Grunnbok i norrønt språk (2. utgåve) 8241705069 [PDF]

Zitiervorschau

Odd Einar Haugen

Grunnbok i norrønt språk 2. utgåve

Ad Notam Gyldendal

Oslo

© Ad Notam Gyldendal 1995 Omslag: Merete Berg Toreg Sats: Odd Einar Haugen Papir: Munken Golden Trykk og innbinding: Norbok/PDC ISBN 82-417-0506-9 1. utgåve, 1993 2. utgåve, 1995

FJERNORD Denne boka er utgjeven som ein del av fjernundervisningstilbodet i Nordisk grunnfag (FJERXORD) ved Universitetet i Bergen.

Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova og fotografilova eller i strid med avtalar om kopiering inngått med KOPIKOR, interesseorganisasjonen for rettshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging, og kan straffast med bøter eller fengsel.

Innhald

Forord ........................................................................................ 13 Nokre ord til lesarane ................................................................ 15 1 Innleiing

17-26

1.1 Norrønt språk ................................................................................... 1.2 Språkhistorisk inndeling ................................................................. 1.3 Eitt språk, men to alfabet..................................................................... 1.4 Skriftspråk og talespråk..................................................................... 1.5 Normalisert og unormalisert ortografi ........................................... 1.6 Uttale..................................................................................................

17 18 20 22 23 24

Fonologi 2 Allment om fonologi

27-36

2.1 Innleiing ............................................................................................ 2.2 Synkroni og diakroni ........................................................................ 2.3 Segmental fonologi .......................................................................... 2.3.1 Vokalsvstemet............................................................................ 2.3.2 Konsonantsystemet ................................................................... 2.4 Suprasegmental fonologi ................................................................. 2.4.1 Staving ....................................................................................... 2.4.2 Trvkk.......................................................................................... 2.4.3 Intonasjon ................................................................................. *

3 Synkron fonologi

27 30 31 31 32 33 33 34 35

37-49

3.1 Innleiing ............................................................................................ 3.2 Segmental fonologi .......................................................................... 3.2.1 Vokalsystemet............................................................................ 3.2.2 Konsonantsystemet ...................................................................

37 37 37 41

Innhald

6

3.2.3 Reglar for ortografisk attgjeving............................................... 3.3 Suprasegmental fonologi ................................................................. 3.3.1 Staving ...................................................................................... 3.3.2 Trykk..........................................................................................

4 Diakron fonologi

44 45 45 47

50-61

4.1 Innleiing ............................................................................................ 4.2 Avlyd................................................................................................. 4.2.1 Avlyd i bøying .......................................................................... 4.2.2 Avlyd i avleiing ........................................................................ 4.3 Bryting ............................................................................................. 4.4 Omlyd ............................................................................................... 4.4.1 A-omlyd .................................................................................... 4.4.21-omlyd ...................................................................................... 4.4.3 U-omlyd .................................................................................... 4.4.4 Konsekvensar av omlydane ....................................................

50 51 51 53 53 54 55 56 58 59

Morfologi 5 Allment om morfologi

62-70

5.1 Innleiing .......................................................................................... 5.2 Ordet ................................................................................................. 5.3 Ordstruktur ...................................................................................... 5.4 Urnordisk og norrøn ordstruktur....................................................

6 Fonologiske og morfologiske reglar i bøyinga

71-90

6.1 Innleiing .......................................................................................... 6.1.1 Regeltypar ................................................................................. 6.1.2 Regeloppstilling ........................................................................ 6.2 Generelle fonologiske reglar ........................................................... 6.3 Morfo-fonologiske reglar ................................................................. 6.4 Morfologiske reglar...........................................................................

7 Kategoriar og klasser

62 63 64 68

71 71 73 74 81 84

91-110

7.1 Innleiing ...................................................................................... 91 7.2 Bøyingskategoriar .......................................................................... 91 7.3 Ordklasser ...................................................................................... 98 7.4 Bøyingsklasser ............................................................................... 106 7.4.1 Hovudinndeling .................................................................. 107 7.4.2 Sterk og linn bøying ............................................................... 107

7

Innhald

8 Substantivisk bøying

111-37

8.1 Innleiing........................................................................................... 8.1.1 Bøyingsklasser ........................................................................ 8.2 Sterk bøying ................................................................................... 8.2.1 Maskuline substantiv.................................................................. a-klassa ....................................................................................... i-klassa......................................................................................... u-klassa ....................................................................................... r-klassa......................................................................................... 8.2.2 Feminine substantiv............................................................... ar-klassa....................................................................................... ir-klassa....................................................................................... r-klassa......................................................................................... 8.2.3 Nøytrale substantiv ............................................................... null-klassa .................................................................................. 8.3 Linn bøying ..................................................................................... 8.3.1 Maskuline substantiv ............................................................ a-klassa ..................................................................................... r-klassa......................................................................................... 8.3.2 Feminine substantiv ............................................................. ur-klassa ..................................................................................... i-klassa......................................................................................... 8.3.3 Nøytrale substantiv ............................................................... u-klassa ....................................................................................... 8.4 Oppsummering ..............................................................................

9 Gradbøying

139-45

9.1 Innleiing ......................................................................................... 9.2 Bøying med /ar/ og /ast/............................................................... 9.3 Bøying med /r/ og /st/ + i-omlyd ............................................... 9.4 Bøying med stammeskifte ............................................................. 9.5 Defekt bøying .................................................................................

10 Adjektivisk bøying

111 111 112 112 112 115 117 119 121 122 124 125 128 128 131 131 131 132 132 133 134 135 135 136

139 140 141 142 143

146-65

10.1 Innleiing ....................................................................................... 10.2 Sterk bøying ................................................................................. 10.2.1 Adjektiv................................................................................. 10.2.2 Perfektum partisipp ............................................................. 10.2.3 Determinativ ........................................................................ 10.2.4 Bestemt form av substantivet .............................................

146 147 148 152 153 157

Innhald

8

10.3 Linn bøying ................................................................................... 10.3.1 Adjektiv (i positiv og superlativ) og determinativ............. 10.3.2 Adjektiv (i komparativ) og presens partisipp...................... 10.4 Talordssystemet..............................................................................

11 Pronominell bøying

166-70

11.1 Innleiing ...................................................................................... 11.2 Pronomen ..................................................................................... 11.2.1 Personlege pronomen .......................................................... 11.2.2 Andre pronomen ................................................................. 11.3 Kvantorar ..................................................................................... 11.4 Demonstrativ ...............................................................................

12 Verbal bøying

159 159 161 163

166 166 166 168 168 169

171-206

12.1 Innleiing ...................................................................................... 12.1.1 Finitte og infinitte former.................................................... 12.1.2 Presens-og preteritumssteg ................................................. 12.1.3 Sterk og linn bøying ............................................................. 12.1.4 Grunnformer........................................................................ 12.2 Linn bøying ................................................................................... 12.2.1 Kasta-klassa............................................................................ 12.2.2 Telja-klassa ............................................................................ 12.2.3 Dǿma-klassa .......................................................................... 12.2.4 Uregelrette linne verb.............................................................. 12.3 Sterk bøying ................................................................................. 12.3.1 1. klasse................................................................................. 12.3.2 2. klasse................................................................................. 12.3.3 3. klasse................................................................................. 12.3.4 4. klasse................................................................................. 12.3.5 5. klasse................................................................................. 12.3.6 6. klasse................................................................................. 12.3.7 7. klasse................................................................................. 12.4 Blanda bøying ............................................................................... 12.4.1 Preterito-presentiske verb .................................................... 12.4.2 Róa-klassa ............................................................................. 12.4.3 Verbet valda .......................................................................... 12.5 Bøyingsendingar .......................................................................... 12.5.1 Særdrag i endingane............................................................. 12.5.2 Verb med avvikande endingar ........................................... 12.6 Refleksivbøyinga ..........................................................................

171 171 172 173 176 177 178 179 180 181 182 183 183 185 187 188 190 192 194 194 195 195 196 198 199 204

9

Innhald

Syntaks 13 Allment om syntaks

207-20

13.1 Innleiing ................................................................................. 13.2 Frasar........................................................................................ 13.3 Setningsledd ............................................................................ 13.4 Valens....................................................................................... 13.5 Semantiskeroller......................................................................

14 Rammer

221-36

14.1 Innleiing................................................................................... 14.2 Verb.......................................................................................... 14.2.1 Nullverdige verb............................................................. 14.2.2 Einverdige verb ............................................................... 14.2.3 Toverdige verb................................................................. 14.2.4 Treverdige verb ............................................................... 14.3 Adjektiv ................................................................................... 14.3.1 Adj + genitiv ................................................................... 14.3.2 Adj + dativ ...................................................................... 14.4 Preposisjonar............................................................................ 14.4.1 Prep + akkusativ ............................................................. 14.4.2 Prep + dativ .................................................................... 14.4.3 Prep + genitiv...................................................................

15 Omformingar

207 207 210 213 215

221 221 222 223 224 227 229 229 230 230 230 232 235

237-46

15.1 Innleiing ................................................................................. 15.2 Utelating av setningsledd ...................................................... 15.2.1 Subjekt i imperativsetningar ......................................... 15.2.2 Subjekt, objekt og verbal i koordinerte setningar ......... 15.2.3 Infinitiv av rørsleverb .................................................... 15.2.4 Verbet vera ........................................................................ 15.2.5 Utfyllingar i preposisjonsfrasar ...................................... 15.3 Upersonlege konstruksjonar ................................................. 15.3.1 Subjektstryking i aktive setningar ................................ 15.3.2 Subjektstryking i passive setningar ............................... 15.3.3 Verb som ikkje tek subjekt ............................................. 15.4 Småsetningar .......................................................................... 15.4.1 Akkusativ med infinitiv .................................................

237 237 237 238 238 239 239 241 241 242 243 244 244

Innhald

10

16 Leddstilling og kongruens

247-57

16.1 Innleiing ................................................................................. 16.2 Leddstilling på setningsnivå ................................................... 16.2.1 Finitt verbal ..................................................................... 16.2.2 Adverbial.......................................................................... 16.2.3 Objekt ............................................................................... 16.2.4 Predikativ.......................................................................... 16.2.5 Tematisering av setningsledd.......................................... 16.2.6 Relativsetningar ............................................................. 16.3 Leddstilling på frasenivå.......................................................... 16.3.1 Substantivfrasar............................................................... 16.3.2 Diskontinuerlege frasar ................................................... 16.4 Kongruens ............................................................................... 16.4.1 Subjekt og finitt verbal.................................................... 16.4.2 Subjekt og predikativ ...................................................... 16.4.3 Objekt og predikativ.......................................................... 16.4.4 Determinativ og substantiv............................................. 16.4.5 Pronominell referanse ....................................................

17 Kategoriar

247 247 249 250 250 250 251 251 252 252 253 254 254 255 255 255 257

258-84

17.1 Innleiing ................................................................................. 17.2 Kasus........................................................................................ 17.2.1 Nominativ ...................................................................... 17.2.2 Akkusativ ........................................................................ 17.2.3 Dativ................................................................................. 17.2.4 Genitiv............................................................................. 17.2.5 Oppsummering ............................................................... 17.3 Bestemtheit ............................................................................. 17.3.1 Substantiv ........................................................................ 17.3.2 Adjektiv............................................................................ 17.3.3 Determinativ ................................................................... 17.4 Grad.......................................................................................... 17.4.1 Positiv............................................................................... 17.4.2 Komparativ...................................................................... 17.4.3 Superlativ ........................................................................ 17.5 Tempus..................................................................................... 17.5.1 Presens ............................................................................. 17.5.2 Preteritum........................................................................ 17.5.3 Framtid............................................................................. 17.6 Modus......................................................................................

258 258 258 259 260 264 266 267 267 268 269 270 270 270 271 271 272 272 273 273

Innhald 17.6.1 Indikativ .......................................................................... 17.6.2 Konjunktiv....................................................................... 17.6.3 Imperativ.......................................................................... 17.7 Aspekt....................................................................................... 17.8 Diatese....................................................................................... 17.8.1 Aktiv.................................................................................. 17.8.2 Mediopassiv ..................................................................... 17.8.3 Passiv ................................................................................

11 273 274 277 278 279 280 280 282

Merknader og referansar ..................................................... 285

Svar på kontrollspørsmål og oppgåver .............................. 291 Litteraturliste ....................................................................... 303

Emneregister......................................................................... 305 Ordregister............................................................................ 312

Forkortingar og teikn adj. adv. akk. bd. bl.vb dat. det. f. fem. figgen. ind. inf. int. jfkap. kl. kj. konj. konst. ln.vb m. m.a. mask. n.

*

> →

= = = —

= = = = = = = — = = =

= = =

adjektiv adverb akkusativ band blanda verb dativ determinativ feminint substantiv feminin genus figur genitiv indikativ infinitiv interjeksjon jamfør kapittel klasse konjunksjon konjunktiv konstruksjon lint (svakt) verb maskulint substantiv mellom anna maskulin genus nøytralt substantiv

= nominativ norrønt — nøytral genus = person = plural = preterito-presentisk verb = preposisjon prep. = presens pres. — preteritum pret. pron. = pronomen prop. = proprium (eigennamn) red. redigert refl. = refleksiv sbj. = subjunksjon = setning setn. = singular sg= spalte sp. st.skifte = stammeskifte st.vb. = sterkt verb subst. = substantiv urn. = urnordisk utg. utgåve v.s.a ved sida av = verb vb. nom. norr. nøytr. pers. pl. pp.vb.

føre eit ord markerer stjerne at ordet er rekonstruert eller at det har ei uakseptabel form (brukt i regelformuleringane i kap. 6 og andre stader) etter ei bøyingsending markerer runding u-omlyd (brukt i kap. 8 og 10) etter ei bøyingsending markerer plussteikn i-omlyd (brukt i kap. 8) utviklar seg til (om diakrone endringar, særleg brukt i kap. 4) går til (brukt i formuleringa av alle slags synkrone reglar)

Forord

Grunnbok i norrønt språk gjev eit oversyn over det norrøne språksystemet, hovudsakleg frå ein synkron synsvinkel. Boka skal dekkje krava til norrønt språk på nordisk grunnfag ved universitet og høgskolar. Det er også tanken at ho kan brukast til sjølvstudium. Boka er skriven som ein del av det store fjernundervisningstilbodet i nordisk grunnfag, FJERNORD. Derfor har eg lagt vekt på å gjere framstillinga meir elementær (men ikkje dermed sagt enklare) enn det som nok er vanleg i lærebøker på universitets- og høgskolenivå. Dette skulle ikkje vere til hinder for at boka også kan brukast i ordinær undervisning. Fleire kapittel overlappar elles med forprøvebøkene i fonetikk og språkvitskap, eller med andre lærebøker på nordisk grunnfag. Stoffmengda er derfor ikkje så stor som sidetalet kan gje inntrykk av. Boka byggjer på standardverka i faget, som er Marius Nygaard Norrøn syntax frå 1905, Adolf Noreen Aitnordische Grammatik frå 1923 og Ragnvald Iversen Norrøn grammatikk frå 1923 og seinare. (Fullstendige referansar er å finne i litteraturlista bak i boka). Under arbeidet med boka har eg gong på gong fått sanne ordtaket om at dei gamle er eldst. Den som gjev seg i kast med å skrive om norrønt språk, har eit uvanleg godt fundament å stå på, og det er få spørsmål som desse standardverka ikkje gjev svar på. Eg har snarast sett det som mi oppgåve å forenkle og omtolke den tradisjonelle framstillinga der eg har vore i stand til det. I fonologien har eg lagt vekt på å skilje mellom ei diakron og ei synkron framstilling. Omlyd blir såleis presentert både som eit språkhistorisk feno­ men og som ein synkron realitet i norrønt. I morfologien har eg gjeve avkall på den tradisjonelle klasseinndelinga på grunnlag av dei umordiske stammesuffiksa, og i staden lagt til grunn ei synkron inndeling. Denne inn­ delinga er elles basert på bøyingstypologi og ikkje på ordklasser, som hittil har vore det vanlegaste. I syntaksen har eg henta nesten alle døma frå typiske pensumtekster, og heile vegen har eg føydd til omsetjing. Særleg i denne delen av boka er framstillinga meir resonnerande enn vanleg.

14

Forord

Gjennom heile grunnboka har eg prøvd å tilpasse framstillinga til andre lærebøker i nordiskfaget. Særskilt gjeld dette fleire av bøkene på FJERNORDprosjektet, nemleg Arne Torp og Lars S. Vikør Hovuddrag i norsk språkhistorie, Jarle Rønhovd Norsk morfologi og Helge Sandøy Talemål. Under vegs har eg hatt stor nytte av diskusjonane med desse forfattarane, og andre kollegaer ved Nordisk institutt i Bergen. Eg har også hatt høve til å drøfte terminologi og analyse med Jan Terje Faarlund, som representant for det pågåande pro­ sjektet Norsk referansegrammatikk. I innspurten med boka har eg vore så heldig å ha tre framståande konsulentar: Arne Torp, Bjarne Fidjestøl og Karin Fjellhammer Seim. Dei har redda meg (og lesarane, ikkje minst) frå ei mengd arbeidsulykker. Dei skal ha stor takk for det arbeidet dei har lagt ned. Det endelege resultatet må eg likevel ta ansvaret for sjølv. Bergen, 30. april 1993 Odd Einar Haugen

I 2. utgave har eg føydd til eit emneregister og framlegg til svar på kontrollspørsmål og oppgåver. Dessutan har eg luka ut ein del reine feil, retta opp nokre uklare formuleringar og skift ut fleire eksempel i syntaksen. Eg har også gjort nokre mindre justeringar i inndelinga av substantiva og dei linne verba, slik at samanhengen med tradisjonelle kategoriar kjem klarare fram. Eit nytt underkapittel, urnordisk og norrøn språkstruktur (kap. 5.4), gjev bakgrunn for dette. Med nokre få unntak er sidedelinga den same som i 1. utgåve, men emneregisteret og svara på kontrollspørsmåla og oppgåvene har gjort at omfanget på boka har auka til 320 sider. Under arbeidet med revisjonen av boka har eg fått råd om forbetringar frå fleire hald. Eg vil særleg nemne Kristian Emil Kristoffersen, som har gjeve meg verdifull kritikk av syntaksen, og Jardar Eggesbø Abrahamsen, som har gjort meg merksam på ein del språkleg og terminologisk rusk, hovudsakleg i fonologien og morfologien. Elles har mange studentar og kollegaer - fleire enn eg kan nemne her - kome med gode råd og vink. Takk til alle saman. Bergen, 15. januar 1995 Odd Einar Haugen

Nokre ord til lesarane

Denne boka tek sikte på å gje ei systematisk framstilling av norrønt språk. Til liks med dei fleste andre grammatikkar er boka ordna i dei tre hovudbolkane fonologi, morfologi og syntaks. Dette er ei veleigna inndeling for den som har lært seg hovuddraga i norrønt. Då skal grammatikken fungere som ei referansebok, der ein lett kan finne enkeltståande opplysningar, t.d. om lydreglar, bøying av bestemte ord, kasusbruk o.l. Men for den som skal lære seg norrønt, er ei systematisk inndeling mindre god. I ei innføringsbok bør stoffet stykkast ut på ein annan måte, slik at boka får ein klar progresjon frå første til siste kapittel, gjerne slik at ein startar med dei enklaste emna. Det er vanskeleg - for ikkje å seie umogleg - å sameine desse to omsyna, slik at grammatikken kan fungere både som referansebok og innføringsbok. Når denne boka er disponert etter det første omsynet, er det fordi dei norrøne tekstene ikkje kan studerast utan stadig bruk av grammatikk og ordbok. Og då veg omsynet til den systematiske framstillinga tyngst. Denne boka overlappar med andre lærebøker på fleire felt. For dei som har teke forprøva i fonetikk og språkvitskap, blir kapitla 2, 5 og langt på veg 13 å rekne som repetisjon og oppfrisking. For dei som ikkje har teke denne prøva, tener kapitla til å presentere nokre sentrale termar og resonnement i fonologi, morfologi og syntaks. Kap. 4 er ei reint språkhistorisk framstilling, som er teken med dels fordi nokre lærebøker i språkhistorie er svært snaue i framstillinga av eldre språk, og dels fordi den språkhistoriske bakgrunnen gjer kap. 3 lettare å forstå. Kap. 7 overlappar med lærebøker i moderne norsk morfologi, både i drøftinga av bøyingskategoriar og ordklasser. Gjennom heile boka står det også mange avsnitt i petit, der norrønt språk blir samanlikna med eldre og særleg yngre steg av norsk. Desse avstikkarane over­ lappar både med lærebøkene i språkhistorie og i talemål. Kjernestoffet i denne boka blir såleis kapitla 1, 3, 6, 8-12, og 14-17. Om dei fire siste kapitla er det å seie at framstillinga særleg skal tene til oppøving i syntaktisk tenking. Bruk litt tid på eksempla; dei er henta frå tekster som du kanskje kjenner att frå pensum (Gylfaginning, Heimskringla, Hrafnkels saga).

16

Nokre ord til lesarane

Dersom du arbeider med denne boka innanfor rammene av nordiskstudiet på høgskole- eller universitetsnivå, bør du samordne lesinga både med forprøvebøkene og dei andre lærebøkene i norsk språk, dvs. språk­ historie, talemål, morfologi og syntaks. Kap. 1 i denne boka gjev ei allmenn innleiing til studiet av norrønt språk, og står på eigne bein. Kap. 2 kan lesast i lag med forprøveboka i fonetikk og fonologi, medan kap. 4 kan lesast saman med læreboka i språkhistorie, t.d. Torp og Vikør Hovuddrag i norsk språkhistorie kap. 3-4. Det er kap. 3 som byr på det nye og sjølvstendige lære­ stoffet i norrøn fonologi, men også her kan du ha nytte av å lese med sideblikk til moderne norsk fonologi, t.d. i Sandøy Talemål kap. 2-3. Kap. 5 kan lesast i lag med forprøveboka i språkvitskap, og kap. 7 saman med læreboka i moderne norsk morfologi, t.d. Rønhovd Norsk morfologi kap. 3-4. Kap. 6 er krevjande, og i første omgang kan du gjere klokt i å nøye deg med innleiinga, kap. 6.1, slik at du får grep om sjølve mekanikken i reglane. Her er det nyttig å jamføre med framstillinga i Sandøy Talemål kap. 2-3. Grunn­ fjellet i den norrøne morfologien er kap. 8-12. Her blir reglane i kap. 6 presenterte der dei høyrer heime. Først når du har arbeidd seg gjennom kap. 8-12, bør du ta fatt på resten av kap. 6, og då vil du truleg oppdage at reglane ikkje er så innfløkte likevel. Kap. 13 kan også lesast i lag med forprøveboka i språkvitskap. Samtidig gjev dette kapitlet bakgrunn for å forstå korleis verba er forklarte i Norrøn ordbok-, verba kan gje nykelen til heile setninga. Verba er også sentrale i dei følgjande kapitla, særleg i kap. 14 som set opp dei såkalla verbrammene i norrønt. Når du er komen fram til oversynet over dei grammatiske kategoriane i kap. 17, vil du oppdage at du har møtt alle kategoriane i morfologien, men no er det bruken av dei som står i fokus. Kvart kapittel er avslutta med nokre kontrollspørsmål, som gjev deg ein test på kor godt du har tileigna deg stoffet. Det er også utarbeidd oppgåver til alle kapitla. Desse er meir arbeidskrevjande, men desto meir lærerike. Står du fast, kan du slå opp i «fasiten» bak i boka. Der finn du også eit kapittel med merknader og referansar, ei litteraturliste, og to register - eit emne­ register og eit ordregister. Gjer deg kjend med desse delane av boka før du går i gang med sjølve lesinga. Når du har arbeidd deg gjennom denne boka, har du ikkje nådd fram til målet med studiet av norrønt språk. Målet er at du ved bruk av hjelpe­ middel skal vere i stand til å lese og skjøne ein norrøn litterær tekst. Dei to fremste hjelpemidla er grammatikk og ordbok, og desse kjem du nok til å måtte slå opp i meir enn ein gong. Men det er også då at språkstudiet blir verkeleg meiningsfylt.

1 Innleiing

1.1 Norrønt språk Norrønt er det språket som vart talt og skrive i Noreg og på Island i mel­ lomalderen, forutan i dei andre norrøne busetnadene (Grønland, Færøyane, Shetland, Orknøyane, og delar av Hebridane, Man, Irland, Skottland og Nordvest-England). Bakover i tid blir grensa trekt rundt år 700 mot det eldre språksteget, urnordisk, og framover i tid mot mellomnorsk rundt år 1350 (svartedauden). Då den nye generasjonen av skriveføre etter svartedauden først overtok rundt 1370, har også dette årstalet vore brukt som grense mellom gammalnorsk og mellomnorsk. På Island, der språket utvikla seg mindre enn i Norge, blir norrønt rekna like fram til 1500-talet. I vikingtida var det langt på veg eit felles språk i Norden, dǫnsk tunga, eller dansk tungemål, som det oftast vart kalla. Enkelte dialektskilnader var det likevel, og vi skil såleis mellom ei austnordisk og ei vestnordisk grein av nordisk språk. Til austnordisk høvrer gammaldansk og gammalsvensk, og til vestnordisk høyrer gammalnorsk og gammalislandsk, som vist i fig. 1:1. Heilt fram til seinmellomalderen var den språklege og litterære fellesskapen mellom Noreg og Island så klar at det er naturleg å tale om eit felles norrønt språk og ein tilsvarande felles litteratur. Etter kvart auka derimot avstanden til dansk språk, og frå rundt 1100 kan vi truleg rekne med ei ny inndeling av dei nordiske språka. Dansk skilde seg då såpass klart frå dei andre nordiske språka at ein kan skilje mellom ei sørnordisk grein (dansk) og ei nordnordisk grein (islandsk, norsk og svensk), som vist i fig. 1:2. Dette var situasjonen i høgmellomalderen, altså i perioden 1100-1300. Det er frå denne tida vi har dei fyldigaste litterære kjeldene. Det er også på denne tida at vi talar om «klassisk» norrønt språk. I løpet av seinmellomalderen utvikla språka seg ulikt i den nordlege greina. Islandsk og færøysk heldt langt på veg fast ved det gamle formverket, medan det vart sterkt forenkla i norsk og svensk. Frå om lag 1500 er det derfor riktig å rekne med ei tredje inndeling av dei nordiske språka. På den eine sida står «utbygdmåla» islandsk og færøysk, på den andre sida språka i Skandinavia, dvs. norsk, svensk og dansk. Med Skandinavia forstår vi til vanleg Noreg, Sverige og Danmark, medan Norden også omfattar Island og Færøyane.

Innleiing

18

gammalislandsk

gammaldansk

gammalsvensk

gammalnorsk

\ / \Z aust-nordisk

vest-nordisk

nordiske språk

Fig. 1:1 Inndeling av dei nordiske språka før ca. 1100

gammalislandsk

gammalnorsk

gammaldansk

gammalsvensk

nord-nordisk

sør-nordisk

nordiske språk

Fig. 1:2 Inndeling av dei nordiske sprdka ca. 1100-1300

1.2 Språkhistorisk inndeling Språket har sitt eige liv og følgjer sine eigne lover, men det er på ingen måte uavhengig av den allmenne historiske utviklinga. Det er derfor vanleg å skilje mellom ei indre (eller strukturell) og ei ytre (eller sosiopolitisk) linje i språkhistoria. Den indre språkhistoria studerer språkutviklinga på eit reint språkleg grunnlag. Synkope, konsonantbortfall, kasusbortfall og liknande

1.2 Språkhistorisk inndeling

19

utviklingstrekk er døme på denne type av språkutvikling. Den ytre historia studerer dei politiske, økonomiske og kulturelle forhold som har påverka språkutviklinga. Utarminga av landet etter svartedauden og den politiske forskyvinga mot Sverige og Danmark seinare på 1300-talet er døme på ytre faktorar som kan forklare kvifor språket (særleg skriftspråket) utvikla seg som det gjorde på denne tida. Historiske hendingar har derfor vore brukte med ein viss rett som grunnlag for periodeinndelinga av språkhistoria, men ei slik inndeling må likevel byggje på reelle endringar i språket. Den vanlege inndelinga av norsk språkhistorie er som følgjer:

URNORDISK ca. 200 - ca. 700 Eldre urnordisk ca. 200 - ca. 500 Yngre urnordisk (synkopetida) ca. 500 - ca. 700 NORRØNT ca. 700-ca. 1350 Eldre norrønt ca. 700 - ca. 1050 Yngre norrønt ca. 1050 - ca. 1350 MELLOMNORSK ca. 1350 - ca. 1550 MODERNE NORSK ca. 1550Den bakre grensa for urnordisk språk blir ofte sett til rundt år 200 etter Kristus, men nydateringar av runeinnskrifter tyder på at grensa kan skyvast bakover, like mot byrjinga av vår tidsrekning. Innskriftene er likevel så korte og til dels så usikre at noka sikker grense ikkje kan trekkjast. Før urnordisk tid reknar vi med at det vart talt eit felles germansk språk i Norden. Den øvre grensa for urnordisk - mot det norrøne språksteget - kan heller ikkje fastsetjast nøyaktig. Det er vanleg å rekne med ei lengre over­ gangstid, synkopetida, då språket - svært forenkla sagt - tapte i ordlengd, men vann i vokalrikdom. Vi har få skriftlege kjelder frå denne overgangs­ tida. Ei av dei viktigaste kjeldene er runeinnskrifta på Eggja-steinen (frå Sogndal i Sogn, i dag i Historisk museum i Bergen). Språkforma på denne steinen må karakteriserast som norrøn, men den arkeologiske dateringa tyder på at steinen kan vere så gammal som frå 600-talet. I så fall må grensa for norrønt skuvast bakover til før 700. Dei fleste språkhistorikarar er samde om at det skjedde eit klart skifte i norsk språk på 1300-talet, og frå denne perioden er også kjeldematerialet langt rikare. Det er vanleg å forklare overgangen frå gammalnorsk til

20

Innleiing

mellomnorsk som eit samvirke mellom den indre språkutviklinga og dei ytre politiske og økonomiske forhold. Svartedauden rydda ut brorparten av dei skriveføre - for ein stor del geistlege - og dei som overlevde, klarte ikkje å lære opp ein ny generasjon i det gamle skriftmålet. Frå 1370 av viser dette tradisjonsbrotet seg for fullt. Mellom norrønt og mellomnorsk ligg skil­ naden - igjen svært forenkla - i omfanget av bøyingssystemet. Gjennom vokalreduksjon og bortfall av endingskonsonantar vart det rike bøyings­ systemet i norrønt mykje forenkla i løpet av mellomnorsk tid. Kasussystemet gjekk langt på veg i oppløysing og det same galdt person- og modusbøyinga av verba. Vidare skjedde det ei omlegging av kvantitetssystemet slik at alle trvkksterke stavingar vart lange; i dei gamle kortstavingane vart anten vokalen (/koma/ > /ko:ma/) eller konsonanten (/koma/ > /kom:a/) forlengd. Skilnaden mellom det mellomnorske og nynorske språksteget er ikkje like skarp. Årstalet 1550 er valt med utgangspunkt i reformasjonen og inn­ føringa av dansk som kyrkjespråk. Alt før 1500 var norsk språk fortrengt av dansk i kanselliet og riksrådet. I offisiell bruk var det kyrkja som heldt lengst fast ved norsken, nesten like fram til reformasjonen. I private brev og lovtekster vart det norske skriftspråket brukt til godt utpå 1500-talet. Sidan denne tid har ikkje norsk talemål utvikla seg fundamentalt. Derimot er det skjedd store omskifte når det gjeld skriftspråket: dansk er fortrengt av bokmål, og Ivar Aasens nynorske skriftspråk har fått status som offisiell målform.

1.3 Eitt språk, men to alfabet Vår kjennskap til norrønt språk byggjer på ei rik samling av skriftlege kjelder, særleg etter innføringa av det latinske alfabetet på slutten av 1000talet. Før ca. 1150 har vi likevel ikkje overlevert anna enn runeinnskrifter. Det eldre runealfabetet på 24 teikn gjekk av bruk mot slutten av urnordisk tid og vart skift ut med eit alfabet på berre 16 teikn, det yngre runealfabetet. Dei eldste norrøne tekstene er på få unntak nær skrive med dette alfabetet. Eggja-steinen, der innskrifta er i det eldre runealfabetet, medan språket må kallast norrønt, står i ei mellomstilling. Frå 1000-talet av vart ein del teikn i det yngre rune-alfabetet forsynte med punkt (punkterte eller stungne runer), slik at talet på runeteikn auka og på lag fall saman med bokstavteikna i det latinske alfabetet. Det yngre runealfabetet vart brukt gjennom heile den norrøne språkperioden, noko ei rekkje funn frå Bryggen i Bergen viser. Fig. 1:3 viser tre steg i utviklinga av runealfabetet.

1.3 Eitt språk, men to alfabet

21

Det eldre runealfabetet (urnordisk tid)

Det yngre runealfabetet, «norske runer» (eldre norrøn tid, ca. 1000)

r

n

þ

i

r

r

f

u

þ

3

r

k

*

F

I

1

h

n

i

a

s

Det yngre runealfabetet (yngre norrøn tid, ca. 1200)

1

B

' hr *

1

I

r

K

*

a

b

c

d

e

f

g

h

1 i

r

r

Y

F

BK

R

k

i

m

n

4 0

P

r

1

Þ Þ

n

Å

r

f

u

V

w z

æ

ø

hH s

t

Fig. 1:3 Tre steg i utviklinga av runealfabetet

22

Innleiing

Det latinske alfabetet vart teke i bruk for å skrive norrønt språk ein gong på 1000-talet her til lands, og truleg noko seinare på Island; vinteren 1117-18 veit vi at islendingane skreiv ned lovene sine. Engelsk hadde då vore skrift­ fest med latinske bokstavar i fleire hundre år. Den norrøne skriftfestinga skjedde under engelsk påverknad, truleg i samanheng med den kristne misjonen. I gammalengelsk vart alfabetet utvida med to teikn, som også vart overtekne i norrønt. Det første av desse, þ (thorn), vart teke frå runerekkja. Det var ein ustemt dental frikativ, som i moderne engelsk titing, nor­ rønt þing. Det andre teiknet var ð (stungen d), ein stemt dental frikativ, som i moderne engelsk that, norrønt stað. Både i engelsk og norrønt vart aksentar (lengdestrek) brukte for å markere lang vokal. I norrøn skrift vart det også innført eit særleg vokalteikn, ǫ (o med kvist) for ein låg, bakre, runda vokal - med uttale om lag som å i moderne norsk. I yngre norrøn tid vart runealfabetet hovudsakleg brukt i daglegdagse samanhengar, til å risse inn eigarmerke og korte medlingar på ulike tregjenstandar. I det skriftlege materialet elles er det det latinske alfabetet som er brukt. Dei to alfabeta ser ut til å ha hatt kvart sitt virkefelt - runealfabetet til den daglege bruk, der kniven var nærast for hand, og det latinske alfabetet for større og varigare tekster. Det latinske alfabetet vart skrive med penn og blekk på pergament (glatta og kritta kalveskinn), slik brev og bøker vart laga i utlandet.

1.4 Skriftspråk og talespråk Skriftfestinga av norrønt språk med det latinske alfabetet førte fram til eit svært lydrett eller ortofont skriftspråk. Vi har fleire grunnar til å meine dette. Med utgangspunkt i lydutviklinga i dei ulike nordiske språka kan vi så å seie krysspeile oss tilbake til det lydsystemet som ligg til grunn for dei moderne lydsystema. Som faste haldepunkt i norrøn tid har vi nokre latinspråklege kjelder som gjev att norrøne ord og namn, og frå urnordisk tid også lånord i finsk og samisk. Men framfor alt kan vi stø oss til ei anonym grammatisk avhandling frå Island (1100-talet), den såkalla Første grammatiske avhandling. Denne avhandlinga drøfter korleis det latinske alfabetet skal tilpassast norrønt, og går gjennom lydverket ved systematisk bruk av mini­ male par, som t.d. sitr n. ‘sår’ og sýr f. ‘sugge’, lenge før dette omgrepet var skapt. På grunnlag av dei strenge metriske reglane i edda- og skaldediktinga får vi også vita ein del om lydlengd (kvantitet) og samklingande (allitererande) språklydar. Også runeinnskriftene kan brukast som ei supplerande kjelde til vår kunnskap om norrøn uttale.

1.4 Skriftspråk og talespråk

23

Fram på 1300-talet tok det til å bli ein merkande skilnad mellom tale­ språket og det etter kvart konservative skriftspråket i Norge. Mot slutten av den mellomnorske perioden var skilnaden blitt så stor at skrivarane ikkje lenger klarte å halde oppe det gamle språket. På Island utvikla språket seg mykje mindre, og sjølv om det skjedde endringar i lydverket, er det lite som skil mellom norrønt og nyislandsk i formverket. Etter som den islandske ortografien ikkje har teke opp desse lydendringane, er det blitt ein viss avstand mellom talespråket og skriftbiletet på Island i dag. Endå tydelegare er dette på Færøyane, som fekk eit konservativt skriftspråk på 1800-talet, ut­ forma med klart sideblikk til norrønt. Moderne norsk er i denne samanhengen eit meir ortofont språk.

1.5 Normalisert og unormalisert ortografi Det fanst ingen instans som la ned rigide normer for skriftspråket i norrøn tid. Skrivekunsten var ikkje allmenn, men avgrensa til enkelte skriftsentra, i tilknyting til kloster og andre kyrkjelege sentra i og utanfor byane, stats­ apparatet rundt det kongelege kanselliet og ein og annan storgard. Sjølv om kvart skriftsenter heldt oppe ei viss standardisering av skriftspråket, viser likevel handskrifts- og brevmaterialet ortografisk og språkleg variasjon på mange punkt. I dei unormaliserte tekstutgåvene er ortografien i kvart handskrift kopiert nøyaktig. Kjeldekritiske krav gjer at språkforskarar og historikarar gjerne brukar slike utgåver, om dei ikkje då studerer sjølve handskriftet, anten i original eller i fotografi (faksimile-utgåve). Ulempa er at desse utgåvene er vanskeleg tilgjengelege og gjev lesarane lita hjelp på vegen. Av praktiske grunnar har det derfor nedfelt seg ein normalisert ortografi for norrønt språk. Dette skjedde på 1700- og 1800-talet under påverknad av nyare islandsk ortografi, og det er denne ortografien vi møter i grammatikkar, ordbøker og dei fleste tekster. Medan handskriftene t.d. kan skifte mellom å bruke v og u i eit ord som vár n. ‘vår’, fastset normalortografien at ordet skal skrivast vár. Dermed treng ein ikkje studere ortografiske særtrekk hos dei enkelte skri­ varane, og det er i og for seg ein fordel. Men normalortografien gjev eit stilisert bilete av norrønt språk og får det til å sjå ut som ein rvddigare heil­ skap enn det eigentleg var. Mangfaldet er likevel ikkje større enn at den normaliserte språkforma gjev eit dekkjande bilete av språksituasjonen. Til samanlikning kan ein med fordel lære seg moderne norsk utan å hefte seg for mykje ved rettskrivingsreformene på 1900-ta let.

Innleiing

24

1.6 Uttale På Island og i fleire andre land er det tradisjon for å lese norrønt med nyislandsk uttale. Her til lands har det vore vanleg å bruke ein tilpassa moderne norsk uttale. Det er faktisk slik at vokalsystemet i norsk har endra seg mindre enn i islandsk, og såleis dannar eit brukande, om ikkje fullgodt utgangspunkt. Konsonantsystemet krev derimot litt ekstra innsats, for her må vi vere særleg merksame på teikna /?,d,fogg (sjå nedanfor). Den beste løysinga er likevel å ta sikte på ein historisk korrekt uttale, så langt denne let seg rekonstruere. Utgangspunktet for ein historisk uttale av norrønt er som nemnt ovanfor (kap. 1.4) godt, og derfor bør ein leggje ned litt arbeid med uttalen. På det viset trenar ein også inn viktige trekk i lydlæra. Dette er no vanleg i studiet av klassiske språk som latin og gresk. Oversynet nedanfor byggjer på skriftbiletet. I kap. 3 skal vi gå gjennom uttalen meir systematisk med utgangspunkt i ein fonemisk analyse. Men alt her skal vi nemne eit viktig moment, nemleg at norrønt kunne ha både korte, normaliange og overlange stavingar i trykktung stilling: vera bit skinn nátt

kort lang kort lang

vokal vokal vokal vokal

+ + + +

kort kort lang lang

konsonant konsonant konsonant konsonant

= = = =

kort staving normallang staving normallang staving overlang staving

I dag har dei aller fleste norske dialektar berre lange stavingar i trykktung stilling. For å få til ei kort staving kan vi gjerne jamføre med engelsk uttale, t.d. av city. Dei fleste dialektane har elles overlange stavingar i enkelte innlånte ord, t.d. påske, og dei har også overlange stavingar dersom ein reknar med bøyingsendingar, t.d. leigd, lånt o.l. Når det gjeld uttalen av det enkelte teikna, skal vi merke oss følgjande avvik i høve til moderne norsk: á ð ey f

som moderne norsk å (runda uttale av a). som opningslyden i engelsk that. som moderne norsk øy (jf. den moderne skrivemåten Frøya for gud­ inna Freyja). - i framlyd (fara) og ved dobbelskriving (offra) som moderne norsk f. - i innlyd (sofa) og utlyd (lif) som moderne norsk v. Jf. moderne orto­ grafi, sove og liv.

25

1.6 Uttale g

h j

o

r

þ u

ǿ ǫ

- i framlyd (gera), ved dobbelskriving (liggja) og etter n (langr) som mo­ derne norsk g, dvs. som lukkelyd (plosiv). - elles i innlyd og utlyd som g i nyislandsk saga, dvs. som frikativ (prøv å uttale norsk g utan fullt lukke). som i moderne norsk, bortsett frå føre l, n og r, då vi reknar med at han hadde frikativ uttale. som moderne norsk j, men med separat uttale også i konsonantsamband (kj, sj, skj, stj, tj). bør uttalast som ein mellomhøg, bakre vokal, om lag som den «kon­ tinentale» o i tysk. I moderne norsk har dei fleste dialektar denne ut­ talen i ord som sopp og voks. Denne uttalen gjeld både o og ó. som rulle-r. Skarre-r var ukjent i norrøn tid, anna enn kan hende som talefeil (lyden kom truleg inn i norske dialektar frå 1700-talet av). som opningslyden i engelsk thing. bør uttalast som ein høg, bakre vokal, om lag som den «kontinentale» u i tysk. I moderne norsk har dei fleste dialektar denne uttalen i ord som ung og bukk. Denne uttalen gjeld både u og ú. som moderne norsk ø. som ein låg, bakre, runda vokal - om lag som moderne norsk å, kan hende ikkje fullt så låg (jf. utviklinga av orda ǫsp > osp og ǫl > øl - det første ordet har i dei fleste dialektane fått ein å-lyd, [osp], det andre ein ø-lyd, [ø:l]).

To konsonantsamband blir som oftast noterte med berre eitt teikn: x z

svarar til konsonantsambandet ks, t.d. lax = laks m. ‘laks’. svarar til konsonantsambanda fs, ds og ðs, t.d. brauzk = brautsk (av brjóta st.vb. ‘bryte’), helzk = heldsk (av halda st.vb. ‘halde’) og kvezk = kveðsk (av kveða ln.vb. ‘kvede, seie’).

Nokre teikn blir også brukte som romartal: 1 1, t.d. vij = 7

v = 5 1 = 50

c d

= 100 = 500

Romartal blir som oftast avslutta med punktum, til dels også innleidde med punktum, t.d. .iij. = 3 og .xi. = 11.

26

Innleiing

Kontrollspørsmål Er norrønt og gammalnorsk det same? Korleis kan vi dele inn dei nordiske språka? Korleis er norrønt avgrensa i tid? Kva var dǫnsk tunga ? Kva for alfabet vart brukt i eldre norrøn tid? Kunne det latinske alfabetet utan vidare brukast til å skrive norrønt? Korleis meiner vi at forholdet var mellom tale- og skriftspråk i yngre norrøn tid? 8. Kva er ei normalisert tekstutgåve? 9. Kva er skilnaden på uttalen av þ og ð ? 10. Skal u og o uttalast som i moderne norsk?

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Oppgåver 1. Jamfør den språkhistoriske periodeinndelinga med inndelinga i ei lærebok i språkhistorie, t.d. Torp og Vikør (1994). 2. Finn ei norrøn tekst og prøv å lese denne på grunnlag av rettleiinga ovanfor. Prøv deg t.d. på kap. 190 i Óláfs saga ins helga (Norrøne tekster i utval, s. 119.24-34).

2 Allment om fonologi

2.1 Innleiing Fonologien er lydlæra i språket. Grunnlaget for fonologien er fonetikken, som er studiet av korleis mennesket lagar og tolkar språklydar. Fonetikaren studerer alle slags språklydar, og interesserer seg i prinsippet meir for pro­ duksjonen av lydane enn for bruken av dei i eit bestemt språk. Går ein over til å studere korleis språket utnyttar lydane, blir perspektivet annleis. Då kan ein stille spørsmålet: Kor mange ulike lydar er det eigentleg i språket? Det er dette funksjonelle perspektivet som kjenneteiknar fonologien. Med fono­ logi forstår vi altså det funksjonelle studiet av språklydane i eit bestemt språk.

2.1.1 Fonetisk nivå Det er ikkje alltid slik at skriftbiletet gjev eit riktig eller konsekvent uttrykk for uttalen. Orda godt og gått i moderne norsk er døme på dette; uttalen er lik (i alle fall i standard austnorsk), stavemåten ulik. For å gje att uttalen på ein betre og meir konsistent måte har det derfor vore utvikla ulike typar av lydskrift der det vanlege alfabetet blir supplert med ei rekkje spesialteikn og tilleggsteikn (diakritiske teikn). For norsk finst det eit system, Norvegia, som har lang tradisjon i målføregranskinga. Elles blir det internasjonale IPAalfabetet mykje brukt. Slik lydskrift blir omtalt som fonetisk skrift, og det er vanleg å setje henne i skarpe klamrer, t.d. [r] for rulle-r og [k] for skarre-r. I denne boka skal vi bruke IPA-alfabetet. Vi har ikkje så detaljerte kunnskapar om uttalen av norrønt at det er mogleg å gje nokon fullstendig fonetisk transkripsjon av språket. Men vi kan likevel gje enkelte peikepinnar om uttalen, dels på grunnlag av samtidige kjelder og dels på grunnlag av seinare lydutvikling. Dei uttaletilrådingane som vart gjevne i kap. 1.6 ovanfor, høyrer heime på dette nivået. Sjølv om det ikkje er mogleg å nå fram til nokon «korrekt» uttale av norrønt, kan vi ha meir eller mindre velgrunna meiningar om hovudtrekka i uttalen.

28

Allment om fonologi

2.1.2 Fonemisk nivå Fonologien tek som nemnt sikte på å kartleggje kva for språklydar som er i bruk i eit bestemt språk. Ei sentral prøve under dette arbeidet er minimale par, dvs. ordpar som berre er skilde av ein språklyd, t.d. far og kar. Dei to orda har ulik tyding, og skilnaden ligg i skiftet mellom dei to språklydane [f] og [k]. Desse lydane er tydingsskiljande i moderne norsk, og dei einingane i språket som har denne eigenskapen, kallar vi fonem, og notasjonen av slike fonemskrift. For å skilje denne notasjonen frå den fonetiske lydskrifta er det vanleg å setje han mellom skråstrekar, t.d. /fa:r/ og /ka:r/ (Både i fonetisk og fonemisk skrift blir lang vokal eller konsonant markert med kolon.) I moderne norsk kan orda far og kar bli uttalte både med rulle-r, [r], og skarre-r, [k]. Men det er ingen norsk dialekt som både har [r] og [&], og sam­ tidig utnyttar desse til å skilje mellom ord med ulik tyding. Derfor er det ikkje grunnlag for å rekne med meir enn eitt fonem /r/ i norsk, endå om uttalen av denne lyden skifter i dialektane. Derimot kan mange fonem ha ulik uttale i ulike stillingar. I ordet pd har /p/ aspirert uttale i dei fleste norske dialektar, [ph], men i spa har det uaspirert uttale, [p]. I moderne norsk er ikkje denne skilnaden utnytta til å danne noko minimalt par, og vi reknar såleis både [ph] og [p| som variantar, eller allofonar, av fonemet /p/. Fonemisk skrift byggjer som regel på det same utvalet av teikn som fonetisk skrift, men fordi fonemisk skrift berre tek omsyn til funksjonelt ulike språklydar, er det sjeldan nødvendig med så mange teikn. Særleg er utvalet av diakritiske teikn mindre. Legg elles merke til at vi brukar fone­ tisk skrift i notasjonen av allofonar. I norrønt har t.d. fonemet /f/ dei to allofonane [f] og [v].

2.1.3 Grafemisk nivå Fonema høyrer heime i den vitskaplege attgjevinga av talt språk. I skrift­ språket har dei sitt motsvar i grafema, dvs. dei enkelte bokstavane i alfabetet. Det kan vere eit systematisk samanfall mellom fonema i talespåket og gra­ fema i skriftspråket. I så fall seier vi at skriftspråket er heilt lydrett eller ortofont. Då dei europeiske folkespråka vart skriftfeste i løpet av mellom­ alderen, fekk dei jamt over ein ortografi som var i godt samsvar med ut­ talen. Dette gjeld også norrønt, som vart skriftfest med latinske bokstavar på 1000-talet. På grunn av språkutviklinga har det etter kvar oppstått ein viss avstand mellom skriftspråket og talespråket i dei fleste land. Engelsk er eit godt

2.1 Innleiing

29

døme på dette; tenk berre på uttalen av dei to orda through [Øru:] og though [ðəo]. Moderne norsk er framleis eit relativt ortofont skriftspråk, noko som m.a. heng saman med medviten språknormering i det siste hundreåret. I dei fleste språksamfunn er det sterk motstand mot ortografiske endringar, endå om endringane er aldri så godt motiverte i talespråket. Frå tid til anna har vi trong for å framheve at vi held oss på det grafemiske nivået, og då brukar vi grafemklamrer, som t.d. når vi skriv

Fonemet /0/ vart frå først av uttrykt med grafemet i alle stillingar, men etter kvart med i framlyd og i inn- og utlyd.

Det er helst i nært samband med fonemisk eller fonetisk skrift at vi vel å bruke grafemklamrene, slik at det ikkje skal oppstå forvekslingar. Elles er det vanleg å sitere skriftspråklege former i kursiv (eller med understreking), som eksempla med through og though ovanfor.

2.1.4 Trengst alle desse nivåa? Desse tre nivåa er felles for alle moderne framstillingar av tale- og skrift­ språk. For mange språk, t.d. engelsk og fransk, er det også så stor skilnad mellom dei ulike nivåa at det er tenleg å gjere eit systematisk skilje. For eit språk som norrønt er apparatet i største laget, og i eldre grammatikkar blir det heller ikkje gjort noko systematisk skilje mellom dei tre nivåa. Det har også sitt å seie at vi ikkje har sikre kunnskapar om uttalen av eit dødt språk som norrønt. Rett nok kan vi fremje meir eller mindre sikre hypotesar om korleis uttalen var, men det er ikkje aktuelt å gje nokon samanhengande fonetisk transkripsjon av språket, slik vi kan gjere av levande talespråk (t.d. moderne norske dialektar). I studiet av døde språk kan vi i beste fall nå fram til eit systematisk nivå, dvs. ein fonemisk analyse med enkelte typar av allofonisk variasjon, som t.d. realiseringa av /0/. Og når vi i det heile kjem så langt, er det fordi vi kan stø oss på skriftlege kjelder i alfabetisk skrift. I fonologien skal vi såleis halde oss til fonemisk notasjon, og det same gjeld i formuleringa av dei fonologiske reglane. I gjennomgangen av morfologien og syntaksen i norrønt skal vi derimot bruke normalortografi, dvs. at vi går over på det grafemiske nivået. Også desse delane av grammatikken kunne haldast på fonemisk nivå. Men det ville vere lite å vinne på ei slik løysing, og avstanden til tekstene ville bli større enn nødvendig. Under alle omstende er det liten skilnad mellom det fonemiske og grafemiske nivået i norrønt. I kap. 3.2.3 nedanfor har vi

30

Allment om fonologi

oppsummert skilnaden i fem enkle reglar. Kanskje den viktigaste regelen er den vi alt har formulert, nemleg at fonemet /0/ vart attgjeve med i framlyd og i inn- og utlyd.

2.2 Synkroni og diakroni Eit språk kan studerast frå to ulike synsvinklar. I eit synkront studium avgrensar vi oss til eit bestemt språksteg, det vere seg urnordisk, norrønt eller moderne norsk, og tek sikte på å skildre dette språksteget uavhengig av andre språksteg. Ein fullstendig synkron norrøn grammatikk må såleis skrivast utan referanse til språkforholda i eldre norsk eller yngre norsk, og tilsvarande kan ikkje ein synkron grammatikk over moderne norsk ta om­ syn til norrønt. I dei diakrone studiet ser vi på den historiske samanhengen i språket, og forklarar gjeme språklege fenomen på bakgrunn av tidlegare tilstandar. Språkhistorie er ein utprega diakron disiplin, for der følgjer vi dei enkelte språklege fenomena gjennom tidene, og ser korleis dei endrar seg. Til grunn for det diakrone studiet av språket kan vi seie at det ligg ei rekkje synkrone «snitt», knytt til utvalde periodar i språkhistoria. Norrønt språk er eit slikt snitt i språket vårt. I det diakrone studiet av norsk er det nyttig å kunne referere til norrønt, både i samanlikning med eldre og yngre språksteg. Det diakrone studiet er såleis avhengig av å ha synkront fotfeste i språkutviklinga, i snitt der vi har «fryst» språket og kan gje ei reint synkron framstilling. Ein norrøn grammatikk kan skrivast på reint synkront grunnlag, og mange ser på dette som noko av eit ideal. Diakrone forklaringar verkar ofte tyngjande, og dei kan føre til at ein legg for stor vekt på eldre trekk i språket og ikkje får auge på nye trekk. Framstillinga har dermed lett for å bli bak­ tung, og i norrøne grammatikkar inneber dette at urnordisk får ein urimeleg stor plass. Men det avgjerande må likevel vere kva for perspektiv som gjev den enklaste og lettast forståelege framstillinga. Og då viser det seg at det diakrone perspektivet i enkelte tilfelle kan gje ei meir samanhengande forklaring. Prisen er rett nok at ein får litt språkhistorie med på kjøpet, men innanfor rammene av eit allment norskstudium er dét snarare ein fordel enn ei ulempe. Det er særleg i fonologien at det diakrone perspektivet kan gje ei djupare forståing av den synkrone framstillinga. Spesielt gjeld dette eit fenomen som omlyd, som vi framleis har mange døme på i moderne norsk, t.d. barn born, full - fylle, sove - søv o.l. I ei diakron framstilling kan omlyden nokså enkelt forklarast som ein regressiv assimilasjon. Men i ei strengt synkron

2.2 Synkroni og diakroni

31

framstilling er det berre eit stykke på veg mogleg å gje ei slik forklaring av omlyden. Og då spørst det om ein ikkje skal tillate seg å gje ei diakron forklaring på fenomenet. Alternativet er at omlyden framstår som eit meir eller mindre uforståeleg vokalskifte (slik det gjer for oss i moderne norsk). 1 denne boka kjem fonologien derfor til å bli delt i to kapittel, eitt syn­ kront og eitt diakront. Det seier seg sjølv at den synkrone framstillinga er den viktigaste, og den er også plassert først. Det diakrone kapitlet tener til utfylling av den synkrone framstillinga, og dessutan til repetisjon av språk­ historia. I røynda er det diakrone kapitlet ei rein språkhistorisk framstilling.

2.3 Segmental fonologi Den segmentale fonologien omfattar dei enkelte segmenta eller fonema i språket. Til denne greina av fonologien høyrer oppstillinga av eit fonetninventar. Dette fell i to hovudgrupper, vokal- og konsonantsystemet.

2.3.1 Vokalsystemet Norrønt har eit rikare vokalsystem i trykksterk enn i trykklett stilling. Det trykklette systemet er ei forenkling av det trykksterke, og vi skal derfor ta utgangspunkt i det største systemet. Her er fire dimensjonar aktuelle: 1. 2. 3. 4.

lengd vertikal tungestilling horisontal tungestilling leppestilling

I fonetisk forstand dreiar det seg om kontinuerleg variasjon; ein vokal kan vere svært kort, ganske kort, litt lang, svært lang osv. Men fordi fonologien legg eit funksjonelt perspektiv på språkstudiet, skal vi ta stilling til kor mange distinktive grader det er tale om. For det første gjer norrønt eit systematisk skilje mellom kort og lang vokal. Dermed kan ein danne minimale par på grunnlag av vokallengda aleine, t.d. hlið n. ‘led, port’ og hlíð f. Ti, fjellside’. I moderne norsk (med unntak av nokre få dialektar) er det slik at alle trykksterke stavingar er lange, og dermed kan det ikkje oppstå noko minimalt par mellom ei kort, trykksterk staving (som hlið) og ei tilsvarande lang staving (som hlíð).

Allment om fonologi

32

I norrønt kan vi nøye oss med to grader av den horisontale tungestillinga: fremre og bakre. Slik er det framleis i dei såkalla midlandsdialektane, t.d. i Vest-Telemark og Hallingdal. I andre norske dialektar plar vi skilje mellom tre grader i den horisontale dimensjonen, fremre, midtre og bakre. Midtre tungestilling er hovudsakleg aktuell for den «spisse» u-lyden i dei fleste norske dialektar, t.d. i ordet hus [hu:s|. Vidare skil vi mellom tre grader i den vertikale tungestillinga i norrønt: høg, mellomhøg og Idg. Slik er det i dei fleste dialektar av moderne norsk, men det er ikkje så reint få som har så mykje som fire høgder: høg, mellom­ høg, mellomlag og lag. Dette gjeld både midlandsdialektar og fleire vestnorske dialektar. Skiljet mellom runda og urunda vokalar gjeld både for norrønt og alle dialektar av moderne norsk. Men det er verdt å merke seg at skiljet berre gjeld dei fremre vokalane. Bakre, ikkje-låge vokalar er alltid runda, både i norrønt og moderne norsk.

2.3.2 Konsonantsystemet Konsonantsystemet i norrønt er enklare enn dei fleste systema i moderne norsk. På Sørlandet og Sørvestlandet har konsonantsystema forandra seg minst, og her er det system som er like enkle som det norrøne, utan at dei dermed er identiske. Vi skil mellom to dimensjonar i eit konsonantsystem: artikulasjonsstad og artikulasjonsmáte. I norrønt er det tilstrekkeleg å skilje mel­ lom fire artikulasjonsstader:

1. 2. 3. 4.

labial dental alveolar palatal /velar

I moderne norsk er det behov for ei finare inndeling av artikulasjonsstadene. Der norrønt hadde plosivane [g ] eller [k] + fremre vokal, har nyare norsk anten utvikla affrikatar, |c^J og [Jj], eller i dei fleste dialektane palatale frikativar, [ /(;en:a/ ‘kjenne’ og /gera/ > /jera/ ‘gjere’. I nokre dialektar har også alveolarane fått palatale variantar, [c], [j], [p] og [X], først i samband med høge vokalar og etter kvart i andre stillingar, t.d. /kaÁ:e/ ‘kalle’ og /rep/ ‘renn’. Andre dialektar har utvikla ei rekkje retroflekse konsonantar, [(], [ [gu:(] ‘gult’.

2.3 Segmental fonologi

33

Utvalet av artikulasjonsmåtar i norrønt samsvarar derimot betre med moderne norsk. Vi skal rekne med fem artikulasjonsmåtar for norrønt: 1. 2. 3. 4. 5.

plosiv frikativ nasal lateral approksimant rullelyd

Blant plosivane og frikativane må vi skilje mellom stemt og ustemt uttale (eventuelt mellom lenis «blaut» og fortis «hard» uttale) både i norrønt og moderne norsk. Nokre dialektar har utvikla ein flapp, [f], «tjukk 1», på grunnlag av eldre [1] eller [rð], t.d. /mə:l/ > /m?:[/ ‘mål’ og /garØ/ > /ga:f/ ‘gard’. Rullelyden i norrønt var anten ein alveolar trill, [r], eller ein tapp, [r], og slik er det framleis i dei fleste norske dialektar. På Vestlandet og Sør­ landet er det også kome til ein uvular frikativ, [kJ, «skarre-r». På grensa mellom vokalsystemet og konsonantsystemet står dei såkalla halvvokalane /j/ og /w/ i norrønt. Uttalen fall mykje godt saman med vokalane /i/ og /u/, men til skilnad frå desse og andre vokalar kunne ikkje /j/ og /w/stå i stavingskjema. I moderne norsk er /w/ blitt ein labial frika­ tiv, /v/, medan /j/ blir klassifisert som ein palatal frikativ.

2.4 Suprasegmental fonologi Den suprasegmentale fonologien omfattar lydlege strukturar som har større omfang enn dei enkelte segmenta. Til denne greina av fonologien reknar vi fenomen som staving, trykk, aksent og intonasjon.

2.4.1 Stavinga Stavinga kan delast i tre einingar: stavingskjerne (Kj), stavingsframlyd (Fr) og stavingsutlyd (Ut). I norrønt er stavingskjema alltid ein vokal (monof­ tong eller diftong), medan stavingsframlyden og stavingsutlyden blir danna av ein eller fleire konsonantar. I moderne norsk kan også nasalar og laterale approksimantar danne stavingskjerne, t.d. båten |bo:tn] og odel [u:dl]. Både i norrønt og moderne norsk er det fire typar av stavingsbygnad, som vi her illustrerer med døme frå moderne norsk:

Allment om fonologi

34 1. 2. 3. 4.

Fr-Kj Kj Fr-Kj-Ut Kj-Ut

bu, klo, sprø å, i, øy, au bit, sprit, salt, spark, svensk øl, osp, angst

(opne stavingar) (opne stavingar) (lukka stavingar) (lukka stavingar)

Det er vanskeleg å dra grensa mellom kvar enkelt staving, både i norsk og andre språk. Stavingskjernene er lett å identifisere, men mellom desse sonore toppane ligg det ein eller fleire mindre sonore lydar. Moderne norsk ortografi har bestemte reglar for korleis ord skal delast, og desse reglane fell langt på veg saman med stavingsgrensene. Det er såleis greitt å dra eit skilje mellom stammene i ei samansetjing, t.d. hurtig-rute, lengde-hopp, grunn-bok, langt på veg også mellom røter og avleiingsaffiks, u-ven, mis-tolke, vis-dom, sløg-skap o.l. Derimot plar vi ikkje skilje mellom stamme og bøyingsending, jf. t.d. buk-sa (ikkje buks-a) og syk-la (ikkje sykl-a). Når stammer eller endingar i seg sjølv er fleirstava, må vi dra ei meir eller mindre vilkårleg grense mellom stavingskjernene. Ordet lastebilane har like mange stavingskjerner som det har vokalar, men stavingsdelinga er ikkje like sikker; det beste vaiet er truleg las-fe-bi-la-ne. Reglane for orddeling kan i beste fall gje peikepinnar om kvar stavingsgrensene går.

2.4.2 Trykk Dei enkelte stavingane i eit ord har ulike grader av trykk i talespråket. Trykk inneber at ei staving blir uttalt med relativt større energi enn dei kringliggjande stavingane. Trykk er altså ein relativ storleik. I norsk reknar vi med at alle fleirstava ord har eit særskilt ordtrykk. I tillegg har norsk setningstrykk, som inneber at enkelte ord blir framheva i løpande tale. På grunn av setningstrykket kan ord bli ståande utan trykk, endå om dei isolert sett har ordtrykk. Her skil norsk (og andre germanske språk) seg frå t.d. fransk, som ikkje har ordtrykk, berre setningstrykk. I norrønt og moderne norsk dreg vi eit hovudskilje mellom trykksterke og trykklette stavingar. Det er også vanleg å skilje mellom primærtrykk (hovudtrykk og sekundærtrykk (bitrykk) i dei trykksterke stavingane, slik at det oppstår tre grader av trykk. Ordet lastebilane kan vi då analysere slik: 1. stavingar med primærtrykk 2. stavingar med sekundærtrykk 3. stavingar utan trykk

'las-te-.bi-la-ne 'las-te-,bi-la-ne 'las-te-.bi-la-ne

2.4 Suprasegmental fonologi

35

Primærtrykk blir notert med ein heva, loddrett strek, sekundærtrykk med ein tilsvarande senka strek, medan trykklette stavingar ikkje får noka markering i det heile. Ein del norske dialektar har etterleddstrykk, og vil få trykkfordelinga .laste'bilane.

Både i norrønt og moderne norsk ligg primærtrykket til vanleg på den fyrste stavinga. I moderne norsk blir det gjort unntak for innlånte ord av typen bensin og stasjon; dei har som regel trykk på andre stavinga i vest- og nord­ norske dialektar, forutan i standard austnorsk. Ikkje alle meiner det er grunnlag for å skilje mellom meir enn to grader av trykk i norsk (og andre språk). Det vi her har kalla sekundærtrykk, må i så fall forklarast på annan måte.

2.4.3 Intonasjon Vi har ikkje sikker kunnskap om intonasjonen av norrønt, anna enn det vi kan slutte oss til på grunnlag av utviklinga i nyare nordiske språk og andre germanske språk. Vi kan heller ikkje avgjere kva tid tonema oppstod i norsk. Færøysk og islandsk har ikkje tonelag i dag, men det er mogleg at dei har hatt det i eldre tid. Nesten alle norske dialektar har derimot eit skilje mellom tonem 1 i gamle einstava ord, t.d. /kastit/ > /'kastə/ av norrønt kast n. ‘kast’, og tonem 2 i gamle fleirstava ord, t.d. /kasta/ > /“kastə/ av norrønt kasta ln.vb. ‘kaste’. Det er mogleg at tonelagsmotsetninga vaks fram som følgje av den bestemte artikkelen, som førte til at det oppstod minimale par. Eit døme på dette er lokit (bestemt form av lok n. ‘lok’) og lokit (perfektum partisipp av hika st.vb. ‘stengje’).

Kontrollspørsmål 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Kva slags notasjon står mellom skråstrekar, /.../? Enn i skarpe klamrer, [...]? Kva inneber det å studere norrønt på synkront nivå? Er eit diakront og eit synkront studium gjensidig utelukkande? Kva er skilnaden på segmental og suprasegmental fonologi? Kva for dimensjonar er aktuelle i det norrøne vokalsystemet? Gjeld dette også for moderne norsk? Kva for artikulasjonsstader er aktuelle i det norrøne konsonant­ systemet?

36

Allment om fonologi

9. 10. 11. 12.

Enn artikulasjonsmåtar? Gjeld dette også for moderne norsk? Korleis deler vi inn stavinga? Korleis kan vi dra grensa mellom ulike stavingar?

Oppgåver 1. Drøft grunnane til at konsonantsystema har utvikla seg så ulikt i norske dialektar. Sjå særleg på palataliseringa av dentalar og velarar. Ta t.d. utgangspunkt i Sandøy (1993). 2. Jamfør kvantitetssystemet i norrønt med moderne norsk. Ta t.d. utgangspunkt i Torp og Vikør (1994).

3 Synkron fonologi

3.1 Innleiing Den synkrone fonologien tek sikte på å gje ei samtidig framstilling av lyd­ systemet i norrønt. Men då den norrøne språkperioden strekkjer seg over mange hundre år, seier det seg sjølv at det må gjerast eit val innanfor dette vide tidsrommet. Vi har relativt få språklege kjelder til eldre norrønt, og fleire trekk ved dette språksteget er framleis uavklara. Frå midten av 1100talet flyt kjeldene langt rikare, og på 1200-talet får vi eit breitt og repre­ sentativt bilete av norrønt språk. Det som gjerne blir kalla klassisk norrønt språk, kan tidfestast til første halvparten av 1200-talet. Det er dette språk­ steget som ligg til grunn for den norrøne normalortografien.

3.2 Segmental fonologi 3.2.1 Vokalsystemet I norrønt skil vi mellom eit trykktungt og eit trykklett system. Det trykktunge systemet omfattar både monoftongar og diftongar, det trykklette berre monoftongar. Dei trykktunge vokalane står i stavingar som har trykk (primærtrykk eller sekundærtrykk), medan dei trykklette vokalane står i stavingar utan trykk. Då rotstavinga i eit ord alltid har trykk, blir dei trykk­ tunge vokalane gjerne kalla rotvokalar. Bøyingsendingane har ikkje trykk, og dermed blir dei trykklette vokalane også kalla endingsvokalar. På grensa mellom vokal- og konsonantsystemet står halvvokalane /j/ og /w/. Etter uttalen er dei å rekne som vokalar, etter distribusjonen som konsonantar. Her fører vi dei opp i lag med vokalane. Trykktunge vokalar. Klassisk norrønt har 16 fonem i det trykktunge vokal­ systemet, som vist i fig. 3:1. Dette systemet er ikkje fullstendig symmetrisk, med di /æ:/ berre er lang og /a/ berre er kort. Dei andre fonema kan både vere lange og korte.

38

Synkron fonologi

I eldre norrønt reknar vi med at vokalsystemet var fullstendig symmetrisk med ni lange og ni korte fonem, men innan midten av 1200-talet fall /e/ og /æ/ saman, og det same gjorde /a:/ og /□:/ (jf. kap. 4.4.4 nedanfor).

korte

lange

fremre urunda

runda

høge

/i:/

/y.7

mellomhøge

/e:/

/ø:/

låge

/æ:/

bakre urunda

fremre

bakre runda

urunda

runda

/u:/ - -

/i/

/y/

/u/

/o:/

/e/

/ø/

/o/

runda

/ə:/ ■■ -

urunda

/a/

/3/

i

Fig. 3:1 Trykktunge vokalar i norrønt

I løpet av mellomnorsk tid vart opposisjonen mellom /a:/ og /ə:/ gjenoppretta, med di ein urunda /a:/ utvikla seg av /a/ føre kort kon­ sonant, t.d. /tal/ > /ta: 1/ ‘tal’. Dermed oppstod det ein opposisjon som vi framleis har i moderne norsk, t.d. mellom lat og låt. Opposisjonen mellom /e/ og /æ/ er berre delvis gjenoppretta i moderne norsk. Rett nok førekjem /æ/ føre /r/ i mange dialektar, t.d. i /vær:ə/ ‘verre’ og /æf:/ ‘ert’, men generelt er det ikkje så mange døme på minimale par mellom /e/ og /æ/.

I gammalislandsk skjedde det to fonemsamanfall på 1200-talet: først fall /ø/ og /ə/ saman, og noko seinare /ø:/ og /æ:/. I nyare islandsk er samanfallet av /ø/ og /o/ attgjeve som , og samanfallet av /ø:/ og /æ:/ som . Vi reknar med at uttalen av dei fremre vokalane i norrønt stort sett var som uttalen av dei tilsvarande lange vokalane i standard austnorsk talemål. Dei bakre vokalane hadde truleg ei meir bakre eller låg uttale. Såleis vart både /u/ og /u:/ uttalt om lag som vokalen i standard austnorsk bukk, /o/ og /o:/ om lag som i standard austnorsk sopp, medan /ə/ og /o:/ truleg hadde ei endå lågare uttale, om lag som i engelsk port eller sunnmørsk båt.

3.2 Segmental fonologi

39

Norrønt har tre diftongar i trykktung stilling, /ei/, /au/ og /ey/, som vist i fig. 3:2. Alle diftongane er lange.

fremre

bakre

urunda

runda

runda

/ei/

/ey/

/au/

Fig. 3:2 Diftongar i norrønt

Trykklette vokalar. I trykklett stilling har norrønt berre dei tre korte vokalane /i/, /a/ og /u/, som vist i fig. 3:3. Som nemnt ovanfor står dei trykk­ lette vokalane typisk i bøyingsendingane, og er derfor kalla endingsvokalar.

høge

•åge

fremre

bakre

/i/

/u/

/a/

Fig. 3:3 Trykklette vokalar i norrønt

I nokre gammalnorske dialektar vart dei trykklette endingsvokalane /i/ og /u/ realiserte som [i] eller [u] etter høg rotvokal, og [e] eller [o] etter mellomhøg rotvokal, t.d. ungi, men orōe; ungum, men orðom. Også etter låge rotvokalar, med unntak av /□/, står [e] og [o] som endingsvokal, t.d. aller og mæloin. Etter rotvokalen /ə/ finn ein som regel [i] og [u], t.d. hǫfði og ǫllum. Dette fenomenet, som blir kalla vokalharmoni, fanst ikkje i islandsk, og det er ikkje teke opp i normalortografien. Dei normaliserte formene er såleis ungi og orði når den trykklette endingsvokalen er /i/, og ungum og orðum når han er /u/.

Synkron fonologi

40

I riksmål og moderat bokmål er forenklinga av det trykklette systemet ført heilt til endes i bøvingsendingane, for der norrønt hadde i, a eller u, førekjem berre e: veggir > vegger, drepa > drepe, tungur > tunger. Nynorsk og radikalt bokmål har også trykklett a i bøyings­ endingane. drepa > drepa, og eldre nynorsk jamvel o eller u, tungur > tungor eller tungur. Elles kan både bokmål og nynorsk ha andre vokalar i trykklett stilling, jf. yeti, zloty, sofa, tango, furu o.l. Men då er det ikkje tale om bøyingsendingar.

Halvvokalar. Norrønt har dei to halvvokalane /j/ og /w/, som vist i fig. 3:4. Her har vi valt å karakterisere dei som høge, endå dei strengt teke ikkje står i nokon opposisjon til andre halvvokalar i denne dimensjonen. Dei får altså same plassering som «tvillingbrørne» /i/ og /u/.

høge

urunda

runda

/j/

/w/

Fig. 3:4 Halvvokalane i norrønt

Uttalen av /i/ og /j/ var truleg svært lik. Skilnaden låg i at vokalen /i/ kunne forlengjast (jf. bita ln.vb. og bita st.vb.), medan /j/ ikkje kunne forlengjast. Dermed er det berre vokalen /i/ som kan stå i ei stavingskjerne. Dette uttrykkjer vi ved å seie at /i/ er syllabisk og /j/ asyllabisk. Normalortografien skil til vanleg mellom den syllabiske og den asyllabiske , t.d. lifa ln.vb. og jǫrð f. I dei fleste handskrifter (og enkelte tekstutgåver) er brukt i begge posisjonar, lifa og iprð.

På same vis var truleg uttalen av /w/ og /u/ samanfallande. Også her låg skilnaden i at vokalen /u/ kunne forlengjast, medan /w/ ikkje kunne for­ lengjast. Det vil seie at /u/ er syllabisk og /w/ asyllabisk. Normalortografien skil alltid mellom den syllabiske og den asyllabiske , t.d. fullr adj. og vera st.vb. I handskriftene vart derimot grafema og brukte om kvarandre, ofte slik at representerte både /u/ og /w/, fullr og uera.

I løpet av norrøn tid miste /w/ rundinga og fall saman med den stemte allofonen [v] av fonemet /f/. I handskriftene kan ein såleis finne både gefa og 8eva f°r normalortografiens gefa st.vb. ‘gje’.

41

3.2 Segmental fonologi

3.2.2 Konsonantsystemet Vi reknar at norrønt hadde 14 konsonantfonem. Fig. 3:5 gjev ei oppstilling av dette konsonantsystemet, med unntak av /h/. Dette var ein frikativ kon­ sonant utan fast artikulasjonsstad.

labial ustemt

dental

alveolar

palatal/velar

stemt

ustemt

stemt

ustemt

/b/

/t/

/d/

/k/

plosiv

stemt

/g/ frikativ

/f/

nasal

/m/

/0/

/s/ /n/

lat. approk.

/1/

rullelyd

/r/

Fig. 3:5 Konsonantsystemet i norrønt Artikulasjonsstader. Inndelinga av artikulasjonsstadene tek utgangspunkt i den øvre artikulatoren, dvs. lepper, tenner og gane. I moderne norsk skil vi gjerne mellom bilabial og labiodental artikluasjonsstad (namn vs. navn). Vi har ikkje noko sikkert grunnlag for å dra dette skiljet i norrønt, og brukar derfor labial som felles nemning. Frikativen /G/ hadde dental artikulasjon, medan plosivane /t/ og /d/ primært hadde alveolar artikulasjon, likesom i moderne norsk. Fonema /g/ og /k/ hadde både palatale og velare allofonar, men desse allofonane vart tidlegast fonemiserte i sein norrøn tid.

Artikulasjonsmåtar. Plosivane i norrønt skil seg ikkje frå moderne norsk, bortsett frå at /g/ både kunne ha plosive og frikative allofonar, [g] og [y]. Vi kan ikkje seie sikkert om rullelyden /r/ var ein trill, [r], eller ein tapp [r] i norrønt. Vi innfører derfor rullelyd som felles nemning for trill og tapp. Det vi derimot kan seie sikkert, er at /r/ ikkje vart uttalt med skarring, [k]. Dét er ein nyare uttale, som i norsk neppe er eldre enn frå slutten av 1700-talet.

42

Synkron fonologi

Med grunnlag i artikulasjonsmåten kan dei norrøne konsonantane skipast i to hovudgrupper, obstruentar og sonorantar, som vist i fig. 3:6. Til obstruentane høyrer plosivane og frikativane, dvs. /p/, /b/, /t/, /d/, /k/, /g/, /f/, /6/ °g /s/- Dei blir artikulerte med fullstendig lukke eller sterk innsnevring, og dei er lite sonore. Til sonorantane høyrer nasalane, laterale approksimantar og rullelydar, dvs. /n/, /m/, /1/ og /r/. Dei blir artikulerte med mindre grad av innsnevring, og tilsvarande høgare grad av sonoritet. Blant sonorantane dannar laterale approksimantar og rullelydar, /1/ og /r/, ei undergruppe med nokså lik sonoritet; dei blir gjeme kalla likvidar.

Konsonantar

Obstruentar Plosivar

Frikativar

Sonorantar

Nasalar

Likvidar

/b, p, t, d, k/ Fig. 3:6 Gruppering av konsonantane i norrønt

Lengd. I framlyd var dei norrøne konsonantane alltid korte. I innlyd og utlyd kunne dei vere både korte og lange (geminerte). Unntak frå denne regelen er /0/, som var kort i alle stillingar. Det er heller ikkje mange døme på lang /f/ (offr n.) eller /b/ (ubbi m.) i norrønt. Frikativen /h/ var alltid kort og kunne berre stå i framlyd. Med «Framlyd», «innlyd» og «utlyd» meiner vi posisjonane i rota av ordet. Såleis kan /h/ stå i innlyd i samansetjingar, t.d. iiheill, jafnheitl. Men i ei rot som heilt kan /h/ berre stå i framlyd.

Allofoni. Fleire av konsonantfonema hadde kombinatoriske allofonar, dvs. at dei hadde ulik uttale i ulike stillingar: /f/ Den labiale frikativen /f/ hadde både stemt og ustemt uttale, i lydskrift uttrykt med [v] for den stemte lyden og [f] for den ustemte. Fordelinga var

3.2 Segmental fonologi

43

slik at i framlyd (forutan i geminat og i samband med ustemte konsonantar) var /f/ ustemt, i innlyd og utlyd var han stemt:

/fara/ uttalt [fara] - som /i moderne norsk far /hafa/ uttalt [hava] - som v i moderne norsk hav I løpet av norrøn tid fall frikativen [v] saman med halvvokalen /w/, slik at /f/ i gefa og /w/ i vera vart tolka som allofonar av det same fonemet /v/. Dermed fekk ff] og [v] status som eigne fonem. Slik er det framleis i moderne norsk, som har /f/ og /v/ som skilde fonem.

/9/ Også den dentale frikativen /6/ hadde både stemt og ustemt uttale, i lydskrift uttrykt med [6] for den stemte lyden og [0] for den ustemte. For­ delinga var slik at i framlyd (og i samband med ustemte konsonantar) var /0/ ustemt, i innlyd og utlyd var han stemt: /Øing/ uttalt [Øirjg] - som th i engelsk thing /staØr/ uttalt [staðr] - som th i engelsk that 1 den norrøne normalortografien blir det brukt ulike teikn for dei to variantane, for den ustemte (þing) og for den stemte (stað). I dei eldste is­ landske handskriftene brukte ein derimot for begge variantar, i samsvar med engelsk skriveskikk. Fonemet /0/ finst ikkje lenger i moderne norsk. Den stemte allofonen [0] har for det meste forsvunne i talespråket, sauðr > sau,faðir > far, men han står ofte som «stum d» i skrift­ språket, raud > raud, stóð > stod. Den ustemte allofonen, 10], har utvikla seg til /t/, þing > ting, bortsett frå i trykklette småord, der han er gått til /d/, þú > du.

/g/ Konsonanten /g/ hadde både plosiv og frikativ uttale, i lydskrift ut­ trykt med [g] for den plosive lyden og [yl for den frikative. Fordelinga var slik at i framlyd, i geminat (/g:/) og etter nasal var /g/ plosiv, elles frikativ:

/gata/ uttalt [gata] - som g i moderne norsk gate /saga/ uttalt [saya] - som g i nyislandsk saga

I gammalnorske handskrifter vart den plosive /g/ ofte skriven med og den frikative med . Føre ustemt konsonant vart motsetnaden mellom /g/ og /k/ oppheva (nøytralisert), som t.d. i ordparet lagt av leggja ln.vb. og lakt av lakr adj. I fig. 3:5 er dette vist ved stipla linjer.

44

Synkron fonologi

I moderne norsk har /g/ ikkje lenger nokon frikativ allofon. Men nøytraliseringa av /g/ og /k/ føre ustemt konsonant gjeld framleis, jf. t.d. sagt (sakt] og frakt (frakt]. I moderne islandsk blir /g/ og /k/ like eins nøytraliserte føre ustemt konsonant, men då med uttalen [x], dvs. som ein ustemt velar frikativ, t.d. sagt (saxt] og þakt (þaxtj.

/n/ Nasalen /n/ vart uttalt [n], med unntak av i sambandet /ng/. Der vart han uttalt [g], men utan å bli assimilert med /g/, t.d. ungr [uggr]. I austnorske dialektar er /n/ assimilert med /g/ i sambandet /ng/. Ordet ung har dermed fått uttalen (urjJ. I ein del vestnorske dialektar er uttalen framleis (urjgJ.

3.2.3 Reglar for ortografisk attgjeving I all hovudsak er den norrøne normalortografien ortofon, dvs. at det svarar eitt skriftteikn (grafem) til kvart fonem i språket. Det er likevel ikkje fullt samsvar mellom normalortografien og den fonemiske notasjonen av nor­ rønt som vi brukar i denne boka. Dette kan vi uttrykkje gjennom eit sett av reglar for ortografisk attgjeving. (1) Attgjeving av vokallengd

Lang vokal blir attgjeve med aksentteikn, bortsett frå /æ:/, som ikkje har nokon kort «tvillingbror»:

/o:/ → /ø:/ → /æ:/ → /ə:/ →

t.d. /so:l/ → t.d. /bø:n/ → t.d. /mæ:la/ → t.d. /mə:l/ →

av sól f. av bǿn f. av mæla ln.vb. av mál n.

Merk at /ə/ og /□:/ blir attgjevne med og , fordi /ə:/ og /a:/ fall saman i yngre norrønt. I enkelte utgåver er dei to fonema likevel attgjevne med og . I Norrøn ordbok og i mange tekstutgåver blir nytta som teikn for /ø:/, medan vi av systematiske grunnar brukar i denne boka. Med same grunngjeving kunne vi også ha innført for /æ:/, men ein slik praksis er det lite hevd for. Vi kan også seie at opposisjonen mellom kort og lang vokal er oppheva for /æ/, og såleis ikkje treng uttrykkjast i skrift.

(2) Attgjeving av konsonantlengd

Lang konsonant blir til vanleg attgjeven med dobbelskriving (geminat):

3.2 Segmental fonologi t.d. /vəl:r/ → «vpllr» t.d./no:t:/→

/1.7 → /t:/→ osv.

45

av vǫllr m. av nátt f.

(3) Attgjeving av /0/

Fonemet /0/ blir attgjeve med i framlyd og i inn- og utlyd, stort sett i samsvar med den allofoniske vekslinga: t.d. /Øar/ → t.d. /maør/ → t.d. /guØ/ → ‘guð»

/0/ → /0/ →

av þar adv. av tnaðr m. av guð m.

(4) Attgjeving av dental el. alveolar + /s/

Dental el. alveolar + /s/ blir til vanleg attgjevne med : /d/ +/s/ → /1/ + /s/ → /0/ + /s/ → rfirø, men rf + in → din; tré + ini( → trénii, men tré + it → tréif.

(15:2) Artikkelen mistar sin /i/ etter endinga /-r/ i plural.

gest ir + inir → gestirnir sakar + inar → sakarnar hendr + inar → hendrnar

av gestr m. av sok • f. av hǫnd f.

(15:3) Artikkelen mistar sin /i/ og substantivet sin utlydande /m/ i dat. pl.

ǫrnunn + ininn → ǫrmnnum bǿmnn + ininn → bǿnuniun

av armr m. av bǿn f.

Også i enkelte andre tilfelle kan /i/ falle bort, t.d. strengnum (mot forventa strenginum) av streiigr m., bryiinar (mot forventa brýnninar) av briin f. og dalnum (mot forventa dalinitm) av dalr m. Merk at i det siste tilfellet blir u-omlyden ikkje utløyst.

(16) Segmentering av /t:/ til /tst/ I sterke og preterito-presentiske verb blir /t:/ segmentert til /tst/ i verb med stammeutlyd på /t/.

★skaut+t → skautst = skaitzt ★veit+t → veitst = veizt

av skjóta st.vb. av vita pp.vb.

84

Fonologiske og morfologiske reglar i bøyinga

Denne regelen gjeld berre i 2. pers. sg. pret. ind. av sterke verb og i 2. pers. sg. pres. ind. av preterito-presentiske verb (som dannar presens av preteriumssteget). Elles førekjem geminaten /t:/ ofte i norrønt, t.d. blått av blár adj.

6.4 Morfologiske reglar Dei morfologiske reglane i norrønt kan ikkje grunngjevast på same måten som dei fonologiske og morfo-fonologiske reglane. Historisk kan dei rett nok forklarast på fonologisk grunnlag, som t.d. i-omlydsvekslinga i nátt nætr eller u-omlydsvekslinga i barn - bǫrn. Men på grunn av språkutviklinga er dei fonologiske vilkåra ikkje lenger til stades på det norrøne språksteget.

(17) Morfologisk i-omlyd I mange ord er det ein systematisk veksling mellom bakre og fremre rotvokalar, t.d. t.d. rót - rǿtr f., langr - lengr adj., súpa - sýpr st.vb. Den historiske forklaringa på dette vokalskiftet er i-omlyd, som er forklart i kap. 4.4.2 ovan­ for. I sein urnordisk tid var i-omlyd å rekne som ein fonologisk regel. Men på grunn av synkopen på slutten av urnordisk tid har den omlydsskapande /i/ eller /j/ falle i nesten alle orda. På det norrøne språksteget er det ikkje lenger tale om ein fonologisk regel. Den morfologiske i-omlyden kjem då til uttrykk som eit systematisk vokalskifte i ei rekkje ord: /u/ - /y/ /u:/-/y:/

/o/ - /ø/ /o/ - /y/ /o:/ - /ø:/

/ə/-/ø/ /a/-/e/ /ə:/ - /æ:/ /au/ - /ey/

brutu - bryti mús - mýss krjúpa - *krjýpr koma - kømr skorti - skyrti bóndi - bǿndr brjóta - *brjø7r þrǫngr - þrøngri fagr - fegri fjarðar - *fjerðí láta - lætr auka - eykr

av brjóta st.vb. av mús f. av krjúpa st.vb. av koma st.vb. av skorta ln.vb. av bóndi m. av brjóta st.vb. av þrǫngr adj. av fagr adj. av fjǫrðr m. av láta st.vb. av auka st.vb.

Enkelte av desse formene er markerte med stjerne, og utviklar seg vidare i samsvar med generelle fonologiske reglar:

6.4 Morfologiske reglar /jy:/→/y:/ /jø:/ → /y:/ /je/ → /i/

*krjýpr → krýpr ★brjǿtr → brýtr *fjerði → firði

av krjúpa st.vb. av brjóta st.vb. av fjǫrðr m.

85 jf. (7) jf. (7) jf- (7)

Opphavleg gjekk /a/ til /æ/ ved i-omlyd, men då /æ/ fall saman med /e/ i yngre norrønt, oppstod vekslinga mellom /a/ og /e/, som. t.d. i fagr-fegri. Vekslinga /o/ - /ø/ er regelrett, medan /o/ - /y/ må forklarast på bakgrunn av ein opphavleg rotvokal /u/ i enkelte ord. Vekslinga /ə/ - /ø/ kjem av at det ikkje er nokon låg, runda, fremre vokal i norrønt. Den nærmaste kandi­ daten er den ikkje-høge, runda, fremre vokalen /0/ (jf. fig. 3:1 i kap. 3.2.1).

I-omlyd blir utnytta som morfologisk regel i ei rekkje samanhengar:

• • • • • • •

Fleirtal av enkelte maskuline substantiv: Fleirtal av enkelte feminine substantiv: Komparativ i enkelte adjektiv og adverb: Superlativ i enkelte adjektiv og adverb: Presens indikativ av sterke verb: Pret. konjunktiv av sterke verb: Pret. konjunktiv av enkelte linne verb:

fótr av fótr m. bǿkr av bók f. lengri av langr adj. fæstr av fár adj. hjkr av hika st.vb. bryti (frå brutu) av brjóta st.vb. dygði av duga ln.vb.

I enkelte tilfelle må i-omlyd tolkast som ein morfo-fonologisk regel, nemleg i den sterke maskuline u-klassa. i substantiv med avleiingssuffikset -il og i partisippformer av sterke verb i 6. klasse med velar stammeutlyd, jf. regel (13) ovanfor. Også i andre boyingsklasser er det dome på at ein ståande /i/ valdar omlyd, men her er det alltid fleire unntak: degi av dagr m. fóti av fótr m.

men men

vargi av vargr m. nagli av nagt m.

sterk maskulin a-type sterk maskulin r-type

Når ståande /i/ ikkje valdar i-omlyd i den sterke maskuline a-klassa (utanom i dagr m.), er det fordi /i/ er utvikla av urnordisk /e:/ i denne klassa. I den sterke maskuline uklassa går derimot trykklett /i/ tilbake til urnordisk /i:/. På det norrøne språksteget inneber dette at i-omlyd ved ståande /i/ ikkje er nokon generell fonologisk regel. Nokre tilfelle kan setjast opp som ein morfo-fonologisk regel, som i regel (13) ovanfor. Resten må forklarast som uttrykk for ein morfologisk regel.

(18) Morfologisk u-omlyd («eldre u-omlyd») I mange ord er det ein systematisk veksling mellom runda og urunda låg vokal, dvs. mellom /a/ og /□/. Historisk går dette tilbake på u-omlyd, og som vi ser av regel (1) ovanfor, er u-omlyd ein generell fonologisk regel i norrønt. Når u-omlyd også må førast opp som ein morfologisk regel, er det

Fonologiske og morfologiske reglar i bøyinga

86

fordi den omlydsskapande /u/ har falle i så mange ord. På fonologisk grunnlag kan vi forklare at det heiter mǫnnum, men vi kan ikkje forklare kvi for det heiter lǫnd.

/a/ - /o/

vatn - vǫtn fjall - fjǫll

av vatn n. av fjall n.

Som morfologisk regel førekjem u-omlyd berre i den substantiviske og den sterke adjektiviske bøyinga: • • • • •

Enkelte Enkelte Enkelte Enkelte Enkelte

maskuline substantiv: feminine substantiv: nøvtrale substantiv: adjektiv: determinativ:

vǫll (v.s.a. vallar) av vǫllr m. sǫk (v.s.a. sakar) av sǫk f. bǫrn av barn n. gǫninl av gamall adj. yður av yðvarr det.

Det skiljet som her er gjort mellom fonologisk og morfologisk u-omlyd svarar til det tradisjonelle skiljet mellom yngre og eldre u-omlyd. Desse termane kan vere misvisande, for det er tale om den same prosessen i begge tilfelle. Skilnaden er at berre den fonologiske uomlyden er «synleg»», dvs. at den omlydsskapande /u/ framleis står i endinga.

(19) J-innskot Enkelte substantiv, adjektiv og verb får innskot av halvvokalen /j/ føre bøyingsendingar. Felles for desse orda er at dei har fremre rotvokal. Dessutan er dei anten kortstava, som t.d. flet n. ‘golv’, eller dei er langstava med stammeutlyd på /g/ eller /k/, som t.d. drengr m. ‘mann’ eller bekkr m. ‘benk’. Det er j-innskot i ei rekkje ord:

• • • • •

Enkelte maskuline substantiv: Enkelte feminine substantiv: Enkelte nøytrale substantiv: Enkelte adjektiv: Enkelte verb på presenssteget:

vili (nom. sg.) - vilja (gen. pl.) ey (nom. sg.) - eyja (gen. pl.) stef (nom. sg.) - stefja (gen. pl.) niiðr (nom. sg.) - miðja (gen. pl.) biðja (inf.) - biðr (pres.)

1 Norrøn ordbok går det fram kva for ord som har j-innskot (med enkelte unntak). I form parentesen er det då oppført ei eller fleire former som inneheld /j/:

ey f. (-jar; -jar) øy, kringfløtt land. flet n. (gen. pl. -ja) golv, særleg opphøgd bordgolv.

6.4 Morfologiske reglar

87

Ei slik oppføring viser at ordet blir bøygd med j-innskot. Men innskotet skjer likevel ikkje i alle former av ordet: Halvvokalen /j/ blir skoten inn føre bøyingsendingar på /a/ og /u/; elles ikkje.

Dermed oppstår det ei veksling mellom former med og utan innskot. På grunnlag av regelen ovanfor kan ein då setje opp bøyinga av stef n. ‘stev’ som stamme + evt. j-innskot + bøyingsending:

Sg. N. G. D. A.

stef stefs stefi stef

stef + stef + s stef + i stef + -

Pl. N. G. D. A.

stef stefja stefjum stef

stef + stef + j + a stef + j + um stef + -

innskot fore /a/ innskot fore /u/

(20) V-innskot Enkelte substantiv, adjektiv og verb får innskot av halvvokalen /w/ føre bøyingsendingar. Desse orda har som regel runda rotvokal, ofte /ə/, t.d. sǫngr m. ‘song’, smjǫr n. ‘smør’ og ǫl n. ‘øl’, men også /o:/ med sideformer på /æ:/, t.d. sjór m. eller sær m. ‘sjø’, og /y/, t.d. lyng m. Det er v-innskot i ei rekkje ord:

• • • • •

Enkelte maskuline substantiv: Enkelte feminine substantiv: Enkelte nøytrale substantiv: Enkelte adjektiv: Enkelte verb på presenssteget:

sǫngr (nom. sg.) - sǫngvar (nom. pl.) vǫlva (nom. sg.) - vǫlu (gen. sg.) hǫgg (nom. sg.) - hǫggvi (dat. sg.) frær (nom. sg.) - fræva (gen. pl.) søkkva (inf.) - søkkr (pres.)

I Norrøn ordbok fortel (med enkelte unntak) kva for ord som får v-innskot:

Fonologiske og morfologiske reglar i bøyinga

88

hǫgg n. (dat. hǫggvi) hogg, fǫlr a. (ak./p/wni) bleik, gråkvit.

Ei slik oppføring viser at ordet blir bøygd med v-innskot. Men innskotet skjer likevel ikkje i alle former av ordet: Halvvokalen /w/ blir skoten inn føre bøyingsendingar på /a/ og /i/; elles ikkje. Dermed oppstår det ei veksling mellom former med og utan v-innskot:

Sg. N. G. D. A.

hpgg hpggs hpggvi h