Język polski. Vademecum maturalne [PDF]
Gdynia: Operon, 2010. — 420 s.To kompleksowy program przygotowań do matury skierowany do nauczycieli i ich maturzystów!
148 94 24MB
Polish Pages [210]
Papiere empfehlen
![Język polski. Vademecum maturalne [PDF]](https://vdoc.tips/img/200x200/jzyk-polski-vademecum-maturalne.jpg)
Datei wird geladen, bitte warten...
Zitiervorschau
D onata D om inik-Staw icka Ewa Czarnota
iilE "
“J
L r
a
a
L.r:sa i t /
r .,U i - D - I J *«111
lL
j
s:
¿3 la^uaJ
Laáai
f
| l
| f \ B
J l
p
,iK
l i k i i LaG dL
Vademécum maturalne 2011
p D P E ^ O N G d y n i a
SPIS TREŚCI
W s tę p ........................................................................................................................................................................................................ 5 I. H IS T O R IA L IT E R A T U R Y .................................... ............................................................................ ................................... 7 I. B i b l i a ................................................................................................................................................................................... 7 2'. A n iy k g r e c k i i rz y m s k i..... ........................................................................................................................................ 13 L e k t u r y ............................................................................................................................................................................ 2 5 3 . Ś r e d n io w ie c z e ............................................................................................................................................................. 2 9 L e k t u r y ....................................... ............... .......................... ........................................................................................ 4 0 4 . R e n e s a n s ........................................................................................................................ . ................................. 4 7 L e k t u r y ............................................................................................................................................................................ 6 5 5 . B a r o k .......................................................................................... 70 L e k tu ry
......................................................................................
85
ó . O ś w ie c e n ie ................................................................................................................................................................... 9 0 L e k t u r y ............................................................. ............................................................. ............................................ 1 0 2 7 . B u rz a i n c ip ó r ......................................................................................................................................................... 1 0 8 L e k tu ry ................................................................................................................................................................ 1 1 0 8 . R o m a n ty z m ................................................................................................................................................................. 1 1 3 L e k t u r y ................ 125 9 . P o z ytyw izm ................................................................................................................................................................ 1 4 0 L e k t u r y ................................................................................................................................................. ....................... 1 4 8 1 0 . M ło d a P o ls k a ........................................................................... 152 L e k t u r y ....................................................... 1 1. D w u d z ie s to le c ie m ię d z y w o je n n e ...................................................................................................................
162 169
L e k t u r y ................................................................................... .................................................................................... 1 81 1 2 . L ite ra tu r a w s p ó łc z e s n a ........................................................................................................................................ 1 9 0 L e k t u r y ............................................................. ........................................................................................................... 2 12 1 3 . T e a tr i d r a m a t - o d a n ty k u p o cza sy w s p ó łc z e s n e ............................................................................... 2 3 3 T a b e la - P rą d y u m y s ło w e ia r ty s ty c z n e .................................................................................................................. 2 4 5 K a le n d a r iu m o p o k ......................................................... 247 I I . K S Z T A Ł C E N IE J Ę Z Y K O W E ....................................................................................................................................... 2Ó2 1. 2. 3. 4.
H is to ria ję z y k a ......................................................................................................................................................... S ty liz a c ja ję z y k o w a ................................................................................................................................................ F u n k c je ję z y k o w e .............................................................................. S t y l...............................................................................................
262 265 266 267
5 . K u ltu ra ję z y k u .......................................................................................................................................................... 2 6 8 6 . J ę zyk ja k o syste m z n a k ó w ................................................................................................................................. 2 6 8 7. P ro ces k o m u n ik a c ji ję z y k o w e j......................................................................................................................... 2 6 9 8 . D ia le k ty i g w a r y . . , .................................................................................................................................................. 2 6 9 9 . Z a p o ż y c z e n ia w ję z y k u p o ls k im ..................................................................................................................... 2 7 0 1 0. C h a ra k te ry s ty c z n e z ja w is k a ję z y k o w e z a c h o d z ą c e w e w s p ó łc z e s n e j p o ls z c z y ź n ie 275 1 1 . C h a ra k te ry s ty c z n e c e c h y ję z y k a i stylu d o b y s ta r o p o ls k ie j i ś r e c łn io p o ls k ie j........................ 2 7 6 1 2 . C h a ra k te ry s ty c z n e 1 3 . C h a ra k te ry s ty c z n e
c e c h y ję z y k a i stylu te k s tó w o k re s u r o m a n ty z m u ......................................... 2 7 7 c e c h y ję z y k a i stylu te k s tó w o k re s u p o z y ty w iz m u ......................................... 2 7 7
1 4 . C h a ra k te ry s ty c z n e 15. C h a ra k te ry s ty c z n e
c e c h y ję z y k a i stylu te k s tó w o k re s u M ło d e j P o ls k i....................................... 2 7 8 c e c h y ję z y k a i s ty lu te k s tó w o k re s u m ię d z y w o je n n e g o ............................. 2 7 7
I I I . S Ł O W N IK M O T Y W Ó W L IT E R A C K IC H .................................................................
281
A n i o ł .................................................... .. ....................................................................................................................................... 281 B o h a te rs k a ś m ie r ć .................................................................................................................................................................. 2 8 5 B u n t ................................................................................................................................................................................................ 2 8 8 C ie r p ie n ie - M ę k a P a ń s k a .................................................................................................................................................. C z ło w ie k - is to ta b łą d z ą c a ................................................................................................................................................ D o m ............................................................................................ G ó r a ...............................................................................................................................................................................................
293 294 298 302
K o b ie ta ....................................................... 306 L u s tr o ............................................................................................................................................................................................. 31 1
m m m *
Spi s
ł r e i ci
WSTĘP
M ia s t o ............................................................................................................................................................................................ 3 I 4 M i ło ś ć ........................................................... .......................................................... .................................................................... 3 2 0 M o ty w y b ib lijn e i m ito lo g ic z n e ........................................................................................................................................ 3 3 0 .................... — .................... O g ró d P ie lg rz y m - tu ła c z i w ę d ro w ie c ....................................................................................................................................... P oeta ś w ia d o m s w e j w ie lk o ś c i.......................................................................................................................................... P o e z ja .................................................................................................................................................. ........................................ P o w s ta n ie ....................................................................................................................................................................................
337 3 41 34 5 348 353
S a m o tn o ś ć ................................................................................................................................................................................... 3 5 7 S e n ................................................................................................................................................................................................ 3 6 1 S z a le ń s tw o ................................................................................................................................................................................... 3 6 5
O d d a je m y w tw o ja rę c e p u b lik a c ję Ję zyk p o l s k i . V a d e m é c u m m a t u r a l n e , d z ię k i k tó r e j le p ie j i ł a tw ie j p r z y g o tu je s z się d o e g z a m in u d o jr z a ło ś c i, n ie z a le ż n ie o d w y b r a n e g o p o z io m u . C h o c ia ż p u b li k a c ja ta jest a d r e s o w a n a p rz e d e w s z y s tk im d o u c z n ió w o s ta tn ic h k la s lic e u m o g ó ln o k s z ta łc ą c e g o , lic e u m p r o f ilo w a n e g o i te c h n ik u m , m o ż e b y ć w y k o rz y s ty w a n a ta k ż e p rz e z u c z n ió w k la s m ło d s z y c h , k tó rz y c h c ie lib y w c z e ś n ie j r o z p o c z ą ć p r z y g o to w a n ia d o m a tu r y lu b s z u k a ją d o d a tk o w e j p o m o c y d o s a m o d z ie ln e j n a u k i w d o m u , n a p rz y k ła d p o d c z a s p r z y g o to w y w a n ia się d o s p ra w d z ia n ó w . C e le m n in ie js z e j p u b lik a c ji jest u s y s te m a ty z o w a n ie o r a z z g r o m a d z e n ie w je d n y m to m ie w ie d z y n ie z b ę d n e j n a m a tu r z e . P rze jrz y s ty i u p o r z ą d k o w a n y u k ła d tre ś c i u ła tw i z n a le z ie n ie p o trz e b n y c h in
S z a ta n .......................................................................................................................................................................................... 3 6 7
fo r m a c ji b e z k o n ie c z n o ś c i k o r z y s ta n ia z d o d a tk o w y c h k s ią ż e k . V a d e m é c u m o b e jm u je b o w ie m c a ły
Ś w ia tło ................................................................. .............................. ...................................................................................... .
370
z a k re s m a te r ia łu r e a liz o w a n e g o n a le k c ja c h ję z y k a p o ls k ie g o o ra z tre ś c i o k r e ś lo n e w in fo r m a to r z e
T a n ie c ............................................................................................................................................................................................ 3 7 3 T h e a t r u m m u n d i ....................................................................................................................................................................... 3 7 7 W o d a . . . . . . . ................................................................................................................................................................................. 3 8 0
m a tu r a ln y m ’ ja k o w y m a g a n ia e g z a m in a c y jn e . Z a g a d n ie n ia , k tó re z n a la z ły się w v a d e m é c u m , n a le ż ą d o trz e c h o b s z a ró w te m a ty c z n y c h . P ierw szy
IV. W s k a z ó w k i , j a k z d a ć z s u k c e s e m e g z a m i n m a t u r a l n y z ję z y k a p o l s k i e g o ....................... 3 8 8 V. L is ta l e k t u r o b o w i ą z k o w y c h .................................................................................................................................. 4 0 4
h is to r y c z n o lite r a c k ie u ję to w n a s tę p u ją c e m o c łu ly : ra m y c z a s o w e t p o d ło ż e h is to ry c z n e e p o k i, g łó w
In d e k s p o j ę ć .............................................................................................................................................................................. 4 0 5
d e fin ic je te r m in ó w lite r a c k ic h , c h a ra k te ry s ty k o p r ą d ó w p a n u ją c y c h w ó w c z a s w sztu ce , a n a k o ń c u
In d e k s n a z w is k i p o s t a c i...................................................................................................................................................... 4 0 8 In d e k s u tw o r ó w lite r a c k ic h ................................................................................................................................................ 41 1
k a ż d e g o r o z d z ia łu z a m ie s z c z o n o o m ó w ie n ia n a jw a ż n ie js z y c h le k tu r z d a n e g o o k re s u . Taki p o w ta
z n ic h to h is t o r ia lit e r a t u r y , p r z e d s ta w io n o w p o r z ą d k u c h r o n o lo g ic z n y m , w e d łu g e p o k . In fo r m a c je ne n u rty lite r a c k ie i s y lw e tk i n a jw a ż n ie js z y c h p rz e d s ta w ic ie li, s w o is te c e c h y lite r a tu r y d a n e g o o k re s u ,
rz a ln y u k ła d u ła tw ia s z y b k ie p rz e ś le d z e n ie i p o r ó w n a n ie z ja w is k I u tw o r ó w n a p rz e s trz e n i d z ie jó w . L iczn e re p r o d u k c je d z ie l, przecie w s z y s tk im m a la r s tw a i a rc h ite k tu ry , k o r e s p o n d u ją z te k s ta m i lit e r a c k im i i e p o k a m i. D o p e łn ie n ie m te j części jest ta b e la p r z e d s ta w ia ją c a p r ą d y u m y s ło w e i a rty s ty c z n e o ra z k a le n d a r iu m e p o k . O s o b n y ro z d z ia ł p o ś w ię c o n o h is to r ii te a tru - ro z p a try w a n e j o d a n ty k u a ż p o c za sy w s p ó łc z e s n e . D r u g a czę ść v a d e m é c u m d o ty c z y p r o b le m ó w z d z ie d z in y k s z t a łc e n ia ję z y k o w e g o , r o z p a tr y w a n y c h z d w ó c h p e rs p e k ty w : w u ję c iu h is to ry c z n y m o r a z p r o b le m o w y m . P rz e d s ta w io n e z o s ta ły w n ie j c h a ia k te r y s ty c z n e z ja w is k a ję z y k o w e z a c h o d z ą c e w k o le jn y c h e ta p a c h r o z w o ju p o ls z c z y z n y , p o c z y n a ją c o d c z a s ó w ś re d n io w ie c z a . P o n a d to o m ó w io n o tu p o d s ta w o w e z a g a d n ie n ia i te r m in y z z a k r e su w ie d z y o ję z y k u , ta k ie ja k styl i s ty liz a c je ję z y k o w o , k u ltu r a ję z y k a , z a p o ż y c z e n ia , g w a r y i d ia le k ty, p ro c e s k o m u n ik a c ji ję z y k o w e j. W o s ta tn ie j czę ści p u b lik a c ji o m ó w io n o n a jp o p u la r n ie js z e m o t y w y lit e r a c k ie p o d e jm o w a n e w c ią g u w ie k ó w p rz e z lw ó r c ó w ró ż n y c h d z ie d z in k u ltu ry . M a tu rz y s ta z d o b ę d z ie tu w ia d o m o ś c i i w s k a z ó w k i p o m o c n e w p r z y g o to w y w a n iu r e fe r a tó w i p r e z e n ta c ji m a tu r a ln y c h z ję z y k a p o ls k ie g o . V a d e m é c u m z o s ta ło u z u p e łn io n e o d o d a te k W s k a z ó w k i, jcik z d a ć z s u k c e s e m e g z a m i n m a t u r a ln y z ję z y k a p o ls k ie g o . Z a w ie r a o n p r a k ty c z n e w s k a z ó w k i d o ty c z ą c e p r z y g o to w a n ia p re z e n ta c ji u s tn e j, k o m p o z y c ji p is e m n e j p ra c y m a tu r a ln e j o r a z r o z w ią z y w a n ia te s tu s p r a w d z a ją c e g o u m ie ję t n o ś ć c z y ta n ia ze z r o z u m ie n ie m n a p o z io m ie p o d s ta w o w y m , a ta k ż e w s k a z ó w k i d o ty c z ą c e k o m p o z y c ji p is e m n e j p rc ic y m a tu r a ln e j n a p o z io m ie ro z s z e rz o n y m . D o d a tk o w o z a m ie s z c z o n o o b o w ią z u ją c ą lis tę le k tu r. N a k o ń c u p u b lik a c ji z n a jd u ją się in d e k s y k lu c z o w y c h p o ję ć , n a z w is k i u tw o ró w , u ła tw ia ją c e o d s z u k iw a n ie ty c h in f o r m a c ji w te k ś c ie . Z n a k o m ity m u z u p e łn ie n ie m v a d e m é c u m jest p u b lik a c ja Ję zyk p o l s k i . M a t u r a 2 0 1 1. M a t e r i a ł y d la m a t u r z y s t y . D z ię k i n ie j m o ż e s z ć w ic z y ć o ra z s p ra w d z a ć s w o je u m ie ję tn o ś c i w z a k re s ie r o z w ią z y w a n ia z a d a ń , k tó r e p o ja w ią się w a rk u s z u m a tu r a ln y m . Z a c h ę c a m y c ię ta k ż e d o o d w ie d z in n a s z e j s tro n y in te r n e to w e j w w w .m a tu r a .o p e r o n .p l, g d z ie z n a j d z ie s z w ie le p rz y d a tn y c h in f o r m a c ji, a ta k ż e d o d a tk o w e m a te r ia ły , k tó re p o m o g ą ci jeszcze s k u te c z n ie j p r z y g o to w a ć się d o m a tu ry .
^
1I n f o r m a t o r m a t u r a ln y o d 2 0 0 8 ro k u z ję z y k a p o ls k ie g o , W a rs z a w a 2 0 0 7 , lu b n a s tro n ią C e n tr a ln e j K o m is ji E g z a m in a c y jn e j
(viVAv.cku.edii.pl).
O
R o m a n B ra n d s ta e tte r, B i b l i o , o j c z y z n o m o j a ( fr a g m e n t)
B iblia to n a d e w szystko księga św ięta; za w ie rają ca historię nie tylko n a ro d u w y b ra n e g o , lecz
B ib lio , o jc z y z n o m o ja , B ib lio , m o ja z ie m io p o ls k a , G a lile js k a I fr a n c is z k a ń s k a
ccilej ludzkości, d o której p rze m a w ia Bóg i któ rą ku sobie p o d n o s i [...}.
0 wy, k sięg i m o je g o d zie ciń stw a , P is a n e d w u ję z y c z n ą m o w ą , P o ls k ą h e b r a js z c z y z n ą ,
Jednakże B iblia jest nie tylko p ra w d z iw y m słow e m Bożym , a le
h e b r a js k ą p o ls z c z y z n ą , D w u r n o w ą ś w ię tą 1 je d y n ą .
w e m lud zkim . Palrząc o d słrony
W s z y s tk o jest w T o b ie , C o k o lw ie k p r z e ż y łe m . W s z y s tk o jest w T o b ie , C o k o lw ie k k o c h a łe m .
jednocześnie p ra w d z iw y m s ło ludzkiej, zjaw iskow ej, ó w w y m ia r lud zki ksiąg świętych rzuca się p rzem o żn ie i z ła tw o ścią w oczy. Jako s łow o ludzkie Pi sm o Święte jest zespołem te k stów literackich, któ re z a jm u ją Biblia
poczesne m iejsce w literaturze św iata; są to d z ie ła łiterackie n a ro d u w y b ra n e g o i p o czą tków
B ib lia jest z b io re m k s ią g u w a ż a n y c h przez ż y d ó w (S tary Testam ent) i c h rz e ś c ija n (Stary i N o w y Testam ent) za k sięg i św ięte. S p is a n a z o s ta ła w języku h e b ra js k im , g re c k im i a rc im c js k im , o d re n e sa n su tłu m a c z o n a jest n a języki n a ro d o w e . P o w s ta w a ła n a p rz e s trz e n i w ie lu w ie k ó w : S tary Testam ent ocl X d o II w ie k u p .n .e ., N o w y Testam ent m ię d z y p ie rw s z ą p o ło w ą i w ie k u i d ru g ą p o ło w ą li w ie k u n.e. S tary Testa m e n t s k ła d a się z 3 9 k s ią g (m .in . z P ię c io k s ię g u , czyli To ry, K sięgi H io b a , K sięgi K o h e łe ta , K sięgi P sa lm ó w ), N o w y T estam ent tw o rz ą E w a n g e lie w e d łu g : św. M a rk a , św. M a te u s z a , św. Łukasza i św. J a n a , K się g a A p o k a lip s y , D zie je A p o s to ls k ie i Listy A p o s to ls k ie (jest to w e rs ja w e d łu g k a n o n u h e b ra js k ie g o i p ro te s ta n c k ie g o , k a n o n k a to lic k i, u c h w a lo n y n a S o b orze T ry d e n c k im w XVI w ie k u , o b e j m u je 4 6 k s ią g S ta re g o Te rtcim e ntu i 2 7 k s ią g N o w e g o Testam entu). Pochodzenie ksiąg Starego Testamentu pozostaje nieustalone, tradycja przypisuje a utorstw o Pięcioksięgu M ojżeszow i, a Księgi Psalm ów k ró lo w i D a w id o w i. B a d an ia n au ko w e n a d Biblią d o w o d z ą , że a u to ra m i p ism byli a n o n im o w i m ędrcy, uczeni i ka p ła n i żydowscy żyjący w różnych w iekach ~ stąd istniejące w Piśmie Świętym różnice w stylu, ś ro dka ch w yrazu, w p o g lą d a c h i filozofii. N o w y Testament został spisany przez czterech apostołów , za a u to ra listów uw aża się przede w szystkim św. Pawia.
Michcil Amot, Stworzenia aiowioka (ok. 1510)
chrześcijaństw a, któ re pow stały w ciąg u przeszło tysiąca lat, o d w ie ku Xli! p rzed Chr. d o ł w ie ku p o C hr. (...) W lite ra turze b ib lijn e j w y różn ia się sie d e m tak zw anych w iększych lite ra ckich m o d e li ro dza jo w ych : h is to rio g ra fia , p ra w o , teksty p ro rockie, liryka , lite ra tu ra m ą d ro ściow a (g n o m iczn a), a p o k a lip ty k a , list. W p o lu ka ż d e g o z tych w iększych struktur ro dza jo w ych m o żna znaleźć jeszcze w iele m niejszych fo rm lu b g a tu n k ó w literackich (ro do w o dy, sagi, e p o peje, w yrocznie, przypow ieści, a le g o rie , hym ny, lam entacje). K a z im ie rz B u k o w s k i, B ib lia a lite ra tu ra p o ls k a , 1 9 8 4
Lucas Cranach Slarszy Raj (ok. 1510)
H istoria
iifo ra iu ry
Psalmy
Księga Rodzaju - poemat o stworzeniu świata i człowieka K s ię g a R o d z a ju z w a n a le ż K s ię g ą G e n e s is (gr. g e n e s i s 'p o c h o d z e n ie ') p r z e d s ta w ia k o sm o g o n ię b ib lijn ą - w y o b ra ż e n ie n a te m a t s tw o rz e n ia ś w ia ta i c z ło w ie k a p rz e z B o g a . K s ię g a u k a z u je z a te m B o g a ja k o k re a to ra , s tw o r z y c ie la
i
p ra w o d a w c ę ,
p o w o łu ją c e g o
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia © w lite r a tu r z e : J o h n M ilt o n , Raj u t r a c o n y Ja n K o c h a n o w s k i, p ie ś ń C z e g o c h cesz o d nc/s, Pa n ie W espcrzjcm K o c h o w s k i, P s a lm A
w s z y s tk o d o is tn ie n ia . D a je o d p o w ie d z i n a o d w ie c z n e p y ta n ia n u rtu ją c e c z ło w ie k a : s k ą d
F ra n c is z e k D io n iz y K n ia ź n in , O w ie l k o ś c i B o g a . P s a lm 1 0 3
w z ią ł się ś w ia t, s k ą d w n im z ło (u n d e m a /u m )
Franciszek K a rp iń s k i, K ie d y ra n n e w s ta ją zorze
•*-‘ 3
i d o b r o , s k ą d c z ło w ie k .
G e o r g e G o r d o n B y ro n , K a in
’- ‘■i
K s ię g a R o d z a ju z a w ie ra r ó w n ie ż o p is E d e n u - r a js k ie g o o g r o d u , h is to rię u p a d k u p ie r w szych lu d z i: A d a m a i Ewy, k tó rz y w b r e w B o ż e
Ju liu sz S ło w a c k i, N a d r z e w i e z a w is / wąż,
m u z a k a z o w i z e r w a li o w o c z d rz e w a p o z n a n ia
A lb e r t C a m u s , C z ł o w i e k z b u n t o w a n y
d o b ra
J o h n S te in b e c k , N a w s c h ó d o d E d e nu Je rzy A n d rz e je w s k i, Teraz n a c i e b i e z a g ł a d a
I l “ ii
d
i z ła ,
o ra z
o p o w ie ś ć
o
b ra to b ó jc z e j
z b r o d n i K a in a , k tó ry z z a z d ro ś c i z a b ił s w o je g o b r a ta A b la .
B a ll a d y n a T a d e u s z M ic iń s k i, Ka in
Z b ig n ie w H e r b e r t, M o d l i t w a p a n a C o g i t o -p o d ró ż n ik a C z e s ła w M iło s z , Sł o ń c e 0 w m a la r s tw ie : S ta n is ła w W y s p ia ń s k i, w itr a ż B ó g O j c i e c - St a ń się! M ic h a ł A n io ł, fre s k i ze s k le p ie n ia K a p lic y
Psalm jest to ro d z a j pie śn i re lig ijn e j w y w o d z ą c y się z tra d y
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia
cji h e b ra js k ie j. Psalm y b ib lijn e p o w s ta ły m ię d z y XI a IV w ie
© d o w y k o rz y s ta n ia w p re z e n ta c ja c h d o ty c z ą cych : m o ty w u r a ju , s tw o rz e n ia ś w ia ta , p r o b le m a ty k i w in y i k a ry
terz D a w id ó w
k ie m p..n.e. A u to rs tw o części
W e s p a z ja n K o c h o w s k i,
7 n ich p rz y p is u je się k ró lo w i
P sa lm o d ia p olska Z y g m u n t K ra s iń s k i, Ps a l
D a w id o w i (1 01 0 - 9 7 0 p.n .e ). Są o n e e le m e n te m litu rg ii w szystkich k o ś c io łó w c h rz e ś c i
m y p r z y s z ło ś c i
ja ń s k ic h . T e rm in e m lite ra c k im
W ig ilii K o rn e l U je js k i, O j c o w s k i
„p s a lm " o k re ś la się liryczn y u tw ó r m o d lite w n y p o w s ta ły n a w z ó r p ie śn i s ła ro le s ta m e n -
C y p r ia n N o r w id , Psa lm
p salm , Skargi Jerem iego T e o fil L e n a rto w ic z ,
rę b n io n y z Pism a Ś w ię te g o i w y d a n y o s o b n o ja k o m o d li
N a d rze ka m i B a b ilo n u Tadeusz M ic iń s k i, Psalm 127 K a z im ie ra liła k o w ic z ó w n a ,
te w n ik n a z y w a m y p s a łte rz e m . W re n e s a n s ie p o w s ta ło k ilk a
M o d l i t w a za n i e p r z y j a c i ó ł J u lia n T u w im , to m K w i a t y
tłu m a c z e ń p s a lm ó w n u język p o ls k i, z któ ry c h Psałterz D a w i d ó w J a n a K o c h a n o w s k ie g o
polskie
to w ych. Z b ió r p s a lm ó w w y o d
u w a ż a n y jest za a rc y d z ie ło r o
T a d e usz N o w a k , Ps a lm y p r z e k ła d y p s a lm ó w C z e s ła w a M iło s z a i L e o p o ld a
d z im e j liry k i.
S ta ffa
S y k s ty ń s k ie j: Stw or zen ie c z ł o w i e k a , Gr ze ch pie rw sz y ch r o d z i c ó w i w y p ę d z e n i e ich z ra ju J a n B ru e g e i i P eter Pciuł R u b e n s , O g r ó d Edenu i grzech p ie rw szych r o d z ic ó w
w lite r a tu r z e : J a n K o c h a n o w s k i, P sa ł
© cło w y k o rz y s ta n ia w p re z e n ta c ja c h d o ty c z ą c y c h :1'p s a l m u ja k o g a tu n k u w y p o w ie dzi liryczn e j, re la c ji p oe ta - Bóg, c z ło w ie k - Bóg
Księga Hioba N a le ż ą c a d o p is m S ta re g o T e s ta m e n tu K s ię g a H io b a p o w s ta ła m ię d z y V a III w ie k ie m p .n .e . K s ię g a m ó w i o se n s ie n ie z a w in io n e g o c ie r p ie n ia , b ó lu w p is a n e g o w lu d z k ą e g z y s te n c ję . H io b , c z ło w ie k d o b ry , b o g o b o jn y i s p r a w ie d li wy, w w y n ik u z a k ła d u m ię d z y B o g ie m a s z a ta
Jon Bruogul i Poler Paul Rubons,
mEtdrościowe
n e m z o s ta je p o d d a n y p r ó b ie . S p a d a ją n a n ie g o n ie w y tłu m a c z o n e p la g i - c h o r o b a , u tra ta
Ogród Edenu i grzech pierwszych rodziców (XVff w.)
d o b y tk u i b lis k ic h - w s z e lk ie c ie r p ie n ia , k tó ry c h m o ż e d o ś w ia d c z y ć c z ło w ie k n a s w o je j d ro d z e . H io b z a d a je p y ta n ie o p rz y c z y n ę ty c h k lę s k , z a p o c z ą tk o w u ją c ty m s a m y m w ie lk ą tra d y c ję te o d y c e i - fu n d a m e n ta ln e g o p y ta n ia o p rz y c z y n ę is tn ie n ia w ś w ie c ie i lu d z k im ż y c iu z la , k tó re ta k tr u d n o z a a k c e p to w a ć w o b lic z u n ie s k o ń c z o n e g o d o b r a S tw órcy. K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia (§> w lite r a tu r z e : J a n K o c h a n o w s k i, Tren XVI A clcim M ic k ie w ic z , czę ść III D z ia d ó w
L ite r a tu r a u k a z u je K a in a r ó ż n o r o d n ie . N a p r z y k ła d A lb e r t C a m u s w C z ł o w i e k u z b u n t o w a n y m
A n n a K a m ie ń s k a , H i o b i m ło d z ie n ie c , O d e j
c a łk o w ic ie ro z g rz e s z a g o ja k o p ie rw s z e g o n o s i
ście H i o b a , M o d l i t w a H io b a A lb e r t C a m u s , D żu m a G u s ta w H e r lin g - G r u d z iń s k i, W ieża
c ie la f ilo z o fii b u n tu tw ó r c z e g o ; b u n tu p r z e c iw s ta w ia ją c e g o się „ o k r u t n e m u i k a p r y ś n e m u b ó s tw u , k tó r e b e z p r z e k o n y w a ją c y c h u z a s a d n ie ń w o li
K a ro l W o jty ła , H io b
o fia r ę A b la o d o fia r y K a in a i p rz e z to w y w o łu je p ie rw s z e z a b ó js tw o " .
@ w m a la r s tw ie : A lb r e c h t D ü re r, H i o b z żo ną
G io s a r iu s z o d s ta r o ż y t n o ś c i d o p o z y ty w iz m u ,
G a s p a r e T ra v e rs !, H io b
p o d re c ł. T a d e u s z a P a tr z a łk i, 1 9 9 2
0 w ję z y k u : z w ią z e k fr a z e o lo g ic z n y „ h io b o w a w ie ś ć " ( z ła , tr a g ic z n a w ia d o m o ś ć ) © d o w y k o rz y s ta n ia w p re z e n ta c ja c h d o ty c z ą cych : ró ż n y c h p o s ta w c z ło w ie k a w o b e c c ie r p ie n ia , m o ty w u c ie rp ie n ia n ie z a w in io n e g o ,
Tyrjon, Kain i A bel{\57Q-]57b)
SrudniowmczHu mmiaUiru pnuristawiującu Hioba z żoną
m o ty w u te o d y c e i
HTSTtlBTft L I T Ë R A T Ï Ï H Î I
Biblia ;
Księga Koheleta K o h e le t o z n a c z a m ę d rc a , te g o , k tó ry p r z e m a
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia
w ia n a z g ro m a d z e n iu p o d n io s ły m , filo z o fic z n y m ję z y k ie m , p e łn y m s y m b o li, m e ta fo r.
© w lite r a tu r z e :
K s ię g o K o h e le ta z a w i e r a r o z w a ż a n i a n a d p r z e m ija n ie m ,
c e le m
nad
n ie łr w a fo ś c ią .
fe g o
i sensem
ż y c ia
c z ło w ie k a ,
P rz e s ła n ie m
K s ię g i
J a n K o c h a n o w s k i, Tren XI D aniel N a b o ro w s k i, M a rno ś ć M ik o ła j S ęp S z a rz y ń s k i, S o n e t V. O n i e t r w a ł e j m i ł o ś c i rz e c z y ś w i a t a fe g o
jest p r z e ś w ia d c z e n ie , że p ię k n o i ra d o ś ć są je d y n ie u lo tn ą c h w ilą , n io s ą c ą w s o b ie z a p o
Ja n T w a rd o w s k i, O d a d o r o z p a c z y C z e s ła w M iło s z , P io s e n k a
w ie d ź n ie u c h r o n n e j ś m ie rc i. D w a d z ie ś c ia ra z y
A n n a K a m ie ń s k a , N a d z i e j a
a u t o r w y p o w ia d a s ło w a : „ M a r n o ś ć n a d m a r
K a ro l W o jty ła , Tr yp ty k rz ym sk i ® w m a la r s tw ie :
n o ś c ia m i i w s z y s tk o m a r n o ś ć " (V a n ita s v a n ifa tu m
et
o m n ia
va n ila s).
N ic
n ie
u jd z ie
p rz e d ś m ie rc ią - b o g a c tw o , u c ie c h y ż y c ia , lu d z k ie d o k o n a n ia , w s z y s tk o to n ic o ś ć . F ilo z o f ia K s ię g i K o h e le ta to e g z y s te n c ja łiz m w b ib l i j n e j s z a c ie . J e d y n y m r a t u n k ie m c z ło w ie k a - w o b e c u ło m n o ś c i je g o e g z y s te n c ji - je s t w ia ra w B o g a .
G e o rg e s d e la Tour, M a r i a M a g d a l e n a Po k u tu j ą c a N ic o la s P o u ssin , Et in A r c a d i a e g o T ycja n , M i ł o ś ć n i e b i a ń s k o i m i ło ś ć z i e m s k a 0 d o w y k o rz y s ta n ia w p r e z e n ta c ja c h d o ty c z ą c y c h : m o ty w u p r z e m ija n ia , p o s ta w y c z ło w ie k a w o b e c p r o b le m ó w e g z y s te n c ja ln y c h
Przypowieści biblijne P rzyp ow ie ść, in a cze j p a r a b o la (gr. p a r a b o l e ' z e st a w ie n i e , p o r ó w n a n ie '}, b y ła g a tu n k ie m lite ra c k im u p ra w ia n y m w sta ro ż y tn o ś c i. F ilo z o fo w ie
ce ch y je d n o s tk o w e , lecz ja k o p rz y k ła d y u n iw e r sa ln ych p o s ta w , p ra w rz ą d z ą c y c h lu d z k im ży c ie m , re la c ji c z ło w ie k a ze ś w ia te m . M i a n e m p rz y
S o krate s i A rysto te le s p is a li p rz y p o w ie ś c i, k o rz y
p o w ie ści m o ż e m y o k re ś lić z a łe m w ie le u tw o ró w
s ta ją c z ich a s p e k tu d y d a k ty c z n e g o . Pierwszą c zę śc ią n a u k i z a w a rte j w p a r a b o li jest p rz y k ła d z ży c ia ilu s tru ją c y d a n y p r o b le m , k tó ry u ła tw ia
lite ra c k ic h z ró ż n y c h e p o k , k tó re s p e łn ia ją z a ło że n ia g a tu n k o w e i z a w ie ra ją zaw sze a k tu a ln e
d o ta rc ie d o słu c h a c z a . D ru g i s k ła d n ik o p o w ie ś c i p a r a b o lic z n e j ieży w sfe rze m o ra iis ty c z n e j i o d w o łu je się d o w yższych id e i. P rz e d s ta w io n e sytu a c je i p o s ta c i są isto tn e n ie ze w z g lę d u n a sw oje
g e lijn e s łu ż ą o b ja ś n ie n iu ta je m n ic K ró le s tw a B o ż e g o o ra z w y m a g a ń m o ra ln y c h s ta w ia n y c h d o b re m u c h rz e ś c ija n in o w i.
p ra w d y m o ra ln e . N a to m ia s t p rz y p o w ie ś c i e w a n -
Apokalipsa według św. Jc A p o k a lip s a (gr. a p o k a l y p s i s 'o b ja w ie n ie , o d s ło n ię - : c ie t a j e m n i c y ') z a w ie ra o b ra z y , k tó re sq w y o b r a ż e n ie m k o ń c a ś w ia ta - A rm a g e d o n u , cz y li o s ta te c z nych zm agań d o b ra ze z te m , i S ądu O s ta te c z n e g o . S y m b o lic z n y i ta je m n ic z y u tw ó r jest p r ó b ą o b ja ś n ie n ia sensu d z ie jó w . C e c h u je g o w i z jo n e rs tw o i z a g a d k o w a , w ie lo z n a c z n a s y m b o lik a . A p o k a lip s a r o z u m ia n a p o to c z n ie o z n a c z a k a ta k liz m , o s ta te c z n ą z a g ła d ę lu d z k o ś c i. O b ja w ie n ie św. J a n a p o w s ta ło w c z a s a c h p rz e ś la d o w a n ia c h rz e ś c ija n za czasów p a n o w a n ia rz y m s k ie g o c e s a rz a N e r o n a (la ła 6 0 . n .e .) i D o m ic ja n a (p o c z ą te k la t 9 0 . n .e .). D r u g ą część A p o k a lip sy św. J a n n a p is a ł n a w y g n a n iu , n a w y s p ie P a lm o s, d o k ą d z o s ta ł z e s ła n y ja k o b is k u p Efezu w 9 5 ro k u , za rz ą d ó w c e s a rz a D o m ic ja n a . P rz e s ła n ie m m o r a l n ym A p o k a lip s y m ia ła b yć w ie rn o ś ć C h ry s tu s o w i. K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia © w lite r a tu r z e : A d a m M ic k ie w ic z , W i d z e n i e k s i ę d z a P i o t r a (Ił! c zę ść D z i a d ó w ) Z y g m u n t K ra s iń s k i, N i e - B o s k a k o m e d i o J u liu s z S ło w a c k i, G e n e z i s z D u c h a Jan K asprow icz, h ym ny (np. Dies ira e , Święty Boże, Święty Mo c n y ) M a r ia P a w lik o w s k a -J a s n o rz e w s k a , M o d l i t w a J e rz y L ie b e r t, J e ź d z i e c Z b ig n ie w H e r b e r t, U w r ó t d o l i n y C z e s ła w M iło s z , P i o s e n k a o k o ń c u ś w i a t a J a n T w a r d o w s k i, B o ję s i ę T w o je j m i ł o ś c i
J u liu s z S ło w a c k i, K o r d i a n
© w m a la r s tw ie : J a n v a n E yck, A d o r a c j a B a r a n k a A lb r e c h t D ü re r, C z t e r e c h j e ź d ź c ó w A p o k a l i p s y El G r e c o , O t w a r c ie p i ą t e j p i e c z ę c i A p o k a l i p s y H a n s M e m łin g , S ą d O s t a t e c z n y M ic h a ł A n io ł, S ą d O s t a t e c z n y , fre s k w K a p lic y
A d a m M ic k ie w ic z , III część D z i a d ó w ( p rz y p o w ie ś ć Z e g o ty , p rz y p o w ie ś c i K s ię d z a P io tra } T a d e u sz G a jc y , W e z w a n ie
S ykstyń skie j © d o w ykorzystanie« w p re z e n ta c ja c h d o ty c z ą c y c h : m o ty w u k o ń c a ś w ia ta i S ą d u O s ta te c z n e g o
K o n ty n u a c je i n a w i ą z a n i a 0 w lite ra tu rz e :
H an s M om lin g, Sqd Ostateczny (Ira g m o n t) (1464-1473)
J u lia n T u w im , L it an ia . T a d e u s z R ó ż e w ic z , P r ze p a ś ć A n to n i S ło n im s k i, Ten je s t z o jc z y z n y m o je j A n n a K a m ie ń s k a , G r a n ic a - r ę k o p i s z n a l e z i o n y w e śn ie A lb e r t C a m u s , D ż u m a J e rz y A n d rz e je w s k i, C i e m n o ś c i k r y j ą z i e m i ę F ra n z K a fk a , Proces © w m a la rs tw ie : R e m b ra n d t, P o w r ó t sy n a m a r n o t r a w n e g o V in c e n t v a n G o g h , M i ł o s i e r n y S a m a r y t a n i n w e d ł u g D e la c ro ix
Rembrandt, Miłosierny Samarytanin (ok. 1640}
© d o w y k o rz y s ta n ia w p re z e n ta c ja c h d o ty c z ą cych : p o w ie ś c i p a r a b o lic z n e j, m iło ś c i ( o jc o w s k ie j, b liź n ie g o , d o B o g a , B o g a d o c z ło w ie k a }, p rz e b a c z e n ia , m iło s ie rd z ia
Symbolika apokaliptyczna 0 B a r a n e k - s y m b o l C h ry s tu s a 0 A lfa i O m e g a - p ie rw s z a i o s ta tn ia lit e r a g r e c k ie g o a lf a b e tu , c z y li p o c z ą te k i k o n ie c ® N ie w ia s ta o b le c z o n a w s ło ń c e - o b r a z M a tk i B o ż e j i K o ś c io ła # s m o k /b e s tia - s y m b o l p r z e c iw n ik a B o g a , s z a ta n p r ó b u ją c y z n is z c z y ć d z ie ło M e s ja s z a © lic z b y : trz y - lic z b a s y m b o liz u ją c a T ró jc ę Ś w ię tą , o z n a c z a p o tr z y k r o ć ś w ię te g o B o g a ; c z te ry - s y m b o l k o s m ic z n e j c a ło ś c i: c z te ry s tr o n y ś w ia ta , c z te ry p o r y r o k u , tr o n u B o ż e g o s trz e ż e c z w o ro z w ie r z ą t, p o o tw a r c iu c z w a r te j p ie c z ę c i z ja w ia się c z te re c h je ź d ź c ó w A p o k a lip s y ; s ie d e m - b i b l i j n a m ia r a c z a s u , s ió d m y d z ie ń ś w ię ty , k s ię g a z a m k n ię ta n a s ie c łe m p ie c z ę c i o z n a c z a ta je m n ic ę , s ie d e m tr ą b je s t z a p o w ie d z ią B o ż y c h w y r o k ó w , s m o k z s ie d m io m a g ło w a m i je s t s y m b o le m s z a ta n a ; d z ie s ię ć - s y m b o l d o s k o n a ło ś c i, a w z n a c z e n iu n e g a ty w n y m - s y m b o l m o c y s z a ta ń s k ie j © j e ź d ź c y A p o k a l i p s y - s y m b o liz u ją w o jn ę , g łó d , z a r a z ę i ś m ie r ć © z w ie r z ę ta : le w , w ó ł, o r z e ł i z w ie rz ę z lu d z k ą tw a r z ą - s y m b o le c z te re c h e w a n g e lis tó w
O
■ H isto ria
U c ie k a łe m p rz e d T o b ą w p o p ło c h u , C h c ia łe m z m y lić , o s z u k a ć C ie b ie , Lecz c o d n ia k o la n a u p a rte Z o s ta w ia ły ś la d y n a n ie b ie . \ D o g o n iłe ś m n ie , J e ź d ź c z e n ie b ie s k i, S tr a to w a łe ś , s ta n ą łe ś n a m n ie . L e g łe m z b ity , ła s k ą p o d c ię ty , J a k d y m , g d y w ic h e r g o n a g n ie . N ie m a m s łó w , b y s p o d C ie b ie się p o d n ie ś ć , C o r a z c ię ż s z a s ta je się m o w a . C z y ż b y s ło w a u tr a c ić trz e b a , By ja k d u s z ę o d z y s k a ć s ło w a ? C z y li trz e b a a ż p rz e jś ć p rz e z s ie b ie , T w o im s ło w o m trz e b a z a w ie rz y ć ■ J e ś li trz e b a , to tr a tu j d o d n c i, J e s te m ty lk o tw o im ż o łn ie rz e m . I J e d n o w ie m i in n y c h o b ja w ie ń N ie p o tr z e b a o c z o m i u s z o m — U c z y n iw s z y n a w ie k i w y b ó r, W k a ż d e j c h w ili w y b ie r a ć m u s z ę .
J a n T w a r d o w s k i, B oj ę s ię T w o j e j m iło ś c i N ie b o ję się d ę te j o r k ie s tr y p rz y k o ń c u ś w ia ta b ib lijn e g o tu p a n ia b o ję się T w o je j m iło ś c i że k o c h a s z z u p e łn ie in a c z e j ta k b lis k i i in n y ja k m r ó w k a p rz e d n ie d ź w ie d z ie m ja k n ó ż d o r o z c in a n ia k a rte k k rz y ż e u s ta w ia s z ja k ż o łn ie rz y za w y s o k ic h n ie p a trz y s z m o im i o c z y m a m o ż e w id z is z ja k p s z c z o ła clla k tó r e j b ia łe lilie są z ie io n o n ie b ie s k ie p y ta ją c e g o o m ija s z ja k je ż n a s p a c e rz e g ło s is z że c z y s to ś ć jest o d d a n ie m s ie b ie lu d z i d o lu d z i z b liż a s z i s ta le uczysz o d c h o d z ić m ó w is z z b y t c z ę s to d o ż y w y c h u m a r li to w y tłu m a c z ą b o ję się T w o je j m iło ś c i te j n a jp r a w d z iw s z e j i in n e j
lllív /ík
Stylizacja biblijna
J e rz y U e b e r t, J e ź d z ie c
W te k ś c ie n a ś la d u ją c y rn styl w y p o w ie d z i b ib lijn e j s ty liz a c ji p o d le g a ją : © w a r s tw a le k s y k a ln a - w y s tę p u je s ło w n ic tw o z w ią z a n e z d w ie m a s fe r a m i: s a c ru m i p r o fa n u m , łą c z ą c e w z n io s ło ś ć z k o n k re te m & w a r s tw a s k ła d n io w a - z d a n ia k r ó tk ie , w s p ó łr z ę d n ie z ło ż o n e , c zę sto ro z p o c z y n a ją c e się s p ó jn ik a m i, szyk p rz e s ta w n y © styl - u ro c z y s ty i p o d n io s ły , a z a ra z e m p ro s ty , z w ię z ły i d o b itn y #
#
k r e a c ja „ ja " m ó w ią c e g o - p o d m io t m ó w ią c y k r e o w a n y jest n a w y ją tk o w y a u to ry te t m o ra ln y , p rz e k a z ic ie la n ie p o d w a ż a ln y c h p ra w d w a r s tw a g a t u n k o w a - te k s t u k s z ta łto w a n y je s t n a w z ó r p r z y p o w ie ś c i, w y s tę p u ją w n im lic z n e s e n te n c je , m a k s y m y
il
N a z w a epoki O k r e ś le n ia „ a n t y k " u ż y w a się z a m ie n n ie z n a z w ą „ s ta r o ż y tn o ś ć " .
R a m y c z a so w e P oczątki lite ra tu ry g re c k ie j s ię g a ją V III w ie k u i trw a ją d o VI w ie k u p .n .e . Ten p o c z ą tk o w y o k re s z w a n y jest a rc h a ic z n y m . V w ie k p .n .e . to o k re s k la s y c z n y k u ltu ry g re c k ie j. O k re s trz e c h s tu leci p o ś m ie rc i A le k s a n d ra M a c e d o ń s k ie g o (3 2 3 p .n .e .), k tó ry p o d b ija ją c im p e r iu m p e rs k ie , p rz y c z y n ił się d o ro z p rz e s trz e n ie n ia się k u ltu ry g re c k ie j n a W s c h o d z ie , lo e p o k a h e lle n is ty c z n a .
m e tr y k a - w y p o w ie d ź z a c h o w u je ry tm b ib lijn y c h w e rs e tó w
S ty liz a c ja b ib lijn a w id o c z n a jest w K s i ę g a c h n a ro du p o lskie go i p ie lg rzym słw a polskie go A d a m a M ic k ie w ic z a , b ę d ą c y c h r o d z a je m e w a n g e lii p o ls k ie j czy k a te c h iz m u d la e m ig r a c ji p o p o w s ta n iu lis to p a d o w y m : N a r ó d p o ls k i n ie u m a r ł, c ia ło je g o leży w g r o b ie , d u s z a je g o z s tą p iła z z ie m i, to jest z ż ycia p u b lic z n e g o d o o tc h ła n i, to jest d o ż y c ia d o m o w e g o lu d ó w c ie rp ią c y c h n ie w o lę w k ra ju i za k r a je m , a b y w id z ie ć c ie r p ie n ia ic h . A trz e c ie g o d n ia d u s z a w ró c i d o c ia ła i n a r ó d z m a rtw y c h w s ta n ie , i u w o ln i w s z y s tk ie lu d y E u ro p y z n ie w o li. © W ię c u czy ł C h ry s tu s , że n ie jest s z a n o w a n a n a z ie m i a n i m ą d r o ś ć lu d z k a , a n i u rz ą d , a n i b o g a c tw o , a n i k o r o n a , a le je d n e jest s z a n o w a n e p o ś w ię c e n ie się d la d o b r a lu d z i. I k to p o ś w ię c a s ie b ie d la d r u g ic h z n a jd z ie m ą d r o ś ć i b o g a c tw o , i k o ro n ę n a z ie m i, w n ie b ie i n a k a ż d y m m ie js c u . A k to p o ś w ię c a d r u g ic h d la s ie b ie , a b y m ia ł m ą d r o ś ć i u rz ą d , i b o g a c tw o , z n a jd z ie g łu p s tw o i n ę d z ę , i p o tę p ie n ie n a z ie m i, w p ie k le i n a k a ż d y m m ie js c u .
B ib lio g ra fia K a z im ie rz B u k o w s k i, B i b l i a a l i t e r a t u r a p o l s k a , 1 9 8 4 M a n fr e d L u rk e r, S ł o w n i k o b r a z ó w i s y m b o l i b i b l i j n y c h , 1 9 8 9
€ fl
r
lite ra tu ry
Dyskobol M yrona z Eleullicraj
Góro O lim p
A n ly k rz y m s k i d z ie lim y n a c z te ry o k re s y : o k re s a rc h a ic z n y o d III d o I w ie k u p .n .e ., o k re s r e p u b lik i (cyc e ro ń s k i) lo I w ie k p .n .e ., o k re s a u g u s to w s k i o d 3 0 ro k u p .n .e . d o I w ie k u n .e . o ra z o k re s c e s a rs k i
C h a r a k te r y s ty k a epoki K u ltu ra ś ró d z ie m n o m o rs k a s ta n o w i je d e n z fila r ó w k u ltu ry e u r o p e j skiej. N a s z s p o s ó b p o s trz e g a n ia ś w ia ta , żyw e w s p ó łc z e ś n ie a rc h e ty py, to p o sy, system w a rto ś c i z o s ta ły u k s z ta łto w a n e w d u ż e j m ie rz e na s ta ro ż y tn y c h w z o rc a c h . O b r a z w ie rz e ń i w y o b ra ż e ń G r e k ó w i R z y m ia n z a s ta ł p rz e z n ic h z a w a rty w m it a c h . U s tn ie p rz e k a z y w a n e o p o w ie ś c i s łu ż y ły w y r a ż e n iu p o d s ta w o w y c h p y ta ń e g z y s te n c ja ln y c h , b lis k ic h k a ż d e m u c z ło w ie k o w i, n ie z a le ż n ie o d c z a s ó w , w k tó ry c h ż y je : s k ą d się w z ią łe m , ja k m a m żyć, ja k i jest cel lu d z k ie j w ę d ró w k i? J e d n o c z e ś n ie t r a k to w a ły o p o w s ta n iu i n a tu rz e b o g ó w , ś w ia ta , z b io r o w o ś c i lu d z k ic h . S tw o rz y ło to p o d w a lin y d o p o w s ta n ia w ie lk ie j n a u k i o a n ty c z n y m ro d o w o d z ie - filo z o fii. Ze w z g lę d u n a te m a ty k ę m ity m o ż n a p o d z ie lić n a: © t e o g o n ic z n e - o p o c h o d z e n iu b o g ó w ® U o s m o g o n ic z n e - o n a r o d z in a c h ś w ia ta # g e n e a lo g ic z n e - o h is to r ii ro d u © a n t r o p o g e n ic z n e - o p o w s ta n iu c z ło w ie k a
M it o d n o s i się z a w s z e d o z d a rz e ń m in io n y c h : „ p r z e d s tw o r z e n ie m ś w ia ta " lu b „ p o d c z a s p ie rw s z y c h w ie k ó w " , a w k a ż d y m ra z ie : „ d a w n o te m u " . A le w e w n ę tr z n a w a r to ś ć p rz y p is y w a n a m ito w i b ie r z e się z te g o , że te z d a r z e n ia , m a ją c e r o z w ija ć się w ja k im ś m o m e n c ie c z a s u , tw o r z ą z a ra z e m tr w a łą s tr u k tu r ę , k tó r a r ó w n o c z e ś n ie o d n o s i się d o p r z e s z ło ś c i, te r a ź n ie js z o ś c i i p rz y s z ło ś c i. C la u d e L é v i- S tr a u s s , A n t r o p o lo g ia s t r u k tu r a ln a , p r z e ło ż y ł K rz y s z to f P o m ia n , 1 9 7 0
Antyk
O
T
grecki
i rzym ski
T>
M ii o d n a w i a się, h o m o ż e być w c ią ż n a n o w o w y p o w ia d a n y ( ...]. D o m ifu w s z e lk ie g o - ja k w ie m y - s io w o „ o s t a t n i" się n ie s to s u je . M i to lo g ic z n e p o w ie ś c i id ą c e p rz e z w ie k i są z a w s z e n ie s k o ń c z o n e ... M ic h a ł G ło w iń s k i, M i t y p r z e b r a n e : D io n iz o s , N a rc y z , P ro m e te u s z , M a r c h o łt , la b ir y n t , 1 9 9 0
m P o w ę d ru jm y w d a ls z ą jeszcze p rz e s z ło ś ć , b o w s a m ą g e n e z ę c z ło w ie k a , cz yli - d la nas - g e n e z ę w s z y s tk ie g o . Ja k to ro z u m ie m ? Po g re c k u . N a d g r e c k im m o rz e m i n a s a m y m m o rz u z r o d z iła się p rz e d ty s ią c le c ia m i c y w iliz a c ja , k tó r ą z ła c iń s k a z w ie m y „ h u m a n i s ty c z n ą ", a p o g re c k u n a le ż a ło b y ją n a z w a ć - m o ż e „ a n łr o p o c e n tr y c z n ą " ? Jej z a s a d ę s fo r m u ło w a ł w V w ie k u
Mityczni bogowie Zeus i Heru
O p o w ie ś ć m ity c z n a n ie je s t g a tu n k ie m lite r a c k im , je d n a k o d w i e k ó w s ta n o w i n ie w y c z e rp a n e ź r ó d ło lite r a c k ic h - o r a z in n y c h - in s p ir a c ji tw ó rc z y c h . N o w o ż y tn a k u ltu r a e u r o p e js k a łą c z y się z a n ty k ie m , d o k o n u ją c c ią g łe j r e in te r p r e ta c ji m itó w , n a d a ją c im n o w e s e n s y i n a n o w o je o d c z y tu ją c . P ie rw o tn ie m ity p e łn iły fu n k c je : O poznaw cze ® ś w ia t o p o g l ą d o w e © s a k r a ln e .
Roiuei Sonii, Szkota afnńska (1509)
W G r e c ji n a r o d z iła się n o w a d y s c y p lin a , k tó r e j c e le m b y ło p o s z u k iw a n ie o d p o w ie d z i n a f u n d a m e n ta ln e p y ta n ia n u r tu ją c e lu d z i ju ż o d c z a s ó w p r z e d p iś m ie n n y c h o p o w ie ś c i m ity c z n y c h - b y ła to f i l o z o f i a . C e n n y m s p a d k ie m p o a n t y k u je s t id e a h u m a n i z m u , cło k tó r e j s z c z e g ó ln ie n a w ią z a ła p ó ź n ie j e p o k a r e
p rz e d C h r. P r o ła g o r a s w s ły n
n e s a n s u . W y r a ż a ją ją slow ct rz y m s k ie g o k o m e d io p is a r z a T e re n -
n y m a fo r y z m ie ( . . . ] „ C z ło w ie k
c juszci: H o m o sum , h u m a n i n i h i l a m e a l i e n u m p u l o - „ C z ło w ie
jest w s z y s tk ic h rze czy m ia r ą " . W ty m h u m a n iz m ie jest n ie ty lk o d u m a , le cz ta k ż e (a m y
k ie m je s te m i n ic , c o lu d z k ie , n ie je s t m i o b c e " . W n ie j z a w ie r a się r ó w n ie ż id e a to le r a n c ji. U s ta ro ż y tn y c h filo z o fó w z n a jd z ie m y
ś lę, że b a r d z ie j n iż d u m a ) g o
ż o n y p o ję c ie m „ c n o t y " ( ła c . W rfus). Z n a jd ą się ta m ta k ie c e c h y
rycz. O to k o n d y c ja , w ja k ie j is tn ie ję - n ie w ie m , d la c z e g o w ta k ie j w ła ś n ie , a n ie in n e j:
c h a r a k te r u , k tó r e łą c z ą id e a ł tę ż y z n y fiz y c z n e j i d u c h o w e j: d z ie l n o ś ć , s z la c h e tn o ś ć , m ę s tw o , d u m a , m ą d r o ś ć , p a n o w a n ie
w te j lu d z k ie j k o n d y c ji, z ty m i
n ych
n o g a m i, rę k a m i, z tą g ło w ą , z ty m i o c z a m i, u s z a m i, u s ta m i
w s z tu c e i lite r a tu r z e e u r o p e js k ie j. Z a s a d y tw o r z e n ia d z ie ła lit e ra c k ie g o s fo r m u ło w a ł A ry s to te le s w d z ie le z a ty tu ło w a n y m P o e ty
- ta k im i, a n ie in n y m i. D z iw n o ś ć k s z ta łtu lu d z k ie g o . D z iw
k a . O p is a ł w n ie j k a te g o r ię e s te ty c z n ą m i m e s i s , w e d le k tó r e j ś w ia t p r z e d s ta w io n y w d z ie le lit e r a c k im p o w in ie n b y ć o d z w ie r c ie
n o ś ć iu d z k ie g o is tn ie n ia . G r e cy w ie le o ty m m e d y to w a li.
d le n ie m ś w ia ta z e w n ę tr z n e g o . D r u g ą fu n d a m e n ta ln ą z a s a d ą tw o r z e n ia b y ła a r y s to le le s o w s k a z a s a d a d e c o r u m , id e a s to s o w n o ś c i s ty lu w o b e c tre ś c i u tw o r u . O d p o w ie d n ik ie m w lite r a tu r z e
w z o rc e e ty c z n e s k ła d a ją c e się n a id e a ł m o r a ln y c z ło w ie k a w y r a
n a d s o b ą . W z o rc o m
Z y g m u n t K u b ia k , M i t o lo g i a G r e k ó w
Orfeusz po roz osloiui z u p o Eurydykę w chwili, gdy Honnes zobioro jq do podziemia (rytmu)
i R z y m ia n , 1 9 9 7
M y ś le n ie m ity c z n e n ie d o t y c z y w y łą c z n ie s ta r o ż y tn e j G r e c ji i R zy m u . Je st o n o w ła ś c iw e k a ż d e j s p o łe c z n o ś c i. O d d z ia łu je n a lu d z i w s p o s ó b ir r a c jo n a ln y , o d w o łu ją c się d o s fe ry z b io r o w y c h e m o c ji, w ie rz e ń . P o w s ta je p o z a h is t o r ią , p o z a r e a ln y m d o ś w ia d c z e n ie m , a c z ę s to n a w e t w b re w h is to r y c z n y m fa k to m . W ie le i d e o lo g ii, k tó re z a w ła d n ę ły lu d z k im i u m y s ła m i, p o s łu ż y ło się m ita m i s p o łe c z n y m i s iln ie tk w ią c y m i w z b io r o w e j ś w ia d o m o ś c i (n p . m it o w y k o rz y s ty w a n iu d z ie c ię c e j k rw i d o w y r a b ia n ia m a c y p rz e z Ż y d ó w z o s ta ł u ż y ty p rz e z id e o lo g ó w fa s z y s to w s k ic h ).
kanony
ty m to w a rz y s z ą s tw o r z o n e p rz e z s ta r o ż y t
p ię k n a
zw ane
k la s y c z n y m i — o b e c n e
do
d z iś
rz y m s k ie j ta k ie g o z b io r u n o r m e s te ty c z n y c h b y ł Lisł d o P i z o n ó w H o ra c e g o . In n y m w y r a z e m k u ltu p o łą c z e n ia p ię k n a c ia ła i d u s z y b y ły ig r z y ska o lim p ijs k ie , o r g a n iz o w a n e w G r e c ji o d 7 7 6 r o k u p .n .e . R o z g r y w a n o je c o c z te ry la ła , a n a c z a s ig rz y s k w s tr z y m y w a n o w s z e l k ie d z ia ła n ia w o je n n e . G re c y s tw o rz y li w z ó r u s t r o ju d e m o k r a t y c z n e g o i p ie r w s i w p r o w a d z ili g o w ż y c ie — d e m o k r a c ja a te ń s k a
t r w a ła z p r z e r w a m i
o d p o c z ą tk ó w V I d o p o ło w y IV w ie k u p .n .e . N a t o m ia s t R z y m ia n o m z a w d z ię c z a m y p r a w o , k tó r e s ta n o w i p o d s ta w ę n o w o ż y tn e g o u s ta w o d a w s tw a . Wergiliusz
O
H isto ria
litera tu ry
L ite r a tu r a o k res a r c h a ic z n y
Terminy literackie i pojęcia a rc h e ty p - o d w ie c z n e , u trw a lo n e w m ita c h , w z o rc e lu d z k ic h z a c h o w a ń ; n ie z m ie n n e w y o b r a
G r e c ja 0 e p ik a - H o m e r , e p o s y : I l i a d a , O d y s e j a 0 lir y k a - T y r ta jo s , e le g ia p a tr io ty c z n a Rzecz to p i ę k n a . . . - S a f o n a , e r o ty k i: Z a z d r o ś ć , P o d n i e ś c ie w g ó r ę d a c h - A n a k r e o n t , a n a k r e o n t y k i: S ł o d k i b ó j , P i o s e n k a 0 tr a g e d ia - A js c h y lo s , P ro m e te u s z w o k o w a c h , O r e s t e j a
ż e n ia tk w ią c e w ś w ia d o m o ś c i k a ż d e j s p o łe c z n o ś c i
lo s ; F a tu m to b ó s tw o p r z e z n a c z e n ia
A r k a d ia - k ra in a h is to ry c z n a w s ta ro ż y tn e j G r e c ji, k tó rą d o ra n g i k ra in y w ie c z n e j szczęśliw ości
f o r t u n a - p o w o d z e n ie , s z c z ę ś liw y lo s ; F o rtu n a to rz y m s k a b o g in i s z czę ścia i n ie s z c z ę ś c ia , ś le
p o d n ió s ł tw ó rc a s ie la n k i Teo kryt; o b e c n ie a r k a d ia
p e g o p rz y p a d k u
to s y n o n im m ie js c a s zczę śliw eg o , z ie m s k ie g o ra ju
0 b a jk a ( p o g r a n ic z e lir y k i i e p ik i) - E z o p , Lew i m y s z , W i l k w o w c z e j s k ó r z e
g e o r g ik a -
p o e m a t o c h a ra k te rz e d y d a k ty c z
n y m , s ła w ią c y w ie js k ą p ra c ę i u r o k i ż ycia n a w s i; k la s y c z n y
0 lir y k a - S y m o n id e s , e p ig r a m a t y : Los, N a p i s , s ły n n y e p ig r a m n a cze ść b o
z a w ie ra r a d y d o ty c z ą c e g o s p o d a r o w a n ia n a ro li i lic z n e re fle k s je d o ty c z ą c e sensu is tn ie n ia
h a te r ó w p o le g ły c h p o d T e rm o p ila m i 0 tr a g e d ia - S o f o k łe s , A n t y g o n a , K r ó l Ed y p - E u r y p id e s , E l e k t r a , M e d e a , H i p o l i t , I f i g e n i a w T a ur ydz ie 0 k o m e d ia - A r y s to fa n e s , C h m u r y , Ż a b y , Se jm k o b i e t h e lle n is ty c z n y
ir o n ia t r a g ic z n a ~ n ie p rz e z w y c ię ż o n a s p rz e c z n o ś ć n a z n a c z a ją c a lo s b o h a te r a tr a g e d ii g r e c k ie j, k tó r e g o c z y n y n ie ś w ia d o m ie i w b re w je g o
0 lir y k a - T e o k r y t, s ie la n k i: P a s te rz e , K o ś la r z i p a s t e r z , Ż e ń c y
w o li p c h a ją g o d o z a g ła d y ; k a te g o r ia ta n ie p o ja w ia ła się w w a rs tw ie s ło w n e j u tw o r u , lecz
R zym a r c h a ic z n y
w je g o fa b u le
0 k o m e d ia - P la u ł, K o m e d i a o ś l a , S k a r b , Ż o ł n i e r z s a m o c h w a ł - T e r e n c ju s z , D z i e w c z y n a z A n d r o s , E u n u c h , T e ś ci ow a
k o n f lik t Nicolas Potissiti, Et in Arcadia Ego (ok. 1650)
a u g u s to w s k i
0 e p ik a - W e r g il iu s z , e p o s E n e i d a 0 lir y k a - H o r a c y , p ie ś n i: O c o p o e t a p r o s i A p o l l i n a , W y b u d o w a ł e m p o m n i k , lis t p o e ty c k i List d o P i z o n ó w , s a ty ry : d w ie k s ię g i S a /y r
b u k o lik a , s ie la n k a - u tw ó r p o e ty c k i ( p o c z ą tk o w o p io s e n k a p a s te rs k a ) p rz e d s ta w ia ją c y w w y
- O w id i u s z , e ro ty k P r a w o d o m i ł o ś c i b e z g r a n i c , w ie r s z o w a n y p o d r ę c z n ik ar s a m a n d i (S z tu k a k o c h a n i a ) , p o e ty c k a w e rs ja m ito lo g ii g r e c k ie j i rz y m s k ie j P r z e m i a n y c e s a rs k i
0 e p ik a - G a ju s z P e tr o n iu s z , p o w ie ś ć k o m e d io w o - a w a n tu r n ic z a S a t y r i c o n Salo w i
Vr
H om ar
^
-
id e a liz o w a n y
sposób
u ro k i
ż y c ia
o b e jm u je u tw o ry te m a ty c z n ie z w ią z a n e z ż y c ie m p aste rzy, ry b a k ó w , m y ś liw y c h ; n a jc z ę ś c ie j w p o sta ci m o n o lo g u p rz e p la ta n e g o o p is e m i p a r tia m i
s p o łe c z n o ś c i, z w ła s z c z a a r c h a ic z n e j; z a d a n ie m m itó w je s t fo r m u ło w a n ie w y o b r a ż e ń o ś w ie c ie d a n e j g r u p y s p o łe c z n e j, tłu m a c z e n ie te g o , co
p o c h w a ln a
n ie ja s n e ,
n a cze ść D io n iz o s a -
b o g a w in a ,
s y tu o w a n ie
c z ło w ie k a
w
p rz e s trz e n i
p lo n ó w , p ło d n y c h s ił n a tu r y ; ś p ie w a n a p o d c z a s D io n iz ji, ś w ią t z w ią z a n y c h z k u lte m D io n iz o s a
k o s m ic z n e j; c z ę s to s łu ż ą ja k o p o p a r c ie p e w n y c h tr a d y c y jn y c h p r a k ty k , n a w e t g d y są c a łk o
i w in o b r a n ie m , k tó r e d a ły p o c z ą te k o rciz k o m e d ii w te a trz e g r e c k im
w ic ie b e z p o d s ta w n e (tzw . m ity s p o łe c z n e ); z b ió r m itó w n a z y w a się m ito lo g ią ; ze w z g lę d u n a te m a ty k ę m ity d z ie lim y n a te o g o n ic z n e , k o s m o -
tr a g e d ii
0 łą c z y d o s k o n a ło ś ć fo r m y z b o g a c tw e m tre ś c i • p r e z e n tu je ś w ia t w a rto ś c i h u m a n is ty c z n y c h
e p o s in a c z e j e p o p e j a - je d e n z g łó w n y c h g a
i ś c iś le p o d p o r z ą d k o w a n a r e g u ło m p o e ty k i A ry s to te le s a
0 ró żnorodno fu n k ó w
i ga
ilu s tr u je w ie r z e n ia d a n e j
d y t y r a m b ~ w g r e c k ie j liry c e c h ó r a ln e j p ie ś ń
u k a z u je c z ło w ie k a z c a ły m b o g a c tw e m je g o d u c h o w y c h p rz e ż y ć i re fle k s y jn a
r o d z a jó w
ro w e rs o w e j fo r m ie
k i h is to ry c z n e , k tó r a
c z o n y p u e n tą , c z ę s to z a s k a k u ją c ą
w z g lę d e m
m in i a t u r a p o e t y c k a - fo r m a liry c z n a p r z e k a z u ją c a b o g a tą tre ś ć w k r ó tk ie j, n a jc z ę ś c ie j c z te -
ty m e n ta liz m ie (XVIII w.)
0 o b o w ią z u je k a te g o r ia e s te ty c z n a m i m e s i s 0 r e s p e k tu je z a s a d ę d e c o r u m
pod
z w ią z a n y z tr a g e d ią g re c k ą
m it - o p o w ie ś ć p o z o r n ie r e la c jo n u ją c a w y p a d
e p ig r a m a t - k r ó tk i u tw ó r p o e ty c k i o c h a r a k t e rze a fo ry s ty c z n y m , z a b a w n y , d o w c ip n y , z a k o ń
c h a ra k te ry s ty c z n y m o ty w - f a t u m
ró w n o
w s ta ro ż y tn o ś c i, p e łn ię r o z w o ju o s ią g n ą ł w s e n
1 s k u p io n a n a s p r a w a c h z ie m s k ic h i p o z a z ie m s k ic h
•
dw óch
d ia lo g o w y m i; u W e rg iliu s z a ja k o o b ra z ż y c ia p a ste rzy w id e a ln e j A r k a d ii; g a tu n e k u k s z ta łto w a n y
n e k lir y k i ż a ło b n e j, p ie ś ń ła m e n tc ic y jn c i
Cechy literatury sfarożytnei Grecji i Rzymu
k o n f lik t
w ie js k ie g o ;
e le g ia -- w p o e z ji s ta ro ż y tn e j G r e c ji u tw ó r p is a ny c ły s ty c h e m e le g ijn y m , o s tro fa c h d w u w e rs o w y c h , z a k o ń c z o n y c h ry m e m p a r z y s ty m ; g a t u
Soíokies
t r a g ic z n y -
r z ę d n y c h r a c ji; r o z d a r c ie b o h a te r a m ię d z y je g o d ą ż e n ia m i i s k ło n n o ś c ia m i a s iła m i z e w n ę trz n y m i {f a t u m , w y r o k i b o s k ie , p r a w a n a tu r y ); m o ty w
g o n ic z n e , g e n e a lo g ic z n e i a n tr o p o g e n ic z n e p o r ó w n a n i e h o m e r y c k ie - w y s tę p u je w e p o s a c h H o m e r a ; d r u g i c z ło n te g o p o r ó w n a n ia s ta n o w i r o z b u d o w a n y o b r a z p o e ty c k i, w p r o w a d z a ją c y w to k o p o w ie ś c i r o d z a j d y g re s y jn e g o e p iz o d u to p o s - gr. 'm ie js c e w s p ó ln e '; s ta ły o b r a z , m o
tu n k ó w e p ik i, d o m in u ją c y a ż d o p o w s ta n ia p o w ie ś c i; u k a z u je d z ie je le g e n d a rn y c h lu b h is to ry c z n y c h b o h a te r ó w p r z e d s ta w io n y c h n a tle p rz e ło m o w y c h d la d a n e j s p o łe c z n o ś c i w y d a rz e ń
ty w lite r a c k i w y w o d z ą c y się z m itó w , u tr w a lo n y w lu d z k ie j ś w ia d o m o ś c i, n a p rz y k ła d to p o s m i ło ś c i, c ie r p ią c e j m a tk i, a r k a d ii; g d y o b r a z n ie p rz y s ta je d o n a s z y c h w y o b r a ż e ń , m ó w im y o ta k z w a n y m to p o s ie o d w r ó c o n y m
t r a g iz m
flik t, z w ią z a n a z tr a g e d ią
S o k r a te s ( 4 6 9 - 3 9 9 p .n .o .) - u r o d z ił się w A te n a c h , w k tó ry c h s p ę d z i! c a łe ż y c ie ,
p r a w a m i h is t o r ii, n o r m a m i m o r a ln y m i; k o n
ty rte iz m ~ p o e z ja p a trio ty c z n a z a g rz e w a ją c a d o w a lk i w o b r o n ie n ie p o d le g ło ś c i o jc z y z n y ;
p o ś w ię c a ją c się w w ię k s z o ś c i p ra c y n a u c z y c ie ls k ie j. Z n a n y ja k o a u t o r s łó w
u św ię ca ś m ie rć n a p o lu b itw y ; je j n a z w a w y w o
„ w ie m , że n ic n ie w ie m " . J e g o p o g lą d y
z a le ż n a o d e ń , m o ż e trw a ć d a le j. P la to n b y ł p r z e k o n a n y ,
dzi się o d im ie n ia g re c k ie g o p o e ty Tyrtajosci
m o ż n a s fo r m u ło w a ć w trz e c h g łó w n y c h
że n ie ty lk o trw a d łu ż e j
te z a c h : c n o ta jest d o b r e m b e z w z g lę d n y m , c n o ta w ią ż e się z p o ż y tk ie m
o d c ia ła , a le tr w a w ie c z n ie .
f lik t
te n
w
k o n s e k w e n c ji
p ro w a d z i
do
n ie
s zc z ę ś c ia
-
k a te g o r ia
e s te ty c z n a
F ilo z o fia
t r a g e d ia - g a t u n e k d r a m a t u o b e jm u ją c y u tw o ry , w k tó r y c h o ś r o d k ie m i m o to r e m a k c ji je s t n ie p r z e z w y c ię ż a ln y k o n f lik t m ię d z y d ą ż e n ia m i je d n o s tk i o s iła m i w y ż s z y m i: lo s e m ,
z a k ła d a ją c a
u w ik ła n ie b o h a te r a w n ie r o z w ią z y w a ln y k o n
Popularne motywy starożytnej kultury
i
s z c z ę ś c ie m ,
na W ię k s z o ś ć m o ty w ó w lite r a c k ic h o b e c n y c h w k u ltu rz e e u r o p e js k ie j m a s w ó j r o d o w ó d m i
7.
c n o ta
jest
N ie ś m ie r te ln o ś ć d u s z y : c h o ć c ia ło u le g n ie r o z k ła d o w i i z n is z c z e n iu , d u s z a ja k o n ie
W ła d y s ła w T a ta rk ie w ic z ,
ró w n o w a ż
H is t o r ia f ilo z o f ii , 1 9 6 3
w ie d z ą .
©
1 la b ir y n t: w m ic ie o M in o ta u r z e
O b ra z e m rz e c z y w is to ś c i jest
Sokrates
to lo g ic z n y
[u H e r a k lita ] r ó w n ie ż ś m ie rć :
# c ie r p ią c a m a tk o
o b a w ia m y się je d n e j ś m ie rc i,
N io b e ,
Platon
P la to n ( 4 2 7 - 3 4 7 p .n .e .) -
uczeń S o
D e m e te r # fem m e fo ta le P a n d o ra , p ię k n a H e le n a l
k ra te s a ; s p is a ł p o g lą d y s w e g o m is trz a . U z n a ł, że is tn ie ją d w a r o d z a je b y tu :
a ju ż w ie lu ś m ie re to m u le g iiś m y ; d la d u s z y je s t ś m ie r c ią s ta ć się w o d ą , d la w o d y jest
b y t id e a ln y , w ie c z n y i n ie z n is z c z a ln y , i b y t rze czy, b ę d ą c y c h je d y n ie g o rs z y m
ś m ie r c ią s ta ć się z ie m ią .
© w ła d z a :
o d b ic ie m o w y c h id e i, c z y li ś w ia t r e a l ny, d o s tę p n y lu d z k im z m y s ło m . P la to n p ie rw s z y n a z w a ł ś w ia t b o ż y m ig r z y
K re o n , k r ó l Teb, Zeus # o jc o b ó js tw o : K ro n o s z a b ija ją c y ^ U r a n o s a , k tó ry sa m g in ie z rą k Z e u s a , E d yp z a b ija ją c y L a jo s a m k a z ir o d z tw o : E d yp i J o k a s ta , G a ja i U ra n o s , Zeus i H e ra tu ła c z : O dyseusz
s k ie m , a c z ło w ie k a a k to r e m - s tą d w y w o d z i się m o ty w lit e r a c k i fb e a fr u m m undi. H e r a k lit z E fe z u ( V l/V w. p .n .e .) - w e d łu g H e r a k lita p o d s ta w o w ą Paul-Cosoiro Gariot, Puszka Pandory {)%]})
w ła ś c iw o ś c ią n a tu ry jest z m ie n n o ś ć , c o s y m b o liz u je p ły n ą c a rz e Lobirynt przedstawiony na mozaice rzymskiej posadzki z I wioku p.n.o (pośrodku walka Tczouszo z Minotaurem) Labirynt przedstawiony na monecie pochodzącej z Knossos (u póry)
© p o d s tę p :
© p ró ż n o ś ć : N a rc y z © p o ś w ię c e n ie :
k o ń tr o ja ń s k i
:
N azw a epoki
W e r g iłiu s z : e p o s E n e id a U tw ó r w z o ro w a n y na e p o s a c h H o m e ra . U k a z u
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia
M ia n e m
je w ę d ró w k ę E neasza, k tó ry p o klęsce Troi u s i
•
w lite ra tu rz e :
p o m ię d z y s ta ro ż y tn o ś c ią a c z a s a m i n o w o ż y tn y m i. N a z w y „w ie k i ś re d n ie ", m a ją c e j z a b a rw ie n ie
łu je z a ło ż y ć w y g n a ń c o m tro ja ń s k im n o w ą o j czyznę - L a cju m . Z n ie g o n a ro d z i się n a s tę p n ie
D a n te , Boska k o m e d i a
0 d o w y k o rz y s ta n ia w p re z e n ta c ja c h d o ty c z ą
p e jo ra ty w n e , z a c z ę to używ a ć już w re n e s a n s ie , d la p o d k re ś le n ia n e g a ty w n e g o sącłu, ja k i m ie li re n e s a n s o w i h u m a n iś c i o e p o c e , k tó ra s ta n o w iła k u ltu ro w e p rz e c iw ie ń s tw o a n ty k u .
Rzym. W ie le k s ią g
ś re d n io w ie c z a
o k re ś la
się
p ra w ie
ty s ią c le tn i
o k re s
w
d z ie ja c h
k u ltu ry
e u ro p e js k ie j
cych : m o ty w u w ę d ró w k i w p o s z u k iw a n iu o j
p rz y p o m in a fa b u łę I l i a d y ,
czyzny
a sa m E neasz - g łó w n e g o b o h a te ra I l i a d y A c h ille s a , c h o ć m o ty w p o w ro tu d o o jczyzn y łą
R am y czasow e
czy g o ta kże z p o s ta c ią O d y s e u s z a .
O w id iu s z : e r o ty k i S z t u k a k o c h a n i a , p o e ty c k a w e r s ja m itó w M e t a m o r f o z y , u tw o r y p is a n e n a w y g n a n iu w y r a ż a ją c e n o s ta lg ię - Ż a l e , Li sty z Po n t u N a jw ię k s z e u z n a n ie p rz y n ió s ł O w id iu s z o w i p is a
a p o te o z ą
ny h e ksa m e tre m
m o ż n a czytać ja k w ie lo w ą tk o w ą p ow ie ść.
p o e m a t e p ic k i M e ta m o r f o z y .
Juliusza
C e z a ra .
S k ła d a się o n z 15 ksiąg (1 2 tysięcy w ersów ) i z a w ie ra 2 4 6 m itó w g re c k ic h i rzym skich o p rz e
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia
m ia n a c h . D z ie ło jest ła c iń s k ą w e rs ją k o s m o g o -
•
n ii. U ło ż o n e w c h ro n o lo g ic z n ą o p o w ie ś ć o d z ie ja c h lu d zko ści księg i o p o w ia d a ją o p o w s ta n iu
D z ie ło
O w id iu s z a
U s ta la n ie ra m czasow ych e p o k i jest zawsze d ys ku syjn e , ciie m o ż n a u m o w n ie p rz y ją ć , że p o c z ą te k ś re d n io w ie c z a w yzna cza u p a d e k C esa rstw a Z c ic h o c ln io rz y m s k ie g o w 4 7 6 ro k u , a ko n ie c e p o k i w ią ż e się ze z d o b y c ie m przez T urków K o n s ta n ty n o p o la (stolicy C e sa rstw a B iz a n ty ń s k ie g o ,
n io rz y m s k ie g o ) w 1 4 5 3 ro k u . W y d a rz e n ie m o p o d o b n e j ra n d z e - ze w z g lę d u na je g o w p ły w na b ie g d z ie jó w - b y ło o d k ry c ie A m e ry k i przez K rzysztofa K o lu m b a w 1 4 9 2 ro k u i w y n a le z ie n ie d ru k u p rzez Ja na G u te n b e rg a w 1 4 5 0 ro k u . W Polsce średniow iecze trw a ło m ięd zy X a XV w ie
będącego
kiem .
k o n ty n u a to re m
C esa rstw a W s c h o d -
w lite ra tu rz e : S a m u e l T w a rd o w s k i, D a f n i s w d r z e w o b o b
ś w ia ta , zw ie rzą t, ro ś lin i c ia ł n ie b ie s k ic h . Z a czy n a ją o d ch a o su p o p rz e d z a ją c e g o stw o rzen ie
k o w e p r z e m i e n i ł a się F ra n z K a fk a , Pr ze m ia n a B ru n o Schulz, Sk lep y c y n a m o n o w e
ś w ia ta , p o p rz e z p o to p , czi ery w ie k i lu d zko ści, p o ż a r Z ie m i, m ity o H e rk u le s ie , a k o ń c z ą się
M ic h a ił B u łh a k o w , Psie serce Ja ce k B o c h e ń s k i, N a z o p o e t a
H o r a c y : s a ty ry , p ie ś n i (o d y ), t r a k t a t o s ztu c e p o e ty c k ie j List d o P i z o n ó w W u tw o ra c h H o ra c e g o w ie le m ie js c a z a jm u je re fle k s ja n a d is to tą p o e z ji i p o z y c ją a rtysty. W ie le m o ty w ó w h o ra c ja ń s k ic h p rz e trw a ło w l i te ra tu rz e d o d ziś, z k tó ry c h n a jb a rd z ie j isto tn y jest m o ty w e x e g i m o n u m e n t u m , w k tó ry m p o eta w y ra ż a p rz e k o n a n ie o w ie lk o ś c i sw e g o d z ie ła , o ra z - w tym sa m ym d u c h u - n o n o m n is m o r i a r , czyli 'n ie w szystek u m r ę '. Is to tą te g o m o ty w u jest w ia r a tw ó rcy, że d z ię k i sw ej p o e z ji Obłężonio Konstantynopola, fresk
zyska n ie ś m ie rte ln o ś ć w s e rca ch p o to m n y c h . Poezja H o ra c e g o p rz e s y c o n a jest filo z o fią e p i-
i XVI w.
C h arak tery sty k a epoki
k u re js k ą i s to ic k ą , k tó re w y ra ż a ją się w p o s ta w ie życio w e j i a rty s ty c z n e j p ro p o n o w a n e j p rzez p o e tę . List d o P i z o n ó w - w y k ła d n ia n o rm
tw ó rc z o ś c i
p o e ty c k ie j - jest ła c iń s k im o d p o w ie d n ik ie m Po e tyk i A ry s to te le s a . A u to r p r o p a g u je w n ie j k a te g o rię e ste tyczn ą m i m e s i s , czystość g a tu n k o w ą o ra z za sa d ę d e c o ru m . M o ty w y h o ra c ja ń s k ie
Mozaika rzymska przcdsłnwiajcp Orfeusza z tirą
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia O w lite ra tu rz e : Jcin K o c h a n o w s k i, p ie śń N ie z w y k ły m i nie
0 ex eg i m o n u m e n tu m
l e d a p i ó r e m o p a t r z o n y (Pieśń XXiV, ks. w tó
0 a rk a d ia
re ), fra s z k a Ku m uz om A d a m M ic k ie w ic z , Exegi m o n u m e n tu m Ju liu s z S ło w a c k i, Testament m ó j
0 m iło ś ć d o stro n ro d z in n y c h 0 p o szu kiw an ie w ew n ę trzn ej h a rm o n ii - stoicyzm 0 w in o , b ie s ia d a - e p ik u re iz m
J u lia n T u w im , D o losu
r~ ustrój feudalny, w ładza cesarza w zorce osobow e: rycerz, w ładca, kochankow ie języki: narodow e, łacina
L
' i1
f religia chrześcijańska, władza państwa wzorce osobowe: święty, asceta, męczennik język: łacina architektura sakralna
zamki, bu dow le obronne, miasta
Ó
¡ _ L l n_J
Historia
¿ r o iin io w io c z o
iitoralury _________
Literatu ra r e lig ijn a
ś w ie c k a c h a n s o n s c/e g e ste : Pieśń o Rolandzie
żyw oty świętych, leg e n dy: L e g e n d a o św. A le k sy m , Ż y w o t św. W o j c ie c h a , Ż y w o t św. K i n g i
ro m a n s rycerski: Dzieje Tristana i Izoldy
kazania: Kazania gnieźnieńskie, Kazania świętokrzyskie
pieśni tru w e ró w i tru b a d u ró w (liryka p ro w a n salskci): G u illa u m e IX de Poitiers, Bertran d e Bom
pieśni re lig ijn e (kolędy, pieśni w ie lkop o stn e ): ko lę d a A n i o ł p a s t e r z o m m ó w i ł , pieśń m a ry jn a B o g u r o d z ic a
k ro n ik i historyczne: k ro n ik i G a lla A n o n im a , Jana D łu g o sza , W in c e n te g o K a d łu b ka
m iste ria : H is t o r i a o c h w a l e b n y m z m a r t w y c h w s t a n i u Pańskim
poezja św iecka: O z a c h o w a n iu się p r z y s t o l e , S a ty r a n a l e n i w y c h c h ł o p ó w
m o ralite ty, m ira k le
a p o k ry fy : Roz m y ś la ni e o ż y w o c i e p a n a Jezusa (Roz m y śl a ni e p r z e m y s k i e )
Bitwa iv węwozio Rancovaux - miniatura śro-
Pooio Uccollo, Bitwa (XV w.)
dniowiocznn
Cechy literatury średniowieczne! # p rz e w a ż n ie a n o n im o w a # p a re n c ty c z n a (k s z ta łtu ją c a w z o rc e o s o b o w e ) O p rz e d e w s z y s tk im r e lig ijn a 0 p o d p o r z ą d k o w a n a id e o lo g ii e p o k i - te o c e n try c z n a 0 a le g o ry c z n a # a m o rfic z n a # d y d a k ty c z n a 0 styl p a te ty c z n y 0 w fo r m ie u s tn e j i p is a n e j 0 z w y ra ź n ą d o m in a c ją ła c in y (clo k o ń c a XIII w.)
Fro Angelice, Koronacja Matki Bożej (1*135)
Historia
liioratury
Terminy i pojęcia literackie
Przedstawiciele literatury
cze nie a le g o ry c z n o jest p rz y p is a n e n a s ta łe , z a
durzy, w ę d ro w n i ś p ie w a c y ; g łó w n y m te m a te m lir y k i p r o w a n s a ls k ie j b y ła m iło ś ć ry c e rs k a i o b ie k t te j m iło ś c i - p ię k n a d a m a se rca ;
te m
na p rz y k ła d p ie ś n i B e rtra n a de B o rn
a le g o r ia -- m o ty w lu b ze s p ó ł m o ty w ó w w u tw o rze lite ra c k im o z n a c z e n iu p rz e n o ś n y m ; z n a a le g o r ie
tłu m a c z y
się
je d n o z n a c z n ie
(in a c z e j n iż s y m b o l); n a p rz y k ła d p o s ta ć k o b ie - • i .
p d ......i
l..i
Mmm
7
"
'É
*m k :
ca z o p a s k ą n a o c z a c h , w a g ą i m ie c z e m w r ę ku jest a le g o r ią s p ra w ie d liw o ś c i
m ir a k le - ś re d n io w ie c z n y d ra m a t re lig ijn y u k a z u ją c y sceny z życia M a tk i B o s k ie j, C h ry s tu s a , ś w ię tych i m ę c z e n n ik ó w , k tó ry na p ie rw s z y p la n
a le g o ry z m - prcjd w sztuce ś re d n io w ie c z a c h a ra k te ry z u ją c y się d o m in u ją c ą ro lą a le g o r ii
w y s u w a ł c u d o w n e z d a rz e n ia (fr. m i r a c l e 'c u d ')
a m o rfiz m - b ra k k la s y c z n e j k o m p o z y c ji d z ie ła
m is te riu m
lite ra c k ie g o
o p a rty na N o w y m Testam encie i a p o k ry fa c h ; p o p u la rn y m te m a te m m is te rió w b y ła m ę k a , śm ierć
cha n s o n s d e g e s t e (fr. 'p ie ś n i o c zyn ie ') - ś re
i z m a rtw y c h w s ta n ie C h ry s tu s a ; g ry w a n o je przez
d n io w ie c z n e fra n c u s k ie p o e m a ty e p ic k ie tw o rz o
k ilk a d n i św ią te czn ych w k o ś c io ła c h i kla s z to ra c h
i b o s k ie in g e re n c je w losy p o s ta c i -
ś re d n io w ie c z n y
d ra m a t
re lig ijn y
ne m ię d z y XI a XIII w ie k ie m ; o p o w ia d a ły o b o h a D a n fe A lig h ie r i (1 2 6 5 -1 3 2 1 ) - poeta w io ski schyłku śre d n io w iecza, tw órca p o e m a tu Boska ko m ed ia o p isu ją ce g o w ę d ró w kę poety p o zaśw iatach: piekle, czyśćcu i ra ju . Jest ło m e ta fo ryczny o b ra z d ro g i d u ch o w e g o
o to czo n y jest le g e n d ą „p o e ty p rze klę te g o ". A u to r słynnego W ie lkie go te stam entu. W V illo n ie krytycy u p a tru ją p ie rw szego
obe jm u ją ce dzieje Polski
n ow oczesnego liryka .
P rz e c ła w S ło ta - szlachcic z G o s ła w ic , w ziem i łęczyckiej, w latach 1 3 9 8 - 1 4 0 0 b u rg ra -
G a ll A n o n im - jeg o n azw isko p ozo staje nie zn a ne (a no n im ). Przypuszcza się, że był b e n e d yktyn e m , sam siebie nazyw ał
o d czasów legendarnych aż p o ro k śm ierci a uto ra - 1 480.
b ia p ozn a ń ski, z m a rł w 1 41 9 ro k u . D o m n ie m a n y a u to r u tw oru O zach o w a ni u się przy stole.
terskich c zyn ach h istoryczn ych i le g e n d a rn y c h ryce rza ch ; zw ykłe b y ły u ło ż o n e w cykle te m a ty c z
m o ra lite t - g a tu n e k d ra m a ty c z n y p ó ź n e g o śre d n io w ie c z a ; n a le ż a ł d o lite ra tu ry dydaktycznej
ne: k ró le w s k i, fe u d a ln y, o z d o b y w a n iu św iętych re lik w ii, o w o jn a c h krzyżo w ych ; n a js ły n n ie js z y m ta k im p o e m a te m jest Pieśń o Rolan dzie ; jej n a j starsza w e rs ja p o c h o d z i z XI w ie k u ; ch an so ns de geste w y g ła s z a li b ą d ź o d ś p ie w y w a li na z a m k a c h
- n ió sł p rzesła n ie m o ra ln e , u kazyw a ł w a lk ę d o bra ze z łe m , w sposób a le g o ry c z n y ro zw a ża ł kw e
rozw oju człow ieka , jeg o u w i kła n ia m ięd zy d o b re m a złem , e ta p ó w życiow ej w ę d ró w ki, któ re j celem jest zjednoczenie
w yg n a ń ce m i p ie lg rzym e m .
François V illo n (1-431- p o
P ra w d o p o d o b n ie d o Polski przybył z W ęgier, ch ocia ż b ie rze się też p o d u w a g ę je g o r o
W in c e n ty K a d łu b e k (po 1 1 5 0 -1 22 3 ) - p o c h o d z ił
1 4 6 3 ) - zn a ko m ity tw órca schyłku fra n cu skie g o śre d n io
m a ńskie p o ch o d ze n ie (G a ll). Z w iąza n y był z d w o re m B ole
z ro d u rycerskiego, kro n ika rz, k a p e la n K azim ierza S p ra w ie d li
fic z n e j ś re d n io w ie c z a jest Z ło ta le g e n d a J a k u b a dct V o rá g in e ; w Polsce p o p u la r n a b y ła L eg e n da
w iecza. B io g ra fia V illo n a o b fi
sław a K rzyw oustego. A u to r
w eg o , p óźniej bisku p k ra k o w
0 św. Al eks ym
tuje w liczne s ka n d a le : ra b u n ki, b ó jk i, m o rd e rstw a , w yro k
Kroniki polskiej zw anej nie kie dy „k ro n ik ą trzech B o le sła w ó w "
ski. W s tą p ił d o za ko n u cyster sów w 1 2 1 8 ro k u . A u to r
h is to rio g ra fia - d z ie jo p is a rs tw o , k ro n ik i h is to
śm ierci z a m ie n io n y na w y g n a n ie, które spraw iły, że d o dziś
(C h ro b re g o , Krzyw oustego i Ś m iałe g o).
k ro n ik i p isanej kw iecistym , a le gorycznym stylem , p ełn e j se n
J a k u b d a V o r á g in e (ok.
te ncji, baśni, b a je k zw ierzę cych. W kro nice o becne są
n ajczę ściej p is a n e b yły 1 0 -, 12- lu b 8 -z g io s k o w cem i s k ła d a ły się ze stro f ró żn e j d łu g o ś c i
ro m a n s rycerski - aż d o p o w s ta n ia p o w ie ś c i je d e n z p o d s ta w o w y c h g a tu n k ó w e p ic k ic h ; to
h a g io g r a fia -- d z ie d z in a
m u ją c a le g e n d a rn ie u ję te ż y w oty ś w ię ty c h ; n a j
w z a w ik ła n ia , in tr y g i, k o m p lik a c je , n ie p r a w d o p o d o b n e , b a ś n io w e z d a rz e n ia ; p rz y k ła d e m r o
s ły n n ie js z y m
m a n s u ry c e rs k ie g o są Dz ieje T ri st a n a , i Izo ldy
u tw ó r n a r ra c y jn y o fa b u le m iło s n e j, o b fitu ją c e j
ry c z n e ,
p rz y k ła d e m
o p o w ie ś c i
o
p iś m ie n n ic tw a o b e j lite ra tu ry
d z ie ja c h
h a g io g r a -
m in io n y c h
1 w s p ó łc z e s n y c h k ro n ik a rz o w i, w k tó ry c h a u to r p rz e s trz e g a ł p o rz ą d k u c h ro n o lo g ic z n e g o , ł ą cząc w ie d z ę h is to ry c z n ą z le g e n d ą i fik c ją ; z a
1 2 3 0 -1 2 9 8 ) - ka zn o d zie ja ,
liczne w ą tki antyczne.
- 1 4 0 0 ) - a ng ie lski p oe ta i filo
w ca łe j ówczesnej Europie i w y w a rło w ie lk i w p ły w na h a
zof. Jego n ajw ażniejszym d z ie łe m są O p o w ie ś c i kcinterheryj-
g io g ra fię śre d n io w ie czn ą i sztukę.
skie, z b ió r ró żno ro d nych o p o w ia d a ń (wierszem i prozą)
J an D łu g o s z (1 4 1 5 -1 4 8 0 )
połą czo nych w s p ó ln ą fa b u łą . O p o w ie śc i są nie tylko cennym
p a g o w a n iu r e ltg ii c h rz e ś c ija ń s k ie j; z a b y tk ie m p o ls k ie g o p iś m ie n n ic tw a ś re d n io w ie c z n e g o są
- ka n o n ik krakow ski, historyk, d y p lo m a ta , w ychow aw ca synów k ró la Kazim ierza Jagiellończy
z a bytkie m literatury, a le także
K a z a n i a ś w ię to kr z ys k ie i K a z a n i a g ni e ź n ie ń s k ie
ka. N a p isa ł clw unasfałom ow e
stwa a n g ie ls k ie g o .
Kroniki (Historiae Polonicae)
ź ró d łe m w ie lu in fo rm a c ji na te m a t XiV-wiecznego sp ołeczeń
jtp ., w alczą ce m ięd zy s o bą o duszę człow ieka
i d w o ra c h ryce rskich w ę d ro w n i tru w e rz y ; p ie śn i
d o m in ik a n in , a u to r Zł ote j le g e n d y - zb io ru żyw otów św ię tych. D z ie ło to zn a n e b y ło
G e o ffre y C h a u c e r ( 1 3 4 0 ? -
stie losu cz ło w ie k a ; b o h a te ra m i m o ra lite tó w były p e rs o n ifik a c je : d o b ra , zla, w iary, pychy, p o k o ry
w ie ra ły e le m e n ty p a n e g iry k u (p o c h w a ły ) d la a k tu a ln ie p a n u ją c e g o w ła d c y ; n a jw y b itn ie js z y m k ro n ik a rz e m p o ls k im b ył Jan D łu g o s z k a z a n ie - p rz e m ó w ie n ie o treści r e lig ijn e j, k o m e n tu ją c e tre ść E w a n g e lii lu b n a w ią z u ją c e d o ś w ię ta re lig ijn e g o , k tó re s łu ż y ło w y ja ś n ie n iu prciw d w ia ry , g ło s z e n iu n a u k m o ra ln y c h , p r o
liry k a p ro w a n s a ls k a - p o e z ja , k tó ra ro z w in ę ła się n a p o łu d n iu F ra n c ji, w P ro w a n s ji; tw o rz y li ją w ję z y k u o k c y ta ń s k im (p ro w a n s a ls k im ) t r u b a
Średniowieczni trubadurzy na miniaturze z Codex Manesso
is tu r iu
lit e r a t u r y
p o e c i ś re d n io w ie c z n e j S k a n d y
de P oitiers, B e rircin de B o m , A rn a u t D a n ie l,
ta n ie c ś m ie rc i (d a n s e m a c a b r e ) - m o ty w b a r
ś m ie r c i - w ie lk ie m a lo w id ła n a m u rz e c m e n ta
n a w ii i A n g lii; p rz e b y w a li n a d w o r a c h w ła d
G u iih e m d e C a h e s ia n h , k tó ry jest b o h a te re m
d zo p o p u la r n y w lite ra tu rz e i sztuce ś re d n io
c ó w i u k ła d a li p ie ś n i s ła w ią c e czyn y sw o ich m e c e n a s ó w , a ta kże p ie ś n i o b o g a c h i b o h a
je d n e j z n o w e l D efcam eronu B o c c a c c ia t r u w e r z y - tru w e r to o d p o w ie d n ik tru b a d u ra
rz a p rz y (1 4 4 0 r.)
te ra c h t r u b a d u r z y - w ę d ro w n i p o e c i ś re d n io w ie c z n i
tw o rz ą c y w języku cl'oTl (p ó łn o c n e j i ś ro d k o w e j F ra n c ji), z k tó re g o w y w o d z i się d z is ie js z y język
w ie c z a , p rz e d s ta w ia ją c y w s p o s ó b a le g o ry c z n y ś m ie rć ; tw ó rc y s ię g a li p o ton m o ty w z w ła szcza p o d z ie s ią tk u ją c y c h E u ro p ę e p id e m ia c h d ż u m y
w p o łu d n io w e j F ra n c ji, p ó łn o c n e j Ita lii i K a ta lo n ii, piszcjcy w języku o k c y ta ń s k im (d 'o c , in a
d e C h a m p a g n e o ra z a u to r n a js ta rs z y c h e p o
p o m in a ł, że ś m ie rć jest u n iw e rs a ln a - d o ty k a k a ż d e g o bez w z g lę d u n a je g o s ta tu s s p o łe c z n y
só w ry c e rs k ic h in s p iro w a n y c h le g e n d a m i c e l ty c k im i o św. G rc ia łu C h ró łie n d e Troyes, u w a ż a n y za o jc a p o w ie ś c i ś re d n io w ie c z n e j
i d o ro b e k (w ta n e c z n y c h k o ro w o d a c h ś m ie rc i o b o k k ró ló w p rz e d s ta w ia n o , p a p ie ż y , b is k u pów , ryce rzy i n ę d z a rz y ); p rz y k ła d y lite ra c k ie :
s k a ld o w ie -
czej p ro w a n s a ls k i),
k tó rz y
k rą ż y li
od
d w o ru
d o d w o ru i w y k o n y w a li c h a n s o n s d e g est e o ra z p ie ś n i n a te m a t m iło ś c i d w o rs k ie j (se ren a d y, b a lla d y ) ;
w y b itn i
tru b a d u rz y :
G u illa u m e
fra n c u s k i; w y b itn y m i tru w e rc im i b y li T h ib a u łt
i w o jn a c h ; p o d k re ś la ł 011 u lo tn o ś ć życia, p rz y
R ozm ow a m is trz a Po li k a r p a ze Ś m ie rc ią , G ó r -
IX
n o n i e m ie c k i ta n ie c śm ie rc i (n a p is a n y p o ła c i n ie m o n o lo g 2 4 z m a rły c h ); w sztuce: H ans K o lb e m
Motywy popularne w średniowieczu © S ta b a t M a te r D o lo r o s a ('s ta ła M a tk a
B o le ściw a
[poci
g ijn e g o g ło s z ą c e g o k u lt c ie rp ie n ia M a tk i B oskiej s to ją c e j p o d krzyżem ; u tw o ró w :
D o m in ik a n ó w
Jacopone
J ó z e f Ba k a , U w a g i rze czy o s ta te c z n y c h , U w a g i o śm ie rc i n i e c h y b n e j , ws zy st ki m p o sp ol ite j, wie rs z e m w y r a ż o n e Jan K a s p ro w ic z , Dies ira e B o le s ła w L e ś m ia n , S w i d r y g a i M i d r y g a © w m a la rs tw ie : Taniec ś m i e r c i - o b r a z w k o ś c ie le 0 0 , B e r n a rd y n ó w w K ra k o w ie (d ru g a p o ło
Taniec ś m i e r c i - ilu s tra c ja z Liber c r o n i c a r u m (N o ry m b e rg a 1 4 9 3 ), fre s k i w k o ś c ie le
w a XVII w.) P iete r C la e s z , M a r tw a n a t u r a z p o s g ż k i e m
na
E d w a rd M u n c h , D z ie w c z y n a i ś m ie r ć
C cnnpo
S a n to w ,
' n
Pizie
(1 3 4 8
r.),
Tańce
&
i m
mm
u
Sfr ‘ iii Ÿ *1 ' ' ■ U 3 Ê L ’ sir i S l M C K ? u tó p iW t s is s iij
W
Im
da
tokrzyski z n a n y ró w n ie ż p o d ty tu ła m i Posłuchajcie, b r a c i a m iła lu b Ża le M a t k i Boskiej p o d krzyżem; w sztuce: R og ie r va n d e r W eyd en , Z d ję c ie z krzyża Średniowieczny taniec śmierci
F ilozo fia
A d a m M ic k ie w ic z , D o m a tk i Polki K rz y s z to f K a m il B a czyń ski, Ele g ia o c h ło p c u p o l s k i m J ó zef W itllin , S ta b a t M a fe r Tadeusz R óżew icz, D re w n o © w m u zyce: K a ro l S z y m a n o w s k i, k a n ta ta S fa b a f M a fe r © w rz e ź b ie : M ic h a ł A n io ł, Pieta W a ty k a ń s k a
Ś w . A u g u s t y n ( 3 5 4 - 4 3 0 ) - o jc ie c K o ś c io ła , w ie lk i filo z o f c h rz e ś c ija ń s k i, n a le ż a ł d o n a jw y b itn ie js z y c h u m y s łó w s w o ic h c z a s ó w ; p o c z ą tk o w o z w o le n n ik s c e p tycyzm u i m a n ic h e iz m u , p o g lą d u z a k ła d a ją c e g o o d w ie c z n y d u a liz m clobrci i zła w ś w ie c ie i w k a ż d y m c z ło w ie k u . N a s tę p n ie s tw o rz y ł w ła s n y system filo z o fic z n y - a u g u s ty n iz m , k tó ry w y w a rł o g ro m n y w p ły w n a ro z w ó j filo z o fii i te o lo g ii c h rz e ś c ija ń s k ie j. U w a ż a ł filo z o fię i r e lig ię za m o ż liw e d o p o g o d z e n ia ro z u m o w o , o p ie r a ją c się n a id e a c h p la to ń s k ic h , u d o w a d n ia ł is tn ie n ie B o g a . Z id e a liz m u P la to n a św. A u g u s ty n z a c z e rp n ą ł d w o is ty p o g lą d n a n a tu rę ś w ia ta i c z ło w ie k a , s k ła d a ją c ą się z p ie r w ia s tk a d u c h o w e g o (duszy) i m a te ria ln e g o (c ia ła ). W ią ż e się z tym k o n c e p c ja p o z n a n ia : p ra w d a k ry je się n ie w p o z n a n iu z m y s ło w y m , c ie le s n y m , ciłe d u c h o w y m , m o ż liw y m d z ię k i ilu
Michał Ainol, Piela Watykańska (XV/XVI w.
T a d e u s z R ó ż e w ic z , D r e w n o
c a ły w c z e rw o n y c h d rz a z g a c h
D re w n ia n y C h rystus
w c ie rn io w e j o b ro ż y z o p u s z c z o n ą g ło w ą z b ite g o psa ja k to d re w n o ła k n ie
z ś re d n io w ie c z n e g o m is te riu m id z ie na c z w o ra k a c h
B a zyle i
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia
T o d i, S ta b a t M a t e r D o l o r o s a ; a n o n im o w y u tw ó r p o ls k i La m e n t św ię
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia © w lite ra tu rz e :
w
© w lite ra tu rz e : F ra n c e s c o Petrcirca, Tryumfy śm ie rc i
k rz y ż e m ]')
- n a w ią z u je o n d o d o lo ry z m u (łac. d o l o r 'b ó l, c ie rp ie n ie '), p rą d u r e li
p rz y k ła d y
m ło d s z y , cykl ry c in D an se m a c a b r e ,
k o ś c ie le
m in a c ji, czyli o ś w ie c e n iu z e s ła n e m u c z ło w ie k o w i p rz e z B o g a . C h a ra k te ry s ty c z n e d la a u g u s ty n iz m u jest p o ję c ie p re d e s ty n a c ji, czyli k o n c e p c ja , że d o z b a w ie n ia n ie z b ę d n a jest ła s k a B o ska . C i, k tó rz y je j n ie d o s tą p ią , b ęcłą p o tę p ie n i n a w ie k i. G łó w n e d z ie ła : W y z n a n ia , tra k ta ty filo z o fic z n e O Trójcy, O p a ń s t w i e Bożym. Św. Augustyn
Historia
literatury
Ś r o (3 n i o w i e c 1 1
Ś w . T o m a s z z A k w in u ( 1 2 2 5 - 1 2 7 4 ) - d o m in ik a n in , filo z o f, leo io cj i m is ty k , k a n o n iz o w a n y w 1 3 2 3 ro k u . U z n a n y W ie lk im D o k to re m K o
P io t r A b e la r d ( 1 0 7 9 - 1 1 4 2 ) - (ilo z o f, n a u c z y c ie l, w y k ła d o w c a , te o lo g . P rzeszedł d o h is to rii ja k o n ie szczę śliw y k o c h a n e k H e lo iz y .
ś c io ła n a z y w a n y m A n ie ls k im (za w z g lę d u na s tw o rz o n ą p rzez n ie g o h ie ra r c h ię b y tó w a n ie ls k ic h ) lu b W s p ó ln y m (p o n ie w a ż je g o d o k tr y
A u to r w ie łu p is m , w tym k o m e n ta rz y d o filo z o fii A ry s lo le le s a . K ry ty k o w a ł la k z w a n y re a liz m p o ję c io w y . J a k o m e to d ę n a u k o w e j p r o p o n o w a ł d ic ile k ty k ę , ró w n ie ż w d z ie d z in ie te o lo g ii. W e tyce g to s it p o g lą d , że in te n c ja p rz e s ą d z a o e iy c z n o ś c i lu b n ie e ly c z n o ś c i czy
n a - fo m iz m - z o s ta ła p rz y ję ta p rz e z c a ły K o ś c ió ł). W s w o ic h d w ó c h g łó w n y c h d z ie ła c h : Sum m ie fi l o z o fi c z n e j i S um m ie t e o lo g i c z n e j , z a ją ł się k w e s tią sto s u n k u w ia ry i ro z u m u . In a c z e j niż P la to n , a za n im św. A u g u s ty n , T om asz z A k w in u u w a ż a ł, że d o s tę p n e lu d z k ie m u p o z n a n iu n ie są a b s tra k c y jn e id e e , a le k o n k re tn e rzeczy je d n o s tk o w e , p o z n a w a ne p rz e z c z ło w ie k a z m y s ła m i. O n e też - e m p iry c z n e d o ś w ia d c z e n ia
n u. T w ie rd z ił, że n ie c h rz e ś c ija n ie m o g ą b yć z b a w ie n i, czym ś c ią g n ą ł n a s ie b ie g n ie w K o ś c io ła . Za h e re z je d o ty c z ą c e T ró jcy Ś w ię te j, b o s k o ś c i C h ry s tu s a i p o g lą d y „ n o o p o g a ń s k ie " z o s ta ł d w u k ro tn ie p o tę p io n y .
- p o w in n y b yć p u n k te m w y jś c ia d la lu d z k ie g o ro z u m o w a n ia . Z p is m filo z o fa w .yła n ia się o b ra z ś w ia ta p re c y z y jn ie ro z p is a n e g o w h ie ra rc h ię b ytó w . N a szczycie te j d ra b in y is tn ie ń , z a c z y n a ją c e j się
J a n E c k h a rt (ok. 1 2 6 0 - 1 3 2 7 /1 3 2 8 ) - filo z o f, le o lo g , d o m in ik a n in ,
o d żyw ych s tw o rz e ń , k o fe jn o - c z ło w ie k a i a n io łó w , s ta ł Bóg. K o n s e k w e n c ją te j h ie ra rc h ii jest w to m iz m ie h a r m o n ijn y o b ra z ś w ia ta . C a ły
n e g o zje d n o c z e n ia z n im c z ło w ie k a . A u to r Kazań i Traktatów.
k o s m o s jest lo g ic z n ie u p o rz ą d k o w a n y i k ie ro w a n y p rzez Isto tę N a jw y ż
W ite lo n (ok. 12 3 0 -o k . 1 2 8 0 ) - pierw szy p olski filozo f. S tu d iow a ł w Pa
szej, czyłi B o g a . Ż ycie lu d z k ie jest z a te m c e lo w e i m a sens, p o n ie w a ż
d w ie i Paryżu. Bacłal p raw a z a ła m y w a n ia się ś w ia lła , z a jm o w a ł się d e
m istyk. Jego filo z o fia lo ro z w a ż a n ia na le m a l n a tu ry Boga i m istycz
jest u ję te w b o s k im p la n ie s tw o rz e n ia .
m o n o lo g ią . Jogo filo z o fia n aw ią zuje d o m yśli Arystotelesa. A u lo r d zie l: r lQ]r >,\r:[r,r.l i Heloizo
W s p ó łc z e s n ą w e rs ją to m iz m u
O p ty k a , O n a jw ażniejsze/ przyczynie pok u ty i naturze dem o n ó w .
jest p o p u la r n y w K o ście le k a to lic k im
n e o to m iz m , z a jm u ją c y się p rz e d e w s z y s tk im te o rią b ytu . S c h o la s ty k a
-
filo z o fia
i
te o lo g ia
ś re d n io w ie c z n a
w y k ła d a n a
na
u n iw e rs y te ta c h
E u ro p y
o d XI d o k o ń c a XV w ie k u . C e c h u je ją d y s c y p lin a w ro z u m o w a n iu , ścisła h ie ra rc h ia p is m , m o n o to n ia fo rm u ł, o d in d y w id u a liz o w a n ie stylu (p ra c e filo z o fó w w fo rm ie tzw. k w e s tii i s u m m ), p rz y w ią z a n ie d o a u to ry te tó w , p rz e p la ta n ie w ła s n y c h d z ie ł c y ta ta m i, ra c jo n a ln e o b ja ś n ia n ie p ra w d w ia ry . Sw. Tom asz z A k w in u , k tó re g o filo z o fia w y w o d z i się z tra d y c ji s c h a la s iy c z n e j, tw ie rd z ił, że p ra w d w ia ry m o ż n a d o w o d z ić ro z u m o w y m i a r g u m e n ta m i. W re n e s a n s ie - e p o c e , w k tó re j za c z ę to c e n ić in d y w i d u a liz m - te rm in „s c h o ła s ty c y z m " n a b r a ł z n a c z e n ia p e jo ra ty w n e g o .
P a w e ł W ło d k o w ic (ok. 1 3 7 0 - o k . 1 4 3 5 ) - p o liiy k , filo z o f, tw ó rc a te o rii p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o . O p o w ia d a ł się przeciw p rzew a d ze w ła d z y p a p ie s k ie j, b yl z w o le n n ik ie m ró w n ych p ra w lud zi różnych n a ro d ó w i re lig ii. Św ietny m ó w c a , p oseł na s o b ó r w K o n sta ncji. R ep re ze ntow a ł stro n ę p o ls k ą w p ro c e sie z K rzyża kam i p rzed s ą de m cesarskim . A lb e r t W ie lk i (ok. 1 1 9 3 - 1 2 8 0 ) - n ie m ie c k i filo z o f i le o lo g . K o m e n ta to r p ism A ry s lo le le s a , a u lo r sen tencji i k o m e n ta rz y b ib lijn y c h , tra k ta tó w filo z o fic z n y c h . Je go p o g lą d y o k re ś la się ja k o a rysto te lizm c h rześcijań ski. O d w o ły w a ł się ró w n ie ż d o P lato na i Aw iceny. Z a jm o w a ł się ró w n ie ż b io lo g ią , b a d a ł m o rfo lo g ię zw ie rzą t i) ro ślin .
Sw. F ra n c is z e k z A s y ż u (1 1 8 1 - 1 2 2 6 ) - założyciel za kon u ż e b ra czego Braci M niejszych, czyli fra n ciszka n ó w , m istyk, stygm atyk. Usłyszawszy g ło s Boży, n a w ró c ił się, ro z d a ł ca ły swój m a ją te k i z a czął nieść p o m o c b ie d n y m i ch o ry m , a zw łaszcza trę d o w a tym . G ło sił w ia rę ra d o sn ą , p o c h w a łę u bó stw a , p o k o ry i m iło ści d o wszyst kich stw orzeń i przyrody. Szczególnie u m iło w a ł zw ierzęta, nazyw ał je „ b r a ć m i" człow ieka . N a w ią z y w a ł b ez p o ś re d n io d o w skazań N o w e g o Testam entu - m iło ści b liź n ie g o i c a łk o w ite g o w yzbycia się w artości m a te ria ln ych . W jeg o czasach, kiedy K ościół był instytucją d ą żą cą d o w ła d zy i b o g a c tw a , je g o idee b rz m ia ły w ręcz b u n to w n i czo. Pod ko n ie c życia u ło żył Pieśń d o br ot a Słońca, w ysła w ia ją cą d zie ło stw orzenia. Z m a rł ja k o puste ln ik, p o odsu n ięciu się od sw o je g o z a ko n u , któ ry w e d łu g św. Franciszka sprzeniew ierzył się id e a ło m u bó stw a . Jego życie i c u d a , które m u się przypisuje, opisa ł p o ła c in ie b ra t U g o lin o w latach 1 3 2 7 - 1 3 4 0 . Tłu m acze n ie tego u tw oru na język w ło s k i przez n ie zn a n e g o pisarza toskańskiego fu n k c jo n u je p o d nazw ą K w ia tk ó w świętego Franciszka. Pełną p ro sto ty i p o k o ry posta w ę m iło ści d o człow ieka i wszystkich istot ziem skich - których istnienie m a być d o w o d e m m iłości Boga do człow ieka - nazyw am y p o sta w ą fra n ciszka ń ską (np. w tw órczości L e o p o ld a Staffa, Jana T w ardow skie g o , K a rola W ojtyły). Istotą tej p ostaw y jest ró w n ież cze rpa n ie szczęścia z uszczęśliw iania innych.
Św. Franciszek z Asyżu
Św. B e rn a rd z C la ir v a u x (1 0 9 0 -1 1 5 3 ) - filo z o f, te o lo g , cysters. K ry ty k o w a ł ra c jo n a liz a c ję w ia ry , p o le m iz o w a ł z A b e ła rd e m . W sm a z a w ie ra ją ro z w a ż a n ia o na o s ią g a n iu c o ra z w ię kszych filo z o fia to m is ty k a m iło ś c i d o
m ie jsce n a u k o w y c h d o w o d ó w p r o p o n o w a ł p o k o rę i m iło ś ć . J e go p i duszy, w o li, g rz e c h u . W e d łu g B e rn a rd a ro z w ó j c z ło w ie k a p o ie g a i d o s k o n a ls z y c h s to p n i m iło ś c i, w d ro d z e clo B o g a i z b a w ie n ia . Je go B o g a . D z ie ła : O łas ce i w o l n e j w o l i , O m i ł o w a n i u Bo ga.
Sztuka 0 P rz e c łr o m a ń s k a (od VI cło p ie rw s z e j p o ło w y XI w.) - n ie je d n o lita stylistycznie, c z e rp a ła 1 re lig ijn y c h . W p ie rw szym e ta p ie sztuka c h rz e ś c ija ń s k a b a rb a rz y ń c ó w p o c h o d z e n ia g e r m a ń s k ie g o : lo n g o h a rd z k a , w iz y g o c k a , m e ro w iń s k a o ra z irla n d z k a w z b o g a c o n a tra d y c ją c e ltycką. R o z w in ę ła się w ó w c z a s rz e ź b a , o g r a n ic z o na g łó w n ie cło d e k o ra c ji s a rk o fa g ó w , o ra z n a j w a ż n ie js z a d z ie d z in a sztuki - z ło tn ic tw o , o b o g a te j,
a b s tra k c y jn e j
i
z o o m o r fic z n e j
o rn a m e n ty c e , w y k o rz y s tu ją c a e m a lie i b a rw n e sz k ło . N astęp n y e tap to sztuka k a ro liń s k a , która s ta n o w iła , p o d w p ły w e m icłei o d n o w ie n ia rz y m skieg o im p e riu m , pierwszej p ró b ę u je d n o lic e n ia stylu n a obszarze c a łe g o cesarstw a. W a rc h ite k turze św ieckiej jej n ajw a żnie jszym o s ią g n ię c ie m b ył zespół p a ła c o w y K a ro la W ie lk ie g o w A k w i z g ra n ie , w s a k ra ln e j p a n o w a ł typ b a z y lik i z tra n septem , ro z k w itło m a la rs tw o książkow e, rzeźba w kości i z ło tn ic tw o o d e k o ra c ja c h fig u ra ln y c h . W trze cim okresie w y o d rę b n iła się na te re n ie N ie m ie c sztuka o tto ń ska - ro z w ija ło się w ów czas m a la rs tw o ścienne (freski), o d le w n ic tw o z b rązu
Ul
L-Sr-T-
z ró ż n o ro d n y c h tra d y c ji e tn iczn ych , k u ltu ro w y c h
Kościół św. Michała w Iłildoshelm
i snycerka. D o sztuki p rz e d ro m a ń s k ie j należą pierw sze d z ie ła sztuki ś re dn io w ie czne j w Polsce: ka te d ry w P oznaniu, G n ie ź n ie , K rakow ie.
C& R o m a ń s k a (XI—XIII w ., a w n ie k tó ry c h re g io n a c h aż d o XV w.) •- p rz e d e w szystkim sztu
rzęce i ro ś lin n e o s y m b o lic z n y m
ka s a k ra ln a / z w ią z a n a z d z ia ła ln o ś c ią z a k o n ó w (cyste rsó w i b e n e d y k ty n ó w - o p a c tw o
z d o b ią c e
w C lu n y, k la s z to r w Tyńcu). C e c h o w a ła ją je d n o lito ś ć te n d e n c ji a rtystyczn ych / p o d k r e ś la ją
s tw o - k ru c y fik s y , p o s ą ż k i M a tk i B o s k ie j z d z ie c ią tk ie m ; w itra ż e - p rz e d s ta w ia ją c e p o
ca je d n o ś ć K o ś c io ła i r e lig ii; ro z w ó j sztu ki r o
staci św ię tych o ra z sceny b ib lijn e .
m a ń s k ie j
z
p o tę g ą
k o ś c io łó w
o ra z
(X II-X III) -
styl u k s z ta łto w a n y we
F ra n c ji w XII w ie k u , k tó ry trw a ł w lic z n y c h o d
m a la rs tw o
m ia n a c h d o p o c z ą tk ó w w ie k u XVI. N ie p rz y ją ł
m in ia tu ro w e i ta b lic o w e (na d e s c e ); s n y c e r
się w e W ło s z e c h , g d z ie p a n o w a ły zbyt s iln e tra d y c je s ztu ki s ta ro ż y tn e j, i już o k o ło 1 4 2 0 ro k u z o s ta ł w y p a rty p rzez re n e s a n s . G o ty k b y l p rz e d e w s z y s tk im sztu ką s a k ra ln ą . J e g o n a j w ię k s z e d o k o n a n ia : w a rc h ite k tu rz e - k a te d ra
z a c h o d n ic h
g o ty c k a , k tó ra m ia ła być z ie m s k im o d b ic ie m
p ań stw . R ozkw it sztu ki ro m a ń s k ie j p rz y p a d a n a w ie k XII: w a rc h ite k tu rz e - k o ś c io ły z a k o n
J e ru z a le m N ie b ie s k ie g o i w y ra z e m b o s k ie j p o tę g i (k a te d ra w Reim s w e F ra n c ji, k a te d ra ko lo ń s k c i w N ie m c z e c h ). M a te ria łe m b u d o w
ro z w o jom
s ię
ś c ia n y
G o fy k
p a p ie s tw a
i
w ią ż e
z n a c z e n iu ;
m a la rs tw o - ś c ie n n e , p ła s k ie i lin e a rn e , fre ski
e k o n o m ic z n y m
ne z c a ły m k o m p le k s e m z a b u d o w a ń z a k o n nych,
k o ś c io ły
p ie lg rz y m k o w e
(z w ią z a n e
la n y m g o ty c k ic h b u d o w li b y ła p rz e d e w szyst k im c e g ła . K o n s tru o w a n o k o ś c io ły w ie lo n a -
z k u lte m ś w ię te g o i r e lik w ii}, k o le g ia ty , k o ś c io ły p a r a fia ln e ; są to s u ro w e , p ro s te b u d o w ie , o z w a rty c h p r o p o rc ja c h , m a syw n e ,
wow e, z s z e re g ie m k a p lic , w y s o k im i, s trz e lis ty m i w ie ż a m i i w ie lk im i o k n a m i w it r a
w z n ie s io n e z c io s a n e g o k a m ie n ia n a p la n ie krzyża z d w o m a lu b trze m a p o rta la m i i g łó w n ą w ie ż ą n a s k rz y ż o w a n iu n a w ; rz e ź b a - w y k o n a n a z k a m ie n ia , ja k o o z d o b a g ło w ic k o lu m n ,
p o r ta li
i
fry z ó w ,
p rz e d e
ż o w y m i o n a s y c o n y c h , in te n s y w n y c h k o lo ra c h (p u rp u ra , z ie le ń , fio le t). R o z w ija ła się rz e źba k a m ie n n a i d re w n ia n a - n a g r o b k i, k ru c y fik s y , o łta rz e (o łta rz W ita S tw osza w k o ś c ie le M a r ia c k im w K ra k o w ie ). W m a la rs tw ie n a s tą p iło
w s z y s tk im
o te m a tyce s a k ra ln e j, liczn e są m o ty w y zw ie-
z e rw a n ie z p ła s k im
i lin e a rn y m
o b ra z o w a
n ie m stylu r o m a ń s k ie g o na rzecz m a la rs tw a tr ó jw y m ia r o w e g o i p rz e s trz e n n e g o (Jan v a n
W Ę Ę Ę Ę Ę Ę Ę Ę fĘ Ę
Eyck, R o g ie r v a n d e r W e y d e n , H a n s M e m * lin g ) ; ro z w ija ło się w itra ż o w n ie łw o o ra z m a la rs tw o m in ia tu ro w e i ta b lic o w e ; n a r o d z iła się g r a fik a (d rz e w o ry t).
OpiKtwo benedyktynów w Cluny (Xf-XII w.)
Kuicdra w Pizio (Xi-Xii w.)
Drzwi Gnieźnieńskie (XII w.)
R (i!itS 7 w
Brukseli (XV w .)
S ig rid U n d s e ł, K ry s ty n a c ó rk a Lavr an sa W isław a Szym borska, M in ia tu ra średniowieczna
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia # w lite ra tu rz e : A d a m M ic k ie w ic z , K o n r a d W a l l e n r o d
Z b ig n ie w H e rb e rt, M a rtw a ncifura z węd zi dłe m # w m a la rs tw ie : Jan M a te jk o , B itw a p o d G r u n w a l d e m , Sw. J a d w i g a w ś r ó d u b o g i c h , Piotr z A m ie n s
H e n ry k S ie n kie w icz, Kr zy ża cy Z o fia K osscik-S zczucka, K rzyżo w cy K a z im ie ra Iłłc ik o w ic z ó w n a , O p o w i e ś ć żo ny
~ K rz y ż o w ie c
ś w ię te g o A l e k s e g o K o n s ta n ty Ild e fo n s G a łc z y ń s k i, Wi t Stwosz
Jó ze f B ra n d t, B o g u ro d z ic a w film ie : in g m c ir B e rg m a n , S i ó d m a p ie c zę ć
M a r ia K u n c e w ic z o w a , Tristan 1 94 6 Jerzy A n d rz e je w s k i, B ra m y r o ju
A le k s a n d e r F o rd , Kr zyż ac y
Tadeusz R óżew icz, G o ty k
Najstarsza druko w a na wersja tej pieśni m aryjnej, tak zw ana krakow ska, pochodzi z 1 506 roku ze Sta tutu Laskiego. W lej w ersji pieśń składa się w łaśnie z dw óch pierwszych zwrotek: pieiwszej rozpoczyna jącej się apo strołą d o Bogurodzicy, drug ie j skiero w anej d o Chrystusa. Przeplatane one są refrenem łacińskim Kyrieleison, typowym dla litanii. Z a ch o w a ły się również rękopisy z 1407 i 1 408 roku (w k tó rych występuje fo rm a „B ogarodzica"), zawierające już 14 zwrotek. W tak zw anym tekście w arszawskim z drugiej poło w y XV wieku jesl ich aż 19 ; w jej skład w chodzą m .in. pieśń w ielkanocna, pasyjna.
W e d łu g k ro n ik J a n a D łu g o s z a B o g u r o d z ic a b y ła p a trio ty c z n ą p ie ś n ią p o ls k ie g o ry ce rstw a (cc/rm m o p c /tn u m ), ś p ie w a n o ją w d z ie jo w y c h m o m e n ta c h , na p r z y k ła d p rz e d b itw ą p o d G ru n w a ld e m . S łużyła ja k o h y m n k o r o n a cy jn y k ró ló w , p e łn ią c ja k b y ro lę h y m n u p o ls k ie g o . W ra z z k o ń c e m d y n a s tii J a g ie llo n ó w z o s ta ła s p ro w a d z o n a d o r o li p ie ś n i k o ś c ie ln e j. Jej ro lę p a trio ty c z n ą p r z y p o m n ia ł J u lia n U rsyn N ie m c e w ic z , k tó ry u m ie ś c ił ją n a p o c z ą tk u s w o je g o z b io rk u Ś p ie w ó w h is t o r y c zn yc h . Po n im B o g u r o d z ic a in s p iro w a ła p o e tó w ro m a n ty z m u .
B ib lio g r a fia Jerzy S tarnaw ski, Ś redniow iecze, 1 9 7 5 Jo h a n H u iz in g a , Jesień ś r e d n io w ie cz a , 2 0 0 5 M a ria O sso w ska, Ethos rycerski i j e g o o d m i a n y , 1 9 7 3
0 średniowieczu Średnie w ieki sq p raw d ziw ie poetycką w dzie ja ch Europy e p o ką . Te starożytne mury, te gotyckie w ieże, których szcząt
W w ie k a c h ś re d n ic h k rą ż y ły
ki jeszcze dzisiaj nas z d u m ie w a ją {...]. C zasy osob iste g o m ęstw a, d zie l rycerskich, id e a ln e j m iło ści i re lig ijn e g o za
n o s ta jn y , c a łe m u ro d z a jo w i w ła ś c iw y ; p rz e d m io ty b ra n e
p a łu m u sia ły być czasam i p o e tyckim i. Ludzie, którzy wszystko czynili z unie sien iem i n a m ię tn o ścią , w ięcej za p e w ne byli u spo so b ie n i d o poezji
d la p łc i p ię k n e j w w y ra z a c h c z u ło ś c i a lb o w e s o ły c h ż a r ta c h ; m o w a n a tu r a ln a i p r o
niż ich p op rze d nicy i następcy.
A d a m M ic k ie w ic z ,
M a u ry c y M o c h n a c k i,
O p o e z ji ro m a n ty c z n e j, 1 8 2 2
m ię d z y lu d e m p o w ie ś c i i śpie w y. C h a ra k te r ich być m u s ia ł m n ie j lu b w ię c e j je d
z d z ie jó w ry c e rs k ic h , o z d o b io n e z m y ś le n ia m i; u czucia
sta, s tro fa m i d o ś p ie w a n ia s to s o w a n a .
U m ysł ś re d n io w ie c z a n ie u s ta n n ie w z n o s ił z d a n y c h p o z n a n ia ś w ią ty n ie i k a te dry, ja k d z ie c k o , k tó re b a w i się k lo c k a m i. W s z y s tk o , co w życiu z d o b y ło so b ie trw a łe s ta n o w is k o , co s ta ło się k o n w e n c ją ż y c io w ą , u z y s k i w a ło w a g ę u ś w ię c o n e g o p o rz ą d k u ; ta k i k s z ta łt p rz y b ie ra ły z a ró w n o n a jz w y k le js z e o b y c z a je i n a w y k i, ja k i n a j g łę b s z e s p ra w y w b o s k im p la n ie ś w ia ta . Jo h cin H u iz in g c i, Je sie ń ś re d n io w ie c z a , 1 9 1 9
O d u c h u i ź r ó d ła c h p o e z ji
L e k łu ry
w e , w szystko w o js k o k ró le w skie z a b rz m ia ło g ło ś n o p ie śń o jczystą B o g a ro d z ic ę , a p o te m z p o d n ie s io n y m i k o p ia m i p o b ie g ło d o bitw y. Ja n D łu g o s z , K s ię g a XI, ro k 1 4 1 0
m w lite ra tu rz e : Ju liu sz S ło w a c k i, H y m n H e n ry k S ie n k ie w ic z , K rzyża cy, Potop W ła d y s ła w B e łza , Po kło n B o g u r o d z ic y
w P o lszczę, 1 8 2 5
G d y w y trą b io n o h a s ło b o jo
Józef Brnmll, Bogarodzico! 1909) K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia
B o g u r o d z i c a - Jest to p o ls k a ś re d n io w ie c z n a p ie śń r e lig ijn a , z a b yte k liry k i i ję z y k a p o ls k ie g o . T ru d n o jest d ziś o k re ś lić czas jej p o w s ta n ia , p r a w d o p o d o b n ie p ie rw s z a część p o c h o d z i z X w ie k u , a o s ta te c z n a w e rs ja z w ie k u XV. T ra d y c ja p rz y p is y w a ła a u to rs tw o św. W o jc ie c h o w i, a le h is to ry k o m n ie u d a ło się o b r o n ić te j tezy. B isku p p r a w d o p o d o b n ie n ie z n a ł n a tyle ję z y k a p o ls k ie g o , a b y w n im p is a ć . Ze w z g lę d u n a w id o c z n e p o d o b ie ń s tw o p ie ś n i z h y m n a m i ła c iń s k im i o ra z o b e c n e w n ie j z a b y tk i języka s ta ro -c e rk ie w n o - s ło w ia ń s k ie g o o ra z w p ły w y ru s k ie g o u w a ż a się, że B o g u r o d z ic a p o w s ta ła w XIV s tu le c iu i z w ią z a n a jest z p a n o w a n ie m d y n a s tii ja g ie llo ń s k ie j. N a jp r a w d o p o d o b n ie j p ie rw s z e d w ie z w ro tk i, o k u n s z to w n e j b u d o w ie i w y s o k im p o z io m ie a rty s ty c z n y m , p o w s ta ły ju ż na p r z e ło m ie X ł!l i XIV w ie k u .
K a z im ie ra Iłłc ik o w ic z ó w n a , Pieśń d o m a t k i Boskiej W a leczne j K rzysztof K a m il B a czyń ski, M o c /łilw a d o B o g a ro d z ic y Tadeusz G a jc y , M o d l i t w a ż o łn ie rs k a w m a la rs tw ie : Jó z e f B ra n d t, B o g u ro d z ic a W o jc ie c h K ossak, G r u n w a l d Jan M a te jk o , W ł a d y s ł a w J a g i e ł ło z W i t o l d e m m o d l g c y się p r z e d b i ł w g p o d G r u n w a l d e m A rtu r G ro ttg e r, W id z e n ie # w film ie : A le k s a n d e r F o rd , K rzyża cy Jerzy H o ffm a n , Potop # d o w y k o rz y s ta n ia w p re z e n ta c ja c h d o ty c z ą c y c h : m o ty w ó w m a ry jn y c h w lite ra tu rz e , p o e z ji r e lig ijn e j, h y m n u , o b ra z u m a tk i w lite ra tu rz e Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej
Historia
literatury
Sro dnio w iocz o
K r z y s z to f K a m il B a c z y ń s k i, M o d l i t w a
J ó z e f W i t t ii n , S fa h a f M a t e r (fragm ent)
K tóraś w io d ła ja k b ó r p o m ru k ó w D ucha ziem i tej skutego w zb roi szereg, p ro w a d ź nocn e d ro g i ¡ego w nuków , byśm y m ilczą c u m ie li u m ierać.
-
m odel
p o p u la rn y
w
k rę g u
ch rz e ś c ija ń s tw a
w scho d n ie g o. P ro pa g o w a ł on ide a ł człow ieka, k tó ry rezygnuje z życia doczesnego, żyje w o d o s o b n ie
d o B o g a r o d z i c y (fragm ent) Słabcit M ater, M a te r D otorosci, g d y jej synów o d c in a li z pow ro za .
n iu, um artw iajcie sw oje c ia ło oraz o d d a ją c się p o s ło m
K ła d ła w groby, głu ch e ja k jej noce, M a rtw e sw ego żyw ota ow oce.
i
m o d litw ie .
O d m ie n n y
w zór
św iętości
w ykształciła k u ltura chrześcijaństwa z a c ho d n ie g o - postaw ę franciszkańską. ascezćj - surowy, w strzem ięźliw y styl życia, w y p e ł
i-i K tóraś ziem i się uczyła przy Bogu, w której zie m ia ja k n ie b o się siata, d a j n a m z ognici tw e go pas i o stro g i, a le w łó ż je na człow iecze c ia ła .
Stabat M ater, M a te r N o s łra , Polonia Z cierni m ia ła k o ro n ę na skroniach.
n iony postem , m o d litw ą w o do so b n ie n iu ocl ludzi orciz u m a rtw ia n ie m ciciłci, w celu u d o sko n ale n ia duszy i o sią g n ię cia świętości K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia
L a m e n t ś w i ę t o k r z y s k i , inaczej zw any P o s łu c h a jc ie , b r a c ia m iła tu b Ż a l e M a t k i B o s k i e i p o d k r z y ż e m J e d n o z a rc y d z ie ł p o ls k ie j liry k i ś re d n io w ie c z n e j. A n o n im o w y u tw ó r z o s ta ł o d n a le z io n y
W sw ym c ie rp ie n iu z w ra c a się też d o z w y k ły c h ,
w o p a c tw ie b e n e d y k ty ń s k im na Ś w ię tym Krzyżu (Łysej G ó rz e ) w G ó r a c h Ś w ię to k rz y s k ic h .
m a tk a m i, z ro z u m ie ją je j ro z p a c z . Tekst m ieści się w p o p u la rn y m w ś re d n io w ie c z u n u rc ie d o fo -
z ie m s k ic h k o b ie t, w n a d z ie i, że, ró w n ie ż b ę d ą c
W szystko w s k a z u je na to , że s ta n o w i fra g m e n t
ryzm u ,
z a g in io n e g o
S ta b a t M a t e r D o l o r o s o .
ś r e d n io w ie c z n e g o
m is te riu m
z je g o
c h a ra k te ry s ty c z n y m
o m ę ce P a ń skie j. Tekst s k ła d a się z 3 8 w e rs ó w o n ie re g u la rn e j b u d o w ie . Jest to p e łe n b ó lu
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia
m o n o lo g c ie rp ią c e j M a tk i B o skie j, k tó ra w s p ó ł-
# w lite ra tu rz e :
o d c z u w a m ę kę u m ie ra ją c e g o n a krzyżu Syna. Ż a le M a ry i k ie ro w a n e są d o a n io ła G a b rie la , k tó ry n ie g d y ś z w ia s to w a ł'je j szczę śliw ą n o w in ę .
m o ty w e m
A d a m M ic k ie w ic z , III część D z i a d ó w Z y g m u n t K ra s iń s k i, M o d l i t w a d o N a j ś w i ę t szej Panny K a z im ie ra Z a w is to w s k a , Bo le śc iw a Tadeusz M icin ski, Z o fi a Ca sa n o va (z hiszp.) skargi K a z im i e r z W ie rz y ń s k i, M a t k a , M a t k a B o le s n a, M a t k a p o l e g ł y c h @ w m a la rs tw ie : R o g ie r v a n d e r W e y d e n , Z d j ę c i e z krzyża M i s e r i c o r d i a D o m i n i ze Z b y tito w s k ie j G ó ry (m a la rz n ie z n a n y ) Rosso F lo re n tin o , Z d j ę c i e z krzyża T e o d o r A x e n to w ic z , M a t k a n a d g r o b e m syn a w film ie : M e l G ib s o n , Pasja © d o w y k o rz y s ta n ia w p re z e n ta c ja c h d o ty c z ą cych : m o ty w u c ie rp ie n ia , m o ty w u S ta b a t
Rogior van dor Woydort, Zdjęcie a krzyża (1430—1435)
M a t e r D o l o r o s o , o b ra z u m a tk i w lite ra tu rz e
€> w litera tu rze : W a cław Berent, Żyw e ka mienie A n to n i G o lu b ie w , Bolesław Chr ob ry Ka zim ie ra itla k o w ic z ó w n a , O p o w ie ść żony św iętego Aleksego Z o fia Kossak-Szczucka, Suknia Dejaniry, Sza leńcy boży S tanisław G ro ch o w icik, Powołał g o Pan Jcin Tw ardow ski, Trochę plotek o świętych # w m a la rstw ie: C a ra v a g g io , Sw. H ieronim A le k s a n d ro M cigncisco, M o d lą c y się mnisi Jcin M a te jk o , Sw. Kazimierz - królewicz polski Teodor A xentow icz, An ac hor efa
Św. Aleksy © w film ie : R oberto R osśełlini, Franciszek, kuglarz boży M iche le Soavi, Sw. Franciszek z Asyżu # d o w ykorzystan ia w preze n ta cjach dotyczących: litera ckich p o rtre tó w idealistów , m otyw u p oszu k iw a n ia celu i sensu życia, rela cji Bóg -człow iek w litera tu rze i sztuce
Pieśń o R o la n d z ie Jest to najstarszy francuski epos rycerski, znany z X tl-w iecznego o d p is u z O k s fo rd u . N ale ży d o śre
w ie rn e g o rycerza zostaje p om szczona na w ro g a c h i z d rajcy przez cesarza.
d nio w ie czn ych chcinsons de geste, czyli pieśni 0 ch w a le bn ych czynach, a tem atycznie zw ią za n y jest z w y p ra w a m i w ła d cy Franków K a ro la W ie lk ie
K o n ty n u a c je i n a w ią z a n ia # w litera tu rze : W a lte r Scott, Pani jeziora, /va n /io e A d a m M ickiew icz, Ko n ra d Wa lle n ro d
g o. B o h atere m u tw oru jest kre w n y cesarza, h ra b ia R oland, jeden z d o w ó d c ó w jeg o w ojsk. R oland jest sym b ole m śre dn io w ie czne g o rycerza •- u o s a b ia je g o elos, kodeks hon o ro w y, w ie rn ość re fig ii ch rze ścijańskiej. A kcja eposu toczy się w czasie w y p ra w y w o je n n e j
K a ro la
W ie lk ie g o
do
Juliusz S łow acki, Zawisza Czarny W in cen ty Pol, M o łio rf
H iszp an ii,
a d o k ła d n ie podczas b itw y w w ąw ozie Roncevaux w P irenejach. R oland, w pa d łszy w zasadzkę p rz y g otow anej
przez
Scirctcenów,
czyłi
n ie w ie rn ych
(faktycznie w e d łu g historykó w byli to g ó ra le b a skijscy), p o d e jm u je n ie ró w n ą w alkę na czele sw o
L e g e n d a o św . A l e k s y m
jeg o o d d z ia łu . N ie chce w ezw ać pom ocy, a b y nie o skarżo n o g o o tchórzostw o. W zyw a p o siłki d o p ie ro w g o d z in ie śm ierci, kiedy jest już za p ó źn o .
Legenda o św. Aleksym fo u tw ó r niezw ykle p o p u la r ny w całym ówczesnym świecie chrześcijańskim .
nierozpoznany, żyć w nędzy i p o n iże niu , żyw iąc się w yrzucanym i przez o jcow ską służbę resztkam i. Je
Powstał p ra w d o p o d o b n ie w V -V ł w ieku w Syrii.
g o śm ierci tow arzyszą cudow ne w yda rze n ia , które
Jednci z w ersji legendy została spisana także w ję
u ś w ia d a m ia ją ro dzico m i ca łe m u m iastu, że nę
Śm ierć R olanda została u kaza n a z g o d n ie ze śre d n io w ie czn ą ars moriencli, czyli sztuką u m ie ra n ia . Rycerz w o statnich c h w ilach m o d li się d o Boga
zyku p o lskim , o k o ło roku 1 45 4 . Legenda przedstaw ia żywot świętego ascety, syna b o g a te g o ro du , który o d rzu cił ziem skie uciechy: m a ją te k, m ałżeństw o, w yb ie ra ją c egzystencję że b ra ka . Święty żyje m o d litw ą i ja łm u żn ą , a po łatach w raca d o d om u ro dzin n eg o , by ła m , przez n iko g o
dzarz, który żyt m iędzy n im i, byt święty. Legenda należy d o nurtu litera tu ry parenetycznej, któ re j ce le m jest u k a z a n ie w z o ru o s o b o w e g o d o n a śla d o w a n ia przez o d b io rc ó w - w tym w y p a d ku w zoru ascety. W utw orze za w a rta jest jedna z d w ó ch średnio w ie cznych ko nce p cji św iętości
1 d o świętych p a tro n ó w rycerzy, m yśli kieru je ku wtcidcy, p ró b u je z ła m a ć swój m iecz - rycerski atryb u t - zw any D u re n d a le m , a b y n ie d o s ta ł się w n ie g o d n e ręce, a na m iejsce kresu swej w ę d ró w k i w y b ie ra w zgórze, zw raca jąc się tw arzą w s tro n ę ojczyzny, „ s ło d k ie j F ra n c ji". Ś m ierć
Miniatura |)rzeds!nwio|cj£0 śmierć Rolanda
Historia
■Ą
literatury
Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy, O g n ie m i mieczem Tadeusz M iciń ski, Templariusz Z o fia Kossak-Szczucka, Krzyżowcy A n d rze j S apkow ski, Wi edźmin 0 w m a la rstw ie: M ic h a ł Elw iro A nclrio lfi, Krzyżacy, Śmierć Ko n r a da W a lle nr oda Józef B randt, Husarz Juliusz Kossak, Sw. Jerzy za bi ja ją cy smoka
0 w film ie : M el G ib s o n , W aleczne serce C ecil D e M ille , Ryszard Lwie Serce i krzyżowcy M a re k B rodzki, Wiedźmin Peter Jackson, W ł a d c a pierścieni Riclley Scott, Kr ólestwo niebieskie 0 d o w ykorzystania w prezentacjach dotyczących: etosu rycerza i jego m o dyfika cji, m otyw u śmierci
Jan M a te jko , Bitwa p o d Wa rną
z najpiękn iejszych
Poemat skład a się z trzech części: Piekl a, Czyśćca i Raju. Każda z łych części odró żn ia się swoistym n a a lizo w a n i, naw et pie kie ln i potępieńcy przedstaw ieni są jako silne osobow ości. To n ad a n ie b o h a te ro m
cy wszechświat również na dziewięć sfer. Najwyższą sferą jest siedziba Boga, m a ją ca kształt b ia łe j róży, m istycznego kwiatu. D zieło D an te g o cechuje w izyjność i sym bolizm , p o łączenie realistycznych opisów z poetyką snu i fa n
indyw idualnych cech, a tcikże hum anistyczne, pełne
tastyką, przesycone jest filo zo fią i mistycyzmem.
strojom , kolorytem , jej „m ieszka ń cy" są zin d y w id u
w spółczucia podejście d o ich w in - nosi już z n a m io na renesansow ego hum anizm u. Z księgi Piekło em an u je nastrój grozy i pon u re j ta jemnicy. Piekielna o tch ła ń - zgodnie z ówczesnymi
K on ty n u ac je i n a w ią z a n ia © w lite ra tu rz e :
w y o b ra że nia m i o zaświatach - składa się z d ziew ię ciu kręgów : im bliżej centrum pie kła i ostatniego
D z ie je Tristana i Izo ldy Jeden
Ś re d n io w ie c z e
ro m a n s ó w
kręgu - tym cięższe w iny potępionych i straszniejsza
rycerskich
kara za grzechy. O pisy m ą k piekielnych o bfitu ją
e po ki śre dn io w ie cza, o p o w ia d a ją c y dzie je z a k a z a nej m iło ści m iędzy rycerzem Tristanem a Izo ldą
w o bra zy budzące grozę i przerażenie. Zostały one później nazw ane scenam i dantejskim i. W czyśćcu, zn ajd u ją cym się na w zgórzu na a ntypodach Jerozo
Z ło to w ło są . M it o tej m iło ści n a ro d z ił się już w śród p le m io n celtyckich, d o ta rł d o Francji i A n g lii. Po
limy, p o k u tu ją dusze m niej grzeszne. Podobnie jcik
w ta rzan y w w ie lu w ersja ch przez średniow iecznych truw erów . M iło ść m ięd zy ko c h a n k a m i n a ro d z iła się p o w ypiciu n a p o ju m iło sn e g o . Stanow i sens ży cia d la b oh a te ró w , d la te g o uczucia Tristan ła m ie przysięgę rycerską złożo n ą sw em u stryjo w i i k ró
© w m a la rstw ie: D o m e n ic o di M ich a lin o , D ante i trzy królestwa Eugène D elacroix, Barka Danteg o, Dan te i Wergiliusz w piekle W i l li a m Blaké, D an ie i Beatrycze A rtu r G rottger, Pójdź ze m ną przez p a d ó ł płaczu
p ie kło jest on p od zielony na dziew ięć rejonów. D o m iejsca stanow iącego cel w ędrów ki poety, czyli ra ju , przedstaw iciel świata p og a ńskiego - W ergi-
Q w film ie : Stanisław Różewicz, Piekło i niebo
liusz, nie m a praw a wstępu. Dcintem u będzie o dtą d
© d o w ykorzystania w prezentacjach dolyczących:
towarzyszyła Beatrycze, autentyczna, niespełniona m iłość w ło skieg o poely. W izja ra ju w Boskiej kom e dii odtw a rza m o d e l kosm osu o pisany przez sta ro
low i - M a rk o w i, a Izo lda przysięgę m a łżeńską. M iło ść jest tak siln a , że p rzetrw a naw et śm ierć k o cha n kó w , a jej sym b ole m jest krzew g ło g u , któ
Zyg m u nt Krasiński, Nie-Boska komedia Jan Lechoń, N a Boskiej k o m e d ii dedykacja, Spotkanie Teodor Parnicki, Tylko Beatrycze
m otyw u w ę d ró w k i w literaturze i sztuce, m otyw u zaświatów , d u a lizm u d o b ra i z ia, a le g o rii i sym b olu
żytnego uczonego g reckiego Ptolemeusza - dzielą-
ry w yrósł z g ro b u Tristana i za nu rzył się w g ro b ie Izoldy. K o n ty n u ac je i n a w ią z a n ia
J an Lechoń , N a B o s k ie j k o m e d ii d e d y k a c j a
0 w literaturze: M a r ia K uncew iczow a, Tristan 4 6 A n d rze j S apkow ski, M a la d ie 0 w film ie : Ridley Scott, Kevin Reynolds, Tristan i Izolda
Im g łę b ie j id z ie m w życie, c o ra z w ię k s z a tro s k a . C o ra z w ię k s z a n as n ę k a o b a w a tej c h w ili, G d y w re s z c ie się o s ta tn ia zasloncr ro z c h y li: B ie d n a lu d z k a k o m e d ia - o k a ż e się b o s k a .
w m uzyce: Ryszard W agner, Tristan / Izolda
Miniatura średniowieczna pu.udslowiajqcu Tristana i Izoldę na stoiku
© d o w ykorzystan ia w preze n ta cjach d otyczących: m otyw u m iło ści, zdrady, Erosa i Tanatosa, rycerza, ko cha n kó w , śre dn io w ie czne j ko n w e n cji m iło ści D a n te A lig h ie r i, B os ka k o m e d i a
I serce z a k o c h a n e ra z p o ra z ro z ry w a Sieć z ło tą , k tó ra s a m o s p lą ta ło n ie b a c z n ie , I z a n im d la w ie c z n o ś c i ja k g w ia z d y d rg a ć z a c z n ie , D la k s ią ż e k , ja k ta m ą d ry c h , swe w n ę trz e o d k ry w a .
D zieło D an te g o jest w ielką syntezą kultury średnio w ieczna i zapow iedzią n adchodzącego renesansu.
I ra d o ś ć w tym z n a jd u je , że b ije w e ń w śc ie k ła U le w a B ożych p rz e s tró g , i m o d łó w d z ie c in n y c h Za s ie b ie n ie o d m a w ia . Już ty lk o d la in n y c h :
A utor wykorzysta! w nim p o p u la rn y m otyw -~ w ę
C h c e , b y w eszli d o ra ju , n ie s c h o d z ą c d o p ie k ła .
d rów kę p o zaświatach, a by jednocześnie zabrać głos w spraw ach jak najb a rdzie j ziem skich - a ktu a l
n ie b a , n a le ż y d o te g o ś w ia ta na n iz in ie , d o te g o n ę d z n e g o p a d o łu , d o ty c h , k tó ry c h u w ió d ł z ły p rz y k ła d ; s ta ra się z n a le ź ć le k n a n ie d o le , k tó re g n ę b ią lu d z k o ś ć ; chce p rz y w ró c ić n a z ie m i ten o p a tr z n o ś c io w y la d , k tó ry w ie d z ie d o szczę śliw ości w życiu d o czesnym i w ie c z n y m . W g łę b i ża rzy się żyw e u czucie r e lig ij ne, a le jest to uczucie p e łn e c h rz e ś c ija ń s k ie g o m iło s ie r d z ia , w ła ś c iw e c z ło w ie k o w i, k tó ry żyje n ie d la ascezy, a le
nych w ydarzeń politycznych, których był aktyw nym
L ite ra tu ra p a re n e ty c z n a
uczestnikiem. Podjął również dyskusję na odwieczny temcit d o b ra i zła, ludzkiej kondycji w świecie oraz tajem nicy bytu w zaświatach. Sym boliczna w ę d ró w ka D antego m a g łę b o ki, alegoryczny sens.
Jest to lite ra tu ra kształtująca w zorce osob o w e i w zorce p ostę p o w a n ia zg o d n e g o z p e łn io n y m i w społeczeństwie ro la m i. N ajw iększe dzieła,
Przewodnikiem D an te g o p o piekle i czyśćcu jest duch jego u lu b io n e g o poety a ntycznego W e rg iłiusza. Świat antyczny zjaw iający się na kartach p o em atu to rów nież zapow iedź o dro d ze nia - renesan
u tw o ró w są tra k ta ty W in cen te g o z Beauvais, św. Tom asza z A kw in u , Kr onika polska G a lla A n o n im a , którci za w ie ra w y id e a liz o w a n y o b ra z
sowego zainteresow ania a ntykiem , jego literaturą.
S erce, w ie lk ie serce D a n te g o , n a w e t g d y le c i o n p o p rz e z
pare n e tyki średniow iecznej w ią z a ły się z k szta łto w a n iem id e a łu w la d -, cy, z w y c h o w a n ie m „k ró le w s k ie g o d zie d zica". P rzykładam i ta kich,
Eugène Dülocroix, Danto i Wanjitiusz ir pioklo (XIX w.
„trzech B o le s ła w ó w ": C h ro b re g o , K rzyw oustego i Ś m iałe g o. W średniowieczu wykształci! się również literacki w zorzec rycerza w tak zwanych gęsta (np. Gęsta romcmorum, zbiór pow iastek z XIV wieku
b y czyn ić d o b r o i d o n ie g o p ro w a d z ić , c z ło w ie k o w i, k tó ry d la in n e g o ż y w o ta n ie z a p o m in a o b e z p o ś re d n im celu życia na z ie m i... Boska k o m e d ia jesł w a lk ą , o s ta tn ią i n a j p o tę ż n ie js z ą , ja k ą D a n te s to czył w s w o im życiu. M i c h a o l B c ir b i, D o n / o , 1 9 6 5
d ają cych p rzykła d rycerza rzym skiego ja k o w zoru d o n a śla d o w a n ia ). Zosfcily o n e p rze tłu m a czo n e na język polski przez Jana z Koszyczek i Jcina San-
ci b o h a te ra śre dn io w ie czne g o tow arzyszą o d p o w ie d n ie słow a , z a c h o w a n ia , gesty (u m ie ra ją c y ry cerz pole ca swą duszę Bogu, o d d a ją c m u ja k w ie r
N azw a epoki
deckie g o. W zorzec id e a ln e g o chrześcijan in a ilu stro w a ły ży
ny w asa! sw oją rękaw icę). K iedy u m ie ra święty,
w oty świętych. Literatura h a g io g rciiiczn a była ści śle zw ią za n a ze ś w ia to p o g lą d e m e po ki i służyła je
że zm a rł kłoś w yjątkow y, m iły Bogu (o bra ze m tego b ę d ą p rzyk ła d o w o o koliczności śm ierci św. Alekse
g o utrw ale n iu . W utw ora ch kształtujących w zorzec czło w ie ka re li
g o). W czasach śre dn io w ie cza p ow sta w a ły naw et
nej i .o d n o w ie n ie s tu d ió w s ta ro ż y tn y c h . P óźniej n a zw ę tę ro z s z e rz o n o ró w n ie ż n a o d n a w ia n ie i o d r o d z e n ie się lu d z k o ś c i (re n o v a fio ho m i n is ) .
sp ecja lne p o ra d n ik i „d o b re g o u m ie ra n ia ".
M ia ła to b yć e p o k a w s k rz e s z e n ia n a n o w o d uszy a n ty k u o ra z c z ło w ie k a , p o o d e jś c iu za s p ra w ą r e
K o n ty n u a c je t n a w ią z a n ia
fo r m a c ji o d ś re d n io w ie c z n e g o te o c e n try z m u , o ra z o tw a rc ia n a ś w ia t - d z ię k i o d k ry c io m g e o g r a fic z n y m , n a u k o w y m , filo lo g ic z n y m .
w je g o otoczeniu w y d a rz a ją się c u d a , św iadczące,
g ijn e g o sp otykam y często m o tyw ars mo rie n d i (łac. 'sztuka u m ie ra n ia '), czyli p ouczenie, w ja k i sposób p raw d ziw y chrześcijanin p o w in ie n odejść z tego św iata, a b y d ostą pić zb a w ie n ia (p rzykła d e m takiej stylistyki
b ęd ą
o b ra zy
śm ierci
R olanda,
Trista
na i Izoldy czy kró la Bolesław a C h ro b re g o ). Sm ier-
N a z w a „re n e s a n s " (fr. re n a is s a n c e 'o d r o d z e n ie '} z o s ta ła w p ro w a d z o n a p rz e z fra n c u s k ic h e n c y k lo p e d y s tó w o ś w ie c e n io w y c h , k tó rz y o k r e ś lili w te n s p o s ó b z ja w is k o o d r a d z a n ia się lite r a tu r y o n ty c z
% w sztuce: M ęczeństw o s'w. Jerzego (skrzydło fryplyku
R am y czasow e
z N o w e g o Sącza) A n d re a M cin łe g n a , Sw. Sebastian
Id e e re n e s a n s o w e p o ja w iły się w XIV s tu le c iu w e W ło s z e c h , g d z ie re n e s a n s o s ią g n ą ł szczyt sw o je j św ie tn o ś c i (tzw. ą u a t t r o c e n t o , czyłi ła ta 1 4 0 0 - 1 5 0 0 ) . D o k r a jó w p ó łn o c n o e u ro p e js k ic h , w tym P ol ski, o d r o d z e n ie d o ta r ło p ó ź n ie j (w k o ń c u XV w ie k u ), a je g o n a jw ię k s z y ro z w ó j p rz y p a d ł n a w ie k XVI, k ie d y to w e W ło s z e c h p rz e ż y w a ło już s w ó j o k re s s c h yłko w y. K o n ie c e p o k i w ią ż e się z p o c z ą t k ie m XVit s tu le c ia .
C h arak tery sty k a epoki R enesans
e p o k a o d k ry ć geog ra ficznych
sięganie d o źró de ł (ad fontes),
(Krzysztof K o lu m b , Vasco d a G a m a , Fe rdynand M a g e lla n ), filolo g iczn ych
p oznaw anie tekstów w ich o rygin a ln e j wersji, zwłaszcza starożytnych, i inspirow anie się nim i
sta w ia n ie w ce n tru m z a in te re s o w a n ia czło w ie ka i s p raw ziem skich - a n fro p o c e n fry z m i geocenfryzm
G t ó w / n e p f iid y e p o k i
c
h u m a n iz m łac. h um anifas 'człow iecze ń stw o '
H um an istyczn ą myśl antyku , cyto w an ą za rzym skim ko m e d io p is a rz e m Terencjuszem C złow iekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest m i obce , w z b o g a c o n o id e ą ch rze ścijaństw a - stąd h u m a n iz m renesansowy.
Postulat re fo rm y K ościoła b ył w yrazem o d w a g i człow ieka , któ ry o ś m ie la ł się kw e s tio n o w a ć d o g m a ty re lig ijn e . W ruchu refo rm a c y jn y m is tn ia ło k ilk a n u rtó w : • lu te ra n iz m - je g o p oczątek w ią że się
H um a n iści p ró b o w a li pozn a ć człow ieka , w o d ró ż n ie n iu o d u niw ersalistycznego śre
sym b olicznie z w ystą pie n ie m M a rc in a Lu tra przeciw h a n d lo w a n iu o d p u s ta m i o ra z zepsuciu k le ru ; k w e s tio n o w a ł a utorytet
dnio w ie cza n a d a li m u in d yw id u a ln o ść, p o z w o lili w yraża ć sw oje jed n o stko w e przeżycia, u ja w n ia ć m yśli i p o d k re ś la ć o rygin a ln o ść.
inkiol 1(R¿przedsltwiojcjcy rycerzu walucicego zo smokami z l-wiccznogo cłzicła papieża Grzegorza Wielkiego
r e fo r m a c ja
K ościoła ja k o g ło s ic ie la p ra w d y Bożej - jej ź ró d ła n aka zyw a ł poszu kiw ać w Bi b lii (dzięki lu te ra n o m zaczęto tłum aczyć B iblię na języki n a ro d o w e ); p ro p a g o w a ł te o rię u fn e j w ia ry w z b a w ie n ie ;
H um a n ista to fiio io g - człow iek znający języki (grekę, ła cin ę i h eb ra jski) o ra z stu d iu ją c y lite ra tu rę antyczną (np. Francesco Petrarka, Jan K o ch an o w ski, Erazm z Rot
•
ka lw in iz m - g ło s ił te o rię predestynacji,
te rd a m u ).
snych starań;
H u m a n izm p o szu kiw a ł id e a łó w starożyt nej filo z o fii - h a rm o n ii, „z ło te g o śro d ka ". W ie rząc, źe są one o s ią g a ln e , d a w a ł w y raz d u m n e j w ierze w m o ż li w ości człow ieka .
• husytyzm - husyci u zna w a li jedynie Pi sm o Święte ja k o ź ró d ło o b ja w ie n ia , o d rz u
w e d łu g któ re j c złow iek z ch w ilą u rod ze n ia p rzeznaczony jest d o z b a w ie n ia lu b p o tę p ie n ia , nie za leżn ie o d ja k ic h k o lw ie k w ła
c a li kult o bra zó w , sakram e n tó w , sp ow iedzi.
Siudia hum an iła ti s - w szech stro n n e, h a rm o n ijn e ro z w ija n ie o sobow ości o ra z tw ó r czych zdoln o ści człow ieka (pow sta n ie n a u k h u m a n i stycznych).
g a tu n e k d ia lo g
tw ó r c a M a rc in K ro m e r, R o z ii in w y d w o r z a n i n a z m n ic l i e m M ik o ła j Rej, Króikci r o z p r a w a m ięd zy trzem a o sob a m i, Panem, Wó jtom a Plebanem Łukasz G ó r n ic k i, R ozm ow a P o la k a z W ł o c h e m W it K o rc z e w s k i, R ozm ow y pol s k ie , ł a c i ń s k im jęz yk ie m p r z e p l a t a n e
cl ra m cit
Jan K o c h a n o w s k i, O d p r a w a p o s ł ó w g r e c k ic h M ik o ła j Rej, Kupiec, to jesf K s z ta łt a p o d o b i e ń s t w o Sądu B o że go O s t a t e c z n e g o W illia m Szekspir, H a m le t, M a k b e t , Romeo i Julio, ¡(.ról Lear, Burza, Sen n ocy letniej
e p ig ra m y ,
M ik o ła j Rej, Zwierzyniec:, M n i c h , B ab a, co w p a ś y j ą p ł a k a ł a
fig lik i
K le m e n s J a n ic k i, N a h e r b K m ity
fra s z k i
Jan K o c h a n o w s k i, O ż y w o c ie lu d z k i m , N a li p ę , D o snu, N a z d ro w i e , N a n a b o ż n ą
g a tu n k i
A n d rz e j Frycz M o d rz e w s k i, O p o p r a w i e Rz ecz y p o s p ol ite j,
p u b lic y styczne
Łaski, czyli o ka rz e za m ę ż o b ó j s t w o P iotr S k a rg a , K a z a n i a se jm o w e , Proces k o n f e d e r a c y je j
n o w e la
G io v a n n i B o c c a c c io , D e k a m e r o n (z b ió r 1 0 0 n o w e l, w ś ró d k tó ry c h So kó ł, z c h a ra k te ry s ty c z n y m m o ty w e m s o k o ła , s ta n o w i w z ó r k o m p o z y c ji n o w e lis ty c z n e j)
Martin tutor przybijający łozy tło drzwi kościoła
p ie ś n i
Jan K o c h a n o w s k i, Pieśń ś w ię to j a ń s k a o S o b ót ce , Pieśń o spus to sze niu Po dol a, Pieśń o d o b r e j s ł a w i e , Ty spisz, a j a sam n a d w o r z e
p o w ie ś ć
F ra n ç o is R a b e la is , G a r g a n t u a i P a n ta g r u e l
s ie la n k a
S zym on S zym o n o w ie , Ż e ń c y , Ko ła cz e
sonet
F ra n ce sco P e tra rc a , S o n e ty d o Laury
tre n y
Jan K o c h a n o w s k i, Treny (cykl 19 ż a ło b n y c h w ie rszy n a p is a n y c h p o ś m ie rc i c ó rk i U rs z u li), E p it a fi u m H a n n i e K o c h a n o w s k i e j
u tw ó r p a re netyczn y
M ik o ła j Rej, Ż y w o t c z ł o w i e k a p o c z c i w e g o , Z w i e r c i a d ł o
Jon Kalwin (po prawej)
L iteratu ra Wzorce osobowe w literaturze parenetycznej u m ia r k o w a n ie m , r o z tr o p n o
h u m a n is ta w s z e c h s tro n n ie w y k s z ta łc o n y m ę d rz e c , p o d s ta w ę w y k s z ta ł c e n ia h u m a n is ty s ta n o w iły s tu d ia h u m a n i t a t i s : p o e ty k a ,
śc ią ), b ę d ą c y p rz y k ła d e m d la in n y c h , p o tr a fią c y d o s trz e c i d o c e n ić u ro k i z ie m ia ń s k ie g o ż y c ia ; k tó ry jest ś w ia d o m y sw ych p o w in n o ś c i w z g lę d e m
g ra m a ty k a i re to ry k a , o ra z b ie g ła z n a jo m o ś ć trze ch ję z y k ó w - g re c k ie g o , ła c in y i h e b ra js k ie g o , u m o ż liw ia ją c a
w z g o d z ie z n a tu r ą ; d b a o w y c h o w a n ie m ło d e g o p o
c z y ta n ie sta ro ż y tn y c h d z ie ł w o ry g in a le z g o d n ie z h a
k o le n ia w d u c h u p a trio ty z m u , w u c z c iw o ś c i i c n o c ie w ła d c a w z o rz e c s tw o rz o n y przez
J a n ic k i, Jan K o c h a n o w s k i, E ra zm z R o tte rd a m u )
w ło s k ie g o p is a rz a N ic c o ló M c ic h ia v e lłe g o w u tw o rz e Królów« Bona
p o l s k i e g o Ł ukasza G ó r n ic k ie g o - to c z ło w ie k w y k s z ta łc o ny, z n a ją c y sztu kę , p o s łu g u ją cy się p ię k n ą p o lszczyzn ą , u n ik a ją c y o b c o ję z y c z n y c h
z ie m ia n in na p rz y k ła d z ie Ż y w o t a c z ł o w ie k a p o ć c i w e g o M ik o ła ja
K siążę ; w e d łu g m a k ia w e lizm u d o b ry , czyli sku te czn y p o lity k p o w in ie n się k ie ro w a ć w sw ym d z ia ła n iu p o d s tę p e m
z w ro tó w ; d b a ją c y o d o b re m a n ie ry , e le g a n c k i, w ytw o rn y,
Reja i Pieśni ś w ię to j a ń s k i e j o S o b ó tc e J a n a K o c h a n o w s k ie g o •• to szla c h c ic k ie r u ją
j o s z u s tw e m , a o b łu d a i p rz e m o c to n a jle p s z y sp o só b s p ra w o w a n ia w ła d z y ; n a c z e l nej z a s a d ą tej d o k try n y jest
s z a rm a n c k i w o b e c k o b ie t, m a jący w ysoką k u ltu rę o so b istą
cy się w sw ym życiu c n o tą (p ra w d ą , s p ra w ie d liw o ś c ią ,
śr o d ki
• p t C S t» -1 tlC tO O sT K Ą
Cechy literatury renesansu d o m in a c ja te m a ty k i ś w ie c k ie j p rz e n ik a n ie się d w ó c h d z ie d z ic tw k u ltu ro w y c h : a n ty k u g re c k o -
s łe m a d fo n fe s (n p . K lem e n s
d w o r z a n in na p rz y k ła d z ie D w o r z a n i n a
N ic c o lô M a c h ia v e l!!, Książę
B o g a , o jc z y z n y i ro d z in y , żyje
-rz y m s k ie g o i c h rz e ś c ija ń s k ie g o
V «‘ Î
**• Trrtw c v « í[> t/c c ¿ j
Ve t-rtelh
vmc-df}
a n tro p o c e n lry z m - s ta w ia ją c y w c e n tru m z a in te re s o w a n ia c z ło w ie k a in s p iro w a n ie się filo z o fią starożytnej p o s łu g iw a n ie się ję z y k ie m n a ro d o w y m h u m a n iz m - d o m in u ją c y p rą d a rty s ty c z n y z w ią z a n y z k u ltu rą sta ro żytn e j, p o s z a n o w a n ie m c z ło w ie k a i je g o in d y w id u a ln o ś c i w y k o rz y s ty w a n ie p o p u la rn y c h m o ty w ó w m ito lo g ic z n y c h re s p e k to w a n ie z a s a d p o e ty k i A ry s to te le s a
fier. i° ( /¿‘’ 'y?'] « X /tw M
fit
c h a ra k te ry s ty c z n e g a tu n k i o ro d o w o d z ie a n ty c z n y m •my
tw ie rd z e n ie , że ce l uświ ęc a Rękopis Piośni 17 Jona Kochanowskicflo
,
w d w ó c h stro fa c h p o cztery w ersy i d w ó c h s tro
Terminy literackie i pojęcia d ia lo g - g a tu n e k o r o d o w o d z ie a n ty c z n y m , z re g u ły p is a n y w ie rs z e m ; p r z y p o m in a ł w id o w i
d r u k a r s t w o - o d w y n a le z ie n ia d ru k u przez d r u k a rz a m o g u n c k ie g o J a n a G u te n b e rg a w XV
fach p o trzy wersy, w s tro fa c h człero w e rs o w y c h i d o m in u je o p is łu b n a rra c ja , n a to m ia s t k o le jn e stro fy trzyw e rsow e m a ją c h a ra k te r liryczn y lu b re
sko sce n iczn e ; tre ś c ią d ia lo g u
w ie k u n a s tą p ił in te n s y w n y ro z w ó j d ru k a rs tw a ,
fleksyjny, przy czym o s ta tn ia s tro fa jest n a jc z ę
w d u że j m ie rz e zci s p ra w ą r e fo rm a c ji -
ściej u o g ó ln io n y m sensem c a łe g o u tw o ru ; g a tu nek p o w s ta ł w XIII w ie k u w p o e z ji w ło s k ie j (D a n te , Petrarcci)
b y ła
ro z m o w a
d w u lu b w ię c e j o s ó b na a k tu a ln e te m a ty
slu żyl b o w ie m
d y s k u s jo m
d ru k
id e o lo g ic z n y m , w y
m ia n ie m y ś li, p ro p a g o w a n iu n o w y c h id e i; d o n a js ły n n ie js z y c h d ru k a rz y e p o k i n a le ż e li m ię d z y
d r a m a t - je d e n z trze ch p o d s ta w o w y c h ro d z a jó w lit e r a c k ic h ; w z a ło ż e n iu p rz e z n a c z o n y d o w y s ta w ia n ia na s ce n ie ; c h a ra k te ry s ty c z n y m
in n y m i: Jan H a lle r, F lo ria n U n g le r, H ie ro n im
tr a g e d ia r e n e s a n s o w a -- g a tu n e k w ie rn y re g u
W ie to r, a ria n ie
ło m tra g e d ii a ntyczn ej - z a sad zie trzech jed n o ści
lo g , d z ię k i k tó re m u ro z w ija się a k c ja , o ra z m o n o lo g , b ę d ą c y s p o s o b e m a u to c h a ra k te ry s ty k i;
fig lik
(m ie js c a , czasu i a k c ji), za sad zie d eco ru m (p o w a ż n y te m a t w y m a g a p o w a ż n e g o stylu), w ażn e j
o p ró c z tekstu g łó w n e g o (d ia lo g , m o n o lo g ) w y
o
s tę p u je te kst p o b o c z n y (d id a s k a lia ),
k tó ry p rz e d s ta w ia z a b a w n e p rz e ja w y lu d z k ic h
w y z n a c z n ik ie m
k o n s tru k c ji ję z y k o w e j jest d ia
p e łn ią c y
-
w p o e z ji s ta ro p o ls k ie j z w ię z ły u tw ó r
c h a ra k te rz e
ż a rto b liw y m
lu b
s a ty ry c z n y m ,
fu n k c ję d o d a tk o w y c h in f o r m a c ji o ś w ie d e p rz e d s ta w io n y m lu b w fo rm ie w s k a z ó w e k p rz e
z a c h o w a ń i k o m ic z n e sytu a cje
z n a c z o n y c h d la a k to ró w
fr a s z k a - d ro b n y u tw ó r p o e ty c k i p is a n y w ie r szem , o d m ia n a e p ig r a m a tu ; fra s z k i m ia ły c h a
d r a m a t s z e k s p ir o w s k i - la m ie za s a d ę trze ch
ra k te r ż a rto b liw y
je d n o ś c i: cza su, m ie js c a i a k c ji, n ie p rz e s trz e g a
fra szki liry c z n e , filo z o fic z n e , s a tyryczn e , a u to te -
z a s a d y d e c o ru m , m ie sza tra g iz m i liry z m z k o m iz m e m ; łą c z y rze czyw isto ść z fa n ta s ty k ą i s fe
m a tyczn e ), u k a z y w a ły o b ra z ś w ia ta i c z ło w ie k a z c a ły m je g o p ię k n e m i n ie d o s k o n a ło ś c ią ; z w y
rą m e ta fiz y c z n ą (o b e cn o ść d u c h ó w , c z a ro w n ic );
kle z a k o ń c z o n e p o in tą
sto su je p o g łę b ia n ą a n a liz ę p s y c h o lo g ic z n ą p o s ta ci: b o h a te ro w ie c h a ra k te ry z u ją się z m ie n n o
lu b
re fle k s y jn y
(w y ró ż n ia m y
h u m a n i t a s ~ ta c . 'c z ło w ie c z e ń s tw o ', d ą ż e n ie d o w s z e c h s tro n n e g o i h a r m o n ijn e g o fo r m o w a
ś cią n a s tro jó w , ta r g a ją n im i n a m ię tn o ś c i, z a d a ją so b ie p y ta n ie o sens życia (H a m le to w s k ie
n ia o s o b o w o ś c i o ra z tw ó rc z y c h z d o ln o ś c i c z ło w ie k a ; k o n ty n u a c jo g re c k ie g o id e a łu w y c h o w a w c z e g o ; p o d s ta w ę w y k s z ta łc e n ia s ta n o w iły
b y ć a lb o nie b y ć )
s tu d ia h u m a n i t a t i s o ra z z n a jo m o ś ć ję z y k ó w o b cych u m o ż liw ia ją c a c z y ta n ie s ta ro ż y tn y c h te k stó w w o ry g in a le (re a liz a c ja h a s ła a d f o n t e s ) i |
m e c e n a t - (n azw a p o c h o d z i o d rz y m s k ie g o p o Utyka M e cen a sa ż yjące g o w I w. p .n .e ., o p ie k u ją -
j
ce go się a rty s ta m i) instytu cja m o ż ny c h p r o l c k i o -
,1 ró w , I i j !
k tó rz y
w s p ie ra li
m a te r ia ln ie
liustrcKjo do Dekanwranu Boccaccia (ok. M35)
te m a ty k a z a c z e rp n ię ła z m ito lo g ii lu b z h is to rii p ie ś ń - n ajsta rszy i n a jb a rd z ie j p ow szechny g a tu n e k p o e z ji liry c z n e j z w ią za n y p ie rw o tn ie z m u
sta ro żytn e j z a lu z ja m i d o czasów w spółczesnych tw órcy, a le antyczn e fa tu m , d e te rm in u ją c e losy
zyką (n ajczęściej w y k o n y w a n y przy a k o m p a n ia
b o h a te ró w ,
m e ncie ); już w sta ro żytn o ści je d n a k w y o d rę b n ił
koncepcje} o d ro d z e n ia , że c z ło w ie k s a m o d z ie ln ie k szta łtu je sw ój los, b io rą c tym sa m ym o d p o w ie
p a trio ty c z n e j, filo z o fic z n e j); p o w ią z a n ie z m u zyką
g e d ii re n e s a n s o w e j to O d p r a w a p o s ł ó w grec kic h Ja na K o c h a n o w s k ie g o
p rz e ja w ia się w b u d o w ie stro fic z n e j, w yra źn ym rytm ie , p o w tó rz e n ia c h s ie la n k a (id y lla , b u k o lik a ) - u tw p r tem a tyczn ie z w ią z a n y z życiem pasterzy, m ie s z k a ń c ó w w si; m ia ł
zazw yczaj
fo rm ę
liry c z n e g o
g re c k ie g o p o e ty Teokrylci o ra z rzy m s k ie g o W e rg iliuszci sonet
-
ku nszto w n y
i k o m p o z y c ji liry k w ie : 1A w e rs ó w
pod
w z g lę d e m
a rty s tó w
ro z s trz y g n ię c ie
a k c ji; p rz y k ła d e m r e a liz a c ji g a tu n k u jest z b ió r stu n o w e l p is a rz a w ło s k ie g o G io v a n n ie g o B o c c a c c ia D e k a m e r o n , z k tó re g o p o c h o d z i n o w e la So k ó ł, u z n a n a za w z ó r k o m p o z y c ji n o w e lis ty c z n e j, o d ty łu tu u tw o ru u tw o rz o n o p o ję c ie ta k z w a n e j te o r ii s o k o ła , czyli te o r ii k la s y c z n ie s k o n s tru o w a n e j n o w e li, w k tó re j o k re ś lo n y m o tyw p o ja w ia się na k a ż d y m e ta p ie fa b u ły
stylistyki
o c h ara kterystyczne j b u d o n a jc z ę ś c ie j z g ru p o w a n y c h
m ia ró w , o z w a rte j i p ro s te j a k c ji, je d n o w ą łk o wy, z a k o ń c z o n y ta k z w a n y m p u n k te m k u lm in a
Biblio Gutenberg« (XV w.)
m o n o lo g u
z d ia lo g ie m łu b o p is e m b ą d ź s a m e g o d ia lo g u (e klo g ci); tw ó rcy w z o ro w a li się na s ie la n k a c h
n o w e la - g a tu n e k p ro z a to rs k i n ie w ie lk ic h ro z
n a s tę p u je
h u m a n is ty c z n ą
d z ia ln o ś ć za w ła s n e czyny; p rz y k ła d p o ls k ie j tr a
n o w ie Ja na K o c h a n o w s k ie g o
k tó ry m
z a s tą p io n e
o d y b io rą c e g o o te m a tyce b ie s ia d n e j, m iło s n e j,
M yszko w ski, Jan F irlej, Fiłip P adniew ski - o p ie k u
w
zo sta je
się ja k o o s o b n a fo rm a lite ra c k a (w zore m b y ły
m o g ą c y c h d z ię k i tem u zd ob yć w y kszta łce n ie o ra z p ra c o w a ć i ro z w ija ć się tw ó rc z o , n a jb a rd z ie j zncinym w śró d m e ce n a só w b ył na p rz y k ła d flo re n c k i ró d M edyceuszów , w Połsce Jan Z a m o y s k i, Piotr
c y jn y m ,
ro li c h ó ru w y g ła s z a ją c e g o p rz e s ła n ia m o ra ln e ;
Witold Pruszkowski, Sielanka (1800) [frngmon!)
tr e n - p ieśń ż a ło b n a (fu n e ra ln a ); w a n ty k u m ia ła c h a ra k te r la m e n ta c y jn y i e le g ijn y, zazw yczaj o p ie w a ła d o k o n a n ia i za s łu g i s ław n ych m ę żów (Pindar, O w id iu s z ); u tw ó r p is a n y był w e d łu g sta łe g o w z o ru k o m p o z y c y jn e g o , w k tó ry m k o le jn e p a rtie to: p o c h w a ła cn ó t z m a rłe g o , w y ra ż e n ie w ie lk o ś c i p o n ie s io n e j straty, d e m o n s tra c ja b ó lu , p o s z u k iw a n ie k o n s o ia c ji, czyli p o c ie s z e n ia , o ra z n a p o m n ie n ie ; w s ta ro żytn o ści u k ła d ten dotyczył je d n e g o u tw o ru ; Jan K o c h a n o w s k i, p rzen o szą c ten g a tu n e k na g ru n t p o ls k i, z a s to s o w a ł antyczny s ch em a t d o c a łe g o cyklu tre n ó w
Przedstawiciele literatury G io v a n n i B o c c a c c io ( 1 3 1 3 - 1 3 7 5 ) - p isa rz w io s k i, p rz y ja c ie l P e tra rki, w sze c h
fto va jteeftâfa tolsfôtôjpe mtcpfcte X Z ia m tc îim /$ 0 fo b n e m in à n tà m iip o \ftim it»
s tro n n ie w y k s z ta łc o n y h u m a n is ta ; piscii p o e m a ty e p ic k ie , p o w ie ś c i (ro m a n s e ), w ie rsze ;
3y tlcm ivypràvtn'otw/ 2\ot'u paiifitcgc» i
f