych fragmentarycznie. Kruchy ten materiał mógł dotrwać do naszych czasów jedynie w wyjątkowych sytua­ cjach, w których chroniony był przed działaniem wilgoci i innych czynników niszczących. Większość antycznych rękopisów pochodzi więc z Egiptu, którego specyficzny klimat stwarzał dla zachowania optymalne warunki. Pewną ilość tekstów odkryto w toku ostat­ nich dziesięcioleci w Palestynie. Zwęglone zwoje, z których jedynie część udało się dotych­ czas rozwinąć i odczytać, znaleziono w Herkulanum. W ciągu ostatnich lat odkryto ręko­ pisy pozostawione w grobach w nekropolach starożytnego miasta Kallatis w pobliżu dzisiejszej Konstancy i w północnej Grecji w Derveni. Tylko w drugim wypadku zwój udało się uratować. Niewykluczone, że podobne znaleziska będą się powtarzać, a nowo­ czesne techniki konserwatorskie umożliwią ich ocalenie. W wielu wypadkach rękopisy antyczne zawierają utwory, które znane są nam również z rękopisów średniowiecznych bądź humanistycznych; nierzadko jednak, na szczęście dla nas, znajdujemy w nich utwory, które uważaliśmy za bezpowrotnie przepadłe, bądź o których istnieniu w ogóle nie wie­ dzieliśmy. Posiadane przez nas dzieła stanowią jedynie część, z pewnością znikomą, piśmiennictwa starożytności. Wypada nam się zastanowić, w jakim stosunku pozostaje część zacho­ wana do masy dzieł, które zaginęły, i jakie czynniki wpływały na wielowie­ kowy proces tego „odsiewu". Część, nie potrafimy określić jaka, literatury starożytnej przepadła dla nas całkowicie. Niektórzy autorzy pozostawili po sobie jakiś ślad umożliwiający mniej lub bardziej przybli­ żoną orientację w ich twórczości. Dobrze jeśli o niezachowanych. dziełach sądzić możemy dzięki streszczeniom, cytatom, parafrazom w zachowanej literaturze. W gorszej jesteśmy

n

sytuacji w stosunku do tych autorów, których znamy wyłącznie z imion i tytułów dzieł sygnalizowanych w rozmaitych antycznych czy średniowiecznych encyklopediach, słowni­ kach, pracach poświęconych literaturze greckiej i łacińskiej. Będziemy o nich pisali szerzej w dalszym ciągu tego Wprowadzenia. Kombinacja wszystkich tych informacji umożliwia przynajmniej przybliżoną orientację w tym, co utraciliśmy2. Oczywiście zachowanie czy przepadek dzieła zależne było od jego poczytnosci, to jest od liczby egzemplarzy będących w obiegu. Proces selekcji rozpoczynał się jeszcze za życia pokolenia autora. Niektóre dzieła z racji swego poziomu artystycznego czy treści nie były w stanie zyskać sobie uznania szerszej publiczności i krążyły jedynie w niewielkiej liczbie kopii. Część utworów znikała z księgarskiego rynku za następnych pokoleń, nawet jeśli za życia autora cieszyła się powodzeniem, gdy gusty artystyczne i zainteresowania czytają­ cych ulegały zdecydowanym zmianom. Niektóre z nich uratować mogła kolejna zmiana upodobań, która wydobywała z bibliotek rzadkie, nie czytane od dawna egzemplarze. W wypadku literatury fachowej dzieła nowsze wypierały starsze o podobnej tematyce. Podstawowym czynnikiem określającym odsiew tekstów była szkoła 3 . Wię­ kszość dzieł nam znanych stanowią lektury szkolne, czytywane na różnych szczeblach nauczania, w różnego typu szkołach. Szkoła antyczna aż po kres swego istnienia wykazy­ wała ogromną trwałość i tradycjonalizm w zakresie dzieł czytywanych i komentowanych przez uczniów. Wydaje się, że podstawowy ich zrąb, uformowany dla literatury greckiej w IV i III w. p.n.e., a dla literatury łacińskiej w toku I w. n.e., nie ulegał zasadniczym zmia­ nom. Możemy obserwować natomiast, najpierw powolny, a od III w. n.e. coraz szybszy, proces zmniejszania się liczby lektur. Wynikał on z zasadniczych przemian, jakim ulegała antyczna cywilizacja: zawężania się środowiska kulturalnego i jego spłycania, zmiany spo­ łecznej funkcji wykształcenia. W praktyce szkolnej oznaczało to zmniejszanie liczby czy­ tanych dzieł danego autora, czytanie wybranych fragmentów zamiast dzieła w całości, rezygnację z niektórych utworów uważanych za mniej istotne dla wychowania. Zwycięstwo chrześcijaństwa nie naruszyło kanonu lektur szkolnych. Zginął on dopiero wraz ze szkołą ale nowa religia nie była za ten upadek odpowiedzialna bezpośrednio. Podstawą szkolnej edukacji była poezja epiczna. W części greckiej dominował Homer i Hezjod. Dalej czytano niektóre utwory określane przez nas wspólnym terminem poezji' lirycznej. Ważne miejsce zajmowali autorzy dramatyczni: dla tragedii Ajschylos, Sofokles, Eurypides, dla komedii Arystofanes i Menander (ten ostatni jednak w pewnym momencie z programu wypadł, trzeba było interwencji papirusów, abyśmy go odzyskali). Późniejsza poezja reprezentowana była skromniej, ograniczano się do wielkich nazwisk epoki helle­ nistycznej : Kallimacha, Teokryta, Apolloniosa z Rodos. We wszystkich wypadkach doko­ nywano pewnego wyboru w twórczości pisarzy, czytając jedynie utwory uznane za najpię­ kniejsze i najbardziej pouczające. Nauczanie sztuki oratorskiej oparte było na lekturze tych mówców attyckich z V i IV w. p.n.e., których zaliczono do kanonu: Antifonta, AndoJ

Bardzo interesującej i udanej próby dokonat H. Bardon (La littérature latine inconnue, 1.1: L'epoque républicaine, Paris 1952, ss. 382, t. II: L'epoque imperiale, Paris 1956, ss. 338) pisząc książkę wyłącznie o autorach niezachowanych. Dla literatury greckiej taki zabieg byłby, z uwagi na jej rozmiary, niemożliwy. 3 Szczęśliwie dysponujemy bardzo dobrą książką o szkolnictwie starożytnym, do której odsyłamy po szersze informacje w tym zakresie: H. I. Marrou. Historia wychowania w starożytności. Warszawa 1969, SS. 657 (tlum. z jęz. franc).

13

kidesa, Lizjasza, Izokratesa, Izajosa, Likurga, Ajschinesa, Demostenesa, Hypereidesa, -Deinarchosa. Historiografiareprezentowanabyła w szkole przez Tukidydesa i Ksenofonta. Szkolny kanon lektur łacińskich na pierwszym miejscu umieszczał Eneidę Wergiliusza. Uwzględniono też szeroko pozostałą twórczość Wergiliusza i innych poetów epoki Okta­ wiana Augusta, w mniejszym stopniu poetów schyłku republiki i pierwszego wieku cesar­ stwa. Czytano komedie Terencjusza. Wielki nacisk kładziono na dorobek Cycerona, zwłaszcza na jego mowy, stanowiące punkt wyjścia edukacji retorycznej. Historiografię reprezentował głównie Salustiusz, w mniejszym stopniu Liwiusz (oraz jego epitomatorzy). Zachowanie poważnej części dorobku antycznej filozofii zawdzięczamy również szko­ łom. Wprawdzie tylko niewielka część uczniów wywodzących się z kręgów elity trafiała do szkólfilozoficznychczy podejmowała studia pod kierunkiem wybranego mistrza, ale ci przynajmniej czytali wiele. Listy lektur były w tej dziedzinie zapewne bardziej płynne niż przy poezji czy prozie artystycznej. Studiowano przede wszystkim pisma autorów własnej szkoły, zwłaszcza pisma własnego mistrza i jego bezpośrednich nauczycieli. Sięgano również do dzieł polemizujących z poglądami wybranej przez siebie szkoły. Na szczęście dla nas szkoła nie była jedynym czynnikiem zapewniającym przetrwanie literatury antycznej. Podobnie jak i w następnych epokach, elita czytała wiele i dla własnej satysfakcji. Wśród tych lektur, nie mających już nic wspólnego ze szkol­ ną nauką, poza literaturą bieżącą, szeroko była reprezentowana i literatura poprzednich pokoleń. Tak długo jak elita była dostatecznie liczna i szeroko reprezentowana w rozmai­ tych ośrodkach, zapewniała zachowanie dużej liczby dzieł. Wiele utworów literatury fachowej czytano ze względów czysto praktycz­ nych, np.: traktaty agronomiczne (takie jak zachowane: Katona De agricultura, Warrona De re rustica czy Kolumelli De re rusticd), o mierzeniu gruntów, o architekturze, literaturę komentującą przepisy prawne itp. Zainteresowania astronomią i matematyką, w mniej­ szym stopniu naukami przyrodniczymi, były dostatecznie trwałe i żywe, by ocalić przynaj­ mniej ważniejsze dzieła. Osobną a bardzo ważną grupę stanowią pisma medyczne. Pro­ dukcja piśmiennictwa w tym zakresie, poczynając od V w. p.n.e., była ogromna. To co zachowało się do czasów hellenistycznych z dorobku lekarzy z V i IV w. p.n.e. utworzyło zrąb zbioru znanego następnie pod nazwą pism Hippokratesa, cieszącego się aż po czasy nowożytne niezmiennym powodzeniem. Znalazły się w nim traktaty o diagnostyce, chirurgii, dietetyce, farmakologii. Przetrwała do nas również część dorobku medycyny hellenistycz­ nej i okresu cesarstwa rzymskiego (przede wszystkim bardzo liczne pisma Galena z II w. n.e.). W większym stopniu niż w innych dziedzinach pisma te czytano systematycznie i nie wypadały z obiegu. Potrzebne były nie tylko w latach kształcenia się w zawodzie, ale i póź­ niej w toku jego wykonywania. Dorobek antyku pozostał żywy, a więc i czytany, w okresie średniowiecza. Dzieła medyczne dotarły też do nas w ogromnej liczbie kopii. Medycyna antyczna to medycyna grecka. Sporo jednak, już w starożytności, tłumaczono na łacinę. Z naszego punktu widzenia decydujące przemiany w dziedzinie czytelnictwa miały miejsce u schyłku antyku. Kryzys cywilizacji antycznej w drugiej połowie III w., ostry w krajach dotkniętych bezpośrednio najazdami barbarzyńców, mniej wyraźny i często występujący z opóźnieniem w pozostałych, spowodował zawężenie środowisk czytelni­ czych. Szybko rozwijające się chrześcijaństwo wywarło również negatywny wpływ na zasięg tych lektur, które podejmowane były dla przyjemności, bez szkolnego przymusu. Proces ten nie był gwałtowny, trwał co najmniej kilka generacji, skutki jego — z naszej perspektywy — 14

były fatalne. Zdawać sobie musimy sprawę, że jeśli jakiś autor nie był powszechnie czytany w ostatnich wiekach masowego (oczywiście masowego na skalę antyczną) czytelnictwa, jego szanse na przetrwanie okresu wczesnego średniowiecza, kiedy środowisko czytające znacznie się skurczyło, były bardzo nikłe. Stąd poza autorami szkolnymi dominuje litera­ tura powstała w okresie cesarstwa rzymskiego, w tym zwłaszcza późnego (IV-V w.), mniej narażona na selekcyjne sita. Oczywiście w sensie absolutnym przeważa późnoantyczna literatura chrześcijańska, w której konserwacji zainteresowany był Kościół, zarówno ze względu na jej praktyczną przydatność w działalności duszpasterskiej, jak i prestiż Ojców Kościoła. Fortuna Platona i Arystotelesa wynikła z bujnego rozkwitu filozofii neoplatońskiej, skutecznie i długo opierającej się chrześcijaństwu i wywierającej silny wpływ na chrześ­ cijańską teologię. Brak nam natomiast większości dziel stoików i epikurejczyków, tak prze­ cież w starożytności popularnych, ale od III w. ustępujących neoplatonizmowi. Stoików rzymskich: Senekę, Epikteta, Marka Aureliusza Uratowała płynność, eklektyczność ich doktryny, moralizatorski charakter, dostępność dla wielu czytelników nie przygotowa­ nych do poważnych lektur filozoficznych. Przy rozważaniach nad czynnikami determinującymi odsiew literatury antycznej trzeba brać pod uwagę również względy czysto materialne: postać i materiał, z którego książ­ ki wykonywano. Zwój papirusowy, będący podstawową formą książki przez całą niemal starożytność, był stosunkowo nietrwały i kruchy. Specjaliści obliczają jego maksymalny żywot na 200 lat (ale tylko szacunkowo,.gdyż brak nam dostatecznych danych do precy­ zyjniejszych ustaleń). Trzeba było zupełnie wyjątkowych warunków w egipskich piaskach, by mogły one przetrwać o wiele dłużej. Kodeks pergaminowy, charakterystyczny dla piśmiennictwa od późnej starożytności, jest niezmiernie trwały. Wilgoć i pasożyty mogą oczywiście zniszczyć go szybko, ale w przeciętnych, bibliotecznych, warunkach może prze­ żyć wieki w stanie nienaruszonym. Stąd próg między papirusowym zwojem a pergamino­ wym kodeksem okazał się dla wielu autorów decydujący. Ci, których dzieła w momencie przechodzenia od jednej formy do drugiej czytano, a więc i przepisano, mieli przed sobą perspektywy przeżycia, nawet jeśli później mało lub zgoła wcale do nich nie zaglądano aż do czasów renesansu; dzieła pozostałych — zaginęły. Jeśli więc zadajemy sobie pytanie: dlaczego dzieła niektórych autorów do nas dotarły, podczas gdy inne przepadły, odpowiedzi możemy oczekiwać od badań nad antycznym i średniowiecznym czytelnictwem4. Ale trzeba sobie zdawać sprawę, że wielokrotnie nie da się jej uzyskać i to z dwóch względów: 1) Istnieją wypadki, których nie potrafimy wytłumaczyć z racji naszej szczupłej wiedzy o środowiskach czytelniczych. Nie zawsze da się określić, dlaczego mamy tę a nie inną sztukę Eurypidesa czy Sofoklesa, a przecież ci, którzy szkolne lektury dobierali kierowali się jakimiś względami. 2) W ostatecznym rozrachunku ogromną rolę odgrywał przypadek. Działał on w odnie­ sieniu do autorów, którzy byli mało czytani (autorzy popularni byli poza zasięgiem jego * Dla średniowiecza greckiego posiadamy niedawno wydaną książkę znanego bizantynisty: P. Lemerle, Le premier humanisme byzantin. Notes et remarques sur 1'enseignement et la culture ů Byzance des origines au Xe siěcle, Paris 1971, ss. 321. Krócej problematyka ta jest wyłożona w dwóch popularnych syntezach: Bizancjum. Wstąp do cywilizacji wschodniorzymskiej, opr. N. H. Baynes, H. S. L. B. Moss, Warszawa 1964 (tłum. z jęz. ang.) oraz H. W. Haussig, Historia kultury bizantyńskiej (tłum. z jęz. niem.), Warszawa 1969, ss. 492.

15

działania). Jeśli przetrwanie dzieła zależało od przetrwania jednego rękopisu średniowiecz­ nego (a taki jest casus Tacyta, Ammiana Marcellina), decydujące mogły się okazać czynniki nie poddające się naszym badaniom, jak gusty myszy, pożary, powodzie, niedbalstwo bibliotekarzy. Biorąc pod uwagę to co zostało napisane o procesie selekcji łatwo będzie nam zrozu­ mieć nadzieje i entuzjazm wywołany przez odkrycia antycznych rękopisów literackich wśród papirusów. Pozwalają one bowiem na ominięcie kolejnych progów selekcyjnych i oddają nam utwory, które przez nie się nie przedostały. Znaleziska papirusów literackich rozszerzyły znacznie naszą wiedzę o literaturze, pokazały nam nieznane strony twórczości nawet tych pisarzy,, którzy byli częściowo zachowani. Wzbogacając i komplikując wizję twórczości literackiej starożytności, dały silniej niż poprzednio odczuć, jak wiele straci­ liśmy z dorobku antycznego piśmiennictwa. Efektem rozmaitych czynników selekcjonujących przez wieki antyczne piśmiennictwo jest jego nierównomierne rozłożenie w czasie. Mamy okresy, w których kumulują się nasze zasoby i okresy bardzo źle reprezentowane. Fakt ten ma zasadnicze znaczenie dla wszelkiego typu badań nad starożytnością. Epoki lepiej czy gorzej przez nas znane pokry­ wają się w zasadniczych liniach z epokami lepiej lub gorzej reprezentowanymi w literatu­ rze. Wprawdzie znaleziska w postaci papirusów nieliterackich, inskrypcji, monet, zabytków archeologicznych w pewnym stopniu luki te wypełniają, ale nie są one w stanie całkowicie usunąć upośledzenia pewnych okresów. Należy do nich przede wszystkim hellenizm, a to z racji przepadnięcia przytłaczającej większości prozy tego okresu i to zarówno prozy artystycznej, jak i tej, której przyświecały inne cele. O sytuacji w dziedzinie literatury erudycyjnej będziemy pisali nieco niżej, teraz wypada nam omówić przyczyny zaginięcia dzieł literatury sensu stricto. Wynikało ono z za­ sadniczej zmiany gustów literackich, manifestującej się poczynając ód I w. p.n.e. i I w. n.e. Polegała ona na uznaniu za wzór doskonały, wymagający bezwzględnego naśladowania w prozie artystycznej, języka charakterystycznego dla. literatury attyckiej końca V i IV w. p.n.e. Prąd ten określa się mianem attycyzmu. Zdobył on, mimo pewnych oporów, domi­ nującą pozycję w kulturze greckiej okresu cesarstwa. Z wychwalaniem walorów starej prozy attyckiej szło w parze potępienie prozy hellenistycznej, napisanej językiem wspól­ nym warstwom oświeconym całego świata greckiego (badacze nowożytni nazywają go często koině), który ukształtował się od połowy IV w. p.n.e. Negatywna ocena dotyczyła nie tylko słownictwa i morfologii, ale i innych elementów formy. W odczuciu attycystów proza hellenistyczna była „źle napisana". Tak wyraża się o niej Dionizjusz z Halikarnasu, jeden z pierwszych reprezentantów attycyzmu, krytyk literacki i historyk (o jego twórczo­ ści historiografićznej patrz rozdział Historiografia), żyjący w I w. p.n.e.: „Umiejętne zesta­ wianie wyrazów jest chyba tą zasadniczą cechą, która odróżnia poetę od poety, mówcę od mówcy. Niemal wszyscy starożytni autorzy bardzo się o to troszczyli. Późniejsi — z mały­ mi wyjątkami — już nie dbali o układ. Z biegiem czasu ta sprawa uległa całkowitemu zaniedbaniu, gdyż nikt nie sądził, że układ jest czymś istotnym i przyczynia się jakoś do piękna mowy. Toteż pozostawili po sobie tak ułożone utwory, że nikt nie ma ochoty prze­ czytać ich do końca. Mam na myśli Fylarcha, Durisa, -Polibiusza, Psaona, Demetriusza Kalatiańczyka, Hieronima, Antigonosa, Heraklidesa, Hegezjanaksa i tysiące innych. Dzień by mi nie wystarczył na wyliczanie ich nazwisk" (tłum. W. Madyda, Trzy stylistyki greckie). Nazwiska przytoczone przez Dionizjusza to nazwiska najwybitniejszych historyków helle16

nísťycznych. Ż powszechnego zniszczenia ocaíaí tylko Polibiusz i teź nie w całości. Do innych autorów trafiamy poprzez dzieła, które ich wykorzystywały lub cytowały. Natomiast attycyzm przyczynił się do względnie, dobrego zachowania prozy attyckiej końca V i IV w. p.n.e. Niesłychana fortuna Ksenofonta była w części wynikiem tego nurtu. Attycyzm jest dowodem słabości życia kulturalnego i politycznego schyłku hellenizmu. Pisarze i nauczy­ ciele retoryki, niezadowoleni z prozy artystycznej własnych czasów, nie czując się na siłach, aby tworzyć nowe wartości, zwrócili się ku dawnej przeszłości, by naśladować ją. Zwrócili się mianowicie, jak dzisiaj możemy spostrzec, ku początkom tej kultury retoryczno-politycznej, w której uczestniczyli: powstała ona bowiem właśnie w Atenach pod koniec V i w IV w. p.n.e. Luka w podstawie źródłowej do dziejów wczesnego Rzymu ma inne przyczyny. Twór­ czość literacka własna zaczyna się w Rzymie późno, na dobre dopiero pod koniec III w. p.n.e., a proza jeszcze później. Początki nie były szczególnie świetne. Niewiele do nas z tego dotarło. Wprawdzie i literatura łacińska przeżyła modę na archaizm w II w. n.e., ale owa moda miała znacznie mniejsze skutki kulturalne niż attycyzm w przypadku literatury grec­ kiej. Wczesna poezja i proza łacińska były zbyt ubogie i przede wszystkim zbyt odległe od potrzeb i sposobu myślenia czasów cesarstwa, by służyć za wzór (natomiast kultura retoryczno-polityczna Aten końca V-IV w. p.n.e. była w swych zasadniczych rysach toż­ sama z kulturą późniejszą elit politycznych, a jej bogactwo było przytłaczające). Efektem archaicznego renesansu był gust słów rzadkich, starych, którymi ozdabiano prozę pisaną w ła­ cinie późniejszej. Wcześni pisarze, poza Terencjuszem (190-159 p.n.e.;, nie weszli do lektur szkolnych. Literatura łacińska zaczyna się dla nas na dobre w I w. p.n.e. Okres starszy reprezentowany jest poza Terencjuszem przez sztuki Plauta (druga połowa III w. — po 184 r. p.n.e.) i traktat o rolnictwie Katona Starszego (223-149 p.n.e.).

3. „TRADYCJA POŚREDNIA" LITERATURY ANTYCZNEJ Zajmowaliśmy się dotychczas tym, co filolodzy zwykli nazywać tradycją bezpośrednią lite­ ratury antycznej (termin ten jest wyjaśniony w rozdziale Krytyka tekstu, zajmującym się zasadami edytorstwa piśmiennictwa starożytnego). Oprócz niej mamy bardzo obszerną i ważną dla nas tradycję pośrednią, na którą składają się cytaty, streszczenia, parafrazy znajdowane w rozmaitych dziełach literatury starożytnej, a w części i literatury średniowiecznej (zwłaszcza w odniesieniu do utworów w języku greckim). Przejdziemy teraz do omówienia niektórych ważniejszych jej elementów. Nieskończenie różne są sytuacje, w których jeden autor może powołać się na drugiego czy przedstawić nam jego utwór. Wyliczenie wszystkich nie byłoby tu więc możliwe. Wymie­ nimy też jedynie niektóre z nich. Jedną z naj'epszych okazji cytowania czy streszczenia czyichś wywodów była polemika. Utwory polemiczne mają też w tradycji pośredniej miejsce honorowe. Dzięki nim możemy czasami odtworzyć dzieła zaginione z dość dużą dokładnością. Tak apologetyka chrześci­ jańska pozwoliła na rekonstrukcję dzieł propagandy antychrześcijańskiej (Celsusa u Orygenesa, Porfiriusza u Cyryla Aleksandryjskiego). Utwory polemiczne mają szczególne l — Vademecum historyka t. 1

I

7/

znaczenie dla rekonstrukcji dziel filozoficznych. Wspomnieć tu wypada o ważnym—z tego punktu widzenia — dorobku pisarskim Sekstusa Empiryka5 żyjącego w drugiej polowie II w. i o filozoficznych dziełach współczesnego mu Galena. Plutarch z Cheronei (około 50-120) ma w swej bogatej twórczości również i dzieła polemiczne. Skierowane były prze­ ciwko stoikom i epikurejczykom. Stanowią część zbioru określanego mianem Moralia. (Plutarchem szerzej zajmujemy się w cozdziale Historiografia). Piszący na przełomie II i III w.filozofchrześcijański Klemens w swych Stromateis (Zbiory, Notatki) polemizował szeroko z rozmaitymi kierunkami pogańskimi. Ponadto bogatym źródłem tradycji pośredniej są najrozmaitsze dzieła erudytów, o których szeroko (i nie tylko z punktu widzenia ich roli w procesie przekazania wiado­ mości o literaturze antycznej) będzie mowa nieco dalej. Dla odtworzenia utworów piśmiennictwa całkowicie lub częściowo zaginionych zasa­ dnicze znaczenie mają dwa zbiory sporządzone już w okresie bizantyńskim. Pierwszy z nich jest dziełem Focjusza6, patriarchy Konstantynopola w latach 858-867 i 878-886. Jego pełny tytuł brzmi: „Wykaz i spis przeczytanych przeze mnie ksiąg, o które prosił mnie mój umiłowany bratTarazjos po to, by zyskać sąd ogólny, a których było trzysta mniej dwadzieścia i jeden". Zazwyczaj zbiór ten określa się mianem Biblioteki Focju­ sza. Została ona sporządzona przed 858 r. i stanowi owoc wielu lat lektur. Znalazły się w niej streszczenia (tylko streszczenia) 279 kodeksów, w tym 157 kodeksów o treści reli­ gijnej i 122 świeckiej. Wśród 99 autorów świeckich 31 to historycy. Z wyjątkiem czterech (Herodot, Ktezjasz, Agatarchides, Teopomp) żyli oni w okresie cesarstwa rzymskiego i w wiekach późniejszych. Dwudziestu z nich znamy wyłącznie dzięki Bibliotece, dla czte­ rech Biblioteka Focjusza uzupełnia przepadła część dzieł. W odniesieniu do innych gatun­ ków literackich ponad 60 wypisów dotyczy autorów i dzieł nie zachowanych w i;.ny sposób. W 158 kodeksach o treści religijnej znalazło się 88 utworów zaginionych. Focjusz autorów swoich streszczał mając przed sobą tekst oryginalny. W wielu wypadkach możemy obser­ wować pewien mimetyzm stylu. W Bibliotece nie istnieje żaden wewnętrzny porządek, autorzy ułożeni są całkowicie przypadkowo. Inny charakter ma swoista encyklopedia sporządzona na zlecenie cesarza Konstantyna Porfirogenety (913-959)'. Nosi ona tytuł Eklogai (przyjęte tłumacze­ nie łacińskie Excerpta). Zawiera wiele ustępów wybranych z literatury antycznej i bizantyń­ skiej, ułożonych w 53 działach. Z antologii tej dochowały się tylko szczątki; jeden dział w całości: de legationibus (o poselstwach Rzymian do innych ludów i od innych ludów do Rzymian), w połowie de virtutibus et vitiis (o cnotach i występkach) i większe ustępy z de insidiis (o podstępach) i de sententiis (o sentencjach). Treść pozostałych tylko w części 3 Istnieje polskie tłumaczenie dwóch jego dzieł: Zarysy pirrońskie, tłum. A. Krokiewicz, Kraków 1931 oraz Przeciw logikom, tłum. I. Dąmbska, Bibl. KI. Filozofii, Warszawa 1970 (we wstępie wyczerpujące in­ formacje bibliograficzne). 6 O Focjusza pisze cytowany wyżej P. Lemerle, .s. 177-204. Patrz również fundamentalny artykuł K. Zieglera w RE (1941), kol. 667-737 oraz T. Hagg, Photios ab Vermtttler antiker Literatur, Uppsala 1975, ss. 218. Wydania Biblioteki: I. Bekker, Paris 1824-1825 (przedr. w Mignę PL, 1.103-104). Nowe wydanie z tlum. franc. (Belles Lettres) R. Henry od 1959 doprowadzone jest do kodeksu 245 (tom VI z r. 1971). 7 P. Lemerle, op. cit., s. 268-288. Wydanie w Berlinie: C. de Boor, 1903-1905 {De legationibus i De insidiis), U. Ph. Boissevain 1906 (De sententiis), Th. Buttner-Wobst 1906, A. G. Ross 1910 (De virtutibus et vitiis).

18

da się odtworzyć. W posiadanych przez nas działach mamy ustępy 26 historyków bądź kronikarzy, z których prawie połowa żyła w V-VI w. Historycy starsi to: Herodot, Tuki­ dydes, Ksenofont, Polibiusz, Diodor, Dionizjusz z Halikarnassu, Józef Flawiusz. Siedmiu autorów znamy wyłącznie z Eklogai: Nikolaosa z Damaszku, Priskosa, Malchosa, Menandra, Eunapiosa, Piotra Patrycjusza, Jana z Antiochii.

4. DZIEŁA ANTYCZNYCH ERUDYTÓW Poważne miejsce w podstawie źródłowej naszej wiedzy o starożytności zajmuje ta część piśmiennictwa, która była owocem pracy antycznych erudytów8. Zainteresowania i bada­ nia erudycyjne, filologiczno-antykwaryczne pojawiają się w kulturze greckich elit w IV w. p.n,e., ale na szerszą skalę rozwijają się w III w. p.n.c. Do Rzymu zostały przyjęte u schyłku II w. p.n.e. razem z innymi elementami kultury hellenistycznej. Zainteresowania erudytów w głównej mierze skupiały się na literaturze, zwłaszcza literaturze starszej. Komentarze do poszczególnych utworów, dzieła leksykograficzne o rozmaitym profilu, wyjaśnienia insty­ tucji, zwyczajów, postaci mitycznych i historycznych wspomnianych w poezji czy prozie artystycznej, wynikały zjednej strony z potrzeb szkoły, która po przekroczeniu wstępnego etapu nauczania formowała uczniów drogą długich lektur i komentowania „dobrych" autorów, z drugiej strony odpowiadały potrzebom kulturalnym elity, czytającej wiele dla własnej satysfakcji. Przemiany w kulturze starożytnej, poczynając od końca I w. p.n.e., nie tylko nie wyeliminowały erudycyjnych zainteresowań, ale nadały im wyższą rangę w całokształcie produkcji piśmienniczej. Produkcja okresu cesarstwa rzymskiego zarówno w języku łacińskim, jak i greckim powtarzała wzory powstałe w okresie hellenistycznym, przestała być twórcza, ale była bardzo obfita. Badaniafilologiczno-antykwarycznekonty­ nuowano aż po kres starożytności, a nawet i poza tę epokę. Jednym z najważniejszych i najczęściej uprawianych typów prac były komentarze do dzieł literackich. Mogły one przybierać postać komentarza idącego za tekstem, wyjaśniającego słowa czy zwroty w takim porządku w jakim pojawiały się w tekście (hypomněma, łac. commentarii), lub studium o autorze czy dziele (peri tou deina). Twórczość tego typu rozwinęła się na wielką skalę i osiągnęła dojrzałość w Aleksandrii III i II w. p;n.e. Najwybitniejszym uczonym w tej dziedzinie był Arystarch z Samotraki (około 217-145 p.n.e.). W centrum zainteresowań stał Homer, obok niego inni poeci. Arystarch rozpoczął też pracę komentatorską nad prozaikami biorąc na warsztat Herodota. Dorobek hellenistyczny w tym zakresie długo był nam znany jedynie pośrednio. Dopiero wśród papirusów literackich odkryto dużą część komentarza znanego (ale niestety niezbyt dobre­ go) uczonego Didymosa z Aleksandrii (około 80-10 p.n.e.) do mów Demostenesa. Ponadto znaleziska papirusowe przyniosły pewną liczbę ułamków dzieł o podobnym charakterze 8

Podstawowymi informacjami służy nam ciągle J. E. Sandys, A History of Classical Scholarship, t . 1 : From the Sixth Century B. C. to the End of the Middle Ages, wyd. 3, New York 1921 (przedr. 1958), ss. 701. Nowsza praca: R. Pfeiffer, History of Classical Scholarship from the Beginnings to the End of the Hellenistic Age, Oxford 1958, ss. 310jest znacznie gruntowniejsza i lepsza od pracy Sandysa, ale niestety obejmuje tylko część starożytności i koncentruje swą uwagę na badaniu literatury, zaniedbując antykwaryczny nurt erudycji. 2*

19

innych autorów. Zachowała się natomiat część dorobku komentatorów okresu čěšárštwa rzymskiego lub schyłku starożytności. Dla literatury greckiej mamy tylko komentarze do dziełfilozoficznych,głównie Pla­ tona i Arystotelesa. Najstarsze, Aleksandra z Afrodizjas (początek III w.), przedstawiciela szkoły perypatetyckiej, odnoszą się do dzieł Arystotelesa. Ponadto mamy grupę komentarzy powstałych u schyłku starożytności w kręgach neoplatońskich. Dla literatury łacińskiej mamy następujące komentarze: Askoniusza (Q. Asconius Pedianus — 9 p.n.e.-76 n.e.): zachowały się historyczne komentarze do mów Cycerona (in Pisonem, pro Scauro, pro Milone, pro Cornelio, in toga Candida) napisane między 54 a 57 r. Askoniusz miał dostęp również do nieopublikowanych dzieł Cycerona, wykorzystał utwory współczesnych mu pisarzy. Wartość tego komentarza dla historyków czasów schyłku republiki jest ogromna. Eliusz Donat — (Aelius Donatus — IV w.) był autorem komentarza do Terencjusza (komentarz ten zachował się jednak nie w oryginalnej postaci, a w przeróbce z VI w.), opartego w głównej mierze na zaginionej pracy erudyty z II w. imieniem Aemilius Asper. Z komentarza Eliusza Donata do Wergiliusza zostały tylko fragmenty. Klaudiusz Donat — (Ti. Claudius Donatus — druga połowa IV w.) — nie manie wspólnego z poprzednim Donatem — napisał komentarz do Eneidy Wergiliusza, niestety raczej z retorycznego niż erudycyjnego punktu widzenia. Serwiusz (Maurus Servius Honorátus — IV-pocz. V w.) komentował twórczość Wergi­ liusza. W części wykorzystał komentarz Eliusza Donata, w części pracował samodzielnie. Cenniejsza niż komentarz samego Serwiusza jest jego przeróbka, dokonana przez nie­ znanego nam uczonego a znana pod nazwą Scholia Danielis (od nazwiska wydawcy P. Da­ niela): zawiera ona sporo informacji erudycyjnych zaczerpniętych z dzieł wcześniejszych niż z IV w. Obszerny komentarz do Eneidy Wergiliusza znajduje się w Saturnaliach Makrobiuszą, o których będzie jeszcze mowa. Choć komentarzy antycznych dotarło do nas niewiele, nie oznacza to, by dorobek badawczy erudytów nie przechowany w tych nielicznych komentarzach przepadł dla nas całkowicie. Możemy z niego korzystać za pośrednictwem s cno li ów. Scholiami nazywa się zazwyczaj notatki na marginesie rękopisów, objaśniające słowo lub jakiś zwrot w tekście. Dla krótkich objaśnień słownikowych, umieszczanych czasami nawet między liniami tekstu używa się często terminu g 1 o s s a. Różnica między scholion a glossą jest w wielu wypadkach płynna, gdyż scholia mogły mieć różne rozmiary, od wyjaśnień słownikowych do dłuższych tekstów. Wiadomości w notatkach marginesowych pochodzą najczęściej z dzieł komentu­ jących dany utwór. Często scholia są komentarzami pociętymi na krótsze odcinki, nada­ jące się do przyczepienia do odpowiedniego tekstu. Użytkownicy rękopisu opatrzonego scholiami, jeśli na marginesie pozostało wolne miejsce, mogli je wypełniać własnymi uwa­ gami i notatkami zaczerpniętymi z różnych źródeł. Kopiści przepisujący takie wydania często interweniowali w tekst scholiów, skracając go czy przerabiając. Wydania z komen­ tarzami na marginesach powstawały nie tylko w starożytności, ale i w średniowieczu, zwła­ szcza w Bizancjum. Autorzy scholiów podawali czasami źródło, z którego czerpali — na ogół pośrednio — swą wiedzę, ale nie stanowiło to reguły. Najczęściej wydania ze scholia­ mi przygotowywano dla tekstów poetyckich. Najsławniejszy kodeks grecki ze scholiami to rękopis Iliady Venetus A z X w. Notatki 20

na jego marginesach zostały opracowane na podstawie dzieła jakiegoś erudyty z II w., ten jednak korzystał z prac wielkich uczonych aleksandryjskich III i II w. p.n.e.: Zenodotosa z Efezu, Arystofanesa z Bizancjum. Arystarcha z Samotraki. Scholia do Hezjoda, Pindara. trójki wielkich tragików i Arystofanesa mają wiele do zawdzięczania Didymosowi, o którym była mowa wyżej, nie zawsze jednak korzystano z niego bezpośrednio. Scholia do poetów aleksandryjskich takich, jak Apollonios z Rodos, Teokryt, Kallimach i Lykofron czerpały materiał z komentarzy z II w. n.e. Scholiów do prozaików greckich (poza Platonem i Demostenesem) jest mało. Najstarsze scholia do autorów łacińskich sięgają nie wcześniej niż do III w. Podstawą ich są dzieła erudytów I i II w. n.e. Z prozaików mamy późnoantyczne ..wydania" ze scholiami tylko dla Cycerona, z poetów czasów republikańskich tylko dla Terencjusza. Szcze­ gólnie wiele jest ich dla Wergiliusza. Wartość materiału informacyjnego zawartego w scholiach jest ogromna. Uzupełniają one skutecznie naszą wiedzę o instytucjach, zwyczajach, wydarzeniach politycznych, posta­ ciach historycznych. Oczywiście wiele jest danych niewiarygodnych, zmyślonych, pomyłek i przeinaczeń. Część z nich powstała w toku procesu tradycji rękopiśmiennej, gdyż. jak powiedzieliśmy, scholia były często przerabiane przy przepisywaniu. Typowym produktem antycznej erudycji były zbiory cytatów i wyciągów z dzieł autorów ułożone wedle pewnych rubryk. W zależności od zainteresowań autora, od dokonanego przez niego wyboru ram literackich, w których zamykał swoje materiały, zbiory miały mniej lub bardziej systematyczny charakter. Cieszyły się ogromnym powodze­ niem, służyły szkole i elitom cesarstwa rzymskiego, zarówno tym, które czytały w języku łacińskim, jak i greckim. Dostarczały niezbędnych cytatów, historycznych przykładów, na które należało się powoływać w przemówieniach i w rozmowach towarzyskich, dowcipnych wyrażeń, sentencji moralnych. Zbiorów tego typu w starożytności było wiele. Do naszych czasów dochowało się ich jedynie kilka. Najstarszy przez nas posiadany zbiór w języku łacińskim został ułożony przez Aulusa Gelliusza (około 130-180)9. Nosi tytuł Noctes Atticae. Dzieło dotarło do nas prawie w ca­ łości (brak tylko początku, końca i księgi VIII). O autorze niewiele wiemy. Studiował w Atenach, jego dzieło zawiera wiele wspomnień z tego okresu. Pracę zaczął, wedle własnej deklaracji, w czasie zimowych nocy attyckich (stąd tytuł). W szeregu krótkich rozdziałków rozpatruje rozmaite tematy z dziedziny historii, historii literatury, prawa,filozofii,obycza­ jów. Sporo ustępów Gelliusz poświęcił omówieniu znaczenia różnych terminów łaciń­ skich, zwłaszcza słów rzadkich, archaicznych. Cytował przy tym wiele fragmentów z lite­ ratury, w których dane słowo występowało. Układ jest kapryśny, autor przeskakuje od jednej dziedziny do drugiej. Gelliusz streszcza wywody wielu autorów, czasami cytuje frag­ menty ich utworów (ale raczej krótkie), również w języku greckim. Podawanie źródła wia­ domości nie jest regułą, znajdziemy i takie rozdziały, w których brak takich wskazówek. Nie da się określić, w jakim stopniu sam wyszukiwał w dziełach autorów przytaczane uryw­ ki. Zapewne w wielu wypadkach korzystał z innych, starszych zbiorów podobnego typu. 9

Wydania: C. Hosius (Teubner) 1903, P. K. Marshall (OCT) 1968; z tlum. ang. i. C. Rolfe (Loeb) 1927. Interesująca praca traktująca m. in. o A. Gelliuszu: R. Marache, La critique littéraire de langiie latine ęt le développement duęout archaisant au W s. de notre ěre, Rennes 1952, s. 183-317.

?/

Aulus Gelliusz cenny jest dla nas zwłaszcza ze względu na swoje zainteresowanie starszą, przedcycerońską literaturą łacińską. Nieco tylko od niego późniejszy jest zbiór sporządzony po 192 r. przez Atenajosa z Naukratis pt. Deipnosophistai10 (Ucztujący mędrcy). Ramy dla dzieła stanowi fikcyjna uczta wydana przez bogatego Rzymianina, który zaprosił do siebie uczonych gości. Sympozjon posłużyło Atenajosowi za szkielet, w który wmontował wiele wyciągów i fragmentów utworów zgrupowanych tematycznie (np. potrawy i napoje, naczynia stołowe, historia sławnych uczt, literatura sympozjalna, muzyka, medycyna, prawo i inne). Jest to rodzaj encyklopedii udającej dialogi toczone przy długo ciągnącej się uczcie. Atenajos wymienia około 1250 autorów, w większości niezachowanych. Podaje ponad 1000 tytułów sztuk teatralnych, cytuje ponad lOOOO linijek wierszy. Cenne są zwłaszcza cytaty ze średniej i no­ wej komedii attyckiej. Posiadane przez nas rękopisy nie zawierają dzieła w postaci oryginal­ nej, lecz jego skrót, redukujący pierwotną zawartość z 30 do 15 ksiąg. Joannes Stobajos 11 (ze Stoboi w Macedonii, żyjący w V w.) jest autorem zbioru wyciągów i krótkich cytatów pt. Eklogai lub Anthologion (łac. Florilegia dosłownie: zbiór kwiatów). Jest on podzielony na 206 niewielkich rozdziałów, z których każdy poprzedzony jest rodzajem motta będącego jednocześnie tytułem. Całość zawiera cytaty z około 500 autorów, poczynając od Homera. Nie uwzględnia autorów chrześcijańskich. Nie ulega wąt­ pliwości, że większość tego materiału została zaczerpnięta ze zbiorów o podobnym charak­ terze. Tematyka etyczna wyraźnie dominuje. Zbliżone do zbiorów Aulusa Gelliusza i Atenajosa jest dzieło Makrobiusza (Ambrosius Macrobius Teodosius): Saturnalia1*. Data jego powstania nie jest ustalona w sposób zupełnie pewny. Być może należy ją umieszczać w 430 r. Dzieło ma formę dialogu. Zawiera fikcyjne rozmowy toczone w czasie spotkań towarzyskich w dniach świąt Saturnaliów (stąd tytuł) w domu znanego przedstawiciela rzymskiej arystokracji pogańskiej o imieniu Vettius Praetextatus, zmarłego w 384 r. Uczestniczyć w nich mieli rozmaici ludzie, w tym osoby dobrze nam znane z historii kultury tej epoki: Symmachus — wydawca Liwiusza, Serwiusz — wspomniany wyżej autor komentarza do Eneidý, pisarz — Avienus. Tematy uczo­ nych dyskursów czerpane są z mitologii, gramatyki, literatury, historii. Znaczną część Saturnaliów zajmuje komentarz do twórczości Wergiliusza, zwłaszcza Eneidy. Makrobiusz zastanawia się w nim nad wiedzą Wergiliusza w dziedzinie rytuału, rozważa stosunki między jego poezją a retoryką, porównuje z Homerem i Pindarem. Ponadto wskazuje na zależność Wergiliusza od wcześniejszych poetów łacińskich. Nigdzie nie wspomina się o chrześcijań­ stwie. Zwalczanemu i ośmieszanemu przeciwnikowi nadał Makrobiusz charakterystyczne imię Ewangelosa. Autor Saturnaliów należy do kręgów pogańskiej arystokracji Rzymu, dumnej ze świetnej przeszłości miasta, pełnej respektu dla starych obyczajów i starej lite­ ratury. Saturnalia dostarczają nam wiele wiadomości o charakterze antykwarycznym (zwła­ szcza o archaicznej religii rzymskiej, a z tej racji i o kalendarzu). Znaleźć w nich można 10

Wydania: G. Kaibel (Teubner) 1887-1890; z tłum. ang. C. B. Gullick (Loeb) 1927-1914; z tłum. franc. A. M. Desrousseaux, Ch. Astruc (Belles Lettres) 1956 tylko dla ks. I-II; z tłum. w), i komentarzem G.Turturro, Bari 1961. 11 Wydanie: C. Wachsmuth, O. Heuss (Teubner) 1884-1923. 12 Wydanie: J. Willis (Teubner-Leipzig) 1963, przedr. 1970 (na końcu bardzo starannie zestawiona bibliografia). Istotne zmiany w naszych poglądach na temat tego autora wprowadził A. Cameron, The Date and the Identity of Macrobius, Journ. of Rom. Stud., 56 (1966), s. 25-38.

22

cytaty (zarówno greckie, jak i łacińskie), ale nie stanowią one głównej racji bytu dzieła (jak u Atenajosa), a są przytaczane w miarę potrzeby wynikającej z wywodów. Zainteresowanie materiałem leksykalnym zawartym w starej poezji i wysiłki w kierunku jego interpretacji sięgają jeszcze V w. p.n.e. Jednak systematyczne prace typu leksykograficznego, mające na celu objaśnienie rzadkich słów, form gramatycznych, termi­ nów, prowadzone były dopiero przez uczonych hellenistycznych, zwłaszcza tych, którzy działali w Aleksandrii. Były one nierozerwalnie związane z ich wysiłkami edytorskimi i ko­ mentatorskimi, o czym pisaliśmy wyżej. Zestawiano nazwy miesięcy, wiatrów, rzek, ter­ minologię związaną z rybołówstwem, kucharstwem, różnymi zawodami itp. Przedmiotem zainteresowania były dialekty, dla których sporządzano osobne wykazy. Badano głównie. słownictwo poezji epickiej. Uczone rozprawy zawierające wyniki takich badań przepadły. Fragmenty papirusowe hellenistycznych prac leksykalnych niestety nie pochodzą z prac wielkich, ale z kompilacji wykorzystujących badania podstawowe. W okresie cesarstwa, rzymskiego leksykografia uprawiana była pilnie. Okres jej największego rozwoju przypada na wiek II. Na gruncie greckim do jej rozwoju przyczyniło się zwycięstwo attycyzmu, na gruncie łacińskim analogiczne zjawisko zainteresowania starą literaturą. Powszechne naś­ ladowanie języka pisarzy attyckich V i IV w. p.n.e. w prozie artystycznej cesarstwa wywoła­ ło potrzebę opracowywania rozmaitych pomocy w postaci gramatyk, poradników stylisty­ cznych, przede wszystkim słowników. Materiał leksykalny był układany w słownikach alfa­ betycznie bądź rzeczowo (tj. grupami słów dotyczących określonej dziedziny). Autorzy ich, . poza najstarszymi, nie opierali się zazwyczaj na własnych poszukiwaniach w tekstach ory­ ginalnych (choć te z pewnością w większości dobrze znali), lecz na badaniach wcześniej­ szych, dostarczających już opracowanego materiału. Każde pokolenie leksykografów ko­ piowało prace pokoleń poprzednich niewiele nowego dodając. Owo dość mechaniczne pow­ tarzanie materiału ma dla nas tę zaletę, że otwiera nam dostęp — przynajmniej w części — do wyników badań uczonych hellenistycznych, które w oryginalnej formie przepadły. Zachowane leksykony antyczne:13 Valerius Harpokration z Aleksandrii (II w.) — leksykon dziesięciu mówców attyckich IV w. p.n.e. zachowany jest w dwóch wersjach, będących skrótami pracy oryginalnej. Układ haseł alfabetyczny. Uwzględnia w pewnym stopniu również słownictwo innych auto­ rów attyckich (w tym attydografów, historyków). Zawiera znaczną liczbę haseł o charak­ terze antykwarycznym i stąd służy w badaniach nad ustrojem, prawem, religią, architektu­ rą Aten itp. Frynichos Arabiosz Bitynii (działał za Marka Aureliusza i Kommodusa), reprezen­ tant skrajnego attycyzmu. Z jego leksykonu terminów attyckich w 37 księgach przetrwały pewne fragmenty. Polluks (Iulius Pollux) z Naukratis (II w.), uczony, który otrzymał państwową katedrę retoryki w Atenach. Był autorem Onomastikon, dedykowanego Kommodusowi. Oryginalny tekst jego przepadł, posiadamy jedynie różne skróty pełne późniejszych dodatków. Układ haseł w Onomastikon jest rzeczowy, wedle grup tematycznych. Oto przykłady haseł: „rze­ mieślnicy produkujący broń", „grób", „bogaty", „określenia dla króla". Hasła zbierają 13

Wydania leksykonów: Harpokration: I. Bekker, Berlin 1833 lub W. Dindorf, Paris 1853. Frynichos: I. Bekker, Anecdota Graecal, Berlin 1814(przedr. 1974), s. 1-74. Polluks:E.Bethe (Teubner),3 t. — 1900-1931. Hesychios: M.Schmidt, Jena 1858-1868, nowe wydanie: K. Latte tylko do litery 0,1953-1966.

23

4

§

synonimy, wyrazy bliskoznaczne, czasami (niestety rzadko) zawierają odsyłacze do autora (przy tej okazji mogą znaleźć się u Polluksa cytaty). Zainteresowania autora były szerokie, objęły literaturę, muzykę, religię, prawo, etykę, wojnę, sztuki, rzemiosła, dom, gastrono­ mię itp. Hesychios z Aleksandrii (prawdopodobnie V w.). Jego leksykon znany nam jest jedynie w wersji brutalnie skróconej i w wielu miejscach interpolowanej (np. dodano hasła biblij­ ne, pierwotnie nie uwzględnione). Oryginał, bardzo obszerny, z dużymi szczegółowymi hasłami, posiadał odsyłacze do miejsc w dziełach autorów, w których dane słowo wystę­ powało. Szczególnie ważny dla studiów greckich dialektów, służy dziś pomocą przy inter­ pretowaniu greckich inskrypcji dialektalnych. Leksykografia bizantyńska stanowiła przedłużenie leksykografii cesarstwa rzymskiego. Pracowano w podobny sposób, adaptując słowniki starsze. Odległość między badaniami podstawowymi a hasłami słownikowymi w miarę upływu czasu rosła. Focjuszowi (IX w.), o którego zasługach dla historii literatury antycznej była już mowa, większość badaczy przypisuje również autorstwo zachowanego leksykonu. Z X-XI w. pochodzi grupa rękopisów zawierających leksykony (tzw. Etymologićum genuinum, partmm, Gudianum, magnum, Lexicon Vindobonense). Zorientowanie się w ich wzajemnych stosunkach nie jest sprawą łatwą. Choć autorzy ich nie czerpali materiału ani z komenta­ rzy czy studiów o dziełach powstałych w starożytności, ani z dobrych słowników starożyt­ nych, leksykony bizantyńskie mogą zawierać informacje od nich pochodzące, przesiane przez kilka stopni pośrednich. Odrębny charakter od bizantyńskich leksykonów ma tzw. Księga Suda14 (Hě Souda), będąca połączeniem encyklopedii ze słownikiem. Znaczenie słowa „Souda" nie jest dla nas jasne. Nie rozumieli go też późniejsi autorzy bizantyńscy, którzy potraktowali je jako imię własne i przerobili Suda na Suidasa (stąd w starszej literaturze leksykon ten określany jest jako Księga Suidasa). Nie znamy autora ani daty powstania, którą należy sytuować gdzieś w drugiej połowie X w. Suda zawiera ogromną liczbę haseł o rozmaitej długości. Znajdzie­ my tu leksykalne wyjaśnienia trudnych słów czy form słów (często za pomocą jednego czy kilku wyrazów), terminów z rozmaitych dziedzin życia (literatura, prawo, finanse, religia), notatki na temat miejscowości, postaci historycznych i mitycznych, krótkie życiorysy auto­ rów (w niektórych znajdujemy wykaz tytułów dzieł). Terminologia chrześcijańska (głównie biblijna) została również uwzględniona, chociaż skromniej. Układ haseł alfabetyczny. Ma­ teriał Księgi Suda pochodzi oczywiście z innych, podobnych, tyle że starszych encyklopedii i słowników. Znacznie słabiej były rozwinięte badania leksykograficzne na gruncie łacińskim. Brakło tego potężnego bodźca, jakiego leksykografii greckiej dostarczył attycyzm. Zainteresowa­ nia leksykograficzne sięgały schyłku republiki. Wiemy, że w czasach cesarstwa prowadzono studia nad słownictwem literatury i opracowywano słowniki, ale wszystko to przepadło. Posiadane przez nas rękopisy leksykonów powstały we wczesnym średniowieczu. Nie wy­ daje się, aby zawarty w nich materiał pochodził z okresu wcześniejszego niż wiek III. Nie wiemy, kto je układał. Zazwyczaj nazywa sieje od pierwszych słów(Abstrusa, Abolita, Abavus, Affatim) czy miejscowości, w których rękopisy ich są przechowywane (St. Gallen, Erfurt). W większości leksykony te powstawały dla potrzeb szkół klasztornych na podstawie mate14 Wydanie: A. Adler (Teubner), 5t. — 1928-1938. Literatura: A. Adler RE (1931), kpi, 675-717, P. Lemerle, op. cit., s. 297-299. #

riału dostarczanego przez glossy i scholia na marginesach rękopisów. Rzadziej sięgano do komentarzy czy do kompilacji takich, jak Etymologiac Izydora z Sewilli (o których niżej). Słowniki te, należące już do kultury średniowiecznej, mogą w pewnych wypadkach przechować jakieś szczątki antycznej erudycji (choć szanse są zdecydowanie mniejsze niż w przypadku leksykonów bizantyńskich). Oprócz literatury d r u g i m ź r ó d ł e m inspiracji b a d a ń a n t y k w a r y c z n y c h było z a i n t e r e s o w a n i e przeszłością poszczególnych miast czy krain. Erudyci szu­ kali wiadomości na ten temat w literaturze, ale nie tylko. Interesowali się zabytkami, które mogli sami zbadać i opisać, inskrypcjami znajdującymi się w miejscach publicznych, doku­ mentami z lokalnych archiwów. Badali ustrój polityczny: nazwy i kompetencje urzędników, rad, zgromadzeń ludowych. Dzieje prawa i wymiaru sprawiedliwości również wchodziły tu w rachubę. Dodać trzeba księgi o świętach, igrzyskach, świątyniach.jsosągach. Erudyci antyczni pisywali również historie lokalne, opowiadające wydarzenia z przeszłości danego miasta czy kraju. Pociągały ich zwłaszcza początki miast; spisywano wszelkie informacje, lokalne tradycje na temat okoliczności ich założenia. Niestety prace antykwaryczne tego typu nie zachowały się do naszych czasów. Jest to dla nas poważna strata. W jakimś jednak stopniu korzystamy z wyników tych badań, gdyż posłużyły one swym materiałem tym, którzy pisali komentarze do dzieł literackich, zestawiali zbiory takie, jak 'Noce Attyckie Gelliusza, opracowywali leksykony i encyklo­ pedie. W omawianych więc poprzednio dziełach tkwiła zawsze jakaś cząstka efektów tego wysiłku. Przedmiotem zainteresowań antycznych erudytów były również poglądy rozmaitych filozofów i szkół filozoficznych. Wynikiem ich prac są zbiory zwane doksograficznymi 15 , które przedstawiały w sposób systematyczny „poglądy" (doxai) różnych myślicieli wedle pewnych, z góry ustalonych rubryk (np. „o czasie", „o ruchu", „kim jest Bóg", „o materii", „o losie"). Prace takie zostały zapoczątkowane przez Arystotelesa, ale pierwszy specjalny zbiór doksograficzny ułożył jego uczeń Teofrast (około 370-288 p.n.e.). Doksografia kwitła w następnych wiekach. Najwybitniejszymi jej przedstawicielami byli: Diokles z Magnezji (I w. p.n.e.), Arejos Didymos (czasy Oktawiana Augusta), Aetios (I?, II? w. n.e.). Niestety prace ich do nas nie dotarły. Mamy natomiast autorów, którzy rzadko sięgali do dzieł oryginalnych, a raczej opierali się na pracy poprzednio wspomnianych doksografów. Najważniejszy z zachowanych zbiorów pochodzi od Diogenesa Laertiosa16, o którym nic nam prawie nie wiadomo. Żył zapewne w pierwszej połowie III w. Jego Żywoty i poglądy słynnych filozofów, napisane w języku greckim, łączą w sobie dwa gatunki: biografię i doksografię. Uwzględnieni zostali filozofowie od Talesa do końca II w. p.n.e. Dzieło, samo w sobie niewielkiej wartości, jest w poważnym stopniu podstawą naszej wiedzy o tych filozofach antycznych, których utwory nie są nam znane. Diogenes nie tylko streszczał poglądy, ale w .wielu wypadkach przytaczał całe ustępy. Cenne są zwłasz­ cza trzy listy Epikura podane in extenso, podstawa naszej rekonstrukcji doktryny tego filozofa. Również wspomniany już wyżej Plutarch z Cheronei (około 50-120) uprawiał gatunek doksograficzny. Zachowało się jego dzieło pt. Placita philosophorum, zaliczane do zbioru Moralia. "Klasyczny zbiór doksograficzny: H. Diels, Doxographi Graeci, Berlin 1879, wyd. 2, Berlin 1929. - 16 Wydanie: H. S. Long (OCT) 1964. 2 tlum. ang. R. D. Hicks (Loeb) 1925. Tlum. pol.: I. Krońska, K. Leśniak, W. Qlszewski, B. Kupis, w Bibl. Klas. Filozofii. Warszawa 1968 (we wstępie bibliografia).

25

Chrześcijaństwo przyczyniło się do powstania osobnej gałęzi erudycji. (UstaIenie tekstu Pisma Świętego wymagało ogromnego wysiłku. Podejmowały je kolej­ ne pokolenia uczonych chrześcijańskich stosujących metody wypracowane przez filologów aleksandryjskich. Dla greckiej wersji decydujące były prace Orygenesa z Aleksandrii (około 185-254). Aby poprawić przekład grecki Starego Testamentu, który był używany w Kościele, miano­ wicie tzw. Septuagintę, opracował tzw. Heksaplę, w której tekst biegł w 6 równoległych kolumnach: 1) oryginalny tekst hebrajski lub aramejski, 2) tekst hebrajski (lub aramejski) przepisany alfabetem greckim, 3) wersja grecka Akwili, będąca dosłownym, bardzo wier­ nym tłumaczeniem oryginału hebrajskiego w duchu rabinistycznym, 4) wersja grecka egzegety żydowskiego Symmachosa z III w., napisana językiem literackim, 5) Septuaginta, 6) wersja grecka Teodotiona, egzegety żydowskiego, który poprawiał Septuagintę. W wy­ padkach wątpliwych decydujący stawał się oryginał hebrajski (lub aramejski). Przekład sko­ rygowany przez Orygenesa został następnie uznany za obowiązujący (choć z pewnymi opo­ rami) przez cały Kościół. Wersja łacińska była owocem prac św. Hieronima. On to ujednolicił i poprawił tekst łaciński Pisma Świętego używanego na terenie zachodniej części cesarstwa rzymskiego. Jego interwencje, ograniczone w stosunku do Nowego Testamentu, były bardzo poważne w odniesieniu do tekstu Starego Testamentu. Hieronim wykorzystał tu dzieło Orygenesa. Uznał też za słuszne podjąć naukę języka hebrajskiego i aramejskiego, by móc tłuma­ czyć wprost z tekstu oryginalnego. Ważną dziedziną erudycji chrześcijańskiej była chronografia. Uczeni chrześcijańscy, opierając się na wynikach poszukiwań erudytów pogańskich i żydowskich, opracowali sys­ tem łączący w jedną całość dane chronologiczne Pisma Świętego i dane chronologiczne historii klasycznej. Decydujące były w tej dziedzinie prace Juliusza Afrykańczyka (II/III w.) i Hippolita Rzymskiego (II/III w.), a następnie Euzebiusza z Cezarei (około 260-339) Dzieła dwóch pierwszych przepadły, ale mamy (choć nie w postaci oryginalnej) kronikę Euzebiusza, o której szerzej w rozdziale Historiografia. Komentarze do poszczególnych utworów składającyh się na Biblię odnajdziemy w do­ robku wszystkich niemal pisarzy chrześcijańskich starożytności. Pracom komentatorskim towarzyszyły leksykony specjalistyczne do słownictwa i realiów Pisma Świętego. Zachowało się Onomastikon Euzebiusza (ale nie w całości). Prace leksykograficzne chrześcijańskie zostały wykorzystane przy opracowaniu leksykonów w średniowieczu. W przeciwieństwie do piśmiennictwa erudycyjnego klasycznego, piśmiennictwo erudycyjne chrześcijańskie w większości dotarło do naszych czasów (choć i tu są luki dla czasów wcześniejszych, np. brak nam znacznej części dorobku Orygenesa).

5. DZIEŁA ENCYKLOPEDYCZNE Pierwsze próby zamknięcia w jednym dziele całokształtu wiedzy ludzkiej powstały na gruncie rzymskim. Przepadła niestety encyklopedia Warrona (M. Tetentius Varro), wielkiego uczonego I w. p.n.e. Przyjęta przez niego klasyfikacja dziedzin wiedzy na: gra26

matykę, retorykę, dialektykę, geometrię, arytmetykę, astronomię, muzykę, ustalona została prawdopodobnie niewiele wcześniej; stała się ona następnie podstawą nauczania w szkole starożytnej i średniowiecznej (trivium nauk literackich i quadrivium nauk ścisłych). Każdej z tych dziedzin poświęcił Warron w swym dziele osobną księgę. Ponadto dodał jeszcze dwie księgi: dla medycyny i architektury. Prace Warrona, samodzielne i rzetelne,-wykorzysty­ wane były następnie przez rozmaitych erudytów i pisarzy aż po schyłek starożytności. Czerpał z nich szeroko autor największego zachowanego dzieła encyklopedycznego — Pli­ niusz Starszy (C. Plinius Secundus 23/24-79 n.e.)17. Mowa tu o Historia Naturalis. Zo'stała ona zakończona w 77 r. po wielu latach pracy. Plan dzieła: wszechświat, planety i gwiazdy, geografia matematyczna ifizyczna,geografia opisowa (w tym przegląd poszcze­ gólnych krain cesarstwa rzymskiego), świat istot żywych: człowiek, zwierzęta, botanika (tu ogrodnictwo i agronomia), medycyna (w pierwszej części leki pochodzenia roślinnego, w drugiej zwierzęcego), mineralogia, a w jej ramach metalurgia (omawiając techniki meta­ lurgiczne Pliniusz zamieszczał wiadomości o rzeźbach odlewanych w brązie; wywody o mar­ murze dały okazję do przedstawienia historii rzeźby kamiennej i architektury). Przed właś­ ciwym tekstem Pliniusz daje dyspozycję każdej księgi i wykaz autorów, z których w swej pracy korzystał. Wykazy zawierają ogromną liczbę nazwisk autorów. Bezpośrednio zapoz­ nał się z dziełami tylko części autorów (wedle jego własnych słów: stu), resztę znał za ich pośrednictwem. Ustalenie, jakie prace (poza wspomnianym Warronem) dostarczyły Pliniu­ szowi szkieletu do jego dzieła, w który następnie można było wmontować drobniejsze ustępy wydobyte z różnych lektur (my byśmy powiedzieli: „liszki"), nie jest w pełni możli­ we. Pamiętać należy że w przeciwieństwie do Warrona Pliniusz samodzielnych prac nie pro­ wadził, przekazał nam jedynie uporządkowane wyniki swych rozległych lektur. Pozosta­ wiając na boku ocenę wartości dzieła samego w sobie (sądy specjalistów są raczej niepo­ chlebne), dla nas jest ono ogromnie ważne, gdyż literatura, z której Pliniusz korzystał, prawie w całości przepadła. Encyklopedia Pliniusza była ogromnie popularna. Dla potrzeb mniej wyrobionego czy­ telnika (i dysponującego mniejszą ilością czasu) robiono z niej skróty. Dotarł do nas skrót Collectanea rerum memorabilium (Zbiór rzeczy godnych zapamiętania), dokonany nieco po 200 r. przez Solinusa (Julius Solinus, zwany również Polyhistor). Streszcza on wywody ks. III-IV, VII-XII i XXXVII, niewiele tylko dodając z prac geografa Pomponiusza Meli. Czytano go powszechnie w średniowieczu. Badacz starożytności może znaleźć dla siebie materiał w późnoantycznych dziełach o ambicjach encyklopedycznych. Poziom ich jest niski w porównaniu nawet z krytykowa­ nym Pliniuszem. Kopiując, streszczając, skracając wywody swych poprzedników ich auto­ rzy mogli jednak zachować informacje, które inaczej do nas nie dotarłyby. Z pierwszej połowy IV w. pochodzi napisane po łacinie dzieło encyklopedyczne pt. De compendiosa doctrina, autora o imieniu Nonius Marcellus z Tubursicum w Numidii. Jest ono podzielone na trzy części: leksykograficzną, gramatyczną i antykwaryczną. Te­ maty wewnątrz działów ułożone są alfabetycznie, każdy ilustrowany jest cytatami z auto­ rów. Ważny jest jako kopalnia fragmentów starszych poetów łacińskich. 17

Najlepsze wydanie kompletne: D. Detlefsen 1866-1873. Od 1949 r. ukazuje się nowe wydanie z tłum. franc. (Belles Lettres) jeszcze nie zakończone, podobnie nie doprowadzono do końca wydania z tłum. ang. A. Rachern (Loeb) od 1937. W języku polskim mamy tylko wybór z dobrym wstępem i bibliografią: I. i T. Zawadzcy, Wrocław 1961. 27

Marcjanus Kapella (Martianus Capella) z Afryki północnej ułożyłmiędzy410a439r. traktat pt. De nuptiis Mercurii et Philologiae (O zaślubinach Merkurego i Filologii). Jest to encyklopedyczny wykład siedmiu sztuk (będących siedmioma pannami towarzyszącymi Filologii): gramatyki, logiki, retoryki, geometrii, arytmetyki, astronomii, muzyki. Wreszcie najpóźniejszą, a jednocześnie najszerzej pomyślaną encyklopedią są Etymologiae lub Origines Izydora z Sewilli18 (około 560-636). Zostały w niej uwzględnione te same działy co u Pliniusza Starszego; poza tym Izydor dodał duży dział o religii chrześci­ jańskiej (wewnątrz niego mówi też o religiach pogańskich), Kościele i herezjach. Punktem wyjścia jest prawie zawsze objaśnienie określonego terminu; objaśnienie posługuje się ety­ mologią (która oczywiście nie ma nic wspólnego z metodami nowoczesnego językoznaw­ stwa). Następnie znaleźć można informacje dotyczące danej dziedziny. Izydor cytuje auto­ rów, ale raczej wyjątkowo. Nie mówi nam skąd czerpał swe wiadomości. Przykłady haseł: de parte orationis, de metris, de quattuor umoribiis corporis, quid sit ius naturale, de bestiis, de circo.

6. PIŚMIENNICTWO GEOGRAFICZNE Piśmiennictwo o tematyce geograficznej przybierało rozmaite formy19. W najstarszym- okresie (opisanym we wstępie do rozdziału Historiografia) geografia była ściśle związana z historią. Poczynając od IV w. p.n.e. gatunki oddaliły się od siebie zdecydowanie, choć, zdarzało się, że były uprawiane przez tych samych autorów. Jednak zainteresowanie problematyką geograficzną i świadomość konieczności posiadania wiedzy w tej dziedzinie pozostała wśród historyków żywa, wyrazem jej są wstępy lub ekskursy o tematyce geograficznej występujące w bardzo wielu dziełach historycznych (na przykład u Polibiusza, Diodora Sycylijskiego, Ammiana Marcellinusa i wielu innych). Geografia rozwijała się jednak we własnym kierunku. Okres hellenistyczny przyniósł zastosowanie metod matematycznych do mierzenia odle­ głości i opisywania świata. Niestety prace uczonych rewolucjonizujących tę dziedzinę takich, jak Eratostenes (III w. p.n.e.) czy Hipparchos (II w. p.n.e.) przepadły całkowicie. Jedy­ nym zachowanym przedstawicielem tego nurtu jest Klaudiusz Ptolemeusz (II w.). Jego Geografia składa się z wykazów, w sposób systematyczny podających długość i szerokość geograficzną miejscowości znanego wówczas świata. W części jego dane oparte są nie na obserwacjach astronomicznych, jak można byłoby wnosić z charakteru dzieła, lecz na róż­ nych innych źródłach, w tym również na opisach podróży, z reguły nie podających dokład­ nych informacji. Stąd w wykazach Ptolemeusza wiele jest nieścisłości i błędów. Mimo tego są niezwykle cenne i stanowią podstawę geografii historycznej starożytności. 18

Wydanie: W. M. Lindsay (OCT) 1911. Interesującą książkę na temat tego autora napisał J. Fontaine, Isidore de Seville et la culture classique dans I'Espagne wisigothique, Paris 1959, ss. 1013. 19 Osobny rozdział poświęcony temu zagadnieniu znajduje się w J. O. Thomson, History of Ancient Geography, Cambridge 1948 (tłum. ros. Moskwa 1953, z bardzo starannym w przypisach uwzględnieniem istniejących rosyjskich przekładów i studiów na temat poszczególnych tekstów).

28

I

Jedną z najważniejszych form prac geograficznych był systematyczny opis krain (czy krainy) uwzględniający nie tylko dane odnoszące się do rzeźby terenu, sieci wodnej, fauny i flory, miast, ale zawierający również wzmianki o godnych uwagi zabytkach, dziwach natury, ponadto wprowadzający pewne wiadomości historyczne. Zazwyczaj dzieła takie noszą tytuły Períěgěsis (Przewodnik), Chorographia (opis ziemi zamieszkanej), łac. Descriptio. Podobnie jak i w poprzednim wypadku, nie mamy tekstów prac najcenniejszych, lecz raczej kompilacje oparte na wcześniejszym dorobku. Najbogatsze jest obszerne dzieło Strabona (I w. p.n.e.) omówione szerzej w rozdziale Historiografia. Ponadto posiadamy pewną ilość mniejszych utworów, zarówno greckich, jak i łaciń­ skich20. Wspomnieć tu warto o De chorographia, której autorem jest Pomponiusz Mela (pierwsza połowa I w.). Jest to dziełko dość powierzchowne, pozbawione elementów geogra­ fii matematycznej (które — choć skromnie — ale są u Strabona reprezentowane). Opisuje krainy wchodzące w skład cesarstwa rzymskiego oraz już pośpieszniej obszary położone poza jego granicami. Wiedza Meli w tym zakresie nie sięga zbyt głębpko (Afrykę zna tylko na północ od równika, nie wie nic o wnętrzu Europy i Azji). W czasach Hadriana żył Dionizjusz z przydomkiem Periegetes, któremu zawdzięczamy poemat Periěgěsis tes oikoumeněs (Przewodnik po zamieszkanym świecie), oparty na wiadomościach zaczerpnię­ tych z Eratostenesa; inne jego dzieła przepadły. Z VI w. pochodzą dwa poematy o tema­ tyce geograficznej, których autorem jest Rufius Festus Avienus (lub Avienius): Descriptio Orbis Terrae (oparty głównie na Dionizjuszu) i Ora maritima, zachowana jedynie w części. Posiadany przez nas tekst opisuje głównie wybrzeża od Massalii do Gadesu. Jest on dla nas cenny ze względu na wykorzystanie kartagińskich i greckich opisów podróży po Oceanie Atlantyckim, sięgających może końca VI w. p.n.e. Przedmiotem opisów geograficznych bywały też krainy położone poza terenem cesar­ stwa rzymskiego. Przedstawicielem tego rodzaju jest Arrian ze swoim opisem Indii (o au­ torze i jego zainteresowaniach patrz rozdział Historiografia) opartym na wiadomościach zaczerpniętych ze starszych opisów Megastenesa (około 350-290 p.n.e.) i Nearchosa, do­ wódcy floty Aleksandra Wielkiego, która z Indii popłynęła do Zatoki Perskiej. W omawianej wyżej encyklopedii Pliniusza Starszego: Historia Naturalis, księgi od drugiej do szóstej poświęcone są problematyce geograficznej. Oczywiście, podobnie jak w przypadku innych gatunków literackich, fragmenty zagi­ nionych dzieł czy informacje z nich zaczerpnięte znaleźć można w rozmaitych antologiach, leksykonach, scholiach itp. W skład piśmiennictwa geograficznego wchodzą również utwory określane mianem periplous. Termin ten oznacza dosłownie: „opłynięcie wokół" (np. opłynięcie dookoła Morza Czarnego czy Śródziemnego), był jednak stosowany również w odniesieniu do wszel­ kich innych podróży morskich. Opisy podróży należące do tej kategorii przybierały nie­ kiedy postać rozwiniętą, przeznaczoną dla szerszej publiczności, najczęściej jednak były suchymi informatorami dla żeglarzy. Zawierały wiadomości o wybrzeżach, portach, odleg­ łościach między portami, reżimie wiatrów i prądów morskich. Niektóre z nich podawały informacje o miastach przybrzeżnych (co można w nich nabyć lub sprzedać, kto nimi rzą20

Wydanie: dwa zbiory do dziś nie zastąpion: (jedynie niektóre teksty mają nowsze publikacje) C. Mul­ ler, Geographi Graeci Minorem, 2 t., Paris 1855 i A. Riese, Geographi Latini Minores, Heilbronn 1878 (przedr. 1964).

29

dzi i jakie panują obyczaje), a nawet pewne dane o krainach na zapleczu portów. Najstar­ sze, wedle przekazów starożytnych, miały powstać jeszcze pod koniec VI w. p.n.e. Najważ­ niejsze posiadane przez nas opisy podróży (wszystkie w języku greckim): 1) opis podróży Hannona (około 490 p.n.e.) wzdłuż północno-zachodnich wybrzeży Afryki. Znamy wersję grecką oryginału punickiego. 2) Periplous Morza Śródziemnego i Czarnego, przypisany (mylnie) Skylaksowi z Karyandy, a napisany w IV w. p.n.e. 3) Periplous Morza Czerwo­ nego (data dyskusyjna, raczej druga połowa I w., choć są i głosy datujące na początek III w.) zawiera informacje o żegludze z Egiptu do Indii. 4) Periplous Morza Czarnego napisany przez Arriana (o tym autorze patrz rozdział Historiografia). 5) Tzw,. Stadiasmos maris magni z IV w., opisujący Morze Śródziemne i Czarne. Zbliżone formą do periploi są itineraria opisujące szlaki lądowe21. Podają przede wszystkim odległości między poszczególnymi miejscowościami, mogą też dodawać inne informacje. Znamy fragmenty kilku itinerariów w postaci inskrypcji wystawionych niegdyś na widok publiczny. Najważniejsze itinerarium łacińskie to tzw. Itinerarium Antoninianum z końca III w. Dla schyłku starożytności posiadamy kilka łacińskich opisów podróży do Ziemi Świę­ tej22. Osobno wypada omówić rodzaj leksykonu geograficznego pt. Ethnika ułożonego w VI w. przez Stefana (Stephanos) z Bizancjum23. Hasłami w nim są głównie nazwy miast, wsi i ludów. Występują również, choć rzadziej, inne terminy geograficzne takie, jak nazwy wysp, rzek, gór. W pierwotnej, nie zachowanej formie znajdowało się wiele informacji o założeniu miast (informacji zarówno historycznych, jak i legendarnych), o ich historii, położeniu geograficznym, linii brzegowej, portach itp. Do swego dzieła Stefan z Bizancjum czerpał wiadomości nie tylko z dzieł geograficznych (w tym Hekatajosa z Miletu), ale i z historyków czy erudytów. Czasami odsyłał do swego źródła. Niewielka tylko część tych informacji przetrwała w posiadanym przez nas skrócie, sporządzonym w nie dającym się ustalić momencie między VI a X w., ale i te są ogromnie cenne dla badaczy starożytności. Obok nazwy miasta, czasami również jej etymologii, autor podaje formy eihnikon (termin służący do określenia obywatela czy mieszkańca danej miejscowości). Część z nich jest czysto imaginacyjna.

7. UWAGI O „QUELLENFORSCHUNG" Z przedstawionego dotychczas obrazu źródeł literackich wynika, jak wielki jest udział tradycji pośredniej w naszej wiedzy o antycznym piśmiennictwie. Widzieliśmy, że dotyczy to zarówno tego, co przywykliśmy określać mianem literatury pięknej (poezji i prozy arty­ stycznej), jak i utworów należących do typu dzieł erudycyjnych. Dodać tu trzeba, że po21

Por. W. Kubitschek, hasło Itinerarien w RE (1916), kol. 2308-2363. Opublikowane niedawno w Corpus Christianorum, t. 175 i 176: Itineraria et geographica alia, Turnhout 1965. 23 Wydanie: A. Meineke, Berlin 1849 (przedr. Graz 1958). 22

10

dobnie rzeczy się mają z piśmiennictwem fachowym, któremu we Wprowadzeniu niewiele miejsca poświęciliśmy. Większość utworów, które dotarły do naszych czasów, pochodzi z okresu cesarstwa rzymskiego lub późnej starożytności. Rzadko zdarza się, aby znani nu;n autorzy podejmowali po raz pierwszy badania w swej dziedzinie bądź rozwijali je w sposób twórczy. Najczęściej wiadomości swe czerpali ze starszych, lepszych dzieł czy też z kompi­ lacji, których autorzy korzystali z nich bezpośrednio. Starożytność nie znała naszej współczesnej obsesji prawa autora do własnego tekstu, własnych pomysłów. Nie było ani psychologicznych, ani organizacyjnych barier wobec plagiatu. W miarę potrzeby i zamiłowań przepisywano całe fragmenty cudzych dzieł, prze­ rabiano je, streszczano, parafrazowano, puszczając w obieg pod własnym nazwiskiem. Stosunek tradycji bezpośredniej do tradycji pośredniej zmusza niemal wszystkich bada­ czy starożytności — niezależnie od tego czy są historykami,filozofami,filologami,prawni­ kami czy religioznawcami •— do nieustannego rozwiązywania w toku swej pracy kwestii, skąd pochodzą informacje autora czy autorów, z którymi mają do czynienia. Kwestia ta określana jest zazwyczaj terminem niemieckim Quellenforschung. Badania w tym zakresie rozwinęły się na wielką skalę w XIX w., zwłaszcza w przodującej wówczas nauce niemieckiej. Ich wyniki są dziś oceniane surowo i sam termin przywodzi na myśl masę pracy pedantycz­ nej, a jednocześnie jałowej. W bardzo wielu wypadkach (ale bynajmnie nie we wszystkich!) efekty w porównaniu z olbrzymim a uczonym wysiłkiem są zdecydowanie skromne. Nie­ powodzenia badaczy w znacznym stopniu wynikały z błędów popełnianych w toku pracy. Poszukując skarbów literatury starszej, lepszej u autorów gorszych, dziewiętnastowieczni badacze nie interesowali się w dostatecznej mierze czytanym autorem, charakterem gatun­ ku literackiego poddawanego badaniom. W efekcie traktowano przedstawicieli tradycji pośredniej mechanicznie, gwałcono ich teksty, przypisywano im absurdalne metody pracy. Stare błędy Quellenforschung nie uprawniają nas do sądzenia, że sam kierunek badawczy nie ma racji bytu. Ze względu na obiektywny stan rzeczy musi on być przez nas^ (i jest, niezależnie od tego, czy się do tego przyznajemy czy nie!) intensywnie uprawiany. Towa­ rzyszyć mu powinno poważne zainteresowanie autorem, u którego poszukujemy resztek cudzego dzieła. Musimy znać jego środowisko literackie czy naukowe i reguły w nim obo­ wiązujące, jego zainteresowania, jego technikę pracy. Nasuwa się tu jeszcze jedna uwaga o charakterze metodycznym. W praktyce współ­ czesny badacz rzadko czerpie wprost z przedstawionych we Wprowadzeniu świadków tra­ dycji pośredniej. Rzadko czyta stronę za stroną zbiorów Atenajosa czy Aulusa Gelliusza, scholia czy starożytne i średniowieczne leksykony. Najczęściej korzysta ze zbiorów opraco­ wanych i wydanych przez dziewiętnastowiecznych czy dwudziestowiecznychfilologów,gru­ pujących razem rozsiane fragmenty autorów, gatunków literackich. W pierwszej fazie po­ szukiwań jest to postępowanie poprawne. Znalazłszy jednak w nowoczesnym zbiorze inte­ resujący nas fragment, powinniśmy go odnaleźć w tym tekście starożytnym lub średnio­ wiecznym, który go nam przekazał. Zbadanie kontekstu, w którym dany fragment wystę­ puje, uświadomienie sobie zainteresowań autora, który dla określonych powodów wybrał to a nie inne miejsce ze swego źródła, może mieć zasadnicze znaczenie dla rekonstrukcji formy czy myśli oryginału.

SI

8. ŹRÓDŁA PISANE NIELITERACKIE Działalność polityczna państw starożytności taka, jaka jest nam znana poczynając od V W. p.n.e. w świecie greckim, a od III w. p.n.e. w świecie rzymskim, powodowała powstanie obfitej i różnorodnej dokumentacji. Zapisywano nie tylko uchwały podejmowane przez zgromadzenia ludowe czy rady, ale prowadzono protokoły ich posiedzeń (w Rzymie na przykład acta senatus), domagano się od urzędników sprawozdań na piśmie, sporządzano wykazy obywateli będące podstawą ich uczestnictwa w życiu politycznym i służby w wojsku. Notowano nazwiska urzędników danego roku; kolejne stadia procesów sądowych znajdo­ wały odbicie w aktach. Zawiadywanie pieniędzmi publicznymi wymagało przedkładania rachunków urzędnikom lub komisjom ciał zbiorowych sprawującym kontrolę. W Rzymie kolegium pontyfików prowadziło kronikę (annates pontificum), wystawianą w postaci drewnianych tablic na widok publiczny. Notowano w niej wszystkie te wydarzenia, w któ­ rych pontyfikowie jako kapłani brali udział: poświęcanie świątyń, modły przebłagalne z różnych okazji (na przykład epidemii, głodów, powodzi), tryumfy itp. W sztabie Alek­ sandra Wielkiego układano coś w rodzaju dziennika (ephěmerides), w którym notowano przemarsze wojsk, działania taktyczne, decyzje wodza naczelnego. Podobnie wodzowie armii rzymskich prowadzili commentarii (notatki), w których zapisywano wszystkie ważniej­ sze wydarzenia kampanii. Świątynie sporządzały na piśmie inwentarze skarbów świątyn­ nych, wykazy kapłanów. Nie jesteśmy w stanie ustalić, od kiedy była prowadzona taka bardzo szczegó­ łowa i rozbudowana dokumentacja. Z pewnością rozwijała się ona stopniowo poczyna­ jąc od zapisu tekstów praw (od połowy VII w. p.n.e. w Grecji, od połowy V w. p.n.e. w Rzymie, jeśli tradycję o działalności komisji decemwiralnej układającej Prawa XII Tablic uznamy za autentyczną). Inne kategorie akt z pewnością pojawiły się później. Ilość ich stale rosła. Rozwój dokumentacji urzędowej i waga jaką do niej przywiązywano pociągnęła za sobą konieczność powołania do życia archiwów, których zadaniem było jej gromadzenie i udostępnianie tak urzędnikom, jak i osobom prywatnym. Sprawne ich działanie było niezbędne, zarówno w toku życia politycznego (i to niezależnie od formy ustroju), jak i dla gospodarczych poczynań jednostek. Archiwa były, na przykład, jedynym miejscem, w któ­ rym można było znaleźć autorytatywny tekst prawa nie wystawionego do publicznego wglądu w postaci inskrypcji. Inne teksty, będące w rękach osób prywatnych, były kopiami pozbawionymi walorów prawnych. W Atenach, gdzie obowiązywała zasada, że nie wolno wnosić projektu uchwały (psěphismá) sprzecznego z prawem (nomos) wydanym w przesz­ łości, politycy musieli starannie studiować odpowiednie zespoły akt w archiwum, aby za­ bezpieczyć się przed atakiem przeciwników bądź znaleźć argumenty na obalenie niewygod­ nych przepisów. Przechowując dokumentację procesów sądowych, archiwa służyły bieżą­ cej praktyce trybunałów, które musiały wielokrotnie wracać do spraw rozpatrywanych w przeszłości. Podobnych przykładów sytuacji, w których zwracanie się do archiwów po informacje było konieczne, można byłoby mnożyć. W Atenach w końcu V w. p.n.e. zorganizo­ wano w świątyni Metroon archiwum centralizujące całą dokumentację urzędową i wszelkie teksty mające wartość dla społeczności Ateńczyków (wiemy, że przechowywano tam np. testament Epikura, teksty tragedii Ajschylosa, Sofoklesa, Eurypidesa). W Rzymie tradycja 32

Umieszczała stworzenie archiwum senatu w V w. p.n.e. W późniejszych czasach mieściło się ono w świątyni Saturna. Uchwały senatu nabierały mocy prawnej dopiero w momencie ich złożenia i rejestracji w archiwum. Ponadto w Rzymie znajdowały się i inne archiwa urzędowe: w świątyni Cerery pod zarządem trybunów plebejskich i edylów plebejskich, archiwa poszczególnych urzędów, a w okresie cesarstwa szybko nabierające znaczenia archi­ wum cesarskie ściśle związane z kancelariami cesarskimi. Tak jak w Atenach i Rzymie, również w innych miastach greckich czy rzymskich znajdowały się podobne insty­ tucje. W archiwach teksty miały postać zwojów papirusow7ch lub (częściej) tabliczek drewnia­ nych. Nie wiemy, jak długo je przechowywano. Przypuszczać należy, że „odsiew" akt spo­ wodowały nieszczęścia publiczne w rodzaju pożarów i czas niszczący materialnie zwoje i tabliczki. Tylko niektóre, najbardziej szacowne i najczęściej konsultowane, mogły chyba liczyć na przepisanie. Niestety przytłaczająca większość akt starożytnych przepadła. Do naszych czasów do­ trwały jedynie pewne teksty, które z tych czy innych powodów zostały osłonięte przed dzia­ łaniem czasu lub były utrwalone w takiej formie, że mogły mu się oprzeć24. Dokumentacja powstała w Egipcie (bądź taka, która do niego trafiła, na przy­ kład korespondencja oficjalna z Rzymu czy Konstantynopola) miała szanse wielokrotnie większe niż dokumentacja innych obszarów, ze względu na wyjątkowe warunki klimatycz­ ne. Rzeczywiście poważna część posiadanych przez nas papirusów nieliterackich powstała w wyniku działalności aparatu państwowego. Zostaną one szczegółowo omówione w roz­ dziale Papirologia, do niego też odsyłamy czytelników po dalsze wyjaśnienia. Część źródeł aktowych dotarła do nas, gdyż ich wystawcy czy osoby zainteresowane poleciły wykonać je w metalu bądź w kamieniu. Postępowano tak w stosunku do tych tekstów, które nie tylko miały być podane do ogólnej wiadomości (gdyż w tym wypadku wystarczyło napisanie ich na drewnianych, pobielanych tablicach i wystawienie na widok publiczny), ale miały przybrać postać trwałą, na przykład po to by móc przekazywać okreś­ lone informacje następnym pokoleniom. Inskrypcjom greckim i łacińskim poświęcony je§t osobny rozdział w Vademecum, tam też znajdują się wyjaśnienia na temat kategorii akt, którym nadawano odporną na działanie czasu formę, jak również charakterystyka naszych zasobów inskrypcyjnych. Korespondencja oficjalna mogła ocaleć przez włączenie jej do zespołów listów o walorach literackich. Tak na przykład wśród licznych listów Cycerona znajdują się rów­ nież jego listy do senatu; ich oryginał trafiał do archiwum senackiego, ale Cycero zacho­ wywał dla siebie odpis, który posłużył wydawcom jego korespondencji w momencie jej publikacji. 24 Wygodne zestawienie tekstów ustaw rzymskich zachowanych w całości bądź we fragmentach, ale ważnych dla historyka i prawnika, znajduje się w Fontes Iwrłs Romani Anteiastmiani, pars I: Leges, ed. S. Riccobono, wyd. 2, Firenze 1941. Zbiór pt. Ancient Roman Statutes, ed. A. Ch. Johnson, P. R. Coleman-Norton, F.C. Bourne, Princeton 1961 zawiera tłumaczenie i komentarz wielu dokumentów do historii Rzymu. Uwzględnia nie tylko teksty łacińskie, ale i greckie; bierze ped uwagę także teksty zachowane w postaci inskrypcji, papirusów. Problematyka nieliterackiej dokumentacji pisanej do dziejów Rzymu jest szeroko uwzględniona w fundamentalnej pracy: L. Wenger, Die Qxellen des romischen Rechts, Wien 1950, ss. 973. Niestety nie dysponujemy podobnym wydaniem dla dziejów Grecii.

3 — Vademecum historika L 1

33

W zbiorze listów Pliniusza Młodszego 25 , jednego z najbardziej cenionych przedsta wicieli gatunku literackiego epistolografii, zachowała się grupa 112 listów wymienionycł między nim a cesarzem Trajanem w okresie namiestnictwa w prowincjach Bitynii i Ponti w latach 109-111. Jest to najważniejszy z posiadanych przez nas zbiorów listów urzędowycł (o ile oczywiście nie będziemy brać pod uwagę listów zachowanych na papirusach). Umoż liwia on wgląd w system zarządzania prowincjami na początku II w., styl pracy aparati cesarstwa, sytuację miast greckich tej części Azji Mniejszej) rozprzestrzenienie się chrzęści jaństwa i postawę władz wobec niego. Zarówno dokumenty, jak i listy bywały przytaczane w całości czy w części w rozmai tych dziełach antykwarycznych (zupełnie wyjątkowo w dziełach historjograficznych). W kil ku mowach pochodzących z Aten IV w. p.n.e. zachowały się fragmenty praw, m które mówcy powoływali się w swych wywodach; są wśród nich nie tylko prawa współ­ czesne, ale również i takie, które sięgają okresu archaicznego. Na podstawie różnych cyta­ tów możemy odtworzyć tekst części postanowień Prawa XII Tablic. Cycero w swycl mowach i listach przytacza fragmenty różnych ustaw. W swym dziele De aquae duetu urbi Romae Julius Sextus Fr ontinus 26 (około 30-104) zamieścił wiele zarządzeń z czasów Okta wiana Augusta, regulujących gospodarkę wodną Rzymu (w tym sześć uchwał senatu i jedne zgromadzenia ludowego). Wiele oficjalnych dokumentów odnoszących się do stosunków między Żydami a monarchiami hellenistycznymi czy państwem rzymskim cytuje history! Józef Flawiusz, o którym szerzej piszemy w rozdziale Historiografia. W zbiorze biografi cesarzy Historia Augusta od Hadriana do Numeriana (o nim patrz rozdział Historiografia znajdziemy pokaźną ilość dokumentów i listów oficjalnych. Większość z nich to oczywis­ te fałszerstwa; w stosunku do części pozostałych kwestia autentyczności nie da się roz­ strzygnąć. Nawet jednak teksty bez wątpienia imaginacyjne mają dla nas ten walor, żi pokazują typ dokumentów czy listu oficjalnego. Nasza sytuacja w dziedzinie źródeł aktowych ulega zasadniczej zmianie na lepsze po­ czynając od panowania Dioklecjana. Posiadamy kilka wykazów administracyjnych sporządzonych na wysokich szczeblacr administracji27. Znamy je z rękopisów średniowiecznych (Notitia Galliarum) lub rękopisów z VII w. (reszta). Najważniejsze z nich: 1) Laterculus Veronensis (Lista z Werony), zwany tak od miejsca znalezienia ręko­ pisu, zawierający wykaz prowincji imperium rzymskiego ułożonych wedle diecezji ora2 wykaz ludów barbarzyńskich i państw barbarzyńskich, z którymi Rzym miał do czynienia. Wykaz powstał w drugiej dekadzie IV w. 2) Analogiczny do poprzedniego wykaz, zwany Laterculus Polemii Silvii z 449 r. 3) Notitia Galliarum — wykaz prowincji i położonych na ich terenie miast w Galii, powstały między 390 a 413 r. 4) Opisy Rzymu wedle regionów, na które miasto było podzielone: Curiosum Urbis 25

Wydania: M. Schuster, popr. R. Hanslik (Teubner-Leipzig) 1958; R. A. B. Mynors (OCT) 1963 Komentarz do listów Pliniusza: A. N. Sherwin-White, The Letters of Pliny. A Historical and Social Com­ mentary, Oxford 1966, s. 525-731; tlum. ros. listów Pliniusza M. J. Siergiejenko, A. I. Dowatur, W. S. So kołow, Moskwa 1950. "Wydanie: C. Kunderewicz (Teubner-Leipzig) 1973; tłum. pol. Frontinus, O akweduktach miastc Rzymu, tłum. C. Kunderewicz, Warszawa 1961. 27 Wydanie wszystkich list: O. Seeck, Notitia dignitatum, Berlin 1876.

34

Romae, Notitia regionům urbis XIV; ich podstawą był dokument pochodzący z po­ czątków panowania Konstantyna. Analogiczny opis Konstantynopola z drugiej ćwierci V w., wspominający liczbę domów każdego regionu, palace, termy, liczbę piekarni, portyki itp. 5) Wreszcie najsławniejszy tekst: Notitia dignitahim omnium, tam civilium quam militaritan (cytowany zazwyczaj jako Notitia dignitatum) w dwóch częściach, osobno dla Wschodu i Zachodu, sporządzony przez wysokiego urzędnika kancelarii pałacowej Zachodu, noszącego tytuł primicerius notariorum. Jego datowanie jest przedmiotem dłu­ gotrwałych sporów. Istniejące sprzeczności między danymi poszczególnych paragrafów skłaniają badaczy do przekonania, że tekst musiał przejść kilkakrotne redakcje. Trzon jego powstał nieco po 395 r., poprawki wprowadzano (zwłaszcza w części zachodniej) do 421 r. Zawiera on wykaz wszystkich urzędów, poczynając od centralnych a kończąc na prowincjonalnych, i związanych z nimi kancelarii oraz listę wyższych dowódców armii z podporządkowanymi im jednostkami wojskowymi. W wypadku duces dowodzących regionami granicznymi podano również nazwy twierdz znajdujących się na ich terenie. Notitia jest podstawą wszelkich rekonstrukcji aparatu cesarskiego i armii cesarstwa prze­ łomu IV i V w. Analogiczne dokumenty sporządzano z pewnością w poprzednich wiekach, ale niestety nie zachowały się. Możemy się domyślać że Notitia Galliarum znana nam z licznych średnio­ wiecznych kopii, mogła być przydatna Kościołowi, gdyż jego struktura organizacyjna pokrywała się u schyłku starożytności (z grubsza) ze strukturą państwową. Dla średnio­ wiecznych biskupów wiadomość o tym, że dane miasto miało status miejski w przeszłości mogła być nie bez znaczenia. Opisy Rzymu czy Konstantynopola interesowały ludzi póź­ niejszych epok ze względów patriotycznych. Zupełnie natomiast nie rozumiemy, co mogło skłonić jakiegoś pisarza w VII w. do przepisania wykazów takich jak Notitia dignitatum od dawna już nieaktualnych. Szczęśliwie dla nas z okresu schyłku starożytności zachowało się bardzo wiele rozpo­ rządzeń cesarskich o różnym charakterze i o różnym terenie stosowania23. Określamy je ogólnym mianem konstytucji, obejmującym zarówno kategorię leges generates, jak i rescripta. Dotarły do nas w postaci zbiorów, zwanych przez swych twórco w kodek­ sami. Tytuł jest charakterystyczny, wskazuje, że od razu przyjęto dla nich nową postać książki, wygodniejszą w bieżącym użyciu, zwłaszcza w praktyce sądowej czy biurokratycz­ nej, od tradycyjnego zwoju. Zbiory postanowień cesarskich powstawały z pswnością już w okresie pierwszych dwóch wieków cesarstwa. Namitstaicy prowincji mogli być zainteresowani w gromadzeniu takich dokumentów, które odnosiły się do terenu ich działania, prawnicy zbierali decyzje cesarskie w poszczególnych procesach, gdyż służyły im następnie w praktyce sądowej (w Egipcie znaleziono fragmsnt zbioru decyzji Septymiusza Sewera z 199-200 r., zawierający odpo­ wiedzi w 13 różnych sprawach). Były to jednak zbiory nieoficjalne, powstałe niezależnie od woli panujących, którzy —jak się wydaje — nie zachęcali nadmiernie do ich tworzenia. 28 Informacja ca tan temat podają z reguły podręczniki prawa rzymskiego, rozpoczynające od wykładu źródeł. Możemy więc odesłaś czytelnika do któregokolwiek podręcznika wydanego po wojnie w Polsce: R. Taubenschlaga, W. Osuchowskiego czy K. Kolańczyka. Fundamentalny wykład daje cytowany wyżej L. Wenger. Por. również: J. Gaudemet, La formation du droit séculier et du droit de Viglise aux IV et Ve s., Paris 1957, ss. 220.

3»

35

W toku IÍÍ w. podjęto pierwsze próby opracowania na poły oficjalnych zbiorów, zapewne w środowisku kancelarii cesarskich. Wiemy o istnieniu dwóch nie zachowanych zbiorów, zwanych kodeksami, Gregoriusa i Hermogenianusa z końca III i początku IV w. Oba kodeksy zostały następnie wykorzystane przy dalszych kodyfikacjach. Posiadamy natomiast zbiór zwany Kodeksem Teodozjańskim 29 (Codex Theodosianus, w skrócie CTh), sporządzony na polecenie cesarza Teodozjusza II przez kilkunasto­ osobową komisję działającą w latach 435-437. Zawiera on konstytucje cesarskie, poczynając od Konstantyna (dla wcześniejszych w mocy pozostały kodeksy Gregoriusa i Hermogenia­ nusa). Zostały one ułożone w porządku rzeczowym w szesnastu księgach. Konstytucje, które traktowały o kilku sprawach, były cięte na kawałki i umieszczone w różnych częściach. W zasadzie zbierano ustawy obowiązujące, nieaktualne nie trafiały do kodeksu. Dla badacza późnej starożytności kodeks jest kopalnią wiadomości nie tylko z dziedziny prawa i orga­ nizacji sądownictwa, ale również struktury administracji, zasad jej funkcjonowania, systemu fiskalnego. Osobna (XVI) księga gromadziła postanowienia cesarskie w sprawie Kościoła i kleru. Na początku drugiej połowy V w. na Zachodzie powstała Sylloga Majoriana. zawierająca rozporządzenia cesarzy wydane po ułożeniu Kodeksu Teodozjusza; obok konstytucji cesarzy zachodnich znalazły się tam te konstytucje wschodnie, które zostały przez Zachód przyjęte. W 528 r. Justynian powołał do życia komisję, której zadaniem było dokonanie nowej kodyfikacji. Miała ona sporządzić nowy zbiór, który zastąpiłby zarówno Kodeks Teodozjański, jak i Kodeksy Gregoriusa i Hermogenianusa. W 534 r. opublikowano Kodeks Justyniana 30 (Codex Justinianus, zazwyczaj cytowany w skrócie jako CJ), który bierze pod uwagę około 5000 rozporządzeń cesarskich od Hadriana aż po czasy współczesne członkom komisji. W części pokrywa się on z Kodeksem Teodozjańskim, zawiera ponadto dokumenty starsze (ale niewiele, gdyż przytłaczająca większość od dawna się zdezaktualizo­ wała) i te, które wydano po 438 r. Konstytucje Justyniana opublikowane już po kodeksie weszły w skład nieoficjalnego zbioru Novellae constitutiones. Ułożono je w trzech różnych wersjach w latach 578-582. Wyjątkowo bogaty jest zasób dokumentów powstałych w wyniku działalności Kościoła. Historycy Kościoła (ó czym w rozdziale Historiografia) cytowali wielokrotnie w swych dziełach rozmaite dokumenty (teksty konstytucji odnoszących się do kleru, uchwały sobo­ rów) i listy (cesarzy do soborów, listy wymieniane między dostojnikami kościelnymi). Uchwały soborów i synodów31, tak w materii doktrynalnej, jak i dyscyplinarnej (tzw. 29

Wydanie: Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, edd. Th. Mommsen, P. Kruger, t. 1, Berlin Í905, t. 2: Th. Mommsen adiutore P. M. Meyer, Berlin 1905. Tłum. ang. (z ograniczonym komentarzem, indeksami, słownikiem itp.) C. Pharr, Princeton 1952. 30 Wydania: Codex Iustinianus, ed. P. Kriiger, Berlin 1877 (następnie wiele razy przede), Novellae, ed. R. Schoell, W. Kroll, Berlin 1895. Mamy nowe tłumaczenie części kodeksu: Iustinianus. The Institutes of Justinian. Text, Translation and Commentary, ed. J. A. C. Thomas, Amsterdam 1975. 31 Wprawdzie niektóre sobory i synody mają już wydania nowsze, ale dotyczy to jedynie niewielkiej ich części, stąd posługujemy się ciągle klasycznym wydaniem J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, 9t„ wyd. 1, Firenze 1759 i nast., przedr. 1899. Podstawowym opracowaniem tej problematyki jest Histoire des conciles ďaprěs les documents originaux, której podstawą było dzieło Ch."í. Hefelego (wydane w latach 1855-1874), przetłumaczone z niemieckiego na francuski i gruntownie przerobione

36

kanony), były starannie przechowywane i przepisywane ze względu na ich walor prawny i teologiczny. Pod koniec IV w. zaczęto odczuwać potrzebę stworzenia zbiorów zawierają­ cych podstawowe uchwały. Najstarszy z nich powstał przed 381 r. w Antiochii i zawierał kanony Ankyry, Neocezarei, Nicei, Gangry, Antiochii, Laodycei. Następnie powstało kilka innych o różnym składzie i różnym zasięgu stosowania. Oprócz soborów czy synodów o większym znaczeniu,, poruszających sprawy dotyczące całego Kościoła, zbierały się synody prowincjonalne, których uchwały nie obowiązywały poza obszarem reprezento­ wanym przez zgromadzonych dostojników. Część z tych kanonów dotarła do nas. Szcze­ gólnie uprzywilejowany jest tu teren Afryki, Galii, Hiszpanii. Dla ważniejszych soborów (np. soboru chalcedoriskiego w 451 r.) posiadamy niemal całą dokumentację, nie tylko ostateczne uchwały: protokoły posiedzeń, pisemne oświad­ czenia osób oskarżonych o herezję, listy skierowane do soboru itp. Znamy również bardzo wiele listów wymienianych między dostojnikami Koś­ cioła, w sprawach organizacyjnych i doktrynalnych. Listy te krążyły w licznych odpisach; urywki z nich, przydatne zwłaszcza w postępowaniach dyscyplinarnych, grupowano w osobne zbiory, które pełniły podobną funkcję jak zbiory kanonów soborowych czy syno­ dalnych. Zwłaszcza korespondencja papieża z poszczególnymi kościołami była szczególnie starannie przechowywana i jest dziś do naszej dyspozycji. Znacznie skiomniej przedstawia się stan zachowanych źródeł pisanych nieliterackich, które pochodzą od osób prywatnych 32 (takich jak akta kupna sprzedaży, umowy małżeńskie, testamenty, rachunki, zestawienia, inwentarze, korespondencja nie mająca pretensji literackich). Sporządzano je na papirusach, pergaminie, tabliczkach drewnianych pokrytych wos­ kiem, glinianych skorupach. Szanse ich dotarcia do naszych czasów w tej postaci były nikłe, z wyjątkiem Egiptu, który rzeczywiście dostarczył nam wiele tekstów tego typu. Poza Egip­ tem papirusy i pergaminy znajdujemy w Dura Europos nad Eufratem, w Nessana w połu­ dniowej Palestynie, w jaskiniach nad Morzem Martwym. Tabliczki drewniane, skorupy z napisami itp. znajdowane są sporadycznie i na innych terenach należących do świata greckiego i rzymskiego. Kilka listów na tabliczkach ołowianych znaleziono w różnych re­ jonach świata greckiego. Niektóre nieliterackie teksty prywatne przechowało nam i antyczne piśmiennictwo biograficzne lub erudycyjne (np. testament Arystotelesa i testament Epikura w Żywotach filozofów Diogenesa Laertiosa). przez H. Leclercqa. Pierwsze dwa tomy (Paris 1907-1908) obejmują sobory do połowy VI w. Dzieło, cyt. w skrócie Hefele-Leclercq, zawiera również tekst niektórych ważniejszych uchwal soborowych. Doskonały serwis informacyjny znajduje się w Słowniku wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa J. M. Szymusiaka i M. Starowieyskiego, Poznań 1971 w rozdz.: Prawo, Synody, Sobory. 32 Wybór dokumentów prywatnych do dziejów Rzymu podaje trzeci tom cytowanej już serii Fontes Iuris Romani Anteiustiniani (t. 3: Negotia, ed. V. Arangio-Ruiz, wyd. 2, Firenze 1943).

innych gatunków. W przedmowie do swojego wielkiego zbioru fragmentów hisíořyíčów' greckich F. Jacoby — najbardziej autorytatywny badacz historiografii greckiej'-*tak klasy­ fikował material, który zamierzał objąć w tym zbiorze: 1) historia czasów mitycznych? (genealogia i mitografia), 2) historia powszechna i historia współczesna, chronogfáfiá*, 3) historia poszczególnych narodów i miast (etnografia i horografia, od gr. hóťoi—roczniki), 4) historia antykwaryczna i biografia, 5) geografia (dodał jeszcze dział 6 — autorzy nie dający się dokładnie określić oraz teoria historiografii; dział ten nie interesuje nas tutaj). Historia (czy historiografia) w sensie ścisłym i właściwym—z punktu widzenia antycznego-— tych greckich słów mieści się bez reszty w działach 2 i 3 — nie wypełniając ich całkowicie. Genealogia, chronografia, etnografia, geografia to rodzaje twórczości, które były związane genetycznie z historią w sensie właściwym; mitografia, historia antykwaryczna i biografia miały inne pochodzenie, inne funkcje i inny charakter. Biografię odczuwano jako bliską historii tylko, jeśli zajmowała się życiorysami mężów stanu i wodzów, ale nawet wtedy za­ chowywała wyraźnie odrębność, mitografia zaś i większość pism antykwarycznych grani­ czyły z historią. Zaliczając wszystkie te dziedziny do historiografii postępujemy częściowo zgodnie z naszym, współczesnym sposobem pojmowania przedmiotu nauk historycznych, częściowo zaś bierzemy pod uwagę proces genetyczny, z którego powstał gatunek literacki uważany przez starożytnych za historię w sensie właściwym. / Do "wyliczonych rodzajów twórczości historycznej musimy dodać'historię kościelną, opuszczoną przez Jacoby'ego, który ograniczył się do literatury pogańskiej. Pierwsze utwory historiograficzne greckie, powstałe na przełomie VI i V w. p.n.e., związane są bezpośrednio z tradycją mityczną, a zwłaszcza z tradycją poezji epickiej, która była dla Greków okresu archaicznego najważniejszym czynnikiem kształtującym i przekazującym mity. Zainteresowanie przeszłością było istotną cechą kultury archaicznej. Ale przeszłość ta była przeszłością mityczną, czasem zasadniczo odmiennym zarówno od teraźniejszości, jak i od tej przeszłości, którą można było sobie wyobrazić jako podobną do teraźniejszości. Chodziło o czas, kiedy bogowie i boginie często przebywali wśród ludzi i płodzili z nimi dzieci śmiertelne: czas bogów i bohaterów, któremu zwyczajna rzeczywis­ tość teraźniejszości i przeszłości przeciwstawiała się jako „czas ludzki", „pokolenie ludzi". Chociaż mity opowiadane były w różnych wersjach, chociaż każdy poeta mógł poszczególne mity zmieniać wedle tego, co wydawało mu się słuszne, całość mitów stanowiła nie tylko rzeczywistość .w sposób oczywisty prawdziwą, ale jedyną rzeczywistość naprawdę warto­ ściową, zawierającą początki i wzory wszystkiego, co można było uznać za wartościowe w „pokoleniu ludzi". Czas bogów i bohaterów był niedostępny dla jakiegokolwiek datowania, był czasem poza chronologią. Jego koniec dawał się jednak określić, ponieważ stykał się z początkiem „czasu ludzkiego"; granicę stanowił powrót Heraklidów (czyli potomków Heraklesa) na Peloponez na czele Dorów. Jak dziś łatwo jest dostrzec, Grecy z okresu archaicznego umiejscawiali przeszłość mityczną przed pewną, całkiem realną grupą wydarzeń: przed najazdem Dorów, który dla nas stanowi kres kultury mykeńskiej (dla nas tylko, bo Grecy z okresu archaicznego nic nie wiedzieli o istnieniu kultury mykeńskiej i jej upadku). Tradycja mityczna, zwłaszcza w postaci poezji epickiej, opowiadała genealogie i czyny bogów i bohaterów oraz wywodziła od bogów genealogie wielkich rodów arystokratycz­ nych lub przypisywała bohaterom założenie tego czy innego miasta, zasiedlenie tego czy innego terenu. Z całej przeszłości, rozciągającej się od kresu czasu bo|ów i bohaterów do 4Q

teraźniejszości, najwięcej wartości miało w oczach Greków okresu archaicznego to, co pozwalało łączyć rody aktualnie istniejące z ich boskimi początkami, a więc wiadomości genealogiczne. Takie wiadomości były zapewne przechowywane w tradycji ustnej poszcze­ gólnych rodów. Nie znaczy to, by wszystkie wydarzenia z przeszłości niemitycznej poza tymi, które doty­ czyły genealogii, były uważane za całkowicie niegodne pamięci. Na pewno wielkie rody arystokratyczne i wspólnoty obywatelskie poszczególnych miast przechowywały w tradycji ustnej pamięć o ważnych dla nich faktach, ujmując je w postaci mniej lub bardziej legen­ darnej, ale nie przekształcając ich w wydarzenia mityczne. W szczególności obywatele kolonii założonych w okresie archaicznym przekazywali z pokolenia na pokolenie pamięć o założeniu miasta. Jednak te tradycje rodowe czy miejskie nie były uważane za dosta­ tecznie wartościowe, by mogły stać się przedmiotem poezji. Najstarsi spośród pisarzy, których późniejsi Grecy nazywali niekiedy historykami, zajmowali się przeważnie lub wyłącznie tematami należącymi do tradycji epickiej. Naj­ ważniejszy z nich, HekatajoszMiletu.na przełomie VI i V w. p.n.e. przedstawił genealo­ gie bohaterów z czasów mitycznych w zaginionym dla nas dziele, któremu późniejsi Grecy nadali tytuł Genealogiai lub Heroologia czy też Historiai. Hekatajos różnił się od poetów pod wieloma względami. Pisał nie w uświęconej przez tradycję, wzniosłej i urzekającej for­ mie epickiej, lecz w suchej, rzeczowej prozie, wedle wzorówfilozofówjońskich. Starał się uporządkować mity z punktu widzenia genealogicznego w sposób bardziej systematyczny, niż to czynili poeci. Dążył do rugowania z tradycji wielu elementów cudownych, do zastą­ pienia ich hipotezami zbudowanymi na zasadzie zdrowego rozsądku. Wreszcie jak uczeni przypuszczają, opierając się na analizie dzieła Herodota, który pracę Hekatajosa na pewno wykorzystał — obliczył on odległość w czasie przynajmniej niektórych wydarzeń mitycznych posługując się drzewem genealogicznym królów spartańskich wywodzą­ cych swój ród od Heraklesa. Każdemu pokoleniu przypisał, jak się zdaje, 40 lat trwania, mnożąc więc liczbę pokoleń dzielących Heraklesa od współcześnie panujących królów przez 40 mógł datować Heraklesa. Jego dzieło zaczynało się od słów: „Hekatajos Milezyjczyk tak powiada: piszę następujące rzeczy tak, jak mi się wydaje, że są prawdziwe; albowiem opowieści Hellenów są, moim zdaniem, liczne i śmieszne". Wprawdzie poeci przed Hekatajosem i za jego czasów, a nawet trochę później, też zmieniali mity wedle tego, co wydawało im się prawdziwe; ale zmiany wprowadzone przez Hekatajosa szły w innym kierunku, sposób myślenia, z którego wynikały, nie był już mitotwórczy. Oprócz Genealogiai (zapewne jeszcze przed nimi) Hekatajos napisał dzieło, któremu 'niej nadano tytuł Periěgěsis (Przewodnik) i które zawierało opis geograficzny całego i znanego Grekom świata; dołączona do niego była mapa świata. Całościowy obraz świata, jaki wynikał z tego dzieła, był zbudowany w sposób skrajnie geometryczny, zapewne zgod­ nie z obrazem stworzonym przez filozofa Anaksymandra. Poza tym informacje o poszcze­ gólnych miejscach świata, zwyczajach różnych ludów, zwierzętach były skrajnie drobiaz­ gowe, pedantycznie rzeczowe, podawane w krótkich, prostych, elementarnych zdaniach, często nawet w luźnych wyrazach w formie inwentarza. Zarówno temat, jak sposób myśle­ nia i wysławiania się odbiegały całkowicie od tradycji epickiej. Genealogie bogów i bohaterów czasu mitycznego były jeszcze przez długi czas po Hekatajosie, przynajmniej do połowy IV w. p.n.e., przedmiotem logoi, utworów pisanych prozą. Jednak już w pokoleniu bezpośrednio po Hekatajosie kilku pisarzy, niezależnie od

4/

siebie, zaczęło opowiadać o wydarzeniach tylko częściowo należących albo wcale nie nale­ żących do tej przeszłości, która była dotychczas przedmiotem poezji. Najważniejsi z nich to Hellanikos z Lesbos i Herodot z Halikarnasu, obaj piszący w drugiej połowie V w. p.n.e. Z obfitego i różnorodnego dorobku Hellanikosa nie zachował się żaden utwór, ale fragmenty jego prac oraz świadectwa o nich dają nam pewne pojęcie o tym autorze. Był on jeszcze bardzo związany z prozaikami z przełomu VI i V w. p.n.e., ale był również nowatorem, rozszerzającym krąg tego, co godne docie­ kania i opisania. Od niego wywodzą się niektóre typy piśmiennictwa antycznego. Hella­ nikos zajmował się intensywnie wydarzeniami z czasu mitycznego. Poświęcił im kilka osobnych dzieł (Phorónis, Deukalióneia, Atlantis, Asópis, Troika). W innych jednak trakto­ wał zarówno o wydarzeniach mitycznych, jak i o wydarzeniach z „czasu ludzkiego": pisał o dziejach poszczególnych miast lub krain greckich (Argos, Ateny, Lesbos, Arkadia, Beocja, Tessalia) od mitycznych początków do czasów teraźniejszych, zbierając i porządku­ jąc całą tradycję, zwłaszcza ustną tradycję lokalną, zarówno mityczną, jak i niemityczną. Stworzył w ten sposób rodzaj piśmiennictwa, który będzie po nim uprawiany przez kilka wieków. Będzie to typ drugorzędny w ramach historiografii (bardzo słabo nam znany), pełniący przecież ważną funkcję w kulturze, będąc ściśle związany zarówno' z patriotyz­ mem lokalnym, jak i z zainteresowaniem wszystkich Greków przeszłością poszczególnych miast i krain greckich. Historia miast pisana będzie w schemacie annalistycznym: wedle lat panowania królów danego miasta w odległej przeszłości, wedle listy urzędników eponimicznych miasta w okresie późniejszym (na terenach jońskich historie lokalne były nazy­ wane hóroi — roczniki). Jedno z dzieł Hellanikosa określane było tytułem O założeniu Chios. Występowanie takiego utworu w dorobku autora, który jak widzieliśmy, dużo pisał o czasach mitycznych, jest znamienne: założenie było w dziejach miast momentem należącym w pełni do mitu (w wypadku najstarszych miast) albo miało przynajmniej wartość bliską do tej, która przysługiwała wydarzeniom mitycznym. Kilka jego dzieł poświęconych było krajom i narodom (ęthne) „barbarzyńskim": Aigyptiaka, Persika, Skythika', jedno omawiało Zwyczaje barbarzyńskie. Treść tych utwo­ rów podobna była chyba do tych części dzieła Herodota, które dotyczą krajów i obyczajów niegreckich. Dały one początek gatunkowi literackiemu, który nazywamy etnografią (nazwa ta jednak nie była używana w starożytności) i który opisywał właśnie kraje i ethně barbarzyńców. Powszechnie znanym jego przykładem jest Germania Tacyta. Dzieło Hellanikosa Kapłanki Hery z Argos dało początek jeszcze innemu rodzajowi piśmiennictwa, mianowicie chronografii, która będzie odtąd stale uprawiana przez całą starożytność. Dzieło to zestawiało i szeregowało w porządku chronologicznym luźne wia­ domości o przeszłości całego świata greckiego od czasów mitycznych do teraźniejszości, przyporządkowując poszczególne wydarzenia okresom piastowania kapłaństwa w świątyni Hery w Argos przez kolejne kapłanki. Lista kapłanek Hery z Argos — oczywiście całkiem fikcyjna dla czasów mitycznych i dla najdawniejszego odcinka „czasu ludzkiego" — była widocznie dla Hellanikosa najwygodniejszym rusztowaniem, które wykorzystał w celu uporządkowania chronologicznego przekazów tradycji ważnych dla wszystkich Gre­ ków. Decydującego kroku dokonał Herodot, który traktowany był przez potomnych jako ojciec historii. Świadomie zrezygnował (por. ks. I, 5) z zajmowania się wydarzeniami z czS42

sów bogów i bohaterów (choć w ich realność wcale nie wątpił) i skoncentrował cary swój wysiłek na poszukiwaniu, krytycznym badaniu i artystycznym przedstawieniu" wiMflńftfsci o „tym co się stało przez ludzi", o wielkich czynach dokonanycH przez lfidzi, GrtkóW i nje-Greków, w czasach „pokolenia ludzkiego" (termin ten występuje w kar. Iff 122,2) jak również o obyczajach i wierzeniach różnych obcych ludów żyjących mu wspřóldéSnie, ofizycznymukształtowaniu i osobliwościach krajów przez nie zamieszkanych. Przeszłość niemityczna i teraźniejszość zawierają już dla Herodota wartość niezależną tfd mitycznych początków i wzorów. Wprawdzie bogowie nie pojawiają się już wśród ludzi, ale sity boskie i boski porządek wartości są stale i wszędzie obecne; cała rzeczywistość ludzka jest stale odniesiona do boskiego porządku wartości, a przez to wypełniona sensem, jako realizacja albo, przeciwnie, jako naruszenie tego porządku. Bogowie interweniują w sprawy ludzkie poprzez wieloznaczne wypowiedzi wyroczni i inne znaki, a działanie bogów daje się poznać w katastrofach tych władców, którzy zapragnęli zbyt wielkich sukcesów, przekroczyli granice obowiązujące ludzi, wzbudzając „zawiść bogów". Boski porządek przejawia się wedle Herodota w taki sam sposób u Greków, jak i u innych ludów. Czyny ludzkie, uznane przez Herodota za godne zapisania to wydarzenia, o których pamięć została ukształtowana i przechowana w postaci tradycji'ustnych w różnych środo­ wiskach : przede wszystkim wojny grecko-perskie, ale również wydarzenia starsze od nich, odnoszące się do wielkich monarchii wschodnich i miast greckich. Jeśli chodzi o stronę grecką opowieści Herodota, a zwłaszcza wydarzenia sprzed wojen petskich, to znaczna część tradycji pochodzi zapewne od wielkich rodów. Poprzez dzieło Herodota możemy dostrzec to, co arystokracja grecka zachowała w pamięci z własnej przeszłości od VII w. p.n.e. do końca wojen perskich. Są to przede wszystkim wojny prowadzone przez miasta, czyny i losy tyranów, królów spartańskich, wielkich arystokratów wielu miast, zwłaszcza Aten. W wielu wypadkach wydarzenia te są ujęte w schematy legendarne czy baśniowe o wyraźnie archaicznym charakterze. Kultura archaiczna w miastach greckich dobiegła końca za czasów młodości Herodota. Żyjąc na styku dwóch epok, potrafił zrozumieć i wiernie przekazać tradycje o przeszłości niemitycznej, a zarazem ukazał je w nowym świetle przez to, że odkrył w nich przedmiot godny artystycznego przedstawienia i uwiecznienia niezależnie od wszelkiego odniesienia do wzorów mitycznych. Tym samym pozbawił poezję epicką jej pierwotnej funkcji, a prze­ szłość mityczną jej pierwotnego znaczenia. Bariera między pokoleniem boskim a ludzkim zmieniła sens, stała się przedziałem między przeszłością trudniejszą do poznawania a prze­ szłością łatwiej dostępną. Przeszłość zaczęła okazywać się jednorodną. Zbieranie ustnych tradycji, dowiadywanie się w rozmowach o osobliwościach i zwycza­ jach innych ludów, zwiedzanie cudzych krajów i ich zabytków, krytyczne porządkowanie, zestawianie i sprawdzanie wiadomości w ten sposób zebranych oraz wiedza wynikająca z tego procesu poznawczego: oto co Herodot nazywa historie. Swoje dzieło nazywa przed­ stawieniem historie, tzn. przedstawieniem wyników krytycznego badania prowadzonego przez dowiadywanie się. Znamienne jest, że to samo słowo historia stanie się później, gdzieś od połowy IV w. p.n.e., terminem oznaczającym gatunek literacki, który od Hero­ dota wziął początek, a słowo historikos — terminem oznaczającym pisarza, który gatunek ten uprawia. (Poetyka Arystotelesa jest pierwszym tekstem poświadczającym taki sposób używania słów historia i historikos. Tukidydes nazywał swoich poprzedników logografami, czyli pisarzami relacji bądź mów, a nie wierszy, a więc prozaikami; później przez całą 43

starożytność można będzie oznaczać historyka nie tylko terminem historikos lub historiographos, lecz również syngrapheus (pisarz), po łacinie scriptor. Warto przy okazji zasygna­ lizować, że na początku XIX w. F. Creuzer wprowadził zwyczaj nazywania logografami najstarszych historyków greckich wyłączając Herodota. Podkreślić wypada, że jest to arbitralny sposób posługiwania się tym terminem). Wychodząc od rezultatów osiągniętych przez Herodota, jeszcze gdy ten żył i tworzył (to znaczy, gdy dzieło Herodota było już znane, ale nie w postaci, którą ma posiadany przez nas tekst), Ateńczyk Tukidydes stworzył nowy typ badań i nowy typ relacji histo­ rycznej, który pod pewnymi względami przeciwstawia się temu, co wypracował „ojciec historii", pod innymi kontynuuje go. Tukidydes nie tylko uważał przeszłość niemityczną za godną literatury, ale przypisywał teraźniejszości i bliskiej przeszłości wartość wyższą niż ta, którą miała cała przeszłość starsza. Podstawową rzeczywistością była dla niego rzeczywistość Grecji jego czasów, przede wszystkim Aten, „mistrzyni Hellady", a cała przeszłość starsza mogła być oceniana i interpretowana tylko poprzez konfrontację z nią. Taka perspektywa, wskazana we wstępie do dzieła, była bez wątpienia podstawą jego decy­ zji zajęcia się czasami bliskimi i traktowania przeszłości odleglejszej jedynie wyjątkowo i na marginesie zasadniczego ciągu relacji. Dlaczego teraźniejszość wydawała się Tukidy­ desowi wyższa nad przeszłość? We wstępie sam wskazuje nam jedną przyczynę: współ­ czesne mu państwa greckie były potężniejsze od państw epok minionych, tworzyły rozleglejsze koalicje niż te, które niegdyś istniały, i wobec tego aktualny konflikt wojenny (tj. wojna peloponeska) był większy niż wszystkie poprzednie konflikty. Interpretacja cało­ kształtu jego dzieła prowadzi nas jednak do wniosku, że nie była to jedyna przyczyna. Sąd Tukidydesa wynikał przede wszystkim z jego oceny współczesnej mu kultury. Tukidydes okazuje się być jednym z tych Ateńczyków drugiej połowy V w. p.n.e., którzy stworzyli nową kulturę, łączącą w oryginalnej syntezie antytradycjonalistyczną, „oświeconą" myśl i technikę retoryczną sofistów z tradycyjnymi wartościami uznawanymi w polis. Była to kultura całkowicie nakierowana ną sprawy miasta; wyodrębniała — po raz pierwszy w dziejach Grecji — dziedzinę stosunków politycznych, wewnątrzpaństwowych i międzypaństwowych jako dziedzinę autonomiczną, służyła interpretacji i opanowywaniu spraw zachodzących w tej dziedzinie przy pomocy rozumu — takiego rozumu, który wyra­ żał się w mowach i w publicznej konfrontacji różnych mów i który brał pod uwagę zarówno układy sił, jak i podstawowe wartości moralne życia obywatelskiego. Możemy ją nazwać kulturą retoryczno-polityczną. Główny jej przedstawiciel w IV w. p.n.e., Izokrates, nazy­ wał ją po prostu paideia. Udział Tukidydesa w rodzącej się kulturze retoryczno-politycznej, która pod wieloma istotnymi względami zerwała z kulturą archaiczną, tłumaczy nam nie tylko jego decyzję badania i przedstawiania wydarzeń z czasów najnowszych, lecz również inne aspekty jego dzieła. Podczas gdy Herodot interesował się wieloma aspektami rzeczywistości (co w pewnej mierze odzwierciedlało bogactwo zainteresowań starego społeczeństwa arystokratycznego), Tukidydes interesował się tylko polityką. Sprecyzujmy, że jego narracja dotyczy przede wszystkim jednego aspektu polityki, mianowicie wojny. Czyny wojenne były opiewane przez dawną poezję epicką; wojnie też była poświęcona duża część dzieła Herodota. Można więc stwierdzićj że zajmując się wojną, Tukidydes kontynuuje starą tradycję grecką, wedle której wojna była najważniejszą dziedziną działalności dla ludzi dążących do chwały. 44

Jednocześnie jednak wypada zauważyć, że ani dla dawnych poetów, ani dla Merodota wojna nie była aspektem polityki, jak jest u Tukidydesa, gdyż, jak już powiedzieliśmy, wyodrębnienie polityki jako osobnej dziedziny rzeczywistości następuje dopiero w drugiej połowie V w. w ramach tego nurtu kulturowego, w którym Tukidydes uczestniczył. Dzięki temu, że Tukidydes skierowywuje swe badania na czasy bliskie mu, dla pozna­ nia których może dysponować, poza własną pamięcią, opowiadaniami osób biorących udział w zdarzeniach, jak również dzięki koncentracji całej uwagi wyłącznie na sferze poli­ tycznej, uznawanej za dziedzinę dostępną rozumowi, odkrywa możliwość i potrzebę pod­ niesienia czynności krytycznego ustalenia i wyjaśnienia faktów do poziomu znacznie wyż­ szego w porównaniu z Herodotem. Dumny ze swojego osiągnięcia, mówi on z pogardą — z pogardą, której nie powinniśmy dzisiaj podzielać — o swoich poprzednikach — logografach, myśląc zapewne przede wszystkim o Herodocie. Oskarża ich, że pracowali za mało nad ustaleniem prawdy i akceptowali zniekształcenia mityczne, którym uległy wydarzenia z dawnej przeszłości z racji upływu czasu. Podczas gdy Herodot przytaczał często różne opowiadania na temat tego samego faktu, bez opowiedzenia się po którejś ze stron lub też jedynie zaznaczając swoje preferencje, czy też przytaczał opowiadania wedle niego nieprawdopodobne, Tukidydes przedstawia z reguły wyłącznie rekonstrukcję wydarzeń, będącą wynikiem analizy świadectw uczestni­ ków oraz ewentualnie własnych wspomnień. Nie interesuje go zreferowanie tego, co ludzie mówią o wydarzeniach przeszłości, lecz tylko przedstawienie tego, co się wydarzyło napraw­ dę; w odniesieniu do niedawnej przeszłości sądzi, że jest to możliwe i chce to zrobić. Zanotujmy wreszcie jeszcze jedną różnicę między tymi dwoma historykami, wynikającą z nowej perspektywy przyjętej przez Tukidydesa: Herodot stawiał sobie za cel uwiecznić chwałę „wielkich i podziwu godnych czynów", jakich dokonali Grecy lub nie-Grecy, ratując je przed niszczącym działaniem czasu; Tukidydes również chciał napisać dzieło, które będzie „dorobkiem na wieczność", ale po to, by służyć politykom w przyszłości. Dzieło miało im przekazać dokładną znajomość faktów z przeszłości i ich przyczyn, a zna­ jomość ich mogła być użyteczna, gdyż jak twierdził, sytuacje, które wytworzyły się w przesz­ łości, mogą, „zgodnie z naturą ludzką", powtórzyć się w podobnej formie. Cechy charakterystyczne dzieła Tukidydesa, uwypuklone przez nas, odnajdziemy od razu w utworach powstałych w IV w. p.n.e., a stawiających sobie za zadanie kontynuo­ wanie Tukidydesa: w Hellenikach Ateńczyka Ksenofonta, w tzw. Hellenikach z Oxyrynchos niedającego się identyfikować autora, w Hellenikach oraz w Philippikach Teopompa z Chios (o ile o tych dwóch ostatnich utworach sądzić można na podstawie mizernych ich szczątków, które do nas dotarły). Wprawdzie Philippika Teopompa wprowadziły pewien wariant do gatunku literackiego stworzonego przez Tukidydesa, polegający na skupieniu opowiadania wokół czynów jednej wybitnej jednostki (w tym wypadku Filipa, króla Macedonii); ale nie naruszał on niczego istotnego. Inna modyfikacja pojawiła się po raz pierwszy w dziele sławnego historyka IV w. p.n.e. Kallistenesa z Olintu, który w toku wyprawy Aleksandra Wielkiego, będąc członkiem jego świty, pisał Czyny Aleksandra. Utwór ten miał służyć polityce króla wobec Greków. Pod tym względem KaUistenes oddalał się od modelu Tukidydesa, który dążył do maksy­ malnie bezstronnej, sprawiedliwej relacji i oceny faktów. Mimo to gatunek literacki pozo­ stawał ten sam; przedmiot historii był pojęty w ten sam sposób. 45

Bardziej skomplikowany jest stosunek Efora z Kyme, jednego z najważniejszych historyków IV w. p.n.e. (i całej starożytności w ogóle) do modelu tukidydesowego. Jego Historiai, niestety znane nam tylko z fragmentów i z przeróbki ich części u Diodora Sycy­ lijskiego, oddalają się pod jednym, ważnym względem od modelu Tukidydesa: stawiają sobie za "zadanie opowiedzenie całej przeszłości Greków, od końca czasów mitycznych poczynając, tzn. od „powrotu Heraklidów", aż po okres niedawny. Tworzą wzór, często później naśladowany, historii powszechnej, obejmującej całą przeszłość niemityczną. Zauważmy jednak, że w miarę zbliżania się do czasów autorowi współczesnych relacja stawała się coraz pełniejsza: dla Efora też najważniejsze były dzieje współczesne. Takie ustawienie proporcji stanie się następnie regułą dla tych historyków starożytnych, którzy, tak jak Efor, rozpoczynać będą swe dzieła od czasów odległych po to, by je doprowadzić do teraźniejszości lub przeszłości niezbyt odległej (przykładu dostarcza nam Liwiusz — przykładu tym bardziej pouczającego, że Liwiusz czuł odrazę do okresu wojen domowych, które wypełniły czas jego młodości i lata poprzedniego pokolenia). Dla tej partii swego dzieła, która dotyczyła czasów odległych, stworzył nai rację zbudowaną z materiałów do­ starczonych mu przez starszych od siebie autorów: w ten sam sposób, po nim, będą praco­ wali wszyscy historycy greccy i rzymscy, gdy będą mieli do czynienia z okresem, dla któ­ rego nie mogli dysponować relacjami świadków ani własnymi wspomnieniami, natomiast mogli korzystać z dzieł historiograficznych poprzedników. Dla czasów bliskich sobie Efor postąpił prawdopodobnie tak, jak Tukidydes w odniesieniu do wojny peloponeskiej. Niewiele nam wiadomo o dziele retora Anaksimenesa z Lampsakos, który podob­ nie jak Efor, napisał w drugiej połowie IV w. p.n.e. historię powszechną Greków. Wiemy jednak, że w odróżnieniu od Efora zaczynał on opowiadanie od czasów mitycznych. W po­ dobny sposób będą postępowali później niektórzy autorzy „dziejów powszechnych", np. Nikolaos z Damaszku za czasów Oktawiana Augusta. O wiele lepiej jesteśmy poinfor­ mowani o ważnym, niestety zaginionym, dziele Timajosa z Tauromenion, napisanym w Atenach pod koniec IV i na początku III w. p.n.e.: było ono podobne do historii Efora, z tą różnicą, że obejmowało nie dzieje wszystkich Greków, lecz Greków z Italii Południowej i Sycylii. Warto wspomnieć, że wprowadziło ono zwyczaj datowania wedle olimpiad (patrz rozdział Chronologia). Fragmenty dzieł Efora, Teopompa, Timajosa pozwalają nam stwierdzić, że opisy geo­ graficzne lub etnograficzne w nich zawarte były wyraźnie oddzielone od relacji o wydarze­ niach. Ten sam układ charakteryzuje również dzieła późniejszych historyków, jak np. Polibiusza czy Ammiana Marcellina. Ścisły związek między geografią (lub „etnografią") i historią, jaki obserwujemy u Herodota, nie pojawia się już w późniejszej historiografii. Był to z pewnością jeden ze skutków zwycięstwa modelu stworzonego przez Tukidydesa. Geografia lub „etnografia" była już przedmiotem wstępu lub dygresji umieszczonej w narra­ cji historycznej albo przedmiotem osobnego gatunku literackiego (wspominaliśmy już o tym przy okazji Hellanikosa), który mógł (ale nie musiał) uwzględnić mniej lub bardziej szeroko dane o charakterze „historycznym". Wpływ Tukidydesa daje się zauważyć wreszcie w niektórych historiach lokalnych Aten (Atthideś) napisanych w IV i w pierwszej połowie III w. p.n.e. W sumie można powiedzieć, że w toku IV w. p.n.e. model stworzony przez Tukidydesa został uznany za miarodajny i wpłynął w sposób decydujący na kształtowanie się gatunku literackiego historii, jaki występuje od tego czasu do końca starożytności. Gatunek ten 46

został przyjęty również w Rzymie za czasów II wojny punickiej, kiedy powstały pierwsze dzieła historiograficzne napisane (po grecku) przez Rzymian. Oczywiście, kiedy twierdzimy, że gatunek historiograficzny taki, jaki został ukształto­ wany przez Tukidydesa i historyków IV w. p.n.e., pozostał zasadniczo niezmienny do końca starożytności, nio przeczymy bynajmniej temu, że wiele ważnych zmian zachodziło w sposobie pisania historii przez ten bardzo długi okres. . Kilka słów wypada poświęcić jednemu z aspektów historiografii antycznej, który jest szczególnie obcy naszej dzisiejszej kulturze: trzeba rozważyć związek między historią a reto­ ryką. Powiedzieliśmy już, że dzieło Tukidydesa powstało z kultury, którą można nazwać kulturą retoryczno-polityczną. Mówiąc o retoryce mamy na myśli nie to, co dzisiaj potocz­ nie rozumie się pod tym słowem, lecz określoną formę myślenia i wysławiania się, powstałą na gruncie nauki sofistów. Była to technika rozumowania, rozumowego opanowania każ­ dej sytuacji życia społecznego przez odkrywanie w niej dwóch aspektów antytetycznych i wygrywania jednego przeciw drugiemu; była to technika przekonywania przy pomocy takich logicznych zabiegów i urzekania przy pomocy wyrachowanej konstrukcji mowy, obliczonej na wywołanie emocji i przyjemności estetycznej. Przez całą starożytność, począw­ szy od Tukidydesa, historia była pisana albo przez polityków wychowanych w szkołach retorów, albo przez retorów. U Tukidydesa piętno retoryki jest szczególnie widoczne w „mowach", które wkłada w usta wodzów i polityków, ale uważna analiza wykazuje obecność retoryki w całej budowie narracji, w sposobie ujmowania stosunków zwalczają­ cych się stron. Z elementów, które wyodrębniliśmy w retoryce — logicznego, emocjonal­ nego, estetycznego — u Tukidydesa przeważa element logiczny. Podobnie jest u niektórych późniejszych historyków. Jednakże u innych, począwszy od Durisa z Samos i Fylarchosa, element emocjonalny i estetyczny retoryki staje się znacznie silniejszy. W okresie helleni­ stycznym i w okresie cesarstwa rzymskiego historiografia była pojmowana jako osobny typ xetoryki, różny od retoryki sądowniczej, politycznej czy popisowej. Typ ten różnił się od pozostałych zarówno ze względu na styl, jak i dlatego, że w przeciwieństwie do mówcy uprawiającego retorykę sądowniczą, polityczną lub popisową, historyka obowiązywała prawdomówność i sprawiedliwość oceny. Historia miała zrelacjonować w sposób zgodny z prawdą i ocenić sprawiedliwie wydarzenia należące do sfery politycznej, „czyny" (praxeis, res gestae) miast lub władców. Oczywiście z realizacją tego postulatu różnie bywało, w za­ leżności od uczciwości, ale również od inteligencji piszącego. Co do stylu nie było jednego tylko wzoru: mógł on być patetyczny, „tragiczny" —jak w wypadku Fylarchosa, lub spo­ kojny, zrównoważony, płynny—jak w wypadku Liwiusza. W każdym jednak razie miał być podniosły, odpowiadający godności przedmiotu, stroniący od sfery życia prywatnego, codziennego. Dla Cycerona, teoretyka retoryki, historia była munus oratoris (zadaniem mówcy), opus oratorium maximě (dziełem w najwyższym stopniu oratorskim). Czasami zestawiano historię z poezją raczej niż z retoryką; ale różnica nie była zbyt wielka, ponieważ poezję (nawet poezję Homera) interpretowano jako szczególną formę retoryki. Wprawdzie Pliniusz Młodszy w jednym ze swych listów (V, 8, 4) twierdzi: „mowa i utwór poetycki nie mają powodzenia, jeśli nie odznaczają się najwyższą elokwencją; historia natomiast podoba się niezależnie od sposobu, w jaki jest napisana"; ale dalszy ciąg listu zadaje kłam twier­ dzeniu. Jedynie niewielu historyków, po III w. p.n.e., postawi na drugim planie element emocjo­ nalny i estetyczny. Najważniejszym z nich był Polib i usz, który twierdził z naciskiem, że

jego dzieło jest historią „pragmatyczną", to znaczy historią napisaną przez człowieka mają­ cego doświadczenie w zakresie pragmata, to jest spraw politycznych i wojskowych, i który opierając się na nim stara się poznać i wyjaśnić pragmata minionych czasów po to, by prze­ kazać owoce doświadczenia ludziom zajmującym się ze swej strony pragmata w teraźniej­ szości. Nie są to jednak różnice zasadnicze, lecz raczej różnice stopnia: wszystkie poważ­ niejsze dzieła antyczne należące do gatunku „historii", począwszy od Tukidydesa, są w większym lub mniejszym stopniu „pragmatyczne" — w takim sensie, jakie to słowo ma u Polibiusza — i wszystkie dążą w większym lub mniejszym stopniu do urzekania słucha­ czy i czytelników środkami retorycznymi. Ci, którzy w okresie hellenistycznym i rzymskim pragnęli opowiadać zdarzenia z blis­ kiej im przeszłości a jednocześnie nie chcieli pisać dzieł retorycznych, wybierali formę lite­ racką bardzo bliską historiografii, ale nie mieszczącą się ściśle w jej ramach: formę hypomněmata, to znaczy notatek, po łacinie commentarii. W wielu wypadkach (np. Cezar: Commentarii de bello Gallico i Commentarii de bello civili) służyła ona politykom w celu przedstawienia własnej działalności. Tryumf modelu Tukidydesa, jego dalszy rozwój i trwanie przez całą starożytność wyni­ kają z tego, że odpowiadał on podstawowym i stałym potrzebom określonego typu elity społecznej i politycznej, który zaczął formować się w ostatnich dziesięcioleciach V w. p.n.e. w Atenach, nieco później, w IV w. p.n.e., w innych miastach greckich i panował w całym świecie greckim przez wiele wieków, a od połowy II w. p.n.e. również w Rzymie. Jest to typ elity, który powstał wraz z kulturą retoryczno-polityczną, wytworzył ją i został przez nią wytworzony. Elita ta była całkowicie odmienna od arystokracji panującej w miastach greckich przez cały okres archaiczny. Nie pochodzenie arystokratyczne połączone z zamoż­ nością, lecz zamożność połączona z kulturą — z ową kulturą retoryczno-polityczną — była kryterium przynależności do nowej elity. Genealogie były dla niej czymś drugorzędnym (choć nieobojętnym), przeszłość mityczna nie pełniła funkcji przykładu i fundamentu. Nowa elita była pewna swej wyższości w stosunku do wszystkiego, co istniało poprzednio. Postawa ta wyraża się explicite, na przykład, w przedmowie Teopompa do Philippik i w przedmowie Polibiusza do IX księgi jego Dziejów. Dopiero w okresie wojen domowych w Rzymie i w pierwszych wiekach cesarstwa rzymskiego przekonanie o wyższości czasów teraźniejszych w stosunku do przeszłości zacznie ustępować przekonaniu przeciwnemu: dowodów dostarcza nam Salustiusz, Liwiusz w przedmowie do swego dzieła oraz Tacyt w swym Dialogu o mówcach. Zmiana będzie jednak powolna, dwie przeciwstawne postawy będą długo współistnieć. Pomimo przekonania, że teraźniejszość jest wyższa od przeszłości, elita, o której jest mowa, nie pogardzała bynajmniej przeszłością i nie chciała z nią zrywać. Przeciwnie — była na swój sposób tradycjonalistyczna, odczuwała związek między teraź­ niejszością a przeszłością i pragnęła podkreślać ciągłość między nimi. Kultura retoryczno-polityczną, której nosicielką była elita rządząca w miastach, określała horyzont myślowy całej historiografii począwszy od Tukidydesa. Historiografia ta odpowiadała potrzebie uzyskania obrazu jasnego, racjonalnego, zado­ walającego intelektualnie, wielkich, efektownych wydarzeń: wojen, pertraktacji dyploma­ tycznych, przewrotów, intryg rozgrywających się wewnątrz sfery politycznej w przeszłości, zwłaszcza w niedawnej przeszłości. Jednocześnie potwierdzała i umacniała przekonania etyczne elity, przedstawiając i oceniając pojedyncze fakty na podstawie wartości ogólnie przyjętych przez współczesną kulturę retoryczno-polityczną. Tak z jednego, jak i z drugiego

punktu widzenia historia była „użyteczna", dostarczała pouczeń (historia magistra vitae, „historia — nauczycielką życia" — powie Cyceron): jak należy kierować sprawami poli­ tycznymi wewnątrz państwa i jak dowodzić armiami; jak winni zachowywać się dobrzy obywatele. Moralność, jakiej uczy historia jest moralnością obywatelską: dotyczy stosun­ ków między jednostką — członkiem elity a całością społeczności, do której ta należy. Razem z użytecznością nauk płynących z historii idzie „przyjemność", której dostarcza opowiadanie historyczne dzięki swej retorycznej formie publiczności wychowanej na reto­ ryce. Historycy starożytni wiedzieli, że obowiązuje ich poszukiwanie i pisanie prawdy. Nie możemy poprzestać jednak na tym prostym stwierdzeniu. Musimy jeszcze zdawać sobie sprawę, do jakiego poziomu rzeczywistości sięgało owo poszukiwanie prawdy i, w zależ­ ności od tego, jakie były dla historyków i ich publiczności kryteria prawdy, jakie były wyma­ gań ia, którym opowiadania historyczne miały sprostać, by być uważane za prawdziwe. Otóż okazuje się, że obraz przeszłości, jaki tworzy historyk starożytny, przylega cał­ kowicie do gotowego zestawu pojęć i gotowego zestawu kryteriów wartościowania, okre­ ślającego sposób ujmowania życia politycznego przez elitę polityczną jego czasu. Istnieje ciągłość między myślą historyków a światem, jaki ukazują nam niezliczone inskrypcje honoryfikacyjne, poczynając gdzieś od połowy IV w. p.n.e., oraz inne teksty bezpośrednio związane z życiem politycznym. Historycy antyczni dążą do wzbogacenia potocznego doświadczenia życia politycznego wewnątrz zastanych kategorii myślenia, a nie do zmiany tych kategorii. Rozszerzają horyzont czasowy tego doświadczenia — zazwyczaj zresztą do niezbyt dalekiej przeszłości — ale nie rozszerzają horyzontu myślowego właściwego elicie politycznej. Nie usiłują wyzwolić się od potocznej koncepcji życia politycznego, lecą tylko od namiętności politycznych czasu teraźniejszego, nie myślą o odkrywaniu nowych sposobów patrzenia na sprawy ludzkie, lecz tylko o wymierzaniu pochwały lub nagany w sposób bezstronny, sine ira et studio (bez gniewu i stronniczości) jak pisał Tacyt, oczy­ wiście opierając się na panujących wzorach obywatelskiego postępowania. Toteż opowia­ dania historyczne pozostają obojętne wobecfilozofiii są przez nią traktowane obojętnie. Nie brak wprawdzie wyjątków: ale wyjątki są takie, że potwierdzają regułę. Polibiusz, na przykład, przyjmuje niektóre poglądy filozofów o kołowrocie życia wszelkich państw oraz o formach ustroju, ale umieszcza je w dygresji (ks. VI) i nie uwzględnia ich wcale w toku opowiadania; zresztą owa dygresja zawiera takie sprzeczności, że jasne się staje, iż nie została głęboko przemyślana. Filozofowie zaś nie czynią prawie nigdy z historiografii przedmiotu swej refleksjifilozoficznej,wykorzystują ją tylko — a i to nie zawsze—jako kopalnię przykładów czynów cnotliwych lub występnych, w ten sam sposób, w jaki czerpią podobne przykłady z doświadczenia potocznego. Arystoteles w Poetyce wyraźnie odmawia historii wszelkiego związku z tym „co ogólne"; ocenia ją przeto jako mniej „filozoficzną" niż poezja. Niewielu tylko spośródfilozofówpisało dzieła historiograficzne; ci zaś, którzy je pisali (jak Posejdonios z Apamei), pisali je — o ile wolno nam sądzić na podstawie -fragmentów i późniejszych przeróbek z tej samej perspektywy, która była właściwa historykom-retorom lub historykom-politykom. Podstawowe kryteria piawdy obowiązujące historyków były podobne albo tożsame z tymi, które w dziedzinie życia politycznego, w mowach sądowych albo politycznych określały to eikos, czyli to, co „prawdopodobne-naturalne-przekonywające". Podstawowe wymaganie polegało na tym, by rekonstrukcja minionych wydarzeń wyglądała przekonu4 — Vadcmecum historyka t 1

49

jąco, to znaczy — z naszego punktu widzenia — by odpowiadała schematom, jakimi kul­ tura retoryczno-polityczna elit panujących dysponowała w celu ujmowania, wyiaśniania i wartościowania rzeczywistości politycznej czasu teraźniejszego. Jeśli weźmiemy to wszystko pod uwagę, łatwiej nam będzie zrozumieć następujące fakty, odróżniające historiografię antyczną od naszej dzisiejszej. Po pierwsze: począwszy od Tukidydesa historycy prawie nigdy nie ujawniają źródeł skąd czerpali swą wiedzę o przeszłości, obca im jest całkowicie nasza zasada, że czytelnik (czy słuchacz) musi koniecznie mieć dostęp do danych źródłowych i do argumentów histo­ ryka po to, by móc sprawdzić i ocenić prawdziwość wyników jego pracy. Po drugie: wielu historyków antycznych, zaczynając od samego Tukidydesa, wprowa dzało w tok opowiadania długie mowy, które miały być wedle nich wygłoszone przez polityków czy wodzów przeszłości. To, że dla ich rekonstrukcji w wielu wypadkach autorzy ci nie dysponowali-żadnymi materiałami, nawet przybliżonymi, nie stanowiło dla nikogo poważnego problemu; dla nich i ich publiczności ważne było jedynie, aby tefikcyjnemowy były dopasowane do osoby i okoliczności. Znamienne są pod tym względem deklaracje Tukidydesa (I, 22, 1) oraz rozważania Polibiusza (XII, 25 i). Analogicznie, starożytni wiedzieli, że często historycy wymyślają opisy bitew, ale nie uważali tego za skanda­ liczne, byleby opis brzmiał przekonująco. Nawet historyk tak dumny z poważnego stosunku do własnych badań, jak Polibiusz krytykował Timajosa za to, że ten spędził wiele lat na czytaniu dzieł historycznych opisujących bitwy po to, by komponować swoje opisy; tymczasem, wedle Polibiusza, Timajos powinien był zdobyć doświadczenie wojenne, które by mu umożliwiło opisanie w sposób odpowiedni bitew przeszłości. Na szczęście dla nas w większości wypadków, zwłaszcza kiedy nie chodziło o przemówienia ani o bitwy, histo­ rycy opierali się na świadectwach uczestników wydarzeń i na własnych wspomnieniach lub na opowiadaniach historyków, którzy ze swej strony mogli wykorzystać przekazy świadł ów lub czerpać z własnych wspomnień. Po trzecie: historycy starożytni jedynie wyjątkowo posługiwali się tekstami o charakte­ rze niehistoriograficznym. W odniesieniu do założyciela gatunku, Tukidydesa, nie da się wykazać, by wykorzystał do swej Wojny peloponeskiej takie teksty, poza kilkoma dokumen­ tami oficjalnymi (traktatami pokojowymi czy przymierzami), które cytuje dosłownie w V i w VIII księdze swojego dzieła. Nie wiemy, w jakim stopniu działalność rozmaitych insty­ tucji ustrojowych miast greckich w czasach wojny peloponeskiej powodowała powstawa­ nie dokumentacji ani w jakim stopniu dokumentacja ta była przechowywana w archiwach państwowych. Być może w archiwach czasów Tukidydesa nie było zbyt wiele materiałów, zwłaszcza poza Atenami. Jednak w czasach hellenistycznych i rzymskich istniała z pewnoś­ cią, w licznych archiwach i gdzie indziej, ogromna masa tekstów nieriistoriograficznych, zwłaszcza tekstów oficjalnych, odnoszących się do tej sfery, która stanowiła przedmiot badań historyków. Tymczasem stwierdzamy, że historycy nie posługiwali się nimi systema­ tycznie i nie czuli się zobowiązani do czynienia tego. Na przykład wykazano, że Tacyt nie wykorzystywał systematycznie acta senatus, które przecież były mu dostępne. Polibiusz wy­ jaśnia, że historyk winien nie szczędzić trudu po to, by podróżować i zwiedzać tereny, na których miały miejsce wydarzenia przez niego opisywane, ale nigdy nie mówi, że historyk powinien udać się do archiwów czy zbierać systematycznie pisma o charakterze niehisto­ riograficznym. To, że historycy czasami wykorzystywali teksty nichistoriograficzne jako źródła, dowodzi z jednej strony, że istniała po temu możliwość nie tylko materialna ale 50

i intelektualna. Z drugiej zaś strony to, że nie czynili tego systematycznie, świadczy o tym, iż historycy nie odczuwali potrzeby gruntownego wykorzystywania źródeł pisanych innych niż histonograficzne. Jest to zrozumiale — nie wyobrażali sobie przecież możliwości szu­ kania takiej prawdy, dla ustalenia której nie starczyłaby, nie byłaby najbardziej przydatna konfrontacja różnych opowiadań — ustnych czy pisanych — o chwalebnym czy haniebnym postępowaniu mężów stanu, dowódców, całych miast oraz dojrzały sąd człowieka doświad­ czonego. Źródła nienarracyjne mogłyby, najczęściej, dostarczyć tylko informacji o — z pun­ ktu widzenia historyków starożytnych — szczegółach zajmujących jedynie zbytnią cieka­ wość erudytów, niegodnych powagi wzniosłej narracji o „czynach". Po czwarte (w bezpośrednim związku z tym, co zanotowaliśmy przed chwilą): krytyka źródeł, na jaką stać historyka starożytnego, była inna niż ta, którą praktykujemy dzisiaj. Opierała się bowiem przede wszystkim na jego doświadczeniu życiowym. Wreszcie, po piąte: bardzo wielu historyków antycznych rozpoczynało narrację tam, gdzie kończyła się narracja ostatniego z ich poprzedników. Powstawała w ten sposób historia perpetua, czyli narracja przebiegająca bez przetwy przez kolejne dzieła. Zjawisko to wynika z tego, że historycy antyczni nie stawiali sobie żadnego „problemu historycznego" w naszym dzisiejszym sensie, lecz ujmowali, opisywali i wyjaśniali wydarzenia w ramach zastanych kategorii myślenia, w perspektywie zasadniczo niezmiennej. Rozważaliśmy do tej pory cechy narracji retorycznej i zarazem „pragmatycznej", sta­ nowiącej albo całość albo trzon każdego dzieła należącego do gatunku, który starożytni uważali za „historię" we właściwym sensie tego słowa. Trzeba jednak pamiętać, że niektóre z tych dzieł zaczynały narrację od przeszłości bardzo odległej bądź od początków świata. Poświęcały więc mniej łub więcej miejsca czasom, co do których wiadomo było, że nie zostały opisane w żadnym współczesnym dziele historiograficznym, że są poświadczone tylko przez bardzo wątpliwe tradycje albo przez mity. Mity w oczach większości osób oświeconych były już, poczynając od czasów Tukidydesa, baśniami,fikcjami;ale granica między mitem a wątpliwą tradycją była trudna do ustalenia, zwłaszcza że przez zabieg interpretacyjny, który znalazł u Euhemera najgłośniejsze zastosowanie, kto tego pragnął mógł przekształcić mity w niepewne tradycje. W każdym razie, narracja historyczna dotycząca bardziej odległej przeszłości nie miała dokładnie tego samego statusu, co narracja dotycząca czasów współ­ czesnych danemu historykowi czy opisanych przez starszych historyków, którzy je przeżyli lub nie byli od nich zbyt oddaleni. Nie musiała ona koniecznie przedstawiać prawdy, bo wiadomo było, że w wielu wypadkach nie jest to możliwe. Oczekiwano od niej przede wszyst­ kim, by była piękna i zajmująca, by zadowalała dumę patriotyczną i pobożność danego miasta lub całego narodu. Liwiusz pisze w przedmowie do swojego dzieła: „Tradycji do­ tyczącej wypadków sprzed założenia miasta czy też związanej bezpośrednio z jego założe­ niem, opartej raczej na pięknych legendach poetyckich niż na nieskażonych pomnikach dziejów, nie zamierzam tu ani potwierdzać, ani obalać. Dawnym wiekom przyznaje się ten przywilej, że mieszają bogów w poczynania ludzkie i w ten sposób narodzinom miast dodają więcej świetności. Jeżeli zaś któremu narodowi należy przyznać prawo uświęcania swych początków i odnoszenia do bogów swego pochodzenia, to sława wojenna narodu rzymskiego jest taka, że to, iż naród ten chełpi się Maisem jako swoim ojcem, bo ojcem swego założyciela, plemiona ludzkie znoszą tak samo spokojnie, jak znoszą jego panowanie" (tłum. A. Kościółek). Gdzie indziej, na początku księgi VI, Liwiusz przyznaje, że tradycja o dziejach Rzymu jest niepewna aż do czasu napadu Galów. Trzeba tu zanotować, że rów4»

51

nieź od czasów tuż po napadzie Galów aż do początku II wojny punickiej narracja Liwiusza nie mogła być oparta na „nieskażonych pomnikach dziejów", bo dziejopisarstwo w Rzymie zaczęło się dopiero na początku II w. p.n.e. Ale, jak już powiedzieliśmy, krytyka źródeł u historyków antycznych była inna niż dziś u nas. Narracja o czasach mitycznych, wędrówkach ludów, początkach miast zaspokajała inną potrzebę elity politycznej niż ta, której służyła narracja „pragmatyczna", mianowicie po­ trzebę wzmocnienia związku z własną przeszłością, utrzymywania przy życiu tradycji, które przez to, że były bardzo stare, były odczuwane jako wartościowe, podnosiły prestiż państwa, instytucji politycznych i religijnych. Narracja ta jednak zaspokajała również ciekawość, potrzebę zdobycia informacji, praw­ dziwych lub wątpliwych, nie mających bezpośredniego związku z życiem politycznym. Warto tu zacytować Colibiusza(IX, 1,4): „Człowieka, który lubi słuchać opowiadań, przy­ ciąga rodzaj [histavii] genealogiczny, człowieka badawczego i ciekawego przyciąga rodzaj traktujący o koloniach i założeniach miast oraz o pokrewieństwach [między miastami], jak jest powiedziane również gdzieś u Efora; człowieka politycznego zaś przyciąga rodzaj dotyczący czynów narodów, miast i władców". Ciekawość badawcza, o której pisze tu Polibiusz powołując się na Efora, rozwijała się w pewnej sferze cywilizacji antycznej, odmiennej od kultury retoryczno-politycznej, którą zajmowaliśmy się dotychczas. Możemy ją nazwać kulturą intelektualistów. Zaczęła się formować w IV w. p.n.e., w początkach III w. p.n.e. była już w pełni ukonstytuowana. Jest to kultura związana ze scholě — po łacinie otium — czyli z czasem wolnym od spraw publicznych; jest ona przeciwstawna i zarazem komplementarna w stosunku do kultury funkcjonalnej, związanej zpragmata, z negotia, ze sprawami publicznymi. Rozpowszechniła się w państwach hellenistycznych, a od I w. p.n.e. również w Rzymie i w miastach państwa rzymskiego. Współistnienie kultury retoryczno-politycznej i komplementarnej do niej kul­ tury intelektualistów trwało niezależnie od wszelkich przemian, którym podlegała jedna i druga, do końca III w. n.e. Oprócz poezji ifilozofiijedną z części składowych kultury intelektualistów była erudy­ cja. Erudyci pracowali, aby „poprawić" teksty pisarzy uznanych za klasycznych, usuwając z nich błędy i interpolacje, komentowali utwory literatury starszej, wyjaśniając sens trudnych wyrażeń i aluzje do wydarzeń politycznych, osobistości, mitów, zwyczajów itp. Ponadto pisali systematyczne traktaty na temat pojedynczych kategorii rzeczy należących do życia lub literatury „starożytnych": instytucji politycznych miast w przeszłości, cyklów mitycz­ nych, mitycznych genealogii, kalendarza, świąt, zabytków danego regionu czy miasta, rzek czy źródeł, kurtyzan wspominanych przez starych pisarzy, obyczajów, które znalazły od­ bicie w dawnej literaturze, słownictwa itp. Kompilowali zbiory opinii filozofów wedle pewnych ustalonych rubryk (zbiory doksograficzne) lub układali tablice chronologiczne, w których odnotowywali fakty z historii politycznej obok wydarzeń dotyczących literatury, muzyki i „wynalazków". Największe dzieła z tej ostatniej dziedziny zostały stworzone przez Eratostenesa i Apollodora; dostarczały one danych chronologicznych uczonym i history­ kom wieków następnych i bezpośrednio lub pośrednio leżą u podstaw posiadanych przez nas późnoantycznych dzieł chronograficznych. Badania erudycyjne, o których była mowa, określano czasami nazwą archaiologia, łac. antiquitas lub antiquitates, dlatego dziś mówimy o badaniach antykwarycznych lub filologiczno-antykwarycznych. Różnica między historią a antiquitates była odczuwana wyraźnie, 52

pomimo że obie dziedziny stykały się ze sobą. Spośród wielu cech różniących, jakie możemy dostrzec z naszego punktu widzenia, dwie powinny tu być wymienione. Po pierwsze, w prze­ ciwieństwie do historii, która układała fakty chronologicznie w ciągi przyczynowo-skutkowe, badania antykwaryczne interesowały się systematycznym uszeregowaniem faktów z punk­ tu widzenia pewnych kategorii. Po drugie, w przeciwieństwie do historii, która opierała się systematycznie na świadectwach ustnych lub na tekstach historiograficznych, badania anty­ kwaryczne opierały się systematycznie na tekstach wszelkiego rodzaju i bardzo często przytaczały ich fragmenty. Erudytom okresu hellenistycznego czy rzymskiego nie chodziło wcale o stworzenie sen­ sownego obrazu całości tej lub innej dziedziny życia z czasów, które uważali za „starożytne". Nie mieli bowiem żadnego pojęcia o możliwości i potrzebie takiej operacji, którą nazywa* my rozumieniem historycznym. Brali oni, podobnie jak inni ówcześni intelektualiści, z dzie­ dzictwa kultury „starożytnych" te elementy, które można było przerabiać dla potrzeb ich własnej kultury; o sens kultury „starożytnych" nie pytali, bo sens ten wydawał im się oczy­ wisty: nakładali bezwiednie na ową kulturę pojęcia i wartości własnej kultury. Ich zadanie polegało na tym, by ustalić takie czy inne szczegóły z życia „starożytnych", zwłaszcza szczegóły dotyczące dawnej literatury lub służące do jej wyjaśnienia. Z olbrzymiego dorobku erudytów antycznych stosunkowo niewiele do nas dotarło (o losach antycznej erudycji pisaliśmy szeroko we Wprowadzeniu, tam też odsyłamy czytel­ nika po dokładniejsze informacje). Gatunkiem literackim związanym w mniejszym lub większym stopniu z erudycją jest biografia, ukształtowana ostatecznie u schyłku IV w. p.n.e. Opis życia wybitnej postaci w dowolnej dziedzinie — w poezji,filozofii,retoryce, gramatyce, polityce, sztuce wojsko­ wej — w oczach starożytnych nigdy nie stanowił przedmiotu zainteresowań historiografii (patrz na ten temat deklaracje Plutarcha cytowane w haśle „Plutarch", ponadto Polibiusza, X, 21 i Korneliusza Neposa, Pelopidas, 1). Podczas gdy historiografia zajmowała się wyda­ rzeniami politycznymi z punktu widzenia ich następstwa w czasie i związku przyczynowego nawet wtedy, gdy skupiała narrację wokół poczynań wybitnej jednostki, biografia miała za przedmiot cechy jednostki, także jeśli manifestowały się w działaniach politycznych. Cechy te były często (ale nie zawsze) przedstawiane wedle pewnych rubryk, które zajmowały się pewnymi aspektami działalności człowieka dojrzałego, a nie wedle kolejności wydarzeń w jego życiu; natomiast dzieciństwo było zawsze przedmiotem opowiadania ułożonego w porządku chronologicznym (a właśnie dzieciństwem wybitnych ludzi historiografia nie zajmowała się wcale albo traktowała je bardzo sumarycznie). Ponadto, o ile historyk był zobowiązany opowiadać wyłącznie zdarzenia prawdziwe, biograf mógł przytaczać anegdoty na temat swego bohatera, których autentyczności nie musiał sprawdzać, wystarczało, by były interesujące, pikantne, zabawne lub by reprezentowały w typowy sposób opinię współ­ czesnych o danej osobie. Dalej, o ile historyk zobowiązany był do bezstronnego przedsta­ wiania i oceniania działalności wybitnych ludzi, do sprawiedliwego wymierzania pochwały i nagany (mniejsza o to, czy tak postępował czy nie), biograf miał prawo (choć nie musiał) pisać o danym człowieku w sposób „enkomiastyczny", to znaczy pochwalny. Na koniec, o ile historyk pogardzał badaniami erudycyjnymi, biograf posługiwał się w szerokim stop­ niu tekstami rozmaitego typu po to, by wydobyć z nich szczegóły. Gdy przedmiotem biografii był poeta czyfilozof,biograf często cytował fragmenty jego dzieł. W III w., gdy zawężają się i słabną podstawy społeczne kultury starożytnej, zarówno 53

kultury retoryczno-politycznej, jak i kultury intelektualistów, a jednocześnie rosną perspe­ ktywy szybkiej kariery dla ludzi.którzy nie mieli okazji otrzymać tradycyjnej edukacji szkol­ nej, nabiera znaczenia typ prac historiograficznych istniejący już wcześniej, ale nie od­ grywający większej roli: breviaria, niezmiernie powierzchowne skróty historii politycznej. Religia chrześcijańska w schyłkowej fazie starożytności nie zmieniła ani nie starała się zmienić tradycyjnego gatunku literackiego, jakim była historiografia, podobnie jak nie starała się modyfikować tradycyjnego systemu nauczania. Pisarz chrześcijański, który chciał relacjonować czysto polityczne wydarzenia z niedalekiej przeszłości, po prostu szedł za wzorem historyków pogańskich. Tak było na przykład z Prokopiuszem, historykiem wojen czasów Justyniana: chrześcijaństwo jest nieobecne w jego dziele, chociaż on sam prawie na pewno był chrześcijaninem. Natomiast chrześcijaństwo spowodowało powstanie •nowego typu zainteresowania przeszłością. Przede wszystkim nadało nowy sens chronografii, której tradycje, jak widzieliśmy, sięgały Hellanikosa. Juliusz Afrykańczyk, inte lektualista chrześcijański żyjący na przełomie II i III w., postanowił wykazać, że tradycja biblijna jest starsza od tradycji pogańskiej i wobec tego prawdy głoszone pzez Mojżesza i proroków Starego Testamentu są lepsze od prawd, jakie zawierały dzieła poetów i filozo­ fów greckich. Teza ta nie była nowa, pochodziła z apologetyki żydowskiej. Nowy był nato­ miast sposób, w jaki Juliusz Afrykańczyk tezęltę udowadniał. Ułożył mianowicie w tym celu tablicę synchronistyczną, w której dane z historii biblijnej były umieszczone obok danych z historii pogańskiej. Jego praca chronograficzna miała jednocześnie inny cel. związana była z jego zainteresowaniami eschatologicznymi i służyła obliczeniom daty koń­ ca świata. Później, w pierwszych dziesięcioleciach IV w., podobne dzieło zostało stworzone przez Euzebiusza z Cezarei, wykorzystującego tablice Juliusza Afrykańczyka, ale posłu­ gującego się znacznie bardziej rygorystycznymi metodami chronograficznymi. Jego Chro­ nika objęła okres od Abrahama do 326 r. Dla czasów po urodzeniu Chrystusa podaje dane zaczerpnięte z Nowego Testamentu i z tradycji o dziejach Kościoła w tej samej kolumnie, w której podawane są wydarzenia z zakresu historii państwa rzymskiego i literatury pogań­ skiej. Ma cel apologetyczny, podobnie jak dzieło Juliusza Afrykańczyka, nie ma jednak nic wspólnego z jego spekulacjami eschatologicznymi. Można natomiast dopatrywać się w niej dążenia do ustalenia wzajemnego stosunku między dwiema tradycjami historycznymi całko­ wicie od siebie niezależnymi: tradycją żydowsko-chrześcijańską i tradycją pogańską. Syn­ teza tych dwóch tradycji nie dawała się wyobrazić; Euzebiusz starał się przynajmniej ustalić zewnętrzny, czysto chronologiczny porządek między dwiema kulturami, które współistniały tak w społeczeństwie, jak i w umyśle każdego wykształconego chrześcijanina. Badania chrześcijańskie nad przeszłością były możliwe jedynie pod warunkiem zmiany przedmiotu zainteresowań: porzucenia sfery polityczno-militarnej zajmującej dotąd histo­ ryków i zwrócenia uwagi na sferę wydarzeń odnoszących się bezpośrednio do „ludu wybra­ nego", to jest do chrześcijan, do Kościoła. Pierwszym pisarzem, który podjął systematyczne studia nad tym wycinkiem przeszłości, był Euzebiusz ze swoją Historią kościelną (właści­ wie tytuł Ekklěsiastikě historia trzeba by tłumaczyć jako: Wiadomości dotyczące Kościoła). Jak mówi nam we wstępie, dzieło zajmuje się: 1) „sukcesjami świętych apostołów", to jest seriami biskupów, którzy nieprzerwanie przekazywali sobie aż do czasów współczesnych ministerium otrzymane od apostołów, 2) najważniejszymi mistrzami i pisarzami chrześci­ jańskimi, 3) heretykami, 4) nieszczęściami, które spadły na Żydów jako kara za zabicie Chrystusa, 5) męczennikami chrześcijańskimi, 6) wreszcie, w ostatniej części, zmianą, jaka 54

nastąpiła za czasów autora w stosunkach między państwem a Kościołem. Euzebiuszowi za wzór służyły badania typu erudycyjnego, zwłaszcza te, które dotyczyły historii literatury ifilozofii.Sam tytuł Ekklésiastikě historia wzorowany jest na tytule dziełafilozofai erudyty Porfiriusza, Philosophos historia (Wiadomości o filozofach); sformułowanie znajdujące się na początku dzieła Euzebiusza, mianowicie „sukcesje świętych apostołów", przypomina „sukcesje" (diadochai) filozofów w poszczególnych szkołach, którymi zajmowała się litera­ tura erudycyjna ofilozofii.Wzorem erudytów Euzebiusz nie tylko wykorzystuje w sposób sys­ tematyczny jako źródła teksty o charakterze niehistoriograficznym, ale również przytacza dosłownie całe ich ustępy. Nowy gatunek literacki: historia kościelna znalazł rychło u schył­ ku starożytności kontynuatorów: Rufina, będącego jednocześnie tłumaczem dzieła Euze­ biusza, Sokratesa Scholastyka, Sozomenosa, Teodoreta i innych. U większości z tych auto­ rów schemat historii kościelnej ulega jednak wyraźnej zmianie: mając omówić czasy, kiedy Kościół jest już uznany przez państwo i staje się coraz ważniejszym czynnikiem życia państwowego, tacy autorzy jak Sokrates lub Sozomenos zbliżają się do typu opowia­ dania właściwego klasycznemu gatunkowi historii, zaniechawszy między innymi przedsta­ wienia faktów wedle z góry ustalonych rubryk. Z całej, bardzo obszernej literatury historiograficznej greckiej i rzymskiej jedynie niewiele dziel do nas dotarło, a i te najczęściej nie są kompletne. W momencie krytycznym dla transmisji tekstów antycznych, to znaczy u schyłku starożytności i we wczesnym średniowieczu, potrzeba czytania prac historyków była bardzo ograniczona. Ludziom wykształconym wystarczały na ogół breviaria. Stąd przepadek tak wielu autorów. Ale jeszcze zanim nastąpił ów kryzys, przestano czytać powszechnie poważną część historiografii, mianowicie historiografię grecką epoki hellenistycznej. Wynikało to ze zmian w kulturze cesarstwa: poczy­ nając od epoki Augusta, wśród osób wykształconych piszących i czytających w języku greckim rozpow­ szechnił się attycyzm, tzn. gust i teoria retoryczna narzucająca prozie literackiej naśladowanie pisarzy attyckich V i IV w. p.n.e. i potępiająca retorykę hellenistyczną oraz posługiwanie się w literaturze językiem powszechnie używanym (koině), który uformował się na progu epoki hellenistycznej'. Ponadto trzeba brać pod uwagę, że wiele dzieł historiografii greckiej i łacińskiej miało potężne rozmiary (142 księgi Tytusa Liwiusza!) i wobec tego było wprost niemożliwością, by wiele osób czytało je w całości, a w konsekwencji, by przepisywano je często w całości. Bardzo szybko sporządzano skróty prac obszernych (tzw. periochae), zdobywające sobie większą popularność od oryginałów. Co się zaś tyczy dzieł erudycyjnych, te miały jeszcze mniej szans na przetrwanie niż dzieła historiograficzne: żadne z nich — z wyjątkiem niektórych dzieł późnoantycznych — nie stało się składnikiem stałego zestawu lektur szkolnych, a bardzo łatwo mogły one być traktowane jako zbiory materiałów nadających się do przerabiania i kombinowania z innymi. Fragmenty dzieł historyków piszących w języku greckim i część fragmentów dzieł erudycyjnych w tym języku odnoszących się do „starożytności" zostały zebrane, opublikowane i skomentowane w sposób wzo­ rowy przez F. Jacoby'ego w wielotomowej pracy: Die Fragmente der griecliischeit Historiker (cytowane F. Gr. Hist.). Pierwszy tom ukazał się w Berlinie w 1923 r. (przedrukowany z dodatkami, Leiden 1957), ostatni w Leiden w 1958 r. Jacoby uwzględnił autorów od początków historiografii greckiej (Hekatajos) po 324 r. (zwycięstwo Konstantyna Wielkiego nad Licyniuszem). Dolna granica nie była jednak przestrze­ gana rygorystycznie, zwłaszcza opuszczeni zostali chronografowie chrześcijańscy tworzący przed 324 r., w tym Juliusz Afrykańczyk. Plan tego zbioru, wyłożony na początku niniejszego rozdziału, nie w pełni został zrealizowany: autor zmarł nie wykonawszy prac nad częściami 4-6 i nie napisawszy komentarza do ostatnich dwóch tomów części 3. To, co udało mu się zrealizować, jest jednym z podstawowych dzieł do badań nad historiografią antyczną. Zbiór składa się z tomów zawierających0fcj//mcv«a (T) i fragmenty (F) oraz z tomów ze wstępami do poszczególnych autorów lub dzieł anonimowych, z komentarzem do testimonia i fragmentów. Należy pamiętać, że każdy autor i każde dzieło anonimowe jest zaopatrzone w numer (numery są ciągle od początku do końca zbioru). Np. Efor ma numer 70, testimonia o Eforze będzie się cytowało F. Gr. Hist. 70 T 1 (2,3... itd), a fragmenty Efora F. Gr. Hist. 70 F 1 (2,3... itd.). Dla fragmentów autorów przewidzianych przez Jacoby'ego do części 4-6, podobnie jak dla autorów

55

po 324 r. musimy używać zbioru starszego i gorszego: C. Muller, Fragmenta Historicorum Graecorum, t. I-V, Paris 1841-1872 (część t. I opr. Th. Muller, brat C. Mullera, drugą część t. V opr. orientalista V. Langlois). We Fragmenta Historicorum Graecorum teksty najczęściej są publikowane bez aparatu krytycz­ nego, w pewnych wypadkach z aparatem niesystematycznym podanym razem z krótkim komentarzem; prawie zawsze znajduje się równoległe tłumaczenie łacińskie. Poszczególni autorzy lub grupy autorów po­ przedzone są wstępami, porządek autorów jest z grubsza chronologiczny. Fragmenty Juliusza Afrykańczyka znajdują się u Migne'a PG, t. X. Fragmenty historyków rzymskich zostały starannie zebrane przez H. Petera, Historicorum Romanorum Reliquiae, 1.1, wyd. 2, Leipzig 1914 (pierwszebylo w 1870), t. II, Leipzig 1906; przedr. Stuttgart 1967, z dodatkiem bibliograficznym, obejmującym literaturę po 1900 r. Każdy z tomów rozpoczyna się od obszer­ nego wstępu De scriptorum vitis et scriptis; pierwszy zawiera też wstęp traktujący o źródłach literatury annalistycznej rzymskiej i o autorach, dzięki którym znamy fragmenty historyków łacińskich. Fragmenty zo­ stały opublikowane z aparatem krytycznym i wskazówkami na temat loci paralleli. Nie ma komentarza.

BIBLIOGRAFIA Rozdział ten wykorzystuje i swobodnie rozwija w ramach nowej problematyki wyniki badań F. Jacoby'ego i A. Momigliano, które można uznać za najważniejsze dziś prace nad całością historiografii antycznej. Oprócz wymienionego już zbioru fragmentów historyków greckich z bogatym komentarzem F. Jacoby wydał książkę pt. Atthis. The Local Chronicles of Ancient Athens, Oxford 1949, ss. 431. Zajmował się w niej historiami lokalnymi nie tylko ateńskimi; między innymi znajduje się tam dłuższy passus o rzymskich annales maximi. Wiele rozpraw o pojedynczych historykach greckich, opublikowanych przez F. Jacoby'ego w RE (m. in. bardzo obszerne hasła o Hekatajosie z Miletu, Hellanikosie z Lesbos, Herodocie), wydano powtórnie w książce Griechische Historiker, Stuttgart 1956, ss. 351. Jednocześnie ukazał się zbiór jego artykułów drukowanych poza RE: Abhandlungen zur Griechischen Geschichtsschreibung, Leiden 1956, ss. 448. A. Momigliano publikował od początku lat trzydziestych wiele artykułów (po włosku lub po an­ gielsku) poświęconych antycznej historiografii. Zostały one zebrane w kolejnych tomach Contributo alia storia degli studi classic!, Roma 1955-1975 (począwszy od tomu trzeciego tytuł został rozszerzony: Con­ tributo alia storia degli studi classici e del mondo anticó). Jest ponadto autorem książki The Development of Greek Biography. Four Lectures, Cambridge Mass. 1971, ss. 127, uzupełnionej artykułem Second Thoughts on Greek Biography, Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Aft. Letterkunde, Nieuwe Reeks, Deel 34 (1971), nr 7, s, 245-257. Anonsowana jest jego książka The Classical Foundations of Modern Historiography. Oprócz prac F. Jacoby'ego i A. Momigliano wymienić trzeba dwie gruntowne i solidne, choć niezbyt nowatorskie książki: K. von Fritz, Die Griechische Geschichtsschreibung, Berlin 1967,1.1,1 (tekst), ss. 824; 1.1, 2 (przypisy), ss. 421 (do Tukidydesa włącznie, dalszy ciąg jest zapowiadany) oraz R. Pfeiffer, History of Classical Scholarship from the Beginnings to the End of the Hellenistic Age, Oxford 1968, ss. 311. Obszerne dzieło: S. Mazzarino, IIpensiero storico classico, Bari 1966,1.1, ss. 662; t. II, 1, ss. 543; t. II, 2, ss. 515 jest oryginalne, inspirujące, ale niestety obfituje w arbitralne hipotezy i dziw­ ne pomysły. Bardzo cenne są rozprawy i artykuły H. Strasburgera. Koncepcja ogólna historiografii greckiej, która znajduje się w niektórych z nich, różni się od wyłożonej w tym rozdziale. Wymieńmy tu: Die Wesensbestimmung der Geschichte durch die antike Geschichtsschreibung, Sitzungsberichte der Wissenschaftlichen Gesellschaft an der Goethe-Universitat Frankfurt a. Main, t. V, (1966), nr 3, ss. 58 (wyd. 3, z dodatkami na s. 59-60, 1975); Homer und die Geschichtsschreibung, Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften, Philos.-hist. fiasse, 1972, nr 1, ss. 44. Chcemy ponadto zasygnalizować kilka artykułów omawiających ważne aspekty historiografii antycz­ nej: E. Gabba, Storicigreci deli 'impero Tomano da Augusto ai Severi, „Rivista Storica Italiana", 71 (1959), s. 361-381; F. W. Walbank, History and Tragedy, „Historia", 9 (1960), s. 216-234; P. Vidal-Naquet, Temps des dieux et temps des hommes. Essai sur quelques aspects de Vexperience temporelle des Grecs, „Revue de 1'Histoire des Religions", 157 (1960)rs. 55-80; M. I. Finley, Myth, Memory and History, „History and

56

Theory", 4 (1965), s. 281-302. Wiele z bardzo wnikliwych uwag zawartych w artykule H. Frankla, O in­ terpretacjifilologiczne)na przykładzie Caesara „O wojnie gallickiej" [tłum. z niem.], Przegl. Klas., 4 (1938), s. 599-619, można odnieść do całości historiografii antycznej. Warto je zestawić z książką: J. de Romilly, Histolre et raison chezThucydide, Paris 1956, ss. 314 oraz z artykułem L. Gerneta, Thucydide et 1'Histoire, „Annales (Economies, Sociétcs, Civilisations)", 37 (1965), s. 570-575. Ze starszych prac najważniejsze są artykuły E. Schwartza pisane do pierwszych sześciu tomów RE, zebrane pośmiertnie w książce Griechische Geschichtsschrelber, Leipzig 1959, ss. 603. Spis działów tej książ­ ki daje jakieś pojecie o zasięgu badań E. Schwartza: historia powszechna, historia lokalna, historia Alek­ sandra Wielkiego, historia orientalna i hellenistyczna, mitografowie, dzieła kompilacyjne, chronografia, historia Rzymu, historiafilozofów,literatura chrześcijańska. Istnieją liczne książki i artykuły o pojedynczych historykach łacińskich, niewiele jest natomiast prac poświęconych całości czy poszczególnym okresom historiografii łacińskiej. Dużo uwag na ten temat zawie­ rają cytowane wyżej prace A. Momigliano i S. Mazzarino. Por. także: M. L. Laistner, The Greater Roman Historians, Berkeley-Los Angeles 1947, ss. 196. Na temat historii kościelnej ukazała się ostatnio dobra praca: G. F. Chesnut, The First Christian Histories. Eusebius, Socrates, Sozomen, Theodoret and Evagrius, Paris 1977, ss. 257. W drugiej części tego rozdziału, na końcu każdego hasła czytelnik znajdzie informacje na temat naj­ ważniejszych prac poświęconych danemu autorowi. W języku polskim dysponujemy książką S. Witkowskiego Historiografia grecka i nauki pokrewne (chronologia, biografia, etnografia,geografia), 1.1, Kraków 1925. ss. 293; t. U, Kraków 1926, ss. 316; t. JH, Kraków 1927, ss. 581, niestety w poważnym stopniu przestarzałą. Inne prace polskie o historiografii antycznej zostaną zacytowane przy okazji omawiania poszczegól­ nych autorów. Tutaj wskażemy jedynie te, które nie zostały uwzględnione'w części drugiej tego rozdziału: M. Plezia, Arystoteles trucicielem Aleksandra Wielkiego, „Meander", 3 (1948), s. 492-501, przedr. w zbiorze tego autora Od Arystotelesa do „Złotej legendy", Warszawa 1958, s. 29-45; tenże Arystoteles w oczach swych współczesnych w cyt. zbiorze Od Arystotelesa, s. 46-79; tenże, Chronografia i biografia hellenis­ tyczna o Arystotelesie, ib. s. 80-124; J. Kuranc, Sposób przedstawiania dziejów przez historyków wczesno-bizantyjskich V i VI w., Roczn. Hum., 6 (1957), z. 2, s. 75-103; A. Chodźko-Domaniewska, Tendencje historiografii rzymskiej na przełomie U i Iw. p.n.e., Roczn. Hum., 11 (1962), z. 3, s. 63-138; K. Giombiowski, Hekatajos z Miletu o ziemiach i ludach Wschodu, „Meander", 26 (1971), s. 385-398; tenże, Logografowie greccy o ziemiach i ludach imperium perskiego, „Meander", 27 (1972), s. 3-16; A. Krawczuk, Problemy historiografii łacińskiej wieku V, „Meander", 31 (1976), s. 387-403. Wiadomości o historykach, biografach itd. znaleźć można w dobrych podręcznikach historii literatury.

2. INFORMACJE O POSZCZEGÓLNYCH AUTORACH LUB DZIEŁACH W tej części rozdziału czytelnik znajdzie omówienie twórczości wybranych autorów. Erudyci reprezentowani są przez Arystotelesa, Pauzaniasza, Euzebiusza, chronografowie przez Marmor Parium, chronografa z 354 r., Euzebiusza i św. Hieronima, geografowie przez Strabona. Uwzględniliśmy najważniejszych historyków Kościoła w osobach Euzebiusza, Rufina, Sokratesa, Sozomenosa, Teodoreta. Przy selekcji historyków w sensie ścisłym i biografów zajmujących się wodzami i politykami kierowaliśmy się kryterium zachowania. Wzięliśmy pod uwagę tych autorów, których dzieła dotarły do nas w całości lub w znacznej części. Wyłączeni zostali liczni autorzy, dla poznania których dysponujemy jedynie nie­ wielkimi fragmentami lub przeróbkami późniejszymi, mniej lub bardziej oddalającymi się od oryginału. 57

Wykaz imion autorów lub tytułów dzieł anonimowych omawianych następnie w poda nym poniżej porządku: Ammian Marcellinus anonimowy autor Epitome de Caesaribus patrz Wiktor Aureliusz anonimowy autor De viris illustribus Appian z Aleksandrii Arrian Arystoteles Cezar Chronograf z 354 r. Diodor Sycylijski Dionizjusz z Halikarnasu Eutropiusz Euzebiusz z Cezarei Excerpta Valesiana "' Festus Rufius Floras Helleniki z Oxyry'nchos Herodian Herodot św. Hieronim Historia Augusta Jordanes Józef Flawiusz Justyn patrz Pompejusz Trogus

Kasjusz Dion Kokcejanus Ksenofont Kurcjusz Rufus Liwiusz Marmor Parium Nepos Orozjusz Pauzaniasz Plutarch z Cheronei Polibiusz Pompejusz Trogus Prokopiusz Rufin Salustiusz Sokrates Scholastyk Sozomenos Strabon Swetoniusz Tacyt Teodoret z Cyru Tukidydes Wellejusz Paterkulus Wiktor Aureliusz Zonaras Zosimos

AMMIAN MARCELLINUS (AMMIANUS MARCELLINUS)

Urodził się ok. 330 r. w Antiochii w zamożnej rodzinie. Podjął karierę wojskową Wiemy, że dostał się do protectores domestici, doborowej grupy żołnierzy stanowiących gwardię cesarską. W 353 r. został na polecenie cesarza przydzielony do sztabu Ursicinusa, wybitne­ go wodza tych lat. Przy jego boku Ammian Marcellinus brał udział w wojnie przeciwko Persom. Następnie towarzyszył mu w czasie pobytu w Antiochii, Mediolanie i Galii, gdzie poznał osobiście przyszłego cesarza Juliana Apostatę. Razem z Ursicinusem wrócił do Me­ zopotamii, w której toczyła się wojna z królem perskim Saporem II. O późniejszym życiu naszego historyka, po złożeniu ze stanowiska Ursicinusa w 360 r., wiemy niewiele. Brał udział w wyprawie Juliana Apostaty przeciw Persom (choć nie od samego początku), ale nie wiemy w jakim charakterze. Po śmierci Juliana wrócił do Antiochii i pozostał tam przez kilkanaście lat. Następnie udał się do Rzymu. Osiedlił się na stałe w Rzymie w 383/384 r. Tu napisał po łacinie swoje dzieło historyczne. Umarł ok. 395 r. Ammian Marcellinus jest autorem Rerum gestarum libri XXXI (Dzieje), obszernego 58

dzieła, kontynuującego Historię Tacyta. Z 31 ksiąg zaczynających opowiadanie od śmierci Domicjana w 96 r. przepadło pierwszych 13 i nic nic da się o nich powiedzieć. Zachowana relacja zaczyna się w 353_r. Pierwotnie autor miał zamiar zakończyć swe dzieje na panowa­ niu Juliana, ale później zdecydował sie doprowadzić je do bitwy pod Adrianopolem w 378 r. Relacja dotycząca wydarzeń dziejących się w zachodniej części cesarstwa urywa się w 375 r. Nie jest jasne, w którym roku powstały ostatnie księgi. Najpóźniejszy fakt dający się datować odnosi się do 390 r. Dzieło zawiera kilka ekskursów o charakterze geograficz­ nym, etnograficznym (np. interesujący opis Hunów) czy obyczajowym (świetna charakterystyka-lťzymu tej epoki). Dzieje Ammiana Marcellina są podstawowym źródłem dla lat ^.353-378. Służba w armii, kontakt z wysokimi urzędnikami, podróże ułatwiły mu zbieranie materiałów. Inteligentny, krytyczny, umiał zachować dystans również i wobec tych, których podziwiał (np. Juliana Apostaty). Uważany jest powszechnie za najlepszego historyka póź­ nego cesarstwa. Podstawą jego opowiadania były własne wspomnienia oraz relacje ustne świadków. Poza tym posługiwał się również i źródłami literackimi, których zgodnie z antycznym zwy­ czajem nie cytował. Jedynie z opisu kampanii perskiej Juliana, znanej nam również z dzieła Zosimosa, możemy wywnioskować, że podobnie jak i on czytał Eunapiosa (historyk pogań­ ski nie zachowany). Ammian Marcellinus był poganinem. O chrześcijaństwie pisał niewiele, z pełnym tole­ rancji dystansem, ale bez sympatii. Choć urodził się w Antiochii i jego rodzimym językiem był grecki, napisał swą historię po łacinie. Przyczyny takiej decyzji były zapewne rozmaite. Na pewno literatura łacińska fascynowała go: przede wszystkim Tacyt, który był mu wzorem, Salustiusz, Cyceron, Liwiusz, poeci okresu Augusta. Poważną rolę odegrał rzym­ ski patriotyzm rozwijający się z całą mocą w obliczu niebezpieczeństwa ze strony barba­ rzyńców. Wreszcie pisał on w Rzymie, który u schyłku IV w. przezywał swoje ostatnie ożywienie kulturalne. Trudny tekst Ammiana nie był zbyt często czytywany w późnej starożytności. Styl Ammiana jest szczególny. Pisał językiem ciężkim, pełnym rzadkich wyrazów, ozdób, dziw­ nych konstrukcji. Wydania i tłumaczenia C. W. Clark, Berlin 1910-1915. W. Seyfarth, L. Jacob-Kavau, L. Ullmann (Teubner-Leipzig) 1978. Inne wydania: z tlum. ang. J. C. Rolfe (Loeb) 1935-1939 (przedr. z poprawkami 1952-1956); franc. E. Galletier, J. Fontaine, G. Sabbah (Belles Lettres) 1968-1970 (do ks. XIX); niem. W. Seyfarth, Berlin 1968-1971 (wydanie ważne tak ze względu na poprawiony tekst Clarka, jak i komentarz). Tłum. ros.: J. Kulakowskij, A. Sonin, Kijew 1906-1908. Brak polskiego tłum. całości. Ekskurs o Egipcie, tlum. H. Cichocka, „Meander", 30 (1975), s. 422-430.

Opracowania Istnieje szczegółowy, choć niezbyt inteligentny, komentarz do ks. XIV-XV1 opracowany przez P. de Jonge, Groningen 1935-1972. E. A. Thompson, The Historical Work of Ammianus Marcellinus, Cambridge 1947, ss. 145; M. L. W. Laistner, The Greater Roman Historians, Berkeley-Los Angeles 1947, s. 141-161: P. M. Camus, Ammien Marcellin, témoin des courants culturels et religieux á la fin du lVe s., Paris 1967, gs. 286; Z. W. Udalcowa, Mirowozzrienije Ammiana Marcellina, Wiz. Wriem., 28 (1968), s. 38-59; R. Syme,

59

Ammianus and the Historia Augusta, Oxford 1968, ss. 237 (z doskonalą bibliografią), por. recenzję z tej książki A. Camerona w Journ. of Rom. Stud., 61 (1971), s. 255-267 i replikę R. Syme w Journ. of Rom. Stud., 62 (1972), s. 123-133; A. P. Każdan, Ammian Marcellin w sowriemiennoj zarubieżnoj litieraturie, Wiestn. Dr. 1st., 1972, z. 1, s. 223-232; Z. W. Udalcowa, Idiejno-politiczeskaja boťba w rannie] Wizantii (po dannym istorikow IV- VII ww.), Moskwa 1974, s. 7-82 (tu szczegółowa bibliografia prac rosyjskich). M. H. Serejski, Ideały Ammiana Marcellina w świetle analizy Jego dzieła, Przegl. Hist., 26 (1926-1927), s. 285-298. Analizę języka i formy literackiej dzieła Ammiana czytelnik polski znajdzie w'E. Auerbach, Mimesis, t. I, Warszawa 1968, s. 117-155 (tłum. z niem.); H. Cichocka, Ammianus Marcellinus a literatura grecka i rzymska, „Meander", 29 (1974), s. 289-306; tejże, Mowy i listy w „Res Gestae" Ammiana Marcellina, „Meander", 30 (1975), s. 157-165; tejże, Zależność Ammiana Marcellina odSolinusa w ekskursietKĘgipcie, „Meander", 30 (1975), s. 336-352; tejże, O powtórzeniach w Res Gestae Ammiana Marcellina, „Eos",.64 (1976) z. 2 s. 203-221.

ANONIMOWY AUTOR DE VIRIS ILLUSTRIBUS MIASTA RZYMU)

URBIS ROMAE (O SŁAWNYCH MĘŻACH

O autorze tego tekstu nie da się nic powiedzieć. Część rękopisów przypisuje go Pliniuszowi Młodszemu, inne Aureliuszowi Wiktorowi. Obie atrybucje są bez wątpienia fałszywe. Nie udaje się nawet ustalić w przybliżeniu, w jakiej epoce autor żył. Propozycje wahają się od II do IV w. Dziełko jest zbiorem biografii postaci z czasów królewskich i republikańskich. Uwzględnieni zostali również nie-Rzymianie odgrywający w przeszłości Rzymu ważną rolę. Tekst był przerabiany przez różnych redaktorów. Część średniowiecznych kodeksów nie zawiera ostatnich 9 biografii (osobistości ze schyłku republiki). Brak w ogóle zvwotów Krassusa i Jugurty, które musiały się w pierwotnym zbiorze znajdować. Rażące dyspro­ porcje między rozmaitymi biografiami oraz niejasności wynikają ze skrótów i cięć, których dokonywano na tym utworze. W średniowieczu wprowadzono do niego fragmenty z dzieł Eutropiusza i Orozjusza. Dla części swego zbioru autor korzystał z Neposa, inne źródła nié dadzą się precyzyjnie określić. Uderzająca jest jego niezależność od Liwiusza.

Wydanie Fr. Pilchmayr, R. Griindel, jako dodatek do Sextus Aurelius Victor, De Caesaribus (Teubner-Leipzig) 1961.

Opracowanie Patrz hasło „Wiktor Aureliusz".

APPIAN Z ALEKSANDRII (GR. APPIANOS, ŁAC. APPIAMUS)

Urodzony w Aleksandrii po 80 r., zmarł prawdopodobnie przed 165 r. Piastował jakieś, nie dające się ustalić, wysokie stanowiska w rodzinnym mieście. W nieznanych nam oko­ licznościach otrzymał wtedy obywatelstwo rzymskie. Za Hadriana znalazł się w Rzymie i działał tam jako adwokat Otrzymał dzięki wstawiennictwu Frontona, retora bliskiego 60

kręgom dworskim, stanowisko w administracji cesarstwa w randze prokuratora. Nie wie­ my dokładnie, jaki był zakres funkcji i gdzie ją sprawował. Za panowania Antonina Piusa napisał w języku greckim Historię rzymską {Rhomaika, łac. Historia Romana). Zawiera ona dzieje wojen, które doprowadziły do powstania impe­ rium. Treść poszczególnych ksiąg: I—Czasy królewskie, II—Wojny italskie, III— Wojny samnickie, IV — Wojny z Celtami, V — Wojny na Sycylii i wyspach, VI — Wojny w Hisz­ panii, VII — Wojny z Hannibalem, VIII — Wojny w Afryce (z Kartaginą i Numidią), IX — Wojny macedońskie i iliryjskie, X — Wojny w Grecji i Azji Mniejszej, XI — Wojny syryjskie i partyjskie, XII — Wojny z Mitrydatesem, XIII-XVII — Wojny domowe w Rzymie (Grakchowie, wojna ze sprzymierzeńcami, walki Mariusza z Sullą, Pompejusza z Cezarem, Antoniusza i Oktawiana z zabójcami Cezara, Antoniusza z Oktawianem), XVIII-XXI — Wojny z Egiptem, XXII — Zdarzenia w okresie stulecia od zdobycia Egip­ tu do Trajana, XXIII — Wojny z Dakami, XXIV — Wojny z Arabami. Ów „etnograficz­ ny" układ dzieła jest oryginalnym pomysłem Appiana. Zachowały się księgi VI-IX, XI-XVII (z wyjątkiem wojen z Numidią i Mauretanią). Mamy ponadto fragmenty ks. I-V. Księgi X, XVIII-XXIV całkowicie zaginęły. Do swego ogromnego dzieła korzystał z wielu źródeł, z których jedynie część da się określić, gdyż nie cytuje ich autorów. Na pewno czer­ pał wiadomości z wczesnej (przed Liwiuszem) historiografii rzymskiej, ponadto z Hiero­ nima z Kardii, Polibiusza, Posejdoniosa, Salustiusza, Cezara, Azyniusza Polliona, Liwiusza, może z Nikolaosa z Damaszku i z biografii Plutarcha. Nie jest jednak pewne, czy czytał utwory tych autorów, czy też posługiwał się jakimś dziełem streszczającym je a pochodzą­ cym z okresu wczesnego cesarstwa. Opinia o Appianie jako historyku jest na ogół niepo­ chlebna. Pracował pośpiesznie, do swych źródeł miał stosunek pasywny. Interwencja własna pogarszała przekaz. Jego wiedza geograficzna była skromna. Żyjąc w okresie cesarstwa, nie rozumiał funkcjonowania wielu instytucji republikańskich i wobec tego popełniał oczy­ wiste błędy. Nie dbał o systematyczne informowanie czytelnika, kiedy miały miejsce opi­ sywane wypadki. Ta obojętność wobec chronologii przy układzie geograficznym przysparza współczesnym historykom wielu kłopotów. Opisy bitew są konwencjonalne. Struktura dzieła Appiana zacierała związki między wydarzeniami dziejącymi się w tym samym czasie (wszak Rzym prowadził często więcej niż jedną wojnę na raz), natomiast stworzyła okazję do zamieszczenia dodatkowych informacji o historii danego regionu odnoszących się do okresów wcześniejszych bądź wiadomości nie mających nic wspólnego z podbojami rzym­ skimi. Historia rzymska jest cenna nade wszystko dlatego, że zabrakło nam dzieł, na któ­ rych Appian się opierał. Szczególnie ważne są księgi XIII-XVII. Dostarczają one ciągłego opisu wydarzeń burzliwych lat 65-35 p.n.e.; zwłaszcza wojny po śmierci Cezara są szeroko potraktowane. Liczne źródła literackie (Cyceron) i dokumenty korygują i uzupełniają Appiana, ale nie są w stanie go zastąpić. Na szczęście te partie dzieła charakteryzuje szersze niż w innych spojrzenie, zrozumienie znaczenia kwestii agrarnej i problemu sprzymierzeń­ ców italskich. Nie jest jasne, mimo licznych badań, jaka była podstawa źródłowa tych ksiąg. Część badaczy przyjęła koncepcję E. Gabby, wedle którego było nią głównie niezachowane dzieło Azyniusza Polliona, uczestnika wojen domowych, zwolennika Cezara, historyka piszącego za Oktawiana Augusta. Dzieło Appiana jest ponadto podstawą naszej wiedzy o historii podboju Hiszpanii, Ilirii, Pontu, Syrii, upadku Kartaginy. Zrodziło się ono ze szczerego podziwu dla Rzymu i jego podboju. Nie przeszkadza to 61

Appianowi nazywać Ptolemeuszy „swoimi królami". Przywiązanie do własnej tradycji nie stało już wtedy w sprzeczności z aktywnym udziałem we władzach cesarstwa. Była to postawa dość typowa dla arystokracji greckiej części imperium

Wydania i tłumaczenia" P. Viereck, A. G. Rops (Teubner) 1939, przedr. z poprawkami E. Gabba (Teubner-Leipzig) 1962; dla części dotyczącej wojen domowych dysponujemy wydaniem z bardzo dobrym komentarzem: E. Gabba Appiani Bellorum civilium, Firenze 1958-1970. Całość tekstu z tłum. ang. H. E. White (Loeb) 1912-1913. Tłum. pol.: Appian z Aleksandrii, Historia rzymska.przelożyi, opracował, wstępem opatrzył L. Piotrowicz, t I-II Warszawa 1957.

Opracowania O. I. Siewastjanowa, Appian i jego „Rimskaja Istorija", Wiestn. Dr. 1st., 1950, z. 2, s. 253-262; E. Gabba, Appiano e la storia delie guerre civili, Firénze 1956, ss. 266; M. J. Siergiejenko, Ziemielnaia rieforma Tibierija Grakcha i rasskaz Appiana, Wiestn. Dr. 1st., 1958, z. 2, s. 150-156; I.Hahn, Appian i Aleksandrija, Wiestn. Dr. 1st., 1968, z. 1, s. 72-86; L. Piotrowicz, Plutarch a Appian. Studia źródłowe do historii Rzymu w epoce rewolucji, Poznań 1921, ss. 181.

ARRIAN (GR. ARRIANOS, ŁAC. FLAVIUS ARRIANUS)

Urodził się ok. 95 r. w Nikodemii (Bitynia) w zamożnej i wpływowej rodzinie posiadającej już obywatelstwo rzymskie od poprzedniego pokolenia. Był uczniem wybitnego filozofa stoickiego Epikteta. Kariera Arriana związana była z łaskami cesarza Hadriana. Pełnił rozmaite funkcje w armii i administracji różnych prowincji (Norikum, Panonia, Galia, Numidia). W 130 r. był consul suffectus, po czym został namiestnikiem Kapadocji, ważnej nadgranicznej prowincji, prawdopodobnie w latach 131-137. Następnie usunął się z życia publicznego (przyczyny przerwania świetnej kariery nie są jasne) i przeniósł się na stałe do Aten. Otrzymał ateńskie obywatelstwo i pełnił tu lokalne urzędy. Zmarł w Atenach po 171/172 a przed 180 r. Przez całe swe życie naśladował Ksenofonta zarówno czynem, jak i piórem. Wspomina o tym wielokrotnie. Tworzył w języku greckim. Pisał wiele i na rozmaite tematy. Był autorem Żeglugi dokola Pontu Euksyńskiego (czyli Morza Czarnego) i dziełka o polowaniach z psami (zachowały się), traktatów o tema­ tyce militarnej (w części przepadły). Posiadamy wydane przez niego wykłady jego mistrza Epikteta. Napisał historię Bitynii, Partii, Alanów. Dzieła te przepadły. Szczęśliwie zacho­ wała się natomiast Anabasis (podobny tytuł nosił jeden z utworów Ksenofonta), czyli Wyprawa Aleksandra Wielkiego, powstała w ateńskim okresie życia. Wśród bogatej litera­ tury dotyczącej Aleksandra dzieło to zajmuje wyjątkowe miejsce, gdyż Arrian oparł się głównie na dobrych źródłach, niestety zaginionych: na relacji Ptolemeusza, towarzysza Aleksandra, późniejszego władcy Egiptu, napisanej u schyłku życia i utworze Aristobulosa, uczestnika wyprawy. Były to opowiadania rzeczowe, pozbawione elementów fantastycz­ nych. Pierwszeństwo dawał Arrian zazwyczaj Ptolemeuszowi. Tylko marginesowo i zacho­ wując dystans („mówią, że") wprowadzał materiał anegdotyczny zaczerpnięty z licznych 62

utworów na temat życia Aleksandra-Zasługa Arriana polega nie tylko na trafnym doborze źródeł, ale i na umiejętnym ich opracowaniu i zestawianiu, które dało w efekcie dzieło spoiste a nie zwykłą kompilację. Uzupełnieniem Wyprawy był posiadany przez nas opis indii Indikě. Arrian czerpał do niego wiadomości z niezachowanych prac Eratostenesa Megastenesa i Nearchosa (dowódcy,flotyAleksandra Wielkiego, która od wybrzeży Indii popłynęła do Zatoki Perskiej). Interesując się epoką Aleksandra Arrian szedł z.prądem epoki, w której literatura o takiej tematyce kwitła, w części przynajmniej w związku z nasi­ leniem się wojen prowadzonych przez Rzym z państwem partyjskim. Arrian pisał w dialekcie attyckim zgodnie z modą epoki, naśladując prosty styl Ksenofonta. Był popularny w starożytności.

Wydania, tłumaczenia i opracowania A. G. Roos z uzupełnieniami G. Wirtha (Teubner-Leipzig) 1967; z tlum. ang. E. I. Robson (Loeb) 1929-1954; dzieła historyczne zachowane jedynie we fragmentach wydane zostały również w F. Jacoby, F. Gr. Hist., nr 156 (tamże doskonały i obszerny komentarz). Tłum. poł.: Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra Wiel­ kiego, przeł. H. Gesztoft-Gasztold, wstęp i komentarz J. Wolski, Wrocław 1963; Flawiusz Arrian, Żegluga dookoła Pontu Euksyńskiego, tłum. W.Klinger, Prace Poznańskiego Tow. Nauk., XII (1948), z. 3, s. 399-425; Flawiusz Arrian, Opisanie Indii, tłum. H. Gesztoft, opr. T. Brzostowski, „Życie i Myśl", 1962, z. 1/2, s. 60-71. L. Pearson, The Lost Histories of Alexander the Great, New York 1960, ss. 275.

ARYSTOTELES (GR. ARISTOTELES, ŁAC. ARISTOTELES)

/

Arystoteles, syn Nikomachosa lekarza, urodzony w Stageiros (późniejsza nazwa: Stageira) na Półwyspie Chalkidyjskim w 384 r. p.n.e., wiele lat spędził w Atenach jako metojk (stale osiadły cudzoziemiec), założył tam własną szkołę zwaną Lykeion (Lyceum) lub Peripatos. Zmarł w Chalkis na Eubei w 322 r. p.n.e. Jeden z największych filozofów wszystkich cza­ sów; jego myśl stała się jednym z najistotniejszych elementów kultury europejskiej i ara­ bskiej. Informacje o jego życiu oraz całości jego wszechstronnej twórczości czytelnik znaj­ dzie w jakimkolwiek podręczniku historiifilozofiioraz w Słowniku Filozofów, t. I, War­ szawa 1966 (hasło Arystoteles napisał T. Kotarbiński). Tutaj zajmiemy się tylko częścią jego badań erudycyjnych, mianowicie tymi badaniami, które z naszego, dzisiejszego, punktu widzenia dotyczą dziejów, czyli rzeczywistości historycznej. Pamiętajmy jednak, że nasze pojęcie rzeczywistości historycznej było Arystotelesowi i ludziom starożytnym całkiem obce (patrz pierwszy podrozdział, wyjaśniający, czym zajmowała się „historia" w starożytności i jaki był zakres badań erudycyjnych). Za przykładem sofisty Hippiasza z Elidy, autora listy zwycięzców na igrzyskach olim­ pijskich, Arystoteles opublikował podobną listę (Olympionikai). Ponadto razem ze swoim krewnym Kallisthenesem, przyszłym autorem Czynów Aleksandra, sporządził listę zwycięzców na igrzyskach pytyjskich w Delfach (Pythionikai). Za to dzieło obaj autorzy zostali „pochwaleni i uwieńczeni" przez Delfy (wiemy o tym dzięki inskrypcji znalezionej w tym mieście). Obie listy nie zachowały się, z nich jednak pochodzą zapewne informacje o zwy­ cięzcach w tych zawodach znajdowane w późniejszych dziełach. Wielką nowością były prace,' które Arystoteles podjął wraz ze swymi uczniami, aby 63

zgromadzić w systematycznych zbiorach informacje na temat przedstawień teatralnych, instytucji prawnych i politycznych, zwyczajów ludów niegreckich. Opierając się na oficjalnych dokumentach Arystoteles ułożył listę tragedii i komedii wystawionych w Atenach aż do jego czasów. Podawała ona dla każdego roku imię archonta eponima, imiona poetów, którzy wzięli udział w konkursach dramatycznych, w kolejności odpowiadającej miejscu, jakie otrzymali w wyniku sądu konkursowego, ponadto tytuły utworów, imiona głównych aktorów, imiona obywateli, którzy pełnili liturgię choregii. Lista ta, zatytułowana Didaskaliai (Inscenizacje), niezachowana do naszych czasów, stała . się dla całej literatury erudycyjnej okresu hellenistycznego i rzymskiego źródłem informacji o przedstawieniach teatralnych V i IV w. p.n.e. (o różnych typach tej literatury piszemy szerzej we Wprowadzeniu). Pewną ilość cennych informacji na temat dziejów tragedii i ko­ medii znajdujemy też w zachowanej części Poetyki Arystotelesa. Niezachowane dzieło pt. Dikaiómatapoleón (Procesy miast) było prawdopodobnie zbio­ rem informacji o procesach sądowych w sprawach, w których stronami były polis. Zwycza­ jom ludów niegreckich poświęcony był traktat Nomima barbarika (przepadł). Wreszcie zbiór Politeiai składał się ze 158 monografii, z których każda opisywała ustrój polityczny jednego z państw-miast greckich bądź plemion greckich lub, rzadziej, niegreckich. Posia­ damy z tego zbioru, poza pewną liczbą wyciągów, jedną, prawie całą, monografię, miano­ wicie Ustrój polityczny Aten (Athěnaičn politeiá). Zachował go nam pewien zwój papiru­ sowy, znaleziony w Egipcie i wydany po raz pierwszy w 1891 r. Jest to jedno z podstawowych źródeł do historii Aten. Wedle opinii większości badaczy Ustrój polityczny Aten został napi­ sany przez samego Arystotelesa, a nie przez któregoś z uczniów, mistrz jednak zapewne korzystał ze zbieranych przez nich materiałów. Na podstawie faktów wspomnianych w dziełku możemy być pewni, że powstało po 329/328 r. (może po 324) a przed 322 r. p.n.e. Składa się z dwóch części. Część druga, najobszerniejsza i w intencji autora prawdopo­ dobnie najważniejsza, zawiera systematyczny opis instytucji, składających się na ustrój polityczny Aten, jaki istniał w czasach, gdy utwór powstawał. Informacje czerpał Arysto^. teles z dokumentów publicznych, jak również zawdzięczał je własnej obserwacji. Część pierwsza zawiera zwięzły przegląd mutacji (metabolai), jakim ustrój Aten podlegał od cza­ sów mitycznych do restauracji demokracji po tzw. Trzydziestu Tyranach w 403/402 r. p.n.e. Choć Arystoteles wiedział, że po tej dacie miało miejsce wiele zmian, uważał — i słusznie — że nie dotyczyły one całości ustroju. Mutacji było jedenaście (trzeba traktować jako wstaw­ kę nieautentyczną rozdział 4 o reformie Drakona, podobnie jak wzmiankę o Drakonie w rozdziale 41). Nie zachował się początek pierwszej części. Najobszerniej i w sposób naj­ bardziej przemyślany przedstawiona jest reforma Solona. Tu Arystoteles dysponował wierszami samego Solona i potrafił je znakomicie wykorzystać jako źródło do odtworzenia sytuacji gospodarczej, społecznej i politycznej Aten tej epoki oraz poczynań i intencji Solona. Dobrze pomyślane jest krótkie przedstawienie reform Klejstenesa: mamy tu do czynienia również z rekonstrukcją, będącą osobistym dziełem Arystotelesa. W wielu innych wypadkach przegląd mutacji dokonany jest pośpiesznie, w sposób nieprzemyślany do końca, choć w ogólnych zarysach został przeprowadzony zgodnie z tendencją i teorią polityczną właściwą Arystotelesowi. Można przypuścić, że głównym źródłem (ale nie jedynym), na którym się opierał w pierwszej części, był utwór Androtiona o dziejach Aten (Atthis), któ­ rego nie posiadamy. Wiemy, że Androtion był zwolennikiem tej samej umiarkowanej ten­ dencji politycznej, która była właściwa Arystotelesowi. 64

Bardzo wiele informacji o ustrojach politycznych oraz o podziałach i walkach społecz­ nych w różnych miastach greckich zawarte jest w dziele filozoficznym Arystotelesa pt. Po­ lityka, powstałym na długo przed napisaniem Ustroju politycznego Aten.

Wydania, tłumaczenia i opracowania Fragmenty Arystotelesa V. Rose (Teubner) 1886 (przedr. Teubner-Stuttgart 1966). Ustrój polityczny Aten. Miarodajne wydanie krytyczne: F. Blass,Th. Thalheim, H. Oppermann (Teubner) 1928, przedrukowane z uzupełnieniami w 1961 (Teubner-Stuttgart). Album z planszami reprodukującymi zwój papirusowy został wydany w Londynie 1891. Tekst z tłum. franc. G. Mathieu, B. Haussoullier (Belles Lettres) wyd. 4, 1952. Tekst z komentarzem: J. E. Sandys, wyd. 2, London 1912. Tłum. ang. z komenta­ rzem: K. von Fritz, E. Kapp, New York 1950. Tłum. pol.: Ustrój polityczny Aten, przekł., opr., wstęp L. Pio­ trowicz, Kraków 1931, przedr. w Bibliotece Klasyków Filozofii pod red. L. Winniczuk, Warszawa 1973. Opracowania: J. Day, M. Chambers, Aristotle's History of Athenian Democracy, Berkeley-Los Angeles 1962, ss. 221. Ważne obserwacje na temat tego utworu znajdują się w wielu miejscach książki: F. Jacoby, Atthis. The Local Chronicles of Ancient Athens, Oxford 1949, zwłaszcza s. 207-208, 210-215. Polityka. Wydania krytyczne: W. D. Ross, Oxford 1957; A. Dreizehnter, Munchen 1970. Tekst z komen­ tarzem W. L. Newman, The Politics of Aristotle. Introduction, Two Prefatory Essays and Notes, 4 t., Oxford 1887-1902. Tłum. z komentarzem: E. Barker, Oxford 1946; O. Gigon, wyd. 2 (tylko to ma komentarz), Zurich-Stuttgart 1971. Tłum. po].: Polityka, przełożył i opracował L. Piotrowicz, przedmowa K. Grzybow­ ski, Wrocław 1953, przedr. w Bibliotece Klasyków Filozofii, Warszawa 1964. Poetyka. Wydania krytyczne: I. Bywater (z komentarzem), wyd. 4, Oxford 1909 (editio minor, bez komentarza (OCT), wyd. 2, 1911, często przedrukowywane). A. Gudeman, Leipzig 1934 (z komentarzem). R. Kassel (OCT) 1964. To samo wydanie ze wstępem i komentarzem D. W. Lucas, Oxford 1968, przedr. 1972. Tekst z tłum. franc. J. Hardy (Belles Lettres) 1932. Tłum. pol.: T. Sinko, Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles—Horacy — Pseudo-Longinos, Wrocław 1951.

JULIUSZ CEZAR (GAIUS IULIUS CAESAR) ORAZ CORPUS CAESAR1ÁNUM

Ominiemy tutaj dane biograficzne: znaleźć je można w każdym podręczniku historii czy historii literatury; koleje jego życia były zbyt skomplikowane, by dały się krótko wyło­ żyć. Podobnie jak wielu arystokratów rzymskich ,;bawił się" piórem. Napisał pochwałę Herkulesa, tragedię Edyp, poetyczny opis podróży z Rzymu do Hiszpanii w 46 r. p.n.e., jakieś wiersze erotyczne. Był również autorem O analogii, krótkiej rozprawki z dziedziny gramatyki. Z działalnością polityczną Cezara łączyła się ściśle pozostała (i poważniejsza) część jego twórczości: pamflet Anticato (odpowiedź na pochwałę Katona Młodszego opu­ blikowaną po jego śmierci przez Cycerona), dwa utwory zatytułowane Commentarii: rerum gestarum belli Gallici i rerum gestarum belli civilis, jedyne zachowane do naszych czasów. Łaciński termin commentarii jest odpowiednikiem greckiego hypomněmata. Przyjęte pow­ szechnie polskie tłumaczenie „pamiętniki" nie jest szczęśliwe. O wiele bliższe byłoby „ma­ teriały do dziejów". Wyjaśnienie na temat specyficznego gatunku twórczości historycznej, do jakiego należą utwory Cezara, znajdzie czytelnik w pierwszym podrozdziale. Commentarii rerum gestarum belli Gallici (Pamiętniki o wojnie galijskiej) w siedmiu księgach opowiadają o kampaniach toczonych w Galii przez Cezara w latach 58-52 p.n.e. Materiał został tak ułożony, że jedna księga odpowiada jednemu rokowi. Dzieło relacjo5 — Vademecum historyka t. 1

65

nuje koleje wojny, omawia plany i motywy decyzji zarówno Cezara, jak i jego wrogów. Mowy referowane są zawsze w ogromnym skrócie. Nacisk-położony został na fakty, ko­ mentarz do nich jest skąpy i stanowi integralną część relacji. Zgodnie z tradycją tego ga­ tunku literackiego Cezar nie mówi o sobie nigdzie inaczej niż w trzeciej osobie. Wartość Bellům Gallicum (jak się je w skrócie często nazywa) jako źródła jest podwójna. Po pierw­ sze, dostarcza szczegółowych wiadomości o wojnie z Galami, które, choć podane przez osobę zainteresowaną, są (o ile jesteśmy w stanie sprawdzić) ścisłe. Historycy zgadzają się, że tendencyjność wyraża się w ocenie sytuacji a nade wszystko w wyjaśnieniach motywów własnych decyzji. Po drugie, daje masę informacji o Galii i w mniejszym stopniu o Ger­ manii. Razem z wynikami badań archeologicznych Bellům Gallicum pozwala na szczegó­ łową rekonstrukcję cywilizacji przedrzymskiej na tych obszarach. Dla badaczy innych terenów barbaricum utwór ten jest ważny, gdyż dostarcza materiału porównawczego dla ich hipotez na temat stosunków społecznych, ustroju itp. Przedmiotem sporów wśród nowo­ żytnych historyków jest czas i tryb publikacji tego utworu. W każdym razie był on znany publiczności rzymskiej na przełomie 52 i 51 r. p.n.e. Commentarii rerum gestarum belli civilis relacjonują wydarzenia wojny domowej między Cezarem a Pompejuszem i jego zwolennikami w 49 (I iii ks.) i 48 r. p.n.e. (III ks.) do wybu­ chu wojny w Aleksandrii. Zapewne nie zostały skończone i wydaniem ich zajął się ktoś inny (może Aulus Hircjusz, o którym będzie następnie mowa). Bellům civile jest jednym z najważniejszych źródeł do historii Rzymu tych lat. Cezar pisząc swe dzieło dla ludzi znających, przynajmniej z grubsza, wypadki nie mógł przeinaczyć faktów w sposób jawny. Jego stronniczość wyraża się w interpretacji, w takim ustawieniu faktów, aby udowodnić czytelnikowi, że nie chciał wojny domowej, a odpowiedzialność za nią spada na jego wrogów. ^ Dzieła Cezara pisane są stylem zwięzłym, świadomie pozbawionym retorycznych ozdób. Słownictwo zostało celowo ograniczone do niewielkiej liczby słów. Utwory Cezara nie miały •specjalnego powodzenia w starożytności. Ich styl odstręczał czytelników. Odkrycie ich wartoici przypada na czasy renesansu. W późniejszych wiekach czekała dzieła Cezara jesz­ cze jedna rola: tekstu szkolnego używanego do nauki łaciny na niższych szczeblach. Commentarii rerum gestarum belli Gallici, w których brak było relacji z ostatnich dwóch lat, kontynuował Aulus Hircjusz (Aulus Hirtius), oficer należący do sztabu Cezara w czasie jego wypraw do Galii, Hiszpanii i Grecji. Gorący zwolennik swego wodza, został konsu­ lem w 43 r. p.n.e. i zginął w czasie wojny mutyńskiej walcząc z Antoniuszem. Na początku lat czterdziestych napisał VIII księgę, w której zawarte są kampanie z 51 i 50 r. p.n.e. W pewnym sensie przedłużeniem Commentarii rerum gestarum belli civilis było dziełko Bellům Alexandrinum, opis nie tylko starć w Aleksandrii, jak sugeruje tytuł, ale i walk z Farnakesem, wojny iliryjskiej i niepokojów w Hiszpanii. Rękopisy nie podają nazwiska autora. Już w starożytności nie posiadano na ten temat wskazówek, choć odzywały się głosy przypisujące je Aulusowi Hircjuszowi. Współczesna historiografia po pewnych waha­ niach przyjęła tę sugestię. Za tym autorem silnie przemawia styl podobny do stylu VIII ks. Bellům Gallicum. Wprawdzie nie uczestniczył on osobiście w tych walkach, ale mógł wyko­ rzystać materiały powstałe w sztabie Cezara. Wartość źródłowa zarówno VIII księgi Bellům Gallicum, jak i Bellům Alexandrinum jest nie mniejsza niż utworów Cezara. Literacko, choć poprawne, są od tamtych zdecydowanie gorsze. 66

Nie jesteśmy w stanie, określić, kto napisał dwa inne utwory relacjonujące wojny pro­ wadzone przez Cezara: Bellům Africum i Bellům Hispaniense. Bellům Africum opowiada o wojnie toczonej w Afryce ze zwolennikami nieżyjącego już Pompejusza do bitwy pod Thapsus (47-46 r. p.n.e.). Autor uczestniczył w opisywanych wydarzeniach, zapewne jako oficer średniego stopnia W sztabie Cezara. Jego relacja ma wyraźnie charakter sprawozda­ nia z kampanii sporządzonego przez człowieka dobrze obznajmionego z rzemiosłem wo­ jennym. Styl poprawny, ale różny zdecydowanie od stylu Hircjusza. Bellům Hispaniense jest literacko najsłabsze z całej tej grupy. Relacjonuje ostatnią kampanię zakończoną bitwą pod Munda (45 r. p.n.e.). Autor z pewnością walczył w Hiszpanii, ale słabo orientował się w przebiegu całości walk i strategii Cezara, natomiast oddał wiernie, choć nieporadnie, nastroje żołnierzy w toku trudnych walk. Wydawcy antyczni prawdopodobnie w niewiele lat po śmierci Cezara zgromadzili utwory jego i jego kontynuatorów w całość, którą określamy mianem Corpus Caesarianum.

Wydania i tłumaczenia Było ich bardzo wiele. Najczęściej używanym i najważniejszym jest wydanie A. Klotza (Teubńer) 1928 Ostatnie przedruki (Teubner-Leipzig): Bellům Gallicum — 1952; Bellům civile— 1950, A. Klotz z popraw­ kami W. Trillitzscha; Bellům Alexandrinum, Africum, Hispaniense (Teubner-Stuttgart) 1957. Nowe wydanie Bellům Gallicum: O. See! (Teubner-Leipzig) 1961. Klasyczne wydanie Bellům Gallicum z naukowym komen­ tarzem: H. Meusel, F. Kraner, W. Dittenberger, wyd. 20, Berlin 1964; Bellům civile: H. Oppermann, H. Meusel, F. Hofman, wyd. 12, Berlin 1959. Wydania z komentarzem kontynuatorów Cezara: Bellům Alexandrinum — R. Giomini, Roma 1956; Bellům Hispaniense — G. Pascucci, Firenze 1965. Tekst Bellům Gallicum z tlum. ang.: H. J. Edwards (Loeb) 1917; Bellům civile: A. G. Peskett (Loeb) 1914. Bellům Galli­ cum z tłum. franc.: L. A. Constans, wyd. 6 (Belles Lettres) 1958-1959; Bellům civile: P. Fabre (Belles Lettres) 1954; Bellům Africum: A. Bouvet (Belles Lettres) 1949; Bellům Alexandrinum: J. Andrieu (Belles Lettres) 1954. Tłum. ros.: Zapiski Julija Cezarja i jego prodołżatielej, przekł., kom. M. M. Pokrowskij, Moskwa 1948. Tłum. pol.: Juliusz Cezar, O wojnie domowej, tłum. J. Parandowski, Warszawa J951 (z dodatkiem listów Pompejusza) oraz Wojna galijska, tłum., wstęp E. Konik, Wrocław 1978.

Opracowania Staranne choć mechaniczne zestawienie literatury znajduje się w artykule: J. Kroymann, Caesar und das Corpus Caesarianum in der neueren Forschung. Gesamtbibliographie 1945-1970, w serii Aufstieg und Niedergang, t. I, 3, s. 457-487. Ważniejsze prace obcojęzyczne: K. Barwick, Caesars Bellům civile: Tendenz, Abfassungszeit und Stil, Berlin 1951, ss. 178; M. Rambaud, Vart de la deformation historique dans la Commentaires de César, II e tirage révu et augmente, Paris 1966; F. E. Adcock, Caesar as a Man oj Letteis Cambridge 1956, ss. 115; G. Walser, Caesar und die Germanen, Bonn 1958, ss. 104; J. H. Collins, Caest as Political Propagandist, w serii Aufstieg und Niedergang, t. I, 1, s. 922-966. M. Popławski, Literackie walory Pamiętników Cezara, Lublin 1933, ss. 67; F. Baumbergowa./Vaiťí/cwoHność Cezara w jego sprawozdaniu z wojny helweckiej, „Eos", 36 (1935), s. 433-440; H. Fránkel, O interpretacji filologicznej na przykładzie Caesara „O wojnie gallickiej" (przekład z niem.,), Przegl. Klas., 4 (1938), s. 599-619 (bardzo ważny artykuł); E. Konik, Technika w „Wojnie galijskiej" Cezara, „Antiquilas" (Acta Univ. Wrat.), 4 (1974), s. 27-50; wiele wiadomości na temat korpusu cezariańskiego podaje K. Kumaniecki, Literatura rzymska. Okres cyceroński, Warszawa 1977, s. 121-159.

5'

67

CHRONOGRAF Z 354 R. Określenie pochodzi od Th. Mommsena. Nazwał on w ten sposób zbiór w jęz. łacińskim sporządzony w 354 r., na który składają się następujące części: 1. Kalendarz oficjalny, z którego wykreślono święta pogańskie nie wprowadzając chrześcijańskich. 2. Fasti consulares (listy konsulów) od powstania tego urzędu do 354 r. Jest to najpełniejszy i najbardziej wiarygodny z zachowanych w rękopisach wykazów. 3. Tablica paschalna (zestawienie dat, w których wypada święto Wielkiejnocy) sporządzona w 312 r. na następne stulecie. 4. Wykaz prefektów miasta Rzymu z lat 254-354. 5. Tzw. Depositio episcoporum i depositio martyrům (wykaz dni w roku, w których obchodzono rocznicę .śmierci biskupów i męczenników z lat 255-352, z zaznaczeniem, gdzie zostali po­ grzebani). Był podstawą dla późniejszych martyrologiów. 6. Wykaz biskupów Rzymu od św. Piotra do Liberiusza (352-366) sporządzony na podstawie kroniki Hippolita z początku III w. (niezachowanej) i dokumentów kościelnych. Z tego tekstu wywodzi się późniejszy Liber Pontificalis (zbiór biografii papieży doprowadzony do XI w., którego pierwsze redak­ cje przypadają na w. VI). 7. Kronika od Cezara do końca V w. lub połowy VI (w zależ­ ności od rękopisów). 8. Kronika świata określana mianem kroniki Horozjusza, będąca łacińskim przekładem wspomnianej wyżej greckiej kroniki Hippolita, uzupełnionej do 334 r. 9. Kronika miasta Rzymu od czasów królewskich do 325 r. (śmierć Licyniusza). 10. Wykaz regionów, na które podzielony był Rzym w IV w. Wydanie Th. Mommsen, MGH AA, t. IX, Chronica Minora I (1892, tamże ważny wstęp).

DIODOR SYCYLIJSKI (GR. DIODOROS, ŁAC. DIODORUS SICULUS)

Żył w epoce Cezara i Augusta, przynajmniej do 21 r. p.n.e. (daty bliższe nieznanej. Pochodził z sycylijskiego miasta Agyrion. Twierdzi, że przez trzydzieści lat pracował nad swym dzie­ łem i wiele w związku z tym podróżował, ale śladów tych podróży, z wyjątkiem pobytu w Aleksandrii, nie znajdujemy w dziele. Jest autorem bardzo obszernej, w 40 księgach, pracy, którą zatytułował Bibliothěkě historike, łac. Bibliotheca liistorica. Wbrew zapewnie­ niom autora nie jest to dzieło wysokiego lotu, lecz kompilacja, zestawiająca wiadomości o całej przeszłości, mitycznej i historycznej, znanego Diodorowi świata. Kompozycja w pierwszej części odnoszącej się do czasów najdawniejszych daleka jest od jasności. Księgi pierwsza, druga, trzecia i piąta zawierają wiadomości o czasach bardzo odległych, w du­ żej mierze wyłącznie mitycznych, dotyczące Egiptu (ks. I), ludów Azji (ks. II), ludów Afryki (ks. III), mieszkańców Sycylii, Galów, Hiberów, Ligurów, Etrusków, Kreteńczyków itd. (ks. V). Księgi czwarta i szósta zawierają mity greckie interpretowane w świetle teorii Euhemera, filozofa żyjącego na przełomie IV i III w. p.n.e. Twierdził on, że pewni bogowie (ci, którzy nie byli personifikowanymi siłami przyrody) to władcy deifikowani za zasługi po­ niesione na rzecz swych poddanych. Księgi VII-X zawierają historię od końca wojny tro­ jańskiej do480r.p.n.e.; księgiXI-XVII: lata480-324p.n.e.; XVIII-XX: 323-302 r. p.n.e.; XXI-XL: 301-59 r. p.n.e. Zachowały się księgi I-V, z VI fragmenty, księgi XI-XX, frag68

Tienty ksiąg XXI-XL Poczynając od czasów, dla których Diodor dysponował danymi chronologicznymi, układ dzieła jest annalistyczny. Próbuje zamknąć w nim fakty dotyczą­ ce zarówno dziejów Grecji, jak i Rzymu. Daty określa jednocześnie przy pomocy olimpiad, imion archontów ateńskich i konsulów rzymskich. Wśród nowoczesnych badaczy przyjęta jest powszechnie niepochlebna opinia o metodzie pracy Diodora. Sądzi się często, że mechanicznie i wiernie relacjonował wybrane przez siebie jedno źródło dla danej epoki. Starał się trzymać go możliwie jak najdłużej, po czym przechodził do następnego. Szczegółowe badania nad tekstem każą ten sąd zmodyfikować. Wydaje się, że większość jego wywodów nie jest prostym odbiciem jednego źródła. Diodor czytał wiele i zestawiał rozmaite relacje, nawet jeśli jednej z nich dawał pierwszeństwo. Wy­ daje się, że nie pracował zawsz« w identyczny sposób we wszystkich księgach i wobec tego historyk musi sprawę metod pracy Diodora badać w odniesieniu do poszczególnych części Biblioteki. Historia Grecji V i IV w p.n.e przedstawiona jest głównie na podstawie zagi­ nionego dzieła wybitnego historyka IV w. Efora. Dla lat 480-430 p.n.e. Diodor dostarcza nam jedynej ciągłej relacji z wydarzeń (oczywiście mamy i inne źródła dla tych czasów, ale o innym charakterze lub mniej szczegółowe). Najważniejsza jest dla nas ta partia dzieła Diodora, która zaczyna się od 362 r., gdyż dla tego okresu nie dysponujemy innymi rela­ cjami historiograficznymi. W częściach odnoszących się do wczesnego hellenizmu, obejmu­ jących ks. XVIII-XX (lata 323-302 p.n.e.) Diodor oparł się na dobrych, a niestety niezachowanych, przekazach historyków współczesnych opisywanym wydarzeniom • Hieronima z Kardii, Durisa z Samos i Timajosa z Tauromenion (nie wiemy jednak, czy korzystał z nich wprost, czy za czyimś pośrednictwem). Dzięki temu dzieło Diodora jest podstawą naszej wiedzy o historii politycznej hellenizmu. W czasach późniejszych, o ile możemy sądzić na podstawie fragmentów, szedł za Polibiuszem i wybitnym, a niezachowanym, his­ torykiem Posejdoniosem (135-50 r. p.n.e.). Biblioteka Diodora szeroko uwzględnia dzieje Sycylii wykorzystując głównie Historię Timajosa Praca Diodora jest jednym z nielicznych, które do nas dotarły,, dzieł napisanych w charakterystycznym dla okresu hellenistycznego języku literackim prozaicznym (tzw. koině)

Wydania i tłumaczenia Teubner F Vogel, t I-III, 1888 1893, C Th. Fischer, t 1V-V, 1906, L Dindorf, t. VI, 1867-1868 (ten ostatni tom bez aparatu krytycznego) Całość przedrukowana przez wydawnictwo Teubner-Stuttgart 1964 1969 Wydanie z tłum ang. C H Oldfather i in. (Loeb) 1933-1967 (oparte w zasadzie na wydaniu poprzednio cytowanym ale wprowadzające pewne zmiany). Belles Lettres rozpoczęło prace nad nowym wydaniem z tłum franc pod kierownictwem F Chamoux Ukazał się t XII (lata 450-415 p.n.e.) M Casevit? 1975

Opracowania Badań szczegółowych na temat rozmaitych ustępów jest mnóstwo, ale brak nowszego studium obejmującego całość Jedyne poważniejsze zestawienie opinii i informacji bibliograficznych znajduje się w artykule A. Momigliano w Enciclopedia Italiana, t 12 (1931). Komentarz do ks. I- A. Burton, Leiden 1972, ss. 301 (w ra­ mach serii Etudes préliminaires aux religions orientales dans l'empire romain).

69

DIONIZJUSZ Z HALLKARNASU ÍGR. DIONYSIOS, ŁAC DIONYSIUS HALICARNASSENSISt

Urodził się ok. 60 r. p.n.e. O jego życiu wiemy tylko tyle, ile sam mówi w swym dziele Przybył do Rzymu zaraz po zakończeniu wojny między Oktawianem a Antoniuszem, prze bywał w nim przez 22 lata. Wykładał tu retorykę. Nauczył się nieco łaciny Zmarł wkrótce po 7 r. p.n.e. Był autorem wielu utworów retorycznych i prac z dziedziny krytyki literackiej (w czę­ ści do nas dotarły) oraz jednym z pierwszych teoretyków attycyzmu Najważniejsze miejsce w jego twórczości zajmuje obszerne dzieło, bo w 20 ksiągach, pt. Rhomaiké archaiologia (Dawne dzieje Rzymu, łac. Antiquitates Romanae) doprowadzone do wybuchu pierwszej wojny punickiej (to jest do momentu, w którym rozpoczynała się historia Polibiusza) Zachowało się pierwszych 10 ksiąg oraz część XI. Dionizjusz publikował swe dzieło poczy nająć od 7 r. p.n.e. W księdze I opisuje czasy najdawniejsze i założenie Rzymu. Stara się udowodnić, że przodkowie Rzymian byli Grekami (w polemice z historykami greckimi, którzy chcieli widzieć w Rzymianach barbarzyńców). Księgi II-VI poświęcone są historii królów, a od księgi VII republice. Dionizjusz interesował się instytucjami i obyczajami archaicznymi. Wiadomości do swej pracy czerpał z prac (niezachowanych) erudytów i historyków rzymskich. Niestety autorzy ci nie byli zbyt wiarygodni, a Dionizjusz nie potrafił przeprowadzić ich krytyki. Mimo zainteresowań i długiego pobytu w Rzymie nie poznał w dostatecznym stopniu specyficznych rzymskich stosunków społecznych i ustroju politycznego. Współczesnemu historykowi jego dzieło dostarcza mnóstwo wiadomości, ale też wymaga nie mniej krytycznego podejścia niż pierwsza dekada Liwiusza Zgodnie z reprezentowaną teorią pisze językiem naśladującym język prozy attyckiej V-1V w p.n e

Wydania Podstawowe. C. Jacoby (Teubner) 1885-1925, przedr (Teubnei Stuugart) 1967 Tekst / l!um ang E Cary (Loeb) 1937 1950 (z dobrym wstępem)

Opracowania Mimo upływu wielu lat ciągle podstawowy jest artykuł E. Schwartza w RE (1903), kol 934-961 E Gabba, Studi su Dionigi di Alicamasso. La costituzione di Romolo, „Athenaeum", 38 (1960), s. 175-225 D. Musti, Tenderize nella storiografia romana e greca. Studi su Livio e Dionigi d'Alicarimsso, Roma 1970, ss. 159 H. Verdin, La foncticn de 1'FIistoire selon Denys d'Halicarnasse, „Ancient Society", 5 (1974), s. 289-307

EUTROP1USZ (EUTROPIUS)

Nasza wiedza o jego życiu jest skromna; wiemy, że uczestniczył w wyprawie Juliana Apo­ staty przeciwko Persji i był magister memoriae (tj. szefem jednej z największych kancelarii cesarskich) za cesarza Walensa (panował 364-378 r.). Pisał po łacinie. Około 370 r. napisał Breviarium ab arbę cond'*a (Zarys historii od założenia Rzymu) w 10 księgach. Układ materiału przedstawia się w sposób następujący: I ks. od Romulusa do pokonania Galów przez Kamillusa, II — do pierwszej wojny punickiej, III — do dru70

giej wojny punickiej, IV — do zwycięstwa Mariusza na i Jugurtą, V — do wojny domowej między Sullą a Mariuszem, VI — do śmierci Cezara, VII — do śmierci Domicjana, VIII — do śmierci Aleksandra Sewera, IX — do śmierci Jowiana (w 364 r.). Źródłem do Breviarium był Liwiusz dla okresu republiki a biografie Swetoniusza dla wczesnego cesarstwa. Ponadto część historyków, wskazując na zbieżności między Eutropiuszem, Aureliuszem Wiktorem i Epitome de-Caesaribus, sądzi, że korzystali oni z tej samej, niezachowanej histo­ rii cesarzy, której autor, człowiek inteligentny i dobrze poinformowany, żył w drugiej połowie IV w. (był nim może Nikomachus Flavianus?). Dla opisu wydarzeń pierwszej połowy IV wieku miał do dyspozycji zaginione dzieje domu Konstantyna Wielkiego. Pano­ wanie Juliana i Jowiana znał już Eutropiusz osobiście. Selekcja faktów w przedstawieniu historii republiki prowadziła do pozostawienia niemal wyłącznie informacji o wojnach. "W opisie cesarstwa uwaga autora skupiona była na osobach panujących. Dzieło Eutropiusza poV/stalo na polecenie cesarza Walensa i było jemu dedykowane. Ten krótki podrę­ cznik miał przekazać niezbędną wiedzę o przeszłości Rzymu ludziom, którzy nie zdobyli jej w toku szkolnej edukacji i w drodze tradycji: wojskowym, często barbarzyńcom, robią­ cym oszałamiające kariery od prostego żołnierza aż po wysokie stanowiska, wymagające pewnej kultury, nowej arystokracji wywodzącej się w części z zamożnych warstw miast greckich, nie interesujących się dotąd historią Rzymu. Służył też na pewno potrzebom szkolnym. Eutropiusz reprezentuje środowiska pogańskie, które widziały swą misję w kul­ tywowaniu wiedzy o chwalebnej przeszłości pogańskiego Rzymu. Nie przeszkodziło mu to w zdobyciu popularności. Już w 380 r. sporządzono pierwsze tłumaczenie na język grecki. Za nim poszło następne. Korzystali z niego tacy autorzy jak św. Hieronim, Orozjusz, Izydor z Sewilli. Wieki średnie uczyły się od Eutropiusza historii Rzymu.

Wydania H. Droysen, MGH AA, t. II, 1879; R. Rietsch (Teubner) 1883; C. Wagener (Teubner) 1884; F. Riihl (Teub­ ner) 1887.

Opracowania A. Momigliano, Pagan and Christian Historiography in the Fourth Century A. D. [w;] The Conflict between Paganism and Christianity in the Fourth Century, Oxford 1963, s. 85-87 (przedr. w Terzo Contributo alia storia degli studi classici e del mondo antico, Roma 1966, s. 94-96; W. van den Boer, Rome á travers trois auteurs du IVe siěcle, „Mnemosyne", 1968, s. 254-282; M. Capozza, Roma fra monarchia e decemvirato neWinterpretazione di Eutropio, Roma 1973, ss.185.

EUZEBIUSZ Z CEZAREI (GR. EUSEBIOS, ŁAC. EUSEBIUS)

Urodzi! się ok. 260 r. w Cezarei Palestyńskiej, ważnym ówczesnym ośrodku chrześcijań­ skiej myśli teologicznej. Jego ukochanym nauczycielem był Pamfilos, zwolennik Orygenesa. W czasie prześladowań pierwszego dziesięciolecia IV w. Euzebiusz przebywał najpierw w Palestynie a następnie w Górnym Egipcie. Po ich zakończeniu wrócił do rodzinnego miasta i został wybrany jego biskupem. Stał się następnie jednym z ważniejszych ludzi 71

Kościoła tych czasów. Brał udział w soborze nicejskim i w synodach w Antiochii i Tyrze. Choć jego sympatie były po stronie Ariusza, podpisał wyznanie wiary ułożone w Nicei. Był entuzjastycznym zwolennikiem Konstantyna Wielkiego, którego poznał .osobiście. . Wygłosił panegiryk w trzydziestolecie jego rządów, ale trzymać się z dala od dworu. Euzebiusz był płodnym pisarzem i wielkim erudytą. Kontynuował erudycyjne badania Orygenesa i Pamfilosa, którzy przenieśli na teren literatury chrześcijańskiej metody wypra­ cowane przez hellenistyczną filologię. Napisał wiele dzieł apologetycznych, dogmatycznych i egzegetycznych. Wśród tych ostatnich warto wspomnieć o słowniku toponimów wystę­ pujących w Biblii, identyfikujących nazwy biblijne ze współczesnymi Euzebiuszowi. Zawiera on wiele informacji na temat topografii antycznej Palestyny. Idąc za wzorem chrześcijań­ skich chronografów (przede wszystkim Juliusza Afrykańczyka i Hippolita), napisał dzieło chronograficzne, którego tytuł nie został nam przekazany w sposób jednoznaczny; nowo­ cześni badacze nazywają je najczęściej Chronika. Było ono zapewne podzielqne na dwie księgi. Pierwsza księga, prawdopodobnie pt. Chronographia, zawierała wyciągi z różnych dzieł chrońograficznych i historiograficznych, m. in. listy królów rozmaitych ludów i miast oraz listę zwycięzców olimpijskich. Druga księga, pt. Chronikoi kanones, zawierała tablice synchronistyczne, obejmujące historię ludzkości poczynając od Abrahama i Ninosa do 325 r. Zestawiały one w porządku chronologicznym luźne wiadomości z dziejów Żydów, monarchii wschodnich, Greków i Rzymian oraz z dziejów Kościoła. Euzebiusz wykorzy­ stywał prace różnych erudytów i historyków z I w. p.n.e. i z czasów cesarstwa rzymskiego, takich jak Kastor, Diodor, Dionizjusz z/Halikarnasu, Abydenus, Juliusz Afrykańczyk, Hippolit Rzymski; dla historii Żydów posługiwał się, oprócz Starego Testamentu, Józefem Flawiuszem oraz dziełem Aleksandra Polyhistora Peri Ioiidaion. O jego intencjach pisa­ liśmy w pierwszej części tego rozdziału. Kronika od razu zdobyła sobie popularność i była następnie kontynuowana. Niestety nie zachowała się w oryginalnej postaci. Rekonstruujemy ją na podstawie: 1) średniowiecznego tłumaczenia armeńskiego obu ksiąg (zachowanego w sposób niekompletny), 2) tłumaczenia na łacinę a jednocześnie przeróbki i kontynuacji drugiej księgi pióra św. Hieronima (patrz hasło „Hieronim"), 3) greckich wyciągów znajdu­ jących się wchronograficznymdziele bizantyńskiego mnicha Georgiosa Synkellosa z VIII w., 4) zwięzłego skrótu w języku syryjskim, 5) anonimowej kroniki z IX w., która mylnie zo­ stała przypisana Dionizjuszowi z Telmaharě. Znaczenie kroniki Euzebiusza dla nas jest ogromne: chronologia całej starożytności w znacznej mierze oparta jest na zgromadzonych w niej danych. Najważniejszym dziełem Euzebiusza jest Historia kościelna (Ekklěsiastikě historia, łac. Historia ecclesiasticd) od Chrystusa po czasy współczesne autorowi (ks. VIII opisuje prześladowania za Galeriusza, IX — prześladowania za Maksymiana, X — panowanie Kon­ stantyna Wielkiego). Dzieło miało kilka wydań, w toku których autor dodawał nowy mate­ riał (pierwsze mogło wyjść w 303 lub 312 r., a posiadany przez nas tekst doprowadzony został do 324 r.) oraz wprowadzał poprawki uwzględniające zmiany w jego poglądach teo­ logicznych (stopniowe odchodzenie od arianizmu). Dziełem tym-tworzy Euzebiusz nowy gatunek literacki — historię kościelną, uprawiany później jeszcze w czasach nowożytnych. Najważniejszymi antycznymi kontynuatorami Euzebiusza byli Sokrates, Sozomenos, Teodoret. Historię kościelną Euzebiusza tłumaczył na łacinę Rufin u schyłku IV w. W tej postaci była dostępna zachodniej Europie w średniowieczu. Cel Euzebiusza był apologetyczny: chciał wykazać, że biskupi są w prostej linii następcami apostołów, że rozwój Kościoła 72

i jego tryumf za Konstantyna były zgodne z zamierzeniami Boskiej Opatrzności, a prawda doktrynalna tryumfuje zawsze nad herezjami. W dziele szeroko zostały uwzględnione prześladowania Kościoła i spory teologiczne. Nowy gatunek charakteryzuje umieszczenie w toku opowiadania wielu dokumentów: uchwał soborów i synodów, wykazów dostojników Kościoła, listów. Nie ma w nim tak typowych dla historiografii antycznej fikcyjnych mów. Inspiracji Euzebiuszowi dostarczyły prace erudytów antycznych (zwłaszcza biografie filozofów, literatów, mówców) oraz utrzy­ mane w apologetycznym tonie utwory Józefa Flawiusza. Swego rodzaju uzupełnieniem Historii kościelnej jest utwór pt. Męczennicy palestyńscy opisujący prześladowania chrześcijan w latach 303-313. Jest on zachowany w dwóch wer­ sjach krótszej i dłuższej, znanej wyłącznie z tłumaczenia syryjskiego. Być może krótsza wersja odpowiada wydaniu wcześniejszemu, dłuższa późniejszemu. Euzebiusz opisywał w nim wypadki i ludzi w większości znanych mu osobiście. Pod imieniem Euzebiusza zachował się również Żywot Konstantyna (tytuł oryginału greckiego: Eis ton Mon ton makariou Konstantinou basileós; cytowany najczęściej jako De vita Constantini). Jest to utwór o charakterze panegirycznym. Jego autorstwo jest przedmiotem ostrych sporów. Część badaczy stoi na stanowisku, że tekst jest dziełem innego, późniejszego pisarza, który pod­ szył się pod sławnego autora. Wskazują oni na błędy w przedstawianych (a znanych dobrze Euzebiuszowi) wydarzeniach, sprzeczności między Żywotem a Historią. Wielu historyków (dziś raczej większość) gotowa jest uznać autorstwo Euzebiusza przypuszczając tylko, że tekst podlegał późniejszym interpolacjom. Podkreślają oni zasadniczą zgodność obrazu postaci Konstantyna Wielkiego w obu utworach. Wydania i t ł u m a c z e n i a Historia Kościoła i Męczennicy palestyńscy: podstawowe, mistrzowskie wydanie E. Schwartza (GCS) 1903-1909. Obok tekstu greckiego umieszczono w nim łacińskie tłumaczenie Rufina (wydanie przygotowane przez Th. Mommsena). Istnieje skrócona wersja wydania E. Schwartza (bez wstępu, z mniejszym aparatem krytycznym) Berlin 1914 r., wielokrotnie przedrukowywana. Nowe wydanie z tłum. franc. G. Bardy (Sour­ ces Chrétiennes) Paris 1952-1960. Tłum. pol.: A. Lisiecki 1924 w serii: Pisma Ojców Kościoła. Kronika: A. Schoene,Berlin 1866-1875 zestawia wszystkie wersje i służy nam po dziś dzień, choć z pun­ ktu widzenia edytorskiego budzi zastrzeżenia. Dla łacińskiego przekładu i kontynuacji Hieronima miaro­ dajne są wydania: I. K. Fotheringham, Eusebii Pamphili Chronici Canones, London 1923 oraz R. Hełm, Eusebius Werke, t. VII (należy korzystać z jego drugiego wydania z 1956 r.) w serii GCS. R. Heim w aparacie krytycznym informuje, czy dana wiadomość znajduje się w wersji armeńskiej, czasami podaje niemieckie tłumaczenie urywków tejże wersji. Na końcu wydania umieścił dla poszczególnych ustępów tekstu zesta­ wienie źródeł, z których mogły pochodzić wiadomości zebrane przez Euzebiusza, oraz autorów, którzy czerpali swe wiadomości z Euzebiusza (głównie Synkellos). Tłum. niem. z tłumaczenia armeńskiego J. Karst, Eusebius Werke, t. V (GCS) 1911. Żywot Konstantyna: F. Winkelmann, Eusebius Werke, t. I. 1 (GCS) 1975. Opracowania Ważny artykuł E. Schwartza o Euzebiuszu w RE (1909), kol. 1370-1438. Wiadomości podstawowe znajdzie czytelnik w świetnym, zwięzłym haśle J. Moreau w Reallexikon fůr Antike und Christentum (1964). Ważniejsze prace ostatnich lat: D. S. Wallace-Hadrill, Eusebius ofCaesarea, London 1960, ss. 224; J. Sirinelli, Les vues historiques d'Eusebe de Césarée durant la periodě prénicéenne, Paris 1961, ss. 559; G. F. Chesnut, The First Christian Histories, Paris 1977, s. 31-166.

73

Na temat Kroniki-, bibliografię zestawia J. Quasten, Patrology, t. III, Westminster I960, s. 313-314. Szczególnie ważne są następujące prace: I. K. Fotheringham, wstęp do cytowanego wyżej, wydania Chronici canones, zwłaszcza s. III-V, XXV-XXXHI (polemizuje ze Schwartzem); R. Heim, Eusebius Chronik und ihre Tabellenform, Abhandlungen der Berliner Akademie, 153 (1923), ss. 56; D. S. Wallace-Hadrill; The Eusebian Chronicle; the Extent and Date of Composition of its Early Editions, „Journal of Theological Stu­ dies", N. S,„. 6 (1955), s. 248-253. Literatura na temat Żywotu Konstantyna zestawiona jest w A. Piganiol, Uempire chrétien, wyd. 2 uzupełnił A. Chastagnol, Paris 1972, s. 475-476. Pozycje polskie podaje Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmionnictwa w haśle „Euzebiusz"; patrz przede wszystkim H, von Campenhausen, Ojcowie Kościoła, Warszawa 1967, s. 61-72.

EXCERPTA VALESIANA

W 1636 r. wybitny erudyta H. Valois (w wersji zlatynizowanej Valešius, stąd polskie Walezjusz) na końcu swego wydania-Ammiana Marcellinusa opublikował nie znany poprzednio tekst dzieła historycznego odnoszący się do lat 293-337 i 474-526. Późniejsze badania, zwłaszcza języka owego anonima, wykazały niezbicie, że mamy do czynienia z wyciągami (stąd ostatnio przyjęto, dla całości tytuł Excerpta Valesiana) zrobionymi z dzieł dwóch autorów żyjących w dwóch tóżnych epokach. Pierwsze, choć nosiło tytuł Origo Consłantini Impei atoris (Rodowód cesarza Konstantyna), zawiera krótkie biografie wszystkich cesarzy panujących między 305 a 337 r. Jest źródłem dokładnym i wiarygodnym. Autor był poga­ ninem. Starannie przemilcza wszelkie posunięcia Konstantyna Wielkiego mające związek z religią chrześcijańską. To co w tekście na ten temat znajdujemy, zostało do niego wprowa- ^ dzone przez interpolatora posługującego się dziełem Orozjusza pt. Historia adversus paganos. Tekst oryginalny, z którego sporządzono.posiadany przez nas wyciąg, powstał nie­ długo po śmierci Konstantyna Wielkiego. Drugie dzieło opowiada o wydarzeniach lat 474-526 głównie na terenie Italii (Odoaker, panowanie Teodoryka). Autor jego był prawdopodobnie współczesny Teodorykowi. We wcześniejszej partii posłużył się kilkoma kronikami a także (znanym nam) żywotem św. Seweryna pióra Eugippiosa. Był chrześcijaninem wyraźnie wrogo odnoszącym się do arian. Mówi życzliwie o Teodoryku, sławi go za dobry stosunek do katolików i stabilizację we­ wnętrzną królestwa. Część badaczy gotowa jest podzielić relację o latach 474-525 jeszcze na dwie części, których autorzy reprezentowaliby różne tendencje

Wydanie i t ł u m a c z e n i e J. Moreau z uzupełnieniami V. Velkova (Teubner-Leipzig) 1968. Tamże bardzo szczegółowe zestawienie literatury przedmiotu. Tłum. pol.: L. Winniczuk, Excerpta Valesiana, „Meander", 17 (1962), wstęp s. 163-165, tekst s. 166-172, 327-337.

FESTUS RUFIUS

Wiemy o nim niewiele poza tym, że był magister memoriae (szefem jednej z głównych kance­ larii cesarskich) za Walensa (który panował 364-378) i podobnie jak Eutropiusz napisał na jego życzenie Breviarium rerum gestarum populi Romani (Zarys dziejów ludu rzymskiego). 7.4

Tytuł jest niepewny, rękopisy podają go w różnych wariantach. Utwór ten powstał przed 369 r. Jest jeszcze krótszy niż zarys Eutropiusza (mniej więcej 1/4 jego tekstu). Opisuje •dzieje Rzymu do 364 r. Dzieli się na dwie części: w pierwszej znajdziemy historię rozwoju terytorialnego państwa rzymskiego, w drugiej — wojny wschodnie, głównie partyjskte Źródła Festusa: skrót dzieła Liwiusza, jakieś nie dające się ustalić zwarte podręczniki Zarys Florusa. Breviarium jego jest znacznie gorsze niż analogiczna praca Eutropiusza Czytywany był często w tych samych kręgach czytelników, którzy nie mieli czasu ani ochoty na studiowanie dzieł obszernych, a musieli zdobyć minimum wiedzy społecznie •wymaganej od ludzi pełniących wysokie stanowiska w aparacie władzy Zapewne służył również potrzebom szkolnym. Ślady korzystania z Festusa odnajdujemy u \mmiana Marcellinusa, Jordanesa, Izydora z Sewilli.

Wydania W. Forster, Wien 1874; C. Wagener (Teubner) 1886; J. W Eadie, The Breviarium of Festu tion with Historical Commentary, London 1967, ss. 194

Crit cal Edi

Opracowania W. van den Boer, Rome á travers trois auteurs du IVe siěcle, „Mnemosyne

1968 s 254 28

FLORUS

Prawie nic nie wiemy pewnego o autorze, nawet jego nazwisko podawane jest rozmaicie przez rękopisy: Annaeus Florus, Julius Florus. Część badaczy uważa, że autor omawianego poniżej dzieła historycznego'jest identyczny z Publiuszem Anniuszcm Florusem, autorem zachowanego dialogu Vergillus orator an poeta (Czy Wergiliusz jest mówcą czy poetą?) W utworze tym jego twórca mówi o sobie, że pochodzi z Afryki i jako chłopiec uczestni­ czy! w konkurencji poetyckiej igrzysk kapitolińskich za Dojnicjana (81-86 r.), ale nagród} w niej nie zdobył. Osiedlił się w Hiszpanii w Tarragonie. Wrócił do Rzymu za panowania Hadriana. Dzieło historyczne Florusa, które nosilo (zapewne) tytuł Tabella (Tablica), to zarys dziejów Rzymu od Romulusa do Oktawiana Augusta. Księga I zawiera historię wojen, w wyniku których powstało imperium rzymskie do zwycięstwa Cezara w Galii i klęski Krassusa w wojnie z Partami. Księga II opisuje wojny domowe poczynając od braci Grakchów a kończąc na Auguście. Podstawowym źródłem Florusa był Liwiusz, ale nie jest to prosty skrót Liwiuszowego dzieła (jak to sugeruje część rękopisów nadających mu tytuł Epitome de Tito Livio — Wyciąg z Tytusa Liwiusza). R.óżni się od niego zarówno układem, jak i koncepcjami na temat przeszłości Rzymu. Florus korzystał i z innych autorów, możemy wykazać posługiwanie się Katonem Starszym, Cezarem, Salustiuszem. Odnajdujemy też reminiscencje z lektury poetów: Wergiliusza i Lukana. Utwór Florusa pomyślany byl (zwłaszcza w pierwszej części) jako panegiryk na cześć ludu rzymskiego. Do głosu dochodzi bardzo silna tendencja moralizatorska. Rozwiązłość w obyczajach i zbrodnie wywoływały 75

kary w postaci klęsk, sukcesy były wynikiem męstwa i sprawiedliwości. Historia Rzymian dzieli się na okresy: dzieciństwa (czasy królewskie), młodości (wczesna republika, podbój Italii), lata męskie (podboje pozaitalskie), od Oktawiana zaczął się proces gnuśnienia zatrzy­ many przez Trajana, kiedy to „starość państwa wbrew oczekiwaniom zmieniła się znów jakby w kwitnącą młodość". Koncepcja ta była rozpowszechniona w literaturze i filozofii owych czasów, a Florus samodzielnie i konsekwentnie zastosował ją w dziele historycznym. Jak u wielu pisarzy tej epoki chwalenie republiki i jej wybitnych postaci nie przeszkadzało w akceptacji instytucji cesarstwa. Zwięzła książka Florusa od razu stała się bardzo popu­ larna, zwłaszcza jako podręcznik szkolny. Była równie szeroko znana w średniowieczu i czasach nowożytnych do tego stopnia, że imieniem autora zaczęto określać krótkie utwory przedstawiające zarysowo jakąś epokę historyczną.

W y d a n i a i tłumaczenia H. Makovati, Roma 1938. Tekst z tlum. ang. E. S. Forster (Loeb) 1929; z tlum. franc. P. Jal (Belles Lettres) 1967. Tlum. pol.: Lucjusz Anneusz Florus, Zarys dziejów rzymskich, tłumaczenie, wstęp (obszerny) i komen­ tarz 1. Lewandowski, Wroclaw 1973.

Opracowania Obszerny wstęp do wydania P. Jala w Belles Lettres. Literatura przedmiotu podana jest we wstępie do polskiego przekładu.

HELLENIK1 Z OXYRYNCHOS

Tym mianem określa się dzieło w języku greckim, którego dwa fragmenty, zapisane na papirusie, znalezione zostały w 1906 i 1934 r. w Górnym Egipcie na terenie antycznego miasta Oxyrynchos. Dysponujemy łącznie 27 kolumnami, z których część jest niestety mocno uszkodzona. Traktuje ono o wydarzeniach w świecie greckim w 396 i 395 r. p.n.e., a zostało napisane między 387 a 346 r. p.n.e. Autor jego był prawdopodobnie kontynuato­ rem dzieła Tukidydesa urywającego się w 411 r. p.n.e. Nie wiemy na jakiej dacie kończyło się jego dzieło. Historycy wahają się między 394 (Bitwa pod Knidos) a 386 p.n.e. (pokój Antalkidasa). Konfrontacja tego dzieła z Hellenikami Ksenofonta, traktującymi w części o tych samych wypadkach, wypada na korzyść anonimowego autora. Krytyczna analiza motywów postępowania polityków, poszukiwanie głębszych przyczyn wydarzeń przypo­ mina nam Tukidydesa. Nie da się ustalić, jakimi źródłami literackimi (oprócz relacji ust­ nych świadków opisywanych wydarzeń) posługiwał się autor. Chętnie umieszczał dygresje. Zawdzięczamy mu dokładny opis ustroju Związku Beockiego u progu IV w. p.n.e. Liczni badacze podejmujący studia nad tym tekstem, proponowali przypisać go któ­ remuś z historyków IV w. p.n.e., których imiona są nam znane, a których dzieła się nie zachowały. Najbardziej prawdopodobni wydają się Daimachos i Kratippos. Jednak żadna z propozycji nie była w stanie zdobyć sobie powszechnego uznania. Na razie (może znajdą się inne fragmenty) musimy się pogodzić z anonimowością autora. 76

Zaginięcie dzieła tak znakomitego z punktu widzenia warsztatu historycznego wynika zapewne ze zmiany gustów czytelników, przywykających coraz bardziej do historii pisanej w stylu bardziej ozdobnym lub patetycznym. Jedyny jego ślad w późniejszej literaturze odnajdujemy u Diodora. Ten jednak znał Helleniki nie wprost, a za pośrednictwem Efora, który je wykorzystał przy pisaniu relacji o latach 396-395 p.n.e.

Wydania Najlepsze: V. Bartoletti (Teubner-Leipzig) 1959

Opracowania A. F. Bruce, An Historical Commentary on the „Hellenica Oxyrhynchia", Cambridge 1967, gdzie z dużą sta­ rannością została zestawiona wcześniejsza bibliografia. A. Słomczyńska, Anonim z Oxyrhynchos jako konty­ nuator Tukidydesa, „Meander", 25 (1970), s. 330-350.

HERODIAN (GR. HĚRODIANOS, ŁAC. HERODIANUS)

Wiadomości o jego życiu ograniczają się do tego, co można wywnioskować z jego dzieła. Urodził się ok. 180 r. lub nieco tylko później. O jego pochodzeniu można powiedzieć z pewnością jedynie to, że pochodził z greckiej części cesarstwa. Niektórzy badacze wiążą go z Syrią, G. Alfóldy — z zachodnimi krainami Azji Mniejszej. Albo on sam, albo jego ojciec był wyzwoleńcem cesarskim. W początkach III w. Herodian pełnił jakąś, nie dającą się ustalić, niższą funkcję w cesarskiej, chyba dworskiej, administracji. Napisał dzieło w języku greckim Tes meta Markon basileias historiai (Historia cesarstwa po Marku) w ośmiu księgach opisujących dzieje cesartwa od śmierci Marka Aureliusza do Gordiana III (238 r.). Herodian mógł tworzyć je w czasach Filipa Araba, bądź, bardziej prawdopodobnie, za panowania Decjusza. Ustalenie źródeł do pierwszej części dzieła jest trudne; współczesne wydarzenia opowiada posługując się własnymi wspomnieniami i opo­ wiadaniami świadków. Ocena warsztatu historycznego Herodiana i jego wiarygodności jako źródła nie jest jednoznaczna. Starsza literatura traktowała go surowo, nowsza skłonna jest go rehabilitować. Jego przydatność do rekonstrukcji historii początku III w. jest poza dyskusją; Historia rzymska Kasjusza Diona Kokcejanusa dla tego okresu jest znana nie z tekstu oryginalnego, ale ze skrótów, a ponadto relacja kończy się w 229 r. Historia Augusta jest znacznie gorsza. Herodiana, podobnie jak i innych historyków, interesuje głównie działalność cesarzy i wojny. Choć zdawał sobie sprawę, że żyje w epoce kryzysu, w ocenie jego przyczyn i przedstawieniu objawów nie był zbyt wnikliwy. Istotne procesy zachodzą­ ce w życiu imperium uchodziły jego uwadze. Zwolennik senatu, był niechętny armii i ludziom z niej się wywodzącym a robiącym błyskawiczną karierę. Dzieło ma silne zabarwienie moralizatorskie.

77

Wydania i tłumaczenia L. Mendelssohn (Teubner) 1883; K. Stavenhagen (Teubner) 1922; wyd. z tłum. ang. C. R. Whittaker (Loeb> 1969 (z obszernym i ważnym wstępem); wyd. z tłum. wł. F. Cassola, Firenze 1968. Tłum. pol.: Herodian, Historia cesarstwa rzymskiego, przełożył i komentarzem opatrzył L. Piotrowicz, wstępem poprzedził J. Wol­ ski > Wrocław 1963.

Opracowania Przeglądy badań: G. Walser, T. Pekary, Die Krise des romischen Reiches, Berlin 1962, s. 123-124; A. I. Dowatur, Obzor nowiejszich rabot po „Istorii" Gierodiana, Wiest. Dr. 1st., 1975, z. 1, s. 205-217. Nowsze studia: G. Alfoldy, Zeitgeschichte und Krisenempfindung bei Herodian, „Hermes", 99 (1971> s. 429-449; tenże, Herodiaris Person, „Ancient History", 2 (1971), s. 204-233; F. Kolb,Literarische Beziehungen zwischen Cassius Dio, Herodian und der Historia Augusta, Bonn 1972, ss. 196; G. W. Bowersock, Herodian andElagabalus, „Yale Classical Studies", 24 (1975), s. 229-236. H. Szelest, Kilka uwag o „Historii'' Herodiána, „Eos", 46 (1952/3), s. 57-67.

HERODOT (GR. HERODOTOS, ŁAC. HERODOTUS)

Herodot syn Lyksesa urodził się w Halikarnasie, w rodzinie arystokratycznej, w latach osiemdziesiątych V w. p.n.e. (Halikarnas był miastem doryckim, ale uległ silnym wpływom sąsiedniej Jonii; należał wtedy do państwa perskiego). Ok. 470 r. p.n.e. Herodot opuścił z powodu walk wewnętrznych rodzinne miasto i schronił się na Samos. Prawdopodobnie powrócił do Halikarnasu między 460 a 454 r. p.n.e. Później podróżował dużo, jak to wynika z jego dzieła. Odwiedził niektóre z krajów należących do państwa perskiego. Był w Egipcie (dotarł do Elefantyny), w miastach fenickich Gaza i Tyr, w Babilonii; poza państwem perskim odwiedził Olbię nad Morzem Czarnym, znał północny rejon Morza Egejskiego, niektóre miasta Grecji właściwej, przebywał m. in. w Atenach gdzieś między 450 a 444 r. p.n.e. Pobyt w Atenach, za czasów Peryklesa i Sofoklesa, zostawił ślady w jego dziele. Osiadł następnie wlurioi, kolonii założonej z inicjatywy Aten w południowej Italii w 444/443 r., stając się jej obywatelem. Jak wynika z cytatu u Arystotelesa i z innych świadectw, w pierw­ szych słowach swego dzieła przedstawił samego siebie jako „Herodota z Turioi"; tradycja rękopiśmienna jego dzieła przekazała nam zamiast tego określenie: „Herodot z Hali­ karnasu", ale nie jest to lekcja autentyczna. W Turioi Herodot pozostał zapewne do końca życia. Istnieje wśród uczonych spór o to, czy dzieło Herodota jest dokończone czy nie. Wydaje się, że więcej racji mają ci, którzy uważają, że praca nad nim została doprowadzona do końca. Herodot przeżył z pewnością pierwsze lata wojny peloponeskiej, ponieważ w jego dziele znajdujemy do niej aluzje. Do niedawna uczeni umieszczali datę jego śmierci na krótko przed 425 r. p.n.e.; ostatnio jednak C.W. Fornara dowiódł w sposób przekonywający, że należy ją przesunąć na późniejsze lata, gdyż aluzje do wojny peloponeskiej zakładają wiedzę o pokoju Nikiasza (421 r. p.n.e.); wedle niego więc Herodot zmarł między 421 a 415 r. p.n.e. Niezależnie od tego, jaką datę uzna się za datę śmierci Herodota i publikacji jego dzieła, jest rzeczą wysoce prawdopodobną, że jakieś części materiałów, które weszły w skład dzieła, zostały przez autora przedstawione w postaci publicznych odczytów na długo przed ostateczną publikacją całości. Wiemy, że Herodot wygłosił je w Atenach 78

\ vv 444 r. p.n.e. Dzieło Herodota, podobnie jak inne utwory prozą sprzed IV w. p.n.e., nie miało pierwotnie tytułu; imię autora i ogólne określenie treści podane były w pierwszym zdaniu. Tytuł Historiai został nadany mu później, tak samo dopiero później zostało podzie­ lone na dziewięć ksiąg. Jak większość pism prozaicznych V w. p.n.e. napisane jest w dia­ lekcie jońskim. Stylistycznie związane jest z literaturą okresu archaicznego i nie wykazuje żadnych wyraźnych śladów retoryki sofistycznej. Herodot opowiada najpierw czyny ostatniego króla lidyjskiego z rodu Mermnadów, Krezusa, który jako pierwszy podbił i podporządkował sobie miasta greckie Azji Mniej szej; przy okazji przedstawia krótko poprzedników Krezusa z tego samego rodu, od momen- tu, kiedy ród ten wypędził z Lidii królewski ród Heraklidów. Potem opisuje czyny pierwszego króla perskiego Cyrusa, który, zawładnąwszy państwem Medów, pokonał Krezusa i przy­ właszczył sobie jego państwo. Następnie przechodzi do zrelacjonowania historii Kambyzesa i Dariusza. Wyprawa Kambyzesa do Egiptu daje mu okazję do opisania kraju, jego obyczajów i wierzeń oraz do wspominania o dynastiach, które w przeszłości w nim pano­ wały. Począwszy od powstania jońskiego, opowiadanie koncentruje się na konflikcie mię­ dzy Grekami a państwem perskim, najpierw za panowania Dariusza, później Kserksesa Wewnątrz tych ogólnych ram, oprócz dłuższych opowiadań o Egipcie i kraju Scytów, umieszczone są liczne dygresje poświęcone krajom i obyczajom innych ludów niegreckich (np. Babilończyków, Libijczyków, Traków). Te elementy geograficzno-etnograficzne dzieła Herodota związane są wyraźnie z dziełem Hekatajosa z Miletu, opisującym wszystkie znane Grekom krainy. Jeszcze częściej występują dygresje poświęcone dziejom któregoś z miast greckich, tyranom, przedstawicielom wielkich rodów arystokratycznych. Dygresje te, wpro­ wadzone wedle kunsztownego planu, służą autorowi nie tylko do urozmaicenia dzieła, lecz również do przekazania wielu podań o dawnej przeszłości Greków, z których Hérodot nie mógłby stworzyć jednolitego ciągu narracji, gdyż odnosiły się one do różnych państw i różnych epok i nie miały ze sobą nic wspólnego. Poza tym przyporządkowanie poszczegól­ nych faktów z dawnej przeszłości Greków czasom panowania poszczególnych królów lidyjskich lub perskich pozwoliło Herodotowi na wprowadzenie jakiegoś porządku chronolo­ gicznego w wielką chaotyczną masę wiadomości zebranych w różnych miastach greckich a pochodzących z tradycji ustnych. W stosunku do ludów niegreckich — przede wszystkim ludów o wysokiej kulturze, takich, jak Persowie, Egipcjanie, ale również i Scytów — Herodot wykazuje wielką cieka­ wość badawczą i wielki szacunek. Bardzo rzadko potępia jakiś rys kultury obcej, na ogół traktuje obce obyczaje, wierzenia religijne i sposoby wartościowania jako równie dobre jak greckie. Jest przekonany, że pomimo rozmaitości form, te same podstawowe siły boskie rządzą całym światem i że te same podstawowe normy moralne obowiązują wszystkich ludzi. W opisie przeszłości Greków Herodot przedstawia ich czyny, motywy działania, myśli i uczucia w taki sposób, który często wydaje nam się dzisiaj przekonywający, zgodny z tym, co wiemy skądinąd o kulturze Grecji archaicznej. Wiele jednak z jego opowiadań, zarówno tych, które dotyczą Greków, jak i tych, które dotyczą ludzi ze Wschodu, zbudo­ wanych jest wyraźnie wedle typowych schematów bajecznych. W starożytności czytano Herodota chętnie, ale traktowano *go często jak łgarza. Taki sąd tłumaczy się tym, że Grecy już za życia autora zerwali więź z własną kulturą archaiczną i jednocześnie stali się znacznie bardziej obojętni niż poprzednio wobec innych ludów. Widać to wyraźnie na przykładzie Tukidydesa. Rehabilitacja Herodota, rozpoczęta jeszcze 79

w czasach renesansu, szła w parze z postępami zainteresowań i odkryć etnograficznych, w nowy etap weszła w XIX w., kiedy badania archeologiczne i orientalistyczne potwierdziły wiele informacji Herodota o Egipcie i Babilonii. Ostateczne przezwyciężenie/nieufności wobec „ojca historii" nastąpiło w ostatnich dziesięcioleciach dzięki pogłębieniu naszego sposobu rozumienia greckiej kultury archaicznej. Inne problemy odnoszące się do dzieła Herodota i jego roli w historii antycznej histo­ riografii zostały omówione w pierwszym podrozdziale. Wydania i tłumaczenia H. Stein, Berlin 1869-1871. C. Hude (OCT) wyd. 3, 1927 (często przedr.). Tekst z tłum. franc. Ph. E. Le­ grand (Belles Lettres) 1934. Tłum. pol.: Herodot, Dzieje, przełożył i opracował S. Hammer, Warszawa 1954 (przedr. 1959). Komentarze. Najlepszy do całości dzieła: H. Stein, wyd. 7, Berlin 1901-1908; do ksiąg IV-IX: R. W. Macan, London 1895-1908. Ponadto istnieją następujące komentarze: do całości dzieła W. W. How, J. Wells, wyd. 2, Oxford 1928, do ksiąg I-IJI: A. H. Sayce, London 1883. Leksykon: J. E v Powell, A Lexicon to Herodotus, wyd. 2, Oxford 1938 (przedr. I960).

Opracowania F. Jacoby, Herodotos w RE, Suppl. 2 (1913), kol. 205-520; H. Fránkel, Eine Stileigenheit der fruhgriechischen Literatur, Nachrichten der Gottingischen Gesellschaft der Wissenschaften, 1924, s. 63-127, przedr. w książce tegoż autora Wege undFormenfriihgriechischen Denkens, wyd. 2, Munchen 1960, s. 40-96, a zwłasz­ cza s. 62-67, 83-88; M. Pohlenz, Herodot der erste Geschichtschreiber des Abendlandes, Leipzig-Berlin 1937, ss. 222; S. J. Łurie, Gierodot, Moskwa-Leningrad 1947, ss. 209; A. Momigliano, The Place of Hero­ dotus in the History of Historiography, „History", 43 (1958), s. 1-13, przedr. w tegoż autora Secondo con­ tribute alia storia degli studi classici, Roma 1960, s. 29-44; H. Strasburger, Herodots Zeitrechnung, „Histo­ ria", 5 (1956), s. 129-161; B. B. Margules, Gierodot III80-82 i sofisticzeskaja litieratura, Wiestn. Dr. 1st., 1960, z. 1, s. 21-34; K. von Fritz, Die griechische Geschichtsschreibung, Berlin 1967, t. I, 'l, s. 104-475, 1.1, 2, s. 79-220; C. W. Fornara, Herodotus, An Interpretative Essay, Oxford 1971, ss. 98; tenże, Evidence for the Date of Herodotus' Publication, Journ. of Hell. Stud., 91 (1971), s. 25-34; D. Fehling, Die Quellenangaben bei Herodot. Studien zur Erzahlkunst Herodots, Berlin 1971, ss. 198 (autor tej rozprawy zasadniczo zrywa z communis opinio współczesnej nauki, jego wywody nie są jednak przekonywające); W. G. Boruchowicz, Istoriczeskaja koncepcija jegipietskogo logosa Gierodota [w:] Anticznyj Mir i Archieologija, Saratów 1972, s. 66-77. Z. Trenkner, Lexis eiromene, [w:] Charisteria G. Przy chocki oblata, Warszawa 1934, s. 295 - 311; J. Wikarjak, Odznaczenie Herodota w Atenach Peryklesa, „Meander", 9 (19,54), s. 76-87; tenże, Historia powszechna Herodota, Poznań 1961, ss. 168; tenże, Wewnętrzne ramy chronologiczne Dziejów Herodota, „Meander", 16 (1961), s. 13-15; tenże, Mowy „historyczne" w dziele Herodota, „Meander", 18 (1963), s. 268-277; tenże, Elementy polemiczne w dziele Herodota, „Eos", 53 (1963), s. 41-55; tenże, Podania aitiologiczne u Herodota, „Eos", 54 (1964), s. 20-32; A. Krawczuk, Herodot i Alkmeonidzi, Przegl. Hist., 59 (1968), s. 406-415; K. Głombiowski, Świat Herodota, „Meander", 32 (1977), s. 235-243.

ŚW. HIERONIM (EUSEBIUS HIERONYMUS)

Urodził się ok. 348 r. w Strydonie w Dalmacji. Był płodnym pisarzem i namiętnym polemistą uczestniczącym w wielkich sporach teologicznych epoki a także propagatorem życia asce­ tycznego. Ostatnie 35 lat życia spędził w założonym przez siebie klasztorze w Betlejem, 80

\ w którym zmarł w 420 r. (419). Skomplikowane koleje jego długiego życia i informacje o innych dziełach znajdzie czytelnik w pracach polskich zacytowanych na końcu hasła. Hieronim był jednym z najbardziej wykształconych ludzi swej epoki. Jako młody czło­ wiek pracował w Rzymie pod kierunkiem sławnego gramatyka Eliusza Donata, w Antiochii doskonalił swoją znajomość greki i teologii, studiował język hebrajski. Na polecenie papieża Damazego podjął pracę nad ujednoliceniem i, skorygowaniem przekładów łacińskich Biblii. Św. Hieronim zastosował w jej toku metody wypracowane przez antycznych filolo­ gów. Przełożył z hebrajskiego lub aramejskiego wiele ksiąg Starego Testamentu. Przetłumaczył na język łaciński tablice synchronistyczne Euzebiusza. Pierwszą ich partię (do upadku Troi) wiernie przełożył, dalszą uzupełnił wiadomościami z dzieł historyków łaciń­ skich. Można było ustalić, że korzystał z Chronografa z 354 r., Eutropiusza, Swetoniusza (ale nie z Żywotów Cezarów, tylko z innego, częściowo zaginionego dzieła De viris illustribus — O sławnych mężach). Imion innych autorów nie jesteśmy w stanie określić. Dodał od siebie część od 325 r. (na którym kończyło się dzieło Euzebiusza) do 378 (bitwa pod Adrianopolem). Rezultat jego pracy nie zawsze jest zadowalający. Materiał zbierany był pośpiesznie i nie jest wolny od nieścisłości i błędów. Selekcję faktów i sformułowania w ostatnich partiach cechuje stronniczość. Dzieło Hieronima szybko zdobyło popularność. W późniejszych czasach powstawały liczne kontynuacje; chronologiczna wiedza świata zachodniego w średniowieczu opierała się na tablicach Hieronima. Dla nas jego dzieło iest ważne głównie jako podstawa rekonstrukcji kroniki Euzebiusza.

Wydania I K. Fotheringham, Eusebii Pamphili Chronici canones. Latine vertit, adauxit, ad sua tempora produxit Eusebius Hieronymus, London 1923. R. Helm, Euseoius Werke, t. VII, wyd. 2, 1956 (GCS).

Opracowania Patrz hasło „Euzebiusz". Poza tym: Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa; H. Campenhausen, Ojcowie Kościoła, Warszawa 1967, s. 295-442.

HISTORIA AUGUSTA

Tytuł nadany przez nowożytnych badaczy grupie biografii cesarzy {Augusti), następców (Caesares) i uzurpatorów (tyranni) od Hadriana (117) do Numeriana (284). Zbiór nie jest kompletny, gdyż nie posiadamy biografii dla lat 244-259 oraz brak nam żywotów Nerwy i Trajana, które musiały sie znajdować w oryginale nawiązującym do Swetoniusza (ten zaś kończył się na Domicjanie) Biografie są napisane w języku łacińskim. Ułożone w po­ rządku chronologicznym Rękopisy przypisują poszczególne żywoty któremuś z 6 autorów, którzy mieli żyć za panowania Dioklecjana i Konstantyna Określa się ich mianem Scriptores Historiae Augustae Oto ich imiona Aelius Spartianus, iulius Capitolinus, Vulcatius Gallicanus, Aelius Lampridius Trebellius Pollio, Flavius Vopiscus. Wedle informacji 6 — Vademecum historvk

t

t

81

2awartej w Historia Augusta czterej pierwsi mieli być ponadto autorami i- innych dzieł. Wyróżniają się z uwagi na styl o silnym zabarwieniu retorycznym biografie przypisywane dwóm ostatnim autorom. Pozostałe są znacznie mniej zindywidualizowane i uczeni nie są zgodni w ocenie stopnia różnicy w kompozycji i stylu między grupami przypisywanymi różnym autorom. Przydatność tego zbioru dla współczesnej historiografii jest ogromna. Dostarcza on wielu wiadomości dla II i początku III w., a od 238 r. (gdy kończy się Histo­ ria Herodiana i jeszcze wcześniej skróty Kasjusza Diona) jest to jedyny przekaz relacjonu­ jący wypadki w sposób ci?gły. Ponieważ jest to wielokrotnie nasze jedyne źródło, tym ważniejsze staje się określenie stopnia jego wiarygodności. Ustalenie tego jest przedmiotem zaciętych sporów, w których biorą udział wszyscy historycy zajmujący się wiekiem III. Podobnie jak Swetoniusz i cała biografistyka, Historia Augusta chętnie opowiada dworskie plotki, często dotyczące faktów drugorzędnych, goni za sensacją, a pomija podstawowe zdarzenia epoki. Ogólnie można powiedzieć, żejepsze są biografie wcześniejsze: Hadriana, Antonina Piusa, Marka Aureliusza, Septymiusza Sewera. Pozostałe budzą wiele istotnych wątpliwości, gdyż dane pochodzące ze źródeł epigraficznych, numizmatycznych i z papiru­ sów stoją często w jawnej sprzeczności z relacjami Historia Augusta. Choć postawa odma­ wiająca wartości wszelkim ich informacjom nie potwierdzonym przez inne źródła jest. ogólnie uważana za zbyt skrajną (i bardzo trudną do przyjęcia dla badaczy, gdyż pociąga­ łaby za sobą rezygnację z rekonstrukcji tak ważnego w dziejach Rzymu okresu), to histo­ ryka posługującego się tymi biografiami obowiązuje szczególna ostrożność i danie pierwszeń­ stwa innym przekazom w wypadku niezgodności. , Autorzy Historia Augusta poza źródłami literackimi, w przytłaczającej mierze niezachowanymi (poza Herodianem), posługują się dokumentami, które obficie cytują. Jest ich w zbiorze 130. Są to listy, edykty cesarskie, napisy, sprawozdania z posiedzeń senatu. Uderza brak ich w żywotach uznanych za najlepsze. Większość dokumentów to oczywiste fałszerstwa, część mogłaby być prawdziwa, ale ustalenie ich autentyczności najczęściej nie jest możliwe. Oczywiste jest, że autorzy umieszczali w tekście wymyślone przez siebie dokumenty właśnie wtedy, gdy brak im było wiadomości o danym cesarzu. Mimo to, że były wytworem imaginacji, są dla nas cenne, gdyż pozwalają nam poznać typ rozmaitych aktów państwowych. Gwałtowne spory o autorstwo i czas powstania Historia Augusta otworzył artykuł H. Dessau w 1889 r. Poddawał on w wątpliwość wiarygodność informacji o autorach znaj­ dujących się w rękopisach. Dessau przypisywał wszystkie żywoty jednemu człowiekowi, który miał żyć za czasów Teodozjusza Wielkiego. Następni historycy przesuwali powsta­ nie utworów na panowanie Konstancjusza II (Stein), Juliana Apostaty (Baynes), po roku 395 (Syme), na początek V w. (Seeck, Straub). Sytuację komplikuje ewentualność później­ szych poprawek w tekście opublikowanym wcześniej. Literatura przedmiotu jest ogromna, ale wielki wysiłek badaczy włożony w analizę Historia Augusta nie doprowadził, jak dotąd, do wyraźnych rezultatów. Można jedynie powiedzieć, że odrzucono deklaracje rękopisów i niemal wszyscy badacze piszący współcześnie wypowiadają się za którąś z dat z końca W w. Przeważają też zwolennicy tezy, wedle której cała Historia Augusta była dziełem jednego autora. Sprawa autorstwa i czasu powstania jest więc ciągle otwarta. Natomiast wszyscy ba­ dacze są zgodni wiązać utwory ze środowiskiem arystokracji senatorskiej. Była ona wrogo nastawiona do cesarzy pochodzących z armii, ludzi skromnego pochodzenia, zdobywają-

m

cych tron szybko i brutalnymi metodami. W równym stopniu odrzucała monarchię dzie­ dziczną i potępiała interwencję armii w sprawy wewnętrzne państwa. Autorzy są niechętni chrześcijaństwu, brak jednak w Historia Augusta otwartego nań ataku. Reprezentują środowiska wrogie nowej religii, choć jednocześnie głęboko zmienione w wyniku jej wpływów.

Wydania i tłumaczenia E. Hohl z uzupełnieniami W. Seyfartha i C. Sambergera (Teubner-Leipzig) 1965; z tium. ang. D. Magie (Loeb) 1953,-1954. Tłum. pol.: Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy odHadriana do Numeriana, tłum. H. Szelest, Warszawa 1966, z obszernym wstępem opatrzonym informacjami bibliograficznymi.

Opracowania Zestawienie podstawowej literatury znajdzie czytelnik w krótkim, ale doskonałym artykule A. Momigliano s. v. Historia Augusta w Oxford Classical Dictionary, wyd. 2 (1972). A. I. Dowatur, Istorija izuczenija „Scriptoreshistoriae Augustae", Wiestn. Dr. 1st., 1957, z. 1, s. 245-256; J. M. Sztajerman, „Scriptores Historiae Augustae" kak istoriczeskij istocznik, Wiestn. Dr. 1st., 1957, z. 1, s. 233-245; J. Straub, Heidnische Geschichtsapologetik in der christlichen Spdtantike. Untersuchungen iiber Zeit und Tendenzen der Historia Augusta, Bonn 1963, ss. 216; R. Syme, Emperors and Biography. Studies in the Historia Augusta, Oxford 1971, ss. 306; R. Syme, The Composition of Historia Augusta. Recent Theories, Joum. of Rom. Stud., 62 (1972), s. 123-133; K. P. Johne, Zum Problem der Historia Augusta Forschung [w:] Altertumswissenschaft mit Zukunft. Dem Wirken Werner Hartkes gewidmet, w serii Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften DDR, 1973 nr 2, s. 11-18. Istotny wkład do badań nad Historia Augusta wniosły kolejne konferencje organizowane od 1963r.wBonn. Ich wyniki publikowane są w postaci książek pt.: Historia Augusta— Colloquium Bonn: t. I w 1964 r., ss. 192; t. 11—1966, ss. 328; t. III— 1968, ss. 180; t. IV— 1970, ss. 384. Podsumowanie: A. Chastagnol, Recherches sur 1'Histoire Auguste. Rapport sur le progres de la Historia Augusta Forschung depuis 1963, Bonn 1970, ss. 112. H. Szelest, Z badań nad Scriptores Historiae Augustae, „Meander", 16 (1961), s. 535-545; tej autorki, Ekskwsy i ich rola w zbiorze „Historia Augusta", "Eos", 58 (1969/70), s. 115-123; tejże, Rola listów i mów w zbiorze „Historia Augusta", Sprawozdania Wydz. Nauk Społ. PAN, 1970, z. 2, s. 45-48.

JORDANES (W LEPSZYCH RĘKOPISACH) LUB JORDANIS

Nasze wiadomości o jego życiu są skąpe. Urodził się ok. 485 r. gdzieś na terenach naddunajskich. Był Ostrogotem. Podobnie jak jego dziad pełnił funkcje notariusza, tj. sekreta­ rza, u boku gockiego naczelnika plemiennego Gunthigisa Bazy z rodu Amalów (pochodził z niego również Teodoryk) w latach między 505 a 536 r. Następnie wedle własnej deklaracji przeżył przełom określany przez łacińskie słowo conversio •— nawrócenie. Badacze nie są zg'odni, na czym polegał ów przełom. Może wchodzić w grę przejście z rozpowszechnio­ nego wśród Gotów arianizmu na katolicyzm, wstąpienie do klasztoru lub podjęcie kościel­ nej kariery. Rękopisy nazywają go biskupem; niektórzy sądzą, że był biskupem południowoitalskiej Krotony. Wiemy, że dostojnik kościelny tego miasta o imieniu Jordanes prze­ bywał u boku papieża Wigiliusza w Konstantynopolu w latach 547-554. Nasz zaś historyk zadedykował jedno ze swych dzieł „swemu przyjacielowi" Wigiliuszowi (ale w dedykacji nic nie mówi o jego godności). Identyfikacja Wigiliusza z dedykacji z papieżem Wigiliu6*

83

/'

szem nie wszystkim badaczom wydaje się możliwa, a samo imię Jordanes było wówczas dostatecznie pospolite, by nie wystarczać jako jedyny argument w dyskusji. Jordanes mówi o sobie, że był agrammatus, to znaczy nie odbył odpowiednich studiów (trivium) i wobec tego nie miał kultury literackiej. Jego łacina rzeczywiście nie jest najlep­ sza Znał, przynajmniej trochę, grekę. Twórczość Jordanesa przypada na okres po „nawróceniu" W 550-551 napisał kronikę świata, a ściślej skrót kronik Zazwyczaj określa się ją jako Romana (termin wprowadzony przez Th Mommsena) Zaczyna się ona od Adama a kończy na 551 r. Podstawą kroniki Jordanesa jest kronika Hieronima oraz zaginiona Historia Aureliusza Symmachusa. Ro­ mana nie mają dla nas większej wartości (oczywiście poza tym, że są świadectwem kultury swej epoki). Znacznie ważniejsze jest dla nas drugie dzieło, napisane w trakcie opracowy­ wania pierwszego, De origine actibusque Getarum (O pochodzeniu i czynach Getów), pow­ szechnie określane jako Getica za wzorem wydawcy Mommsena. Rozpoczyna się ono od geograficznego opisu świata i najdawniejszej historii Gotów od czasów, gdy przebywali w Skandynawii i następnie wędrowali nad Morze Czarne. Jordanes rozbudowuje mityczne dzieje tego ludu identyfikując go z Getami i Scytami. Zadaniem tej partii dzieła było nobi­ litowanie Gotów przez danie im miejsca w ustalonym przez historiografię antyczną scheEiacie historii powszechnej Jordanes systematycznie przedstawia stosunkTGotów z inny­ mi plemionami barbarzyńskimi i z cesarstwem rzymskim Dzieło Jordanesa hře jest wyni­ kiem własnych poszukiwań, ale streszczeniem Gothorum Historia (Historii Gotów) Kasjodora, wybitnego polityka i człowieka pióra szóstowiecznej Italii. Rękopis Kasjodora Jor­ danes miał pożyczyć z biblioteki własnej autora Ta zależność, zdaje się dość niewolnicza, jak wskazują rozbieżności w przedstawianiu tych samych wydarzeń w Getica i Romana, nie tylko nie obniża, ale odwrotnie podnosi wartość Getica. Jedynie koniec dzieła odno­ szący się do wydarzeń po 530 r mógł ewentualnie pochodzić od Jordanesa. Nie wiemy bowiem, do jakiego roku doprowadził swą historię Kasjodor Zdaniem E Cz. Skrzinskiej przerwał pracę pod koniec lat dwudziestych VI w ,»A Momigliano natomiast przy­ puszcza, że Getica aż do końca miały podstawę w postaci Historii Kasjodora. Getica pisane w trakcie wojny między Justynianem a Gotami reprezentują interesującą koncepcję stosunków między „Rzymianami" s. Gotami. Podkreśla celowość wspólnoty między nimi zarówno w przeszłości, jak i teraźniejszości i przemawia za ustanowieniem zgody Wiadomości zawarte w dziełach Jordanesa są ogromnie ważne dla historii tzw barbaricum, tj. obszarów zamieszkanych przez ludy barbarzyńskie poza imperium rzymskim. Dostarcza nam mnóstwo informacji o rozmieszczeniu rozmaitych plemion, ich zwyczajach i wzajemnych stosunkach Jest cennym źródłem do historii Słowian. Identyfikacja Gotów z Getami i Scytami spowodowała, że w Getica znalazło się wiele cennych informacji również i dla okresu wcześniejszego od pojawienia się Gotów w zasięgu rzymskiego pola widzenia Wydania Th Mommsen zarówno Romana jak i Getica w MGH AA, t. V, 1, 1882, s. 1-138. Getica z tlum. ros. opatrzonym wstępem (obszernym i ważnym) E. C. Skrzinskaja, Moskwa i960. Tium pol. fragmentów odnoszących się do Słowian M. Plezia, Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, cz. I, Poznań-Kraków 1952, s. 56-63 W przygotowaniu jest publikacja polskiego prze­ kładu Getica (E Zwolski) z komentarzem pod red J Kolendy

84

•Opracowania A Momigliano Cassiodorus and the Italian Culture of his Time, Proceedings of the British Academy, 41 •(1955), s. 2Q7-245 tenże, Gli Anicii e la storiografia latina del Vls.d.C, Rendiconti d. Accademia dei Lincei, 8 (11) 1956, s. 279-297 Oba artykuły zostały przedrukowane w zbiorze tego autora Secondo conlributo .alia storia degli studi classici, Roma 1960, s. 191-253. W Kętrzyński, Co wiedzą o Słowianach najdawniejsi ich dziejopisowie, Prokopiusz i Jordanes, Rozpr Ak Urn Wydz. hist -filoz., 43 (1902), s. 181-199; G. Labuda, Fragmenty dziejów słowiańszczyzny zachod.niej, t I Poznań 1960, s. 36-39, 96-109; tenże, O wędrówce Gotów i Gepidów ze Skandynawii nad Morze Czarne [w.] Liber J Kostrzewski octogenario, Wrocław—Warszawa—Kraków 1968 s. 212-236 E .Zwolskr- Uwagi o Jordanesie, historyku Gotów, „Studia Źródłoznawcze", 13 (1968), s 137-145 K Pomian Przeszłość jako przedmiot wiary, Warszawa 1968, s. 11-28.

JÓZEF FLAWIUSZ (GR PHLAOUIOS IOSĚPOS, ŁAC FLAVIUS IOSEPHUS)

Lirodzony w 37 r w Jerozolimie w rodzinie arystokratycznej (ojciec spokrewniony z ro­ dami kapłańskimi, matka z dynastią Hasmoneuszy), otrzymał typowe dla tego środowiska wykształcenie w zakresie egzegezy Pisma Św. W wieku 16 lat udał się na pustynię i tam spędził trzy lata na ćwiczeniach religijnych pod kierunkiem mistrza, o którym nic pewnego nie da się powiedzieć (być może zbliżony był do esseńczyków). Po powrocie do Jerozolimy Józef związał się z ugrupowaniem faryzeuszy i rozpoczął karierę polityczną W 64 r udał ^ię do Rzymu jako członek poselstwa. Był niechętny narastającemu od dawna buntowi Żydów przeciwko rzymskiemu panowaniu. Gdy powstanie wybuchło, otrzymał w 66 r od władz żydowskich misję przygotowania Galilei do wojny i dowodzenia siłami zbroj­ nymi na tym obszarze Zwalczał wówczas ekstremistów. Wespazjan wysłany przez Nerona w celu stłumienia buntu, wziął Józefa do niewoli po zdobyciu rozpaczliwie broniącego się galilejskiego miasta Jotapate Józef przepowiedział mu wówczas rychłą śmierć Nerona i objęcie przez niego władzy cesarskiej. Wespazjan zatrzymał przy sobie jeńca. Gdy pro roctwo się spełniło, uwolnił go i dał mu obywatelstwo rzymskie (stąd nazwisko Flavius Josephus, w którym do imienia żydowskiego Joseph dodano nomen gentile cesarza). Józef został do końca wojny w sztabie cesarskim w charakterze kronikarza i doradcy. Po zdobyciu Jerozolimy udał się do Rzymu, gdzie cieszył się łaskami Wespazjana i Tytusa (później już w mniejszym stopniu Domicjana). Poświęcił się działalności literackiej. Oddany dynastii i Rzymowi, był przedmiotem nienawiści i ataków ze strony Żydów. Umarł w pierwszym dziesięcioleciu II w Języka greckiego musiał nauczyć się we wczesnej młodości, z pewnością znał dobrze literaturę grecką. Pierwsze jego dzieło pisane z inspiracji cesarskiej to dzieje rewolty żydowskiej w 7 księ­ gach pisane w języku aramejskim dla mezopotamskich Żydów. Zostały one następnie w latach 75-79 przepracowane i przetłumaczone na język grecki (tytuł grecki: Peri tou Joudaikou polemou, tzn O wojnie przeciwko Żydom, łac. Bellům ludaicum). Józef zaczyna od wstępu kreślącego dzieje Judei od Antiocha Epifanesa (175-164 r. p.n.e.). Opisuje szczegółowo wojnę i oblężenie Jerozolimy Kończy na zdobyciu Masady, ostatniej twierdzy w ręku powstańców, i stłumieniu buntu w Cyrenaice. Wersja grecka pisana była głównie (choc nie wyłącznie) z myślą o Żydach żyjących w diasporze a mówiących wyłącznie po grecku Józefowi obce były religijne pasje, które popchnęły Żydów do powstania. W jego oczach było ono aktem szaleństwa nie mającym żadnych szans powodzenia wobec potęgi 85

Rzymu. Zarówno wersja aramejska, jak i grecka miały przeciwdziałać odradzaniu się na­ strojów buntowniczych i godzić Żydów z rzymskim panowaniem. Podstawowym źródłem do historycznego wstępu było dzieło Nikolaosa z Damaszku, oficjalnego historyka Heroda Wielkiego, niestety niezachowane. Późniejsze wydarzenia znał Józef osobiście. Korzystał też z zapisek prowadzonych w toku wojny przez Wespazjana, Tytusa i ich sztab. Był więc doskonale poinformowany. Wartość relacji umniejsza jego stronniczość. W dziele swym starał się bronić samego siebie i swych cesarskich protektorów (np. starał się uwolnić Ty­ tusa od odpowiedzialności za zburzenie świątyni). Atakował gwałtownie zwolenników wal­ ki zbrojnej z Rzymem, zwłaszcza grupę zelotów. W sumie wiarygodność relacji Józefa jest znaczna, zwłaszcza tam gdzie referował sprawy nie dotyczące jego osobiście. W 93/94 r. opublikował drugą książkę, Dawne dzieje Izraela (loudaikě archaiologia, łac. Antiquitates ludaicae), historię ludu żydowskiego od stworzenia świata do wybuchu wojny z Rzymem. Tytuł jest wzorowany prawdopodobnie na tytule dzieła Dionizjusza z Halikarnasu. Utwór miał cel apologetyczny i dydaktyczny. Zwracając się do czytelników nieżydowskich chciał przedstawić im we właściwym świetle przeszłość i religię Żydów. Józef twierdził, że nad utworem tym pracował przez 20 lat. W księgach I-XII (do śmierci Judy Machabeusza w 161 r. p.n.e.) podstawą wiadomości był dla niego Stary Testament. Uzu­ pełniał go materiałami czerpanymi z ustnej tradycj] (zw. halakha i haggada). Poczynając od księgi XII, opartej jeszcze w części na I księdze Machabejskiej, Józef korzystał ze źródeł pozabiblijnych, które nie dadzą się w pełni zidentyfikować. Na pewno czerpał wiadomości z prac Nikolaosa z Damaszku i Strabona, konfrontując je jednak z relacjami wrogimi dynastii hasmonejskiej. Wydarzenia w Rzymie przedstawił opierając się na jakimś zagi­ nionym dziele łacińskim. Ostatni okres bliski wojnie był mu już znany osobiście. Uderzają­ cą i oryginalną cechą jego dzieła jest cytowanie dokumentów (zwłaszcza listów), które, przynajmniej w części, mógł znaleźć w archiwach rzymskich. Jest wśród nich trochę jaw­ nych falsyfikatów, które fabrykowała literatura broniąca Żydów przed zarzutami ze strony greckich historyków. Odwołanie się do pełnego tekstu dokumentów jest ściśle związane z apologetycznym charakterem dzieła. Dostarczają one materiału dowodowego dla prożydowskiej wersji stosunków Żydów z królami hellenistycznymi i Rzymem. Opinie o wartości rzemiosła historycznego w Dawnych dziejach Izraela nie są zbyt pochlebne. Józefowi obcy był krytycyzm wobec źródeł. Cele apologetyczne nie ułatwiały mu poszukiwania prawdy historycznej. Mimo to dzieło jest dla nas bardzo cenne, gdyż stanowi jedyny ciągły przekaz o historii Palestyny w okresie II w. p.n.e. — Iw. n.e. Inne, prawdopodobnie lepsze, prze­ padły. Beż niego rekonstrukcja dziejów nie tylko Palestyny, ale i ostatniego okresu panowa­ nia dynastii Seleucydów byłaby niemożliwa. Dawne dzieje Izraela są ogromnie ważne dla historyków wczesnego chrześcijaństwa, przede wszystkim dla odtworzenia sytuacji, w której rodziła się nowa religia. 'Natomiast przekaz na temat Chrystusa, tzw. Testimonium Flavianum (XVIII, 3,3), przedmiot długotrwałych i zażartych sporów wśród historyków i biblistów, jest, jeśli nie w całości, to przynajmniej w znacznej części, interpolowany. Józef Flawiusz napisał autobiografię, w której bronił swej działalności na terenie Galilei przed zarzutami. Był również autorem apologii Żydów pt. Przeciw Apionowi.

86

Wydania i tłumaczenia Podstawowe B. Niese i J. Destinon, Berlin 1887-1895. Ponadto S. A. Naber (Teubner) 1886-1896; z tlum. ang. H. S. J. Thackeray, R. Marcus, A. Wikgren, L. H. Feldman (Loeb) 1925-1965 z tłum. franc Guerre •des Juifs, ks. I, A. Pelletier (Belles Lettres) 1975. Tłum. pol.: Józef Fławiusz, Dzieje wojny żydowskiej przeciwko Rzymianom, tlum. A. Niemojewski, War­ szawa—Kraków 1906. Józef Fławiusz, Dawne dzieje Izraela, tłum. Z. Kubiak, J Radożycki, Poznań 1962, z obszernym wstępem ks. E. Dąbrowskiego, w którym czytelnik znajdzie bardzo starannie zestawioną bibliografię polską do lat sześćdziesiątych. Józef Fławiusz, Przeciw Apionowi Żywot tłum wstęp i ko­ mentarz S. Lenkowski, Lwów 1937

Opracowania Leksykon do dzieł Józefa: H. S. J. Thackeray, R. Marcus, Paris 1930-1955 (nie zakończony). Konkordan cja: K. H. Rengstorf, wyszedł tom: alpha-delta, Leiden 1973. Literatura obcojęzyczna jest olbrzymia. Pozycje do 1968 r. odnotowuje H. Schreckenberg, Bibliographie zu Flavius Josephus, Leiden 1968. Zestawienie nowszych badań czytelnik znajdzie we wstępie do francus­ kiego tłumaczenia Dziejów wojny żydowskiej (przekł. P. Savinel) napisanego pod znamiennym tytułem Du bon usage de la trahison przez P. Vidal-Naqueta (Flavius Josěphe, La guerre des Juifs, Paris 1977, s. 9-115). Ów wstęp, będący właściwie samodzielną rozprawą, świetnie wprowadza w zawikłaną i trudną do zrozu­ mienia problematykę Palestyny tych czasów. Prace na temat Józefa jako historyka: R. Laqueur, Der jiidische Historiker Flavius Joseph, Giessen 1920, ss. 280; H. S. Thackeray, Joseph, the Marí and the Historian, New York 1929 (przedr. 1967), ss. 160; H. Lindner, Die Geschichtsauffassung des Flavius Josephus im Bel­ lům ludaicum, Leiden 1972, ss. 166.

KASJUSZ DION KOKCEJANUS 'CASSIUS DIO COCCEIANUS)

Urodzony ok. 163 r. w Nicei w Bitynii w zamożnej i wpływowej rodzinie. Ojciec jego był namiestnikiem w prowincjach: Cylicji i Dalmacji. Sam Kasjusz Dion wszedł w skład człon­ ków senatu za Kommodusa. W 194r. był pretorem, ok. 205 consul suffectus. Następnie został namiestnikiem prowincji Dalmacji, później Panonii Superior. W 229 r. był po raz drugi konsulem i to jako consul ordinarius razem z cesarzem Aleksandrem Sewerem (honor rzadko przypadający w udziale w tej epoce reprezentantom greckiej części cesarstwa) Jeszcze w trakcie trwania urzędu wycofał się z życia publicznego. Napisał biografię historyka Arriana (również pochodzącego z Bitynii) oraz traktat o znakach i wróżbach zapowiadających panowanie Septymiusza Sewera. Oba utwory nie zachowały się. Głównym dziełem jego życia jest Historia rzymska (Rhomaika pragmata, Historiae Romanae) w 80 księgach od Eneasza do 229 r. (tj. do jego konsulatu). Z tego zachowały się: ks. 36-54 (lata 68-10 p.n.e.), fragmenty ks. 55-60 (lata 9 p.n.e. — 46 n.e.), części ks. 79 i 80 (lata 218-229). Zaginione części Historii rekonstruujemy na podstawie: 1) wyciągu z ksiąg 36-80 będącego dziełem mnicha bizantyńskiego Ksyfilinosa (Xiphilinos) żyjącego w drugiej połowie XI w. Choć został on sporządzony nieudolnie i nie zawsze daje się zro­ zumieć bez trudu (Ksyfilinos nie był w stanie skondensować masy wiadomości zawartych w obszernym dziele Kasjusza Diona), jest nieoceniony, gdyż stanowi jedyną podstawę na­ szej wiedzy o księgach 61-80; 2) kroniki Zonarasa (patrz osobne hasło), który szeroko wykorzystał księgi 1 -21, 44-80; 3) wyciągów zamieszczonych w wielkiej historycznej ency87

klopedii powstałej z inicjatywy, a częściowo również napisanej przez Konstantyna Porfirogenetę, cesarza bizantyńskiego w latach 913-959 (w rachubę wchodzi zwłaszcza część poświęcona poselstwom pt. Peri presbeion, łac. De legationibus). Kasjusz Dion twierdził, że zbierał materiały przez lat dziesięć a przez dwanaście pisał. Jak wszyscy historycy antyczni bardzo rzadko informuje nas o swych źródłach. Czytał dużo, znał zapewne wiele prac historyków greckich i łacińskich. Pisząc dzieje republiki korzystał z dzieł historyków tworzących przed Liwiuszem jak i samego Liwiusza (z tęga ostatniego zwłaszcza dla lat 68-30 p.n.e.). Nie da się ustalić, z jakich dzieł czerpał wiado­ mości dla dwóch pierwszych wieków cesarstwa. Poczynając od Kommodusa służek mu wspomnienia własne i jego środowiska. Znaczne doświadczenie zdobyte na różnych stano­ wiskach w administracji cesarstwa ułatwiało mu rozumienie i dobór faktów spośród poda­ wanych przez źródła dla okresu cesarstwa. Układ dzieła w zasadzie annalistyczny, ale opo­ wiadanie przerywane jest ekskursami o rozmaitej długości. Unika podawania danych szczegółowych, stara się o nakreślenie obrazu całościowego. Był pod silnym wpływem Tu­ kidydesa i Polibiusza. Choć zgodnie z modą epoki starał się pisać językiem greckim zbli­ żonym do dawnego dialektu attyckiego, nie wahał się wprowadzać łatynizmów, gdy nie był w stanie przetłumaczyć technicznych terminów administracyjnych lub militarnych. Umieścił w tekście wiele mów (głównie w części dotyczącej republiki i panowania Okta­ wiana Augusta) — oczywiście fikcyjnych. Znalazły się w nich rozważania ogólne. Intere­ sująca jest zwłaszcza mowa Mecenasa zawierająca poglądy Kasjusza Diona na rolę władcy i senatu we współczesnym mu świecie, anachronicznie przeniesione w przeszłość. W kon­ fliktach między opierającymi się na armii cesarzami a senatem stał po stronie senatu. Był typowym przedstawicielem greckiej elity prowincjonalnej, która wówczas nie tylko coraz, częściej robiła karierę w aparacie administracyjnym, ale również przyjęła rzymski punkt widzenia i rzymskie tradycje za swoje, nie rezygnując przy tym z własnego oblicza kultu­ ralnego. Wydania Najlepsze: U.Ph. Boissevain, Berlin 1895-1931. Ponadto J. Melber (Teubner) 1890-1928. Z tłum. ang. E. W. Cary (Loeb) 1914-1927. Tłum. pol. obejmuje tylko część dzieła: Kasjusz Dion Kokcejanus, Histo­ ria rzymska, 1.1, przełożył i opracował W. Madyda, wstępem historycznym opatrzyła I. Bieżuńska-Małowist, Wrocław 1967.

Opracowania F. Millar,^ Study ofCassius Dion, Oxford 1964, ss. 239 (patrz również recenzja z książki G. W. Bowersocka, „Gnomon", 37 (1965), s. 470-473); F. Kolb, Literarische Beziehungen zwischen Cassius Dio, Herodian und der Historia ^Augusta, Bonn 1972, ss. 196. KSENOFONT (XENOPHON)

Urodzony ok. 430 r. p.n.e. w Atenach w zamożnej rodzinie. Jako młody człowiek znalazł się w kręgu młodzieży słuchającej Sokratesa, ale nie stał się jego uczniem w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wpływ mistrza był wyraźny, choć nie sięgał głęboko. Ksenofont był 88

N

wrogo nastawiony wobec demokracji. Po obaleniu oligarchicznej grupy zwanej Trzydziestu Tyranami i przywróceniu demokracji musiał źle się czuć w Atenach. Być może przyczyniło się to do decyzji zaciągnięcia się do armii, którą Cyrus Młodszy zbierał na wojnę zě swym bratem, królem perskim Artakserksesem II. Nie wiemy dokładnie, jakie funkcje pełnił Ksenofont w pierwszym jej etapie. Sytuacja jego uległa zasadniczej zmianie po bitwie pod Kunaksą w Mezopotamii, w toku której najemnicy greccy wprawdzie zwyciężyli, ale zginął organizator wyprawy Cyrus. Gdy Persom udało się podstępem wymordować do­ wódców greckich, Ksenofont znalazł się w nowym zespole kierującym marszem blisko dziesięciotysięcznego oddziału (stąd określenie „wyprawa dziesięciu tysięcy") przez północną Mezopotamię i Armenię do wybrzeży Morza Czarnego. Wraz z częścią ocalałej armii słu­ żył królowi trackiemu Seutesowi, a następnie walczył w Azji Mniejszej pod wodzą Spartan przeciwko Persji; w latach 396-394 był podwładnym króla spartańskiego Agesilaosa, któ­ rego głęboko podziwiał. Gdy Agesilaos został odwołany do Grecji w związku 7 wybuchem wojny korynckiej, Ksenofont mu towarzyszył. W latach dziewięćdziesiątych został skazany na wygnanie przez Ateńczyków Ustalenie dokładniejszej daty i motywów tego wyroku nie jest łatwe Część uczonych umieszcza go w 399 r , gdy po procesie Sokratesa Ksenofonta obciążała naraz znajomość z filozofem i służba w wojsku Cyrusa zorganizowanym i dowo­ dzonym przez Spartan. Inni sądzą, że decyzja została podjęta po bitwie pod Koroneją w 394 r., w czasie której nasz autor walczył przeciwko swym rodakom. Ksenofont przeby­ wał najpierw w Sparcie a następnie (w 390 r p.n.e. lub zaraz po nim) otrzymał od swych spartańskich protektorów majątek w Skilluncie w pobliżu Olimpii. Spędził tam kilkanaście lat poświęconych gospodarstwu, polowaniom i działalności literackiej. Po bitwie pod Leuktrami, w zmienionej sytuacji na Peloponezie, musiał opuścić posiadłość i udać się do Ko­ ryntu. O jego życiu w tym czasie niewiele wiemy. Zbliżenie między Atenami a Spartą na skutek wzrostu potęgi Teb umożliwiło odwołanie wyroku skazującego Ksenofonta na wyg­ nanie (ok. 368 r p.n.e.). Nie wiemy, czy skorzystał z możliwości powrotu. Może wrócił do Aten w 366/365 r. p.n.e., gdy Ateńczycy zostali wygnani z Koryntu. Jego synowie w każ­ dym razie znaleźli się w ateńskiej konnicy, a jeden z nich zginął w czasie bitwy pod Mantineją. Pochwały na jego cześć świadczą o szacunku, jakim otoczony był w ojczyźnie jego ojciec. Zmarł nieco po 355 r. p.n.e. Jedynie niewielką część znacznej spuścizny literackiej Ksenofonta stanowią prace his­ toryczne. O wyprawie dziesięciu tysięcy opowiada w Anabasis. Tytuł ten został nadany dziełu później, oznacza „marsz w głąb kraju" Nie jest szczęśliwy, gdyż może się odnosić tylko do pierwszej części wyprawy. Obok szczegółowej a bardzo interesującej i żywej relacji z wędrówki, bitew i potyczek Ksenofont umieścił w nim wiele informacji o krainach, przez które najemnicy przechodzili, i ludach je zamieszkujących. Jest to znakomite źródło do poznania organizacji i mentalności armii najemnej. Ksenofont pisze o sobie wiele, zwłaszcza w drugiej części, usuwając w cień głównodowodzącego Spartanina. Anabasis sta­ nowi odpowiedź na opublikowaną wcześniej historię wyprawy Sofainetosa ze Stymfalos, który musiał Ksenofonta atakować. Data wydania Anabasis nie jest pewna. Część uczonych sądzi, że utwór powstał po 379 r p.n.e. (ok. 377?) i został opublikowany pod pseudonimem Temistogenesa z Syrakuz. Inni sądzą, że Anabasis powstała w dwóch etapach: pierwsza wersja wyszła zaraz po 386 r. p.n.e., druga ok. 377 r. p.n.e. Część końcowa, broniąca Kse­ nofonta przed zarzutami, powstałaby w ramach drugiej redakcji opublikowanej już pod własnym nazwiskiem. Podział na siedem ksiąg w posiadanych przez nas rękopisach 89

i wstępy do poszczególnych ksiąg streszczające ich zawartość nie pochodzą od autora. Główne dzieło historyczne Ksenofonta to Historia grecka (Hellěnika, łac. Hellenica). Problem jej kompozycji i datowania poszczególnych części od dawna był badany bez przekonywających rezultatów. Osobną część stanowią księgi I i II (do 2,23), będące konty­ nuacją niedokończonej Wojny peloponeskiej Tukidydesa. Ksenofont podejmuje urwane w 411 r. p.n.e. opowiadanie swego wielkiego poprzednika i rozpoczyna swe dzieło od zda­ nia: „W parę dni później przybył do Aten ż niewielką flotą Tymochares". W tej części Hellenik utrzymany jest tukidydesowy układ, mianowicie opowiadanie wedle lat wojny. W czasach znacznie późniejszych wprowadzono do tekstu wstawki określające daty wedle roz­ maitych systemów: olimpiad, list eforów, archontów ateńskich itp. Relacja jest sucha, mak­ symalnie bezosobowa. Resztę księgi II wypełnia opis Tyranii Trzydziestu w Atenach, pro­ wadzony w znacznie bardziej niż w pierwszej części zaangażowanym tonie. Księgi od III do VII poświęcone są relacji z dziejów Greków od 403 do 362 r. p.n.e. (klęska Sparty pod Mantineją). Nie wiemy, kiedy zostały napisane. Ostatnim dającym się datować faktem, o którym historyk wspomina, jest śmierć Aleksandra z Pherai w 357/356 r. p.n.e. Skompli­ kowaną i burzliwą historię tej epoki opowiada Ksenofont nie rok po roku, ale pewnymi zamkniętymi ciągami, w których stara się przedstawić całość wydarzeń na danym terenie lub przebieg danego konfliktu. Nieuchronna konfrontacja Ksenofonta z Tukidydesem wy­ pada zdecydowanie na niekorzyść tego pierwszego. Odkryty na początku XX w. fragment anonimowego dzieła historycznego nazwanego przez uczonych Hellenikcmi z Oxyrynchos jest również lepszy od Hellenik Ksenofonta. Słabość jego dzieła polega: po pierwsze, na mniejszym krytycyzmie wobec relacji ustnych, które oprócz własnych wspomnień stanowiły główne źródło Ksenofonta; po drugie, na gorszej selekcji faktów, w wyniku której Kseno­ font potrafi omijać wydarzenia istotne (np. założenie II Attyckiego Związku Morskiego) a opowiadać szeroko o faktach marginesowych; po trzecie, na stronniczości historyka, który związany ze Spartą, starał się przedstawiać jej politykę w jak najlepszym świetle, natomiast był zdecydowanie v/rogi Tebom. Gdy należało zinterpretować wydarzenia, Kse­ nofont dawał wyjaśnienia powierzchowne. Podkreślić natomiast warto kompetentne przed­ stawienie rozmaitych bitew, których w Hellenikach jest mnóstwo. Specjaliści analizujący literackie walory dzieła zwracają uwagę na charakterystyki głównych postaci, a zwłaszcza na chwyt polegający na opisywaniu osoby z różnych punktów widzenia. Ksenofont napisał także osobny utwór, w którym zawarł pochwałę swego tak podzi­ wianego dowódcy Agesilaosa. Stosunek tego dziełka do Hellenik nie jest jasny: nie wiemy, które powstało wcześniej i posłużyło w konsekwencji przy komponowaniu następnego (oba w części traktowały o tych samych wydarzeniach). Ok. 388 r. p.n.e. powstał traktat Lakedaimonión Politeia (łac. Respublica Lacedaemoniorum — Ustrój polityczny Sparty). Zawiera on charakterystykę instytucji ustrojowych tego państwa. Pismo jest skomponowane w panegirycznym tonie i dla historyka nie przed­ stawia większej wartości. Ksenofont tworzył je już po otrzymaniu majątku w Skiiluncie, gdy jego związek ze Spartą był wyjątkowo silny. Zazwyczaj do utworów historiograficznych zaliczano również Kyrou paideia (łac. Institutio Cyri—Wychowanie Cyrusa), której bohaterem był założyciel państwa perskiego Cyrus Starszy. Jest to jednak raczej powieść historyczna o zabarwieniu pedagogicznym, swobodnie traktująca wydarzenia historyczne. Zadaniem jej bylo nakreślenie idealnego portretu władcy. 90

Tradycja rękopiśmienna Ksenofonta zawiera ponadto utwór zwany Athinaión polueia (łac. Respublica Atheniensium — Ustrój Ateńczyków), który z pewnością nie jest dziełem Ksenofonta. Jest to pamflet na demokrację ateńską napisany przez jakiegoś arystokratę prawdopodobnie między 431 a 424 r. p.n.e. Bywa czasami określany mianem „Starego oli­ garchy". Ksenofont cieszył się ogromnym powodzeniem w starożytności, zwłaszcza w okresie rzymskim, gdy zapanowała moda na naśladowanie języka pisarzy attyckich V-IV w. p.n.e. Utrzymał swą pozycję w nowożytnej Europie. O jego powodzeniu zadecydowały jednak inne niż historiograficzne dzieła.

Wydania i tłumaczenia Całość dzieł: E. C. Marchant (OCT) 1900-1920. Anabasis: C. Hude (Teubner) 1931; z tlum. ang. C L . Brownson(Loeb)1921-22; z tlum. franc. P. Masqueray (Belles Lettres) 1952. Hellenica: C. Hude (Teubner) 1930; tekst z tlum. ang. C. L. Brownson (Loeb) 1918; z tlum. franc. J. Hatzfeld (Belles Lettres) 1948-1949. Tomiki Loeba przedrukowano po raz ostatni w 1968 r. i wtedy dodano do ostatniego, siódmego nowe wydanie Starego oligarchy opr. przez G. W. Bowersocka. Tlum. pol.: Ksenofont, Historia grecka, tlum. W.Klinger, wstęp i opr. J. Wolski, Wroclaw 1958; Ksenofont, Wybór pism, opr. J. Schnayder, Wroclaw 1966; Ksenofont, Wyprawa Cyrusa, tlum. W. Madyda, Warszawa 1955; Rzecz o ustawie ateńskiej przypisywana Ksenofontowi, tlum. J. Wierzbicki, Nowy Sącz 1895.

Opracowania Obszerny artykuł H. R. Breitenbacha w RE (1967), kol. 1567-1910. H. Baden, Untersuchungen zur Einheit der Hellenika Xenophons, Hamburg 1966, ss. 83; K. Tulska, Charakter mów Ksenofonta w „Hellenikach", „Meander", 25 (1970), s. 428-443; K. Glombiowski, Wyprawa Cyrusa Młodszego w ocenie Ktezjasza i Kse­ nofonta, „Eos", 61 (1973), s. 5-31; W. Lengauer, Żolnierz-obywęlel i żolnierz-najemnik w Grecji klasycznej, „Meander", 29 (1974), s. 23-29.

KURCJUSZ RUFUS (QUINTUS CURT1US RUFUS)

'

Nic nie wiemy o autorze jednego z najbardziej popularnych dzieł historiografii antycznej o Aleksandrze Wielkim. Nawet ustalenie, kiedy żył, jest przedmiotem raczej bezpłodnych kontrowersji. Proponowano panowanie Oktawiana Augusta, Klaudiusza, Wespazjana, Se­ werów. Terminem anie quetn jest upadek monarchii partyjskiej (224 lub 227 r.), która dla Kurcjusza Rufusa jeszcze istnieje. W rękopisach utwór nosi tytuł Degestis Alexandři Magni oraz „translativa" („przenośne"), przekazanej przez y, pierwsza daje zupełnie zadowalający sens, druga nie daje żadnego sensu. Aparat nie wymienia tu a, rozumiemy więc, że A. Manutius ma to samo co -D-, albo to samo co y; więc nie wiadomo co było w II. W. 19: Y opuszcza („omittit") przyimek „a" przed słowami „familiaribus amicis". Przyimek ten, oczywiście niezbędny, znajduje się natomiast w wydaniu A. Manutiusa oraz u R. AgricoJi, czyli —jak się dowiadujemy ze wstępu (s. XV) — w rękopisie z Lejdy Vossianus lat. 4to 80, wywodzącym się z rękopisu, który humanista Rudolphus Agricola popra­ wił w 1478 r. konfrontując go z jakimś rękopisem wywodzącym się z &. Skoro aparat nie wymienia &, przytacza natomiast „R. Agricola" (czyli jeden z grupy rękopisów, na podsta­ wie których rekonstruujemy •&), jasne jest, że w pozostałych rękopisach tej grupy przyimka tego nie ma, tak jak go nie ma w y. Prawdopodobnie „a" jest u Agricoli koniekturą, oczy­ wiście słuszną. Co do wydania A. Manutiusa nie da się powiedzieć, czy znalazł ten przyimek w rękopisie II, czy też wprowadził go sam na podstawie koniektury. W. 21: lekcja ()• „nisi te" jest oczywiście słuszna. Powstanie błędnej lekcji „ni me" można by łatwo wyjaśnić na gruncie paleograficznym, gdyby przypuścić, że wzór napisany był pismem semiuncjalnym. W tym piśmie grupa liter sit dla niewprawnego oka podobna jest do litery m. Taki błąd łatwiej popełniliby humaniści XV w. przepisujący rękopis y niż kopista późnoantyczny, który y sporządził; humaniści bowiem nie byli przyzwyczajeni do semiuncjały. Przypuszczamy więc, że w y była lekcja „nisi te", a nie „ni me", jak uważa wydawca. W. 22: tu wreszcie napotykamy poważną trudność. Rozbieżność między lekcjami jest zasadnicza. Lekcja wydania A. Manutiusa „locandorum", przyjęta przez R.A.B. Mynors do tekstu,- na pierwszy rzut oka wydaje się łatwa do zrozumienia i sensownie umieszczona w kontekście: „necessitas locandorum praediorum" znaczy przecież „konieczność wydzier­ żawienia majątków", a dalej w liście jest mowa właśnie o wydzierżawieniu majątków. Ponadto zwrot „necessitas locandorum praediorum" jest bardzo podobny do zwrotu wystę­ pującego w innym miejscu (VII, 30, 3) zbioru listów Pliniusza: „instat et necessitas agrorum locandorum perquam molesta: adeo rarum est invenire idoneos conductores". Jednak, jeśli przypatrzymy się jej dokładnie, lekcja ta okaże się bardzo podejrzana. Już A.N. Sher\ win-White w swoim komentarzu do listów Pliniusza {The Letters of Pliny, A Historical and Social Commentary, Oxford 1966, s. 519) zauważył, że połączenie „necessitas locandorum praediorum" z „plures annos ordinafura" jest dziwne. Czy można powiedzieć „konieczność wydzierżawienia majątków, która ma uporządkować okres wieloletni"? Dodajmy, że również połączenie ze zdaniem „in qua mihi nova consilia sumenda sunt" jest dziwne („konieczność wydzierżawienia majątków, w której muszę podjąć nowe decyzje"). Weźmy 147

teraz pod uwagę lekcję y „tuscianorum" i lekcję & „tuscanorum". Najbogatszy słownik łaciński, jakim dysponujemy dla liter jeszcze nie objętych przez Thesaurus Linguae Latinae, mianowicie osiemnastowieczny, później kilkakrotnie poprawiany i rozszerzany (ostatnie wydanie Padwa 1940) słownik E.*Forcelliniego nie notuje przymiotnika „tuscianus," po­ daje natomiast „tuscanus", cytując jeden tylko przykład: Vitruvius, De architectara, IV 6,6. Jeśli jednak weźmiemy dobre wydanie krytyczne tego autora, znajdziemy w tym miejscu „tuscanicas dispositiones". Lekcja ta na pewno jest słuszna: „tuscanicus", czyli „wedle wzoru etruskiego" (jak „graecanicus" — „wedle wzoru greckiego") pasuje do kontekstu Witruwiusza. W łacinie klasycznej normalnym przymiotnikiem znaczącym „etruski" był „tuscus". Nie da się jednak z góry wykluczyć możliwości, że już za czasów Pliniusza uży­ wany był przymiotnik „tuscanus", istniejący na pewno w późnej łacinie (od niego wszak pochodzi włoskie „toscano" i „Toscana"). Tworzenie przymiotników etnicznych na -anus z nazw o temacie -o było całkiem normalne w łacinie klasycznej (por. najlepszą gramatykę łacińską: F. Stolz, J. H. Schmalz, M. Leumann, J. B. Hofmann, Lateinische Grammatik, Miinchen 1928, s. 223). Onomasticon dodany/przez J. Peřina do słownika Forcelliniego w wydaniu z 1940 r. informuje nas, że w Etrurii istniało municipium o nazwie Tuscana, odsyłając nas do CIL XI, 1 (tomu wydanego w 1888 r.), s. 450, gdzie wydawca tego tomu, E. Bormann, zebrał wszelkie dostępne mu wiadomości o mieście Tuscana. Sprawdzimy następnie odnośny fragment w podstawowej dla geografii antycznej Italii pracy: H. Nissen, Italische Landeskitnde, t. II, Berlin 1902, s. 336, oraz hasło „Tuscana" w RE napisane przez 'K. Scherlinga (1948). W Enciclopedia Italiana nie ma hasła „Tuscana", jest natomiast (t. 34, 1937, s. 571-572) hasło „Tuscania", odnoszące się do tego samego miasta. Dowie­ dziawszy się z Enciclopedia Italiana, że miasto to było w średniowieczu siedzibą biskupstwa, sprawdzamy w P.B. Gams, Series episcoporum ecclesiae eatholicae, wyd. 2, niezmienione, Leipzig 1931, s. 736-738. Rozważanie świadectw inskrypcyjnych, literackich, archeologicz­ nych, archiwalnych, przytoczonych w tych opracowaniach, doprowadzi nas do kilku wnios­ ków. Nazwa Tuscana jest poświadczona przez następujące źródła: 1) jedną inskrypcję z II w. n.e.; 2) pośrednio („Tuscanensium") przez jedną inskrypcję z I w. n.e.; 3) Tabula Peutingeriana (a więc dla wieku III lub IV); 4) tekst wczesnośredniowieczny zwany Geogra­ fem z Rawenny; 5) akta kościelne dla lat 595-1149. Wreszcie jej istnienie potwierdzone jest przez nowożytną nazwę miasta Toscanella, która oczywiście jest zdrobnieniem Toscana (dopiero w 1911 r. została ona decyzją władz, a więc sztucznie, zastąpiona przez nazwę Tuscania). Hipoteza przyjęta przez różnych uczonych, wedle której obok nazwy Tuscana miałaby istnieć w starożytności i nazwa Tuscania, wydaje się bardzo wątpliwa. Miasto leży w południowej Etrurii, w połowie drogi między jeziorem Bolsena a Tarkwiniami. W tym samym miejscu na długo przed czasami rzymskimi znajdowało się niezbyt duże osiedle etruskie. Co do statusu Tuscany z czasów cesarstwa rzymskiego, inskrypcje pozwalają jedy­ nie stwierdzić, że miasto było municypium lub kolonią. Wprawdzie w CIL XI, 1,2958 wystę­ puje pewien quattuorvir hire dieundo, co wskazywałoby na status municypalny miasta; jed­ nakże wedle wydawcy pochodzenie tej inskrypcji nie jest pewne: poza miastem Tuscana w rachubę wchodzą także Tarkwinie lub Volci. Inna zaś inskrypcja, która na pewno po­ chodzi z Tuscany, wymienia urzędnika o tytule quattuorvir, ale nie dodaje hire dieundo. Nie wiemy więc o jaki urząd chodzi: poza typowym dla municypiów kolegium quattuorviri hire dieundo wchodzi również w rachubę zespół quattuorviri, występujący w wielu kolo­ niach i obejmujący, obok duoviri iure dieundo, dwóch edylów. Forma nazwy Tuscana robi 148

wrażenie przymiotnika utworzonego z nazwy Tusci przy pomocy przyrostka -an-, byłaby to nazwa-przymiotnik znacząca pierwotnie „Etruska". Ponieważ zaś jest rzeczą nie do pomyślenia, by Rzymianie nazwali „Etruskim" stare osiedle etruskie leżące w Etrurii, sądzę, że nazwa ta była początkowo nazwą kolonii (colonia Tuscana) założonej przez Rzym obok starego osiedla etruskiego o nieznanej nam nazwie i że to ostatnie znikło następnie, wchłonięte przez kolonię. O istnieniu kolonii o tej nazwie nie mamy wprawdzie żadnych wiadomości, trzeba jednak wziąć pod uwagę, że o koloniach na terenie Etrurii i o procesie jej romanizacji jesteśmy w ogóle słabo poinformowani (por. E. Ruoff-Váánanen, The Civitas Romana-Areas in 90 B. C, w pracy zbiorowej Studies in the Romanization of Etruria, Acta Instituti Romani Finlandiae, t. V, Roma 1975, s. 29-68). W tej sytuacji nasza hipoteza o dziejach miasta Tuscana jest chyba dopuszczalna. Tłumaczyłaby dobrze fakt stwierdzony przez J. Kaimio {The Ousting of Etruscan by Latin in Etruria, w cyt. powyżej pracy zbiorowej, s. 201): analiza inskrypcji etruskich i łacińskich z Tuscany wykazuje mianowicie, że niewiele jest imion rodowych, które by występowały zarówno w inskrypcjach łacińskich, jak i etruskich. Podczas gdy nic nie stoi na przeszkodzie przypuszczeniu, że przymiotnik „tuscanus" istniał za czasów Pliniusza, trudno jest przypuścić, by istniał przymiotnik „tuscianus". Musiałby on pochodzić od nazwy krainy Tuscia, co byłoby bardzo dziwne: Rzymianie wszak mówili Italicus (od Itali) a nie Italianus (od Italia), Gallicus a nie Gallianus. Lekcja „tuscianorum" wygląda więc raczej na zniekształcenie lekcji „tuscanorum". Błąd ten mógłby powstać bądź pod wpływem nazwy kraju Tuscia, bądź imienia Tuscianus (stworzonego z imienia Tuscus wedle znanego wzoru imion na -ianus). Zastanówmy się teraz czy „tuscanorum" pasuje do kontekstu. Czytajmy: „praesertim cum me necessitas tuscanorum praediorum plures annos ordinatura detineat, in qua mihi nova consilia sumenda sunt". Na pierwszy rzut oka tekst ten nie wygląda zrozumiale, ale tylko na pierwszy rzut oka. Znajomość stylu w listach Pliniusza Młodszego uczy nas, że stroni on świadomie i nieustannie od normalnego, potocznego sposobu wyrażania się. Po-dobnie jak jego przyjaciel Tacyt — tylko na innym poziomie stylistycznym i bez jego genialności — dąży do piękna retorycznego przez unikanie utartych zestawień słów, przez stosowanie dokładnie wyrachowanej skrótowości i zwrotów nowych. Biorąc to pod uwagę, sądzę, że nie byłaby niemożliwa taka interpretacja, która ujmowałaby słowo „necessitas" w znaczeniu „konieczne, nieodzowne zajęcie" (coś w rodzaju „necessarium officium", por.: Plinius, Ep. IV 1, 3) i łączyłaby „tuscanorum praediorum" nie z „necessitas", lecz z „plures annos". Tłumaczylibyśmy wtedy całość dosłownie w następujący sposób: „... zwłaszcza ie zatrzymuje mnie zajęcie konieczne, które ma uporządkować okres wieloletni (moich) majątków w Etrurii i w którym muszę podjąć nowe decyzje". Przy takiej interpretacji połą­ czenie „necessitas" z „ordinatura" oraz „in qua... sumenda sunt" przestałoby być dziwne. Trzeba teraz rozpatrzeć lekcje „tuscanorum" w stosunku do „locandorum". Która ma więcej szans być autentyczną? Gdyby Pliniusz napisał „necessitas locandorum praediorum plures annos ordinatura", mało byłoby szans, by jakiś czytelnik lub kopista odczuł potrzebę zmiany tego zwrotu: na pierwszy rzut oka jest on zadowalający (dopiero bliższe badanie wskazuje, jak dalece jest podejrzany). Natomiast gdyby Pliniusz napisał „necessitas tusca­ norum praediorum plures annos ordinatura", poprawki ze strony kopisty czy czytelnika byłyby prawdopodobne, gdyż w pierwszym momencie zwrot wydaje się nie do przyjęcia. Mamy więc do czynienia.z typową sytuacją, gdy trzeba wybrać między lekcją łatwiejszą 149

a trudniejszą. Wybieramy oczywiście lekcję trudniejszą, w naszym wypadku „tuscanorum". Lekcję „locandorum" będziemy uważać za niesłuszną koniekturę. Być może ową koniekturę znalazł A. Manutius w późnoantycznym rękopisie II, może wprowadził ją sam. Nie ma to dla nas znaczenia: Można by jeszcze mieć jedną wątpliwość: może Pliniusz napisał jednak „necessitaslocandorum praediorum", a jakiś antyczny czytelnik dodal między wierszami słowo „tuscanorum", aby skomentować słowo „praediorum", dając wyraz przekonaniu, że list mówi o tych samych majątkach w Etrurii i tych samych kłopotach gospodarczych, o których Pliniusz wspomniał w liście IX 15,1; następnie jakiś kopista — również antyczny — wziął ten komentarz (glossę) za poprawkę słowa „locandorum" i przepisał go zamiast tego ostat­ niego? Wydaje mi się, że hipoteza ta byłaby nie do przyjęcia. Wprawdzie wypadki gloss, które w toku tradycji rękopiśmiennej wyparły słowa tekstu lub znalazły się obok nich, są dobrze znane, jednak mało jest to dla tego miejsca prawdopodobne. Trudno sobie wyobra­ zić, by czytelnik starożytny odczuwał potrzebę ustalenia, które z majątków Pliniusza przys­ parzały mu trudności gospodarczych. Nie wolno przypisywać czytelnikom antycznym na­ szych zainteresowań z dziedziny historii gospodarczej, gdyż takiej w starożytności nie było. Wreszcie musimy ustosunkować się do hipotezy A.N. Sherwin-White'a wypowiedzianej we wspomnianym komentarzu, wedle ktiřej „tuscanorum" powstałoby w wyniku błędnegopowtórzenia (dittografii) ostatniej sylaby słowa „necessitas": „necessitastaslocandorum" zrodziłoby „necessitas tuscanorum". Hipoteza ta wydaje mi się całkowicie arbitralna. Więc można i trzeba, wbrew poprzednim wydawcom, przyjąć do tekstu lekcję „tusca­ norum" i interpretować tekst tak ustalony w sposób, w jaki go interpretowałem. Tak postę­ pując przywracamy — jak mi się zdaje — tekst zamierzony przez Pliniusza i rozumiemy go w sposób zgodny z jego intencją. Jest to zawsze nasz pierwszy, podstawowy obowiązek, jeśli chcemy czytać jakiegoś autora uważnie, niezależnie od tego, czego u niego szukamy, i chociaż nie możemy z góry wiedzieć, czy takie krytyczne nastawienie przyniesie nam jakieś korzyści. W naszym wypadku przywrócenie autentycznego tekstu daje nam dwojaką ko­ rzyść: po pierwsze, uzyskujemy świadectwo używania przymiotnika „tuscanus" w czasach Pliniusza, co może być ciekawe z różnych względów, m. in. wzmacnia podstawę naszej hipotezy o dziejach miasta Tuscana; po drugie, dowiadujemy się, że kłopoty gospodarcze, które skłaniają Pliniusza do wprowadzenia nowego systemu rent dla kolonów, dotyczą jego majątków w Etrurii i w konsekwencji są to te same trudności, o których pisze w liście IX, 15, 1. Przypuszczał to już wprawdzie A. N. Sherwin-White w cytowanym komentarzu do naszego listu, nie miał jednak żadnego mocnego argumentu. Dla historyka zajmującego się rolnictwem Italii na przełomie I i II w. ważne jest ustalenie, czy informacje Pliniusza odnoszą się do jego majątków w Etrurii czy w Galii Nadpadańskiej, czy też w okolicach Rzymu. W. 23: „mihi" znajdowało się w y oraz w tych rękopisach, w których tradycja y jest poprawiona przy pomocy &; nie możemy wiedzieć, co było w ÍK Wydanie a opuszcza „mihi"; prawdopodobnie na podstawie O, bo nie widać powodu, dla którego A. Manutius miałby skreślić „mihi" w drodze koniektury. Dobre jest „mihi", możliwy jest tekst bez „mi­ hi". Łatwy do wyjaśnienia byłby błąd polegający na opuszczeniu „mihi", podobnie jak błąd polegający na jego wprowadzeniu. Uważam jednak, że Pliniusz w tym miejscu musiał po­ wiedzieć wyraźnie, kto ma „podjąć nowe decyzje". Więc przyjmuję „mihi" zgodnie z wy­ dawcą. /w

W. 24: „iusto" zamiast oczywiście słusznego „lustro" jest błędem banalizującym. W. 25: lekcja „plerisque" —jedynie i w sposób oczywisty słuszna — znajduje się w a oraz u Junianusa Maiusa, czyli, jak dowiadujemy się ze wstępu (s. XV), w wydaniu sporzą-dzonym przez Junianusa Maiusa w Neapolu w 1476 r., zazwyczaj zgadzającym się z ręko­ pisem Parisinus lat. 8620, jednym z tej grupy rękopisów, która służy do zrekonstruowania -9-. Prawdopodobnie w & była ta sama lekcja błędna co w y: „plerique". To co daje Junianus Maius jest prawdopodobnie koniektUrą. Nie wiadomo czy A. Manutius znalazł „plerisque" w II, czy też wprowadził „plerisque" na podstawie koniektury. W. 26: słuszna lekcja „quod" w &, błędna lekcja w y. Nie wiadomo, która z nich była wił.

6. GŁÓWNE SERIE WYDAŃ AUTORÓW ANTYCZNYCH Najstarszą, najbogatszą a zarazem najbardziej w Polsce dostępną serią wydawniczą jest Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Latinorum Teubneriana (w skrócie Teubner), wydawana od 1849 r. przez firmę wydawniczą z Lipska założoną przez Benedykta Gotthelfa Teubnera. Aż do II wojny światowej seria ta byla przeznaczona częściowo dla badaczy i dla studentów uniwersytetów niemieckich, które już w XIX w. stosowały system pracy seminaryjnej, częściowo zaś dla uczniów „Gymnasium", czyli szkoły średniej, w której nauka łaciny i greki zajmowała centralne miejsce. Teubner publikował więc wydania kry­ tyczne wszelkiego rodzaju autorów antycznych, bez żadnego ograniczenia programowego, ponadto teksty bez aparatu krytycznego autorów objętych "programem nauczania w szkole średniej. Poziom wydań stawał się coraz wyższy wraz z upływem czasu, w związku z postępami metody krytyki tekstu oraz ze zwiększeniem się możliwości korzystania z istniejących rękopisów autorów antycznych (fotografia, mikrofilm). Po II woj­ nie światowej na skutek zmian, które zaszły w systemie nauczania, Teubner zaniechał wydań szkolnych: kontynuował natomiast i kontynuuje z powodzeniem wydania krytyczne opierając się coraz bardziej na współpracy z uczonymi z różnych państw. W 1952 r. wydawnictwo Teubnera zostało upaństwowione, a w 1955 r. przejęte pod bezpośredni zarząd Akademii Nauk NRD. Od 1953 r. zaczęła działać w Stutt­ garcie firma wydawnicza pod tą samą nazwą. Publikuje ona między innymi przedruki przedwojennych wydań z serii Teubner zawierających teksty, które nie miały nowszych wydań w Lipsku; rzadko zaś nowe wydania w tej serii. Inny profil ma ważna seria założona w 1898 r. i nadal ukazująca się w Oksfordzie: Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis, zwana również Oxford Classical Texts (w skrócie OCT). Prze­ znaczona była (i jest nadal w pewnej mierze) dla uczniów elitarnych szkół średnich i dla studentów. Ponie­ waż studia klasyczne w uniwersytetach angielskich polegają przede wszystkim na gruntownym czytaniu pewnego zestawu antycznych autorów, ściśle określonego przez program („syllabus"), który pozostaje nie zmieniony w toku wielu dziesięcioleci, seria OCT zawiera wydania tylko niewielu autorów. Wszystkie są wydaniami krytycznymi, ale aparat krytyczny i prolegomena ograniczone są do niezbędnego minimum. Poziom tych wydań jest bardzo wysoki; służą więc i uczonym. Po II wojnie światowej powstała oprócz OCT druga seria wydawana również w Oksfordzie, która odpowiada tym samym celom i tym samym kryteriom co pierwsza, ale dodaje do wydania wstęp o autorze i dziele oraz bogaty komentarz; najczęściej wydanie przedrukowywane jest z serii pierwszej. Komentarze bywają znakomite. Seria Scriptores Graeci et Latini cons ; lio Academiae Lynceorum editi, ukazująca się w Rzymie od 1930 r„ zawiera wydania z rozbudowanym aparatem krytycznym. Niestety liczba wydań dotychczas jest niewielka. Wspomnieć wypada o innej serii włoskiej: Corpus Scriptorum Latinorum Paravianum wy­ dawanej od lat dwudziestych w Turynie przez wydawnictwo Paravia. Zmniejszanie się roli nauki greki i łaciny w szkołach średnich oraz studiów klasycznych w uniwersy-

151

tetách i jednoczesne rozszerzanie się kręgu czytelników interesujących się starożytnością klasyczną — dwa zjawiska, które występują z różnym nasileniem w całej kulturze od końca XIX w. do dziś — spowodowały powstanie i rosnące powodzenie kilku serii wydawniczych, w których teksty greckie i łacińskie drukowane; są obok przekładu na któryś z języków nowożytnych. Najstarszą z tych serii jest The Loeb Classical Library (w skrócie Loeb), założona przez Jamesa Loeba, wydawana od początku XX w. jednocześnie w Anglii (przez wydawnictwo Heinemanna w Londy­ nie) i w USA (Harvard University Press, Cambridge Mass.). Nie zawiera ona wydań krytycznych. Filolo­ dzy przedrukowywują tu tekst jakiegoś wydania krytycznego, ewentualnie zmieniając go w niektórych miejscach; rezygnują z aparatu krytycznego, ograniczają się do zanotowania tylko niektórych wariantów lub koniektur; obok tekstu oryginalnego umieszczają nowy przekład angielski lub przedrukowywują stary o ustalonej randze w literaturze angielskiej. Utwory poetyckie są najczęściej przekładane prozą, ale czasem i wierszem. Znaleźć można też sporadycznie krótkie przypisy; wstępy dostarczają nieco zwięzłych informa­ cji o autorze i dziele oraz o tradycji tekstu. Wydaniami Loeba nie powinniśmy posługiwać się w pracy nau­ kowej, można je wykorzystać wyłącznie jako pomoc do zrozumienia tekstu. Znacznie większe ambicje naukowe ma seria wydawana w Paryżu w ramach Collection des Universités de France przez Societě ďédition „Les Belles Lettres" (stąd często określana jako seria Belles Lettres). Została założona przez Association Guillaume Bude; pozostaje od tego czasu pod jej patro­ natem (stąd skrótowe określenie seria G. Bude). Zawiera specjalnie dla niej przygotowywane wydania krytyczne wraz z przekładem francuskim. Wydanie i przekład mogą być dziełem różnych osób. Przekład zaopatrzony jest w krótkie przypisy. Utwory poetyckie są tłumaczone prozą. Oprócz prolegomena doty­ czących wydania krytycznego wydawca daje wstęp, często obszerny (zwłaszcza w pozycjach drukowanych ostatnio), o autorze i dziele oraz wstępy do poszczególnych utworów. Poziom serii jest nierówny: zda­ rzają się obok wydań dobrych wydania zdecydowanie niedobre. Serią o dużej wartości naukowej, przeznaczonej przede wszystkim dla studentów, jest Biblioteca di Studi Superioři wydawana od 1948 r. przez wydawnictwo florenckie „La Nuova Italia". Seria dzieli się na 9 działów, z czego 5 dotyczy starożytności klasycznej (filologia grecka, filologia łacińska, historia staro­ żytna i epigrafika, filozofia starożytna, greccy i łacińscy pisarze chrześcijańscy). Poza dobrym tekstem kry­ tycznym, najczęściej, ale nis z reguły, przygotowanym dla danej serii, wydania te zawierają wstęp poświę­ cony autorowi i dziełu, często rozbudowany komentarz i przekład włoski. Seria Schriften und Quellen der Alten Welt wydawana przez Akademię Nauk NRD zwraca się do szerokiej publiczności, przestrzegając jednak rygorów naukowych. Zawiera wydania krytyczne opie­ rające się najczęściej na materiale dostarczonym przez poprzednie wydania krytyczne. Aparat krytyczny jest bardzo selektywny. Przekład nie zawsze bywa dziełem wydawcy. Poezja jest tłumaczona wierszem. Tomy zawierają wstęp o autorze, dziele i komentarz dla szerokiej publiczności. Warto zaznaczyć, że w tej serii ukazało się najlepsze wydanie Ammiana Marcellinusa, jakim dziś dysponujemy. Osobną grupę stanowią serie wydań autorów chrześcijańskich. Najobszerniejsze i ciągle najważniejsze są dwie serie wydawane w XIX w. przez J. P. Migne'a: Patrologiae cursus completus, series Graeca i Patrologiae cursus completus, series Latina (cytowane jako Mignę PG lub Mignę PL albo jeszcze krócej PG i PL). geria łacińska, na którą składa się 221 tomów (w tym na końcu 4 tomy indeksów), wychodziła w Paryżu w latach 1844-1855; obejmuje teksty autorów chrześcijańskich od początku do Innocentego III (1216). Seria grecka, doprowadzona do soboru florenckiego (1438-1439), zawiera w 168 tomacłi (w tym indeksy) dzieła autorów chrześcijańskich i teksty soborów; była opublikowana w latach 1857-1868. W serii greckiej umieszczono równolegle tłumaczenia łacińskie (zazwyczaj były to tłumaczenia erudytów XVII-XVIII w.). Przy tym tempie pracy nie mogło być mowy o przygotowywaniu nowych wydań tekstów. J. P. Mignę przedrukowywał te, które uważa* za najlepsze (w większości pochodziły z XVI— -XVIII w.). Wartość ich była rozmaita, w żadnym wypadku nie odpowiadały zasadom krytyki tekstu opracowanym przez filologię pierwszej połowy XIX w. Na serię Migne'a patrzy się od dawna z uzasadnio­ ną niechęcią. Jeden z filologów niemieckich ochrzcił ją „die Cloaca Maxima der Wissenschaft". Ataki na nią były słuszne, a mimo to oddała i oddaje do dziś nieocenione usługi. Na nowe, dobre, wydania autorów chrześcijańskich przyszło czekać długo, w znacznej części jeszcze i dziś ich nie mamy; starsze zaś wydania, które Mignę powtarzał, byly starodrukami, niedostępnymi w większości bibliotek, podczas gdy Patrologia wychodziła w ogromnych nakładach i dziś jest dostępna w wielu zbiorach. Korzystać się z niej winno tylko dla tych autorów, którzy nie mają nowszych wydań. W ostatnich latach całość tej serii przedrukowała belgijska firma Brepols w Turnhout. Ona też podjęła inicjatywę opublikowania suplementu do Migne'a

152

w 4 tomach, opracowanego przez A. Harnmana; obejmuje on ie tekst}', któns zostały opuszczone przez Migne'a bądź odkryte po ukazania się Patrologii. Zupełnie innymi zasadami k'ercvaiy s]ę powstałe późaitj serie,fctr.icsjkl.id;Jy się wyłącznie z nowych wydań krytycznych, opracowanych zgodnie z każdorazowym ;:?,sc3i f.řo-ogii: W Wiedniu w 1866r. rozpoczęto druk Corpus Scripíerum Ecclesiasíicorura Laíinorum, (cytowany jako CSEL lub Corpus Vindobenense). Dcs^í-di d.? SO - .-.nów. W końcu XIX w. líerliríska A« ruiemia Nauk zapoczątkowała wni«rt scuę Die Griechischcn Christlichen Schriftsteller der ersten tírei Jahrhunderte (w skréi-ie GCS). Pierwszy tom wyszedł w 1897 r. Seria jest ciągle żywa. Od 1950 roku opuszcza się w tyin!-:;, drei", paakważ zaczęto w niej wydawać autorów późniejszych (do VI w. włącznie). Liczy dziś 61 iornów. Ambicję zastąpienia Migne'a ma Corpus Christianoruni seu nova patrům collectio. W serii łacińskiej ukazało się 170 tomów, w'greckiej — 1 tom. Całość jest opracowywana przez benedyktynów belgijskich a wydawana przez wydawnictwo Brepołs w Tumhout od 1953 r. W czasie Ii wojny światowej z inicjatywy H. de Lubaca i J. Danielou zaczęła ukazywać się w Paryżu odmiennie zaprojektowana seria: Sources Chrćtiennes. Z wyjątkiem pierwszych 12 tomów w pierw­ szym wydaniu, w którym były przekłady francuskie, zawiera ona: nowy tekst krytyczny, przekład francuski przygotowany przez wydawcę i starający się o maksymalną wierność, obszerny wstęp o autorze i dziele oraz rozbudowany komentarz (ostatnio coraz bardziej gruntowny) ulokowany często w osobnym tomie. Seria ta podzielona jest na 4 działy: pisma Ojców Kościoła greckich i łacińskich, autorów średniowiecz­ nych (zarówno łacińskich, jak i bizantyńskich), pisma autorów wschodnich. Zakres jej stale się rozszerza. Początkowo drukowała wyłącznie teksty istotne dla teologii i mentalności chrześcijańskiej, ostatnio często zawiera autorów niewiele z tą problematyką mających wspólnego. Seria szybko się rozwija i liczy dziś ponad 230 tomów. Dla autorów łacińskich późnej starożytności (V-VI w.) ogromnie ważne jest wydawnictwo Monumenta Geimaniae Historica (w skrócie MGH), seria Auctores Antiquissimi (AA), która ukazywała się w Berlinie pod koniec X!X w. pod kierunkiem wybitnego historyka i filologa Th. Mommsena. Poziom drukowanych tu wydań krytycznych był wysoki, a obszerne wstępy w języku łacińskim to niejednokrotnie rozprawy naukowe o danym autorze. Wiele z nich do dnia dzisiejszego nie straciło wartości. Od kilku lat ukazuje się seria Scrittori Greci e Latini, wydawana przez Fondazióne Lorenzo Valla w Mediolanie (wydawnictwo Mondadori) i obejmująca teksty zarówno antyczne (pogańskie i chrześcijań­ skie), jak i średniowieczne. Tomy zawierają wydanie krytyczne, oparte na jakimś innym wydaniu, poza tym nowy przekład włoski i komentarz.

Rozdział IV. EPIGRAFIKA BENEDETTO BRA VO, JAN TRYNKOWSKI

1. OGÓLNE INFORMACJE O NAPISACH ANTYCZNYCH I ICH WYDANIACH OGÓLNE INFORMACJE O NAPISACH

Epigrafika grecka i iacińska zajmuje się wydawaniem i interpretacją tych tekstów greckich i łacińskich, które nie zostały przechowane przez „tradycję rękopiśmienną" (o znaczeniu tego terminu patrz rozdział Krytyka tekstu), lecz dotarły do nas lub do uczonych ostatnich pięciu wieków w postaci oryginału lub kopii sporządzonej tuż po powstaniu oryginału. Wyjątek stanowią trzy ważne kategorie tekstów, które według poprzedniego twierdzenia powinny być przedmiotem epigrafiki. Są to, po pierwsze, tabliczki gliniane z okresu mykeńskiego, napisane pismem linearnym B. Zarówno pismo nie mające nic wspólnego z później­ szym pismem alfabetycznym i przysparzające wielkich trudności przy odczytywaniu, jak i typ społeczeństwa, którego te tabliczki są wytworem i świadectwem, nie przypominający niczym późniejszego państwa-miasta, narzuciły potrzebę powstania nowej dyscypliny: mykenologii. Po drugie, teksty znalezione w Egipcie i napisane na papirusie, pergaminie, ostrakonach lub drewnie stanowią grupę źródeł, które z wielu względów muszą być opra­ cowywane przez osobną dyscyplinę, mianowicie przez papirologię. Papirolodzy zajmują się również tymi nielicznymi tekstami na papirusie i pergaminie, które zostały znalezione poza Egiptem. Trzecią grupę wyłączoną z kompetencji epigrafiki są legendy na monetach, związane nierozerwalnie z całokształtem problematyki dotyczącej monet i należące do zakresu badań numizmatyki. Po odjęciu tekstów stanowiących przedmiot zainteresowań mykenologów, papirologów i numizmatyków, epigrafikom pozostaje wiele kategorii tekstów o bardzo różnej liczebności: oďsetek tysięcy do kilku egzemplarzy. Ten ogromny materiał daje się podzielić na dwie części: po jednej stronie znajdą się wszelkiego rodzaju teksty umieszczone pierwotnie w miejscu publicznym, bez względu na charakter i cel, materialny nośnik pisma czy technikę za"tosowaną przy pisaniu; po drugiej stronie umieścić trzeba wszelkiego rodzaju teksty nie przeznaczone do publicznego odbioru. Na drugą grupę składają się takie teksty, jak diplomata militaria na tabliczkach brązo­ wych, notatki i dokumenty prywatne na tabliczkach drewnianych powlekanych woskiem, listy prywatne na tabliczkach ołowianych i cegłach, teksty magiczne na tabliczkach oło­ wianych (rzadziej na krążkach ceramicznych) wkładane do grobów, słowa namalowane i wydrapane na wazach, wyryte na pieczęciach i gemmach. Bez porównania liczniejsza, bogatsza i ważniejsza jest grupa pierwsza. Jej przede wszystkim poświęcają uwagę epigraficy. Ona też będzie przedmiotem naszych rozważań w tym rozdziale; wyjątek zrobimy tylko dla diplomata militaria. 155

Przechodzień na ulicach dzisiejszych miast europejskich pławi się w masie napisów: co krok jego oko napotyka plakaty, szyldy, reklamy, tablice z nazwami ulic lub placów, informacje o trasie autobusów, obwieszczenia władz rozlepiane na ścianach domów, hasła polityczne, żarty, nazwy drużyn sportowych, słowa nieprzyzwoite napisane kredą lub farbą na ścianach czy na jezdniach, nazwy instytucji przy wejściu do gmachów publicznych itp. Cmentarze pełne są nagrobków z napisami. Rzecz jasna, przytłaczająca większość kategorii napisów widniejących na naszych ulicach jest dla nauki w dzisiejszych warunkach bezwar­ tościowa lub mało wartościowa. Po co chodzić po ulicach Warszawy zbierając nazwy sklepów, urzędów, placów, skoro łatwo można dostać gotowe ich wykazy? Ale są i takie kategorie napisów, które w pełni zasługują na uwagę historyka badającego dzieje współ­ czesne i socjologów. W miarę jak cofamy się w czasie i maleje liczba dostępnych źródeł, wzrasta wartość naukowa zachowanych do dziś napisów. Niektórzy historycy zaczynają dziś zbierać i badać w sposób systematyczny pewne kategorie napisów dziewiętnastowiecz­ nych: przede wszystkim szyldy sklepów i napisy na nagrobkach (np. Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego wydaje napisy na nagrobkach z cmentarza na Powązkach). W wypadku starożytności, dla badania której, jak wiadomo, dysponujemy skąpą doku­ mentacją, wszystkie zachowane napisy, nawet te najbanalniejsze, najuboższe w informacje są dla nauki wartościowe. Od czasów odrodzenia do dziś znaleziono i opublikowano setki tysięcy napisów na kamieniu oraz mniejszą już znacznie liczbę napisów na brązie. Co rok wykopaliska archeolo­ giczne, podróże naukowe po krainach starożytnego świata oraz przypadkowe znaleziska przynoszą nowe obfite plony. Wielka rola napisów w badaniach nad starożytnością nie jest jednak tylko wynikiem faktu, że nasza baza źródłowa jest niezmiernie fragmentaryczna, a inskrypcji antycznych znamy setki tysięcy. Wynika również z faktu, że wśród zachowanych, napisów znajduje się bardzo wiele tekstów o bogatej treści. Bogactwo treści napisów bierze się ze szczególnego charakteru życia politycznego typo­ wego dla starożytności klasycznej. U samych podstaw tego typu organizacji politycznej, jaką była grecka polis, leżało pojęcie „tego co publiczne" {ta děmosia), „tego co wspólne" (ja koina); podobnie było w Rzymie, rzymskie państwo nazywało się wszak res publica, czyli rzecząpospolitą, rzeczą publiczną. Pojmowanie państwa jako rzeczy publicznej pocią­ gało za sobą wymaganie, by wiedza o sprawach ważnych dla ogółu była dostępna każdemu obywatelowi. Życie państw-miast rodziło nieustannie konieczność podawania do publicznej wiadomości bardzo wielu najrozmaitszych informacji. W społeczeństwie nie znającym dra­ ku, a w znacznym stopniu piśmiennym, podstawową formą obwieszczania czegokolwiek (poza posłużeniem się heroldem) było wystawienie napisów w miejscach przez wszystkich, odwiedzanych. Ponadto ci, którzy dążyli do zajmowania wyższych funkcji społecznych, musieli zdobyć lub utrzymać zdobyte przez przodków uznanie, szacunek, sławę. Stąd po­ trzeba publicznych dowodów własnych zasług, otrzymanych zaszczytów lub sprawowa­ nych urzędów; takimi dowodami były właśnie inskrypcje. Wprawdzie klasyczna forma państwa-miasta podlegała w świecie greckim od IV w. p.n.e. istotnym przemianom, dojrzewającym w okresie hellenistycznym, ale mimo wszel­ kich przekształceń typ instytucji politycznych i mentalności, zwłaszcza mentalności elit rządzących, pozostał niezmienny aż po kres starożytności. Miasta greckie wchłonięte przez monarchie hellenistyczne lub powstałe ex nihilo w wyniku decyzji monarszej, pozostawa­ ły w zasadzie w obrębie tego samego typu państwa-miasta. Podobnie podbój Italii przez 156

-vzym i powstanie cesarstwa pozwoliły na współistnienie form lokalnego życia politycznegow municypiach czy koloniach oraz miastach greckich z centralnym aparatem władzy. Najczęściej napisy, które miały być wszystkim dostępne, wykonywano na tynkowanych tia biało ścianach budynków prywatnych lub na pobielanych deskach wystawianych w miej­ scach publicznych (po grecku leukoma, po łacinie album). Kiedy napis dezaktualizował się, tynkowano ponownie ścianę lub pobielano deskę. Rzecz jasna, takie napisy mogą do nas i otrzeć tylko w wyjątkowych okolicznościach (najważniejszym wyjątkiem są napisy po­ chodzące z Pompejów, „utrwalone" przez wybuch Wezuwiusza w 79 r.). Ze wzmianek występujących u autorów antycznych i w pewnych inskrypcjach kamiennych wiemy, że tialowano na deskach nie tylko efemeryczne teksty, lecz również i takie, które były obliczoíe na dłuższe trwanie, choć nie „na wieki". W bardzo wielu wypadkach jednak napisy wykonywano przez rycie na kamieniu, czy — enacznie rzadziej — kucie lub odlewanie w brązie. Oczywiście zarówno materiał, na którym jisano, jak i sama czynność pisania kosztowały znacznie więcej niż w poprzednim wypadku. 1.3. to napisy były bez porównania trwalsze; poza tym nie były narażone na niebezpieczeńitwo, by ktoś wprowadził do nich jakieś zmiany, które trudno byłoby wykryć. Wybierano camien lub brąz wtedy, kiedy chciano wystawić na widok publiczny tekst uważany za godny uroczystej formy publikacji i wiecznego trwania albo tekst, który musiał być zabezpieczo­ ny przed jakimikolwiek zmianami. Zwyczaj wystawiania napisów na kamieniu przez władze państwowe i samorządy miej­ skie stał się wzorem dla licznych stowarzyszeń kultowych, zawodowych, sportowych posz:zególnych miast. Wzór ten działał również na osoby prywatne. Widać to w wielu dziedzi­ nach. Na przykład osoby, na rzecz których władze ich własnego lub obcego miasta uchwa­ liły jakieś zaszczyty lub przywileje, często wystawiały własnym kosztem w miejscu publicz­ nym swego własnego miasta napisy kamienne, zawierające tekst uchwały przyznającej im owe zaszczyty. Członkowie elity danego miasta wystawiali za zgodą władz państwowych lub municypalnych posągi przedstawiające osobę jakiegoś zmarłego członka ich rodziny; napis na postumencie odwoływał się do uchwały, która im na to zezwoliła. Wśród kamiennych inskrypcji nagrobnych przeważają wprawdzie te, które zawierają tylko imię zmarłej osoby (z imieniem ojca lub męża), ewentualnie imię zmarłej osoby oraz wiadomość o tym, kto wystawił nagrobek; liczne są jednak teksty dłuższe. Wśród przedmioów poświęconych bóstwom ex voto przez osoby prywatne i wystawionych w świątyniach : kapliczkach wiele było płyt czy bloków kamiennych z płaskorzeźbami i inskrypcjami lub : samymi inskrypcjami. Całokształt okoliczności, które poprzednio, przedstawiliśmy, sprawiał, że w świecie anty:znym, a przede wszystkim w miastach będących ośrodkami życia politycznego, pisano na :amieniu bez porównania więcej niż w jakiejkolwiek innej epoce, utrwalając na nim takie eksty, które w innych cywilizacjach nie zostałyby wystawione na widok publiczny w takiej "ormie. Toteż częstotliwość występowania greckich i łacińskich napisów na kamieniu w różnych rejonach świata hellenistycznego i imperium rzymskiego może być dla nas miernikiem stop­ nia hellenizacji lub romanizacji danych obszarów. Trzeba przy tym podkreślić, że wielka częstotliwość napisów kamiennych związana jest z istnieniem i stopniem rozwoju miast obdarzonych samorządem, a mianowicie polis greckich, municypiów lub kolonii rzymskich. Na przykład w Egipcie, którego hellenizacja byla (stosunkowo) rozległa, liczba inskrypcji 157

jest niewielka, ale też tylko trzy miasta miały instytucje charakterystyczne dla greckich polis (Naukratis, Ptolemais, poczynając od Hadriana również Ańtinoe; organizacja stolicy kraju Aleksandrii odbiegała od klasycznego wzoru). W IV w. liczba wystawianych inskrypcji gwałtownie zmalała, zarówno w części wschod­ niej, jak i zachodniej cesarstwa (z wyjątkiem jednej tylko kategorii, a mianowicie nagrob­ ków). Wiąże się to z głębokimi zmianami u samych podstaw cywilizacji antycznej: zanika­ niem klasycznych form życia politycznego w miastach. W rozważaniach nad liczebnością zachowanych inskrypcji z poszczególnych rejonów świata starożytnego (a wypada przy tym pamiętać, że ogromna liczba zachowanych ins­ krypcji jest tylko znikomym ułamkiem liczby napisów, które musiały znajdować się w starożytnych miastach na rynkach, na murach portyków, wzdłuż głównych ulic, w okrę­ gach świątynnych) trzeba brać pod uwagę — obok czynników źródłotwórczych — rów­ nież warunki sprzyjające lub nie sprzyjające zachowaniu inskrypcji. O tym, że inskrypcje namalowane na ścianach lub deskach nie miały prawie żadnych szans przetrwania do naszych czasów, mówiliśmy już poprzednio, Tzecz nie wymaga dalszych wywodów. Jeśli zaś chodzi o inskrypcje na kamieniu, proporcja między liczbą zachowanych inskrypcji a liczbą inskrypcji wyprodukowanych w starożytności zależna jest przede wszystkim od tego, czy istniało, czy też nie istniało intensywne życie miejskie albo gęste osadnictwo wiejskie na terenie lub w bezpośrednim sąsiedztwie starożytnych miast przez cały czas od końca staroży­ tności do dziś (albo w każdym razie przez dłuższy czas). Płyty i bloki kamienne nadawały się bowiem do budowy domów, kościołów, murów obronnych, jak również (co gorsze) do wypalania wapna; materiał ten był tym cenniejszy, im dany rejon był uboższy w dobry kamień. Najmniej zniszczeń było oczywiście tam, gdzie od końca starożytności do dziś najmniejsza by)a potrzeba materiałów budowlanych: np. w rejonach Afryki rzymskiej, które w średniowieczu przemieniły się w tereny pustynne lub na poły pustynne. Inskrypcje użyte jako materiał budowlany nie zawsze są dla nas stracone. Czasami kamienie pokryte napisami mogły być wmurowane tak, że napis pozostawał czytelny. Przy rozbieraniu i nisz­ czeniu budynków średniowiecznych czy murów na światło dzienne wychodzą płyty i bloki ukryte poprzednio w ich wnętrzu. Szanse przetrwania i dotarcia do nas w dobrym stanie zależały ponadto od jakości ka­ mienia. Cienkie płyty (stele) były znacznie bardziej narażone na niebezpieczeństwo zniszcze­ nia lub uszkodzenia niż masywne bloki (np. ołtarze i postumenty posągów). Inskrypcje ryte na kamieniach twardych, o literach wcinanych głęboko, lepiej oczywiście znosiły czas niż inskrypcje na kamieniach kruchych, o napisach płytkich. Część inskrypcji przetrwała do naszych czasów w miejscowości, w której je wystawiono lub w jej najbliższej okolicy; zdarza się jednak, że odkrywamy je w odległości kilkunastu a nawet kilkudziesięciu kilometrów od pierwotnego miejsca. Kamienie z napisami mogły służyć niekiedy jako balast dla okrętów; ich wędrówki były wówczas odpowiednio dłuższe. Wiele inskrypcji dociera do nas w postaci uszkodzonej; często posiadamy tylko część pierwotnej płyty czy bloku, powierzchnia kamienia może być miejscami zatarta, uszkodzo­ na przypadkiem lub celowo. Zadaniem wydawcy, a później i innych badaczy, którzy mają do czynienia z daną inskrypcją, jest zaproponowanie uzupełnień. Jest to możliwe (częściowo lub w całości) w stosunku do tych tekstów (na szczęście bardzo licznych), które zostały napisane wedle znanego formularza lub stosowały utarte zwroty, zwłaszcza jeśli luki nie są zbyt duże. W pozostałych wypadkach najczęściej nie mamy żadnych podstaw, by przy158

wrócić hipotetycznie pierwotne brzmienie tekstu; czasami możemy się domyśleć w przybli­ żeniu sensu całości czy fragmentu inskrypcji, czasami nawet to nie jest możliwe. Trzeba konsekwentnie wystrzegać się. wszelkiego uzupełniania nie opartego na mocnych argumen­ tach. Oprócz trudności wynikających z niekompletnego łub niedobrego stanu zachowania za­ bytków, wydawcy i inni badacze inskrypcji napotykają trudności wynikające z błędów po­ pełnionych przez autora tekstu lub rzemieślnika, który napis wykonał na podstawie tekstu napisanego na papirusie lub na tabliczce. W inskrypcjach sporządzonych przez zawodowych kamieniarzy błędy tego typu nie są na ogół liczne ani poważne. O wiele poważniejsze trudności powstają wtedy, gdy inskrypcja, odkryta w czasach nowożytnych lub nawet w niedawnej przeszłości, później przepadła lub została uszkodzona i nie mamy ani dobrego wydania, ani dobrej fotografii czy reprodukcji mechanicznej (estampażu), lecz tylko kopie wykonane w sposób niezgodny z nowoczesnymi wymaganiami kry­ tycznymi lub w sposób pospieszny i prowizoryczny. Trzeba wreszcie wspomnieć o niebezpieczeństwie, jakie stanowią napisy sfałszowane. Wiele inskrypcji pseudoantycznych zostało wyprodukowanych w czasach nowożytnych, zarówno na kamieniu (lub brązie), jak i na papierze. Fałszerze fabrykowali pseudozabytki epigraficzne, by je sprzedać. Dyletanci-uczeni tworzyli i puszczali w obieg naukowy rzeko­ me teksty epigraficzne, by dodać blasku dziejom własnego miasta czy kraju, by uzasadnić jakąś tezę lub dla samej przyjemności, jaką sprawiała im mistyfikacja. Najczęściej fałszer­ stwo jest dla doświadczonego badacza łatwe do wykrycia; bywają jednak wypadki, w któ­ rych rozstrzygnięcie, czy dany tekst jest falsyfikatem czy nie, stanowi trudne zadanie.-Występują również, ale zupełnie wyjątkowo, falsyfikaty antyczne: znaleziono np. inskrypcję z IV w. p.n.e. udającą uchwalę ateńską przyjętą na wniosek Temistoklesa. Oczywiście falsy­ fikaty mogą być ciekawymi źródłami do badania mentalności fałszerzy i potrzeb, które skłoniły ich do fałszerstwa.

ZARYS HISTORII BADAŃ EPIGRAFICZNYCH. PODSTAWOWE SERIE I TYPY WYDAŃ EP1GRAFICZNYCH Badania nad inskrypcjami, ważne dla współczesnej nauki, rozpoczynają się w epoce odrodzenia. Wcześniej, w czasach średniowiecznych, interesowano się nimi zupełnie sporadycznie, badania zaś erudytów helleni­ stycznych nad inskrypcjami nie mają tu dla nas znaczenia, gdyż dzieła ich zaginęły. W epoce odrodzenia wraz z ogólnym wzrostem zainteresowania wszystkim tym, co związane było ze starożytnością klasyczną, zaczęto zwracać baczną uwagę również i na napisy antyczne, które coraz częściej kopiowano i gorliwie kolekcjonowano. Rezultaty pracy humanistów już w końcu XV, a zwłaszcza na począt­ ku XVI w. zaczęły ukazywać się drukiem. W miarę gromadzenia coraz większej liczby napisów, pojawiła się myśl wydania ich wszystkich razem. Po raz pierwszy tego typu próbę zrealizował Holender Janus Gruter (1560-1627) wydając w 1602 r. w Heidelbergu Inscriptions antiquae totius orbis romani in corpus absolutissimum redactae. Zbiór ten zawierał m. in. inskrypcje zebrane przez wielkiego filologa francuskiego J. J. Scaligera (1540-1609") oraz indeksy przez niego sporządzone. W tytule tego dzieła po raz pierwszy pojawia się słowo corpus — używane od tej pory w odniesieniu do kompletnych, wyczerpujących zbiorów napisów. Kolejna w czasie wielka realizacja epigraficzna to wydany w latach 1739-1742 w Mediolanie przez Muratoriego czterotomowy Novus thesaurus veterum inscriptionum, obejmujący okolo 15 tysięcy napisów. Wiek XIX pozostawił po sobie dwie ogromne realizacje edytorskie: Corpus Inscriptionum Graecarum i Corpus Inscriptionum Latinarum. Corpus Inscriptionum Graecarum (w skrócie CIG), wydawnictwo finan-

159

sowane przez Berlińską Akademię Nauk, zaprojektował i w znacznej mierze zrealizował August Bockh (1785-1867). Jego dziełem so tomy I i II (1828, 1843). Edytorami następnych byli J. Franz (t. III — 1853) oraz E. Curtius i A. Kirchhoff (t. IV — 1859, obejmujący inskrypcje greckie „okresu chrześcijańskiego", do upadku Konstantynopola). W 1877 roku ukazał się tom V, zawierający indeksy (H. Robi). Bockh zbierał wszystkie ówcześnie znane inskrypcje greckie. Dla zrealizowania tego ogromnego zadania nie dysponował żadną ekipą stałych współpracowników. Jeśli do tego dodać, że podróże po Grecji i Azji Mniejszej nie były w owych czasach łatwo, że nawet podróże do Paryża i Londynu stanowiły problem dla obarczonego pracą dydaktyczną profesora uniwersytetu pruskiego, jasne się stanie, że Bockh nie mógł obejrzeć zabytków, lecz musiał opierać się na kopiach i przerysach, rękopiśmiennych lub drukowanych, sporządzonych przez uczonych lub dyletantów począwszy od XV w. W niektórych wypadkach dysponował kopiami, które zostały sporządzone na jego polecenie przez przyjaciół lub uczniów (zwłaszcza przez K. O. Mullera). W zbiorze tym wszystkie inskrypcje, poza najstarszymi, tworzącymi osobny dział, zgrupowane zostały wedle kryterium geograficznego: inskrypcje pochodzące zjednej krainy tworzyły osobne działy, w których dla poszczegól­ nych miast rezerwowano osobne poddziały. W ramach każdego poddziału napisy zostały ułożone wedle kategorii. (Porządek taki przejęły wszystkie późniejsze korpusy). Komentarze do poszczególnych inskrypcji są na ogół bardzo bogate i wszechstronne (problemy edytorskie, językowe, interpretacja rzeczowa). Zacho­ wały one swoją aktualność do dzisiejszego dnia nawet wtedy, gdy inskrypcje zostały wydane ponownie. Jeśli późniejsi wydawcy nie dysponowali zabytkiem, wydanie Bockha jest zawsze ważne, czasami lepsze od późniejszych. Dla wielu inskrypcji z CIG nie mamy w ogóle innych nowszych publikacji. W drugiej połowie XIX w. Theodor Mommsen (1817-1903) podjął się wydania pełnego zbioru wszyst­ kich inskrypcji łacińskich pod auspicjami Berlińskiej Akademii Nauk. Nosi on nazwę Corpus Inscriptionum Latinarum (w skrócie CIL). Przedsięwzięcie to bylo inaczej zorganizowane niż CIG Bockha, mianowicie na zasadzie systematycznego podziału pracy. W tworzeniu tego gigantycznego dzieła współpracowali z Mommsenem najlepsi specjaliści epoki. Wydawnictwo zaplanowane zostało na 15 tomów (pierwszy ukazał się w 1863 r.) a cary materiał inskrypcyjny został podzielony według kryterium geograficznego. Z tej ogólnej zasady wyłamują się: tom I — obejmujący napisy najstarsze, do śmierci Cezara, następnie tom IV zawierający napisy ścienne pompejańskie (napisy kamienne z Pompejów umieszczone są w tomie X) oraz tom XV mieszczący tzw. instrumentum (napisy na cegłach, amforach, różnych przedmiotach codzien­ nego użytku) z miasta Rzymu (w obu tych tomach umieszczono napisy pochodzące z jednego miasta, ale są to wybrane kategorie zabytków). Później dodany tom XVI został zbudowany także według innej zasady: zawiera tylko jedną kategorię dokumentów-epigraficznych— diplomata militaria. Akcja zmierzająca do zgromadzenia materiału epigraficznego, który miał zostać wydany w CIL, skie­ rowana była w dwu kierunkach: a) skontrolowanie i skopiowanie wszystkich napisów, jakie zostały odkryte na przestrzeni wieków, zachowanych w muzeach, kolekcjach lub rozproszonych w miastach i wsiach na terenach byłego imperium rzymskiego, co wymagało dokonywania wielokrotnych i żmudnych „podróży epigraficznych"; b) zgromadzenie i krytyczne opracowanie tekstów epigraficznych znanych z kopii ręko­ piśmiennych lub z wcześniejszych publikacji. Trzeba przy tym podkreślić, że Mommsen wykorzystał wszyst­ kie dostępne mu źródła, spożytkowując kopie wykonane przez poprzedników również przy wydawaniu za­ bytków, do których udało mu się dotrzeć. Od czasów Mommsena taki sposób postępowania stał się obo­ wiązujący. W każdym tomie CIL znajduje się (z reguły zaraz po wstępie) wydzielona część imcripticr.es fałsze et alienae, w której zostały zgromadzone wszystkie napisy uznane przez wydawca za sfałszowane lub nieantyczńe, opatrzone kolejnymi numerami z gwiazdką. Mommsen i jego współpracownicy nie ustrzegli się tu pewnych pomyłek, zdarza się bowiem niekiedy, że wśród falsac umieszczono napisy autentyczne i odwrot­ nie, wśród napisów uznanych za autentyczne znajduje się czasem falsac. Wewnątrz każdego tomu CIL napisy są rozmieszczone według kryterium geograficznego. Napisy pocho­ dzące z obszaru każdej wydzielonej jednostki terytorialnej (np. prowincji) poprzedzone są wstępem zawie­ rającym podstawowe informacje dotyczące jej historii. Podobnie zresztą napisy z mniejszych jednostek terytorialnych czy osadniczych (colonia, municipium, pagus, vicus itp.) opatrzone są takimi wstępami historycznymi. Napisy z terenu jednego miasta antycznego publikowane są według kategorii: inskrypcje wotywne (bóstwa w kolejności alfabetu), honoryfikacyjne (ku czci osób wg ich hierarchii — cesarze, namie­ stnicy prowincji itd., przy czym każda kategoria osób, o ile to możliwe, zgodnie z chronologią od najwcześ­ niejszych poczynając), nagrobne (zmarli wg alfabetu) itd. W końcu tomu (lub jego części) poświęconego wydzielonemu obszarowi (prowincji) umieszczone są napisy, których miejsce znalezienia nie da się dokład-

160

niej określić (incertae), oraz osobno kamienie milowe (miliaria) i instrumentum (stemplowane cegły i dachów­ ki, napisy na różnych przedmiotach itp.). Każdy w zasadzie tom CIL kończy się rozbudowanymi indeksami ułatwiającymi badaczowi dotarcie do interesujących go napisów. Indeksy podzielone na szereg działów (ze szczegółowymi podziałami) mają strukturę następującą: indeks antroponomastyczny (nazwiska a nastę­ pnie przydomki osób według alfabetu, nazwiska ludzi ze stanu senatorskiego wyróżnione wersalikami); indeksy osób według ich hierarchii (cesarze, konsulowie, inni urzędnicy — w ramach każdej kategorii osób w porządku chronologicznym); indeks spraw związanych z wojskiem (formacje według ich kategorii, funkcje wojskowe, wojny); sprawy kultu religijnego (bóstwa według alfabetu, funkcje kapłańskie); tribus rzymskie; indeks geograficzny (prowincje, miasta, wsie, rzeki itp.); sprawy związane z ustrojem i organi­ zacją wewnętrzną miast; stowarzyszenia (collegia); indeks zawodów i zajęć; indeks napisów wierszowanych (carmina — alfabetycznie według pierwszych słów napisu); wykaz skrótów występujących w napisach; indeks zjawisk językowych i wreszcie indeks obejmujący pozostałe sprawy godne uwagi (notabilia varia). Wszystkie te indeksy obejmują wyłącznie zjawiska występujące w tekstach napisów. Nieco inny charakter ma indeks ostatni, obejmujący nazwy nowożytnych miejscowości, w których napisy były znajdowane lub które zostały wspomniane w komentarzach do nich. Ostatnią częścią zamykającą tom są szczegółowe mapy. Z takim rozmachem zaplanowane i z taką skrupulatnością zrealizowane to monumentalne wydawnictwo do dziś dnia jest nie zastąpione. Jednakże upływ czasu (większość tomów CIL ukazała się w końcu XIX w. i nie były one, w zasadzie, z wyjątkiem tomu IV, systematycznie do naszych dni uzupełniane suplementami), związany z nim napływ ogromnych ilości nowych zabytków, nieustanny postęp badań pociągający za sobą liczne poprawki i uzupełnienia tekstów dawniej wydanych, wreszcie nowe wymagania stawiane wobec edycji inskrypcji spowodowały, że jest to dziś wydawnictwo nie w pełni już odpowiadające wymogom współ­ czesnej nauki. Sytuacji tej usiłuje się przeciwdziałać publikując różnego rodzaju korpusy napisów—jedne z nich pomyślane jako uzupełnienie do poszczególnych tomów CIL (tak np. dla obszaru rzymskiej Germanii ukazały się trzy kolejne uzupełnienia do XIII tomu CIL w Bericht der Romischen Germanischen Kommission, Frankfurt am Main, 1,1927; II, 1937; III, 1959), inne mają ambicję całkowitego (np. R. G. Collingwood, R. P. Wright, Roman Inscriptions of Britain I, Oxford 1965) lub częściowego (np. E. Weber, Die rbmerzeitlichen Inschriften der Steiermark, Graz 1969) ich zastąpienia. Kilka lat po ukończeniu pierwszego tomu CIL Akademia Berlińska przystąpiła do ponownego opraco­ wania inskrypcji z Attyki wydanych już w CIG oraz dodania do nich tych inskrypcji attyckich, które nie były znane Bóckhowi. Przyjęto przy tym zasadę wprowadzoną przez Mommsena, że wydawca nie może polegać tylko na kopiach, ale musi dotrzeć do zabytku, o ile ten istnieje. Zadanie zrealizowali trzej wybitni uczeni: A. Kirchhoff, U. Kohler i W. Dittenberger, którzy w latach 1873-1888 wydali Corpus Inscriptionum Atticarum. Realizując ten sam plan odnowienia CIG w następnych latach (do 1902 r.) różni uczeni wydali, zawsze z inicjatywy tej samej Akademii Berlińskiej, kilka korpusów regionalnych. W 1902 r., obej­ mując kierownictwo prac nad edycją inskrypcji greckich, U. von Wilamowitz-Moellendorff zaproponował nowy plan, który do dziś pozostał aktualny. Akademia zrezygnowała z powtórnego wydania całego CIG, postanowiła ograniczyć swe zadanie do systematycznego wydawania wciąż nowych korpusów inskrypcji z Grecji właściwej i z wysp. Odnawiano w ten sposób nie tylko CIG, ale i poprzednio publikowane korpusy regionalne. Decyzja ta była tym bardziej uzasadniona, że Akademia Petersburska patronowała już korpu­ sowi inskrypcji, zarówno greckich, jak i łacińskich, z północnych wybrzeży Morza Czarnego (Inscriptiones antiquae orae septentrionalis Ponti Euxini — w skrócie IosPE) opracowywanych przez W. Łatyszewa, a Akademia Wiedeńska podjęła wydanie korpusów z inskrypcjami likijskimi, greckimi, łacińskimi z terenu Azji Mniejszej (Tituli Asiae Minoris — w skrócie TAM). Zgodnie z propozycją Wilamowitza dla wszystkich korpusów regionalnych już wydanych oraz plano­ wanych przez Akademię Berlińską przyjęto nowy tytuł: Inscriptiones Graecae (w skrócie IG); poza tym przyjęto dla przyszłych tomów schemat podobny do tego, jaki obowiązywał w CIL. Plan IG został następnie jeszcze bardziej ograniczony na skutek powstania kilku nowych przedsięwzięć w różnych krajach. Mimo wszystko jednak IG pozostały bezsprzecznie wydawnictwem o najszerszym zasięgu w odniesieniu do epi­ grafiki greckiej. Oprócz zbiorów napisów greckich już poprzednio wspomnianych istnieją jeszcze inne korpusy regio­ nalne oraz zbiory inskrypcji znalezionych w toku wykopalisk określonego stanowiska antycznego (np. Delf, Miletu, Priene, Lindos, Magnezji nad Meandrem, Olbii itd.). Wygodny, ale niestety niekompletny, wykaz zbiorów inskrypcji greckich znajduje się na początku słow1J — Vademecum historyka t. 1

161

nika greckiego Liddell-Scott-Jones (również na początku suplementu do tegoż słownika, wydanego w 1968 r ) Plan IG znaleźć można w każdym kolejnym tomie tej serii. Orientację w publikacjach zbiorów i pojedynczych inskrypcji greckich poczynając od 1938 r. zapewnia przegląd pt. Bulletin épigraphique wydawany przez Jeanne i Louis Robert w czasopiśmie „Revue des Etudes Grecques" (przeglądy te zostały opublikowane również osobno w kilku tomach noszących tytuł Bulletin . épigraphique). Nie tylko Bulletin épigraphique, ale wszystko co pisze L. Robert stanowi podstawową lekturę dla każ­ dego badacza zajmującego się inskrypcjami greckimi. W swych książkach i bardzo licznych artykułach L. Robert wydał czy też poprawił istniejące już wydania imponującej ilości inskrypcji, przede wszystkim pochodzących z obszaru Azji Mniejszej z okresu hellenistycznego i rzymskiego. Interpretował je wnikliwie, osadzając je w historycznym i geograficznym kontekście, porównując każdorazowo ze wszystkimi znanymi analogicznymi inskrypcjami z całego świata greckiego i oświetlając je przy pomocy wszelkich innych źró­ deł: literackich, numizmatycznych, archeologicznych. Jego dzieła są kopalnią wiadomości dla historyków starożytności. Są jednocześnie wzorcem epigrafiki rozumianej jako typ badań historycznych, posługujący się przeważnie, ale wcale nie wyłącznie, źródłami inskrypcyjnymi. Znamienny jest pod tym względem tytuł korpusu inskrypcji greckich z Karii, wydawanych przez niego i Jeanne Robert: La Carie. Histoire et géographie historique avec !e recueil des inscriptions antiques (dotychczas ukazał się tom II). Po II wojnie światowej pojawiły się korpusy obejmujące napisy znalezione w granicach określonych dzisiejszych państw, inne korpusy tego rodzaju są w przygotowaniu. Jest to może w wielu wypadkach zja­ wisko nieuniknione, ale zawsze niezadowalające z punktu widzenia naukowego, ponieważ granice dzisiej­ szych państw nie pokrywają się z antycznymi podziałami geograficznymi ani politycznymi. Nie znaczy to oczywiście, by poziom naukowy ich nie mógł być wysoki. Dobry jest np. korpus wydany przez G Mihailova Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae, Sofia 1956-1966. Istnieją korpusy zestawiające inskrypcje wedle treści, niezależnie od ich pochodzenia i miejsca prze­ chowywania : R. Dareste, B. Haussoullier, Th. Reinach, Recueil des inscriptions juridiques grecques, t. I-II, Paris 1891 -1904 L. Robert, Les gladiateurs dans VOrient grec, Paris 1940 (zbiór inskrypcji i zarazem monografia) L. Vidman, Sylloge inscriptionum religionis Isiacae et Sarapiacae, Berlin 1969A. Dobo, Inscriptiones extra fines Pannoniae Daciaeque repertae ad res earumdem provinciarum pertinentes, wyd. 4, Budapest 1975 C. Bradford Welles, Royal Correspondence in the Hellenistic Period, New Haven 1934 (z obszernym wstę­ pem i komentarzem) F. Sokołowski, Lois sacrées de I'Asie Mineure, Paris 1955 Lois sacrées des citésgrecques. Supplement, Paris 1962 (suplement w stosunku do starego korpusu wydanego przez J. von Protta i L. Ziehena) Lois sacrées des cites grecques, Paris 1969 (reedycja prawie wszystkich inskrypcji korpusu Protta . i Ziehena) Die Staatsvertráge des Altertums, (tomu pierwszego jeszcze nie mamy), t. II: H. Bengtson, Die Vertrdge der griechisch-romischen Welt von 700 bis 338 v. Chr., Munchen 1962, t. III: H. H. Schmitt, Die Vertrdge der griechisch-romischen Welt von 338 bis 200 v. Chr., Munchen 1969 (obok inskrypcji wydawnictwo to podaje również ustępy z dzieł literackich zawierające teksty traktatów bądź wiadomości o traktatach) L. Piccirilli, Cli arbitrati interstataligreet, 1.1: Dalie origini al 338 a. C, Pisa 1973 (zbudowane jest podobnie jak Die Staatsvertráge). Istnieją wreszcie wydawnictwa inskrypcji antycznych znajdujących się w jednym muzeum lub w jed­ nej kolekcji prywatnej: L. Robert, Collection Froehner, t. I: Les inscriptions, Paris 1936 A. Sadurska, Inscriptions latines et monuments funéraires romains au Musée National de Varsovie, War­ szawa 1953. Niezmiernie użyteczne są wybory napisów, które nie pretendując z założenia do kompletności, mogą być doskonałą pomocą w dydaktyce. Niektóre z nich mają duży walor naukowy. Wymienimy tutaj najważ­ niejsze wybory: W. Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae (w skrócie OGIS), 2 t., Leipzig 1903-1905 Sylloge Inscriptionum Graecarum, wyd. 3 (w skrócie Syll3.), 4 t., Leipzig 1915-1924 H. Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae (w skrócie ILS lub D), 3 t., Berlin 1892-1916

162

Choix d'inscriptions grecques. Textes, traductions et notes. Sous la direction de J. Pouilloux, Paris 1960 Nouveau choix d'inscriptions grecques. Textes, traductions, commentaires, sous la direction de J. Pouilloux, Paris 1971 M. N. Tod,/4 Selection ofCreek Historical Inscriptions, 1.1: To the End of the Fifth Century D. C, wyd. 2, Oxford 1946; t. II: From 403 to 323 B. C, Oxford 1948 R. Meiggs, D. Lewis, A Selection of Greek Historical Inscriptions to the End of the Fifth Century B. C, Oxford 1969 (przejmuje część materiału I tomu Toda i dodaje nowe inskrypcje) L. Moretti, Iscrizioni agonistiche greche, Roma 1953 C. D. Buck, The Greek dialects: grammar, selected inscriptions, glossary, Chicago 1955 E. Gabba, Iscrizioni greche e latine per lo studio della Bibbia, Torino 1958 E. M. Sztajerman, F. A. Pietrowskij, Izbrannyje latinskije nadpisipo socjalno-ekonomiczeskoj istorii ranniej rimskoj impierii, Wiestn. Dr. 1st., 1955, z. 1; 1957, z. 1 (teksty oryginalne z tłumaczeniem rosyjskim) V. Ehrenberg, A. H. M. Jones, Documents Illustrating the Reigns of Augustus and Tiberius, Oxford 1955 E. M. Smallwood, Documents Illustrating the Principates of Gaius, Claudius and Nero, Cambridge 1967 M. McCrum, A. G.Woodhe&d, Select Documents ofthe Principates of the FlavianEmperors, Cambridge 1961 E. M. Smallwood, Documents Illustrating the Principates of Nerva, Trajan and Hadrian, Cambridge 1966 Istnieje (lub istniało) kilka wydawnictw seryjnych czy czasopism poświęconych zbieraniu wszystkiego tego, co z zakresu epigrafiki ukazuje się na całym świecie, rozproszone wśród wielkiej liczby różnego typu wydawnictw czy czasopism nieraz bardzo trudno dostępnych. Dla epigrafiki łacińskiej: Ephemeris epigraphica. Auctarium CIL, I-IX, Berlin 1872-1913 Année épigraphique, 1888-(początkowo jako dodatek do „Revue archsologique", od 1966 samodzielnie (w skrócie AE, A. ép). Epigrafika grecka: Supplementum epigraphicum Graecum, 1923-(w skrócie SEG).

BADANIA EPIGRAFICZNE W POLSCE

Początki zainteresowania napisami antycznymi w Polsce sięgają pierwszej polowy XVII w. (zob. J. Kolendo, Inskrypcje łacińskie w „Dii gentium" M. K. Sarbiewskiego, „Meander", 30 (1975), s. 471-483; A. Sadurska, Z dziejów epigrafiki łacińskiej w Polsce — Jakób So­ bieski, „Meander", 10 (1955), s. 364-370). Przez bardzo długi okres są to jednak zaintere­ sowania dość przypadkowe i nie zawsze ściśle naukowe. Dopiero koniec XIX w. i okres międzywojenny przynosi pewną liczbę prac o charakterze przyczynków do interpretacji nie­ których zabytków lub poprawki do ich lektury. Wychodziły one spod pióra historyków i archeologów, pisane na marginesie ich głównych zainteresowań. Dziejom epigrafiki łaciń­ skiej w Polsce poświęcony jest artykuł A. Sadurskiej, Epigrafika łacińska w Polsce — ba­ dania, kolekcje, wykopaliska, „Meander", 19 (1964), s. 271-280. Po II wojnie światowej daje się zaobserwować w naszym kraju intensywny rozwój zainteresowań epigrafiką. Wielu badaczy w swycń pracach bazuje na źródłach inskrypcyjnych, ukazują się też publikacje nowych tekstów (związane to jest z badaniami wykopaliskowymi prowadzonymi przez na­ szych archeologów na terenach świata antycznego) czy też poprawki lub komentarze do tekstów dawniej wydanych. Problematyka epigraficzna w szerszym lub węższym zakresie pojawia się m. in. w pracach następujących polskich autorów: M. Gawlikowskiego, E. Hezy, M. Jaczynowskiej, J. Kolendo, T. Kotuli, J. Kubińskiej, S. Mrożka, B. Nadia, W. Pająkowskiego, A. Sadurskiej, J. Safarewicza, F. Sokołowskiego, Z. Sztetyłły, J. Trynkowskiego, J. Zająca, T. Zawadzkiego. H»

163

2. INSKRYPCJE GRECKIE BENEDETTO BRAVO Najstarsze inskrypcje greckie to słynne tabliczki gliniane z XV-XIII w. p.n.e., napi­ sane pismem linearnym B, których odczytywanie zapoczątkowane zostało przez M. Ventrisa w 1952 r. Nie będziemy o nich mówili w tym rozdziale, gdyż, jak to już wyjaśniliśmy, sta­ nowią one przedmiot osobnej dyscypliny: mykenologii. Najstarsze zachowane inskrypcje greckie wykonane pismem alfabetycznym można da­ tować na koniec VIII w. p.n.e. Są to krótkie napisy wydrapane na wazach (graffiti). Z VII w. p.n.e. oprócz inskrypcji na wazach znamy ponadto krótkie inskrypcje wyryte na kamieniu. Wszystkie te „inscriptions antiquissimae" są ważne przede wszystkim dla historii pisma greckiego, które w tym wczesnym okresie jest zróżnicowane na wiele odmian tego samego alfabetu. Ujednolicenie kształtu pisma greckiego nastąpi dopiero w połowie IV w. p.n.e, kiedy cały świat grecki przyjmie alfabet joński, od dawna powszechnie używany w piśmien­ nictwie literackim i zaadoptowany w końcu V w. p.n.e. przez państwo ateńskie również dla napisów publicznych. Najstarszą zachowaną inskrypcję na kamieniu związaną ze sprawami publicznymi państwa-miasta można datować na drugą połowę VII w. p.n.e. Pochodzi ona z Dreros na Krecie i zawiera fragment prawa. Następnej inskrypcji o podobnym charakterze dostarczyło nam Chios. Datuje sieją na lata 575-550 p.n.e. Z pewnością napisy o analogicznej treści wystę­ powały często w świecie greckim poczynając od trzeciej ćwierci VII w. p.n.e. Krystalizu­ jąca się właśnie w tym okresie forma ustrojowa państwa-miasta zrodziła bowiem potrzebę ustawodawstwa pisanego. Prawa Drakona zostały prawdopodobnie wyryte na drewnianych, obracających się słupkach (aksones), tak samo jak później prawa Solona. Teksty praw (nomoi) ryto często, choć zapewne nie zawsze, na kamieniu (lub w brązie) nie tylko w okre­ sie archaicznym, lecz również w późniejszych czasach. Szczególnie ważne są dla nas inskryp­ cje prawne z VI-IV w. p.n.e. znalezione w mieście Gortyna na Krecie. Również prawa regu­ lujące dziedzinę życia sakralnego (leges sacrae) były publikowane w postaci trwałych in­ skrypcji począwszy od okresu archaicznego. W VI w. p.n.e. pojawiają się ponadto sporadyczne inskrypcje brązowe, zawierające traktaty między państwami oraz inskrypcje kamienne, zawierające uchwały (psěphismata) ciał politycznych. Występują też dość liczne dedykacj e, tzn. napisy na posągach lub innych przedmiotach ofiarowanych bogom; szóstowieczne dedykacje dokonywane są na ogół przez miasta, przez urzędników, przez wpływowych arystokratów lub przez osoby, które odniosły zwycięstwo na igrzyskach. Od V w. p.n.e. poczynając inskrypcje kamienne zawierające uchwały stają się bardzo częste. Od tego czasu aż do końca III w. n.e. uchwały stanowią, obok nagrobków, naj­ liczniejszą kategorię wśród zachowanych inskrypcji. Nawet teksty traktatów międzypań­ stwowych podawane są często w postaci tekstu uchwały jednego z państw, zawierającej propozycje lub akceptację traktatu. Oczywiście nie należy sądzić, że rycie na kamieniu stanowiło w państwach greckich normalny sposób utrwalania dokumentacji o powziętych uchwałach. Pełna dokumentacja przechowywana była w archiwach w postaci zwojów papi­ rusowych lub tabliczek drewnianych. Na kamieniu pisano tylko te uchwały, które chciano podać do publicznej wiadomości w sposób uroczysty i trwały. 164

Początkowo (pod koniec VI i w pierwszej połowie V w. p.n.e.) tekst uchwały, którą chciano uwiecznić, skracano do niezbędnego minimum, później przyjął się zwyczaj powie­ rzania kamieniowi bardzo obszernego wyciągu z uchwały lub nawet yĄ całości. Aż do IV w. p.n.e. schematy i formuły stosowane przy redagowaniu tekstu dokumentu bywają bardzo różne w różnych miastach greckich. WIV w. p.n.e. dominująca rola Aten we wszystkich dziedzinach cywilizacji greckiej sprawia, że ustalony już styl dokumentów archi­ walnych oraz inskrypcji państwa ateńskiego zostaje przyjęty we wszystkich państwach grec­ kich. Odtąd przez cały okres hellenistyczny i cesarstwa rzymskiego uchwały redagowane są wszędzie wedle tych samych wzorów. Wśród uchwał, które uważano za godne uwiecznienia w postaci inskrypcji kamiennych, od samego początku znajdowały się uchwały honoryfikacyjne, to znaczy takie, które przyznawały pewnej osobie (i ewentualnie jej potomkom) zaszczyty i przywileje. Przez długi czas otrzymywali je jedynie cudzoziemcy. Jednak w polowie IV w. p.n.e. państwa zaczęły nadawać je również własnym obywatelom za specjalne zasługi, za „dobrodziejstwa", zwłasz­ cza za wielkie wydatki poniesione na rzecz ojczyzny. Stało się to bardzo pospolite w okresie hellenistycznym. Jednocześnie uchwały honoryfikacyjne zaczęły stawać się coraz bardziej rozwlekłe; niektóre z nich w nowoczesnych wydaniach zajmują kilka stron druku. Zwłasz­ cza część dokumentu zawierająca uzasadnienie przyjętego wniosku o przyznanie zaszczytów bywa bardzo rozbudowana. Znajdziemy w niej opis, czasami bardzo szczegółowy, czynów i cnót danego człowieka, skomponowany w stylu ówczesnej retoryki. Takie dokumenty należą do najważniejszych źródeł, na podstawie których można poznać mentalność elit politycznych miast greckich okresu hellenistycznego i rzymskiego. Sam fakt powstania zwy­ czaju podejmowania i uwieczniania na kamieniu uchwał honoryfikacyjnych na rzecz oby­ wateli własnego miasta możemy chyba traktować jako oznakę istnienia elity politycznej bardzo odmiennej od arystokracji VI i V w. p.n.e. Nowa elita nie mogła opierać swego prestiżu na przynależności do znakomitych rodów, lecz musiała ciągle legitymować się w oczach współobywateli „dobrodziejstwami" na rzecz miasta. Inskrypcje zawierające uchwały honoryfikacyjne na rzecz cudzodziemców były często wystawiane w miastach, z których osoby uczczone pochodziły. Zapewne działo się to na ogół z inicjatywy i za pieniądze tych ostatnich: byli oni bowiem zainteresowani tym, by pokazać swym współobywatelom, jakie zaszczyty osiągnęli za granicą. Osobną i ważną grupę uchwał honoryfikacyjnych stanowią w okresie hellenistycznym uchwały ku czci cudzoziemców, zaproszonych do miasta, by sprawować w nim sądy w sytu­ acji, w której napięcia społeczne uniemożliwiały lub utrudniały normalne działanie sądow­ nictwa rodzimego. Uchwały honoryfikacyjne były przyjmowane i utrwalane na kamieniu nie tylko przez państwo, lecz również, wedle tego samego wzoru, przez demy i fratrie w Atenach, przez oddziały żołnierzy (zarówno w armii obywatelskiej, jak i najemnej), przez efebów i przez stowarzyszenia. Wśród zaszczytów, jakie uchwały honoryfikacyjne wyliczają, znajdziemy niekiedy posta­ nowienie wystawienia przez miasto „podobizny" (eikón), czyli posągu. Było to jedno z naj­ wyższych wyróżnień. Na postumencie posągu ryto inskrypcje zwane przez nas inskryp­ cjami honoryfikacyjnymi (w odróżnieniu od uchwał honoryfikacyjnych). Zawierają one poza imieniem osoby uczczonej wiadomość o tym, kto podjął decyzję (zgromadzenie ludowe, stowarzyszenie itp.) oraz ogólnikowe wzmianki o zasługach i cnotach uczczonego. 165

Najstarsze z nich mają formę dedykacji: stwierdzają, że lud poświęcił podobiznę danego człowieka bogu. Inskrypcje honoryfikacyjne występują niekiedy na stelach nagrobnych, oczywiście nad grobem znakomitych ludzi. Posąg przedstawiający zmarłego człowieka był często wznoszony w miejscach publicz­ nych przez jego rodzinę za pozwoleniem władz. Oczywiście wchodziły w grę tylko rodziny należące do elity. Na postumentach tych posągów regularnie umieszczano inskrypcje hono­ ryfikacyjne. Pełniły one podobną funkcję do tej, jaką pełniły posągi i napisy wznoszone z inicjatywy publicznej. Życie w gimnazjonach, odgrywających wielką rolę w życiu elit politycznych miast grec­ kich okresu hellenistycznego i rzymskiego, tworzyło okazję do wystawiania inskrypcji róż­ nego rodzaju. Były to na przykład listy efebów danego rocznika, uchwały honoryfikacyjne na cześć grup efebów, wykazy zwycięzców w konkurencjach sportowych na zawodach urządzanych w danym gimnazjonie, dedykacje ku czci bóstw wystawiane przez ludzi uczęsz­ czających do gimnazjonu itp. W każdym zapewne mieście imiona urzędników eponimicznych zapisywano stale na kamieniu, tak by lista była dostępna dla wszystkich i utrwalona na zawsze. Po­ siadamy takie wykazy np. dla Aten i Miletu. W wielu miastach występują inskrypcje zawierające sprawozdania złożone przez urzędników po upływie ich kadencji. W Atenach V i IV w. p.n.e. urzędnicy odpowiedzial­ ni za stan floty wojennej w tej formie publikowali sprawozdania z własnej działalności. Znamy również, przede wszystkim z Aten, ale również i z innych miast, inskrypcje podające bardzo szczegółowe sprawozdania finansowe urzędników odpowiedzialnych za budowę świątyń (np. Erechtejonu w Atenach). Dokumentacja dotycząca sprzedaży dóbr skonfisko­ wanych przez państwo drogą licytacji bywała też ryta na kamieniu. Znamy dzięki inskrypcjom umowy zawarte między państwami-miastami a o s o b a m i prywatnymi — obywatelami lub cudzoziemcami — takie jak umowy o udzie­ lenie pożyczki, wydzierżawienie robót publicznych czy też listy sum pożyczonych przez państwo od obywateli. Specyficznie ateńskie są inskrypcje zawierające wykazy danin pieniężnych nało­ żonych na poszczególne państwa Związku Delijskiego w różnych latach, po­ dobnie jak uchwały demów czy fratrii. Również tylko z Aten pochodzą inskrypcje podające informacje o inscenizacji tragedii i komedii w konkursach dramatycznych. Natomiast inskrypcje poświęcone sprawom konkursów muzycznych i zawodów sportowych znajdują się w wielu innych miastach greckich. Traktaty międzypaństwowe, przynajmniej od V w. p.n.e., byly regularnie publi­ kowane w postaci inskrypcji w państwach układających się, a czasami również w jednej z wielkich świątyń ogólnogreckich. Byly to umowy o pokój, przymierze, kapitulację, zawie­ szenie broni, isopoliteję (stosunki, przy których obywatel jednego miasta przebywający w drugim mieście miał te same prawa co obywatele drugiego miasta i odwrotnie), synojkismos (złączenie się dwóch czy kilku miast w jedno), wreszcie umowy zwane symbola (czy symbolai), dotyczące załatwiania drogą sądową sporów między obywatelami dwóch różnych państw. Również arbitraże między dwoma państwami, dokonane przez komisje składające się z obywateli trzeciego państwa, były regularnie powierzane kamie­ niowi. Kapłani świątyń wystawiali inskrypcje zawierające inwentarze skarbów świątyn­ io^

nych im powierzonych. Niektóre wielkie świątynie zapisywały na kamieniu własne dzieje, zwłaszcza opisy cudów uczynionych przez ich bóstwa. Wymieńmy teraz przykładowo niektóre grupy inskrypcji nie związanych ze spra­ wami publicznymi. Niewątpliwie najliczniejszą kategorię stanowią nagrobki. Większość z nich zawiera tylko najbardziej elementarne wiadomości o zmarłym. Bywają jednak i nagrobki o bogat­ szej treści. Szczególne miejsce zajmują wśród nich nagrobki wierszowane. Najczęściej nie­ wiele mają wspólnego z poezją, zdarzają się jednak i tu utwory o wysokiej wartości literac­ kiej. Dedykacje ku czci bóstw zarówno ze strony pojedynczych osób, jak i stowarzy­ szeń kultowych czy zawodowo-kultowych występują często. Szczególnie pospolite są na­ pisy na ex voto (lub same stanowiące ex voto). Do kategorii dedykacji ku czci bóstw należy zaliczyć m. in. niektóre inskrypcje zawiera­ jące teksty literackie: np. hymn Isyllosa z Epidauros, -tekst astronomiczny z Rodos (wyraź­ nie przedstawiony jako „dar dziękczynny"), zapewne też kronikę z Paros (tzw. Marmor Pá­ riům, o którym szerzej jest mowa w rozdziale Historiografia). Inaczej natomiast trzeba potraktować inskrypcję z Oinoandy wystawioną przez bogatego człowieka o imieniu Dio­ genes i zawierającą obszerny wykładfilozofiiepikurejskiej. Prawdopodobnie Diogenes chciał się przyczynić do rozpowszechniania jedynej wedle niego zbawiennej nauki, filozofii Epi­ kura. Stowarzyszenia kultowe i zawodowo-kultowe wystawiały oprócz dedykacji ku czci bóstw oraz wspomnianych poprzednio inskrypcji honoryfikacyjnych również inskrypcje za­ wierające ich r e g u 1 a m i n y. W niektórych miastach akty wyzwoleń niewolników podawane były do publicz­ nej wiadomości w postaci inskrypcji. Największą grupę takich inskrypcji znaleziono w świą­ tyni Apollona w Delfach. W Attyce IV w. p.n.e. istniał zwyczaj oznaczania słupem kamiennym zaopatrzonym w inskrypcję terenów zastawionych. Są to tzw. horoi hipoteczne. Mało jest dziedzin badań nad cywilizacją grecką, które by nie korzy­ stały z inskrypcji. Ale w niektórych dziedzinach wiadomości z nich po­ chodzące odgrywają szczególną rolę. Powiedzieliśmy już, że uchwały honoryfikacyjne utrwalone w inskrypcjach służą nam do badania mentalności elit politycznych w miastach greckich, zwłaszcza w okresie helle­ nistycznym i rzymskim. Należy dodać, że niektóre z nich podają nam informacje o wydarze­ niach należących do „wielkiej polityki", do kręgu działania władców hellenistycznych czy polityków i cesarzy rzymskich. Dzieje się to wtedy, gdy działalność danego człowieka, ucz­ czonego przez uchwałę, zahaczyła o wielką politykę lub została przez nią bezpośrednio uwarunkowana. Wobec przepadku prawie całej historiografii hellenistycznej i przytłacza­ jącej większości dzieł historiografii z czasów cesarstwa rzymskiego, takie informacje są dla nas bardzo cenne. Poza tym znajdujemy czasami w uchwałach honoryfikacyjnych szczegó­ łowe relacje o wydarzeniach lokalnych. W inskrypcjach jednak szukamy na ogół nie tyle takich wiadomości, które znaleźli­ byśmy w dziełach historyków greckich, gdyby te zachowały się w całości, ile takich, które zazwyczaj nie mieściły się w narracji historycznej. Jak wiadomo, historycy greccy pisali o tym, co było dla nich i dla ich publiczności najbardziej dramatyczne i wzniosłe w polity167

ce: o konfliktach, o „czynach" i „nieszczęściach" wojennych miast, władców, wybitnych poli­ tyków, o wojnach i traktatach pokojowych, o walkach wewnętrznych i intrygach. W inskryp­ cjach natomiast znajduje wyraz wiele innych aspektów życia wspólnot politycznych. Badania nad prawem greckim — zarówno nad stosunkami i normami prawnymi wew­ nątrzpaństwowymi, jak i międzypaństwowymi — opierają się w znacznej mierze na doku­ mentacji epigraficznej. Dla historii prawa w Atenach w IV w. p.n.e. posiadamy szczęśliwie wiele mów sądowych, dla Egiptu hellenistycznego i rzymskiego — papirusy, ale bez inskryp­ cji kamiennych bardzo niewiele wiedzielibyśmy o prawie greckim poza tymi obszarami czy okresami. Inskrypcje pozwalają nam odkryć, w pewnych rejonach świata greckiego, stosunki spo­ łeczne i organizację rodziny, odbiegające od tych, które są poświadczone przez źródła literackie, zwłaszcza przez literaturę attycką. Podobnie mają się rzeozy z badaniami nad ustrojami politycznymi. Źródła literackie informują nas stosunkowo nieźle o ustroju Aten i Sparty, podają czasami izolowane wiado­ mości dla kilku innych państw, ale zgoła nic o setkach pozostałych, wśród których są i mias­ ta wcale niedrugorzędne. Inskrypcje przychodzą nam tu z pomocą. Historia religii greckiej czerpie z inskrypcji wiele istotnych informacji. Prawa sakralne ukazują nam szczegółowo rytuał kultu publicznego, dedykacje prywatne i napisy wysta­ wione przez stowarzyszenia kultowe rzucają światło na religię, jaka była piaktykowana poza obrzędami państwowymi. W badaniach nad zawodami muzycznymi i sportowymi, nad widowiskami wszelkiego rodzaju (tragedie, komedie, mim, walki gladiatorów) inskrypcje stanowią niezbędne uzu­ pełnienie źródeł literackich. W studiach nad historią gospodarczą inskrypcje greckie odgrywają na ogół mniejszą rolę niż w poprzednio wymienionych dziedzinach. Tylko dla niektórych odcinków historii gospodarczej (np. dla historii stosunków agrarnych w państwie Seleucydów) inskrypcje stanowią naszą główną lub jedyną dokumentację. Rzecz jasna, dokumentacja ta nie ma charakteru masowego, nie dopuszcza stosowania metod statystycznych, nie pozwala usta­ lać stosunków ilościowych. Wyjątek stanowią stemple na amforach w tych wypadkach, gdy odkrywane są w toku systematycznych poszukiwań archeologicznych. Badacz zajmujący się antroponomastyką znajduje bardzo obfite źródła w inskrypcjach wszelkiego rodzaju. Do badań nad dialektami greckimi inskrypcje są naszymi głównymi źródłami. Ponadto, razem z papirusami, służą nam do badań nad językiem „wspólnym" (tzwf koině), formującym się w toku IV w. p.n.e. i używanym następnie powszechnie w świe­ cie greckim. Wspomnijmy też, że badania nad literaturą hellenistyczną znalazły w wielkich uchwa­ łach honoryfikacyjnych niezbędne oparcie przy rekonstruowaniu stylu prozy artystycznej, gdyż piśmiennictwo epoki prawie całkowicie przepadło. Przytłaczająca większość zachowanych inskrypcji greckich pochodzi z okresu helleni­ stycznego i — w jeszcze większej mierze — z okresu cesarstwa rzymskiego (aż do końca III w.). Wzbogacają one w sposób istotny bazę źródłową, dzięki której poznajemy jed­ nolitą cywilizację, charakterystyczną dla świata greckiego w tych okresach. Ważne są przede wszystkim jako świadectwa pozwalające nam ustalić, w jakiej mierze i w jakich formach polis, jako typ organizacji politycznej i jako układ odniesienia życia religijnego i umysło­ wego, istniała nadal obok i wewnątrz wielkich monarchii hellenistycznych lub państwa J6S

rzymskiego. W celu obalenia pokutującej jeszcze opinii, wedle której polis miałaby zginąć na polu bitwy pod Cheroneą w 338 r. p.n.e., nic nie służy tak dobrze, jak lektura inskrypcji z okresu hellenistycznego i rzymskiego. O inskrypcjach z okresu archaicznego i klasycznego można ogólnie powiedzieć, że naj­ istotniejsza ich wartość polega na tym, iż ukazują nam różnorodność świata greckiego z tych czasów. Pozwalają nam znacznie rozszerzyć obraz, jaki możemy sobie stworzyć na podstawie źródeł literackich; ujawniają nam formy organizacji społecznej, politycznej i praw­ nej, życia religijnego i języka, o których nie mielibyśmy żadnego pojęcia, gdybyśmy musieli polegać tylko na źródłach literackich.

BIBLIOGRAFIA Najlepszym wstępem o charakterze systematycznym jest zwięzła książka: G. Klaffenbach, Griechische Epigraphik, Gottingen 1957, ss. 107. Rozdział Epigraphies. Roberta w pracy zbiór. L'histoire et ses méthodes, Paris 1961 (w serii Encyclopédie de la Pléiade), s.453 - 497 jest natomiast znakomitym wprowadzeniem niesystematycznym, pozwala — by tak rzec — odczuć smak inskrypcji greckich i badań epigraficznych, przekazuje ponadto wiele wskazówek o charakterze metodycznym — owoc ogromnego doświadczenia tego badacza. Istnieje przekład niemiecki tegO"szkicu w postaci osobnej broszurki; w odróżnieniu od orygi­ nalnej publikacji jest on zaopatrzony w przypisy. W wielu sprawach przestarzały, mimo to jednak nadal pożyteczny jest podręcznik: S. Reinach, Traitě ďépigraphie grecque, precede d'un Essai sur les inscriptions greeques par C. T. Newton, Paris 1885, ss. XLIV+ 560. Istnieje obszerny podręcznik M. Guarducci, Epigrafia greca, t. I: Caratteri e storia della disciplina. La scrittura greca dalle origini all'eta imperiale, Roma 1967, ss. 580, t. II: Epigrafi di carattere pubblico, Roma 1969 (1970), ss. 768, t. Ill: Epigrafi di carattere privato, Roma 1974 (.1975), ss. 611, zaplanowany t.rVma dotyczyć inskrypcji o charakterze sakralnym,zarówno pogańskich, jak i chrześcijańskich.Podręcz­ nik ten zawiera wiele pożytecznych informacji szczegółowych oraz konkretnych przykładów dla każdej kategorii inskrypcji; ujęcie tematu jest jednak wielokrotnie naiwne. Dla wszystkich problemów dotyczących greckich inskrypcji archaicznych i ich datowania podstawową pracą jest L. H. Jeffery, The Local Scripts of Archaic Greece, Oxford 1961, ss. 416+73 tablice. Wielką wartość poznawczą dla badań epigraficznych mają niektóre wybory inskrypcji opatrzone bogatym komentarzem: Syll.3; Choix d'inscriptions greeques, Paris 1960 oraz Nouveau choix d'inscriptions greeques, Paris 1971, przygotowane pod kierunkiem J. Pouilloux; M. N. Tod, A Selection of Greek Histo­ rical Inscriptions, t. II, Oxford 1948; R. Meiggs, D. Lewis, A Selection of Greek Historical Inscriptions to the End of the Fifth Century B. G, Oxford 1969. Wreszcie, jak już pisaliśmy we wstępie do tego rozdziału, podstawowe znaczenie ma lektura dziel L. Roberta oraz przeglądów publikowanych przez niego i 1. Robert pt. Bulletin épigraphique.

3. INSKRYPCJE ŁACIŃSKIE JAN TRYNKOWSKI

Epigrafika łacińska powinna odgrywać istotną rolę w procesie kształcenia w zakresie historii starożytnej na poziomie uniwersyteckim. Całkowita nieznajomość języka greckiego wśród studentów lat młodszych zmusza do posługiwania się w czasie zajęć głównie przykładami

im

inskrypcji łacińskich. Odpowiednio wyselekcjonowany materiał inskrypcyjny dzięki swe; zwięzłości i istnieniu powtarzających się formuł ułatwia słuchaczom kontakt ze źródłen w jego oryginalnym brzmieniu (nawet przy niedoskonałej znajomości łaciny). Fakt tei powoduje, iż niniejsza część Vademecum nie może ograniczyć się do prezentacji i ogólnej charakterystyki danej kategorii źródeł czy dyscypliny. Musi to być zarys typu podręczni­ kowego, ułatwiający próby samodzielnego posługiwania się materiałem inskrypcyjnym i roz­ wiązywania prostszych problemów stąd wynikających. Najstarsze inskrypcje łacińskie pochodzą już z VI w. p.n.e. (patrz A. Sadurska, Archeolo­ gia starożytnego Rzymu, 1.1, Warszawa 1975, s. 57-60,244-245),jednakże aż do schyłku repu­ bliki liczba napisów wykonanych na materiałach umożliwiających im przetrwanie była nie­ wielka. W gruncie rzeczy dopiero epoka cesarstwa, a zwłaszcza wieki II i III n.e. charaktery­ zują się ogromną liczbą zachowanych napisów. Dlatego też poniższa część Vademecum dotyczyć będzie głównie epigrafiki łacińskiej okresu cesarstwa rzymskiego, poświęcając znacznie mniej uwagi zagadnieniom genezy zjawisk występujących w napisach. Zasady, edytorskie przyjęte przy cytowaniu inskrypcji łacińskich są objaśnione na końcu rozdziału (patrz. s. 207).

PISMO

Rodzaje pisma Nie podejmując tutaj problematyki związanej z genezą alfabetu łacińskiego i początkowym okresem rozwoju pisma w Rzymie (na ten temat można znaleźć informacje we wszystkich podręcznikach epigrafiki, patrz też A. Gieysztor, Zarys dziejów pisma łacińskiego, Warsza­ wa 1973, s. 46-80 oraz literatura tam cytowana), wystarczy stwierdzić, że w okresie I w. . p.n.e. — Iw. n.e. uformowały się podstawowe rodzaje pisma spotykane w zdecydowanej większości zabytków ępigraficznych. Scriptura monumentalis stosowana była w napisach o charakterze oficjalnym lub winnych wypadkach, gdy chodziło o nadanie im szczególnie uroczystej wymowy. Tomąjuskułowe pismo odznacza się zgeometryzowaniem kształtów liter (stosowanie kąta prostego i krzywizn zbliżonych do wycinków koła), dających się wpisać w prostokąt lub kwadrat, stąd inna nazwa tego pisma — scriptura quadrata (pátrz ii. 6a i 6b). Odmianą tego pis­ ma stosowaną w napisach kamiennych o charakterze mniej uroczystym a przede wszyst' kim w napisach na metalu i napisach malowanych (tituli picti) była scriptura actuaria. Pismo to równie czytelne i wyraziste co scriptura monumentalis nie miało jej statyczności i geometryczności, które to cechy utraciło na rzecz płynności linii i większej dynamiki form (patrz ii. 1). Znacznie różniło się od wymienionych wyżej rodzajów pismo potoczne, kursywne (scriptura cursiva). Przykłady tego pisma zachowały się na tabliczkach wos­ kowych (z Pompei, Alburnus Maior w Dacji i Vindolanda w Brytanii), wydrapywane na ścianach domów, na glinie przed jej wypaleniem itp. Lektura tego pisma, podlegającego zroianom w zależności od indywidualnych nawyków piszącego, sprawia trudności i wyma­ ga znacznej wprawy (patrz ii. 2). 170

*í "

Napis wyborczy pompejaůski: fi. Postunuum Modestum Przykład scnptura actuaria z I w. CIL IV 7580

qumqfuennalemHogfo)

*§É1

ím wmmmĚĚĚIĚ^ĚĚĚl9lm ^g9Ě8mSl999Ě

'WS

2 . Pompejaňski napis ścienny. Przykład scriptura cursiva z I w. (zob. str. 191). CIL IV 4091

Alfabet Ahabet rzymski, uformowany ostatecznie w końcu republiki i używany przez następne wieki w zasadzie bez zmian, składał się z 23 liter: A B C D E F G H I K L M N O P Q R STVXYZ. G-wprowadzone zostało do alfabetu rzymskiego w III w. p.n.e., do tego czasu Wo funkcje pełniło C -.sytuacja ta zostawiła ślad w tradycyjnym zapisie dwóch praenominaGatus i Gnaeus, które występują w napisach jako — C(aius) i Cn(aeus). 171

K — było używane w niezmiernie rzadkich wypadkach w takich słowach, jak Kalendae, Kaeso, lub też jeszcze rzadziej zastępując niekiedy literę C przed A lub spółgłoską, np. w słowie Kastellum. I i V służyły do oznaczania zarówno spółgłosek, jak i samogłosek (IMPERATOR, IVPPITER, VIR, VXOR) /\/y — archaiczne, pięciolaskowe używane było wyłącznie do zapisywania imienia Manius. Y i Z — pojawiły się w I w. p.n.e. i służyły do transkrypcji greckich liter ypsilon i dzeta (Zephyrus). \ Znaki rozdzielające W inskrypcjach łacińskich stosowano odstępy między wyrazami, umieszczając w nich czę­ sto odpowiednie znaki rozdzielające, zazwyczaj w połowie wysokości liter w wierszu. Miały one różnorodne formy — kropki, trójkąty, kwadraty, niekiedy przybierają kształt ozdobnych listków (hederae distinguentes). Kamieniarze wykonujący napisy używali cza­ sami tych-znaków jako elementu ornamentacyjnego. Spotykamy napisy, w których takimi kunsztownie opracowanymi znakami rozdzielane są poszczególne sylaby wyrazu lub nawet pojedyncze litery.

Skróty Ograniczona powierzchnia, którą dysponowano dla rozmieszczenia na niej napisu, jak też i opór stawiany przez specyficzny materiał pisarski, jakim był kamień, powodowały, iż dążono na ogół do zwięzłego formułowania myśli (styl lapidarny). Te same przyczyny wywołały pojawienie się i rozpowszechnienie systemu skrótów. Skracano nazwy osobowe, określenia urzędów, wyrazy i zwroty częściej stosowane, np.: M — M(arcus), COS — co(n) s(ul), SPQR — S(enatus) p(opulus)q(ue) R(omanus), L D D D — l(ocus) d(atus) d(ecreto) d(ecurionum). Przy stosowaniu skrótów, podwajając lub potrajając litery można było wyrazić liczbę mnogą (AVGG NN — Aug(usti) n(ostri duo), AVGGG NNN — Aug(usti) n(ostri tres)). Ten rzymski sposób przetrwał do dziś (np. s. — strona; ss. — strony).

Ligatury W dążeniu do zaoszczędzenia miejsca uciekano się również do tworzenia ligatur — graficz­ nych zbitek kilku liter. Ligatury dwóch, trzech, czterech a nawet pięciu liter / t . —ae; ^ R — aur; ® — or pojawiają się w napisach, generalnie rzecz biorąc, tym częściej z im późniejszego okresu pochodzi napis (to samo w zasadzie można powiedzieć i o skrótach). O ile przy pewnej wprawie rozpoznanie liter składających się na ligature nie powinno powo­ dować większych trudności, to nie zawsze jest jasne w jakiej kolejności litery te należy czy­ tać (np. >fi —może oznaczać zarówno „ti", jak „it" ) — patrz ii. 3. 172

\ 3N Stela nagrobna centuriona legionu XX. ftfzykład użycia znaków rozdzielają­ cych oraz licznych ligatur. I w.-Colches­ ter .(Camulodunum). CIL VII 90 = RIB 200

Cyfry Cyfry rzymskie są szeroko stosowane do dziś dnia, nie ma więc potrzeby szerszego ich omawiania. Ten znany nam system cyfrowy stosowany był jednak w napisach w sposób znacznie bardziej elastyczny, niż to czynimy dzisiaj. Wystarczy to zilustrować kilkoma przykładami: 4 — IV lub IIII, 8— VIII lub 1IX, 9 — Villi lub IX, 18 — XVIII lub XIIX 19 - XIX lub XVIIII, 28—XXVIII lub XX1IX, 43 —XLIII lub VIIL, 45 —XLV lub VL. 48 - XLVIII lub XLIIX lub IIL, 52 — LII lub XXXXXII, 500 — B , 1000 — M luboo 10000— (CU) lub (ilu, 100000— (((|))) lub |||||||, 1000000— ((((|)))). Pozioma linia nad cyfrą oznaczała jej tysiąckrotne zwiększenie: II — 2000 (można było też zapisać MM). Dwie pionowe linie w połączeniu z poziomą oznaczały zwiększenie o sto tysięcy razy: 1X1 — 1000000. S (skrót od semis) oznaczało połowę: XIIIS — 13,5. 173

RZYMSKI SYSTEM IMIENNICZY

/

Rzymski system imienniczy był dość skomplikowany nie tylko z racji wieloczłonowości pełnego imienia, ale również z powodu jego zależności od płci czy położenia prawnego osób.

Elementy pełnego imienia rzymskiego Praenomen (imię, imię indywidualne). Imię indywidualne — praenomen było najważ­ niejszym elementem antroponomastycznym w epoce najstarszej, w miarę jednak upływu czasu znaczenie jego malało. Zmniejszała się też stale liczba praenpmina będących w użyciu, tak że w praktyce w napisach okresu cesarstwa występuje ich zaledwie kilkanaście (z zasady zapisywane są one w formie skróconej), np.: A, AVL — Aulus (istniała też potoczna forma Olus skracana O); AP, APP — Appius; C — Gaius; CN — Gnaeus; D, DEC — Decimus; K — Kaeso; L — Lucius; AV — Manius; M — Marcus; MAM — Mamercus; N — Numerius; P — Publius; Q — Quintus; S, SP — Spurius (mogło też występować w swym podstawowym znaczeniu — dziecko nieślubne); SER — Servius; SEX — Sextus; TI, TIB — Tiberius; T — Titus; V — Vibius. Praenomen nadawano chłopcu w dziewią­ tym dniu po urodzeniu. O ile w okresie republiki praenomen dziedziczył po ojcu w zasadzie tylko najstarszy syn, to w okresie cesarstwa powszechnie (choć nie jest to regułą) wszyscy synowie noszą praenomen ojca. Nomen (nomen gentile, gentilicium)— imię rodowe, nazwisko. Imię rodowe jbyło dzie­ dziczne i wskazywało na przynależność do określonej gens. Gentilicium posługiwały się wyłącznie osoby posiadające obywatelstwo rzymskie (lub latyńskie). Kobiety dziedziczyły imię rodowe (podobnie jak mężczyźni) po ojcu, nie zmieniając go w momencie zamążpójścia. Wg Warrona w okresie republiki było ok. 1000 różnych nomina, w okresie późniejszym liczba ich wzrosła tak, że w zasadzie nie sposób sporządzić ich pełnego wykazu. W pierw­ szych wiekach pryncypatu szczególnie rozpowszechniły się gentilicia cesarskie (w rezul­ tacie nadawania praw obywatelstwa różnym grupom mieszkańców, jak też w wyniku wyzwalania niewolników), takie jak Iulius, Claudius, Flavius, Cocceius, Ulpius, a zwłaszcza Aelius i Aurelius. Nomen w'zasadzie występuje w napisach w postaci rozwiniętej, tylko w wypadkach niektórych najpospolitszych mogło być skracane: Ael(ius), Aur(elius), Ulp(ius), Cognomen (przydomek). Ograniczona liczba praenomina, jak też fakt, że do tej samej gens niejednokrotnie należała znaczna liczba ludzi (noszących w konsekwencji to samo nomen), spowodowały, że te dwa najstarsze składowe elementy rzymskiego systemu imienniczego przestały wystarczać. Pojawił się początkowo sporadycznie, a już w schyłkowym okresie republiki powszechnie, element trzeci — cognomen. Cognomen mógł służyć jako swego rodzaju uzupełnienie gentilicium zwłaszcza w wypadku starych i bardzo rozgałęzio­ nych rodów. Tak na przykład Cornelii dzielili się m. in. na: Cornelii Scipiones, Cornelii Balbi, Cornelii Cethegi, Cornelii Cossi, Cornelii Lentuli i in. Znacznie powszechniejsze były cognomina indywidualne, które początkowo były urabiane od cech fizycznych 174

\(Crassus, Caecus, Rufus), charakteru (Severus, Probus), rodzaju zajęć (AgricoJa, Bubulcus, Figulus) itp. ich nosicieli. Z biegiem czasu utraciły jednak one swe pierwotne znaczenie. Bardzo często stawaiy się dziedziczne. Studiując napisy możemy łatwo stwierdzić powtarzal­ ność pewnych cognomina w jednej i tej samej rodzinie. Wydaje się jednak, że przy general­ nej praktyce dziedziczenia przydomków nie istniały tu jakieś bardziej szczegółowe zasady. Syn mógł dziedziczyć cognomen po ojcu, matce, dziadku (dość częste) lub innym krewnym. Mógł przyjmować taki przydomek bez żadnych zmian, ale nie było też rzadkie, że zmieniała się forma cognomen (np. cognomen ojca Rufus a syna Rufinus — w następnym pokoleniu mogło być odwrotnie). W okresie cesarstwa obok cognomina łacińskich (lub italskich), pojawiły się też inne — greckie, celtyckie, iliryjskie, trackie, semickie i in. Nie muszą one jednak jednoznacznie wskazywać (dotyczy to głównie przydomków rzymskich i greckich) na etniczną przynależność ich nosicieli. Supernomina. W sytuacji, w której Rzymianin miał oficjalnie kilka różnych cognomina, używał najczęściej w życiu prywatnym tylko jednego; spotykamy się też z przypadkami gdy ludzie, którzy świeżo otrzymali obywatelstwo rzymskie wraz z nowym rzymskim cogno­ men, nadal wśród bliskich używali swego dotychczasowego „barbarzyńskiego" imienia. W takich wypadkach mówimy o supernomina, jest ich kilka rodzajów. Agnomen —przydomek (czy też przezwisko) połączone z oficjalnym imieniem for­ mułą „qui et" lub „sivé", np.: Q. Hortensius Donatus qui et Muttunos (CIL VIII 22805) lub Axsillius Avitus sivé Sacruna (CIL XIII 3641). Signum — (również można tłumaczyć jako przydomek lub przezwisko, ale w zasadzie w języku polskim nie ma odpowiednika, dosłownie — znak) wyróżnia się kilka ich rodza­ jów. Najczęściej spotykane stoi przy oficjalnym imieniu i jest właśnie tak oznaczone (sig­ num indywidualne), np.: M. Magius Sotericus signo Hilari (CIL XII 1982). Filiacja. Wskazówką, że Rzymianin był człowiekiem wolnourodzonym byłafiliacja— wymienienie imienia (praenomen) ojca. Informację tę umieszczano bezpośrednio po gentilicium z zasady w formie skróconej (np.: M. Vibius M. f. Longua = M(arcus) Vibius M(arci) f(ilius) Longus). Niekiedy podawało się nie tylko czyim synem był dany człowiek, ale i czyim wnukiem, prawnukiem i praprawnukiem — f(ilius), n(epos), pronep(os), abnep(os). Tribus. Tribus istniały początkowo jako jednostki terytorialne. Liczba ich wzrastała aż do 35. Następnie mimo wzrostu obszaru państwa nie powiększano ich liczby,' zapisując do starych tribus nowych obywateli. W konsekwencji utraciły swój terytorialny charakter. Każdy obywatel rzymski musiał być zapisany do jednej z tribus, której nazwa (w postaci skróconej) wymieniana jest w napisach między filiacja a cognomen (L. Gellius L.f. Tro. Primus = L(ucius) Gellius L(ucii) f(ilius) Tro(mentina tribu) Primus). Oto nazwy owych 35 tribus w alfabetycznym porządku wraz z używanymi skrótami: Aem(ilia), Ani(ensis), Arn(ensis), Cam(ilia), Cl(audia), Clu(stumina), Col(lina), Cor(nelia), Esq(uilina), Fab(ia), Fal(erna), Gal(eria), Hor(atia), Lem(onia), Maec(ia), Men(enia), Ouf(entina), Pal(atina), Pap(iria), Pol(lia), Pom(ptina), Pub(lilia), Pup(inia), Quir(ina), Rom(ilia), Sab(atina), Scap(tia), Ser(gia), Stel(latina), Sub(urana) lub Suc(usana), Ter(etina)„ Tro(mentina), Vel(ina), Vol(tinia), Vot(uria). Ponieważ obywatele każdej colonia civium 175

Romanorum byli zapisani do jednej tribus, wzmianka o niej przy nazwisku może być' cenną wskazówką mówiącą nam o tym, z którego miasta dany człowiek pochodzi. Trzeba też tu wspomnieć o tzw. pseudotribus — w miejscu zarezerwowanym dla nazwy tribus w nazwisku człowieka, pojawiają się niekiedy skrócone gentilicia cesarskie: zamiast Pap(iria) — Ulp(ia), zamiast Ser(gia) — Ael(ia) i in. Wydaje się, że w koloniach, które otrzymały tę rangę z woli danego cesarza i zapisane są w związku z tym do „jego" tribus, podkreśla się w ten sposób związek miasta z osobą władcy — dobroczyńcy. Po 212 r. (edykt Karakalli), gdy praktycznie każdy wolny mieszkaniec imperium zyskał prawa obywatelstwa, nie* było dalej potrzeby umieszczania nazwy tribus przy imieniu. Tym dziwniejsze się wydaje, że w napisach z pierwszej połowy III w. wymienianie tribus wcale nie znika. Nie można wykluczyć, że ludzie, którzy posiadali obywatelstwo rzymskie starej daty, chcieli w ten sposób odróżnić się od tych, którzy je uzyskali dopiero od Kara­ kalli. Domicilium, origo. Niekiedy w napisach pojawia się przy imionach osób wskazówka dotycząca miejsca pochodzenia, urodzenia, miasta, którego dany człowiek jest obywatelem, przynależności etnicznej. Nazwa miasta, z którego dany człowiek pochodzi, jest umieszczona z reguły po cognomen: Q. Annius Q.f. Iuncianus, Emona (CIL VI 34408). Słowo natione — wskazuje raczej na grupę etniczną, do której człowiek należy: Dubitatia Castula, natione Syria (CIL XIII 5373) (ale patrz T. Zawadzki, Zakres i znaczenie terminu Pannonius [w:] Studia Historka w 35-lecie pracy naukowej H. Łowmiańskiego, Poznań 1961, s. 27-35). Słowo domo wskazuje na miasto, którego dany człowiek jest oby­ watelem: M. Ulpius M.f. Iustinus, domo Savana (CIL VI 3336).

Imiona kobiet Kobiety z zasady nie używały praenomen, atylkogentilicium i cognomen, mogła w ich na­ zwisku wystąpićfiliacjaoraz imię męża w genetivus, np. Caecilia, Q. Cretici f(ilia) Metella, Crassi (CIL VI 1274) = Caecilia Metella córka Quintusa Creticusa, żona Crassusa). Wychodząc za mąż nie zmieniały swego nazwiska rodowego. Imiona dzieci naturalnych (tzn. takich, których rodzice nie byli połączeni conubium) formowane były w sposób specjalny. Dziecko takie dziedziczyło gentilicium po matce (z punktu widzenia prawa nie miało ono ojca). Filiacja była albo imaginacyjna (podawano dowolny praenomen), albo pisano Sp(urii) f(ilius) co wyraźnie wskazywało na charakter związku rodziców danej osoby: P. Barbius Sp. f. Primus (CIL III 11562).

Imiona osób adoptowanych Adopcja była w Rzymie (a zwłaszcza w epoce cesarstwa) zjawiskiem dość rozpowszechnio­ nym. Adoptowany musiał mieć gentilicium adoptującego ojca, ponieważ prawnie należał do jego rodu. Często dodawano cognomen utworzone z nomen gentile, jakim posługiwał . się adoptowany przed adopcją, zakończone końcówką — anus, np. Cornelius Scipio Aemilianus — nazywał się tak właśnie, ponieważ jego ojciec nazywał się Aemilius Pawlus,. 176

adoptował go zaś Cornelius Scipio. Dla okresu cesarstwa trudno byłoby sformułować precyzyjne zasady, wedle których tworzono imiona osób adoptowanych. Zawsze jednak formowane były one z elementów składowych imienia danego człowieka sprzed adopcji i z elementów składowych imienia osoby adoptującej. Cesarz Antoninus Pius nazywał się początkowo T. Aurelius Fulvius Boionius Arrius Antoninus, po adopcji przez Hadriana (P. Aelius Hadrianus) używał imienia T. Aelius Hadrianus Antoninus.

Imiona niewolników Niewolnicy z zasady nosili jedno imię indywidualne, które w większości wypadków zale­ żało od woli właściciela. Po imieniu niewolnika mogło się znajdować imię właściciela w genetivus: Philetus, Iul(ii) Rufini (servus) (CIL III 8020); Callistus Aug(usti) nostri věrna (CIL III 1085) — věrna to niewolnik z urodzenia.

Imiona wyzwoleńców Wyzwolony niewolnik przyjmował praenomen i nomen gentile swego dotychczasowego patrona oraz cognomen będące jego dotychczasowym imieniem niewolniczym. W miejscu zarezerwowanym nafiliacjęumieszczano praenomen patrona (w skrócie) i słowo l(ibertus)— wyzwoleniec: L. Atilius L(ucii) l(ibertus) Saturninus (ILS 8507) lub M. Ulpius Aug(usti) lib(ertus) Hermias (CIL III 1312). W ostatnim wypadku mamy do czynienia z wyzwolerw cem cesarza Trajana.

Imiona ludzi otrzymujących obywatelstwo rzymskie Osoba obdarzona obywatelstwem rzymskim przyjmowała praenomen i nomen gentile osoby nadającej to obywatelstwo, zachowując jako cognomen swe dotychczasowe imię indywidualne. Dodane do systemu tria nomina imię ojca nie będące rzymskim praenomen świadczyło dowodnie, że dany człowiek nie jest obywatelem rzymskim z urodzenia: M(arcus) Ulpius Melei f(ilius) Longinus (CIL III 5670). Mamy tu do czynienia z człowiekiem wol­ nym, początkowo nie posiadającym obywatelstwa rzymskiego i nazywającym się wtedy zapewne Longinus Melei f(ilius). Otrzymał on prawa obywatelskie od cesarza Trajana (M. Ulpius Traianus).

Imiona peregrini Wolni mieszkańcy imperium rzymskiego nie posiadający praw obywatelskich (peregrini) posługiwali się nazwiskiem złożonym z imienia indywidualnego oraz imienia ojca w gene­ tivus. i2 — Vadessecum historyki t. 1

777

Eupator Eumeni (filius) (CIL XVI 75) — imiona greckie; Bato Scenobarbi (filius) (CIL X 3618) — imiona iliryjskie; . Bolhas Bannaei (filius) (CIL III 7693) — imiona semickie; Mucapor Mucatralis (filius) (CIL XIII 11941) — imiona trackie.

KATEGORIE NAPISÓW

Napisy nagrobkowe (tituli sepulcrales) Jest to niewątpliwie najczęstsza kategoria napisów. Rzymianie praktykowali jednocześnie zarówno grzebanie zwłok ludzi zmarłych (inhumacja), jak i ich spalanie (kremacja). Dopiero zwycięstwo chrześcijaństwa położyło kres praktyce kremacji. Oczywiście stosowanie jed­ nego lub drugiego obrządku miało istotny wpływ na formę samego grobu i nagrobka. Formy nagrobków były różne, mogła to być kamienna kolumna, znacznie częściej płyta (stela) nierzadko bogato dekorowana motywami ornamentalnymi lub scenami figuralnymi pozostającymi w związku z życiem zmarłego czy systemem wyobrażeń religijnych. Nad miejscem, w którym zakopano urnę, ustawiano często nagrobny ołtarz będący obiektem określonych obrzędów ku czci zmarłego. W końcu republiki i na początku cesarstwa możne rodziny budowały wielkie grobowce, w których murze, w miejscach do tego przeznaczo­ nych, ustawiano urny z prochami zmarłych, najczęściej wyzwoleńców i niewolników z owej familia (ponieważ taki system rozlokowania urn przypominał sposób rozmieszczania gołę­ bi w gołębniku — nazywano takie grobowce — columbarium) i zasłaniano niszę z urną marmurowymi płytkami z odpowiednimi napisami (czasem napisy umieszczano wprost na urnie). Najbogatsi wznosili mauzolea. Tekst napisu nagrobnego był podporządkowany pewnym ogólnie przyjętym zasadom i wypracowanym w ciągu wieków zwyczajom. W Rzymie początkowo napis nagrobny za­ wierał wyłącznie imię zmarłego w nominativus (później także w genetivus). Stopniowo napis taki wzbogacał się o inne elementy — wiek zmarłego, jego zajęcia, informacje dotyczące samego nagrobka a wreszcie i osób, które go wystawiły. Od początku epoki cesarstwa napisy nagrobne zaczynają się najczęściej od formuły dedykacyjnej bóstwom podziemi—DiisManibus (D M) lub pamięci zmarłego—Memoriae.Po takiej formule wprowadzającej umieszcza­ ne było imię zmarłego (z reguły w genetivus, czasem zaś w dativus lub nominativus), informa­ cje o jego zawodzie, funkcjach, jakie pełnił za życia, pozycji społecznej. Następowały infor­ macje o długości życia (czasem z dokładnością do miesięcy, dni a nawet godzin—vixit annos, menses, dies, horas) a w wypadku żołnierzy lat służby. Czasem podawano okoliczności śmierci (interfectus a latronibus — zabity przez rozbójników itp.). W końcowej części napisu pojawiały się informacje o osobie, która nagrobek wystawiła, jej stosunku do zmar­ łego itp. Tutaj też pojawiają się, ujęte w schematyczne najczęściej formuły, wyrazy smutku rodziców po stracie dziecka, męża z powodu śmierci żony itd. Napis kończy się zwykle jedną z następujących formuł (lub jej wariantów), dotyczących zmarłego lub osoby wysta­ wiającej nagrobek: H S E — hic situs est — tutaj jest pochowany; B M P — bene merenti posuit — dobrze zasłużonemu postawił (nagrobek); 178

H EX T F C — heres ex testamente faciendum curavit — dziedzic (spadkobierca) na pod­ stawie testamentu zatroszczył się o sporządzenie (nagrobka); S T T L — sit tibi terra levis — niech ci ziemia będzie lekką. Przykłady napisów nagrobnych: CIL IIÍ 2436 —-Salonae (Dalmatia): D M D(iis) M(anibus). Moenius Herma, Murgidi(a)e MOENIVS HE Hil(arae) coniug(i) rarissim(ae) posuit et sib(i), eon RMA MVRGIDIE q(ua) per mułt(os) annos bene vixit. HIL CONIVG RAR Bogom Manom. Moenius Herma postawił sobie i MurISSIM POSVIT ET SI gidii Hilarze, żonie najbardziej wyjątkowej, z którą przez B CON Q PER wiele lat żył dobrze. MULT ANNOS BE NE VIXIT Zwraca tu uwagę, często spotykany obyczaj wystawiania sobie nagrobków i odpowiednich napisów jeszcze za życia, jak to uczynił Moenius Herma. Towarzyszą im często formuły: vivus fecit, se vivo fecit, vivo sibi fecit itp. CIL III 3666 — Crumerum (Pannonia Inferior): D(iis) M(anibus) et Memoriae Anniae Lupae quae D M vixit annis Villi, mens(ibus) XI, dieb(us) XVI, C(aius) ET MEMORIAE Ann(ius) Candidianus et Aurelia Lupa, parentes filiae ANNIAE LVPAE " carissimae f(aciendum) c(uraverunt). QVAE VIXIT AN Bogom Manom i Pamięci Annii Lupy, która żyła lat 9, NIS Villi MENS miesięcy 11, dni 16. Gąjusz Anniusz Kandidianus i Aure­ XI DIEB XVI C lia Lupa — rodzice, córce najdroższej zatroszczyli się ANN CANDID! o wystawienie (uczynienie). ANVS ET AVRELIA LVPA PARENTES FILIAE CARISSIMAE F C Zwraca uwagę dokładność, z jaką podany został wiek zmarłej. Niekiedy jest to dokładność pozorna. Dość często długość lat życia podawana jest na nagrobkach w zaokrągleniu. Po­ nieważ istniał obyczaj świętowania rocznicy dnia urodzin (dies natalis), można było nie wiedzieć dokładnie ile lat przeżył dany człowiek, potrafiąc jednocześnie precyzyjnie podać w miesiącach, dniach a nawet godzinach różnicę czasu między chwilą śmierci a dniem narodzin (patrz: Kwame Nkrumah, Autobiografia, Warszawa 1958, s. 13). CIL XIV 339 — Ostia: C CORNELIVS C LIB ISOCHRYSVS SEVIR AVG IDEM Q Q FECIT SIBI ET SILIAE TYRANNIDI VXORI ET C CORNELIO ISOCHRYSIANO F ET C CORNELIO SILIANO F ET C SILIO FAVSTO PRIVIGNO LIBERTIS LIBERTABVS POSTERISQVE EORVM H M H E N S 12»

C(aius) Cornelius C(ai) lib(ertus) Isochrysus sevir Aug(ustalis) idem q(uin)q(uennalis) fecit sibi et Siliae Tyrannidi uxori et C(aio) Cornelio Isochrysiano f(ilio) et C(aio) Cornelio Siliano f(ilio) et C(aio) Silio Fausto privigno, libertis libertabus posterisque eorum. H(oc) m(onumentum) h(ere179

IN F P XXX IN A P XXX

dem) e(xterum) n(on) s(equetur) In f(ronte) p(edes) XXX, in a(gro) p(edes) XXX. Gaiusz Korneliusz Isochrysus, wyzwoleniec Gąjusza, sevir a także quinquennalis Augustalow, uczynił (ten grobowiec) sobie i Silii Tyrannis żonie, i Gajuszowi Korneliuszowi Isochrysianusowi synowi, i Gajuszowi Korneliuszowi Silianusowi, i Gajuszowi Siliusowi Faustusowi pasierbowi, wyzwoleńcom, wyzwolenicom i ich potomkom. Spadkobiercom obcym grobowiec nie może być przekazany. (Grobowiec mierzy) od strony frontowej 30 stóp, od strony bocznej 30 stóp. W napisie mowa jest o grobie całej familii, obejmującej również wyzwoleńców a także ich potomków (stereotypowa formuła: libertis libertabusque posterisque eorum). Zastrzega się, że miejsce grobowe nie może przejść na spadkobierców spoza rodziny. Niekiedy zastrzega się w napisach, że w ogóle żadni spadkobiercy nie mogą z takie­ go grobu korzystać (hoc monumentům heredem non sequetur = H M H N S). Warto zwrócić uwagę na nazwiska członków tej rodziny. Ojciec jest wyzwoleńcem jakiegoś C. Kor­ neliusza, od którego otrzymał zarówno praenomen, jak i gentilicium. Cognomen Isochrysus to jego dawne imię niewolnicze. Obaj synowie noszą to samo praenomen odziedziczone po ojcu. Cognomen pierwszego z nich (Isochrysianus) utworzony został z cognomen ojca cognomen zaś drugiego (Silianus) z nomen gentile matki. W napisie wymieniony jest również pasierb (privignus) głowy rodziny, będący dzieckiem pochodzącym z nieważnego wobec prawa związku matki; używa on gentilicium swej matki. Napisy wotywne (tituli sacri) Jest to częsta kategoria napisów wykonywanych na różnego rodzaju przedmiotach lub budowlach ofiarowanych bóstwu. Początkowo były one niezmiernie oszczędne w słowach, zawierały często tylko imię bóstwa i nazwę przedmiotu mu ofiarowanego, np. CIL I2, 447 = CIL XI 6708,8 — Tarquinii (IV — III w. p.n.e.'): MENERVAI POCOLOM. W łacinie klasycznej napis brzmiał­ by : Minervae poculum = Minerwie kielich. W czasach późniejszych napisy takie zaczy­ nają się coraz bardziej wzbogacać — pojawia się w nich nazwisko dedykanta, np. CIL I2 2828 — napis na marmurowej bazie znalezionej w Sykionie — 85 r. p.n.e.: L CORNELIVS L F SVLLA IMPER MARTEI—L(ucius) Cornelius L(ucii) f(ilius) Sulla imper(ator) Martei — Lucjusz Korneliusz, syn Lucjusza, Sulla, imperator — Marsowi. W okresie cesarstwa napisy wotywne mają już formularz rozbudowany. Oprócz imie­ nia bóstwa i nazwiska dedykanta (często z wyszczególnieniem funkcji przez niego piasto­ wanych) pojawiają się wyjaśnienia okoliczności i motywów złożenia wotum. Niekiedy dodatkowe informacje mogą dotyczyć kosztów takiego daru, daty wystawienia napisu, charakteru samego wotum i miejsca jego wystawienia. CIL III 987 — Apulum (Dacja) — ołtarz wotywny: AESCVLAPIO Aesculapio et Hygiae ceterisq(ue) diis deabusq(ue) ET HYGIAE CE huiusq(ue) loci salutarib(us), C(aius) Iul(ius) FrontoTERISQ DIIS DEA nianus, vet(eranus) ex b(ene)f(iciario) co(n)s(ularis) BVSQ HVIVSQ leg(ionis) V M(acedonicae), p(ro) redditis sibi luminibus 180

LOCI SALVTAR18 C IVL FRONTO NIANVS VET EX B F COS LEG V M P REDDITÍS SIBI LVMI NIBVS GRAT AGE EX VISO PRO SE ET CARTEIA MAXIMA CONIVG ET IVL FRONTINA FILIA V S L M

grat(ias) age(ns), ex viso pro se et Carteia Maxima coniug(e) et hd(ia) Frontina filia v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito). Eskulapowi i Hygii, pozostałym bogom i boginiom oraz duchom opiekuńczym miejsca Gajusz Juliusz Frontonianus weteran legionu V macedońskiego, beneficiarius consularis, z powodu odzyskania wzroku dzięki czyniąc, na podstawie widzenia, za siebie, Karteię Maksimę żonę i Julię Frontinę córkę spełnił ślubowanie chętnie, za przysługę.

Należy sądzić, że dedykant w okresie choroby musiał uczynić ślub (votum), zobowiązujący go do wystawienia ołtarza w razie pomyślnego rezultatu kuracji. Dodatkowo skłoniony został do tego kroku przez widzenie, jakie miał (formuła: ex viso). Należy sądzić, że chodzi tu o widzenie senne. W napisach wotywnych nierzadko pojawiają się formuły rejestrujące podobne sytuacje (sorano monitus — upomniany we śnie; iussu dei — z rozkazu boga). CIL III 11136 — Carnuntum (Pannonia Superior) — tablica kamienna: I O M D LVCA I(ovi) O(ptimo) M(aximo) D(olicheno) Luca(nus) ATTILLVS Attillus, iussu dei impendi(o) suo fec(it). IVSSV DEI Jupiterowi Najlepszemu, Największemu, Dolicheńskiemu IMPENDI SVO Lukanus Attillus z rozkazu boga własnym kosztem FEC uczynił. Prócz formuł ogólnie tylko mówiących o wydatkach poniesionych przez dedykanta (impendio suo, pecunia sua, de suo itp.) czasem wymieniane są również konkretne sumy (patrz. S. Mrozek, Pieniądz na inskrypcjach łacińskich w okresie wczesnego cesarstwa, „Filo­ mata" 1965, 185, s. 268-275). Niezbyt częste, lecz godne wspomnienia są pojawiające się niekiedy (w okresie cesarstwa) napisy „anonimowe" zawierające jedynie nazwę bóstwa a nie informujące o tym, kto je sporządził. J. Kolendo, Ołtarz z inskrypcją — analiza inskrypcji [w:] Novae — sektor zachodni 1972, Poznań 1975, s. 208-211: VRBI ROMAE AETERNAE SAC

Urbi Romae Aeternae sacfrum) — poświęcone Wiecznemu Miastu Rzymowi.

W tego typu napisach wystawca dla nas anonimowy nie był nim dla współczesnych. Po­ chodzą one najczęściej ze świątyń czy okręgów sakralnych, których fundator podał swoje imię w innym miejscu, np. nad wejściem, mogą też pochodzić z sanktuarium jednostki woj­ skowej czy stowarzyszenia kultowego lub wręcz z sanktuariów domowych, rodzinnych. Napisy wotywne stanowią cenne źródło do badań nad religiami antycznymi. Nie dostar­ czając zbyt wielu wiadomości o doktrynach religijnych czy o wyrazie praktycznym religii — kulcie, inskrypcje służą nam do poznania aspektu socjologicznego religii — społecznego składu gmin kultowych, ich form organizacyjnych, a także pozwalają nam poznać „koordy­ naty" chronologiczne i geograficzne danego kultu (czas i obszar rozpowszechniania). 181

Napisy honoryfikacyjne (tituli honorarii) Najstarsze łacińskie napisy honoryfikacyjne mają ścisły związek z kultem zmarłych. W atrium domu rzymskiego w miejscu poświęconym kultowi przodków, pod ich maskami czy innymi wyobrażeniami (imagines maiorum), umieszczano odpowiednie napisy wyli­ czające czyny i zasługi zmarłego — elogia. W III w. p.n.e. zaczęto w Rzymie w miejscach publicznych wznosić dla uczczenia zasłużonych dla republiki mężów posągi z napisami w formie elogiów na bazach. Napisów takich zachowało się do naszych czasów niewiele. Cesarz August polecił wystawić na swoim forum w Rzymie — ku czci znakomitych postaci z okresu królewskiego i republiki — posągi wraz z inskrypcjami sławiącymi ich czyny i zasługi (byli wśród nich m. in. Eneasz, Romulus a także Q. Fabius Maximus, L. Aemilius Paullus, Ti. Sempionius Gracchus, C. Marius, L. Cornelius Sulla i in.). Kopiowane przez wiele miast (Italii, a także prowincji), chcących na wzór Rzymu uświetnić swoje fora — przetrwały do naszych czasów w dość znacznej liczbie egzemplarzy (II XIII 3). W Arezzo zachowało się siedem takich napisów—kopii oryginałów wystawionych na Forum Augusta w Rzymie, a wśród nich elogium cenzora roku 312 p.ne.: APPIVS CLAVDIVS Appius Claudius C(ai) f(ilius) Caecus C F CAECVS censor, co(n)s(ul) bis, dictator), interrex CENSOR COS BIS DICT INTERREX III III, pr(aetor) II, aed(ilis) cur(ulis) II, PR II AED CVR II Q TR MIL III COM q(uaestor), tr(ibunus) mil(itum) III, PLVRA OPPIDA DE SAMNITIBVS ČEPIT complura oppida de Samnitibus cepit, SABINORVM ET TVSCORVM EXERCI Sabinorum et Tuscorum exercitum TVM FUDIT PACEM FIERI CVM TYRRHO fudit. Pacem fieri cum Tyrrho rege REGE PROHIBVIT IN CENSVRA VIAM prohibuit. In censura viam Appiam APPIAM STRÁVIT ET AQVAM IN strávit et aquam in urbem adduxit. VRBEM ADDVXIT AEDEM BELLONAE Aedem Bellonae fecit. FECIT Appiusz Claudiusz, syn Gajusza, Caecus, cenzor, konsul dwukrotnie, dyktator, interrex trzykrotnie, pretor dwukrotnie, edyl kurulny dwukrotnie, kwestor, trybun wojskowy trzy­ krotnie. Liczne miasta na Samnitach zdobył, Sabinów i Etrusków wojsko rozproszył. Nie pozwolił zawrzeć pokoju z królem Pyrrusem*. Za cenzury drogę Appijską wymościł i wodę do miasta doprowadził. Świątynię Bellony-zbudował. Napis składa się z trzech wyraźnie wydzielonych części: 1) pełne nazwisko; 2) urzędy piastowane przez osobę uhonorowaną napisem (są one wymienione nie w porządku chro­ nologicznym — według kolejności czasowej ich pełnienia, ale według ich hierarchii od naj­ ważniejszych poczynając. W elogiach z Forum Augusta zasada ta jest konsekwentnie sto­ sowana z jednym wyjątkiem — jako pierwszy wymieniany jest urząd, z powodu którego dana osoba najbardziej zasłynęła. Oto przykład wymieniania kolejności urzędów w elo­ giach: Ap. Klaudiusz Caecus — cenzor, konsul, dyktator; Kw. Fabiusz Maksimus — dyk­ tator, konsul, cenzor; L. Emiliusz Paullus — konsul, cenzor); 3) najważniejsze czyny. Formularz napisów honoryfikacyjnych epoki cesarstwa nie różni się w sposób * W przytoczonym napisie zwraca uwagę błąd, jaki popełnił kamieniarz kopiujący napis z Forum Augusta — w wierszu 7 zamiast Pyrrho w tekście elogium z Arezzo pojawiło się Tyrrho.

182

istotny od wyżej przytoczonego. Napisy takie zaczynają się od imienia i tytułów osoby (zazwyczaj w dativus, czasem w genetivus, poprzedzone wtedy formułą: in honorem). Jeśli napis poświęcony jest cesarzowi, to przytacza się jego pełną tytulaturę, przy innych osobach wyszczególnia się bieg ich karier urzędniczych (cursus hononim), kolejno następuje informacja, kto wystawił napis, oraz wyjaśnia się powody jego sporządzenia. Niekiedy po­ dane są również inne okoliczności — decyzja senatu (ex senatus consułto — EX S C) lub rady miejskiej (decreto decurionum — D D), sumy wydatkowane i ich pochodzenie (pecunia publica — P P; pecunia sua — PS itp.). Najczęściej napisy tego rodzaju poświę­ cane były cesarzom. CIL VIII 15666 (= ILS 6806) — Ucubi (Byzacena): IMP CAESARI Imp(eratori) Caesari divi Hadriani f(ilio), divi Traiani DIVI HADRIA Parthici nepoti, divi Nervae pronepoti, T(ito) Aelio HadNI F DIVI TRAIA dano Antonino Aug(usto) Pio, pontif(ici) max(imo), NI PARTHICI NE trib(unicia) pot(estate) XIII, imp(eratori) II, co(n)s(uli) POTÍ DIVI NERVAE ////, p(atri) p(atriae), seniores Ucubitani aere conlato PRONEPOTI T AE , posuerunt. LIO HADRIANO Imperatorowi Cezarowi, synowi boskiego Hadriana, ANTONINO AVG wnukowi boskiego Trajana Partyjskiego, prawnukowi PIO PONTIF MAX boskiego Nerwy, Tytusowi Eliuszowi Hadrianowi AnTRIB POT XIII toninowi Piusowi Augustowi, kapłanowi najwyższemu. IMP II COS IIII posiadającemu władzę trybuńską po raz trzynasty, imP P peratorowi po raz drugi, konsulowi po raz czwarty, SENIORES VCV ojcu ojczyzny, starszyzna (miasta) Ucubi wystawiła BITANI AERE zebrawszy pieniądze CONLATO PO -•••---~-*•-SVERVNT (Elementy pełnej tytulatury cesarskiej objaśnione są w końcu rozdziału). Inne przykłady napisów honoryfikacyjnych znajdują się w części rozdziału poświęconej karierom urzędni­ czym. Napisy na budowlach publicznych Napisy na budowlach publicznych (świątyniach, łaźniach, kolumnach itp.) są świadec­ twem aktywności budowlanej w miastach rzymskich, wysiłków cesarzy, by uświetnić swe panowanie, starań obywateli, by zasłużyć się wobec społeczności, w których przyszło im działać, by tym sposobem otworzyć sobie drogę do zaszczytów i urzędów. Napisy tego typu pochodzące z epok wcześniejszych są oszczędne w słowa — z biegiem czasu zgodnie z ogól­ ną tendencją epigrafiki stopniowo wzbogacały się-o nowe elementy. CIL VI 896 = ILS 129—Napis na rzymskim Panteonie dedykowanym w 27 r. p.n.e.: M AGRIPPA L F COS TERTIVM FECIT M(arcus) Agrippa L(ucii) f(ilius) co(n)s(ul) tertium fecit — M. Agryppa konsul po raz trzeci uczynił (zbudował). Napisy na budowlach przybierały niekiedy formę inskrypcji honoryfikacyjnych lul wotywnych. Zaczynają się wtedy od imienia bóstwa, któremu budowla jest dedykowani? 18

lub osoby, której jest poświęcona (formuły: pro salute, pro salute imperatoris, in honorem domus divinae), następnie wymieniane jest nazwisko osoby, która budowlę wystawiła i jej tytuły. Dalej napis precyzuje, o jaki typ budowli chodzi. W wypadkach odbudowy lub remontu,"wyjaśniony~jest-stanj5udowli w chwili podjęcia prac (vetustate corruptum, vi ignis consumptum, longa aetate neglectum etc), przyczyny lub motywy podjęcia prac (ob honorem decurionatus, ob amorem civium, senatus consulto, decreto decurionum), wy­ mienia się pochodzenie funduszy na ten cel przeznaczonych (pecunia sua, sumptu proprio, pecunia publica), czasem też ich wysokość. Napis kończy zwykle odpowiedni czasownik mówiący o przeprowadzonych pracach (dedit, fecit, faciundum curavit, fieri iussit, a solo fecit, refecit, restituit etc.). CIL III 1069; patrz: J. Trynkowski, Notulae epigraphicae, Eos, LVI (1966), z. 1, s. 222 Apulum (Dacja): I O M I(o vi) O(ptimo) M(aximo) et Iunoni Reginae T(itus) ET IVNONI Cl(audius) Anicetus aug(ustalis) col(oniae) SarfmizegeREGINAE tusae) templům vetustate conlapsum a solo restituit. T CL ANICE Jupiterowi, Najlepszemu, Największemu i Junonie KróTVS AVG lowej, Tytus Klaudiusz Anicetus augustalis kolonii COLON SAR Sarmizegetuzy, świątynię rozpadającą się ze starości, TEMPLVM gruntownie odbudował. VETUSTATE CONLAPSVM A SOLO RESTITVIT Do tej samej kategorii napisów zaliczamy również—miliaria (kamienie milowe). Usta­ wiane przy drogach kamienne słupy informowały o ich budowie i ewentualnych remon­ tach. Na treść ich składało się nazwisko osoby, która drogę zbudowała lub wyremonto­ wała, oraz odległość od najbliższego ważniejszego punktu (miasta) podana w milach (ściślej w tysiącach kroków — milia passuum = M P). Kamienie milowe, częste w epoce cesar­ stwa, znane są już z czasów republiki. Inny specyficzny rodzaj inskrypcji zaliczanych do kategorii napisów na budowlach publicznych stanowią cippi terminales (słupy graniczne). Niezmiernie interesujące są zachowane do dziś słupy graniczne będące śladem działalności komisji triumviri agris iudicandis adsignandis, powołanej do życia na podstawie lex Sempronia agraria (w 133 r. p.n.e.). Najczęstszą kategorią słupów granicznych są takie, które wyznaczały granice mię­ dzy dwoma ludami, miastami, terytoriami lub między posiadłościami prywatnymi. CIL I2 636 = CIL V 2490 = ILS 5945 — znaleziony we wsi Lobia koło Lonigo: SEX ATILIVS M F SARANVS PROCOS Sex(tus) Atilius M(arci) f(ilius) SaraEX SENATI CONSVLTO nus procofn)s(ul) ex senati consulto INTER ATESTINOS ET VEICETINOS inter Atestinos et Veicetinos finis terFINIS TERMINOSQVE STATVI IVSIT minosąue statui iusit. Sekstus Atiliusz, syn Marka, Sarahus prokonsul napodstawiepostanowienia senatu rozkazał (ustalić) granicę i postawić kamienie graniczne między Atesteńczykami i Wicetyjczykami. Atiliusz Saranus był konsulem w r. 136 p.n.e., a więc napis pochodzi prawdopodobnie z 135 r. p.n.e. 184

Napisy na różnych obiektach ruchomych

Bardzo 1 iczne i nadzwyczaj różnorodne są inskrypcje na obiektach ruchoaiych. Traktowa­ ne są one niekiedy jako jedna kategoria napisów, co nie wydaje się słuszne. Poniżej zostały omówione zaledwie niektóre z nich, częściej spotykane. N a p i s y na cegłach i d a c h ó w k a c h . Odciskane w mokrej glinie (jeszcze przed wypale­ niem), za pomocą ceramicznych, metalowych lub drewnianych stempli, napisy na tych .niezmiernie rozpowszechnionych materiałach budowlanych zawierają z reguły nazwę wyt­ wórni ceramicznej (cegielni). Informacja ta bywa rozszerzana o nazwę posiadłości, w której wytwórnia się znajduje, imię właściciela lub człowieka kierującego pracą. Czasem też po­ dawana jest konsularna data produkcji. CIL XV 110 — R z y m : EX PR IMP ANTONIN AVG EX FIG AB EVRIP OPVS SATRINI FORTVNATI

Ex prfacciiis) imPferatoris)Anlonin(i) Aug(usti), ex Jig(lini.t) ah eurip(o), Fortiinali.

opus Sat r in i

Z posiadłości cesarza Antonina Augusta (Antonimi, Pius), z cegielni przy kanale (ta loka­ lizacja zastępuje nazwę cegielni), wyrób Satrinusa Fortunata. Najczęściej napis taki jest bardzo lakoniczny i zawiera wyłącznie nazwisko prywatnego producenta (ograniczone zwykle do pierwszych liter jego tria nomina i stąd trudne do rozszyfrowania), nazwę miasta w wypadku cegielni municypalnej lub skróconą nazwę jednostki wojskowej.

4. Przerys odcisku odwróconego stempla na cegle: lcg(io) I Ital(ua) Novae Aicheologia". XVII (1966/1967), s. 169, nr 5a, tabl. III „Archeologia", XVII (1966/1967), s. 169, nr 5a, tabl. Ill — Novae (Moesia Inferior): LEG(io) I ITAL(ica) — Legion Pierwszy Italski (patrz ii. 4). Zwraca uwagę błąd popeł­ niony przy wykonaniu stempla, powodujący, że jego odcisk daje napis odwrócony. Stemplo­ wane cegły i dachówki pochodzące z wytwórni wojskowych są cennym źródłem informacji o dyslokacji oddziałów armii rzymskiej. Łatwość produkcji, szerokie występowanie surow­ ca (gliny), przy jednoczesnych trudnościach transportu (cegły i dachówki vr starożytności można było transportować praktycznie tylko drogami wodnymi) powodują, że z dużym 185

prawdopodobieństwem można uważać miejsce znalezienia takiej cegły lub dachówki z naz­ wą jednostki wojskowej za miejsce jej stacjonowania. Na ceramice budowlanej spotykamy też niekiedy napisy innego rodzaju — są to notatki różnej treści i nie zawsze jasnego przez­ naczenia, wydrapywane ostrym narzędziem (rylcem, patykiem a nawet paznokciem) w mok­ rej jeszcze glinie, przed jej wypaleniem. Należy sądzić, że wykonywane były przez ludzi bezpośrednio zatrudnionych przy produkcji. N a p i s y na n a c z y n i a c h ceramicznych. Odciski stempli znajdujemy również na innych masowo wytwarzanych wyrobach ceramicznych takich, jak amfory (zostały one obszernie i kompetentnie omówione w pracy: Z. Sztetyłło, Grecka epigrafika ceramiczna, Warszawa 1971, ss. 105), lampki oliwne czy naczynia terra sigillata — te ostatnie zawierają imiona właścicieli warsztatów lub rzemieślników bezpośrednio zatrudnionych przy produkcji. B. Rutkowski, Terra sigillata znalezione w Polsce, Wrocław 1960, s. 89, nr 207 — dobrze zachowane naczynie terra sigillata znalezione w jednym z grobów cmentarzyska w Żerko­ wie k. Jarocina. Wewnątrz naczynia na dnie, odcisk stempla: BIOFECI — Bio fe'ci(t) — Bio zrobił. Jest to stempel garncarza pracującego w czasach Klaudiusza i Nerona w La Graufesenque w południowej Francji. Napisy na b r o n i to również najczęściej odciski stempli z imionami producentów. Nie­ kiedy pojawiają się również napisy z nazwami jednostek wojskowych lub właścicieli danego egzemplarza broni (patrz: K. Dąbrowski, J. Kolendo, Z badań nad mieczami rzymskimi w Europie środkowej i północnej, „Archeologia Polski", XII (1967), z. 2, s. 383-426). Istnieją prócz tego liczne napisy o różnej treści związanej z funkcją przedmiotów, na których zostały wykonane: na rurach wodociągowych, blokach kamiennych, miarach, od­ ważnikach, żetonach (tesserae) o rozmaitym przeznaczeniu, tabliczki z formułami zaklęć magicznych (tabulae defixionum), napisy na pudełkach na leki przeciwko chorobom oczu (signacula oculariorum), napisy na gemmach, mozaikach itp.

Napisy dokumentowe (acta) Stosunkowo niezbyt liczne inskrypcje mające charakter dokumentów publicznych bądź prywatnych dostarczają ważnych informacji o różnych dziedzinach życia najczęściej słabo oświetlonych przez inne typy źródeł. Różnią się one od omawianych wyżej kategorii napi­ sów przede wszystkim tym, że nie występując masowo muszą być traktowane nieomal za każdym razem w sposób indywidualny. W gruncie rzeczy uzasadnione byłoby twierdzenie, że wchodzą one w zakres zainteresowań epigrafiki tylko ze względu na fakt, iż dotarły one do nas w postaci napisów. Ograniczymy się więc tutaj do wymienienia wybranych tego typu dokumentów. Leges — Lex — Lex — Lex — Lex 186

r o g a i a e (ustawy uchwalone na zgromadzeniach): Latina (Lex Bantia) z lat 133-118? p.n.e. (CIL F582), Acilia(?) repetundarum z 123-122 r. p.n.e. (CIL I 2 583), agraria (Baebia?) z 111 r. p.n.e. (CIL P 585), de piratis persequendis z 101 r. p.n.e. (FIRA 19),

Lex Cornelia de XX quaestoribus z 81 r. p.n.e. (CIL I2 587), Lex Antonia de Termessibus z 71 r. p.n.e. (CIL I2 589), Lex Iulia municipalis z 45 r. p.n.e. (CIL I2 593 = ILS 6085), Lex rogata Hebana z 20 r. (patrz: A.Wiliński, Inskrypcja z Heba, Czas. prawno-hist., V (1953), s. 11-38; tenże, Destinatio w inskrypcji z Heba a system i praktyka Wyborcza wczesnego pryncypatu, „Annales UMCS", Sectio 6, 1955, z. 2, s. 249-278), — Lex de imperio Vespasiani z 69-70 r. (CIL VI 930 = ILS 244, tłum. pol. J. Glemp, Lexiculum prawa rzymskiego, Warszawa 1974, s. 20-23). — — — —

Leges datae (ustawy wydawane przez urzędników na mocy posiadanego przez nich imperium): — Decretum Cn. Pompei Strabonis de civitate equitibus Hispanis danda z 89 r. p.n.e. (CIL I2 709 = CIL VI 37045 = ILS 8888), — Lex municipii Tarentini z lat 89-38 p.n.e. (CIL I2 590 = ILS 6086), — Lex de Gallia Cisalpina z lat 49-32 p.n.e. (CIL I2 592 = CIL XI 1146), — Lex coloniae Genetivae Iuliae Ursonensis z 44 r. p.n.e. (CIL I2 594 = CIL II 5439 = ILS 6087), — Lex civitatis Narbonensis deflamonioprovinciae — z epoki Augusta (CIL XII 6038 = = ILS 6964), — Lex municipii Salpensani z lat 82-84 (CIL II 1963 = ILS 6088, tlum. pol. J. Glemp, op. cit., s. 23-25), — Lex municipii Malacitani z lat 82-84 (CIL II 1964 = ILS 6089). Senatusconsulta (postanowienia senatu): — Senatusconsultumde Bacchanalibus z 186 r. p.n.e. (CIL I2 581 = ILS 18; patrz: Z. Zmigryder-Konopka, Wystąpienie władzy rzymskiej przeciw Bachanaliom italskim, Przegl. Hist., XXIX (1930), s. 19-63), — Senatusconsulta de Thisbensibus z 170 r. p.n.e. (Syll3 646), — Senatusconsultum de Tiburtibus z 159 r. p.n.e. (CIL I2 586 = ILS 19), — Senatusconsultum de Asclepiade Clazomenio sociisque z 78 r. p.n.e. (CIL I2 588), — Senatusconsulta de ludis saecularibus z 17 r. p.n.e. i 47 r. (CIL VI 32323; 32324), — Senatusconsultum Claudianum de iure honorum Gallis dando (oratio Claudii) z 48 r. (CIL XIII 1668 = ILS 212), — Senatusconsulta de aedificiis non diruendis z 44 i 56 r. (CIL X 1401 = ILS 6043), — Senatusconsultum de collegiis — nie da się dokładnie datować, pochodzi z okresu mię­ dzy Augustem a Hadrianem (CIL XIV 2112 = ILS 7212), — Senatusconsultum de nundinis saltus Bequensis z 138 r. (CIL VIII 23246), — Senatusconsultum de postulatione Cyžicenorum z lat 138-160 (CIL III 7060 = ILS 7190), — Senatusconsultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis z lat 176-178 (CIL II6278 = ILS 5163). Edykty i dekrety urzędników: — Decretum proconsulis Hispaniae citerioris z 189 r. p.n.e. (CIL II 5041 = ILS 15), — Edictum praetoris de campo Esquilino (CIL VI 31614-5 = ILS 8208), 187

— Epistulae Octaviani de Seleuco nauarcha z lat 41-30 p.n.e. (FIRA I 55), — Edictum XVvirum sacris faciundis de luctu feminarum minueado per ludos saeculares z 17 r. p.n.e. (CIL VI 32323 = ILS 5050), — Edictum praefecti Aegypti Iulii Alexandři z 68 r. (CIL III 4957), — Decretum proconsulis Sardiniae definibusPatulcensium et Galillensium z 69 r. (CIL X 7852 = ILS 5947), — Epistula praefectorum praetorio z lat 169-172 (CIL IX 2438), — Decretum XVvirum sacris faciundis z 289 r. (CIL X 3698 = ILS 4175). Konstytucje cesarskie (dekrety, edykty i reskrypty): — Edictum Augusti de aquaeductu Venafrano z lat 18-10 p.n.e. (CIL X 4842 = ILS 5743), — Edictum Augusti de violatioňe sepulcrorum (FIRA I 69), — Edictum Claudii de civitate Volubilitanorum z 44 r. (FIRA I 70), — Edictum Claudii de civitate Anaunorum z 46 r. (CIL V 5050 = ILS 206), — Epistula Vespasiani ad Vanacinos z 72 r. (CIL X 8038), — Edictum Vespasiani de privilegiis medicorum et magistrorum z 74 r. (FIRA I 73), — Epistula Vespasiani ad Saborenses z 78 r. (CIL II 1423 = ILS 6092), — Epistula Domitiani ad Falerienses z r. 82 (CIL IX 5420), — Rescriptum Hadriani de schola Epicurea Atheniensi z 121 r. (CIL III 12283 = ILS 7784), — Rescriptum Antoníni Pii ad Smyrnaeos z 139 r. (CIL III 411 = ILS 338), — DecretumJvl. Aurelii et Commodi z lat 177-180 (CIL VI 31227 = ILS 375), — Epistula Ševeri et Caracallae ad Tyranos z 201 r. (CIL III 12509 = ILS 423), — Rescriptum Severi et Caracallae de beneficiis collegii centonariorum (FIRA I 87), — Lex colonis fundi villae Magnae data ad exemplum legis Mancianae z 116-117 r. (CIL VIII 25902), — Petitio colonorum, seimo procuratorum et epistula de agris rudibus aut desertis occupandis z lat 117-138 (CIL VIII 25943), — Ara legis Hadrianae z lat 198-212 (CIL VIII 26416), — Decretum Commodi de saltu Burunitano z lat 180-182 (CIL VIII 10570 = ILS 6870; O wyżej wymienionych czterech ostatnich, tzw. „wielkich" inskrypcjach afrykańskich patrz: J. Kolendo, Kolonát w Afryce rzymskiej w I-II wieku i jego geneza, Warszawa 1962, ss. 171), — Lex metallis dicta z lat 117-138 (FIRA I 104), — Lex metalli Vipascensis — II w. (ClL II 5181 = ILS 6891), — Decretum Gordiani ad Scaptoparenos' z 238 r. (CIL III 12336). Najczęstsza kategoria konstytucji cesarskich, tabulae honestae missionis (diplomata mili­ taria), omówiona będzie osobno na końcu rozdziału. Ustawy stowarzyszeń: — Lex collegii aquae — koniec republiki (August) (CIL VI 10298), — Lex collegii eborariorum et citriariorum — Hadrian (CIL VI 33885), — Lex collegii cornicinum legionis III Augustae z 203 r. (CIL VIII 2557 = ILS 2354), — Lex collegii tubicinum legionis III Augustae (ILS 9096), 188

— — — —

Lex collegii funeraticii Lanuvini z lat 133-136 (CIL XIV 2112 = ILS 7212), Lex collegii Aesculapii et Hygiae z 153 r. (CIL VI 10234 = ILS 7213), Lex familiae Silvarii z ok. 60 r. (FIRA III 37), Decretum collegii fabrum et centonariorum Regini de patrono cooptando z 190 r. (CIL XI970 = ILS 7216), — Decretum collegii Puteolani de statua patrono erigenda z r. 196 (CIL X 1786), — Libellus de collegio funeraticio tollendo z 167 r. (CIL III, s. 924 = ILS 7215). Acta privata—dokumenty o charakterze prywatnym. Jest to grupa napisów, której ani precyzyjnie zdefiniować, ani tym bardziej choćby pobieżnie omówić w tym miejscu nie sposób. W rzeczywistości większość napisów ma charakter dokumentów bądź publicz­ nych, bądź prywatnych. Zwróćmy więc uwagę tylko na niektóre z nich. Testamenty niezbyt licznie zachowane czy to w całości, czy też we fragmentach (te części testamentów, które zawierały np. zapisy na rzecz miasta, wystawiano na widok publiczny) patrz CIL VI10229; CIL XIII 5708 = ILS 8379; CIL III 13652 = ILS 7196 (pa­ ragraf testamentu zawierający zapis na rzecz miasta); fragmenty testamentów, w których mowa o ustanowieniu funduszów alimentacyjnych — CIL II 1174; CIL VIII 1641 = ILS 6818; CIL X 5056 = ILS 997; CIL X 6328 = ILS 6278. Napisy dotyczące rozdawnictw i różnego typu fundacji szeroko omówił (uwzględniając również problematykę ściśle epigraficzną, jak np. zagadnienie formularza takich napisów) S. Mrozek, Prywatne rozdawnictwa pieniędzy i żywności w miastach Italii w okresie cesarstwa rzymskiego, Warszawa-Poznań 1973, ss. 144. Podobne napisy ze wschod­ niej części cesarstwa omawia J. Zabłocka: Podstawy gospodarcze anatolijskiej arystokracji w świetle inskrypcji fundacyjnych okresu wczesnego cesarstwa, Poznań 1968, ss. 89 oraz Wartości poznawcze inskrypcji fundacyjnych, „Zeszyty Naukowe UAM", Seria Historia, nr 6, 1964, s. 3-22. Do tej samej kategorii napisów należy słynna i posiadająca bogatą literaturę tablica z Velei z lat 109-112 (CIL XI = ILS 6675). Tabliczki woskowe. Niezmiernie interesujący jest zespół tabliczek woskowych znalezionych w Pompejach i ilustrujących działalność finansową miejscowego „bankiera" L. Caeciliusa Secundusa (opublikowane w IV tomie CIL). O wiele różnorodniejsze co do treści są tabliczki woskowe pochodzące z rejonu kopalni złota w Dacji, są wśród nich umowy o pracę przy wydobywaniu złota, kontrakty kupna-sprzedaży niewolników, kontrakt kupna-sprzedaży połowy domu i in. (CIL III, s. 924-959 * IDR I, s. 165-256). Niektóre z tych tabliczek omawia S. Mrozek, Stosunki społeczne w rzymskich kopalniach zlota w Dacji w II wieku n.e., Toruń 1966, ss. 126. }} Res gestae divi Augusti. Tekst znany pod tą nazwą nosi cechy dokumentu tak pub­ licznego, jak i prywatnego. Sporządzona w celach propagandowych autobiografia Okta­ wiana Augusta zawiera bogaty rejestr jego czynów. Oryginał umieszczony na mauzoleum tego cesarza w Rzymie nie zachował się. Przetrwały natomiast w kilku miejscach jego kopie (sporządzone w starożytności). Najlepiej zachowany egzemplarz został znaleziony w XVI w. w Ancyra (dziś Ankara, stolica Turcji),, stąd nazywany jest Monumentům Ancyranum (najlepsze wydania: P. A. Brunt and J. M. Moore, Res gestae divi Augusti, Oxford 1967, ss. 99; J. Gagé, Res gestae divi Augusti, Strasbourg 1950, ss. 210. Istnieją dwa przekłady tego ważnego zabytku na język polski: 1) S. Łoś, Sylwetki rzymskie, Warszawa 1958, s. 260-271; 2) Monumentům Ancyranum, przekład zbiorowy, „Meander", 1972, s. 279-292). 189

F a s t i . Szczególną grupę napisów dokumentowych stanowią fasti. Nazwą tą obejmujemy wykazy konsulów i tryumfatorów (f. consulares, f. triumphales), a także kalendarze (fasti calendaria, menologia) i kroniki (f. municipales). Z fasti konsularnych najcenniejsze są f. Capitolini, zawierające wykazy (wg kolejnych lat) najważniejszych urzędników repub­ liki (obejmują okres 483 — 13 r. p.n.e.) — konsulów, cenzorów, dyktatorów, magistři equitum i trybunów wojskowych.

Napisy pompejańskie Napisy zachowane na tynkach domów pompejańskich tworzą osobną, bardzo interesują­ cą grupę inskrypcji. Część z nich to wydrapane ostrym narzędziem zapiski o charakterze nieoficjalnym. Odsłaniają one przed nami nieoczekiwane aspekty życia codziennego antycz­ nego miasta, np. CIL IV 6873: Pr(idie) K(alendas) M[a]ias supposui ova gall(inae) — W przeddzień kalend majowych posadziłam kurę na jajach (dosłownie: podłożyłam jaja pod kurę). Inne malowane starannie przez zawodowych niejednokrotnie pisarzy zastępo­ wały dzisiejsze afisze, szyldy czy ogłoszenia. Przynoszą informację o działających w mieście przedsiębiorstwach usługowych, zawiadamiają o mających się odbyć igrzyskach cyrkowych. "Najciekawsze jednak i najliczniejsze są te, które związane są z odbywającą się corocznie kampanią poprzedzającą wybory do władz miejskich. Ponieważ co roku wykonywano wiele takich napisów, wytworzyła się w' Pompejach (a zapewne i w innych miastach, z których niestety tego typu napisy do nas nie dotarły) określona tradycja dotycząca sposobu reda­ gowania takich „plakatów wyborczych". Ukształtowały się specyficzne formuły, skróty a nawet ligatury (patrz ii. 1). CIL IV 150: M C V /$) M. C(errinium) V(atiam) aed(ilem). D(ignus) r(ei) D R P Q£p(ublicae), o (w) v (os) f(aciatis). Marka Cerriniusza Watię edylem. (Jest) godny (powierzenia mu spraw) rzeczypospolitej. Proszę was uczyńcie. Obok napisów wyborczych złożonych z samych skrótów, pojawiają się takie, które zawierają pochwałę cech osobistych kandydata lub określenia zespołów ludzkich udziela­ jących mu poparcia (sąsiedzi, grupy zawodowe itp). O napisach pompejańskich patrz: R. Etienne, 'Życie codzienne w Pompejach, Warszawa 1971, ss. 351.

Napisy wierszowane (carmina epigraphica) Liczną (samych łacińskich znamy blisko 3000) grupę napisów stanowią inskrypcje metrycz­ ne. Stanowią one ważne źródło do poznania „dnia powszedniego" poezji antycznej — tej jej części, która w starożytności była najpowszechniejsza, a która inną drogą by do nas nie dotarła. Są wśród nich utwory reprezentujące bardzo wysoki poziom literacki, ale są i takie, które śmiało możnaby nazwać grafomańskimi. Bardzo często, zwłaszcza w wypad­ ku nagrobnych epigramów, korzystano z krążących a popularnych szablonów. O ich istnie­ niu świadczą przede wszystkim powtarzające się epigramy o tej samej treści znajdowane 190

na nagrobkach pochodzących z różnych okolic imperium. Często takie gotowe szablony poetyckie sprawiały kłopot fundatorom nagrobków, wprowadzającym do takich gotowych tekstów wstawki niezbędne ich zdaniem (imię zmarłego, bliższe o nim informacje), ale cał­ kowicie psujące formę (miarę) wiersza. Obok nagrobnych wierszowanych epitafiów, spo­ tykamy też napisy wotywne, a także i inne o treściach bardzo urozmaiconych, np. CIL IV 4091 — Pompeje (patrz ii. 2): [Quisjquis amat valeat, pereat qui nescit amare, bis tanto pereat quisquis amare vetat. Kto kocha niech żyje, niech zginie, kto nie zna kochania, Dwa razy niech zginie, kto kochać zabrania.

TYTULATURA CESARSKA

Rozbudowana tytulatura cesarska (np. CIL VIII 15666 cytowany wyżej w części poświę­ conej napisom honoryfikacyjnym), pojawiająca się bardzo często w różnego typu napisach, wymaga osobnego objaśnienia poszczególnych jej elementów.

Stale elementy tytulatury cesarskiej Imperator — występuje dwukrotnie, raz na początku tytulatury, gdzie stanowi część pełnego imienia wszystkich cesarzy (z wyjątkiem Tyberiusza, Kaliguli i Klaudiusza), peł­ niąc funkcję praenomen. Drugi raz w innym charakterze pojawia się w dalszej części tytu­ latury. Cesarz mógł być obwołany imperatorem (tak jak wodzowie republiki) z okazji zwycięstwa odniesionego nad wrogami państwa. Napisy notują starannie (do czasów Karakalli), ile razy dany cesarz został obwołany imperatorem. Trzeba pamiętać, że cesarz był faktycznie imperatorem od początku swego panowania, tak więc pierwsze obwołanie było notowane jako drugie. Caesar — Jest to cognomen używane w gens Iulia(C. Iulius Caesar)—przyjęte następ­ nie przez wszystkich cesarzy i zajmujące w ich tytulaturze miejsce gentilicium (przed imio­ nami indywidualnymi i filiacją). Począwszy od panowania Hadriana używane jest wyłącz­ nie przez cesarzy lub osoby destynowane na to stanowisko — w wypadku tych ostatnich zajmuje ostatnie miejsce po wszystkich cognomina. L. Ceionius Commodus, adoptowany syn Hadriana, nazywał się L. Aelius Caesar, a M. Annius Catilius Severus po adoptowaniu go przez Antoninusa Piusa a przed objęciem władzy — M. Aelius Aurelius Verus Caesar — jako cesarz — Imp. Caesar M. Aurelius Antoninus Augustus. Augustus — tytuł przyjęty przez Oktawiana (trudny do przetłumaczenia — wskazu­ jący na sakralny charakter osoby cesarza), używany przez wszystkich cesarzy jako cogno­ men. W skład cognomen cesarskiego wchodziły również wszystkie elementy składowe pełnego indywidualnego imienia osoby panującej, np. Marek Aureliusz nazywał się jako cesarz: Imp. Caesar M. Aurelius Antoninus Augustus. Pomiędzy Caesar a elementami imienia indywidualnego (a więc z formalnego punktu 191

widzenia między gentilicium i cognomen) umieszczano filiację, często rozbudowaną do kilku pokoleń. Pontifex m a x i m u s — najwyższy kapłan — przewodniczący kolegium pontyfików. T r i b u n i c i a p o t e s t a s — władza trybuńska,po raz pierwszy przyjęta przez Oktawiana •w 23 r. p.n.e. a później przez wszystkich cesarzy. Odnawiana co roku, wraz z kolejną liczbą porządkową jest cenną wskazówką datującą napisy (patrz, rozdział Chronologia). C o n s u l — cesarze obejmowali tę funkcję wiele razy. P a t e r p a t r i a e — ojciec ojczyzny — tytuł po raz pierwszy używany przez Augusta od 2 r . p.n.e., a po nim przez wszystkich cesarzy z wyjątkiem Tyberiusza, Galby, Othona i Witelłiusza.

Cognomina ex virtute Tego typu tytuły były przyznawane cesarzom za zwycięstwa w walce z wrogami imperium. Tworzone były one od nazw ludów lub terytoriów (Germanicus, Britannicus, Dacicus, Parthicus, Armeniacus, Medicus, Sarmaticus, Adiabenicus, Persicus, Carpicus, Gothicus, Arabicus, Alamannicus, Francicus). Marek Aureliusz po raz pierwszy dodał epitet Maxi­ mus (Parthicus Maximus), naśladowali go następcy. Od czasów Dioklecjana po kolej­ nych zwycięstwach odniesionych nad tym samym przeciwnikiem dodaje się liczebnik (np. Germanicus Maximus V itp.) Cognomina ex virtute mają wielkie znaczenie — znajomość kolejności (i czasu) ich nadawania jest wskazówką ułatwiającą datowanie napisów, po­ nadto dostarczają niejednokrotnie cennych informacji dotyczących chronologii wojen.

Imię cesarza po śmierci Po śmierci, na mocy decyzji senatu, cesarz mógł być podniesiony do rangi bogów. W ten sposób tytuł div us oznacza cesarza nieżyjącego i może być elementem datującym napis. Oto lista cesarzy, którzy byli deifikowani (I-III w. n.e.): Cezar, August, Klaudiusz, Wespazjan, Tytus, Nerwa, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, L. Werus, M. Aureliusz, Pertinaks, Kommodus, Septymiusz Sewer, Geta, Karakalla, Aleksander Sewer, Gordian I, Gordian II, Gordian III, Walerian I, Gallien, Wiktorynus, Klaudiusz II, Aurelian, Karus, Numerian, Maksymian I. Prócz cesarzy deifikowano członków ich rodzin (di v us lub diva): Liwia — żona Oktawiana Augusta, Drusilla — siostra Kaliguli, Klaudia — córka Nerona i Poppei, Póppea Sabina — żona Nerona, Flawia Domitilla — żona Wespazjana, T. Flawiusz Domitianus — syn Domicjana, Julia — córka Tytusa, Caesar—syn Domicjana, Trajan—ojciec Trajana, Marcjana — siostra Trajana, Matidia — siostrzenica Trajana, Pompeja Plotina — żona Trajana, Hadrian — ojciec Hadriana, Wibia Sabina — żona Hadriana, Faustina — żona Antonina Piusa, Faustina Mł. — żona Marka Aureliusza, Julia Domna — żona Septymiusza Sewera* Julia Maesa — babka Aleksandra Sewera, Caecilia Paulina — żona Maksymiana I, Marinus — ojciec Filipa I, Mariniana -— żona Waleriana, Walerinus — syn Galliena, Nigrinianus — syn Karinusa (zesta'wienie wg podręcznika: R. Cagnat, Cows ďépigraphie latine, Paris 1914, s. 170-172). 192

Damnatio memoriae Przeciwieństwem deifikacji była damnatio memoriae. Na mocy decyzji senatu imiona cesarzy poddanych damnatio memoriae były we wszystkich napisach na terenie całego cesarstwa starannie skuwane (mówimy wtedy o wymłotkowywaniu — martelacji). Cesarze I-III w. objęci damnatio memoriae: Kaligula, Neron, Domicjan, Albinus, Geta, Makrinus, Diadumenianus, Aleksander Sewer, Filip I, Filip II, Decjusz, Herenniusz Etruscus, Probus, Karus, Karinus, Numerianus. Imię Kommodusa początkowo usuwane na terenie Italii i Afryki było znowu przywra­ cane. Z imienia Heliogabala usuwano — Antoninus, kilku cesarzy poddanych było dam­ natio memoriae tylko na niektórych obszarach. Procederem tym objęci byli niektórzy członkowie rodzin cesarskich (patrz: R. Cagnat, op. cit., s. 173-174), a także niekiedy prefekci gwardii pretoriańckiej czy namiestnicy prowincji.

NAPISY Z CURSUS HONORUM

W społeczeństwie rzymskim niezmiernie ceniono fakt piastowania różnego typu urzędów, godności, posiadania rozmaitych tytułów czy zaszczytów. Stąd w napisach (głównie honoryfikacyjnych, aie nie tylko) bardzo często spotykamy się ze zjawiskiem skrupulatnego od­ notowywania przebiegu karier urzędniczych — cursus honorum, znacznie mniej nato­ miast uwagi poświęca się czynom: dokonaniom, osiągnięciom, zasługom danego człowieka. W cesarstwie rzymskim rodzaj i charakter piastowanych stanowisk był zdeterminowany przynależnością człowieka pragnącego zrobić karierę urzędniczą do jednej z grup społecz­ nych (stan senatorski, ekwicki itp.). Kariery urzędnicze podporządkowano dość ściśle usta­ lonym zasadom, urzędy w ramach każdego typu kariery uporządkowano w kolejności, obowiązywała z reguły zasada stałego awansu. Każde kolejne piastowane stanowisko sta­ nowiło wyższy stopień w hierarchii godności od poprzedniego. Można było oczywiście awansować szybciej, „przeskakując" szczeble kariery i piastując najlepsze urzędy z kolejnej na drodze awansu grupy stanowisk, lub awansować wolniej, dłużej przebywając na każdym stanowisku, pełniąc funkcje mniej atrakcyjne wśród równorzędnych. Można też było zakończyć swą karierę zaledwie u jej początków, niejednokrotnie się zdarzało, że zakoń­ czenie kariery miało charakter dość gwałtowny. W napisach spotykamy się z dwojakim systemem wyliczania funkcji piastowanych przez daną osobę: a) w kolejności chronologicznej poczynając od funkcji najwcześniejszej, koń­ cząc na ostatniej piastowanej w chwili sporządzenia napisu; b) w kolejności również chro­ nologicznej — lecz w porządku odwrotnym, poczynając od funkcji piastowanej najpóźniej (ostatniej) aż do tej, która otwierała całą karierę. W tym ostatnim wypadku mamy niekiedy do czynienia z pewnym kłopotliwym odstępstwem od zasady—jeśli w trakcie kariery dana osoba piastowała po kolei kilka funkcji identycznych (np. ktoś był centurionem w kil­ ku legionach), stanowiących w sumie jeden stopień w hierarchii awansów, bywały one wymieniane w porządku chronologicznym „normalnym" — od najwcześniejszych do póź­ niejszych.

i 13 — Vademecun: hisíoryka t. 1

191

Cursus horrorům senatorskie Osoby należące do stanu senatorskiego oznaczone są w napisach jako clarissimi: clarissimus vir — CV; clarissimus puer — C.P; clarissimus iuvenis — CI; clarissima puella — C.P; clarissima femina — CF; przymiotnik ten dość rzadki (w tym zastosowaniu) w okresie przed M. Aureliuszem, staje się bardzo częsty w III w. W karierze urzędniczej ludzi należących do stanu senatorskiego można wyróżnić kilka - podstawowych etapów: — wigintiwirat — rozpoczynający karierę młody przedstawiciel stanu senatorskiego przejść musiał przez jedno z dwudziestu stanowisk wchodzących w skład czterech kolegiów urzędniczych, mianowicie: III viri capitales; X viri stlitibus iudicandis; III viri auro argento aere flando feriundo (= III viri monetales); IIII viri viarum curandarum; — tribunus militum laticlavius — wysoki oficer legionu; — quaestor — kwestor: prowincji senackiej (q. provinciae), cesarski (q. Augusti), miejski (q. urbanus), konsula (q. consulis); — tribunus plebis lub aedilis; — praetor — funkcja sądownicza: p. urbanus, p. peregrinus; — legatus legionis — dowódca legionu; — namiestnik prowincji: a) proconsul jednej z mniej ważnych prowincji senackich, b) lega­ tus Augusti pro praetore — namiestnik prowincji cesarskiej, w której stacjonował tylko jeden legion; — consul — w cesarstwie rzymskim była to w zasadzie już tylko funkcja honorowa. Dzielili się na konsulów zwyczajnych (c. ordinarii) i konsulów dodatkowych (c. suffecti), którzy zmieniali się co cztery, trzy a nawet dwa miesiące. Godność ta otwie­ rała drogę do następnych urzędów; — namiestnik prowincji: a) proconsul — namiestnik jednej z ważniejszych prowincji senackich (Asia, Africa), b) legatus Augusti pi o praetore — namiestnik jednej z pro­ wincji cesarskich, w której stacjonował więcej niż jeden legion. Wszystkie magistratury zarezerwowane dla przedstawicieli stanu senatorskiego były piastowane przez okres jednego roku (urzędy wchodzące w skład wigintiwiratu, trybun legionu, kwestor, trybun ludowy, edyl, pretor, konsul — ten ostatni praktycznie krócej o czym wspomniano wyżej), pozostałe (legaci legionów, namiestnicy prowincji) przez okres różnej długości, przeważnie jednak 2-3 lata. Zwyczajowo też były ustalane granice wieku dla poszczególnych urzędów jak i konieczne odstępy czasu między nimi. Trzeba jednak pamiętać, że w okresie cesarstwa mamy dość często do czynienia z odstępstwami od ogólnie stosowanych reguł. Karierę urzędniczą zaczynano w wieku ok. 20 lat (wigintiwirat), urząd kwestora można było osiągnąć pięć lat później, a po kolejnych pięciu latach preturę (a więc w wieku ok. 30 lat), konsulat obejmowano w wieku ok. 40 lat (znamy jednak wypadki znacznie wcześniejszego piastowania tego urzędu), godność namiestnika prowincji Azji lub Afryki otrzymywało się w okresie wczesnego cesarstwa w 8 do 12 lat po konsulacie. Nie należy więc sądzić, że ludzie stanu senatorskiego, wstępujący na drogę kariery państwo­ wej, pełnili różne funkcje nieprzerwanie z roku na rok, przeciwnie zazwyczaj zdarzały się kilkuletnie przerwy. Osiągnięcie jednego z trzech ważniejszych szczebli kariery (kwestor, pretor, konsul) umożliwiało pełnienie różnych funkcji do danego szczebla przypisanych. Zawdzięczając łasce cesarza niektórzy ludzie mogli być z opuszczeniem niższych etapów 194

kariery podniesieni od razu na jej wyższy szczebel. W ten sposób ekwici mogli, po rozpo­ częciu kariery przepisanej dla tego stanu, kontynuować ją później już jako członkowie stanu senatorskiego bez obowiązku zaczynania od wigintiwiratu. O tego typu sytuacjach mówią nam w napisach formuły*— adlectus inter quaestorios, adlectus inter praetorios. Dość istotne różnice w karierach senatorskich dają się zaobserwować w zależności od tego, czy dany człowiek pochodzi ze starej rodziny senatorskiej, czy też jest homo novus, są też kariery charakteryzujące się przewagą funkcji cywilnych lub wojskowych (patrz: W. Eck, befórderungskriterien innerhalb der senatorischen Laufbahn, dargestellt an der Zeit von 69 Bis 138 n. Chr. w serii: Aufstieg und Niedergang, t. II, 1, s. 158-228). Przykład cursus honorum senatorskiego (CIL XI 3365 = ILS 1081) — Tarquinii: L DASVMIO P F L(ucio) Dasumio, P(ublii) f(ilio), STEL TVLLIO Stel (latina tribu), Tullio Tusco co(n)s(uli), comiti August(i), auguri, soCOMITI TVSCO VbLO COS A V G V S T dal(i) Hadrianali, sodali Antoniniano, AVGVRI SODAL HADRIA curat (ori) operum publicorum, legato NALI SODALI ANTONI pr(o) pr(aetore) provinciar(um) GerNIANO CVRAT OPERVM maniae Superior (is) et Pannoniae SuPVBLICORVM perior(is), praefecto aer(arii) Saturni, praetori, tribun(o) pleb(is), leg(ato) LEGATO PR PR PROVINCIAR provinc(iae) Africae, quaestori imp(eraGERMANIAE SVPERIOR toris) Antonini Aug(usti) PU, trib(uno) ET PANNONIAE SVPERIOR milit(um) leg(ionis) IIII Flaviae, triumPRAEFECTO AER SATVRNI viro a(uro) a(rgento) a(ere) f(lando) PRAETORI TRIBVN PLEB f(eriundo). P(ublius) Tullius Callistio LEG PROVINC AFRICAE posuit. QVAEST IMP ANTONINI AVG PIJ TRIB MILIT LEG IIII FLAVIAE TRIVMVIRO A A A F F P TVLLIVS CALLISTIO PO SVIT Cursus honorum ułożone jest w porządku chronologicznym, poczynając od uczędu naj­ późniejszego — ostatniego w momencie redagowania napisu, aż do najwcześniejszego otwierającego karierę. Urząd konsula umieszczono w niezgodzie z chronologią na pierwszym miejscu. Tak postępowano zazwyczaj, był to bowiem najzaszczytniejszy (co nie znaczy, że w okresie cesarstwa najważniejszy) urząd, jaki Rzymianin mógł osiągnąć. To samo dotyczy tytułu comes Augusti i funkcji o charakterze kapłańskim (augur, sodalis Hadrianalis, sodalis Antoninianus). Dwie równorzędne funkcje namiestnika prowincji Germanii Gór­ nej i Pannonii Górnej (legatus pro praetore provinciarum Germaniae Superioris et Panno­ niae Superioris) piastował L. Dasumius nie w kolejności zgodnej z porządkiem wszystkich urzędów w napisie (a więc najpierw Pannonia a potem Germania), ale w kolejności zgodnej z tą częścią napisu (najpierw Germania, potem Pannonia). W III w. w cursus honorum senatorskim zachodzą istotne zmiany. Od czasów Karakalli nie jest wymagany trybunat wojskowy, od Sewera Aleksandra znika wigintiwirat, nie pełni się też funkcji edyla i trybuna ludowego. Od czasów Galliena osoby ze stanu senatorskiego zostają odsunięte od armii, nie ma więc już legatów legionów. J3»

195

Cursus honorum ekwickie Generalnie rzecz biorąc, kariery ekwickie podporządkowane były tym samym ogólnym zasadom co kariery senatorskie, różniły się naturalnie tym, że obejmowały zupełnie inne funkcje i stanowiska dla tego stanu przypisane. Urzędnicy ze stanu ekwickiego bywają w napisach, oznaczani jako vir egregius — V E, vir perfectissimus — V P, vir eminentissimus — V EM. Oznaczenia te występują dość rzadko i pojawiają się dopiero w drugiej połowie II w. Przynależność do stanu ekwickiego zaświadcza oficjalny tytuł — (eques) equo publico — EQ P, oznaczający, że dana osoba miała prawo posiadania konia na koszt państwa i była zapisana na oficjalną listę członków stanu ekwickiego. W napisach pojawia się też tytuł eques Romanus — EQ R. Pierwszym szczeblem kariery ekwickiej były funkcje oficerskie. W zasadzie każdy ekwita pragnący zrobić karierę urzędniczą był zobowiązany do przejścia przez trzy kolejne takie funkcje. Najczęściej były to: praefectus cohortis — dowódca oddziału piechoty wojsk pomocniczych (auxilia), tribunus militum legionis (angusticlavius) — oficer w legionie, praefectus alae — dowódca oddziału jazdy wojsk pomocniczych. Oczywiście od tej gene­ ralnej zasady istniało wiele odstępstw dotyczących tak ilości pełnionych funkcji oficerskich, jak i rodzaju formacji wojskowych czy też ich kolejności. Część karier ekwickich (ale mniej niż 25 %) rozpoczynała się z pominięciem funkcji wojskowych, dotyczyło to przede wszyst­ kim wyróżniających się specjalistów określonych dziedzin (głównie prawników). Przeważ­ nie jednak rekrutacja do ekwickich karier urzędniczych rozpoczynała się w armii. Poczy­ nając od przełomu II/III ww. nie wymienia się niejednokrotnie w napisach tych funkcji wojskowych, zaznaczając tylko ogólnie, że dany człowiek je przebył. Służyły do tego spe­ cjalne formuły: omnibus equestribus militiis perfunctus; a militiis i podobne. Od początku III w. pojawia się też czwarta funkcja oficerska (zamiast tres militiae mamy quattuor militiae). Zwykle po tym jak ekwita był dowódcą oddziału jazdy liczącego 500 żołnierzy (ala quingenaria), zostawał dowódcą ala miliaria (oddział jazdy liczący 1000 żoł­ nierzy). Kolejnym, najważniejszym i najbardziej cenionym etapem kariery ekwickiej były urzędy prokuratorskie (procurator — PROC). Urzędy ze względu na zakres kompetencji i obowią­ zków podzielić można na kilka kategorii: zarządcy dóbr cesarskich lub do rodziny cesarskiej należących — np. procuratoi rationis privatae, kierownicy kancelarii cesarskich (ab epistulis, a libellis, a studiis), kierownicy różnych urzędów na terenie Rzymu (procurator ludi magni), prokuratorzy finansowi w prowincjach, namiestnicy prowincji prokuratorskich (takich jak np. Iudaea, Raetia, Noricum, Sardinia, Corsica itp), urzędnicy finansowi lub administracyjni — kierownicy różnych urzędów na terenie cesarstwa (zarządcy okręgów celnych, zarządcy kopalń itp). Wszystkie te liczne urzędy (liczba ich stale wzrastała — za Augusta było ich 23, za Trajana 84 a za Sąptymiusza Sewera 178 urzędów prokuratorskich) dzieliły się według wysokości uposażenia na następujące grupy: sexagenarii — roczne pobory wynosiły 60 tys. sestercji, centenani— 100 tys., ducenarii — 200 tys. i trecenarii (poczynając od cza­ sów M. Aureliusza) — 300 tys. sestercji. Ekwita awansując przechodził od urzędów o niż­ szym uposażeniu do urzędów wyżej płatnych. W ramach każdej z grup uposażenia istnia­ ła również wewnętrzna hierarchia stanowisk (dokładniej o tych sprawach pisze H. G. Pflaum, Essai sur les procurateurs équestres sous le Haut Empire romain, Paris 1950, ss. 358). 196

Ostatni, najwyższy szczebel kariery ekwickiej stanowiły prefektury — wysokie urzędy o charakterze administracyjnym lub wojskowym. Najważniejszymi z nich były: praefectus classis Misenatis (lub Ravennatis) — dowódca jednej z dwóch najważniejszych flot mor­ skich cesarstwa, praefectus vigilum — dowódca paramilitarnych oddziałów straży pożarnej w Rzymie, pełniących również funkcje policyjne, praefectus Aegypti — namiestnik Egiptu (prowincji tej cesarze nie powierzali ludziom ze stanu senatorskiego, nawet dowódcami legionów byli tam ekwici — praefectus legionis); praefectus praetorio — prefekt gwardii pretoriańskiej, najwyższa funkcja, jaką mógł osiągnąć ekwita. W związku ze wspomnianą wyżej (patrz cursus honorum senatorskie) możliwością adlectio ekwity do stanu senatorskiego spotykamy się również z karierami mieszanymi (początek typowy dla ekwity — dalszy ciąg zgodny z zasadami cursus honorum senator­ skiego). Przykłady CIL XI 4748 —Tuder (Umbria): T POPILIO T F VOL T(ito) Popilio T(iti) f(ilio), Vol(tinia tribu), Albino, ALBINO TVDER Tuder, praef(ecto) coh(ortis) I Alpinor(um), trib(uno) PRAEF COH I ALPINOR leg(ionis) VII Gem(inae) Fel(icis), praef(ecto) alae I TRIB LEG VII GEM FEL Tungrorum Fronton(ianae), vicani vici Martis TudertPRAEF ALAE I TVNG (ium) ex aere conlat(o). Loc(us) d(attts) d(ecreto) RORVM FRONTON d(ecurionum). VICANI VICI MARTIS TVDERT EX AERE CONLAT LOC D D D Tytusowi Popiliuszowi, synowi Tytusa, z tribus Voltinia, Albinusowi, (z miasta) Tuder, prefektowi kohorty pierwszej Alpinorum, trybunowi legionu siódmego Gemina Felix, prefektowi ali pierwszej Tungrorum Frontoniana, mieszkańcy vicus Martis Tudertium z zebranych pieniędzy (postawili). W miejscu wyznaczonym dekretem dekurionów. Napis ilustruje wstępny etap kariery ekwickiej (tres militiae). Funkcje wymienione są w ko­ lejnością jakiej były pełnione. CIL III 7127 = ILS 1421 — Efez (Azja): T CL T F PAPIRIA [XJENOPHONTI [PROJC AVG AD BONA CO [GEJNDA IN AFRICA PROC [P]ROVINC ASIAE SVBPRAEF ANNONAE VRBIS PROC ILLYRI CI PER MOESIAM INF ET DACIAS TRES PROC ARGENTARIARVM PAN NONIARVM ET DALMATIARVM PROC DACIAE APVLENSIS PROC IN AEGYPTO AD EPISTRATEGIAM [S]EPTEM NOMORVM ET ARSINOITVM

T(ito) Cl(audio) T(iti) f(ilio) Papiria (tribu) [X]enophonti, [prd\c(uratori) Aug(usti) ad bona co[ge]nda in Africa, proc(uratori) \p\rovine(iae) Asiae, subpraef(ecto) annonae urbis, proc(uratori) Illyrici per Moesiam Inf(eriorem) et Dacias tres, proc(uraton) argentariarum Pannoniarum et Dalmatiarum, proc(uratori) Daciae Apulensis, proc(uratori) in Aegypto ad epistrategiam [s]eptem nomorum et Arsinoitum, proc(uratori) viarum urbis, Salvianus Aug(usti) n(ostri) vent (a) dispen197

PROC VIARVM VRBIS SALVIANVS AVG N VERN DIS PENSATOR RATIONIS EXTRAORD PROVINC ASIAE

sator rationis extraord(inariae) provinc(iae) Asiae.

Napis wystawił Salwianus niewolnik cesarski i funkcjonariusz aparatu administracyjnego prowincji Azji. Osiem piastowanych przez Klaudiusza Ksenofonta funkcji prokuratorskich wymienionych jest w kolejności chronologicznej odwrotnej (od ostatniej do pierwszej). Brak tres militiae, które winny otwierać karierę ekwity, można tłumaczyć dwojako—albo je Klaudiusz Ksenofont ominął w swej karierze, albo nie zostały w napisie wymienione.

Kariery innego typu Kariery senatorskie i ekwickie wzbogacane są niejednokrotnie o urzędy o mniejszym, lokal­ nym znaczeniu. Trzeba pamiętać, że różnego typu kariery poznajemy nie tylko poprzez napisy honoryfikacyjne. Niejednokrotnie rozbudowane wykazy różnych urzędów, god­ ności i zaszczytów występują w napisach wotywnych czy nagrobnych. Zapoznajmy się z dwoma tego typu wypadkami prezentującymi przy tym kariery inne niż poznane dotych­ czas. CIL III 14468 = ILS 7149 —Apulum (Dacja): [AESJCVLAPIO ET H[YG]IAE L VL[P B] [Aes]culapio et H[yg]iae, L(ucius) U ASSINVS DEC COL APVL II VIR [p(ius) B]assinus dec furio) colfoniae COL NAP FLAM COL DROB FLAM Apul(ensis), (duo) vir(alis) colfoniae MVNIC DIER DEC MVNIC APVL Napfocensis), flamfen) colfoniae E[T] POR TRIB LEG IIII FL PRO SA Drob(etensium), flam fen) municfipii LVTE IVLI BERONICES CONI Dierfnensium), dec furio) municfipii VCIS Apulfensis) e[t] Porfolisensis), tribfuV L S nus) legfionis) IV Flfaviae), pro salut luli(ae) Beronices coniu(g)is vfotum l(ibens) sfoivit). Napis wotywny ku czci Eskulapa i Hygii wystawiony przez L. Ulpiusza Bassinusa jak wotum (v(otum l(ibens) s(olvit)) w intencji pomyślności (pro salute) jego żony Julii Ber nikě. Dedykant, zapewne ekwita (był trybunem legionu), piastował w miastach Dac różnego typu godności. Był dekurionem (członkiem rady miejskiej) w municypiach Apu­ lum i Porolissum oraz w kolonii Apulum, flaminem (kapłanem kultu cesarskiego) w municypium Dierna i kolonii Drobeta, był wreszcie duumvirem (najwyższym funkcjonariuszem samorządu miejskiego) w kolonii Napoka. Z kolei zaprezentujemy napis nagrobny, zawierający przykład kariery żołnierskiej. AE 1969-1970, 583 — Filippi (Macedonia) —stela nagrobna: TI CLAVDIVS Tifberias) Claudius Maximus vetferaMAXIMVS VET nus) sfe) vfivo)/faciendum) cfuravit), S V F C MILITAVIT militavit equefs) in legfione) VII 198

EQVE IN LEG VII C P F FAC TVS QVESTOR EQV1T SINGVLARIS LEGATI LE GIONIS EIVSDEM VEXIL LARIVS EQVITVM ITEM BELLO DACICO OB VIRTV TE DONIS DONATVS AB IM P DOMITIANO FACTVS DVPLI A DIVO TROIANO IN ALA SECVD PANNONIORVM A QVO ET FA TVS EXPLORATOR IN BELLO DA CICO ET OB VIRTVTE BIS DONIS DONATVS BELLO DACICO ET PARTHICO ET AB EODE FACTVS DECVRIO IN ALA EADE QVOD CEPISSET DECEBALV ET CAPVT EIVS PERTVLISSET EI RANISSTO RO MISSVS VOLVNTARIVS HO NESTA MISSIONE A TERENT[IO SCAV] RIANO CONSVLARE [EXERCI] TVS PROVINCIAE NOV[AE MES] [OPOTAMIAE . . .]

C(laudia) p(ia) f(idelis),factus qu(a)estor equit(um), singularis legat i legionis eiusdem, vexillarius equitum item bello Dacico ob virtute(m) donis donatus ab imp(eratore) Domitiano, factus dupli(carius) a diva Troiano* in ala secu(n)da Pannoniorum a quo et fa(c)tus explorator in bello Dacico et ob vir tutę (m) bis donis donatus bello Dacico et Parthico et ab eode(m) factus de curio in ala eade(m) quod cepisset Decebalu(m) et caput eius pertulisset ei Ranisstoro, missus voluntarius honesta missione a Terent[io Scau]riano consulare [exerci]tus provinciae nov[ae? Mesopotamiae ]

Tyberiusz Klaudiusz Maksimus, weteran, zatroszczył się o wystawienie sobie za życia (tej steli), służył jako jeździec w legionie VII Claudia pia fidelis, uczyniony kwestorem jeź­ dźców (tegoż legionu), singularis (żołnierz ochrony osobistej) legata tegoż legionu, vexillarius (chorąży) jeźdźców tego legionu a także w wojnie z Dakami z powodu męstwa odzna­ czony przez cesarza Domicjana, mianowany przez boskiego Trajana (do rangi) duplicarius (żołnierz funkcyjny pobierający podwójny żołd) w ala II Pannoniorum, przez tegoż (cesa­ rza) mianowany zwiadowcą (explorator) w wojnie z Dakami i z powodu męstwa dwukrotnie odznaczony w wojnie z Dakami i Partami i przez tegoż (cesarza) mianowany dekurionem w tej samej ála, ponieważ schwycił Decebała i głowę jego zaniósł jemu (Trajanowi) z Ranisstorum. Zaszczytnie zwolniony ze służby jako voluntarius (ten, który służył ponad przepisany czas) przez Terencjusza Skaurianusa konsulara wojsk nowej prowincji Mezo­ potamii... Jest to „autobiografia", żołnierza, który rozpoczął służbę jako prosty szeregowiec (ściślej jeździec) legionu, stopniowo awansował, uczestniczył w wojnach Domicjana z Da­ kami (87-89 r.) i Trajana z Dakami (101-102; 105-106) oraz z Partami (114-117), dawał w nich dowody męstwa, za co otrzymał liczne odznaczenia bojowe (dwa z nich wieńce- coro­ na, przedstawione są na steli). Największym jego wyczynem było niewątpliwie „schwytanie Decebała", jemu też przypadł zaszczyt odniesienia głowy tego ostatniego władcy Daków. * Forma Troiano (zamiast Traiano) nie jest rezultatem błędu kamieniarza, ale wynikiem regionalnych właściwości łaciny ludowej na obszarach balkańsko-dunajskich imperium rzymskiego.

199

Kariery żołnierskie przebiegały po szczeblach odpowiadających wewnętrznej strukturze organizacyjnej armii rzymskiej i hierarchii rozmaitych funkcji. Dokładniejszych informa­ cji na ten temat należy szukać w: A. von Domaszewski, Die Rangordnung des romischen Heeres, mit Einfuhrung, Berichtigungen und Nachtragen von B. Dobson, Kóln-Graz 1967, ss. 375.

DYPLOMY WOJSKOWE

Najczęstszą kategorią konstytucji cesarskich były tabulae honestae missionis (diplomata militaria). Znane nam dzisiaj w ilości kilkuset egzemplarzy (patrz: CIL XVI i publikacje późniejsze) są poświadczonymi odpisami dekretów cesarskich, zwalniających ze służby wojskowej (po określonym czasie jej trwania) żołnierzy oddziałów (prawie wyłącznie pomo­ cniczych) stacjonujących na terenie jednej prowincji (bardzo rzadkie są wypadki, gdy edykt dotyczył żołnierzy dwu prowincji) i przyznających im istotne przywileje — prawo obywatel­ stwa rzymskiego dla samego żołnierza oraz (nie zawsze) dla jego żony i dzieci urodzonych -wcześniej. Tekst oryginalny dekretu spisany na wielkich tablicach brązowych był wysta­ wiony na widok publiczny w Rzymie (na Kapitolu). Żaden z takich oryginałów się nie za­ chował. Zainteresowani żołnierze sporządzali dla własnych potrzeb odpisy powtarzające całą ogólną treść dokumentu a z części szczegółowej tylko ten fragment, który dotyczył ich osobiście. Zabytki tego typu składają się z dwu prostokątnych tabliczek brązowych (o wymiarach ok. 15x11 cm), posiadających w dwu rogach niewielkie otworki umożliwiające połączenie ach przy pomocy metalowych pierścieni lub drutu w dyptych („książeczkę" z dwu kart). Na obu wewnętrznych stronach tego dyptychu (równolegle do dłuższego boku tabliczek) przepisywano cały tekst przywileju. Po zamknięciu całości, przez środek tabliczek, przez specjalnie wykonane otwory, przewlekano brązowy drucik i następnie pieczę­ towano woskowymi pieczęciami, zabezpieczanymi brązowymi kapsułkami. Najednej z ze­ wnętrznych stron jeszcze raz przepisywano tekst przywileju, na drugiej zaś zewnętrznej stro­ nie umieszczano nazwiska 7 świadków potwierdzających wiarogodność odpisu. Z punktu •widzenia prawa ważny był tekst znajdujący się wewnątrz zamkniętego dyptychu (patrz ii. 5). Formularz tych dokumentów był następujący: — pełna, rozwinięta tytulatura cesarska, wnominativus; — nazwy jednostek (alae, cohortes), których żołnierze otrzymywali przywilej; — nazwa prowincji, w której stacjonowali i nazwisko jej namiestnika; — zasadniczy tekst przywileju; — data dekretu (dzień, miesiąc i roczna data konsularna); — nazwa oddziału, w którym służył posiadacz odpisu i nazwisko dowódcy; — imię posiadacza odpisu, niekiedy jego pochodzenie (nazwa plemienia lub terytorium), czasem imiona żony i dzieci (do ok. 140 r.); — formuła dotycząca faktu dokonania odpisu; — na zewnętrznej stronie tabliczki II — nazwiska 7 świadków. Przykład „Klio" XXXVI (1959), s. 196-210 = AE 1962, 264; IDR I, Dyplom nr XIII. Obie tabliczki dyplomu znalezione w 1956 r. koło wsi Palamarka w płn. Bułgarii. Tekst przyto200

ony jest tutaj bez zachowania podziału 'na wiersze (wg tekstu na zewnętrznej stronie ibliczki I), z jednoczesnym rozwiązaniem skrótów: lmp[erator)\Caesa\ ,divi Hadriani f(ilius) .dwiTraianiParthicinepos, diviNervae pronep(os) "(itus) Aelius Hadrianus Aňtoninu\s\Aug(ustus) Pius, pont (ifex) max(imus), trib(uniciae) ot(estatis) III, co(n)s(ul) II, p(ater) p(atriae), equitib(us) et ped(itibus) qui mil(itavemt) in alis III et num(ero) eq(uitum) [I\llyr(icorum) et coh(ortibus) VIII quae appellanir I Astur(um) et Hispfanorum), et Claud(ia) Gall(orum) Capit(oniana) et I Fl(avia) ' omm(agenorum) et I Brac(ar)aug(ustanorum) et I Tyrior(um) Sag(ittariorum) et III all(orum) et I Aug (usta) Ner(via) Pac(ensis) Brittfonum miliaria) et I Hisp(anorum) •t(erana) et II Fl(avia) Num(idarum) et II Fl(avia) Bess(orum) et iPGall(orum) et sunt • Dacia Inf(eriore) sub Aquila Fido, quinis et vicen(is) plurib(us)ve stip(ěndiis) emerit(is) miss(is) honest(a) mission(e) quor(um) nom(ina) subscript(a) sunt civitat(em) Rom(aim) qui eor(um) non haberent dedit et coňub(ium) cum uxorib(us) quas tunc habuiss(ent) m est civit(as) iis data aut siq(ui) caelib(es) essent cum iis quas postea duxiss(ent) dumxat singulis, id(ibus) Dec(embribus) M. Barbio Aemiliano, T. Flavio Miano co(n)s(uliis). Ex numero' equit(um) Illyricor(um), ex gregale Bitho Solae f(ilio), Besso. Descripum) et recognit(um) ex tabul(a) aenea quae fixa est Romae in muro post templ(um) vi Aug(usti) ad Minervám. T. Claudi Menandri, P. Atti Severi, L. Pulli Daphni, P. Atti esti, T. Flavi Lauri, M. Sentili łasi, C. Iuli • Silvani. mperator Cezar, syn boskiego Hadriana, wnuk boskiego Trajana Partyjskiego, prawnuk oskiego Nerwy, Tytus Eliusz Hadrian Antoninus Augustus Pius, najwyższy kapłan, posiaający władzę trybuńską po raz trzeci, konsul po raz trzeci, Ojciec Ojczyzny, jeźdźcom piechurom, którzy służyli w trzech alach, w numerus jeźdźców iliryjskich i w osmitf kohor­ tach, które nazywają się: I Asturum; I Hispanorum; I Claudia Gallorum Capitoniana (do tego miejsca wymienione są alae, dalej wyliczone są cohortes); I Flavia Commageriorum; I Bracaraugustanorum; I Tyriorum Sagittariorum; III Gallorum; I Augusta Nervia Pacensis Brittonum milliaria; I Hispanorum Veterána; II Flavia Numidarum; II Flavia Bessorum; II Gallorum i są (stacjonują) w Dacja Inferior pod (dowództwem) Akwili Fidusa, pobierającym żołd przez dwadzieścia pięć lub więcej lat, zwolnionym ze służby w sposób zaszczytny, a których imiona są niżej wypisane, dał prawo obywatelstwa rzymskie­ go, tym którzy go nie mieli, i prawo zawierania małżeństw z żonami, które mieli wtedy gdy było im dane prawo obywatelstwa, albo jeśli byli nieżonaci, z tymi którymi później się ożenią, ale tylko jeden raz. W idy grudnia, gdy konsulami byli Marek Barbiusz Emilianus i Tytus Flawiusz Julianus. Byłemu szeregowemu żołnierzowi z numerus jeźdźców iliryjskich — Bitusowi synowi Sola, Bessowi (plemię trackie). Przepisane i sprawdzone z tablicy brązowej, która umieszczona jest w Rzymie na murze za świątynią boskiego Augusta od strony (świątyni) Minerwy. (Następują imiona świadków).

PROBLEMY EDYTORSKIE

Konieczne wydaje się zapoznanie z elementarnymi zasadami edycji tekstów epigraficznych i ich krytycznego opracowania.Każda publikacja inskrypcji powinna się składać z pięciu czę­ ści :!emmy, opisu zabytku, tekstu napisu, aparatu krytycznego i komentarza historycznego. Lemma powinna zawierać następujące informacje: czas, miejsce i okoliczności znalezienia 201



F

v

'4

rl*. vČ íí

6. a) Fragment napisu z tylulaturą cesarza Hadriana oraz b) rysunkowa rekonstrukcja tekstu. Przykład scriptura monumentalis."Novae. „Archeologia", XVI (1965/1966), s. 122, nr 3, fig. 4 i 5

a jednocześnie nieprzekraczalnych granic rekonstrukcji tekstu. W 1962 r., w trakcie badań wykopaliskowych ekspedycji archeologicznej Uniwersytetu Warszawskiego w Novae, od­ kryto uszkodzoną inskrypcję kamienną z zachowanymi zaledwie kilkoma literami (patrz ii. 6a i 6b). W pierwszym zachowanym wierszu czytamy D1VI, orientuje nas to, że mamy do czynienia z napisem zawierającym tytulaturę cesarską. Litery w drugim wieszu NO HA dają się w tej sytuacji łatwo uzupełnić [TRAIA]NO HA[DRIANO], co upewnia, że w na­ pisie może być mowa tylko o cesarzu Hadrianie. Znajomość pełnej tytulatury tego cesarza 206

(istnieje oczywiście ogromna liczba napisów pozwalających to sprawdzić) umożliwia praw­ dopodobną rekonstrukcję trzech pierwszych wierszy napisu w całości i czwartego w części. Niemożliwa jest oczywiście rekonstrukcja liczebników porządkowych mówiących o tym, który raz z rzędu Hadrian posiadał w momencie sporządzania napisu tribunicia potestas i po razjctóry piastował urząd konsula (patrz ii. 6b). Tego typu rysunkowa rekonstrukcja umożliwia nadto wnioskowanie, że znaleziony kamień (szer. 0,43 m, wys. 0,26 m) był fragmentem większej inskrypcji o szerokości ok. 1,30 m. Znaki edytorskie. W drukowanym tekście inskrypcji występuje zazwyczaj wiele róż­ nych znaków edytorskich, które każdy posługujący się wydawnictwami epigraficznymi wi­ nien znać. Oto najczęściej stosowany system znaków: AVR(elíus) AV(R)ELIVS

— rozwiązanie skrótu — poprawienie błędnej litery lub grupy liter albo uzupełnienie liter bra­ kujących w wyniku błędu AVR ozna­ cza poprawienie błędnych liter albo uzupełnienie liter brakujących w wyniku błędu pisarza, a znak { } oznacza litery znajdujące się w napisie, które wydawca proponuje usunąć jako błędne. Wydawcy, którzy stosują ten system znaków, zazwyczaj uprzedzają o tym we wstępie. Aparat krytyczny. Poniżej tekstu napisu podaje się informacje o jego szczególnych ce­ chach (np. występowanie ligatur). W odniesieniu do miejsc napisu, w których wydawca poprawi! błędne litery, informuje się jakie litery występują w napisie. W wypadku zabytku niezachowanego, a którego tekst znany jest z różnych kopii, podaje się wszystkie odmiany tekstu występujące w poszczególnych kopiach. Gdy tekst jest zachowany częściowo, po­ daje się wszystkie odmienne próby jego uzupełnienia proponowane przez kolejnych wy­ dawców. Komentarz historyczny. Jedni wydawcy ograniczają komentarz do niezbędnego mi­ nimum, inni komentują szeroko wszystkie lub niemal wszystkie elementy inskrypcji. Naj­ częstszym i jednym z podstawowych zadań epigrafika w tym względzie jest datowanie napisu. Istnieją napisy łatwe do datowania i to bardzo dokładnego — są to teksty, które zawierają rozbudowaną tytulaturę cesarską (z kolejną tribunicia potestas), datę konsularną lub jakiś inny element ułatwiający dokładne datowanie. Najczęściej jednak datowanie inskrypcji jest zadaniem trudnym, wymagającym uwzględnienia rozmaitego typu 207

informacji bezpośrednio czy pośrednio ich dotyczących. W niektórych wypadkach rflbże nam pomóc znajomość historii obszaru, z którego napis pochodzi. Na przjkład wszystkie w zasadzie inskrypcje z prowincji Dacji można datować z dokładnością do 165 lat (między 106 a 271 r.), a więc do czasu istnienia tej prowincji. Dalej należy zwracać uwagę na wszystkie realia występujące w tekście. Jeśli w napisie wspomniani są żołnierze jednostek wojskowych, trzeba uwzględnić, w jakim okresie dana jednostka na danym tere­ nie przebywała. Jeśli w napisach podawane są rangi miast (municipium, colonia), to pomo­ cą może być wiedza o tym, kiedy dane miasto rangę taką uzyskało. Potrzebna jest znajo­ mość historii urzędów"(kiedy się pojawiają a kiedy znikają), zmian administracyjnych itd. Pewną wskazówką mogą być nazwiska ludzi: gentilicia cesarskie (Iulius, Claudius, Flavius, Cocceius, Ulpius, Aurelius) wskazują na czas, kiedy dany człowiek (lub jego przodek) otrzymał obywatelstwo rzymskie. Pamiętając, że wraz z obywatelstwem człowiek uzyski­ wał od cesarza nie tylko jego gentilicium, ale i praenomen, będziemy wiedzieli, że P. Aelius otrzymał obywatelstwo (lub jego przodek) od cesarza Hadriana, T. Aelius zaś od Antoninusa Piusa. Trzeba pamiętać również, że elementem datującym są także pewne formuły, z których jedne występują tylko we wcześniejszych okresach, inne zaś w późniejszych. Nie jest to jednak zagadnienie opracowane. Obserwacje dotyczące czasu występowania posz­ czególnych formuł są rozsiane w różnego typu pracach, czynione niejako na ich margi­ nesie. Należy przy tym podejrzewać, że na różnych obszarach imperium mogą tu występo­ wać różnice. Pewną wskazówką, choć mało precyzyjną, mogą być skróty i ligatury — gene-, ralną tendencją jest zwiększanie się liczby skrótów i ligatur wraz z upływem czasu. Jeśli sam tekst nie zawiera żadnych elementów umożliwiających przybliżone chociażby dato­ wanie, należy wtedy uciec się do kryteriów zewnętrznych. Należy do nich forma zabytku i jego dekoracja — kryteria wypracowane przez historię sztuki mogą dopomóc w przybli­ żonym datowaniu. Wreszcie ostatnią „deską ratunku" jest kształt liter. Jak wiemy, pismo podlega nieustannym zmianom i przekształceniom. Czynione są próby wypracowania w tym zakresie kryteriów pozwalających wykorzystać to zjawisko w celu datowania napi­ sów. Trzeba jednak pamiętać, że istnieje tu wiełe niebezpieczeństw — inaczej pisał zawo­ dowy, wykwalifikowany kamieniarz trudniący się wykuwaniem inskrypcji, inaczej ktoś incydentalnie tym się zajmujący. Inaczej w tym samym czasie pisano w Rzymie, a inaczej gdzieś na krańcach imperium. Datować na podstawie kształtu liter można tylko z wielką ostrożnością i nie oczekując zbyt precyzyjnych wyników.

GŁÓWNE KIERUNKI BADAŃ EPIGRAFICZNYCH

Nie ma potrzeby dowodzić jak wielu cennych informacji o najróżnorodniejszych aspektach dziejów starożytnych dostarczyły i stale dostarczają źródła epigraficzne. Historycy rzymscy interesowali się tylko niektórymi aspektami dziejów (zwłaszcza problematyką polityczno-militarną), inne konsekwentnie pomijając. Świat przez'nich opisywany był światem widzia­ nym z perspektywy miasta Rzymu, z perspektywy dworu cesarskiego czy senatu. Inskryp­ cje stwarzają jedyną niemal szansę wypełnienia tych białych plam pozostawionych przez historiografię rzymską, dostarczając informacji pozwalających na poznanie dziejów wew­ nętrznych prowincji, administracji imperium, systemu fiskalnego, organizacji produkcji, handlu, ustroju i życia miast antycznych, rozmiarów budownictwa, dyfuzji kultów, kultury 208

intelektualnej, rozpowszechnienia znajomości pisma, dziejów jednostek wojskowych, ich rozmieszczenia itp. Trzeba wszakże pamiętać, że inskrypcje, które bezpośrednio takie nowe informacje nam przynoszą, stanowią zaledwie nieznaczny procent ogółu tej kategorii źródeł. Źródła inskrypcyjne to przede wszystkim źródła o charakterze masowym. Podejmo­ wane w ostatnim okresie badania wykorzystujące ten właśnie aspekt tej kategorii źródeł prowadzone są w różnych kierunkach, z których kilka tu omówimy. Inskrypcje stanowią ważne źródło do badań nad językiem łacińskim, a zwłaszcza nad łaciną mówioną, potoczną. Zainteresowania łaciną ludową uzasadnione są tym, że stanowi ona nie tylko świetny obiekt badań lingwistycznych (ulegając szybszym przekształceniom niż łacina literacka), ale jest również nosicielem informacji o sposobie myślenia ludzi, którzy się nią posługiwali. Oprócz prac o charakterze syntetycznym (H. Mihaescu, La langue la­ t/w? dans le sud-est de 1'Europe, Bucuresti-Paris 1978, ss. 400; V. Váánánen, Le latin vidgaire des inscriptions pompéiennes, Berlin 1959, ss. 146; B. Naděl, Les inscriptions des regions septentriortales dít bassin de la Mer Noire et le latin vulgaire, „Kwartalnik Neofilologiczny", VII (1960), ss. 217-223), zajmujących się ogólną charakterystyką łaciny potocznej na wy­ branych obszarach (badania takie mają znaczenie dla poznania procesów dyferencjacji języka łacińskiego, formowania się jego dialektów i genezy języków romańskich), istnieje oczywiście bardzo wiele prac szczegółowych rozpatrujących problemy z zakresu morfologii, syntaktyki, fonetyki, leksyki, ortografii czy innych zjawisk występujących w napisach (patrz np. J. Safarewicz, Oznaczanie iloczasu w inskrypcjach rzymskich Iw. n.e., Spraw. Wydz. Nauk Społecznych, 1961, s. 12-26; tenże, Oznaczanie aspiracji w inskrypcjach łacińskich l w. n.e., ..Eos", III (1962), z. 2, s. 337-349). Przy badaniach językowych konieczne jest krytyczne podejście do tekstów epigraficznych, nierzadko bowiem spotykamy w nich takie „odchylenia" od łaciny klasycznej, które nie mają nic wspólnego z rozwojem języka po­ tocznego czy dialektów lokalnych, lecz są po prostu zwykłymi pomyłkami kamieniarza. W bliskim związku z poszukiwaniami językoznawców pozostają badania antropono mastyczne (nad imionami łudzi). Imiona ludzi, które przetrwały w napisach, stanowią dziś niekiedy niemal wyłączną podstawę do badań nad językami żywymi w starożytności a dziś zaginionymi (do nich należą m. in. języki tracki i iliryjski, patrz: I. I. Russu, Die Sprache der Thrako-Daker, Bucuresti 1969, ss. 286; tenże, lllirii, istoria, limba si onomastica — romanizarea, Bucuresti 1969, ss. 302). Badania antroponomastyczne zmierzają również do odtworzenia stosunków ludnościowych (składu etnicznego i struktury społecznej) poszcze­ gólnych prowincji (np. A. Mócsy, Die Bevolkerung von Pannonien bis zu den Markomanncnkriegen. Budapest 1959, ss. 276; tenże, Gesellschaft und Romanisation in der romischen Pro­ viní Moesia Superior. Budapest 1970, ss. 284; J. Zając, Możliwości •epigraficznych badań uruktury społeczeństwa Noricum, „Archeologia", XXIV (1973), s. 94-98), problemu roz­ szerzania się obywatelstwa rzymskiego, kolonizacji, ruchów migracyjnych czy romanizacji. Badaniem imion zajmuje się nie tylko antroponomastyka, ale i prosopografia, która w ostatnich dziesięcioleciach może odnotować wiele osiągnięć. Z tym że w prosopografii nie tyle idzie o imię jako takie, ile o jego nosiciela, osobę (lub całą rodzinę) wraz ze szcze­ gółowymi informacjami ojej życiu, osiągnięciach, piastowanych urzędach, powiązaniach rodzinnych. O ile już rekonstrukcja losów poszczególnych osób lub rodzin może pozwolić na sformułowanie wniosków natury ogólniejszej (np.: J. Trynkowski, Varenii z Sarmizegetuzy. Z dziejów kolonizacji italskiej w rzymskiej Dacji, Przegl. Hist., LXV (1965), s. 369-387), to prosopografia liczniejszych zespołów ludzkich — grup zawodowych, kolektywów 14 — Vademtcum historyka i. J

209

religijnych czy całych warstw społecznych przynosi ważniejsze wnioski. Dotyczą one me­ chanizmu rekrutacji do armii rzymskiej (np. G. Forni, // reclutamento delie legioni da Augusto a Diocleziano, Roma 1953, ss. 244), struktury administracyjnej imperium, charak­ terystyki całych grup społecznych (prace H. G. Pflauma dotyczące ekwitów), zmienności składu senatu (cała seria prac, które wyszły spod pióra takich badaczy, jak P. Lambrechts, S. J. de Laet, G. Barbieri, M. Hammond, W. Eck i in.), polityki personalnej cesarzy wyra­ żającej się w gwałtownych nieraz przemianach składu osobowego elity władzy (J. Fitz, Die Personalpolitik des Septimius Severus im Biirgerkrieg von 193-197, „Alba Regia", X (1969) s. 69-85). Wszystkie wymienione oraz wiele innych kierunków badań znajdują znakomitą podstawę w różnego typu zestawieniach pjosopograficznych obejmujących ogół wyższych grup społecznych cesarstwa. Wymienić tu przede wszystkim należy Prosopographia imperii Romani saec. I, II, III, której drugie wydanie pod redakcją E. Groaga i A. Steina zaczęło się ukazywać w 1933 r. — ostatni tom V, 1 wyszedł w 1970 r. w Berlinie pod redakcją L. Petersen i obejmuje literę L; dla późnego cesarstwa lat 260-395 mamy dzieło: Prosopography of the Later Roman Empire, ed. A. H. M. Jones, J. R. Martindale, J. Morris, Cambridge 1970. Mamy tu również dzieła obejmujące poszczególne grupy społeczne (H. G. Pflaum, Carriěres procuratoriennes équestres sous le Haut Empire romain, t. I-IV Paris 1960-1961, ss. 1469) a także prace zajmujące się zestawianiem list osób piastujących poszczególne urzędy (np. G. Vitucci, Ricerche sulla praefectura urbi in etá imperiale, Roma 1956, ss. 124; G. Alfóldy, Die Legionslegaten der rbmischen Rheinarmeen, Kóln-Graz 1967, ss. 139) lub dotyczących administracji osobnych prowincji (klasyczne już prace E. Groa­ ga i A. Steina oraz z nowszych B. E. Thómasson, Die Statthalter der romischen Provinzen Nordafrikas von Augustus bis Diokletian, t. I-II, Lund 1960, ss. 107, 340; W. Meyers, U administration de la province romaine de Belgique, Briigge 1964, ss. 136; G. Alfóldy, Fasti Hispanienses, Wiesbaden 1969, ss. 335; J. Fitz, Die Laufbahn der Statthalter in der romischen Provinz Moesia Inferior, Weimar 1966, ss. 92; G. Winkler, Die Reichsbeamten von Noricum und ihr Personal, Wien 1969, ss. 181; H. G. Kolbe Die Statthalter Numidiens, Miinchen 1962, ss. 90; A. Dobo, Die Verwaltung der romischen Provinz Pannonien, Buda­ pest 1968, ss. 201). Niezmiernie żywo rozwijają się również w ostatnich czasach badania nad zagadnienia­ mi demograficznymi starożytności. Badania te, dla których podstawą źródłową są przede wszystkim napisy nagrobne, koncentrują się głównie wokół takich tematów, jak umieral­ ność i trwanie życia. Studia te, mające już obszerną bibliografię (patrz: W. Suder, Potrzeba i możliwość badań trwania życia jako wskaźnika postępu społecznego w dziejach staroży nych cywilizacji, „Antiquitas" (Acta Univ. Wrat), 4 (1974), s. 139-162 oraz literatura tam cytowana), przynoszą niezmiernie interesujące rezultaty, budząc jednocześnie kontro­ wersje związane z wartością poznawczą materiału epigraficznego, stanowiącego podstawę do tego typu rozważań. Najmniej istotna jest tutaj wątpliwość, czy długość życia podana na nagrobkach zawsze była określona precyzyjnie, czy też w większej lub mniejszej licz­ bie wypadków podawana była w przybliżeniu. Znacznie poważniejszą trudność wywołuje fakt, iż nagrobki nie uwidaczniają na ogół śmiertelności dzieci a już w zasadzie nigdy nie­ mowląt. Nie bez znaczenia jest również fakt, iż nie wszystkie grupy społeczne są jedna­ kowo w napisach reprezentowane. Nieuwzględnianie tych czynników może utrudnić właś­ ciwą ocenę uzyskiwanych rezultatów. Wiele dyskusji i wątpliwości wzbudza problem możliwości zastosowania metod staty210

stycznych przy opracowywaniu tego materiału masowego, jakim są źródia epigraficzne. Dyskusje te toczą się wokół podstawowego pytania, na ile reprezentatywna jest dla badanej rzeczywistości ta statystyczna próba losowa, jaką stanowią inskrypcje znajdujące się w na­ szym posiadaniu, i jaki w związku z powyższym jest stopień wiarygodności wniosków na jej podstawie budowanych. Należy zdawać sobie sprawę z tego, że tylko znikoma część napisów sporządzonych w starożytności dotarła do naszych rąk. Można to zilustrować następującym obliczeniem. Dyplomy wojskowe, które zachowały się w liczbie ok. 250, pochodzą głównie z okresu ok. 150 lat (połowa I — koniec II w.), w tym czasie przy liczeb­ ności wojsk pomocniczych w cesarstwie rzędu 150-200 tys. żołnierzy i dwudziestopięciolet­ niej długości służby wojskowej otrzymało je ok. 1 miliona ludzi. Tak więc z miliona egzem­ plarzy tej kategorii napisów dotarło do obiegu naukowego zaledwie 250, czyli 0,025% Gest to oczywiście bardzo nieprecyzyjny szacunek, wskazujący jednak wymownie na rząd wielkości, z jakim mamy do czynienia). Nawet jednak, gdybyśmy znajdowali się w posia­ daniu wszystkich napisów sporządzonych w starożytności, zadanie nasze nie byłoby jeszcze zbyt łatwe. Trzeba pamiętać o tym, że obyczaj wystawiania napisów jest związany z cywi­ lizacją miejską i że na obszarach gdzie miast nie było, na terytoriach wiejskich, słabo zromanizowanych, napisy takie sporządzano niezmiernie rzadko. Jeśli przy tym uwzględnimy jeszcze koszty związane z wystawieniem takich napisów, to łatwo dojdziemy do przeko­ nania, że nie wszystkie grupy mieszkańców imperium są jednakowo w inskrypcjach repre­ zentowane. Proste i mechaniczne zestawianie danych pochodzących z napisów w celu wy­ kazania większej iub mniejszej intensywności badanego zjawiska wśród różnych grup spo­ łecznych, na różnych terenach i w różnych okresach czasu, nawet gdybyśmy rozporządzali kompletem inskrypcji sporządzonych w starożytności, prowadzić nas może do błędnych wniosków, jeżeli uprzednio nie stwierdzimy, czy: 1) większa liczba napisów dotyczących da­ nego zjawiska na badanym terytorium wynika nie z większego jego rozpowszechnienia, aie z faktu, iż ogólna liczba napisów na tym terenie jest większa niż na obszarach sąsiednich (w wyniku większej długotrwałości panowania rzymskiego, większej liczby mieszkańców, wyższego stopnia romanizacji, większej zamożności itp); 2) większa liczba napisów doty­ czących badanego zjawiska wystawionych przez przedstawicieli określonej grupy społecz­ nej nie wynika z ogólnie większej aktywności przedstawicieli tej grupy w wystawianiu napi­ sów w stosunku do innych (stopień romanizacji, wykształcenia, zamożności itp); 3) większa liczba napisów dotyczących danego zjawiska w określonym odcinku czasowym nie wynika z faktu, iż w okresie tym wystawiano w ogóle więcej napisów niż w okresach innych (postępy romanizacji, wzrost zamożności itp.). Należy pamiętać, że nie wszystkie napisy wystawione w starożytności mogły przetrwać do naszych czasów. Napisy wykonane na gorszych gatunkach kamienia uległy zniszczeniu w wyniku działania warunków atmosferycznych (zjawisko to odbija się szczególnie wyraź­ nie na terenach pozbawionych lepszego gatunku kamienia) Materiał, na którym wykony­ wano napisy był wielokrotnie spożytkowany w okresach późniejszych jako surowiec do produkcji wapna, r>rzeloiwano i wtórnie wykorzystywano marmurowe ołtarze i płyty, przetapiano tablice brązowe. Mniejszą szansę przetrwania miały te napisy, które już w sta­ rożytności były sporządzane z myślą o potrzebach doraźnych (napisy malowane na ścia­ nach domów, zapiski na tabliczkach woskowych czy też wspomniane wyżej dyplomy woj­ skowe). Zaledwie część napisów, które były sporządzane w starożytności i które dotrwały do naszych czasów — dostała się do obiegu naukowego Część ta jest różna dia różnych 14«

211

obszarów. Składają się na to m. in. różny stopień archeologicznego przebadania, różny stopień poziomu kulturalnego mieszkańców i różna w związku z tym szansa, że znalezio­ ny przypadkowo zabytek trafi w ręce uczonych. Uwzględnienie wszystkich tych czynników jest bardzo trudne, czasem wręcz niemożliwe, należy jednak o nich pamiętać nie zapomi­ nając przede wszystkim o rzeczy najważniejszej, iż zadaniem historyka nie jest badanie inskrypcji a badanie rzeczywistości historycznej, której są one refleksem.

BIBLIOGRAFIA Wydawnictwa

źródłowe

Podstawowym wydawnictwem źródłowym pozostaje nadal Corpus Inscriptionum Latinarum, którego poszcze­ gólne tomy utraciły jednak niestety w mniejszym lub większym stopniu swą aktualność. Diatego też poniż­ szy wykaz najważniejszych edycji napisów łacińskich (i niekiedy greckich) został zbudowany według nastę­ pującego schematu: opis kolejnego tomu CIL (dla oszczędności miejsca skrócony — podane są tylko daty wydania pierwszego i ostatniego fascykułu) oraz wydawnictwa późniejsze stanowiące faktyczne tego tomu uzupełnienie i uaktualnienie. C1L I 2 — Inscriptions Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem (1893-1943) A. Degrassi, Inscriptiones Latinae liberae rei publicae, t. I-II, Firenze 1957-1963 (I2 1965)

#

CIL II — Inscriptiones Hispaniae Latinae (1869-1892) Inscrípciones romanas de Galicia, t. I-III, Santiago de Compostella 1949-1955 M. Almagro, Las inscrípciones Ampuritanas griegas, iběricas y latinos, Barcelona 1952 F. Diego Santos, Epigrafia romana de Asturias, Oviedo 1959 C. Vény, Corpus de las inscrípciones Baleáricas hasta la dominacion araba, Roma 1965 G. Alfóldy, Die rbmischen Inschriften von Tarraco, t. I-II, Berlin 1976 CIL III — Inscriptiones Asiae, provinciarum Europae Graecarum, Illyrici Latinae (1873-1902) A. et E. Bernand, Les inscriptions grecques et latines du Colosse de Memiton, Le Caire — Paris 1960 E. Bernand, Inscriptions métriques de 1'Egypte grěco-romaine, Paris 1967 Les inscriptions grecques et latines de Philae, Paris 1969 L. Jalabert — R. Mouterde, Inscriptions grecques et latines de la Syrie, t. I-VII, Paris 1927-1970 E. I. Sołomonik, Nowyje epigraficzeskije pamiatniki Chersonesa, Kijew 1964 Nowyje epigraficzeskije pamiatniki Chersonesa, Lapidarnyje nadpisi, Kijew 1973 Inscriptiones Daciae Romanae, t. I-IU, Bucuresti 1975-1977 V. Hoffiller, B. Saria, Antike Inschriften aus~JUgoslavien, Zagreb 1938 A. et J. ŠaŠel, Inscriptiones Latinae, quae in Jugoslavia inter annos MCMXL et MCMLX repertae et editae sunt, Ljubljana 1963 Inscriptiones Pannoniae Superioris in Slovacia Transdanubiana asservatae, Brno 1967 L. Barkoczi, A. Mócsy, Die romischen Inschriften Ungarns, 1.1, Amsterdam-Budapest 1972, t. II, Amster­ dam-Budapest 1976 E. Weber, Die rbmerzeitlichen Inschriften der Steiermark, Graz 1969 CIL IV — Inscriptiones parietariae Pampeianae, Herculanenses, Stabianae (1871-1970) CIL V — Inscriptiones Galliae Cisalpinae Latinae (1872-1877) E. Pais, Corporis Inscriptionum supplementa Italka, t. I, Additamenta ad vol. V Galliae Cisalpinae, Roma 1888 Inscriptiones ltaliae — X. IX, 1, Roma 1948; X, 1-4, Roma 1947-1951; XI, 1-2, Roma 1931-1932

212

CIL \ l —Inscriptiones Urbis Romae Latinae (1876-1933) L. Moretti, Inscriptiones Graecae urbis Romae, t. I, Roma 1968 CIL VII — Inscriptiones Britanniae Latinae (1873) R. G. Collingwood, R. P. Wright, Roman Inscriptions of Britain, t. I, Oxford 1965 CIL V I I I - Inscriptiones Africae Latinae (1881-1916, indeksy 1942-1959) S. Gsell, Inscriptions latines cle VAlgěrie, t. I-III, Paris 1922-1957 R. Cagnat, A. Merlin, L. Chatelain, Inscriptions latines d'Afrique, Tripolitaine, Tunisie et Maroc, Paris 1923 L. Chatelain, Inscriptions latines du Maroc, t. I, Paris 1942 J. M. Reynolds, J. B. Perkins, The Inscriptions of Roman Tripolitania, Roma 1952 CIL IX

Inscriptiones Calabriae, Apuiiae, Samnii, Sabinorum, Piceni Latinae (1883)

CIL X — Inscriptiones Bruttiorum, Lucaniae Campaniae, Siciliae, Sardiniae Latinae (1883) G. Sotgiu. hcrizioni latine delia Sardegna, Padova 1961-1967 CIL Xl — Inscriptiones Aemiliae, Etruriae, Umbriae Latinae (1888-1926) CIL XII — Inscriptiones Galliae Narbonensis Latinae (1889) E. Esperandieu, Inscriptions latines de la Gaule Sarbonaise, Paris 1929 CIL XIII Inscriptiones trium Galliarum et Germaniarum Latinae (1889-1916, signacula 1933, indeks 1943) Kolejne suplementy do tego tomu ukazały się w • Bericht der Rómisch Germanischen Kommission 1927, 1937, 1959 P. Wuilleumier, Inscriptions latines des trois Gaules, Paris 1963 CIL XIV — Inscriptiones Latii veteris Latinae (1887, supplementum Ostiensc 1930-1933) H. Thylander, Inscriptions du port d'Ostie, Lund 1952 CIL XV Inscriptiones urbis Romae Latinae Instrumentum domesticum (1891 1899) H Bloch, The Roman Brick Stamps not Published in vol. XV of the Corpus Inscriptionum Latinarum, Harvard Studies in Classical Philology, Cambridge— Massachusetts, t LVI-LVII (1947) CIL XVI — Diplomata militaria (1936, 1955)

Podręczniki epigrafiki R. Cagnat, Lours ďépigraphie latine, wyd. 4, Paris 1914 (wydanie anastatyczne Roma 1964), ss.504 J E. Sandys, Latin Epigraphy, wyd 2, Cambridge 1927 (wydanie anastatyczne Groningen 1969), ss. 324 R. Bloch, L'epigraphie latine, wyd. 4, Paris 1970, ss. 110 J W Fiedorowa, Łatinskaja epigrafika, Moskwa 1969, ss. 373 H Thylander Etude sur l'epigraphie latine, Lund 1952, ss. 191 L Vidman. Psáno do kamene, Praha 1975 (popularny zarys epigrafiki), ss. 183

Bibliografia epigrafiki M ( lauss, AusgewdhlteBibliographiezurlateinischenEpigraphikderromischenKaiserzeitU-3 Jhdt.), w serii: Aufstieg und Niedergang t II, 1, s. 796-855.

Rozdział V. PAPIROLOGIA EWA WIPSZYCKA

1. WSTĘP Papirusy znajdowano w Egipcie przy najrozmaitszych okazjach od najdawniejszych czasów, ale uczeni europejscy zaczęli się nimi interesować dopiero u schyłku XVIII w. W pierw­ szych dziesięcioleciach XIX w. kilka kolekcji papirusów nabytych w Egipcie zostało prze­ wiezionych do Europy. Zajęli się nimi wybitni badacze, m. in. młody J. G. Droysen, któn miał się stać odkrywcą cywilizacji hellenistycznej i którego zainteresowanie okresem pc Aleksandrze Wielkim nie było początkowo bez związku z jego pracą nad papirusami. Poc koniec XIX w. podjęto wykopaliska w celu zdobycia nowych papirusów. Gorączkowe za­ kupy dokonywane przez uczonych europejskich na terenie Egiptu wywołały falę potajem­ nych poszukiwań, których owoce trafiały na rynek antykwaryczny a stamtąd do kolekcj: dysponujących odpowiednimi środkami. Nie mam zamiaru przedstawiać tutaj historii tych odkryć i systematycznych badań zainteresowanych tą problematyką odsyłam do prac A. Świderkówny: Kiedy piaski egipskie przemówiły po grecku, Warszawa 1959, s. 35-58; Papirologia i papirusy, Pięć odczytów, Wrocław 1975, s. 5-11 oraz E. G. Turner, The Greek Papyri, Oxford 1968, s. 17-41. Papirusy pochodzące z Egiptu zawierają teksty w następujących językach: egipskinw jego kolejnych fazach rozwojowych, greckim, łacińskim, aramejskim, perskim (najmniej liczne), arabskim. Papirologia, powstała jako osobna dyscyplina naukowa pod koniec XIX w., zajęła się jedynie papirusami greckimi i łacińskimi. Inne są domen; egiptologów i koptologów (stanowiących właściwie oddzielną grupę specjalistów wśróc egiptologów), semitystów, arabistów, specjalistów od języka perskiego używanego u schyłku starożytności. Taki podział pracy, często bardzo niewygodny (teksty z tego samego okresu, mówiące niejednokrotnie o tych samych sprawach, mogą znaleźć się w rękach różnych uczonych;, wynika z rodzaju niezbędnych kwalifikacji zdobywanych w toku rozmaitych studiów uniwersyteckich: dla papirologów najczęściej filologii klasycznej, dla egiptologów egiptologii, dla arabistów filologii arabskiej itp. Najlepiej byłoby łączyć specjalności, w praktyce zdarza się to niezwykle rzadko. Zadaniem papirologów jest wydawanie tekstów, lecz nie tylko papirusów W polu ich zainteresowania znajdują się także teksty napisane na innych materiałach piś­ miennych używanych w starożytnym Egipcie: skorupkach glinianych, zwanych ostrakami, tabliczkach drewnianych powlekanych woskiem, cienkich deszczułkach, płytkach wa­ piennych, skórze i pergaminie. Wciągnięcie ich w zakres papirologicznych badań wynika z dwóch względów: są one napisane takim samym pismem (istniejące różnice można uznać za drugorzędne) oraz zawierają dokumenty podobnego typu jak papirusy. Liczebnie do21

minują papirusy, za nimi idą ostraka, inne materiały używane były znacznie rzadziej. Dla uproszczenia nie będę przy każdej okazji wymieniała wszystkich rodzajów materiałów piś­ miennych, gdyż obciążałoby to tekst. Czytelnik zechce pamiętać, że terminem ..papirusy" obejmuję wszystkie wspomniane wyżej kategorie zabytków znalezionych w Egipcie. Gdy w XX w. zaczęto znajdować papirusy greckie i łacińskie poza Egiptem we wschod­ niej części basenu Morza Śródziemnego: w Dura Europos nad Eufratem, w Nessana w Pa­ lestynie, w grotach nad Morzem Martwym, w Derveni w Grecji, okazało się, że ich publi­ kację najlepiej będzie powierzyć papirologom. Ani ich pismo, ani treść nie różniły się bowiem w istotnym stopniu od tekstów analogicznych z Egiptu. Papirolodzy zajmują się również wydawaniem zwęglonych zwojów odkrytych w połowie XVIII w. w Herkulanum a zawierających dziełafilozoficznenależące niegdyś do sporej prywatnej biblioteki. Nowo­ czesna technika stworzy prawdopodobnie nowe możliwości rozwinięcia i zakonserwowania rozpadających się papirusów; starsze próby, sięgające jeszcze XVIII w. dały już wprawdzie poważne rezultaty, dużo jednak pozostaje do zrobienia. W zasadzie papirolog to ten, który wydaje papirusy. Terminu tego używa się często także w szerszym sensie w celu określenia badacza, który w swych pracach opiera się przede wszystkim na papirusach (podobnie mianem epigrafika określa się potocznie nie tylko wydawcę inskrypcji, lecz również historyka wykorzystującego dla swych badań przede wszystkim inskrypcje, nawet jeśli żadnej inskrypcji w swym życiu nie opublikował).

2. MIEJSCA I OKRESY REPREZENTOWANE W MATERIALE PAPIROLOGICZNYM Do naszych czasów dotarły te papirusy, które znalazły się w miejscach zabezpieczonych przed uszkodzeniami mechanicznymi, działaniem słońca i wilgoci. Wchodzą w rachubę następujące sytuacje: © 1) papirusy znalazły się na wysypiskach śmieci powstających na brzegu antycznych osad. Jeśli osada była położona na skraju pól uprawnych, śmieci wyrzucano na pustynię, jeśli zaś w środku doliny, śmieci magazynowano w jednym punkcie tworząc nasypy. Przypom­ nieć tu wypada, że miasta i wsie w Egipcie wznoszono na wzgórzach naturalnych a częściej sztucznych, zabezpieczających domy przed wodami rozlanego Nilu. Śmieci składano na brzegu pagórka lub w ruinach opuszczonych domów; 2) papirusy zostały porzucone w domach, budynkach publicznych, świątyniach, w miej­ scowościach położonych na brzegu strefy uprawnej a opuszczonych przez ludzi z rozmai­ tych powodów (proces pustynnienia pól wywołany źle działającą siecią irygacyjną, epide­ mie, głody). Jeśli ludzie do nich po pewnym czasie nie wrócili zamieniały się w ruinę i po­ krywały warstwą piasku naniesionego z pustyni; 3) papirusy znalazły się na terenie cmentarzysk z reguły położonych poza zasięgiem wód Nilu i sztucznego nawadniania z następujących powodów: zostały włożone do grobu, zużyto je do wyprodukowania kartonaży mumii ludzi czy zwierząt, wypchano nimi jamę brzuszną mumifikowanego zwierzęcia po usunięciu z niej łatwo psujących się wnętrzności; 4) papirusy ukryto w skrytkach mieszczących się w naturalnych jaskiniach lub wyku­ tych w skałach grobowcach z epok poprzednich. 216

1. Miejsca znalezisk papirusów w Egipcie

W odniesieniu do wypadków uwzględnionych w punkcie 1 i 2 decydującą rolą w zacho­ waniu tekstów odgrywa poziom wód gruntowych. Ulegał on statemu podwyższeniu (w zwią­ zku z podnoszeniem się dna Nilu na skutek osadzania się mułu). Ostatnie lata charaktery­ zuje przyśpieszenie tego procesu w wyniku zbudowania zapór i zbiorników wodnych na Nilu umożliwiających rozszerzenie zasięgu pól uprawnych. Zamieszczona tu mapa wskazuje miejscowości, z których pochodzą papirusy greckie i łacińskie. Uderza brak ich w Delcie poza Tanis i Thmuis, gdzie znaleziono papi­ rusy zwęglone, znacznie mniej w tej postaci wrażliwe na działanie wszechobecnej tutaj wilgoci. Brak jest ich w nadmorskiej Aleksandrii. Wprawdzie znaleziono pewną liczbę do­ kumentów, powstałych na terenie Aleksandrii, w dolinie Nilu, ale jest ich zbyt mało, by miały większą wartość dla poznania dziejów tego miasta. Papirusy służą więc historykowi Egiptu, ale Egiptu bez Aleksandrii (odpowiada to faktycznemu układowi stosunków: to olbrzymie miasto portowe było pod każdym względem różne od miast zaplecza; Rzymia­ nie mówili o nim Alexandrea ad Aegyptum: Aleksandria przy — a nie w — Egipcie). Bardzo niewiele papirusów znajdujemy w dużych miejscowościach (np. w Memfis, nie licząc tych, które tu zostały napisane, ale znalezione gdzie indziej), gdyż intensywne osadnictwo stale na tym samym miejscu niszczyło teksty, nawet jeśli brak wilgoci umożliwiłby im teoretycz­ nie przetrwanie. Natomiast dużo stanowisk papirologicznych znajduje się wzdłuż granic Fajum: jest to efekt cofania się granicy pól uprawnych od IV w. Rozłożenie w czasie dalekie jest od regularności. Najstarsze teksty pochodzą jeszcze sprzed okresu ptolemejskiego. Są to: fragmenty dzieła literackiego Timoteosa z trzeciej ćwierci IV w. i tzw. Klątwa Artemizji, tekst magiczny z tego samego czasu, ewentualnie z pierwszych lat panowania Ptolemeusza I. Dobrze reprezentowany jest III w. p.n.e., wy­ raźnie gorzej dwa następne. Najwięcej tekstów pochodzi z I i II w. Badacze okresu później­ szego, zwanego bizantyńskim, są relatywnie w gorszej sytuacji. Zwłaszcza dla V w. dyspo­ nujemy niewidoma tekstami, zdecydowanie mniej ich znamy niż dla VI i VII w. Liczba papirusów greckich po opanowaniu Egiptu przez Arabów szybko maleje, ale posiadamy je jeszcze z pierwszych dwóch dziesięcioleci VIII w. Nie jesteśmy w stanie wyjaśnić przyczyn tej nierównomierności; proponowane dotychczas wyjaśnienia, próbujące wiązać liczbę dokumentów pochodzących z danej epoki z układem stosunków wewnętrznych w Egipcie, nie wydają się przekonywające. Niestety żadna z odnotowanych na mapie miejscowości nie dostarcza nam nieprzerwanego ciągu tekstów od ok. 300 r. p.n.e. do ok. 700 r. n.e. Sto­ sunkowo najdłuższe i najregularniejsze serie pochodzą z Oxyrynchos od II w. p.n.e. po połowę VII w. Wcześniejsze warstwy w tym mieście zostały zniszczone przez podnoszące się wody gruntowe. Zazwyczaj papirus znajdowany w określonej miejscowości został w niej lub w jej naj­ bliższej okolicy napisany. W niektórych jednak wypadkach mamy do czynienia z pa­ pirusami, które odbyły dłuższe wędrówki. Są to: a) listy prywatne i urzędowe wysłane z rozmaitych miejscowości znajdujących się poza Egiptem; szczególne miejsce w tej grupie zajmują listy z Rzymu i Konstantyno­ pola; b) listy prywatne i urzędowe wysłane z Aleksandrii, rzadziej z innych miast Delty do rozmaitych punktów w Egipcie; c) papiery urzędowe powstałe w biurach aleksandryjskich, zakupione następnie przez handlarzy makulaturą i przewiezione w głąb Egiptu (papirus zapisany po jednej stronie 218

nadawał się do pisania na drugiej, papirusy zapisane po obu mogły posłużyć do produkcji kartonaży mumii); d) dokumenty prywatne, listy prywatne, papiery urzędowe powstałe w jednej miejsco­ wości Egiptu a następnie przewiezione do drugiej, często dość odległej (zdarzało się, choć rzadko, że ludzie zmieniali miejsce zamieszkania; zdarzało się też, że urzędnik robiący karierę, zwłaszcza na szczeblu pośrednim i wyżej, pełnił swoją funkcję w innym mieście niż to, z którego pochodził; bardzo często po zakończonym okresie urzędowania zabierał papiery ui zędowe, mimo że powinien był je pozostawić na miejscu, prawdopodobnie u pod­ staw takiego postępowania leżała chęć dysponowania odpowiednią dokumentacją na wypa­ dek pociągnięcia go do odpowiedzialności); e) zwoje, lub później kodeksy, zawierające utwory literackie, które stanowiły, jak wszystkie towary luksusowe, przedmiot handlu o dalekim zasięgu. Papirusy z punktu widzenia treści dadzą się podzielić na dwie podstawowe kategorie: papirusów literackich i nieliterackich.

3. PAPIRUSY LITERACKIE Do tej kategorii obok dzieł literackich, zarówno pogańskich jak i chrześcijańskich, należą również utwory, których w sensie ścisłym do literatury pięknej nie zaliczamy: komentarze, streszczenia utworów literackich, rozmaite pomoce do studiowania arcydzieł literackich, słowniki, prace naukowe (z dziedzinyfilozofii,matematyki, metrologii, astronomii, biologii, medycyny, geografii), literatura prawnicza, astrologiczna, horoskopy, teksty magiczne, teksty modlitw itp. Przytłaczająca większość tekstów literackich została napisana na papi­ rusie. Sporadycznie w okresie bizantyńskim używano pergaminu i wyprawionej skóry. Czasami (zwłaszcza do celów szkolnych) posługiwano się ostrakami. Wykazy tekstów literackich zachowanych na papirusach znalezionych w Egipcie podaje R. A. Pack, The Greek and Latin Literatury Texts from Graeco-Roman Egypt, wyd. 2, Ann Arbor 1965 (w wydawnictwie tym każdy teksUstanowi osobną numerowaną pozycję, teksty chrześcijańskie i Biblia nie zostały uwzględ­ nione) oraz O. Montevecchi, La papirologia, [b.m.w.] 1973: wykazy autorów i dzieł literatury pogańskiej s. 343-359; tabela zestawiająca wedle wieków liczbę papirusów zawierających tekst danego autora s. 360-363; Biblia i dzieła literatury chrześcijańskiej, teksty liturgiczne itp. s. 296-334. O. Montevecchi uwzględ­ nia teKsty opublikowane do 1971 r.

Papirusy literackie, choć nieliczne (Pack zarejestrował 2924 greckich i 102 łaciń­ skich fragmentów zwojów czy kodeksów) są dla badacza kultury antycznej ogromnie ważne z następujących względów: 1) Zapoznają nas z dziełami, które nie dotarły do naszych czasów w postaci rękopisów średniowiecznych lub humanistycznych. W katalogu Packa grupa ta reprezentowana jest przez ok. 2000 tekstów. Na liście najcenniejszych nabytków znajdują się: komedie Menandra, mimy Herondasa, utwory Kallimacha, pieśni chóralne Bakchylidesa, Pindara, poezje Archilocha, Safony, Alkajosa, Anakreonta i innych liryków greckich, Ustrój polityczny Aten Arystotelesa, obszerne fragmenty nieznanych sztuk Sofoklesa i Eu­ rypidesa, mowy Hypereidesa, dzieło historiograficzne nieznanego nam z imienia konty219

nuatora Tukidydesa tzw. Helleniki z Oxyrynchos, ewangelie apokryficzne, komentarze Didymosa Ślepego do niektórych utworów Starego Testamentu itd. Obok literatury „wielkiej" wśród papirusów reprezentowane są utwory niższego rzędu, interesujące dla poznania gustów epoki, rozwoju języka i gatunków literackich. 2) W wypadku dzieł już znanych papirusy są dla nas bardzo cenne z punktu widzenia krytyki tekstu: są one bowiem rękopisami nie tylko niezależnymi od tych, które poprzednio posiadaliśmy, lecz również starszymi o wiele wieków, dającymi nam wgląd w antyczny etap tradycji rękopiśmiennej dzieł antycznych (patrz rozdział Krytyka tekstu). 3) Pozwalają na podjęcie badań nad czytelnictwem utworów literackich w starożytności. Wprawdzie zestawienia statystyczne muszą być traktowane z ogromną ostrożnością ze względu na przypadkowość zachowania, niemniej jednak mogą dostarczyć przynajmniej przybliżonych informacji o tym, co czytano w starożytności w ośrodkach małych i średnich, o których zazwyczaj niewiele wiemy. O znaczeniu papirusów literackich dla historii literatury antycznej piszą: E.G. Turner, op. cit., s.97-126, A. Świderkówna, Papirologia i papirusy, s. 21-33.

4. PAPIRUSY NIELITERACKIE Papirusy nieliterackie bardzo często określa się mianem „dokumentów". Termin ten jest użyty w innym, szerszym znaczeniu niż to, które przyjęli mediewiści czy nowożytnicy. W słownictwie papirologicznym, zarówno akt małżeństwa, jak i list prywatny czy rachunek wydatków domowych są na równi „dokumentami". Papirusy nieliterackie są ogromnie liczne: liczba opublikowanych tekstów waha się między 15000 a 20000 (rozproszenie publikacji jest tak wielkie, że nie jesteśmy w stanie powiedzieć dokładnie ile tekstów już wydano). Prawdopodobnie (nikt tego nie wie na pew­ no) drugie tyle czeka w magazynach muzealnych czy bibliotecznych. Papirusy nieliterackie są również niezmiernie różnorodne. Ich różnorodność uderza zwłaszcza w zesta­ wieniu z inskrypcjami, które dadzą się sprowadzić do kilkunastu typów z nie\vielką ilością wariantów w obrębie każdego z nich. Tymczasem papirusy dostarczają nam mnóstwo ro­ dzajów tekstów z dużym trudem poddających się klasyfikacji. Zamieszczony poniżej przeg­ ląd daleki jest od wyczerpania listy, ma on na celu jedynie zorientowanie czytelnika w po­ siadanych przez nas zasobach i ich przydatności. Papirolodzy posługują się zazwyczaj podziałem na teksty prywatne (tj. powstałe w toku działań pojedynczych osób i z ich inicjatywy) oraz publiczne (powstałe w toku działania rozmaitych instytucji państwowych). Podział ten jest nieostry i wiele tekstów trzeba umiesz­ czać w obu przedziałach, ale z braku lepszego jest powszechnie stosowany w wydawnictwach papirologicznych. W grupie tekstów prywatnych mieszczą się przede wszystkim rozmaite doku­ menty we właściwym tego słowa znaczeniu, które spisywano w ważnych momentach życia osobistego czy działalności gospodarczej danej jednostki głównie w celu posiadania dowodu dającego się przedłożyć odpowiednim instancjom na wypadek sporów. Są to: akty za220

warcia małżeństwa; akty rozwodu; darowizny i cesje wszelkiego rodzaju ruchomości i nie­ ruchomości ; akty kupna i sprzedaży, poczynając od dokumentów spisywanych przy okazji kupna worka wełny po tranzakcje handlowe na wielką skalę; umowy o pracę bądź usługi; testamenty, akta podziału masy testamentowej; dokumenty związane z zaciąganiem poży­ czek tak w naturze, jak i w gotówce: umowy i kwity potwierdzające spłacenie całości lub części długów; gwarancje wystawiane przez osoby prywatne dla innych osób prywatnych z racji ich zobowiązań; dokumenty związane z nąjmem domów czy pomieszczeń, dzierżawę ziemi, warsztatów rzemieślniczych, barek na Nilu itp.; akty wyzwoleń niewolników; akty adopcji; upoważnienia do działania w czyimś imieniu; umowy o depozyt; akty arbitrażu, kompromisy; polecenia wypłaty. W zasadzie przez cały nas tu interesujący okres dokumenty, aby mieć moc prawną, winny być spisane przez zawodowego notariusza i zarejestrowane w odpowiednich instytu­ cjach (w naszej dyspozycji znajdują się rejestry powstałe z tej okazji). Wymagania co do formy dokumentów, sposobu rejestracji jak i nazwy urzędów rejestrujących ulegały zmia­ nie w toku wieków. Mieszkańcy Egiptu starali się omijać ten kosztowny i kłopotliwy obo­ wiązek. Spisywano dokumenty w sposób nieformalny i mimo zastrzeżeń musiały mieć jakąś moc prawną (inaczej by ich nie sporządzano) oraz być podstawą do późniejszych roszczeń. Drugą odrębną kategorią tekstów prywatnych są listy wymieniane między osobami pry­ watnymi. Rzadko zawierają one wzmianki o uczuciach, poglądach, sprawach intymnych. Najczęściej informują o stanie zdrowia, interesach, zawierają prośby o kupienie jakichś przedmiotów i załatwienie jakichś spraw. Wydawanie a następnie wykorzystywanie listów do celów badawczych jest dosyć kłopotliwe, a to z następujących względów: a) bardziej niż przy innych rodzajach tekstów cierpimy z powodu braku informacji o osobach i spra­ wach — listy pisano z myślą o czytelnikach zorientowanych w sytuacji, stąd często najważ­ niejszych kwestii w nich nie tłumaczono — jedynie listy wchodzące w skład archiwów (będzie o nich mowa nieco dalej) sprawiają nam mniej trudności tego typu; b) często listy pochodzą od osób nie wprawionych w pisaniu (a może i w mówieniu) w języku greckim czy łacińskim; liczne błędy ortograficzne i gramatyczne stąd wynikające utrudniają w po­ ważnym stopniu zrozumienie sensu. Wydawcy zazwyczaj grupują prywatne rachunki i wykazy w osobną kategorię tekstów. W skład jej wchodzą: rachunki przychodów i rozchodów, cenne zwłaszcza, gdy pochodzą L ośrodków zarządzania wielkimi dobrami, gdyż pozwalają na orientację w całokształcie gospodarki dóbr należących do danej osoby czy rodziny; listy osób, którym z różnych po­ wodów wypłacano pieniądze lub wydawano produkty w rodzaju zboża, wina, oliwy itp.; zestawienia stanu magazynów i kasy; tzw. rachunki „prywatne", w których odnotowy­ wano bieżące, często nawet niewielkie wydatki na zakup żywności, odzieży, surowców do produkcji rzemieślniczej, drobnego sprzętu itp. Ważną część t e k s t ó w p u b l i c z n y c h (choć liczebnie nie tak wielką) stanowi kores­ pondencja między urzędami różnych szczebli. Szczególnie cenne są dla nas teksty pocho­ dzące z wyższych szczebli, gdyż pozwalają na orientację w polityce państwa oraz w pow­ szechności zjawisk, o których była mowa w danym piśmie. Część tych tekstów z epoki ptolemejskiej została zebrana w zbiorze zawierającym rozporządzenia Ptolemeuszy, wydanym wzorowo ze znakomitym komentarzem: M. Th. Lenger, Corpus des ordonnances des Ptolémées, Bruxelles 1964. Niestety na razie nie dysponujemy podobnym korpusem dla następnych okresów.

221

Korespondencja oficjalna obracająca się najczęściej wokół konkretnych, jednostkowych spraw pozwala nam łatwiej niż inne kategorie dokumentów uchwycić zasady funkcjono­ wania urzędów. Biura otrzymywały również korespondencję od osób prywatnych. Wnoszo­ no skargi do trybunałów, proszono o interwencję policji, zmianę wymiaru podatków, zwol­ nienia od obowiązkowych a bezpłatnych świadczeń lub służby dla państwa, składano zaża­ lenia na działalność urzędników itp. Posiadamy sporo tekstów stanowiących niegdyś część dokumentacji trybunałów: oprócz wspomnianych skarg są to głównie protokoly posiedzeń sądowych, teksty wyroków. Z wymiarem sprawiedliwości, przynajmniej pośrednio, zwią­ zane są teksty zawierające normy prawne lub dzieła prawnicze, w zasadzie zaliczane do kategorii tekstów literackich. Mamy przykłady odpowiedzi cesarzy w konkretnych sprawach (tzw. reskrypty), które po publikacji stawały się obowiązującą normą prawną. Większość tekstów publicznych powstała w toku działalności urzędów powołanych do zbierania podatków. Oprócz korespondencji w sprawach fiskalnych są to wykazy rozmaitego typu: podatników i ich źródeł dochodu podlegającego opodatko­ waniu (w tym ogromnie ważne katastry gruntowe), obciążeń poszczególnych osób podat­ kami rozmaitego typu, płatności podatkowych składanych przez funkcjonariuszy zajmują­ cych się poborem (mogą być to listy podatników z danej miejscowości lub zestawienia zbiorcze przekazywane z jednego do drugiego ogniwa administracji fiskalnej). W doku­ mentacji podatkowej mieszczą się również deklaracje składane przez podatników, będące po sprawdzeniu przez odpowiednich urzędników podstawą obliczania podatków, kwity wystawiane pojedynczym podatnikiom (często na ostrakach, gdyż papirus był zbyt drogi). Wylewy Nilu zmieniające co roku zasięg ziemi uprawnej na brzegach doliny i kategorie gruntów w jej środku zmuszały administrację do prowadzenia ogromnej dokumentacji będącej podstawą do zwalniania, zmniejszania czy powiększania wymiaru obciążeń. Stałe prace utrzymujące sieć irygacyjną w dobrym stanie, tak charakterystyczne dla Egiptu, znaj­ dowały odbicie w odpowiednich dokumentach (np. listy osób pracujących przy budowie czy oczyszczaniu kanałów). Wszystkie wspomniane tu teksty pozwalają na wyjątkowo szczegółowe, iak na starożytność, badanie systemu fiskalnego i jego funkcjonowania.

5. PROBLEMY EDYTORSKIE Właściwą pracę edytorską poprzedzają zabiegi konserwatorskie, którym należy poddać przede wszystkim papirusy, w mniejszym stopniu ostraka i tabliczki drewniane. Zabytki muszą być oczyszczone, zabezpieczone przed dalszym zniszczeniem.. Papirusy wymagają rozwinięcia, jeśli doszły do nas w postaci zwiniętej, wygładzenia, uporządkowania poszar­ panych włókien. Konserwację powierza się często, zwłaszcza w dużych kolekcjach, osobnym specjalistom. Zadania wydawcy będą przedstawiać się rozmaicie w zależności od tego, czy przyjdzie mu publikować tekst literacki czy nieliteracki. Rozpatrzmy też problemy edytorskie osobno dla tych dwóch kategorii tekstów. Większość tekstów literackich napisana jest odrębnym pismem, pismem książko­ wym, które charakteryzuje znaczna regularność, zachowywanie odstępów między literami 222

(nawet jeśli pisane byly jednym pociągnięciem trzcinki), troska o czytelność i piękno. Większość liter w tym piśmie da się umieścić między dwiema liniami równoległymi. Jego odczytanie, jeśli tylko papirus jest dobrze zachowany, nie sprawia większych kłopotów. Publikacja papirusów literackich nie wymaga też zazwyczaj specjalnych kwalifikacji, innych niż te, które posiadać muszą wydawcy utworów klasycznych (patrz rozdział Krytyka tekstu). Jedynie część tekstów powstałych poza warsztatami wydawniczymi i napisanych tzw. kur­ sywą może wymagać dobrej znajomości paleografii. Choć praktycznie często się zdarza, że ci sami badacze pracują nad tekstami literackimi i nieliterackimi, nie stanowi to reguły. Oczywiście do podstawowych zadań wydawcy jakiegokolwiek papirusu literackiego należy ustalenie, czy zawiera on utwór już znany czy coś całkiem nowego. Jeżeli dysponujemy jedynie drobnym fragmentem, zadanie to może być bardzo pracochłonne. . O problemach edytorskich papirusów literackich piszą: E. G. Turner, op. cit., s. 54-73, A. Świderek. M. Nowicka, Książka się rozwija, Wrocław 1970, s. 164-264.

Pierwszym i najważniejszym z a d a n i e m wydawcy p a p i r u s u nieliterackiego jest p r z e c z y t a n i e tekstu. Zadanie to może być łatwiejsze lub trudniejsze w za­ leżności od rodzaju pisma i stanu zachowania. Nasze papirusy nieliterackie są z reguły pisane kursywą, to jest pismem pośpiesznym (istnieją wyjątki, ale są rzadkie). Pisarz rezy­ gnował z regularności, piękna, czytelności poszczególnych znaków pisarskich. Ponieważ starał się jak najrzadziej odrywać narzędzie pisarskie od papirusu lub innego materiału piśmiennego, łączył litery ze sobą powodując ich deformowanie. Owe deformacje często poważne, zawsze indywidualne, umożliwiają nam odnalezienie wśród wielu tekstów te, które zostały napisane tą samą „ręką". Kursywa zrodziła się u schyłku IV w. p.n.e. i ule­ gała stałym zmianom w toku wieków. Każde pokolenie miało, niezależnie od wariantów indywidualnych, odrębny sposób pisania. Trudności przy odczytywaniu tekstów mogą być rozmaite, najczęściej jednak da się ustalić następującą prawidłowość: czytelniejsze są papirusy, które wyszły spod ręki zawodowego pisarza i były przeznaczone dla oficjalnego i odległego odbiorcy (korespondencja urzędowa, zarządzenia urzędników, zwłaszcza wyż­ szych, wykazy przesyłane do wglądu wyżej itp.); mniej czytelne są teksty przeznaczone do użytku osobistego, nawet jeśli sporządzający je umiał pisać dobrze (szkice pism, rachunki własne), lub przesyłane osobom bliskim (listy prywatne, zestawienia wydatków, łjopie dokumentów itp.). Najpoważniejsze przeszkody, często nie do pokonania, wynikają ze złego stanu zachowania tekstu: z zatarcia liter, dziur w środku, pęknięć, oderwania się włókien, ubytków na brzegach najbardziej narażonych na uszkodzenia mechaniczne. Zada­ niem wydawcy jest określenie (przynajmniej z grubsza) rozmiarów strat i zaproponowanie uzupełnienia w miejscach brakujących. Będzie to możliwe w wypadku tych dokumentów, które zostały sporządzone wedle znanego nam formularza. Gdy tekst nie należy do tej kategorii, stopień hipotetyczności uzupełnienia, zwłaszcza dłuższego, jest bardzo wysoki. Dalej do wydawcy należy ustalenie, w jakiej miejscowości tekst został znaleziony i w ja­ kiej został napisany, czyli jak to się często określa w skrócie proweniencji. Ustalenie miejsca znalezienia jest proste w wypadku papirusów pochodzących z wykopalisk. Dla innych bierzemy pod uwagę przede wszystkim treść, w której mogą znaleźć się pewne informacje (podane albo wprost, albo pośrednio ze względu na charakterystyczny dla danego okręgu formularz, typowe imiona własne itp.). Następnie tekst trzeba d a t o w a ć . Jest to zabieg łatwy, jeśli tekst zawiera wskazówki 223

na ten temat. W okresie ptolemejskim* podawano rok panowania aktualnego władcy (czy władców) oraz często, choć nie zawsze, imiona kapłanów lub kapłanek eponimicznych kultu dynastycznego. Przeliczenie dat miesięcznych i dziennnych podanych wedle kalendarza macedońskiego lub egipskiego (bądź obu naraz) jest skomplikowane, gdyż po­ czątek roku tak w jednym, jak i w drugim był ruchomy. Wstępne informacje na ten temat znajdą czytelnicy w rozdziale Chronologia. Pomocą w sprawach chronologii ptolemejskiej służą: T. C. Skeat, The Reigns of the Ptolemies, Múnchener Beitrage zur Papyrusforschung und Antiken Rechtsgeschichte, t. 39, Munchen 1954 oraz A. E. Sa­ muel, Ptolemaic Chronology (ta sama seria t. 43), Munchen 1962. W o k r e s i e r z y m s k i m data roczna określana jest przez wskazanie roku panowania cesarza. Identyfikację cesarzy ułatwia zestawienie: P. Bureth, Les titulatures imperiales dans les papyrus, les ostraca et les inscriptions ďEgypte (30 a.C. — 284 p.C), Bruxelles 1964.

Kalendarz, którym posługiwano się w Egipcie rzymskim jest w zasadzie kalendarzem egipskim skorelowanym z kalendarzem juliańskim tak, że początek roku przestał być ru­ chomy. Przeliczanie dat egipskich na daty kalendarza juliańskiego umożliwi tabelka znaj­ dująca się w rozdziale Chronologia. W okresie b i z a n t y ń s k i m teksty mogły być dato­ wane przez: a) wskazanie konsula (lub konsulów) eponimicznych (wykaz ich podaje A. Degrassi, J fasti consolari deli 'impero romano dal 30 av. C. al 613 d.C, Roma 1952 oraz V. Grumel, La chronologie. Trnité ďětudes byzantines, Paris 1958, s. 347-354. Papirolodzy posługują się też często listą zamieszczoną w III tomie słownika F. Preisigkego, o którym będzie poniżej mowa), b) rzadziej (regularnie od Justyniana) przez określenie roku panowa­ nia cesarza, c) wskazanie roku piętnastoletniego cyklu indykcyjnego (wyjaśnienia na ten temat patrz rozdział Chronologia, tamże wskazane są pomoce i zasady obliczania numeru indykcji). Jeśli w tekście jedyną wskazówką jest numer indykcji nie będziemy w stanie datować go inaczej niż w przybliżeniu. Jeśli tekst nie zawiera wskazówek chronologicznych datujemy go na podstawie treści (osoby znane z innych dokumentów, instytucje istniejące tylko przez krótki okres itp.) i wreszcie typu pisma (mówimy wtedy o d a t o w a n i u paleograficznym). W tym ostatnim wypadku publikowany papirus, ostrakon itp. porównu­ jemy z innymi, napisanymi podobnie, a datowanymi precyzyjnie. Doświadczony wydawca jest w stanie określić dla niektórych rodzajów tekstów datę z dokładnością do 25-30 lat. Pomocą służą tu przede wszystkim wydawnictwa albumowe zawierające reprodukcje pa­ pirusów, ostraków, tabliczek drewnianych, deszczułek itd. Klasyczny album, najstarszy i najczęściej spotykany w bibliotekach to: W. Schubart, Papyri Graecae Berolinenses, Bonnae 1911 (50 plansz). Nowsze albumy: C. H. Roberts, Greek Literary Hands 350 B.C. — A.D. 400, Oxford 1956 (24 plansze); R. Seidler, Palaographie der griechischer Papyri, t. I: Urkunden, Stutt­ gart 1967 (63 plansze), t. II: Literarische Papyri, Stuttgart 1970 (70 plansz); R. Boswinkel, P. J. Sijpesteijn, Greek Papyri, Ostraca and Mummy Labels, Amsterdam 1968 (54 plansze); E. G. Turner, Greek Manuscripts of the Ancient World, Oxford 1971 (67 plansz). * Okres greckiego panowania w Egipcie dzielimy w sposób następujący: — okres ptolemejski obejmuje lata od 323 r. p.n.e. (śmierć Aleksandra Wielkiego, objęcie władzy przez Ptolemeusza I) do 30 r. p.n.e. (zdobycie Egiptu przez Oktawiana Augusta, śmierć Kleopatry), — okres rzymski od 30 r. p.n.e. do 284 (początek panowania Dioklecjana) lub 297 r. (objęcie władzy w Egipcie przez Dioklecjana po rewolcie, początek reform), —- okres bizantyński od 284 lub 297 r. do 642 r. (wkroczenie Arabów do Aleksandrii).

224

y

D o obowiązków wydawcy należy w s z e c h s t r o n n e o b j a ś n i e n i e t e k s t u a w szcze­ gólności ustalenie: 1. Czy osoby wspomniane w tekście nie są nam znane z innych źródeł, nie tylko papi­ rusów, ale i inskrypcji, dzieł literackich powstałych tak w Egipcie, jak i poza Egiptem. Dla okresu ptolemejskiego korzystamy z pomocy Prosopographia Ptolemaica wydawanej w Leidzie przez W. Peremansa i E. Van't Dacka (siedem tomów od 1950 do 1975). Układ haseł jest rzeczowy, wedle grup urzędników, osób pełniących funkcje dworskie, kapłanów, wojskowych itp. Tom VII zawiera indeks osobowy. Dla innych okresów jesteśmy w gorszej sytuacji. W wypadku wyższych urzędników epoki rzym­ skiej informacji można szukać w Prosopographia imperii Romani saec. I, II, III, Berlin 1933-1970; wyższych urzędników bizantyńskiej w Prosopography of the Late Roman Empire, ed., A. H. M. Jones, J. R. Martindale, J. Morris, 1.1, Cambridge 1971 obejmuje okres od 260 do 395 r., tom drugi w druku. Imiona żołnierzy rzymskich oddziąjów jazdy zestawia H. Devijver, De Aegypto et excercitu Romano sivé prosopographia militiarum equestrium quae ab Augusto ad Gallienum seu statione seu origine ad Aegyptum pertinebant, Lovanium 1975. Jeśli osoby wspomniane w papirusie noszą niebanalne imiona, możemy skorzystać z odsłyłaczy do tekstów zamieszczonych w publikacjach podających wykazy imion w źródłach greckich i łaciń­ skich Egiptu: F. Preisigke.'Namenbuch, Heidelberg 1922 i D. Foraboschi, Qnomasticon alíerum papyrologicum. Supplemento al Namenbuch di F. Preisigke, Milano 1971.

2. Do jakiego rodzaju dokumentów należy zaliczyć publikowany tekst. 3. Wyjaśnienie wszelkich terminów odnoszących się do podatków, instytucji admini­ stracyjnych, wojska, życia religijnego itd. 4. Przetłumaczenie tekstu (poza tekstami zbyt fragmentarycznymi, rachunkami, wy­ kazami). Przekład traktowany jest jako integralna część interpretacji, pozwalająca stwier­ dzić, jak wydawca swój tekst rozumie. Podstawową pomocą w toku objaśniania papirusów są słowniki i leksykony specjalistyczne zawierające odsyłacze do wszystkich tekstów, w których słowo występuje (doskonały słownik angielski Liddell-Scott-Jones uwzględnia wprawdzie słowa poświadczone w papirusach, ale czyni to w stopniu nie­ wystarczającym), a szczególnie Worterbuch der griechischen Papyrusurkunde mit Einschluss der griechischen Inschriften, Aufschriften, Ostraka, Mumienschilder usw. aus Ágypten wydawany w Berlinie od 1925 r. Pierwsze trzy tomy przygotowane zostały przez F. Preisigkego (stąd najczęściej słownik ten cytowany jest jako Preisigke Worterbuch lub Preisigke WB). Tom II i III po śmierci autora wydał E. Kiessling. W latach 1940-1971 ukazywały się fascykuły uzupełniające opracowywane przez E. Kiesslinga i obejmujące teksty •opublikowane po zakończeniu pracy nad pierwszymi trzema tomami. Listę słów występujących w dokumen­ tach nis uwzględnionych w Preisigke WB daje S. Daris, Spoglio Lessicale papirologico, 3 t., Milano 1968. Lisia miejscowości została zamieszczona przez F. Preisigkego w t. III. Słownik geograficzny z szerszymi wyjaśnieniami rozpoczął wydawać A. Calderini, Dizionario dei nomi geografici e topografici deli Egitto greco-romano w 1935 r. Kontynuuje go S. Daris. Ostatni fascykuł (do Theadelpheia) ukazał się w 1975 r. w Mediolanie.

Ze sposobu, w jakim przedstawiłam zadania wydawcy, czytelnik nie powinien wycią­ gnąć wniosku, że realizuje się je etapami wyraźnie oddzielonymi od siebie. W istocie wszel­ kie czynności są ściśle ze sobą związane. Odczytanie tekstu jest uzależnione od interpreta- * cji, gdyż teksty kursywne, zwłaszcza te trudniejsze, czyta się tylko w takim stopniu, w jakim się je rozumie. Uzupełnianie luk wymaga znajomości tekstów analogicznych. Owe problemy edytorskie nie są wyłączną sprawą dość wąskiego grona specjalistów. Każdy badacz korzystający w swej pracy z papirusów, nawet sporadycz­ nie, musi uświadamiać sobie, na czym polegają czynności i trudności wydawcy, by móc przyjąć niezbędną postawę krytyczną. W porównaniu z autorami klasycznymi czy nawet inskrypcjami stopień hipotetyczności tekstu papirusów jest na ogół znacznie większy. Za­ leży on nie tylko od tego, czy wydawca potrafił lepiej czy gorzej tekst wydać, ale i od stanu 15 — Vadensecum historyka t. 1

225

badań, liczby tekstów analogicznych będących do dyspozycji i innych czynników podob­ nej natury. Stąd późniejsze badania bardzo często: a) wprowadzają poprawki do tekstu ustalonego przez pierwszego wydawcę, b) proponują inne uzupełnienia luk, c) zmieniają datowanie i ustalają inną proweniencję. Orientację w tych poprawkach, rozsianych zazwyczaj w komentarzach do nowych papirusów i w stu­ diach szczegółowych, umożliwia specjalne wydawnictwo: Berichtigungsliste der griechischen Papyrusurkunden aus Ágypten, t. I, Berlin-Leipzig 1922, t. II, Heidelberg 1933 (wyd..F. Preisigke), t. III, Leiden 1958 (wyd. M. David, V. A. van Groningen, E. Kiessling), t. IV, Leiden 1964 (ta sama ekipa), t. V, Leiden 1969 (ci sami wydawcy + E. Boswinkel). W każdym tomie materiał ułożony jest wedle wydawnictw w alfabe­ tycznym porządku ich sigli. Wewnątrz każdego tomu wydawnictwa odpowiednie zmiany sygnalizowane są przy numerach dokumentów, których dotyczą. W ciągu kilku minut można za jego pomocą sprawdzić, czy, i ewentualnie, kto, gdzie i kiedy zajmował się poprawianiem danego dokumentu.

6. „ARCHIWA" W PAPIRUSACH Istnieje szereg czynników ograniczających poważnie możliwość wykorzystania papirusów przez współczesnego badacza. Miałam już okazję sygnalizować je przy omawianiu miejsc i epok, z których pochodzą papirusy. Zły stan zachowania tekstów przeszkadza w poważ­ nym stopniu. Chciałoby się czasami mówić b złośliwości rzeczy martwych: niejednokrotnie najistotniejsze informacje były właśnie tam, gdzie dziś mamy luki, najważniejsze doku­ menty są często mocno uszkodzone (jeden z najwybitniejszych żyjących oapirologów, H. C. Youtie, powiedział, że jego marzeniem jest mieć do wydania „bardzo ważny tekst, bardzo łatwy do czytania" — marzenie to rzadko się realizuje). Papirolodzy skarżą się ponadto na izolację poszczególnych dokumentów, wyrwanych z serii, do których niegdyś należały. W wielu z nich brak jest podstawowych informacji pozwalających zrozumieć sprawę, o której pisano, gdyż tekst był przeznaczony dla osób, znających jej szczegóły. Pojedyncze akty kupna, sprzedaży, umowy, kwity dłużne itp. nie dają podstaw do sądzenia o powszechności rejestrowanych faktów. Mimo dużej (jak na starożytność) liczby tekstów jest ich ciągle za mało, by móc je opracowywać za pomocą metod statystycznych i mieć zaufanie do osiąganych wyników. Na szczęście część zachowanych źródeł tworzy zespoły, w których teksty powiązane są ze sobą. Są to grupy tekstów „wyprodukowanych" przez określony urząd w przeciągu krótkiego okresu bądź dokumenty zebrane przez jakąś jednostkę (czy rodzinę) w związku z działalnością publiczną i sprawami prywatnymi. Takie zespoły tekstów są powszechnie a niewłaściwie (z punktu widzenia ogólnohistorycznej terminologii) nazywane archiwami. Archiwa są dla badacza cenniejsze niż teksty izolowane (z małymi wyjątkami), gdyż poz­ walają na identyfikację osób i spraw, na głębsze poznanie danego środowiska. Pełna lista archiwów papirologicznych, nawet i tych niewielkich, składających się z kilku dokumentów, znajduje się w O. Montevecchi, op. cit., s. 247-261. Poniżej podane informacje odnoszą się do archiwów dużych i znanych, wykorzystywanych przez badaczy nie-papirologów. A r c h i w u m Z e n o n a z lat 261-239 p.n.e. (ponad 3000 tekstów): dokumenty należące d o sekretarza i człowieka zaufanego dioikety Apolloniosa działającego za panowania

226

Ptolemeusza II o przydomku Philadelphos. Archiwum wyjątkowo bogate zawiera wiele , wiadomości o administracji i życiu gospodarczym okresu wczesnoptolemejskiego, oświetla dokładnie środowisko Greków instalujących się na terenie Fajum. Archiwum Apolloniosa stratega nomu Heptakomia z początku II w. (202 teksty): pozwala badać środowisko zamożnych właścicieli ziemskich i urzędników Egiptu rzym­ skiego. Ważne również ze względu na wiadomości o powstaniu Żydów w Egipcie w la­ tach 115-117. Archiwum stratega nomu Panopolis z lat 298-300 (określane P. Beatty Panopolis, gdyż zostało opublikowane w jednym tomie o tym siglu): zawiera korespondencję oficjalną. Istotne dla chronologii rewolty Egiptu oraz reform Dioklecjana. Niezmiernie bogate w informacje o administracji tej epoki. Archiwum Aureliosa Isidorosa (ponad 150 dokumentów) z końca III i początku IV w. Zespół dokumentów zebrany przez zamożnego chłopa i lokalnego notabla wsi Karanis położonej na terenie Fajum. Istotny dla zrozumienia systemu podatkowego i obo­ wiązków, liturgicznych ciążących na rolnikach czasów Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego. Archiwum Te o fane saż pierwszej polowy IV w. (ok. 40 dokumentów): wysokiego urzędnika z Aleksandrii, pochodzącego z Hermupolis (w Górnym Egipcie), który udał się w podróż służbową do Antiochii w Syrii. Zawiera m. in. rachunki z tej podróży. Listy prywatne pokazują zamożne i kulturalne środowisko pogańskie Hermupolis. Archiwum Abinnajosa z I w. (84 dokumenty): oficera wysłanego z oficjalną misją. do Konstantynopola a następnie dowódcy oddziału stacjonującego na brzegu Fajum. Ważne dla historii armii tej epoki i jej stosunków z ludnością cywilną. Archiwum Apionów z V-VII w. (ponad 150 dokumentów, wiele czeka jeszcze na publikację): arcybogatej rodziny wielkich właścicieli, ziemskich i wysokich urzędników,, osiągających najwyższe godności nie tylko w Egipcie, ale i w Konstantynopolu. Ważne dla poznania procesu feudalizacji Egiptu. Archiwum FlawiuszaDioskorosaz lat 506-585 (ponad 350 tekstów): adwokata, .zamożnego właściciela ziemskiego ze wsi Afrodito położonej w Górnym Egipcie. Zawiera również teksty literackie (m. in. sławny kodeks z komediami Menandra), gdyż Dioskoros był człowiekiem wykształconym i nawet sam próbował tworzyć wiersze (raczej mierne). Ważne zwłaszcza dla poznania administracji Egiptu bizantyńskiego i stosunków we wsiach. Archiwum Korra ben Szarika (ponad 120 dokumentów;, większość greckich,, niektóre są dwujęzyczne grecko-arabskie), arabskiego namiestnika Egiptu z pierwszych. trzech dziesięcioleci VIII w. Ważne dla poznania organizacji administracji (zwłaszcza poboru podatków) okresu arabskiego.

7. PROBLEMY JĘZYKOWE Dla oceny wartości posiadanego przez nas zasobu tekstów w języku greckim (o dokumen­ tach łacińskichbędzie mowa osobno) trzeba zdać sobie sprawę z tego, kto i gdzie posługi­ wał się w mowie i piśmie językiem grecfim. Niewielkie grupy Greków osiedliły się w Egipcie w czasach perskiego panowania. is«

227

Wcześniej jeszcze, gdyż w końcu Vii w. p.n.e., w zachodniej Delcie powstała grecka kolo­ nia Naukratis. Wiemy, że w Memfis istniała od VI w. p.n.e. nawet osobna dzielnica grecka, w której żyli greccy żołnierze najemni faraonów i ich potomkowie. Na wielką skalę dopływ greckich osadników rozpoczął się od pierwszych Ptolemeuszy. Uległ on pewnemu zaha­ mowaniu u schyłku III w. p.n.e., w następnych stuleciach musiał być zupełnie minimalny. Część przybyszów osiedliła się w Aleksandrii wyrosłej szybko na wielkie, zdecydowanie greckie miasto. Większość trafiła do mniejszych lub większych egipskich osad na terenie doliny Nilu, zwanej przez nich chora — kraj (w przeciwieństwie do Aleksandrii i dwóch miast mających status polis: Ptolemais i Naukratis). Osadnictwo greckie było szczególnie gęste na terenie Fajum. Jedynie niewielka część przybyszów uległa tak silnym wpływom miejscowym, że utraciła znajomość języka przodków. Odwrotnie, liczba ludzi mówiących pes grecku rosła z biegiem czasu na skutek opanowywania go przez rozmaite grupy spole-. czeństwa egipskiego, dla których było to warunkiem bądź utrzymania już posiadanej pozycji społecznej, bądź awansu (urzędnicy, kupcy, częściowo rzemieślnicy w większych miastach). Stopień przyswojenia przez nich nowego języka był różny: w wielu wypadkach dochodziło do pełnej hellenizacji, w innych do opanowania greckiego na równi z egipskim (mówimy wtedy o zjawisku bilingwizmu), w bardzo licznych ograniczano się do powierz­ chownej znajomości języka pozostającego językiem obcym. Greki uczono się nade wszystko z dwóch względów: byla językiem urzędowym, w którym sporządzano całą dokumentację począwszy od najniższego szczebla, i była językiem grupy rządzącej, do której bez jego opanowania nie można było wejść. Stanowisko to utrzymała przez cały okres rzymski i bizantyński. Choć Grecy od początku instalowali się również w małych miejscowościach, znaczniejsze skupiska ludności mówiącej po grecku znajdowały się w miastach, zwłaszcza tych większych, w których rezydowali wyżsi urzędnicy i ich biura. Chłopi egipscy w swej masie nigdy nie nauczyli się greki. Z pewnością w każdej wsi znajdowało się kilka osób mogących się nią posługiwać w mowie i w piśmie, oni też służyli w miarę potrzeby jako tłu­ macze i pośrednicy. Z braku danych nie da się ustalić zależności między odległością od Aleksandrii a liczbą ludzi znających grekę, powszechnie powtarzany sąd o zmniejszaniu się ich w miarę posuwania się na południe nie jest na niczym oparty. W momencie podboju arabskiego wielu Greków z pewnością opuściło Egipt (wojskowi, wyżsi urzędnicy, część wielkich właścicieli, ortodoksyjnego kleru), ale w sumie nie mogło być tych emigrantów zbyt wielu: najwyżej kilkadziesiąt tysięcy, a i to wydaje się zbyt wiele. Reszta została wchło­ nięta przez środowisko koptyjskie, a w pojedynczych wypadkach arabskie. Przyczyniły się do tego: rezygnacja z greki jako języka urzędowego (ale wcale nie natychmiast po wkro­ czeniu Arabów, dopiero w następnym pokoleniu), postępujący proces islamizacji, ekspansja kulturalna i ekonomiczna zamożnych grup koptyjskich. Zerwany został związek między językiem greckim a przynależnością do warstwy rządzącej Egiptem. W pierwszej r podczas gdy głowa lwa lub cała jego postać znajduje się na rewersie. Nazwa miasta skr; cana jest w formie Pan lub Panti. Tracja i Macedonia znajdowały się bliżej centrum życia politycznego i artystyczneg ówczesnej Grecji. Duże zasoby srebra wpływały tu, jak i w okresie poprzednim, na znaczn produkcję monetarną, ale i tu docierały skutki polityki monetarnej Aten. Niemoiej jedna fakt, że większość emisji, i to tych najpiękniejszych, na tych terenach przypada na drug połowę V w., p.n.e., wskazuje na to, że po wydaniu dekretu przez Ateny miasta te biją jedna własne srebrne monety. Bardzo jest prawdopodobne, że udzielono im specjalnego zezwo lenia ze względu na konieczność utrzymania wojsk ateńskich w tym regionie. Charaktery styczny dla tej grupy monet jest pewien archaizm rewersów, objawiający się w umieszczani jeszcze przez cały V w. p.n.e. kwadratów, nie zawsze już wklęsłych, ale zachowujących i geometryczną formę, w którą wpisany jest wizerunek i legenda. Jest to tym bardziej rzi cające się w oczy, że awersy na ogół wykonane są w pięknym stylu, nawiązującym do rzeź partenońskich. Poza tym już w V. w. p.n.e. pojawiają się na monetach, tak jak to się dzie; w innych okręgach Grecji, imiona i symbole urzędników mennicy. Emituje się też monet złote, nie wszędzie jednakowo obficie. Tetradraćhma z Abdery wybita w 425 r. p.n.e. je: również próbą przedstawienia portretu. Jest on umieszczony w kwadracie rewersowyn otoczony legendą z imieniem Pythagoras. Nie jest pewne, czy chodzi tu o imię urzędnik czy raczej odnosi się ono do osoby wyobrażonej na portrecie (tabl. VIII 3). Traktować g można jako głowęfilozofao tym imieniu lub zasłużonego członka rady miejskiej, w kai dym razie jest to wizerunek awangardowy. Ná ogół jednak polem bardziej interesujące działalności był awers. W Mendę, którego monety od połowy V w. p.n.e. mają na awersac! osła, w latach trzydziestych zmienia się styl a wyobrażenie zostaje rozbudowane do całe sceny. Otóż na ośle siedzi Dionizos, trzymający w ręku kantharos i robiący wrażenie dobrze już uraczonego winem. Piękny styl awersu tych tetradrachm kontrastuje z surowym, geo­ metrycznym kwadratem rewersu (tabl. VIII 5). To samo można powiedzieć o wspaniałe, serii monet srebrnych Amfipolis, bitych dopiero od 424 r. p.n.e., gdzie rysunek głowy Apollona en face-jest jednym z najwcześniejszych i najlepiej wykonanych (tabl. VIII 4). Próby pokazania głowy en face spotykamy też na emisjach Ainos, gdzie Hermes wyobra­ żony jest w petazosie przylegającym do głowy lub opatrzonym szerokim rondem. Najobfitsze emisje monet złotych wypuszcza wyspa Tazos. Od końca V w. p.n.e. bije ona piękne srebrne tetradrachmy z głową Dionizosa na awersie. Rewers ich ozdobiony jest umieszczo­ ną w kwadracie wklęsłym postacią przyklękającego Heraklesa, strzelającego z łuku (tabl. VIII 6). Nieco sztywna, archaiczna, w swym układzie poza może być wyjaśniona, gdy uświadomimy sobie, że wizerunek ten to kopia istniejącej do dziś, znalezionej na Tazos płaskorzeźby. Jest to jeden z wcześniejszych przykładów zaczerpnięcia motywu z rzeźby monumentalnej. Te same motywy przeniesione zostały na monetę złotą. Do Tazos należały 256

w tym czasie kopalnie złota przy górze Pangaion, leżące naprzeciw wyspy na lądzie stałym, istniały więc zasoby kruszcowe. Również Związek Chalcydyjski, który w V w. p.n.e. bije tetradrachmy z głową Apollona i kitharą, w połowie IV w. p.n.e. wypuszcza statery złote. WIV w. p.n.e. nastąpiły ważne zmiany polityczne w świecie greckim, których sprawcami byli królowie Macedonii. Bili oni monety ze swoimi imionami od ok. 479 r. p.n.e. Rozpo­ czyna je Aleksander I, który wprowadził na monetę postać jeźdźca na koniu, a na rewersie w kwadracie umieścił swoje imię (tabl. VIII 7). Archelaos I (413-399 p.n.e.) przyjął dla swoich monet system perski, awers jego monety zdobi głowa młodzieńczego bóstwa. Emisje te były niewielkie, o małym zasięgu i stosunkowo niewysokim poziomie artystycznym. Królowie ci nie grali szczególnej roli na arenie międzynarodowej. Większe znaczenie zyskał dopiero Filip II (359-336p.n.e.). Od początku swego panowania wybijał on monety srebrne według stopy attyckiej. W dwa lata po wstąpieniu na tron zdobył tereny złotonośne u stóp góry Pangaion, należące do Tazos. Miejscowość tam położoną przemianował na Filippi i zaczął tam wybijać złotą monetę, początkowo z tą właśnie nazwą miasta, zdobioną głową Heraklesa i trójnogiem. Równolegle bił własne monety, opatrzone jego imieniem, zarówno srebrne tetradrachmy, jak i złote statery. Tetradrachmy miały na awersie pełną powagi brodatą głowę Zeusa, a rewers początkowo zdobiono postacią dojrzałego mężczyzny na koniu, która przez niektórych uczonych była interpretowana jako postać samego króla (tabl. VIII 8). W 356 r. p.n.e. urodził się Filipowi syn Aleksander i w tym samym roku koń jego zwyciężył w zawodach olimpijskich. Dla uczczenia tego zwycięstwa rewers tetradrachmy zmieniono, zastępując postać mężczyzny postacią młodego efeba trzymającego gałąź lauro­ wą, Statery złote ozdobione były młodzieńczą głową w wieńcu laurowym na awersie i kwadrygą na drugiej stronie (tabl. VIII 9). W 348 r. p.n.e. Filip ukończył walkę ze Związ­ kiem Chalcydyjskim, zdobywając jego centrum — Olintos. To zdarzenie zostawiło ślad na emisjach Filipa: awers złotych staterów upodabnia się całkowicie do awersu złotych monet Związku Chalcydyjskiego. Zarówno emisje monet srebrnych, jak i złotych za pano­ wania Filipa wypuszczane były bardzo licznie, dominując wszystkie inne. Niezależne miasta Macedonii i Tracji utraciły niepodległość, a za tym nastąpił kres ich emisji. Zbliżał się czas zasadniczych zmian w układzie sił politycznych w Grecji, a co za tym idzie zasadni­ czych zmian w mennictwie.

MONETA GRECKA OKRESU HELLENISTYCZNEGO — OD CZASÓW ALEKSANDRA WIELKIEGO DO PODBOJU RZYMSKIEGO

Od wstąpienia Aleksandra na tron macedoński, od czasu jego wspaniałych zwycięstw zaczy­ na się nowa epoka starożytności, zwana hellenistyczną. Jest to koniec czasów klasycznych i rozdrobnionego mennictwa. Aleksander w swym państwie wprowadził jedną grecką mo­ netę, mającą obieg w całym imperium. Wzorem ojca za podstawę swych emisji wziął stopę attycką, według której bite były tetradrachmy i drachmy. Typ wizerunków obu nomina­ łów był jednakowy. Na awersie widnieje głowa Heraklesa w skórze lwa, a na rewersie Zeus siedzący na tronie i trzymający w ręku orła (tabl. IX 1). Wprowadził również stałe bicie złotych staterów z głową Ateny i postacią Nike (tabl. IX 2). Monety te były wykonywane w różnych mennicach wielkiego imperium, przy czym miejsce ich wybicia zaznaczano symbolem lub monogramem dodanym w polu monety. W napisie mamy początkowo tylko 17 — Vademecum historyka t. 1

257

imię Aleksandra, a później łącznie z jego tytułem królewskim. Przeglądając długie serie srebrnych tetradrachm z niezmiennym wizerunkiem, nie możemy nie zauważyć postępu­ jącej zmiany stylu, a nawet w końcu pewnej jego degeneracji. Zmiany dotyczą zwłaszcza głowy Heraklesa. Twarz jego o klasycznych początkowo rysach, wykonana w bezosobo­ wym kanonie piękności sztuki klasycznej, zaczyna nabierać życia, a charakterystyczne wydrążenie oczodołu przy nosie nadaje jej wyraz patosu; w końcu rysy upodabniają się do znanej nam z portretów rzeźbiarskich twarzy samego Aleksandra. Do niedawna sądzono, że cała ta ewolucja nastąpiła za życia króla, ostatnie badania wykazały jednak, że największy rozkwit i obfitość tego mennictwa przypada na okres dużo późniejszy. Tetradrachmy tego typu bite były w różnych miastach, zwłaszcza na wschodzie, aż do II w. p.n.e. Musimy jednak się zgodzić, że portret Aleksandra pod postacią Heraklesa pojawia się, jeśli nie jeszcze za życia, to zaraz po jego śmierci, dając asumpt do umieszczania portretów panują­ cych na emisjach jego następców. Podział państwa między wodzów Aleksandra stworzył szereg monarchii posługujących się monetą państwową na wzór macedońskiej. Bardzo skomplikowana historia polityczna, ciągłe walki między władcami, zmieniające się konfiguracje państw greckich, przechodze­ nie różnych terenów z rąk do rąk wraz z ciągłymi zmianami na tronach królewskich spra­ wiają, że niełatwo nam zorientować się w mennictwie tego okresu. Galerie portretów, opatrzone imionami królów ożywiają tę historię, porządkują emisje monetarne w pewne określone serie. Pozwalają rozróżnić władców, jeżeli nosili te same imiona. Półwysep Bałkański. Macedonia. Jednym z pierwszych, który zmienił widniejącą na awersie głowę Aleksan­ dra Wielkiego na własną podobiznę był Demetriusz, zwany Zdobywcą Miast (295-284 p.n.e.). Ten syn Antygona Jednookiego, wodza Aleksandra, dopiero po wielu latach zdo­ był panowanie nad Macedonią. Człowiek pięknej powierzchowności i wielkich zdolności wojskowych, słynny ze swych zwycięstw nad Ptolemeuszami, występuje na monetach w diademie królewskim, który w tej epoce był tylko skromną przepaską (tabl. IX 3). Jego syn Antygon Gonatas wprowadził na swoich tetradrachmach odmienne ujęcie por­ tretu. | Na tle tarczy typowej dla tych terenów, ze zdobionym szlakiem dookoła, umieszczony jest wizerunek głowy. Ma ona przedstawiać boga Pana, ale odznacza się rysami tak indy­ widualnymi, że można w niej widzieć idealizowaną głowę Antygona (tabl. IX 4). Podobnie było i za następnych władców macedońskich. Za Filipa V i Perseusza spotykamy również monety zdobione tarczą macedońską, z tą różnicą, że rysy panującego nosi tym razem bohater mityczny, Perseusz (tabl. IX 5). Ten sam układ przetrwał nawet w okresie, gdy zabrakło już władcy macedońskiego, po podboju Macedonii przez Rzymian. Na szerokich czterodrachmówkach z ok. 158 r. p.n.e. widnieje na awersie głowa Artemidy, umieszczona pośrodku tarczy macedońskiej, której charakterystyczne ozdoby obiegają wokół otoku. Na rewersie w tym czasie spotykamy napisy sygnalizujące podział kraju na okręgi. Dwa z nich biły monety, była-to Macedonia Pierwsza i Macedonia Druga (tabl. IX 7). Tracja. Rządził tu król Lizymach (305-281 p.n.e.). Początkowo mennictwo jego opierało się na pomocy finansowej macedońskiego Kassandra, który na razie bił dla niego monety. Po jego śmierci ok. 297 r. p.n.e, Lizymach zaczyna własne emisje tetra­ drachm z głową ubóstwionego Aleksandra jako Zeusa Ammona po jednej stronie, a sie­ dzącą Ateną Nikeforos po drugiej (tabl. IX 6). Przez cały czas nie umieszczał na monetach 258

własnego portretu. Głównymi mennicami jego rozszerzonego na Azję Mniejszą państwa były miasta: Sardes, Magnezja nad Meandrem, a zwłaszcza myzyjski Lampsakos. Mennice te biły głównie tetradrachmy; statery złote bito w Antigonei, zwanej później Aleksandrią, w Troadzie. Po śmierci Lizymacha w 281 r. p.n.e. wiele miast kontynuowało bicie tego typu monety, traktując ją jako własną, miejską. W III w. p.n.e. rywalami królów hellenistycznych były związki miast. Te, tak charakte­ rystyczne dla tego okresu formy organizacji politycznych również znalazły swoje odbicie na monetach. Największe znaczenie miał Związek Achajski, który bił duże ilości swoich federacyjnych hemidrachm, głównie w latach 280-146 p.rue.. Na rewersach wszystkich tych monet spotykamy charakterystyczny znak złożony z liter AX, przy czym nazwa miasta-emitenta umieszczona jest tam w skrócie. Związek Etolski wzrósł w siłę po zwy­ cięskim odparciu ataku Galatów, którzy niepowstrzymywani przez nikogo dotarli aż do Delf. To zwycięstwo zostało uczczone pomnikiem ustawionym w Delfach, a przedstawia­ jącym personifikację Etolii siedzącą na tarczach. To właśnie dzieło sztuki widnieje na mone­ tach Związku wybitych ok. 250f. p.n.e. (tabl. IX 8). Związek Epiru utworzony po upadku miejscowej monarchii bije w latach 230-220 p.n.e. monety z wizerunkiem Zeusa Dodońskiego na awersie i bykiem otoczonym wieńcem dębowym na rewersie (tabl. IX 9). Na terenach Grecji właściwej niektóre miasta w różnym zakresie zachowały niezależ­ ność i prawo do własnych emisji. W tym czasie Ateny zaczynają bicie tetradrachm tzw. nowego stylu. WII i I w. p.n.e. umieszczają na awersie głowę Ateny skopiowaną ze słynnego posągu Ateny Partenos z głównej świątyni na Akropolu. Rewers tradycyjnie zajmuje sowa, ale nieco inaczej wykonana i siedząca na przewróconej amforze. Dokoła sowy, oprócz nazwy miasta znajdują się imiona urzędników, na amforze litera uzupełnia datę (tabl. IX 10). Datowanie na monetach ateńskich tego okresu oznaczane było imionami urzędników Dwa imiona pozostawały przez cały rok niezmienione, trzecie imię, prawdopodobnie ich młodszego kolegi lub pomocnika, zmieniało się częściej. Na amforze litera oznaczała mie­ siąc, w którym moneta została wybita. Inne litery odnosiły się prawdopodobnie do źródeł metalu". Całość ujęta w wieniec laurowy zgodnie z modą tego okresu. WII w. p.n.e. Ateny wybiły długie serie tych tetradrachm, co łączyło się ze wzrostem pomyślności gospodarczej pozostającej w związku z otwarciem wolnego od cła portu na Delos w 166 r p.n.e. Azja Mniejsza i Wschód. Państwo założone na wschodzie po śmierci Aleksandra Wielkiego przez jego wodza Seleukosa doszło w okresie hellenistycznym do wielkiego znaczenia, rywali­ zując tylko z Egiptem Ptolemeuszy. Początkowo monety tego państwa są bezpośrednią kontynuacją typu wprowadzonego przez Aleksandra. Seleukos zmienił tylko imię wielkiego poprzednika na własne. Trwało to aż do 305 r. p.n.e., kiedy to równocześnie z Ptolemeuszem egipskim przyjął tytuł królewski. W tym też roku, po wyprawie na Indie, zmienił wizerunki na monetach złotych i srebrnych. Awers zajmuje głowa Zeusa, a rewers zdobi wóz zaprze żony w słonie, powożony przez Atenę. Inny oryginalny awers spotykamy na jego tetradrachmach, wybijanych po bitwie pod Ipsos w 301 r. p.n.e. Przedstawiona tam jest głowa króla w hełmie z rogami byka. Na rewersie występuje Nike wieńcząca trofeum (tabl. X 1). Być może jest to pierwszy portret Seleukosa, ale niewątpliwym jego wizerunkiem jest głowa widoczna na monetach Pergamonu bitych przez Filetairosa w latach 274-263 p.n.e. (tabl. X 2). Dopiero syn Seleukosa, Antioch I, bije monety, których typ staje się charakterystycz259

ny ďla całej dynastii. Na awersie portret króla w diademie, na rewersie Apollon siedzący na omfalosie (tabl. X 3). Władza utrzymywała się przez szereg pokoleń w tej samej dynastii, toteż wśród jej członków, zwanych Seleucydami, możemy zanotować przeszło dwadzieścia indywidualnych monetarnych wizerunków królewskich. Wszystkie one przedstawiają władców w wąskich przepaskach diademowych. Tylko dwukrotnie odstąpiono od tej zasady — głowy Antiocha IV i Antiocha VI zdobi niekiedy korona promienista, zapoży­ czona od boga słońca — Heliosa (tabl. X 4). Nie tylko portret każdego władcy jest różny i zindywidualizowany oddając wiernie rysy tych, tak odmiennych pod względem charakteru i zdolności, postaci, ale można na nim nawet zauważyć różnice w wieku portretowanego. Wszystkie rewersy emisji Seleucydów początkowo zdobione są postacią Apollona siedzą­ cego na omfalosie, później stają się bardziej urozmaicone. Pojawia się na nich Zeus siedzący na tronie, stojąca Pallada lub siedząca Tyche z rogiem obfitości (tabl. X 5). Skromne po­ czątkowo napisy zawierające tylko tytuł królewski i imię rozrastają się w ciągu dziesiątków lat w cztero- lub pięciowierszową legendę uwzględniającą przydomki nadane królowi. Pośród tych dużych serii męskich portretów Seleucydów znajdujemy portret tylko jednej kobiety, Kleopatry o przydomku Thea, przedstawionej wraz z mężem, Aleksandrem Balasem (tabl. X 6), portret samej królowej (tabl. X 7) oraz portret podwójny z jej synem Antiochem VIII (tabl. X 8). Brązowe monety Seleucydów są raczej niewielkich rozmiarów, początkowo zdobione na awersie głową Apollona, a na rewersie jego postacią, później zdobienia stają się coraz bardziej zróżnicowane. Interesującym zjawiskiem w syryj­ skich monetach brązowych jest wprowadzenie za niektórych panujących ząbkowanego obrzeża. Monety Egiptu są.dużo mniej zróżnicowane pod względem przedstawień. Przegląda­ jąc długie serie srebrnych tetradrachm, zdobionych na odwrotnej stronie orłem z nie­ zmiennym imieniem Ptolemeusza od pierwszego do ostatniego króla, lub monet brązowych o tym samym rewersie, czujemy się znużeni ich jednostajnością. Nieco więcej zmian znaj­ dziemy na awersach. Zasadniczym jednak kryterium w rozróżnianiu monet kolejnych Ptolemeuszy jest kryterium stylu. Srebrne monety, bite przez pierwszego króla Egiptu, wodza Aleksandra Wielkiego, Ptolemeusza I, nazwanego Soterem-Zbawcą (305-285 p.n.e.), mają początkowo na.awersie wizerunek głowy Aleksandra w skórze słonia, który ma tu symbolizować nadludzką siłę. Rewersy tej serii przedstawiają Atenę atakującą, tzw. Atenę Alkidemos, która wzniesioną włócznią godzi we wroga a zasłania się tarczą trzymaną w lewej ręce (tabl. X 9). Napis też początkowo głosi imię Aleksandra. Nieco później, gdy już Ptolemeusz przestał występować w imieniu nieletniego syna Aleksandra Wielkiego i przyjął tytuł króla, zaczął umieszczać na emisjach Egiptu swój własny portret i orła stojącego na piorunie — symbol dynastii Lagidów, wywodzącej się od Lagosa, ojca Ptolemeusza (tabl. X 10). Od tej pory ten typ zdobienia monet utrzymuje się przez cały czas panowania Ptolemeuszy, nie tylko na srebrze i nie tylko na monetach bitych w egipskiej Aleksandrii, ale i w innych miastach w Fenicji i na Cyprze. Szczęśliwie dla "nas wizerunki innych członków rodu Lagidów sporadycznie znajdujemy również na monetach. Portret pierwszego władcy dominuje, zwłaszcza na tetradrachmach. Dużo bardziej są zróżnicowane portrety kobiece, których spotykamy więcej niż u Seleucydów lub Mace­ dończyków. Różnią się one między sobą nie tylko uczesaniem, diademem czy welonem, ale i rysami twarzy. Tak więc mało zróżnicowanym męskim portretom towarzyszy galeria pięknych kobiet od Arsinoe II, żony-siostry Ptolemeusza II (tabl. XI1) poprzez Bere260

nike II (tabl. XI2), która swój warkocz ofiarowała bogom, aby mąż zdrowo mógł powrócić z wojny, aż do słynnej ostatniej królowej Egiptu, Kleopatry VII. Portret monetarny nie pokazuje nam jej piękności. Zbyt długi nos i ostre rysy robią raczej nieprzyjemne wrażenie (tabl. XI 3). Brązowe monety egipskie, osiągające nieraz duże rozmiary i wagę, zdobi niezmiennie przez wszystkie panowania głowa Zeusa Ammona, który w obfitych puklach włosów ma ukryty róg barani. Na rewersie oczywiście mamy orła i imię króla Ptolemeusza (tabl. XI4). Te brązowe monety egipskie odznaczają się szczególnym kształtem krążków. Płaszczyzna awersu ma średnicę mniejszą niż płaszczyzna rewersu, stąd ścianki monet mają kształt ukośny. Okrągłe wgłębione ślady pośrodku awersu i rewersu nasuwają przy­ puszczenie, że krążki te były w specyficzny sposób obtaczane po odlaniu. Pozostały ślady ich przytrzymania i ciekawy kształt, przypominający plaski ścięty stożek. Charakterysty­ czna dla Ptolemeuszy jest stosunkowo duża ilość emisji monet złotych. Podczas gdy w in­ nych krajach spotyka się je w niewielkiej liczbie, w Egipcie pojawiają się one nie tylko w formie małych złotych staterów, ale i dużych jednostek pięcio- sześcio- i ośmiodrachmowych. Na złotych monetach portrety wykonywano szczególnie starannie i w sposób bardziej zindywidualizowany niż na srebrnych. W złocie tylko spotykamy charakterysty­ czne podwójne portrety: nieżyjących rodziców na jednej stronie i panującego króla z żoną na drugiej (tabl. X 11). Ten typ monety ośmiodrachmowej wybił po raz pierwszy Ptole­ meusz III (246-221 p.n.e.). Również tylko na złotych monetach spotykamy piękny portret Ptolemeusza III, wybity pośmiertnie przez jego następcę. Od Ptolemeusza V widać deka­ dencję w mennictwie Egiptu. Monety ze zlota bije się coraz rzadziej a do srebra dodaje się coraz więcej nieszlachetnych domieszek. Wzrasta ilość monet brązowych, które przy końcu III w. p.n.e. stają się podstawową monetą w Egipcie. Poza tymi wielkimi seriami wizerunków królewskich znamy po kilka portretów monetar­ nych również z innych mniejszych krajów tej epoki, np. z Bitynii, na której emisjach spotykamy głowy władców od Nikomedesa I poprzez Prusiasa I i II aż do Nikomedesa II (tabl. XI5), którego portret niezmiennie widnieje na emisjach jego dwóch następców, noszących te same imiona. Na monetach Pergamonu przedstawiany jest charakterysty­ czny wizerunek pierwszego władcy tego królestwa — Filetairosa, którego otyła, lecz nie pozbawiona inteligencji, twarz zdobi monety tego kraju przez cały czas panowania Attalidów (tabl. XI 6). Odrębny temperament ujawniają portrety władców Pontu: Farnakesa, Mitrydatesa II aż do Mitrydatesa VI Eupatora. Głowa tego ostatniego króla wyobrażona z rozwianym włosem emanuje energią, którą okazał ten nieubłagany wróg wszystkiego co rzymskie (tabl. XI 7). W omówieniu monet królewskich tego okresu nie możemy pominąć tak interesującej grupy monet pochodzących z kraju, który był najbardziej na wschód wysuniętym ośrod­ kiem kultury greckiej — Baktrii. Diodotos, który ok. 250 r. p.n.e. zbuntował się przeciw­ ko Seleucydom i stworzył niezależne państwo baktryjskie, umieścił pierwszy swój wizeru­ nek na srebrnej tetradrachmie. Rewers głosi po grecku tytuł i imię królewskie. Początkowo portrety królów Baktrii nie odbiegają w konwencji od portretów Seleucydów. Głowę .w opasce diademowej w prawym profilu znajdziemy na monetach tak Diodotosa, jak i Eutydemosa (tabl. XI 8), ale już Demetriusz nosi na głowie skórę słonia — symbol siły (tabl. XI 9), a Antimachos (tabl. XI 10) i Eukratides zdumiewają nas swymi nakryciami głowy, nie spotykanymi gdzie indziej. Na monetach brązowych emitowanych już od Demetriusza pojawiają się napisy dwujęzyczne: greckie i w języku kharoshithi, który wkrótce zwycięża

261

grekę i staje się jedynym językiem tak zwanych indo-scytyjskich monet, stopniowo orientalizujących również swoje wizerunki. Na terenie państw hellenistycznych (poza Egiptem) wiele miast posiadało prawo bicia własnej monety niezależnie od królewskiej. W państwie Seleucydów na przykład, jeśli jakieś miasto obdarzone było przez króla przywilejem autonomii, tym samym otrzymywało również pozwolenie na bicie własnych tetradrachm, a mennica królewska, jeśli znajdowała się w takim mieście, zawieszała działalność. Większość tych miast jeszcze do II w. p.n.e. bije tetradrachmy na wzór monet Aleksandra wplatając w wyobrażenie na monecie symbole lub monogramy oznaczające mennicę. Ale jest to już moneta ich własna, miejska. Ten sam charakter mają pośmiertne kontynuacje emisji Lizymacha. Po traktacie w Apamei w 188 r. p.n.e. miasta w Azji Mniejszej zostały podzielone na dwie grupy: jedne otrzymały status miast wolnych, a inne weszły w skład królestwa Pergamonu. W tym roku wprowadzono nowy system obiegu pieniężnego w królestwie Attalidów. Przede wszystkim stworzono jednostkę, która łatwo była wymienialna zarówno na obiegającą poza państwem pergamońskim drachmę attycką, jak i na rzymskiego denara. Zdobiona była cały czas tym samym symbolem nawiązującym do rozprzestrzenionego w okresie hellenistycznym w państwie Attalidów kultu Dionizosa z przydomkiem Kathegemon. Na stronie głównej znajdował się kosz, z którego wypełza wąż, całość otoczona dokoła wieńcem bluszczowym. Na rewersie widniał sajdak na łuk, opleciony dwoma wężami. Na tej stronie mamy również litery oznaczające w skrócie nazwę mennicy, w której była produkowana moneta, symbole urzędników i daty. Od kosza, czyli cysty monety te już w starożytności nazywano cystoforami (tabl. XII 1). Cystofory bite są w ważniejszych miastach Azji Mniejszej przeważnie położonych w Troadzie, Jonii, Lidii. Były one monetą wewnętrzną państwa pergamońskiego i miały tylko wewnętrzny obieg, jednocześnie jednak łącząc różne miasta jedną monetą, pełniły funkcje monety federalnej. Mennice leżące poza obrębem tego królestwa, na podstawie prawa miast wolnych, biją własną monetę, przeważnie zachowując stopę attycką, przyjętą ongiś w całym państwie Aleksandra. Jak wykazują analizy skarbów znajdowanych na terenie Azji Mniejszej i Syrii, dających obraz obiegu monetarnego, w II w. p.n.e. duże znaczenie gospodarcze miały monety wybijane przez miasta portowe Pamfilii i Licji wschodniej. Są to głównie Aspendos, Perge, Side, Syllion i Faselis. Przy końcu IV w. p.n.e. zaczynają one bić tetradrachmy na wzór monet Aleksandra, ale już w III w. p.n.e. stopniowo wprowadzają obrębne wizerunki i napisy. W pierwszej połowie II w. p.n.e. na tetradrachmach autonomicznych miast greckich pojawia się dość powszechnie wieniec laurowy dokoła rewersowych wizerunków monet. Egzemplarze te, zgodnie ze starożytnym określaniem monet według rodzajów przedstawień, nazwano stefanoforami. Biją je zarówno mennice położone na Półwyspie Bałkańskim, jak i w Azji Mniejszej. Na awersie wyobrażona jest zawsze głowa bóstwa lub mitycznego herosa, a na rewersie cała postać lub zwierzę jemu poświęcone. Z boku umiesz­ czony jest napis z nazwą miasta, całość otoczona wieńcem laurowym. Do tej grupy zaliczyć możemy tetradrachmy ateńskie nowego stylu. Mniej więcej w tym samym czasie stefanofory bije Eretria na Eubei, a w Azji Mniejszej Kolofon, Magnezja w Jonii, Kyzikos w Myzji, Kyme i Myrina w Eolidzie (tabl. XII 3) a także Tenedos w Troadzie (tabl. XII 4). Wszystkie te emisje przyjęło się datować na okres przed 150 r. p.n.e. Historia mennictwa hellenistycznego jest bardzo skomplikowana, poszczególne miasta zmieniają przynależność państwową, z pozycji miast autonomicznych i wolnych znów 262

dostają się pod władzę królewską. Dzieje mennic splatają się bardzo ściśle z zagmatwaną historią polityczną tych czasów, monety są nieraz jej jedynymi świadkami. Stopniowo jednak tereny Grecji przechodzą pod panowanie Rzymian. W momencie przejścia republiki w cesarstwo zmienia się radykalnie mennictwo greckie. Wielka Grecja i Sycylia leżały nieco na uboczu tych wielkich zdarzeń, ale i dla nich nie był to okres spokoju. Na okres hellenistyczny przypada szczególne nasilenie walk z Kartaginą, zakończonych w sposób tragiczny dla obu stron. W Syrakuzach tyran Agatokles (317-289 p.n.e.) wypuszcza obfite emisje tetradrachm, powtarzających w zasadzie dawne schematy (tabl. XII 5). Za jego panowania wybija się również, najpewniej pod wpływem elektronowej emisji Kartaginy, monety z elektronu (tabl. XII 6). Italska wyprawa króla Pyrrusa również nie była bez wpływu na emisje Syrakuz. Bito tam statery i półstatery złote, a także serię monet brązowych z jego imieniem. W 275 r. p.n.e. zaczyna panować Hieron II. On też wypuszcza monetę złotą. Jednak inte­ resujące z punktu widzenia ikonografii są tetradrachmy, na których widnieją portrety żony jego Filistis (tabl. XII 7) i syna. Jego własny portret umieszczany jest tylko na monecie brązowej. Po krótkim panowaniu następcy jego Hieronima od 214 r. zaczynają się rządy republikańskie, które zostają Wkrótce zakończone podbiciem przez Rzym. W Italii miasta po wycofaniu się Pyrrusa stopniowo przechodzą pod panowanie rzym­ skie. Wyjątkowym zjawiskiem jest mennicza działalność Związku Bruttiów w czasie wy­ prawy Hannibala na Rzym. Związek ten, sprzymierzeniec Kartagińczyków, wypuszcza obfitą serię monet we wszystkich trzech metalach. Zwłaszcza liczne są brązy z głową Aresa na awersie i Ateną Alkidemos na rewersie.

GRECJA POD PANOWANIEM RZYMIAN

Okres republiki. Rzym przeprowadzał aneksję terenów greckich powoli. Wykorzystu­ jąc niezgodę panującą między królami hellenistycznymi stopniowo umacniał swoje wpływy przygotowując grunt. Początkowo zajmował ziemię italską i Sycylię, gdzie kolejno upadaly miasta greckie, ulegając jego władzy. Już w 228 r. p.n.e. został utworzony protektorat rzymski na wybrzeżu iliryjskim, czego świadectwem są licznie wybijane monety dwóch tamtejszych miast Apollonii i Dyrrachionu, upodobnione wagą do rzymskiego wiktoriata. Po 168 r. p.n.e., po pokonaniu Macedonii, rozpoczyna się aneksja ziem wschodnich. W tym roku upada królestwo Macedonii a pod protektoratem Rzymu utworzone zostały cztery republiki, z których dwie biją swoje monety w głównych miastach. Obie emisje oznaczane są identycznie: głową Artemidy na tarczy macedońskiej i maczugą w wieńcu na rewersie. Różni je tylko legenda rewersowa, wymieniająca bądź Macedonię Pierwszą (tabl. IX 7), bądź Drugą. W czasie powstania Andriskosa na tych emisjach pojawia się już napis mie­ szany w języku łacińskim i greckim. Po upadku powstania utworzono w Macedonii pro­ wincję, gdzie przez dwa lata bite są monety brązowe, ale opatrzone legendą grecką wymie­ niającą tytuły i imiona kwestorów rzymskich. Emisje monet srebrnych wznowione zostały dopiero w 93 r. p.n.e. Te tetradrachmy, mające oficjalną relację z monetami rzymskimi, opatrzone są napisami łacińskimi z imionami trzech kolejnych urzędników, z których najczęściej występuje Aesilas quaestor (tabl. XII 2). Litery SI, towarzyszące tym legendom 263

interpretuje się jako liczbę 16, oznaczającą wartość określoną w monecie rzymskiej — 16 sesterców. Podobnie ewoluowało mennictwo na terenie prowincji Azji i Cylicji. Wspo­ mniane już wyżej cystofory bite przez Attalidów miały tę zaletę w nowych stosunkach ekonomicznych i politycznych, że łatwo dawały się wymieniać na rzymskiego denara. Bito więc je dalej mimo zmienionych warunków. Od 58 do 48 r. p.n.e. zjawiają się na nich imiona rzymskich urzędników. W syryjskiej części państwa Seleucydów kontynuowano początkowo (w latach 57, 53 i 51 p.n.e.) emisje monetarne ostatnich królów, zarówno w srebrze, jak i w brązie, opatrując monogramami imion rzymskich urzędników. Serie monet, zapoczątkowane przez Cezara w 47 r. p.n.e. korzystają również w dalszym ciągu z tych samych typów zdobień. Są one emitowane w Antiochii syryjskiej aż do 20 r. p.n.e. Jednak aż do panowania Augusta w mennictwie prowincjonalnym nie widać żadnego generalnego planu. Dopiero August, sam, czy, jak sądzą niektórzy, wypełniając dawniejszy plan Cezara,, czyni starania, aby związać różne gałęzie mennictwa w jeden system. Emisje prowincjo­ nalne tego czasu można podzielić na trzy grupy: ściśle lokalne monety miejskie, nieliczne egzemplarze o bardziej ogólnym charakterze w obrębie prowincji, znaczone imionami urzędników rzymskich, i te w końcu emisje, które mając prawie uniwersalny zasięg mogą być traktowane jako moneta państwowa. Do tych ostatnich zaliczyć możemy duże monety brązowe z literami CA czy też serie związane z szeroko zakrojoną akcją zakładania kolonii rzymskich przez Augusta. Z tych trzech grup tylko pierwsza.utrzymała swoje znaczenie, pozostałe nie przetrwały w zasadzie panowania Augusta, a w każdym razie jego najbliż­ szych następców. W pierwszych latach cesarstwa trzeba jeszcze wziąć pod uwagę istnienie niewielkich państw „buforowych" pozostawionych na granicach imperium, które cieszyły się względną autonomią, jeśli chodzi o prawo emisji monetarnych. Biły one własną monetę. królewską z wizerunkami królów i ich imionami w języku greckim. Znamy więc emisje królów Kapadocji, Pontu, Bosforu Kimmeryjskiego, bitych w srebrze, a nawet w elektro­ nie czy złocie. Zasadniczą jednak masę monet greckich bitych w czasie cesarstwa rzym­ skiego (tzw. greckie imperialnej stanowią lokalne emisje miast, które bądź miały dawne długoletnie tradycje własnego mennictwa, bądź dopiero takie prawo od panujących otrzymały. Mennictwo to, jakkolwiek bardzo różnorodne w zasadniczych rysach musiało być ujednolicone. Podstawową sprawą był metal. Miastom prowincjonalnym nie udzielano zezwolenia na bicie monet w srebrze i złocie, które to metale były zastrzeżone dla mennicy cesarskiej. Jak zwykle, od tej zasady zdarzały się wyjątki. Otóż największe metropolie wschodu greckiego, jak Antiochia syryjska, Aleksandria egipska a także fenicki Tyr (tabl. XII 8) biją tetradrachmy aż do III w. Takim wyjątkiem jest również Cezarea Kapadócka, która kontynuuje za cesarstwa bicie monet w srebrze, zastępując wizerunki królów portretami cesarzy, a także Amisos w Poncie, gdzie utrzymywane są prawdopodo­ bnie tradycje królów Pontu. Panuje jednak moneta brązowa, która obowiązkowo, jako że była bita w granicach cesarstwa, musiała mieć na awersie głowę panującego cesarza. Otacza ją legenda będąca tłumaczeniem jego imion i tytułów na język grecki. Po długotrwałych wojnach między królami hellenistycznymi, po' łupiestwach i zdzierstwach urzędników republiki, pierwsze wieki cesarstwa przyniosły dla prowincji wschod­ nich odprężenie. Rozwój handlu i rzemiosła doprowadził wiele miast do rozkwitu a okres 264

długotrwałego pokoju pozwalał na rozbudowę i ozdabianie ich pięknymi budynkami. Zainteresowania, tak mieszkańców miast, jak i urzędników nie dotyczą już wielkiej poli­ tyki. Zagadnienia z nią związane rozstrzygane są w dalekim Rzymie. Ich zajęcia koncentru­ ją się wokół własnego miasta, wzrasta patriotyzm lokalny. Dlatego te monety o niewiel­ kiej wartości artystycznej są dla nas dzisiaj ważnym dokumentem historii tego okresu, a szczególnie historii miast prowincjonalnych. W niewielu tylko ośrodkach są to długie, systematyczne serie, obficie zaopatrujące rynek miejscowy. Na ogół emisje są krótkie, bite nieregularnie, być może okazyjnie. Z niektórych mennic znamy tylko po kilka egzem­ plarzy. Nie każde panowanie ma również swoje odbicie na emisjach. Zdarzają się przerwy, trwające nieraz cały wiek. Stąd wypływa niemożność traktowania tego okresu w podobny sposób jak poprzednich i konieczność rezygnacji z charakterystyki poszczególnych teryto­ riów czy mennic. Zagadnienia z tym okresem związane będą omówione ogólnie. Pod względem wielkości i wagi, jak i pod względem typów wizerunków i legend rewer­ sowych panuje wielka rozmaitość. W zasadzie każda moneta bita w państwie rzymskim musiała być w ścisłej relacji z uniwersalną, wszędzie mającą obieg monetą cesarską. Przeli­ czenia monety brązowej prowincjalnej odbywały się najprawdopodobniej w stosunku do sestercjusza. Trudno nam dziś z całą pewnością stwierdzić, na jakiej zasadzie takie przeli­ czenia były dokonywane. Spotykamy bowiem zarówno jednostki ważące powyżej 20 g, jak i zupełnie małe poniżej 3 g, wraz z całą gradacją wielkości pośrednich. Zapewne przy porównywaniu brana była pod uwagę przede wszystkim waga metalu. Niemniej jednak studia szczegółowe wymagają traktowania każdego miasta w poszczególnych epokach indywidualnie, zwłaszcza że postępująca dewaluacja monety rzymskiej pociągała za sobą ciągłą rewaluację brązowych monet prowincjonalnych. W końcu sprawa nieopłacalności bicia monet wraz z upadkiem gospodarczym, spowodowanym ciągłymi najazdami barba­ rzyńców, stały się powodem zaprzestania lokalnych emisji monet miast greckich w drugiej połowie III w. Jedynie Aleksandria w Egipcie kontynuuje je aż do panowania tetrarchów. Wizerunki na tych monetach, wybierane i zatwierdzane przez władze lokalne, mają teraz ograniczoną tematykę i koncentrują się na sprawach miasta. Toteż często, poza tradycyjnie na emisjach przedstawianymi głowami i postaciami miejscowych bóstw z ich typowymi atrybutami, spotykamy także ich posągi kultowe. Ten charakter zdobienia podkreślony jest przez umieszczenie postumentu pod nogami postaci bądź ołtarza, na którym wierny czciciel — czasem jest to sam cesarz — składa ofiarę bogu. Bywa również, że posąg taki umieszczony jest wewnątrz świątyni (tabl. XII 9, 10). Moneta bowiem jest również polem do pochwalenia się pięknymi budowlami znajdującymi się w mieście (tabl. XII 11). Warto tu wspomnieć, że wizerunki architektoniczne na monecie pozwalają nieraz ' zidentyfikować ruiny budowli odkryte w czasie badań archeologicznych. Często również wizerunki na monetach nawiązują do uroczystości igrzyskowych, najczęściej poprzez urny lub wieńce igrzyskowe a nawet całe stoły, na których te przedmioty są poukładane. Upa­ miętniają one czasami igrzyska, które odbywały się w mieście. Częściej miasto chlubiło się w ten sposób ze zwycięstwa odniesionego przez jednego z obywateli w czasie słynnych zawodów. Aktualne zdarzenia notowane są na gorąco. Przemarsze wojsk cesarskich, udających się nad wschodnią granicę imperium, która była zagrożona przez Partów lub Persów, znajdują również swój wyraz na monetach. Przedstawiano wtedy żołnierzy rzym­ skich lub ich znaki legionowe. Bogini zwycięstwa oznaczała pomyślne życzenia związane Z wyprawą. Jeszcze ważniejszym wydarzeniem, które na pewno bulwersowało całe miasto,

265

była wizyta czy przejazd cesarza. Przykładem reakcji na takie zdarzenie mogą być monety Pergamonu. Gdy cesarz Karakalla przechodził kurację w okręgu świętym Asklepiosa, na emisjach Pergamonu z tego czasu pojawiła się cała seria wizerunków, na które składają się dwa zasadnicze elementy w różnym układzie, a mianowicie posąg Asklepiosa i postać cesarza. Wiemy, że rezultatem starań o znalezienie łącznika jednoczącego między sobą miasta tego olbrzymiego obszaru było wprowadzenie kultu cesarzy. Wyrazem kultu cesarzy było umieszczanie na monetach wizerunków posągów cesarzy w świątyniach lub scen składania ofiar przed tymi posągami; w świątyni również umieszczano sztandary i orły legionowe. Hojność cesarza w stosunku do miasta, nadanie przywilejów czczone było na emisjach wizerunkiem panującego, który wręcza postaci uosabiającej władze miejskie posążek bogini pomyślności Felicitas lub szczęścia — Fortuny. Również w legendach rewersowych, w tej epoce najbardziej rozwiniętych, spotykamy się z dużą dozą elementu lokalnego. Są one tak długie, że nie tylko znajdują się w otoku, ale umieszczane są również pod wizerunkiem, między postaciami i w każdym wolnym miejscu. Oprócz nazwy miasta wymieniają one imiona urzędników z zasady dwuczłonowe z dodatkiem słowa epi i skrótem właściwego urzędu. Nierzadko wymieniane są tytuły honorowe miasta, jak metropolis (np. Cezarea w Kapadocji), „najszlachetniejsze, najwię­ ksze i najpiękniejsze" (np. Tars w Cylicji), „święte i posiadające .prawo azylu" (np. Tyr w Fenicji) lub po prostu „święte" (np. Epidauros w Argolidzie). Często również spotyka się słowo: neokoron. Neokorami nazywano początkowo służbę świątynną, poświęconą jednemu określonemu bóstwu, z czasem tytuł ten został ograniczony do kultu cesarskiego. Nadawano go miastom, które odznaczały się szczególną gorliwością w tým kulcie. Chwalą się one na monetach tymi tytułami, które nadawane im były nawet kilkakrotnie. Zdarzało się też stosunkowo często, że miasta, nieraz odległe, zawierały ze sobą przymierze, zwane homonoia (zgoda). Wybijały wtedy wspólną monetę, noszącą na rewersie wizerunki dwóch miejscowych bóstw podających sobie ręce, otoczone legendą, w której oprócz dwóch nazw sprzymierzonych miast znajduje się również słowo: homonoia. Na koniec wspomnieć należy o emisjach miast, które w swoim założeniu były miastami rzymskimi, ale ich monety musimy zaliczyć do brązowych monet prowincjonalnych, a mia­ nowicie kolonii i municipiów rzymskich. Te charakterystyczne twory, mające być ośrodka­ mi romanizacji powoli ulegają otoczeniu greckiemu. Wizerunki na ich monetach można zwykle podzielić na trzy grupy. Pierwsza z nich to te, które mają ścisły związek z Rzymem, drugą tworzą wizerunki łączące się z miejscowymi tradycjami greckimi, trzecią te, które łączyły się z samą ideą kolonii i faktem osadzenia w niej weteranów wojskowych. Legendy tych monet są łacińskie, a nie greckie, przy nazwie miasta podaje się słowo colonia lub w skrócie col (tabl. XII 11). W drugiej połowie III w. stopniowo zawieszają swoją działalność mennice lokalne. W większości miast ostatnim cesarzem widniejącym na emisjach jest Gallien. Wyjątkowo tylko kilka miejscowości bije jeszcze monety za Klaudiusza II i za Aureliana. W końcu na placu zostaje tylko Aleksandria. Na terenie prowincji wschodnich stopniowo powstają państwowe cesarskie warsztaty mennicze, produkujące ujednoliconą monetę rzymską. Kończą się wieloletnie, przeszło osiem wieków trwające, dzieje monety greckiej.

266

BIBLIOGRAFIA Prace podstawowe — Ogólne Babelon E., Traité des monnaiesgrecques et romaines, 5 t., Paris 1901 -1932 — monumentalne dzieło, nieste­ ty nieukończone. Obejmuje historię mennictwa greckiego do panowania Aleksandra Wielkiego — do dziś dzieło podstawowe Head B. V., Historia Numorum — A Manual of Greek Coins, Oxford 1911, ss. 966 —jedyne dotąd zesta­ wienie wszystkich mennic bijących monetę grecką. Każda z mennic scharakteryzowana jest bardzo krótko z opisaniem typowej emisji i charakterystycznych legend. Dotąd dzieło podstawowe. Bardzo przydatne są indeksy: geograficzny, inskrypcji, urzędników itp. Seltman C. T., Greek Coins, wyd. 2, London 1955, ss. 311 — sumarycznie podana historia greckich emisji aż do upadku państw hellenistycznych. Dziś niektóre stwierdzenia autora są kontrowersyjne Regling K., Die antike Miinże ais Kunstwerk, Berlin 1924, ss. 148 — bardzo dobra praca na ten temat, dziś jeszcze w zasadzie aktualna. Omawia głównie monety greckie Zograf A. N., Anticznyje moniety, Materiały i issledowanija po archeologii SSSR, nr 16, Moskwa 1951, ss. 261 — praca poświęcona w większości monetom greckim, ze szczególnym uwzględnieniem terenów nadczarnomorskich

Prace ogólne o charakterze popularnonaukowym Franke P. R., Hirmer M., Die griechische Miinze, Miinchen 1964, ss. 174 Kraay C. M., Hirmer M., Greek Coins, London 1966, ss. 396. Obie książki dają przede wszystkim dużo pięknych ilustracji z niedługimi wprowadzeniami do każdego okresu i terytorium Jenkins G. K., Ancient Coins, London 1972, ss. 310 — dobre sumaryczne, popularne ujęcie mennictwa greckiego do końca epoki hellenistycznej, ze szczególnym uwzględnieniem strony artystycznej

Podstawowe katalogi Catalogue of Greek Coins in the British Museum, 27 t., London 1873-1927 — katalog opracowany przez • różnych autorów obejmujący zbiory monet greckich British Museum w Londynie. Określenia szcze­ gółowe w dużej mierze już zdezaktualizowane Sylloge Nummorum Graecorum — seria obejmująca wydawnictwo pod patronatem Międzynarodowej Ko­ misji Numizmatycznej, w której poszczególne muzea świata publikują od 1942 r. w zunifikowanej ' formie swoje zbiory monet greckich. Pełną publikację swoich kolekcji greckich kończy dopiero jedno z nich, a mianowicie Duńskie Muzeum Narodowe w Kopenhadze. Inne zbiory w różnym stadium publi­ kacji Catalogue of the Mc Clean Collection of Greek Coins, Fitzwilliam Museum, 3 t., Cambridge 1923-1929, ed. W. Grose The Weber Collection, 7 t., London 1922-1929, ed. L. Forrer Catalogue of Greek Coins in the Hunterian Collection, University of Glasgow, 2 t, Glasgow 1899-1905, ed. G. MacDonald Catalogue de la collection de Luynes, 6 t., Paris 1924-1930, ed. J. Babelon

Opracowania szczegółowe w formie monografii Grecja właściwa Franke P. R., Die antiken Miinzen von Eoirus, Wiesbaden 1961, ss. 344 Kraay C. M., Coins of Ancient Athens, Newcastle 1968, ss. 38 Le Rider G., Monnaies crétoises du Ve au Ier siěcle av. J. C, Paris 1966, ss. 345

267

Ravel O., Les, poupulains de Corinthe, Basel 1936, ss. 135 The „Colts" of Ambracia, New York 1928, ss. 180 Seltman C. T., Temple Coins ofOfympia, Cambridge 1921, ss. 118 Starr C. G., Athenian Coinage 480-449 B. C, Oxford 1970, ss. 98 Thompson M., The New Style Silver Coinage at Athens, New York 1961, ss. 747 Wallace W., The Euboian League and its Coinage, New York 1956, ss. 180 Williams R T., The Confederate Coinage of the Arcadians in the Fifth Century B. C , New York 1965, ss. 141 Tereny północne Imhoof-Blumer F., Die Antike Miinzen Nord- Griechenland, 1.1: Pick B„ Regling K., Dacien undMoesien, Berlin 1910, ss. 920, t. II: MOnzer F., Straek M., Thracien, Berlin 1912, ss. 308, t. Ill: Gaebler H. Makedonia und Paionia, Berlin 1906, ss. 196 — dzieło zaplanowane jako korpus monet Grecji pół­ nocnej, niestety nieukończone. Desneux J., Les tetradrachmes d'Akanthos, Brussels 1949, ss. 122 Jurukowa J., Die Miinzpragung von Deultum, Berlin 1973, ss. 169 May J. M. F., The Coinage of Abdera, London 1966, ss. 24 Ainos, its History and Coinage 474-341 B. C, Oxford 1950, ss. 288 Raymond D., Macedonian Regal Coinage to 413 B. C, New York 1953, ss. 171 Robinson D. M., Clement P., The Chalkidic Mint, Baltimore 1938, ss. 413 Schonert-Geiss E., Die Miinzpragung von Byzantion, Berlin 1970, ss. 174 Die Miinzpragung von Perinthos, Berlin 1965, ss. 277 West A. B., Fifth and Fourth Century Gold Coins from the Thracian Coast, New York 1929, ss. 183 Azja Mniejsza, Wschód i Afryka Atlan S., Untersuchungen uber die sidetidchen Miinzen, Ankara 1967, ss. 206 Baldwin A., The Gold Staters, Silver and Bronze Coinages, „American Journal of Numismatics", 53 (1924), s. 1-77 Barron J. P., The Silver Coins of Samos, London 1966, ss. 244 Cahn H. A., Knidos, Berlin 1970, ss. 245 Fritze H. von, Elektronpragungen von Kyzikos, „Nomisma" 7, (1912), s. 1-38 Die Miinzen von Pergamon, Berlin 1910, ss. 108 Krzyżanowska A., Monnaies coloniales d'Antioche de Pisidie, Warszawa 1970, ss. 246 Naville L., Les monnaies d'or de la Cyrénaique, Geneve 1951, ss. 123 Newell E. T., Dated Alexander Coinage of Sidon and Ake, New Haven-London 1916, ss. 72 The Coinage of Eastern Seleucid Mints, New York 1938, ss. 307 The Coinage of Western Seleucid Mints, New York 1941, ss. 450 Svoronos J. N., Ta nomismata tou kratous ton Ptolemaion, Athens 1904, ss. 944 Waddington W. H., Babelon E., Receuil General des monnaies grecques ďAsie Mineure, 1.1: Pont et Paphlagonie, Paris 1904, ss. 210; t. II-III: Bithynie, Paris 1908-1910, ss. 394 Westermark U., Das Bildnis des Philetairos von Pergamon, Stockholm 1961, ss. 83 Wielka Grecja i Sycylia Boehringer E., Die Miinzen von Syrakus, Berlin 1929, ss. 297 Cahn H. A., Die Miinzen der sizilischen Stadt Naxos, Basel 1946, ss. 168 Gutmann F., Schwabacher W., Die Tetradrachmen und Didrachmenpragung von Himera, Miinchen 1929, ss. 44. Herzfelder H., Les monnaies d'argent de Rhegion, Paris 1957, ss. 154 Jenkins G. K., The Coinage of Gela, Berlin 1970, ss. 312 Lederer P., Tetradrachmenpragung von Segesta, Miinchen 1910, ss. 54 Noe S. P., Coinage of Caulonia, New York 1958, ss. 62 Coinage of Metapontum, New York 1931, ss. 134

268

Regling K., ferina, Bertin 19Ó6, ss. 80 Schwabacher W., Die Tetradrachmenpragung von Selinunt, Munchen 1925, sš. 43 Tudeer L., Die Tetradrachmenpragung von Syrakus in der Periodě der signierenden Kůnstler, Berlin 1913, ss. 292.

2. NUMIZMATYKA RZYMSKA ANDRZEJ KUNISZ

EPOKA REPUBLIKI

System monetarny

>

W państwie rzymskim stosunkowo późno aoszlo do powstania pieniądza kruszcowego. W początkowej fazie miał on przy 4ym mało praktyczną formę, a poza tym emitowany był w niewielkich ilościach, co w sumie mocno utrudniało sprawne funkcjonowanie wy­ miany handlowej i obrót pieniężny. Zjawiska te dowodzą wyraźnego zacofania ekonomi­ cznego republiki rzymskiej w pierwszych wiekach jej istnienia w stosunku do znacznie wcześniej rozwijających się ośrodków greckich, m.in. w południowej Italii, gdzie od dawna istniało własne mennictwo. Podstawę rzymskiego systemu monetarnego — zarówno w czasach republiki, jak później w okresie cesarstwa — stanowił funt, czyli libra. Ciężar jej określa się zwykle na 327,45 g, choć jego precyzyjne wyliczenie jest jeszcze dyskutowane. Ciężar monety każdego nominału był w określonej proporcji wobec libry — przynajmniej teore­ tycznie. W praktyce menniczej bowiem do prawidłowości ciężaru monety brązowej, a także srebrnej, przywiązywano niewielkie znaczenie i rzeczywista waga poszczególnych egzem­ plarzy każdego nominału oscylowała tutaj w dużych granicach, zarówno poniżej, jak nie­ kiedy i powyżej wyznaczonego standardu. Nawet przy emisji pieniądza złotego w czasach republiki i wczesnego cesarstwa występowały odchylenia od ustalonej normy wagowej, choć były już one raczej niewielkie. Powstanie pieniądza metalowego w państwie rzymskim datować należy na schyłek IV w. p.n.e. Jak świadczy przyjęty następnie dla określenia pieniądza termin pecunia, pojawienie się monety metalowej poprzedzone było okresem stosowania pewnych form pieniądza przedmiotowego, którym było m.in. bydło (pecus). Na wielu wczesnych egzemplarzach, tzw. „aes signatum", znajdowało się zresztą wyobrażenie byka. Pierwotną formą pieniądza metalowego było tzw. aes rude. Były to nieforemne kawałki brązu, o bardzo zróżnicowanej wadze, nie noszące żadnych oznaczeń ani wizerun­ ków. Przy posługiwaniu się nimi w wymianie musiano zatem każdorazowo odważać odpo­ wiednią ilość metalu. Kolejny etap w rozwoju pieniądza rzymskiego stanowiło aes signatum, które wpro­ wadzono w latach 290-280 p.n.e. Były to duże i ciężkie płytki lanego brązu, o mniej więcej unormowanej wadze ok. 5 funtów, z różnymi wizerunkami, jnp. byka, dzika, słonia, kotwicy. Siła nabywcza owych kawałków brązu równała się wartości zawartego w nich metalu.

269

System monetarny, ograniczony do jednostek brązowych, był jednak prymitywny. Siła nabywcza sztabek brązowych była niewielka. Za pomocą takiego pieniądza, mało ope­ ratywnego w obrocie, trudno było dokonywać większych transakcji. Rozwój życia ekono­ micznego prowadził więc do pojawienia się jednostki o wyższym nominale przy zna­ cznie niższym ciężarze. Datowanie początków emisji pieniądza srebrnego w państwie rzymskim, szczególnie zaś wprowadzenia denara, jest wciąż w nauce dyskutowane. Bezsporny pozo­ staje fakt przejęcia przez Rzymian monety srebrnej — może nie bezpośrednio — od Greków południowoitalskich. Najwcześniejsze emisje srebrne republiki określa się mianem mennictwa rzymsko-kampańskiego, gdyż wywodziły się one od emisji południowo­ italskich, niewiele różniąc się od nich stylem i wyobrażeniami, oraz oparte były na zasa­ dach greckiego systemu monetarnego. Wybijano je przy tym początkowo w Kampanii, nie zaś w Rzymie. Pierwsze srebrne monety rzymsko-kampańskie pojawiły się ok. 280 r. p.n.e. Były to didrachmy, wagi ok. 7,3 g. Najwcześniejsze emisje nosiły wizerunek Marsa na awersie, na odwrocie zaś koński łeb i napis ROMANO (tabl. I 3). Najprawdopodobniej od 269 r. p.n.e. rozpoczęto wybijać didrachmy w mennicy w Rzymie; te emisje miały początkowo na stronie głównej popiersie młodego Herkulesa, a na rewersie wilczycę z Romulusem i Remusem oraz również napis ROMANO (tabl. 14). Emisję didrachm, których wagę zmniej­ szono wkrótce do ok. 6,7 g, utrzymano do schyłku III w. p.n.e. Ponieważ w późniejszym okresie ich emisji nosiły one na rewersie wizerunek Jowisza na czterokonnym rydwanie, zaczęto je określać mianem kwadrygatów. Równocześnie z emisją didrachm podjęto pro\ dukcję drobniejszej monety srebrnej. Były to drachmy (V2 didrachmy) oraz wybijane dość nielicznie mniejsze jednostki. Rzymski pieniądz srebrny, a potem także złoty, zarówno w epoce republiki, jak później cesarstwa, był zawsze wybijany, nie zaś odlewany. Mniej więcej współcześnie z pojawieniem się pieniądza srebrnego doszło do unormo­ wania monety brązowej. Pieniądz ten — określany na owym etapie jego rozwoju jako tzw. aes grave — otrzymał formę okrągłą i odpowiednie wyobrażenia na awersie i rewersie. Odlewano go w kilku nominałach, różniących się ciężarem, wizerunkiem na awersie oraz oznaczeniem wartości. Według stosowanego systemu libralnego najwyższy nominał, as, ważył mniej więcej 1 librę, czyli blisko 330 g, i oznaczany był na awersie (niekiedy na re­ wersie) symbolem I (tabl. 11), semis'(72 asa)—symbolem S,triens (V3 asa)—...., kwadrans (V4 asa) — ... (tabl. I 2), sekstans (V6 asa) — ••, wreszcie uncja C/i2 asa) — Liczba punktów oznaczała zatem liczbę uncji. Rozpiętość wagi poszczególnych egzemplarzy monet każdego nominału była jednak zawsze bardzo duża. Początkowo emisje brązowe miały charakter pieniądza pełnowartościowego, posiada­ jąc ekwiwalent swej wartości nominalnej w zawartym w nich metalu. Jeszcze w trzeciej ćwierci III w. p.n.e. obniżono jednak nieco wagę asa (do ok. 270 g), później zaś dokonano kolejnych redukcji. W efekcie spowodowały one, że brązowe jednostki monetarne przy­ brały charakter pieniądza podwartościowego, kredytowego, stając się jednak bardziej uży­ teczne w obrocie. Tak więc przypuszczalnie w 217 r. p.n.e. zmniejszono wagę asa (i odpo­ wiednio innych jednostek brązowych) do połowy funta, wprowadzając tzw. system semilibralny, po kilku zaś latach do ćwierci funta — system kwadrantalny (tabl. II1). Aż do schyłku III w. p.n.e. stosowano w mennictwie rzymskim przy emisji pieniądza brązowego dwojaki sposób produkcji: odlewanie (zwykle wyższe nominały) oraz wybijanie; w późniejszym 270

okresie wszystkie monety brązowe były już zawsze wybijane. W polowie II w. p.n.e., po kolejnej redukcji, as ważył już zaledwie jedną uncję, czyli 27, 3 g, ok. 90 r. p.n.e. zaś zmniej­ szono jego ciężar nawet do pół uncji, czyli 13,6 g. Oczywiście nie wszystkie podane wyżej jednostki wybijano permanentnie. Po dokona­ niu redukcji asa pojawiły się jednak także — stosunkowo nielicznie zresztą emitowane — większe nominały brązowe, jak dupondius (2 asy — symbol II), tressis (3 asy — III), a na­ wet dekussis (10 asów — X), który ważył ok. 1 kg. Wyjątkowo wybijane były także: dekstans (10 uncji — symbol S....), dodrans (9 uncji — S-), bes (8 uncji — S..) oraz kwinkunks (5 uncji — ). W III w. p.n.e. emitowano natomiast mniejsze brązowe nominały, jak semuncję (V2 uncji) i kwartuncję (2/4 uncji). Po kolejnych redukcjach asa najniższe jednostki (poniżej kwadransa) zaprzestano w zasadzie emitować. Druga wojna punicka (218-201 p.n.e.) przyniosła wielkie zmiany w mennictwie repub­ liki. Ponoszone w walkach z Hannibalem ciężkie straty zmusiły do uruchomienia wszyst­ kich posiadanych zasobów, m. in. złota, w związku z czym prawdopodobnie w 217 r. p.n.e. pojawiły się pierwsze emisje bite z tego kruszcu. Były to statery (6,8 g) i półstątery (3,4 g). W czasie tejże wojny rozpoczęto także wybijać tzw. wiktoriaty, srebrne monety wartości pół kwadrygata, noszące na rewersie charakterystyczny wizerunek skrzydlatej bogini Wik­ torii (tabl. 19). Dokonano w tym okresie także wspomnianych dwukrotnych redukcji asa. W czasie drugiej wojny punickiej rozpoczęto także emisję denara. Tezy wcześniejszych numizmatyków (zwłaszcza H. Mattingly'ego), datujących fakt ten na 187 r. p.n.e., w świetle badań ostatniego dwudziestolecia (szczególnie R. Thomsena oraz M. H. Crawforda) i nowych odkryć archeologicznych zostafy odrzucone, w związku z czym pew­ nym korektom uległa datacja wszystkich wczesnych serii denarów. Być może już w 215/ /214 r. p.n.e., w każdym zaś razie najpóźniej w 211 r. p.n.e., pojawiła się w obiegu ta nowa srebrna moneta, która następnie przez blisko połowę tysiąclecia stanowiła podstawę obiegu pieniężnego republiki, a potem cesarstwa. Pierwsze denary wybijano o wadze 4,5 g. Nosiły one charakterystyczne wyobrażenia: przybraną szyszakiem głowę bogini Pomy na awersie oraz postacie galopujących konno Dioskurów na rewersie (tabl. I 5): miały również napis ROMA i oznaczenie wartości X (10 asów — stąd nazwa). Równocześnie rozpoczęto emisję niższych srebrnych jednostek systemu denarowego o odpowiednio zmniejszonym ciężarze, a mianowicie kwinarów (% denara, 5 asów, oznaczenie wartości V) (tabl. I 7), oraz sesterców (V4 denara, 2x/2 asa, symbol IIS) (tabl. I 8). Emisję kwadrygatów wstrzymano, wiktoriaty natomiast wybijano nadal włączając je do nowego systemu jako monetę o war­ tości 3/i denara. Emitowane w późniejszym okresie wojny hannibalskiej monety złote, 0 nazwach dotychczas nie ustalonych, otrzymały również oznaczenia wartości; były to sztu­ ki o nominale 60 (symbol IX ) (tabl. I 6), 40 (XXXX) oraz 20 asów (XX), ważące odpowied­ nio 3,4 g, 2,3 g i 1,14 g. Powyższe zasady systemu monetarnego utrzymały się przez dłuższy czas z tym, że pie­ niądz złoty emitowano tylko zupełnie wyjątkowo i w drobnych ilościach. Ponadto w pierw­ szej połowie II w. p.n.e. zmniejszono wagę denara do 3,89 g i odpowiednio innych jednostek srebrnych (standard ten utrzymał się następnie do połowy I w. n.e.). W II i z początkiem 1 w. p.n.e. dokonano także wspomnianych już kolejnych redukcji pieniądza brązowego wprowadzając system uncjalny, a następnie semiuncjalny. W kilka lat po tej ostatniej re­ dukcji, ok. 85 r. p.n.e. wstrzymano zresztą całkowicie, praktycznie na blisko pół stulecia, emisję brązów. Ponadto najprawdopodobniej jeszcze w czasach przedgrakchańskich, ok. 271

140 r. p.n.ě., zmieniono relacje nominalne monety srebrnej w stosunku do brązowej. Ďenať odpowiadał odtąd ló&som (symbol wartości zmieniono na X , co oznaczać miało 16 (tabl. II 2); niekiedy jednak utrzymano tradycyjne X), pozostałe jednostki odpowiednio mniej. W okresie walk wewnętrznych w ostatnich dziesięcioleciach republiki wytworzył się w systemie monetarnym znaczny chaos. Poszczególni wodzowie, bijąc monetę pod włas­ nym imieniem i mając na uwadze przede wszystkim względy utylitarne, nie zawsze stosowali się do obowiązującego systemu, wprowadzając niekiedy innowacje. Przywrócono wówczas, od czasów Juliusza Cezara poczynając, emisję pieniądza brązowego, przy czym po raz pierwszy zastosowano przy jego produkcji także mosiądz (ok. 80% miedzi i ok. 20% cyn­ ku). Wkrótce potem, w 37 r. p.n.e., prefekci floty Marka Antoniusza wybili głośną „serię morską" monet brązowych według rozbudowanego systemu, obejmującego kilka nomina­ łów: sesterc (4 asy — wówczas po raz pierwszy wybito tę jednostkę w brązie), tripondius (3 asy), dupondius i as. Od czasów Cezara rozpoczęto także, częściowo z rzeczywistej po­ trzeby ekonomicznej, częściowo zaś ze względów prestiżowych, wybijać regularnie i sto­ sunkowo obficie monety złote: aureusy (ok. 8,2 g), odpowiadające wartością 25 denarom, oraz złote kwinary (% aureusa). Główne zasady republikańskiego systemu monetarnego przetrwały okres wojen domo­ wych i — uporządkowane później oraz w znacznym stopniu uzupełnione przez Augusta — stały się podstawą ustroju pieniężnego cesarstwa.

Organizacja mennictwa

'

Prawo emisji monety posiadał za czasów republiki senat. Dla związanych z tym czynności powoływano corocznie kolegium trzech triumwirów monetarnych (tresviri aere argento auroflandoferiundó). Było to stanowisko dość podrzędne, powierzane zwykle młodzieńcom z arystokratycznych rodów przed podjęciem przez nich właściwej kariery urzędniczej. Od połowy II w. p.n.e. urzędnicy owi umieszczali na monetach swe nazwiska, mieli też wpływ na dobór prezentowanych wyobrażeń, w związku z czym pojawiały się wówczas licznie na monetach sceny z historycznej lub legendarnej tradycji poszczególnych rzymskich rodów. Wśród triumwirów monetarnych spotkać można także ludzi, którzy odegrali następnie wybitną rolę w dziejach Rzymu, jak np. Marka Juniusza Brutusa. W ostatnim stuleciu republiki ustaliła się zasada, że pieniądz pod własnym imieniem wybijać mogą także wysocy urzędnicy, posiadający na danym terenie pełnię władzy {im­ perium). Byli to głównie dowódcy zwalczających się armii, którzy w schyłkowym okresie republiki często bili własny pieniądz celem wypłaty żołdu legionom, a przy tym wprowa­ dzali z reguły na monetach wyobrażenia i legendy mające oddziaływać propagandowo na użytkowników. Ta decentralizacja mennictwa przyczyniła się do wielkiej różnorodności ty­ pów, wyobrażeń i stylu emisji monetarnych schyłkowej republiki. Owe emisje, tzw. „imperatorskie", występują licznie w dwóch okresach ciągłych walk: w epoce Sulli (88-79 r. p.n.e.) (tabl. II 6), szczególnie zaś obficie w czasach wojen domowych za Cezara i Okta­ wiana w latach 49-31 p.n.e. (tabl. II 9; III 1-4). Niekiedy własną monetę wybijali także urzędnicy niższego stopnia: kwestorowie lub edylowie. W czasach republiki było bardzo wiele ośrodków emisji. Już znaczna część produkcji 272

menniczej rzymsko-kampanskiej pochodziła z terenów południowoitalskich. Również póź­ niejsze emisje, np. denarów, wybijano nie tylko w centralnej mennicy w Rzymie (mieściła się ona w czasach republiki i w początkach cesarstwa na Kapitolu przy świątyni Junony z przydomkiem Moneta; stąd nazwa „moneta" jako określenie pieniądza metalowego), lecz często w różnych innych ośrodkach Italii, w Galii, Hiszpanii i Afryce, a także na Wschodzie. Decentralizacja ośrodków menniczych wystąpiła najwyraźniej w okresie wojen domowych u schyłku republiki. Najczęściej nie jest nawet możliwa dokładniejsza lokalizacja owych efemerycznych z reguły mennic, gdyż na monetach nie wybijano żadnych znaków menni­ czych i zwykle tylko analiza ówczesnej sytuacji politycznej i militarnej, jak również wyobra­ żeń i legend na monecie, pozwala przypisać hipotetycznie daną emisję konkretnemu tery­ torium lub mennicy. Pieniądz srebrny bito w czasach republiki w zasadzie z bardzo dobrego kruszcu, prak­ tycznie czystego. Od początku jednak emisji denarów pojawiły się sporadycznie monety' platerowane. Proceder ten nasilił się szczególnie od połowy II w. p.n.e. i trwał nie tylko do końca republiki, lecz także w czasach cesarstwa. Emisja przez mennicę monet platerowa­ nych, o dość grubej wprawdzie powłoce srebrnej, lecz mało szlachetnym wnętrzu (zwykle żelaznym lub miedzianym), stanowiła oczywiście tylko pewien margines w mennictwie repu­ blikańskim, wynikając najczęściej — jak się wydaje — z nadużyć, dokonywanych z inicja­ tywy prywatnej zatrudnionych tam pracowników. Najprawdopodobniej dla zapobieżenia temu procederowi wprowadzono w końcu II w. p.n.e. zwyczaj wypuszczania srebrnych denarów „karbowanych" (tzw. denariiserrati). Użytr kownik monety nie musiał już sprawdzać jakości pieniądza — ewentualne wnętrze z innego metalu byłoby bowiem od razu widoczne. „Serratusy" emitowano szczególnie licznie w la­ tach 87-77 p.n.e. (tabl. II 7-8); oczywiście wybito w tym okresie także szereg normalnych emisji denarów. Procederu karbowania monet zaniechano ostatecznie ok. 60 r. p.n.e.

Legendy i wyobrażenia na monetach Mennictwo republiki imponuje wielką różnorodnością swej ikonografii. W przeciwieństwie do epoki cesarstwa, kiedy zarówno w wyobrażeniach, jak i w legendzie zauważyć już można pewne piętno schematyzmu (szczególnie nasilonego oczywiście w okresie późnego cesar­ stwa), monety republikańskie prezentują pełną gamę typów, wizerunków i napisów. Wy­ stępuje to szczególnie wyraziście na denarach, emitowanych najliczniej. Denary pierwszego półwiecza charakteryzowały się jeszcze dużą monotonią. Na awersie miały głowę bogini Romy — uosabiającą jak gdyby godło państwowe — na rewersie zaś postacie Dioskurów. Legenda ograniczała się do napisu ROMA i symbolu wartości X. Już jednak od połowy II w. p. n. e. rozpoczęto bardziej różnicować wyob­ rażenia. Na stronie głównej pojawiły się na denarach także wizerunki innych bóstw rzym­ skiego Panteonu: dwutwarzowego Janusa, Jowisza (tabl. II 7), Cerery (tabl. II 8), Diany, Junony (tabl. II 10) i in. Występują także wówczas popiersia herosów, np. Herkulesa, personifikacje: Wolności (Libertas), Wierności (Fides), Zdrowia (Salus) i in., czy wreszcie różne postacie z historii lub legend dawnego Rzymu, jak Tytus Tacjusz (tabl. II 5), Numa Pompiliusz, Brutus Starszy, później także Scypion Afrykański czy Pompejusz Wielki. Jeszcze bardziej różnorodne były rewersy, przedstawiające zarówno sceny historyczne 18 — Vademecum historyka t. 1

273

lub legendarne, jak i wiele motywów oświetlających życie codzienne oraz kulturę duchową i materialną Rzymian. Na denarach II i I w. p.n.e. pojawia się zatem zarówno legendarna scena porwania Sabinek (tabl. II 5), jak i historyczny fakt przekazania związanego Jugurty przez władcę mauretańskiego Bokchusa rzymskiemu wysłannikowi Sulli, późniejszemu dyktatorowi (wy­ darzenie to upamiętnił po śmierci dyktatora jego syn na wybitej przez siebie monecie). Charakterystycznych jest także kilka emisji denarów z motywem oracza poprzedzanego parą wołów ciągnących radło (tabl. II 8). Bardzo często występują i a rewersach denarów wyobrażenia Wiktorii lub Minerwy na rydwanach cztero-, trzy- albo dwukonnych (tabl. II 7), a niekiedy zaprzężonych w gryfy, lwy lub węże. Spotkać można też wizerunki innych bóstw: jadącego na kwadrydze Jowisza z piorunem w ręku (tabl. II 2), Marsa i in. Interesująca jest seria 9 typów denarów, wybi­ tych przez triumwira monetarnego Kwintusa Pomponiusza Muzę ok. 67 r. p.n.e.; na rewersie każdej monety przedstawiona jest jedna z dziewięciu muz: Melpomena, Klio i in. Na rewersach denarów republikańskich można też spotkać wyobrażenia zabytków archi­ tektury, jak np. świątynię Jowisza Kapitolińskiego w Rzymie lub stylizowaną świątynię bogini Wenus na sycylijskiej górze Eryks. Wiele monet ma wyobrażenia związane z praktykami kultowymi. Na uwagę zasługują denary z przedstawieniem kapłańskich przyborów liturgicznych na rewersach (tabl. II 6; III 4); występują one np. na emisjach Juliusza Cezara, który piastował godność najwyższego kaplana (pontifex maximus). Do bardzo interesujących należy także denar Tytusa Karyzjusza, wybity ok. 45 r. p.n.e., na którym przedstawiono ówczesne narzędzia mincerskie: młot, kowadło i kleszcze (tabl. II 10). Na monetach pojawiają się także czasami wizerunki egzotycznych zwierząt, niekiedy symbolizujące podbój dalekiego kraju, jak'np. ów kroko­ dyl występujący na denarze Oktawiana z napisem AEGVPTO CAPTA. Podobną wymowę propagandową ma przedstawione na monecie trofeum wojenne z siedzącymi u jego stóp jeńcami, upamiętniające podbój Galii przez Cezara, a także uosobienie bogini Wiktorii na kwinarze Oktawiana noszącym napis ASIA RECEPTA i wiele innych zbliżonych wy­ mową motywów. Pozostałe srebrne jednostki monetarne nosiły w zasadzie wyobrażenia zbliżone do dena­ rów (tabl. II 4). Zdarzały się zresztą wypadki, zwłaszcza przy wczesnych emisjach, że bito równocześnie denary, kwinary i sesterce tego samego typu, różniące się jedynie oznacze­ niem wartości i oczywiście ciężarem. Schyłkowy okres republiki przyniósł zmiany w ikonografii monety. Za czasów Juliusza Cezara po raz pierwszy pojawił się w 44 r. p.n.e. na rzymskiej monecie wizerunek człowieka żyjącego — ówczesnego dyktatora (tabl. II 11); towarzyszący napis podkreślał jego wyjątkowe w państwie stanowisko. Zwyczaj ten szybko znalazł licznych naś­ ladowców. W czasie walk, toczonych po śmierci Cezara przez wodzów upadającej republiki, niemal wszyscy — tak Marek Antoniusz (tabl. III 1), jak Oktawian (tabl. III 1, 4), Sekstus Pompejusz, a nawet obrońca tradycji republikańskich Brutus — zamieszczali na mone­ tach własny wizerunek. Zarówno ikonografia pieniądza, jak i legenda odgrywać miały według intencji czynników emitujących monetę istotną rolę propagandową w toczonej wojnie domowej. Pojawiły się wówczas bardzo interesujące emisje, np. denar tegoż Marka Juniusza Brutusa; na odwrocie monety przedstawiono czapkę wolności, a po obu jej stronach obnażone sztylety, napis zaś 274

głosił EID MAR, stanowiąc wyraźną aluzję do zabójstwa Cezara w dniu Idów Marcowych 44 r. p.n.e. Często też umieszczano na monetach wyobrażenia mające pochlebić oddziałom wojskowym i przyczynić się do zapewnienia ich wierności. Gdy w latach 32-31 Marek Antoniusz przygotowywał się do decydującej rozprawy orężnej z Oktawianem o panowanie nad państwem, wybił długą serię tzw. denarów legionowych, emitowanych zresztą ze wzglę­ dów oszczędnościowych (imperator potrzebował bowiem wielkich sum na wydatki związa­ ne z nadchodzącą wojną) z nieco gorszego srebra o ok. 10-procentowej domieszce miedzi (tabl. III 3). Na jednej strome owych denarów przedstawiono okręt wojenny, na drugiej zaś orła legionowego i inne znaki wojskowe. Legendy monet tej serii odnosiły się do posz­ czególnych jednostek armii Antoniusza (legiony od I do XXIII, Cohors praetoria, Cohors speculatorum), a emisji tej użyto przede wszystkim niewątpliwie dla wypłacenia żołdu owym oddziałom; charakterystyczne, że kilku jednostkom poświęcono także emisje aureusów o analogicznych motywach. Legendy na denarach zawierają od połowy II w. p.n.e. z reguły nazwisko (niekiedy i funkcję) urzędnika odpowiedzialnego za emisję monety, a więc triumwira monetarnego lub imperatora; w tym ostatnim wypadku występuje także niejednokrotnie imię urzędnika niższego, zwykle kwestora, który z ramienia zwierzchnika zarządzał sprawami finansowymi. Ponadto, szczególnie na rewersie pojawiają się różne napisy okolicznościowe, związane naj­ częściej z zamieszczanymi wyobrażeniami, a odnoszące się m. in. do rzeczywistych lub mi­ tycznych wydarzeń z przeszłości, niekiedy zaś legendy o charakterze propagandowym, upa­ miętniające sukcesy polityczne lub militarne. W początkowym okresie na denarach znajdo­ wała się zawsze nazwa państwa: ROMA; od schyłku II w. p.n.e. z reguły jednak już ją pomijano. Czasami umieszczano też na monecie litery SC, mające oznaczać, że pieniądz wybito na mocy uchwały senatu (tabl. II 7, 8). Legendy na monetach, szczególnie imiona urzędników, występują niekiedy w postaci skróconej, jako tzw. ligatury (tabl. II 2, 7). U schyłku II i w I w. p.n.e. pojawiają się dość często na denarach różne oznaczenia mennicze w postaci symboli (tabl. II 5), liter lub liczb na jednej lub po obu stro­ nach monety. Wymowa większości owych symboli jest jeszcze dla nas niejasna, choć np. w wypadku umieszczanych na denarach liczb, sięgających niekiedy kilkuset, chodzi chyba o numerację kolejnych stempli, stosowanych przy produkcji denarów określonego typu przez danego triumwira monetarnego (tabl. II 8). O wiele mniej różnorodne wyobrażenia i legendy występują na emisjach z innych metali. Na monecie brązowej były one wręcz standardowe. As nosił zwykle na awersie popiersie Janusa o dwóch twarzach (tabl. I 1; II 1), semis głowę Saturna, triens Minerwy, kwadrans Herkulesa (tabl. I, 2). Na rewersie wszystkie te jednostki monetarne miały wize­ runek dziobu okrętu. Wyobrażenia takie utrzymały się przez długi czas i dopiero w ostat­ niej fazie emisji republikańskich monet brązowych zaczęły pojawiać się na nich także inne motywy. Monety złote, emitowane w okresie republiki bardzo sporadycznie, nosiły zwykle na awersie wyobrażenia bóstw (np. Janusa, Marsa (tabl. I 6), Romy), na rewersie zaś różnego rodzaju sceny lub personifikacje. Dopiero u schyłku republiki, gdy w mennictwie „imperatorskim" pojawiały się liczniej emisje złote, ikonografia ich stała się bardziej różnorodna, będąc zresztą często zbliżona do wyobrażeń na współczesnych im denarach. Interesującym elementem, występującym bardzo często na denarach republikańskich, są nadbitki, być może znaki bankowe (w literaturze naukowej tzw.punch-marks). Owe drob­ íš*

275

ne znaki, najczęściej w kształcie litery, niekiedy kombinacji liter, gwiazdki itp., umieszczano zwykle na awersie, rzadziej na rewersie lub po obu stronach monety (tabl. III 9). Niekiedy na jednej stronie denara jest kilka takich znaków. Nadbitki owe nie powstały w związku z procesem produkcji monety, lecz mają charakter wtórny. Najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem tego procederu jest przypuszczenie, że w kasach ówczesnych bankierów takim prywatnym stempelkiem oznaczano monety o sprawdzonej jakości kruszcu (na emisjach brązowych nadbitki bowiem nie występują), co miałoby uczynić zbędnym ponowne spraw­ dzanie dobroci pieniądza. Praktyka umieszczania na srebrnych i złotych monetach owych znaków trwała do schyłku I w. n.e., choć od początku cesarstwa była już znacznie mniej nasilona.

Obieg pieniężny O zorganizowanym obiegu pieniężnym w państwie rzymskim można właściwie mówić dopiero od momentu pojawienia się własnej monety srebrnej, a więc od pierwszej ćwierci III w. p.n.e. Wytworzył się wtedy stopniowo dość rozbudowany system monetarny, w którym znalazły się różne jednostki srebrne i brązowe, choć te ostatnie tylko z trudnością mogły wówczas spełniać przeznaczoną im rolę. Także jednak srebrne didrachmy, a następnie kwadrygaty, wybijane w dość niewielkich ilościach, nie mogły chyba w pełni zaspokoić potrzeb rozwijającego się handlu, jakkolwiek w III w. p.n.e. przechodził on dopiero stopniowo od etapu wymiany naturalnej do dokonywanej przy użyciu pieniądza. Znajdowały się wów­ czas zatem w cyrkulacji także monety obce, zwłaszcza srebrne emisje południowoitalskie, uzupełniając kursującą masę pieniężną. Pojawienie się u schyłku III w. p.n.e. denara, wygodnego w obrocie i wybijanego maso­ wo, zintensyfikowało niewątpliwie życie ekonomiczne państwa, jakkolwiek pozytywne skut­ ki tego kroku mogły ujawnić się dopiero po zwycięskim zakończeniu drugiej wojny z Kar­ taginą. System monetarny stawał się coraz bardziej operatywny — zwłaszcza w związku ze stopniową redukcją wagi monet brązowych — i dysponował rozbudowaną skalą jed­ nostek, przy czym srebro zajęło w nim zdecydowanie pierwsze miejsce jako podstawa obie­ gu i pieniądz masowo emitowany. Monety złote, które pojawiły się dopiero u schyłku III w. p.n.e., i to bynajmniej nie w wyniku zapotrzebowania, wysuwanego przez rynek pieniężny, wybijane były bardzo sporadycznie. Nigdy więc nie zdołały one w okresie republiki — z wyjątkiem może jej dwóch ostatnich dziesięcioleci — zająć trwalszego miejsca w obiegu, w pewnym zakresie były natomiast używane do tezauryzacji. Posługując się z reguły takže w wielkich transakcjach denarami (jednostką przeliczeniową był jednak as, a następnie sesterc), a także stosując często w tych wypadkach pewne formy obrotu bankowego, nie wi­ dziano zatem w praktyce potrzeby uzupełniania rynku pieniężnego o jednostki wyższego nominału. Ponieważ informacje o strukturze obiegu monetarnego czerpiemy przede wszystkim z analizy zawartości skarbów — tak dla czasów republiki, jak i cesarstwa — gdyż przekazy źródeł pisanych na ten temat są bardzo sporadyczne, lepiej znamy sytuację w zakresie pie­ niądza srebrnego, który bardziej nadawał się do tezauryzacji aniżeli brązowy. Opubliko­ wane przed kilku laty przez M. H. Crawforda całościowe zestawienie skarbów monet rzym­ skich, pochodzących z czasów republiki, obejmuje blisko 500 pozycji. Znaczna część tych 276

zespołów została opracowana, a zatem znamy często dość dokładnie ich zawartość. Oczy­ wiście, przy badaniach struktury masy monetarnej, obiegającej w poszczególnych okresach, niezbędne jest uwzględnianie szerokiej podstawy źródłowej w postaci wielu skarbów, gdyż pojedynczy zespół może mieć proporcje dość przypadkowe. Charakterystyczne, że jeszcze przed pojawieniem się srebrnych emisji rzymsko-kampańskich, gdy jedyny własny pieniądz stanowiły w Rzymie kawałki lub płytki brązu, zdarzały się wypadki ich tezauryzowania. Jeden z najwcześniejszych skarbów, odkryty w La Bruna we Włoszech, zawierał tylko brąz: 6 płytek i kilka fragmentów „aes signatum" oraz 8 asów emitowanych przed redukcją ich wagi. W innym skarbie z pierwszej połowy III w. p.n.e. (Ardea, Włochy) było przeszło 150 ciężkich asów, nieco drobniejszych monet brązowych, a ponadto bryłki „aes rude". Największe odkrycie wczesnych brązów systemu libralnego pochodzi z obszaru etruskiego miasta Caere, gdzie znaleziono aż 1705 brązów tej serii oraz 29 innych monet miedzianych. Skarby zawierające srebrne emisje rzymskie pierw­ szych dziesięcioleci są nieliczne i nie zawierają więcej niż kilkadziesiąt didrachm lub kwadrygatów, w stosunku więc do późniejszych wielkich skarbów denarów posiadają minimalne rozmiary. Pierwsze emisje rzymskie obiegały zresztą na obszarze ówczesnego rzymskiego państwa wespół z monetami srebrnymi innych ośrodków, szczególnie zaś greckich miast południowej Italii i Sycylii, jak Neapol, Tarent czy Syrakuzy. U schyłku III w. p.n.e. wiodące miejsce w obiegu monet srebrnych zajęły w państwie rzymskim wiktoriaty. Występują one nieraz bardzo licznie w ówczesnych skarbach, górując zdecydowanie nad kwadrygatami i najwcześniejszymi denarami, np. w Tarencie odkryto skarb 191 wiktoriatów, a na terenie starożytnego Paestum, również w południowej Italii, zespół zawierający 290 wiktoriatów i 1 kwadrygat. W pierwszej połowie II w. p.n.e. wyrabiały sobie stopniowo pierwszoplanową pozycję w obiegu denary, emitowane coraz liczniej i zyskujące popularność wśród szerokich kręgów odbiorców. Współuczestniczyły one wówczas w obiegu głównie w wiktoriatami, gdyż inne srebrne nominały były emitowane i reprezentowane w cyrkulacji w stopniu o wiele mniej­ szym. Z tego czasu pochodzą skarby zarówno o przewadze denarów, jak i wiktoriatów. W drugiej połowie II w. p.n.c. nastąpił zmierzch wiktoriata i denar zaczął niepodzielnie panować w obiegu pieniądza srebrnego; stan taki utrzymywał się następnie w zasadzie aż do III w. n.e. Zgodnie ze stosowaną w państwie rzymskim praktyką niewycofywania z obie­ gu wcześniejszych emisji (odstąpiono od niej dopiero za cesarstwa, w początkach II w. n.e.) znajdowały się wówczas w cyrkulacji zarówno denary serii bieżących, jak i dawniejsze, poczynając od pierwszych emisji. Kwinary natomiast i sesterce, choć zajmujące określone miejsce w obiegu (szczególnie kwinary), były już bez porównania mniej liczne. Z emisji brązowych kursowały wówczas w dość dużej ilości zredukowane asy, a także monety kilku drobniejszych nominałów. Pewne światło na strukturę obiegu pieniądza srebrnego u schyłku II w. p.n.e. rzucają np. włoskie skarby z Riccia (3067 denarów i 168 wiktoriatów) oraz Bevagna (803 denary, 104 wiktoriaty i 5 sesterców). Dla początków I w. p.n.e. ilustrację stanowi jeden z najwięk­ szych zbadanych zespołów denarów republikańskich odkryty w Monte Codruzzo (4732 denary) oraz skarb z Pontecorvo, również we Włoszech (1 wiktoriat, 942 denary, 290 kwinarów). Jak widać, wiktoriaty w tym czasie nie odgrywały już żadnej roli, choć przecież współczesne im emisje denarów II w. p.n.e. nadal pozostawały licznie w cyrkulacji. Kwinar natomiast uczestniczył wówczas w obiegu w stopniu bez porównania większym aniżeli miało 277

to miejsce później, w okresie cesarstwa. W pierwszej połowie I w. p.n.e. występują nawet skarby, w których kwinary górują liczebnie nad denarami; wynikało to wprawdzie najpraw­ dopodobniej z celowej selekcji monet do tezauryzacji, niemniej jest dosyć wymowne. Srebr­ ne sesterce natomiast, wybijane rzadko i w niewielkich seriach, znaczącej roli w obiegu nie odegrały. W prowincjach pieniądz emisji centralnych uzupełniany był często przez monetę pro- • weniencji lokalnej. Na przykład w Hiszpanii w II i I w. p.n.e. krążyły masowo w obiegu razem z rzymskimi denarami i wiktoriatami srebrne drachmy miasta Emporiae (płn. Hisz­ pania) oraz iberyjskie denary i brązy. W Grecji, włączonej do państwa rzymskiego w poło­ wie II w. p.n.e., obiegały nadal licznie ateńskie tetradrachmy tzw. nowego stylu, w Galii zaś przez długi czas współuczestniczyły w cyrkulacji srebrne monety galijskie. W połowie I w. p.n.e., w okresie wojen domowych, zaczęła dopiero właściwie wkraczać liczniej do obiegu moneta złota. Aureusy, a czasem i złote kwinary, emitowali dość regular­ nie i w stosunkowo pokaźnych ilościach ówcześni imperatorzy i inni urzędnicy wybijający monetę. Aureus był zresztą dość praktyczną jednostką monetarną przy wielkich transak­ cjach, toteż używany był zarówno w obiegu, jak i w celu tezauryzacji. Możemy wprawdzie śmiało powątpiewać w to, czy odkryty jeszcze w XVIII w. w Brescello we Włoszech skarb, zakopany w ostatnich latach republiki, zawierał rzeczywiście aż 80000 aureusów (a więc przeszło pół tony złota!), jak podają to relacje o jego znalezieniu. Pozostaje jednak faktem, że aureus zaczął w tym okresie wyrabiać sobie określoną pozycję w obiegu, a z drugiej strony fortuny senatorów rzymskich były wówczas tak poważne, że byli oni w stanie stezauryzować bardzo znaczne zasoby złota czy srebra w bitej monecie. W każdym razie skar­ by monet złotych — aż do połowy I w. p.n.e. praktycznie w ogóle nie występujące — poja­ wiają się w czasach Cezara dość licznie. Jeden z największych zbadanych skarbów ówczes­ nych (Caiazzo we Włoszech) zawierał 203 aureusy. W tym niespokojnym okresie także zespoły srebrne dochodzą do wielkich rozmiarów; tak np. skarb z Cadriano (Włochy) z czasów Cezara miał liczyć podobno aż 80000 denarów, choć znowu nie w pełni można ufać informacji dotyczącej jego wielkości. W I w. p.n.e. wyraźnie zmalała natomiast rola pieniądza brązowego. Już w początkach tego stulecia wstrzymano emisję brązów na dłuższy czas i przywrócono ją dopiero za Ce­ zara, a obficiej zaczęto wybijać ten rodzaj monety po jego śmierci. W obiegu pozostawała nadal pewna ilość brązów z II i początków I w. p.n.e. Wobec jednak szybkiego ścierania się w obiegu monet brązowych owe asy, semisy czy kwadransy stawały się w wyniku wie­ loletniej cyrkulacji właściwie nieczytelne. Zresztą brązowa masa pieniężna, nie uzupełniana systematycznie nowymi emisjami, musiała być niezbyt wielka. Niewątpliwie zatem rola zdawkowej monety brązowej w obiegu wówczas malała, co zresztą należy uznać za zjawisko dość specyficzne i zaskakujące. Pewna ilość brązowych monet republikańskich utrzymała się wprawdzie w cyrkulacji-jeszcze do początków cesarstwa i występują one w skarbach deponowanych w tym okresie (np. z Pozzarello we Włoszech) niemniej August musiał bardzo znacznie nasilić właśnie emisję monety brązowej, niewątpliwie w związku z jej wyraźnym brakiem na rynku. Z ostatniego półwiecza republiki nie mamy w ogóle skarbów monet brązowych.

278

EPOKA CESARSTWA

System monetarny Założyciel cesarstwa, August (27 p.n.e.-14n.e.), rozdzielił kompetencje w zakresie mennictwa, zastrzegając dla władcy emisję pieniądza z kruszców szlachetnych, pozostawiając zaś bicie zdawkowej monety brązowej w rękach rzymskiego senatu, a także lokalnych władz miast w poszczególnych prowincjach imperium. August, pozostawiając podstawowe jednostki pieniężne okresu republiki, rozbudo­ wał jednak znacznie system monetarny, nadając mu charakter bardziej opera­ tywny i dostosowany do potrzeb rozwijającego się życia ekonomicznego. Ustrój monetarny posiadał charakter bimetaliczny, gdyż zarówno monety srebrne, jak i złote — za Augusta i następnych cesarzy emitowane regularnie i w dość dużychilościach — miały ustalone wza­ jemne relacje i były pełnowartościowe, posiadając ekwiwalent swej wartości nominalnej w zawieranym kruszcu. Pieniądz brązowy w epoce cesarstwa nadal utrzymał swój kredy­ towy charakter. Podstawową jednostką złotą był aureus (7,79 g), srebrną zaś denar (3,89 g) (tabl. III 6-9); wybijano ponadto kwinary złote (pół aureusa) i srebrne (pół denara) o proporcjo­ nalnie obniżonej wadze. Monety złote i srebrne bito z kruszcu niemal czystego, na ile pozwalała ówczesna technologia mennicza. Pieniądz brązowy, wybijany na zlecenie senatu, stanowiły mosiężne sesterce. (27,28 g) (tabl. III 10) i dupondiusy (13,64 g) oraz miedziane asy (10,91 g) i kwadransy (2,73 g) (tabl. III 11). Zastosowanie dwóch różnych metali do emisji pieniądza zdawkowego pozwoliło w elastyczny sposób ustalić wagę poszczególnych nominałów, w związku z czym np. as i dupondius, o zróżnicowanej wyraźnie wartości, tylko nieznacznie różniły się swym ciężarem. U schyłku rządów Augusta wśród emisji men­ nicy w galijskim Lugdunum, bijącej pieniądz brązowy dla cesarza na mocy jego władzy imperatorskiej, pojawił się także mosiężny semis (3,41 g). W ramach systemu nominałów aureus odpowiadał wartością 25 denarom, denar zaś 4 sestercom, 8 dupondiusom, 16 asom, 32 semisom, a 64 kwadransom. Na Wschodzie wybijano ponadto w niektórych ośrodkach azjatyckich emisje srebrne oparte na zasadach greckiego systemu monetarnego, niekiedy nieco zmodyfikowanych;1 były to tetradrachmy, drachmy i inne jednostki. Według nieco innych zasad zorganizowane było mennictwo egipskiej Aleksandrii, bazujące na tetradrachmie bilonowej, bitej z lichego sreb­ ra (tylko ok. 20% czystego kruszcu). Tetradrachma tzw. cystoforyczna,'wybijana na za­ chodnich terenach Azji Mniejszej i ważąca ok. 12 g odpowiadała wartością 3 denarom (tabl. III 5, IV 4), podobnie jak tetradrachma syryjska, nieco cięższa (ok. 15 g), lecz bita ze srebra trochę gorszej próby; tetradrachma aleksandryjska z racji lichego kruszcu pomi­ mo pokaźnej wagi ok. 13 g miała wartość tylko 1 denara. Brązowe emisje mennic miejskich (tabl. III 12; IV 1,3) wybijano według lokalnych, często bardzo zróżnicowanych systemów monetarnych, nie zawsze zresztą w pełni możli­ wych dzisiaj do rozszyfrowania. W prowincjach wschodnich, gdzie większość emisji lokal­ nych nosiła napisy greckie, podstawową jednostką był assarion, w zasadzie odpowiadający wartością rzymskiemu asowi; wybijano jednak także liczne wielokrotności i części assariona. W praktyce menniczej stosowano w okresie cesarstwa nadal zasadę bicia monety brą279

zowej systemem „al marco", bez zwracania uwagi na prawidłowość ciężaru poszczególnych egzemplarzy. Znacznie więcej uwagi przywiązywano do tej kwestii przy emisjach srebrnych, a zwłaszcza złotych, niemniej i tutaj wahania ciężaru monet były duże. W czasach cesar­ stwa pieniądz był zawsze wybijany, nie zaś odlewany. Reformę systemu monetarnego przeprowadził Neron w 64 r. Utrzymując niezmienione relacje nominalne, obniżył wagę aureusa (do 7,27 g) i denara (do 3,41 g) oraz proporcjonalnie do nich kwinara złotego i srebrnego. Zasady te utrzymały się następnie aż do przełomu II i III w. Od czasów Nerona rozpoczęto ponadto oficjalnie bić monetę srebr­ ną ze stopu o kilkuprocentowej domieszce miedzi. Neron próbował także zreformować monetę brązową, wprowadzając zasadę bicia wszystkich jej nominałów z mosiądzu z od­ powiednią redukcją wagi asa i kwadransa; zmiany te utrzymały się jednak tylko przez kilka lat, po czym wrócono do zasad stosowanych uprzednio. Semisy emitowano zresztą tylko do panowania Hadriana (117-138), kwadransy zaś do czasów Marka Aureliusza (161-180)". Opłacalną dla skarbu cesarskiego praktykę stopniowego zmniejszania ciężaru emito­ wanych monet, a zwłaszcza dodawania miedzi do stopu, z którego wybijano monetę srebrną, kontynuowano za następnych władców I i II w. Za Marka Aureliusza zawartość srebra w denarach wynosiła już przeciętnie tylko 76%, ich ciężar zaś 3,20 g. Wreszcie gwałtow­ ną dewaluację pieniądza srebrnego przeprowadził w 194 r. cesarz Septymiusz Sewer, obniżając ilość szlachetnego kruszcu w denarach (tabl. VI 3, 4) przeciętnie do 47%, choć nadal utrzymały się dość duże różnice w jakości stopu poszczególnych emitowanych egzem­ plarzy. Dewaluacja za Sěptymiusza spowodowała, że moneta srebrna stała się także pienią­ dzem kredytowym (jej relacja nominalna wobec aureusa nie uległa bowiem zmianie), a je­ dynie emisje złote utrzymały nadal swój pełnowartościowy charakter; fakt ten miał później istotne następstwa. Narastanie kryzysu cesarstwa pociągnęło za sobą dalsze kroki zmierzające do dewaluacji pieniądza. W 214 lub 215 r. Karakalla wprowadził nową jednostkę monetarną, antoniniana (5,11 g) (tabl. VI 7). Miał on wartość nominalną 2 denarów, choć ciężar jego odpowiadał wadze tylko półtora denara, a wybijany był z równie lichego srebra o analo­ gicznej domieszce miedzi. Karakalla obniżył także ciężar monet złotych (aureusa do 6,54 g), wprowadzając natomiast tutaj nową jednostkę: podwójny aureus, czyli binio, o od­ powiednio zwiększonej wadze. W HI w. pogłębiający się gwałtownie kryzys polityczny i ekonomiczny imperium odbił się bardzo jaskrawo na systemie monetarnym, doprowadzając go do ruiny. Postępował proces dewaluacji pieniądza. W wypadku monety złotej obniżano jej ciężar, w srebrnej zaś do coraz większych rozmiarów dochodziła domieszka nieszlachetnego metalu, w związku z czym pieniądz ten przekształcał się stopniowo w miedziany i bezwartościowy; emisję właś­ ciwej monety brązowej — sesterców, dupondiusów i asów — poważnie ograniczono, a w drugiej połowie III w. praktycznie niemal całkowicie wstrzymano. W tej sytuacji ulegały niewątpliwie zmianom relacje nominalne między poszczególnymi jednostkami monetar­ nymi, jednak wskutek braku dokładnych danych źródłowych nie jesteśmy w stanie odtwo­ rzyć owych nieustannych przemian. Wystarczy zauważyć, że np. za samodzielnych rządów Galliena (260-268) przeciętny ciężar aureusa wynosił już poniżej 3 g, panujący zaś w obiegu antoninian, również ważący średnio niespełna 3g, zawierał tylko ok. 12% srebra, by zresztą u schyłku panowania tego władcy zostać jeszcze bardziej zdewaluowany — do 280

2-3% czystego kruszcu (tabl. VII 7). Emisję denara wstrzymano w praktyce jeszcze wcześ­ niej, za rządów Gordiana III (238-244), tylko sporadycznie wypuszczając jeszcze niekiedy niewielkie serie monet tego nominału, oczywiście o równie znikomej zawartości srebra. Przejściowo pojawiały się natomiast nowe jednostki brązowe (w połowie III w. mosiężny dwuscsterc oraz ponownie semis), lecz emisja ich była tylko efemeryczna. Próbę wyprowadzenia systemu monetarnego imperium z chaosu podjął Aurę lian w 274 r. Pragnął on ustabilizować pod względem wagi i zawartości szlachetnego kruszcu monetę złotą (aureus) i „srebrną" (antoninian oraz sporadycznie emitowany denar; miały one być wybijane ze stopu o ok. 5 % srebra), a także przywrócić emisję rzeczywistej monety brązowej. Próba reformy nie przyniosła jednak powodzenia, a emitowane od tego czasu tzw. „antoniniany XXI" (od znaku wartości występującego na rewersie monety) w praktyce niewiele różniły się od uprzednich bezwartościowych antoninianów. Dopiero Dioklecjan w swej kompleksowej reformie monetarnej z 294 r. położył pod­ waliny pod nowy system pieniężny, który następnie — zmodyfikowany nieco za Konstan­ tyna I, a później reformowany jeszcze kilkakrotnie w drobniejszych szczegółach — utrzy­ mał się aż do upadku cesarstwa zachodniego. Zasady systemu, wprowadzonego przez Diok­ lecjana, nie są w pełni uchwytne; wątpliwości budzą zwłaszcza relacje nominalne między poszczególnymi jednostkami, a niekiedy nawet ich nazwy. Celem reformy było ustabili­ zowanie pieniądza złotego (aureus o wadze przypuszczalnie 5,45 g), przywrócenie auten­ tycznej monety srebrnej, bitej z niemal czystego kruszcu (argenteus — 3,41 g, odpowied­ nik dawnego denara) (tabl. VIII 1), wprowadzenie do masowego obiegu nowej jednostki monetarnej, follisa, wybijanego ze stopu brązowego z domieszką ok. 5% srebra (o prze­ ciętnej wadze w początkowym okresie ok. 10 g) (tabl. VIII 2) oraz utrzymanie w charak­ terze pieniądza zdawkowego czysto miedzianych antoninianów (3,89 g; niekiedy stosuje się wobec nich nazwę neoantoniniany lub pseudoantoniniany) i denarów (1,94 g). Według naj­ bardziej prawdopodobnej wersji aureus miał odpowiadać 25 argenteusom, ten zaś 5 follisom, 12,5 antoninianom, a 25 denarom. Zasady reformy Dioklecjana nie w pełni mogły zostać zrealizowane w związku ze sła­ bością ekonomiczną imperium. Przede wszystkim nie udało się podjąć wystarczająco obfi­ tej emisji pełnowartościowej monety srebrnej, aby przywrócić jej wiodącą rolę w obiegu; ponadto fcllisy, które rzeczywiście masowo wkroczyły do cyrkulacji, zaczęto wkrótce wy­ bijać z gorszego stopu i o zmniejszonej wadze (tabl. VIII 3). Dalsze unormowanie systemu monetarnego późnego cesarstwa przyniosły reformy Konstantyna I (307-337). Zasadniczą ich częścią było wprowadzenie, przypuszczalnie w 311 r., nowej złotej jednostki monetarnej, solida (4,54 g) (tabl. VIII 9, 10, 12). Moneta owa, bita w dość dużych ilościach, o ciężarze bardzo ściśle odpowiadającym rzeczywistej stopie menniczej, stała się od tego momentu na długie stulecia podstawą systemów mone­ tarnych. Pojawiły się także za Konstantyna I drobniejsze złote nominały (semissis oraz jednostka o wartości 3/8 solida), a także większe, o wartości do 9 solidów; te ostatnie emisje nosiły charakter raczej pamiątkowy i w obiegu praktycznie niemal nie uczestniczyły. Pieniądz srebrny reprezentowały wprowadzone w latach dwudziestych IV w. i wybijane z dobrego kruszcu: miliarense (4,54 g) oraz silikwa (teoretyczna waga 3,41 g, w praktyce spadła wkrótce poniżej 3 g) (tabl. VIII 11). Monetę zdawkową stanowiły coraz bardziej redukowane wagowo follisy, których przeciętny ciężar spadł u schyłku rządów Konstanty­ na I poniżej 2 g (tabl. VIII 4,5). 281

Kolejne reformy monetarne przeprowadzali jeszcze synowie Konstantyna I (Konstans i Konstancjusz II) w 346 r., Julian Apostata w 362 r. oraz Teodozjusz I ok. 380 r. Utrzy­ mując zasadniczy zrąb systemu, wprowadzonego przez Konstantyna I, modyfikowali oni nieco pewne jego elementy, zwłaszcza w odniesieniu do monet brązowych. Nie wszystkie szczegóły owych reform są dla nas uchwytne. Wymienić jednak należy pojawienie się od 346 r. zamiast follisa dwóch nowych nominałów brązowych: majoryny (5,45 g) (tabl. VIII 8) oraz centenionalisa (2,72 g); majoryna została następnie wycofana z obiegu na mocy konstytucji Arkadiusza i Honoriusza z 395 r., centenionalis natomiast kursował dłużej. Próba przywrócenia emisji większej monety brązowej (ok. 9 g), podjęta przez Juliana, nie przyniosła rezultatu i za następnych cesarzy emisja ta została zarzucona. Wybijano także drobniejszą monetę brązową, niekiedy — zwłaszcza w V w. — nawet o ciężarze poniżej 1 g. Owe najmniejsze monety, zwane „nummi" lub „minimi", choć ich oryginalna nazwa nie jest pewna, określa się zwykle w literaturze jako „AE 4". W zakresie pieniądza złotego wymienić należy pojawienie się za Teodozjusza I (379-395) nowego nominału o nazwie tremissis (x/3 solida). Podział cesarstwa w 395 r. na część zachodnią i wschodnią nie przyniósł istotnych zmian w mennictwie. W obu częściach imperium wybijano pieniądz według jednakowego systemu monetarnego, który następnie przejęło także cesarstwo bizantyńskie w pierwszym okresie swego istnienia. Organizacja mennictwa Występująca u schyłku republiki krańcowa decentralizacja w zakresie produkcji pieniądza utrudniała nadzorowanie tej tak istotnej dziedziny ekonomiki państwa. August zatem od początku rządów dążył do centralizacji emisji pieniądza, bitego ze szlachetnych kruszców, nad którą przejął nadzór. Jakkolwiek nadal funkcjonowali triumwirowie monetarni, którzy w pierwszej połowie rządów Augusta umieszczali nawet swoje nazwiska na monetach (tabl. III 8, 10, 11), to jednak zarząd produkcją pieniądza z kruszców szlachetnych przeszedł wkrótce w ręce urzędników cesarskich, prokuratorów. Złote i srebrne monety wybijano początkowo w mennicy w Rzymie (tabl. III 8), w paru ośrodkach hiszpańskich (Emerita oraz przypuszczalnie Caesaraugusta i Colonia Patricia), a także w nie zlokalizowanej mennicy (czy mennicach?) na Wschodzie. Prawdopodobnie w 14 r. p.n.e. utworzono centralną mennicę cesarską w Lugdunum, a ponieważ wkrótce wstrzymano produkcję pieniądza w Rzymie, nowa wytwórnia galijska zmonopolizowała na długi czas emisję monety, bitej ze szlachetnych kruszców (tabl. III 9). Dopiero w począt­ kach rządów Kaliguli (37-41) przeniesiono jej produkcję z powrotem do Rzymu. Koncen­ tracja emisji pieniądza złotego i srebrnego w stołecznej mennicy, usytuowanej już w tym czasie na Mons Coelius, nie zaś na Kapitolu, trwała w zasadzie aż do schyłku II w. Wyjątek stanowiły przez cały czas, od Augusta poczynając, specjalne srebrne emisje bite dla potrzeb niektórych wschodnich prowincji imperium i oparte na tradycyjnym tam greckim systemie monetarnym. Były to drachmy, a szczególnie tetradrachmy, wybijane przede wszystkim w miastach syryjskich (m. in. w Antiochii) oraz w egipskiej Aleksandrii, a także w niektó­ rych innych wschodnich ośrodkach, np. Cezarea w Kapadocji (tabl. IV 6), Amisos w Poncie czy Efez i Pergamon u zachodnich krańców Azji Mniejszej (tabl. III 5; IV 4). Monety te 282

miały niekiedy legendę grecką, jak np. tetradrachmy syryjskie i aleksandryjskie, drachmy licyjskie czy pontyjskie (zawsze jednak z wizerunkiem cesarza na awersie), niekiedy zaś napis łaciński (np. tetradrachmy cystoforyczne). Podobnie postępowano w odniesieniu do monet brązowych. Wypadki natomiast emitowania poza mennicą stołeczną (głównie na Wschodzie) regularnych serii denarów lub aureusów były w I i II w. — po powrotnym przeniesieniu ich emisji z Lugdunum do Rzymu — tylko bardzo sporadyczne. Bicie pieniądza brązowego pozostało zdecentralizowane. Prawo jego emisji posiadał m. in. cesarz w prowincjonalnych mennicach na zasadzie swej władzy imperatorskiej. Główna jednak masa emisji o .charakterze centralnym — określana mianem „pieniądza senatorskiego" i zawsze z literami SC (senatus consulto) na rewersie — wychodziła z men­ nicy w Rzymie, pozostającej pod zarządem senatu (tabl. III 10; IV 2, 5). W pewnych okre­ sach I w. n.e. brązy z symbolem SC wybijano także w mennicy w Lugdunum w Galii czy syryjskiej Antiochii, mających w tym wypadku prawa wytwórni centralnej. Także wiele miast, szczególnie kolonii obywateli rzymskich, miało prawo bicia własnej monety, prze­ znaczonej w zasadzie dla potrzeb rynku regionalnego, lecz obiegającej w rzeczywistości na terytorium znacznie szerszym. W zachodniej części imperium owe mennictwo autonomiczne zamarło jeszcze w połowie I w. n.e. (tabl. III 12; IV 1,3), na Wschodzie natomiast utrzy­ mało się przez długi czas. Własną monetę biło tam kilkaset miast, początkowo zresztą niez­ byt obficie. Okres wielkiego rozkwitu tego mennictwa przypada na schyłek II w. i pierw­ szą połowę III w.(tabl. VI 5; VII 5,6), po czym w.trzeciej ćwierci tegoż stulecia nastąpił jego upadek w warunkach kryzysu ekonomicznego ifinansowegoimperium. Od przełomu II i III w. część centralnych emisji monet złotych i srebrnych — a więc głównie aureusów i denarów, potem także antoninianów — wybijano także w mennicach orientalnych, które miały za zadanie przede wszystkim zaopatrywać w żołd liczne legiony stacjonujące przy granicy wschodniej. Najpoważniejsza z tych mennic znajdowała się w An­ tiochii, ponadto przez pewien czas funkcjonowały także dwie dalsze, również syryjskie: w Emeśie i Laodycei. Aż do połowy III w. nie umieszczano jednak na monetach znaków menniczych. W związ­ ku z tym niejednokrotnie przyporządkowanie poszczególnych serii konkretnym mennicom— dokonywane głównie na podstawie analizy stylu monety, a także struktury skarbów — nastręcza poważne trudności i nie zawsze jest możliwe do ustalenia. W połowie III w., w okresie ogromnie nasilonego kryzysu cesarstwa konieczne stawało się dostarczanie na rynek coraz większych ilości permanentnie dewaluowanych i tracących swą siłę nabywczą antoninianów. Zadaniu temu nie mogły podołać dwie regularnie dzia­ łające mennice: centralna w Rzymie i pomocnicza w Antiochii. W drugiej połowie III w. funkcjonowały więc także okresowo mennice w Kolonii, Kyzikos, Lugdunum, Mediolanie, Serdice, Siscji (tabl. VII 10), Ticinum, Trewirze, Tripolisie i Wiminacjum. W tym okresie pojawiać się zaczęły na monetach oznaczenia macierzystej mennicy w postaci odpowiednich liter lub symboli. Reforma Dioklecjana z 294 r. usankcjonowała ostatecznie decentralizację mennictwa i przyniosła równouprawnienie mennic prowincjonalnych — uprzednio uważanych za po­ mocnicze—z centralną wytwórnią monety w Rzymie. Ponieważ w końcowych latach III w. zamknięto ostatnią mennicę autonomiczną (w Aleksandrii) przekształcając ją w jedrią z men­ nic państwowych, przeto nastąpiła całkowita unifikacja mennictwa, które w całości otrzy­ mało od tego czasu jednolity, ogólnopaństwowy charakter. Wszystkie oficyny emitowały 283

S-

'S

E

N O

pieniądz według tej samej stopy menniczej, często o analogicznych motywach ikonogra­ ficznych i legendach. Wszystkie miały też obowiązek umieszczania na rewersach produko­ wanych monet (zwykle w tzw. odcinku) znaku menniczego, zawierającego z reguły nie tylko określenie mennicy, lecz i numer oficyny, których było zwykle kilka, a wyjątkowo nawet kilkanaście w jednej wytwórnjj-^V końcowych latach rządów Dioklecjana działało w impe­ rium 15 mennic: Rzym (znak menniczy R-, RM lub ROM), Kartagina(PK lub FK), Ticinum (T), Akwileja (AQ), Siscja (SIS), Londinium (LN, LON), Trewir (TR) (tabl. VIII 4), Lugdunum (L, LVG), Tessalonika (TS, TES) (tabl. VIII 9), Serdika, (SD, SER), Heraklea Tracka (H, HT) (tabl. VIII 2,3), Nikomedia (N) (tabl. VIII 5), Kyzikos (K, KV, CVZ) (tabl. VIII 7), Antiochia (AN lub ANT) (tabl. VIII 6) i Aleksandria (AL, ALE). Ponieważ jednak w znaku menniczym występowało również określenie oficyny —; literami łaciński­ mi lub greckimi — a także często słowa „Sacra Moneta" (SM), był on z reguły bardziej rozbudowany, tworząc różne kombinacje, np. PTR, SMANT, CONSB itd. Zasady organizacji mennictwa wprowadzone przez Dioklecjana utrzymały się właści­ wie aż do upadku cesarstwa zachodniego. Powstało jednak kilka dalszych mennic, z których najpoważniejszą był Konstantynopol (CON lub CONS z oznaczeniem oficyny numeracją grecką (tabl. VIII 12), a pozostałymi: Rawenna (RV), Mediolan (M, MD, MED), Ostia (OST), Arelate (A, AR, ARL, później CON i CONST — z łacińską numeracją oficyn — gdy nazwę miasta zmieniono na Constantina, a potem Constantia) (tabl. VIII 8), Ambianum (AM, AMB) i Sirmium (SIRM). Ponadto niektóre mennice zamykano lub dostawały się one stopniowo we władanie nąjezdniczych plemion. Legendy i wyobrażenia na monetach Z racji najczęściej bardzo rozbudowanych legend i różnorodnych przedstawień, choć często charakteryzujących się pewnym schematyzmem, rzymska moneta imperialna, szczególnie okresu wczesnego cesarstwa, jest dla historyka bardzo cennym źródłem informacji nie tylko dla dziejów ekonomicznych, lecz także historii politycznej i militarnej, zagadnień społecz­ nych czy kulturalnych, uzupełniając częstokroć w tych dziedzinach o nowe fakty obraz epoki przekazany przez starożytnych autorów i źródła inskrypcyjne. Pieniądz okresu cesarstwa miał z reguły na awersie wizerunek (głowę lub po­ piersie) panującego, jako suwerena dysponującego prawem bicia monety. Także emisje senatorskie lub autonomicznych mennic miejskich nosiły portret cesarski. Zupełnie wyjąt­ kowo, i to zwykle na najdrobniejszych nominałach, odstępowano od tej zasady (tabl. III 10, 11). Aż do początków IV w. — wiązało się to zresztą m. in. z wysoką wówczas techniką menniczą i starannością rytownika — portret cesarski na monecie był bardzo naturalistyczny, co można ustalić choćby przez porównanie ze współczesnymi posągami władców. Rzymskie monety okresu cesarstwa (szczególnie wyraziście występuje to na serii wielkich monet brązowych, czyli sesterców, a także na medalionach) przynoszą tutaj bardzo plas­ tyczną galerię portretów nie tylko wszystkich panujących, lecz i wielu członków ich rodzin; nie mniej efektownie prezentuje się zestaw fryzur niewieścich z kilku wieków trwania impe­ rium. Na awersach monet mamy bowiem wizerunki nie tylko panujących (włączając oczy­ wiście mniej lub więcej efemerycznych uzurpatorów), lecz także ich żon (tabl. V 8; VI 1,2), synów (tabl. IV 2), córek, a niekiedy i innych krewnych cesarskich (tabl. V 5) 285

Uzupełnieniem wizerunku była rozbudowana tytulatura panującego, umieszczona na awersie, niekiedy zaś sięgająca aż na rewers monety. Prócz imienia cesarza i normalnych przy­ domków, określających jego władzę cesarską (Imperator, Augustus, Pius, Felix, a często także Pater Patriae lub Pontifex Maximus) znajdziemy w niej nierzadko także liczbę lat władzy trybuńskiej cesarza tribunicia potestas (TR P — element bardzo istotny dla ustale­ nia czasu emisji monety, a zatem datacji wydarzeń, do kterých aluzje przynosi jej ikono­ grafia; dzięki temu często monetę możemy datować z dokładnością do kilku miesięcy) (tabl. V 10,12). Na monecie podawano także liczbę obwołań imperatorskich danego władcy (IMP) (tabl. V 10) oraz piastowanych przezeń konsulatów (COS) (tabl. IV 7, 9, 10), za­ mieszczano wreszcie także przyjmowane przez poszczególnych cesarzy przydomki zwycięs­ kie (Germanicus (tabl. V 1,2), Parthicus (tabl. V 10,13), Dacicus (tabl. V 4) itd.), świadczą­ ce o staczanych przez nich, a zakończonych sukcesem wojnach. Tak szczegółowo rozbudowana tytulatura władców charakterystyczna jest. niestety tylko dla okresu wczesnego cesarstwa i występuje w zasadzie od połowy I w. do schyłku II w. W innych epokach legendy na monetach były znacznie bardziej skąpe i mniej wymow­ ne. W czasach późnego cesarstwa pojawia się przy tym—zamiast uprzednio stosowanej tytulatury Imperator Caesar Augustus — określenie Dominus Noster (D N), wskazujące na odejście od dawnych zasad pryncypatu na rzecz wyraźnego podkreślania absolutyzmu ce­ sarskiego (tabl. VIII 6, 8). Głowa władcy na monetach pierwszych dwóch wieków przybrana jest najczęściej wień­ cem laurowym (tabl. III 9; IV 6-8). Niekiedy występuje wizerunek cesarza z głową nie okrytą — najczęściej na emisjach tzw. pośmiertnych, wybijanych ku uczczeniu zmarłego i ubóstwionego władcy przez jego następcę — (tabl. V 9) lub w koronie promienistej. Ten ostatni element — mający w założeniu (jako atrybut Słońca) uosabiać boskie pochodzenie władzy cesarskiej—został wyzyskany w celu oznaczania monet podwójnego nominału i był regularnie stosowany na binionach (2 aureusy), antoninianach (2 denary) (tabl. VI 7; VII . 1, 3) oraz — od czasów Nerona — na dupondiusach (2 asy). W wypadku monet z wize­ runkami cesarzowych podwójny nominał zaznaczano umieszczeniem na antoninianach po­ piersia władczyni ponad półksiężycem (tabl. VII 2). Od schyłku III w. popiersie cesarza coraz częściej przybrane jest w pancerz (tabl. VII 9, 10), a głowę zdobi diadem (tabl. VIII 6, 7), niekiedy zaś szyszak. Znacznie większa rozmaitość wyobrażeń i legend panuje na rewersach mo­ net, jakkolwiek w okresie cesarstwa nastąpiło już dość widoczne ustalenie schematu przed­ stawień symbolicznych — w przeciwieństwie do czasów republiki — i powstanie kanonu stosowanych nagminnie dla każdego niemal panowania tradycyjnych typów, wyobrażeń czy uosobień z odpowiednimi legendami. Najczęściej zatem występują na rewersach monet personifikacje cnót czy idei, jak pokoju (Pax), pobożności (Pietas), radości (Hilaritas), szczęścia (Felicitas), wierności (Fides) itd., wraz z przypadającymi im atrybutami oraz sto­ sowną legendą. Często spotykamy także na monetach wyobrażenia związane z aktualną sytuacją polityczną czy militarną i mające — podobnie zresztą jak i wymienione poprzed­ nio — określony walor propagandowy. Są to np. postacie boga wojny Marsa (tabl. IV 10; V 4) lub bogini zwycięstwa Wiktorii (tabl. V 3), sztandary legionowe, uosobienia poszcze­ gólnych prowincji imperium (m. in. Hiszpania (tabl. V 6), Arabia, Egipt — ten ostatni symbolizowany np. przez personifikację życiodajnego Nilu z rogiem obfitości) czy wresz­ cie wyobrażenia propagujące kulty państwowe (tabl. VI 6, 7). Niekiedy rysunek rewersu 286

nawiązuje do podejmowanych przez cesarza akcji dobroczynnych, jak rozdaw­ nictwa żywności czy" pieniędzy (Liberalitas), utworzenie specjalnej fundacji dla niezamoż­ nych dziewcząt (Puellae Faustinicmae) itd. Specjalnymi emisjami upamiętniano podboje kolejnych prowincji; liczne serie monet Wespazjana świadczą o poskromieniu Judei (IVDAEA DEVICTA) (tabl. IV 9), Trajana dotyczą podboju Dacji (DAC CAP — Dacia Capta), Marka Aureliusza zaś zwycięstw nad Germanami lub Sarmatami. Niekiedy wyobra­ żenia i napisy rewersu odnoszą się do konkretnych, a uznanych za godne wyeksponowa­ nia, faktów historycznych, jak np. w wypadku serii aureusów i denarów Augusta, upa­ miętniających odzyskanie z rąk Partów utraconych uprzednio rzymskich znaków wojsko­ wych (tabl. III 7, 8), czy przy sestercach Antonina Piusa z napisem REX ARMENIS DATVS oraz REX QVADIS DATVS, wyraźnie podkreślających protektorat cesarstwa nad ościennymi państwami. Wiele okolicznościowych emisji związanych jest z ob­ chodami różnych świąt państwowych, jak np. serie aureusów i denarów Augusta na­ wiązujących do urządzonych w Rzymie w 17 r. p.n.e. Ludi Saeculares czy bardzo intere­ sujące emisje antoninianów i sesterców Filipa Araba z 248 r. z wyobrażeniami egzotycz­ nych zwierząt (lwa, antylopy, gazeli) (tabl. VII 3), sprowadzonych wówczas do Rzymu i pokazanych w amfiteatrze w czasie obchodów tysiąclecia założenia miasta. Powyższy zestaw wyobrażeń unaocznia w plastyczny sposób, jak wielkie znaczenie przy­ pisywała władza cesarska funkcji monety jako środka propagandy (a także reje­ stratora bieżących wydarzeń), oddziaływającego na szerokie rzesze użytkowników i z jaką starannością w związku z tym dobierano stosowane na monetach motywy, uwzględniając tę właśnie ich wymowę. W ikonografii monet cesarskich spotkać można jednak także wiele innych motywów. Znalazły się tu m. in. zabytki architektury (tabl. IV 4) ze słynnym rzymskim Kolosseum na sestercu Tytusa* świątynią Westy czy kolumną Trajana. Budowle występują zresztą najczęściej nie na emisjach centralnych, lecz pochodzenia prowincjonalnego — np. słynna świątynia Artemidy w Efezie przedstawiona na tetradrachmie cystoforycznej Klau­ diusza lub ołtarz bogini Romy i Augusta w galijskim Lugdunum. Monety przynoszą w ta­ kich wypadkach niejednokrotnie jedyną, choć często stylizowaną ilustrację niezachowanych do naszych czasów obiektów sakralnych czy innych gmachów publicznych. Wiele rewer­ sów monet nawiązuje także do wydarzeń z przeszłości lub zawiera sceny z legendarnych dziejów Rzymu. W okresie późnego cesarstwa usztywnienie symboliki monet, szczególnie brązowych, doszło do zenitu. Od połowy IV w. znaczną większość emitowanego pieniądza brązowego stanowiły egzemplarze kilku zaledwie standardowych typów, wykorzystywanych przez całe dziesięciolecia, jak np. GLORIA EXERCITVS, GLORIA ROMANORVM, FEL TEMP REPARATIO (tabl. VIII 7), VICTORIA AVGG itd., z określoną ikonografią dla każdej z tych emisji. Niekiedy oczywiście wprowadzano pewne modyfikacje w wyobrażeniach, często jednak wstąpienie na tron nowego władcy powodowało jedynie na awersie monety zmianę legendy i cesarskiego wizerunku (choć dostosowanego do tradycyjnego schematu), rewers pozostawał zaś nadal bez zmian.

287

Obieg pieniężny Odtworzenie charakteru obiegu monetarnego w cesarstwie rzymskim oraz zachodzących w nim w ciągu stuleci przemian możliwe jest na podstawie nie tyk bardzo skąpych w tym punkcie relacji starożytnych autorów, ile analizy materiafa numizmatycznego. Nie możemy wprawdzie pokusić się o określenie w liczbach bezwiednych stopnia nasycenia rynku pie­ niądzem kruszcowym oraz zaspokojenia występujajgrch w życiu ekonomicznym potrzeb, niemniej możliwe jest operowanie w tym zakresie liczbami względnymi. Przybliżone pro­ porcje pomiędzy nasileniem emisji monet poszczególnych nominałów za rządów danego władcy są uchwytne przez ustalenie stopnia rzadkości konkretnych jednostek monetar­ nych. Szczególnie przydatne są do tego celu największe kolekcje monet starożytnych i ich publikowane katalogi, choć kolekcjonerzy przede wszystkim szukali i nabywali monety cenniejsze, a więc rzadsze. Także badania archeologiczne wnoszą w tym zakresie wiele istotnych informacji, gdyż np. masa monet, znajdowanych pojedynczo na obszarze kon­ kretnego rzymskiego miasta lub obozu legionowego, odzwierciedla w pewnym przybli­ żeniu proporcje nominałowe występujące rzeczywiście w obiegu. Tutaj jednak z kolei, w związku z dostawaniem się owych sztuk do ziemi najczęściej w charakterze zguby, należy liczyć się z tym, iż będą to przede wszystkim monety zdawkowe, gdyż cenniejszych strzeżono bardziej pieczołowicie — a zatem, że rzeczywiste proporcje liczbowe między emisjami posz­ czególnych metali będą w tym wypadku znaeznie zachwiane. Proporcje chronologiczne, występujące w obiegu wśród monet danego nominału w określonym miejscu i czasie, ilustrowane są w sposób najpełniejszy przez strukturę skarbów, stanowiących najczęściej przypadkowo wyrwany z cyrkulacji i stezauryzowany, a następ­ nie z różnych przyczyn nie podjęty przez depozytariusza fragment kursującej masy pienięż­ nej. W tym zakresie posiadamy nieprzebrany wprost — i stale narastający — materiał ba­ dawczy, sięgający setek i tysięcy skarbów monet rzymskich, pochodzących z epoki cesar­ stwa, odkrytych na terenie ówczesnego imperium, a także poza jego granicami. Większość tych zespołów niewątpliwie rozproszyła się po różnych kolekcjach lub po prostu uległa przetopieniu, znaczna część jednak dotarła do rąk badaczy i po opracowaniu została opubli­ kowana. Ogólna liczba pochodzących z terenów dawnego imperium i zbadanych, choćby w dość wydatnej, reprezentatywnej części, oraz następnie opublikowanych skarbów monet rzymskich okresu cesarstwa przekracza znacznie tysiąc. Pochodzą one oczywiście przede wszystkim z okresów niepokojów i walk, kiedy częste były wypadki, że właściciel nie był w stanie podjąć zdeponowanego uprzednio skarbu. Niemniej wśród znanych obecnie zespołów reprezentowane są wszelkie epoki i rodzaje kruszcu, a także — chociaż oczywiście nierównomiernie — wszystkie tereny rozległego cesarstwa i wiele obszarów pozalimesowych, nieraz odległych od granic imperium. Skarby owe reprezentują niejednokrotnie ogromne bogactwo i siłę nabywczą. Naj­ większy zbadany skarb srebrnych monet rzymskich, odkryty w okresie międzywojennym w Reka-Devnia w Bułgarii, zawierał przeszło 80000 denarów i antoninianów do połowy III w. i ważył ok. 300 kg. Skarb z Dorchester w Anglii obejmował przeszło 20000, a z La Venera we Włoszech z górą 46000 antoninianów z III w. Z Paryża pochodzi zespół przeszło 1000 aureusów z I-II w. W Kolonii odkryto z początkiem XX w. wielki skarb monet złotych i srebrnych, zawierający ok. 20000 denarów i ok. 1000 aureusów z I-III w.; nie­ stety tylko część tego skarbu (ok. 3000 monet) została opracowana. Ogromny skarb późno288

rzymskich monet brązowych wykopano w ruinach starożytnego Wiminacjum w pobliżu Belgradu — zespół ten liczył ok. 100000 zdawkowych monet z IV-V w. i ważył ok. 125 kg. Regularnie dokonywane są dalsze odkrycia, niekiedy bardzo cenne, systematycznie też ukazują się publikacje kolejnych skarbów. W 1970 r. odkryto w Liberchies w Belgii jeden z największych znanych dotychczas skarbów złotych monet epoki wczesnego cesarstwa za­ wierający 368 aureusów z I-II w. o łącznej wadze ok. 2,5 kg. Jeszcze większy skarb złotych monet, tym razem późnorzymskich, odkryto w 1963 r. w Szikáncs na Węgrzech, gdzie było aż 1439 solidów z pierwszej połowy V w. o łącznej wadze ok. 6,5 kg. Informacje o odkryciach tego rodzaju pozwalają na odtworzenie w ogólnych zarysach struktury obiegu pieniężnego w cesarstwie rzymskim, będącej jednym z istotnych elementów jego dziejów gospodarczych. Rynek pieniężny i obieg monetarny były ściśle związane z ogól­ ną sytuacją ekonomiczną imperium, przechodząc okresy stabilizacji lub kryzysu. Początki cesarstwa.a zwłaszcza panowanie Augusta, przyniosły stabilizację systemu monetarnego, wpływając na unormowanie obiegu pieniężnego po długim okresie walk i niepewności sytuacji. W polityce menniczej cesarzy I i II w. dość harmonijnie występowały monety złote (aureusy), srebrne (denary) i brązowe (zwłaszcza asy). W znacznie mniej­ szych ilościach emitowano kwinary złote i srebrne oraz brązową drobnicę w postaci kwad­ ransów i semisów. Niezależnie od bieżącej produkcji menniczej w I w. n.e. uczestniczyły nadal w obiegu jako pełnoprawna moneta emisje republikańskie, szczególnie denary, stanowiące jeszcze do początków II w. dość pokaźny procent w masie kursującej monety srebrnej. Dopiero w 107 r. cesarz Trajan zarządził wycofanie z obiegu monet sprzed panowania Nerona (54-68), a więc bitych według wyższej stopy menniczej niż późniejsze. Dekret Trajana nie był wprawdzie przestrzegany w pełni rygorystycznie, niemniej przyczynił się do praktycznej eliminacji z obiegu monety z czasów republiki i pierwszych cesarzy. W I i II w. istniała pewna specjalizacja funkcji poszczególnych rodzajów pieniądza. Złoto odgrywało w obiegu rolę praktycznie niezbyt wielką, stanowiąc głównie przedmiot tezauryzacji. Najbardziej powszechnym środkiem wymiany w większych transakcjach, a także w handlu międzyregionalnym, były emitowane w wielkich ilościach srebrne denary. Tytułem przykładu podam kilka cen zanotowanych w źródłach z epoki wczesnego cesar­ stwa. W połowie I w. modius (niespełna 9 litrów) zboża kosztował mniej więcej 1 denara, młody niewolnik zaś 300 denarów; roczny żołd legionisty rzymskiego wynosił wówczas 225 denarów. W pierwszej połowie III w. funt mięsa (ok. a/3 kg) kosztować miał 2 denary, nieco już zdewaluowane po reformie Septymiusza. v Pieniądz brązowy w zasadzie obsługiwał tylko rynek lokalny, przy czym w zachodnich prowincjach cesarstwa kursowały emisje senatorskie, pochodzące z centralnej mennicy w Rzymie, we wschodnich zaś autonomiczne monety poszczególnych miast. Gospodarka pieniężna uległa zachwianiu na przełomie II i III w. w wy­ niku gwałtownego obniżenia jakości srebrnej monety za Septymiusza Sewera w 194 r. oraz dokonanej wkrótce, w latach 214-215, reformy monetarnej Karakalli i wprowadzenia wyraźnie nieekwiwalentnego antoniniana. Pieniądz srebrny stał się monetą kre­ dytową, nie posiadając już pełnego pokrycia swej wartości nominalnej i siły nabywczej w zawartym w nim kruszcu. Zachwiało to w poważnym stopniu pozycję srebrnej monety, stanowiącej przecież podstawę obiegu pieniężnego, jakkolwiek szerokie kręgi ludności nawet po dewaluacji obdarzały jeszcze denary przez pewien czas znacznym zaufaniem. 19 — Vademccum historyka t. 1

289

Decyzje Septymiusza i Karakalli pociągnęły za sobą nieuniknione następstwa w ekono­ mice oraz szczególnie w obiegu monetarnym. Pełnowartościowy pieniądz srebrny sprzed 194 r. zaczął dość szybko znikać z obiegu, wypierany przez zdewaluowane denary i antoniniany. Gwałtowne zapotrzebowanie na nową monetę srebrną spowodowało przestawienie produkcji menniczej na emisję przede wszystkim tego gatunku monety, bardzo opłacalną dla skarbu cesarskiego, i na znaczne ograniczenie produkcji pieniądza brązowego, mniej dochodowego, gdyż relacje nominalne pozostawały bez zmian. Wywołało to duży brak zdawkowej monety w stosunku do potrzeb, dyktowanych przez życie gospodarcze; zjawisko to nie wystąpiło początkowo na Wschodzie, gdzie lokalne mennice właśnie od schyłku II w. nasiliły do wielkich rozmiarów emisję brązowej monety autonomicznej. Reformy Septymiusza i Karakalli miały jednak groźniejsze konsekwencje, o charakterze długofalowym, wskazując następnym władcom drogę łatwego osiągania znacznych zysków z polityki menniczej poprzez psucie monety. Praktyka ta nasiliła się wkrótce ogromnie, stając się zresztą pewnego rodzaju koniecznością w sytuacji, gdy cesarstwo rzymskie zna­ lazło się w III w. w obliczu coraz bardziej narastającego kryzysu, którego szczyt przypadł na trzecią ćwierć tego stulecia. Następcy Karakalli regularnie obniżali jakość monety srebr­ nej, początkowo dość powolnie, od ok. 250 r. zaś bardzo gwałtownie, wskutek czego antoninian przekształcił się praktycznie w monetę brązową o symbolicznej jedynie domieszce srebra. Od panowania Gordiana ÍII (238-244) wstrzymano przy tym niemal zupełnie emisję denarów mniej opłacalną od produkcji antoninianów z racji nieproporcjonalnej wagi. Rów­ nież systematycznie obniżano ciężar monet złotych, wybijając ich zresztą zbyt mało w sto­ sunku do potrzeb, podobnie jak i zdawkowego pieniądza brązowego. Mennictwo autono­ miczne na Wschodzie, wobec permanentnej dewaluacji monety, także musiało w połowie III w. upaść, gdyż emisja monet brązowych stała się wówczas całkowicie deficytowa. W tej sytuacji w trzeciej ćwierci III w. cesarstwo zostało zalane masą bezwartościowych, praktycznie miedzianych antoninianów, stanowiących niemal jedyny obiegający pieniądz. Emisję ich nasilono do wielkich rozmiarów, otwierając nowe mennice; na niektórych tere­ nach (Galia, Brytania) pojawiły się ponadto masowo — celem uzupełnienia braków w cyr­ kulacji pieniądza — monety-naśladowcze (tzw. radiaty) produkowane przez nieoficjalne warsztaty mennicze za milczącą zgodą miejscowej administracji. Dawniejsze denary i antoniniany o znaczniejszym procencie srebra znikły szybko z obiegu. Brak stabilnego pieniądza wpływał na dezorganizację rynku, trudności w wymianie handlowej i w konsekwencji, razem z innymi zjawiskami kryzysowymi prowadził do narastania elementów prymitywnej gospo­ darki naturalnej w imperium zamiast rozwiniętej uprzednio ekonomiki pieniężnej. Po nieudanych próbach restauracji monety za Aureliana (270-275) dopiero Diokle­ cjanowi udało się uzdrowić w pewnym stopniu ustrój monetarny cesarstwa, jakkolwiek z racji katastrofalnej ekonomicznej sytuacji państwa nie wszystkie wprowadzone przezeń zasady mogły się utrzymać. Dość trwałe miejsce w obiegu zajęły od reformy Dioklec­ jana z 294 r. brązowe posrebrzane follisy, przez kilka następnych dziesięcioleci najbar­ dziej masowo emitowana i powszechnie znajdująca się w obiegu moneta, którą znamy z licznych, często wielkich skarbów z tego okresu. Z braku możliwościfinansowychpaństwa nie udało się natomiast na dłuższą metę utrzymać emisji srebrnych argenteusów, które zatem nie były w stanie zająć w obiegu pieniężnym właściwego miejsca. Bardziej widoczne skutki przyniosły reformy Konstantyna I. Stworzyły one przede wszystkim silną podstawę ustroju monetarnego w postaci złotego solida o ustalonej i res290

pektowanej wadze, emitowanego w wystarczającej dla potrzeb rynku ilości. Liczniej też zaczęto wybijać monetę srebrną: silikwy i miliarensia, choć nigdy nie uzyskała ona takiej roli, jaką odgrywały denary w czasach republiki czy wczesnego cesarstwa. Najbardziej powszechnie używaną w obiegu monetą pozostawał pieniądz brązowy: follisy, o coraz bar­ dziej redukowanej wadze, a od reformy Konstancjusza II i Konstansa z 346 r. centenionalisy i majoryny. Pieniądz brązowy posiadał jednak tylko zdawkowy charakter, a często dokonywane reformy, zmiany nominałów i redukcja wagi poszczególnych jednostek mone­ tarnych powodowały wówczas swoiste zamieszanie na rynku pieniężnym oraz szybkie wy­ pieranie przez bieżącą produkcję menniczą emisji dawniejszych, nie dostosowanych do zmie­ niających się zasad. Podobna sytuacja na rynku pieniężnym utrzymała się aż do upadku cesarstwa zachod­ niego w 476 r. Podział imperium na część wschodnią i zachodnią w 395 r. nie przyniósł bowiem w tym zakresie istotnych zmian, gdyż w obu wybijano nadal monetę według tego samego systemu monetarnego, z reguły zresztą o podobnej ikonografii, a emisje władców Wschodu i Zachodu wspólnie i równoprawnie cyrkulowały w obu częściach cesarstwa.

PIENIĄDZ RZYMSKI NA ZIEMIACH POLSKICH

Napływ pieniądza rzymskiego na ziemie polskie w starożytności W schyłkowym okresie republiki i w początkach cesarstwa, głównie w związku z rozsze­ rzeniem granic państwa rzymskiego, a także zaznaczającą się od czasów Augusta pewną stabilizacją ekonomiczną, nasiliły się kontakty Rzymu z ludami ościennymi i nawiązano silniejsze niż uprzednio stosunki handlowe. Następstwem tego było przedostawanie się pewnych ilości pieniądza, początkowo republikańskiego, poza granice państwa, niekiedy nawet na odległe terytoria. Wyraźny wzrost wzajemnych kontaktów ekonomicznych pań­ stwa rzymskiego i obszarów barbaricum nastąpił w okresie rozkwitu cesarstwa w I i II w. Główne zainteresowania handlowe Rzymu kierowały się wprawdzie wówczas ku Wscho­ dowi, m. in. do Indii, niemniej w świetle badań, przeprowadzonych szczególnie w ostatnich "dziesięcioleciach, mamy możność coraz lepiej poznać także rolę handlu imperium z tere­ nami północnymi w owej epoce. Również na ziemie polskie napływał w starożytności pieniądz rzymski, przede wszyst­ kim drogą wymiany, utrzymywanej przez ludność tych obszarów z prowincjami imperium. Proces napływu owego pieniądza trwał przez kilka wieków, przechodząc oczywiście różne fazy natężenia. Śladem owego procesu są odkrywane systematycznie na ziemiach polskich znaleziska monet rzymskich, których to odkryć rejestrujemy do dziś blisko 2000. Są to w ogromnej większości znaleziska pojedynczych monet, dokonywane nierzadko w obiektach archeologicznych z okresu wpływów rzymskich, jak osady czy cmentarzyska. Uchwycono już także na ziemiach polskich ok. 200 skarbów monet rzymskich, choć dokładniej znana jest niestety zawartość tylko niespełna 50 zespołów. Są to przede wszyst­ kim znaleziska denarów z I i II w., a wśród nich zespoły tak poważne, jak skarb z Nietuliska Małego pod Opatowem, który zawierał 3170 denarów o łącznej wadze przeszło 10 kg, czy z Grodkowa w okolicach Sierpca, obejmujący ok. 6000 denarów. Przed kilku laty w miejscowości Drzewicz Nowy na Mazowszu odkryto duży skarb przeszło . 1200 19*

291

srebrnych monet z í i IÍ w.; opracowanie tego znaleziska zostało ostatnio opublikowane. Należy zaś pamiętać, źe wartość i sila nabywcza denara na ziemiach polskich musiała być nieporównanie wyższa w stosunku do wartości tejże monety na obszarze cesarstwa. Skarby owe ilustrują zatem, jak znaczne zasoby finansowe potrafili zgromadzić przedstawiciele najwyższej warstwy starszyzny plemiennej na naszych ziemiach w tej zamierzchłej epoce. Do największych odkryć należy także skarb przeszło 5000 zdewaluowanych antoninianów z trzeciej ćwierci III w., znaleziony w okolicach Piły, a przede wszystkim skarby późnorzymskich i wczesnobizantyńskich solidów, odkrywane dość licznie na Pomorzu, a sięgające niekiedy — jak np. w wypadku zespołu z Mrzezina koło Wejherowa — liczby ok. 150 monet, a więc przeszło pół kilograma złota; skarby té niestety w większości uległy rozproszeniu i nie zostały opracowane. W sumie zarejestrowane dotychczas skarby i drobne znaleziska monet rzymskich w Pol­ sce dostarczyły według szacunkowych obliczeń ok. 70 tys. monet, w tym ok. 1000 złotych, ok. 50 tys. srebrnych, ok. 3000 brązowych i ok. 10 tys. o kruszcu nie rozpoznanym. Spośród tych monet ok. 20 tys. zostało dokładnie określonych i datowanych. Istnieją podstawy do wyrażania poglądu, że na ziemie polskie pierwsze rzymskie monety napływać zaczęły sporadycznie jeszcze u schyłku republiki. Emisje republikańskie wystę­ pują tutaj dość nielicznie, z reguły w postaci odkryć pojedynczych rńonet, których zarejestro­ wano dotychczas ok. 20, w znacznej większości denarów. Część owych monet dostała się na nasze tereny niewątpliwie wraz z późniejszymi denarami w okresie cesarstwa, niemniej napływ pozostałych datować winniśmy jeszcze na schyłkowy okres republiki. Nie później niż w pierwszej ćwierci I w. n.e. napływać już zaczęły na ziemie polskie — choć znowu jeszcze tylko sporadycznie — całe zespoły monetarne. Przykładem jest jedyny dotychczas na naszych ziemiach skarb monet republikańskich odkryty w Połańcu koło Staszowa, a zawierający 141 denarów z czasów republiki (od najwcześniejszych emisji po­ czynając) oraz 7 denarów cesarza Augusta; końcowe monety tego zespołu wybito w okre­ sie między 2 r. p.n.e. a 14 r. n.e. Od drugiej połowy I w. n.e. napływ pieniądza rzymskiego na ziemie polskie wyraźnie wzrósł, niewątpliwie w związku z rozszerzeniem granic imperium oraz faktem, że odleglej­ sze obszary, m. in. obecne ziemie polskie, znalazły się w orbicie większego zainteresowania nie tylko rzymskiego handlu dalekosiężnego, ale i polityki państwowej w okresie złotego wieku cesarstwa w II w. Właśnie w drugiej połowie II w., za Marka Aureliusza, Kommodusa i w początkach panowania Septymiusza Sewera, napływ pieniądza rzymskiego na nasze zie­ mie osiągnął największe rozmiary. Były to przede wszystkim srebrne denary tradycyjnie poszukiwane z racji swej ustabilizowanej wówczas jakości. Istnieją podstawy do przypusz­ czeń, że w okresie największego napływu importowanej monety na pewnych terenach ziem polskich owe denary odgrywały nie tylko rolę surowca kruszcowego lub środka wymiany między starszyzną plemienną^ obcymi kupcami, lecz także pełniły funkcję pieniądza wśród szerszych kręgów społeczeństwa. Rzymskie emisje brązowe napływały na nasze ziemie w tym okresie w niewielkich ilościach i trafiają się liczniej tylko na terenach, gdzie nadawano im funkcje kultowe, wkładając brązowe sesterce czy asy do grobów (wschodnie Pomorze i Warmia). Pieniądz złoty w tym okresie niemal nie napływał. Perturbacje w rzymskim systemie monetarnym od schyłku II w. przyczyniły się do zaha­ mowania napływu monety na tereny pozalimesowe, m. in. na ziemie polskie, gdzie nie chcia­ no wówczas przyjmować zdewaluowanych bieżących emisji. Przez pewien czas napływały

292

szcze przypuszczalnie dobre, przedseweriańskie denary, później jednak kupcy nie byli już w stanie ich dostarczać i wymiana zaczęła stopniowo przybierać charakter naturalny. W związku zresztą z nasilającym się kryzysem cesarstwa w III w. najprawdopodobniej w ogóle stosunki handlowe pomiędzy ziemiami polskimi a prowincjami imperium uległy znacznemu osłabieniu. Próby uzdrowienia sytuacji cesarstwa podjęte przez Dioklecjana i Konstantyna I na przełomie III i IV w. doprowadziły przypuszczalnie m. in. do pewnego rozszerzenia dale­ kosiężnych kontaktów handlowych. W pierwszej polowie IV w. na ziemiach polskich ob­ serwujemy, krótkotrwały zresztą, okres silniejszego napływu pieniądza rzymskiego. Były to już wówczas oczywiście niemal wyłącznie monety brązowe, głównie follisy, a więc re­ prezentujące znikomą wartość; trafiają się jednak i solidy, znajdowane najczęściej poje­ dynczo, a także skarb kilkunastu srebrnych monet z połowy IV w. (silikwy) odkryty w Za­ mościu. Od schyłku. IV w. dopływ rzymskiego pieniądza na ziemie polskie został niemal zupełnie zahamowany. Wyjątek stanowi jedynie obszar Pomorza, gdzie właśnie wtedy, w V i w po­ czątkach VI w., zaznacza się bardzo obfity napływ złotych solidów rzymskich i wczesnobizantyńskich, przypuszczalnie będący częściowo wynikiem kontaktów pozahandlowych. I ten jednak proces zamiera w pierwszej połowie VI w., a od przełomu VI i VII w. następuje praktycznie całkowite odcięcie ziem polskich od źródeł emisji monety i zupełna przerwa w napływie pieniądza kruszcowego na nasze cbszary.

Najważniejsze kolekcje monet rzymskich w Polsce Wśród polskich placówek muzealnych najpoważniejsze zbiory monet starożytnych — w tym także rzymskich — posiadają trzy gabinety numizmatyczne: Muzeum Narodowego w Warszawie i Krakowie oraz Biblioteki im. Ossolińskich we Wrocławiu. Najbogatszy ilościowo i jakościowo zbiór monet rzymskich posiada Muzeum Naro­ dowe w Warszawie. Reprezentowane są w nim w sposób dość proporcjonalny zarówno monety republikańskie, jak i pochodzące z poszczególnych stuleci epoki cesarstwa. W zbio­ rze występują bardzo licznie emisje srebrne — głównie denary — oraz brązy, tak z okresu wczesnego cesarstwa, jak i późnorzymskie; kolekcja zawiera także dość znaczną liczbę aureusów i solidów. Gabinet numizmatyczny Muzeum Narodowego w Warszawie dysponuje również stosunkowo znaczną liczbą monet autonomicznych epoki cesarstwa, szczególnie mennic azjatyckich; zresztą także wśiód imperialnych serii o charakterze centralnym repre­ zentowane są \v dość dużym procencie emisje pochodzące z mennic wschodnich. W kolekcji tego Muzeum interesujący jest np. zbiór tetradrachm cystoforycznych okresu wczesnego cesarstwa, a także bogaty zestaw tzw. „barbarzyńskich" nas'ladownictw denarów wczesnocesarskich. Warto dodać, że do zbiorów tego gabinetu przeszedł w ostatnim czasie wielki skarb ok. 1200 denarów z I i II w. z Drzewicza Nowego. Gabinet numizmatyczny Muzeum Narodowego w Krakowie dysponuje mniejszym ilościowo i nie tak zróżnicowanym zbiorem monet rzymskich. Składają się nań głównie denary republikańskie i cesarskie z I i II w. oraz monety brązowe epoki cesarstwa rzymskiego. Kolekcję uzupełnia pewna liczba monet autonomicznych mennic miejskich, zarówno zachodnich z czasów dynastii julijsko-klaudyjskiej, jak i wschodnich, /

.

29$

szczególnie ze schyłku II i pierwszej połowy III w. W kolekcji są także nieliczne złote mo­ nety rzymskie, głównie z okresu późnego cesarstwa. Gabinet numizmatyczny Biblioteki im. Ossolińskich we Wrocławiu po­ siada również dość bogaty zbiór monet rzymskich. Znajdują się w nim zarówno srebrne monety republikańskie i cesarskie (m. in. skarb przeszło 500 denarów z epoki wczesnego cesarstwa odkryty we Wrocławiu), jak i brązy z czasów republiki i cesarstwa, a także nie­ wielka liczba aureusów i solidów. Z mniejszych kolekcji monet rzymskich w polskich placówkach muzealnych wymienić należy zbiory gabinetów numizmatycznych w Muzeum Archeologicznym i Etno­ graficznym w Łodzi (głównie monety ze skarbów i drobnych znalezisk, dokonywanych przede wszystkim w Polsce centralnej; m. in. przeszło 400 denarów z II w. ze skarbu z Tokar w okolicach Krasnegostawu), Państwowym Muzeum Archeologicznym w War­ szawie (również monety z odkryć, zarówno pojedynczych, jak i gromadnych — m. in. skarb przeszło 1300 denarów z Nietuliska Małego koło Opatowa). Godne.uwagi kolekcje monet rzymskich posiadają również Muzea Narodowe w Poznaniu, Kielcach i Szczecinie, Muzeum Okręgowe w Lublinie oraz Muzeum Archeologiczne w Krakowie. Znacznym utrudnieniem w korzystaniu ze wszystkich tych zbiorów jest brak ich opu­ blikowanych katalogów. Zauważyć jednak należy, że w skali światowej tylko bardzo nieliczne muzea posiadają opublikowane katalogi swych kolekcji monet rzymskich, przy czym najczęściej opracowania te są dopiero zapoczątkowane i jeszcze niekompletne.

BIBLIOGRAFIA A. Opracowania ogólne o charakterze podręcznikowym Breglia L., Numismatka antka. Storia e metodologia, Milano 1964, sś. 311 (obejmuje także m raeni greckie) »Ctwo Christ K., Antike Numismatik. Einfiihrung undBibliographie, Darmstadt 1972, ss. 107 (jak wyżal Gumowski M., Moneta w starożytności, Kraków 1930, ss. 82 (jak wyżej) Kazamanowa L. N., Wwiedknije w anticznuju numizmatiku, Moskwa 1969, ss. 301 (jak wyżej) Mattingly H., Roman Coins from the Earliest Times to the Fall of the Western Empire, London 1928 (wyd. 4 popr., London 1967) — najlepszy obecnie zarys numizmatyki rzymskiej, jakkolwiek ^ 3 ° ° tezy są już przestarzałe l^wne Mommsen Th., Geschkhte des romischen Munzwesens, Berlin 1860, przedr. Graz 1956, ss. 9QQ przestarzała, niemniej jednak cenna jako zestawienie materiału i przykład jego interpretacji « ~~ P r a c a dla okresu republiki ' ^e661nie Stevenson S. W., Dictionary of Roman Coins, London 1889, przedr. London 1964, ss. 929 D r rakterze encyklopedycznym ** ° cha. Sutherland C. H. V., Milraen der Romer, Fribourg 1974, ss. 311 (opublikowane także w wersii i francuskiej) — bardzo dobry podręcznik numizmatyki rzymskiej, wykorzystujący wyniki ^ ^^^ i e j now .badań Dadań szych Zograf A. N., Anticznyje moniety, Moskwa-Leningrad 1951, ss. 261 (obejmuje także mennictw 'freckle)

294

B. Epoka republiki 1. Korpusy monet Babelon E., Description historique et chronologique des monnaies de la république romaine, t. I-II, Paris 1885-1886, ss. 562,669, przedr. Bologne 1964 — praca przestarzała, niemniej często jeszcze cytowana w różnych opracowaniach (w skrócie Bab.) Crawford M. H., Roman Republican Coinage,\.l-\l, Cambridge 1974, ss. 919 najlepszy, opatrzony bardzo rozbudowanym komentarzem katalog monet republiki rzymskiej, obrazujący dzisiejszy stan badań w tym zakresie (RRC) Sydenham E. A., The Coinage of the Roman Republic, London 1952, ss. 343 — opracowanie bardzo dobre, lecz chronologia wcześniejszych emisji republikańskich uległa od tej pory pewnym przesunięciom; katalog najczęściej cytowany w opracowaniach z zakresu mennictwa republikańskiego (CRR) 2.. Katalogi kolekcji Belloni G.,Le monetę románe dell'eta repubblicana: catalogo delie raccolte numismatické, Comune di Milano, Milano I960, ss. 333 Cocchi Ercolani E., Catalogo delia collezione numismatica di Carlo Piancastelli. Aes grave, moneta romana repubblicana, Forli 1972, ss. 62 Grueber H. A., Coins of the Roman Republic in the British Museum, t. I-III, London 1910, ss. 1186 (przedr. London 1970) — najpełniejszy opublikowany katalog kolekcji monet republikańskich, z wielką liczbą reprodukcji monet, często cytowany w opracowaniach mennictwa tej epoki, choć z komenta­ rzem i datacją emisji już przestarzałą (BMCRR) 3. Opracowania ogólne Zehnacker H., Moneta. Recherches sur Forganisation et Vart des emissions monétaires de la République Ro­ maine (289-31 av. J. -C), t. I-II, Rome 1973, ss. 1215 — kompleksowa monografia mennictwa repu­ blikańskiego: jego organizacji, systemów pieniężnych, techniki menniczej, typologii i strony artystycz­ nej monet; bogata i zaktualizowana bibliografia 4. Omówienie stanu badań Crawford M. H., Roman Republican Numismatics [w:] A Survey of Numismatic Research 1966-1971, 1.1: Ancient Numismatics, New York 1973, s. 293-302 Panvini Rosati F. Gli studi sulla numismatica romana repubblicana e U loro contributo alia storia della Repubblica Romana w serii Aufstieg und Niedergang, t. I 1, s. 297-304 Zehnacker H., La numismatique de la République fomaine. Bilan et perspectives w serii Aufstieg und Nieder­ gang, t. I I , s. 266-296 5. Opracowania poszczególnych okresów lub zagadnień

* ***"

Alfoldi A., Caesar in 44 v. Chr. Das Zeugnis der Munzen mit einer Revision der Stempel und Stempelverbindungen, Bonn 1974, ss. 83 — szczegółowe opracowanie mennictwa początków 44 r. p.n.e., analiza stempli, 116 tablic z reprodukcjami monet Bahrieldt M. von, Die romische Goldmunzenprdgung wdhrend der Republik und unter Augustus, Halle / Saale 1923, (przedr. Aalen 1972), ss. 208 — szczegółowa i bardzo użyteczna monografia Bernareggi E., Eventi e personnaggi sul denario delia Repubblica Romana, Milano 1963, ss. 157 Crawford M. H., Roman Republican Coin Hoards, London 1969, ss. 170 — zestawienie ok. 550 skarbów monet rzymskich z czasów republiki i cesarza Augusta z podaniem odsyłaczy do opracowań szczegóło­ wych (RRCH) Hill G. F., Historical Roman Coins from the Earliest Times to the Reign of Augustus, London 1909, ss. 191 Kunisz A., Druga wojna punicka a przemiany w mennictwie rzymskim, Przegl. Hist., 68 (1977), s. 205-229

295

Pink K., The Triumviri Monetaks and the Structure of the Coinage of the Roman Republic w serii American Numismatic Society, Numismatic Studies, t. 7, New York 1952, ss. 78 Sydenham E. A., Aes Grave. A Study of the Cast Coinages of Rome and Central Italy, London 1926, ss. 145 Thomsen R., Early Roman Coinage. A Study of the Chronology, t. I-IH, Copenhagen 1957-1961, ss. 251, 391, 302 — monumentalne, poświęcone chronologii wczesnego mennictwa republikańskiego opraco­ wanie, które wniosło bardzo daleko idące zmiany w stosunku do uprzednio przyjmowanej datacji; nowsze badania uściśliły niektóre tezy głoszone przez Thornsena, utrzymując w zasadzie ich generalną wymowę Willers H.,Gesckichte der rdmischenKupferpmgung vom Bundesgenossenkrieg bis auf Kaiser Claudius, nebst einleitendem Uberblick uber die Entwicklung des antiken Miinzwesens, Leipzig-Berlin 1908, ss. 228 — szczegółowe opracowanie mennictwa brązowego przełomu republiki i cesarstwa, obecnie już w znacz­ nym stopniu przestarzałe

C. Epoka cesarstwa 1. Korpusy monet Banti A., Simonetti L., Corpus Nummorum Romanorum 1.1-XVI, Firenze 1972-1978 — dotychczas wydane tomy obejmują mennictwo imperatorskie schyłku republiki oraz czasy od Augusta do Nerona; praca o niewielkich ambicjach naukowych, cenna jest jednak bardzo rozbudowana strona ilustracyjna; w każdym tomie reprodukcje ok. 1000 monet (w skróeis CNR) Cohen H., Description historique des monnaies frappées sous VEmpire Romain, t. I-VIII, Paris 1880-1892, przedr. Leipzig 1930 oraz Graz 1955 — jedyny dotychczas całościowy korpus monet cesarstwa rzym­ skiego, już jednak wyraźnie przestarzały z punktu widzenia metody opracowania oraz kompletności zawartego materiału (Coh.) Hill P. V., Kent J. P. C , Carson R. A. G., Late Roman Bronze Coinage, A. D. 324-498, London 1965, wyd. 2 rozszerzone, London 1972 — najlepsze opracowanie katalogowe późnorzymskiego mennictwa brązowego, choć już obecnie wymaga pewnych uzupełnień (LRBC) Mattingly H., Sydenham E. A., Sutherland C. H. V., Webb P. H., Pearce J. W. E., Bruun P. M., The Roman Imperial Coinage, t. I-VII, IX, London 1923-1967, przedr. London 1968-1973 — najbardziej komp­ letne i podstawowe opracowanie mennictwa epoki cesarstwa, choć tomy I-V oraz IX wymagają już pewnych uzupełnień; w przygotowaniu t. VIII (lata 337-364) oraz X (395-476) (RIO 2. Katalogi kolekcji Giard J.-B., Catalogue des monnaies de VEmpire Romain de la Bibliothěque Nationale, Paris, 1.1, Paris 1976, ss. 258 — opracowanie mennictwa Augusta Gobi R., Dick F., Thesaurus Nummorum Romanorum et Byzantinorum, 1.1, Wien 1975 — zapoczątkowana ostatnio seria wydawnicza, mająca objąć opracowania wielu kolekcji państwowych i prywatnych z Austrii, a być może i innych krajów (w skrócie TNRB) Mattingly H., Carson R. A. G., Coins of the Roman Empire in the British Museum, 1.1-VI, London 1923-1962 (przedr. London 1965-1976) — katalog największej chyba w świecie kolekcji pieniądza rzymskiego, powszechnie wykorzystywany w publikacjach szczegółowych do określania monet, opa­ trzony wyczerpującym komentarzem naukowym (w wypadku początkowych tomów nieco już prze­ starzałym), doprowadzony niestety tylko do 238 r. (BMCRE) Mazzini G., Monetę imperial!románe, t. I-V, Milano 1957 — obejmuje całą epokę cesarstwa, zawiera bardzo bogaty materiał ilustracyjny Robertson A. S., Roman Imperial Coins in the Hunter Coin Cabinet, University of Glasgow, t. I-III, London-Glasgow-New York 1962-1977 — do czasów Emiliana włącznie (HCC) Sutherland C. H. V., Kraay C. M., Catalogue of Coins of the Roman Empire in the Ashmolean Museum, 1.1: Augustus, Oxford 1975 — zawiera reprodukcję wszystkich skatalogowanych monet tego panowania (1507 egz.), uwzględniając także emisje autonomiczne z napisami greckimi

290

3. Opracowania ogólne o charakterze podręcznikowym Bernhart M., Handbuch zur Miinzkunde der romischen Kaiserzeit, Halle 1926 (przedr. pod tytułem Die Miinzen der romischen Kaiserzeit, 2t, Miinchen 1956, ss. 790) — wciąż użyteczne, choć nieco już prze­ starzałe opracowanie Miinzkunde der romischen Kaiserzeit, t. I: Bibliographischer Wegweiser, Genf 1922, ss. 192 Elmer G., Verzeichnis der romischen Reichsprágungen von Augustus bis Anastasius, Wien 1933, ss. 30 (przedr. Graz 1956) — tabelaryczne zestawienie rodzajów emisji (kruszec, nominal) dla każdego panowania, opatrzone krótkim, lecz treściwym komentarzem; w pewnych punktach przestarzałe (zwłaszcza w kwe­ stii systemów monetarnych późnego cesarstwa). Gobi R., Einfiihrung in die Miinzkunde der romischen Kaiserzeit, Wien 1960, ss. 72 Picozzi V., La monetazione imperiale romana, Roma 1966, ss. 152 — zestawienie rodzajów emisji monetar­ nych dla poszczególnych panowań; we wstępnej partii dość szczegółowe omówienie ewolucji systemu monetarnego cesarstwa i dokonywanych w tej dziedzinie reform, zestawienie mennic imperialnych i charakterystyka działalności każdej z nich (MIR) 4. Omówienie stanu badań Callu J.-P., Approches numismatiąues de Vhistoire du 3e siecle (238-311) w serii Aufstieg und Niedergang, t. II 2, s. 594-613 Crawford M., Finance, Coinage and Money from the Severans to Constantine w serii Aufstieg und Nieder­ gang, t. II 2, s. 560-593 Giard J.-B., L'Empire Romain d'Auguste á 284 aprěs J. C. [w:] A Survey of Numismatic Research 1966-1971, 1.1: Ancient Numismatics, New York 1973, s. 303-336 — bardzo obfita bibliografia prac za podane lata Kent J. P. C , The Later Roman Empire, A. D. 284-491 [w:] A Survey of Numismatic Research 1966-1971, t. I: Ancient Numismatics, New York 1973, s. 337-357 (również obfita bibliografia) 5. Opracowania monograficzne a. System monetarny, mennictwo poszczególnych okresów, problemy ogólne Alfóldi A., Studien zur Geschichte der Weltkrise des 3. Jahrhunderts n. Chr., Darmstadt 1967, ss. 460 — zbiór artykułów poświęconych mennictwu III w. Alfóldi M. R., Die constantinische Goldpragung. Untersuchungen zu ihrer Bedeutung fur Kaiserpolitik und Hofkunst, Mainz 1963, ss. 236 Baldus H. R., Uranius Antoninus. Miinzprdgung und Geschichte, Bonn 1971, ss. 324 — szczegółowa mono­ grafia mennictwa tego uzurpatora, opatrzona bardzo rozbudowanym materiałem ilustracyjnym Bastien P., Le monnayage de Magnence, Wetteren 1964, ss. 236 , Le_ monnayage de bronze de Postume, Wetteren 1967, ss. 254 Bolin S., State and Currency in the Roman Empire to 300 A. D., Stockholm 1958, ss. 357 — omówienie polityki emisyjnej i struktury obiegu monetarnego, głównie jednak w I i II w.; zastosowane tutaj metody interpretacji materiału źródłowego wywołały ostrą polemikę (w skrócie SCRE) Bruck G., Die spátrbmische Kupferprágung, Graz 1961, ss. 101 — przydatne przy określaniu źle zachowa­ nych monet brązowych Callu J.-P., La politique monétaire des empereurs romains de 238 á 311, Paris 1969, ss. 547 — omówienie systemu monetarnego i jego reform, struktury obiegu pieniężnego i zachodzącej w nim ewolucji w okre­ sie kryzysu III w.; bardzo bogate zestawienie materiału źródłowego w zakresie metrologii pieniądza i znalezisk monetarnych, szczególnie zawartości skarbów; nowe propozycje metod interpretacji ma­ teriału numizmatycznego czasów antyku Franke P. R., Hirmer R., Romische Kaiserportrats im Miinzbild, Munchen 1961, ss. 55 — wydawnictwo o cha­ rakterze albumowym Fuchs G., Architekturdarstellungen auf romischen Miinzen,- Berlin 1969, ss. 138 Gnecchi F., / tipi monetari di Roma imperiale, Milano 1907, ss. 75 Gobi R., Regalianus und Dryantilla, Dokumentation: Miinzen, Texte, Epigraphisches, Wien 1970, ss. 51 —

797

monografia mennictwa efemerycznego uzurpatora, którego emisje — choć bardzo rzadkie — są jednak ogromnie interesujące Grant M., Front Imperium to Auctoritas. A Historical Study ofAes Coinage in the Roman Empire 49 B. C-A. D. 14, Cambridge 1946 (vvyd. 2 z uzupełnieniami, Cambridge 1969, ss. 512) (FTTA) Roman Imperial Money, London 1954, ss. 324 — głównie czasy dynastii julijsko-klaudyjskiej (RIM) The Six Main Aes Coinages of Augustus, Edinburgh 1953, ss. 178 — monografia mennictwa brązo­ wego panowania Augusta (SMACA) Hill P. V., „Barbarous Radiates", Imitations of Third-Century Roman Coins, w serii Numismatic Notes and Monographs, t. 112, New York 1949, ss. 44 Kraay C. M., The Aes Coinage of Galba, w tej samej serii t. 133, New York 1956, ss. 125 Kraft K., Die Miinzprágung des Augustus, Wiesbaden 1969, ss. 46 — studia nad niektórymi wybranymi emisjami Augusta Krzyżanowska A., Ikonografia rodziny Sewerów na monetach, rzymskich jako wyraz sztuki rzymskiej na prze­ łomie II i III wieku, Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, 2 (1957), s. 175-252 Kunisz A., Geneza ustroju monetarnego Cesarstwa Rzymskiego, Katowice 1975, ss. 120 Recherches sur le monnayage et la circulation monétaire sous le rěgne d'Auguste, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, ss, 161 Lichocka B., Justitia sur les monnaies impériaks romaines, Warszawa 1974, ss. 123 Mac Dowali D. W., The Western Coinages of Nero w serii Numismatic Notes and Monographs, t'. 161, New York 1974 Martin P. H., Die anonymen Munzen des Jahres 68 nach Christus, Mainz 1974, ss. 95 Mickwitz G., Geld und Wirtschaft im romischen Reich des vierten Jahrhunderts n. Chr., Helsingfors 1932, ss. 232 — monografia uwzględnia w bardzo poważnym stopniu kwestie monetarne; pewne jej tezy są już przestarzałe Die Systéme der romischen Silbergeldes im IV Jhdt n. Chr., Helsingfors 1934, ss. 69 — badania now­ sze spowodowały modyfikację wielu podanych tu propozycji w zakresie struktury systemu monetar­ nego i chronologii emisji Pink K., Der Aufbau der romischen Miinzprágung in der Kaiserzeit, „Numismatische Zeitschrift" 1933 -1936, 1949,1951,1953 (dwie ostatnie części pióra R. Gobla), 1963 — szczegółowe omówienie oraz skatalo­ gowanie mennictwa imperialnego od panowania Septymiusza Sewera do Numeriana włącznie Straek P. L., Untersuchungen zur romischen Reichsprágung des 2. Jahrhunderts, t. I-III, Stuttgart 1931 -1937, ss. 308, 250, 383 — szczegółowe opracowanie i skatalogowanie mennictwa epoki Trajana, Hadriana i Antonina Piusa Sutherland C. H. V., Coinage in Roman Imperial Policy, 31B. C.-A.D. 68, London 1951, przedr. London 1973, ss. 220 — zwięzła, lecz treściwa monografia mennictwa dynasfii julijsko-klaudyjskiej (CRIP) The Cistophori of Augustus, London 1970, ss. 134 Thirion M., Le monnayage ďElagabale (218-222), Bruxelles-Amsterdam 1968, ss. 104 —katalog emisji z krótkim komentarzem Walker V.R.,The Metrology of the Roman Silver Coinage,t. I-II, Oxford 1976-1977,ss. 159,120 —od pano­ wania Augusta do Kommodusa West L. C., Gold and Silver Coin Standards in the Roman Empire, w serii Numismatic Notes and Monographs, t. 94, New York 1941, ss. 199 — podstawowe opracowanie w zakresie metrologii monet epoki cesarstwa (GSCS) Zedelius V., Untersuchungen zur Miinzprágung von Pertinax bis Clodius Albinus, Munster 1977, ss. 119 Patrz także wyżej B. 5 —prace von Bahrfeldta i Willersa. ... . ^ b. Monografie mennic Alfoldi A., Siscia. Vorarbeiten zu einem Corpus der in Siscien gepragten Rdmermiinzen, „Numizmatikai Kozlony", 1927-1939/1940 — dotyczy okresu późnego cesarstwa Bastien P., Le monnayage de l 'atelier de Lyon. Dioclétien et ses corégents avant la reformę monétaire (285 -294), Wetteren 1972, ss. 254 — szczegółowy korpus monet emitowanych przez tę mennicę; dalsze tomy w przygotowaniu Bruun P., The Constantinian Coinage of Arelate, Helsinki 1953, ss. 115

298

Eimer G., Die Miinzpragung der gallischen Kaiser in Koln, Trier und Mailand, „Bonner Jahrbucher", 146 1 (1941), s. 1-106 Ulrich Bansa O., Moneta Mediolanensis {352-498), Venezia 1949, ss. 452 c. Mennictwo autonomiczne okresu cesarstwa Aulock H. von, Die Múnzpragung des Gordian III und der Tranquillina in Lykien, Tubingen 1974, ss. 91 Bosch C , Die kleinasiatischen Miinzen der romischen Kaiserzeit, t. I 1: Bithynien, Stuttgart 1935, ss. 298 Dattari G., Monetę imperiali greche. Numi augustorum alexandrini. Catalogo delta collezione, t. I-II, Cairo 1901, przedr. Bologna 1975, ss. 472 Gaebler H., Die antiken Miinzen von Makedonia und Paionia, t. I-II, Berlin 1906-1935, s. 196, 308 Geissen A., Katalog Alexandrinischer Kaisermiinzen der Sammlung des Instituts fur Altertumskunde der Universitát zu Koln, t. / : Augustus-Trajan, Opladen 1974, ss. 226 Imhoof-Blumer F., Kleinasiatische Miinzen, t. I-II, Wien 1901-1902, ss. 578 Jurukova J., Die Miinzpragung von Deultum, t. I-II, Berlin 1973, ss. 169 Kadman L., The Coins of Aelia Capitolina, Jerusalem 1956, ss. 191 — — The Coins of Caesarea Maritima, Jerusalem 1957, ss. 243 The Coins of Akko Ptolemais, Tel-Aviv 1961, ss. 240 Kraft K., Das System der kaiserzeitlichen Miinzpragung in Kleinasien. Materialien und Entwiirfe, Berlin 1972j ss. 220 — monumentalne opracowanie syntetyczne maloazjatyckiego rhennictwa autonomicznego epoki cesarstwa, niestety nie ukończone w związku ze śmiercią autora Krzyżanowska A., Monnaies coloniales d'Antioche de Pisidie, Warszawa 1970, ss. 246 — monografia mennictwa tego ośrodka wraz z katalogiem emisji; bogata część ilustracyjna Milne J. G., Catalogue of Alexandrian Coins, University of Oxford, Ashmolean Museum, Oxford 1933, ss. 68 (wyd. 2 z licznymi uzupełnieniami opr. przez C. M. Kraaya, Oxford 1971) — kolekcja przeszło 5500 monet aleksandryjskich epoki cesarstwa Orlov G., Viminacijum — emisije lokalnog novca, Beograd-Pozarevac 1970 — monografia mennicy i kata­ log emisji Pick B., Die antiken Miinzen von Dacien und Moesien, t. 1-2, Berlin 1898-1910, ss. 920 (cz. 2 opr. wespół z K. Reglingiem) Price M. J., Greek Coins under the Roman Empire [w:] A Survey of Numismatic Research 1966-1971,1.1: Ancient Numismatics, New York 1973, s. 221-244 — omówienie stanu badań i obszerna bibliografia przedmiotu Schonert E., Die Miinzpragung von Perinthos, Berlin 1965, ss. 239 Schonert-Geiss E., Die Miinzpragung von Byzantíon, t. II: Kaiserzeit, Berlin-Amsterdam 1972, ss. 173 Skowronek S., On the Problems of the Alexandrian Mint. Allusion to the Divinity of the Sovereign Appearing on the Coins of Egyptian Alexandria in the Period of the Early Roman Empire: 1st and 2nd Centuries A. D., Warszawa 1967, ss. 95 Vogt J., Die Alexandrinischen Miinzen. Grundlegung einer alexandrinischen Kaisergeschichte, t. I-II, Stut­ tgart 1924, ss. 238, 185 Wruck W., Die syrische Provinzialprágung von Augustus bis Traian, Stuttgart 1931, ss. 199 Ponadto monety autonomiczne okresu cesarstwa są zawsze uwzględniane w następujących opracowaniach katalogowych monet greckich: A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum (29 tomów London 1873 i nn., przedr. Bologna 1963 i nn.) oraz Sylloge Nummorum Graecorum (kilka serii, publikowanych w różnych krajach od 1931 r.; dotychczas ok. 70 zeszytów) d. Obieg monetarny Christ K., Antike Miinzfunde Sildwestdeutschlands, M&nzfunde, Geldwirtschaft und Geschichte im Raume Baden-Wiirttemberg von keltischer bis in alamannische Zeit, t. I-II, Heidelberg 1960, ss. 170, 196 Elmer G., Der romische Geldverkehr in Camuntum, „Numismatische Zeitschrift", 66 (1933), s. 55-67 — wraz z zestawieniem monet odkrytych w Camuntum Golienko K. W., Dienieźnóje obraszczenije Kolchidy w rimskoje wriemia, Leningrad 1964, ss. 107

299

Kunisz A., Denar i antoninian. Z problematyki obiegu monetarnego w Cesarstwie Rzymskim w III w. n.e., „Studia Historyczne", 16 (1973), s. 171-194 Obieg monetarny w Cesarstwie Rzymskim w latach 214/215-238 n.e. Od reform Karakalli do przywró­ cenia emisji antoniniana, Katowice 1971, ss. 170 Segrě A., Metrologia e circolazione monetarią degli antichi, Bologna 1928, ss. 546 Sutherland C. H. V., Coinage and Currency in Roman Britain, London 1937, ss. 184 West L. C , Johnson A. C , Currency in Roman and Byzantine Egypt, Princeton 1944, ss. 195 Wielo wiejski J., Kontakty Noricum i Pannonii z ludami północnymi, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970 — partia poświęcona monetom (s. 85-146) zawiera bardzo wiele danych o znaleziskach oraz obiegu pieniężnym w naddunajskich prowincjach imperium oraz na terenach leżących na północ od nich Ponadto patrz C.5, a — prace Bastiena, Bolina, Callu, Hilla, Kunisza i Mickwitza

e. Znaleziska monetarne Bastien P., Metzger C.,Le tresor de Beaurains (dii d'Arras), Wetteren 1977, ss. 258 — opracowanie słynnego skarbu medalionów oraz monet złotych i srebrnych epoki późnego cesarstwa Bastien P., Vasselle F., Le tresor monétaire de Domqueur (Somme). Étude sur les emissions de bronze de Treves, Lyon et Londres de la reformę de DiocUtien a 309, Wetteren 1965, ss. 126 — skarb 1828 follisów Biró-Sey K., Coins from Identified Sites of Brigetio and the Question of Local Currency, Budapest 1977, ss. 188 Blanchet A., Les trésors de monnaies romaines et les invasions germaniques en Gaule, Paris 1900, przedr. Bologna 1975 — zestawienie skarbów monet rzymskich z obszaru Francji oraz przygranicznych tere­ nów Belgii, RFN i Szwajcarii, praca jedyna w tym zakresie i wciąż użyteczna Bolin S., Fynden av romerska mynt i detfria Germanien, Lund 1926, ss. 547 — m. in. zestawienie zawartości skarbów z obszarów cesarstwa rzymskiego oraz terenów pozalimesowych, np. z ziem polskich; obec~ nie wymaga poważnych uzupełnień, lecz wciąż jeszcze jest to praca bardzo użyteczna Brajczewskij M. J., Rimska monieta na tieritorii Ukrainy, Kijew 1959, ss. 245 — m. in. zestawienie znalezisk monetarnych Chantraine H., Die antiken Fundmiinzen der Ausgrabungen in Neuss, Berlin 1968, ss. 88, w serii publikującej wyniki wykopalisk w Novaesium, t. 111 Chirila E., Gudea N., Stratan L, Drei Miinzhorte des 4. Jahrhunderts aus demBanat. Numismatische Beitrage zur Kontinuitatsfrage in Dazien, Lugoj 1974, ss. 104 — skarby po ok. 1000 monet brązowych IV w. Die Fundmiinzen der rómischen Zeit in Deutschland, 17 t., Berlin 1960-1975 — szczegółowy inwentarz zna­ lezisk monet rzymskich (także greckich i celtyckich) na obszarze RFN; dotychczas ukazało się 17 tomów, pozostałe 13 w przygotowaniu (w skrócie FMRD) Die Fundmiinzen der rómischen Zeit in Ósterreich, 4 t., Wien-Eisenstadt-Klagenfurt 1970-1977—jeden z tomów dotyczy odkryć na obszarze starożytnego Carnuntum (FMRÓ) Eddy S. K., The Minting of Antoniniani A. D. 238-249 and the Smyrna Hoard vt serii Numismatic Notes nad Monographs, t. 156, New York 1967, ss. 133 — publikacja skarbu 1244 antoninianów do czasów Waleriana Fouilles de Conimbriga, t. III: Les monnaies (opr. Pereira I., Bost J. P., Hiernard J.), Paris 1974, ss. 355 — ka­ talog przeszło 4000 monet rzymskich, odkrytych na terenie tego starożytnego miasta; bardzo obszerny komentarz, m. in. analiza problematyki obiegu monetarnego na tych obszarach w starożytności Greń E., Der Munzfund von Viminacium. Vorlaufiger Bericht, Skrifter utgivna av K. Humanistiska Vetenskaps-Samfundet i Uppsala, 29 (1934), z. 2, ss. 64 — opracowanie ogromnego skarbu ok. 100 tys. monet brązowych z \\ i V w.; zbadana została tylko część zespołu, ok. 20 tys. monet Jeloćnik A., The Sisak Hoard of Argentei of the Early Tetrarchy (Najdba argenteusov zgodnje tetrarhije v Sisku), Ljubljana 1961, w serii Situla, Glasnik Narodnego Muzeja v Ljubljani, t. 3, ss. 90 — opra­ cowanie największego skarbu argenteusów, obejmującego 1415 monet The Čeníur Hoard: Folles of Maxentius and of the Tetrarchy, Ljubljana 1973, ss. 220— opracowanie skarbu przeszło 5000 follisów Kolníková E., K interpretaci! nálezov římských mincí na Slovensku, „Slovenská Numizmatika", 2 (1972), s. 7-114 — m. in. zestawienie znalezisk monet rzymskich ze Słowacji

m

Kondić V., The Singidunum Hoard of Denarii and Antoniniani. Septimius Severus-Valerian (Beogradski nalaz denara i antoninijana), Beograd 1969, ss. 199 > Kraay C. M., Die Miinzfunde von Vindonissa (bis Trajan), Basel 1962, ss. 141 bardzo szczegółowy in­ wentarz monet rzymskich, odkrytych w tej miejscowości, opatrzony obszernym komentarzem Kropotkin W. W., Klady rimskich moniet na tierritorii SSSR, Moskwa 1961, ss. 136 najpełniejsze zesta­ wienie znalezisk monet rzymskich z obszaru ZSRR — — Novyje nahodki rimskich moniet w SSSR, „Numizmatika i Epigrafika", 6 (1966), s. 74-102 uzu­ pełnienia do poprzedniej pozycji Lallemand J., Thirion M., Le tresor de Saint-Mard I. Etude sur le monnayage de Victorin et des Tétricus, Wetteren 1970, ss. 264 Mario de Castro H., Dos tesouros de moedas romanas em Portugal, „Conimbriga", 2-3(1960-1961), s. 1-166 — m. in. zestawienie zawartości skarbów Mouchmov N. A., Le tresor numismatique de Réka-Devnia (Marcianopolis), Sofia 1934, ss. 139 opraco­ wanie największego skarbu srebrnych monet rzymskich, przeszło 80000 denarów i antoninianów od republikańskich Marka Antoniusza i cesarskich Nerona do czasów Decjusza-" Ondrouch V., Der romische Denarfund von Vyškovce aus der Friihkaiserzeit, Bratislava 1934, ss. 143 opra­ cowanie skarbu 1068 denarów od Nerona do Marka Aureliusza; obszerny wstęp zawiera m. in. ogólne omówienie kwestii występowania pieniądza rzymskiego na Słowacji — — Nálezy keltských, antických a byzantských mincí na Slovensku, Bratislava 1964, ss. 176 pełny in­ wentarz odkryć według stanu z 1964 r. Pekary Th., Die Fundmiinzen von Vindonissa von Hadrian bis zum Ausgang der Rdmerherrschaft, Brugg 1971, ss. 127 inwentarz 2318 monet rzymskich, odkrytych w tej miejscowości; por. wyżej z pracą C. M. Kraaya Pflaum H. G., Bastien P., La trouvaille de Canakkale (Turquie). Deniers et antoniniani émis de 261 á 284, Wetteren 1969, ss. 153 — opracowanie skarbu 3044 monet, prawie wyłącznie antoninianów Pochitonov E., Nálezy antických minci v Čechách, na Moravě a ve Slezsku [w:] Nálezy minci v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, 1.1, Praha 1955, s. 85-314 — inwentarz znalezisk, m. in. monet rzymskich, obecnie wymaga już wielu uzupełnień Preda C , Nubar H., Histria HI. Descoperirile monetare 1914-1970, Bucuresti 1973, ss. 258 — katalog 2049 monet greckich, rzymskich i bizantyńskich, odkrytych na obszarze starożytnej Histrii Regling K., Rómischer Denarfund von Frondenberg, „Zeitschrift fur Numismatik", 29 (1912), s. 189-253 — opracowanie skarbu 257 denarów do czasów Marka Aureliusza; sprecyzowanie zasad metody inter­ pretacji skarbów monet rzymskich, które to zasady stosowała następnie późniejsza literatura przed­ miotu Thirion M., Les trésors monétaires gaulois et romains trouvés en Belgique, Bruxelles 1967, ss. 203 — zesta­ wienie 352 skarbów, w ogromnej większości monet rzymskich, z podaniem ich zawartości Le tresor de Liberchies. Aurei des l" et IIe siěcles, Bruxelles 1972, ss. 218 — monografia największego opracowanego skarbu aureusów, obejmującego 368 monet do panowania Marka Aureliusza Thompson M , The Athenian Agora. Coins front the Roman through the Venetian Period [w:] The Athenian Agora. Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens, t. II, Princeton 1954, ss. 122 — zestawienie monet, głównie rzymskich, odkrytych na ateńskiej agorze Weiller R., Monnaies antiques découvertes au Granď Duché de Luxembourg, Berlin 1972, ss. 616 — pełny inwentarz skarbów i drobnych znalezisk monet rzymskich z terenu Luksemburga Winkler J., Schatzfunde rómischer Silbermiinzen in Dakien bis zum Beginn der Dakerkriege, „Jahrbuch fur Numismatik und Geldgeschichte", 17 (1967), s. 123-156 —zestawienie 170 skarbów z bardzo zwięzłą informacją o ich zawartości oraz odsyłaczami do literatury szczegółowej Zedelius V., Spátkaiserzeitlich-Vólkerwanderungszeitliche Keramik und romische Miinzen von Laatzen, Ldkr. Hannover, Hildesheim 1974, ss. 56 — niewielki skarb srebrnych monet I-IV w. n.e. o bardzo jednak interesującej zawartości; praca przynosi m. in. omówienie kwestii naśladownictw denarów rzymskich na terenach pozalimesowych Patrz także wyżej B.5 — praca Crawforda, C.5 a — prace Bolina i Callu oraz C.5 d — prace Christa i Elmera

301

D. Pieniądz rzymski na ziemiach polskich /. Opracowania ogólne

Godlewski K., Wymiana handlowa ludności kultury przeworskiej na Górnym Śląsku z Imperium Rzymskim, „Archeologia", 16 (1965), s. 28-62 — m. in. omówienie roli pieniądza rzymskiego oraz znalezisk monet Gumowski M., Handel rzymski na ziemiach polskich, w I, II i III wieku [w:] Charisteria Casimiro de Moraw­ ski... oblata, Kraków 1922, s. 70-86 — praca oparta głównie na interpretacji znalezisk monetarnych Medaliony rzymskie w Polsce, „Meander'^ 15 (1960), s. 586-603 Moneta rzymska w Polsce, „Przegląd Archeologiczny", 10 (1954-1956), s. 87-149 — najpełniejsze dotychczas zestawienie znalezisk monet rzymskich dla całej Polski; wymaga jednak wielu uzupełnień a ponadto korekty nieścisłości Konik E., Śląsk starożytny a imperium rzymskie, Warszawa-Wrocław 1959, ss. 292 —m. in. wykaz znale­ zisk monetarnych oraz ich omówienie Krzyżanowska A., Barbarzyńskie naśladownictwa denarów rzymskich z II w. znajdowane na ziemiach polskich [w:] / Międzynarodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej Warszawa 14-18 IX 1965, t, VI,. Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 112-123 Kunisz A., Monety starożytne na ziemiach słowiańskich — konfrontacja problemów i ocen [w:] I Międzyna­ rodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej, Warszawa 14-18IX1965, t. VI, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 57-92 — m. in. omawia zagadnienie występowania pieniądza rzymskiego na ziemiach pol­ skich Chronologia napływu pieniądza rzymskiego na ziemie Małopolski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, ss. 176 — m. in. zestawienie znalezisk monetarnych Katalog skarbów monet rzymskich, odkrytych na ziemiach polskich, Warszawa 1973, ss. 152 — zesta­ wienie 200 skarbów monet rzymskich z podaniem ich zawartości Kontakty ludności ziem polskich z Imperium Rzymskim w świetle znalezisk monetarnych, Wiad. Num., 9 (1965), s. 155-191 Problem pieniądza rzymskiego w Karpatach Polskich, „Acta Archaeologica Carpathioa", 8 (1966), s. 111-121 Łęga W., Handel między państwem rzymskim a Pomorzem nadwiślańskim od I w. przed n.e. do VI w. n.e., „Przegląd Archeologiczny", 10 (1954-1956), s. 5-87 — m. in. zestawienie znalezisk monet Majewski K., Importy rzymskie na ziemiach słowiańskich, Wrocław 1949, ss. 213 — m. in. zestawienie od­ kryć monetarnych Niewęgłowski A., Z badań nad monetą rzymską w Polsce w okresie wczesno- i środkoworzymskim, „Archeo­ logia Polski", 10 (1965), z. 1, s. 257-275 — głównie badania nad strukturą i możliwościami interpre­ tacji skarbów Tabaczyński S., Z dziejów pieniądza na ziemiach Polski w okresie lateńskim i rzymskim, „Archeologia Polski", 2(1958), z. 1, s. 33-55 Wielowiejski J., Niektóre problemy krytyki źródeł numizmatycznych do dziejów Polski starożytnej, Wiad. — Num., 5 (1961), s. 85-103 — kwestie źródłoznawcze: klasyfikacja rodzajów znalezisk monetarnych, analiza reprezentatywności i stopnia wiarygodności itp. Przemiany gospodarczo-społeczne u ludności południowej Polski w okresie późnolateńskim i rzymskim, Materiały Starożytne, t. 6, Warszawa 1960, ss. 425 — m. in. zestawienie znalezisk monet z obszaru Śląska i Małopolski oraz ich interpretacja Pieniężna funkcja monet rzymskich pomiędzy środkowym Dunajem a Bałtykiem, „Archeologia", 15 (1964), s. 308-310 — m. in. na ziemiach polskich 2. Znaleziska monetarne Gurba J., Importy rzymskie z województwa lubelskiego, „Archeologia", 7 (1955), z. 2, s. 150-164 —m. in. zestawienie znalezisk monet Znaleziska monet rzymskich w Kieleckiem, „Światowit", 24 (1962), s. 305-312 Haisig M., Hołubowiczowa H., Skarb rzymskich denarów z Chmielowa Piaskowego, pow. Opatów, „Wiado-

302

mości Archeologiczne", 18 (1951-1952), s. 291-322 — opracowanie przeszło 300 denarów od Nerona do Septymiusza Sewera Karpowicz J., Monety rzymskie znalezione na Pomorzu zachodnim, „Materiały Zachodniopomorskie", 2 (1956), s. 125-149 Kolendo J., Przekaz T. Czackiego dotyczący skarbu monet Cezara i Augusta z Łysej Góry,, Archeologia", 17 (1966), s. 89-92 — analiza osiemnastowiecznej relacji dotyczącej jednak niewątpliwie rzeczywistego ^ odkrycia skarbu monet rzymskich Konik E., Znaleziska monet rzymskich na Śląsku, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1965, ss. 174 — najpeł­ niejsze zestawienie odkryć monet rzymskich z tego regionu z podaniem obszernej informacji numizma­ tycznej Kropotkin W., Skarb srebrnych monet i przedmiotów z IV w. n.e. z Zamościa, Wiad. Num., 14 (1970), s. 15-17 — publikacja unikalnego na ziemiach polskich skarbu zawierającego silikwy późnorzymskie (16 egz.) Krzyżanowska A., Skarb denarów rzymskich z Drzewicza, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, ss. 88 — opracowanie skarbu ok. 1200 denarów do schyłku II w. n.e. Skarb denarów rzymskich z Golubia nad Drwęcą, Wiad. Num., 4 (1960), s. 129-207 — szczegółowe opracowanie skarbu 554 denarów od czasów Trajana do Septymiusza Sewera Kuczyński J., Barbarzyńskie naśladownictwo denara rzymskiego z Ostrowca Świętokrzyskiego, Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, 2 (1964), s. 137-140 Kusisz A., Skarb rzymskich denarów z czasów Republiki i cesarza Augusta, odkryty w Połańcu, pow. Sta­ szów, Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, 6 (1970), s. 103-159—opracowanie unikalnego na ziemiach polskich skarbu 148 denarów zdeponowanego w początkach I w. n.e. Makomaski W., Skarb monet rzymskich z Nietuliska Małego {pow. Wierzbnik), Wiad. Num.-Arch., 21 (1940-1948), s. 110-126 — opracowanie największego zbadanego skarbu denarów rzymskich na zie­ miach polskich: 3170 monet od Nerona do Septymiusza Sewera Piotrowicz L., Skarb monet rzymskich z Małkowic, Wiad. Num.-Arch., 13 (1933), s. 67-82 — publikacja 134 denarów od Wespazjana do Septymiusza Sewera Znalezisko złotych monet rzymskich w Starej Wsi (pow. Sokołów Podlaski), Wiad. Num.-Arch., 21 (1940-1948), s. 108-110 — publikacja 28 ułamków (ćwiartek) aureusów rzymskich z połowy III w. n.e. Patrz także wyżej C.5 d — praca Wielowiejskiego, C.5 e — praca Bolina oraz D.l — prace Gumowskiego, Konika, Kunisza, Majewskiego i Wielowiejskiego. 3. Katalogi kolekcji Gupieniec A., Przewodnik po dziale numizmatycznym Muzeum Archeologicznego w Łodzi. I: Starożytność i wczesne średniowiecze, Łódź 1954, ss. 147 — m. in. zestawienie egzemplarzy, pochodzących ze znale­ zisk monetarnych Szemiothowa A., Numizmatyka starożytna. Katalog wystawy stałej, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1951, ss. 223 — m. in. obszerny komentarz do reprezentowanych w katalogu monet

E. Czasopisma naukowe, w których regularnie występują artykuły z za­ kresu numizmatyki rzymskiej „Annali delTIstituto Italiano di Numismatica" — Roma (w skrócie AIIN) „Bulletin de la Société Francaise de Numismatique" — Paris- (BSFN) „La Gazette Numismatique Suisse" ( = Schweizer Múnzblátter) — Basel (GNS) „Jahrbuch fůr Numismatik und Geldgeschichte" — Kallmunz (JNG) „Numismatic Chronicle" — London (NC) „Numismatický Sborník" — Praha (NSb) „Numizmatika i Epigrafika" — Moskwa (NE) „Numizmatika! Kozlóny" — Budapest (NK) r. „Numizmatika i Sfragistika" — Kijew (NSfr)

303

„Numismatische Zeitschrift" — Wien (NZ) „Revue Beige de Numismatique" — Bruxelles (RBN) „Revue Numismatique"— Paris (RN) „Rivista Italiana di Numismatica e scienze affini" — Milano (RIN) „Slovenská Numizmatika" — Bratislava (SN) „Studii si cercetari de Numismatica" — Bucuresti (SCN) „Wiadomości Numizmatyczne" — Warszawa (WN) „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne" — Kraków (WNA) „Zeitschrift fůr Numismatik" — Berlin (ZFN)

Rozdział VII. CHRONOLOGIA EWA WJPSZYCKA

1. WSTĘP Chronologia jest dyscypliną zajmującą się badaniem systemów rachuby czasu używanych w przeszłości (od gr. chronos — czas i logos — wiedza). Badania nad chronologią grecką i rzymską nie są w stanie sięgnąć zbyt głęboko w przt, szłość. Dysponujemy dostatecznymi źródłami w wypadku Grecji dopiero od V w p n e w wypadku Rzymu jeszcze później, bo od III w. p.n.e. Znacznie gorzej są nam znane okres> starsze, a więc właśnie te, w toku których formowały się systemy pojawiające się przed nami jako gotowe całości. Antyczne systemy rachuby czasu w ramach roku, inaczej mówiąc antyczne kalendarze oparte były na obserwacjach zjawisk astronomicznych. Wydawałoby się więc, że pozo­ stawały uzależnione od poziomu wiedzy astronomicznej. W rzeczywistości związek ten nie był wcale prosty. Rozwój tej dziedziny nauki — gromadzenie obserwacji pozwalających na precyzyjniejsze określenie długości roku i miesiąca oraz konstruowanie teorii tłumaczących istotę zjawisk — nie od razu wpływał na sposób mierzenia czasu. Dopiero kalendarz juliań ski w Rzymie korzystał wprost z poważnego dorobku astronomii hellenistycznej. Dla zro zumienia wcześniejszych kalendarzy ważne jest tylko określenie zasobu wiedzy astronomicz­ nej w momencie formowania się systemów. Wyniki późniejszych badań nie modyfikowały kalendarzy będących w praktycznym użyciu. Jak w wielu innych dziedzinach cywilizacja klasyczna ma i tu długi w stosunku do cywi­ lizacji wschodnich. Określenie rozmiarów tych długów jest kontrowersyjne. Poprzednie dwa pokolenia uczonych były zdania, że Grecy (a za ich pośrednictwem i świat italski, do którego należał Rzym) byli wiernymi (aczkolwiek nie bardzo pojętnymi) uczniami babilońskich uczonych, którzy opierając się na wielowiekowych obserwacjach opracowali subtelny i pre­ cyzyjny system mierzenia czasu. Dziś specjaliści od tej dyscypliny skłonni są w większości ograniczać zasięg wpływów wschodnich. Zwłaszcza w zakresie teorii astronomicznych. Grecy zdają się być samodzielni. Osiągnięcie pełnego rozkwitu przez astronomię babi lońską i związany z nią kalendarz przypada na okres późniejszy niż formowanie się teorii greckich. Grecy skorzystali z dorobku babilońskiego, ale dopiero później, bo w czasach hellenistycznych. Różne społeczeństwa antyczne posługiwały się rozmaitymi systemami mierzenia czasu. Rozbieżności między nimi były niezbyt wielkie i dotyczyły raczej konwencjonalnie określa­ nych początków jednostek mierzenia czasu, ich nazw. Oparcie wszystkich antycznych ka­ lendarzy na obserwacji tych samych zjawisk astronomicznych ograniczało możliwości lo­ kalnych odchyleń. W niniejszym rozdziale zostaną omówione jedynie kalendarze używa20 — Vademecum historyka t. 1

305

ne w Atenach i Rzymie oraz w dwóch wielkich monarchiach hellenistycznych: Seleucydów i Ptolemeuszy. O innych wiemy bardzo niewiele: dostatecznie, by zdawać Sobie sprawę z odrębności, za mało, by zrekonstruować całość systemów. Poza zasięgiem rozważań po­ zostaną również religijne aspekty kalendarza. Nawet pospieszne ich naszkicowanie wyma• gałoby dłuższych wywodów, nie mieszczących się w modelu Vademecum. Trzeba jednak, by czytelnik pamiętał, że operacje)z kalendarzem nie były dla ludzi starożytnych prostym zabiegiem utylitarnym. Potrzeby kultu: konieczność określania dat świąt religijnych, w toku których należało składać bogom określone ofiary, odegrały pierwszorzędną rolę w powo­ łaniu do życia kalendarza.

2. JEDNOSTKI MIERZENIA CZASU Doba jest najprostszą, najbardziej „naturalną" jednostką mierzenia czasu występującą we wszystkich znanych nam społeczeństwach ludzkich. Natomiast określenie jej początku ma charakter nie „naturalny" a konwencjonalny. Zazwyczaj wybierano jeden z czterech punk­ tów doby stosunkowo łatwych do wskazania: wschód Słońca, zachód Słońca, środek dnia i środek nocy. Dla celów gospodarczych, zwłaszcza wtedy gdy w grę wchodziło określenie dnia pracy, posługiwano się powszechnie dobą zaczynającą się o świcie. Często dla celów politycznych i religijnych stosowano drugi, odrębny systepi liczenia doby. W miastach grec­ kich, podobnie jak na Wschodzie, wiązano go z pojawieniem się Księżyca. W Rzymie doba urzędowa (dies civilis) zaczynała się o północy. Podział doby na mniejsze jednostki (poza oczywistym dniem i nocą) nasuwał ogromne trudności i tworzony był stopniowo. W najdawniejszych czasach nie odczuwano potrzeby nadmiernej dokładności. Wystarczało stwierdzenie, że dana rzecz zdarzała się, „gdy słońce stało wysoko" czy „się chyliło", gdy cienie były dłuższe lub krótsze. Wojna i życie garnizonowe spowodowało podział na straże (gr. phylakai, łac. vigiliaé); w poema­ tach Homera jest tych straży trzy, później spotykamy podział na cztery. Przytłaczająca więks"zość ludzi, zwłaszcza tych, którzy żyli we wsiach, nie potrzebowała precyzyjniejszych systemów. Jednak wymogi kultu, w dalszej kolejności życia politycznego narzuciły koniecz­ ność dokładniejszego określania czasu, co osiągnięto przez pocięcie doby na krótsze od­ cinki. Nazywano je terminami gr. hóra, łac. hora tłumaczonymi przez „godzina" choć, jak zobaczymy, niesłusznie, gdyż od naszej godziny różnią się istotnie. W Grecji archaicznej i klasycznej znano babiloński system dzielący całą dobę na 12 jednostek, ale posługiwano się nim rzadko. Większym powodzeniem cieszył się podział doby na 24 jednostki, z tego 12 w dzień a 12 w nocy, przejęty z Egiptu. Pierwsze świadectwo jego używania spotykamy w połowie IV w. p.n.e. u Arystotelesa; na dobre wszedł w użycie w czasach hellenistycz­ nych. Długość jednostek w tym systemie ulegała wahaniom w zależności od pory roku: od 3/4 do 1 xli naszej godziny (podobnie w systemie babilońskim, z tym że jednostki były odpowiednio dłuższe). Punktem startu był wschód i zachód Słońca. Północ i południe wy­ padały na początek „godziny" siódmej. „Godziny" mierzono za pomocą zegarów słone­ cznych i klepsydr. Konstruowano je tak, by uwzględniały zmienną długość jednostek (patrz M. Auerbach, Przyrządy zegarowe u starożytnych Greków i Rzymian „Eos", 1936, s. 27-42). Astronomowie hellenistyczni wymyślili system (używany dziś p^zez nas) polegający na 306

podziale doby na 24 jednostki o stałej długości, z których każda składała się z 60 mniej­ szych. Nie mógł się jednak przyjąć, gdyż brak było zegarów mechanicznych, które pozwo­ liłyby na dokładne mierzenie czasu i ostateczną rezygnację z obserwacji Słońca. Rok, podobnie jak doba, jest jednostką naturalną i powszechnie stosowaną. Podsta­ wą obliczania jego długości mogły być: obserwacje położenia Słońca w stosunku do wy­ branej gwiazdy (mówimy wtedy o roku syderycznym, czyli gwiazdowym), 2) obserwacje poło­ żenia Słońca na kopule niebieskiej o określonej godzinie dnia (mówimy o roku tropicznym, czyli zwrotnikowym). Różnice między wynikami tych obserwacji, obliczane przez współ­ czesnych astronomów na 20 minut, były dla starożytnych astronomów nie do uchwyce­ nia. Długość roku obliczano w starożytności na 365 i J / 4 dnia, co jest wynikiem zbliżonym do tych, które uzyskujemy dziś za pomocą nowoczesnej aparatury (syderyczny: 365 dni 6 godz. 9 min. 9,5 sek;, tropiczny: 365 dni 5 godz. 48 min. 46 sek.). Określenie początku roku jest sprawą konwencji. W niektórych wypadkach brano pod uwagę zjawiska astro­ nomiczne, zwłaszcza letnie lub zimowe przesilenie (tzn. dzień, w którym Słońce wznosiło się na kopule niebieskiej najwyżej i najniżej) ustalane za pomocą obserwacji położenia Słońca przy wschodzie i zachodzie bądź mierzenia długości cieni w południe. W wielu społecznościach ustalono początek roku w sposób dowolny, przyjmując jakąś datę: z re­ guły pierwszy dzień jakiegoś miesiąca. Zdarzało się wreszcie, że za punkt wyjściowy uzna­ wano zdarzenie nie mające nic wspólnego z kalendarzem np. narodziny króla, wstąpienie nowego władcy na tron itp. System ten zmieniał się wraz ze zmianą panującego. O ile dzień i rok związane są z pozycją Słońca, o tyle określenie-długości m i e s i ą c a pierwotnie było oparte na obserwacjach Księżyca. Podstawą rachuby mogły być: 1) obser­ wacje położenia Księżyca w stosunku do wybranej gwiazdy (tzw. miesiąc syderyczny obli­ czany współcześnie na 27, 32166 dnia), 2) obserwacje pozycji Księżyca w stosunku do Zie­ mi i Słońca (tzw. miesiąc synodyczny obejmujący okres od koniunkcji — tj. położenia Księżyca na linii prostej łączącej Słońce z Ziemią — do następnej koniunkcji - współ­ cześnie obliczany przeciętnie na 29 i 1/i dnia z wahaniem ± 1 3 godzin, wynikającym ze zmiany prędkości Księżyca w zależności od odległości Ziemi od Słońca). Podstawą kalen­ darzy antycznych był miesiąc synodyczny. Początek cyklu ustalono jednak nie dokładnie w momencie koniunkcji (gdyż wtedy Księżyc jest niewidoczny), lecz od pierwszej widocz­ ności nowego sierpu Księżyca obserwowanego tuż po zachodzie bądź tuż przed wschodem Słońca. Nowy sierp Księżyca pojawia się następnego dnia bądźw dwa dni po koniunkcji. Oznacza to w praktyce, że w tym momencie jeszcze nie wiadomo, za ile dni będzie pełnia ani ile dni będzie liczył miesiąc, kt óry może mieć ich 29 bądź 30. Również i podział miesiąca na krótsze jednostki odpowiadające fazom Księżyca może okazać się skomplikowany. Długość faz zależna jest od pory roku. Pierwsza kwadra może trwać od 6,5 do 8 dni. Do­ kładne ustalenie, czy Księżyc osiągnął pełnię, mogło budzić wątpliwości; często trzeba było czekać jeszcze jedną noc (albo i wi ęcej — np. jesienią, gdy pełnia trwa 2-3 doby), aby podjąć odpowiednią decyzję. Największym p r o b l e m e m a n t y c z n y c h systemów m i e r z e n i a czasu była n i e w s p ó ł m i e r n o ś ć między p o d s t a w o w y m i jego j e d n o s t k a m i , a zwłaszcza mię­ dzy rokiem słonecznym a miesiącami księżycowymi. Dwanaście cykli księżycowych daje 354 dni, czyli o 11 1ji za mało, trzynaście daje 385 7 2 dnia, czyli o 18 n/4 z a d u ż o - Podej­ mowano rozmaite próby połączenia roku i miesięcy w harmonijną całość. Pierwotnie nie decydowano się na zerwanie z cyklami księżycowymi. Wobec tego dodawano co pewien 20*

307

czas cały miesiąc. Początek roku stawał się wtedy ruchomy, jeśli jednak dokonywano interkalacji (tj. „wsunięcia" dodatkowego okresu) dostatecznie często i regularnie, różnice nie musiały być nadmiernie duże. W praktyce nie dawano sobie rady z tą operacją, gdyż usta­ lenie cykli interkalacji wymagało dosyć precyzyjnych obliczeń astronomicznych, którymi dysponowano w Grecji dopiero w drugiej połowie V w. p.n.e. (inna rzecz, że i wtedy z nich nie skorzystano, gdyż kalendarz byl od dawna ustalony). Można było dodawać nie całe miesiące, lecz poszczególne dnie, ale wypadało wtedy rezygnować z księżycowej podstawy określania początku miesiąca i przyjąć miesiące konwencjonalne. W tym kierunku szła ewolucja kalendarzy w starożytności. Tydzień wywodzi się z systemu chronologicznego żydowskiego. Obejmował on sześć dni pracy plus siódmy szabat, w którym wierni winni byli powstrzymać się od pracy, tak jak Bóg w Księdze Rodzaju Starego Testamentu odpoczywał siódmego dnia po stworzeniu świata. Tydzień adaptowali do swoich potrzeb astrolodzy hellenistyczni, których frapowało zestawienie: siedem dni tygodnia — siedem bóstw planetarnych. Oni to powiązali poszcze­ gólne dni tygodnia z określonymi planetami, które miały wywierać wtedy szczególny wpływ (zwłaszcza w czasie pierwszej godziny doby). Tydzień zaczynali w naszą sobotę poświęconą Saturnowi, niedziela byla dniem Heliosa (łac: Sol) — Słońca, poniedziałek Selene (lac: Luna) Księżyca, wtorek: Aresa — Marsa, środa: Hermesa — Mercuriusa, czwartek Zeusa - Jupitera, piątek Afrodyty — Wenery. Najstarsze wzmianki tygodnia planetarnego pochodzą z I w. p.n.e., w III w. był już powszechnie znany. Jednak kariera tygodnia i osta­ teczne wyparcie innych systemów liczenia dni wewnątrz miesięcy związane były z roz­ wojem chrześcijaństwa. Zmiana w stosunku do systemu żydowskiego polegała na przesu­ nięciu (ale nie od razu) dnia świątecznego z siódmego na pierwszy, uświęcony przez zmart­ wychwstanie Chrystusa, a określany mianem gr. kyriakě hěmera, łac. dies dominica — dzień pański. Ślady takiej zmiany zachowały się w stosowanych dziś w Polsce nazwach dni ty­ godnia. O ile wtorek, czwartek i piątek związane są z tygodniem kończącym się w niedzielę, to środa jest pozostałością tygodnia kończącego się zgodnie z systemem żydowskim w so­ botę. Chrześcijanie początkowo dni w tygodniu liczyli (tak jak Żydzi). U schyłku starożyt­ ności w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego porzucono liczenie i posługiwano się powszechnie nazwami planetarnymi, które w konsekwencji weszły do języków romańskich i germańskich. Na wschodzie natomiast kontynuowano liczenie dni. ' Dla okresu późnej starożytności (i następnie średniowiecza) ważną jednostką mierzenia czasu była indykcja, która oznaczała cykl obejmujący 15 lat. W systemie tym numero­ wało się kolejne lata wewnątrz indykcji, natomiast nie numerowało się samej indykcji. W dokumentach słowo indykcja oznacza zarówno cykl, jak i poszczególne lata wewnątrz cyklu (w tym drugim wypadku dodaje się numer roku, np. 2 indykcja = drugi rok cyklu). Termin należy do słownictwa fiskalnego: najpierw oznaczał kwotę podatku grunto­ wego przypadającą na rok, później rok finansowy, następnie okres, w toku którego obowią­ zywały raz ustalone wymiary podatków podlegających -co lat piętnaście periodycznej kont­ roli. System datowania wedle indykcji spotykamy najpierw w Egipcie. Najstarsze jego świadectwa pochodzą z 297/298 r. Początkowo cykl trwał przez 5 lat, a od 312 roku — 15. Pieiwszy znany nam dokument, który wyszedł z kancelarii cesarskiej z datą indykcyjną, pochodzi z 356/357 r. (panowanie Konstancjusza II). Justynian wprowadził w 537 r. obowiązek podawania numeru indykcji. W Egipcie jej początek związany był z wylewem Nilu i wobec tego wahał się od czerwca do lipca. W Konstyntynopolu początek indykcji 308

, rzypadł najpierw na 23 września; w toku drugiej połowy V w. przesunięto go na 1 wrześ­ nia. Zasady obliczania numeru indykcji są następujące: jeśli chcemy ustalić numer indy­ kcji danego roku w rachubie lat od narodzenia Chrystusa, do daty należy dodać 3 i podzieić przez 15. Reszta daje numer indykcji. Jeśli nie ma reszty, numer indykcji wynosi 15. Rezultat odnosi się do okresu od 1 stycznia do 1 (lub wcześniej do 23) września, dla drugiej polowy roku trzeba dodać 1, gdyż rozpoczęła się już nowa indykcja, np. 420 + 3 = 423 423 : 15 = 28 + 3. Rok 420 przypadł na indykcję 3 albo w drugiej polowie 4. Gotowe ta­ blice dla okresu do 1525 r. znajdują się w V. Grumel, La chronologie, w serii Traitć d'Etudes Byzantines, t. I, Paris 1958, s. 240-264.

3. KALENDARZE NIEKTÓRYCH PAŃSTW KALENDARZ ATEŃSKI

Współcześni specjaliści od historii kalendarza są zdania (patrz A.E. Samuel, Greek and Roman Chronology w serii Handbuch der Altertumswissenschaft, Miinchen 1972, s. 57-58), że w Atenach posługiwano się równolegle trzema niezależnymi, aczkolwiek powiązanymi ze sobą kalendarzami: 1) kalendarzem księżycowym (rozpoczynającym miesiące wraz z pierwszą widocznoś­ cią sierpu nowego Księżyca), który służył jako standardowa rachuba czasu regulująca inne, używane w życiu praktycznym kalendarze; w źródłach data wedle tego kalendarza jest określana jako kata theon — wedle bogini; 2) kalendarzem archonta {kať archonta — wedle archonta) będącym podstawą okreś­ lania dat świąt w ciągu roku; archonci mieli prawo dodawać swobodnie nie tylko cale miesiące, ale i poszczególne dnie; 3) kalendarzem prytanów służącym w życiu politycznym. Dwa pierwsze kalendarze, mając 12 miesięcy po 29 lub 30 dni, razem przeciętnie 354 dni, wymagały interkalacji; o trzecim będzie mowa nieco niżej. Zazwyczaj powtarzano cały miesiąc Poseideon. Nie jest jasne, jakimi zasadami kierowano się przy interkalacji. Starsi badacze skłonni byli zakładać, że od końca V w. p.n.e. kalendarz ateński oparty został na obliczeniach astronoma Metona (druga połowa V w. p.n.e.), któremu udało się ustalić cykl 19 letni (cykl ten pozwalał na utrzymanie względnej korelacji między rokiem słonecz­ nym a miesiącami księżycowymi). Liczył 235 miesięcy księżycowych, z tego 7 dodanych, razem 6940 dni. W systemie tym miesiąc księżycowy był za długi o 2 minuty. W efekcie po 76 latach następowałaby różnica między początkiem roku a początkiem pierwszego mie­ siąca o 1 dzień. Niedokładność tę usunął astronom Kallippos wprowadzając cykl 76-Ietni. Większość współczesnych specjalistów od chronologii sądzi, że odkrycia naukowe łyletona nie miały wpływu na praktykę, natomiast zostały wykorzystane przez późniejszych astro­ nomów (np. przez Hipparchosa i Ptolemeusza). Początek roku zarówno „wedle bogini", jak „wedle archonta" przypadał na wieczór nowiu po letnim przesileniu. Nazwy miesięcy w obu kalendarzach były identyczne: Hekatombaion, Metageitnión, Boědromión, Pyanepsión, Maimaktěrion, Poseideon, Gamilión, Elafěbolión, Mounychión, Thargelión, Skirophorión. Pierwszy dzień miesiąca nazywał się

m

nouměnia. Pierwsze dziesięć dni miesiąca liczono dodając, że były to dni miesiąca „rosną­ cego" (gr. histamenos), druga dekada liczona była od 11 do 20, w trzeciej liczono dnie wstecz dodając, że były to dnie miesiąca umierającego — phthinontos (21 = 10 „umierającego miesiąca" 22 = 9 itd.). Od końca IV w. p.n.e. dni liczono od pierwszego do ostatniego. Zupełnie odrębny był kalendarz prytanów. W systemie tym do 307/306 r. p.n.e. rok był podzielony na dziesięć jednostek (a nie na dwanaście), w toku których kolejno sprawo­ wały swe funkcje grupy członków Rady Pięciuset, zwane prytaniami. Termin prytania oznaczał również okres, w którym działali. Świadectwo Arystotelesa pozwala nam ustalić, że w IV w. p.n.e. w normalnych latach, pierwsze 4 prytanie miały po 36 a pozostałe po 35 dni, razem 354. W latach interkalowanych, gdy rok liczył 384 dni, pierwsze cztery pry­ tanie miały po 39 dni reszta po 38. Kalendarz prytanów był skorelowany z kalendarzem księżycowym („wedle bogini"). Ponieważ rok księżycowy może liczyć 353-354-355 dni {w zależności od tego ile będzie miesięcy po 29 a ile po 30 dni) mogła zaistnieć potrzeba zwiększenia lub zmniejszenia jednej prytanii (zapewne ostatniej) o jeden dzień. Inaczej przedstawiał się kalendarz prytanów w V w. p.n.e.; znamy go jednak znacznie gorzej. Przez część V w. p.n.e. rok prytanów liczył 366 dni. Prawdopodobnie dzielono go wtedy na 6 pry­ tanii po 37 dni i 4 po 36. Prytanie nie miały nazw. Wewnątrz dni liczono. Poczynając od 307/306 r. p.n.e. rok dzielono na 12 prytanii. Poszczególne prytanie miały odtąd po 29 lub 30 dni.

KALENDARZE MONARCHII HELLENISTYCZNYCH

Podboje Aleksandra Wielkiego i powstanie państw hellenistycznych przyczyniły się do upowszechnienia kalendarza macedońskiego. Porównanie kalendarzy macedońskich uży­ wanych na terenie państwa Seleucydów i Ptolemeuszy wskazuje, że mamy do czynienia z adaptacjami lokalnymi uwzględniającymi w dalekim stopniu kalendarze miejscowe (nota bene znacznie lepiej skonstruowane) i wskutek tego znacznie różniącymi się między sobą. Praktycznie z macedońskiego kalendarza pozostały głównie nazwy miesięcy. O właściwym kalendarzu macedońskim (tj. takim, który stosowano w samej Macedonii) wiemy bardzo niewiele. Kalendarz Seleucydów. Na terenie Babilonii Seleucydzi zetknęli się z dobrze opra­ cowanym i precyzyjnym kalendarzem babilońskim, w którym systematyczne (przynajmniej od 367 r. p.n.e.) interkalacje w cyklu 19-letnim pozwoliły na utrzymanie korelacji między miesiącami księżycowymi a rokiem słonecznym. Księżycowe miesiące babilońskie zaczy­ nały się z pierwszą widocznością nowego sierpu Księżyca. Nosiły następujące nazwy: Nisa­ mi, Aiaru, Simanu, Duzu, Abu, Ululu, Tashritu, Arahsamnu, Kislimu, Tebetu, Shabatu, Addaru. W latach 3, 6, 8, 11, 14, 19 cyklu powtarzano miesiąc Addaru a w 17 r. — Ululu. Seleucydzi (a może wcześniej Aleksander Wielki) skorelowali w następujący sposób mie­ siące macedońskie z babilońskimi: Nisanu = Artemisios; Aiaru = Daisios; Simanu = Paněmos; Duzu = Loios; Abu = Gorpiaios; Ululu = Hyperberetaios; Tashritu — Dios; Arahsamnu = Apellaios; Kislimu = Audnaios; Tebetu = Peritios; Shabatu = Dystros; Addaru = Xandikos. U schyłku epoki Seleucydów bądź na początku panowania rzym-. sMego doszło do przesunięcia, w wyniku którego pierwszy miesiąc babiloński Nisanu został zrównany z macedońskim Xandikos a ostatni Addaru z Dystrosem. Dni wewnątrz miesiąca 310

liczono od pierwszeg o do ostatniego. Kalendarz tego typu był bardzo szeroko używany na terenie hellenistycznego Wschodu. Przetrwał upadek dynastii. Kalendarz Ptolemeuszy. Kalendarz egipski, który Ptolemeusze zastali na miejscu, miał 12 miesięcy każdy po 30 dni + 5 dodanych, razem 365. Ponieważ rok kalendarzowy był krótszy od słonecznego o 1/i dnia, początek roku był ruchomy. W czasach Aleksandra Wielkiego przypadał w listopadzie, w 30 r. p.n.e. 31 sierpnia. Nazwy miesięcy egipskich byly następujące: Thóth, Phaóphi, Hathyr, Choiach, Tybi, Mecheir, Phamenóth, Pharmouthi, Pachon, Payni, Epeiph, Mesorě. Kalendarz macedoński używany w Egipcie miał te same nazwy miesięcy co kalendarz Seleucydów. Miesiące rozpoczynały się od pierwszej widoczności nowego sierpu Księżyca. Co dwa lata dokonywano interkalacji dodając drugi Peritios. Przy tym systemie dodawano za dużo dni: dwuletni cykl liczył 738 zamiast 730 i 1/2. W efekcie początek roku cofał się w czasie: w 262 r. p.n e. 1 Dios był na początku listo­ pada, 15 lat później już w połowie stycznia. Oba kalendarze były używane równolegle. Ustalanie relacji między dwoma kalendarzami było skomplikowane. Astronomowie zapro­ ponowali 25-letni cykl, wewnątrz którego można było z góry określić korelację między dwo­ ma kalendarzami, oboma ruchomymi tylko o innym rytmie ruchu. Od połowy III w. p.n.e. korelacje czyniono mniej starannie. Następnie w latach między 130-118 p.n.e. praktycznie zlikwidowano kalendarz macedoński pozostawiając jedynie nazwy, które odtąd określały miesiące egipskie: Dystros = Thóth, Xandikos = Phaóphi, Artemisios = Hathyr, Daisios = Choiach, Panemos = Tybi, Loios = Mecheir, Gorpiaios = Phamenóth, Hyperberetaios = Pharmouti, Dios = Pachón, Apellaios = Payni, Audnaios = Epeiph, Peri­ tios = Mesorě. W 118 r. p.n.e. dokonano dalszej reformy przesuwając miesiące Dios = = Thoth, Apellaios = Phaóphi itd. Nazwy macedońskie miesięcy pojawiają się aż do końca epoki ptolemejskiej (choć coraz rzadziej) a sporadycznie jeszcze w czasach panowania rzymskiego (do IV w. n.e.). Dni wewnątrz miesiąca liczono od pierwszego do ostatniego.

KALENDARZ RZYMSKI

Kalendarz, którym posługiwano się w czasach królewskich i w początkach republiki, nie da się dziś zrekonstruować. Posiadane przez nas dane źródłowe pozwalają na orientację (i to też tylko przybliżoną) mniej więcej od początku II w. p.n.e. Kalendarz tej epoki wyka­ zuje wprawdzie wiele cech archaicznych i pozostałości poprzednich systemów rachuby czasu, zapewne w większym stopniu niż kalendarz miast greckich tego samego etapu roz­ woju cywilizacyjnego, a to ze względu na wielki tradycjonalizm rzymskiej religii i obycza­ jów, ale zbudowanie z tych reliktów konsekwentnego systemu napotyka na wielkie trud­ ności, a próby idące w tym kierunku nie dają zadowalających rezultatów. Da się jedynie stwierdzić, że pierwotny kalendarz był konsekwentnie księżycowy. Zerwanie z nim musiało nastąpić pod koniec V w. p.n.e. Wiemy, że w czasach republiki rok dzie­ lono na 12 miesięcy mających następujące nazwy: Januarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Junius, Quintilis, Sextilis, September, October, November, December. Cztery: Martius, Maius, Quintilis i October miały po 31 dni; Februarius 28; pozostałe miesiące po 29. Rok liczył więc normalnie 355 dni. W latach, w których przeprowadzano interkalację skracano Februarius do 23 dni) i poczynając od święta Terminalia, przypadających na 23 tegoż miesiąca, dodawano miesiąc zwany Intercalaris. Składały się nań 22 lub 23 dni 311

dodane plus reszta dni Februariusa, razem dni 27. Nie jest jasne, czy nowy miesiąc zaczynał się w dniu święta czy też nazajutrz (stąd nie wiemy, czy Februarius w latach interkalowanych miał 23 czy 24 dni). Nie wiemy także, dlaczego wybrano dla interkalacji dodatkowego miesiąca właśnie taką datę. W sumie rok z interkalacją liczył 377 dni. Gdyby operację tę przeprowadzano co drugi rok systematycznie; rok rzymski miałby w cyklu czteroletnim przeciętną długość zbliżoną do roku słonecznego (366 lub 366 i a/4 zamiast 365 i V4). Ro- • biono to jednak nieregularnie, w wyniku czego początek roku był ruchomy (byłby nim zresztą i przy regularnej interkalacji, ale nie w takim stopniu). Nazwy ostatnich miesięcy roku wskazują, że w pierwotnym kalendarzu rzymskim 1 Martius był dniem rozpoczyna­ jącym rok. Część autorów antycznych uważała, że w bardzo dawnych czasach w Rzymie był w użyciu kalendarz, w którym rok dzielił się na 10 miesięcy. Współcześni specjaliści od chronologii podzielają tę opinię, natomiast spierają się o rekonstrukcję owego kalendarza. Czytelnik znajdzie na ten temat informacje w książce: A. K. Michels, The Calendar of the Roman Republic, Princeton 1967, zwłaszcza na s. 207-220. W 46 r. p.n.e. Juliusz Cezar jako pontifex maximus (od czasów II wojny punickiej regulacja kalendarza należała do pontyfików) przeprowadził reformę kalendarza. Za jego podstawę przyjął wyniki obliczeń hellenistycznych astronomów, którzy ustalili długość roku słonecznego na 365 i */4 dnia. Normalny rok systemu juliańskiego miał liczyć 365 dni, a powtarzany co cztery lata rok z interkalacją (zwany przez nas przestępnym) 366. Podwa­ jano wtedy dzień określany w rzymskim kalendarzu jako sextum ante diem kalendas Martias, czyli 24 Februarius (o systemie liczenia dni wewnątrz miesiąca będzie mowa niżej). Dzień dodany nazywał się bis sextum ante diem kalendas Manias. Stąd pochodzi łacińska nazwa roku przestępnego annus bisextilis. Miesiące: Januarius, Martius, Maius, Quintilis, Sextilis, October, December miały po 31 dni, Februarius 28 lub 29, reszta po 30 dni. Zasa­ da lat przestępnych była początkowo źle stosowana, gdyż dodawano dzień co trzy lata zamiast co cztery (IOOIOOI itd. zamiast IOOOIOOOI) tak, że Oktawian August musiał przeprowadzić regulację w 9 r. p.n.e. Poczynając od 8 r. n.e. latami przestępnymi byly te, które dzielą się przez cztery. System wprowadzony przez Juliusza Cezara z poprawką pa­ pieża Grzegorza w 1582 r. służy nam po dzień dzisiejszy. W 44 r. p.n.e. zmieniono nazwę miesiąca Quintilis na Julius (na cześć Cezara), w 8 r. p.n.e. Sextilis na Augustus (na cześć Oktawiana). Kalendarz juliański szybko się upowszechniał, ale w części wschodniej basenu Morza Śródziemnego nie wyparł całkowicie rozmaitych lokalnych systemów rachuby czasu Zazwyczaj po pewnym czasie przeprowadzano reformy polegające na przyjęciu podstawa systemu (liczba dni w roku, zasady interkalacji) przy zachowaniu tradycyjnych nazw mie­ sięcy. Tak więc w Egipcie ustalono następujące korelacje: Thoth — 29 (30) sierpień — 27 (28) wrzesień Phaophi — 28 (29) wrzesień — 27 (28) październik Hathyr — 28 (29) październik — 26 (27) listopad Choiak — 27 (28) listopad — 26 (27) grudzień Tybi — 27 (28) grudzień — 25 (26) styczeń Mecheir — 26 (27) styczeń — 24 (25) luty Phamenóth — 25 (26) luty — 26 marzec Pharmouthi — 27 marzec — 25 kwiecień Pachón — 26 kwiecień — 25 maj

m

Payni — 26 maj — '24 czerwiec Epeiph — 25 czerwiec — 24 lipiec Mesorě — 25 lipiec — 23 sierpień hai epagomenai — 24-28/29 sierpień. (Daty w nawiasach odnoszą się do lat poprzedzających lata przestępne.) W zachodniej części cesarstwa przyjęto powszechnie system juliański. W Rzymie stosowano następujący sposób r a c h u b y dni w r a m a c h miesiąca: dni w miesiącu liczone były w stosunku do trzech punktów: Kalendae (pierwszy dzień), Nonae (piąty bądź w niektórych miesiącach siódmy) i Idus (trzynasty lub piętnasty). Pierwotnie owe trzy dni byly ściśle związane z położeniem Księżyca. Kalendy oznaczały pierwszą wi­ doczność Księżyca po koniunkcji, nony — początek pierwszej kwadry, idy — pełnię. Na­ stępnie, choć zarzucono kalendarz księżycowy, stary system podziału miesiąca zatrzymano uniezależniając kalendy, nony, idy od Księżyca. Dni liczono nie wprost, a wstecz, z wyjątkiem zwrotów pridie (w przeddzień) lub postridie (nazajutrz), określając na ile dni przed kalen­ dami, nonami czy idami wypadał dany dzień. Trzeba ponadto pamiętać, że Rzymianie li­ czyli nie tylko punkt wyjścia, ale i dojścia („włącznie" z punktem dojścia). Tak na przykład targi odbywały się co ósmy dzień, ale okresy od targu do targu nazywano nundinae (dziewięciodniówki). Przedostatni dzień miesiąca nazywał się trzeci przed kalendami (a nie drugi jak zakładałaby rachuba nie licząca punktu dojścia). Pomocą w tych nieco skomplikowa­ nych operacjach może służyć tablica ze s. 315. Pierwotnie do króla a następnie do pontyfików należało określenie c h a r a k t e r u p o s z c z e g ó l n y c h dni, wskazanie, które są dies fasti, gdy dozwolone były wszelkie formy działalności publicznej, a Które nefasti. Wbrew obiegowej opinii dies nefasti nie były trak­ towane przez Rzymian okresu republiki jako dni religijnie negatywne (takie określano jako dies atri i unikano wszelkich czynności religijnych). W dniach nefasti mogły zbierać się senat czy nieformalne zgromadzenia ludowe, tzw. contia, odbywać targi. Natomiast nie mogły odbywać się comitia i pretor nie mógł sprawować sądów (ale zakaz dotyczył tylko pretora, nie obowiązywał powstałych później trybunałów: quaesliones). Wyróżniano rów­ nież endotercisus = intercisus, dzień dzielący dies fastus i ncfastus. W zachowanych do na­ szych czasów kalendarzach inskrypcyjnych występuje ponadto oznaczenie dni literami od A do H licząc od pierwszego stycznia. Cykle ośmiodniowe powtarzane były następnie bez zwracania uwagi na miesiące. Sądzi się powszechnie, że litery wskazują ośmiodniowy cykl dni targowych (nundinae) i służyły do obliczania dni, w których odbywały się targi.

4. SYSTEMY OKREŚLANIA DAT ROCZNYCH Potrzeba precyzyjnego określania dat wewnątrz roku odczuwana była bardzo silnie. Wyda­ je się natomiast, że starożytni, zwłaszcza w starszych okresach, znacznie mniejszą wagę przy­ wiązywali do stworzenia systemu umożliwiającego obliczenie dłuższych odcinków czasu. Dla potrzeb bieżących wystarczała chronologia przybliżona przyjmująca za punkt odniesienia jakieś ważne wydarzenie, zazwyczaj niedawne: „przed i po wojnie", „przed ' po trzęsieniu 313

ziemi" itp. Gdy w grę wchodziły wydarzenia odległe, powszechnie stosowano jako jednostkę mierzenia czasu „pokolenie" („generację"). Nie oznaczało ono jednak, tak jak w nowo­ czesnych językach, średniej długości życia ludzkiego, ale okres, który upłynął od narodzin człowieka do chwili spłodzenia przez niego potomków. Długość pokolenia była rozmaicie ustalana (między innymi w zależności od tego, czy brano pod uwagę syna najstarszego czy najmłodszego): od 26 do 40 lat. Wiemy na przykład, że Hekatajos przyjmował długość generacji na 40 lat, Herodot na 33 i x/3- System liczenia przyjęty przez Herodota był sze­ roko stosowany, gdyż umożliwiał operowanie liczbami okrągłymi (trzy generacje = 100 lat). Najbardziej rozpowszechnionym systemem datowania w świecie greckim i rzymskim był system datowania wedle eponimów (określonych, różnych w poszczególnych miastach urzędników, kapłanów czy kapłanek zmieniających się co roku, których imiona­ mi nazywano dany rok). W Atenach urzędnikiem eponimicznym był archon epdnymos. Instytucja rocznych archontów jest bardzo stara, ale datowanie wedle nich jest poświadczone dopiero dla dru­ giej połowy V w. p.n.e. Z braku źródeł trudno jest ustalić, od kiedy system ten wszedł w użycie. Nie wiemy, od kiedy w Atenach prowadzono i przechowywano wykazy archon­ tów w sposób systematyczny. Mało jest prawdopodobne, aby sięgały one VI w. p.n.e. Rekonstrukcja dokonana przez greckich erudytów i historyków poczynając od IV w. p.n.e. nie mogła mieć solidniejszych podstaw. Współczesne rekonstrukcje listy archontów oparte są: 1) dla lat 480/479-308/307 p.n.e. na dziele Diodora, kronice Marmor Parium, kronice zachowanej na papirusie znalezionym w Oxyrynchos (P. Oxy 12), 2) na inskrypcjach zawie­ rających fragmentaryczne wykazy archontów, 3) na inskrypcjach z postanowieniami zgro­ madzenia ludowego podającymi daty uchwał, 4) na wzmiankach rozsianych w źródłach literackich. Najnowsza lista znajduje się u A. E. Samuela, op. cit., 198-237. Posiadane przez nas źródła wskazują, że w drugiej połowie V w. p.n.e. w Sparcie datowano rok imieniem efora eponymosa. Brak jest danych dla wcześniejszego okresu. Część uczonych jest zdania, że wprowadzenie tego systemu nastąpiło wcześniej, być może nawet należy go wiązać z ukształtowaniem w połowie VI w. p.n.e. zakresu uprawnień kolegium eforów. Listę eforów podaje A. E. Samuel, op. cit., s. 240-241. W Mi lecie datowano lata wedle pary kapłanów Apollona noszących tytuł stephaněphoros. Posiadamy wiele stel z wykazami ich imion, pozwalających odtworzyć, wpraw­ dzie z lukami, długi ciąg od ok. 525 p.n.e. do 31/32 r. n.e. W Argos podstawą rachuby były kolejne lata sprawowania funkcji przez kapłanki Hery, które pozostawały na swym stanowisku dożywotnio. Najbardziej pospolitym sposobem datowania w Rzymie było wskazanie imion konsu­ lów (lub zastępujących ich innych urzędników równych rangą) sprawujących swe funkcje w danym roku. W czasach cesarstwa, gdy co roku urzędowała więcej niż jedna para, podawano zazwyczaj tzw. consules ordinarii, którzy obejmowali funkcje jako pierwsi (ale znamy też wypadki, gdy wymieniano nazwiska consules suffecti). Listę konsulów, tzw. fasti, dla okresu republikańskiego posiadamy w trzech redakcjach pochodzących z okresu panowania Oktawiana, a mianowicie: 1) tzw. Fasti Capitolini. Jest to bardzo długa inskrypcja umieszczona niegdyś na Łuku Augusta, wzniesionym na Forum Romanům w Rzymie, zawierająca pierwotnie wykaz konsulów od 509 r. p.n.e. do 13 r. n.e. Poza konsulami uwzględnia ona również wiado­ mości o spisach (census) dokonywanych przez cenzorów. W okresie cesarstwa wykaz ten 314

Tablica: Kalendarz rzymski Martius Maius Julius (Quintilis) October

Januarius Augustus (Sextilis) December

Aprilis Junius September November

Februarius

Dnie miesiąca

Dnie miesiąca

(wg Chronologii polskiej, pod red. B. Włodarskiego, Warszawa 1957, s. 30)

1 2 3 4

Kalendis VI Nonas V Nonas IV Nonas

Kalendis IV Nonas III Nonas Pridie Nonas

Kalendis IV Nonas III Nonas Pridie Nonas

Kalendis IV Nonas III Nonas Pridie Nonas

1 2 3 4

5 6 7 8

III Nonas Pridie Nonas Nonis VIII Idus

Nonis VIII Idus VII Idus VI Idus

Nonis VIII Idus VII Idus VI Idus

Nonis VIII Idus VII Idus VI Idus

5 6 7 8

V Idus IV Idus III Idus Pridie Idus

V Idus IV Idus HI Idus 'Pridie Idus

V Idus IV Idus III Idus Pridie Idus

9 10 11 12

Idibus XVI Kalendas XV Kalendas XIV Kalendas

13 14 15 16

9 10 11 12 13 14 15 16

VII VI V IV

Idus Idus Idus Idus

III Idus Pridie Idus Idibus XVII Kalendas

Idibus XIX Kalendas XVIII Kalendas XVII Kalendas

Idibus XVIII Kalendas XVII Kalendas XVI Kalendas

17 18 19 .20

XVI XV XIV XIII

Kalendas Kalendas Kalendas Kalendas

XVI XV XIV XIII

Kalendas Kalendas Kalendas Kalendas

XV XIV XIII XII

Kalendas Kalendas Kalendas Kalendas

XIII XII XI . X

Kalendas Kalendas Kalendas Kalendas

17 18 19 20

21 22 23 24

XII XI X IX

Kalendas Kalendas Kalendas Kalendas

Xn XI X IX

Kalendas Kalendas Kalendas Kalendas

XI X DC VIII

Kalendas Kalendas Kalendas Kalendas

(X VIII VII VI

Kalendas Kalendas Kalendas Kalendas

21 22 23 24

25

VIII Kalendas

VIII Kalendas

VII Kalendas

25

26 27 28

VII Kalendas VI Kalendas V Kalendas

VII Kalendas VI' Kalendas V Kalendas

VI Kalendas V Kalendas IV Kalendas

V Kalendas (bis. VI) IV Kalendas (V) UI Kalendas (IV) Pridie Kal. (Ill)

29 30 31

IV Kalendas m Kalendas Pridie Kal.

IV Kalendas III Kalendas Pridie Kal.

III Kalendas Pridie Kal.

Aprilis Junii Augusti Novembris

Februarii Septembris Januarii

Maii Julii Octobris Decembris

—

(Prid.)

Martii

26 27 28 29 30 31

stał się wykazem oficjalnym i był wielokrotnie kopiowany. Luki w Fasti Capitolini, wyni­ kające ze złego stanu zachowania inskrypcji, uzupełniamy za pomocą list zamieszczonych przez późnoantycznych chronografów: tzw. chronografa z 354 r., Fasti Hydatini z 468 r. i Kroniki Wielkanocnej {Chronkon Paschalé) z 630 r. Najnowsze wydanie Fasti Capito­ lini: II XIII 1; 2) wykaz, którym posługiwał się Liwiusz i który rekonstruujemy na podstawie jego dzieła, a dla partii niezachowanych w wersji oryginalnej na podstawie kroniki {Chronica) Kasjodora, który oparł się na Liwiuszu; 3) lista dla lat 486-302 p.n.e. dająca się odtworzyć przy pomocy Diodora. Różnice między tymi redakcjami są niewielkie i wskazują na istnienie wspólnego modelu. Przedmiotem sporów wśród współczesnych historyków jest określenie, kiedy i na jakiej podstawie model ten został opracowany. Wszyscy są zgodni co do wiarygodności i dokład­ ności wykazów poczynając od III w. p.n.e. Wykazy urzędników były prowadzone w Rzy­ mie od bardzo dawna, prawdopodobnie od początku republiki przez kapłanów z kole­ gium pontyfików. Nie wiemy jednak, czy wykazy te przechowywano po upływie dłuższego czasu, gdy ich praktyczna przydatność znikała, ani od kiedy pontyfikowie zaczęli (jak to później czynili) je publikować. Z punktu widzenia chronologa autentyczność starszej partii fastii nie jest tak istotna jak z punktu widzenia historyka. Jeśli np. rzymscy historycy, politycy, prawnicy w I w. p.n.e. określali jakąś datę z odległej przeszłości za pomocą naz­ wisk konsulów, nie miało znaczenia dla sytuowania faktu w przeszłości, czy ludzie ci fak­ tycznie urząd konsula pełnili czy nie. Ważne było natomiast, by ich nazwiska figurowały w ogólnie przyjętym i dostępnym spisie. Listę konsulów epoki cesarstwa do 613 r. zrekonstruował na podstawie źródeł literac­ kich, inskrypcji i wykazów późnoantycznych chronografów A. Degrassi, / fasti consolari deWimpero romano, Roma 1952 (poprawki do niej patrz A.E. Samuel, op. cit,, s. 255) oraz dla lat 285-565 V. Grumel, op. cit., s. 347-354. Listę konsulów od 509 p.n.e. do 398 podaje A.E. Samuel, op. cit., s. 256-276, jak również rosyjskie tłumaczenie następnie cytowanej książki E. Bikęrmana (Clironologija driewniego mira. Bliźnij Wostok i Anticznosť, Moskwa 1975). Fasti consulares stanowią dodatek do polskiego tłumaczenia Dzie­ jów Rzymu od założenia miasta Liwiusza (Wrocław 1968-1967). Rok konsularny zaczynał się w Rzymie początkowo 15 marca a od 153 r. p.n.e. od 1 stycznia. W okresie cesarstwa (od Augusta aż do Gracjana) dla celów datowania posługiwano sję oznaczeniem kolejnej tribunicia potestas aktualnie panującego cesarza. Była ona przyznawana cesarzom dożywotnio, ale następnie odnawiana corocznie i nume­ rowana w sposób ciągły. Niekiedy przyznawano ją następcom (np. Tytusowi, Trajanowi, Markowi Aureliuszowi, Kommodusowi) lub współrządcom. W tych wypadkach podana liczba lat tribunicia potestas nie musi pokrywać się z latami samodzielnych rządów (nie istniała stała zasada określająca, czy należy brać pod uwagę te lata czy nie). Dla nas daty oparte na rachubie tribunicia potestas mogą być kłopotliwe, gdyż początek roku w tym systemie nie pokrywał się z początkiem roku kalendarzowego. Ustalano go rozmaicie. Następcy Oktawiana Augusta odnawiali tribunicia potestas w dniu uchwały podejmowanej przez komicja, których działalność w tym względzie poświadczona jest do Domicjana, później uchwałę podejmował senat. Wespazjan jednak przyjął za obowiązującą datę obwo­ łania go cesarzem przez armię a nie datę uchwały. Trajan, a za nim wszyscy reprezentanci

3W

dynastii Antoninów, trzymali się zasady odnawiania tribunicia potestas w dniu 10 grudnia, gdy zgodnie z tradycją obejmowali swój urząd trybunowie plebejscy. Wówczas pierwszy rok obejmował okres od uchwały do 10 grudnia. W późniejszych czasach punkty startu tribunica potestas były rozmaite. Wykaz tribunicia potestas poszczególnych cesarzy znaj­ duje sie w R. Cagnat, Cours ďepigraphie latine, wyd. 4, Paris 1914, s. 177-250 (w ramach informacji o tytulaturze poszczególnych cesarzy). Najnowsze prace na temat tribunicia potestas zawdzięczamy M. Hammondowi: The Tribunician Day during the Early Empire, Memoirs of the American Academy of Rome, 15 (1938), s. 23-69; The Tribunician Day from Domitian through Antonins. A Reexamination, w tej samej serii 19 (1949), s. 36-76; Antonin, Monarchy, Rome 1959, s. 72-76, 105-108. W monarchiach hellenistycznych datowano lata przez wskazanie roku panowania aktualnego władc> Początek roku mógł przypadać a) na dzień uroczystego objęcia władzy, b) na początek roku kalendarzowego (wtedy zazwyczaj rok pierwszy był krótszy i określał przeciąg czasu od objęcia władzy do początku następnego roku kalendarzowego, gdy zacz>nano od razu rok drugi). W państwie Seleucydów ten system datowania konkurował z erą Seleucydów (o której poniżej). Przeliczanie dat panowania władców na naszą rachubę czasu może sprawiać trudności, gdyż władcy tej samej dynastii nosili często imiona iden­ tyczne (np. Seleukos i Antioch u Seleucydów, Attalos i Eumenes w Pergamonie, nie mówiąc już o skrajnym przypadku dynastii Ptolemeuszy, w której wszyscy nazywali się właśnie Ptolemeuszami). Jeśli źródło nie podaje nam przydomka w rodzaju Nikator, Philopator, Philometor itp. (jednak nie wszyscy władcy je nosili), precyzyjne datowanie może okazać się niemożliwe. Ponieważ w ogóle posiadamy niewiele źródeł do historii politycznej helle­ nizmu, chronologia tego okresu jest bardzo niepewna. Wiele a n t y c z n y c h o r g a n i z m ó w p a ń s t w o w y c h p o s ł u g i w a ł o się d a t o w a n i e m wedle er. Punktem wyjścia ich były ważne wydarzenia polityczne. Szczególnym powodzeniem we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego cieszyła, się era Seleucydów liczona od roku, w którym założyciel dynastii Seleukos Nikator objął stanowisko satrapy w Babilonie. Początek tej ery był obliczany dwojako: 1) przez Babilończyków na 3 IV 311 r. p.n.e. ( = 1 Nisan); była to tzw. era wedle Chaldejczyków, którą spotykamy np. w dziele astronoma Ptolemeusza, 2) przez Macedończyków na jesień 312 r. p.n.e. Rozbieżności wynikają z różnic między datą początku roku w kalendarzu babilońskim i macedońskim. Erę Seleucydów przejęli Żydzi, Partowie i Arabowie. Bardzo wiele miast greckich i rzymskich wprowadzało ery l o k a l n e z racji wyzwolenia miasta, zwycięstwa w jakiejś wojnie, wizyty władcy hellenistycznego czy cesarza itp. Jedy­ nie część z nich trwała dłużej niż jedno pokolenie. Zdarzały się i ery ustalane dla całych prowincji w momencie ich tworzenia np. Macedonii (od 148 r. p.n.e.), Achai (od 146 r. p.n.e.). W tej samej kategorii er lokalnych należy umieścić e r ę D i o k l e c j a n a , liczoną od 29 VIII 294 r. Powstała ona w kręgach astronomów i astrologów aleksandryjskich, którzy nie chcieli pogodzić się z systemem rzymskim wprowadzonym w Egipcie przez Dioklecjana. Rok zaczynający się 1 stycznia był dla nich niewygodny, gdyż wielowiekowe obserwacje astronomiczne podporządkowane były kalendarzowi egipskiemu. Erę Dioklecjana stoso­ wano wyłącznie w Egipcie. W późniejszych czasach nie pamiętano okoliczności jej powstania a Dioklecjan chrześcijańskiemu światu kojarzył się wyłącznie z prześladowaniami. W VII w. nazywano ją „erą męczenników". Zasady przeliczania dat: dla dat od 29/30 sierpnia do 317

31 grudnia dodaje się 283, dia dat od 1 stycznia do 28/29 sierpnia dodaje się 284. Stosuje ją po dziś dzień kościół koptyjski. Dla historii świata chrześcijańskiego szczególnie ważna była era liczona od daty stworzenia świat a. Ustalono ją na podstawie Starego Testamentu. Erudyci żydowscy akt stworzenia umieszczali w dniu 7 X 3761 r. p.n.e., erudyci chrześcijańscy przesuwali go znacznie wstecz, ale różnili się między sobą co do daty dokładnej. Św. Klemens z Ale­ ksandrii uznawał 5591 r. przed narodzeniem Chrystusa, Juliusz Afrykańczyk 5501, Hippolit 5503, Euzebiusz 5200. Chrześcijańscy erudyci aleksandryjcy posługiwali się dwiema erami „mniejszą" od 5492 r. p.n.e. i „większą" od 5493 r. p.n.e. na oznaczenie daty stwo­ rzenia świata. We wczesnym Bizancjum przyjęto datę 21 III 5509 r. p.n.e., później przesu­ nięto ją na 11X5509 r. p.n.e. Dla chrześcijańskiej chronologii istotne było dokładne obliczenie daty narodzin Chrystusa. Zadanie to okazało się niełatwe, gdyż Ewan­ gelie zawierały dane sprzeczne. Stąd wahania od 9/8 r. p.n.e. do 9 r. n.e. Wyniki tych poszukiwań długo nie miały żadnego znaczenia praktycznego dla datowania. Dopiero data ustalona przez Dionizjusza Małego, uczonego mnicha żyjącego w VI w. na czwarty rok 194 bądź pierwszy rok 195 olimpiady została adoptowana dla celów chronologicznych i służy nam po dzień dzisiejszy. System ten pojawia się po raz pierwszy w dokumentach pochodzących z końca VII i początku VIII w. (ale tylko dla dat po narodzeniu Chrystusa, dla lat przed narodzeniem Chrystusa zaczął służyć dopiero w czasach nowożytnych, poprzednio liczono od stworzenia świata). Historycy i erudyci antyczni wykorzystali dla celów chronologicznych olimpiady. System poniżej opisany nie był nigdy powszechnie używany w życiu politycznym i gospo­ darczym, dokumenty datowane wedle niego spotykamy dopiero od I w. p.n.e. i nawet wtedy stanowią rzadkość. Terminem „olimpiada" określali Grecy zarówno same igrzyska odbywające się w Olimpii, jak i okres czteroletni upływający między kolejnymi igrzyskami. Nie wiemy, kiedy rozpoczynał się rok w tym systemie, gdyż z racji niejasnych świadectw antycznych nie jesteśmy w stanie określić dokładnie początku igrzysk. Wiadomo jedynie, że miały one miejsce w pełni lata, ale nie daje się stwierdzić, czy była to data stała czy ru­ choma. Datowanie wedle olimpiad było podwójne: najpierw wskazywano kolejny numer olimpiady, a następnie rok wewnątrz czteroletniego cyklu. Początek, czyli pierwszą olimpia­ dę tradycja umieszczała w 776/775 r. p.n.e. Olimpiady można było określać nie tylko przez wskazanie numeru, ale i podanie imienia zwycięzcy w biegu krótkim („stadionie"). Wykazy zwycięzców były zapewne przechowywane w Olimpii, ale nie wiemy ani od kiedy, ani jak dalece systematycznie. Nie wiemy też, na jakiej podstawie sofista Hippiasz opublikował pod koniec V w. p.n.e. wykaz zwycięzców („olimpioników") rozpoczynając go od 776/775 r. p.n.e. Lista była uzupełniana i kontynuowana w późniejszych epokach (m. in. przez Arysto­ telesa i Eratostenesa). Wiarygodność ich dla wieków wcześniejszych od V w. p.n.e. jest wątpliwa (zdawano sobie z tego sprawę już w starożytności). Dla celów chronologicznych olimpiady zostały po raz pierwszy wykorzystane przez historyka Timajosa (ok. 356-260 p.n.e.). Erastotenes zbudował z nich szkielet swych tablic chronologicznych, w których umieścił i uporządkował całą grecką przeszłość od upadku Troi. Dzieło Erastotenesa było podstawą wszystkich późniejszych prac chronologicznych; większość z nich przejmowała od niego system rachuby czasu wedle olimpiad. Po 393 roku (lub być może po 389) igrzyska już się nie odbywały, ale nie przeszkadzało 318

to uczonym bizantyńskim kontynuować system antyczny i datować wedle kolejnych, a nieistniejących, igrzysk. Zasady redukcji lat w systemie olimpiad: 1) dla dat przed narodzeniem Chrystusa od liczby olimpiady odejmuje się 1, mnoży przez 4 i wynik mnożenia odejmuje od 776. Otrzymujemy w ten sposób datę pierwszego roku danej olimpiady. Następne lata obliczamy już od tego punktu, np. rok pierwszy 145 olimpiady: 145—1 = 144, 144x4 = 576, 776—576 = 200 r. p.n.e., 2) dla dat po narodzeniu Chrystusa liczbę olimpiad mnożymy przez cztery, dodajemy rok olimpiady i od wyniku odejmujemy 776, np. pierwszy rok 229 olimpiady: 229 x 4 = = 996 + 1 = 997, 997—776 = 221 (nieco bardziej skomplikowany system obliczeń pro­ ponuje H. J. Kaczmarski, Przeliczanie dat rachuby olimpijskiej na daty naszej rachuby czasu i daty systemu rzymskiego, „Meander", 27 (1972), s. 515-519). Wbrew obiegowym pojęciom w starożytności posługiwano się erą od założenia Rzymu (ab urbe condita) jedynie wyjątkowo. Ten system liczenia dat znajdziemy dopiero w histo­ riografii nowożytnej. Erudyci rzymscy nie byli w stanie dojść do zgodnego określenia daty założenia Rzymu, Najszerzej była używana data 752 p.n.e. Spotykamy ją u Dionizjusza z Kalikarnasu, w Fasti Consulates Capitolini, Fasti Triumphales Capitolini. Powszechnie znana była data ustalona na rok 754/753 p.n.e. przez przyjaciela Cycerona Attyka w jego zaginionej kronice (Liber annalis), a następnie przyjęta przez Warrona (i stąd nazywana warrońską). Tę właśnie uznała za miarodajną historiografia nowożytna. Polibiusz (II w. p.n.e.) umieszczał założenie Rzymu w 751 r. p.n.e., historyk rzymski Cincius Alimentus (III w. p.n.e.) w 729/728, historyk grecki Timajos (356-260 p.n.e.) w 814 p.n.e., poeta rzym­ ski Enniusz (239-169 p.n.e.) ok. 875 r. p.n.e.

5. UWAGI PRAKTYCZNE Daty antyczne obliczamy zawsze wedle kalendarza juliańskiego. Przeliczenie dat rzymskich starszych od 46 r. p.n.e. jest zawsze hipotetyczne ze względu na nieregularne interkalacje. Pamiętać należy, że w systemie przez nas używanym liczenie lat przed naszą erą i naszej ery — a więc w istocie przed narodzeniem Chrystusa i po narodze­ niu Chrystusa — nie ma roku zerowego. Jest to ważne przy obliczaniu lat, jakie upłynęły od jakiegoś wydarzenia, które miało miejsce przed narodzeniem Chrystusa. Aby otrzymać wynik poprawny, należy odjąć jeden rok od sumy lat przed narodzeniem i po narodzeniu Chrystusa. Wskazówki praktyczne na ten temat znajdują się w artykule O. W. Kudrjawcew, O nieprawilnom isczislenii jubilejnych dat sobytij imiewszich miesto do naszej ery* Wiestn. Dr. 1st, 1956, z. 2, s. 160-162. Historycy w wielu wypadkach dla określenia pewnej daty podają dwa sąsiadujące ze sobą lata (np. 462 i 461 dla reform Efialtesa w Atenach). Postępowanie takie wynika z na­ stępujących powodów: 1) nawet jeśli znamy datę miesięczną (czy dzienną) jakiegoś wydarzenia z czasów przed wprowadzeniem kalendarza juliańskiego* fn na skutek nieregularnej ruchliwości antycz319

nych kalendarzy możemy mieć trudności z zadecydowaniem, czy było to pod koniec jakie­ goś roku czy na początku następnego; 2) początek roku w, kalendarzu ateńskim i w systemie liczenia lat wedle olimpiad (za pomocą którego, późniejsi zwłaszcza, historycy często wyrażają daty) przypadał w lecie; jeśli nie mamy dodatkowych wskazówek nie będziemy mogli określić, w której połowie roku dany fakt się wydarzył; 3) przy wszystkich zdarzeniach datowanych tylko relatywnie (tj. w stosunku do innych, lepiej zdefiniowanych w czasie) daty z końca i początku roku nigdy nie mogą być pewne. Dla „chrześcijańskiej" starożytności istotne jest często ustalenie, w którym dniu ty­ godnia dany fakt się wydarzył. Ułatwi to poniższa tabela (wg E. Bickerman, Chronologie. Leipzig 1963, s. 61). M

A Wiek 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

S 0 1 2 3 4 5. 6 0 1 2.

Rok

o

1

2

3

4

5

0

2 4 5 0 1 3 4 6 0 2

1 3 4 6 0 2 3 5 6 1

0 1 3 4 6 0 2 3 5 6

6 0 2 3 5 6 1 2 4 5

4 6 0 2 3 5 6 1 2 4

3 5 6 1 2 4 5 0 1 3

10 20 30 40 50 60 70 80 90

.6 2 3 5 6 1 2 4 5 0 1

7

8

9

Miesiąc

1 2 4 5 0 1 3 4 6 0

6 1 2 4 5 0 1 3 4 6

5 0 1 3 4 6 0 2 3 5

Januarius Februarius Martius Aprilis. Maius Junius Julius Augustus September October November December

1 2* 5 6* 5 2 0 4 2 6 3 1 5 3

* W latach przestępnych

Data jednej z niedziel w określonym miesiącu jest sumą pozycji A S M , np. dana jest data die Lunae IX Kalendae Junii = 24 V 393 r. Rozkładamy 393 na 3 wieki i 93 lata. Tablica nam daje S = 3 A = 5 (w A szukamy odpowiedzi w punkcie przecięcia 90 i 3), M dla maja = 0. Suma trzech kolumn = 8, jeśli 8 maja była niedziela to dzień 24 maja był wtorek (najbliższa niedziela 22 V).

BIBLIOGRAFIA Najnowsza praca: A. E. Samuel, Greek and Roman Chronology w serii Handbuch der Altertumswissenschaft (tzw. Handbuch Mullera), Miinchen 1972, ss. 307. Dużo miejsca poświęca astronomicznym podstawom chronologii i greckim teoriom astonomicznym. Na uwagę zasługują starannie zestawione listy urzędników eponimicznych, informacje o kalendarzach mniej ważnych miast greckich. Brak jednak w tej książce wielu istotnych informacji, których trzeba szukać w: W. Kubitschek, Grundriss der antiken Zeitrechnung, również 'w Handbuchu Mullera, Miinchen 1927, ss. 241 (książką tą należy posługiwać się ostrożnie, gdyż w wielu miejscach jest przestarzała); bądź w niewielkim, ale świetnie napisanym traktacie z doskonale dobraną bibliografią: E. Bickerman, Chronologie, wyd. 2 zmienione, Leipzig 1963, ss. 64 (w 1968 r. w Londynie uka-

320

zało się tłumaczenie angielskie, w 1969 wyd. 2 zmienione). Ostatnio ukazało się rosyjskie tłumaczenie E. Bickerman, Chronołogija driewniego mira. Bliźnij Wostok i Anticznosť, Moskwa 1975, ss. 335. Zawiera ono poza rozdziałami o kalendarzu i chronogram' tablice, których brak w wersji niemieckiej (kanon astronomiczny, dni w których przypadał nów Księżyca, wykazy wschodów i zachodów gwiazd, synchronizacja rozmaitych systemów liczenia lat, wykazy władców starożytnego Wschodu, władców hellenistycznych, wykazy archoji' tów, konsulów, cesarzy, chronologia podstawowych wydarzeń 3000 p.n.e. — 476 r. n.e.). Dodatkowe rozdziały o kalendarzu Bliskiego Wschodu opracowali uczeni radzieccy. Książka V. Grumel, La chronologie, Paris 1958, ss. 487, choć z serii Traité d'Etudes Byzantines (t. I), zawiera mnóstwo wiadomości o chronologii antycznej, zwłaszcza o systemach chronologicznych chrześcijańskich powstałych u schyłku antyku. Podsta­ wowa praca o kalendarzu republiki rzymskiej sprzed reformy Cezara A. K. Michels, The Calendar of the Republic, Princeton 1967, ss. 227. Wykaz attyckich świąt i terminów czynności urzędowych zestawił J. D. Mikkalson, The Sacred and Civil Calendar of the Athenian State, Princeton 1975, ss. 226. Prac naukowych w języku polskim brak. Z pożytkiem można czytać część teoretyczną Chronologii polskiej, pracy zbiorowej pod red. B. Włodarskiego, Warszawa 1957, s. 13-127. Książki popularnonaukowe: L. Winniczuk, Kalendarz starożytnych Greków i Rzymian, Warszawa 1951,.ss. 37 (zestawia głównie święta greckie i rzymskie); L. Zaidler, Dzieje zegara, wyd. 2 przerobione, Warszawa 1977, ss. 394 (poświęca wiele miejsca antycznym systemom chronologicznym, nie tylko tytuło­ wym zegarom). W rozdziale tym pominięte zostały całkowicie informacje na temat kalendarzy ludów barbarzyńskich. Czytelnik znajdzie je w następujących pozycjach: H. Daicoviciu, // tempio calendario dacico di Sarmizegetusa, „Dacia" N. S., 4 (1960), s. 231 -254; G. Charriěre, Le comput et le calendaire des Daces a Sarmizegetusa „Bulletin de la Societě Préhistorique Franchise", 60 (1963), z. 7-8, ss. 410; H. Daicoviciu, Sanktuarium kalendarz z Sarmizegetuzy, „Z otchłani wieków", 30 (1964), s. 229-235; F. Le Roux, Etude sur le festair celtique, „Ogam", 14 (1962), z. 2-3, s. 243-372; M. Dillon, N. K. Chadwick, Ze šviiata Celtów, Warszawa 1975, s. 24-25.

\

Rozdział VIII. LISTY WŁADCÓW EWA WIPSZYCKA

1. WŁADCY HELLENISTYCZNI Zamieszczone tu poniżej dane odnoszące się do Antygonidów, Attalidów i Seleucydów są oparte na wiadomościach podanych w E. Will, Histoire politique du monde hellenistique, t. I-II, Nancy 1966-1967. W nawiasie, obok imienia przyjętego w pracach drukowanych w języku polskim, przytaczam w transkrypcji greckie brzmienie imienia wraz z przydom­ kami.

ANTYGONIDZI

Antygon Jednooki (Antigonos Monophthalmus* 3u6 (data przyjęcia tytułu królewskiego) — 301 p.n.e. Demetriusz I Poliorketes ( Demetrios Poliorketes): 306 p.n.e. (razem z ojcem, sam od 301 p.n.e.) — 283 p.n.e. Obwołany królem Macedończyków 294 p.n.e. Antygon Gonatas {Antigonos Gonatas): 283-240/239 p.n.eDemetriusz II {Demetrios): 240/239-229 p.n.e. Antygon Doson {Antigonos Doson): 229-221 pn.e. Filip V {Philippos): 221-179 p.n.e; Perseusz (Perseus): 179-168 p.n.e. Andriskos (Andriskos) panujący pod imieniem Filipa VI: 149-148 p.n.e

ATTALIDZI

Filetairos (Philetairos) wkrótce po 301 -263 p.n.e. (komendant twierdzy podległy najpierw Lizymachowi, później Seleukosowi I i Antiochowi I) Eumenes I {Eumenes): (pierwszy niezależny władca dynastii) 263-241 p.n.e. Attalos I (Attalos Soter): 241-197 p.n.e. Eumenes II (Eumenes Philadelphos Soter): 197-159 p.n.e. Attalos II (Attalos Philadelphos): 159-139/138 p.n.e. Attalos III (Attalos Philometor Euergetes): 139/138-133 p.n.e 21*

323

PTOLEMEUSZE

Lista Ptolemeuszy ułożona będzie nieco inaczej niż listy Antygonidów czy Attalidów. Ze względu na bardzo skomplikowane dzieje tej dynastii od połowy II w. p.n.e., zamiast » wykazu władców umieszczam tablicę uwzględniającą w porządku chronologicznym zmiany na tronieegipskim. Bogaty materiał źródłowy (głównie papirusy) umożliwia w wielu wypad­ kach określenie nie tylko roku, ale i daty dziennej objęcia władzy. Wykaz zaczerpnięty został z książki: A. E. Samuel, Ptolemaic Chronology, Múnchen 1962. Ponieważ wszyscy panujący nosili to samo imię, zrezygnowałam z podawania za każdym razem ogólnie przyjętej polskiej wersji, która brzmi: Ptolemeusz. W nawiasach przydomki kultowe. 7 XI 305 p.n.e. (ale później liczył lata panowania od śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e., tj. od chwili otrzymania satrapii egipskiej): początek rządów Ptolemaiosa I (Soter) 285 p.n.e.: Ptolemaios II (Philadelphos) razem z ojcem 282 p.n.e.: umiera Ptolemaios I, początek samodzielnych rządów Ptolemaiosa II 291246 p.n.e.: umiera Ptolemaios II, początek rządów Ptolemaiosa III (Euergetes I) między 18 X a 31 XII 222 p.n.e.: umiera Ptolemaios III, początek rządów Ptolemaiosa IV (Philopator) po 18 X (może 28 XI) 205 p.n.e.: śmierć Ptolemaiosa IV nieco przed 81X^204 p.n.e.: początek rządów Ptolemaiosa V (Epiphanesj między 20 II a 6 X 180 p.n.e.: śmierć Ptolemaiosa V, początek rządów Ptolemaiosa VI (Philometor) 5 X 170 p.n.e.: początek wspólnego panowania Ptolemaiosa VI, późniejszego Ptolemaiosa VIII (Euergetes II), zwanego Physkon, i Kleopatry II październik 164 p.n.e.: wygnanie Ptolemaiosa VI przed 29 V 163 p.n.e.: powrót z wygnania Ptolemaiosa VI 145 p.n.e.: nadanie tytułu królewskiego Ptolemaiosowi VII (Neos Philopator) przed 19 IX 145 p.n.e.: śmierć Ptolemaiosa VI, następnie śmierć Ptolema;osa VII: w pań­ stwie władają Ptolemaios VIII i Kleopatra II 131-130 p.n.e.: bunt Kleopatry II 128 p.n.e.: cały Egipt ponownie pod władzą Ptolemaiosa VIII 28 VI 116 p.n.e.: śmierć Ptolemaiosa VIII po 29 X 116 p.n.e.: śmierć Kleopatry II przed 6IV 115 p.n.e.: objęcie wspólnego panowania przez Kleopatrę III i Ptolemaiosa IX (Soter II), zwanego Lathyros przed 31 X 110 p.n.e.: wygnanie Ptolemaiosa IX; początek wspólnego panowania Kleo­ patry III i Ptolemaiosa X Aleksandra I przed 2II109 p.n.e.: powrót z wygnania Ptolemaiosa IX między 10 III a 28 V 108 p.n.e.: wspólne panowanie Ptolemaiosa IX i Ptolemaiosa X przed 15 XI (prawdopodobnie przed 19IX) 107 p.n.e.: wygnanie Ptolemaiosa IX przed 26X 101 p.n.e.: śmierć Kleopatry III tuż przed 141X88 p.n.e.: śmierć Ptolemaiosa X i powrót z wygnania Ptolemaiosa IX; początek jego wspólnego panowania z Kleopatrą Berenike marzec 80 p.n.e.: śmierć Ptolemaiosa IX 324

SO p.n.e.; przez 6 miesięcy samodzielne rządy Kleopatry Berenike, następnie Ptolemaiosa XI Aleksandra II przez 19 dni przed 11IX 80p.n.e.: początek panowania Ptolemaiosa XII (Philopator, Philadelphos, Neos Dionysos), zwanego Auletes po 71X58 p.n.e.: odjazd Ptolemaiosa XII z Egiptu przed 11VII57 p.n.e.: początek panowania Berenike IV i Kleopatry VI, zwanej Tryphaina między 1II a 16IV 56 p.n.e.: syn dowódcy Mitrydatesa, Archelaos, żeni się z Bereniką IV przed 22IV 55 p.n.e.: powrót Ptolemaiosa XII do Egiptu, śmierć Archelaosa i Bereniki IV 51X52 p.n.e.: wspólne panowanie Ptolemaiosa XII, Kleopatry VII i Ptolemaiosa XIII (Philopator) między 1II a 22III 51 p.n.e.: śmierć Ptolemaiosa XII przed 15147 p.n.e.: śmierć Ptolemaiosa XIII 48 p.n.e.: początek wspólnego panowania Kleopatry VII i Ptolemaiosa XIV między lipcem a 2IX44p.n.e.: śmierć Ptolemaiosa XTV 41 p.n.e.: przejściowe przyznanie władzy przez Kleopatrę VII Ptolemaiosowi XV (Philo­ pator, Philometor), zwanemu Cezarionem 36 p.n.e.: wspólne panowanie Kleopatry VII i Ptolemaiosa XV 12 VIII 30 p.n.e.: śmierć Kleopatry 30 p.n.e. (po 12 VIII 30 p.n.e.): śmierć Ptolemaiosa XV

SELEUCYDZI

Lista poniższa została zestawiona na podstawie wyników badań przedstawionych przez E. Willa, op. cit. Chronologia tej dynastii u schyłku II i na początku I w. p.n.e. jest szczegól­ nie zawikłana i niepewna (patrz: A. R. Bellinger, The End of the Seleucids, „Transactions of the Connecticut Academy of Arts and Sciences", 38 (1949), s. 51-102). Seleukos I (Seleukos Nikator): 305 (ale lata panowania liczy od 312 r. p.n.e., gdy objął satrapię Babilonii)-281 p.n.e. Antioch I (Antiochos- Soter): 294 (razem z Seleukiem I, sam od 281)-261 p.n.e. Antioch II (Antiochos Theos): 261 -246 p.n.e. nieznany z imienia syn Bereniki i Antiocha II, dziecko: 246 p.n.e. Seleukos II (Seleukos Kallinikos): 246-226/225 p.n.e. Antioch zwany Hieraks (Antiochos): niezależny władca w Azji Mniejszej 241 (uznany przez Seleuka II w 236 r. p.n.e.)-228 p.n.e. Seleukos II zwany Keraunos (Seleukos Soter): 226/225-223 p.n.e. Antioch III Wielki (Antiochos): 223-187 p.n.e. Seleukos IV (SeleukosPhilopator): 189 (razem z Antiochem III, sam od 187 r. p.n.e.)175 p.n.e. Antioch IV (Antiochos IV Epiphanes): 175-164/163 p.n.e. Antioch V (Antiochos Eupator): 164/163-162 p.n.e. Demetriusz I (Demetrios Soter): 162-150 p.n.e. Aleksander zwany Balas (Alexander): 153 p.n.e.-145 p.n.e. 325

Demetriusz H (Demetrios Nikator): 145-140/139 (w niewoli u Partów) Antioch VI (Antiochos Epiphanes Dionysos): 142 p.n.e. Antioch VII zwany Sidetes (Antiochos Euergetes): 138-129 p.n.e. Demetriusz II (po powrocie z niewoli u Partów): 129-126/125 p.n.e. Aleksander zwany Zahinas (Alexandros): 132-123 p.n.e. Antioch VIII zwany Grypos (Antiochos): 126-96 p.n.e. Antioch IX (Antiochos): 113-95 p.n.e. Seleukos V (Seleukos): 126 p.n.e. Seleukos VI (Seleukos): 95 p.n.e. (próby zdobycia władzy) Antioch X (Antiochos): 95 p.n.e. Demetriusz III (Demetrios): 95-88 p.n.e. Antioch XI (Antiochos): 95 p.n.e. filip I (Philippos): 95 p.n.e.-85/83 p.n.e. Antioch XII (Antiochos): 87 p.n.e. Filip II (Philippos): 84/83 p.n.e. Antioch XII (Antiochos): 84/83 p.n.e. (Tigranes król Armenii wezwany przez Antiocheńczyków: 83-69 p.n.e.) Antioch XIII (Antiochos): 69-65/64 p.n.e. Filip II (Philippos): początek nieznany, na pewno panował w 67 p.n.e.-65? p.n.e.

2. CESARZE RZYMSCY

Daty panowania cesarzy rzymskich były od dawna przedmiotem badań i są w zasadzie ustalone z dużą dozą pewności. Jedynie dla III w. nie dysponujemy wiedzą solidną z powodu szczupłości źródeł. Niemal wszystkie daty poczynając od śmierci Aleksandra Sewera do obwołania cesarzem Dioklecjana są dyskusyjne. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat w bardzo szerokim stopniu wciągnięto do badań źródła poprzednio nie wykorzysty­ wane: papirusy i monety. Pozwoliły one na odnowienie dyskusji i zmniejszenie stopnia fiipotetyczności pewnych ustaleń. Z publikacją nowych tekstów i zabytków wiąże się dziś nadzieję na postęp w znajomości chronologii kryzysu III w. Stan badań nad historią poli­ tyczną tego okresu znajdą czytelnicy w książce: G. Walser, Th. Pekary, Die Krise des romischen Reiches, Berlin 1962 oraz w artykułach zamieszczonych w serii Aufstieg und Niedeřgang, t. II, 2: X. Loriot, Les premieres années de la grande crise du Hlsiecle: de 1'avě•nement de Maximien le Thrace (235) á la mort de Gordien III(s. 657-788); X. Loriot, Chrono­ logie du regne de Philippe Arabe (s. 788-797); M. Christol/Les rěgnes de Valerien et de Gallien, travaux ď ensemble, questions chronologiques (s. 803-827); J. Lafaurie, U empire gaulois. Apport de la numismatique (s. 853-1012, zwłaszcza zestawienie na s. 998-999); L. Polverini, Da Aureliano a Diocletiano (s. 1013-1035). Warto uświadomić sobie, że dla drugiej połowy III w. pozostają w głównych zarysach przydatne ustalenia A. Steina w artykule Zur chronologie der romischen Kaiser von Decius bis Diocletian, „Archiv fur Papyrusforschung", 7 (1924), s. 30-51. Lista cesarzy poczynając od Dioklecjana oparta jest na zesta­ wieniach V. Grumel.Ia Chronologie, Traité d'Etudes Byzantines.t. I, Paris 1958, s. 355-359. 326

Lista uwzględnia wszystkich obwołanych cesarzami (niezależnie od tego przez kogo) a więc również tych, których tradycyjnie nazywamy uzurpatorami. Wszędae tam, gdzie to bylo możliwe, podaję daty dzienne. W nawiasie obok imienia przyjętego w literaturze polskiej zamieściłam pełne brzmienie najczęściej wieloczłonowego imienia, pod którym dany cesarz występował w źródłach. Oktawian August (Gaius Octavius, po adopcji Gaius Iulius Caesar Octaíianus) 13127 p.n.e. jedna z kilku dat możliwych, przejście od okresu wojen domowych do jedynowładztwa ustabilizowanego jest stopniowe)-19 VIII 14 n.e. Tyberiusz (Tiberius Claudius Nero, po adopcji Tiberius Iulius Caesar): 19 VIII 14-16 III 37 Kaligula (Gaius Iulius Caesar z przydomkiem Caligula): 18 III 37-24141 Klaudiusz (Tiberius Claudius Nero Drusus): 25141-13X54 Neron (Lucius Domitius Ahenobarbus, po adopcji: Tiberius Claudius Nero Drusus Germanicus Caesar lub Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus): 13X54-9 VI68 Galba (Servius Sulpicius Galba): 6 VI 68-15 I 69 Otho (Marcus Salvius Otho): 151-25IV 69 Witelliusz (Aulus V(tellius): 2I-20XII69 Wespazjan (Titus Flavius Vespasianus): 1 VII 69-23 VI79 Tytus (Titus Flavius Vespasianus): 1 VII 71 (razem z ojcem, sam od 23 VI79)-13 IX 81 Domicjan (Titus Flavius Domltianius): 14IX81-18IX96 Nerwa (Marcus Cocceius Nerva): 18 IX 96-25198 Trajan (Marcus Ulpius Traianus): 28198 (adopcja ze strony Nerwy odbyła się we wrześniu 97 r.; Trajan otrzymał wówczas równe z Nerwą prawa)-8 VIII 117 Hadrian (Publius Aelius Hadrianus): 11 VIII 117-10 VII 138 Antoninus Pius (Titus Aurelius Fulvius Boionius Arrius Antoninus, po adopcji: Titus Aelius Caesar Antoninus): 11138 (data adopcji, faktyczne objęcie władzy 10 VII 138)7 III 161 Marek Aureliusz (Marcus Annius Verus, po adopcji: Marcus Aelius Aurelius Verus): Caesar 5 XII 139, Augustus 7 III 161-17 III 180 Lucjusz Werus (Lucius Aelius Aurelius Commodus za życia Antonina Piusa, później Lucius Aurelius Verus): 7III 161-początek 169 (razem z Markiem Aureliuszem) Awidiusz Kasjusz (Gaius Avidius Cassius): kwiecień (drugi tydzień?)-połowa lipca 175 Kommodus (Lucius Aelius Aurelius Commodus Antoninus): Caesar 12 X166, pier­ wsza tribunicia potestas 27X1176, Augustus 177 (ale sam panuje od 17 III 180) - 31 XII 192 Pertinaks (Publius Helvius Pertinax): 11-28 III 193 Didiusz Julianus (Marcus Didius Severus Iulianus): 28 III-I VI193 Septymiusz Sewer (Lucius Septimius Severus Pertinax): 9IV 193-411211 Pescenniusz Niger (Gaius Pescennius Niger Iustus): kwiecień 193-październik 194 Klodiusz Ałbinus (Decimus Clodius Septimius Albinus): Caesar maj/czerwiec 193, Augustus koniec 195 bądź początek 196-1911197 Karakalla (Septimius Bassianus Caracalla, jako cesarz: Marcus Aurelius Antoninus): Caesar 196 (u boku ojca Septymiusza Sewera), Augustus 3 V 198 (razem z ojcem a od wrześ­ nia/października 209 razem z ojcem i bratem Getą, od 411211 razem z bratem, sam od 27II212)-8IV217 327

Geta (Publius Septimius Geta): wrzesień/październik 209 (razem z ojcem Septymiuszem Sewerem i bratem Karakallą, od 4II211 z bratem)-27 II212 Makryn (Marcus Opellius Macrinus): HIV217-8VI218 Diadumenian (Marcus Opellius Diadurrienianus Antoninus): Caesar jesień 217 (u boku ojca Makryna), Augustus koniec maja 218-8 VI218 Heliogabal (Varius Avitus, jako cesarz: Marcus Aurelius Antoninus): 16 V 218-11 III 222 Aleksander Sewer (Alexianus Bassianus, jako cesarz: Marcus Aurelius Severus Alexander): Caesar 10 VII 221, Augustus 11 III 222 — między styczniem a marcem (prawdopodob­ nie między 18II a 9 III) 235 Maksymin Trak (Gaius Iulius Verus Maximinus): między styczniem a marcem (prawdo­ podobnie między 18II a 9 III) 235-między polową maja a 27 VII 238 Werus Maksymus (Caius Iulius Verus Maximus): Caesar (u boku ojca Maksymina Traka) między 71 a 16 V236-między połową maja a 27 VII 238 Gordian I i II (Marcus Antonius Gordianus Sempronianus Romanus Africanus Senior, Marcus Antonius Gordianus Sempronianus Africanus lunior): początek marca-25 III 238 (panowali wspólnie 20 lub 22 dni) Pupien i Balbin (Marcus Clodius Pupienus lub Pupenius Maximus, Decimus Caelius Calvinus Balbinus): przed 22 V-przed 29 VIII 238 (panowanie trwało 99 dni) Gordian III (Marcus Antonius Gordianus): Caesar przed 22 V 238 (razem z Pupienem i Balbinem), Augustus przed 29 VIII 238-244 (dokładniejsza data nie jest obecnie do ustalenia) Filip Arab (Marcus Iulius Philippus); między 1 a 14 III 244-przed 111X249 Filip II (Marcus Iulius Philippus): Caesar być może od początku panowania ojca Filipa Araba (dies Caesaris 15 VIII), Augustus: nieco przed 30 VIII247-przed 111X249 Pakacjan (Tiberius Claudius Marinus Pacatianus): 248-początek 249 Jotapian (Marcus Jotapianus): 248 (nieco po Pakacjanie) wkrótce zabity Uranius Antoninus (Lucius Julius Aurelius Sulpicius Uranius Antoninus): 248-253/254 Decjusz (Gaius Messius Quintus Decius Traianus): czerwiec 249 (obwołany przez armię, uznany przez senat między 29 VIII a 16X249)-15 VIII 251 Herenniusz Etruskus (Quintus Herennius Etruscus Messius Decius): Caesar kwiecień-maj lub jesień 249 (u boku ojca Decjusza razem z bratem?), Augustus (razem z ojcem i bra­ tem) maj 251-15 VIII 251 Hostilian (Gaius Valens Hostilianus Messius Quintus): Caesar razem z bratem Herenniuszem? u boku ojca Decjusza (kwiecień-maj lub jesień 249), Augustus maj 251 (razem z ojcem i bratem, następnie od 15 VIII 251 razem z Trebonianem Woluzjanem)-listo­ pad 251 Juliusz Priskus (Titus Julius Priscus): 250 (krótkie rządy w Filippopolis) Juliusz Licinianus (Julius Valens Licinianus) początek 251-usunięty przed marcem 251 Trebonianus Gallus (Gaius Vibius Trebonianus Gallus): 15 VIII 251 (razem z Hostilianem i synem Woluzjanem, z synem od listopada 251)-sierpień 253 Woluzjan (Gaius Vibius Afinius Gallus Veldumianus lub Veldumius): Caesar 15 VIII 251, Augustus przed październikiem 251 (razem z ojcem Trebonianem i Hostilianem, od listopada 251 z ojcem)-sierpień 253 Emilian (Marcus Aemilius Aemilianus): 24VII-22X253 Walerian (Publius Licinius Valerianus): wrzesień 253-wzięty do niewoli przez Persów 328

pod koniec wiosny lub na początku lata 260 (data niepewna, G. Łopuszański jest zda­ nia, że wypadek ten wydarzył się pod koniec 259 r.) Gallien (Publius Licinius Egnatius Gallienus): wrzesień 253 (razem z ojcem Walerianem, sam od wzięcia ojca do niewoli)-nieco po końcu sierpnia 268 Licyniusz Walerian (Publius Cornelius Licinius Valerianus): Caesar druga połowa 257-po­ czątek 258 (u boku ojca Galliena i dziadka Waleriana częściowo razem z bratem Saloninem) Salonin (Publius Cornelius Licinius Saloninus Valerianus): Caesar przed 10 XII 257 (razem z ojcem Gallienem i dziadkiem Walerianem, krótko z bratem Licyniuszem), Augustus koniec wiosny-początek lata 260 (ginie wkrótce) Makrian (Titus Fulvius Iunius Macrianus): po wzięciu do niewoli Waleriana: pod koniec 259? na początku lata 260? (razem z bratem Quietusem) -koniec 261 Quietus (Titus Fulvius Iunius Quietus): po wzięciu do niewoli Waleriana: pod koniec 259? początek lata 260? (razem z bratem Makrianem)- listopad/grudzień 260 Regalianus-258 lub 259 TZW. CESARZE GALIJSCY;

Postumus (Marcus Cassianus Postumus): czerwiec/lipiec 260-lipiec/sierpień 269 Laelienus: czerwiec/lipiec 269 Marius: lipiec/sierpień-październik/listopad 269 Victorinus: październik/listopad (dwa dni po śmierci Mariusza) 269-listopad/grudzień 271 Tetrikus (Gaius Pius Esuvius Tetricus): listopad/grudzień 271-między 1 1274 a lutym /marcem 274 (poddanie się Aurelianowi) Aureolus (Marcus Acilius Aureolus): przed końcem sierpnia 268 -ok. maja 269 Klaudiusz II (Marcus Aurelius Valerius Claudius): sierpień/wrzesień 268-kwiecień 270 Quintillus (Marcus Aurelius Claudius Quintillus): kwiecień 270-połowa 270 (po 77? dniach) Aurelian (Lucius Domitius Aurelianus): pierwsza połowa (maj?) 270-październik/listopad 275 Vaballath (Lucius Aurelius Septimius Vaballathus Athenodorus): 269-połowa 272 Zenobia: 270/271-połowa 272 Tacyt (Marcus Claudius Tacitus): koniec 275-maj/czerwiec 276 Florian (Marcus Annius Florianus): maj/czerwiec 276-lipiec/sierpień 276 Probus (Maccus Aurelius Probus): lipiec/sierpień 276-po 28 VIII 282 Proculus: 281 Bonosus: 281 Karus (Marcus Aurelius Carus): po 28 VIII 282-lato (może lipiec) 283 Karinus (Marcus Aurelius Carinus): Caesar (u boku ojca razem z bratem Numerianem): 282 (data dzienna bliska cesarskiej aklamacji ojca), Augustus początek 283-początek285 Numerian (Marcus Aurelius Numerianus): Caesar (u boku ojca Karosa razem z bratem Karinusem) 282 (data dzienna bliska dacie aklamacji ojca), Augustus: lato 283-jesień 284. Dioklecjan (Gaius Valerius Diodes, jako cesarz: Gaius Aurelius Valerius Diocletianus): 17 lub 20X1 (albo 17IX) 284-1 V 305 329

Rozdział IX. METROLOGIA EWA WIPSZYCKA

1 WSTĘP Teiminem metrologia określam> dyscyplinę, której zadaniem jest studiowanie miar uży­ wanych prze/ minione społeczeństwa. Termin pochodzi od greckiego słowa metron ozna­ czającego miarę. Dla czytelnika współczesnego przyzwyczajonego do systemu metrycznego uderzającą cechą miai starożytności jest ich niesłychana różnorodność. Poszczególne miasta, państwa plemiona, krainy posługiwały się odrębnymi zespołami jednostek do mierzenia i ważenia Wewnątrz tego samego organizmu państwowego z reguły współistniały różne systemy Powołanie do życia nowego nie eliminowało poprzedniego, który był w stanie przetrwać setki lat. Gruntowne wyjaśnienie przyczyn i sensu tej różnorodności znajdzie czytelnik w książce W. Kuli, Miary i ludzie, Warszawa 1970, we wstępnych rozdziałach (I-V) Wprawdzie zajmuje się on głównie czasami nowożytnymi, ale jego rozważania ogólne wyjaśniają podstawowe kwestie z tej dziedziny i dla epok wcześniejszych. Skracając i upraszczając jego wywody powiedzmy, że utrzymy warne się rozmaitych typów miar było wynikiem wielu czynników oddziaływujących jednocześnie. Należy się liczyć z: przywiązaniem do tradycji; powszechnie odczuwanym związkiem między niezależnością polityczną a własnym systemem miar; funkcjonalnością poszczególnych miar dobrze odpowiadających miejscowym warun­ kom obrotu i produkcji; brakiem istotnej, zarówno technologicznej, jak i psychologicznej, potrzeby precyzji i uniformizacji; - zainteresowaniem niektórych grup społecznych w utrzymaniu wielości miar ułatwiają­ cej wyzysk'i nadużycia. Oczywiście starożytność znała procesy unifikacyjne. Wystąpiły one w Grecji poczy­ nając od okresu Wielkiej Kolonizacji, w Italii od III w. p.n.e. Szły one w dwu kierunkach. Po pierwsze, rozpowszechniały się identyczne nazwy dla jednostek podstawowych (ale nie wszystkich — znamy mnóstwo nazw miar używanych wyłącznie lokalnie). Najczęściej też stosunki między elementami systemu były takie same (ale tu już odchylenia były znaczniej­ sze niż w poprzednim wypadku), odmienne natomiast pozostawały wartości absolutne. Po drugie, pewne systemy (w grę wchodzą nie tylko nazwy czy stosunki między miarami, ale i ich wartość absolutna) zdobywały sobie większą popularność ze względu na dominację handlową lub polityczną pewnych miast (np. w Grecji eginecki i eubejsko-attycki; od cza-

333

sów hellenistycznych aleksandryjski). Istotną rolę w procesie ujednolicenia miar odegrały monarchie hellenistyczne i Rzym. Władcy tych państw (czy zespoły urzędników w wypadku republiki rzymskiej) najczęściej nie narzucali swoich systemów, wystarczyło jednak, że trzeba było płacić podatki wedle określonych miar i wag a intendentury ich olbrzymich armii posługiwały się nimi, aby wprowadzić je przynajmniej do oficjalnego, „państwowego" obrotu. W każdym jednak przypadku, niezależnie od tego, czy do przyjęcia nowego syste­ mu skłoniły względy gospodarcze czy polityczne, stare miary funkcjonowały nadal. Poszczególne rodzaje miar formowały się niezależnie od siebie w toku praktyki; na pewnymjednak etapie poddano je zabiegowi podporządkowania w celu stwo­ rzenia systemu, którego poszczególne elementy stały do siebie w prostych stosunkach liczbowych. Tak np.: dłoń, stopa, palec, ramiona, krok były początkowo zupełnie auto­ nomicznymi wielkościami, ale następnie ułożono je w pewien ciąg, w którym każdy ele­ ment wyżej położony stanowił wielokrotność poprzedniego. Przedmiotem dyskusji wśród nowożytnych i współczesnych metrologów pozostaje kwestia, czy miary długości, powierz­ chni, objętości, wagi zostały ze sobą tak skorelowane, aby tworzyć systemy zamknięte. W starożytności być może podejmowano próby budowania wtórnych systemów zamknię­ tych, przynajmniej w odniesieniu do części miar (np. w Rzymie), ale wątpliwe wydaje się ich powodzenie a jeszcze w większym stopniu wątpliwe jest przeniknięcie tego faktu do świadomości społecznej. Systemy antyczne, o których będzie dalej mowa w rozdziale, nie objęły wszystkich miar. Pozostały poza nimi takie, ważne w życiu codziennym jednostki, jak np. ładunek osła, muła, człowieka, wiązki (siana, drewien), dystans pokonany w toku jednodniowego marszu. Czynnikiem stabilizującym miary, i to zarówno stosunki między miarami (np. ile chojniksów wchodzić miało w skład miary objętości medymna), jak i ich wielkość abfolutną, była interwencja władzy państwowej. Wydawano odpowiednie przepisy prawne, wzorce miar przechowywano w świątyniach czy specjalnych budynkach publicznych. Nadzór nad nimi powierzano bądź specjalnym urzędnikom (np. w Atenach metronomom), bądź obciążano tym obowiązkiem urzędników kontrolujących obrót na targach, zaopa­ trzenie miasta w żywność. W niektórych wypadkach oddawano te sprawy ważniejszym urzędnikom w danym momencie. Z tego tytułu kontrola miar mogła przypaść nawet gimnazjarsze. W okresie ustalania systemów miar Grecy znajdowali się pod bardzo silnym wpływem uformowanych już wcześniej systemów wschodnich. Ślady ich oddziaływania na Greków (a za ich pośrednictwem i na Rzymian) są wyraźnie widoczne. Dominujący był zwłaszcza wpływ miar pochodzących z Mezopotamii i szeroko na wschodzie (Syria, Palestyna, miasta fenickie) używanych, stosunkowo mniej ważne były miary egipskie. Badając antyczne miary pamiętać wypada, że starożytni nie dysponowali wzor­ cami doskonałymi. Ich wykonanie nie było możliwe ze względów technicznych. Prymitywne wagi, niedostatecznie czułe nie mogły sygnalizować niewielkich niedokładności. Precyzja nie była, co ważniejsze, zawsze potrzebna. Jeśli zostawimy na boku lekarzy przyrzą­ dzających leki wedle recept i rzemieślników czy kupców mających do czynienia z krusz­ cami szlachetnymi, reszcie społeczeństwa niezbyt dokładne wzorce miar wystarczały. Wrażliwość użytkowników na niedokładności miar była bardzo różna. Na powtarzające się odchylenia wagi monet in minus rynek reagował szybko. Na znaczne często odchyle­ nia w wadze odważników służących do ważenia produktów pospolitych zazwyczaj nie 334

zwracano uwagi. Możemy założyć, że z im większą jednostką miar mamy do czynienia, tym jej precyzyjność przedstawia więcej do życzenia. Antyczni metrolodzy doprowadzili np. do korelacji między stopą a miarami służącymi do określania odległości, ale tych nie umiano zmierzyć inaczej niż z grubsza. Stąd próby obliczenia długości stopy drogą kon­ frontacji przekazanych przez źródła odległości dających się przeliczyć na stopy z wyni­ kami współczesnych pomiarów zakończyły się fiaskiem.

2. ŹRÓDŁA DO BADAŃ NAD ANTYCZNĄ METROLOGIĄ Najważniejsze, oczywiście, są dla oas zachowana antyczne wzorce miar. Znaleziska przypadkowe i wykopaliska archeologiczne dostarczają nam przede wszyst­ kim licznych odważników. Najstarsze raalozžskn pochodzą z egejskiego okresu dziejów Grecji. Odważniki miały najczęściej postać kaczek, głów byka lub spłaszczonych cylindrów. Najbardziej interesującym zabytkiem jest fcięta piramida (wys. 0,42 m) o czworokątnej podstawie, ozdobiona płaskorzeźbą przedstawiającą ośmiornicę, z otworem u góry (w wielu egejskich odważnikach występuje taki otwór, służący niegdyś do zawieszania ich na vradze). Odważniki Grecji klasycznej przybierały rozmaite postaciš zgodnie z lokalną tradycją i fantazją tego, kto je zamawiał czy wykonywał. Najczęstsze byly plakietki ołowiane, brązowe, ceramiczne lub kamienne opatrzone napisem i reliefem sygnalizującym ich wag§. Na odważnikach attyckich zazwyczaj przedstawiano amfory, żółwie, delfiny, p ó f e ^ c s . Zdarzały się też kule kamienne, piramidki, imitacje kości. Większość odważników rzym­ skich miała postać spłaszczonych kamiennych lub metalowych kul. Część z zachowanych zabytków greckich nosi napis děmosion zazwyczaj w skrócie sygnalizujący oficjalny cha­ rakter miary. Niekiedy notowano tytuł urzędników, którzy wzorzec sprawdzili i gwaran­ towali jego dokładność. Stosunkowo rzadsze są wzorce innych miar. Posiadamy kilkanaście egzemplarzy łokcia z Egiptu w postaci lasek drewnianych i prętów metalowych opatrzonych napisem. Stopą rzymska była kilkakrotnie odwzorowywana na nagrobkach (np. -Tytusa Statiliusza Apera, Gnejusza Kossutiusza). W pobliżu Terracina na skale znajdują się wyrzeźbione dwie stopy. W muzeach przechowuje się pewną ilość metalowych linijek będących wzorcami stóp rzymskich. Posiadamy również wzorce miar objętości Używane w starożytności Na ogół nie są to egzemplarze oficjalne, a więc te, które przechowywano w świątyniach, ale raczej wzorce potwierdzone przez odpowiednich urzędników, którzy zezwalali na umieszczenia na nich napisu głoszącego zgodność z wzorcami oficjalnymi. Większość z nich wykonana jest z ceramiki (podczas gdy wzorce oficjalne robiono z metalu, gdyż ten dawał się precy­ zyjnie modelować). W większości dotarły do nas w postaci fragmentarycznej. Dla metro­ logów szczególnie cenne są następujące zabytki: 1) waza typu olps z Aten z napisem děmo­ sion; 2) cylinder z płaskim wylewem z Aten z napisem děmosion i wizerunkiem sowy słu­ żący do mierzenia ciał sypkich; 3) tzw. Congius Farnese (od nazwiska włoskiej arystokra­ tycznej rodziny posiadającej ten zabytek), naczynie mosiężne ze śladami złocenia z napi­ sem (ILS 8628): Imp(eratore) Caesare Vespas(iano) VI T(ito) Caes(are) Augíusti) f(ilío) IIII cos(= consulibus) mensurae exactae in Capitolio p(ondo) (dsceia), z któfego wynika,

335

że wzorzec został wykonany w 75 r. (za 6 konsulatu cesarza Wespazjana i 4 jego syna Tytusa) i równy był 10 librom wedle miar przechowywanych na Kapitolu. Antyczne wzorce miar mają dla nas zasadnicze znaczenie przy przeliczaniu miar antycznych na system metryczny. Jednak wykorzystanie ich napotyka na poważną przeszkodę, jaką jest nienajlepszy stan zachowania. Stosunkowo najlepiej znoszą czas wzorce wykonane z twardych minerałów w rodzaju granitu czy bazaltu. Przy wzor­ cach metalowych trzeba brać pod uwagę nie tylko uszkodzenia mechaniczne i korozję powierzchni, ale i procesy chemiczne zmieniające skład metalu również i w głębi a w kon­ sekwencji wagę i rozmiary. Nawet odwoływanie się do specjalisty mineraloga czy metalurga nie zawsze daje współczesnemu metrologowi gwarancję poprawnych obliczeń. Ponadto wiemy dobrze, że poszczególne egzemplarze wzorców różniły się od swych pierwowzorów i między sobą już w momencie wykonania. Autor klasycznej, i ciągle podstawowej, publi­ kacji odważników greckich E. Pernice (Griechische Gewichte, Berlin 1894) stwierdzał wahania in plus do 25%, in minus do 10%. Osiągnięcie znacznej precyzji w toku ich pro­ dukcji nie zawsze było w starożytności możliwe czy też uznawane za niezbędne. Trudności wynikają też z braku jasnych kryteriów datowania obiektów znajdowanych poza dobrze prowadzonymi wykopaliskami. Nawet jednak w wypadku zabytków odkrytych w precy­ zyjnie datowanej warstwie trzeba założyć, że mogły one funkcjonować bardzo długo zanim trafiły do ziemi a więc mogą być o wiele starsze niż inne przedmioty z tej samej warstwy. Rozbieżności w rozmiarach czy wadze mogły przecież wynikać również ze zmian, którym miary ulegały w toku wieków. Bardzo cennym źródłem dla poznania systemu miar wagi są antyczne monety. Czytelnik przekona się, że z reguły nazwy mniejszych jednostek wagi są identyczne z naz­ wami jednostek monetarnych. Z pewnością były produkowane ze znaczną starannością. Mimo to odchylenia wagowe między sztukami należącymi do tych samych serii bywają poważne i to nawet wtedy, gdy były wybijane wg tzw. systemu techniki alpezzo, to znaczy gdy powinny mieć wagę identyczną (w przeciwieństwie do techniki al ntarco, przy której była wymagana określona waga dla całej serii a nie dla jej poszczególnych składników). Próbowano uzyskać informacje o miarach długości przez badanie rozmiarów i pro­ porcji dobrze zachowanych budowli. Czyniono to głównie w odniesieniu do świą­ tyń greckich. Metrolodzy nie są jednak zgodni w ocenie rezultatów takich obliczeń. Wreszcie ogromnie cenny materiał zawarty jest w pismach antycznych metro­ logów. Znajdują się one w zbiorze opracowanym przez F. Hultscha: Reliquiae Scriptorum Metrologicorum, t. I-II, Lipsiae 1882. Zachowane utwory pochodzą z okresu cesarstwa rzymskiego, starsze przepadły. Obok utworów o tematyce ściśle metrologicznej w rachubę wchodzą także tablice metrologiczne, które dołączano do fachowej literatury medycznej. Ułatwiały one prawidłowe sporządzanie lekarstw przez lekarzy praktykujących na obsza­ rach, na których obowiązywały inne systemy miar niż w ojczyźnie autorów. Teksty antycz­ nych metrologów umożliwiają nam ustalenie stosunków między rozmaitymi typami miar i pozwalają, pod warunkiem posiadania danych absolutnych odnoszących się do jednostek w jednym systemie, na obliczenie wartości jednostek w innych systemach. Metrolodzy współcześni wykorzystują ponadto rozporządzenia w sprawie posługi­ wania się miarami i wagami zachowane głównie w postaci inskrypcji oraz teksty literac­ kie i dokumenty (papirusy, inskrypcje) wspominające o miarach z rozmaitych okazji. 336

3. UWAGI PŘÁRŤYČŽNÉ Wiadomości podane niżej dotyczą przede wszystkim miar ogólnie przyjętych w Grecji czy w Rzymie. Miary lokalne miast greckich, italskich czy miast prowincjonalnych cesar­ stwa rzymskiego nie są tu uwzględnione. Informacji o nich należy szukać w literaturze wskazanej w bibliografii. Przeliczenia na system metryczny zostały ograniczone do miar, którymi posługują się teksty literackie i dokumenty powstałe w Atenach, Aleksandrii i w Rzymie bądź w kręgach „metrologicznie" od nich zależnych. Czytelnik powinien zda­ wać sobie sprawę z tego, że jedynie stosunki między rozmaitymi jednostkami w poszczegól­ nych działach są zazwyczaj ustalone w sposób pewny. Natomiast niezmiernie dyskusyjne są w większości wyniki przeliczeń na system metryczny. Rozbieżności między współczes­ nymi metrologami są bardzo pospolite. Wszystkie wartości są podane z przybliżeniem. Ponadto warto pamiętać o następującym niebezpieczeństwie: solidniejsze podstawy posia­ damy przy obliczeniu jednostek mniejszych, a wartość jednostek większych uzyskujemy przez mnożenie tych danych, wybierając niemal zawsze jedną z wachlarza możliwości. Skutki takiego czy innego wyboru przy mnożeniu przez duże liczby będą poważne, np. posiadamy szereg wartości wagowych drachmy attyckiej w określonym okresie. Odchy­ lenia 'W setnej części grama^przy obliczaniu wagi talentu (= 6000 drachm) dadzą już róż­ nice w setkach gramów.

4. MIARY DŁUGOŚCI GRECKIE MIARY DŁUGOŚCI Podobnie jak wiele innych ludów Grecy początkowo mierzyli przedmioty porównując je do długości rozmaitych części ciała^Wynika to niedwuznacznie z nazw jednostek przezna czonych do pomiaru mniejszych długości. Bardzo szybko (jeszcze przed VII w. p.n.e.?) doszło do powiązania tych poprzednio niezależnych od siebie jednostek w jeden zwarty system. Podstawą jego była stopa (pons), której wielkość była rozmaita: powszechnie używana w architekturze = 0,294-0,296 m i 0,326 m; olimpijska = 0,320 m; eginecká = = 0,333 m. Stopę dzielono na cztery szerokości dłoni (palaistě lub palaste) i 16 szerokości palca (daktylos). Przy pospolicie używanej w Attyce stopie równej 0,296 m, dłoń = 0,074 m, a palec = 0,0185 m. Rzadziej spotykamy inne jednostki budzące zainteresowanie metro­ logów i przez nich głównie wzmiankowane, ale mające mniejsze zastosowanie praktyczne: kondylos (członek palca) = 2 palcom, dichas (pół stopy = dwie szerokości dłoni; lichas (odległość między kciukiem a czubkiem palca wskazującego przy otwartej dłoni) = 10 palcom; spithamě (odległość od czubka małego palca do czubka kciuka przy rozpostartych palcach) = 12 palcom; pygmě (od łokcia do nasady palców) = 18 palcom; pygdn (od łokcia do pierwszych kostek przy dłoni zamkniętej) = 20 palcom. Obcym wtrętem prze­ jętym z Egiptu był pěchys (łokieć liczony do czubków palców). Długość łokcia ustalono na 2V2 stopy. Rozmiary jego wahały się od 0,440 dó 0,525 m. W Egipcie ptolemejskim 22 — Vademecum historyka t. 1

337

i rzymskim posługiwano się rozmaitymi łokciami. „Łokieć nilowy", inaczej zwany „świę­ tym", służył do pomiarów Nilu i przez całą starożytność nie ulegał zmianom. Osobnym łokciem mierzono tkaniny, był to tak zwany łokieć tkacki = 0,385 m. Gdy stopa była jednostką zbyt małą, aby być przydatną, posługiwano się następującymi miarami długości: béma (krok) = dwie i pół stopy; orgyia (długość rozpostartych ramion liczonych od czub­ ków palców) = 6 stóp; akaina (pręt) inaczej zwany kalamos (trzcina) = 10 stóp; plethron (długość bruzdy, po wyoraniu której należało dać odpocząć wołom) = 100 stóp; stadion (dystans, który można było przebiec z maksymalną szybkością bez odpoczynku) = 600 stóp. W zależności od rozmiarów stóp otrzymujemy różne wielkości dla stadionu. Przy często używanej stopie attyckiej = 0,296 m stadion = 177,6 m. Od Persów Grecy przy­ jęli miarę odległości zwaną parasctngą zrównując ją z 30 stadiami. W źródłach spotykamy ponadto jeszcze inne miary, używane jednak rzadziej: diaulos: podwójny stadion; hippi­ kom tor wyścigowy dla rydwanów = 4 stadia. Schoinos, miara pochodzenia egipskiego przejęta przez Greków, liczyła 12 000 łokci (ok. 6300 m) i mogła równać się 30-40 stadiom (w zależności od długości stadionu). Odległości między miejscowościami określano często liczbą dni marszu.

RZYMSKIE MIARY DŁUGOŚCI

'

s

Podstawową jednostką rzymskich miar długości była stopa: pes. Wydaje się, że nie uległa ona zmianom przynajmniej poczynając od końca III w. p.n.e., tzn. od okresu, gdy zaczy­ namy mieć źródła pozwalające badać rzymski system miar. Pomiary zabytków dają 0,296 m z wahaniami ± 5 milimetrów. Mniejsze jednostki, na które dzielono stopę, noszą te same nazwy co jednostki wagi, na które dzielono librę: dodrans (3/^), bes (%), triens (}l3), ąuadrans (VJ, sextans (}j^, uncia O/ia). semiuncia i1/^, sicilicus (V48)Odległości mierzone osobnymi miarami. Były to: gradus Ckxo)í) passus (podwójny krok); pertica (tyczka); actus (długość bruzdy wýoranej przez woły bez zatrzymania dla wypo­ czynku); miliarium lub milia passuum — w skrócie milia (tysiąc kroków). W nie znanym nam momencie, zapewne wcześnie, zrównano passus z 5 stopami, tworząc następujący system (wg A. Segré, Metrologia e circolazione monetaria degli antichi, Bologna 1928, s. 141): Miliarium Actus Pertica Passus Gradus Pes

1478 35,47 2,956 1,478 0,739 0,296

m m m m m m

1 1 41 2 / 3 500 12 1000 24 2000 48 5000 120

1 2 4 10

1 2 5

1

n,

1

Podobnie jak Grecy, i Rzymianie adoptowali łokieć: cubitus, miarę pochodzenia egipskiego, która nie dała się włączyć w rzymski system. Zrównano ją z 1% stopy, ustalając długość na 0,444 m.

338

5. MIARY POWIERZCHNI Powszechnie używana przez Greków miara plethron wywodziła się z praktyki rolniczej: oznaczała przestrzeń, którą mogła zaorać para wołów w ciągu jednego dnia. Jej rozmiary zostały ustalone na kwadrat o bokach równych jednemu plethron (por. miary długości), tj. 100 stopom. Przy stopie (bierzemy najpopularniejszą w Attyce) = 0,296 m, plethron = = 2960m2 (=10 000 stóp kwadratowych). W niektórych krainach (np. na Sycylii i w Cyrenajce) posługiwano się jednostką zwaną medimnos — oznaczała obszar, który można było obsiać jednym medimnosem zboża. W Egipcie ptolemejskim i rzymskim w powszechnym użyciu była arura (właściwie arourd) — stara miara faraónská (poświadczona już w czasach IV dynastii), równa kwa­ dratowi o boku 100 łokci. Przy łokciu 0,525 m, arura równała się 2756 m2, przy łokciu 0,450 m, arura = 2025 m2. W Rzymie najpospolitszą miarą powierzchni, używaną przez cały uchwytny w źródłach okres, było iugerum. Podobnie jak w Grecji plethron, iugerum pierwotnie oznaczało obszar, który para wołów (stąd nazwa od jugum = jarzmo) może zaorać w ciągu dnia. Było to pole o bokach 120 i 240 stóp (ok. 35,5 X 71) = 2520,6 m2. Gdy istniała potrzeba posługi­ wania się większymi jednostkami, stosowano heredium = 2 iugera, centuria = 200 iugera i saltus = 800 iugera. W praktyce rozmiary heredium i centurii przy pomiarach towarzy­ szących zwłaszcza zakładaniu kolonii mogły odbiegać od wskazanych wyżej w zależności od jakości i obszaru ziemi, która była do dyspozycji.

6. MIARY POJEMNOŚCI Miary pojemności wywodzą się z naczyń, w których przechowywano takie produkty, jak oliwa, wino, miód, ziarno, mąka, suszone owoce (czytelnikowi trzeba przypomnieć, że były to naczynia gliniane, drewnianymi beczkami we wczesnych epokach w basenie Morza Śródziemnego w ogóle nie posługiwano się). Ponieważ innych naczyń używano do płynów, innych do artykułów sypkich, ustalono dla nich osobne serie miar. Przy dużych jednost­ kach miary o tej samej nazwie miały różną pojemność w zależności od tego, czv były przeznaczone do mierzenia oliwy czy wina.

GRECKIE MIARY POJEMNOŚCI

Najczęściej używane miary dla płynów nosily następujące nazwy: metrites (lub amphoreus czy kados), hěmiamphorion („pół amphoreus"), chous, dikotylon („dwa kotylé") inaczej zwany xestěs, kotylé, hemikotylion („pół kotylé), oxybaphon, kyathos (szereg malejący). Ich absolutna wartość ulegała znacznym wahaniom lokalnym. Podstawowa jednostka kotyłe mogła liczyć ok. 0,21 do ponad 0,33 litra. Ponadto największa miara, metretes, była mniej­ sza lub większa w zależności od ilości chous, które się w nim mieściły: od 8 do 12. Poniższa 22»

339

tabela podaje wartości zaproponowane-przez O. Viedebantta, Forschungen zur Metrologie des Altertums, Abhandlungen der Koniglichen Sáchsischen Gesellschaft derWissenschaften, Philol.-hist. KL, t. III (1917), s. 69 dla systemu attyckiego ustalonego wedle tradycji przez Solona (początek VI w. p.n.e.): Metrětěs (amphoreus, kados) Chous Dikotylon (xestěs) Kotylě Hěmikotylion Oxybaphon Kyathos

21,744 1 2,718 1 0,453 1 0,22651 0,11331 0,05661 0,03771

1 8 48 96 192 384 576

1 6 12 24 48 72

1 2 4 8 12

1 2 4 6

1 2 3

1

n,

Wedle tego samego autora metretes w systemie egineckim wynosił 3J,071. Miary attyckie będące w obiegu w okresie hellenistycznym i rzymskim przedstawiały się następu­ jąco (wg A. Segré, op. cit., s. 133): metretes 39, 39 1 (z 12 chous), chous 3,274, xestes 0,548, kotylé 0,274, hěmikotylion 0,137, oxybaphon 0,068, kyathos 0,044. Podstawową i ogólnie przyjętą jednostką miar dla ciał sypkich w Grecji był medimnos. Jego mniejsze jednostki przedstawiają się w sposób następujący: Medimnos Hekteus Hěmiekton Choinix Xestěs Kotylě

1 6 12 48 96 192

1 2 8 16 32

1 4 8 16

1 2 4

1 2

1

Wartość absolutna medimnosu podlegała wahaniom. W systemie attyckim (wg O. Vie­ debantta, op. cit., s. 60) liczył 43,5 litrów, w egineckim 62,141. W okresie hellenistycznym, podobnie jak metretes, medimnos uległ zwiększeniu i równał się 51,8 1 (dane A. Segré, op. cit., s. 13). W Egipcie ptolemejskim i rzymskim posługiwano się nie medimnosem, lecz artabą {artabe). Najczęściej używana artaba miała 40 chojniksów. Obok niej spotykamy artaby większe, o ponad 46 chojniksach, i mniejsze, o ^38, 30, 29 chojniksach. Pojemność chojniksa zbliżała się do 1 litra (wg O. Viedebantta, op. cit., s. 60 — 0,90, wg A. Segré, op. cit., s. 23 — 0,98 1). Specyficznie egipską miarą było również naubion, stosowane wy­ łącznie do mierzenia ziemi przy kopaniu kanałów i wznoszeniu tam. W okresie ptolemejskim był to sześcian o boku 2 królewskich łokci (1 = 0,525 m), w rzymskim — 3 królewskich łokci.

RZYMSKIE MIARY POJEMNOŚCI

Rzymianie przejęli swe miary pojemności od Ateńczyków. System raz ustalony (w III w. p.n.e.?) nie podlegał poważniejszym zmianom aż po czasy bizantyńskie. Podstawową jed­ nostką zarówno dla płynów, jak i dla ciał sypkich był sextarius = 0,545 1, Tablica miar dla płynów (wg A. Segré, op. cit., s. 133): 340

Quadrantal, zwa­ ny również 1 amphora 26,20 1 Urna 13,10 1 2 8 Congius 3,27 1 0,545 1 48 Sextarius 80 Libra 0,327 1 0,274 1 96 Hemina Quartarius 0,136 1 192 Acetabulum 0,068 1 384 0,0455 1 576 Cyaíhus