Chocim 1673 [PDF]

Zitiervorschau

Quetzalcoatl

HISTORYCZNE

BITWY DAMIAM ORŁOWSKI

CHOCIM 1673

BELLONA

Warszawa

SPIS TREŚCI Wstęp ................................................................................................ 7 Omówienie źródeł i literatury ............................................................... 7 Rozdział 1 Wprowadzenie.................................................................................. 14 Przyczyny konfliktu .......................................................................... 14 Charakterystyka walczących stron .................................................... 19 Turcja ............................................................................................... 19 Rzeczpospolita .................................................................................. 21 Charakterystyka walczących armii .................................................... 22 Polska i Litwa ................................................................................. 22 Turcja ............................................................................................... 37 Chanat krymski ................................................................................46 Teatr działań wojennych ................................................................... 48 Rozdział 2 Kampania 1673 — Chocim ............................................................ 53 Sytuacja w przeddzień bitwy ............................................................ 53 Koncentracja i przemarsz ................................................................. 59 Bitwa pod Chocimiem ...................................................................... 78 Opis terenu działań wojennych ......................................................... 78 Siły przeciwników ............................................................................ 79 Pierwsza faza działań — 9-10 XI ..................................................... 84 Rozstrzygające starcie — 11 XI ........................................................ 93 Ocena bitwy — podsumowanie i wnioski ...................................... 105 Rozdział 3 Kampania 1673 — po Chocimiu ................................................. 120 Sytuacja po chocimskiej bitwie ...................................................... 120 W Rzeczpospolitej ........................................................................ 120 W Turcji ....................................................................................... 121

Działania wojsk po bitwie ....................................................... 121 Działania w Mołdawii .............................................................. 127 Grupa Sieniawskiego ............................................................... 127 Kontratak turecki ..................................................................... 130 Odwrót Sieniawskiego z Mołdawii .......................................... 131 Garnizony polskie w Mołdawii ................................................ 135 Blokada Kamieńca .................................................................. 136 Działania pozostałych ugrupowań polskich .............................. 140 Podsumowanie.......................................................................... 141 Rozdział 4 Kampanią Ukrainna .............................................................. 143 Charakterystyka sytuacji na prawobrzeŜnej Ukrainie ................ 143 Sytuacja w Rzeczpospolitej ...................................................... 144 Zarys rosyjskich działań wojennych ......................................... 147 Zarys tureckich działań wojennych .......................................... 150 Plan wojenny Rzeczpospolitej .................................................. 152 Spóźniona kampania jesieinno-zimowa..............................................153 Podsumowanie.......................................................................... 167 Rozdział 5 Kampania 1675...............................................................................172 Sytuacja przed kampanią 1675.......................................................172 Plan obronny Rzeczypospolitej ................................................176 Ofensywa turecka ................................................................... 179 Działania obronne wojsk polskich ............................................ 181 Lesienice — punkt zwrotny w kampanii 1675 ......................... 183 Plan tureckich działań ............................................................ 183 Opis terenu działań wojennych ................................................ 185 Uszykowanie wojsk polskich .................................................. 187 Królewski plan działania ........................................................ 188 Bitwa pod Lesienicami — 24 VIII 1675 ................................ 189 Odwrót wojsk turecko-tatarskich ............................................. 193 OblęŜenie Trembowli .............................................................. 195 Zakończenie działań wojennych w 1675 roku .......................... 202 Podsumowanie ........................................................................ 204 Rozdział 6 Kampania 1676 — śurawno ................................................ 205 Sytuacja polityczna w Rzeczpospolitej na początku 1676 r...................................................................................... 205

Plan obronny ........................................................................... 207 Początek działań tureckich ....................................................... 208 Działania dywersyjne wojsk polskich ...................................... 210 Dalsze działania tureckie ......................................................... 212 Na odsiecz Stanisławowa ......................................................... 214 Marsz wojsk polsko-litewskich pod śurawno ____________ 217 Bitwa pod Wojniłowem .......................................................... 220 śurawno .................................................................................. 222 Opis terenu działań wojennych ............................................... 222 Pierwsze dni oblęŜenia ........................................................... 223 Bitwa przed obozem polskim 29 IX 1676..................................226 Regularne oblęŜenie ................................................................ 227 Starcie 8 października ............................................................. .229 Końcowa faza walk — aŜ do rozejmu Ŝurawińskiego............... 230 Podsumowanie kampanii 1676................................................. 234 Zakończenie ........................................................................... 236 Podsumowanie i ocena wojny 1673-1676 ............................. 236 Bibliografia ............................................................................. 239

WSTĘP

OMÓWIENIE ŹRÓDEŁ I LITERATURY

Praca oparta jest przede wszystkim na źródłach wydanych K Głównym materiałem, z którego korzystałem w czasie badań nad historią wojny polskotureckiej w latach 1673-1676, były prace profesora Janusza Wolińskiego. Tego niewątpliwie znakomitego historyka wojskowości prześladował ogromny pech — dwukrotnie spłonęła jego praca Od Chocimia do śórawna — raz w czasie bombardowania Warszawy w 1939 r., drugi raz w czasie powstania warszawskiego w 1944 r.2 Praca profesora Wolińskiego opublikowana została częściowo

1

Wyjątkiem są wykorzystane w pracy materiały do bitwy pod Chocimiem z Tbe National Archives w Londynie — głównie listy rezydenta angielskiego w Gdańsku Sandersona do ministra Williamsona. List [Wiadomości z Warszawy], Varsovie le 25 Novembre 1673 [wj The ational Archives, Stale Papers Foreign, Newsletters, SP 101/4,3, który jest obszerną relacją z chocimskiej bitwy, powiela w zasadzie znane z innych źródeł informacje; kilka poŜytecznych informacji moŜna znaleźć natomiast w Listach rezydenta angielskiego w Gdańsku Francisa Sander sona [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13. * 2 J. Wimmer, Janusz Woliński — badacz epoki Sobieskiego [w] „Studia i Materiały do Historii Wojskowości" (dalej cyt „SMHW), t. XVI, cz. 2, Warszawa 1970.

8 w „Przeglądzie Historyczno-Wojskowym"3, a zebrane i wydane przez niego materiały w „Studiach i Materiałach do Historii Wojskowości" oraz w „Przeglądzie Historyczno--Wojskowym"4. Równie waŜne są źródła zebrane przez Franciszka Kluczyckiego i AmbroŜego Grabowskiego oraz listy Jana III do Ŝony zebrane przez A. Z. Helcela5. Bogate uzupełnienie stanowią pamiętniki uczestników wojny polsko--tureckiej: Duponta, Jemiołowskiego i Tuszyńskiego6. Źródłem przedstawiającym stanowisko tureckie w tej wojnie są Collectanea z dziejopisów tureckich zebrane przez Sękowskiego1. Prawdziwe kopalnie informacji stanowią teŜ siedemnastowieczne i osiemnastowieczne starodruki8. Do obliczenia liczebności wojsk nieocenioną pomocą okazały się Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1673-16799.

3

Odcinki te zostały zebrane i wydane przez Jana Wimmera jako: J. W o 1 i ń s k i, Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983. 4 Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r.; Sobiesciana z 1675 r.; Przyczynia do wojny 1676 r. [w] „Przegląd Historyczno-Wojskowy"(dalej cyt „PHW"), t 6, z. 2; L 5, z. 2; t.2, z.1; J. Woliński, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 [w] „SMHW", t. X-XVI. 5 F. Kluczycki, Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. I, Kraków 1881; A. Grabowski, Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, t I i II, Kraków 1845; J. Sobieski, Listy do Ŝony Marii Kazimiery..., oprać. A. Z. Helcel, Kraków 1860. 6 F. Dupont, Pamiętniki... [w] Pamiętniki do czasów króla Jana III,Kraków 1883; M. Jemiołowski, Pamiętnik dzieje polski zawierający (1648-1679), Warszawa 2000; JJ7. Tuszyński, Pamiętnik [w] Dwa pamiętniki z XVII wieku, wyd. A. Przyboś, Wrocław Kraków 1954. 7 Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historyi polskiey słuŜących (...) zebrane przez J.J.S. Sękowskiego, L U", Warszawa 1825. 8 Z. Mors z t y n , Sławna Victorya nad Turkami od Woysk Koronnych, Wielkiego Xięstwa Litewskiego, pod Chocimiem otrzymana w dzień Świętego Marcina 1673, 1674; S. Ślizień, Haracz krwią turecką Turkom wypłacony, Wilno 1674; A.Ch. Załuski, Epistolarum historicofamiliarum, t. I, Brunsbergae 1709 i inne. 9 J. Wimmer. Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1673-1679 [w] „SMHW", t VII , cz.2.

9 DuŜą pomocą przy wyborze literatury była praca Jerzego Maronia, pt: Polskie badania nad historią wojskowości staropolskiej, w której autor omówił min. stan badan nad historią wojskowości oraz nad historią wojen drugiej połowy XVII w.10. W literaturze omawiającej historię wojska polskiego w drugiej połowie XVII w. naczelne miejsce zajmują bez wątpienia prace jednego z najlepszych znawców dziejów wojskowości, Jana Wimmera, a szczególnie Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku11. Warto wymienić teŜ prace Konstantego Górskiego, które były pierwszymi próbami syntezy dziejów piechoty, kawalerii i artylerii polskiej12. Wieloma róŜnymi zagadnieniami związanymi z dziejami wojska polskiego w XVII w. zajmują się prace: Mariana Kukiela, Ottona Laskowskiego, Zofii Libiszowskiej, Kazimierza Zająca, Mariana Zgórniaka13. Bardzo waŜnym uzupełnieniem są słowniki uzbrojenia wydane przez Kwaśniewicza oraz Gradowskigo i Zygulskiego14.

10

J. Maron, Polskie badania nad historią wojskowości epoki staropolskiej [w] Studia i Materiały do dziejów nowoŜytnych, pod red. K. Matwijowskiego i S. Ochmann-Staniszewskiej, Prace Historyczne, XH1, Wrocław 1995, s. 193-210. 11 J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku,Warszawa 1965; TenŜe, Wojsko [w] Polska XVII wieku (red. J. Tazbir), Warszawa 1977; TenŜe, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978. 12 K. G ó r s k i, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894; TenŜe, Htstorya piechoty polskiej. Warszawa 1896; TenŜe, Historya artyleryi polskiej, Warszawa 1902. 13 M. Kukieł, Skład narodowy i społeczny wojsk koronnych za Sobieskiego [w] Studia Historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. II, Kraków 1938; O. Laskowski, Polska sztuka wojenna XVI i XVII wieku, Londyn 1955; Z. Libiszowska, Wojsko polskie w XVII w. W świetle relacji cudzoziemskich [w] „SMHW", L V, Warszawa 1960; K. Zając, Wojsko Rzeczypospolitej w latach 1668-1673 [w] „SMHW", L V, Warszawa 1960; M. Zgórniak, Wojskowość polska w dobie wojen tureckich drugiej połowy XVII wieku, Wrocław 1985. 14

W. Kwaśniewicz, 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym. Warszawa 1981; M. Gradowski, Z. śygulski jun., Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 2000.

10 Opisy wielu zamków i twierdz znajdujących się na teatrze działań wojennych, moŜna znaleźć w pracach Zbigniewa Pilarczyka i Bogusława Dybasia15. Przedstawienie pełnego obrazu tureckiej armii w n połowie XVII w. jest niezwykle trudne. Nie spotkałem się z anglojęzycznymi opracowaniami tego tematu, a w polskiej historiografii armia turecka i tatarska opracowane są bardzo słabo. Brak znajomości języka tureckiego nie pozwolił mi na wykorzystanie tureckiej literatury, ale, o ile mi wiadomo, w Turcji temat ten równieŜ nie został do tej pory solidnie opracowany. Cenne, choć niepełne informacje na temat przeciwników Rzeczpospolitej szkicuje Jan Reychman, Janusz Pajewski oraz Zdzisław śygulski jun.16. Nieco wiadomości na temat wojsk tatarskich znajdujemy w popularnonaukowej pracy Lwa Kaltenbergha17. Niezwykle cenne informacje, oparte na źródłach tureckich, zawiera praca Dariusza Kołodziejczyka18. Niezwykle waŜne dla tego tematu są teŜ źródła przetłumaczone przez Sękowskiego19. Przebieg kampanii wojennej 1673 r. szeroko opisany jest w zasadzie tylko w pracach przedwojennych: Konstantego Górskiego i Tadeusza Korzona; drugą część kampanii dobrze udokumentował takŜe Janusz Woliński20. Z opraco-

15

Z. Pilarczyk, Fortyfikacje na ziemiach koronnych Rzeczypospolitej w XVII wieku, Poznań 1997; B. Dybaś, Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku [w] „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Tonmiu", R. 88, z. 2, Toruń 1998. 16 J. Reychman, Historia Turcji, Wrocław 1973; J. Pajewski, Buńczuk i Koncerz, Warszawa 1983; Z. Ź y g u 1 s k i jun., Broń Wschodnia, Warszawa 1986. 17 L. Kaltenbergh, Kopczyk zacny chwaty Ŝołnierskiej w dawnej legendzie, dokumencie, porzekadle, opowieści, przekazie, gadce i pamiętniku, Warszawa 1966. 18 D. Kołodziejczyk, Ejalet kamieniecki. Warszawa 1994. 19 Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historyi polsldey słuŜących (...) zebrane przez J.J.S. Sękowskiego, L H, Warszawa 1825. 20 K. Górski, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Turcyą w latach 1672 i 1673, Warszawa 1890; T. Korzon, Dola i niedola Jana

11 wań powojennych warto wymienić opisy bitwy pod Chocimiem (11 listopada 1673 r.) Wiesława Majewskiego i Marka Wagnera oraz popularnonaukową pracę Marka Sadzewicza21. Kampanię ukrainną 1674 r. omawia Jan Perdenia w wydanej pośmiertnie monografii hetmana kozackiego Piotra Doroszenki22. Sporo informacji na ten temat moŜna takŜe wydobyć z prac Wolińskiego pośrednio związanych z kampanią: Król Jan III Sobieski a sprawa Ukrainy 1674-1675 i Konwokacja 1674 roku a wojna polsko-turecka23, Kampanie 1675 r., obok nakreślonej przez Wolińskiego Bitwy pod Lwowem 1675 r„ omawia obszernie praca Aleksandra Czołowskiego24. Uzupełnieniem do śórawna Wolińskiego są prace Czesława Chowańca i Franciszka Kulczyckiego2?. Z biografii wybitnych wodzów i polityków tego okresu naleŜy przede wszystkim wymienić prace dotyczące samego Sobieskiego. Na pierwszy plan wysuwa się tutaj monografia Zbigniewa Wójcika26. Z licznych pozostałych

Sobieskiego 1679-1674, t. III, Kraków 1898; J. W o 1 i ń s k i, Po Chocimie 1673-1674; Epilog Chocimia w 1674 roku [w] Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983. 21 W. Majewski, Wojny polsko-tureckie 1672-1699 [w] Polskie tradycje wojskowe, pod red J. Sikorskiego, t. I, Warszawa 1990; M. Wagner, Stanisław Jabłonowski (1634-1672). Polityk i dowódca, Siedlce 1997; M. S a d z e w i c z , Pod Chocimiem 1673, Warszawa 1969. 22 J. Pe rde n i a, Hetman Piotr Doroszenko a Polska, Kraków 2000. 23 J. W o 1 i n s k i, Król Jan J/T Sobieski a sprawa Ukrainy 1674-1675, Warszawa 1934; TenŜe, Konwokacja 1674 roku a wojna polsko-turecka [w] Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983. 24 TenŜe, Bitwa pod Lwowem 1675 roku [w] Z dziejów wojen polsko--tureckich, Warszawa 1983; A, Czołowski, Wojna polsko-turecka 1675 r., Lwów 1894. 25 J. Woliński, śórawno [w] Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983; Cz. Chowaniec, Stanisławów w 1676 roku, Stanisławów 1926; F. Kluczycki, śórawińska r. 1676, Kraków 1876. 26 Z. W ó j c i k, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983

12 prac wyróŜniłbym trzy: wspomnianą juŜ wcześniej pracę Korzona, opisującą Ŝycie Jana Sobieskiego do chwili wstąpienia na tron; przestarzałą i mało krytyczną, ale za to obszernie wykorzystującą źródła francuskie i holenderskie pracę Salvandy'ego; popularnonaukową, ale jakŜe cenną z punktu widzenia wojskowego pracę majora Ottona Laskowskiego27. Z nielicznych biografii innych wodzów tego okresu wartymi podkreślenia są wspomniane juŜ wyŜej biografie Stanisława Jabłonowskiego i Piotra Doroszenki28. Postać generała artylerii Marcina Kątskiego przybliŜa nam Jan Wimmer w popularnonaukowej pracy29. Sylwetki pozostałych dowódców polskich moŜemy odnaleźć w Polskim słowniku biograficznym pod odpowiednimi hasłami. Problematykę stosunków polsko-tureckich i polsko-rosyjskich omówił Zbigniew Wójcik30. Szczególnie waŜną pozycją do stosunków polskotureckich jest wspomniana juŜ wcześniej praca Dariusza Kołodziejczyka. Wyjaśnienie stosunków Rzeczpospolitej z Kozaczyzna znajdujemy w pracach Jana Perdenii i Jerzego Mlania31. Pośrednictwo tatarskie omówił Janusz Woliński32. Problem walki politycznej w samej Rzeczpospolitej i jej skutki dla przebiegu wojny polsko-tureckiej przybliŜają

27

Korzon, op.cit.; N. A. de S a 1 v a n d y, Historja Jana Sobieskiego i Królestwa Polskiego przez..., (z ftanc. przeł. Wł. Sierakowski), t. II , Lwów 1861; O. Laskowski, Jan III Sobieski, Lwów 1933. 28 M. Wagner, op.cit.; J. Perdenia, op.cit. 29 J.Wimmcr, Generał Marcin Kapki, Warszawa 1954. 30 Z. Wójcik, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674-1679,Wrocław 1976; TenŜe, Międzynarodowe połoŜenie Rzeczypospolitej [w] Polska XVII wieku, (red J. Tazbir), Warszawa 1977. 31 J. Perdenia, Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII i XVIII w., Wrocław 1963; TenŜe, Hetman Piotr Doroszenko a Polska; J. Maron, Jan III Sobieski a Kozaczyzna [w] Studia Wschodnie pod red K. Matwijowskiego i R. śerelika, Wrocław 1993. 32 J. Woliński, Pośrednictwo tatarskie w wojnie polsko-tureckiej 1674-1675 [w] Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa 1983.

13 prace Zbigniewa Wójcika, Krystyna Matwijowskiego i Janusza Wolińskiego33. W czasie wojny polsko-tureckicj w latach 1673-1676 odbyły się cztery kampanie: jesień 1673 r.-zima 1674 r., jesień 1674 r.-wczesna wiosna 1675 r., lato i jesień 1675 r. oraz jesień 1676 r. KaŜda z kampanii stanowi pewną całość, dlatego kaŜda z nich zawarta jest w oddzielnym rozdziale. Wyjątek stanowi pierwsza kampania, w której naleŜało wnikliwie przyjrzeć się bitwie pod Chocimiem — jednym z najsłynniejszych sukcesów polskiego oręŜa, a słabo jak do tej pory opracowanym w historiografii, dlatego opisano ją w dwóch rozdziałach. Rozdział pierwszy poświęcony jest krótkiej charakterystyce stron konfliktu, armiom, a takŜe teatrowi działań wojennych oraz wyjaśnieniu przyczyn wojny i wprowadzeniu czytelnika w klimat tamtego okresu. PoniewaŜ temat jest szeroki, wojna toczyła się aŜ trzy lata, inne wydarzenia waŜne dla historii Rzeczpospolitej tego okresu (tj. walka polityczna, sytuacja gospodarcza itd.) ograniczone są tu do koniecznego minimum, najwaŜniejszych, niezbędnych dla obrazu wojny.

33

Z. W 6 j c i k, Jan Sobieski 1629-1696; K. M a t w i j o w s k i, Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wrocław 1976; J. W o 1 i ń s k i, Konwokacja 1674 roku a wojna polsko-turecka [w] Z dziejów wojen polskotureckich. Warszawa 1983.

Rozdział WPROWADZENIE

1

PRZYCZYNY KONFLIKTU W wyniku walk z Państwem Moskiewskim o Ukrainę 30 stycznia 1667 r. doszło do zawarcia rozejmu w Andruszowie, który z czasem doprowadził do trwałego podziału Ukrainy na dwie części. Jej wschodnia, lewobrzeŜna (tj. leŜąca na lewym brzegu Dniepru) część przypadła Rosji, prawobrzeŜna, zachodnia — pozostała przy Polsce. Rozejm ten spowodował ostrą reakcję ze strony Kozaków niezadowolonych z podziału Ukrainy i stał się zaląŜkiem wybuchu wojny polsko-tureckiejl. Rozczarowany postawą Polski i Rosji hetman kozacki Piotr Doroszenko obrócił oczy na Turcję i chanat krymski; wyprawił do Stambułu poselstwo z oświadczeniem, Ŝe jest gotów przyjąć protekcję sułtana2. Wieść o rozejmie pol1

Z. Wójcik, Miedzy traktatem andruszowskim i wojną turecką, Stosunki polsko-rosyjskie 1667-1672,

Warszawa 1968, s. 12; TenŜe, Międzynarodowe połoŜenie Rzeczypospolitej [w] Polska XVII wieku (red J. Tazbir), Warszawa 1977, s. 35. - Piotr Doroszenko nie był jedyną postacią Uczącą się na Ukrainie, jednak miał największe poparcie na PrawobrzeŜu, czyli terenach podległych Rzeczpospolitej. Dwór polski popierał w tym czasie Michała Chanenkę Por. J. Perdenia, Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII i XVIII w., Wrocław 1963, &. 14.

15 sko-rosyjskim mocno zaniepokoiła Wielką Porte, która obawiała się, ze połączone siły polsko-rosyjskie mogą jej wypowiedzieć wojnę, a zajęta była wtedy wojną z Wenecją o Kretę. Poselstwo hetmana kozackiego wzbudziło więc Ŝywe zainteresowanie. W sierpniu 1667 r. pojawił się pierwszy złowieszczy zwiastun — na Ukrainę wtargnęli Tatarzy pod dowództwem sułtana-kałgi (tj. pierwszego zastępcy chana) Kryma Gireja, we wrześniu dołączył do nich Doroszenko. Dostępu do ziem polskich broniło ośmiotysięczne wojsko, które hetman polny Jan Sobieski podzielił na pięć większych oddziałów. Dowodzący jednym z nich hetman Sobieski zamknął się w obozie w Podhajcach. Zmusił tym samym połączone siły tatarsko-kozackie do przerwania marszu na Lwów. Mimo ze wojsko tatarsko-kozackie miało ogromną przewagę, nie zdołało zdobyć umocnionego obozu polskiego. Wobec uporczywej obrony, cięŜkich strat, akcji dywersyjnych innych ugrupowań polskich wojsko tatarsko-kozackie zdecydowało się na przerwanie oblęŜenia i rokowania pokojowe. 16 października zawarto traktat pokojowy z Tatarami, a 19 października Piotr Doroszenko wyrzekł się protekcji sułtańskiej i podpisał nowy układ z Polską3. Traktat podhajecki był tylko chwilowym kompromisem — wybiegiem Doroszenki obliczonym na wydostanie się z opresji. Hetman kozacki zamierzał bowiem uniezaleŜnić się od Polski i Rosji, zjednoczyć całą Ukrainę pod swą władzą i związać się ściśle z Turcją. W styczniu 1668 r. Doroszenko wszedł w ponowny kontakt z Turcją i Tatarami, a takŜe opracował plan opanowania Zadnieprza, gdzie hetman Iwan Brzuchowiecki wywołał powstanie przeciw Rosji. Wkraczając tam jako sojusznik Brzuchowieckiego,

3

Po więcej informacji na temat walk prowadzonych w 1667 r. odsyłam do pracy W. M a j e w s k i e g o, Podhajce — letnia i jesienna kampania 1667r. [w] „SMHW, t. VI, cz. 1, Warszawa 1960.

16 Doroszenko wypędził załogi moskiewskie, potem zaś zamordował Brzuchowieckiego. Nie utrzymał się jednak na Zadnieprzu, tamtejsi Kozacy wypowiedzieli mu bowiem posłuszeństwo. Za to na Ukrainie PrawobrzeŜnej 29 października 1669 r. pokonał w bitwie pod Steblowem propolsko nastawionego Michała Chanenkę i w grudniu 1669 r. przeforsował na radzie w Czehryniu przyjęcie przez prawobrzeŜną Ukrainę protekcji sułtana4. Imperium otomańskie, nastawione ekspansywnie, było wyraźnie zainteresowane przyszłością pogranicza polsko--moskiewsko-tureckiego. Turcy jednak, stosując się do zasady działania na jednym froncie, chcieli najpierw rozstrzygnąć konflikt o Kretę. W rezultacie udział Turcji w kolejnej wojnie na Ukrainie, w lipcu 1671 r., znowu ograniczył się do posiłków tatarskich. Pomimo braku pieniędzy i starych problemów z zebraniem wojska na czas, kampania na Ukrainie zakończyła się sukcesem militarnym Rzeczpospolitej. Szczupłe wojska hetmana wielkiego (od 1668 r.) Sobieskiego pokonały siły tatarskie w bitwach pod Bracławiem (26 sierpnia) i Kalnikiem (21 października) oraz przywróciły panowanie polskie na Ukrainie PrawobrzeŜnej5. W tym czasie Turcja zakończyła juŜ zwycięsko wojnę o Kretę i mogła z całą siłą zwrócić się przeciw Rzeczpospolitej6. Dodatkowym pretekstem była wciąŜ nierozstrzygnięta sprawa Mołdawii, w której ścierały się wpływy

4

J. Maron, Jan III Sobieski a Kozaczyzna [w] Studia Wschodnie,Wrocław 1993, s. 39. O kampanii ukrainnej 1671 r. pisał obszernie M. Jaworski, Kampania ukrainna Jana Sobieskiego 1671 r. [w] „SMHW", t. XI, cz. 1, Warszawa 1965; J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965, s. 164—165; T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. II, Kraków 1912, s. 411-420. 6 Wojna Turcji z Wenecją o Kretę zakończyła, się w 1669 r., jednak rokowania pokojowe trwały aŜ do października 1671 r. 5

17 polskie i tureckie7. Dariusz Kołodziejczyk podaje jeszcze jedną przyczynę konfliktu: bezczelne zachowanie się w Stambule posła polskiego Franciszka Wysockiego8. W grudniu 1671 r. sułtan Mehmed IV i wielki wezyr Ahmed Kópriilu zawiadomili oficjalnie dwór polski o przyjęciu zwierzchnictwa tureckiego przez Kozaków, zaŜądali wycofania wojsk polskich z Podola i Ukrainy i przekazania tych ziem Piotrowi Doroszence —- lennikowi sułtana. Jednocześnie zarządzili wielką mobilizację wojskową9. Tymczasem rozdarta wewnętrznie Rzeczpospolite, targana walką stronnictwa dworskiego z opozycją magnacką, znalazła się na skraju wojny domowej. Armii polskiej praktycznie nie było — jedna część tułała się bez celu po kraju, a druga, pod wodzą króla, szykowała się przeciw malkontentom. Próbowano więc pertraktacji z sułtanem oraz mediacji pokojowych chanatu krymskiego, jednak nic nie było w stanie powstrzymać zaplanowanego juŜ ataku wojsk tureckich. Gdy w sierpniu 1672 r. najazd turecki stał się faktem, Rzeczpospolita w ogóle nie była przygotowana do wojny. Nieliczne wojsko polskie pozostawione na Ukrainie pod dowództwem Stanisława Karola ŁuŜeckiego zostało pobite 18 lipca pod ŁadyŜynem przez połączone siły kozacko^tatarskie. Dowodzona przez samego sułtana Mehmeda TV armia osmańska maszerowała juŜ na Kamieniec, a w Rzeczpospolitej wciąŜ bardziej zajmowano się walką stronnictw niŜ obroną kraju. Ogromna armia turecka składała się z około 40 tys. regularnego Ŝołnierza i drugie tyle pospolitego ruszenia, około 6 tys. wojsk hospodarskich

7

Szeroko problem ten ujął J. W o 1 i ń s k i, Ze spraw polsko-mołdawskich [w] „Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademii Politycznej" Seria historyczna (dalej „ZN WAF\ SH), nr 15 (48), Warszawa 1967. 8 Ejalet kamieniecki, Warszawa 1994, s. 53-54. 9 Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historyi polskiey słuŜących (...) zebrane przez J.J.S. Sękowskiego, t. II, Warszawa 1825, s. 7-10; J. Perdenia, op. cit. s. 14

2 — Chocim 1673

18

(mołdawskiego i maltańskiego), około 10 tys. ordy z chanem Selim Girejem i około 3 tys. kozaków Doroszenki. Artyleria wynosiła ponad 100 dział. Przeciwko tej blisko stutysięcznej armii Polacy nie mieli co przeciwstawić10. Król nie chciał wzmacniać Sobieskiego i zdecydował się tylko na zwołanie pospolitego ruszenia. Zawiodły teŜ rachuby na pomoc zagraniczną11. 18 sierpnia Turcy obiegli Kamieniec, „orle gniazdo" Podola. Twierdza upadła po zaledwie dziesięciu dniach obrony. Triumfująca armia turecka rozpoczęła marsz na Lwów. Po drodze poddawały się kolejno polskie miasta i zamki. W tym czasie Tatarzy rozpuścili szeroko zagony, obracając w ruinę wielkie połacie kraju. Lwów pod dowództwem komendanta Eliasza Łąckiego bronił się dzielnie i uparcie, ale przewaga Turków była ogromna (załoga miasta liczyła niecałe 3 tys. ludzi, z czego tylko 1,2 tys. to zawodowi Ŝołnierze). Do tego wiadomo było, Ŝe nie ma co liczyć na odsiecz, gdyŜ pospolite ruszenie nie przejawiało chęci do walki. Od zniszczenia ocalił miasto wysoki okup (ustalony na 80 tys. talarów)12. Wiadomo juŜ było, Ŝe inwazja turecka skończyła się wielkim sukcesem. Rozpuszczone po kraju tatarskie czambuły siały poŜogę i zniszczenie. W celu obrony bezbronnego kraju hetman Sobieski zdecydował się uderzyć na nie na czele niewielkiej grupy jazdy. Słynny rajd, w którym poruszający się komunikiem oddział Sobieskiego rozbił kilka koszów tatarskich, pokonał dziesięciokrotnie liczniejszego przeciwnika i ocalił ponad 10

Dane dotyczące tureckiej armii są szacunkowe i naleŜy je traktować z duŜym dystansem. Autor uwaŜa za wielce prawdopodobne, Ŝe jeśli znajdą się kiedyś dostateczne dane do obliczenia wielkości tej armii, moŜe się okazać, Ŝe była ona o wiek mniejsza. 1 K. Zając, Wojsko Rzeczypospolitej w latach 1668-1673 [w] „SMHW", t V, Warszawa 1960, s. 202, 221, 227; Wójcik. op. cit., s. 183-194; J. Woliński, OblęŜenie Kamieńca w 1672 [w] „ZN WAP”, SH, nr 14 (44), Warszawa 1966. 12 Kołodziejczyk, op.cit, s. 63.

19 40 tys. ludności od nieuchronnej tatarskiej niewoli, odbił się wśród Turków szerokim echem i pomógł w rokowaniach13. Nie zmieniło to jednak faktu, Ŝe Rzeczpospolita poniosła ogromną klęskę i zmuszona została do podpisania 18 października 1672 r. haniebnego układu w Buczaczu. Warunki dyktowane przez Porte, chociaŜ złagodzone, były surowe. Rzeczpospolita utraciła Ukrainę oraz Podole z Kamieńcem i zobowiązała się do wypłacania sułtanowi rocznego haraczu w wysokości 22 tys. czerwonych złotych. Podole zostało przekształcone w ejalet kamieniecki, podzielony na cztery sandźaki ze stolicami w Jazłowcu, Barze, MiędzyboŜu i Kamieńcu Podolskim (który był stolicą całego ejaletu)14. Pierwsza faza działań wojennych zakończyła się całkowitą klęską Rzeczpospolitej —- upokorzonej i postawionej w roli tureckiego wasala. CHARAKTERYSTYKA WALCZĄCYCH STRON

Turcja W XVII w. potęga turecka się załamywała. W feudalnym państwie osmańskim poczęły występować wyraźne objawy kryzysu gospodarczego. Istniejący system chwiał się w podstawach. Podatki nie pokrywały kosztów stale rosnących potrzeb armii i dworu. Niedobory skarbowe starano się uzupełniać łupami wojennymi, te jednak moŜna było zdobywać jedynie mając dobrze uzbrojone i wyszkolone wojsko, a na nie właśnie brakowało środków. Stan taki

13

H. Zieliński, Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie [w] „PHW, t II, Warszawa 1930; ostatnio ukazała sie nowa pozycja na ten temat: M. Sikorski, Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007. 14 Traktat pokoju pod Buczaczem [w] Katalog dokumentów tureckich, Ł I, opr. Z. Abrahamowicz, Warszawa 1959, s. 357-359; Kołodziejczyk, op.cit, s. 67.

20 widoczny był szczególnie w latach czterdziestych XVII w., w okresie panowania nieudolnego i słabego Ibrahima I (1640-1648)15. W połowie XVII w., dzięki kilkunastoletnim silnym rządom trzech wielkich wezyrów z rodu Koprulu, zdołano na pewien czas zahamować ten proces. Sułtan Mehmed IV (panował w latach 1648-1687) zwany Avci (tj. myśliwy) pozostawił ster rządów w rękach rodu Koprulu, sam zajmując się głównie umiłowanym myślistwem (w chwili objęcia rządów miał zaledwie sześć lat). I tak trzej kolejni wezyrowie: Mehmed Pasza (1656-1661), Fazyl Ahmed Pasza (1661-1676), Kara Mustafa Pasza (1676-1683), często drastycznymi metodami, zdołali usprawnić machinę państwową, uporać się z opozycją i znacznie wzmocnić armię. ToteŜ w omawianej wojnie z Polską Turcja dysponowała wielką wojskową potęgą. Zasadniczym elementem polityki rodu Koprulu była wojna. Wojna zaczepna i zaborcza, w której upatrywali jedyną moŜliwość zwiększenia potęgi państwa i najlepszy środek przeciwko wszelkim słabościom wewnętrznym. Warunkiem prowadzenia takiej polityki było stworzenie silnej armii. Dlatego teŜ wezyrowie robili wszystko, co w ich mocy, Ŝeby armia turecka była dobrze uzbrojona, odziana, nakarmiona i świetnie wyposaŜona. Doświadczenia wyniesione z długotrwałej wojny z Wenecją o Kretę i panowanie na Morzu Egejskim oraz z wojny z Cesarstwem Habsburgów O Węgry i Siedmiogród zaprocentowały w 1672 r. przy oblęŜeniu i błyskawicnym zdobyciu Kamieńca, pozwalały teŜ z optymizmem patrzeć na nową wojnę z wciąŜ wprawdzie groźną, ale mocno juŜ osłabioną Rzeczpospolitą.

15

Z. W ó j c i k, Historia powszechna XVZ~XVI1 wieku, s. 210; Ciekawe spojrzenie na temat stano tureckiego państwa przedstawił D. Kołodziejczyk, Kryzys Turcji w XVII wieku — prawda czy fikcja? [w] „Mówią Wieki", nr 11, 2002.

21 Rzeczpospolita Rzeczpospolita w chwili wybuchu wojen z Turcją miała juŜ za sobą ciąg katastrofalnych w skutkach konfliktów. Poczynając od powstania Chmielnickiego w 1648 r., przez wojnę z Rosją, potop szwedzki, najazd Siedmiogrodzian, ponowną wojnę z Rosją i stale odnawiające się konflikty na Ukrainie po rokosz Lubomirskiego. Wszystkie te wojny spowodowały olbrzymie zniszczenia (spadek liczby ludności Rzeczpospolitej szacuje się nawet na 40 procent), ogromne zadłuŜenie skarbu państwa i gwałtowne obniŜenie pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Klęska poniesiona w 1672 r. dowiodła wielkiej słabości targanego wciąŜ wewnętrznymi sporami kraju, ale teŜ wyrwała Polaków z letargu. Zresztą nie od razu. Dwa dni przed podpisaniem haniebnego dokumentu buczackiego podpisany został inny dokument — akt konfederacji pod Gołębiem. Odpowiedzią malkontentów było zawiązanie konfederacji wojskowej (23 listopada 1672 r.). Nad krajem wisiała groźba wojny domowej, Zdawało się, Ŝe nie ma szans na pogodzenie zwaśnionych stron. W końcu jednak przyszło opamiętanie i posiedzenie rady konfederacji zawiązanej pod Gołębiem, zwołane do Warszawy na początek stycznia 1673 r., do marca przekształciło się w sejm pacyfikacyjny, który doprowadził do uspokojenia sytuacji w kraju i do zawieszenia broni między obu konfederacjami. Tak więc opozycja pogodziła się z królem, a sejm wiosenny — zgodnie jak nigdy — odrzucił traktat buczacki i postanowił kontynuować wojnę, uchwalając na jej prowadzenie odpowiednie podatki16.

16

TenŜe, Jan Sobieski 1629-1696, s. 196-199.

CHARAKTERYSTYKA WALCZĄCYCH ARMII

Polska i Litwa Wojsko polsko-litewskie, w interesującym nas okresie, dzieliło się na cztery zasadnicze części: wojsko komputowe, wyprawy dymowe, wojska prywatne i pospolite ruszenie. Wojsko komputowe (od słowa komput* czyli etat uchwalany kaŜdorazowo przez sejm, zwiększany podczas wojny, a zmniejszany podczas pokoju) było najlepszym wojskiem Rzeczpospolitej. W 1673 r. komput wojenny powstał przez zwiększenie liczby regimentów i chorągwi, a następnie przez zaciąg Ŝołnierzy, którzy mieli uzupełnić stan starych jednostek17. Wyprawy dymowe — były to formacje tworzone na zasadzie poboru rekruta. Liczba rekrutów zaleŜała od liczby dymów, tzn. gospodarstw istniejących w dobrach królewskich, duchownych i szlacheckich. Podstawą do wystawienia wypraw dymowych w 1673 r. była konstytucja: „Obrona Rzeczypos-politej". Powołani piesi mieli słuŜyć jako piechota cudzoziemskiego autoramentu, konni jako jazda pancerna18. W lit3 r. w ten sposób zmobilizowano w Koronie 5-6 tys. Ŝołnierzy19. Wojska prywatne — były to oddziały zacięŜne jazdy i piechoty oraz milicja chłopska, pozostające na Ŝołdzie moŜnowładców polskich i litewskich. Zazwyczaj świetnie wyszkolone, ubrane i odŜywione stanowiły dowód na to, Ŝe Rzeczpospolita ma środki na liczne dobrze wyszkolone wojsko, ale system panujący w kraju nie pozwala na jego wystawienie20. Pospolite ruszenie — formacja ta była wciąŜ uwaŜana za „ostatni zaszczyt i obronę Rzeczypospolitej". Po niefortun17 18 19 20

Zając, op.cit. s. 206. TamŜe,s..221. TamŜe,s..231. TamŜe,s..208.

23 nym 1672 r. do końca XVII w. juŜ go jednak nie powoływano. Było to wojsko niezdyscyplinowane, o niskiej wartości bojowej. Rodzaje wojsk W czasach Jana III Sobieskiego w siłach zbrojnych Rzeczpospolitej występowały następujące rodzaje wojsk: 1. Husaria 2. Arkebuzeria 3. Pancerni (kozacy, petyhorcy) 4. Lekka jazda — tatarska i wołoska 5. Piechota a) polsko-węgierska b) niemiecka c) wybraniecka 6. Dragonia 7. Artyleria Husaria według wielu opinii uwaŜana jest za najlepszą jazdę świata21. W czasach Sobieskiego uŜywała juŜ lŜejszej zbroi, ale zachowała charakter jazdy cięŜkiej. Wcześniejszą półzbroję folgową, składającą się z płyt stalowych, w którą odziewany był husarz w pierwszej połowie XVII w., zastąpiła kombinacja z kolczugą (zamiast tylnej blachy osłaniającej plecy wprowadzono krzyŜujące się pasy skórzane). Później, pod koniec XVII w., wprowadzono zbroję karacenową (łuskową). Była ona wykonana z Ŝelaznych łusek przynitowanych do podkładu ze skóry łosiowej podszytej pluszem. Cechą charakterystyczną karacen były ozdoby na naramiennikach22. Na głowach husarze nosili 21

L i b i s z o w s k a , op.cit, s. 266. M. Gradowski, Z. śygulski jun., Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 2000, s. 127, 131, 136-138; W. Kwaśniewicz, 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, Warszawa 1981, s. 283-286. 22

24

czerniony szyszak, tzw. pappenheimer. Uzbrojenie ochronne pocztowych było podobne do uzbrojenia towarzyszy, róŜniło się głównie ozdobnością. I tak na przykład towarzysze okrywali się skórą lamparcią, pocztowi — wilczą. W skład uzbrojenia zaczepnego wchodziła przede wszystkim kopia, długa 5-5,5 m, która z łatwością przebijała zbroję. Do dalekich przemarszów kopie ładowano na wozy, ale podczas parad czy w szyku bojowym kopie trzymano osadzone przy prawym strzemieniu w rzemiennych bądź metalowych tulejkach (tzw. wytokach). Kopie łamały się juŜ przy pierwszym starciu, husarz zmuszony był więc sięgnąć po inną bron. Trzeba dodać, Ŝe kopii uŜywali tylko towarzysze. Pocztowi zamiast kopii uzbrojeni byli zwykle w bron palną — bandolet. Husaria, po skruszeniu kopii, w zaleŜności od sytuacji na polu bitwy, albo walczyła dalej wręcz, albo zawracała po nowe kopie, gotując się do kolejnej szarŜy (manewr taki powtarzany był w czasie jednej bitwy wielokrotnie). Do walki wręcz husarz miał do wyboru kilka rodzajów broni i róŜnie je stosował: Koncerz — przytroczony do siodła pod kolanem, przeznaczony wyłącznie do kłucia, długości 1,2-1,55 m. Szabla, noszona u lewego boku (szabla polska uŜywana przez husarię uwaŜana jest za najlepszą szablę, jaka kiedykolwiek powstała). Groźną bronią był nadziak, bron obuchowa, mająca na krótkim trzonie Ŝeleźce z ostrym dziobem, lekko zagiętym ku dołowi. Po drugiej stronie młotek, czasem przybierający kształt głowicy buzdygana. Broń ta była szczególnie przydatna w starciu z przeciwnikiem osłoniętym pancerzem (kolczugą) lub teŜ zbroją płytową. Oprócz' tego towarzysze mieli zazwyczaj przytroczone w olstrach u siodła po dwa pistolety. W walkach przeciwko Tatarom zamiast kopii uŜywano dzid lub broni palnej — bandoletów23. 23

Gradowski, śygułski jun., op.cit., s. 26, 34-35, 55-56, 63, 94, 96.

25

Zarówno obronne, jak i zaczepne uzbrojenie husarza uwaŜane było za znakomite, chociaŜ niepokoił jego cięŜar. Aby nie spowodować zbytniego zmniejszenia szybkości i z wrotności, kaŜdy husarz potrzebował porządnego, wysokiej wartości konia z rzędem. W Polsce rozwinięta była hodowla koni, mimo iŜ nie było podziałów na konie husarskie, pancerne czy teŜ jazdy lekkiej, te najdroŜsze, najbardziej wytrzymałe, przeznaczone były właśnie dla husarii24. Do nakreślenia pełnego obrazu husarza brakuje nam jeszcze mocowanych do zbroi skrzydeł (temat odwiecznych historycznych sporów)25. Jak widać, był to bardzo kosztowny rodzaj jazdy. Dodać jeszcze naleŜy, Ŝe kaŜdy towarzysz miał dwóch pocztowych, których musiał uzbroić, mieć co najmniej dwa wierzchowce dla siebie, po jednym dla pocztowych i dwa przy wozie, który prowadził przy chorągwii. KaŜdy towarzysz musiał mieć ze sobą co najmniej jeden wóz, na którym wiózł zapasowe kopie, poniewaŜ często się łamały, proch, kule, podkowy dla koni, namiot, odzieŜ, Ŝywność26. Tak więc tylko bogaty szlachcic (ewentualnie syn bogatej rodziny mieszczańskiej) mógł zostać towarzyszem husarskim. Marian Kukieł zauwaŜa, Ŝe w husarii był bardzo duŜy odsetek Ŝołnierzy nieszlachec-kiego pochodzenia, jednak wydaje się, Ŝe byli to przewaŜnie pocztowi, którzy, jako clłlfi, zabierani byli przez swych panów (towarzyszy) na wojnę27. Według Wimmera, chorągiew na polu bitwy uszykowana była w trzy szeregi. W pierwszym stawali towarzysze,

24

TL Libiszowska, Wojsko polskie w XVII w. w świetle relacji cudzoziemskich [w] „SMHW", t. V, Warszawa 1960, s. 255. 25 W. Głębowicz, Legenda skrzydlatych husarzy [w]„Inne oblicza historii", 05, 2006, s. 5-19. 26 Wimmcr, op.cit.y s. 264; Libiszowska, op.cit, s. 256. 27 M. K u k i e ł , Skład narodowy i społeczny wojsk koronnych za Sobieskiego [w] Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. II, Kraków 1938, s. 433-434.

26 zbrojni w kopie, dwa pozostałe szeregi stanowili pocztowi wyposaŜeni tylko w broń sieczną i palną. Podobnie opisuje ustawienie husarii Konstanty Górski28. Te informacje są sprzeczne z tym, co podaje sam Sobieski w swoim Declaratio zdania o wojnie tureckiej.., gdzie wspomina o tym, Ŝe husaria walczyła w dwóch szeregach (oba uzbrojone w kopie), co było i tak, zdaniem hetmana, uszykowaniem nieodpowiednim i zbyt głębokim, gdyŜ tylny szereg nie mógł przez przedni dosięgnąć nieprzyjaciela. Dlatego Sobieski radzi ustawiać husarię w jeden szereg, a za nim ustawić inny rodzaj jazdy, która byłaby wsparciem dla husarii — uŜywając broni palnej, dałaby husarzom niezbędny czas do sięgnięcia po inną broń po skruszeniu kopii29. Arkebuzeria z okresu wojny polsko-tureckiej, to nic innego jak rajtarzy. Tej mylnej nazwy uŜywano prawdopodobnie dlatego, Ŝe oddziały rajtarów nie cieszyły się uznaniem szlachty, były uwaŜane za mało poŜyteczne30. Nawet Konstanty Górski dziwi się, Ŝe występował u nas taki rodzaj jazdy31. W 1673 r. było ich w wojsku koronnym cztery chorągwie w sile blisko 500 koni32. W wojsku litewskim występowali pod swą normalną nazwą. UŜywali uzbrojenia ochronnego, umundurowani byli jednolicie: w spodnie zamszowe, wysokie buty, bluzę, płaszcz i kapelusz oraz spencer z łosiej skóry, zwany koletem. Broń zaczepną stanowiła szpada lub pałasz, prosty, przeznaczony bardziej do kłucia niŜ do rąbania i krótki muszkiet zawieszony na pendencie, przerzuconym przez

28

W i mm er, op.cit, s. 266; K. Górski, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894, s. 66. 29 Declaratio zdania o wojnie tureckiej, jeŜeli się bronić, albo przyjąć za wdzięcznie i drugiej jeszcze nadstawić strony, 10 U1673 [w] „JSMHW", t. X, s. 237. 30 Zając, op.cit, s. 209. 31 Górski, op.cit., s. 106. 32 Zając, op.cit, s. 231.

27

lewe ramię33. Liczba arkebuzerów wynosiła w 1676 r. — 600 kom34. Chorągwie pancerne, zwane często kozackimi, a na Litwie petyhorskimi, były typem jazdy średniozbrojnej. Na uzbrojenie ochronne składała się kolczuga — lekka zbroja (złoŜona z płaskich, Hf to plecionych kółek stalowych o średnicy 10-12 mm, które łączono jednym nitem) nakładana na odzieŜ i skórzany kaftan. Osłoną głowy była misiurka — stalowa płytka z przyczepioną do niej kolczą osłoną boków głowy i karku. Na rękach jeźdźcy nosili kolcze rękawice. Całość uzbrojenia ochronnego uzupełniała lekka okrągła tarcza typu wschodniego — kałkan35. Do walki uŜywali dzid (jednolicie od 1676 r.), rohatyn (głównie przez petyhorców — odpowiednik jazdy pancernej na Litwie), szabel jako broni siecznej oraz pistoletów, bandoletów i niekiedy łuków, jako broni strzeleckiej. Uzbrojenie pocztowych nie róŜniło się zazwyczaj niczym od uzbrojenia towarzyszy36. Chorągwie lekkie, zwane często wołoskimi czy tatarskimi, były tworem nowym. Rekrutowane z mołdawskich, wołoskich i tatarskich ochotników, ale takŜe częściowo z drobnej szlachty podlaskiej, mazowieckiej i in. Lekkie chorągwie tatarskie mieli Litwini, a wołoskie — Polacy37. Jazda lekka miała szczątkowe i niejednolite uzbrojenie ochronne. Gdy chorągiew uzyskała lepsze uzbrojenie, zamieniano ją często w pancerną. Jako broń słuŜyła szabla oraz łuk, a w jeździe wołoskiej takŜe rusznica i pistolety38. Organizacyjnie nie róŜniły się od chorągwi polskiej. Przeciętny stan chorągwi wynosił 80 koni. Najwięcej w jeździe

33 34 35 36 37 38

Gradowski, śygulski jon., op.cit, s. 31, 38, 96. Wimmer, op.cit, s. 274-276. Gradowski, śygulski jun., op.cit., s. 136, 130, 138-130. Wimmer, op.cit, s. 266-267; Gradowski, śygulski jun., op.cit., s. 34, 54, 58, 75. Zając, op.cit, s. 210. Libiszowska, op.cit, s. 255; Gradowski, śygulski jun., op.cit, s. 75, 96, 97.

28 lekkiej było pocztów dwukonnych, ale występowały takŜe poczty trzykonne. W szyku jazda lekka ustawiała się w dwa szeregi39. Piechota polsko-węgierska w okresie wojen polsko--tureckich staje się wyraźnie mniej liczna, moŜna powiedzieć, Ŝe następuje zanik tego typu formacji. Wydaje się, Ŝe było to spowodowane dwoma głównymi czynnikami: a) mniejszą wartością taktyczną w porównaniu z piechotą niemiecką, b) małą dochodowością dla właścicieli jednostek tego typu40. Uzbrojona była w muszkiety lontowe lub rusznice i szable, krótkie toporki do rąbania drzew, a dziesiętnicy w halabardę i szablę. Bronią oficerów były szabla i pistolety41. Ubiór piechoty polskiej składał się z sukiennego Ŝupana sięgającego do połowy łydki, w róŜnych odcieniach koloru niebieskiego, to była narodowa barwa piechurów. Pod nim noszono czerwone katanki z błękitnymi wyłogami i czerwone spodnie wpuszczone do głębokich butów. Na głowie kapuzy. Do piechoty polsko-węgierskiej zaliczano takŜe chorągwie umundurowane na wzór kozacki, tj. pieszą „semenów" Sobieskiego i „serdyńską" pułkownika Motowidły42. Piechota cudzoziemskiego autoramentu „cudzoziemską" czy teŜ „niemiecką" była tylko z nazwy. Odsetek cudzoziemców wynosił w niej 8-10 procent43. Została zreformowana przez Jana Sobieskiego, który dokonał jej całkowitego przezbrojenia. Piechurzy zostali uzbrojeni 39

Wimmer, op.cit., s. 269-271. TamŜe, s. 288. 41 Gradowski, Źygulski jun., op.cit, s. 34, 55, 96, 97. 42 TenŜe, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1673-1679 [w] „SMHW", t VII, cz.2, s. 401. 43 TenŜe, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, s. 296; Kukieł, op.cit, s. 437-441; Lib i s z o wska, op.cit, s. 258-259. 40

29 jednolicie w muszkiety, szable i berdysze (toporek na długim drzewcu), zastępujące forkiet i stanowiące straszną broń w walce wręcz. JuŜ w 1667 r., zarówno piechota, jak i dragoni otrzymali teŜ granaty ręczne44. Umundurowanie w latach siedemdziesiątych XVII w. zostało spolszczone; Zarzucono stroje oparte na wzorach niemieckich i szwedzkich i ubrano piechotę w sukienne, podszyte płótnem liberie i spodnie wkładane do butów w kolorze zazwyczaj czerwonym, a na wierzch błękitne Ŝupany, równieŜ podszyte płótnem. Na głowie, zamiast kapeluszy, kapuza lub czapka obszyta futrem45. Kolor błękitny przyjmował się powoli jako podstawowy dla stroju piechura. Sukno na mundury sprowadzano najczęściej z zagranicy (głównie z cesarskiego naówczas Śląska)46. śołnierze nieśli przy sobie tylko podręczny zapas amunicji — resztę wieziono na wozach, które słuŜyły jednocześnie do przewozu Ŝywności oraz narzędzi. Wozów takich jechało zawsze kilka za kaŜdą kompanią, a całym taborem dowodził wagen meister41. Wóz uŜywany w transporcie wojennym ciągnęły woły, które były tańsze od koni, a na polskie drogi bardzo odpowiednie. Po wyczerpaniu zapasów z wozu zabijano woły, które stanowiły rezerwę Ŝywnościową, a wozy palono48. Piechota wybraniecka powoływana była z łanów wybranieckich. Mimo Ŝe od roku 1670 obowiązywała ustawa (wprowadzona wtedy zresztą po raz drugi), która zamiast obowiązku wystawienia piechoty wprowadzała podatek

44

O. Laskowski, Polska sztuka wojenna XVI i XVII wieku, Londyn 1955, s. 9; Wimmer, op.cit, s. 299-300; Gradowski, ś y g u l s k i jun., op.cit, s. 34, 54, 96. 45 Wimmer. op.ciu s. 297. 46 TenŜe, Z problemów zaopatrzenia wojska w 2 polowie XVII wieku [w] Księga pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dra Janusza Wolińskiego, Warszawa 1964, s. 178. 47 TenŜe, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, s. 301., 48 Libiszowska, op.cit, s. 264.

30 z łanów wybranieckich przeznaczany na utrzymanie gwardii królewskiej, wybrańcy brali jeszcze udział w kampaniach. Zorganizowani byli w chorągwie, dowodzone przez rotmistrzów. Zgodnie z zaleceniem Sobieskiego, piechota wybraniecka pełniła słuŜbę pomocniczą przy artylerii, budując przeprawy i drogi. W wyprawie chocimskiej wzięło udział 800-1000 wybrańców49. Dragonia była właściwie pierwszą „piechotą zmotoryzowaną". Konie słuŜyły dragonom niemal wyłącznie do przemarszów, walczyła zaś głównie pieszo. Ze względu na duŜą ruchliwość i moŜliwość wsparcia ogniem jazdy, formacja ta odgrywała powaŜną rolę w wojsku polskim. Wojsko to było ulubioną formacją Sobieskiego50. Dragoni uzbrojeni byli w muszkiety i szable, a co trzeci takŜe w pikę. Razem z piechotą dragoni otrzymali takŜe berdysze51. Umundurowanie dragonii aŜ do końca XVII w. zachowało krój cudzoziemski, który był dla nich wygodniejszy od stroju wprowadzonego w piechocie52. Zarówno w piechocie, jak i w dragonii nie stosowano uzbrojenia ochronnego. Według zgodnych opinii zawartych w relacjach cudzoziemców, stan polskiej piechoty w drugiej połowie XVII w. był opłakany. śołnierze często byli głodni, obdarci i bosi, niejednolicie odziani i uzbrojeni53. Mimo to polska piechota uwaŜana była za formację bardzo wartościową. „O ile husaria jest ozdobą armii, o tyle piechota jest jej zbawieniem" — pisał o polskiej piechocie d’Alerac54.

49

Wimmer, op.cit., s. 182, 307-309. TenŜe, Materiały do zagadnienia... [w] „SMHW, t VII, cz. 2, s. 401. 51 TenŜe, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, s. 303; Gradowski, ś y g u l s k i jan., op.cit., s. 54, 57, 96. 52 Wimmer, op.cit., s. 303. 53 L i b i s z o w s k a , op.cit., s. 259. 54 TamŜe, s. 260. 50

31 Artyleria w omawianym przez nas okresie dowodzona była przez wybitnego w dziejach polskiej artylerii generała Marcina Kątskiego55. Niestety nie zachowało się zbyt wiele informacji o artylerii omawianego okresu56. Na skutek strat poniesionych w latach sześćdziesiątych XVII w. oraz trudności finansowych państwa, artyleria polska miała olbrzymie braki w sprzęcie. Odlewano tańsze działa Ŝelazne, a liczba armat zabieranych przez wojsko w pole nie przekraczała dwóch na tysiąc Ŝołnierzy57. Artyleria polska była formowana na kształt regimentu cudzoziemskiego. Zaciągano do niej określoną liczbę ludzi, w zaleŜności od liczby wystawionych do kampanii dział. Artyleria polska dysponowała doskonałym, choć niezbyt licznym, personelem. Bitwy stoczone w drugiej połowie XVII w, przez wojsko polskie dostarczają nam wielu przykładów świetnego wykorzystania artylerii polowej i doskonałego jej współdziałania z innymi rodzajami wojsk. Wyprowadzenie artylerii w pole było przedsięwzięciem trudnym i złoŜonym. Pokazuje nam to dobitnie projekt uszykowania artylerii z 1673 r. Do 80 dział róŜnego kalibru, oraz 2 haubic i 5 moździerzy planowano zaciągnąć: generała artylerii, oberstlejtnanta, majora, 2 kapitanów, 4 poruczników, kapelana, sekretarza, 6 inŜynierów, kwatermistrza, 6 konduktorów, 8 fajerwerkerów, 8 minerów, cejkwarta polnego z cejkszreibrem, 16 sztukjunkierów, 80 puszkarzy, 120 pomocników, kowala, ślusarza, kołodzieja, stelmacha, cieli, cyrulika, wagen meistra — w sumie 264 ludzi (nie licząc wyznaczonej do prac artyleryjskich piechoty wybranieckiej). 2278 koni miało oprócz armat, Ŝywności i rzeczy osobistych ciągnąć na wozach amunicję do armat, haubic i moździerzy oraz

55 56 57

Postać Marcina Kątskiego przybliŜa J. W im mer, Generał Marcin Kątski, Warszawa 1954. Górski, Historya artyleryi polskiej. Warszawa 1902, s. 153. Zgórniak, op.cit, s. 43.

32 proch, lonty, ołów, rydle, motyki, siekiery, kilofy, Ŝelazo stalowe, Ŝelazo snopowe, szynale, podkowy i bretnale58. Ściśle związana z artylerią była inŜynieria wojskowa. Fachowcy inŜynierowie wchodzili w skład korpusu artylerii i kierowali pracami wykonywanymi przez piechotę wybraniecką, a czasami nawet przez całe wojsko, na przykład budowa przepraw przez rzeki, umocnień polowych59. InŜynieria wojskowa w Polsce oceniana była w Europie bardzo nisko60. Skład społeczny i narodowościowy wojska W wojsku polskim najbardziej szlachecki typ formacji stanowiła husaria. Udział pocztowych oraz przede wszystkim towarzyszy pochodzenia chłopskiego i mieszczańskiego był tutaj zdecydowanie najmniejszy. Chorągwie kozackie, tj. pancerni, a takŜe lekka jazda składały się natomiast niemal całkowicie z nieszlachty lub z ubogiej szlachty zaściankowej. W piechocie i dragonu przewaŜali chłopi i biedota miejska. Wśród kadry dowódczej występowali przedstawiciele niŜszych warstw społecznych (plebejusze lub mieszczanie). Dzięki dobrej słuŜbie moŜna było otrzymać nobilitację „za zaleceniem hetmanów i wojska"61. Co do składu narodowościowego — duŜą liczbę cudzoziemców spotykamy w piechocie, rajtarii i dragonii, szczególnie w kadrze dowódczej62. W chorągwiach lekkich było wielu Tatarów, Mołdawian i Wołochów63. Najwięcej cu-

58

Specyfikacja dział, municyi, ludzi, koni i co by naleŜało do preparamentu wojskowego przeciwko nieprzyjacielowi wyprowadzić w pole 1673armo na sejmie warszawskim przedstawiona [w] J. W o 1 i 6 s k i, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 [w] „SMHW, t. XI, Warszawa 1960, s. 277-280. 59 Wimmer, Wojsko [w] Polska XVn wieku, s. 198. 60 Libiszowska, op.cit., s. 261. 61 M. Wagner, Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII wieku, Toruń 1992, s. 38-39. 62 TamŜe, s. 15-26. 63 Kukieł, op.cit, s. 431-441; Zając, op.cit, s. 211.

33

dzoziemców walczyło w artylerii64. Generalnie jednak armia polska miała charakter narodowy, a szlachta usilnie zwalczała wpływy cudzoziemskie65. -

Organizacja i dowodzenie Organizacją wojska i jego dowodzeniem zajmowali się niezaleŜnie od króla hetmani wielcy i polni występujący równolegle w Koronie i na Litwie, którzy pełnili swój urząd doŜywotnio. Ich władza rozciągała się na dowodzenie, administrację i sadownictwo wojskowe, a sprawujący urząd hetmański byli w jednej osobie naczelnymi wodzami i ministrami wojny66. Hetmanom przysługiwała przyboczna gwardia. Hetmani wielcy (koronny i litewski) mieli po jednej chorągwi janczarskiej, a hetmani polni po jednej chorągwi węgierskiej. Były to oddziały naleŜące do piechoty cudzoziemskiego autoramentu, utrzymywane ze skarbu państwa67. Do wysokich urzędników wojskowych naleŜeli: pisarz wojskowy, straŜnik wielki i polny, oboźny wojskowy. Byli to wyŜsi oficerowie dowodzący większymi grupami wojska. Do końca XVII w. istniał takŜe urząd kapitana wojskowego będącego w straŜy przybocznej hetmana wielkiego. Artylerią zarządzał generał artylerii. Powołano teŜ nowe urzędy: generała kwatermistrza (zaprowiantowanie), generała audytora (rozstrzygał spory między wojskiem a ludnością cywilną), generalnego chirurga i generalnego architekta wojskowego (umocnienia polowe, fortyfikacje). W II połowie XVII w. powołano regimentarzy — dowódców wojska na leŜach zimowych, później byli oni dowódcami wydzielonych grup. 64

Wagner, op.cit., s. 26. M. Z g ó r n i a k, Wojskowość polska w dobie wojen tureckich drugiej połowy XVII wieku, Wrocław 1985, s. 42. 66 W i mm er, op.cit., s. 187. 67 Z. śygulski jmt, Hetmani Rzeczypospolitej [w] Dzieje narodu i państwa polskiego, Kraków 1994, s. 20. 65

3 — Chocim 1673

34

Podstawową jednostką taktyczną w jeździe narodowego zaciągu była chorągiew. Chorągwią dowodził rotmistrz, który najczęściej był jednak tylko dowódcą tytularnym (rotmistrzami byli zwykle senatorowie, zamoŜni magnaci itp.), dowódcą faktycznym był porucznik. W interesującym nas okresie utworzono tytuł namiestnika — czyli zastępcy porucznika. Jak zauwaŜył Konstanty Górski, powodowało to większe rozprzęŜenie w wojsku, gdyŜ wybrany spośród towarzyszy namiestnik nie mógł cieszyć się takim posłuchem jak wyznaczony przez rotmistrza porucznik68. Chorągiew dzieliła się na poczty. W skład kaŜdego pocztu wchodził towarzysz i jeden, dwóch lub trzech pachołków (pocztowych). Przeciętna wielkość chorągwi husarskiej wynosiła 150 koni, pancernej około 100 koni, a lekkiej około 80 koni. Jazda pancerna była zdecydowanie najliczniejszą formacją w wojsku polskim. Jednostką wyŜszego rzędu był pułk. W jego skład wchodziła róŜna liczba chorągwi jazdy rozmaitego typu. Pułk dowodzony był przez pułkownika. Później zamiast pułku występuje partia pod dowództwem regimentarza, pod którego komendę zostają oddane chorągwie z róŜnych pułków. Partie takie otrzymywały nazwę od rejonu dyslokacji lub działania. Tak więc widzimy, Ŝe w jeździe narodowego autoramentu u schyłku XVII w. nie istniał juŜ w praktyce stały podział na większe jednostki taktyczne69. Wjeździe cudzoziemskiego autoramentu — arkebuzerii — stosowano podział na regimenty, które z kolei dzieliły się na kompanie. Te składały się z tzw. kapralstw, w skład których wchodziły 3-4 roty, kaŜda po 6 Ŝołnierzy. Piechota polsko-węgierska, w interesującym nas okresie, składała się z oddziałów liczących 100-200 ludzi, dla których przyjęła się nazwa chorągiew. Na czele oddziału

68 m

Górski, Historya jazdy polskiej, s. 71-72. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVH wieku, s. 273

35 stał rotmistrz. Oddział dzielił się na skrzydła — prawe i lewe — z porucznikami na czele. Mniejszą jednostką była powstała w tym okresie rota — po 6 Ŝołnierzy z halabardzistami na czele70. W piechocie niemieckiej Sobieski ustalił liczebność regimentów piechoty na 500 ludzi, wprowadził stałą organizację brygadową (2-3 regimenty w brygadzie)71. Tytularnymi dowódcami regimentu (pułkownikami) byli zazwyczaj magnaci, a faktycznymi podpułkownicy (oberszterlejtnanci). Powodem takiej sytuacji był duŜy dochód za Ŝołd dla regimentu dla jego dowódcy72. Pułkownik mianował kapitanów oraz osoby wchodzące w skład sztabu regimentu, ale dokonywał tego zazwyczaj w porozumieniu z podpułkownikiem. Młodszych oficerów mógł mianować podpułkownik, a podoficerów — dowódcy kompanii. Dzięki ulepszeniu broni palnej i uproszczeniu procesu ładowania szybkostrzelność wzrosła do jednego strzału na minutę, a wydajność ogniowa regimentu do 2500 strzałów na kwadrans. W dragonii organizacja była podobna do organizacji piechoty typu niemieckiego. RóŜniła się jedynie wielkością regimentów — w dragonii były mniejsze. Często występowały teŜ mniejsze skwadrony — liczące 2-3 kompanie, a nawet samodzielną kompanię73. Taktyka i strategia W czasie walk stosowano bardzo róŜnorodną taktykę. Wprawdzie najczęściej ustawiano piechotę w centrum, a jazdę na skrzydłach, ale stosowano równieŜ szyk mieszany — oddziały piechoty i dragonii ustawiano w szachownicę

70 71 72 73

TamŜe, s. 286-287. L a s k o w s k i , op.cit, s. 9. Problem znakomicie wyjaśniony przez Wimmera, op.cit. s. 293-295. TamŜe, s. 302-303.

na przemian z oddziałami jazdy (na przykład pod śurawnem w 1676 r.). Opracowując plan bitwy, brano pod uwagę warunki terenowe, stosunek sił oraz spodziewane zamiary przeciwnika. Dowódcy polscy unikali schematu. DuŜą rolę odgrywała znajomość sposobów walki nieprzyjaciela74. Charakterystyczną cechą ugrupowania bojowego wojsk polskich była wciąŜ jego duŜa głębokość. Szykowało się ono do walki przynajmniej w trzech rzutach, za którymi często stawał odwód. Pozwalało to na stopniowe wzmacnianie wałczących sił następnymi rzutami wprowadzanymi kolejno do walki i dokonywanie manewrów z obejściem skrzydeł przeciwnika przez grupy odwodowe. Jazda walczyła głównie w szyku trzyszeregowym. W celu większej skuteczności husarii Sobieski umieszczał po jej bokach jazdę pancerną, która ją osłaniała, a po pierwszym przełamaniu walką na szable wykańczała rozproszonego przeciwnika75. Wszystkie rodzaje piechoty, łącznie z dragonia, stawały do walki w podobnym szyku — pikinierzy w środku, muszkieterzy na skrzydłach w sześciu szeregach, trzy kroki odległości między szeregami. W jednostkach dragonu konie trzymali w tym czasie specjalnie wyznaczeni Ŝołnierze, tzw. koniowodni76. Piechurzy polscy przy starciu wręcz zawieszali muszkiety na plecach i walczyli berdyszami trzymanymi oburącz77. Strategię polską w tym okresie cechowała inicjatywa i dąŜenie do osiągania celów wojny w jak najkrótszym czasie przy minimalnych stratach w ludziach. Głównym celem było rozgromienie nieprzyjaciela i zniszczenie jego armii, a przynajmniej jej znaczne osłabienie i zmuszenie do

74 75 76 77

Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, L U, Warszawa 1966, s. 123. L i b i s z o wska, op.cit., s. 255. W i mm er, op.cit.y s. 306. TamŜe.

37

odwrotu. Siły wroga były często znacznie liczniejsze, a największą słabością wojsk polskich, z powodu trudności finansowych, były opóźnione terminy koncentracji. Dlatego Sobieski często stosował działania opóźniające pochód wojsk nieprzyjacielskich (1675 r., 1676 r.), by zyskać czas dla mobilizacji anmi, a następnie przystąpić do działań zaczepnych. Turcja Organizacja armii Armia turecka jest w naszej literaturze bardzo słabo opracowana. Dość powiedzieć, Ŝe jeden z najsłynniejszych polskich historyków wojskowości — Jan Wimmer — w swej monografii Wiedeń 1683 wykorzystuje tylko dwie prace do opisu tureckich sił zbrojnych78. W XVII w. armia turecka składała się z wojska zacięŜnego (kapikulu askerleri) i wojsk prowincjonalnych lenników (eyalet askerleri) oraz formacji dodatkowych. Wojsko zacięŜne, stołeczne — tzw. kapykułowie (słudzy dworu) — podlegało władzy centralnej. Stanowiło trzon armii tureckiej, łoŜył na nie bezpośrednio skarb sułtana. Wojsko to składało się z dwóch części: piechoty (kapikulu piyadeleri) i konnicy (kapikulu suvarileri). Piechota turecka składała się z siedmiu wielkich kor pusów (ocaklar): 1. janczarzy (yeniceri), 2. kadeci, korpus przygotowawczy do janczarów (acemioglanlar, adŜenri), 3. kanonierzy, artylerzyści (topcular, topczyjowie), 4. bombardierzy, Ŝołnierze obsługujący moździerze (humbaracilar, kumbaradŜy), 5. Ŝołnierze przewoŜący armaty (top arabacilar, toparabadŜyjowie),

n

Por. przypisy w: J. Wimmer, Wiedeń 1683, Warszawa 1983, s. 116-124.

38 6. płatnerze, wytwórcy broni i amunicji (cebecilar, dŜebedzijowie), 7. saperzy (lagimcilar, logymdzy). Osobne jednostki zajmowały się dostarczaniem wody (sakowie — nosiwoda, woziwoda) i drewna (baltadty). Istniały teŜ oddziały pomocnicze zwane dtamak rekrutowane z ludności tureckiej i uŜywane do prac polowych79. NajwaŜniejszą formacją była oczywiście piechota janczarów. Janczarzy powstali w 1330 r. za panowania sułtana Orchana. Rekrutacja do tej formacji opierała się w znacznym stopniu na przymusowym poborze dzieci chrześcijańskich, poddanych sułtana. Co roku dowódca specjalnej gwardii (tumacibasi) dokonywał przymusowego poboru około 6 tys. chrześcijańskich chłopców, których koszarowano w Stambule i w Adrianopołu, tworząc z nich formację kadetów. Chłopcy ci otrzymywali znakomite wyszkolenie wojskowe i wykształcenie ogólne oraz liczne przywileje, w zamian za co zobowiązywali się jednak do ślepej wierności wobec sułtana. Trzymano ich w koszarach, mieli zakaz zakładania rodzin. Wychowywani od najmłodszych lat w religii mahometańskiej stawali się fanatycznymi, zdyscyplinowanymi Ŝołnierzami. Stworzona z nich piechota stanowiła jądro sił zbrojnych imperium. Byli Ŝelazną gwardią sułtana i autorami wielu spektakularnych zwycięstw armii tureckiej m. Jednak juŜ w połowie XVH w. system ten podupadł. Zaniechano przymusowej iekrutacj i -chłopców chrześcijańskich (janczarami zostawali muzułmanie); zniesiono celibat, osłabła teŜ surowa wcześniej dyscyplina81. Janczarzy uzbrojeni byli w łuki, szable i esowato wygięte jatagany, później łuki zastąpiono muszkietami, zwanymi 79

J. Reychman, Historia TtmJU Wrocław 1973, s. 120-121; D. N i c o l l e , Ch, Hook, The Janissaries, London 1995, s. 15; Z. ś y g u 1 s k i jun., Broń wschodnia, Warszawa 1986, s. 21. 80 Reychman, op.cit,s. 121. 81 J. Pajewski, Buńczuk i koncerz. Warszawa 1983, s. 29.

39 janczarkarmi82. Muszkiety tureckie w drugiej połowie XVII w. wyposaŜone były w zamek skałkowy83. Janczarzy nie mieli uzbrojenia ochronnego; nosili grube, czerwone kaftany, bufiaste szarawary i wysokie sukienne czapy (kecze)u. Ich siła leŜała w zwartości szeregów, nieustępliwości, pogardzie śmierci, współdziałaniu i świetnemu wyszkoleniu strzeleckiemu. Polacy z uznaniem wypowiadali się o tym wojsku, o salwach janczarów mawiali , jakby orzech zgryzł". Podstawową jednostką taktyczną janczarów były ody lub orty (od nazwy izby w koszarach, w której mieszkali). W XVII w. janczarzy tworzyli 196 ort, z których kaŜda mogła liczyć około 500 Ŝołnierzy, ale stan liczebny był zwykle niŜszy^. W 1670 r. liczba janczarów wynosiła blisko 50 tys.86 KaŜdy janczar otrzymywał Ŝołd zwany lafą. Wśród janczarów wydzielone były cztery oddziały złoŜone z rosłych młodzieńców, mańkutów, którzy tworzyli gwardie przy lewym strzemieniu, zwani byli solakami (sol — lewy). Prawą stronę sułtana ochraniali pajukowie. Ich stroje wzorowane były na strojach gwardii cesarzy bizantyjskich, stawali w kopulastych, złoconych hełmach z mieczami i toporami na długich trzonkach87. Pozostałe wymienione jednostki piechoty stanowiły duŜo mniejszą wartość bojową. Większość z nich to jednostki pomocnicze, związane ściśle z turecką artylerią, do której dowództwo tureckie przywiązywało ogromną uwagę. Mamy więc w wojsku tureckim obok puszkarzy i bombardierów odrębne oddziały do robienia podkopów, sypania fortyfikacji polowych, zakładania min. Do korpusu artylerii wchodzili teŜ ludzie transportujący sprzęt 82 83 84 85 86 87

G r a d o w s k i , śygulski jun., op.cit., s. 20-21, 95. Z. śygulski jun., op.cit, s. 44. TamŜe, s. 21. Kołodziejczyk, op.cit., s. 29. TamŜe. śygulski, op.cit., s. 21.

40

artyleryjski i amunicję oraz wyrabiający sprzęt artyleryjski. Korpus artylerii odegrał wielką rolę w dziejach oręŜa tureckiego w XVII w. (wystarczy choćby wspomnieć zdobywanie Kandii czy Kamieńca Podolskiego). W korpusie artylerii w większości słuŜyli zacięŜni specjaliści włoscy. Dysponował on świetną amunicją wyrabianą głównie przez wygnanych z Hiszpanii śydów, którzy znaleźli schronienie i w państwie sułtana88. Konnica wojsk sułtańskich dzieliła się na 4 klasy: 1. sipahi, zwani teŜ spahisami lub spahami (sipah — per. Ŝołnierz jazdy), 2. silihdar, sułtańscy gwardziści konni — jazda wyborowa, 3. ulufeciler — sag ulufeciler, sol ulitfeciler, 4. garibler — sag garibler i sol garibler. W okresie pokoju stacjonowała we wsiach w okolicy Adrianopoła, Bursy i Izmitu. W czasie kampanii wojennej była stale przy boku sułtana89. Dzieliła się na sześć korpusów: Sipahi uznawani za jazdę lŜejszą; silihdarzy noszący zbroję i uwaŜani za jazdę cięŜką; ulufeciler i garibler lewego skrzydła, pod Ŝółtym sztandarem; ulufeciler i garibler prawego skrzydła pod sztandarem czerwonym90. Jako uzbrojenie ochronne sipahowie (nazywano tak całą zacięŜną jazdę turecką) najczęściej stosowali watowany kaftan, rzadziej kolczugi, juszmany czy bechtery (kombinacje płytkowokolcze). Powszechnie uŜywano teŜ okrągłych tarcz — kałkanów. Na głowach nosili turbany, czasem szyszaki. Bronią była czterometrowa kopia. Jazda typu lŜejszego uŜywała spisy — broni o nieco krótszym niŜ kopia drzewcu, za to o wydatniejszym grocie. UŜywano takŜe dzirytów (odmiana oszczepu) noszonych w koł88 89 90

Wójcik, cp.cit, s. 211. Reychman, op.cit., s. 121. ś y g u 1 s k i jun., op.cit., s. 21-22.

41 czanach. Poza tym do zaczepnego uzbrojenia jeźdźca naleŜała szabla lub koncerz. UŜywano teŜ siekierek, nadziaków, toporów, a oficerowie jako broni obuchowej — buław i buzdyganów. Bronią strzelecką jazdy był łuk, pistolety i krótkie rusznice91. Wojsko prowincjonalnych lenników — druga podstawowa część wojska osmańskiego (sipahiler lub eyalet askeriieri) miała zupełnie odmienną organizację, związana była z miejscową administracją, tworzącą charakterystyczny dla ówczesnego państwa osmańskiego system wojennych lenn. W najogólniejszych zarysach polegał on na tym, Ŝe wojska prowincjonalne nie otrzymywały — w przeciwieństwie do wojsk kapikulu — Ŝołdu ze skarbu państwa, lecz były wystawiane w okresie wojny przez lenników, którzy pokrywali związane z tym wydatki z dochodów, jakie czerpali ze swych posiadłości. W XVII w. system ten nie funkcjonował dobrze. Z zachowanych protokołów kontroli (yoklama) wynika, Ŝe juŜ u schyłku XVI w. wielu lenników nie stawiało się na wezwanie i nie dostarczało uzbrojonych jednostek; lenna wojenne przeobraŜały się w zwykłe dzierŜawy, coraz mniej powiązane z organizacją militarną. Wobec ponoszonych klęsk i — co za tym idzie — braku łupów lennicy nie byli zainteresowani słuŜbą wojskową92. Mimo wszystko w jednostkach konnych, eyalet askeriieri czy timar sipahileri, było w końcu XVII w. około 36 tys., a z oddziałami przybocznych (dŜebeli) ponad 90 tys. Ŝołnierzy93. Poza dwiema podstawowymi częściami w wojsku osmańskim istniało w tym okresie wiele formacji pomocniczych, jak na przykład tak zwani wypadowcy bądź zagończycy (akinci-lar lub serhat kulu siwarileri). Była to lekka jazda uŜywana najczęściej do celów wywiadowczych. Stacjonowała w miejscowościach przygranicznych i dokonywała wypadów (akin)

91 92 93

TamŜe, s. 42: Gradowski, śygulski jun„ op.cit, s. 58,60-61. Reychman, op.cti., s. 122-123. Kołodziejczyk, op.cit., s. 29.

42

na terytoria wrogów, a podczas wojny prowadziła działania podjazdowe. Upadek imperium spowodował zupełną demoralizację tej formacji, której istnienie opierało się na dochodach z łupów94. Kolejnym typem jazdy była jazda przyboczna paszów—deli. Deli walczyli szablami i kopiami, występowali bez zbroi, ale narzucali na ramiona skóry dzikich zwierząt, a czapki i tarcze przystrajali piórami drapieŜnych ptaków, co później z powodzeniem naśladowała polska husaria95. W państwie tureckim była teŜ prowincjonalna piechota (yerlikulu piyadesi), która miała małą wartość bojową, ale powiększała efekt wielkiej liczebności wojsk tureckich. Z oddziałów tego typu wyróŜniają się azabowie (Ŝołnierze „stanu wolnego"), którzy stanowili garnizony w wielu pogranicznych twierdzach, oraz stworzeni na wzór dragonów sejmem. Wojska prowincjonalne miały takŜe (podobnie jak piechota zacięŜna) oddziały saperów (logymdŜy)96. Wyodrębnione, autonomiczne czy hołdownicze, prowincje (jak np. hospodarstwa wołoskie i mołdawskie, Siedmiogród, chanat krymski) w okresie wojny posiłkowały wojska osmańskie znacznymi siłami. KaŜda ze sprzymierzonych nacji preferowała własny ubiór, uzbrojenie i oporządzenie97. U schyłku XVII w., za rządów rodu Koprulu, podjęto pewne próby reform wojskowych. Wprowadzono nowe rodzaje wojsk: lekką kawalerię (befli, beszli) i cięŜką kawalerię (gönüllu), zwiększono jednostki płatnerzy i kanonierów, rozbudowano zakłady wytwarzające proch strzelniczy, siarkę itp. oraz zakłady odlewnicze98. 94 95 96 97 98

Reychman, op.cit, s. 122-123; Pajewski, op.cit., s. 29. ś y gulski jun., op.cit., s. 22. TamŜe, s. 21; N i c o l l e , Hook, op.ciL, s. 14-15. TamŜe, s. 22. Reychman, op.cit., s. 123-124.

43

Skład społeczny i narodowościowy wojska Nietrudno się domyśleć, Ŝe ogromne imperium tureckie stanowiło zlepek wielu narodów. Armia turecka takŜe składała się z przedstawicieli wielu nacji połączonych wspólną religią — islamem. To samo moŜna powiedzieć o składzie społecznym wojska, w którym moŜemy spotkać przedstawicieli róŜnych warstw społecznych — od lenników po niewolników. Dla ortodoksyjnych Turków wojna nie była okrutną koniecznością, ale radosnym rytuałem, którego efekt, niezaleŜnie od wyniku walki, był zawsze pozytywny — albo tryumf zwycięstwa, podbój i zdobycze, albo śmierć na potu bitwy, niosąca rozkosze raju". Niewątpliwie słabym punktem armii tureckiej w czasie wojen z Rzeczpospolitą był spory odsetek Ŝołnierzy pochodzących z południowych części imperium, którzy źle znosili surowy klimat na ziemiach polskich. -

Dowodzenie Na czele wojska stał sułtan, czyli padyszach. Jego pierwszym zastępcą był wielki wezyr. Później powstała funkcja naczelnego dowódcy wojska (seraskier); na czele określonej grupy wojsk stał serdar. Dowództwo nad lennymi oddziałami odpowiadało zwierzchnictwu administracyjnemu. I tak bejlerbejowie, którzy zarządzali prowincjami (ejaletami), na jakie dzieliło się państwo tureckie, stali na czele swych wojsk. Bejlerbej podlegał bezpośrednio wielkiemu wezyrowi. Prowincje dzieliły się na mniejsze okręgi administracyjne — sandŜaki (chorągwie) znajdujące się pod zarządem bejów (sandŜak-bejów). Dowódcy mniejszych fortec nazywani byli diz-darami. Na czele janczarów stał janczaraga, a jego zastępcami i najbliŜszymi asystentami byli sekbanbaszi

99

śygulski jun., op.cit, s. 26.

44

i kulkahyasi. Dowódcą orty był czorbaszi i podlegali mu odabaszi. KaŜdy z dostojników wojskowych nosił przypisany prawem strój, atrybuty i broń. Na czele korpusu jazdy zacięŜnej stał sipahi aga100. Taktyka, szyk bitewny Kampania wojenna byłą prowadzona w zasadzie latem i jesienią, potem wojska wracały na leŜa zimowe (kifla) do Stambułu101. Jednym z powodów takiego rozwiązania były podatki płacone w Turcji dwóch ratach — wiosną i jesienią. Lennicy woleli odbierać je osobiście, dlatego ruszali na wyprawę po odebraniu pierwszej raty, wracali, by zdąŜyć osobiście dopilnować odbioru drugiej raty. Pierwsza rata była płacona na przełomie kwietnia i maja, na zebranie armii czekano więc zwykle do czerwca. Umownym terminem zakończenia kaŜdej kampanii był dla Turków dzień św. Dymira, zwany ruz-i Kasym, przypadający na 5 listopada i uwaŜany za początek zimy. W tym dniu zamierała Ŝegluga na Morzu Czarnym gwarantująca zaopatrzenie armii, dzień ten był równieŜ datą spłaty drugiej raty danin chłopskich. Biorąc pod uwagę, Ŝe przemarsz armii tureckiej do Polski zajmował około miesiąca i tyleŜ samo zajmował powrót, widzimy, Ŝe realnie kampania turecka mogła trwać najwyŜej trzy miesiące. Dlatego prowadzenie układów i podpisywanie traktatów łatwiej przychodziło w październiku (Chocim 9 października 1621 r.; Buczacz 18 października 1672 r.; śurawno 17 października 1676 r.)102. W XVII w. wymarsz armii osmańskiej na wojnę odbywał się według ściśle określonego ceremoniału. Wszyscy posiadacze lenn wojennych zwoływani byli do obozu 100 101 102

Kołodziejczyk, op.cit., s. 24, 29, 31; Nicolle, Hook, op.cit., s. 18;śygulski jun., op.cit.t s. 23. Reychmao, op.cit., s. 125. Kołodziejczyk, op.cit.s. 47-48

45

(otag) w miejscowości Davud Pasza koło Stambułu — gdy chodziło o kampanię w Europie, lub w Üsküdar (Skutari) — przed kampanią w Azji. Dokonywano tam kontroli sianu wojska i ustalano porządek marszu. Idący na przedzie wypadowcy, mieli siać strach i panikę wśród wrogów103. W ataku na siły wroga stosowany był następujący porządek: jeśli kampania odbywała się w Europie, to sułtan z formacjami janczarów oraz gwardią spahisów zajmował pozycję pośrodku, z prawej strony mając prowincjonalne jednostki romelijskie, a po lewej anatolijskie, pod dowództwem swych bejlerbejów. Jeśli zaś wyprawa kierowała się do Azji, porządek był odwrotny. Zawsze jednak sułtan ze swymi oddziałami znajdował się pośrodku. Wojska ustawione były w półksięŜyc. Jazda turecka atakowała szerokim frontem na białą broń, zawsze usiłując oskrzydlić przeciwnika. Potrafiła takŜe, wzorem tatarskim, zastosować pozorowaną ucieczkę w celu rozluźnienia szyku przeciwnika. Nie stosowała walki w szyku, ale świetne wyszkolenie indywidualne i pogarda śmierci stanowiły, Ŝe i tak była wysoko cenionym przeciwnikiem w całej Europie104. Piechota turecka starała się walczyć w ofensywnie, tzn. stosowała kontrmarsz naprzód, po ostatniej salwie atakowała przeciwnika jataganami - krótkimi, szerokimi i zakrzywionymi szablami. Atakom janczarów towarzyszyła muzyka (kotły, piszczałki), która dodawała ducha atakującym105. Celem wojen toczonych przez Turków było opanowanie i przyłączenie do imperium nowych obszarów. Dlatego teŜ ich stratega skupiała się na zdobywaniu nieprzyjacielskich twierdz. Do walnej bitwy dowódcy tureccy dąŜyli tylko wtedy, gdy byli świadomi liczebnej przewagi nad przeciwnikiem.

103 104 105

R e y c h m a n, op.cit., s. 124. W i mm er, op.cit., s. 281. TamŜe, s. 306.

46 Na koniec wypada wspomnieć o charakterystycznych bojowych znakach tureckich: chorągwiach i buńczukach. Chorągwie słuŜyły jako charakterystyczne znaki rozpoznawcze kaŜdej formacji i były uroczyście wręczane, czasem nawet przez samego sułtana. Z największym pietyzmem podchodzili Turcy do swej świętej chorągwi - sandŜak szerif - talizmanu zwycięstw. Była ona wykonana w trzech egzemplarzach. Jeden z nich był uroczyście przekazywany naczelnemu wodzowi na czas waŜnej wyprawy wojennej. Najbardziej charakterystycznym znakiem bojowym był buńczuk (ogon jaka lub konia na długim drzewcu oplecionym kolorowym włosiem i zwieńczonym złocistą kulą). Buńczuki w państwie osmańskim oznaczały dygnitarstwa paszów, wezyrów i samego sułtana-padyszacha. Zatykano je w ziemię przed Starym Serajem w Stambule, obwieszczając początek wojny, noszono na czele pochodu wojsk i wbijano w miejscu wybranym pod obóz, w bitwie zaś trzymano na tyłach106. Chanat krymski Organizacja armii Wojsko tatarskie to właściwie armia złoŜona wyłącznie z lekkiej kawalerii. Tatarzy uzbrojeni byli bardzo niejednolicie. Najbogatsi wyposaŜeni byli w uzbrojenie ochronne, tj. szyszak, kolczugę lub inny pancerz oraz oczywiście kałkan. W walce uŜywali łuków, szabel, koncerzy, dzirytów, a najbiedniejsi często nie mieli nawet szabli ani łuku, a za jedyną broń słuŜyły im nóŜ, arkan oraz masłak — ostra kość lub kawał Ŝelaza osadzone na spręŜystym drzewcu. Główną zaletą tatarskiej jazdy była szybkość i duŜa ruchliwość. UŜywali szybkich i odpornych na trudy koników — bachmatów. Poruszali się zawsze komunikiem — bez

106

Kołodziejczyk, op.cit., s. 48.

47

taborów. O ich zręczności i wyszkoleniu niech świadczy to, Ŝe często poruszali się w dwukoń, tzn. prowadzili przy sobie zapasowego konia, na którego przeskakiwali w trakcie jazdy, dzięki czemu mogli pokonywać średnio nawet 100 km dziennie. Wydaje się, Ŝe warto tutaj zacytować opis wojska tatarskiego autorstwa Ottona Laskowskiego: „Mistrz w prowadzeniu zagonów i niespodziewanych najazdów, artysta zaskoczenia i wyzyskania terenu, nieuchwytny i zwinny, pojawiający się jak spod ziemi, ginący raptem wśród kurzawy, szarŜujący w pędzie, gdy zachwieją się szeregi nieprzyjacielskie, rzucający się w rozsypkę, gdy natrafi na przyzwoity opór lub sam zaskoczony zostanie..."107. Zazwyczaj głównym zadaniem tatarskiej ordy była eksploatacja najechanego terenu. Tak więc czambuły tatarskie wpadały w granice danego kraju; kaŜdy czambuł zakładał kosz (obóz), z którego wysyłano zagony na plądrowanie i zbieranie jasyru. Obładowane zagony wracały do kosza, gdzie następował podział zdobyczy, jej segregacja, a następnie odwrót wojska. Ewentualnie wysłanie części zdobyczy na Krym i przeniesienie się z koszem w inne miejsce. Niejednokrotnie jednak orda, jako strona konfliktu, czynnie brała udział w rozgrywkach politycznych i wojskowych. W okresie wojen polsko-tureckich chanat krymski musiał, jako wasal Turcji, pomagać swemu zwierzchnikowi w rozprawie z Rzeczpospolitą. Dowodzenie Na czele armii tatarskiej w czasie wojny stał jako naczelny wódz sam chan, mając przy boku dwóch murzów, przedstawicieli dywanu (rada przyboczna feudałów krymskich), wezyra (premiera w czasie pokoju, zastępcę dowódcy

107

Laskowski, op.cit., s. 12;E. Lassota, W. B e a u p l a n , Opisy Ukrainy [w] Historia Polski NowoŜytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. 1, Wrocław 1980, s. 301-304.

naczelnego i szefa sztabu w czasie wojny), wielkiego koniuszego oraz emira z chorągwią. Oczywiście bezpośrednim zwierzchnikiem chana był sułtan. Chan zobowiązany był stawić się ze swym wojskiem na kaŜde polecenie sułtana108. Szyk wojska Tradycyjny szyk wojska tatarskiego wyglądał następująco: środkową częścią dowodził chan, prawym skrzydłem gałga (pierwszy następca tronu), lewym nuradyn (drugi następca tronu). Na czele wydzielonych czambułów (czawułów) stali agowie; koszem liczącym dwadzieścia chorągwi po czterdziestu jeźdźców dowodzili bejowie, który to stopień przysługiwał i wyŜszym dowódcom. Przy większych oddziałach byli teŜ zawsze terdŜemanowie (tłumacze), którzy przesłuchiwali jeńców oraz prowadzili pertraktacje109. TEATR DZIAŁAŃ WOJENNYCH

Teatr działań wojennych w latach 1673-1676 obejmował tereny ciągnące się od ujścia Dunaju aŜ po linię Lwów, Brody, Wiśniowiec (czyli do źródeł Bugu, Styru, Ikwy i Horynia). W zasięgu walk znajdowały się obszary Mołdawii, Besarabii, Podola i Ukrainy na prawym brzegu Dniepru. Mołdawia stanowi płytę utworów trzeciorzędowych, poprzecinaną głębokimi jarami rzek. Teren jest przewaŜme pagórkowaty, zachodnia część podwyŜszona, północno-zachodnia górzysta (pasmo Karpat), południowo-wschodnia równinna. Powierzchnia pokryta jest glebami czarnoziem-

108

L. K a l t e n bergh, Kopczyk zacny chwały Ŝołnierskiej w dawnej legendzie, dokumencie, porzekadle, opowieści, przekazie, gadce i pamiętniku, Warszawa 1966, s. 182. 109 TamŜe.

49 nymi zalegającymi na pokładach wapiennych. Pierwotną szatę leśną stanowiły lasy liściaste, złoŜone z dębów, grabów, topoli i jesionów. Lasy zajmowały jednak najwyŜej 10 procent powierzchni Resztę kraju pokrywał pagórkowaty step, pozbawiony drzew i krzaków. Za Prutem i Dniestrem, bardziej na północ, step przybierał charakter wyŜu płytowego. Nad dolnym nurtem Prutu krajobraz staje się wyŜynny, występują liczne wąwozy i jaskinie110. Płyta Bessarabii równieŜ poprzecinana jest dolinami rzek. NajwyŜsze jej wzniesienie — znajdujące się dwa kilometry od Chocimia — ma 465 m n.p.m., stąd teren obniŜa się ku południowi. W omawianym okresie rozciągał się tu bardzo rzadko zaludniony step. Osiedla skupiały się koło Białogrodu i Izmami. Najbardziej na północ wysunięta Bukowina miała bogate lasy liściaste111. W stepowej Bessarabii i Mołdawii lasy występowały jedynie w dolinach rzek i na wzgórzach. W części południowej mieszkali Mołdawianie, nad Dniestrem przewaŜała ludność ukraińska. Osiedla rozłoŜyły się w obniŜeniach terenu. Pól uprawnych było niewiele, ludność Ŝyła z hodowli bydła i owiec. Latem Ŝar słoneczny spalał zupełnie trawę, dlatego często brakowało zboŜa i paszy112. W Mołdawii niewiele było miast i zamków. Stolica kraju, Jassy, była małym nieobronnym miasteczkiem. Większymi twierdzami były: Suczawa, Chocim, Neamt. W Mołdawii i Bessarabii panuje klimat lądowy. Średnia temperatura najcieplejszego miesiąca czerwca wynosi 19,5°C, w ciągu dnia upały dochodzą do 40°, temperatura najzimniejszego stycznia wynosi -6°, największe mrozy 110

E. Maliszewski, B. 01 s z e w i c z, Podręczny słownik geograficzny, t. II, Warszawa 1927, s. 75; Encyklopedia geograficzna świata. Europa, t. V, Kraków 1996, s. 334. 111 Maliszewski, Olszewicz, op.cit., t. I, s. 183. 112 TamŜe, t. n, s. 75; Encyklopedia geograficzna..., op.cit., s. 334. 4 — Chocim 1673

50 -30°. Średnie roczne opady wynoszą 450-500 mm, na suchym południu 300-400 mm"3. Przyzwyczajeni do upałów Turcy czuli się tu dobrze. Liczne drobne rzeki mają kierunek równoleŜnikowy, co utrudniało pochód w obie strony. Trudności marszu zwiększały jary rzeczne. Dróg tu było niewiele. NajwaŜniejszy trakt handlowy wiódł z Konstantynopola przez Bukareszt, Jassy na Halicz i Lwów. Podole stanowi wyŜynę o wysokości 300-400 m, pochyloną w kierunku południowym. NajwyŜszą część stanowią: Gołogóry — z kulminacją Kamuły (471 m n.p.m.) oraz Miodobory (Tołtry) — wał wapiennych skałek, którego wysokość dochodzi do 435 m n.p.m., a na północ od Lwowa — Roztocze. Cały teren jest równiną pociętą jarami rzek. Na wschód od Zbrucza doliny rzek są szerokie, często zabagnione rzeki rozlewają się i tworzą zamulone stawy. Krajobraz staje się pagórkowaty. Jary rzeczne Podola głębokie na 3040 m, a czasem 120-150 m utrudniały przeprawy. Na terenie działań wojennych rzeki biegną prostopadle do kierunku działań polskich (w 1673 r. i wl674 r.) i tureckich (w 1675 r. i w 1676 r.), hamując ich marsz. Podole pokrywał głównie step. Lasy rosły tylko nad rzekami. W końcu XIX w. zajmowały 8 procent powierzchni, w XVII w. było ich niewiele więcej. Podole było praktycznie krainą bezdroŜną, ze względu na jary i rzeki utrudniające komunikację. Szlaki tatarskie wiodły tu działami wodnymi. NajwaŜniejszą drogą był trakt ze Lwowa do Kamieńca przez Gliniany, Trembowlę i Skałę, wykorzystywany często przez wojsko polskie. Klimat na Podolu jest suchy, umiarkowany, opady dochodzą do 500 mm rocznie, dlatego odczuwa się tu brak wody. Lato jest ciepłe, zima surowa114.

113 114

Maliszewski, Olszewicz, op.cit, t II, s. 75; Encyklopediageograficzna..., op.cit., s. 334. Maliszewski, Olszewicz, op.cit., s. 256-257.

51 Ze względu na trudności w zaopatrzeniu w wodę osiedla rozłoŜyły się nad jarami rzek. Miasta i zamki budowane były na niedostępnych stokach jarów. Teren Podola był słabo zaludniony. Większość ludności stanowili Ukraińcy, Polacy byli jedynie warstwą feudalną lub mieszczańską. Południowe połacie Podola, najbardziej dotknięte działaniami, były zaludnione najsłabiej. Osadnictwo rozwijało się tu dopiero od końca XVI w. Największa miejscowość teatru wojennego — Kamieniec Podolski — liczyła w 1578 r. — 3800, a w 1681 r. — 3414 mieszkańców. Inne osiedla nie przekraczały tysiąca115. Na terenie Podola istniały liczne fortyfikacje. NajpotęŜniejszą i najnowocześniejszą twierdzą był Kamieniec Podolski dogodnie połoŜony nad jarem Smotryczy. WaŜną i potęŜną twierdzą był Bar, połoŜony na północny wschód od Kamieńca116. Dalsze zamki i zameczki znajdowały się w: Czarnokozińcach, śwańcu i Paniowach, Satanowie, Piławcach, Ozarzyńcach. Wszystkie miały przestarzałe juŜ fortyfikacje i nadawały się jedynie do odpierania watah tatarskich. W kierunku na Lwów zamki znajdowały się w następujących miejscowościach: Kudryńce, Grzymałów, Krzywcze, Trembowla, Borszczów, Wysuczka, Budzanów, Skała, Kopyszyńce, Jagielnica, Husiatyn, Nowosiółka, Kostiukowa, Czortków, Struszów, Łaszniów, Tarnopol, ZbaraŜ, Toki, Czerwonobród, Jazłowce, Podzameczek, Janów, Mikulińce, Złoty Potok, Zawałów, BrzeŜany, Pomorzany, Gołogóry, Złoczów, Załoźce, Olesko, Biały Kamień, Buczacz. Większość z nich powstała w początku XVII w. w związku z licznymi najazdami Tatarów. Obszary ruskie na południe od Dniestru były górzyste i lesiste, pełne zapadłych dolin, poprzecinane rzekami,

115

Kołodziej czy k,op,cit,s. 18; L. Podhorodecki, Kampania Chocimska 1621 roku (w] „SMHW", L X, cz. 2, Warszawa 1964, s. 89. 116 S. Kryczyński, Bej Barski, szkic z dziejów Tatarów Polskich w XVII wieku, Zamość 1935, s. 56-57.

52 płynącymi prostopadle do kierunku działań nieprzyjaciela. Teren był łatwy do obrony, znacznie mniej zagroŜony najazdem. Na Pokuciu najwaŜniejszą twierdzą był Stanisławów. Zamki znajdowały się takŜe w Śniatyniu, Kołomyi, Haliczu, Jezupolu, Tyśmienicy oraz w kilku mniejszych miejscowościach117. W sumie na obszarze zagroŜonym najazdem tureckim znajdowało się około 80 róŜnych twierdz, zamków i zameczków. DuŜa ich część była jednak w bardzo złym stanie118.

117

Maliszewski, Olszewicz, op.cit., L II, s. 260. Więcej informacji na temat twierdz i zameczków na Kresach Wschodnich moŜna znaleźć w:Z.Pilarczyk, Fortyfikacje na ziemiach koronnych Rzeczypospolitej w XVII wieku, Poznań 1997; B. Dybaś, Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku [w] „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Torunra", R. 88, z. 2, Toruń 1998; AJ. R o 11 e, Zameczki podolskie na kresach multańskich, Ł I-III, Warszawa 1880. 118

Rozdział 2 KAMPANIA 1673 — CHOCIM Bitwa, do której doszło pod Chocimiem w 1621 r., była chyba największą bitwą, jaka do tego czasu rozegrała się w Europie. ZaangaŜowane w niej było łącznie ponad 150 tys. Ŝołnierzy (nie licząc czeladzi obozowej). Około 55 tys. wojsk polsko-kozackich przez półtora miesiąca broniło warownego obozu przed nieustannymi atakami stutysięcznej armii tureckiej1. Nikt z pewnością nie przewidywał wtedy tego, Ŝe pół wieku później nastąpi Chocim II. i

SYTUACJA W PRZEDDZIEŃ BITWY

Rzeczpospolita po klęsce 1672 r. stanęła na skraju przepaści — kraj spustoszony wojnami, groźba kolejnego najazdu, wizja wojny domowej. W tym krytycznym momencie coraz więcej szlachty zaczęło przekonywać się do tego, Ŝe tylko jedna osoba moŜe powstrzymać Turków i ocalić kraj — marszałek i hetman wielki koronny Jan Sobieski. Nawet najzagorzalsi jego przeciwnicy musieli przyznać, Ŝe w stanie zagroŜenia państwa, w jakim znajdowała się Rzeczpospolita wiosną 1673 r., tylko jemu 1

L. Podhorodecki, Kampania Chocimska 1621 roku [w] „SMHW", Ł X, cz. 2, Warszawa 1964, s. 8S-143.

54 moŜna powierzyć losy ojczyzny2. Spełniło się Ŝyczenie hetmana: „Zgody Ŝyczę, a zgody wnętrznej, bo ta konserwuje państwa i miasta, rerum concordia custos, uczmy się od naszego ciała, Ŝe lubo język od zębów ukąszony bywa, przecie z sobą zostają w jedności. Jeden człowiek obrazi drugiego jako ręka rękę, a przecie w zgodzie jedna drugą leczy i zawija. Zgody tedy nade wszystko, a zwłaszcza tego czasu nam potrzeba". Hetman Sobieski na posiedzeniu sejmu w marcu 1673 r. przedstawił memoriał w sprawie polityki zagranicznej Polski i wojny z Turcją3. Radził w nim utworzyć wielką ligę antyturecką. Przede wszystkim związać się sojuszem wojskowym z Moskwą oraz z cesarzem niemieckim (tj. dwoma państwami, którym, podobnie jak Rzeczpospolitej, powinno zaleŜeć na pobiciu Otomańskiej Porty). Wywołać powstania wśród ujarzmionych przez Osmanów ludów bałkańskich (przede wszystkim Wołochów i Mołdawian). Wysłać poselstwo o pomoc do szacha perskiego. Wesprzeć finansowo ZaporoŜców oraz namówić Kałmuków do współdziałania z ZaporoŜcami. Przeciągnąć na polską stronę Kozaków Doroszenki; Sobieski zdawał sobie sprawę, Ŝe jedynym dowódcą na Ukrainie, na którego naleŜy postawić, jest właśnie hetman Piotr Doroszenko. UwaŜał, Ŝe naleŜy uznać go za hetmana i oddać mu pełnię władzy w tym kraju, tylko wtedy bowiem będzie moŜna odciągnąć go od Turcji4. Dojść do porozumienia z tymi pułkownikami kozackimi, którzy zdradzają ochotę współpracy z Polską5. 2

Z. W ó j c i k, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983, s. 203. Zdanie JWMarsza&a i Hetmana WoKo in consilo bellico około obrony Rzeptej, Warszawa 6 III 1673 [w] F. K l u c zycki, Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, 11, cz. 2, Kraków 1881, s. 1236 i in. 4 M. Jaworski, Kampania ukrainna Jana Sobieskiego 1671 r. [w] „SMHW” t XI, cz. 1, Warszawa 1965, s. 69-131. 5 Por. Plenipotencja senatorów Marcinowi Boguszowi (upowaŜnienie do rokowań z pułk Hoholem i pułk Lisicą), Warszawa 13 IV1673 [w] 3

55 Darować winy i wszcząć starania o powrót Lipków (polskich Tatarów, którzy przeszli na stronę wroga w kampanii 1672 r.)6. Pukać do kaŜdych moŜliwych drzwi o posiłki na wojnę z Otomańską Porta — do „króla Słońce", do Szwedów, Brandenburczyków, o wsparcie finansowe papieŜa. Jednym słowem, Sobieski chciał skorzystać z wszelkich politycznych moŜliwości — zdawał sobie sprawę, Ŝe tylko w ten sposób moŜe pokonać wojowniczą Porte. Ogłosił w memoriale, Ŝe na tę wojnę trzeba wystawić sześćdziesięciotysięczną armię zawodową, nowocześnie zorganizowaną i wyposaŜoną. UwaŜał, Ŝe ze względu na przeciwnika przynajmniej połowę tej armii powinna stanowić jazda, z czego co najmniej 6 tys. husaria, 30 chorągwi lekkich, a reszta pancerne, które naleŜy wyposaŜyć w dzidy. W skład trzydziestotysięcznej piechoty miało wchodzić przynajmniej 6 tys. dragonów. Sobieski nie zapomniał teŜ o artylerii. UwaŜał, Ŝe naleŜy zgromadzić minimum 80 dział z pełną obsługą, amunicją i wyposaŜeniem. Do pomocy przy artylerii oraz do naprawiania przepraw i budowy mostów najlepiej nadawała się, jego zdaniem, piechota łanowa. Jak wynika z dalszych propozycji, aby utworzyć nową armię, planowano podwoić lub potroić stare chorągwie i regimenty, biorąc je jednocześnie na Ŝołd skarbu koronnego. Resztę miały dostarczyć województwa, ale oficerami w tych wojskach mieli zostać ludzie wskazani przez hetmanów. Sobieskiemu chodziło o to, Ŝeby o wyborze decydowała przydatność i doświadczenie, a nie, jak to wcześniej bywało, inne pozamilitarne względy, jako Ŝe „dobry kawaler o dobrych się teŜ do regimentu będzie starał oficerów, na których wszystko naleŜy, i regiment będzie trzymał w perfekcyi dla honoru i reputacyi swojej...". W ten sposób armia nie straciłaby na wartości bojowej. „SMHW", t X, s. 257-258. 6

TamŜe, s. 258.

56 Zalecał teŜ, Ŝeby województwa odległe od śląskich i pruskich granic dostarczyły jazdę, a nie piechotę: „bo gdzieŜby to podobna w tak krótkim czasie z grubego i niezwyczajnego Rusina albo Mazura uczynić Niemca?". Chciał więc mieć hetman armię zdolną do kontrofensywy szerokim frontem, do odrzucenia Porty Otomańskiej daleko od polskich granic. Ta nowoczesna armia powinna być nie tylko dobrze .uzbrojona i zaopatrzona, ale otrzymywać takŜe wyŜszy niŜ dotychczas Ŝołd. Hetman wielki podkreślał w memoriale, Ŝe stworzenie zbyt słabej armii pozwoli tylko na prowadzenie wojny obronnej —- która byłaby zgubą dla wyniszczonych ziem koronnych. Sobieski planował podzielić armię na trzy grupy, z których pierwsza ruszyłaby na Ukrainę, druga obiegłaby Kamieniec, a trzecia wtargnęła do Mołdawii. Pieniądze na realizację tych zamierzeń planowano otrzymać przede wszystkim z podatków, takich jak: czopowe generalne, akcyzy, pogłówne, cła generalne itp., a takŜe ze sprzedaŜy części klejnotów koronnych i słynnych arrasów wawelskich Zygmunta Augusta. Pokaźnej pomocy finansowej oczekiwano takŜe od papieŜa7. Sobieski pokazał w swym memoriale, jak trudne zadanie i jaki wielki wysiłek czeka Rzeczpospolitą. Memoriał spotkał się ze zrozumieniem sejmu, ale wciąŜ dochodziło do wielu kłótni i nieporozumień. Nie wszyscy chcieli się zgodzić na kolejne obciąŜenia8. Istniał jeszcze inny projekt wojny z Turcją, utworzony juŜ pod koniec 1672 r. przez kasztelana lwowskiego Andrzeja Maksymiliana Fredro9. Kasztelan planował wystawić

7

Declaratio zdania o wojnie tureckiej, jeŜeli się bronić, albo przyjąć za wdzięcznie i drugiej jeszcze nadstawić strony, 10II1673 [w] „SMHW", t X, s. 234-239. 8 TamŜe, s. 239. : 9 Był to anonimowy projekt pt: Pytanie, albo raciotinatio ze strony tureckiej wojny i nowych z Porta Ottomańską traktatów po wzięciu

57 armię złoŜoną z 12 tys. wojsk kompotowych, 2 tys. Kozaków Chanenki, 1,5 tys. piechoty wybranieckiej. Posiłków spodziewał się od ksiąŜąt kurlandzkiego i brandenburskiego oraz z Gdańska, a takŜe liczył na pospolite ruszenie w sile 24 tys. jazdy i 40 tys. piechoty. Litwa miała wystawić według tego projektu jedną trzecią sił, jakie wystawiłaby Korona10. Ostatecznie jednak zdecydowanie większe uznanie zyskał projekt Sobieskiego, który po niezbędnych modyfikacjach został zatwierdzony przez sejm pod nazwą: „Obrona Rzeczypospolitej". Rozpoczął się trudny okres jego realizacji. Szybko okazało się, ze rachuby na pomoc z zewnątrz są płonne, Ŝadne z państw nie myślało o poparciu Rzeczpospolitej, polskie poselstwa do Austrii, Francji, Szwecji, Rosji wracały do kraju z niczym11. Do tego, jak moŜna się było spodziewać, pobór podatków szedł opieszale12. Ostatecznie postanowiono wystawić 31,3 tys. Ŝołnierzy w Koronie (15 tys. jazdy i 16,3 tys. piechoty) i 12 tys. na Litwie13. Poza tym wyprawy dymowe: 1 konny z 30 dymów dziedzicznych i 1 pieszy z 20 dymów włości królewskich i duchownych (około 10 tys. Ŝołnierzy)14.

Podolskiego Kamieńca do uwaŜenia podane die 5 novembris A.D. 1672. Ostatecznie Kazimierz Zając ustalił, Ŝe jego autorem był Andrzej Maksymilian Fredro. 10 Por. J. W im mer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965, s. 172-173. 1 Ciekawy komentarz odnośnie do politycznych stanowisk ościennych krajów moŜemy przeczytać w: Referendarz lit. Brzostowski do b-pa krakowskiego A. Trzebnickiego, Warszawa 12 V1673 [w] J. W o 1 i ń s k i, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 [w] „SMHW, t. XI, s. 280-281. 12 Uniwersał królewski do województw, Warszawa 15 VI 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", Ł XI, s. 284; Ponowny uniwersał królewski, Warszawa 3MI1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XI, s. 284286. 13 Wimmcr, op.cit., s. 174. 14 TenŜe, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 245.

58 Brano takŜe pod uwagę powołanie, w razie konieczności, pospolitego ruszenia. Mimo Ŝe nie udało się w pełni zrealizować wcześniejszych załoŜeń (Sobieski zdawał sobie sprawę, Ŝe sukcesem będzie, jeśli uda się wystawić chociaŜ połowę wojska, które jest na papierze), naleŜy jednak mimo wszystko uznać, Ŝe bardzo zniszczony i osłabiony kraj zdobył się i tak na ogromny wysiłek- Wydaje się, Ŝe społeczeństwo szlacheckie tym razem zdało egzamin z realizmu polityczne-go i postawy obywatelskiej; zrozumiało, Ŝe negocjacje polsko-tureckie nie wystarczą, by zapobiec wojnie (negocjacje toczyły się aŜ do maja 1673 r.). Znalazło się dość pieniędzy na wystawienie takiej siły militarnej, z którą moŜna się było pokusić o odwet za przegraną w roku 167215. *

*

*

Inaczej było po stronie tureckiej. Wyczerpana po kampanii 1672 r. armia osmańska nie spodziewała się zbrojnej akcji wojsk Rzeczpospolitej. 11 marca przybył do Polski czawusz (czausz) turecki z Ŝądaniami wykonania postanowień traktatu buczackiego, wypłacenia haraczu i okupu od Lwowa16. Odmowa Polaków zaskoczyła władze tureckie. Turcy nie byli po wielkim zeszłorocznym wysiłku wojskowym i finansowym przygotowani na kolejną wojnę. Nie spodziewali się po łatwo wygranej zeszłorocznej kampanii tak szybkiego odrodzenia się wojsk polskich, mimo Ŝe szpiedzy tureccy przynosili wieści o wielkiej mobilizacji w Rzeczpospolitej. Wprawdzie Mehmed IV zdecydował się na kontynuowanie wojny i 27 czerwca 1673 r. buńczuk cesarski wywieszony został na wrotach seraju w Adrianopolu (dzisiejsze Edirne), ale tym razem mobilizacja 15 16

MWagner, Stanisław Jabłonowski (1634-1672). Polityk i dowódca, Siedlce 1997, s. 108. T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, t. III, Kraków 1898, s. 331-332.

59 armii postępowała opieszale17. Od początku widać było, Ŝe me zanosi się na kolejną wielką interwencję. BudŜet turecki bardzo ucierpiał z powodu kosztów ubiegłorocznej kampanii. Do uzbierania kolejnej wielkiej armii brakowało czasu i pieniędzy: Wycieńczone wyprawą wojska nie chciały zgodzić się na ponowny wymarsz, dochodziło teŜ do powaŜnych tarć w naczelnym dowództwie tureckim18. Turcy, mimo odniesionego niedawno zwycięstwa, przebąkiwali o pokojud byli gotowi iść na ustępstwa co do kwoty haraczu19. Dowódcy tureccy z niechęcią stawali na rozkaz do nowej wyprawy. Kontyngenty z Azji Mniejszej z Kapłanem Paszą na czele otwarcie odmawiały wyruszenia w pole, powołując się na to, Ŝe nie są zobowiązani do ruszania na wyprawę rok po roku. Na dworze sułtańskim snuto poza tym jakieś intrygi, groŜące sułtanowi detronizacją20. Wobec tych wszystkich problemów kaŜdy kolejny dzień zwłoki zmniejszał moŜliwość wyruszenia na nową wyprawę na Rzeczpospolitą. KONCENTRACJA I PRZEMARSZ Wykonując uchwałę o kompucie wojskowym, król wydał listy przypowiednie pozwalające na werbowanie Ŝołnierzy. Brak pieniędzy — wielkie zaległości finansowe wobec wojsk starego zaciągu i brak jakichkolwiek zaliczek dla wojsk nowego zaciągu mocno utrudniały to zadanie. Wprawdzie uchwalono dla wojsk nowego zaciągu wypłatę podwyŜszonej pierwszej ćwierci Ŝołdu, co miało pozwolić

17

Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historyi połskiey słuŜących (...) zebrane przez J.J.S. Sękowskiego, t II, Warszawa 1825, s. 89. 18 Nowiny z Warszawy, 12-26 VIII 1673 [w] Kluczycki, op.cit., s. 1294. 19 Wagner, op.cit., s. 108. 20 O.Laskowski,JanJZ7SoWesfc",Lwówl933,s.111;T.Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. II, Kraków 1912, s. 441-442.

60 na zakup broni, koni i pokrycie kosztów umundurowania, lecz pieniądze te, wydawane w postaci asygnat, pozostawały w większości przypadków na papierze, przez co Ŝołnierze mieli ogromne problemy z zaopatrzeniem się w niezbędny ekwipunek. PoniŜsza tabela przedstawia róŜnicę pomiędzy normalnym Ŝołdem, a Ŝołdem ustalonym za pierwszą ćwierć dla nowo zacięŜnych oddziałów: Rodzaj wojsk

śołd normalny za kwartał

śołd dla nowo zacięŜnych

husaria

51 zł

210 zł

chorągwie kozackie i pancerne

51 zł

120 zł

arkebuzeria chorągwie lekkie

41 zł 31 zł

120 zł 100 zł

piechota typu niemieckiego

36 zł

55 zł

piechota typu polsko-węgierskiego dragonia

' 36 zł

105 zł

Zwołane sejmiki relacyjne postanowiły wydać wyprawy, podejmując w tym celu odpowiednie uchwały. Na sejmikach sprawa wypraw zaczęła się jednak komplikować. Jedną z przyczyn zamieszania był spór z duchowieństwem, które chciało wyprawiać osobno ze swych dóbr, na co szlachta nie chciała się zgodzić. Inną przyczyną było późne podjęcie odpowiednich uchwał przez niektóre województwa. Tak więc wyprawianie i kierowanie wypraw do obozu bardzo się przedłuŜało. Ze względu na brak części danych oraz na to, Ŝe część wypraw dymowych została ostatecznie wliczona do komputu, trudno ustalić ich dokładną liczbę. Wimmer szacuje, Ŝe udało się w ten sposób zgromadzić około 10 tys. wojska. Prócz ttgo w kampanii wzięła udział piechota wybraniecka — około 1 tys. Ŝołnierzy — odpowiedzialna za budowanie przepraw i pomoc dla artylerii. Były teŜ obiecane posiłki z Brandenburgii w sile 1,5 tys. Ŝołnierzy, jednak wysyłano je tak

61 opieszale, Ŝe nie dotarły do obozu na czas i nie wzięły udziału w kampanii21. Mimo ciągłych ponagleń i przypomnień wojska na wojnę zbierały się bardzo wolno, co opóźniało datę wymarszu. 15 czerwca król wydał uniwersał nakazujący ruszenie do obozu wyznaczonego pod Sokalem22. Organizacją oddziałów litewskich zajmował się hetman polny Michał Radziwiłł23. Między 30 czerwca a 2 lipca odbyła się u króla narada wojenna, na której omawiano dalsze plany związane z kampanią. Postanowiono, zgodnie z uchwałą sejmową, wojska polskie zebrać pod Hrubieszowem, a litewskie pod Włodzimierzem. Przeforsowano takŜe, wbrew zdaniu Sobieskiego, pomysł, Ŝeby król udał się do obozu i stanął na czele armii24. Dzień po naradzie ogłoszono następny uniwersał wyznaczający termin przybycia do obozu na 20 lipca25. Kolejny — trzeci juŜ uniwersał hetmana wielkiego koronnego z 28 lipca 1673 r. wzywał wojsko „polskiego i cudzoziemskiego tak starego jako i nowego [...] zaciągu" do zebrania się w obozie pod Hrubieszowem ostatecznie 10 sierpnia26. 21

Wimmcr, op.cit., s. 178-182. Uniwersał królewski do województw, Warszawa 15 VI 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XI, cz. 2, s. 284. 23 A. C o d e 11 o, Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r. [w] Studia i Materiały do dziejów nowoŜytnych, pod red. K. Matwijowskiego i S. Ochmann-Staniszewskiej, Prace historyczne, XIII, Wrocław 1995, s. 141. 24 Z Warszawy, 7 VII 1673 [w] A. G r a b o w s k i, Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, L U, Kraków 1845, s. 230; K. Górski, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Turcyą w latach 1672 i 1673, Warszawa 1890, s. 36. 25 Powtórny uniwersał królewski. Warszawa 3VII1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XI, cz. 2, s. 284-286; K. Zając, Wojsko Rzeczypospolitej w latach 1668-1673 [w] „SMHW", t V, Warszawa 1960, s. 204. 26 Uniwersał Marszałka i Hetmana W Koronnego, Warszawa 26 VII 1673 [w] K1 u c z y c k i, op.cit., t. I, cz. n, s. 1259-1262. 22

62 Hetman nakazywał w nim, aby wojsko zachowało w marszu skromność i dyscyplinę wojskową, wyraźnie zabraniał wszelkiego rozboju. Wypominał, Ŝe przez opieszałość wojsk Rzeczpospolita ponosi wielkie straty finansowe. Ostrzegał teŜ, Ŝe kto w dniu oznaczonym nie stawi się w obozie, karany będzie „bez wszelkiego respektu i miłosierdzia" 27. Oczywiście realność wykonania takich gróźb była niewielka i nic nie wskazuje na to, Ŝeby wojska przejęły się ostrymi słowami swego wodza. Kary mogły być stosowane od wejścia do obozu, tam zaś wiele wojska w ogóle nie dotarło — szczególnie wyprawy dymowe. Wielu Ŝołnierzy, pobrawszy Ŝołd, pouciekało spod swych znaków do domu. Inni, zamiast zdąŜać do obozu, marudzili po włościach, potracili Ŝołd i się rozbiegli. Zjawisko to musiało wystąpić na znaczną skalę, bo powiadano Ŝartobliwie: „dymowi z dymem poszli"28. Inne oddziały wzbraniały się wejść do obozu z powodu zaległości w Ŝołdzie29. Z powodu braku pieniędzy w skarbie przeznaczono na Ŝołd klejnoty koronne, które trzeba było najpierw wycenić, co takŜe zajęło sporo czasu30. Klejnoty wycenione zostały na około 1 270 000 złotych. Doszło zaraz po tym do niecodziennego wydarzenia — hetman kaŜdemu oficerowi płacił klejnotem (stosownie do przyznanej sumy i wartości klejnotu). Czynności te przeciągnęły się do pierwszych dni sierpnia. Nadeszło takŜe wsparcie finansowe z Rzymu (100 tys. złotych od papieŜa i 20 tys. złotych od kardynała Odescalchi, które wypłacił

27

TamŜe. Sobieski do Olszowskiego, 28 DC 1673 [w] Grabowski, op.cit., t. II, s. 349; Dziennik nowin składany z wyjątków z róŜnych listów, 9 B~15 XI1673 [w] Kluczycki, op.cit, t. II, s. 1312. 29 Sobieski do króla, Jaworów DL 1673 [w] Klaczy cki, op.cit, t. I, cz. n, s. 1301. 30 Z Warszawy, 1 VIII 1673 [w] Grabowski, op.cit., t II, s. 240; Podkanclerzy kor. A. Olszowski do b-pa krakowskiego A. Trzebnickiego, Warszawa 26 VII 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XI, cz. 2, s. 286. 28

63 w ich imieniu nuncjusz papieski Francesco Bonvisi); pieniądze te przeznaczono na artylerię31. Jak zwykle więc głównym problemem uniemoŜliwiającym szybkie zebranie się wojska był brak pieniędzy. Proces poboru podatków i zapłaty Ŝołdu dla wojska był w Rzeczpospolitej niezwykle trudny i skomplikowany. Pisze o tym Kazimierz Zając w pracy Wojsko Rzeczypospolitej w latach 1668-167332. W połowie września obóz spod Hrubieszowa przeniesiono za Lwów — pod Gliniany i Skwarzawę. Decyzję tę podjęto prawdopodobnie na skutek wieści, Ŝe wojsko Husseina Paszy, z braku miejsca w Kamieńcu, rozlokowało się w starym obozie polskim pod Chocimiem. 8 października mocno schorowany król Michał dotarł wreszcie do obozu pod Glinianami. Przejazd z Warszawy do obozu zajął mu równo miesiąc. Uroczyście przywitany przez hetmanów koronnych i senatorów dokonał przeglądu wojsk zgromadzonych na popisie. Wojsko ustawione było w cztery szeregi i ciągnęło się na „trzy czwarte mili". Król objechał z senatorami kolejno wszystkie pułki, które oddawały mu naleŜyte honory. Trwało to wszystko około pięciu godzin i odbywało się bardzo uroczyście, z wielką pompą, przy akompaniamencie muzyki, salwach armatnich i muszkietowych. Brakowało wtedy jeszcze 8 chorągwi husarii, 27 chorągwi pancernych i 10 lub 11 regimentów piechoty33. Większość tego wojska dotarła jednak później i uczestniczyła w bitwie pod Chocimiem34. Drugi, oddzielny popis odbył się prawdopodobnie dla wojska litewskiego, które stacjonowało pod Beresteczkiem oddalonym od Skwarzawy o dwie

31

Korzon, op.cit.t s. 441. Zając, op.ciu s. 211-220. 33 TamŜe; Z Lwowa 13 X1673 [w] G r a b o w s k i, op.cit, t II, s. 268;. 34 W. Majewski, Wojny polsko-tureckie 1672-1699 [w] Polskie tradycje wojskowe, pod red J. Sikorskiego, t.1, Warszawa 1990, s. 374. 32

64 mile . W kaŜdym razie ani wojsk, ani dowództwa litewskiego na popisie pod Skwarzawą nie było. Hetmani litewscy przyjechali do króla następnego dnia — 9 października — Ŝeby wziąć udział w zaplanowanej na ten dzień naradzie wojennej. Postanowiono na niej, Ŝe wojska polskie i litewskie maszerować będą oddzielnie w kierunku Trembowli, połączą się pod tym miasteczkiem i wspólnie wtargną do Mołdawii, aby rozbić stojące tam siły tureckie36. Koncepcja podjęcia działań zaczepnych została przyjęta pod wpływem argumentów Sobieskiego. Hetman z pewnością wiedział juŜ o rozlokowaniu wojsk tureckich (dzień wcześniej dotarł do króla list od hospodarów z informacją o tureckim wojsku), dlatego postanowił zmienić swój poprzedni plan rozbicia wojska na trzy grupy i całymi siłami uderzyć na jedną z grup tureckich (Husseina lub Kapłana Paszy)37. Wcześniejszy plan oblegania Kamieńca nie mógł równieŜ dojść do skutku. Turcy wykorzystali bowiem ostatnie miesiące do umocnienia tej twierdzy, a wojsko polsko-litewskie nie miało cięŜkiej artylerii, której mimo sejmowych planów nie udało się przygotować38. Król nie był w stanie objąć komendy nad wyprawą, słaby i schorowany wrócił do Lwowa, a komendę nad wojskiem przekazał Sobieskiemu39. 35

M. Jemiołowski, Pamiętnik dzieje polski zawierający (1648-1679), Warszawa 2000, s. 413; A. Co dc 11 o, op.cit, s. 141. 36 Z Lwowa 13 X 1673 [w] Grabowski, op.cit., t. II s. 269: Dziennik nowin... [w] Kluczycki, op.cit., T. I cz. II, s. 1312. 37 List hospodarów wołoskiego i maltańskiego do króla, 8 X 1673 [w] Grabowski, op.cit., t II, s. 265-266. 38 Specyfika dział, municyi, ludzi i koni i co by naleŜało dopreparamentu wojskowego przeciwko nieprzyjacielowi wyprowadzić w pole 1673 anno na sejmie warszawskim przedstawiona, Warszawa 3 V1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XI, cz. 2, s. 277-280; AJ. Roli e. Zameczki podolskie na kresach maltańskich, 11, s. 132. 39 Sanderson do Wiliamsona, Gdańsk 28 X 1673 [w] Tbe National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13.

65 11 października odtrąbiono wsiadanego—piechota i artyleria wymaszerowała spod Glinian, jazda wyruszyła dzień później40. Od razu zaczęły się teŜ liczne dezercje: „ale łubośmy niedaleko zaszli, chorągwie bardzo kuse, od których bez wstydu — nie wyjeŜdŜa, lecz ucieka towarzystwo, dopieroŜ piechota z regimentów, którym jeszcze Ŝaden głód ani bieda nie dokuczyła, tylko strach..."41. Król 15 października wydał uniwersał „aŜeby zbiegowie z wojska nigdzie przyjmowani, przepuszczani ani utajani nie byli, ale Ŝeby ich wszędzie na popasach, noclegach, kędykolwiek się tylko pojawią, łapano i jako złoczyńców w więzieniu trzymano i do woyska odsyłano"42. Jeszcze przed wymarszem wyprawiono z obozu podjazd pod wodzą kasztelana czernihowskiego, Gabriela Silnic-kiego, w sile 15 chorągwi, do którego przyłączyła się duŜa liczba „podolskiej szlachty i wohintarzów"43. O tym, jak wyglądała trasa tego podjazdu, jego działania oraz kiedy nastąpił powrót do głównej armii, nie mamy Ŝadnych informacji. Wiadomo z całą pewnością, Ŝe Silnicki był pod Chocimiem. Górski pisze, Ŝe kasztelan czernihowski wrócił do maszerującej armii razem z podjazdem Sieniawskiego. Być moŜe grupa Silnickiego dołączyła w trakcie działań na Podolu do oddziału Sieniawskiego i przeszła pod komendę chorąŜego koronnego? To tylko hipoteza, ale tłumaczyłaby, dlaczego mamy tak wiele informacji o działaniach na Podolu Sieniawskiego, a Ŝadnej o działaniach Silnickiego44. Równie prawdopodobne jest jednak, Ŝe Silnicki, który dowodził w tym podjeździe chorągwiami nowego zaciągu

40

Z Lwowa 13 X1673 [w] Grabowski, op.cit., t. n, s. 269. TamŜe, s. 271. 42 Uniwersał królewski, Lwów 15 X 1673 [w] KI uczyć ki, op.cit, 1.1, cz. E, s. 1302-1303. 43 List od pewnego konfidenta, Lwów 5 X 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW, L XI, cz. 2, s. 289. Sylwetka Silnickiego [w]: PSB, t. XXXVII, s. 493-496. 44 Górski, op.cit, s. 49; Rolle, op.cit, t. HI, s. 151. 41

5 — Chocim 1673

66 oraz ochotnikami, niczym się z tym oddziałem Ŝółtodziobów nie odznaczył. 13 października, pod wodzą chorąŜego koronnego Miko łaja Sieniawskiego, wyruszył w pole silny podjazd liczący 20 chorągwi jazdy i 12 dragonu45. Zadaniem obu podjazdów był zwiad, ale teŜ zabezpieczenie skrzydła maszerującej armii46. Wiadomo było, Ŝe Turcy chcieli zatrzymać Podole, dlatego rozpoczęli prace nad umocnieniem zaniedbanych i przestarzałych zameczków podolskich. Nie moŜna było oczekiwać, Ŝe wydzielone grupy jazdy będą oblegać i zdo bywać twierdze, ale mogły pokusić się o opanowanie przynajmniej tych zameczków, w których prace nad ich umocnieniami nie były jeszcze zakończone. Po dziesięciu dniach chorąŜy koronny otrzymał rozkaz bezwzględnego powrotu do armii47. Sieniawski na czele swojego podjazdu zaatakował MiedzybóŜ, błyskawicznie zajął miasteczko i przypuścił atak na zamek. Zaskoczona i przestraszona załoga turecka, nie zdając sobie sprawy, Ŝe atakuje oddział jazdy, szybko wywiesiła białą flagę i oddała klucze do twierdzy48. Sieniawski pozwolił odmaszerować załodze tureckiej do Kamieńca, znajdujących się natomiast w MiędzyboŜu Tatarów-Lipków kazał ściąć jako zdrajców. Następnie Sieniawski z pięćdziesięcioma jeźdźcami udał się pod Jarmolińce i zagarnął turecki transport Ŝywności 45

Dziennik nowin... [w] K l u c z y c k i , op.cit, t1, cz. % s. 1313. Sanderson podaje, Ŝe podjazd był w sile 1000 dragonów i 2500 pancernych Sanderson do Wiliamsona, Gdańsk 28 X 1673 [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13. Sylwetka Mikołaja Sieniawskiego [w]: PSB, L XXXVII, s. 139-141. 46 List od pewnego konfidenta, Lwów 5 X 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", Ł XI, cz. 2, s. 289.; Górski op.cit., s. 48: Z Lwowa 29 Xl 1673 [w] G r a b o w s k i, op.cit, L A, s. 259. 47 Sanderson do Wiliamsona, Gdańsk 28 X 1673 [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13. 48 Kazimierz Tarło wojewodzie sandomierski do opata Pelińskiego, MiędzybóŜ 18 X1673 [w] Kluczycki, op.cit. t I cz. II, s. 1313.

67 złoŜony ze stu wozów, idący do Kamieńca, a przy nim „agę bardzo znacznego wszystkiego podolskiego województwa rządcę". (Dariusz Kołodziejczyk udowodnił, Ŝe nie mógł być to tak wysoko postawiony urzędnik)49. Później, kierując się w drogę powrotną, zdobył, a raczej zajął bez wałki, Zinków i Satanów — niewielkie miasteczka z przestarzałymi zameczkami50. Sanderson podaje, Ŝe Turcy porzucali graniczne stanice na wieść o pochodzie jego oddziału. W tym czasie doszła go wiadomość o śmierci dowódcy Tatarów-Iipków, świeŜo mianowanego beja Baru — Aleksandra Kryczyńskiego. Wobec takiego obrotu sprawy Sieniawski posłał gońca do hetmana i zamiast wracać wedle rozkazu do armii, zawrócił swoje wojska i skierował wszystkie siły na Bar z nadzieją, Ŝe śmierć wodza spowoduje demoralizację w szeregach Tatarów i ułatwi mu zajęcie tej twierdzy, co byłoby wielkim sukcesem chorąŜego. Tym razem jednak się przeliczył. Syn Kryczyńskiego, który przejął po śmierci ojca dowództwo nad barską twierdzą, nie dał się zaskoczyć, a wobec braku piechoty i artylerii, oblęŜenie Baru nie miało sensu i Sieniawski musiał odstąpić spod twierdzy51. Po niepowodzeniu ataku na Bar chorąŜy koronny zdecydował się na powrót do głównych sił, do których dołączył dopiero 5 listopada52. Nie obyło się takŜe podczas tej blisko miesięcznej eskapady bez starć z podjazdami tureckimi — „chorąŜy koronny 3 partye tureckie poznosił na miejscach róŜnych"53. Dzięki 49

Pod Łuką na przeprawie Dniestrowej 21 X1673 [w] K1 u c z y c k i, op.cit., t.1, cz. II, s. 1314; D. Kołodziejczyk, Ęjalet kamieniecki. Podole pod panowaniem tureckim 1672-1699, Warszawa 1994, s. 7576. 50 Z Lwowa 19 X 1673 [w] Grabowski, op.cit, t. II, s. 272; Z Lwowa, 26 X 1673 [w] Grabowski, op.cit, t. n, s. 273. 51 P. Borawski, Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986, s. 174; Rolle, op.cit, t. III, s. 154-155. 52 P. Borawski, A. D u b i ń s k i , Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa 1986, s. 96, Dziennik nowin... [w] K ł u c z y cki, op.cit., t. I, cz.II, s. 1320.

68 podjazdom Sobieski zyskał pewność, iŜ od Podola nie grozi jego armii Ŝaden atak, czy choćby dywersja, ani ze strony Tatarów, ani Kozaków, ani Turków. RozłoŜeni po podolskich miejscowościach Turcy, przeraŜeni akcjami Silnickiego i Sieniawskiego tłumnie uciekali do Kamieńca. Tymczasem główne siły Rzeczpospolitej maszerowały w stronę Dniestru przez Narajów, BrzeŜany, Podhajce, Dobrowody, gdzie 16 października stanął Sobieski, a 17 października dywizja hetmana polnego54. Wypada zgodzić się z Konstantym Górskim, Ŝe wojsko koronne szło dwoma eszelonami (ugrupowaniami)55. Wojsko litewskie z Beresteczka kierowało się na Szczurowice, przez Podkamień, Tarnopol, Trembowlę, po czym miało dołączyć do wojsk koronnych. Tempo marszu Litwinów było jeszcze wolniejsze. Wojska litewskie skarŜyły się nawet, Ŝe hetmani je prowadzą „Ŝółwim krokiem"56. Jednak trzeba obiektywnie przyznać, Ŝe wojska litewskie miały trudniejsze waninki — przemieszczały się bowiem przez krainy, które z powodu zeszłorocznego przemarszu turecko-tatarskiej armii były ogołocone z Ŝywności. Maszerując przez Pokucie, oddziały polskie zbliŜały się wolno ku Dniestrowi, gdzie pod Łuką miały przeprawić się na drugą stronę rzeki. W tym celu wyprawiono wcześniej pułkownika Jana Motowidłę z poleceniem ściągnięcia promów, łodzi, czółen i spławów w celu przygotowania przeprawy57. PoniewaŜ Litwini się spóźniali, hetman wielki koronny, nie czekając na nich, zarządził przeprawę przez Dniestr. W tym czasie część wojsk koronnych, pod dowódz53

Z Lwowa 27X1673 [w] Grabowski, op.cit, t. II, s. 274. 54 Do podkanclerzego koronnego, z obozu spod Dobrych-wód 17 X1673 [w] Grabowski, op.cit, t. II, s. 270. 55 Górski, op.cit, s. 49; Dziennik nowin... [w]Kluczycki, op.cit. , t I, cz. II, s. 1312. 56 Z Lwowa 6 X1673 [w] Grabowski, op.cit., t. II, s. 262. 57 Do podkanclerzego koronnego, z obom spod Dobrych-wód 17 X1673 [w] G r a b o w s k i, op.cit, t II, s. 270.

69 twem starosty dolińskiego Koniecpolskiego, obiegła Jazłowiec. Wysłano mu później takŜe posiłki litewskie58. Jazłowiec na początku roku zaopatrzony przez Turków w „lepszą armatę", z pewnością nie był dla polsko--litewskich wojsk łatwym orzechem do zgryzienia59. Jeśli chodzi o losy tej twierdzy, w źródłach znajdujemy dwie sprzeczne informacje. Sanderson w liście do Wiliamsona podaje, Ŝe Jazłowiec został wzięty szturmem przez wojska litewskie, załoga w pień wycięta, a Ŝycie darowano tylko jednemu dowódcy60. Sobieski natomiast pisze, Ŝe Turcy odeszli z Jazłowca dopiero po tym, jak dowiedzieli się o klęsce pod Chocimiem. Okazało się, Ŝe prawdę mówił hetman, gdyŜ Sanderson w kolejnym liście przyznał, Ŝe garnizon jazłowiecki w sile 200 ludzi nocą opuścił Jazłowiec i wycofał się na Kamieniec — wieść o udanym litewskim szturmie okazała się nieprawdziwa61. Przeprawa przez-Dniestr rozpoczęła się 21 października i odbywała się w dwóch miejscach — pod wsią Łuka i w pobliskim Rakewcu. „Komunik w bród i wpław, armaty, piechoty, tabory promami i mostem" pontonowym przechodziły przez Dniestr. Aby zachować porządek, Sobieski kazał przeprawiać wojsko według rejestru. Przeprawę utrudniły kilkudniowe silne deszcze, które podniosły stan wód w rzece. Wskutek tego wojsko nie znalazło się, jak obliczał Sobieski, po dwóch dniach na południowym brzegu Dniestru, lecz dopiero po pięciu. Nie obyło się teŜ bez strat w wozach, koniach^ a co gorsza — w ludziach, którzy 58

Do podkanclerzego koronnego, z obozu za Dniestrem 30 X 1673 [w] Grabowski, op.ci., t. II, s. 274-275; Dziennik nowin... [w] K1 u c z y - c k i, op.cit.y t. I, cz. n, s. 1315. 59 G. Siłnicki do A. Olszowskiego, Stratyń 811673 [w] Materiały... [w] „SMHW\ t X, cz. 2, s. 233. M Sanderson do WUiamsona, Gdańsk 11 XI 1673 [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13. 61 TenŜe do TegoŜ, Gdańsk 16 XII 1673 [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13.

70

potonęli62. 24 października pod Łuką dowództwo polskie spotkało się z litewskim, na którego czele stał przeciwnik Sobieskiego, hetman wielki litewski Michał Pac63. Na radzie wojennej wódz litewski domagał się odpoczynku dla swych zmęczonych długim marszem oddziałów, przekonywał, Ŝe naleŜy zadbać najpierw o utrzymanie w dobrym stanie wojska, a dopiero później myśleć o prowadzeniu wojny64. Sobieski sprzeciwił się jednak opóźnianiu działań ze względu na zbliŜające się słoty i chłody jesienne: „Wchodzę w nieprzyjacielską ziemię, z której pierwej nie wymjdę, aŜ albo szczęśliwie za błogosławieństwem Pańskim nieprzyjaciela zniosę, albo chwalebnie za ojczyznę głowę połoŜę; ani mnie tu Ŝadne rady i samego króla J. Mości ordynans od tego nie wstrzyma, chyba Ŝe cała Rzplita rozkaz mi napisze". Pac musiał ustąpić, tym bardziej Ŝe Sobieski oświadczył, iŜ jeśli wielki hetman litewski sobie tego Ŝyczy, jest gotów przejść z wojskiem koronnym pod jego komendę, zgadza się teŜ na puszczenie Litwinów przodem (Pac skarŜył się, Ŝe idące przodem wojsko koronne zjada furaŜe i prowianty, pozostawiając Litwinom ogołoconą ziemię), byleby tylko kontynuowano marsz65. 26 października wojsko koronne było juŜ na drugim brzegu Dniestru. Tam rozłoŜyło się obozem i czekało na wojska litewskie. 29 października przyszła wiadomość, Ŝe

ft

Dziennik nowin... [w] Kluczycki, op.cit.t t. I, cz. H, s. 1314; Sobieski do podkanclerzego, spod Łuki 21 X 1673 [w] Grabowski, op.cit% L II, s. 353. " Polski słownik biograficzny podaje pierwsze przyczyny wzajemnej niechęci obu hetmanów. Podobno w 1652 r. stoczyli pojedynek o pannę Orchowską, córkę Pawła — guwernera Sobieskich, w którym Pac cięŜko zranił Sobieskiego, t. XXIV, s. 721. w G ó r s k i , op.cit, s. 49; Cod e l ł o, op.cit., s. 141. 65 Czynności w obozie w czasie wyprawy pod Okocim 24-31 X 1673 [w] Grabowski, op.cit., t. I, s. 198;Dziennik nowin... [w] Kluczy-cki, op.cit., t.I, cz. II, s. 1317; A. Ch. Zalaski, Epistolarum historico-familiarum, 1.1, Brunsbergae 1709, 8.494.

71 hospodar mołdawski Stefan Petryczajko pod osłoną nocy z 27 na 28 uciekł na czele 1500 ludzi (wg Sandersona tylko 800) z obozu tureckiego i prosi o szybkie posiłki — 500 koni. Hetman wysłał mu od razu generała Krzysztofa Koryckiego i pułkownika Apostoła Duraka z częścią ludzi66. Hospodar uciekł zaraz po tym, jak dowiedział się od jakiegoś polskiego więźnia, Ŝe Hussein Pasza przejął jego korespondencję z Polakami, wie o jego zdradzie i planuje go zabić67. Tymczasem wojska litewskie rozpoczęły przeprawę przez Dniestr. Jazda w bród, tabor, piechota i armaty po moście (podobnie jak wcześniej wojsko koronne). Przeprawa przedłuŜyła się dodatkowo, gdyŜ Pac, widząc, Ŝe miejsce przeprawy jest niedogodne, kazał przeciągnąć łodzie i promy o milę w górę rzeki — bliŜej Łuki68. PoniewaŜ jednak kurier, który przywiózł wiadomość o ucieczce Petryczajki, przywiózł teŜ drugą — o tym, Ŝe Kapłan Pasza z 10 tys. wojska stanął pod Cecora oraz zamierza połączyć się z wojskiem Husseina Paszy — Sobieski postanowił nie zwlekać, gdyŜ słusznie obawiał się, Ŝe z powodu ciągłego czekania na oddziały litewskie moŜe dojść do połączenia tych wojsk69. Wysłał więc posłańca do wojska litewskiego z nowinami i z prośba, by pospieszali najszybciej, jak tylko mogą, a sam z wojskiem koronnym 30 października ruszył do śuczki przez Sniatyń. Znalazł się tam 4 listopada, a następnego dnia doszedł z wojskiem pod Bojan nad 66

Czynności H obozie... [w] G r a b o w s k i, op.cit., t, I, s. 199; Dziennik nowin... [w] Kluczycki, op.cit., t. I cz. II, s. 1315. 67 Dziennik nowin... [w] Kluczycki, op.cit., 1.1, cz. n, s. 1318; Sandersoo do Wiliamsona, Gdańsk 18 XI1673 [w] Tbe National Archives, State Papers Foreign, Polami and Saxony, SP 88/13 68 Czynności w obozie... [w] Grabowski, op.cit., t. I, s. 199, t. II, s. 275; Dziennik nowin... [wj Kluczycki, op.cit, t. I, cz. II, s. 1316. 69 Do podkanclerzego, z obozu za Dniestrem 30 DC 1673 [w] Grabowski, op.cit., t. n, s. 275; Sanderson do Wiliamsona, Gdańsk 11 XI 1673 [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13.

72

Prutem. Do wojsk polskich dołączyły wreszcie litewskie, które ostatni odcinek trasy maszerowały krótszą drogą70. Połączone wojska polsko-litewskie dokonały teraz zwrotu na północ i traktem z Jass wyszły na Chocim. W tym czasie hospodar Petryczajko z grupą Koryckiego zajął Suczawę7ł. Marsz przez Bukowinę był bardzo trudny72. Wojsko posuwało się ,,ruehezpiecznymi i okropnymi lasami", po podmokłym i nierównym terenie, w strugach deszczu, o głodzie i chłodzie. Aprowizacja pozostawiała wiele do Ŝyczenia. Panowała droŜyzna, owies dla koni kupowano po wysokich,jak pieprz" cenach. Drogo płacono teŜ za chleb, piwo i gorzałkę73. Wielu ludzi dezerterowało. Szerzyły się rozboje i grabieŜe dokonywane na miejscowej ludności wołoskiej. Porywano jej bydło, zabierano zboŜe. Doszło do tego, Ŝe kupcy i chłopi wzdragali się dowozić Ŝywność do obozu polskiego z obawy przed buhajami, którzy ich tabory na drodze rozbijają". Między innymi rotmistrz lekkiej chorągwi Ruszczyć „w wołoskiej ziemi bydła nabrał", co bardzo rozgniewało Sobieskiego, który rozkazał mu je natychmiast zwrócić właścicielom. Nie kaŜdemu uchodziło to tak gładko, 1 listopada rozstrzelano dwóch oficerów. Na karę śmierci skazano równieŜ szlachcica Kędzierzyńskiego. Rotmistrz z województwa krakowskiego, Śmigielski, został „pod miecz dekretowany", a karę darowano mu tylko dzięki wstawiennictwu hetmana polnego koronnego Dymitra Wiśniowieckiego. Wprawdzie oficerom rozboje uchodziły często na sucho, jednak prostych Ŝołnierzy wieszano. Hetman chciał, Ŝeby ludność hospodarstwa 70

W. Majewski, Wojny polsko-tureckie 1672-1699 [w] Polskie tradycje wojskowe, pod red. J. Sikorskiego, L I, Warszawa 1990, s. 377. 71 Z Lwowa 10X11673 [w] Grabowski, op. cit., t. I, s. 276; Z listu hospodara wołoskiego Stefana Petra, Berebeszt 31X1673 [w] Kluczycki, op.cit., t. I cz. II, s. 1317-1318. 72 J. F. Tuszyński, Pamiętnik [w] Dwa pamiętniki z XVII wieku, wyd. A. Przyboś, WrocławKrakow 1954, s. 54. 73 Dziennik nowin... [wjKluczycki, op.cit., t. I, cz. II, s. 1316.

73

wołoskiego widziała, Ŝe przez jej ziemie maszerują sprzymierzeńcy, a nie wrogie wojska74. Sobieski podtrzymywał nastroje, obiecywał Ŝywność, paszę i bogate łupy w obozie tureckim, zapewniał, Ŝe wszyscy wrócą niebawem z wyprawy jako sławni zwycięzcy. A do Chocimia było juŜ niedaleko. W miarę zbliŜania się do nieprzyjaciela nastroje Ŝołnierzy zmieniały się, wszyscy nabrali ochoty do walki. Wysyłane podjazdy coraz trudniej łapały języka. Turcy juŜ wiedzieli, Ŝe wojska polskie są blisko i starali się nie wychylać z obozu. Sobieski upewnił się najpierw, Ŝe nic mu nie grozi od strony Kapłana Paszy, po czym ruszył z całym wojskiem pod Chocim75. Jazda dotarła tam 9, a reszta wojsk 10 listopada. Z powodu opóźnień pokonanie 300-kilometrowej trasy zajęło wojskom aŜ miesiąc, co daje niewielką średnią marszu — tylko 10 km dziennie. *

*

*

Armia sułtańska wymaszerowała z Adrianopola dopiero 28 lipca. Była stosunkowo niewielka — około 30 tys. Ludzi z czego nie więcej niŜ 10 tys. zdatnych do boju. Pochód armii tureckiej odbywał się wolno, z wieloma przystankami po drodze76. 29 września siły Osmanów maszerujące przez Aidos, Prawady, Babadag dotarły wreszcie nad Dunaj do Isakczy. Ze względu na późną juŜ porę i nie dość wielkie siły, Mehmed IV szybko stracił ochotę do wojny i powierzył naczelne dowództwo nad armią wielkiemu wezyrowi, a sam wycofał się do Babadagu. Ahmed Köprülü takŜe nie przejawiał zbytniej chęci do walki. Turcy musieli tego roku zrezygnować z akcji zaczepnej i rozpuścić swe 74 75 76

TamŜe, s. 1315. TamŜe, s. 1320, 1321; Majewski, op.cit., s. 377 Collectanea..., s. 90-91; Nowiny z Warszawy, 12-26 VIII1673 [w] Kluczycki, op.cit, s. 1295.

74

oddziały na leŜa zimowe, a do Polski został wysłany czawusz z listem, w którym przypominano o warunkach rozejmu w Buczaczu i groŜono wojną77. Równocześnie część sił miała bronić zdobyczy z poprzedniego roku. W celu zabezpieczenia granic juŜ w czerwcu Hussein Pasza — bejlerbej sylistryfski — został mianowany serdarem (głównodowodzącym) na froncie polskim i wysłany wraz z wojskami swojej prowincji (około 10 tys.) do Kamieńca. W połowie lipca, razem z Sułejmanem paszą Bośni (ok. 6 tys. wojska) oraz z hospodarami mołdawskim i wołoskim (ok. 8 tys. wojska), wojska Husseina zajęły dawny obóz polski pod Chocimiem78. Stopniowo jego siły wzmacniano, tak Ŝe do końca sierpnia miało być juŜ w obozie około 30 tys. Turków79. Ciągle czekano na posiłki od Doroszenki i Tatarów. W Kamieńcu Podolskim stał silny garnizon pod wodzą Halila Paszy80. Z Kamieńca donoszono o wielkiej liczbie ludzi i o ogromnych zapasach Ŝywności, a takŜe o pracach nad wzmocnieniem wałów, murów itp.81 W pobliŜu Jass — stolicy Mołdawii — stał kolejny silny korpus dowodzony przez Kapłana Mszę, który (jak juŜ wcześniej wspomniałem) był przeciwny tej wyprawie. Jego siły, wielokrotnie wyolbrzymiane w listach, wynosiły faktycznie około 4 tys. Ŝołnierzy82. Turcy 77

Collectanea..., s. 93-94. Górski, op.cit., s. 38, Płk Durak do starosty narewskiegp, Śmatyń 14 VII 1673 [w] Grabowski, op.cit., t. II, s. 222-223 79 Relacja pewnego posłańca, z Chocimia 12 VII 1673; Listy, z Kamieńca 14 VII 1673 i 31 VIII 1673 [w] Grabowski, op.cit., t. II, s. 232, 236,250. 80 Antoni Rolle nakreślił obszernie sylwetkę tureckiego komendanta Kamieńca: Rolle, op.cit, s. 139-141. 81 Z Lwowa 7 VII 1673 [w] Grabowski, op.cit, t II, s. 231. 82 Z Kamieńca 14 VII 1673 [w] Grabowski, op.cit, L H, s. 236; J.K. Kindsberg, Ruschick an der Donen, 15X11673 [w] J. Woliński, Wojna polsko-turecka 16721676 w świetle relacji rezydentów austriackich w Turcji [w] „SMHW, Ł VH, cz.2, s. 348. 78

75 sądzili, ze powinny one w zupełności wystarczyć do utrzymania zeszłorocznych zdobyczy. Liczyli teŜ na to, Ŝe w wyniku ponownego tureckiego zagroŜenia Polacy ulegną i zgodzą się bez walki na złagodzone warunki z Buczacza. Od początku jednak morale ich wojsk nie było zbyt wysokie: „(...) przybiegł goniec (...) z listami donoszącymi, iŜ lehskie niedowiarstwo przebyło Turłę [Dniestr] w ogromnej liczbie, w blizkosci tey twierdzy [Chocimia] obrało stanowisko. Tak niewczesna wiadomość napełniła obóz cesarski niewypowiedzianą trwogą i przeraŜeniem: wydano wnet naysurowsze rozkazy, aby się woyska, którym było pozwolone wprzódy obrać leŜe zimowe, wracały natychmiast do głównego taboru..."83. Porta nie dostrzegła zmiany, jaka zaszła w Rzeczpospolitej w ciągu ostatnich miesięcy. Mehmed IV wciąŜ traktował króla Michała jak swego wasala, a Polskę jak kraj lenny. Poselstwa tureckie pod groźbą kontynuacji wojny ponaglały Rzeczpospolitą do wywiązania się z warunków buczackiego traktatu. Gdy polsko-litewska armia przekroczyła juŜ Dniestr, do króla polskiego jechał kolejny poseł turecki — Hussein Aga, z kaftanem i buławą poddaństwa w darze i z listem, w którym były kolejne groźby i napomnienia: „(...) zgwałcenie warunków przymierza w tak krótkim czasie, zdeptanie wszelkich praw dobrey wiary (...) przeświadczyły Nas dostatecznie, Ŝeśmy ufać wam dłuŜej nie powinni. Dlatego cesarski nasz ferman zgromadził liczne i zawsze zwycięŜające woyska w krainie przyległej waszym granicom i samiśmy w chalifowskiej osobie Naszej ciągnąć przeciwko wam postanowili"84. Dumny poseł turecki nie oddał listów hetmanowi, wymawiając się tym, Ŝe ma rozkaz oddać je tylko i wyłącznie w ręce królewskie. Składające się z kilkudziesięciu koni 83

Collectanea.. , s. 93-94. Z Lwowa 10 XI1673 Collectanea..., s. 93-95. 84

[w]

Grabowski,

op.cit.,

t

O,

s.

276-277;

76 poselstwo po krótkiej audiencji u hetmana odprawiono do Lwowa. Jak się później okazało, Hussein Aga nie zdąŜył dotrzeć do Lwowa przed śmiercią króla. W 1673 r. nie stanęli do walki Tatarzy, zaatakowani w swych siedzibach przez Kozaków atamana koszowego Iwana Sirki oraz przez Kałmuków (lud mongolski napływający ze wschodu)85. Tatarzy nie mieli zresztą Ŝadnego interesu, Ŝeby walczyć w tej kampanii po stronie Turków. Chanat krymski traktował Ukrainę jak źródło łupów i niewolników. Podporządkowanie Ukrainy sułtanowi pozbawiło Krym tych korzyści. Dlatego teŜ Orda zachowywała się biernie. Do tego wszystkiego na Krymie panowała wówczas jakaś epidemia. Zapewne wpływ na bierność tatarską mogły mieć równieŜ upominki wręczone chanowi przez Kaczorowskiego86. Doroszenko ze swymi Kozakami takŜe nie stawił się na wojnę, co naleŜy uznać za połowiczny sukces hetmana wielkiego87. Zachowanie Doroszenki mogło być dla Turków co najmniej podejrzane, nie miał on bowiem specjalnych powodów, by nie wykonywać rozkazu sułtana88. Pewnym wytłumaczeniem postępowania hetmana kozackiego moŜe być zagroŜenie ze strony armii rosyjskiej rozlokowanej juŜ wówczas tuŜ za Dnieprem. Widać, Ŝe nadzieje Sobieskiego w jakiejś części się ziściły, nie wszystkie polskie poselstwa wyprawiono nadaremno. NaleŜy bowiem wyraźnie podkreślić, Ŝe 85

Z Tarnopola 20 IX 1673 [w] Grabowski, op.cit, t. II, s. 255; Z Wołoch [w] Kluczyć ki, op.cit., t. I, cz. II, s. 1295. 86 J. Per den ia, Hetman Piotr Doroszenko a Polską, Kraków 2000, s. 370. 87 J. Maroń, Jan 111 Sobieski a Kozaczyzna [w] Studia Wschodnie, pod red. K. Matwijowskiego i R. śerelika, Prace historyczne, t. II, Wrocław 1993; Król Michał do chana Selima Gireja, Warszawa 4 IV 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW” t. X, cz. 2, s. 256. 88 J. Perdenia, Hetman Piotr Doroszenko a Polska, Kraków 2000, s. 370.

77

tureckie rozkazy stawienia się pod Chocim wysłane były i do Doroszenki, i do chana krymskiego89. Niemiłym zaskoczeniem dla Rzeczpospolitej była ucieczka z hetmańską buławą i przejście na stronę Moskwy wiernego dotąd Polsce Michała Chanenki (kreowanego przez dwór polski na hetmana zaporoskiego i przeciwwagę dla Doroszenki)90. Wyprawiony na Ukrainę hetman kozacki podstępnie zwabił, a następnie zabił pułkownika Jana Piwo i zajął pozbawioną dowódcy fortecę Dymir91. W ten sposób jedyną polską twierdzą na Ukrainie została Biała Cerkiew92. Jak juŜ wcześniej wspomniałem, Chanenko nigdy nie cieszył się zaufaniem Sobieskiego, jak widać, niechęć ta nie była pozbawiona podstaw. Jeśli chodzi o plany działania i siły wojsk tureckich w 1673 r. informacje są sprzeczne. Wydaje się, Ŝe wojska tureckie w załoŜeniu ofensywnym miały zająć zameczki podolskie, silnie je obsadzić, a następnie czekać wiosny i przybycia całej potęgi tureckiej93. W celu rozpoznania oraz dywersji wysyłane były na Podole oddziały Tatarów--Lipków, które, udając chorągwie polskie (nosili się bowiem Lipkowie po polsku), wpadały do miasteczka, wsi lub dworu szlacheckiego, paląc je, rabując dobytek, a mieszkańców wybijając lub uprowadzając w niewolę94. 89

Marszałek do króla. Jaworów 18 X1673 [wl G r a b o w s k i, op.cit., t. II, s. 350; Hospodar multański G. Ghica do hetmana w. kor. [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XI cz. 2, s. 287. 90 Por. Uniwersał królewski dla hetmana Chanenki, Warszawa, 28 III 1673 [w] „SMHW", t. X, s. 254-255. 91

Dokładnie rzecz biorąc Piwo został zabity przez syna Chanenki, stało się to jednak w obecności i prawdopodobnie za namową ojca. Sam Chanenko głosił później, ze przyczyną jego przejścia na stronę moskiewską był wyrok śmierci na jego synu. 92 Wiadomość o zabiciu płk. Piwo [w] Grabowski, op.cit, t.II, s. 251; Wójcik, op.cit., s. 207. 93 Z Lwowa 23 VII 1673 [w] Grabowski, op.cit., t. n, s. 228. 94 Borawski, Dubiński,, op.cit., s. 94-96.

BITWA POD CHOCIMIEM

Opis terenu działań wojennych Obóz turecki leŜał na płaskowzgórzu, wznoszącym się nad całą okolicą, przylegającym do Dniestru. Frontem zwrócony był na południowy zachód, prawym skrzydłem sięgał do miasteczka Chocim i do zamku. Powierzchnia jego wynosiła około 8 km kwadratowych. Od wschodu dostępu do niego broniła rzeka i skalisty stok, wysoki na kilkadziesiąt metrów, pełen parowów i wzgórków. Na północy spadek terenu był bardzo stromy i koło zamku przechodził w urwisko. WzdłuŜ tego urwiska biegł wąwóz o stromych zboczach, a jego środkiem płynął strumień wpadający do Dniestru. Naprzeciw stoku wąwozu nad samą rzeką stał murowany zamek. Zamek chocimski był juŜ bardzo przestarzały (pochodził z XIV w.), na murach nie było nawet otworów dla dział. Warownia była ciasna i mogła maksymalnie pomieścić kilkaset osób. Z obozem połączona była mostem zwodzonym wiszącym nad wąwozem. Miasteczko Chocim składało się z kilku zrujnowanych cerkwi greckich i około 30 domów95. Dalej rozciągał się pofałdowany teren, pełen krętych dróg i jarów, pokryty lasem bukowym i krzewami. Na południu teren stopniowo opadał przecięty głębokim jarem, za którym rozciągały się pola pełne drzew i krzaków, a dalej wysokie wzgórza pokryte trawą. Obóz turecki odsłonięty był jedynie od zachodu. Ciągnęła się tu równina. Za równiną rozciągały się wzgórza i lasy. Dalsze okolice Chocimia po mołdawskiej stronie to teren pagórkowaty, pocięty wąwozami i parowami, pokryty trawą i krzewami lub lasami (12-15 procent powierzchni)96. Tak więc miejsce do obrony było dobrze wybrane. PołoŜenie obozu uniemoŜliwiało przeciwnikowi swobod-

95 96

F. D u p o n t, Pamiętniki [w] Pamiętniki do czasów króla Jana W, Kraków 1883, s. 96. K. G ó r s k i , op.cit., s. 52; Podhorodecki op.cit, s. 104-108; W a g ne r, op.cit., s. 109.

79 ną jego obserwację i strona polska nie mogła rozeznać się szczegółowo w rozlokowaniu wojsk tureckich; kaŜdy ruch wojsk polskich był natomiast doskonale widoczny. Od wschodu obozu bronił Dniestr (szeroki w tym miejscu na 250 m), od północy i od południa głębokie jary o urwistych, stromych zboczach. Dawne umocnienia w postaci wału i fosy (jeszcze z 1621 r.), odrestaurowane i ulepszone, od zachodu łączyły się z jarami, co czyniło obóz zupełnie nieprzystępnym. Paromiesięczny postój pozwolił Turkom podjąć większe roboty przy pogłębianiu fos i umacnianiu wałów; sypano je „ledwie nie po olendersku albo szwedzku”97. Usypano takŜe od strony północnej i południowej szańce przed jarami Były one takie wysokie, Ŝe później, gdy oddziały polsko-litewske podeszły pod wały, trudno było Turkom strzelać do nich z dział, gdyŜ pociski przenosiły. Na Dniestrze zbudowano most pontonowy, aby utrzymać komunikację z Kamieńcem, i wzniesiono szańce na lewym brzegu rzeki, wzmocnione drewnianym kwadratowym zamkiem z czterema okrągłymi wieŜycami98. Z obozu wiodły drogi do Jass i Czerniowiec, za Dunajem droga do Kamieńca. Wojska wołoskie rozłoŜyły się obozem na południe od Turków, po prawej stronie obozu tureckiego (w starym obozie kozackim); ułatwiło im to później przejście na stronę polską". Siły przeciwników Na siły polskie pod Chocimiem składały się wojska koronne, litewskie oraz część wojsk mołdawskich i wołoskich, które przeszły na polską stronę. 97

Z listu Jmci Kiędza Przyborowstaego, 15 XI1673 [w] K1 u c z y c k i, op.cit., 11, cz. II, s. 1324; Dupont, op.cit., s. 96. 98 TamŜe, s. 97. 99 TamŜe; Górski, op.cit, s. 52.

80

Skład wojsk koronnych przedstawiał się następująco: husaria — 12 jednostek o łącznej liczbie 1690 koni, arkebuzeria — 3 jednostki o łącznej liczbie 342 koni, pancerni (jazda kozub) —109 jednostek o łącznej liczbie 11 055 koni, jazda wołoska — 19 jednostek o łącznej liczbie 1619 koni, piechota cudzoziemskiego autoramentu — 23 jednostki o łącznej liczbie 7988 porcji, piechota polskiego autoramentu — 4 jednostki o łącznej liczbie 500 porcji, dragonia — 19 jednostek o łącznej liczbie 5828 porcji, W sumie — 189 jednostek o łącznej liczbie 29 022 koni i porcji100 . Po odjęciu ślepych porcji (10 procent) daje to około 26 tys. wojska koronnego. Licząc, Ŝe część została z Litwinami pod Jazłowcem, a część z IRryczajką zajmowała zamki mołdawskie, wydaje się, ze moŜna szacować komputowe wojska koronne pod Chocimiem na około 24 tys. Doliczyć naleŜy do tego około 2 tys. z wypraw dymowych (1500 jazdy i 500 piechoty) i około 800 piechoty wybranieckiej 101. Wydaje się więc, Ŝe wszystkich wojsk koronnych pod Chocimiem było nie więcej jak 27 tys. Skład wojsk litewskich przedstawiał się następująco: husaria — 5 jednostek o łącznej liczbie 541 koni, jazda petyhorska — 18 jednostek o łącznej liczbie 1980 koni, 100

Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w łatach 16731679 [w] „SMHW” t. VII, cz. 2, s. 403; por: Comput Woyska JKMci y Rzptej, polskiego y cudzoziemskiego zaciągu, starego y nowego, na Seymie A. 1673 postawionego — ci znosili Turla pod Chocimiem U 9bris 1673 [w] K l u c z y c k i , op.cit., t. I cz. II, s. 1304-1310. (liczba wojska wg danych do wypłaty donatywy chocimsłriej, a więc po odliczeniu dezerterów i chorągwi komputowych, które nie wzięły udziału w kampanii). 101 Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, s. 183.

81 jazda kozacka — 5 jednostek o łącznej liczbie 524 konie, rajtaria — 5 jednostek o łącznej liczbie 481 koni, jazda tatarska — 3 jednostki o łącznej liczbie 324 konie, piechota cudzoziemskiego autoramentu — 6 jednostek o łącznej liczbie 1841 porcji, oddzielnych chorągwi — 7 jednostek o łącznej liczbie 587 porcji, piechota węgierska — 6 jednostek o łącznej liczbie 649 porcji, ' dragonia 18 jednostek o łącznej liczbie 1645 porcji, W sumie — 73 jednostki o łącznej liczbie 8572 koni i porcji102. Po odjęciu ślepych porcji daje nam to około 8,1 tys. Ŝołnierzy. Z czego 3800 jazdy (wszyscy uzbrojeni w kopie lub dzidy ) i 4300 103 piechoty . Część wojska litewskiego została blokować Jazłowiec (Majewski przypuszcza, Ŝe pod Jazłowcem zostało około 2 tys. Litwinów)104. Wydaje się to jednak mało prawdopodobne, Ŝeby hetmani przed decydującym starciem zdecydowali się tak osłabić swoje siły. Dlatego teŜ uwaŜam, Ŝe 7 tys. wojsk litewskich walczących pod Chocimiem nie będzie zawyŜoną liczbą. W sumie, w bitwie pod Chocimiem wzięło więc udział około 34 tys. Ŝołnierzy polsko-litewskich, wspartych przez artylerię, która składała się z 65 dział i 1 moździerza105. W szturmie uczestniczyła teŜ czeladź obozowa — przynajmniej kilka tysięcy ludzi. Prawdopodobnie to „wojsko” miało większy udział w łupieniu tureckiego obozu, niŜ w jego zdobywaniu, warto jednak się zastanowić, czy to przypadkiem nie obozowe ciury — uzbrojone w rydle 102

Korzon, op. cit., s. 458-459. Wimmer, op.cit.t s. 184; Codello, op.cit, s. 141. 104 Do podkanclerzego, z obozu nad Dniestrem 30 X 1673 [w] Grabowski, op.cit., t. II,, s. 274-275; Majewski, op.cit., s. 378. 105 Wimmer, op.cit, s. 184. 103

6 — Chocim 1673

82 i łopaty — zadecydowały o tym, ze przekopy w wale udało się wykonać na czas. Na polską stronę przeszło teŜ 4-5 tys. Ŝołnierzy hospodarskich. Powszechna jest opinia, Ŝe wojska te nie wzięły bezpośredniego udziału w bitwie, uczestniczyły jedynie w pościgu za rozbitymi grupami armii tureckiej. Jednak pamiętać naleŜy, Ŝe wojska hospodarskie nie składały się wyłącznie z lekkiej jazdy, były teŜ oddziały piechoty, które prawdopodobnie wykorzystano przy szturmowaniu wałów (wątpliwe jest, Ŝeby Sobieski nie zaangaŜował ich do tego, skoro do szturmu skierował nawet obozową czeladź). *

*

*

W listach, które docierały do wojsk polskich przed bitwą, podawano bardzo róŜną liczebność armii Husseina Paszy — od 16 do 60 tys.ł06. Historycy polscy skłaniają się do obliczania jej na 30 tys. TakŜe Jan HI pisał po bitwie, Ŝe Turków było 30 tys., byli wypoczęci, dobrze odŜywieni, zaopatrzeni w amunicję107. Dokładne ustalenie wielkości armii tureckiej pod Chocimiem na podstawie dostępnych źródeł drukowanych nastręcza wiele trudności i jest w zasadzie niemoŜliwe108. W skład wojsk tureckich stacjonujących pod Chocimiem wchodziły niewątpliwie: wojsko prowincjonalne Sylistrii przyprowadzone przez Husseina Paszę w liczbie około 10 tys. (ale być moŜe nieco mniej — nagminne było zawyŜanie 106

Liczbę 16 tys. podał Sanderson do Wiliamsona, Gdańsk 4 XI1673 [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13. 107 Sobieski do podkanclerzego, z namiotu Husseina paszy 11 XI 1673 [w] Grabowski, op.cit, t n, s. 354. 108 Podstawowym problemem jest bariera językowa. Coraz pręŜniej rozwija się jednak w Polsce turkołogia. Istnieje więc nadzieja, Ŝe w niedługim czasie znajdzie się osoba, która odnajdzie potrzebne archiwalia tureckie i zajmie się ustaleniem liczebności armii tureckiej pod Chocimiem.

83 wrogich wojsk), wojsko prowincjonalne paszy Bośni Sulej-mana około 6 tys., zagardŜy pasza z 20 kompaniami janczarów — co najmniej 5 tys. (Relacja rezydenta cesarskiego J. Stoma mówi o 8 tys. janczarów)109. Kompania janczarów liczyła od 100 do 500 ludzi biorąc pod uwagę, Ŝe był to czas wojny (wtedy kompanie janczarów były zwiększane) oraz uśredniając dane podane przez Dariusza Kołodziejczyka, zakładam, Ŝe 5 tys. janczarów, to raczej zaniŜona niŜ zawyŜona liczba110. Pod koniec września przybyły oddziały rumelijskie pod dowództwem Seidogliego, paszy Sofii, szwagra wielkiego wezyra — podobno w sile 20 rys., w rzeczywistości przynajmniej dwukrotnie mniej111. Do tego trzeba dodać oddziały hospodarów mołdawskiego i wołoskiego obliczane w sumie na około 8 tys.112 Artyleria turecka liczyła 25-30 dział113. Z armią tą mogły takŜe współdziałać znajdujące się nieopodal zgrupowania — w Kamieńcu Podolskim, w sile 7-8 tys. pod dowództwem Halila Paszy i stojący nieopodal Jass, liczący 3-4 tys. Ŝołnierzy, korpus z Azji pod dowództwem Kapłana Paszy. Obecność tego korpusu świadczy o tym, Ŝe musiało ostatecznie dojść do zaŜegnania sporów paszy Aleppo z sułtanem Mehmetem. Szczupłość wojsk, które prowadził Kapłan, wskazuje, Ŝe rzeczywiście miał on problemy, Ŝeby zmusić swoich lenników do udziału w tej kampanii.

109

Relacja o działaniach wojennych polsko-litewskich 9-11 listopada 1673. Arch. Wiedeńskie przy relacji rezydenta cesarskiego w Warszawie J. Stoma, 1 XII 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t IX, cz. 2, s. 298-299. 110 Kołodziejczyk, op.cit., s. 164. 111

Do

podkanclerzego,

z

obozu

spod

Dobrych-wód

17

X

1673

[w]

Grabowski, op.cit, t. II, s. 270. 112

Majewski, op.cit.t s. 378. Jemiołowski, op.cit, s. 416; Instrukcja na konwokację, w obozie pod Kakaczanami, 27 XI 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XI, s. 293. Podawane w niektórych listach liczby 50, 70 i więcej dział naleŜy między bajki włoŜyć, tak samo jak i informacje, Ŝe pod Chocimiem stało 60 tys. Turków. 113

84

Nie naleŜy teŜ chyba dawać wiary informacjom, jakie nadchodziły wcześniej, Ŝe wojsko tureckie nie jest tak liczne i nie przekracza 20 tys.114 Przekonują o tym słowa Sobieskiego, źe hospodar wołoski przyznał, iŜ umyślnie zaniŜał liczbę wojska tureckiego, „Ŝeby serca nam nie psować"115. W sumie siły tureckie pod Chocimiem mogły wynosić około 31 tys. Ŝołnierzy. Nie wiadomo takŜe, czy przy Turkach nie zostały jakieś wojska wołoskie i multań-skie. Salvandy sugeruje na przykład, Ŝe znajdujące się w tureckim obozie wojska mołdawskie i wołoskie ustawione były na prawym skrzydle wojsk tureckich i biły się z Litwinami. Wiadomość to wprawdzie wątpliwa, ale wykluczyć jej nie moŜna, tym bardziej jeśli się weźmie pod uwagę doniesienia hospodara wołoskiego o rozlokowaniu wojska pod 116 Chocimiem . Pierwsza faza działali — 9-10 listopada W czwartek wieczorem 9 listopada 1673 r. pierwsze pułki wojska polsko-litewskiego przybyły pod Chocim i od razu stanęły w gotowości bojowej „na pół strzelania z armaty" od obozu tureckiego. Między Ŝołnierzami tureckimi a polskimi doszło do tradycyjnych pojedynków harcowników. Śmiałkowie z obu wrogich armii mogli popisać się przed szeroką publiką swoją odwagą, wysokim kunsztem jazdy konnej i władania białą bronią. Turcy, wypadając z obozu grupkami po kilkanaście koni, przywitali polskich harcowników okrzykami „Haracz! Haracz!", wy-

114

Z Lwowa 22 DC 1673 [w] Grabowski, op.cit., t II, s. 257. Sobieski do podkanclerzego, z namiotów Husseina paszy 11 Xl 1673[w] Grabowski, op.cit., t. II, s. 354. 116 N.A. de Salvandy, Historja Jana Sobieskiego i Królestwa Polskiego przez.., z franc przeł. Wł. Sierakowski, t. II, Lwów 1861, s. 71; Hospodar wołoski podaje w swoim liście informację, Ŝe „Wołoszy w mieście Chocimiu stoją, a Turcy i Multanie w obozie”, por. Hospodar wołoski do Marszałka Wielkiego Koronnego, Chocim 8 IX 1673 [w] Grabowski, op.cit, s. 256. 115

85 pominajac złamanie postanowień z Buczacza117. Takie okrzyki nie były niczym wyjątkowym — zadaniem harcowników było sprowokowanie przeciwnika do walki, a do tego celu uŜywano wulgarnych i obelŜywych słów. Nie tylko dzisiaj często naukę języka obcego rozpoczyna się od przekleństw. W tych drobnych utarczkach polało się niewiele krwi, ale byli i tacy nieszczęśnicy — jak podczaszy sieradzki Jędrzej Modrzewski i porucznik Florian Maj — którzy te harce przypłacili Ŝyciem118. Podczas walk harcowników pod Chocim napływały dalsze oddziały maszerujące w wielokilometrowej kolumnie. Kolejne jednostki ustawiały się w szyku bojowym, dając przeciwnikowi wyraźny sygnał, aby wyszedł do walki. Z obozu tureckiego doskonale widać było armię polsko--litewską. Starszyzna turecka miała dość czasu, by dobrze policzyć i ocenić przeciwnika. Armia polsko-litewska z pewnością nie prezentowała się tak okazale jak miesiąc temu na popisie, ale widok licznych, stojących w szyku wojsk, w tym sporej liczby chorągwi husarskich, musiał budzić respekt. Wojsko tureckie nie wyszło przed okopy. Hussein Pasza uwaŜał, Ŝe nie po to jego Ŝołnierze sypali szańce, pogłębiali fosę, budowali umocnienia, Ŝeby teraz pozbywać się tej przewagi i skazywać się na ryzyko walki w otwartym polu. Wieczorem wojska polsko-litewskie, nie doczekawszy się wroga, odeszły do swoich taborów, zostawiając tylko straŜ przednią w celu ochrony obozu119. Polacy rozłoŜyli się obozem w starych szańcach tureckich, pozostałości po armii osmańskiej z 1621 r. WyobraŜenie o urządzeniu obozu

117

Ślizień, op.cit. , s. 57. A. Ch. Z a ł u s k i, Epistolarum historico-familiarum, t.I, Brunsbergae 1709, s. 497; W. Kochowski, Roczników Polski Klimakter IV,Lipsk 1853, s. 348. 1.19 Awizy spod Chocimia, 12 XI1673 [w] Materiały... [w] „SMHW” t. XI, cz. 2, s. 290. 11.8

86 polskiego moŜe dać Daleyrac, który w swej pracy zatytułowanej Les Anecdotes de Pologne tak o nim pisze: „Obóz wojska polskiego ma

kształt wielkiego i obszernego kwadratu, zamkniętego z czterech stron. Linię czołową zajmuje piechota, mając artyleryą pomiędzy sobą we środku, a dragonów na skrzydłach. Wojsko to, jako cudzoziemskie, kładzie się obozem na sposób niemiecki, mając oficerów z tyłu. W linii tylnej rozkłada się husarya, na bokach zaś chorągwie lekkie Wołochów i Tatarów, którym dodają pancernych i dragonów, jeśli miejsce na to pozwala. Takim sposobem obóz polski ma gotową obronę z kaŜdej strony. Przestrzeń pomiędzy liniami czołową a tylna, równająca się odległości strzału karabinowego, słuŜy za bazar, na którym sprzedaje się Ŝywność, i nazywa się majdanem. Artyleryą ma zwykle przy sobie regiment piechoty generała artyleryi. Namioty króla i senatorów znajdują się zwykle w tylnej linii, pomiędzy usarzami. StraŜ przednia, osłaniająca obóz, kładzie się zwykle w pewnej odległości na przodzie osobno pod dowództwem straŜnika wojskowego"120. W nocy z 9 na 10 listopada w obozie polskim odbyła się rada wojenna. Hetman wielki litewski Michał Pac, który w ciągu dnia objeŜdŜał pozycje polskie i oglądał umocnienia tureckie, wyraził opinię, Ŝe silnie ufortyfikowany obóz nieprzyjacielski, broniony przez doskonałych, świetnie zaopatrzonych Ŝołnierzy i przez 70 dział, jest nie do zdobycia. Dowodził, Ŝe zebrane w pośpiechu wojsko polskolitewskie składa się w większości z Ŝołnierzy niewyćwiczonych, którzy jeszcze nigdy wojny nie widzieli; głodnych i wyczerpanych miesięcznym marszem. A wojsko to stanowi ostatni ratunek Rzeczpospolitej i nie wolno wystawiać go na pewną zgubę. UwaŜał takŜe, Ŝe pora roku jest zbyt późna, by moŜna było prowadzić dalsze działania wojenne. Hetman Sobieski odparł, Ŝe właśnie marsz po-

■

120

Górski, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894, s. 92.

87 wrotny bez pobicia nieprzyjaciela byłby prawdziwą zgubą tej armii. A ponadto wojsko nie ma juŜ Ŝywności i Ŝeby przeŜyć, musi zdobyć tureckie okopy. Sobieski pozwolił teŜ Pacowi przystąpić do bitwy w chwili, którą hetman wielki litewski uzna za najwłaściwszą121. Rankiem, w piątek 10 listopada, chorągwie konne i regimenty piesze opuściły obozowisko i ponownie stanęły w szyku bojowym, opasując z trzech stron turecki obóz. Tym razem śmiałkowie polscy nie doczekali się nawet harcowników tureckich — całe wojsko tureckie zamknęło się w obozie. Około godziny dziesiątej wojska koronne ruszyły pod okop multański (który, jak wspominałem juŜ wcześniej, był nieco oddalony od okopu tureckiego). Hospodar potrzebował pretekstu, by opuścić Turków, artyleria Karskiego uderzyła więc z dział w kierunku jego obozu. Hospodar posłał gońca do Husseina Paszy z informacją, Ŝe jego siły są zbyt słabe, by obronić się przed Polakami, i natychmiast jego wojsko przeszło na polską stronę, składając pod nogi hetmana wielkiego chorągwie z łbem Ŝubra i otomańskim półksięŜycem. Poddał się teŜ osobiście hospodar Grzegorz Ghika, którego Sobieski przyjął bardzo Ŝyczliwie, a jego wojska ustawił, podobnie jak wojska wołoskie, w trzecim szeregu szyku bojowego, za dywizją Bidzińskiego122. Tak więc w przeddzień walnej rozprawy przeciwnik stracił, a Sobieski zyskał 4-5 tys. Ŝołnierzy, co prawda bardzo niepewnych, ale mogących oddać mu spore usługi123.

121

Relacja ta podana przez Duponta jest z pewnością lekko podkolorwana, por. Dupont, op. cit. s. 99, patrz teŜ: relacja o działaniach wojennych ..., op. cit. s. 298 122 Awizy..., op.cit, s. 290; A.D. Skorobohaty, Diariusz, opr. T. Wasilewski, Warszawa 2000, s. 120; Kochowski mylnie podaje, Ŝe to hospodar wołoski przeszedł wtedy na stronę polską. Jak obrze wiemy, Stefan Petryczajko uciekł z obozu tureckiego i przeszedł na stronę polską duŜo wcześniej. W. Kochowski, op.cit., s. 337. 123 Sanderson do Wiliamsona, Gdańsk 29 XII 1673 [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony, SP 88/13.

88 Wojsko polskie natychmiast zajęło wały obozu multańskiego — dobry strategicznie punkt, gdzie umocnienia tureckie nie były zbyt solidne (trudno było bowiem jakoś specjalnie umacniać się i odgradzać od wojsk sojuszniczych)124. Bez wątpienia sytuacja ta wpłynęła bardzo na morale armii tureckiej. Mołdawianie dali przed bitwą wyraźny sygnał, które wojsko uwaŜają za zwycięskie. Po zajęciu obozu multańskiego uszykowano w tym nowym, dogodnym połoŜeniu połączoną artylerię polsko--litewską, która natychmiast zaczęła zasypywać ogniem stanowiska nieprzyjacielskie125. Wkrótce teŜ ruszyło się prawe skrzydło polskie do ataku na tureckie wały. Jako pierwsi zaatakowali Ŝołnierze generała Jana Dennemarka i pułkownika Jana Motowidły, „gry wojennej bardzo świadomy, który niedawno z niewoli tureckiej wydobywszy się, teraz niby mszcząc się cięŜkiego więzienia srogo na naród bisurmański następował". W ataku brała udział równieŜ czeladź i —jak opowiadał Wespazjan Kochowski — „z lada jaką bronią idąc na nieprzyjaciela, wcale nieźle spisała się w tej bitwie",26. Dennemark i Motowidło rzucili się do ataku „nad ordynans", czyli przedwcześnie, nim nadbiegły inne oddziały. Najpierw, aby zrobić sobie miejsce, rzucili granaty, po czym wdarli się na szańce nieprzyjaciela. Tam opadła ich przewaŜająca liczba piechurów tureckich. Po wystrzeleniu z muszkietów zwarli się w starciu na białą broń. Trup słał się gęsto po jednej i drugiej stronie, oddziały polskie topniały z minuty na minutę, a posiłki nie przybywały. Z powodu braku wsparcia piechota musiała się wycofać. Straty były duŜe, sam Motowidło przypłacił szturm Ŝyciem. Z oficerów zginął takŜe kapitan Jarocki127. 124

Dupont, op.cit, s. 99-100; Jemiołowski, op.cit., s. 415. Awizy..., op.cit., s. 290; ostrzałem artyleryjskim oprócz Katskiego dowodzili Dennemark, Rutkowski i Henrykowicz. Por. Załuski, op.cit, s. 497. 126 Kochowski, op.cit, s. 335. 125

89 Wprawdzie to Turcy wyszli zwycięsko z tej pierwszej próby sił, ale dach w wojsku koronnym nie upadł, wręcz przeciwnie, z zapałem gotowano się do rozstrzygającej walki. Część historyków uwaŜa, Ŝe atak ten był rekonesansem, który miał za zadanie sprawdzić w tym miejscu obronę wałów i Sobieski celowo poświęcił oddziały Dennemarka i Motowidły, Ŝeby móc lepiej zaplanować całą operację128. Być moŜe tak było, jednak istnieje duŜe prawdopodobieństwo, Ŝe po przejściu hospodara Ghiki na polską stronę, powstała luka w tureckiej obronie. Nadarzyła się więc dogodna sytuacja, z której naleŜało skorzystać. Zęby nie dać przeciwnikowi czasu na usypanie w tym miejscu jakiś umocnień, piechota od razu ruszyła do ataku, ale wojsko polskie było w trakcie przegrupowania, regimenty Motowidły i Dennemarka nie dostały więc na czas wsparcia. Niektóre relacje podają, Ŝe cała piechota polska ruszyła tego dnia do generalnego szturmu, ale mimo sukcesów w kilku miejscach nie udało się opanować wałów129. Po południu zauwaŜono wielki ruch na drugiej strome rzeki. Tabor turecki przechodził na lewy brzeg. Widziano wozy, spostrzeŜono równieŜ objuczone wielbłądy. Wnet w szeregach polskich rozeszła się wieść, Ŝe Turcy wycofują się z obozu chocimskiego na drugą stronę Dniestru i zamierzają się bronić, wykorzystując rzekę. Sobieski udał się

osobiście na rekonesans i doszedł do przekonania, Ŝe o odwrocie Turków nie ma mowy. Nieprzyjaciel, jego zdaniem, wysyłał do Kamieńca jedynie część zbędnych wozów taborowych, by mieć więcej miejsca w obozie. Mimo to Turcy i tak byli bardzo stłoczeni, co utrudniało im przegrupowanie sił lub przeprowadzenie kontrataku, a takŜe naraŜało na duŜe straty od ognia artylerii polskiej130. 127 128 129 130

Załuski, op.cit., s. 497-498. Por. Korzon, Dola i niedola, s. 405-406. Kochowski, op.cit, 335-338; Załuski, op.cit., s. 497. Dupont, op.cit, s. 100-101.

90 Sam obóz był istną pułapką dla atakujących: „Pośrodku znajdował się namiot naczelnego wodza, Seraskiera, i jego sztabu, przed którym znaczny plac swobodny zostawał. Po obu stronach tego namiotu rozkładała się jazda bardzo przestronno i nieporządnie; gdyŜ Ŝołnierze, których 3-4 w jednym namiocie się mieściło, mieli koło siebie swe bagaŜe, swe konie, a dla nich urządzały się zagrody z desek, za którymi furaŜ zadawano. KaŜdy koń stał osobno, za tylną nogę do kołka przywiązany. TuŜ jeść gotowano, tuŜ były i latryny. Piechota stawała z przodu, a za nią park artylleryii. Tabor turecki przy nieporządnem rozstawieniu namiotów, mnóstwie sznurków, kołków, przegród i jam latrynowych przedstawiał prawdziwy labirynt, w którym tylko Turek mógł się zorientować. SłuŜył teŜ czasem za pułapkę dla nieprzyjaciela, gdy ten wpadł do taboru i rozproszył się za łupem, bo wtedy Turcy, opuściwszy obóz, zawracali i znosili go pojedynczo"131. Ustawienie szyku w takich warunkach graniczyło z pewnością z cudem. W odróŜnieniu jednak od innych wojsk — turecka jazda walczyła w szyku luźnym. Spahisi i jazda lenników, podobnie jak jazda tatarska, ustawiali się do walki w bezładne, luźne watahy. Za to indywidualne wyszkolenie tureckich jeźdźców oceniane jest (podobnie jak tatarskich) bardzo wysoko. Wieczorem całe uszykowane wojsko polskie zbliŜyło się jeszcze bardziej do wałów tureckich. Podciągnięto teŜ ku nim armaty. Widząc to, Turcy obsadzili szybko wały i czekali w pogotowiu na polskie natarcie. Sobieski jednak nie wydał rozkazu do ataku. Po zachodzie słońca całą okolicę pokrył mroźny szron. Wkrótce nadeszła ciemna, zimna noc, rozhulał się wiatr, padał śnieg z deszczem. Przez całą noc wojsko polsko-litewskie stało cierpliwie w szyku wystawione na działanie trudnych warunków 131

Górski, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Turcyą w latach 1672i 1673, s. 52.

91

atmosferycznych132. Sam Sobieski, dla przykładu, spędził noc przy lawecie armatniej, od czasu do czasu przechadzając się dla rozgrzewki miedzy szeregami ŜołnierzyI33. Manewr ten powodował, Ŝe wojska tureckie takŜe musiały czuwać w szyku z obawy przed nagłym atakiem polskim. Turcy znieśli zimną noc z pewnością znacznie gorzej niŜ Polacy. JeŜeli wśród polskich i litewskich wojsk, przyzwyczajonych do ostrego, surowego klimatu, zamarzło na śmierć kilku lŜej odzianych czy mniej wytrzymałych, to z pewnością wśród urodzonych i wychowanych w słonecznych, ciepłych krajach Ŝołnierzy tureckich noc ta musiała poczynić prawdziwe spustoszenie. Wojska polsko-litewskie osaczały obóz turecki szerokim łukiem, którego skrzydła dochodziły do Dniestru. Na prawym skrzydle — w multańskim obozie — zajęły kolejno miejsca wydzielone oddziały jazdy straŜnika koronnego Stefana Bidzińskiego (3 pułki — Bidzińskiego, ZbroŜka i Skoraszewskiego)134. Dalej stanęła grupa hetmana wielkiego Jana Sobieskiego (3 pułki — wojewody niskiego Stanisława Jabłonowskiego, Jana Sobieskiego i Wacława. Leszczyńskiego, przy czym pułk Sobieskiego był duŜo większy od pozostałych). Przed nimi zajęły miejsce piechota i dragonia (15 regimentów) z 32-36 działami. Za ugrupowaniem Bidzińskiego stanęła jazda wołoska. W centrum dwie grupy: hetmana polnego Dymitra Wiśniowieckiego (2 pułki — króla i księcia Dymitra) oraz wojewody kijowskiego Andrzeja Potockiego135 (2 pułki — Andrzeja Potockiego i wojewody sieradzkiego Szczęsnego Potockiego). Z przodu, przed jazdą, zajęła stanowiska piechota (9 regimentów) z 8 działami. Na lewym skrzydle stanęły wojska litewskie pod komendą hetmana wielkiego 132 133 134 135

Relacja o działaniach wojennych..., op.cit., s. 298. Dup on t, op.cit., s. 101. Sylwetka Stefana Bidzińskiego [w] PSB, t. O, s. 20-21. Sylwetka Andrzeja Potockiego [w] PSB, t. XXVII, s. 773-777.

92 litewskiego Paca i hetmana polnego Michała Kazimierza Radziwiłła136 (szwagra Sobieskiego). Michał Radziwiłł stał najbliŜej Dniestru, prawie naprzeciwko chocimskiego zamku (stary zamek, wyposaŜony w jedną tylko armatę, nie był Ŝadnym zagroŜeniem dla wojsk Radziwiłła). Podobnie jak w wojsku koronnym z przodu stanęła piechota i artyleria (lŜejsze działa), a z tyłu jazda137. Zdecydowanie najsilniejsze było prawe skrzydło — stamtąd miał nastąpić decydujący atak. Hussein Pasza obsadził wały piechotą (złoŜoną głównie z janczarów) i zatoczył na nie działa. Jazda lenna i sipaho-wie ustawieni zostali w głębi obozu z zadaniem szarŜy na oddziały polskie, które zdołają wedrzeć się do obozu138. Bitwa pod Chocimiem doczekała się wielu materiałów ikonograficznych upamiętniających to wydarzenie, takich jak: ryciny, obrazy, miedzioryty. Mogą one być pewną pomocą, zarówno przy ustalaniu rozmieszczenia wojsk, jak i przebiegu bitwy. Wiele z nich jest dokładnych na tyle, Ŝe moŜna rozróŜnić poszczególne pułki i regimenty, miejsca rozkopania tureckiego wału itp. Te, które przedstawiają bitwę od strony południowej, sugerują udział w niej ich autorów, co budzi większe zaufanie. Jednak autor uwaŜa, Ŝe do wszystkich prac tego rodzaju naleŜy podchodzić ze szczególną ostroŜnością i nieufnością i stosować je raczej jako materiały posiłkowe do źródeł pisanych, a nie jako oddzielne źródła139. 136

Sylwetka Michała Kazimierza Radziwiłła [w] PSB, t. XXX, s. 292-299. T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, t. III, Kraków 1898, s. 403-404; Wagner, op.cit, s. 110. 138 J.Ch. Pasek, Pamiętniki, Warszawa 1989, s. 213. 139 Por. M. Gębarowicz, Nowe materiały do ikonografii wojennej króla Jana III Sobieskiego [w] Studia wilanowskie, t. III—IV, Warszawa 1978, s. 45-88; A. Czołowski. Ikonografia wojenna Jana III, Warszawa 1930. 137

93 Rozstrzygające starcie — 11 listopada 1673 r. Nastał ranek 11 listopada — dzień świętego Marcina. Sobieski obszedł pieszo stanowiska tureckie i dostrzegł, Ŝe, zgodnie z jego przewidywaniami, zmniejszyła się liczba piechurów przeciwnika na wałach. Być moŜe Turcy uwaŜali, Ŝe skoro nie doszło do ataku pod osłoną nocy, to w biały dzień wojsko polskie tym bardziej nie zdecyduje się na szturm. Zapewne takŜe spora część wojska nie wytrzymała zimna i zeszła z wałów do namiotów, Ŝeby ogrzać się i posilić. Hetman wielki postanowił to wykorzystać i niezwłocznie rozesłał rozkazy do ataku140. Pac usilnie nalegał, Ŝeby przed szturmem zwrócono mu wielkie działa (bo artyleria polska i litewska zostały połączone). Działa te jednak ugrzęzły w błocie i przed bitwą wojska litewskie ich nie otrzymał). Istnieje duŜe prawdopodobieństwo, Ŝe Sobieski, który planował przeprowadzenie głównego ataku prawym skrzydłem, chciał za wszelką cenę zatrzymać działa, Ŝeby bardziej wzmocnić to skrzydło i dlatego nie oddano dział, wymawiając się problemem z ich przetransportowaniem141. Jak się zdaje, biorąc pod uwagę znaczną odległość, Sobieski liczył się z późniejszym wejściem do walki skrzydła litewskiego, najdalszego od jego stanowisk. Z rozkazem dla Paca jechał generał adiutant Gałecki „gdy się juŜ bój zaczynał surowy". Sobieski chciał za tę cenę uzyskać zaskoczenie przeciwnika, wykorzystać chwilę, w której wały były wyraźnie słabiej obsadzone (być moŜe takŜe zadecydowała o tym niechęć Sobieskiego do Paca i odwieczna rywalizacja między tymi hetmanami). Czas pokazał, Ŝe opóźnienie, z jakim ruszyły do boju jednostki litewskie, wyszło na dobre całej armii142. 140

Dupont. op.cit., s. 101-102. Korzon, op.cit, t. HI, s. 408. 142 Konstanty Górski negatywnie nastawiony do Paca w swojej pracy zastanawia się nad tym, czy hetman litewski celowo nie wstrzymał ataku swoich wojsk, czekając na rozwój wydarzeń. G ó r s k i , op.cit., s. 56. 141

94 Atak na wały poprzedził silny piętnastominutowy ostrzał artyleryjski ze wszystkich dział143. Około godziny ósmej wojska koronne ruszyły do ataku. Najpierw piechota, dragonia oraz luźna czeladź na prawym skrzydle, gdzie hetman skupił najlepsze oddziały144. Hetman Sobieski dla przykładu osobiście poprowadził na wały swoich dragonów „sam z gołą szablą pieszo przed swoją partią idąc, krzyczał, aby dla miłości BoŜej, dla wiary i kościołów — dla Ojczyzny miłej, w Bogu mając nadzieję odwaŜnie następowali"145. „Podbiegli do niego oficerowie i zaklinali, by nie naraŜał swojej osoby przez wzgląd na wojska" — usłuchał ich: ,.na strzelenie z pistoletów od wałów [tj. na kilkadziesiąt metrów przed nim] wsiadł na konia; a w tym niesłychanie ochotnie i odwaŜnie skoczyły regimenty" na wały. WyŜsi oficerowie piechoty z oberszterami i generałami na czele prowadzili swe regimenty na wały nieprzyjaciela. Zrobił tak m.in. generał artylerii koronnej Marcin Kątski, powierzywszy dowództwo nad artylerią obersztlejtnantowi Szczuce. Szedł pieszo przed swym zgrupowaniem Stefan Stanisław Czarniecki, bratanek bohatera narodowego Stefana nie chciał okazać się gorszy od sławnego stryja146. Maszerowali dzielnie na czele swych regimentów i inni oficerowie: Korycki, śebrowski, Denhoff, Tetwin, Heydepol147. W czasie tego gwałtownego szturmu kilku oficerów, podoficerów i wielu Ŝołnierzy poległo lub zostało rannych. Mimo sporych strat zaskoczenie się powiodło. Zanim zaalarmowana turecka obsada szańców przybiegła z namiotów, Polacy juŜ na nie się wdarli148. Salvandy wspomina,

143

Górski powątpiewa w kanonadę przedbitewną. UwaŜa, ze ostrzał artyleryjski niepotrzebnie zmniejszyłby efekt zaskoczenia. Por. przypis dolny u Górskiego, op.cit., s. 57. 144 Awizy..., op.cit., s. 290; K o c h o w s k i , op.cit., s. 335. 145 D u p o n t , op.cit., s. 102. 146 Majewski, op.cit., s. 381-383; Salvandy. op.cit. s. 73. 147 Z a ł u s k i , op.cit., s. 499. 148 J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 415—416.

95 Ŝe nim jeszcze oddziały prowadzone do boju przez Sobieskiego wdarły się na wały, dostrzec moŜna było z innej strony, Ŝe powiewały juŜ na nich znaki polskie niesione przez oddział) Koryckiego, Denhoffa i Pietrzykowskiego. Potwierdza to Załuski, wymieniając Pietrzykowskiego jako tego, który pierwszy zdobył wał nieprzyjaciela149. Z tej relacji, jak i z kilku innych wyraźnie wynika, Ŝe udało się na prawym skrzydle opanować wały w co najmniej dwóch miejscach. W ciągu 10-15 minut „wystrzelawszy nieprzyjaciela, wały opanowali (...) i berdyszami tych, co nie uciekli, okrutnie siekli". Nastąpił teraz moment, w którym od szybkości i sprawności wojsk zaleŜało całe powodzenie bitwy. Piechurzy mieli za zadanie rozkopać wał, a uzyskaną stąd ziemią zasypać fosę, ułoŜyć pomosty z wykopanych słupów palisady i w ten sposób wymościć drogę dla jazdy do obozu przeciwnika. Była to bardzo cięŜka praca i wykonywana pod ciągłym ogniem tureckim. Część wojsk odpierała zaŜarte kontrataki przeciwnika. W starciu z jataganami zwarły się szable i berdysze. Współpraca wszystkich pieszych jednostek przebiegała wzorowo, jednak z powodu rozdziału zadań impet pierwszego ataku musiał z pewnością zmaleć. Nieprzyjaciel zdąŜył w tym czasie ochłonąć z zaskoczenia, uszykował swą jazdę i zgodnie z wcześniejszym załoŜeniem rzucił ją do szarŜy na polską piechotę. Ta, osłabiona wydzieleniem części ludzi do prac saperskich, związana - walką z janczarami, znalazła się w cięŜkiej sytuacji. Atak spahisów i innych konnych wojsk tureckich zebrał z pewnością krwawe Ŝniwo wśród polskich piechurów. Na szczęście pierwsza droga była juŜ na tyle gotowa, Ŝe oddziały jazdy polskiej mogły ruszyć do obozu, aby przyjść na odsiecz piechocie. Pierwsze przeszły chorągwie z pułku Leszczyńskiego wojewody podlaskiego, zaraz po

149

Z a ł u s k i , or.cit..s. 499.

96 nich wojewody ruskiego Jabłonowskiego. Pochylonymi kopiami uderzyła husaria w otomańską konnicę, odrzucając przeciwnika od wałów150. Turcy nie rezygnowali jednak, kolejne grupy spahisów i jazdy lennej ruszyły z kontruderzeniem. Jazda koronna Jabłonowskiego i Leszczyńskiego nie została wsparta na czas większymi siłami. Połamane kopie trzeba było zastąpić nową bronią, a wsparcie chorągwi pancernych nie przyszło w dostatecznej sile — nie pozwoliło na to zbyt wąskie przejście w wale. Kontratak turecki wyparł polską jazdę poza wały. Tutaj, na otwartym terenie, to jednak Turcy znaleźli się w mniejszości, a Polacy mieli dość miejsca do kontrataku i wpędzenia oddziałów tureckich z powrotem do obozu. Ruszyły do szarŜy kolejne pułki z prawego skrzydła (prawdopodobnie udało się rozkopać wał w skrajnym punkcie połoŜonym blisko Dniestru) — chorąŜego poznańskiego W.M. Skoraczewskiego oraz obu straŜników (koronnego — Stefana Bidzińskiego i wojskowego — Michała ZbroŜka) — i odrzuciły Turków do obozu131. Pułki straŜników koronnych opanowały teren obozu przylegającego do Dniestru wraz z baterią turecką, a następnie posuwały się wzdłuŜ stromego brzegu rzeki w kierunku mostu z zamiarem oskrzydlenia wroga152. Piechota na skrajnym prawym skrzydle, pod dowództwem rotmistrza Andrzeja Rzeczyckiego, błyskawicznie obróciła tureckie działa i rozpoczęła ostrzał w głąb tureckiego obozu. Turcy zdali sobie sprawę z zagroŜenia. Aby nie dopuścić do oskrzydlenia. jazda turecka w brawurowej szarŜy uderzyła w bok dywizji Bidzińskiego. To potęŜne kontruderzenie tureckie było tak gwałtowne, Ŝe pomieszane w walce oddziały polskie i tureckie spadły z impetem w dół z wysokiej „na 30 stóp”

150 151 152

A wizy..., op.cil., s. 290; Relacja o działaniach wojennych..., s. 298. Relacja o działaniach wojennych..., s. 298; Wagner, op.cit., s. 111. Dupont, op.cit., s. 102.

97 skały. Na dole powstało wielkie kłębowisko rannych i zabitych. Szczęście mieli ci, którzy przeŜyli upadek — jak Bidziński, który wprawdzie cięŜko się potłukł, ale przeŜył. Nie miał go Andrzej Rzeczycki, który podobnie jak wielu innych oficerów i towarzyszy upadek ze skały przypłacił Ŝyciem153. Nie wszystkie oddziały prawego skrzydła dały się zepchnąć ze skały, a w miejsce tych zepchniętych nadciągały przekopem kolejne. Trwała tam zaŜarta walka. Turkom nie udało się odrzucić Polaków od wałów i mimo zaciętego oporu wojsk tureckich, wsparta jazdą piechota polska posuwała się w kierunku centrum obozu. Gdy część polskich oddziałów pieszych wdarła się do obozu, Ŝołnierze, wbrew wszelkim zakazom, rzucili się do namiotów wroga w poszukiwaniu łupów i Ŝywności. RozprzęŜone, bezładne gromady stały się łatwym celem dla tureckich spahisów. Dostrzegł to Sobieski i stwierdził, Ŝe najwyŜszy czas na decydującą szarŜę prawego skrzydła. Kilkanaście chorągwi husarskich, 1200-1500 najlepszej polskiej jazdy, pod wodzą Stanisława Jabłonowskiego, z pochylonymi kopiami ruszyło do szaleńczej szarŜy na ratunek piechocie. Skutek ataku był piorunujący. Rozpędzone chorągwie zatrzymały dopiero tureckie namioty. Jabłonowski ostro zganił oficerów piechoty, Ŝe dopuścili do takiego zachowania swoich Ŝołnierzy, które zagraŜało powodzeniu całego ataku154. W ślad za chorągwiami husarskimi Jabłonowskiego wpadły do obozu chorągwie pancerne z potęŜnego pułku Sobieskiego. Wsparcie husarii pancernymi przesądziło o polskim zwycięstwie na prawym skrzydle. W plątaninie namiotów, sznurów

153

List nieznajomego pisarza, z obozu Husseina paszy U XI1673 [w] K l u c z y c k i , op.cit., t. I, cz. II, s. 1325; K o c h o w s k i , op.cit., s. 341; J. F. T u s z y ń s k i , op.cit., s. 54. 154 List nieznajomego pisarza, z obozu Husseina paszy 11 Xl 1673 [w] K l u c z y c k i , op.cit., t. I, cz. II, s. 1323; Wagner, op.cit., s. 111-112; K o c h o w s k i , op.cit., s. 340. 7 — Chocim 1673

98 i kołków rozgorzała walka jazdy, w której Polacy radzili sobie bardzo dobrze i wykazywali doskonałą orientację. Turcy cofali się ku mostowi — w nadziei na ocalenie. Zdecydowanie trudniej ustalić, jak wyglądała walka na lewym skrzydle. Na temat działań litewskich nie mamy zbyt wielu informacji. Informacja o szarŜy trzech chorągwi litewskich: oboźnego litewskiego Jerzego Karola Chodkiewicza, koniuszego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Franciszka Sapiehy i wojewody połockiego Kazimierza Sapiehy, sugeruje, Ŝe i tam piechota zdobyła wały i zdąŜyła rozkopać przejście dla jazdy. PoniewaŜ rozkazy do ataku zostały wojsku litewskiemu wydane ze sporym opóźnieniem, działania na lewym skrzydle z pewnością więc dopiero się rozpoczęły, gdy na prawym toczył się juŜ bój. Wiemy teŜ, Ŝe dywizja hetmana litewskiego Paca opanowała bramę zachodnią (bukowińską). Hetman przeszedł przez nią z jazdą i uderzył w bok przeciwnika walczącego z chorągwiami koronnymi. Przydała się wtedy bardzo broń długa, w którą hetman wielki litewski kazał wyposaŜyć całą swoją jazdę155. W centrum prawdopodobnie Polakom wówczas nie udało się w ogóle wedrzeć do obozu nieprzyjaciela. PoniewaŜ było to miejsce najlepiej umocnione i najlepiej obsadzone, piechota uszykowana przed pułkami jazdy Potockiego i Wiśniowieckiego miała wyjątkowo trudne zadanie. Jednak mimo nieudanych ataków wiązała ogniem przeciwnika, odwracając jego uwagę i nie pozwalając mu na skuteczne wsparcie swych oddziałów na głównych kierunkach uderzenia156. Udany atak na prawym skrzydle polskim zachwiał wiarę w skuteczną obronę. Turcy rozpoczęli odwrót w kierunku mostu na Dniestrze. Jednym z pierwszych, który podjął

155

Awizy..., op.cit., s. 290; Relacja o działaniach wojennych..., s. 298; Korzon, op.cit., s.

408. 156

Por. Relacja o działaniach wojennych..., s. 298.

99 taką decyzję, był Hussein Pasza. Decyzję mógł przyspieszyć atak grupy wojsk dowodzonych przez hetmana polnego litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła, która szturmując ze skrajnej lewej flanki, weszła do obozu tureckiego, zagraŜając nieprzyjacielowi odcięciem go od mostu, jedynej drogi odwrotu. Radziwiłł dawał przykład męstwa, zabijając własną ręką jakiegoś tureckiego baszę. Wojska tureckie, widząc zagroŜenie odcięcia od mostu, straciły zupełnie ducha i odwrót przemienił się w bezładną ucieczkę. Uciekające w wielkim ścisku i nieładzie wojska stały się łatwym celem. Dopadła je jazda litewska, rąbiąc od tyłu nieprzyjacielskie szeregi „(...) przypadli Turcy na most, na którym się zatamowali, a ich z tyłu rąbano. Legło gwałt trupa tureckiego nad mostem". Tylko niewielka liczba Turków mogła liczyć, Ŝe zdoła się uratować przez most na Dniestrze157. Kolejnym większym grupom uciekinierów udało się odrzucić pułk Radziwiłła z bezpośredniego sąsiedztwa mostu, ale nie na tyle, Ŝeby zlikwidować zagroŜenie odcięcia pierzchających wojsk od jedynej drogi ucieczki. Oddziały Radziwiłła zdobyły „znaczek" serdara wojsk tureckich158.

Nagle nastąpił niespodziewany, rozpaczliwy atak kilku tysięcy jazdy bośniackiej, dowodzonej przez bejlerbeja Bośni Sulejmana Paszę. Turcy, a raczej zislamizowani Słowianie, wypadli bramą południowo-zachodnią na drogę wiodącą do Jass. Trudno przypuszczać, aby Turcy mieli nadzieję, Ŝe tym atakiem odwrócą na swą korzyść przebieg bitwy. Wydaje się raczej, Ŝe Sulejman Pasza, widząc, Ŝe główne siły polskie, które weszły do obozu, przesunęły się juŜ bardziej na północ, a wobec ścisku uciekających w kierunku mostu, uznał, Ŝe jedyną szansą na ocalenie z pogromu jest przebicie się na trakt do Jass. Jazda

157 158

TamŜe; Salvandy, op.cit., s. 75. Relacja o działaniach wojennych.... s. 299.

100

bośniacka po wyjściu z obozu natknęła się jednak na stojące w gotowości bojowej odwodowe pułki Dymitra Wiśniowieckiego i Andrzeja Potockiego. Nastąpiło gwałtowne kontrnatarcie Polaków. Bośniacy zostali wepchnięci do fosy, gdzie zajęły się nimi piesze regimenty. Część przeciwników wpędzono przez bramę z powrotem do obozu. Te właśnie oddziały spowodował) wielkie zagroŜenie dla hetmana, gdyŜ dostały się na tyły zupełnie na to nieprzygotowanych oddziałów polskich, walczących w obozie. Świadomi bliskiego końca Bośniacy znaleźli się w odległości „pół strzelenia z pistoletu", a więc kilkunastu metrów, od hetmana wielkiego koronnego159! Wodza uratowała natychmiastowa interwencja czterech chorągwi husarskich, wpartych pancernymi A.L. Niezabitowskiego, które rozbiły do reszty grupę Sulej mana. Bośniacy zostali zepchnięci „do głębokiej i wąskiej między skałą przerwy, gdzie z końmi łby połamali" 160. Ostatnia droga ucieczki — most na Dniestrze — rozerwał się pod ogniem dział, cięŜarem i naporem uciekających, pogrąŜając w zimnych nurtach Dniestru setki jeźdźców i pieszych161. Część przeraŜonych próbowała się jeszcze ratować, skacząc z wysokiego brzegu do wezbranej po jesiennych deszczach rzeki. Wielu jednak nie zdołało jej przepłynąć: „Było tam co widzieć, jak ginęli z srogiej skały w Dniestr skacząc" — zapisał stolnik Ŝytomierski, Jan Tuszyński162. Jakaś grupa turecka, około 2 tys. Ŝołnierzy, próbowała się jeszcze przebijać przez bramę północną w pobliŜu

159

List nieznajomego pisarza, z obozu Husseina paszy 11 XI1673 [w] K l u c z y c k i , op.cit., t. I, cz. II, s. 1323; Kochowski, op.cit., s. 341: Salvandy, op.cit., s. 74, Relacja o działaniach wojennych..., s. 298. 160 List nieznajomego pisarza, z obozu Husseina paszy 11 Xl 1673 [w] K l u c z y c k i , op.cit., t. I, cz. II, s. 1323; Z a ł u s k i , op.cit., s. 552-553. 161 Jemiołowski. op.cit., s. 416. 162 Pamiętnik Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego [w]. J Dwa pamiętniki z XVII wieku, Wrocław-Kraków 195, s. 54.

101 cerkwi. Rozbiły ją oddziały litewskie (prawdopodobnie hetmana Paca, które opanowały tę bramę)163. Zanim most na Dniestrze się rozerwał, uszło przez niego kilka tysięcy Turków. W pogoń za nimi ruszyły polskie chorągwie wołoskie pod wodzą Miączyńskiego i Ruszczyca, wsparte przez lekką jazdę wołoską i multań-ską. Wojska te, przeprawiwszy się wpław przez rzekę, rozpoczęły krwawe Ŝniwo. Pościg prowadzono aŜ pod same mury kamienieckiej twierdzy. Cała droga od Zwańca do Kamieńca zasłana była tureckimi trupami. Halil Pasza udzielił schronienia w swojej twierdzy tylko Husseinowi i jego najbliŜszemu otoczeniu. Dla ocalałych z pogromu wojsk bramy zostały zamknięte (z obawy, Ŝe nie wystarczy Ŝywności dla tak licznego wojska). Część tych zrozpaczonych i rozbitych oddziałów „chłopi i oprysz-kowie, zebrawszy się około Chreptyjowa, na głowę znieśli",64. Bitwa była wygrana. *

*

*

Straty Turków były ogromne. „Janczarzy, których było 8 tysięcy, są prawie wszyscy wycięci" — donosił w swej relacji rezydent cesarski w Warszawie, J. Stoma. — „Dwadzieścia kilka dział, wiele sztandarów i chorągwi, w sumie cały obóz ze wszystkim", dostały się w ręce zwycięzców165. Zginęło równieŜ 8 tys. wyborowych spahisów. Zginęli na polu bitwy bejlerbej Rumelii Seidogli Pasza, pasza Bośni Sulejman, zginął zagardŜy pasza dowódca janczarów

163

Awizy..., op.cit., s. 290.; K o c h o w s k i , op.cit., s. 341. List Przyborowskiego, 15 XI 1673 [w] Klu c z y c ki, op.cit., t. I, cz. O, s. 1326; Instrukcja na konwokację, w obozie pod Kakaczanami. 27X11673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XI, s. 292; Salvandy, op.cit., s. 75. 165 Relacja o działaniach wojennych..., s. 298-299. 164

102

i ałaj-bej — dowódca sipahów prawego skrzydła, oraz wielu innych wyŜszych oficerów i dostojników tureckich166. Około 3 tys. jeńców dostało się do niewoli, w tym kilku znamienitszych, jak bej kiostendylski, aga zielonej chorągwi, bośniacki miralem (pierwszy szambelan). „Cała dolina zapełniona była rannymi i zbiegami, którym rzezią zmęczeni zwycięscy Ŝycie darowali" — pisze o skutkach bitwy Salvandy167. Z pogromu uratowało się około 5 tys. spahisów, którzy dotarli do mostu jeszcze przed jego zawaleniem, a takŜe kilka tysięcy „pośledniejszego ludu"168. Sam Hussein Pasza ocalał. Zwycięstwo nie przyszło jednak łatwo: „Z naszego wojska, jako w tak cięŜkim czasie, niemało dobrych junaków zginęło — pisał po bitwie hetman Sobieski. — Kopii większa skruszona połowa (...) bo tak męŜnych ludzi, jako to było tureckie wojsko, wiem, ze wieki nigdy nie miały i juŜ będąc w taborze, po dwa razy byliśmy bliscy przegranej, ale rezolucja ekstraordynaryjna i sprawa dobra, osobliwie husarskich chorągwi, wytrzymała i zwycięŜyła. (...) Pomimo to zginął nieprzyjaciel we dwóch godzinach. Starszyzna prawie wszystka zginęła, trzech paszów juŜ na placu znaleziono, drudzy Ŝywcem wzięci169. W zdobycznym obozie wzięło wojsko polskie łup wielki: „Namiotów, koni tureckich, wielbłądów, mułów, sreber, złota co niemiara wpadło w łup wojska naszego i piechota, której wielkie męstwo i wielką kaŜdy musi przyznać rezolucję, przez kilka dni, nie mając co w gębę włoŜyć, teraz sobie w nieprzyjacielskim odpoczywa obozie, pcze-

166

List nieznajomego pisarza, z obozu Husseina paszy U Xl1673 [w] Kluczycki, op.cit., t.1, cz. II, s. 1324.

167 168

Sa1vandy, op.cit, s. 75. Informacje jakoby tylko 1500 Tuków ocalało w tej bitwie są z całą pewnością nieprawdziwe. Por. S.A.

Kopiłow, Połsko-turecka wijna1672-1676 r. w ukraińskich istorićnich worach pierszoj trjetini XVIII st. [w] Wojny polsko-tureckie w XVII w., Przemyśl 2000, & 65. 169

Sobieski do podkanclerzego, z namiotu Husseina paszy 11 XI1673 [w] Kluczycki, op.ciL, 11, cz. H, s.

1321-1322.

103

szłych fetując głodów i niewczasów" . Ciekawą anegdotę o tragicznym skutku zdobyczy tureckiej opowiada w swoim pamiętniku Pasek: „(...) jeden syn osobliwie ucieszył ojca zdobyczą. A był to ten syn jego rotmistrzem dymowskim, miał wielbłądów kilka zdobycznych. PrzejeŜdŜając pod dom, chciał się teŜ ojcu pokazać na powitaniu tureckim strojem: ustroił się w ubiór wszystek turecki i zawój, wsiadł na wielbłąda; kazawszy czeladzi zatrzymać się na wsi, pojechał przodem do dwora. Ojciec staruszek idzie przez podwórze z laską do jakiegoś gospodarstwa, a owo straszydło wjeŜdŜa we wrota. Starzec okrutnie uciekać począł, Ŝegnając się. Syn, widząc, Ŝe się ojciec zaląkł, pobieŜy teŜ za nim wołając: «Stój dobrodzieju: ja to, syn twój!». Ojciec tym bardziej w nogi. Potem rozchorował się z przelęknienia i niezadługo potem umarł"171. Straty Polaków ocenione przez Jemiołowskiego w pamiętniku na 200 zabitych, to liczba zdecydowanie zaniŜona. Majewski, cytując Morsztyna, oblicza, Ŝe było 500 poległych, Wagner takŜe uwaŜa, Ŝe Polacy stracili około 500 zabitych i 1000-1500 rannych. Wimmer ocenia straty wyŜej — na 1200-1500 zabitych172. Zginęła duŜa liczba oficerów (Rzeczycki, Pisarski, RoŜniatowski, Słomianowski, śelęcki, Kotowski, Maj, Białobrzeski, Modrzejowski, Motowidło, Strzałkowski, Stawiński, Załęcki, Jarocki, Stemsel, Nowowiejski), a wielu teŜ zostało cięŜko rannych (Bidziński, F. Sapieha, Zamojski, Lipnicki, śebrowski)173.

170

TamŜe. J.Ch. Pasek, op.cit., s. 213. 172 J e m i o ł o wski, op.cit., s. 417; Majewski, op.cit., s. 384: Wagner, op.cit., s. 113, W i mmer, op.cit., s. 185. 173 Nazwiska zabitych i rannych podaję za Z. M o r s z t y n e m, Sławna Victorya nad Turkami od Woysk Koronnych, Wielkiego Xięstwa Litews kiego, pod Chocimiem otrzymana w dzień Świętego Marcina 1673, 1674; [Wiadomości z Warszawy], Varsovie le 25 Novembre 1673 [w] The National Archives, State Papers Foreign, Newsletters, SP 101/43; Załuski, op.cit., s. 501; K o c h o w s k i , op.cit., s. 347-348. 171

104 Tryumfujący Sobieski rozkazał pokropić wodą święconą namiot Husseina Paszy oraz odprawić w nim mszę i Te Deum. Z tego takŜe namiotu hetman wielki pisał relację o przebiegu bitwy. Zieloną chorągiew proroka, pięknie zdobioną z fanatycznym napisem: „Daje moc najwyŜszy u Boga prorok nasz Mahomet ścinać Giaurów i zabijać". postanowił przesłać do Rzymu174. Fort na drugim brzegu Dniestru jeszcze tego samego dnia zdobył regiment Tetwina. Zamek chocimski nie chciał się poddać, ale gdy 13 listopada podciągnięto pod niego działa, poddał się wraz z ocalałymi niedobitkami z bitwy, którzy znaleźli schronienie w jego murach. „Zgoła wielka, którą sam Pan Bóg dał w wojsku wszystkim, odwaga była. We dwóch godzinach wielce bogaty obóz cale opanowali i most abo fort, abo zamek nad Dniestrem od Kamieńca. W zamku samym kilkadziesiąt jeszcze zawartych, posłano

do nich, Ŝeby się poddali, jeŜeli nie chcą, juŜ działa idą do nich...". Jeńców z chocimskiego zamku Sobieski rozkazał odprowadzić do Zwańca175. W zamku chocimskim podobno jedynym godnym uwagi łupem była Ŝywność — jęczmień zgromadzony w trzech jamach. Sprzeczna informację podał Sanderson, który pisze, Ŝe znaleziono tam wielki skarb i wiele innych dóbr176. Na koniec warto przytoczyć opis zachowania Ŝołnierzy po zakończeniu bitwy: „Znalazł jeden dragan w brzuchu turkowym 30 czerwonych złotych" od razu czeladź i pie-

174

Korzon, op.cit., s. 457^159. Kopia listu pisanego ze Lwowa, 24 XI 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XI, s. 291; J e m i o ł o w s k i, op.cit.. s. 417: K o c h o w s k i. op.cit., s. 344-345; T u s z y ń s k i , op.cit., s. 54; List nieznajomego pisarza, z obozu Husseina paszy 11 XI1673 [w] K1 u c z y c k i, op.cit., t. I, cz. II. s. 1324. 176 Sanderson do Wiliamsona, Gdańsk 29 XII 1673 [w] The National Archives, State Papers Foreign, Poland and Saxony. SP 88/13. 175

105 chota innym zabitym Turkom zaczęła rozpruwać brzuchy w poszukiwaniu kosztowności — nie było Ŝadnych hamulców w poszukiwaniu zdobyczy177. Niemal cały następny dzień zwycięskie wojsko musiało przeznaczyć na grabienie trupów własnych i nieprzyjacielskich Ŝołnierzy178. OCENA BITWY — PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Kunszt i talent wojenny Sobieskiego naleŜy ocenić bardzo wysoko. Zgodnie ze staropolską sztuką wojenną dąŜył on do wygrania wojny przez wyeliminowanie sił Ŝywych wroga. Silnymi podjazdami zabezpieczył zagroŜoną lewą flankę armii (w trakcie marszu pod Chocim). Marszem przez Bukowinę zaskoczył zupełnie Turków i dostał się miedzy dwie armie, nie dopuszczając do ich połączenia. Wybrał za cel głównego ataku najliczniejsze ugrupowanie wroga, dąŜył do zadania decydującego ciosu. Zadanie miał jednak niesłychanie trudne. Warto przypomnieć, Ŝe w miejscu, w którym okopali się Turcy, 52 lata wcześniej wojska polskie broniły się przez sześć tygodni przed dwukrotnie liczniejszym przeciwnikiem. Wtedy Turcy, nie mogąc przełamać polskiej obrony, musieli się wycofać. Sobieski potrafił znakomicie poradzić sobie w tej sytuacji. Po przeprowadzeniu rekonesansu 10 listopada dobrze ocenił siły wrogiej armii, zauwaŜył teŜ słabsze punkty obozu tureckiego. Wykorzystanie fortelu polegającego na wystawieniu mało odpornych na chłód Ŝołnierzy tureckich na zimną listopadową noc (silny mroźny wiatr i opady śniegu), połączone z atakiem w odpowiednim momencie (gdy część Turków

177

List Przyborowskiego, 15 Xl 1673 [w] Kluczycki op.cit., t. I, cz. II, s. 1326; Druga relacja z obozu pod Chocimiem, 15 Xl 1673 [w] G r a b o w s k i , op.cit., t. I, s. 203. 178 S a 1 v a n d y, op.cit., s. 76.

106 zeszła z posterunków ogrzać się i posilić) stało się podstawą sukcesu. W ciągu niecałych dwóch dni mocno ufortyfikowany i dobrze zaopatrzony obóz wroga został zdobyty. Bitwa pod Chocimiem była prawdziwym majstersztykiem geniuszu wojennego hetmana Sobieskiego, a chocimska kampania przykładem wzorowo przeprowadzonej operacji po liniach wewnętrznych wroga. NaleŜy takŜe podkreślić talent dyplomatyczny hetmana — potrafił skłonić nieprzychylnie nastawionego Paca i wielu innych nieŜyczliwych oficerów do wydatnego udziału w bitwie. Tadeusz Korzon pisał o Janie Sobieskim: „Ten hetman koronny umiał prowadzić do sławy i starych, i młodych wojowników, nie zraŜając się opieszałością, bezładem i niesfornością narodową. Umiał jednoczyć i skupiać rozprzęŜone popędy i wytwarzać z nich siłę czynu zbiorowego, przez szczęśliwe łączenie energii Ŝołnierskiej z bezinteresownością, delikatnością i wyrozumiałością wolnego obywatela Rzplitej. Lecz ileŜ przytem trzeba było cierpliwości!", i dalej: „Było to największą zaletą i zasługą Sobieskiego, Ŝe w liczne, ale nie sprzęgle hufce Rzeczypospolitej róŜnych zaciągów — kwarciane, wojewódzkie, pańskie; polskie, cudzoziemskie, kozackie, litewskie — tchnął jedną duszę. Promieniejąca z jego piersi miłość ojczyzny stapiała wszelkie stronnicze zawiści i nienawisci . Na uwagę zasługuje teŜ znakomite współdziałanie wszystkich rodzajów wojsk polsko-litewskich. Dzięki świetnej współpracy całe zasoby ludzkie, jakimi dysponował hetman wielki koronny (łącznie z obozowymi ciurami) zostały poŜytecznie wykorzystane. Wszystko to złoŜyło się na wielki sukces polskiego oręŜa. Otomańska Porta nie była wcale, jak się okazało, niezwycięŜona.

179

Korzon, Dola i niedola.... t. III. s. 374 i 393.

107 Na wyróŜnienie zasługuje nie tylko Sobieski, ale cała kadra dowódcza, łącznie z niechętnym Sobieskiemu Pacem. Szczególne uznanie naleŜy się najbardziej widocznej w tej bitwie postaci — wojewodzie ruskiemu Stanisławowi Jabłonowskiemu. Był prawdziwym przykładem dzielności, dokonywał decydujących szarŜ, ryzykując Ŝycie, rzucał się na najbardziej zagroŜone odcinki. Wespazjan Kochowski napisał o nim ,Jemu się palma zwycięstwa naleŜy, bo jak naczelny wódz dzielnie nacierał na nieprzyjaciela, on męŜnie wspierając go, z usarzami uderzywszy na wroga, przez dwie godziny ani kroku nie cofając, wytrzymał natarczywość janczarów gradem kul sypiących na nie-złamane szeregi jego, a gdzie on postał, tam Turcy natychmiast chwiać się poczęli"180. „A na wojnie świszczą kule, lud się wali jako snopy, a najdzielniej biją króle, a najgęściej giną chłopy", pisała wybitna poetka polska Maria Konopnicka. Rzeczywiście, chwałą w bitw ach okrywają się dowódcy, a krew przelewają prości Ŝołnierze. Tym razem jednak Rzeczpospolita nie zapomniała o prostym Ŝołnierzu i postanowiła wynagrodzić jego trudy, uchwalając donatywę chocimską — nagrodę w postaci jednomiesięcznego Ŝołdu dla wszystkich wojsk walczących pod Chocimiem. Rodzaj wojsk

Donatywa chocimską

husaria

17 zł

chorągwie kozackie i pancerne

14 zł

arkebuzeria chorągwie lekkie

13 zł 9,5 zł

piechota typu niemieckiego piechota typu polsko-węgierskiego dragonia

10 zł 9,5 zł 12 zł

180

K o c h o w s k i . op.cit., s. 348-349.

108 To właśnie dzięki uchwaleniu tej nagrody powstał pełny spis jednostek, które walczyły pod Chocimiem: Wojsko koronne Rzeczpospolitej 10 listopada 1673 r. na podstawie donatywy chocimskiej.

Lp.

Koni

Chorągwie husarskie 1. 2.

3.

4. 5.

6. 7.

8. 9. 10. 11. 12.

Króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, pod dowództwem Stefana Czarnieckiego pisarza polnego koronnego Jana Sobieskiego, marszałka wielkiego koronnego i hetmana wielkiego koronnego, pod dowództwem Aleksandra Polanowskiego, chorąŜego sanockiego Dymitra Wiśniowieckiego, wojewody bełskiego, hetmana polnego koronnego, pod dowództwem Gabriela Silnickiego Aleksandra Lubomirskiego, wojewody krakowskiego, pod dowództwem Władysława Wilczkowskiego Szczęsnego Potockiego, wojewody sieradzkiego, pod dowództwem Remigiana Strzałkowskiego, sta rosty lityńskiego Andrzeja Potockiego, wojewody kijowskiego, pod dowództwem Gurowskiego Stanisława Jabłonowskiego, wojewody ruskiego, pod dowództwem Zbigniewa Bliskowskiego, pod stolego lubelskiego Aleksandra Ludwika Niezabitowskiego, kasztelana bełskiego, pod dowództwem Borzęckiego Mikołaja Sieniawskiego, chorąŜego koronnego Wacława Leszczyńskiego, krajczego koronnego, pod dowództwem Michała Rzewuskiego ks. Ostrogskiego Druga ks. Ostrogskiego

135

174

190 131

127

133 144 118 140 149 129 100

109 Lp.

1. 2. 3.

Lp.

Arkebuzeria Jana Kosa, starosty ostrołęckiego, miecznika ziem pruskich Radziwiłła, księcia kleckiego, stolnika WXL Mikołaja Sieniawskiego, chorąŜego koronnego

Chorągwie kozackie

Kon i 150 92 100

Kon i Króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, pod 184 1. dowództwem starosty horodelskiego Michała Ko zubskiego 2. Druga króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, pod 98 dowództwem Pruszkowskiego 3. Jana Sobieskiego, marszałka wielkiego koronnego i 200 hetmana wielkiego koronnego, pod dowództwem por. Wronowskiego 4. Dymitra Wiśniowieckiego, wojewody bełskiego, 196 hetmana polnego koronnego, pod dowództwem chorąŜego łomŜyńskiego Zbierzchowskiego 5. Aleksandra Lubomirskiego, wojewody krakowskiego, 148 pod dowództwem Stefana Garbowskiego 6. Szczęsnego Potockiego, wojewody sieradzkiego, 120 pod dowództwem por. Paprockiego 7. Andrzeja Potockiego, wojewody kijowskiego, pod 110 dowództwem por. Bogusza 8. Stanisława Potockiego, starosty kołomyjskiego, pod 94 dowództwem Kossakowskiego 9. Jana Opalińskiego, wojewody kaliskiego 97 10. Michała Czartoryskiego, wojewody wołyńskiego, pod 100 dowództwem Krasnowskiego 11. Samuela PraŜmowskiego, wojewody płockiego, 94 dowództwem Okunia 12. Jana Potockiego, wojewody bracławskiego, pod 120 dowództwem Jerzego Stetkiewicza

110

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29

30.

Stanisława Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, pod dowództwem por. Jarosza Lipińskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego, kasztelana poznańskiego, pod dowództwem por. Aleksandra Gałeckiego Melchiora Grudzińskiego, kasztelana brzesko-kujawskiego Aleksandra Cetnera, kasztelana halickiego Mariusza Stanisława Jaskólskiego, kasztelana sanockiego Gabriela Silnickiego, kasztelana czernichowskiego, pod dowództwem Michała Wasilkowskiego Karola ŁuŜeckiego, kasztelana podlaskiego, pod dowództwem por. Jakuba Rozwadowskiego Konstantego Piaseczyńskiego, kasztelana brześciańskiego Jana Klemensa Branickiego, marszałka nadwornego koronnego Jana Dobrogosta Krasińskiego, referendarza koronnego, pod dowództwem por. Zberkowskiego Mikołaja Sieniawskiego, chorąŜego koronnego Jana Wielopolskiego, stolnika koronnego, pod dowództwem por. Modrzewskiego Stefana Bidzińskiego, straŜnika koronnego, pod dowództwem por. Łazińskiego Samuela Leszczyńskiego, oboźnego koronnego Jana Opalińskiego, cześnika koronnego Jana Andrzeja Morsztyna, podskarbiego wielkiego koronnego Wojciecha PraŜmowskiego, chorąŜego nadwornego koronnego, pod dowództwem por. Aleksandra Tarnowskiego Konstantego Wiśniowieckiego, wojewody bracławskiego

98 119 100 100 100 120 100 94 99 100 149 122 132 117 76 112 96

98

111 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53.

Jana Gałezowskiego, starosty wąwolnickiego Hieronima Lubomirskiego, kawalera maltańskiego Jana Karola Czartoryskiego, podkomorzego krakowskiego Piotra Opalińskiego, podkomorzego poznańskiego Hieronima Lanckrońskiego, podkomorzego podolskiego Jana Aleksandra Myszkowskiego, podkomorzego bełskiego Wacława Zaleskiego, chorąŜego łęczyckiego Jerzego Wielhorskiego, podkomorzego włodzimierskiego Aleksandra Konstantego Woronicza, podkomorzego kijowskiego, pod dowództwem Hieronima Siemaszki Stanisława Koniecpolskiego, starosty dolińskiego Aleksandra Lubomirskiego, starosty sądeckiego Jana Karola Daniłowicza, starosty parczewskiego Samuela Lipskiego, stolnika kijowskiego Mikołaja Daniłowicza, starosty czerwonogrodzkiego Hrehorego Ulanickiego, starosty nosowskiego Mikołaja Sapiehy, starosty owruckiego Ludwika Ciswickiego, starosty stawiszyńskiego Jana Lipskiego, starosty czchowskiego Stefana Zahorowskiego, starosty włodzimierskiego Mikołaja Potockiego, generalnego starosty ziem podolskich Kazimierza Humieckiego, cześnika podolskiego, pod dowództwem por. Nieborskiego Dominika Potockiego, starosty chmielnickiego, pod dowództwem por. Golijowskiego Franciszka Ludwika Rzewuskiego, stolnika liwskiego

120 149 82 100 100 98 100 100 100 120 102 100 93 98 79 98 94 100 100 92 100 81 88

112

54. 55. 56.

57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.

64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73.

Krzysztofa Chodorowskiego, podkomorzego lwowskiego, pod dowództwem por. Więckowskiego Władysława Skoraszewskiego, chorąŜego poznańskiego, pod dowództwem por. Jana Ulatowskiego Franciszka Dzieduszyckiego, starosty Ŝydaczewskiego, pod dowództwem por. Cebrowskiego Jana Wojakowskiego, chorąŜego nowogrodzkiego, pod dowództwem por. Chłopickiego Jana Piaseczyńskiego, starosty nowogrodzkiego Stanisława WęŜyka, starosty sieradzkiego Jakuba Rokitnickiego, starosty dobrzyńskiego Kazimierza Domaszewskiego, starosty łukowskiego Władysława Morsztyna, starosty kowalskiego, pod dowództwem por. Bogusława Łepkowskiego Karola Romanowskiego, chorąŜego chełmskiego, pod dowództwem namiestnika Marcina Dobrzańskiego Jana Michała Myśliszewskiego, chorąŜego czernichowskiego Andrzeja Modrzewskiego, podczaszego sieradzkiego, pod dowództwem Sękowskiego Franciszka Kobyłeckiego, podczaszego mielnickiego Aleksandra Chodorowskiego, stolnika lwowskiego, pod dowództwem por. Dobrosołowskiego Stanisława Druszkiewicza, stolnika parnawskiego Marcjana Ścibora Chełmskiego, podstolego sandomierskiego Marcina Zamoyskiego, starosty płoskirowskiego i podstolego lwowskiego Marcina Bogusza, podstolego nowogrodzkiego Stanisława Taszyckiego, miecznika owruckiego Łukasza Franciszka Dziewanowskiego, pisarza ziemskiego podolskiego

100 119 96

93 100 74 100 70 92 100

99 100 96 89 98 118 99 100 95 69

113

74. 75. 76. 77. 78. 79. 80.

81 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98.

Piotra Bielowskiego, skarbnika podolskiego, pod dowództwem por. Płotnickiego Adama Radalińskiego, łowczego łukowskiego Remigiana Strzałkowskiego, łowczego lwowskiego, starosty lityńskiego Andrzeja RóŜniatowskiego, wojskiego Winnickiego Stanisław a Gródeckiego, wojskiego latyczowskiego Michała ZbroŜka, straŜnika wojskowego Tomasza Karczewskiego, oboźnego wojskowego, chorąŜego sanockiego, pod dowództwem por. Romana Lirkiewicza Stanisław a Cetnera, miecznika lwowskiego Kazimierza Minora, cześnika ciechanowskiego, pod dowództwem por. Dobrosołowskiego Kazimierza Lipczyńskiego, łowczego przemyskiego Mikołaja Tarły, kasztelanica przemyskiego, pod dowództwem por. Grocholskiego Kazimierza Grudzińskiego, wojewodzica rawskiego Teodora Tyszkiewicza, wojewodzica czernichows kiego Mikołaja Firleja, starościca lubelskiego Stanisław a Ossolińskiego, starościca knyszyńskiego Stefana Zamoyskiego Michała Rylskiego, cześnika sanockiego Achacego Pisarskiego, starosty wolbromskiego Stanisław a Sariusza Łazińskiego Stanisław a Oleśnickiego, podkomorzyca sandomie rskiego Franciszka śychlińskiego, pod dowództwem por. Jarnowskiego Marcina Cieńskiego, chorąŜego sieradzkiego Marcina Ubysza Mikołaja Madalińskiego Jana Piwa

80 90 100 80 100 118 118

87 100 100 99 94 85 97 100 96 77 100 100 119 87 100 100 83 98

114 99. Jana Strzemeckiego 100. Jerzego Ruszczyca 101. Stanisława Podczaskiego, stolnika czernichowskiego, pod dowództwem por. Śliwińskiego 102. Hieronima Bronikowskiego, starościca soleckiego 103. Aleksandra Gomolińskiego, miecznika krakows kiego 104. Jana Malskiego cześnika czernichowskiego, pod dowództwem Mękarskiego 105. Stanisława Tuszyńskiego, pod dowództwem namiestnika Pawła Brzuskiewicza 106. Andrzeja Zaleskiego 107. Bogusława Potockiego, podkomorzyca halickiego, pod dowództwem Golejowskiego 108. Jana Rzeczyckiego, starosty rzeczyckiego, pod dowództwem por. Tatomira 109. Jakuba Rościszewskiego, stolnika bracławskiego 110. Krzysztofa Koryckiego, podkomorzego chełmińs kiego

100 84 69

Lp.

Koni

1. 2. 3. 4. 5.

Chorągwie wołoskie

Konstantego, hospodara multańskiego Apostoła Duraka Andrzeja Potockiego, wojewody kijowskiego Mikołaja Sieniawskiego, chorąŜego koronnego Dymitra Wiśniowieckiego, hetmana polnego koronnego, pod dowództwem Stadnickiego 6. Druga Dymitra Wiśniowieckiego, hetmana polnego koronnego, pod dowództwem Daniela Zarudnego 7. Jerzego Zarudnego 8. Pawła Drozdowskiego 9. Atanazego Miączyńskiego 10. Marcina Orzechowskiego

73 75 70 98 89 98 92

79 80

88 100 80 77 80 100 80 80 150 80

115 11. Gabriela Temruka Czerkasa 12. Stanisława Miączyńskiego 13. Stefana Bidzińskiego, straŜnika koronnego, pod dowództwem Bruskiego 14. Felicjana Białogłowskiego 15. Jana Sobieskiego, marszałka i hetmana wielkiego koronnego, pod dowództwem Frąckiewicza 16. Jerzego SkarŜyńskiego (tzw. chorągiew bośniacka) 17 Szczęsnego Potockiego, wojewody sieradzkiego 18. Stefana Nickiego 19. Jana Potockiego, wojewody bracławskiego, pod dowództwem JeŜowskiego Lp.

Regimenty piechoty typu niemieckiego 1. Gwardii królewskiej Michała Korybuta Wiśniowieckiego, pod dowództwem gen.-mjr. Ernesta Denhoffa, łowczego WXL 2. Marcina Kazimierza Kątskiego, generała artylerii, pod dowództwem ppłk. Wilhelma Finka 3. Gen.-mjr. Krzysztofa Koryckiego, podkomorzego chełmińskiego 4. Gen.-mir. Józefa Łączyńskiego, starosty buskiego 5. Stanisława Jabłonowskiego, wojewody ruskiego 6. Płk. Jana Tedtwina, podkomorzego derptskiego 7. Andrzeja Potockiego, wojewody kijowskiego, pod dowództwem ppłk. Jerzego Taube 8. Jana Dobrogosta Krasińskiego, referendarza koronnego, pod dowództwem płk. Jerzego Bokuma 9. Gen.-mjr. Michała śebrowskiego 10. Jana Karola Daniłowicza, starosty parczewskiego, pod dowództwem ppłk. Folkmana 11. Michała Radziwiłła, podkanclerzego i hetmana polnego WXL, pod dowództwem ppłk. Ochappa

80 77 80 80 80 67 80 80 80

Porcji

541

460 497 426 424 300 429 266 574 227 280

116 12. Konstantego Wiśniowieckiego, wojewody bracławskiego, pod dowództwem ppłk. Włostowskiego 13 Stanisława Morsztyna, chorąŜego Zatorskiego 14. płk. Jana Zygmunta Loebla, pod dowództwem płk. Ottona Ernesta Rappa 15. Gen.-mjr. Eliasza Łąckiego, chorąŜego ziem pru skich 16. Władysława Dónhoffa, podkomorzego pomorskie go, pod dowództwem ppłk. Korffa 17. Mikołaja Sieniawskiego, chorąŜego koronnego, pod dowództwem ppłk. Heydwela 18. Aleksandra Brzezińskiego 19. Gwardii królewskiej Michała Korybuta Wiśniowieckiego, pod dowództwem ks. Stanisława Ra dziwiłła kleckiego 20. Jana Ignacego Bąkowskiego, wojewody pomorskiego i starosty skarszewskiego, pod dowództwem ppłk. Przeorskiego 21. Płk. Jana Linkhauza 22. Franciszka Jordana, starosty dobczyckiego 23. Freikompania Wiktoryna Bykowskiego, czesnika wyszogrodzkiego Lp.

Chorągwie piechoty polsko-węgierskiej

1.

Jana Sobieskiego, marszałka i hetmana wielkiego koronnego, pod dowództwem Siekierzyńskiego Dymitra Wiśniowieckiego, woj. bełskiego, hetmana polnego koronnego, pod dowództwem Łabedzkiego Piesza semenów Jana Sobieskiego, marszałka i hetmana wielkiego koronnego, pod dowództwem Siekierzyńskiego „Serdyńska" płk. Jana Motowidły

2. 3.

4.

300

454 550 257 355 388 96 390

254

202 251 67

Porcji

100 100 100

100

117 Lp.

Regimenty dragonii

1.

Jana Sobieskiego, marszałka i hetmana wielkiego koronnego, pod dowództwem Franciszka Gałeckiego, starosty bydgoskiego Dymitra Wiśniowieckiego, wojewody bełskiego, hetmana polnego koronnego, pod dowództwem płk. Zamoyskiego Stefana Czarnieckiego, pisarza polnego koronnego, starosty kaniowskiego, pod dowództwem ppłk. Hermana Szwarca Płk. Ludwika de Maligny, hr. d,Arquien Jana śelęckiego, łowczego koronnego, pod dowództwem ppłk. Flanca Stanisława Koniecpolskiego, starosty dolińskiego, oboźnego koronnego Stefana Bidzińskiego, straŜnika koronnego, kasztelana sandomierskiego Płk. Jana Dennemarka Płk. Jana Przebendowskiego Jana Lipskiego, starosty czchowskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego, kasztelana poznańskiego. pod dowództwem mjr. Mateusza de Rossy Hieronima Lubomirskiego, kawalera maltańskiego Marcina Kazimierza Borowskiego, podkoniuszego koronnego Jerzego Wielhorskiego, podkomorzego włodzimierskiego Szczęsnego Potockiego, wojewody sieradzkiego Pakosława Kazimierza Lanckrońskiego, podstolego krakowskiego Ludwika Szczawińskiego, wojewody inowrocławskiego, pod dowództwem mjr. Brinka Chorągiew Władysława Reja, wojewody lubelskiego Chorągiew Jana Linkhauza (przy regimencie pieszym tegoŜ)

2.

3.

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15 16. 17. 18. 19.

Koni i Porcji

569

500

500

400 334 280 441 498 400 399 180 195 372 180 174 180 80 60 86

118 W sumie:

Liczba jednostek

Nazwa jednostki

Koni i porcji

Husaria Arkabuzeria Chorągwie kozackie Chorągwie wołoskie Piechota niemiecka Piechota polsko-węgierska Dragonia

12 3 110 19 23 4 19

1670 342 11105 1619 7988 500 5828

Razem

190

29052

*

*

*

Gorzej niŜ miernie naleŜy ocenić dowództwo tureckie: Hussein Pasza, zajmując silne, ufortyfikowane pozycje i mając przewagę liczebną, wypoczętych i dobrze odŜywionych ludzi, nie umiał obronić się przed armią Sobieskiego. Wydaje się, Ŝe głównym błędem serdara było wybranie na obronę starego obozu polskiego. Obóz ten pizystosowany był do znacznie liczniejszego wojska. Zdawał sobie zresztą z tego sprawę wódz turecki. Być moŜe Hussein liczył, Ŝe Kapłan Pasza zdąŜy z odsieczą i dodatkowe 4 tys. wojska pozwob' szczelniej obsadzić wały? Rozległość okopów nie gwarantowała skutecznej obrony, tym bardziej Ŝe wódz turecki obsadził je tylko piechotą181. Podczas bitwy Hussein Pasza liczył na to, Ŝe jazda polska nie zdoła tak szybko rozwinąć szyku z powodu wąskich rozkopów i bram i uszykowani w głębi obozu spahisi gwałtownymi uderzeniami rozbijać będą kolejne, dostające się do obozu, grupy jazdy polskiej182. Na 181 182

Collectanea..., s. 98. K o c h o w s k i, op.cit., s. 339.

119 szczęście wzorowa współpraca wszystkich jednostek wojsk polskolitewskich i ich niesłychanie szybkie i sprawne działanie spowodowały niemoŜność realizacji tureckiego planu obrony. Wydaje się, Ŝe znacznie lepiej zrobiłby Hussein Pasza, gdyby załoŜył obóz pod Kamieńcem, a nie pod Chocimiem. Obóz załoŜony pod osłoną silnego garnizonu i kamienieckich dział byłby znacznie trudniejszy do zdobycia. Kapłan Pasza nie umiał się zdecydować, czy stać pod Cecora, czy ruszyć pod Chocim. Nie doprowadzając do połączenia dwóch armii tureckich, walnie przyczynił się do klęski Husseina Paszy. Komendant Kamieńca Halil Pasza, dysponując około 8 tys. dobrego Ŝołnierza, nie uczynił nic, Ŝeby wesprzeć Husseina pod Chocimiem. Nie pomógł nawet oddziałom tureckim, które, ocalałe z pogromu, drugim brzegiem Dniestru pierzchały przed pościgiem lekkiej jazdy polskiej i mołdawskiej183.

183

K o ł o d z i e j c z y k , op.cit., s. 162-166.

Rozdział 3 KAMPANIA 1673 R. — PO CHOCIMIU

SYTUACJA PO CHOCIMSKIEJ BITWIE

W Rzeczpospolitej Licząc się z ofensywą Porty na wiosnę 1674 r., Sobieski pragnął mądrze wyzyskać odniesiony sukces taktyczny. Rozbicie głównych sił wroga oraz przejście na stronę polską obu hospodarów: mołdawskiego (Stefana Petryczajki) i multańskiego (Grzegorza Ghiki) pozwalało z optymizmem patrzeć na dalszy przebieg kampanii, której celem miało być zajęcie obu hospodarstw i oparcie się na Dunaju. Pozwoliłoby to rozłoŜyć wojsko na zimowe leŜa na Wołoszczyźnie, odciąŜając tym samym zrujnowane wschodnie ziemie Rzeczpospolitej. Tym manewrem zostałby takŜe odizolowany Kamieniec Podolski, który moŜna by głodem zmusić do poddania się. I wreszcie na wiosnę z dala od granic polskich z odświeŜonymi siłami i z hos-podarskimi posiłkami łatwiej i skuteczniej moŜna by było stawić czoło nieuniknionemu kontratakowi tureckiemu. Niestety, nadchodzące wydarzenia nie pozwolił na realizację tych planów1. 1

J. W o l i ń s k i , Po Chocimie 1673-1674 [w] Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983, s. 60-61; M. J e m i o ł o w s k i . Pamiętnik dzieje Polski zawierający, Warszawa 2000, s. 418.

121 W Turcji Na wiadomość o przebiegu bitwy pod Chocimiem dowódca drugiego korpusu tureckiego, bejlerbej alepski Kapłan Pasza, który z około 4 tys. Ŝołnierzy stał na cecorskiej równinie w oszańcowanym taborze, słał posła za posłem do Isakczy, do sułtana Mehmeda IV i wielkiego wezyra Ahmeda Köprülego z błaganiem o posiłki, gdyŜ bał się, Ŝe równieŜ nie uniknie pogromu. Padyszach wręczał juŜ wezyrowi miecz i buńczuk oraz powierzał chorągiew proroka z rozkazem marszu na Cecorę, kiedy nadeszła nowina o klęsce i marszu licznych wojsk polskich. Z powodu szczupłości sił, głębokiej demoralizacji wojska, upadku ducha wojennego i buntu janczarów, sułtan, zamiast planowanego pochodu za Dunaj, musiał opuścić swą rezydencję w Isakczy i przenieść się daleko za Dunaj, do Prawady. Wielki wezyr załoŜył swą kwaterę w Babadagu. Jak szczupłe były siły tureckie, najlepiej świadczy fakt, Ŝe do straŜy na brzegu Dunaju i obrony przepraw powołano miejscową ludność. Zaledwie tysiąc jazdy udało się wielkiemu wezyrowi posłać na pomoc Kapłanowi Paszy2. W Kamieńcu załoga Halila Paszy, przeraŜona pogromem chocimskiej armii, nie wychylała się poza mury miasta i nie podejmowała Ŝadnych działań zaczepnych. DZIAŁANIA WOJSK POLSKICH PO BITWIE

Hetman Sobieski, mimo późnej jesiennej pory, postanowił bezzwłocznie pomaszerować w głąb Wołoszczyzny. Niestety, nie wszyscy wodzowie popierali te działania. Hetman wielki litewski Michał Pac wykorzystał niezadowolenie swych oddziałów z powodu krzywdzącego rzekomo podziału łupów i pod pozorem niedostatku 2

Collectanea z dziejopisów tureckich rz

eczy do historyi polskiey słuŜących (...) zebrane przez J.J.S. Sękowskiego, t. II, Warszawa 1825. s. 100; Woliński, op.cit., s. 62.

122

Ŝywności, skierował je z powrotem do domu . Hetman polny litewski, Michał Kazimierz Radziwiłł, pozostał przy boku Sobieskiego ze swą partią, liczącą 1,5-2 tys. ludzi, ale zastęp ten nie mógł zrównowaŜyć ubytku sił z Wielkiego Księstwa Litewskiego, liczących około 8 tys. ludzi (około 1/4 wszystkich sił Rzeczpospolitej)4. Sobieski nie rezygnował i bez taborów, samym tylko komunikiem, wyruszył w kierunku Cecory5. JuŜ od pierwszego dnia marszu, gdy tylko armia ruszyła na południe, mniej karne wojewódzkie wyprawy dymowe poczęły uchodzić do domów, pociągając za sobą równieŜ inne wojska. Rozpoczęła się wielka dezercja6. ,.Jest jeszcze wielu grzecznych, którzy gotowi czynić z ochota, co kaŜą. ale więcej takich, którzy juŜ bardzo tęsknią. Prawda, Ŝe się zimno i głód bardzo przykrzy, z czego niemało szkody w koniach, w ludziach, chorób i śmierci; aleśmy juŜ poczęli w poŜywniejszy kraj wchodzić. Nie wiem, co ta nieszczęśliwa Rzeczpospolita dalej pocznie, jeŜeli zimie nie zwali wojny strasznej z siebie; a mogłoby to być, gdybyśmy byli z Wołoch nieprzyjaciela wygnawszy, potem mu na wiosnę na Dunaju przeprawy bronili. W takiej naszej niesforze wielka łaska BoŜa, Ŝe ordy nie masz, bo

3

A.D. S k o r o b o h a t y , Diariusz, opr. T. Wasilewski, Warszawa 2000, s. 121; Z. Wójcik, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983, s. 214. 4 W o l i ń s k i , op.cit., s. 62; A. C o d e 11 o, Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r. [w] Studia i Materiały do dziejów nowoŜytnych, pod red. K. Matwijowskiego i S. OchmannStaniszewskiej, Prace Historyczne, t. XIII, Wrocław 1995, s. 142. 5 F. D u p o n t, Pamiętniki [w] Pamiętniki do czasów króla Jana 111. Kraków 1883, s. 109; SA. K o p i ł o w, Polsko-turecka wijna 1672-1676 r. w ukraińskich istorićnich tworach pierszoj trjetini XVIII st. [w] Wojny polsko-tureckie w XVII w., Przemyśl 2000, s. 65. 6 Sobieski do Czartoryskiego, nad Prutem, przy Dawidowym grodzie24 Xl 1673 [w] A. G r a b o w s k i , Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, t. II, Kraków 1845, s. 355-356; Z obozu pod Batuszany w Wołoszech, 27 XI1673 [w] tamŜe. s. 284.

123 by ci, co bez wstydu z wojska uchodzą, jak czeczotki na lepie, w ich więzach zostawali"7. Nie pomogły surowe rozkazy, niewiele skutkowały kary stosowane wobec złapanych uciekinierów. Chęć zabezpieczenia zdobyczy, dotkliwy głód, przenikliwy mróz, niezapłacony Ŝołd były wystarczającymi powodami do ucieczki. Zbiegostwo zarówno towarzystwa, jak i czeladzi przybierało niebywałe rozmiary — uciekano ze straŜy i podjazdów, tłumami, wykradając konie, których i tak był w armii niedostatek po bitwie8. O tym jak wiele stracono koni, niech świadczy fakt, Ŝe aŜ sześć regimentów dragońskich zamieniono na regimenty piesze9. Sobieski, mimo tych wszystkich trudności, wytrwale parł naprzód, by za wszelką cenę dopaść grupę Kapłana Paszy, a zwycięŜywszy ją, zapewnić sobie spokojne leŜa zimowe na Wołoszczyźnie. Na wiadomość o tym Kapłan Pasza, nawet chroniony fortyfikacjami, nie zaryzykował bitwy i ze swym czterotysięcznym wojskiem pospiesznie wycofał się do Dunaju10. W nocy z 18 na 19 listopada hospodar multański Ghika, rozczarowany rozprzęŜeniem w polskim wojsku, uszedł do Turków, próbując wkupić się z powrotem w łaski sułtana. Ucieczkę usprawiedliwiał tym, Ŝe w rękach tureckich znajdowała się jego Ŝona i dzieci". Sobieski ciągle nie dawał za wygraną, mimo Ŝe juŜ wojska „trzy części uciekło (...) inne

7

TamŜe. W o l i ń s k i , op.cit., s. 64. 9 Były to regimenty: Jana Lipskiego, Jana Przebendowskiego, Hieronima Lubomirskiego, Marcina Kazimierza Borowskiego, Szczęsnego Potockiego i Pakosława Kazimierza Lanckrońskigo. Por. J.Wimmer, Materiały do zagadnienia, organizacji i liczebności armii koronnej w latach 16731679 [w] „SMHW", t. VII, cz. 2, s. 434-437. 10 J.K. K i n d s b e r g , Ruschick an der Donen, 15 Xl 1673 [w] „SMHW", t. VII, cz.2, s, 348; Collectanea ..., s. 100. 11 Z obozu pod Batuszany w Wołoszech, 27 Xl 1673 [w] G r a b o w s k i, op.cit., t. II, s. 284. 8

124 wojsko, po części od koni dla nie wczasów odpadłszy zwozowane", wciąŜ posuwał swe topniejące siły w kierunku Cecory. Dopiero gdy 21 listopada pod Dawidowem przybył do hetmana goniec z wiadomością o śmierci króla Michała i kiedy nawet starszyzna bez skrupułów zaczęła coraz tłumniej uciekać do kraju, Sobieski zrozumiał, Ŝe kontynuowanie marszu z całą armią nie ma juŜ sensu. I chociaŜ zgłodniała, wyczerpana armia, przekroczywszy Prut, weszła w „poŜywniejszy kraj", ta kolejna niekorzystna sytuacja zmusiła hetmana do skorygowania swych wojennych planów12. Mimo iŜ ciągle maszerował z całym wojskiem, które mu pozostało, w kierunku Jass i Cecory, myślał juŜ nad odpowiednim podziałem sił, aby osiągnąć dwa wyznaczone sobie cele: 1. opanowanie i ugruntowanie pozycji w Mołdawii. która miała być punktem wyjścia przyszłej ofensywy; 2. odzyskanie Kamieńca i Baru przed oczekiwanym wznowieniem działań wojennych. Oba zadania ściśle się ze sobą wiązały. Posiadanie Mołdawii odcinało Kamieniec Podolski od wszelkich posiłków i dostaw Ŝywności, a zdobycie tej warowni wydatnie wzmocniłoby pozycję polską na terenie obu hospodarstw. Mimo Ŝe główne cele na zimę były dwa, hetman zdecydował się podzielić wojsko na trzy części: — jedną część postanowił pozostawić na miejscu przy hospodarze mołdawskim, zaopatrzywszy przy tym odpowiednią załogą najwaŜniejsze twierdze, przede wszystkim Chocim, Suczawę i Neamt; — drugą część przeznaczał na blokadę Kamieńca, — trzecią wreszcie zamierzał rozłoŜyć na pograniczu Pokucia i Podola jako uzupełnienie blokady od tej strony i łącznik z oddziałami okupującymi Mołdawię13. 12

Z obozu 20 XI 1673 [w] F. K l u c z y c k i , Pism, do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. I, cz. 2, Kraków 1881, s. 1342. 13 Sobieski do prymasa Czartoryskiego, z obozu pod Czerniechowcami, 1 XII 1673 [w] Grabowski, op.cit.. t. II. s. 357.

125 Nie wszystko jeszcze było stracone. 25 listopada przybyło do wielkiego hetmana poselstwo bojarów multańskich z prośbą o przywrócenie na tron zamiast zbiegłego Ghiki dawnego hospodara Konstantego Bassaraby14. Stefan Petryczajko pozostawał wiernie przy hetmańskim boku z nadzieją, Ŝe juŜ niedługo wojska polskie ruszą do stolicy mołdawskiej i całe jego hospodarstwo zostanie odbite z rąk tureckich. Rozpoczynając realizację tych planów, Sobieski rozkazał wojewodzie bracławskiemu Janowi Potockiemu zawrócić z trzytysięcznym korpusem, aby niezwłocznie rozpocząć blokadę Kamieńca15. Po następnych dwóch dniach, 27 listopada, we wsi Kakaczany, dwie mile przed Batuszanami, odbyło się koło wojskowe, na którym Sobieski podziękował wojsku za udział w kampanii. Na kole powołano komisarzy do wyznaczenia postoju poszczególnym oddziałom, następnie zaś dokonano wyboru posłów wojskowych na konwokację16 Zredagowana przez Sobieskiego, a zaaprobowana przez zgromadzone rycerstwo obszerna instrukcja dla posłów formułowała, obok Ŝądań dotyczących wojska, wiele postulatów w aktualnych kwestiach politycznych, domagając się przede wszystkim przyspieszenia elekcji ze względu na nieuchronny najazd turecki oraz precyzując szczegółowo warunki, jakim winien odpowiadać przyszły monarcha17. Zatrzymawszy się jeszcze przez kilka dni w obozie, Sobieski ustalił ostatecznie szczegóły zimowego planu:

14

Turcy niewiernego Ghike odwołali do Konstantynopola, a na jego miejsce został powołany Jerzy Duca. 13 Z obozu pod Batuszany w Wołoszech, 27 XI1673 [w] G r a b o w s k i , op.cit., t. II, s. 283285; W o l i ń s k i , op.cit., s. 64. 16 TamŜe, s. 67. 17 Kopia listu z obozu spod Kakaczany, 27 Xl 1673 [w] K l u c z y c k i , op.cit., t. II. cz. 2, s. 1345; Z obozu pod Batuszany w Wołoszech, 27 XI 1673 [w] G r a b o w s k i , op.cit., t. II, s. 283285; Instrukcja na konwokację, w obozie pod Kakaczanami, 27 XI 1673 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XI, s. 293.

126

— Obsadził wojskiem główne fortece mołdawskie. — Na południowym krańcu w Neamcie stanął jako załoga jeden regiment pieszy; Suczawę zajął regiment pieszy wojewody chełmińskiego, Jana Gnińskiego, pod dowództwem podpułkownika Teodora Franka; zamek w Chocimiu zajął podpułkownik M. Ochapp z regimentu pieszego hetmana polnego litewskiego M. K. Radziwiłła, dysponując trzema regimentami piechoty wraz z kilkoma chorągwiami petyhor-skimi, dragonia litewską i artylerią. — Powierzył naczelne dowództwo w Mołdawii chorąŜemu koronnemu Mikołajowi Sieniawskiemu, który, dowodząc 6-8 tys. ludzi — głównie pancernych z dragonią i nieco artylerii, miał za zadanie zająć Jassy, opanować kraj aŜ do Dunaju, a następnie spróbować zająć Wołoszczyznę, wykorzystując przychylność tamtejszej ludności. — Do blokady Kamieńca wysłał oddziały pod komendą wojewody Potockiego. Szczegółowo obmyślona dyslokacja tych wojsk miała spowodować otoczenie Kamieńca gęstym łańcuchem placówek piechoty i jazdy, odcinając twierdzy wszelkie moŜliwości komunikacyjne i aprowizacyjne; wszystko po to, by liczną załogę, wśród której niebawem musiał zapanować niedostatek Ŝywności, skłonić tym sposobem do kapitulacji. — W MiędzyboŜu został osadzony podczaszy sieradzki Andrzej Modrzejewski, który otrzymał tysiąc ludzi i rozkaz pilnowania Baru. Miał zapobiegać łupieŜczym wypadom TatarówLipków na tyły oddziałów blokujących Kamieniec, a przy nadarzającej się okazji pokusić się nawet o zdobycie zamku barskiego. — W Łabuniu i okolicy miały stanąć wszystkie chorągwie husarskie i kilka regimentów pieszych (łącznie ponad tysiąc ludzi) pod rozkazami Hieronima Lubomirskiego, kawalera maltańskiego. Wojska te miały zabezpieczać przed niespodziewanymi wypadami tatarskimi i kozackimi.

127 Dowództwo naczelne nad całą armią zatrzymywał w swych rękach sam Sobieski. Na kwaterę zimową wyznaczył sobie Kałusz, leŜący w prawie równej odległości „12 mil" od obu teatrów operacyjnych: podolskiego i mołdawskiego18. Hetman, rozkazując, aby Ŝołnierze „do Polski nie chodzili", zwłaszcza ci, którzy mieli wyznaczone stanowiska na Podolu i Pokuciu, 30 listopada opuścił obóz i przez Czemiowce oraz Stanisławów podąŜył do Kałusza. Stamtąd po kilkudniowym pobycie ruszył do Lwowa, dokąd pilnie wzywała go wciąŜ nieuregulowana i niecierpiąca zwłoki sprawa wypłaty wojsku koronnemu zaległego Ŝołduł9. DZIAŁANIA W MOŁDAWII

Grupa Sieniawskiego Wydawać się mogło, Ŝe oręŜ polski będzie niebawem święcił na terenie mołdawsko-wołoskim dalsze sukcesy. Pozostawiony przy hospodarze Stefanie Petryczajce chorąŜy koronny Mikołaj Sieniawski, po rozejściu się sił polskich, ruszył z Kakaczan do odległych o 2 mile Batuszan. Wielkie mrozy, na które polskie wojsko nie było przygotowane, unieruchomiły je w Batuszanach na dwa tygodnie. Dzięki obozowej czeladzi, która dokopała się do ukrytych głęboko w ziemi zapasów Ŝywności i zboŜa, wielki głód nękający Ŝołnierzy został chwilowo zaŜegnany20. Przeciągający się postój wojsk polskich w Batuszanach zaniepokoił hospodara Petryczajkę, który niebawem zjawił się w obozie polskim, aby nakłonić Sieniawskiego do pochodu na Jassy. Domagał się on zajęcia stolicy kraju

18 19 20

Z Lwowa, 1 XII 1673 [w] G r a b o w s k i, op.cit., s. 285; W o l i ń s k i , op.cit., s. 68-69. T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, t. III, Kraków 1898, s. 428-429. W o l i ń s k i , op.cit., s. 75.

128 i odepchnięcia wojsk Kapłana Paszy za Dunaj, aby ostatecznie połoŜyć kres panowaniu tureckiemu w Mołdawii i przywrócić hospodara, a tym samym przypieczętować związek z Rzeczpospolitą. ChorąŜy koronny zwinął obóz, odesłał tabory do Suczawy i tylko z jazdą. 13 grudnia bez oporu zajął Jassy, „pustą, nikczemną mieścinę, lubo dla długich ulic dość wielką machinę"21. Miasto stołeczne Mołdawii liczyło około 8 tys. ludzi. Było skromne i ubogie, nie miało nawet murów obronnych, poniewaŜ Turcy zabronili ich wznieść22. Oddanie stolicy mołdawskiej bez próby oporu świadczyło dobitnie o ciągłym jeszcze braku gotowości Porty Otomańskiej do zbrojnych wystąpień. Kapłan Pasza nawet za szańcami w Cecorze nie zaryzykował starcia. Wyrzucił do Prutu 300 wozów ze zboŜem i nocą, po spaleniu obozu i wszystkich rzeczy, które mogłyby utrudniać odwrót. opuścił Cecorę. Ścigany przez silny oddział pułkownika Ruszczyca spiesznie cofał się w stronę Dunaju. Pod Galaczem przekroczył rzekę po moście zbudowanym na czółnach poprzedniego roku wielkim nakładem czasu i pieniędzy. Most miał słuŜyć wojskom tureckim do marszu w przeciwnym kierunku. Zniszczywszy ów most, by odciąć się od dalszego pościgu Ruszczyca, wódz turecki pomaszerował do Isakczy. Tam połączył się z oddziałami wielkiego wezyra i juŜ razem z nim podąŜył do Baby, aby rozłoŜyć tam wojska na leŜa zimowe23. Odwrót ostatnich wojsk tureckich z Mołdawii oddawał bezspornie tę krainę w ręce Petryczajki i pod całkowite wpływy Polski. Sieniawski, zadowolony z siebie, uwaŜając, Ŝe najpilniejsze zadanie wypełnił, przerwał działania wojenne, a wojsko zgromadził dla bezpieczeństwa w Jas-

21 22 23

S. Ś 1 i z i e ń. Haracz krwią turecką Turkom wypłacony, Wilno 1674. s. 83-88. Korzon, op.cit., s. 461. W o l i ń s k i , op.cit., s. 76.

129 sach. śołnierze zdemoralizowani bezczynnością, trzymani przez chorąŜego niezbyt silną ręką dopuszczali się wielkiej samowoli zwłaszcza przy pobieraniu Ŝywności i furaŜu dla koni. Nie zjednywali sobie takim postępowaniem miejscowej ludności, chociaŜ powinni pozyskać jej przychylność w obliczu dalszej wojny z Turcją. Doprowadziło to wkrótce do tego, Ŝe Polacy stali się bardziej znienawidzeni aniŜeli Turcy. Miały miejsce zbrojne starcia pomiędzy wojskiem a rozjątrzoną ludnością, chwytającą za broń w obronie resztek mienia; mnoŜyły się przypadki napadów na transporty, przepadały drobniejsze podjazdy, ginęły mniejsze komendy, nie dochodzili kurierzy i gońcy. Represje, jakie w odwecie spadały na całe okolice, czyniły myśl współdziałania z Rzeczpospolitą coraz mniej popularną i fatalnie utrudniały w kraju sytuację hospodara, zmuszonego nieraz do czynnego poskramiania gwałtownych akcji własnych poddanych przeciw niesfornym chorągwiom polskiego protektora. Wszystko to podkopywało pozycję Rzeczpospolitej w Mołdawii i ograniczało moŜliwość przeciągnięcia na swą stronę drugiego hospodarstwa — wołoskiego. O tym, Ŝe mimo ucieczki Ghiki, taka moŜliwość istniała, dowiedział się Sieniawski od przybyłego przed BoŜym Narodzeniem poselstwa multańskie. Posłańcy bojarscy oświadczyli, Ŝe są skłonni przyjąć na tron hospodarski Konstantego Bassarabę, wyznaczonego na tę godność przez hetmana Sobieskiego po ucieczce Ghki. W zamian za posiłki polskie przeciw narzucanemu przez Turków Duce zgłaszali teŜ posłowie wołoscy gotowość złoŜenia hołdu i obiecywali obfite dostawy Ŝywności24. Ruszenie siedzącego bezczynnie wojska dawałoby szansę załagodzenia napiętych stosunków z ludnością mołdawską. Łatwość zajęcia Mołdawii sugerowała, Ŝe nowe zadanie

24

TamŜe, s. 77.

130

równieŜ nie powinno być trudne. MoŜliwość odniesienia nowego sukcesu polityczno-wojskowego niewątpliwie uśmiechała się Sieniawskiemu. Wkrótce jednak zaszły nowe okoliczności, które nie pozwoliły chorąŜemu koronnemu na realizację wołoskich planów25. Kontratak turecki Klęska chocimska i odwrót reszty wojsk tureckich z Mołdawii zmobilizowały Porte do wytęŜenia wysiłków. Załamanie i przeraŜenie powoli mijało. Kiedy wojska polskie bezczynnie siedziały w stolicy mołdawskiej. Turcy gorączkowo gromadzili świeŜe siły. Pod usilnym naciskiem sułtana chan oddał do dyspozycji tureckiej 7 tys. wojsk ordy pod dowództwem sułtana gałgi26. Wielki wezyr przyłączył do ordy 2 tys. tureckich sipahów z Kiurd Husseinem Paszą i polecił im w początkach stycznia 1674 r. gwałtownym atakiem opanować mołdawską stolicę i nawiązać łączność z Kamieńcem27. Kamieniec był dla Turków niezwykle waŜny. Dawał im większą kontrolę nad Kozakami, zmuszał do większego posłuszeństwa Mołdawię, pozwalał na kontrolę nad przechodzącym koło Chocimia szlakiem wołoskim i biegnącym przez Podole szlakiem kuczmańskim, wiązał teŜ mocniej z polityką turecką chanat krymski28. Przodem, na rozpoznanie stanowisk polskich, został wyprawiony pod wodzą HadŜy Gireja silny podjazd, złoŜony z 1,5 tys. ordy, 500 Turków i 500 wiernych padyszachowi Mołdawian. Podjazd ów doszedł niepostrzeŜenie prawie pod same Jassy, gdzie zaskoczył krąŜący po okolicy oddział 400 jeźdźców polskich i pognał ich aŜ

25

TamŜe. Ze Lwowa, 29 XII 1673 [w] W o l i ń s k i , Materiały wojny polsko-tureckiej 1672-1676 [w] „SMHW", t. XI, cz. 2. s. 300. 27 Collectanea..., s. 102; Korzon, op.cit., s. 461. 28 D. K o ł o d z i e j c z y k , Ejalet kamieniecki. Warszawa 1994, s. 55. 26

do

dziejów

131 do obozowisk, ustępując dopiero w walce z zaalarmowanymi i wyprowadzonymi na plac boju głównymi siłami Sieniawskiego29. Odwrót Sieniawskiego z Mołdawii Niespodziewany atak tatarsko-turecki wyrwał ze snu zimowego wojska chorąŜego koronnego. Sieniawski nie spodziewał się obecności większych sił nieprzyjacielskich z tej strony Dunaju, postanowił więc posunąć się ku rzece, by zorientować się w nowej sytuacji i zwalczać ewentualne nowe wypady nieprzyjacielskie30. W mroźny czwartkowy dzień 11 stycznia 1674 r., po bez mała miesięcznym pobycie w stolicy Mołdawii, wojska polskie opuściły Jassy i uszedłszy koło 2 mil, dotarły nad Prut. W trakcie tego marszu ludność miejscowa traktowała wojska polskie jak intruzów. Sieniawski nie tylko nie miał moŜliwości zdobycia informacji o nieprzyjacielu, ale często musiał dawać odpór zbrojnym wystąpieniom przeciw maszerującym chorągwiom31. W nocy z 12 na 13 stycznia Sieniawski wysłał podjazd złoŜony z 16 chorągwi pod dowództwem porucznika Paprockiego. Porucznik miał rozkaz kierować się ku Budziskom, na Łopuszę, gdzie jakoby skupiły się znaczniejsze oddziały wołoskie32. Pozostałe swe siły skoncentrował we wsi Steneleszte. Tutaj takŜe miał wrócić podjazd po wypełnieniu zleconego mu zadania33. Paprocki, przekroczywszy po załamującym się lodzie Prut, zdobył wkrótce , języka", od którego dowiedział się, iŜ w pobliŜu stacjonuje 29

W o l i ń s k i , op.cit., s. 78; Korzon twierdzi, Ŝe te wojska były duŜo większe i liczyły 2 tys. Turków i 20 rys. Tatarów: por. Korzon, op.cit., s. 461. 30 W o l i ń s k i , op.cit., s. 78. 31 Ś1 i z i e ń, op.cit., s. 75, 84, 89; W o 1 i ń s k i, op.cit., s. 79. 32 Ś l i z i e ń , op.cit., s. 101-102. 33 W o l i ń s k i , op.cit., s. 79.

132 sułtan gałga z całą swoją ordą. Powiadomiony o tym chorąŜy koronny nie uwierzył w te informacje, poniewaŜ nie odwołał rozkazu dla Paprockiego. Porucznik, idąc więc naprzód, zajął wprawdzie Łopuszę i zdobył jeńców, ale wołoskie oddziały zdołały umknąć przed przednią straŜą polską, która, nie czekając na nadejście reszty chorągwi, uderzyła na miasteczko34. Tymczasem sułtan gałga z ordą i Turkami istotnie znajdował się w pobliŜu i korzystając z osłabienia korpusu chorąŜego koronnego o wysłany podjazd, w niedzielę, 14 stycznia, uderzył całym impetem jazdy na zupełnie nieprzygotowane do bitwy chorągwie polskie. Zanim stanęły one w naleŜytym porządku, Tatarzy schwytali wielu jeńców35. Wprawdzie Woliński pisze, Ŝe Sieniawski zdołał jeszcze opanować sytuację i odparł atak, a kontratakując, zepchnął Tatarów do Prutu, zadając im dotkliwe straty i biorąc wielu jeńców. Wydaje się jednak, Ŝe bliŜsze są informacje z Roczników Raszydefendiego, w których jest mowa, Ŝe gałga spotkał kilka tysięcy niewiernych wysłanych na splądrowanie okolic Dunaju i pobił ich na głowę36. Trudno bowiem tylko upadkiem ducha na wieść, iŜ sułtan gałga idzie w przedniej straŜy wielkiej armii turecko-tatarskiej oraz Ŝe z Kamieńca wyszedł Hussein Pasza na czele kilku tysięcy niedobitków chocimskich i kieruje się ku Dunajowi, tłumaczyć zupełną dezorientację w polskich oddziałach i bezładny, pospieszny odwrót na Suczawę i Chocim. Sieniawski nie czekał nawet na powrót własnego podjazdu, co było czynem wręcz karygodnym37. Niespodziewany odwrót wojsk Sieniawskiego i krąŜące opowieści,

34

TamŜe. TamŜe, s. 79-80; 36 Collectanea..., s. 102. 37 Ze Lwowa, 25 XII s. 300. 35

1673

[w]

Materiały...

[w]

„SMHW",

t.

XI.

cz.

2,

133 w których niespełna trzytysięczny oddział wroga urósł do 40 tys. Tatarów i 20 tys. Turków, zasiał niepotrzebny ferment i niepokój w Rzeczpospolitej38. Z wojskami polskimi uchodził do Polski Stefan Petryczajko z garstką wiernych sobie Ŝołnierzy. Wojska tatarskotureckie bez Ŝadnego oporu zajęły mołdawską stolicę39. Paprocki nie zastawszy w punkcie wojska polskiego, na własną rękę, na Sniatyń-Studzienicę-Chocim, uchodził ze swymi oddziałami przed gwałtownym pościgiem tatarskim i dopiero w Studzienicy oparł się na zbawczej linii blokady Kamieńca40. W Dunajowcach i Studzienicy, z powodu wieści przyniesionych przez Paprockiego, powstał wielki niepokój. ZaŜegnał go dopiero Kijaszko, który poszedł do Mołdawii na podjazd, zatoczył wielkie koło i nie znalazłszy nigdzie śladu ordy, wrócił do Studzienicy41. ^

^

^^

Po zajęciu Jass oraz i odwrocie wojsk polskich za Dniestr, nowy duch wstąpił w dowództwo tureckie. 24 lutego 1674 r. w rezydencji padyszacha wywieszono buńczuk jako hasło gotowania się do wojny42. Kilka tysięcy regularnych wojsk Kapłana Paszy ruszyło w kierunku Mołdawii. Koło fortuny obróciło się o 180 stopni. Kapłan Pasza, który jeszcze niedawno uciekał przed armią polską z Mołdawii, znowu przekroczył Dunaj i, bez walki, odbierał utracone w grudniu ziemie. Na krześle hospodarskim, po

38

Uniwersał Sobieskiego do województwa ruskiego, w zamku stryjskim 22 11674 [w] Kliczycki, op.cit., s. 1404. 39 Collectanea..., s. 103; Korzon, op.cit., s. 463. 40 Ś1 i z i e ń, op.cit., s. 91-102 ; J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 418; Korzon, op.cit., s. 462. 41 Z listu pewnego spod Kamieńca 22 11674 [w] K1 u c z y c k i, op.cit., s. 1406. 42 Collectanea,.., s. 103.

134

wypartym w granice Rzeczpospolitej Stefanie Petryczajce. zasiadł nowy władca — Dymitr Kantakuzen43. Do sułtańskiego obozu ściągały kolejne wojska z zamiarem pomszczenia na niewiernych chocimskiej klęski. 10 kwietnia popis przed sułtanem odprawiły świeŜo przybyłe do obozu ody janczarów. Nadciągnęły teŜ wkrótce wojska róŜnych prowincjonalnych lenników — bejlerbeja siwaskiego, bejlerbeja Sylistrii, paszy Damaszku, paszy Egiptu. Turcy ze zdwojoną energią gotowali się do wzięcia rewanŜu na krnąbrnym Lehistanie44. Działalność podjęta na terytorium mołdawskim przez dowództwo tureckie zmierzała do całkowitego opanowania tego kraju oraz do nawiązania przerwanej na tak długi okres łączności z warownią kamieniecką45. *

*

*

Zapowiedź najazdu turecko-tatarskiego, jaki miał nieuchronnie nastąpić po gwałtownym odwrocie w drugiej połowie stycznia wojsk Sieniawskiego z Mołdawii, spowodowała zwiększoną czujność dowództwa polskiego, które rozpoczęło działania mające na celu przeciwstawienie się kontrofensywie tureckiej. 5 lutego Sobieski przyjechał do Lwowa i postanowił ściągać chorągwie do obozu pod Trembowlą. Potem ruszył ku granicy do Stryja, by osobiście stanąć na czele wojsk, a tym samym natchnąć Ŝołnierzy większym optymizmem46. Po kilkunastu dniach okazało się, Ŝe to na szczęście fałszywy alarm, Ŝe siły, które

43

W o l i ń s k i , Epilog Chocimia w 1674 rokit [w] W o l i ń s k i . Z dziejów wojen polskotureckich, s. 92; Relacja J.K. Kindsberga, Adachioi 3 I 1674 [w] W o l i ń s k i , Wojna polskoturecka w świetle relacji rezydentów austriackich w Turcji [w] „SMHW", t. VII, cz. 2, s. 351; Collectanea..., s. 103. 44 Collectanea..., s. 104-105. 45 W o l i ń s k i , Epilog Chocimia..., s. 94. 46 Ze Lwowa 5 II1674 [w] K1 u c z y c k i, op.cit., s. 1407.

135 wyparły Sieniawskiego, nie są wcale duŜe, przynajmniej nie na tyle, by mogły zaryzykować pogrzebanie sukcesu odbicia Mołdawii przez jakiś atak na polskie pozycje. Sobieski, spokojniejszy, Ŝe to jeszcze nie inwazja turecka, a takŜe zawiedziony postępowaniem Sieniawskiego wrócił do Lwowa47. Nieprzemyślany, zbyt pośpieszny odwrót Sieniawskiego, który uchodził przed niezbyt silnymi oddziałami, odbił się przede wszystkim na losach Mołdawii, ale w dalszych skutkach zmieniał zasadniczo całą dotychczasową sytuację wojskowo-polityczną Rzeczpospolitej. Opuszczenie Jass i następnie całego hospodarstwa przez korpus chorąŜego koronnego nie tylko wydawało bezbronną stolicę oraz cięŜko dotknięty wojną kraj na nowy łup ordyńców, uprowadzających tłumy jeńców i ostatki bydła, ale — co gorsza — otwierało z powrotem swobodny dostęp do Mołdawii armiom tureckim. To zaś oznaczało nieuchronne przysunięcie działań zbrojnych do granic Polski, a co za tym idzie, niweczyło skromne skutki strategiczne zwycięstwa chocimskiego, na jakich musiał ostatecznie poprzestać Sobieski48. Garnizony polskie w Mołdawii Osamotnione załogi polskie w Neamcie, Suczawie oraz Chocimiu, słabo zaopatrzone w Ŝywność i w amunicję, były praktycznie wobec wroga bezsilne49. Panując nad linią Seretu, mogły starać się co najwyŜej nie dopuścić ordy w głąb Pokucia, jednak nawet to zadanie było zbyt trudne, gdyŜ warownie owe pozbawione były ze sobą komunikacji, odcięte od łączności z krajem i otoczone do tego wrogo usposobioną ludnością. „Wielki

47 48 49

Korzon, op.cit., s. 466 W o 1 i ń s k i, Po Chocimie.... s. 80-81. Korzon, op.cit., s. 464; K o p i ł o w, op.cit., s. 65.

136 i niesłychany cierpimy tu głód, bo nie dosyć na tym, Ŝe Ŝołnierze juŜ przed czterema niedzielami konie, jeszcze w potrzebie pobite, i psów oprawują i jedzą, ale nawet i trupy tureckie nie wyleŜały się. Czego gdyśmy im zabraniali, Ŝołnierz jeden rzekł z regimentu jmp. wojewody pomorskiego [Ignacego Bąkowskiego]: PoniewaŜ nam pp. oficjerowie zabraniają tego ścierwa jeść, to ich samych będziemy rŜnąć i jeść. W takiej tu jesteśmy mizeriej" — raportował 21 lutego komendant chocimski Jan Ochapp50. To jest wręcz trudne do uwierzenia, Ŝe taki głód panował w Chocimiu, zamku, który miał łączność z oddziałami polskim i który był przecieŜ nieźle zaopatrzony przez Turków przed chocimską bitwą. Strach pomyśleć, co musiało się dziać w Suczawie i Neamcie, otoczonych ze wszystkich stron wrogim wojskiem i wrogą ludnością. Komendant Neamtu, z powodu braku Ŝywności, pozostawił w fortecy kapitana z 200 ludźmi, a sam na czele oddziału liczącego 500 Ŝołnierzy postanowił przedrzeć się do Polski. Posuwając się na Suczawę, trafił na oddział turecko-mołdawski, który prowadził 200 wozów z Ŝywnością oraz wiózł sześciomiesięczny Ŝołd dla załogi Kamieńca. Polakom udało się pokonać ochronę konwoju, odbić wozy z Ŝywnością i umknąć ze zdobyczą do Suczawy. Komendant Suczawy, Frank, miał z tego powodu dwa problemy: 500 gąb do wyŜywienia więcej i liczniejsze oddziały wroga oblegające twierdzę51. Komendant chocimski przewidywał, Ŝe nie zdoła wyprowadzić z zamku znajdujących się pod jego straŜą 24 dział tureckich, 3 ćwierćkartaun i 2 moździerzy52.

50 51 52

W o l i ń s k i , Epilog Chocimia..., s. 92. TamŜe, s. 93. Korzon, op.cit., s. 465.

137

BLOKADA KAMIEŃCA

Hetman Sobieski powierzył dowództwo blokady Kamieńca ludziom takim jak — Jan Potocki czy Hieronim Lanckroński, poniewaŜ wiedział, Ŝe im szczególnie zaleŜy na odzyskaniu Podola, gdyŜ tutaj znajdują się utracone przez nich dobra53. Posuwając się przeciwnie do ruchu wskazówek zegara, dyslokacja wojsk przeznaczonych do blokady wyglądała następująco: na południu stały silne załogi w Chocimiu i śwańcu, dalej na wschód, w Studzienicy, oddział liczący tysiąc ludzi pod dowództwem miecznika krakowskiego Aleksandra Gomolińskiego; leŜące na północ od tej miejscowości Dunajowce zajmowały oddziały podstolego nowogrodzkiego, Marcina Bogusza, rozłoŜone na zachód aŜ do Satanowa, w sile około tysiąca Ŝołnierzy; w Husiatynie i Sidorowie stacjonowało pięć chorągwi pod chorąŜym czernihowskim Janem Michałem Myśliszewskim; w Skale i Jagielnicy stały oddziały podkomorzego podolskiego Hieronima Lanckorońskiego (kilkuset Ŝołnierzy); zachodni pas blokady, z ośrodkiem w Jazłowcu, uzupełniały oddziały (około tysiąca ludzi) znajdujące się pod bezpośrednim dowództwem Potockiego, które, kierując się do Dniestru, zamykały pierścień oblęŜenia54. Wojewoda gorliwie, nie szczędząc zdrowia ani własnych środków, przystąpił do pełnienia wyznaczonej mu funkcji. Szczupłość sił, liczących niewiele ponad 3 tys. Ŝołnierzy, utrudniała skuteczne blokowanie warowni. Zbyt duŜe odległości pomiędzy poszczególnymi posterunkami umoŜliwiały załodze tureckiej razem z Tatarami-Lipkami wypady silnymi oddziałami z Kamieńca, które docierały nawet poza kordon blokady. śaden pojedynczy oddział polski nie 54

J. S t o l i c k i , Egzulanci podolscy 1672-1699, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego", MCLI1, Prace Historyczne, z. 114, s. 21. 54 Ze Śniatynia XII 1673 [w] G r a b o w s k i, op.cit., t. II, s. 294.

138 miał szans nawiązać z nimi walki, a zanim wojska wojewody bracławskiego skupiły się w siłę zdolną pobić kamieniecki wypad, ten zazwyczaj zdąŜył juŜ wycofać się na bezpieczne pozycje55. Chcąc temu zaradzić, Sobieski polecił podzielić obowiązki w ten sposób, aby kaŜdy oddział raz w tygodniu robił wypad pod Kamieniec, przez co wojska nie będą zmuszone być stale w gotowości, a Kamieniec przez cały czas będzie niepokojony56. Hetman radził teŜ zaatakować w nocy przedmieście kamienieckie — Karawasery — w którym Lipkowie mieli kwatery, twierdząc, Ŝe dzięki temu Turcy, nie znając sił atakujących, nie pomogą Lipkom w obronie i jest szansa zniszczyć to „gniazdo szerszeni"57. Słabe oddziały polskie nie zdołały zapobiec przedarciu się Husseina Paszy, który wraz ze swymi niedobitkami spod Chocimia, idąc na Bar, Szarogród, Raszków, dotarł do Dunaju58. Z czasem ludziom i koniom w Kamieńcu, gęsto stłoczonym na niewielkiej przestrzeni zamku i miasta, zaczął dokuczać wielki głód. Z kaŜdym dniem było droŜej, szczególnie Ŝe zgromadzone zapasy Ŝywności i siana na skutek wilgoci się zepsuły. „Powiadają Ŝe torba owsa naszej monety zł 5, wół 60 talarów płacili, chleb jako dłoń — talar lewkowy. Koń turecki za 2 lewki, a drugie słabsze w pole wyganiają". Tak więc mimo trudności i braków, dzięki informacjom o wielkim głodzie i niesłychanej droŜyźnie w Kamieńcu, regimentarz

55 56 57 58

Potocki do Sobieskiego Nowosiołka 12 XII 1673 [w] G r a b o w s k i. op.cit., t. II, s. 287-288. Sobieski do Potockiego 12 XII 1673 [w] G r a b o w s k i, op.cit., t. II, s. 289. Sobieski do Potockiego 12 XII 1673 [w] G r a b o w s k i, op.cit., t. II, s. 289. W o 1 i ń s k i, Po Chocimie..., s. 82.

139 Potocki był dobrej myśli i liczył, Ŝe najdalej w marcu twierdza się podda: „ci nieprzyjaciele albo traktować, albo z siebie mogiłę usypać muszą"59. Na wiadomość o dotkliwej poraŜce zadanej chorągwiom Bogusza przez wypad oddziału z Kamieńca, Potocki postanowił dokonać pod Kamieńcem demonstracji siły. 16 stycznia zgromadził wszystkie podległe sobie oddziały i niepostrzeŜenie posuwał się ku odległemu o 30 km Kamieńcowi, a zaskoczywszy powracający właśnie do fortecy z rabunku po okolicy większy oddział Turków i TatarówLipków, rozgromił ich doszczętnie, ścigając aŜ do przedmieścia Karawasery60. Niestety, odwrót chorąŜego koronnego z Mołdawii, spowodował siłą rzeczy rozluźnienie blokady. Czambuły tatarskiej ordy oraz oddziały tureckie i wołoskie stanowiły ogromne utrudnienie dla funkcjonowania blokady Kamieńca. Posterunki, zmuszone do czuwania pod Kamieńcem i dawania baczenia na oddziały pojawiające się zza Dniestru, nie mogły juŜ dobrze spełniać swego zadania. Na dodatek ostra zima ścięła lody na rzekach, tak Ŝe moŜliwe stało się transportowanie po lodzie wozów ? Ŝywnością. Turkom w lutym i marcu udało się przywieźć do miasta znaczne zapasy mąki i doprowadzić duŜe stada bydła61. Docierające do Kamieńca transporty Ŝywności w coraz większą wątpliwość podawały sens kontynuacji blokady, tym bardziej Ŝe załogi polskie, strudzone i wyczerpane niepłatną ciągle słuŜbą, atakowane z dwóch 59

Z Lwowa 20 XII 1673 [w] G r a b o w s k i , op.cit, t. II, s. 289; Potocki do Sobieskiego, Nowosiołka 12 XII 1673 [w] G r a b o w s k i , op.cit, t. II, s. 287-288. 60 Z listu pewnego spod Kamieńca, 2 II 1674 [w] K1 u c z y c k i, op.cit.. t. II, s. 1405-1406; S. K r y c z y ń s k i , Bej barski, szkic z dziejów Tatarów polskich w XVII wieku, Zamość 1935, s. 65; K o r z o n , op.cit., s. 437. 61 J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 423; Nowiny ze Lwowa 30 III 1674 [w] K l u c z y c k i , op.cit., s. 1425.

140

stron, zaczęły ponosić duŜe straty . Szczególnie rozzuchwaliły się, posilone dostawami, oddziały garnizonu kamienieckiego. I tak w początkach marca oddział turecko-tatarski napadł na Skałę, zrabował doszczętnie miasteczko, ludność wyciął w pień, uprowadził kilkaset sztuk bydła i wrócił bezpiecznie pod osłonę kamienieckich murów. Niebawem w Sidorowie Turcy zaskoczyli kasztelana Gabriela Silnickiego, zadając jego grupie duŜe straty63. Po kilku dniach Turcy uderzyli na niespodziewające się napadu trzy chorągwie jazdy stacjonujące w Bil-czy, „wielką w nich szkodę uczynili" i ogarniętych paniką zmusili do gwałtownej ucieczki64. Aby zapobiec dalszym wypadom i podnieść nadszarpnięte morale wojska, wojewoda Potocki zgromadził wszystkie swoje chorągwie i ponownie wyruszył pod mury twierdzy. Ta zbrojna demonstracja nie doprowadziła do starcia, a daremny wysiłek utwierdził Potockiego w przekonaniu, Ŝe dalsza blokada Kamieńca nie ma sensu65. DZIAŁANIA POZOSTAŁYCH WOJSK POLSKICH PODCZAS ZIMY

Drobny sukces odnotowali Polacy nad Dniestrem — wojska podstolego Bogusza i Kijaszki, atamana wiernych Kozaków, zajęły Mohylew. Niepowodzeniem natomiast zakończyła się blokada Baru przez podczaszego sieradzkiego Modrzejowskie-go66. Modrzejowski stał dwa tygodnie pod Deraźnią,

62

Potocki do Sobieskiego, Nowosiółka, 12 XII 1673. Sobieski do Potockiego (odpowiedź) 12 XII 1673 [w] G r a b o w s k i , op.cit., t. O, s. 287-288; Z listu pewnego spod Kamieńca, 2 II1674 [w] K1 u c z y c k i, op.cit., t. II, s. 1405-1406. 63 J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 423. 64 [Nowiny od woyska] 13 III 1674 [w] K1 u c z y c k i, op.cit., s. 1417. 65 W o l i ń s k i , Epilog Chocimia..., s. 94-95. 66 Ze Śniatynia XII 1673 [w] G r a b o w s k i, op.cit., L II, s. 294.

141

blokując Bar. PoniewaŜ, mimo rozkazu hetmańskiego, wojewoda Potocki nie wzmocnił go pieszym regimentem Kinzynga (trudno się wojewodzie dziwić — sam miał niedostatek ludzi), kilkunastodniowy wysiłek podczaszego poszedł na marne67. Nie zdołał teŜ Modrzejowski zapobiec wzmocnieniu załogi Baru parotysięcznym czambułem ordy, a chorągiew, która do tej pory blokowała Bar, zamknęła się w zameczku w Deraźniej, z trudem unikając zagłady68. Oddział Łazińskiego wysłany pod Dymir stał tam dwa tygodnie, a poniewaŜ większy głód dokuczał prawdopodobnie oblegającym niŜ obleganym, zmuszony został do odstąpienia spod twierdzy, zostawił tylko „o 3 mile od fortecy kilkadziesiąt koni, Ŝeby nad nimi wieszali się, prowiantu zasiągać bronili, często pod fortecę podpadając, onym dokuczali". Przypomnę, Ŝe Dymiru broniły oddziały wierne hetmanowi Haneńce. który zdradził Rzeczpospolitą i przeszedł na stronę rosyjską69. PODSUMOWANIE Sukces chocimski. przejście hospodarów na stronę polską, neutralność Tatarów i Doroszenki sprawiły, Ŝe sytuacja Polski w przededniu dalszej wojny była bardzo dobra. Ale odwrót Paca. dezercja znacznej części wojsk koronnych (szczególnie wypraw dymowych), ucieczka Ghiki, znacznie tę wyjściową pozycje podkopały. Początkowe sukcesy w Mołdawii i podczas blokady Kamieńca powodowały

67

Modrzejowski z MiędzyboŜa. 16 II 1674 [w] K l u c z y c k i , op.cit.. s. 1410: Korzon, op.cit.. s. 464. 68 Modrzejowski z MiędzyboŜa, 7 III 1674 [w] K l u c z y c k i , op.cit., s. 1411. 69 Łaziński do Sobieskiego, 27 III 1674 [w] Kluczycki, op.cit., s. 1423-1424; W o l i ń s k i . Epilog Chocimia..., s. 96-97; Korzon, op.cit., s. 468.

142 wzrost nadziei na szczęśliwą kontynuację wojny. Niestety. w wyniku odwrotu Sieniawskiego z Mołdawii nie udało się zrealizować do końca Ŝadnego z zimowych celów. Brak trzeźwego spojrzenia w czasie wypadu turecko-tatarskiego. a takŜe wcześniejsze błędy popełnione przez chorąŜego koronnego, zaprzepaściły ostatnie pozytywne aspekty chocimskiej bitwy. Rzeczpospolita stanęła przed widmem zbliŜającej się kolejnej ofensywy tureckiej. Na domiar złego coraz gorsze wieści napływały z Ukrainy. A wszystko to działo się w czasie, gdy tron polski po śmierci króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego stał ciągle pusty.

Rozdział 4 KAMPANIA UKRAIŃSKA 1674-1675

CHARAKTERYSTYKA SYTUACJI NA PRAWOBRZEśNEJ UKRAINIE

Rozpoczęcie nowej wojny zakończonej zwycięstwem pod Chocimiem wyraźnie świadczyło o nieuznawaniu przez Polskę traktatu buczackiego i stawiało znowu na porządku dziennym zagadnienie przynaleŜności państwowej prawobrzeŜnej Ukrainy. Działania wojsk tureckich i wyparcie Sieniawskiego z Mołdawii potwierdzały, spodziewany zresztą, atak armii tureckiej na Polskę, ale w roku 1674 do walki o prawobrzeŜną Ukrainę postanowiło włączyć się czynnie trzecie mocarstwo. Rząd carski, który do tej pory lekcewaŜył zaprzysięŜone uroczyście zobowiązania traktatu w Andruszowie i nie reagował na wezwania Rzeczpospolitej o obiecane wsparcie, teraz, na wieść o pogromie armii Husseina Paszy i pochodzie Sobieskiego w głąb Mołdawii, oświadczył rezydentowi polskiemu Swiderskiemu gotowość skierowania swych wojsk za Dniepr, „najpierwej na Doroszenka i na te ordy, które z ordynansu cesarza tureckiego tył wojsku naszemu chcą brać w Wołoszech". Oferta carska wzbudziła w Warszawie wielką nieufność i wysoce zaniepokoiła rząd polski. Nie czekając na odpowiedź Rzeczpospolitej, w grudniu car wydał ukaz, w którym polecał wojewodzie białogrodzkiemu.

144 kniaziowi Hrehoremu Romodanowskiemu, dowódcy wojsk moskiewskich na lewobrzeŜnej Ukrainie, oraz hetmanowi Iwanowi Samujłowiczowi ruszyć ze wszystkimi siłami za Dniepr. Mieli oni zmusić Doroszenkę do złoŜenia przysięgi, a gdyby się opierał, zwrócić się przeciw niemu i obrać nowego hetmana, którym moŜe zostać Samujłowicz, jednocząc całą Ukrainę pod swoją buławą, a przez to i pod władzą carską. W drugiej połowie stycznia za Dniestrem znalazły się, ustępujące przed kontratakiem tureckim, oddziały Sieniawskiego. W ten sposób Sieniawski osłabił wydatnie propolskie nastawienie Doroszenki (a było ono takie po chocimskiej bitwie) oraz postawił Rzeczpospolitą w defensywie1. Moskwa postanowiła skorzystać z dobrego momentu i spróbować przechwycić władzę nad PrawobrzeŜem, gdzie teŜ z początkiem lutego wkroczyły przednie straŜe wojsk Romodanowskiego i Samujłowicza2. DąŜenia Moskwy do zajęcia ziem przeddnieprzańskich, sprzeczne z postanowieniami rozejmu andruszowskiego, rząd carski uzasadniał twierdzeniem, iŜ nie są to juŜ ziemie Rzeczpospolitej, lecz Turcji3. Marsz rosyjski w głąb Ukrainy zaniepokoił wszystkich: Tatarów, Turcję, Kozaków Doroszenki i Polskę4. SYTUACJA W RZECZPOSPOLITEJ

Na sejmie konwokacyjnym po półtoramiesięcznych burzliwych obradach, spowodowanych oczywiście brakiem pieniędzy na wojsko, ostatecznie potwierdzono wreszcie

1

J. P e r d e n i a. Hetman Piotr Doroszenko a Polska, Kraków 2000, s. 374. TamŜe, s. 375. 3 Referendarz lit. Brzostowski do b-pa Trzebnickiego, Warszawa 12 V1673 [w] J. W o 1 i ń s k i, Materiały do. dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 [w] „SMHW", t. XI, cz. 2, s. 280; W.A. S e r c z y k, Historia Ukrainy, Wrocław, Warszawa. Kraków 2001, s. 127. 4 Z. W ó j c i k , Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674-1679, Wrocław 1976, s. 27. 2

145 etat wojska koronnego i litewskiego sprzed roku, tj. 33 tys. i 12 tys. (chociaŜ wpisano i czytano dla rozgłosu, Ŝe uchwalono 70 tys.). Poza tym siły te spodziewano się powiększyć o 1,2 tys. dragonów elektora brandenburskiego oraz o 3 tys. posiłkowego zaciągu szwedzkiego. Wreszcie na apel hetmana zgodzono się przeznaczyć 200 tys. zł polskich na zakup Ŝywności i furaŜu, by następnie zgromadzone zapasy wydawać Ŝołnierzom na rachunek naleŜnego im Ŝołdu5. Od 12 lutego obradowała komisja skarbowo-wojskowa w Lublinie. Tam teŜ było bardzo burzliwie. Komisarze chcieli przede wszystkim sądzić tych, co nie stawili się pod Chocim, oraz rozpatrzyć skargi na wojsko, deputaci wojska domagali się natomiast natychmiastowych wypłat i to gotówką, a nie asygnacjami do województw. „My haracz krwi naszą z w.m. mmpp. zmazali, a nam teraz kaŜecie swoje okupywać głowy za tę trochę chleba, co go w ciągnieniu ubogi Ŝołnierz zjadł (który teraz nie tyle głodem umiera, ale jeden drugiego je), sądzić chcecie" — skarŜyli się deputaci6. Tylko dzięki osobistej interwencji Sobieskiego udało się do końca marca zakończyć działania komisji. Wojsko musiało znowu przyjmować asygnacje zamiast gotówki, co w najlepszym wypadku odkładało termin płatności7. *

*

*

Sejm elekcyjny, obradujący od 20 kwietnia do 9 czerwca 1674 r., przyniósł niespodziewane rozstrzygnięcie, koronę otrzymał marszałek i hetman wielki koronny Jan Sobieski

5

W o l i ń s k i . Konwokacja 1674 roku a wojna polsko-turecka [w] W o l i ń s k i , Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa 1983, s. 100-101. 6 Komisja albo trybunat skarbowy [w] F. K l u c z y c k i , Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. II, cz. 2, Kraków 1881, s. 1418-1419. 7 Woliński, op.cit., s. 127.

146 (21 maja 1674r.). Jan III Sobieski od razu oświadczył, Ŝe nie ma zamiaru przesiadywać w Warszawie, ale tak jak do tej pory będzie brał czynny udział w wojennych kampaniach8. Nowo obrany król Polski uwaŜnie obserwował rozwój wydarzeń na PrawobrzeŜu i dostrzegł w nich szansę odciąŜenia Rzeczpospolitej i zwrócenia szykującej się tureckiej nawały na Ukrainę. W tym teŜ celu słał poselstwa do chana Selima Gireja, zdawał sobie bowiem sprawę, Ŝe to właśnie chanowi tatarskiemu musi najbardziej zaleŜeć na odrzuceniu wojsk rosyjskich z prawobrzeŜnej Ukrainy i zachowaniu równowagi na tych terenach. Tak teŜ było w istocie. Polityka chanatu — utrzymać równowagę sił polsko-rosyjskich na Ukrainie — została wyraźnie zachwiana. Chan zdawał sobie sprawę, Ŝe w razie utrzymania się takiej sytuacji następnym zagroŜonym przez Moskwę krajem będzie chanat krymski. Dlatego teŜ w zgodnej opinii Rzeczpospolitej i chanatu naleŜało odwieść Turcję od wyprawy na Polskę i skierować jej wojska przeciw oddziałom Romodanowskiego i Samujłowicza. I tak za pośrednictwem chanatu doszło do rokowań polskotureckich. Sobieski zdawał sobie sprawę z tego, Ŝe Turcy raczej nie zrezygnują ani z Kamieńca, ani z Ukrainy, ale przedłuŜanie rokowań trzymało w szachu Rosjan. (Turcy za cenę rozejmu Ŝądali posiłków polskich na wojnę z Rosją, co nie tylko spowodowałoby zerwanie rozejmu andruszowskiego, ale i uzaleŜniałoby Polskę od Turcji, która mogłaby szantaŜować Rzeczpospolitą wycofaniem się z wojny z Rosją). Niewątpliwie pozytywnym aspektem przewlekłych i zawiłych rokowań był uzyskiwany w ten sposób czas potrzebny na zebranie wojska9. Równolegle z rozmowami polsko-tureckimi toczyły się rozmowy polsko-rosyjskie. Komisja andruszowska. oprócz rozpatrywania wszystkich spraw związanych z przedłuŜe-

8 9

Punkta JKMści podane całej Rzplitej, V 1674 [w] K1 u c z y c k i, op.cit., t. I, cz. 2, s. 1486. W o l i ń s k i , op.cit., s. 132-133.

147 niem rozejmu w Andruszowie, miała za zadanie doprowadzić do połączenia wojsk polsko-rosyjskich i wystąpienia obu państw przeciwko wspólnemu wrogowi. ZARYS ROSYJSKICH DZIAŁAŃ WOJENNYCH

Wodzowie carscy: wojewoda białogrodzki Hrehory Romodanowski i hetman zadnieprzański Iwan Samujłowicz, połączyli swoje armie 22 stycznia 1674 r., przeprawili się przez Dniepr i poprowadzili wojska trzema zwartymi kolumnami: na Kaniów, Czehryń i Czerkasy. 12 lutego wojska rosyjskie, po dwudniowej walce, zdobyły Czerkasy. Tydzień później poddał się Kaniów, przechodząc z całym wojskiem na stronę rosyjską10. W celu zabezpieczenia sobie odwrotu Moskwa obsadziła Kaniów silną załogą i dalej bez większego trudu likwidowała słabe, odosobnione zdezorientowane watahy kozackie lub wałęsające się luźne czambuły ordy. 12 marca w bitwie pod Medwinem (Lisian-ką) pułkownik rosyjski Cejew pobił mołojców brata hetmana Doroszenki — Hrehorego. Drugi brat Andrzej bronił Korsunia, a gdy ten padł, zdołał umknąć do Czehrynia, gdzie zamknął się sam Doroszenko z resztką wiernego wojska". Romodanowski łatwo zyskiwał przychylność ludności dla swojego monarchy. Karność, w jakiej trzymał swoich Ŝołnierzy, oraz niezwykła skrupulatność, z jaką regulował gotówką wszelkie rekwizycje z pewnością budziły podziw gnębionych od tylu lat poŜogą wojenną mieszkańców PrawobrzeŜa. Wkrótce teŜ, po upływie zaledwie półtora miesiąca, cała wielka połać kraju od Dniepru do Dniestru uderzyła czołem „Wielkiemu Hosudarowi, Jego Carskiemu Wieliczestwu"12. Dziewięć pułków, które

10

P e r d e n i a, op.cit., s. 375-376. T. K o r z o n , Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, s. 468-469; P e r d e n i a, op.cit., s. 376. 12 Woliński, Epilog Chocimia w 1674 roku [w] Z polsko-tureckich, s. 96. 111

dziejów

wojen

148 uznawały wcześniej władzę Doroszenki, przeszły na stronę Samujłowicza i Rosji. Na stronę Rosji przeszedł teŜ hetman Haneńko, który pozbawiając Polskę przedstawicielstwa na PrawobrzeŜu, walnie dopomógł Rosjanom w zajmowaniu ukraińskich miast,3. Nie przybył tylko na radę do Perejesławia pułkownik podolski Eustachy Hohol14. Sam Doroszenko wysłał z poselstwem Jana Mazepę, który miał oznajmić gotowość do poddaństwa, ale poniewaŜ nie ofiarował Czehrynia, poddaństwa nie przyjęto15. Na Ukrainie trzymały się jeszcze tylko: doroszenkowy Czehryń, serdeniacka Pawołocz i polska Biała Cerkiew. Mimo niedostatku Ŝywności i ciągłych ofert moskiewskich, proponujących bezpieczny odmarsz ku Sobieskiemu. załoga polska trzymała się wiernie na swoim samotnym posterunku, symbolicznej niejako ostoi zwierzchnictwa Rzeczpospolitej na tych ziemiachl6. Brak zdecydowanej reakcji wojskowej i politycznej na działania Moskwy powodował dalsze osłabienie pozycji polskich na terenie prawobrzeŜnej Ukrainy. Dla Doroszenki i jego zwolenników było to sygnałem, aby przedwcześnie nie zrywać z Porta; dla rządu carskiego stawało się wyraźną zachętą do coraz śmielszych działań. I nie moŜna się chyba dziwić, Ŝe rząd moskiewski, wyzyskując zręcznie widoczne niezdecydowanie Polski oraz brak gotowości zbrojnej Turcji, uznał ten moment za najdogodniejszy do odkrycia kart17. Wspomniana wcześniej walna rada kozacka, zwołana do Perejasławia w asyście oddziałów Romodanowskiego,

13

TamŜe, s. 376. S e r c z y k , op.cit., s. 127; P e r d e n i a , op.cit., s. 377. 15 Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. II, Warszawa 1923, s. 456. 16 Łoziński do Sobieskiego 27 III 1674 [w] K l u c z y c k i , op.cit., t. I, cz. 2, s. 1424; P e r d e n i a , op.cit., s. 379: Korzon, op.cit., s. 469. 17 W o l i ń s k i , op.cit., s. 97. 14

149 27 marca 1674 r. uchwaliła oddanie buławy prawobrzeŜnej Ukrainy, nieodebranej jeszcze faktycznie Doroszence, wyznaczonemu kandydatowi carskiemu, którym był oczywiście Iwan Samujłowicz18. Zgodnie z zapowiedzią Romodanowskiego, realizując na koniec hasło, iŜ „wszystka Ukraina jest juŜ cale carska", akt ten w przededniu wznowienia polskotureckich zmagań wojennych szachował Warszawę i Konstantynopol i pokazywał, jaka jest cena sojuszu lub neutralności Kremla19. Późną wiosną przyszły Doroszence z pomocą wojska tatarskie pod wodzą DŜambet Gireja. Dzięki niej Doroszenko na krótko przeszedł do kontrofensywy, w wyniku której odzyskał Kaniów i Korsuń i obiegł Czerkasy20. Z nastaniem lata wojska rosyjskie przystąpiły jednak do kolejnych działań i 19 czerwca w bitwie nad rzeczką Taszłyk pod Śmiałą rozbiły Tatarów DŜambet Gireja i Kozaków Andreja Doroszenki. Ranny brat Piotra — Andrej — po raz drugi umykał do Czehrynia, gdzie wkrótce znalazły się wojska rosyjskie, rozpoczynając oblęŜenie. Stawało się jasne, Ŝe zdobycie tej jedynej juŜ ostoi hetmana Doroszenki ostatecznie utrwali władzę carską na prawym brzegu Dniepru i Ŝe tym sposobem cała Ukraina znajdzie się pod berłem jednego władcy — cara Aleksego Michajłowicza. Doroszenko słał listy do chana i do wielkiego wezyra, prosząc o natychmiastową pomoc21. Dokonująca się pod osłoną rzekomej pomocy faktyczna okupacja przez wojska carskie prawobrzeŜnej Ukrainy budziła w polskich sferach rządzących, śledzących z usprawiedliwioną nieufnością wszelkie poczynania Kremla, jak najdalej idące zaniepokojenie. Równocześnie w pełni

18

Serczyk, op.cit., s. 127-128; P e r d e n i a , op.cit., s. 377. Woliński, Król Jan III Sobieski a sprawa Warszawa 1934, s. 7-8. 20 P e r d e n i a , op.cit., s. 385. 21 TamŜe, s. 388. 19

Ukrainy

1674-1675,

150 zdawano sobie sprawę z korzyści, jakie ewentualnie mogą wyniknąć dla Rzeczpospolitej w razie starcia oręŜnego Porty i Moskwy, co niezawodnie zdawała się zapowiadać wyprawa oddziałów carskich na PrawobrzeŜe, uwaŜane w Stambule za zdobycz sułtańską. Sobieski, z uzasadnionym sceptycyzmem traktujący dotychczas wszelkie nadzieje na pomoc rosyjską przeciw Turkom, w obecnym pochodzie Romodanowskiego i Samujłowicza widział szansę na doprowadzenie do tak wyczekiwanej współpracy wojsk pol-sko-moskiewskich22. Sądzono, Ŝe starcie moskiewsko--tureckie jest nieuniknione — wojska tureckie zmieniły przecieŜ kierunek swojego marszu i ruszyły przeciw Moskwie, na odsiecz obleganemu Doroszence23. ZARYS TURECKICH DZIAŁAŃ WOJENNYCH

20 lipca, w odpowiedzi na ruchy wojsk rosyjskich. armia tureckotatarska pod dowództwem samego sułtana ruszyła spod Cecory w stronę Ukrainy i zwróciła się przeciw wojskom rosyjsko-kozackim24. Przodem wysłano wcześniej część wojsk tatarskich na odsiecz Doroszence25. Tatarzy ci zostali pobici przez wojska carskie koło Rusawy26. Armia turecka skoncentrowała się na opanowaniu przeddnieprzańskich miast i grodów, do których wysłała wydzielone oddziały. Jeden z nich został pobity pod Winnicą,

22

W o l i ń s k i , op.cit.,s. 96-97. P e r d e n i a, op.cit., s. 396. 24 Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historyi polskiey słuŜących (...) zebrane przez J.J.S. Sękowskiego, t. II. Warszawa 1825, s. 110-111; J. W i m m e r. Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku. Warszawa 1965, s. 187; M. J e m i o ł o w s k i , Pamiętnik dzieje Polski zawierający. Warszawa 2000, s. 428; P e r d e n i a , op.cit.. s. 391. 25 Jan Karwowski cześnik podolski do króla. ŁadyŜyn 29 VIII 1674 [w] Przyczynki źródłowe..., s. 83. 26 Z Warszawy 17 VII 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW". t. XD, s. 286. 23

151 wobec czego większy oddział wysłany pod to miasto zdobył je, a zdobywcy zabili wielu mieszkańców. Inne oddziały zajęły Kalnik, Bracław i Ścianę. Turcy oblegali i zdobyli takŜe ŁadyŜyn, w którym bronił się jakiś czas pułkownik zadnieprski Muraszko27. PrzejeŜdŜający później przez to miasto stolnik Ŝytomierski Tuszyński napisał: ..ŁadyŜyn tak zburzony od Turków, Ŝe nie moŜna było poznać, Ŝe to miasto kiedyś było, bo i wały rozkopane były i ani jednego człeka tam nie było"28. Chan z całą ordą ruszył na Czehryń29. Większy oddział: 16 od janczarskich z 20 działami i 6 moździerzami, pod dowództwem Mustafa Paszy, został wysłany pod Humań30. Humań bronił się bardzo dzielnie i Turcy zmuszeni do prowadzenia długiego, regularnego oblęŜenia, ponieśli tam duŜe straty. Podeszli wreszcie aproszami pod same mury i załoŜyli trzy miny, wobec czego obrońcy postanowili się poddać. Kajmakan nie zgodził się jednak na to, kazał wysadzić miny i 2 września przeprowadził generalny szturm. Zdobył miasto, które z powodu długiej obrony zostało zniszczone, a ludność w pień wycięta31. Wodzowie carscy nie czekali na nieprzyjaciela, lecz na samą wieść o jego pochodzie 19 sierpnia zwinęli oblęŜenie Czehrynia i cofali się na Czerkasy. Tam się okopali

27

Collectanea..., s. 113-114. 116; [Wiadomości z Ukrainy], 7 IX 1674[w] Materiały:., [w] ..SMHW". t. XII. s. 296-297; S.A. Kopiło w, Polsko-turecka wijna 1672-1676 r. w ukraińskich istorićnich tworach pierszoj trjetini XVIII st. [w] Wojny polsko-tureckie w XVII w., Przemyśl 2000, s. 66. 28 J.F. T u s z y ń s k i . Pamiętnik [w] Dwa pamiętniki z XVII wieku. wyd. A. Przyboś, Wrocław-Kraków 1954, s. 58. 29 Jan Karnowski cześnik podolski do króla, ŁadyŜyn 29 VIII 1674 [w] Przyczynki źródłowe.... s. 84. 30 Collectanea..., s. 117. 31 J e m i o ł o w s k i , op.cit.. s. 428-429: Collectanea..., s. 119; Jan Karwowski cześnik podolski do króla, ŁadyŜyn 29 VIII 1674 [w] Przyczynki źródłowe.... s. 84; Z Lwowa 28 IX 1674 [w] Materiały... fw] „SMHW", t. XII, s. 303.

152 i rozpoczęli przeprawę na lewy brzeg Dniepru32. Wysłany został przeciwko nim sułtan gałga Selamet Girej z ordą. ale wojska carskie odparły ten atak i wycofały się na lewy brzeg Dniepru33. Po przejściu Dniepru, obawiając się tureckiego ataku, cofnęły się i okopały pod Herklami34. Tym sposobem władza carska na prawym brzegu Dniepru po pół roku została zlikwidowana. 7 września, wobec wycofania się wojsk rosyjskich za Dniepr, Ahmed Kópriilu pisał wprawdzie, Ŝe Turcja nie obawia się walczyć równocześnie z Polską i z Moskwą, ale wobec zagroŜenia atakiem wojsk polskich na własne tyły sułtan wydał rozkazy do odwrotu35. Turcy rozpoczęli odwrót, zabezpieczając przeprawy na Dniestrze i zostawiając garnizony w Mohylowie, Raszkowie i mołdawskiej Soroce36. Sam sułtan zostawił dowództwo wezyrowi i wrócił do Isakczy37. PLAN WOJENNY RZECZPOSPOLITEJ

Tak dogodnej okazji, gdy zanosiło się na wojnę rosyjsko--turecką, nie zamierzał przepuścić król Jan III. Sobieski. Wykorzystując oddalenie się głównych sił padyszacha w stronę Dniepru i odsunięcie ich od linii komunikacyjnych, zamierzał uderzyć na Turków i Tatarów od tyłu, wziąć ich w dwa ognie i stanowczym ciosem osiągnąć decydujące

32

Collectanea..., s. 118: Król do komisarzy polskich w Kadzyniu, śółkiew 30 IX 1674 Przyczynki źródłowe..., s. 86. 33 J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 429; Wiadomość o misji Sulimowskiego do Romodanowskiego, Jaworów 21 IX 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XII, s. 301. 34 [Wiadomości z Ukrainy]. śółkiew 30 IX 1674 [w] Materiały... „SMHW", t. XII, s. 305. 35 Collectanea..., s. 120; Ahmed Kópriilu do króla Jana III Materiały... [w] „SMHW", t. XE. s. 296-297. 36 D. K o ł o d z i e j c z y k , Ejalet kamieniecki. Warszawa 1994, s. 79. 37 Collectanea..., s. 120.

[w] ks. [w] [w]

153 rozstrzygnięcie. Tym sposobem planował zakończyć wojnę polskoturecką korzystnym pokojem. Sobieski łudził się, Ŝe car, działając zresztą w swoim interesie, nie będzie ociągał się z doprowadzeniem do skutku naprawdę „szczerej i rzetelnej konjunkcji", która umoŜliwiłaby tryumf KrzyŜa nad PółksięŜycem38. JednakŜe, gdy koncentracja wojsk polskich nie dokonywała się z poŜądaną szybkością, a o intencjach sułtana dochodziły sprzeczne wiadomości, miał się on jakoby zwrócić przeciw Rzeczpospolitej, na co wskazywałyby wznowione rajdy tatarskie na ziemie polskie. Król, pragnąc zyskać na czasie, zdecydował się wysłać nową misję do chana39. Do śółkwi przyszły wieści o odwrocie głównych sił tureckich za Dniestr, „ku Wołochom", właśnie z obawy przed atakiem królewskim na ich tyły40. Na Ukrainie jednak w dalszym ciągu miał pozostać Selim Girej z ordą, by osłaniać Doroszenkę i zdobycze sułtanskie41. Wojska kozacko-tatarskie miały teŜ zająć pozostałe niezdobyte jeszcze miasta PrawobrzeŜa, po czym rozłoŜyć się na leŜa zimowe42. Część wojsk tatarskich z pewnością wróciła na Krym z powodu działań dywersyjnych Sierki43. SPÓŹNIONA KAMPANIA JESIENNO-ZIMOWA

Drobne działania wojenne trwały nieprzerwanie od ubiegłego roku. Wiosną i latem walczono z grasującymi ordami. Stale wysyłano podjazdy, aby rozpoznać działania

38

W o l i ń s k i , Pośrednictwo tatarskie.... s. 134; S.Z. Druszkiewicz. Pamiętniki 1648-1697. oprać. M. Wagner, Siedlce 2001, s. 99. 39 TamŜe. 40 J e m i o ł o w s k i . op.cit., s. 429. 41 Collectanea.... s. 120. 42 Au camp de 1'armee du Royaume. 11 Xl 1674 [w] Materiały... [w] ..SMHW", t. XII, s. 306. 43 Jemiołowski, op.cit., s. 429; Z Warszawy, 10 VII 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XII, s. 283.

154 nieprzyjacielskie i powstrzymywać zapędy czambułów tatarskich44. Wojewoda ruski Stanisław Jabłonowski 8-9 czerwca został na radzie wojennej mianowany przez króla namiestnikiem i regimentarzem w „ruskie kraje". Miał za zadanie gromadzić chorągwie pancerne i dragonie pod Trembowlę, a husarię i piechotę koło Łęcznej, za Lublinem. Wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego miały koncentrować się pod Dubnem. Maszerowały juŜ do Polski posiłki brandenburskie45. Podczas gdy większość potęgi otomańskiej ruszyła na Ukrainę, część wojsk zajęła się odzyskaniem zamków mołdawskich z rąk polskich. Komendant Chocimia, podpułkownik M. Ochapp, dowiedziawszy się, Ŝe komendant śwańca, przeraŜony odezwami Halila Paszy, opuścił posterunek, wysłał do tej twierdzy oddział, który wyprowadził z zamku dwie najlepsze armaty i wywiózł Ŝywność. Turcy zajęli śwaniec, zostawili w nim 100 janczarów i zaatakowali fort naprzeciw Chocimia (ten sam, który zbudowali Turcy w 1673 r. do obrony mostu). Komendant chocimski z niewielkim oddziałem bronił fortu, zadając Turkom duŜe straty, ale gdy dowiedział się, Ŝe Halil Pasza ma uderzyć na niego wszystkimi siłami, spalił fort, a jego załogę wprowadził do chocimskiego zamku46. Niebawem zamek został oblęŜony przez wojska syna chańskiego Dewlet Gireja47. Ochapp radził sobie z Tatarami, ale wkrótce przymaszerowały wojska tureckie pod wodzą Husseina Paszy, który sprowa-

44

Od Pana Strzałkowskiego, z Gwoźdźca, 2 V 1674 [ w ] K l u c z y c k i , op.cit., t. I, cz. 2, s. 1456-1457: Z Lwowa, 22 VI 1674 i Z Warszawy,26 VI 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XII. s. 276-277. 45 M. W a g n e r, Stanisław Jabłonowski (1634—1672). Polityk i dowódca, Siedlce 1997, s. 121; Z Warszawy, VI 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XII, s. 278. 46 Z Warszawy, 6 VII 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XD, s. 281. 47 Ze Lwowa, 13 VII 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW". t. XII. s. 285.

155 dził z Kamieńca 3 ordy janczarów, oddział puszkarzy i minerów oraz działa burzące. 4 sierpnia, po kilkudniowym oblęŜeniu, gdy granaty wyrządziły juŜ znaczne szkody, kończyła się Ŝywność, a Hussein kazał załoŜyć pod twierdzą miny, oblegani postanowili poddać zamek48. Turcy nie dotrzymali warunków kapitulacji, zabili siedmiu Ŝołnierzy, zrabowali wozy, ale interwencja gałgi uratowała resztę załogi — 84 Ŝołnierzy i komendanta, którzy odmaszerowali do Polski49. Komendant Suczawy, podpułkownik Teodor Frank, dowiedziawszy się, Ŝe 400 Turków i Tatarów zajęło ormiański klasztor, uderzył na nich znienacka, 60 wziął do niewoli, resztę wyciął50. Tych 60 jeńców miał z Turkami wymienić na prowiant, którego w Suczawie brakowało51. Suczawa jednak 9 sierpnia się poddała. Wojskom polskim z komendantem Frankiem na czele pozwolono odmaszerować w kierunku Polski52. Wszystkie dostępne źródła i opracowania milczą na temat losów 200 Ŝołnierzy polskich pozostawionych jako obsada trzeciego mołdawskiego zamku — Neamt. Prawdopodobnie jednak załoga tej twierdzy takŜe została zmuszona do kapitulacji i pozwolono jej odmaszerować do Polski. Świadczyć moŜe o tym późniejsze zachowanie Sobieskiego wobec załogi tureckiej w Barze. Tradycyjne problemy finansowe sprawiły, Ŝe kampania I o /4 r. zaczęła się niezwykle późno. 48

Collectanea..., s. 110; Z Warszawy, 4 VIII 1674 i Z Warszawy, 8 VIII 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW*. t. XII, s. 289-290. " Z Warszawy, U VIII 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XII, s. 292; J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 431. 50 Z Warszawy, 17 VII 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW". t. XH, s. 286. 51 Z Warszawy, 10 VII 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW". t. XII, s. 284; J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 431. 52 [Wiadomości z Ukrainy], 7 IX 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XD, s. 297.

156 Z początkiem września Jabłonowski wysłał dwa potęŜne podjazdy: kasztelana czernihowskiego Gabriela Sil-nickiego w stronę Kamieńca i kawalera Lubomirskiego na Wołyń53. Silnicki siłami 36 chorągwi napadł 12 września na kamienieckie przedmieście Karawasery, zwane tak od znajdującego się tam karawanseraju54. Polacy spalili zboŜe w gumnach, pozabijali kupców greckich i tureckich i uprowadzili około 500 wołów. Udało się im teŜ znienacka wpaść w dwie kamienieckie bramy, ale z powodu szczupłości sił musieli się wycofać55. Perdenia uwaŜa, Ŝe ten niespodziewany atak wojsk Silnickiego był jedną z głównych przyczyn odwrotu Turków z Ukrainy. Trudno się jednak zgodzić z tą opinią, skoro rozkaz odwrotu wojsk tureckich z Ukrainy został wydany 7 września, a więc na pięć dni przed działaniami kasztelana czernihowskiego56. Odwrót wojsk tureckich całkowicie pokrzyŜował plany Sobieskiego, uniemoŜliwiając rozstrzygające uderzenie. Król z pewnością tego Ŝałował, bo miał wreszcie duŜą armię. Składało się na nią 31 tys. wojska koronnego, 1,2 tys. posiłków brandenburskich i 9 tys. wojsk litewskich. co dawało ponad 40-tysięczną siłę, którą z powodzeniem moŜna było obrócić przeciw Turkom57. Skoro więc pierwotny zamiar był niewykonalny, Sobieski postanowił przynajmniej rozwiązać sprawę Ukrainy i po naradzie wojennej,

53

Z MiędzyboŜa, 6 IX 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XII, s. 296; Wagner, op.cit., s.

122. 54

Karawanseraj jest to budowla przeznaczona na miejsce postoju karawan na szlakach podróŜnych muzułmańskiego Wschodu. 55 Silnicki do Jabłonowskiego, spod Kupczyniec, 7 IX 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW". t. XII, s. 300: K o ł o d z i e j c z y k , op.cit.. s. 80-81; T u s z y ń s k i , op.cit., s. 57. 56 Por. P e r d e n i a , op.cit., s. 398. 57 Wimraer, op.cit., s. 188; M Z a g ó r n i a k , Wojskowość polska w dobie wojen tureckich drugiej połowy XVII wieku, Wrocław 1985, s. 16-17.

157 która odbyła się 20 października w zamku złoczowskim, 24 października ruszył z wojskiem w głąb ziem ukraińskich — na ZbaraŜ58. Wojska litewskie, maszerujące innymi drogami, miały połączyć się z armią koronną pod Trembowlą59. Król Ŝył teŜ nadzieją na wciągnięcie wojsk rosyjskich do wojny z Turcją. Jednak posyłane w tej sprawie poselstwa wracały z niczym lub co najwyŜej z gołosłownymi obietnicami. Hetman polny koronny miał w tym czasie opanować most turecki na Dniestrze pod Studzienicą, zniszczyć zapasy Ŝywności i ewentualnie wkroczyć do miasta. Wiśniowiecki nie wywiązał się z zadania. Nie dość, Ŝe nie zajął Studzienicy, to poniósł spore straty podczas walk z tureckimi oddziałami i został zmuszony do powrotu do głównych sił polskich kierujących się właśnie na Bar60. Pierwszym celem połączonej armii polsko-litewskiej był Bar broniony przez Tatarów-Lipków pod wodzą beja Husseina Murawskiego (który otrzymał bejostwo barskie po śmierci Kryczyńskiego) oraz przez 1200 Turków. Wyparte z miasteczka wojska tureckie broniły się dzielnie w zamku. Gdy jednak rozpoczęto ostrzał armatni, załoga zamku postanowiła pertraktować z królem. Sobieski, w przeciwieństwie do innych dowódców polskich, odnosił się z sympatią do „lipkowskich zbójów". Nigdy ich nie ścinał i nie wieszał. UwaŜał, Ŝe naleŜy ich przeciągnąć na słuŜbę Rzeczpospolitej. Dlatego teŜ pertraktacje zakończono pomyślnie i ostatecznie Tatarzy-Lipkowie 12 listopada 1674 r. poddali się królowi i z powrotem przeszli na polską słuŜbę. Pod sztandary Rzeczpospolitej wrócili wówczas tacy rotmistrzowie, jak: Samuel Murza Korycki,

58

Król do komisarzy polskich w Kadzyniu, Złoczów 22 X 1674 [w] Przyczynki źródłowe..., s. 89. Relacja o radzie wojennej. śółkiew 23 X 1674 [w] Materiały... [w] „SMHW". t. XII, s. 311. 60 Wagner, op.cit., s. 123. 59

158 Daniel Szabłowski, Hussein Murawski, DŜafar Murawski. Samuel Murza, Lechtazar Szabłowski i Samuel Murza Krzeczowski61. Turcy, którzy byli z Lipkami jako załoga w Barze, zostali odesłani do Kamieńca w podzięce za to, Ŝe Polskie załogi z poddanych twierdz mołdawskich wróciły cało do domów62. Następnie król przeprawił się przez Boh i samym tylko komunikiem (zostawiwszy tabor pod Krasnem) ruszył pod Ilińce i dalej pod Kalnik, który 27 listopada zdobył szturmem63. Część wojsk polskich, pod dowództwem pułkownika Rzewuskiego, ruszyła z Baru na południe, na Łuczyniec. w którym stał Iwan Kijaszko, „który przez wszystkie czasy wielkim bywał rozbójnikiem, ale był przy wojsku naszym". i dalej na Ozarzyniec i Mohylów, w którym stał pułkownik kozacki Eustachy Hohol64. Polacy, po ucieczce Chanenki i jego przejściu na stronę rosyjską, nie mieli swojego przedstawiciela na Ukrainie. Było to bardzo niekorzystne politycznie, poniewaŜ dowodziło, Ŝe Ŝadna część kozactwa nie popiera racji polskiej65. Teraz nadarzyła się okazja do zmiany tej sytuacji. Hohol postanowił zrezygnować z „tureckiego chleba" i poddać się królowi, a na znak, Ŝe robi to szczerze, oddał Rzewuskiemu kilkadziesiąt Ŝołnierzy ordy

61

P. B o r a w s k i, Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986, s. 175. J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 431; A.J. Rolle. Zameczki podolskie na kresach multańskich. t. III. s. 155; S. K r y c z y ń s k i. Bej barski, szkic z dziejów Tatarów polskich w XVII wieku. Zamość 1935, s. 65; A.D. S k o r o b o h a t y , Diariusz, opr. T. Wasilewski, Warszawa 2000, s. 122; T u s z y ń s k i , op.cit., s. 57. 63 O. L a s k o w s k i , Jan III Sobieski, Lwów 1933, s. 136: Awizy z Kalnika, 2 XII 1674 [w] J. W o 1 i ń s k i. Przyczynki źródłowe.... s. 93. 64 T u s z y ń s k i , op.cit., s. 58. 65 J. P e r d e n i a. Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII i XVIII w., Wrocław 1963, s. 16; Sposób i porządek obrony Rzplitej podczas wojny tureckiej [w] J. W o l i ń s k i , Przyczynki do wojny 1676 r.. ..PHW". t. U, 1930. s. 146. 62

159 z murzami — posiłki przysłane mu przez Adzi Gireja . Część wojsk Rzewuskiego cofnęła się z Hoholem do króla. Król 22 listopada 1674 r. mianował Hohola doŜywotnim hetmanem kozackim, wręczył mu buławę i zatwierdził przedstawiony skład osobowy pułku67. Nowo kreowany hetman towarzyszył królowi w jego pochodach, brał czynny udział w odbijaniu miast i twierdz z rąk tureckich68. Do końca kampanii ukraińskiej podporządkowały się Hoholowi, a przez to i Polsce, cztery pułki kozackie: bracławski, humański, kalnicki i podolski69. Kolejne miasta i fortece prawobrzeŜnej Ukrainy: Bracław, Niemirów, Winnica, Bałabanówka, Berszad, Pohrebyszcze, Tulczyn. przechodziły na nowo w ręce polskie70. Część poddała się bez walki, część trzeba było zdobywać. W ciągu miesiąca król opanował cały kraj od Dniestru aŜ po Czehryń, Korsuń i Pawołocz, spędzając Kozaków Doroszenki i posiłkujących go Tatarów Adzi Gireja71. Sobieski, zablokowawszy szczelnie Kamieniec i spodziewając się szczerej i rzetelnej współpracy z wojskami moskiewskimi, myślał o dotarciu do Dunaju i przeniesieniu wojny poza granice Rzeczpospolitej. Tymczasem spotkała go po raz kolejny niemiła niespodzianka, która przekreśliła całkowicie jego plany72. 26 listopada hetman wielki litewski opuścił wojsko Sobieskiego i odmaszerował z częścią oddziałów

66

T u s z y ń s k i , op.cit., s. 58; J. M a r o ń. Jan III Sobieski a Kozaczyzna [w] Studia

Wschodnie, pod red. K. Matwijowskiego i R. śerelika. Wrocław 1993, s. 41. 67 Awizy z Kalnika, 2 XII 1674 [w] Przyczynki źródłowe..., s. 91. 68 P e r d e n i a , op.cit., s. 15. 69 Maron, op.cit., s. 41. 70 L a s k o w s k i , op.cit., s. 136, K o r z o n , op.cit.. s. 462. 71 Król do bpa krakowskiego A. Trzebnickiego, obóz pod I linearni 6 XII 1674 [w] Przyczynki źródłowe.... s. 94. 72 Chorągwie, które z Ks. JM. powróciły, i wiele pod którą teraz zostaje effective [w] Woliński, Sobiesciana z 1675 r. [w] „PHW", t. 5, 1932, s. 225.

160 litewskich na leŜa zimowe na Polesie . Pac, podobnie jak w poprzednim roku, nie wytrzymał długo przy królu i tłumacząc się zmęczeniem i chorobą, początkowo tylko sam chciał się oddalić na Litwę, ostatecznie jednak zmienił zdanie i zabrał ze sobą wojsko74. Był to jeden z elementów gry politycznej mającej na celu nie dopuścić do przymierza polsko-francuskiego. Podobno Pac obiecał opuścić obóz królewski na Ukrainie, jeśli tylko zauwaŜy, Ŝe Sobieski ulega podszeptom francuskim i zmierza do zawarcia pokoju z Turcją75. Większa część wojska litewskiego — chorągwie Michała Radziwiłła, Jana Kazimierza Sapiehy, Benedykta Sapiehy i kilka innych — została przy królu76. Ale było to za mało, aby zdobywać Kamieniec, tym bardziej Ŝe „za przykładem Litwy i koronnych wojsk wiele pouciekało" n. MoŜna było jedynie znowu podjąć blokadę Kamieńca i nie dopuszczać do miasta transportów Ŝywności. Tak teŜ król uczynił, umieszczając załogi w MiędzyboŜu, Barze i Mohylowie oraz rozkazując rozłoŜyć się w pobliŜu Kamieńca oddziałom podkomorzego podolskiego Hieronima Lanckorońskiego i pułkownika Bogusza78.

73

A. C o d e 11 o. Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r. [w] Studia i Materiały do dziejów nowoŜytnych, pod red. K. Matwijowskiego i S. Ochmann-Staniszewskiej, Prace Historyczne, XIII, Wrocław 1995, s. 144;

74

Jemiołowski, op.cit., s. 432; S k o r o b o h a t y , op.cit., s. 122.

75

K. M a t w i j o w s k i , Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wrocław 1976, s. 3334; Codello, op.cit., s. 143-144; P e r d e n i a , Hetman Piotr Doroszenko a Polska, s. 399. 76

77

78

Komput lewego skrzydła wojska W. Ks. Lit., in operę zostającego. Jako ad praesens zostaje [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 223-224; Król do bpa krakowskiego A. Trzebnickiego, obóz pod Ilińcami 6 XII 1674 [w] Przyczynki źródłowe..., s. 94. Król do bpa krakowskiego A. Trzebnickiego, obóz pod Ilińcami 6 XII 1674 [w] Przyczynki źródłowe..., s. 94; Jan III do Hilarego Połubińskiego, marszałka w. lit., Bracław 18 II 1675 [w] Mateńały... [w] „SMHW”, t. XIV, cz. 1, s. 259-260; C o d e 11 o, op.cit., s. 144. Z Warszawy 15 1 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIII, cz. 2, s. 197; Z Bracławia, 20 II 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIV, cz. 1, s. 266.

161 Pac, nie dość, Ŝe wycofał wojsko, to jeszcze nie pozwolił, mimo rozkazu królewskiego, na jego rozwiązanie i na złość królowi rozłoŜył je w królewskich dobrach stołowych79. Czyn Paca doprowadził do prawdziwej furii króla Jana. Nad głową hetmana litewskiego i jego wojska rozpętała się prawdziwa burza. Jego występek potępiony został nie tylko przez króla i jego stronnictwo, ale takŜe przez kanclerza Krzysztofa Paca80. 23 lutego biskup Andrzej Trzebnicki pisał do Paca: „to rzecz jest niesłychana, Ŝeby kiedy króla pana in hostico będącego i prawie in acie stojącego, miał Ŝołnierz odbiegać"81. Mimo gromów, jakie ściągnął na swoją głowę, mimo wyrzutów, próśb i nalegań, hetman wielki litewski trwał uparcie w swoim postanowieniu, nie wrócił z wojskiem na Ukrainę. Pac bronił się, jak mógł. Tłumaczył się, Ŝe opuścił Ukrainę za zgodą Sobieskiego, Ŝe litewskie wojsko nie mogło znieść faworyzowania przez króla chorągwi koronnych, Ŝe niemoŜliwe było wyŜywienie wojska w spustoszonym kraju. W wyniku tej sytuacji wojsko litewskie podzieliło się na dwa wrogie obozy. Szczególnie aktywny w polityce „antypacowskiej" był hetman polny litewski Michał Radziwiłł, który planował podział wojska litewskiego na niezaleŜne od siebie skrzydła: pacowskie i radziwiłłowskie. Kto wie, moŜe to właśnie otwarte szykanowanie Paca przez Radziwiłła było główną przyczyną dezercji wojsk Paca? Hetman polny protegowany przez szwagra-króla wielokrotnie przekraczał własne kompetencje i podrywał autorytet hetmana wielkiego litewskiego82. 79 80 81 82

Bp krakowski A. Trzebnicki do M. Paca, Kielce 23 II 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 226. C o d e 11 o, op.cit., s. 145-147. Bp krakowski A. Trzebnicki do M. Paca, Kielce 23 II 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 226. C o d e l l o , op.cit., s. 145-147.

162 Podjazd pod dowództwem Michała Rzewuskiego ruszył na wysunięty daleko na południe Raszków83. Miejsce to było dobrze obsadzone przez Turków. Komendantem Raszkowa był Jusuf Pasza, miał do obrony 1500 janczarów i spahisów84. Do zdobycia Raszkowa walnie przyczynili się jego mieszkańcy. Komendant Jusuf Pasza zamknął się z częścią wojska w prawosławnym klasztorze, po czym otworzył znienacka bramę, niespodziewanym wypadem przebił się przez oblegających i w kilkaset koni umknął na Tehinię, paląc jeszcze po drodze miasteczko Stroińce i uprowadzając duŜą liczbę ludności w jasyr85. Wysłane za nim chorągwie polskie nie zdołały go doścignąć, mogły za to podziwiać twierdzę tehińską, bo aŜ tam zapuściły się w pościgu86. W ten sposób 3 grudnia Raszków znalazł się w polskich rękach. Jako załoga stanął w Raszkowie generał K. Korycki z ośmioma chorągwiami jazdy i trzema regimentami piechoty, a pułkownik Rzewuski ruszył ze swoimi ludźmi na pomoc Lubomirskiemu, który bronił się w Cybulowie przeciw połączonym siłom kozacko-tatarskim. Orda okazała się jednak zbyt mocna i wojskom koronnym idącym na odsiecz Lubomirskiemu nie udało się przebić87. Korycki nie zaznał w Raszkowie spokoju, juŜ w lutym przyszło mu odpierać pierwsze szturmy wojsk turecko-mołdawsko-wołoskich pod dowództwem Ahmeda, paszy sylistryjskiego, oraz hospodarów Jerzego Duki i Dymitra Kantakuzina88. Generał Korycki, dowiedziawszy się o pocho-

83 84

85 86 87

88

Z Warszawy 5 I 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIII, cz. 2, s. 188. Król do bpa krakowskiego A. Trzebnickiego, obóz pod llińcami 6 XII 1674 [w] Przyczynki źródłowe..., s. 94. T u s z y ń s k i , op.cit., s. 58-59. TamŜe, s. 59. TamŜe. s. 60; Z Warszawy, 1511675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIII, cz. 2, s. 197. Z Jaworowa 8II1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIII, cz. 2, s. 234; Z Warszawy 15 11675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIII, cz. 2, s. 197; Z Jaworowa, 4 VII 1675 [w] „SMHW”, t. XV. cz. I, s. 280.

163 dzie Ahmeda Paszy, wysłał podpułkownika Przeworskiego i całą jazdą i dwoma działkami, który zaatakował odwaŜnie Turków i rozproszył ich, ale sam poległ. Jazda jego sprawnie ednak wycofała się do Raszkowa. Turcy zaatakowali miasto od strony Dniestru, bo rzeka była zamarznięta, i od :ej strony fortyfikacje nie były zbyt mocne. Korycki wycofał się z wojskiem i mieszkańcami do klasztoru, a następnie wzorem Jusufa Paszy) uderzył z wielką furią na nieprzyjaciela, wypędził go za rzekę i ugasił podpalone miasto. Oddział wysłany przez Koryckiego na Wołoszczyznę po prowiant równieŜ odniósł zwycięstwo w starciu89. Do potyczek doszło takŜe w innych miejscach. Pod koniec stycznia „płk Bogusz, napadłszy na konwój, prowadzący z Kamieńca do sułtana jeńców, znaczną ich część uwolnił i sam zdobył jeńców"90. Król spędził zimę na Ukrainie (w Bracławiu) i osobiście pilnował, Ŝeby wojsko polskie, które obsadziło fortece ukraińskie, nie waŜyło się z nich wycofać, poniewaŜ nadchodziły wieści, Ŝe na to tylko czeka armia rosyjska91. Z Bracławia wysyłał często podjazdy, które płoszyły Tatarów. Z Turcji przychodziły informacje, Ŝe armie nieprzyjacielskie ruszą na wyprawę wczesną wiosną. Krym juŜ rozpoczął działania, w kilku miejscach starły się oddziały polskie z zagonami tatarskimi92. 28 stycznia pod Niemirowem pułkownik Polanowski rozbił czambuł Tatarów, a dzień później pod Berszedą straŜnik Bidziński starł się z oddziałem tatarskim nuradyna93.

89

Z Warszawy, 16 II 1675 i Z Warszawy, 19 II1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”. t. XIV. cz. 1. s. 259-260 i 264. 90 TamŜe. 91 J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 432-433; Z Bracławia. 20 II 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIV. cz. 1, s. 266; D r u s z k i e w i c z , op.cit., s. 115. 92 L a s k o w s k i , op.cit., s. 136-137. 93 Z Warszawy, 19 II 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIV, cz. 1, s. 264.

164 W lutym ponownie zaatakowany został Raszków, ale generał Korycki pewnie odparł ten szturm94. Atak turecko--wołoski wyprowadzony został takŜe na Mohylów, gdzie stał pułkownik Rzewuski i ten równieŜ obronił się przed napastnikami93. W lutym 1675 r. gruchnęła wieść o śmierci Piotra Doroszenki. Król zareagował błyskawicznie i uniwersałem z Bracławia wezwał podległe Doroszence wojska do powrotu pod polską protekcję, obiecując darowanie wszelkich popełnionych przeciwko Rzeczpospolitej przestępstw i zdrad96. Wiadomość o śmierci hetmana kozackiego okazała się nieprawdziwa, ale jeden z oddziałów kozaków Doroszenki poddał się Polsce. Forteca kozacka Pawołocz — „wszystkiej złości gniazdo" — poddała się 28 marca 1675 r. Michałowi Radziwiłłowi, a stanowiący załogę fortecy kozacy Doroszenki — 800 mołojców z Semenem Korsuńcem na czele — przeszli na stronę Rzeczpospolitej97. Było to duŜe osiągnięcie hetmana polnego litewskiego, tym bardziej Ŝe fortecę tę bez powodzenia szturmowały w 1674 r. wojska rosyjskie98. Był to ostatni sukces kampanii na Ukrainie. Doroszence pozostał tylko Czehryń i Korsuń, a wojska niewiele ponad 5 tys. najwierniejszych Kozaków99.

94

Z Warszawy, 23 II1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", L XTV, cz. 1, s. 268. Z Warszawy, 2 III 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XIV, cz. 1, s. 274. 96 Uniwersał królewski do starszyzny kozackiej w Czechrynie, Bracław 25II1675 [w] Materiały... [w] JSMHW", L XIV, cz. 1, s. 271; Wójcik. op.cit.., s. 29. 91 Z Bracławia, 2 IV1675 [w] Materiały... [w] „SMHW, t XIV, cz. 1, s. 280; Stanisław Morsztyn podstoli chełmiński do nn., Bracław 2 IV 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 227; J. Maron, op.cit, s. 41. 98 Co de 11 o, op.cit., s. 148. 99 N. Jako we nk o, Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku, Lublin 2000, s. 262. 95

165 Rokowania polsko-rosyjskie na temat wspólnej akcji przeciw Turcji się przeciągały, a niewątpliwy sukces Sobieskiego na prawobrzeŜnej Ukrainie stawiał taki wspólny wysiłek zbrojny pod znakiem zapytania. Moskwa nie chciała /wrócić zajętych przez siebie zamków, powołując się na nieakceptowany przez Polskę traktat buczacki 10°. Pośrednictwo tatarskie między Rzeczpospolitą a Porta wciąŜ nie przynosiło poŜądanych efektów, chociaŜ i tak miało niewielkie szanse powodzenia ze względu na rozbieŜność poglądów walczących stron. Zresztą Tatarom nie zaleŜało juŜ tak bardzo na dalszych rokowaniach; osiągnęli przecieŜ swój cel — równowaga na Ukrainie została przywrócona. Teraz intencją chanatu było jedynie zachowanie na Ukrainie istniejącej sytuacji. Sobieski zdawał sobie z tego sprawę, ale przeciągał układy, Ŝeby choć trochę zyskać na czasie101. Polakom zaleŜało na pokoju. Sobieski chciał rozpocząć wreszcie planowaną politykę bałtycką102, a Rzeczpospolita nie miała pieniędzy na nowe zaciągi. W rokowaniach z chanatem proponowano nawet zniszczyć Kamieniec, byle tylko doprowadzić do pokoju z Turcją103. 100

Jan III do komisarzy polskich w Kadzyniu [w] Materiały... [w] ..SMHW”, t. XIII, cz. 2, s. 201; P e r d e n i a , op.cit., s. 407. 101 Wszystkie zawiłości w grze politycznej chanatu i Polski przedstawia szeroko Janusz Woliński w swej pracy: Pośrednictwo tatarskie w wojnie polsko-tureckiej 1674-1675 [w] W o l i ń s k i , Z dziejów wojen polsko- tureckich. Warszawa 1983, s. 128-147. 102 Czytelnikom zainteresowanym polityką bałtycką króla Jana III odsyłam do pracy M. K o m a s z y ń s k i e g o , Jan III Sobieski a Bałtyk, Gdańsk 1983. 103 A. Lubomirski w-da krakowski do Jana III, Kraków 20 I 1675; I. Bąkowski w-da pomorski do Jana III, Borzechów 26 I 1675; J. Leszczyński kanclerz wielki koronny do króla Jana III, Poznań 26 I 1675’, J. Wielopolski stolnik koronny do Jana III Kobylanka 31 I 1675\ J. Opaliński w-da kaliski do króla Jana III, Osieczna 8 II 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIII, cz. 2, s. 207, 213, 216, 222, 232-233; W ó j c i k, op.cit., s. 31.

166 Król prowadził teŜ rozmowy z nastawionym antyturecko hetmanem zaporoskim Iwanem Sierko. Kusił go buławą, tłumaczył, dlaczego wkroczył na Ukrainę, proponował oddanie mu pogranicznych miast i twierdz i oczekiwał aktywnej współpracy przeciwko turecko--tatarskim wojskom, obiecywał pomoc pienięŜną i przysłanie Wydaje się, Ŝe opcja ta

sukna

na

mundury104.

podobała się zaporoskiemu hetmanowi. Powstrzymywała go jednak przysięga na wierność złoŜona carowi105. Bez wątpienia jednak Sierko chciał walczyć z niewiernymi, z pomocą rosyjską dokonać dywersji na Krymie (tak jak juŜ niejednokrotnie wcześniej czynił), ale nie uzyskał na to ani posiłków, ani zgody cara106. Sobieski wiedział, Ŝe Turcy przygotowują nową wyprawę pod wodzą zięcia sułtana — Ibrahima Szyszmana — i Ŝe tym razem ruszy ona niewątpliwie w stronę granic Rzeczpospolitej. Wiedział teŜ, Ŝe chan otrzymał rozkaz, aby osobiście ruszył na wojnę, i Ŝe Turcy mają świadomość słabości wojsk polskich, gdy opuściły króla wojska litewskie107. Rada wojenna w Latyczowie, 20 kwietnia 1675 r.. która ustaliła ostateczną dyslokacje wojska na wiosnę. zakończyła formalnie kampanię ukraińską108. Wojsko rozstawione zostało trzema kolumnami: pierwsza od Dzikich Pól, od Czeczelnika, przez Berszadę, Raszków, Mohylów ku Kamieńcowi; druga przez Kalnik, Bracław,

104

Memoryjał ur. Szymonowi Zawiszy rotmistrzowi JKM... na ZaporoŜe ordynowanemu, dany z kancelarii, Bracław 14 111 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XTV, cz. 1, s. 278; Maron, op.cit., s. 42. 105 Sicz po rozejmie andruszowskim stanowiła kondominium, tj. obszar pod wspólnym panowaniem Polski i Rosji. 106 P e r d e n i a , op.cit., s. 422. 107 Stanisław Morsztyn podstoli chełmiński do nn., Bracław 2 IV 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 227. 108 Złoczów 2 V 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XIV, cz. 1, s. 281-282.

167 Niemirów. Winnicę, Bar po MiędzybóŜ i Konstantynów; trzecia przez Nastaskę, Motowidłówkę, Białą Cerkiew, Pawołocz, Kotelnię, Korostyszew, Berdyczew; Cudnów, Łabuń, Połonne, aŜ po Konstantynów (podobnie jak druga kolumna)109. PODSUMOWANIE

Zwycięska kampania ukraińska nie doprowadziła do takich rezultatów, jakich spodziewał się król Jan III Sobieski, podejmując działania wojenne w końcu października 1674 r. Nie doszło do otwartej wojny moskiewsko-tureckiej ani do współdziałania wojskowego armii polskich i rosyjskich. Spóźniony wymarsz wojsk polskich nie doprowadził do rozbicia wojsk turecko-tatarskich, które bezpiecznie wycofały się na zimowe leŜa. Zajęcie Ukrainy przez króla rozciągnęło jeszcze bardziej polską linię obrony. Armia polska, koncentrując się na zajmowaniu kolejnych miast i twierdz ukraińskich, szybko topniała i wykrwawiała się w nieustannych walkach i utarczkach z tatarską ordą i Kozakami. Na domiar złego po raz drugi z rzędu zawiodły i opuściły Sobieskiego wojska litewskie Michała Paca110. Nie było szans przeniesienia wojny za Dniestr ani nawet zajęcie Kamieńca. Sukcesem było zajęcie Podniestrza i przejście na stronę polską części pułków kozackich. Wielki wysiłek zbrojny i finansowy (nie mniejszy niŜ w roku ubiegłym) nie przyniósł jednak spodziewanych korzyści. MoŜna powiedzieć, Ŝe kampania ukraińska zakończyła się pyrrusowym zwycięstwem, gdyŜ wykrwawioną, zmęczoną, głodną i nieopłacaną armię polską czekał kolejny najazd wojsk turecko-tatarskich, które po odpoczynku na zimowych leŜach na wiosnę miały rozkaz uderzyć na pozycje polskie.

109

Korzon, op.cit., s. 463.

110

Wimmer.op. cit, s. 188.

168 Komput lewego skrzydła wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego (które zostało przy królu)111. Chorągwie husarskie 1. 2.

Hetmana polnego WX Michała K. Radziwiłła, pod dowództwem porucznika Bonifacego Paca Druga 150 Hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła, pod dowództwem porucznika Kazimierza Przyj ałkowskiego

Chorągwie petyhorskie 1.

2. 3. 4.

6. 7. 8. 9.

Koni

pod dowództwem porucznika Haraburdy

150

Druga hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła, pod dowództwem porucznika Ogińskiego

120

Wojewody połockiego Kazimierza Sapiehy

120

Marszałka WXL Aleksandra Hilarego Połubińs120

Podskarbiego nadwornego WXL Benedykta Sapiehy 120 Podczaszego WXL Krzysztofa Potockiego 120 Koniuszego WXL Franciszka Sapiehy 120 ChorąŜego WXL Zygmunta Adama Słuszki 120 Krajczego WXL Jana Karola Dolskiego 120

Chorągwie rajtarskie 1.

120

Hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła,

kiego 5.

Koni

Hetmana polnego WXL M. K. Radziwiłła

Dane z: Sobiesciana z 1675 r. [w] „PHW". t. V, z. 2, s. 223-225.

Koni 100

169 Chorągwie kozackie 1. StraŜnika WXL Bonifacego Paca 2. 3. Podstolego chełmskiego Pierzchowskiego Łowczego łukowskiego Radlińskiego Chorągwie tatarskie 1. 2.

Hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła Marszałka WXL Aleksandra Hilarego Połubińskiego

Koni 100 100 100

Koni

150 120

Chorągwie dragońskie

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Koni i porcji

Hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła, (4 chorągwie)

400

Wojewody połockiego Kazimierza Sapiehy Podskarbiego nadwornego WXL Benedykta Sapiehy Podczaszego WXL Krzysztofa Potockiego Krajczego WXL Jana Karola Dolskiego Starosty lidzkiego Dominika Radziwiłła Podkomorzego brzeskiego Ostapa Tyszkiewicza Pułkownika Jordana

80

Piechota niemiecka 1.

Regiment Hetmana polnego WXL Michała K.

2. 3. 4.

Radziwiłła StraŜnika WXL Bonifacego Paca Starosty trabskiego Stanisława Sapiehy Pisarza ziemskiego brzeskiego Konstantego Jana Szujskiego

80 80 80 100 80 80

Porcji

600 80 80 80

170 5. 6. 7.

Marszałka WXL Aleksandra Hilarego Połubińskiego Podczaszego WXL Krzysztofa Potockiego Koniuszego WXL Franciszka Sapiehy

Piechota węgierska 1. 2. 3. 4. 5. 6.

320 80 80

Porcji

Regiment Hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła (dwie) Janczarska Marszałka WXL Aleksandra Hilarego Połubińskiego Wojewody połockiego Kazimierza Sapiehy Zaporoska hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła Zaporoska marszałka WXL Aleksandra Hilarego Połubińskiego

220 100 100 100 100 100

W sumie koni i porcji:

5070

Wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego które odeszły z hetmanem wielkim litewskim112. Chorągwie husarskie 1.

Hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła Marszałka WXL Aleksandra Hilarego Połubińs2. 3. kiego Marszałka upitskiego Krzysztofa Białłozora

Chorągwie petyhorskie 1.

112

Hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła

TamŜe.

Koni 130 90 80

Koni 120

171 Chorągwie rajtarskie 1.

Hetmana wielkiego WXL Michała Paca

Chorągwie tatarskie 1. 2.

Hetmana wielkiego WXL Michała Paca Hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła

Chorągwie dragońskie

1.

1.

Koni 70

Koni 80 90

Koni i porcji

7 chorągwi

430

Piechota niemiecka

porcji

3 regimenty

1100

Piechota węgierska

Porcji

1.

Hetmana wielkiego WXL Michała Paca (dwie chorągwie) 2. 3. Hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła (dwie chorągwie) Semenów hetmana polnego WXL Michała K. Radziwiłła W sumie koni i porcji:

150 150 90

2580

Rozdział 5 KAMPANIA 1675 R.

SYTUACJA PRZED KAMPANIĄ 1675 R.

Gdy pojawiły się symptomy ofensywy turecko-tatarskiej, Jan III ze znacznie uszczuplonymi wojskami (nie więcej jak 25 tys. wojsk koronnych) musiał wycofać swe pułki i chorągwie w głąb kraju1. Dokonał następującej nowej dyslokacji wojsk będących w jego dyspozycji: husarię, „dla poprawienia rynsztunków", cofnął jeszcze głębiej, pozostałą jazdą, pod dowództwem podkomorzego sieradzkiego Mod-rzejowskiego, osadził linię od Dniepru po Dniestr przez Dymir, Berdyczów, Lubar, Łabuń, Połonne, Konstantynów, Krasiłów, Bar i Mohylów. Hetmana nakaźnego Hohola z Kozakami pozostawił na Ukrainie i Podolu, aby bronili zamków ukraińskich między Pawołoczą a Mohylowem. Część skrajnych zameczków zajęły teŜ bez wątpienia wojska atamana koszowego Iwana Sierki2.

1

J. W i m m e r. Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku. Warszawa 1965, s. 189. 2 Złoczów 2 V 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XIV, cz. 1, s. 281-282; Stanisław Morsztyn podstoli chełmiński do nn.. Bracław 2 IV 1675; Ekscept z listu pewnego z Bracławia, pisany do Lwowa, Bracław 6 IV 1675; Król Jan III do senatorów. Jaworów 12 VI 1675 [w] J. W o 1 i ń s k i, Sobiesciana z 1675 r. [w] „PHW", t. 5., z. 2, s. 227 i 228.

173 Po zaopatrzeniu zajętych fortec w załogi Sobieski w kwietniu opuścił Ukrainę, przekazując naczelne dowództwo w tym rejonie wojewodzie ruskiemu Stanisławowi Jabłonowskiemu3. Dzięki nowej dyslokacji chroniony był Wołyń i wnętrze kraju od najazdu czambułów tatarskich, moŜna było ewentualnie utrzymać łączność z wojskami moskiewskimi (Dymir); ponadto wódz turecki, nie mając moŜliwości ataku od Kamieńca, zmuszony był do forsowania linii obronnej od strony odległej Tehini — tym samym wojsko polskie miało zapewnioną spokojniejszą koncentrację dookoła Lwowa4. *

*

*

W Konstantynopolu zimą dywan podjął stanowcze postanowienie, aby z pierwszym dniem wiosny rozpocząć wojnę przeciw Rzeczpospolitej. Serdarem został mianowany Ibra-him Szyszman, pasza Aleppo. Chan tatarski otrzymał wezwanie do osobistego udziału w kampanii5. Orda, idąc jak zwykle na przedzie, dotarła w połowie maja do Husiatyna, gdzie w koszu zgromadziło się około 30 tys. Tatarów. Armia turecka ciągnęła o wiele wolniej i w tym czasie przeprawiała się dopiero przez Dniestr pod Tehinią, licząc około 30 tys. ludzi, w tym jakoby 10 tys. janczarów i 50 dział6. * * * Król. nieprzygotowany zupełnie do odparcia najazdu, próbował nowych rokowań pokojowych za pośrednictwem

3

Ekscept z listu pewnego z Bracławia..., s. 228. J. W o l i ń s k i , Bitwa pod Lwowem 1675 roku [w] J. W o l i ń s k i , Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa 1983, s. 148-149; O. L a s k o w s k i . Jan III Sobieski, Lwów 1933, s. 142-143. ' A. C z o ł o w s k i , Wojna polsko-turecka 1675 r., Lwów 1894, s. 2. 6 M. J e m i o ł o w s k i , Pamiętnik dzieje Polski zawierający. Warszawa 2000, s. 434. 4

174 chana. Sobieski przewidywał z góry ich bezowocność i trafnie domyślał się, Ŝe nieprzyjaciel godzi się na rozmowy, chcąc tym sposobem uśpić czujność polską. Mimo wszystko, zdając sobie sprawę z korzyści takich rozmów (zyskanie czasu do dokonania ślimaczącej się jak zwykle koncentracji wojsk), nie zawahał się wysłać w połowie czerwca poselstwa do chana. Termin wysłania posłów nie był najszczęśliwszy. Dotarli oni bowiem na miejsce. gdy ten dowiedział się, Ŝe jego syn został cięŜko ranny w starciu pod Krasiłowem7. Chan Selim Girej i Ibrahim Szyszman przyjęli więc poselstwo niechętnie. Przedstawili warunki rozejmu: oddanie Ukrainy po Horyń, Podola, wypłata haraczu i zbrojna pomoc przeciw Moskwie, warunki te były oczywiście nie do przyjęcia przez stronę polską (Polacy skłonni byli oddać Kamieniec z okręgiem wokół niego na 3 mile)8. Król, nie wierząc juŜ wcześniej w moŜliwość porozumienia bez walki, nabrał teraz pewności, Ŝe rokowania te są tylko pozorowane. Nieprzyjaciel chciał takŜe uzyskać potrzebny czas na dokończenie koncentracji i następnie, wyzyskując przewagę liczebną, otoczyć wojska polskie i narzucić Rzeczpospolitej „kondycje sromotne i niepodobne" pokoju. Posłów polskich wzięto pod straŜ, by nie mogli uprzedzić króla o tureckich zamiarach. Wydostali się dopiero kilka tygodni później, przekupując jednego z wodzów tatarskich — Kuciuk murze9. Przybyli do obozu „nędzni, ogorzeli, postarzeli tak, Ŝe by ich ledwo poznał kto (...) wszystkich Tatarów przyjaźń, nie ekscypując Ŝadnego, przyrównał p. straŜnik do psa i jeszcze gorzej"10.

7

Król Jan III do senatorów, Jaworów 12 VI 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 229. W Warszawie, 14 VII 1675 [w] J. W o 1 i ń s k i, Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 [w] „SMHW", t. XV, cz. 1, s. 289. 9 C z o ł o w s k i , op.cit., s. 7. 10 Król do Ŝony, Lwów 1 VIII 1675 [w] J. S o b i e s k i , Listy do Ŝony Marii Kazimiery..., oprać. A.Z. Helcel, Kraków 1860, s. 268. 8

175 Król liczył, Ŝe celem szykującej się wyprawy turecko--tatarskiej będzie Lwów, postanowił więc ściągnąć rozstawione oddziały i skupić większość z nich „na trakcie między Lwowem i Złoczowem". Nie rozporządzał bowiem w danej chwili takimi siłami, Ŝeby móc stoczyć walną bitwę w otwartym polu, zwłaszcza gdy równocześnie upewnił się, Ŝe Turcy i Tatarzy połączyli się pod Ma-naczynem11. Niezwinięte przez Paca wojska litewskie byłyby teraz bardzo przydatne, mogłyby walką odkupić ubiegłoroczną zdradę12. Król, potrzebując wsparcia, puścił w niepamięć wyczyny Paca i prosił go, Ŝeby podąŜył ze swoimi wojskami ku Słuczy pod Połonne, MiędzybóŜ i na granice Podola13. Hetman podkreślił teŜ, Ŝe jeśli choroba nie pozwala Pacowi na wykonanie tego zadania, niech przekaŜe dowództwo Radziwiłłowi. W rzeczywistości to hetman polny litewski organizował posiłki litewskie dla króla. Michał Pac natomiast myślał bardziej nad zabezpieczeniem południa Litwy, w szczególności Brześcia nad Bugiem,4. Obiecane po raz kolejny przez cara posiłki rosyjskie nie nadchodziły. Car, Romodanowski i Samujłowicz nieustannie zwodzili króla i hetmanów,5.

11

W o l i ń s k i . Bitwa pod Lwowem..., s. 150. Bp krakowski A. Trzebnicki do M. Paca, Kielce 23 II 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 226. 13 Król Jan III do Michała Paca, Jaworów 15 VI1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 230; Król do Ŝony, Lwów 27 VII 1675 [w] S o b i e s k i , op.cit., s. 265. 14 A. C o d e 11 o, Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r. [w] Studia i Materiały do dziejów nowoŜytnych, pod red. K. Matwijowskiego i S. Ochmann-Staniszewskiej. Prace Historyczne, XIII, Wrocław 1995, s. 148-149. 15 J. P e r d e n i a. Hetman Piotr Doroszenko a Polska, Kraków 2000, s. 433 i n. 12

176 PLAN OBRONY RZECZPOSPOLITEJ

Nie myśląc zatem na razie o działaniu zaczepnym, król postanowił zorganizować linię obronną szerokim pasem dookoła Lwowa, zmusić przeciwnika do rozproszenia swej energii bojowej na obleganie wielu zamków i zameczków i zahamować tym sposobem jego impet. Plan ten jasno wyłoŜył w rozkazie wydanym 10 lipca w Jaworowie do hetmana polnego koronnego księcia Dymitra Wiśniowieckiegol6. Na wschód od Lwowa, w Złoczowie, rozlokował król, pod dowództwem wojewody ruskiego Jabłonowskiego, następujące oddziały: własny, potęŜny pułk (1938 ludzi), brygadę Hieronima Lubomirskiego (407) oraz regimenty piesze: swój gwardii (424), królewicza Jakuba (380), generała Kątskiego (466) i wojewody pomorskiego Bąków-skiego (165) z wybrańcami — bełskimi i lubelskimi, w łącznej sile 3,5 tys. ludzi — 1/3 piechoty, a 2/3 jazdy. Na lewym skrzydle, w Brodach i Olesku, stanął hetman polny koronny Dymitr Wiśniowiccki z pułkami straŜnika koronnego Bidzińskiego (257), straŜnika wojskowego ZbroŜka (290), oboźnego wojskowego Karczewskiego (171) oraz niewątpliwie ze swoim własnym (1497); ogółem samej jazdy przeszło 2 tys. Prawe skrzydło na linii Gołogóry-PomorzanyBrzeŜany osłonił król grupą chorąŜego koronnego Sieniawskiego, oddając pod jego rozkazy brygady Jabłonowskiego (995), wojewody bracławskiego Potockiego (199), podkomorzego podolskiego Lanckoron-skiego (66), podstolego nowogrodzkiego Bogusza (162) wraz z regimentami pieszymi generałów Łączyńskiego (443) i śebrowskiego (470) oraz dragońskim obersztera Chełmskiego (81), w sumie ponad 2 tys. ludzi, w tym 1/3 piechoty i 2/3 jazdy. Król zdecydował się rezydować we

16

Król Jan III do Dymitra Wiśniowieckiego, Jaworów 10 VII 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 232-233.

177 Lwowie, by przygotować „front (...) z husarjej i róŜnych regimentów potęŜny"17. Na koniec w MiędzyboŜu, Konstantynowie i Krasiłowie, na prawym skrzydle i na tyłach armii turecko-tatarskiej, pozostawały wciąŜ wszystkie poprzednio umieszczone w tamtej okolicy oddziały, pod dowództwem podczaszego sieradzkiego Modrzejowskiego i pisarza lwowskiego Rzewuskiego18. W razie dalszego pochodu Turków i Tatarów pod Lwów Wiśniowiecki, Jabłonowski i Sieniawski mieli się cofać na z góry wyznaczone pozycje (śółkiew, Busk, Swierz), ich zaś stanowiska miały zajmować oddziały Modrzejowskiego i Rzewuskiego na tyłach nieprzyjaciela, „który (...) w takie ciasnoty wszedłszy, zawrze się jak w oblęŜeniu i nim się postrzeŜe, przy łasce BoŜej się zrujnuje"19. Król liczył teŜ, Ŝe chłopi walnie przyłączą się do walki z nieprzyjacielem. Rada wojenna, która się odbyła 15 lipca w Jaworowie, zaaprobowała ten plan20. Sobieski podpisał takŜe w Jaworowie tajne przymierze francusko-polskie wymierzone przeciwko Brandenburgii i Austrii. Celem przymierza był szybki pokój z Turcją i skierowanie wojsk polskich do Prus KsiąŜęcych, aby je odzyskać. Francja miała pośredniczyć miedzy Polską a Turcją w doprowadzeniu do szybkiego pokoju. Sobieski jednak zdawał sobie sprawę, ze przed ostateczną próbą sił korzystny pokój dla Rzeczpospolitej nie będzie moŜliwy, a zaborcza Porta Otomańska nie zwykła oddawać raz zajętych ziem. 18 lipca Sobieski był juŜ we Lwowie i tu natychmiast zajął się załoŜeniem warownego obozu dla mających nadciągać chorągwi i regimentów. Wybrał dogodne miejsce, 17 18 19 20

TamŜe. J. W o l i ń s k i , Bitwa pod Lwowem 1675 roku, s. 150-151; Korzon, op.cit., s. 466. TamŜe. M. W a g n e r, Stanisław Jabłonowski (1634-1672). Polityk i dowódca, Siedlce 1997, s. 128.

12 — Chocim 1673

178 własnymi pieniędzmi płacąc właścicielom ziem, na których załoŜono obóz, za szkody i dewastację ich dóbr21. Niebawem stanęły mocne okopy „wedle gościńca gliniańskiego. za kościołem św. Antoniego, między św. Piotrem a Rurami". tj. na zachód od Cmentarza Łyczakowskiego, od ulicy Kochanowskiego na północ ku Górze Piaskowej i Laskowi Cesarskiemu, których wyŜyny (zwłaszcza Góry Piaskowej) stanowiły doskonały punkt obserwacyjny. Łatwiej wszelako było usypać wały i reduty, aniŜeli ściągnąć do nich opieszałych dowódców i Ŝołnierzy22. „Ochoty nie masz — z goryczą konstatował król karygodną powolność — z Polski nikt nie przybywa: jedni za Wisłę, a drudzy aŜ za Gdańsk uciekają. A im się kto lepiej ma w tej ojczyźnie. tem mniej dla niej czyni. Nikt o publice nie myśli, tylko o swojej własnej prywacie. Jedna zaś moja nieszczęśliwa głowa pewnie juŜ temu nie wydoła"23. Na domiar złego nie moŜna było być pewnym, czy jakaś część zgromadzonego juŜ wojska nie odmówi słuŜby, poniewaŜ z racji kończącej się ćwierci wielu Ŝołnierzy chciało opuścić chorągwie. Sytuacja była naprawdę groźna. Wódz turecki, Ibrahim Szyszman, na początku lipca pod Manaczynem połączył się z chanem i dysponował ogromną przewagą liczebną w stosunku do nielicznych sił polskich. Wojska turecko-tatarskie, z posiłkami mołdawskimi i wołoskimi, liczyły 70 tys. ludzi. Ta ogromna masa ludzi z kaŜdym dniem przybliŜała się do Lwowa. Powoli jednak ściągały wojska do nowo załoŜonego obozu. 7 sierpnia Michał Radziwiłł przyprowadził 23 chorągwie litewskie, dziesięć dni później przyszedł z drugą grupą wojsk litewskich (w sile około 2 tys.) podskarbi nadworny litewski Benedykt Sapieha, potem nadchodziły koronne chorągwie husarskie — Feliksa Potockiego starosty 21 22 23

Korzon, op.cit., s. 467. W o l i ń s k i . Bitwa pod Lwowem 1675 roku, s. 152. Król do Ŝony, Lwów, 28 VII 1675 [w] S o b i e s k i, op.cit.. s. 256.

179 sieradzkiego, wojewody bracławskiego Jana Potockiego, kasztelana bełzkiego Jana Myszkowskiego, starosty szczurowickiego Jana Cetnera. W sumie Sobieski dysponował wówczas około 6 tys. Ŝołnierzy24. OFENSYWA TURECKA

Pierwszymi ofiarami tureckiej machiny wojskowej były Raszków i Mohylów25. Obroniły się Bar, Konstantynów i MiędzybóŜ, gdyŜ serdar nie chciał tracić czasu na ich dłuŜsze obleganie26. Wojska kozackie Sierki i Hohola stawiły pierwszy opór najeźdźcy i rozbiły pod Mohylowem kilkutysięczny oddział tatarski27. Wojska turecko-tatarskie, idące w kierunku ZbaraŜa, zdobyły szturmem Manaczyn, mordując załogę. Następnie obiegły po drodze zameczki księcia Dymitra Wiśniowieckiego w Wołoczyskach i OŜegowcach, które nie były zbyt ufortyfikowane, mimo więc zaciekłej obrony, padły, a ich ludność wzięto w niewolę28. Wojska tureckie dotarły pod ZbaraŜ 27 lipca. Serdar zdobył bez większego trudu miasto i obiegł silnie ufortyfikowany zamek. Komendantem ZbaraŜa, zamku mocnego i dobrego do obrony, był kapitan Desautel, Francuz, podkomendny generała Kątskiego, do obrony miał jednak niewiele komputowego wojska — tylko 40 dragonów i trochę pachołków węgierskich. ale za to około 5 tys. chłopów. Chłopi jednak nie chcieli się bronić, zbuntowali się i rzucili na komendanta, raniąc go i oddając związanego Turkom,

24

Korzon, op.cit., s. 467. A. C z o ł o w s k i , op.cit., s. 5: T. K o r z o n , Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. II, Warszawa 1923, s. 464--465. 26 W Warszawie. 14 VII 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XV, cz. 1, s. 289. 27 Pe rd e n i a, op.cit., s. 435. 28 C z o ł o w s k i , op.cit., s. 5, K o r z o n , op.cit., s. 465. 25

180

zamek poddali, który Turcy zrujnowali i wysadzili, ludzi wycięli, resztę — głównie kobiety i dzieci — wzięli do niewoli29. Jan m Sobieski narzekał w swym liście do Marysieńki, Ŝe przyczyną klęski ZbaraŜa, był ordynans hetmana Dymitra Wiśniowieckiego, który „chłopom miasteczek pod gardłem bronić kazał"30. Mc duŜy udział w poddaniu twierdzy mieli takŜe uchodźcy z Kamieńca31. Mimo łatwego sukcesu Szyszman obawiał się posuwać dalej, mając, zwłaszcza na swych tyłach, wiele miejscowości obsadzonych polskimi załogami, ze szczególnie groźną fortecą stanisławowską. Poprzestał więc na łatwym zdobywaniu okolicznych zameczków ze słabymi załogami. Zajął po dwutygodniowym oblęŜeniu Mikulińce, gdzie dzielnie bronił się niejaki Ochryjowski z trzema synami, na czele kilku szlachciców, małej grupki mieszczan i kilkuset chłopów. Wytrzymali i ostrzał artyleryjski, i wysadzenie miną jednej z baszt, i wiele szturmów, ale gdy Turcy obiecali puścić wszystkich wolno, postanowili się poddać. Turcy słowa nie dotrzymali, Ochryjowski z synami i kilkoma szlachcicami zostali wbici na pal, resztę wzięto do niewoli. Po dzielnej jedenastodniowej obronie padł zamek w Wiśniczu broniony przez Jerzego Borkowskiego. Zagony tatarskie zapuszczały się daleko i choć nie wyrządzały wielkiej szkody armii polskiej, ze szczętem zniszczyły Wołyń, Pokucie, część Polesia i województwa ruskiego, nie mówiąc juŜ o Podolu32. Czambuły te nie

29

Od jmp. krojczego kor. [Wacława Leszczyńskiego], Lwów 30 VII 1675; Marek Matczyński starosta grabowiecki do Michała Paca hetmana w. lit., obóz pod Lwowem 1 vm 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW, t. XV, cz. 2, s. 212 i 213; J. von Hammer, Histoire de 1'empire Ottoman, t XI, Paris 1838, s. 404-405. 30 Król do zony, Lwów 1 VIII 1675 [w] Sobieski, op.ciL, s. 269. 31 J. S t o l i c k i , Egzukmci podolscy 1672-1699, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, MCLII, Prace Historyczne, z. 114, s. 25. 32 W o 1 i n s k i, Bitwa pod Lwowem 1675 roku, s. 153; C z o ł o wski, op.cit., s. 8-9.

181 mogły się jednak czuć zupełnie bezkarne, gdyŜ co rusz atakowały je, wydzielone specjalnie do tego zadania, polskie pułki jazdy. Do starć doszło pod OŜegowicami, Beresteczkiem, Knihyninem, Krasiłowem, wyniki tych potyczek bywały róŜne, ale działania polskiej jazdy wydatnie paraliŜowały ruchy ordy33. DZIAŁANIA OBRONNE WOJSK POLSKICH

Porozrzucane niewielkie oddziały polskie starały się utrudniać działania wojskom Szyszmana. Jak wspomniałem wyŜej, część polskich zamków z powodzeniem oparła się szturmom. Złoczów, broniony przez Jabłonowskiego, był w planie Sobieskiego jednym z czterech głównych punktów oporu. Głównymi atutami miasta i zamku były dogodne warunki terenowe, Złoczów otoczony był częściowo moczarami, rzeczką i stawami34. 7 sierpnia zaatakował miasto brat chana Adzi Girej siłami liczącymi 15 tys. Tatarów35. Wojewoda ruski wyprowadził swoje wojska, które stały w szyku od szóstej rano do siódmej wieczorem. Do walk nie doszło, ale podczas harcowama raniony został sam Adzi Girej. Jabłonowski wysłał mu wspaniałomyślnie cyrulika! Gdy Tatarzy zaczęli gwałtowniej atakować, dano ognia z działek i nieprzyjaciel się wycofał36. Załoźce, których broniły wojska pod wodzą Hersza i podstarościego Hryniewicza, nie zostały zdobyte, bo Turcy, po nieudanych dwóch szturmach, zaniepokojeni

33

Korzon, op.cit., s. 465. Wagner, op.cit., s. 128. 35 J.F. Tuszyński, Pamiętnik [w] Dwa pamiętniki z XVII wieku,wyd. A. Przyboś, WrocławKraków 1954, s. 64. 36 [Załącznik do relacji rezydenta gdańskiego Daniela Schumanna,Lwów 9 VIII 1675]; Ze Lwowa, 7 VIII 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”t XV,cz.2, s. 214i215; Hammer, op.cit.,s. 405; Wagner, op.cit, s. 128-130. 34

182 dzielną obroną, uciekli się do wróŜb, które okazały się niepomyślne, zrezygnowali więc z oblęŜenia37. DuŜo szczęścia miała takŜe Trembowla. 13 lipca podszedł pod zamek oddział turecki pod dowództwem Achmeta Seyduła Paszy. Obrońcy, którymi dowodził podstarości Tomasz Kozłowski, odparli pierwszy szturm, a potem napastnicy się wycofali. Powodem ich odwrotu, był nocny niespodziewany atak chorągwi kozackiej pułkownika Marcina Bogusza. Bogusz podszedł po cichu pod Trembowlę i choć miał niewielkie siły, nocą od tyłu zaatakował znienacka Turków, co wznieciło takie przeraŜenie w ich szeregach, Ŝe czym prędzej odstąpili od oblęŜenia38. Wysłana przez serdara grupa do zdobycia Oleksyniec takŜe niczego nie zwojowała. Miasto wprawdzie Turcy spalili, ale zamek obronił się pewnie, a obrońcy zadali duŜe straty oblegającym, którzy po trzech odpartych szturmach zwinęli oblęŜenie39. Oparły się teŜ zameczki w Skałce, Janowie, Budzanowie, Tarnopolu oraz klasztor poczajowski, które Turcy próbowali wstępnym szturmem zdobyć, a gdy się nie udało, pomaszerowali dalej40. Tatarzy teŜ nie zawsze grasowali bezkarnie. Pułkownik Rzewuski rozbił większy oddział dowodzony przez jednego z synów chana i uwolnił wielu ludzi wziętych w jasyr41. Dywersyjne działania prowadziły teŜ oddziały, które zostały na dalekich tyłach armii tureckiej. Podjazdy kozackie Hohola i Kijaszka zapuszczały się aŜ pod Kamieniec, zaskakując kilka razy oddziały tatarskie i tureckie42. Sirko

37

Czołowski, op.cit., s. 8. Król Jan III do Mikołaja Sieniawskiego, chorąŜego koronnego, obóz pod Lwowem 9 VIII 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 237; Czołowski, op.cit, s. 24-25. 39 Ze Lwowa, 18 VIII 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XV, cz. 2, s. 217; Czołowski, Wojna polsko-turecka 1675 r., s. 8. 40 TamŜe. 41 TamŜe. 42 Król do Ŝony, Lwów 23 VII 1675 [w] S o b i e s k i, op.cit., s. 262. 38

183 takŜe, mimo obietnicy złoŜonej carowi, ruszył do walki z Tatarami i, gromił tych, którzy wracali z jasyrem na Krym43. Nieliczne sukcesy odniesione przez polskie oddziały i załogi nie miały większego znaczenia dla przebiegu kampanii. DuŜe znaczenie natomiast miało to, Ŝe wojsko tureckie zwolniło impet, traciło czas, dając tym samym szansę na zebranie sił królowi polskiemu. W obozie polskim panowało wielkie zaniepokojenie z powodu przerwy w działaniach wojennych, której nie umiano sobie wytłumaczyć. JednakŜe wykorzystano ją dobrze, gromadząc wojska we Lwowie. I tak z 3 tys. na początku sierpnia, w drugiej połowie tego miesiąca zrobiło się juŜ 6 tys., w tej liczbie miało być 14 chorągwi husarskich, 7 kozackich i dragońskich, nieco wołoskich, resztę stanowiła piechota44. LESIENICE — PUNKT ZWROTNY W KAMPANI11675 R.

Plan działań tureckich Niezdecydowany Ibrahim Szyszman zwrócił się po rozkazy do wielkiego wezyra i stał z armią, czekając na odpowiedź. Nie ulega wątpliwości, Ŝe pewien wpływ na brak zdecydowania serdara odegrała koncentracja wojsk rosyjskich nad Dnieprem. Wprawdzie nie doszło do współpracy wojsk polskich i rosyjskich (na co liczył Sobieski), ale obecność tych wojsk i prawdopodobieństwo ich udziału w kampanii 1675 r. paraliŜowały w jakimś stopniu poczynania wojsk tureckich, które bały się zapuszczać w głąb Rzeczpospolitej (podobnie jak w roku poprzednim na Ukrainie, gdzie wojsko tureckie, z obawy przed atakiem armii polskiej, wycofało się do Mołdawii)45.

43 44 45

Korzon, op.cit, s. 468. Woliński, Bitwa pod Lwowem 1675 roku, s. 153. K. M a t w i j o w s k i, Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wrocław 1976, s. 32.

184 Wkrótce przyszła odpowiedź, a właściwie surowa nagana, od wielkiego wezyra. Serdar zrozumiał, ze popełnił fatalny błąd, nie ruszając od razu spod ZbaraŜa na Lwów, na główne, szczupłe siły polskie. 17 sierpnia odbyła się w obozie tureckim wielka rada wojenna, na której uchwalono, aby sforsować linie obronną wojsk królewskich, wyprzeć je z zajmowanych pozycji i następnie przyprzeć do Wisły. W tym ccłu Ibrahim miał ruszyć na Złoczów, chan zaś z ordą na Lwów, by przeciąć komunikację między królem i Jabłonowskim, a nawet, o ile się uda, zaskoczyć i zdobyć polski obóz46. Wobec mepewnosci. jaka panowała w kwaterze turecko-tatarskiej co do istotnych sił Sobieskiego i jego zamiarów, zdecydowano przeprowadzić najpierw dokładne rozpoznanie. Zadanie to powierzono braciom chana — nuradynowi i HadŜy-Girejowi — dając im „ze wszystkimi principamiejszymi wojsk tatarskich ludźmi" 20 tys. wyborowej ordy47. *

*

*

Obaj sułtani wyruszyli 22 sierpnia z kosza stojącego między Zborowem a Jeziorną, gdzie wcześniej Tatarzy zgarnęli wielu ludzi w jasyr. Podjazdy polskie przysyłały królowi meldunki o ich pochodzie, dość nieokreślone jednak co do liczby nadciągającego wroga, tak Ŝe nie wykluczano moŜliwości pochodu całej ordy48. Tego teŜ dnia wojewoda ruski Jabłonowski przysłał wiadomość, Ŝe ordy stanęły na nocleg pod Podlipcami i Ŝe tę wieś oraz wszystkie okoliczne podpalili49. 23 sierpnia podjazd Mią-

46

W o l i ń s k i , Bitwa pod Lwowem 1675 roku, s. 154. Król Jan III do Mikołaja Sieniawskiego, chorąŜego koronnego, obóz pod Lwowem 26 VIII 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 238. 48 Czołowski, op.cit., s. 10. 49 Relacyja o potrzebie i transakcyjej z Tatarami, która się odprawowaia 25 VIII pod Lwowem, pod wsią Lisiemcami [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XV, cz. 2, s. 218. 47

185 czyńskiego przysłał jeńców, którzy zeznali, Ŝe bracia chańscy mają rozkaz, idąc w dwa konie dla pośpiechu, zbadać siły polskie i wypróbować ich odporność bojową, a ponadto rozpuścić czambuły daleko poza Lwów, aŜ do Sanu i Lublina, w kraje nietknięte do tej pory poŜogą wojenną50. W tym czasie armia turecka, której obóz cały czas znajdował się pod 51 ZbaraŜem, rozpoczęła marsz na Złoczów .

Ze świtem 24 sierpnia, gdy przybył kolejny posłaniec od Jabłonowskiego, który zdał relację spod Złoczowa, o tym, Ŝe Tatarzy minęli miasto, starli się z grupą Jabłonowskiego, które to potyczki trwały od dziewiątej rano do drugiej po południu, stało się jasne, Ŝe po ominięciu Złoczowa orda tatarska pędzi prosto na Lwów52. opis terenu oziaian wojennych Król Jan, wiedząc o zbliŜającej się konnej armii tatarskiej, rozmyślał, jak najlepiej wyzyskać teren do ewentualnej bitwy. Z punktu obserwacyjnego — Góry Lwiej (dzisiaj Piaskowej) — otwierała się wzdłuŜ Pełtwi płaszczyzna rozszerzająca się klinem na wschód za Kamienopol, Biłkę, Mikłaszów. Od północy ograniczała widok silna fałda terenowa koło Zboisk; na południu zakrywała horyzont wyniosła Czartowska Skała. Od Zboisk i Zniesienia, wzdłuŜ brzegów Pełtwi, ciągnęły się bagna i trzęsawiska; na południowym brzegu, na zachód od Kamienopola, rósł

50

Król Jan III do Mikołaja Sieniawsłdego, chorąŜego koronnego, obóz pod Lwowem 26 VIII 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 238; Relacyja o potrzebie i transakcyjej z Tatarami, która się odprawowala 25 VIII pod Lwowem, pod wsią Lisienicami [w] Materiały... [w] „SMHW", t XV, cz. 2, s. 218. 51 Czołowski, op. cit., s.11. 52 Relacyja o potrzebie i tranśakcyjej z Tatarami, hora się odprawowala 25 VIII pod Lwowem, pod wsią Lisienicami [w] Materiały... [w] „SMHW", L XV, cz. 2, s. 218.

186 szerokim pasem las dębowy. Północne stoki Czartowskiej Skały, między Krzywczycami i Lesienicami, spadały na równinę pełtwiańską stromą ścianą, porosłą lasem i gęstymi krzakami; wśród tego lasu i krzewów biegł na znacznym wzniesieniu gościniec gliniański, trudno dostępny z równiny. Jedynie koło Lesienic dwa wąwozy, okalające pobliskie wzgórze, tworzyły dogodniejsze przejścia z gościńca na równinę53. Takie ukształtowanie terenu dawało nieprzyjacielowi kilka moŜliwości natarcia. Przede wszystkim równiną pomiędzy dąbrową i bagnami koło Pełtwi a wzgórzami krzywczycko-lesienickimi. W tym wypadku jazda musiałaby się rozwijać na bagnistej przestrzeni Zboiska-Zniesienie i to pod ogniem armatnim Wysokiego Zamku. Wielka siła czambułu — wszak meldunki brały go za całą ordę — nakazywała liczyć się z moŜliwością pochodu Tatarów poza wyniosłością zboiską i uderzenia na miasto od zupełnie nieosłoniętej strony północno-zachodniej. Jednak taki ruch wymagałby dalekiego flankowego obejścia, a tymczasem ciągle sygnalizowano marsz całej masy tatarskiej od Złoczowa. Ze względu na tę właśnie okoliczność najbardziej prawdopodobny był atak utartym od lat szlakiem gościńca gliniańskiego, na który z równiny orda mogła dostać się jedynie przez dwa wąwozy pod Lesienicami. Ze względów terenowych naleŜało przewidzieć jeszcze czwartą ewentualność, niewykluczoną z powodu ogromu sił tatarskich, tj. atak spoza Czartowskiej Skały od strony Bobrki i Winnik, z wyjściem na tyły obozu królewskiego — była to jednak droga niewygodna nawet dla lekkiej jazdy tatarskiej, biegła bowiem przez wąskie i kręte parowy porosłe lasem i krzakami54. Rozejrzawszy się w terenie i rozwaŜywszy te wszystkie moŜliwości, król przed wydaniem rozkazów czekał na

53

Woliński, Bitwa pod Lwowem 1675 roku, s. 154-155.

54

TamŜe, s. 155-156.

187 wyjaśnienie sytuacji, tj. na pewne wiadomości, którędy idą Tatarzy. Około godziny dziesiątej ze wzgórz lwowskich dostrzeŜono smugi ognia i dymu unoszące się z podpalonych przez ordyńców miejscowości. Nie wyjaśniały wszakŜe jednoznacznie trasy pochodu nieprzyjacielskiego i dopiero w południe podjazdy dały znać, Ŝe wojska idą równiną pełtwiańską, równolegle do gliniańskiego traktu33. Uszykowanie wojsk polskich Król Jan III Sobieski, jak zawsze, postanowił wziąć inicjatywę w swoje ręce, nie czekać na wroga w obozie, lecz zmusić go do przyjęcia bitwy w zawczasu wybranym miejscu, nieznanym przeciwnikowi, Ŝeby choć w części zrównowaŜyć jego przewagę liczebną. W tym celu Sobieski dokonał następującego ugrupowania swych wojsk: 1. Jako ogólny odwód dobrze wyposaŜył obóz, pozostawiając w nim część piechoty i dragonu. 2. Do obserwacji terenu zostały wysunięte od Zboisk poza Wysoki Zamek ku Zniesieniu dwie chorągwie husarskie: Sieniawskiego i Myszkowskiego, w łącznej sile 196 koni; lŜej zbrojni pocztowi niewątpliwie wypuszczali się aŜ do samych Zboisk. 3. Na gościniec od Bobrki skierował całą jazdę litewską (700-800 koni) pod dowództwem swego szwagra, księcia Michała Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego. 4. Ma drodze ku Winnikom stanął z piechotą (nie znamy jej liczebności) generał-major Korycki. 5. W wąwozie, leŜącym pod Lesienicami, obok karczmy, w zaroślach, zajęła stanowiska piechota w sile około 150 ludzi z sześcioma działami. Obok stanęły trzy chorągwie wołoskie (około 200 koni) pod dowództwem straŜnika koronnego Stefana Bidzińskiego i kawalera maltańskiego Hieronima Lubomirskiego. 55

TamŜe, s. 156.

188 6. Pozostałą jazdę, składającą się- niemal całkowicie z chorągwi husarskich (1200-1500 koni), wyprowadził król przed obóz na trakt gliniański czołem ku Lesienicom56.

Królewski plan działania Dokonana w ten sposób dyslokacja wojsk odpowiadała w zupełności właściwościom terenu i charakterowi akcji, jaką zamierzał przeprowadzić Sobieski. Dwie chorągwie husarskie wysunięte ku Ibtistan na otwartą przestrzeń, mimo szczupłości liczebnej, zabezpieczały całkowicie łiwe skrzydło. CięŜka jazda, tak nielubiana przez działających zaczepnie Tatarów, gwarantowała przetrzymanie ewentualnego ataku czambułu, niezbyt gromadnego z powodu zmasowania ordyńców na linii traktu gliniańskiego. W ostateczności opór husarii trwałby wystarczająco długo, aby ściągnąć posiłki z obozu, gdzie były przecieŜ ruchliwe chorągwie dragońskie. Skierowanie na drogę bobrecką hetmana Radziwiłła ubezpieczało kraniec prawego skrzydła i tył obozu, uŜycie zaś stosunkowo licznego oddziału, 700—800 koni, wynikało z właściwości terenu gdyŜ wąskie parowy i wąwozy utrudniały komunikację z głównymi siłami polskimi. Dawało to Radziwiłłowi moŜliwość dłuŜszego samodzielnego oporu. Było to waŜne, poniewaŜ wyniosłość Czartowskiej Skały uniemoŜliwiała osobiste dowodzenie przez naczelnego wodza. Wreszcie Korycki z piechotą zajął gościniec do Winnik, broniąc przed ewentualnością flankowego wdarcia się Tatarów w lukę między Radziwiłłem a obozem57. Takie rozlokowanie sił wskazywało na zamiary wybitnie osłonowe, ochraniające trakt gliniański, którego sforsowanie

56

Relacyja o potrzebie i transakcyjej z Tatarami, która się odprawowala 25 VIII pod Lwowem, pod wsią Usumicami [w] Materiały... [w] „SMHW, t. XV, cz. 2, s. 218-219; Czołowski, op.cit., s. 14; Woliński, Bitwa pod Lwowem 1675 roku, s. 156. 57 TamŜe, s. 157.

189 przez ordę uniemoŜliwiłoby królowi działanie zaczepne i zmusiłoby go do zamknięcia się w obozie. By nie dopuścić zatem mas tatarskich na trakt, Sobieski postanowił obsadzić odleglejszy wąwóz (4-5 km od obozu) prowadzący od karczmy w Lesienicy z tego traktu na równinę. Wąwóz był szeroki około 50 m i porośnięty na dość stromych stokach drzewami i krzakami. Zajęła go piechota, a na przylegającym wzgórzu zostały umieszczone działa. Na koniec jazda wołoska, z „ochotnikiem" i trzema chorągwiami pancernymi, stanęła w gotowości bojowej na samym trakcie — czołem ku karczmie58. Drugi wąwóz, połoŜony około kilometra bliŜej obozu, nie został obsadzony — nie sądzono bowiem, Ŝeby nuradyn szedł tędy na okopy królewskie, pozostawiając na swych tyłach niezajęty pierwszy wąwóz, obsadzony polską załogą. Wyprowadzenie natomiast przed obóz, frontem ku wschodowi, pozostałych chorągwi husarskich i kozackich (wszystkich uzbrojonych w dzidy) pozwalało królowi w razie potrzeby ruszyć z pomocą zarówno ku Zboiskom, jak ku Bóbrce czy Winnikom. Król chciał związać ordę bitwą przy wlocie do wąwozu koło karczmy, by następnie przez $m niezajęty wąwóz, uderzyć od swego lewego skrzydła zwartą masą jazdy na bardzo wąskim, liczącym około 300 m, froncie od wąwozów do dąbrowy59. Bitwa pod Lesienicami — 24 VIII 1675 r. W trakcie tych wszystkich przygotowań Tatarzy szybko zbliŜali się do Lwowa. Kiedy mijali odległą o 14 km Biłkę Szlachecką, jasne niebo sierpniowego południa zasnuło się ciemną chmurą, a na pędzących jeźdźców spadł gęsty grad

58

Rclacyja o potrzebie i transakcyjej z Tatarami, która się odprawowała 25 VIII pod Lwowem, pod wsią lisienicami [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XV, CŁ 2, s. 219; J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 437. 59 Woliński, Bitwa pod Lwowem 1675 roku, s. 158.

190 ze śniegiem, „czemu się wielce nieprzyjaciel dziwował, za zły to sobie mając znak"60. Niemniej jednak nuradyn nie zaniechał dalszego pochodu, posuwał się tylko ostroŜniej, wydzieliwszy do ataku połowę swych junaków, tj. 10 tys., resztę trzymając w odwodzie. Podpaliwszy po drodze Mikłaszów i Kamienopol, koto godziny trzeciej po południu czoło tego czambułu, idącego z nuradynem i HadŜy-Girejem szerokim klinem, dotarło do wąwozu prowadzącego koło karczmy lesienickiej na drogę gliniańską. Drobne oddziałki rzuciły się ku Krzywczycom i Zboiskom, aby odwrócić uwagę, a właściwe siły tatarskie zwróciły się ku wąwozowi z zamiarem jego przejścia i uderzenia na obóz królewski, gdzie, jak sądzono, są skupione wszystkie oddziały polskie61. Gdy pierwsze szeregi tatarskie wkroczyły pomiędzy zarośnięte stoki, zagrzmiały działa, sypiąc kartaczami w zwarty mim jeźdźców, zawtórowały im strzały piechoty zza drzew i krzewów. Zmieszani niespodziewanym ogniem Tatarzy zatrzymali się i wysłali przodem czambuł, aby rozpoznał teren. Pod ogniem piechoty galopem przeleciał on przez wąwóz i wypadł na gościniec koło karczmy, którą podpalił — ale natychmiast uderzyły nań stojące w pogotowiu bojowym chorągwie wołoskie, wepchnęły go z powrotem do wąwozu i wyparły na równinę. Zdezorientowani Tatarzy, nie wiedząc, z jakimi siłami mają do czynienia, nie podejmowali nowych ataków i gromadzili się u wejścia do wąwozu. Czas wypełniły zwykłe harce62. Gdy Sobieski zobaczył, Ŝe Tatarzy skupiają się coraz tłumniej na równinie z wyraźnym zamiarem forsowania przejścia na trakt gliniański, a otrzymawszy jednocześnie 60

Relacyja o potrzebie i transakcyjej z Tatarami, która sit. odprawowała 25 VIII pod Lwowem, pod wsią Lisienicami [w] Materiały... [w] „SMHW". t XV, cz. 2, s. 218. 61 W o l i ń s k i , Bitwa pod Lwowem I675roku,%. 159. 62 TamŜe.

191 meldunki, iŜ nie zagraŜa atak od strony Bobrki, postanowił rozstrzygnąć bitwę uderzeniem jazdy zza wzgórza — od drugiego wąwozu — na odsłonięte prawe skrzydło ordy. Posłał więc czym prędzej rozkaz Radziwiłłowi, aby pędem wracał na gościniec glinianski. Król, licząc się z walką na wąskiej przestrzeni, polecił towarzyszom husarskim wziąć krótsze dzidy kozackie, swoje zaś kopie oddać pocztowym i obozowej czeladzi. Tak uzbrojoną grupę umieścił u podnóŜa i na stokach wzgórza pomiędzy dwoma wąwozami63. Ponadto, aby zwiększyć wraŜenie, wśród drzew i krzewów pokrywających gęsto wzgórze król rozkazał powbijać kopie husarskie. Tatarzy, zdezorientowani niespodzianym pojawieniem się nowych oddziałów, i to husarii, tym bardziej nić zdecydowali się na uderzenie ku drugiemu wąwozowi w obawie bocznego ataku. O godzinie piątej po południu Sobieski doczekał się chorągwi litewskich Radziwiłła. Gdy tylko nadeszły, król, dysponując znaczną masą uderzeniową 1500-2000 koni (po odliczeniu pocztowych husarii koronnej), natychmiast przystąpił do rozstrzygającego działania64. Mniej więcej koło dzisiejszej drogi ku Krzywczycom król całą jazdę sprowadził z gościńca do wąwozu, wkroczył zza wzgórza na równinę i szybko rozwinął głębokie szeregi na bardzo wąskim froncie (około 300 m od wąwozów do bagien pod dąbrową) przed niesłychanie ścieśnionymi szykami tatarskimi65. Sytuacja Tatarów stała się teraz nad wyraz trudna: związani na swym lewym skrzydle grupą Bidzińskiego i Lubomirskiego, zaszachowani w centrum pocztowymi 62

Relacyja o potrzebie i transakcyjej z Wianom, która się odprawowala 25 VIII pod Lwowem, pod wsią Listenicami [w] Materiały... [w] „SMHW", L XV, cz. 2, s. 219. Woliński, Bitwa pod Lwowem 1675 roku, s. 160-161. 65 TamŜe, s. 161.

192 husarskimi, wystawieni zostali na atak od swego prawego skrzydła, nie mając moŜności wyzyskania swej ogromnej przewagi liczebnej na tak szczupłym froncie66. Król tak dalece był pewny zwycięstwa, Ŝe nie kwapił się wcale z rozpoczęciem walki — wiedział doskonale, iŜ w tym wypadku tak liczne wojska tatarskie są raczej zawadą, gdyŜ orda nie ma swobody ruchów. Mimo to nuradyn, ufając swej przewadze, nie zawahał się przyjąć bitwy. SzarŜa głębokiej kolumny husarii, pancernych i dra gonii, pod osobistym dowództwem Sobieskiego, wsparta od wąwozu natarciem chorągwi wołoskich, zepchnęła ordę do głębokiej defensywy. Po półgodzinnym, zaciętym zmaganiu Tatarzy równie nagli w ataku jak i w odwrocie, niczym „stado spłoszonych jeleni" zerwali się do gwałtownej ucieczki67. Do późnej nocy Ŝołnierze polscy gnali za uciekającymi na łeb na szyję Tatarami, którzy rzucali po drodze siodła, szable, łuki, strzały, wszystko, co ich obciąŜało i utrudniało szybką jazdę68. W końcu Polacy zaniechali pościgu. Nikt nie był pewien, czy ucieczka to tylko fortel, często stosowany przez Tatarów, czy odwrót do głównych sił chana. Dlatego wszystkie chorągwie całą noc czuwały na pobojowisku. Czuwało teŜ miasto69. Następnego dnia ruszył Jan III komunikiem pod Biłkę, podejrzewając, Ŝe tam wycofali się Tatarzy, ale nie zastał tam nikogo, na drodze widać było tylko duŜo rozrzuconego sprzętu70. Okazało się, Ŝe mistrzowsko 66

TamŜe. Relacyja o potrzebie i transakcyjęj z Tatarami, która się odprawowaia 25 VIII pod Lwowem, pod wsią Usienicami [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XV, cz. 2, s. 219; C z o ł o w s k i, op.cit., s. 17. 68 Król Jan III do Michała Paca, obóz pod Lwowem 29 VIII1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 239. 69 Czołowski, op.cit., s. 17. 70 Ze Lwowa, 25 VIII 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XV, cz. 2, s. 220. 67

193 obmyślona i przeprowadzona akcja przyniosła nadspodziewane rezultaty. Rozgromieni i przestraszeni Tatarzy umykali całą noc i zatrzymali się dopiero w koszu między Zborowem a Jeziorną, skąd zaczynali rajd na stanowiska polskie71. Znakomite wyzyskanie właściwości terenu, narzucenie wrogowi walki w zawczasu wybranych warunkach, ekonomiczne gospodarowanie szczupłymi siłami, zaskoczenie przeciwnika uderzeniem cięŜkiej jazdy, wszystko to wskazywało na prawdziwy geniusz wojenny Sobieskiego. Po łatwo odniesionym sukcesie rada wojenna postanowiła czekać na wojska litewskie Paca i dopiero z nimi podjąć dalsze działania wojenne. ODWRÓT WOJSK TURECKO-TATARSKICH

Wódz turecki na wieść o niespodziewanej klęsce, otrzymawszy od nuradyna przesadzone informacje o siłach królewskich, nie odwaŜył się realizować planów zaczepnych; odwołał marsz na Złoczów i 7 września rozpoczął odwrót ku granicom tureckim. Ale po drodze postanowił jeszcze zająć kilka polskich zamków. Wojsko tureckie ruszyło więc do Podhajec, a po drodze spaliło doszczętme puste Pomorzany — załoga zamku wraz z ludnością zdąŜyła pod osłoną nocy umknąć do ŚwierŜa72. Zamek podhajecki, mimo Ŝe nie zdąŜył go obsadzić Mikołaj Sieniawski „z całą swoją partyją" (zgodnie z królewskim rozkazem), był nieźle zaopatrzony i przygotowany do oblęŜenia73. Miał kierować jego obroną major Posadowski z pułku wojewody krakowskiego Aleksandra Lubomirskiego, dysponujący trzema

71

J e m i o ł o w ski, op.cit., s. 437; C z o ł o wski, op.cit, s. 18. TamŜe, s. 20. 73 Jan III do Mikołaja Sieniawstdego chorąŜego koronnego, Lwowem 20 VIII 1675 [w) Materiały... [w] „SMHW", t. XV, cz. 2, s. 217. 72

13 — Chocim 1673

obóz

pode

194 chorągwiami pancernymi i oddziałem piechoty. Nie bronił się jednak długo — po dwóch dniach i krótkich pertraktacjach poddał zamek na dobrych warunkach. Turcy nie dotrzymali jednak umowy (wojsko i szlachtę mieli puścić wolno, mieszczan i chłopów osiedlić pod Kamieńcem) i zbili wiele osób, a resztę wzięli w niewolę74. Podobny los spotkał pobliski Zawałów, gdzie obrońcy z miecznikiem przemyskim Piotrem Makowieckim, na wieść o kapitulacji duŜo lepiej ufortyfikowanych Podhajec, postanowili poddać się i zdać się na łaskę serdara75. Dalej Turcy ruszyli pod Trembowlę, część wojska wysłano pod Buczacz. W zamku buczackim obrońcy dzielnie się spisali i odparli szturmy, tak Ŝe Turcy po dwóch dniach zmuszeni byli odstąpić od oblęŜenia76. Tatarzy, chcąc jak najszybciej zapomnieć o klęsce, wysłali na rabunek dwa silne czambuły: jeden w stronę Stanisławowa z nuradynem, drugi w stronę BrzeŜan z HadŜy-Girejem. Nuradyn został pobity najpierw przez Andrzeja Potockiego pod Kałuszem, a wkrótce potem przez Gabriela Silnickiego pod Śniatyniem i Łuką i z niedobitkami wojsk dotarł do kosza. Tatarzy HadŜy-Gireja pod BrzeŜanami pobici zostali przez Mikołaja Sieniawskiego, a później jeszcze dwa razy zaatakował ich Atanazy Miączyński pod Stratynem i Rohatynem77.

74

Kopia listu, pisanego z obozu spod Buczacza, 7 X 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 242; Ze

Lwowa, 7-10IX 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW”, t. XV, cz. 2, s. 223; Czołowski op.cit., s. 20; Jemiołowski, op.cit., s. 435. 75 C z o ł o wski, op.cit., s. 20; Hammer, op.cit, s. 406. 76 Marek Matczyński s-ta grabowiecki do Krzysztofa Grzymułtowskiego kaszt, poznańskiego, obóz pod Rochaczowem 25 EX 1675 i W obozie pod Buczaczem, 9 X1675 [w] Materiały... [w] „SMHW, L XV, cz. 2, s. 224 i 225; Czołowski, op.cit, s. 19. 77 Ze Lwowa 7-10IX1675 [w] Materiały... [w] JSMHW, LXV, cz. 2, s. 223; J e m i o ł o wski, op.cit., s. 436.

195 OBLĘśENIE TREMBOWLI

W 1672 r. wraz z utratą Kamieńca wzrosło znaczenie Trembowli. ToteŜ zamek, zbudowany w 1632 r., w roku 1674 gruntownie odnowiono, umocniono i zaopatrzono w nowe działa, hakownice i amunicję78. Zamek wznosił się w miejscu dogodnym do obrony, na cyplu dość wysokiego i stromego wzgórza, okolonego od wschodu i od południa rzeką Gniezna, a od zachodu głębokim jarem, na którego dnie płynął potok Peczenia. Tylko od północy dostęp do wzgórza był łatwiejszy. Twierdza miała kształt wydłuŜonego trójkąta. Jego wierzchołek zamykała wielka baszta, w dwu pozostałych rogach równieŜ wznosiły się wielokątne baszty. W basztach tych mieściły się strzelnice do dział, w murach — do ręcznej broni palnej, w większości urządzone w sposób nowoczesny pozwalający na prowadzenie krzyŜowego ognia. U stóp wschodniego zbocza rozłoŜyło się miasteczko Stara Trembowla. Wiodła stąd stroma droga do bramy zamkowej. Bramy tej bronił mur zbudowany w czworobok, niŜszy od zamkowego, opatrzony równieŜ strzelnicami. Pośrodku dziedzińca wznosiła się wysoka wieŜa zwana szlachecką; obok niej wykopano głęboką studnię. Zamek nie był zbyt duŜy. W najdłuŜszym miejscu miał 107 m, w najszerszym 38 m. Grubość murów i baszt wynosiła 4 m79. Król interesował się zabezpieczeniem i obroną zamku, poniewaŜ miał on duŜe znaczenie strategiczne, dlatego przykazał chorąŜemu koronnemu Mikołajowi Sieniawskiemu, Ŝeby obsadził Trembowlę silną załogą. W połowie sierpnia Sieniawski powierzył dowództwo twierdzy kapitanowi Chrzanowskiemu. 78 79

C z o ł o w s k i , op.cit., s. 23-24. TamŜe, s. 23; J. P a j e w s k i , Buńczuk i koncerz, Warszawa 1978, s. 204.

196 Jan Samuel Chrzanowski 16 lub 17 sierpnia przybył do Trembowli i przyprowadził ze sobą pół regimentu piechoty starosty szczurowieckiego Jana Cetnera80. Wprawdzie Aleksander Czołowski twierdzi zgodnie z listem z obozu pod Buczaczem, Ŝe w twierdzy było 80 Ŝołnierzy piechoty (mylnie podaje, Ŝe dragonów) przybyłych z Chrzanowskim, ale w tym samym miejscu przyznaje takŜe, Ŝe była to połowa regimentu Cetnera81. Wydaje się jednak, Ŝe liczba Ŝołnierzy Chrzanowskiego była prawie dwukrotnie większa. Regiment Cetnera w 1675 r. wynosił kolejno w trzecim i czwartym kwartale 345 i 329 stawek Ŝołdu, co, po odjęciu 10 procent na ślepe porcje i podzieleniu przez dwa, daje 155-148 ludzi82. Mikołaj Jemiołowski wspomina, Ŝe zamek obsadzony był 200 Ŝołnierzami piechoty, co by potwierdzało tezę, Ŝe była tam połowa regimentu piechoty Cetnera83. W zamku znajdowało się teŜ nieco szlachty z okolicy zdolnej do walki, mieszczan i „200 chłopów z rusznicami"84. Te szczupłe siły miały stawić czoło całej armii tureckiej Ibrahima Szyszmana Paszy i tatarskiej ordzie. Chrzanowski przejął dowództwo z rąk podstarościego Kozłowskiego i natychmiast zaprowadził w twierdzy ład i dyscyplinę. Groźne wieści od Podhajec i Zawałowa zaalarmowały załogę i mieszczan, wkrótce teŜ przyszła wiadomość, Ŝe następnym celem jest właśnie Trembowla. Łuny poŜarów uprzedzały o zbliŜaniu się nieprzyjaciela. Wreszcie 19 września stanął pod murami Trembowli chan, a w sobotę 21 września nadciągnął sam Ibrahim Pasza z janczarami, spahisami, artylerią, ogromnym taborem 80

Jan III do Mikołaja Sieniawskiego chorąŜego koronnego, obóz pode Lwowem 20 VIII 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW, L XV, cz. 2, s. 217. 81 Czołowski, op.cit., s. 26. 82 J. W i mm er, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w łatach 1673-1679 [w] „SMHW", t VII, cz. 2., s. 428. 83 Jemiołowski, op.cit., s. 438. 84 Kopia listu pisanego z obozu spod Buczacza, 7 X 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 241.

197 i tłumami jasyru. Całe wojsko turecko-tatarskie rozpostarło się na polach klebanowieckich — w tym samym miejscu, w którym często zbierało się na kampanię wojsko polskie. Obronę warownego klasztoru karmelitów i miasteczka, chociaŜ obwiedzione było murem i częstokołem, uznano za sprawę beznadziejną. Zakonnicy i mieszczanie przenieśli się do zamku85. Dla Turków zdobycie Trembowli miało podwójne znaczenie: pragnęli efektownym sukcesem zakończyć kampanię 1675 r. i zyskać jednocześnie dobrą pozycję wyjściową do kampanii w roku następnym. Ibrahim Szyszman, zachęcony powodzeniami w Podhaj-cach i w Zawałowie, próbował najpierw zastraszyć trem-bowlan i skłonić ich do kapitulacji. Dziedzic Zawałowa, miecznik przemyski Piotr Makowiecki, który kilka dni wcześniej zdał się na łaskę paszy i dostał się do niewoli, na Ŝądanie Ibrahima napisał list do Chrzanowskiego, tłumacząc, Ŝe przewaga turecka jest tak wielka, iŜ nie ma co myśleć o oporze, Ŝe obrona jest bezskuteczna i tylko rozdraŜni Turków. Jedynym ratunkiem jest kapitulacja i szukanie ocalenia we wspaniałomyślności zwycięzcy. Czausz turecki zaniósł ten list do Trembowli. Chrzanowski wysłał w odpowiedzi dwa listy: jeden do miecznika Makowieckiego, drugi do paszy. Miecznikowi odpisał, Ŝe jego przykład najzupełniej wystarczy, by wszystkich odstraszyć i zniechęcić do układów z Turkami. Ibrahima zapewnił, Ŝe wszelkie rachuby na kapitulację Trembowli są płonne, a obrońcy nie boją się tureckiej potęgi86. Pismo Chrzanowskiego bardzo zezłościło serdara, od razu rzucił do walki janczarów, którzy z trzech stron ruszyli do szturmu. Gdy podeszli na odległość strzału, z otworów strzelniczych zamku posypał się na nich grad kul, zmuszając do szybkiego odwrotu. Janczarzy cofnęli się

85 86

Czołowski, op.cit.y s. 27. TamŜe, s. 28.

198 i zatrzymali, czekając aŜ ich artyleria podjedzie bliŜej. Jednak gdy pierwsza armata wjechała na mostek na rzeczce Gnieźnie, huknęło działo z zamku, mosiek załamał się i armata runęła do wody. Zanim zbudowano nowe przejście przez rzekę zapadła noc. Turcy jednak nie przerwali prac, Szyszman bowiem rozkazał podpalić miasto i w blasku tej poŜogi kontynuować prace87. Do rana Turcy wybudowali od łatwo dostępnej strony północnej, w odległości około 300 kroków od murów fortecznych, potęŜny wał, na którym ustawili osiem armat burzących i rozpoczęli ostrzał artyleryjski. Strzelano teŜ z bocznych pozycji, gdzie ustawiono mniejsze działa. Najwięcej szkody wyrządzały jednak granaty, których podobno przez czas oblęŜenia wpadło do zamku 325 sztuk (u Czołowskiego 425)M. Na początku oblęŜenia granaty wznieciły poŜar, zapalając dach na budynkach zamkowych, zabiły kilkanaście sztuk bydła na dziedzińcu, co gorsza, zniszczyły studnię, tak Ŝe trembowlanie „ledwo beczkę jaką wody mogli mieć na dzień, którą cnotliwy komendant dzielił łyŜką i sobie więcej nie biorąc"89. Z czasem zmniejszyły się szkody i straty od pękających granatów, gdyŜ obrońcy nauczyli się wyrywać tuleje z pocisków lub zalewać je wodą, by przeszkodzić zapaleniu prochu i wybuchowi90. Turcy za wszelką cenę chcieli dokonać wyłomu, gdyŜ wysokie mury uniemoŜliwiały przypuszczenie skutecznego szturmu. Gdy kule, nawet te cięŜkie, nie zdołały dostatecznie nadwątlić murów, zbliŜyli się aproszami do zamku

87

TamŜe. Kopia listu, pisanego z obozu spod Buczacza, 7 X 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 242; W obozie pod Buczaczem, 9 X 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XV, cz. 2, s. 225; Czołowski, op.cit., s. 34. 89 Kopia listu, pisanego z obozu spod Buczacza, 7 X 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 242. 90 Czołowski, op.cit, s. 29. 88

199 i usiłowali załoŜyć minę, która by rozsadziła mur. Chrzanowski z najdzielniejszymi Ŝołnierzami stanął w zagroŜonym miejscu, by w razie wybuchu miny bronić wyłomu. Część szlachty natomiast, która szukała w zamku schronienia, chyłkiem opuściła swe stanowiska na murach i rozpoczęła sejmikowanie. PołoŜenie uznano za beznadziejne i postanowiono poddać zamek. Całą tę naradę słyszała Ŝona komendanta — Anna Dorota Chrzanowska — zdąŜyła powiadomić męŜa o zmowie. Chrzanowski, pod groźbą uŜycia broni, zmusił cały ten „sejmik" do powrotu na stanowiska bojowe i zabronił wszelkich zebrań i potajemnych narad91. Turcy nie zdołali zrobić wyłomu w murze za pomocą miny. Skała, na której wznosił się zamek, nie pozwalała na rycie podkopów. Próby podejmowano parokrotnie, lecz bez rezultatu. Obrońcy takŜe utrudniali prace saperom i minerom, urządzając nocne „wycieczki" i niszcząc tureckie roboty saperskie. Ibrahim Szyszman Pasza przekonywał się coraz bardziej, Ŝe zdobycie Trembowli jest zadaniem bardzo trudnym92. *

*

*

Wojska królewskie 18 wneMa wyruszyły traktem glimaśskim ze Lwowa, kierując się na WyŜniany. 20 września połączyły się z wojskami litewskimi i maszerowały przez Złoczów, Dunajów, Lipice, w stronę Bu-czacza93. 22 września wojska powiększyły się jeszcze o oddziały wojewody bełskiego księcia Dymitra Wiśniowieckiego i liczyły około 18 tys. jazdy, 2 tys. piechoty i 30 dział94. 24 września, w obozie niedaleko BrzeŜan,

91 92 93 94

TamŜe, s. 30. TamŜe. Codę 11 o, op.cit., s. 150. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, s. 189.

200

król dostał wiadomość o obronieniu się Buczacza oraz oblęŜeniu Trembowli i natychmiast wyruszył z odsieczą95. Droga była jednak bardzo trudna, gdyŜ Turcy zniszczyli mosty na Strypie i Serecie i trzeba się było przeprawiać wpław przez obie rzeki, a woda potęŜnie wezbrała od ustawicznych deszczów. Ma radzie wojennej pod Litatynem postanowiono zmienić trasę marszu, kierować się przez Buczacz ku Dniestrowi i opanować turecki most wzniesiony dla Ibrahima Szyszmana przez hospodara wołoskiego pod Chocimiem96. Było rzeczą oczywistą, Ŝe na wieść o pochodzie wojsk królewskich w kierunku Chocimia, Szyszman będzie zmuszony odejść spod Trembowli i szybkim marszem podąŜyć na śwaniec97. NaleŜało więc czym prędzej zawiadomić obrońców, Ŝe pomoc nadchodzi, i zachęcić do tego, by wytrwali jeszcze kilka dni. Wysłano w tym celu pułkownika Bogusza (który juŜ raz Trembowlę w tym roku uratował) z pięciuset konnymi na podjazd do zamku. Podjazd jednak zawrócił z niczym, orda bowiem strzegła wszystkich przepraw98. Próbowano teŜ innych sposobów dostarczenia informacji o nadciągających wojskach, aŜ wreszcie zgłosił się pewien chłop, podjął się przekraść przez obóz turecki i dostarczyć obrońcom pismo królewskie z wiadomością o odsieczy. Posłańca schwytano i list króla zamiast do rąk Chrzanowskiego wpadł w ręce tureckie, ale w ten sposób Ibrahim Pasza dowiedział się, Ŝe nadciąga odsiecz z Sobieskim na czele: PoniewaŜ nie chciał stanąć oko w oko z „Lwem Lechistanu”,

95

Marek Matczyński s-ta grabowiecki do Krzysztofa Grzymułtowskiego kaszt, poznańskiego, obóz pod Rochaczowem, 25 IX 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XV, CZ. 2, s. 223-224. 96 Król do Ŝony, Lwów 23 VII 1675 [w] Sobieski, op.cit, s. 262. 97 Czołowski, op.cit, s. 31. 98 TamŜe.

201 postanowił wiec podjąć ostatnią próbę zdobycia twierdzy, a w razie niepowodzenia, zwinąć oblęŜenie". 4 października tureccy saperzy podłoŜyli pod mury zamku czwartą z kolei minę100. Z sąsiedniego wzgórza pasza i chan spoglądali na zamek, czekając na skutek wybuchu. Ostatnia próba zawiodła. Wprawdzie spory kawał muru runą), ale wyłomu nie dokonano. Nieudolni minerzy podobno gardłem przypłacili tę czwartą nieudaną próbę101. Wódz turecki wydał rozkaz odwrotu. Nocą z 4 na 5 paź dziernika (z piątku na sobotę) Turcy zwinęli obóz i ruszyli w drogę na Husiatyn, ku Kamieńcowi102. 5 października o świcie obrońców Trembowli zaskoczyła głucha cisza panująca dokoła zamku. Gdy wkrótce ujrzeli oddział Kozaków pułkownika Barabasza, zrozumieli, Ŝe oblęŜenie zostało przerwane, Ŝe są zwycięzcami103. Radość wielka ogarnęła całą Trembowlę, obrońcy dali dobry przykład, „Ŝe się i Turkom obronić moŜe, kto cnotliwie miejsca poruczonego broni"104. W nagrodę za bohaterską obronę król na dziesięć lat uwolnił Trembowlę od wszelkich podatków. Nie zapomniano i o dzielnym komendancie. Król przyjął go bardzo łaskawie w obozie pod Buczaczem — nagrodził awansem jego i całą załogę105. Obrona Trembowli bardzo szybko obrosła w legendę, w której główną rolę odgrywała Ŝona komendanta Anna Dorota Chrzanowska, urastająca do symbolu prawdziwej Polki patriotki. Jej czyn opiewano 99 100 101 102 103 104 105

TamŜe, s. 30 i 32. W obozie pod Buczaczem, 9 X1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XV, cz. 2, s. 224. Czołowski, op.cit., s. 31-32. J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 438; C z o ł o w s k i , op.cit., s. 32. TamŜe. Kopia listu pisanego z obozu spod Buczacza, 7 X 1675 [w] Sobiesciana z 1675 r., s. 241. W obozie pod Buczaczem, 9X1675 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XV, cz. 2, s. 225.

202

w poematach i operach, na obrazach, a nawet na ten temat powstała powieść historyczna. Ludność Trembowli uczciła swoją bohaterkę pomnikiem (niestety dziś juŜ nieistniejącym)106. ZAKOŃCZENIE DZIAŁAŃ WOJENNYCH W 1675 R.

Ibrahim Pasza dotarł z armią do Kamieńca, po czym 10 października przeszedł mostem koło Chocimia na drugą stronę Dniestru i pomaszerował w kierunku Cecory. Chan takŜe rozpoczął natychmiastowy odwrót do domu, a z nim najwięcej ludności polskiej wziętej w jasyr poszło w kraje krymskie107. Z polskiej armii ruszyły podjazdy pod Kamieniec. Wyprawiony z dragonia i rajtarią generał Kątski napadł na wozy, którymi wieziono prowiant do Kamieńca. Zagarnął 3 tys. sztuk bydła, zabiwszy 200 semenów. Hieronim Lubomirski poszedł pod sam Kamieniec, nieatakowany przez nikogo. TakŜe pisarz koronny Czarniecki przeszedł ze swoimi ludźmi most pod Chocimiem i pobił maruderów serdara, którzy zostali z tyłu za cofającą się armią108. Sobieski miał jeszcze zamiar szybkim marszem podejść pod Kamieniec, zaskoczyć załogę i niespodziewanym szturmem wziąć twierdzę, do czego wojsko polskie 106

Przykładowe pozycje: poemat Tymona Z a b o r o w s k i e g o, Obro na T., Lwów, 1828; powieść historyczna Zofii Kossak-Szczuckiej, Trembowla, Poznań 1939; Michała Asanki-Japołła, Trembowelska gloria, 1925. 107 Z obozu między Kudryńcami a Czarnokozienicami, mil dwie od Kamieńca, 29 X1675 [w] Materiały... [w] JSMHW, L XV, cz. 2, s. 227; Jemiołowski, op.cit, s. 435. 108 Z obozu między Kudryńcami a Czarnokozienicami, mil dwie od Kamieńca, 29 X 1675 [w] Materiały... [w] „SMHW, LXV.cz. 2, s. 226-227; A. D. Skorobohaty, Diariusz, Warszawa 2000, s. 123; Jemiołowski, op.ciL, s. 439.

203

„widząc, Ŝe miejsce bardzo obronne, a do tego przez całe lato prowiantaim, pieniędzmi i ludźmi od Ibrahima baszy posiłkowane, wielce juŜ się od tej imprezy wymawiało"109. O dalszy działaniach wojska obradowała rada senatu, na której postanowiono: 1. W sprawie Podola: z braku odpowiedniego sprzętu oblęźniczego, dostatecznej liczby piechoty i przede wszystkim cięŜkiej artylerii, nie jest moŜliwe atakowanie Kamieńca. Nie będzie teŜ prowadzona blokada Kamieńca, tak jak w latach poprzednich, poniewaŜ zniszczony kraj nie daje szans na przezimowanie wojska. Załogi zostaną w Jagiełnicy, Jazłowcu, Buczaczu i Trembowli z jednej strony i w MiędzyboŜu i Barze z drugiej strony. Most na Dniestrze zostanie rozebrany, czajki, ile się da, sprowadzone w górę rzeki, reszta spalona. Postarać się o zniszczenie Karawaserów i młynów pod Kamieńcem110. 2. W sprawie Ukrainy: trzymać mocno posiadane twierdze, szczególnie Korsuń, na listy rosyjskie nie odpowiadać lub odpowiadać, Ŝe traktat andruszowski wyraźnie pokazuje, czyja jest która strona Dniepru111. 3. Rozlokować wojsko na tyle blisko, aby szybciej niŜ ostatnim razem moŜna było je zebrać112. Wszelkie działania wojenne odłoŜone zostały do następnego roku. Król liczył Ŝe sejm koronacyjny (wyznaczony na 4 lutego 1676 r.) odbędzie się szybko i sprawnie i uchwali taką armię, która pozwoli na zawarcie dobrego pokoju z Turcją.

109

TamŜe. Senatus consilium, Czanwkozienice 30JH675 [w] Materiały... [w] „SMHW, t XV, cz. 2, s. 227-229; Jemiołowski, op.cit., s. 439. 1111 Senatus consiłium, s. 229. 112 TamŜe. 110

204 PODSUMOWANIE

Działania w 1675 r. były szczególnie groźne, gdyŜ naprzeciwko silnej armii tureckiej stanęły nieliczne wojska polskie. Rzeczpospolita była wyczerpana kampanią ukraińską, w której straciła wielu Ŝołnierzy — zwłaszcza piechoty. Na nowe zaciągi nie było pieniędzy. Zniszczona, zabiedzona, niepłatna armia musiała stanąć do walki z wypoczętym wojskiem tureckim, które wczesną jesienią 1674 r. wycofało się z Ukrainy i odpoczywało na zimowych leŜach za Dunajem. Na domiar złego problem z podziałem wojska litewskiego nie został rozwiązany i król wciąŜ nie mógł liczyć na wsparcie hetmana wielkiego litewskiego. Na szczęście dla Polski Ibrahim Szyszman okazał się marnym strategiem, roztrwonił czas na zdobywanie mało waŜnych z punktu widzenia strategicznego zameczków i miasteczek, zresztą robił to nieudolnie i pozwolił królowi na zebranie takich sił, którewystarczyły do rozbicia silnego czambułu tatarskiego, a całą turecką armię do odwrotu.

Bitwa pod Lesienicami była decydującym momentem kampanii. Rozgromione czambuły tatarskie przyniosły tak przesadzone wieści o liczbie królewskiego wojska, Ŝe Szyszman nie odwaŜył się na starcie z królem i rozpoczął odwrót. Nieudolny wódz chciał podreperować swój autorytet zdobyciem Trembowli, jednego z waŜniejszych zamków kresowych. Okazało się, Ŝe nawet to zadanie, pozornie proste dla potęŜnej armii tureckiej, okazało się ponad siły tureckiego wodza. Kampania 1675 r. zakończyła się sukcesem polskim. Sobieski, doskonały wódz, mimo szczupłości polskich sił, zdołał odeprzeć nieprzyjacielski atak. Niepokojące jednak było to, Ŝe wojska sułtańskie po raz drugi nie zostały pobite, co dawało pewność, Ŝe ta sama armia, wzmocniona nowymi zaciągami, powróci w polskie granice w następnym roku.

Rozdział 6 KAMPANIA 1676 R. — śURAWNO

SYTUACJA POLITYCZNA W R7PC7POSPOI ITF.I

NA POCZĄTKU 1676 R.

Kampanię 1676 r. poprzedził sejm koronacyjny, po którym 2 lutego w katedrze krakowskiej nastąpiła uroczysta koronacja Jana HI i Marysieńki1. Nowo koronowany król przedstawił na sejmie memoriał dotyczący dalszej wojny z Turcją2. Wyjaśnił w nim na przykładzie wcześniejszych bitew, jak waŜna jest zgoda sejmu na utworzenie wielkiej armii, proponował reformy w wojsku, powiększenie husarii o dziesięć chorągwi, uzbrojenie lekkiej jazdy i pancernych w dzidy. Sugerował podwyŜszenie Ŝołdu dragonii oraz ograniczenie regimentów piechoty przez zwiększenie liczby Ŝołnierzy w regimencie. UwaŜał, Ŝe naleŜy tworzyć tylko piesze wyprawy dymowe i wcielać je do istniejących regimentów. Dzięki temu województwa mogłyby zaoszczędzić sporo pieniędzy (poniosłyby kojgg powołania tylko szeregowych piechoty, bez oficerów). Chciał takŜe włączyć do komputu 4 tys. Kozaków zaporoskich, nie tylko dlatego, Ŝe wojsko to świetnie sprawdzało się w defensywie, ale

1

Z. Wójcik Jan Sobieski 1629-1696 Warszawa 1983, s. 249. Sposób i porządek obrony Rąlitej podczas wojny tureckiej [w] J. Woliński, Przyczynki do wojny 1676 r., „PHW\ t. U\ 1930, s. 146. 2

206 przede wszystkim, Ŝeby zachęcić inne pułki kozackie do przechodzenia na polską stronę. Poruszył takŜe sprawę poprawy zaopatrzenia wojska przez utworzenie funkcji „prowiant magistra" oraz stworzenie magazynów Ŝywnościowych3. Król rozdał takŜe awanse, m.in. mianował Dymitra Wiśniowieckiego hetmanem wielkim koronnym, a Stanisława Jabłonowskiego hetmanem polnym koronnym4. Na uchwaloną armię miało się składać: 33 tys. wojska komputowego, 1 tys. wybrańców, 4 tys. kozaków Hohola, 12 tys. wyprawy pieszej z Korony; 12 tys. wojska komputowego i 4 tys. wyprawy pieszej z Litwy5. W sumie więc na sejmie koronacyjnym uchwalono utworzenie 50 tys. wojska koronnego i 16 tys. litewskiego. Uchwała dawała królowi, w razie pomyślnej jej realizacji, szanse na korzystne rozstrzygnięcie kampanii 1676 r. i upragnione zakończenie kilkuletnich, krwawych zapasów podpisaniem korzystnego pokoju6. Na sejmie udało się takŜe, po początkowej burzy, załagodzić (przynajmniej oficjalnie) spór pomiędzy hetmanami litewskimi7. Od końca 1675 r. prowadzono rozmowy pokojowe z Porta, za pośrednictwem wołosko-siedmiogrodzkim8. Niestety, rozmowy te wywołały wśród szlachty przekonanie o moŜliwości pokoju bez potrzeby dalszej walki. Hamowało to 3

TamŜe; K. M a t w i j o w s k i , Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wrocław 1976, s. 133-

134. 4

M. J e m i o ł o w s k i, Pamiętnik dzieje Polski zawierający. Warszawa 2000, s. 453. Sposób i porządek obrony Rzplitej..., s. 146-147; J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku. Warszawa 1965, s. 190-191. 6 Relacja wszystkich transakciej od sejmu coronationis króla JM. Do zejścia z pola króla JM. i wojska JKM., napisana z woli ks. JMP. w-dy bełskiego hetmana W. K. [Dymitra Wiśniowieckiego] [w] JPHW, t 2, 1930, s. 294. 7 A. C o d e 11 o, Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r. [w] Studia i Materiały do dziejów nowoŜytnych, pod red. K. Matwijowskicgo i S. Ochmann-Staniszewskiej, Place Historyczne, XIII, Wrocław 1995, s. 153. 8 TamŜe, s. 137. 5

207

realizacje przez sejmiki postanowień skarbowo-wojskowych. Przekonania o pokoju bez walki były oczywiście złudne9. Pod wpływem habsburskim i brandenburskim odezwały się teŜ głosy agitujące przeciw królowi, wyraŜa-jące obawę, Ŝe Sobieski wykorzysta wojska do zamachu stanu i wprowadzenia władzy absolutnej. Chodziło o to, by król pod pretekstem przygotowań do wojny z Turcją, nie uŜył zgromadzonych sił zbrojnych przeciw elektorowi brandenburskiemu, do czego popychała go dyplomacja francusko-szwedzka10. O tym mówił podpisany w 1675 r. w Jaworowie tajny traktat Tak więc sejmiki, jeden po drugim, udaremniały wykonanie uchwały sejmowej, do- J prowadzając do tego, Ŝe 66-tysięczne wojsko pozostało na papierze11. PLAN OBRONY

W pierwszych dniach czerwca w celu ochrony województwa ruskiego i Wołynia utworzono dwa obozy: na południowy zachód od Lwowa pod Szczercem dla wojsk koronnych i pod BeresteczMem dla ani litewskiej, jednak wojska było tam jak na lekarstwo i nie zanosiło się na szybką zmianę takiej sytuacji12. MrU słał uniwersały z Jaworowa, tłumacząc, Ŝe nie tylko „frontu stawić i Rzplitej zasłonić wojenną gotowością, [lecz] wzajem grozić i pokoju poŜądanego poprzeć słusznie nie moŜemy". TakŜe hetman wielki koronny, Dymitr Wiśniowiecki, surowo nakazywał

9

Jan III do Stanisława Jarzyny, Jaworów 5 VI1676 [w] G. K1 i m e c -k a, Nieznane listy Jana Sobieskiego, Warszawa 1987. 10 Matwijowski, op.cit, s. 55-57; Wójcik, op.cit, s. 256-257; J. Woliński, Źórawno [w] J. Woliński, Z dziejów wojen polsko-- tureckich, Warszawa 1983, s. 163-164. 111 Jemiołowski, op.cit., s. 455. 12 Relacja..., s. 295; Ze Lwowa, 26 VIII 1676 [w] J. W o l i ń s k i , Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-1676 [w] „SMHW", t. XVI, cz.2, s. 235.

208

rotmistrzom łanowym, by najdalej do 15 lipca stawili się z piechotą w obozie. Wszystkie te nawoływania i uniwersały nie zdały się na wiele, skoro po kilkunastu dniach król ponownie uskarŜał się przed senatorami: „nie tylko obozu toczyć, ale i podjazdów nie masz kim odprawować". Król jednak dobrze znał powody dla jakich wojska nie ściągały do obozu: „i podatki zwleczone i (...) zmalone, i wyprawy dymowe albo cofnione albo spóźnione, Ŝe się ledwie ku św. Marcinowi [11 listopada] spodziewać, więc Ŝołnierz, przez trzyletnie obozy znuŜony a niepłatny albo do obozu, lubo za surowemi pod gardłem ordynansami nie przychodzi, to pod znakami niezupełnemi, lekko, bez zapasu i pienięŜnego, i prowiantowego, nie jest zaś większy niŜ tak rok w sile"13. Z powodu bardzo powolnego ściągania wojsk do obozu, król zdawał sobie sprawę, Ŝe dysponując: tak niewielkimi siłami, nie moŜe stawić czoła nieprzyjacielowi w otwartym polu. Z konieczności skłaniał się więc do ubiegłorocznego planu, Ucząc na to, Ŝe załogi, osadzone uprzednio na obszarze: Białacerkiew, Pawołocz, Berdyczów, Karnik, Niemirów, Bar, MiędzybóŜ, BrzeŜany, Załoźce, Trembowla, Jazłowiec, dadzą „pierwszy wstręt" nieprzyjacielowi do czasu skoncentrowania większych sił pod Lwowem14. POCZĄTEK DZIAŁAŃ TURECKICH

W tym czasie Ibrahim Szyszman, zeszłoroczny przeciwnik Sobieskiego, przekroczył Dunaj i stanął pod Cecora. Okazało się, Ŝe samo uchwalenie tak licznego wojska, mimo Ŝe było głównie „na papierze", spowodowało obawy serdara, który nie chciał zapuszczać się samotnie na tereny Rzeczpospolitej i czekał na wojska tatarskie, dzięki czemu

13

J e m i o ł o wski, op.cit., s. 457; Jan W do Stanisława Jarzyny, Jaworów5 VI1676 [w] KI i mecka, op.cit., Woliński, op.cit.,s. 164. 14 TamŜe, s. 166.

209 Polska zyskała trochę czasu na dokończenie koncentracji . Szyszman nie doczekał się posiłków tatarskich. Umarł 10 lipca 1676 r. (Przydomek Szyszman, czyli „Tłuścioch", sugeruje, ze nie prowadził zdrowego trybu Ŝycia. Chorował podobno na jakąś wewnętrzną przypadłość, którą lekarz kazał mu leczyć winem. W ten sposób wpadł w alkoholizm i umarł z powodu rozwoju tej choroby albo teŜ z samego pijaństwa). Nowym serdarem został wybrany Ibrahim Szejtan, pasza Damaszku, „urodziwy, stary, ale rzeźwy człowiek", który, oprócz naczelnego dowództwa, otrzymał pełnomocnictwo do prowadzenia pertraktacji pokojowych, łącznie z pozwoleniem na zawarcie traktatu. Podobnie jak jego poprzednik nic ryzykował samotnego marszu do Polski i czekał na wojska tatarskie. śeby nie tracić czasu, rozkazał wojskom hospodars-kim wybudować most na Dniestrze koło Chocimia. Niebawem nadciągnęła orda z Selim Girejem, którego ambicję podraŜniła Rzeczpospolita, gdyŜ do tej pory to chanat krymski pośredniczył w pokojowych rozmowach polsko-tureckich. Pod Kiszyniowem doszło do połączenia obu armii, które razem rozpoczęły marsz przeciw Rzeczpospolitej. Nowy serdar ruszył spod Cecrjry ku Kamieacowi i mostowi na Dniestrze postawionemu pod Chocimiem; prowadził około 80 tys. Turków i Tatarów z potęŜną artylerią16. Wkrótce doszło do pierwszych starć z wojskami koronnymi. Rotmistrz Andrzej Dymidecki razem z Kozakami pobił pod Uściem wracający z jasyrem spod Bohuszowa i Rohatyna czambuł tatarski, wzi# sporo jelców, od których hetmani dowiedzieli się nieco więcej o dalszych planach tatarskiej ordy17.

15

Relacja..., s. 295. Diariusz Mich. Paca [w] Woliński, Przyczynia do wojny 1676 r., „PHW", t. 2, 1930, s. 155; Relacja..., s. 295; Jemiołowski, op.cit., s. 456-457. 17 Relacja..., s. 295. 16

14 — Chocim 1673

210 DZIAŁANIA DYWERSYJNE WOJSK POLSKICH

Główne siły polskie wciąŜ gromadziły się bardzo powoli: w końcu lipca skarŜono się na „bardzo słabe i kuse" chorągwie. Brakowało kaŜdego rodzaju wojsk, nie przybyło wiele chorągwi husarskich i pancernych oraz regimentów pieszych18. Wiilś o maszerującej wrogiej armii uświadamiała, Ŝe czasu na zebranie wojsk moŜe nie wystarczyć. Aby zyskać na czasie, umoŜliwić dojście do obozu polskiego tym „hultajom z regimentami, co się włóczą po Polsce", nowo mianowani hetmani koronni, po naradzie, postanowili wysłać dwa silne oddziały jazdy, które miały za zadanie paraliŜować poczynania nieprzyjacielskich wojsk i powstrzymać zagony tatarskie, rozlewające się po kraju. Pierwszy z nich w sile około 3 tys. koni, pod dowództwem starosty chełmskiego Rzewuskiego, skierowany został pod Tarnopol19. Pobił Tatarów Uraz murzy pod Zasławiem i odbił wielu ludzi zabranych w jasyr na Wołyniu20. Jakiś czambulik tatarski w sile kilkudziesięciu koni pobił zaś oddział porucznika Totomira wysłany przez Rzewuskiego na podjazd21. Drugi oddział, w sile około 5 tys., dowodzony przez straŜnika wojskowego Michała ZbroŜka, wysłany był na Pokucie22. Pobił trzy razy: pod Uściem,

18

W o l i ń s k i , op.cit, s. 165; J. von Hammer, Histoire de l'empire Ottoman, t. XI, Paris 1838, s.

431. 19

Pod jego komendą były pułki: betmana wielkiego koronnego Wiśniowieckiego 771 koni, wojewody sieradzkiego Szczęsnego Potockiego 466 koni, wojewody podlaskiego Leszczyńskiego 439 koni, wojewody bracławskiego Konstantego Wiśniowieclriego 3S4 korne, kasztelana podlaskiego Karola ŁuŜeckiego 171 koni, kasztelana kamienieckiego Gabriela Silnickiego 323 konie, chorąŜego koronnego Hieronima Lubomirskiego 520 koni — w sumie 3044 konie. Podaję za Wolińskim, por. Relacja..., s. 295-296 20 J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 456; W o l i ń s k i , op.ciL, s. 164. 21 Relacja..., s. 296. 22 Pod jego komendą były pułki: królewski (pod Polanowskim) 2213 koni, hetmana polnego Jabłonowskiego 1555 koni, wojewody kijowskiego Jędrzeja Potockiego 348 koni, marszałka nadwornego koronnego Mikołaj a

211 Kolaczkowicami i Deletynem, czambuł tatarski Alego murzy23. 15 sierpnia Michał ZbroŜek odebrał królewski rozkaz, aby zniszczyć ,most na Dniestrze. Akcja taka mogła opóźnić pochód nieprzyjacielskiej armii. ZbroŜek wykazał się duŜą pomysłowością i na czele „50 chor. polskich, Kozaków z Barabaszem tysiąc, ochotnika kilkaset ze Stanisławowa" przeprawił się wpław przez Dniestr i 19 sierpnia uderzył na pilnujący mostu oddział tatarsko-wołoski z najmniej spodziewanej strony: „z tyłu od Wołoch"24. Atak był tym bardziej niespodziewany, Ŝe o 1,5 mili od mostu koczowała cała orda. Zaskoczone oddziały Wołochów i Tatarów zostały bez trudu pobite i odpędzone od mostu25. Błyskawicznie poszły w ruch berdysze. Most zostaj porąbany i częściowo spalony, choć przychodziło to „z wielką trudnością, bo był bardzo mocno zbudowany"26. Po wykonaniu zadania ZbroŜek ruszył ze swym oddziałem pod Kamieniec, gdzie pobił Turków i Tatarów-Lipków, po czym wycofał się w stronę

Stanisławowa. Ten bezczelny atak dokonany pod nosem całej tureckiej armii doprowadził Ibrahima Szejtana do furii. Szejtan powiedział podobno do posła Karwowskiego: „Zepsowali mi Polacy most na Dniestrze — będę ja z jasyru ich drogi budował, a zamki i miasta popsuję"27.

Sieniawskiego 583 koni, jego własny 405 koni — w sumie 5104 konie. Podaje za Wolińskim, por. Relacja..., s. 295-296. 23 Ze Lwowa 21 VIII 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz.2, s. 234; Relacja..., s. 295-296; Jemiołowski, op.cit. , s. 456; Cz. Chowaniec, Stanisławów w 1676 roku, Stanisławów 1926, s. 11. 24 Ze Lwowa 21 VIII 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz.2, s. 234; Relacja..., s. 296. 25 Ze Lwowa 26 VIII 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz.2, s. 235. 26 Relacja..., s. 296. 27 Chowaniec, op.cit., s. 6; Z obozu pode Lwowem, U IX1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", L XVI, cz.2, s. 237. Cześnik podolski Jan Karwowski był jednym z komisarzy wysłanych na rozmowy pokojowe do serdara tureckiego i chana tatarskiego. Oprócz niego komisarzami

212 W pogoni za ZbroŜkiem wysłano rączy tatarski czambuł. Czambuł ten wprawdzie dopędził oddziały Michała ZbroŜ-ka, ale okazał się za słaby na siły straŜnika koronnego. Po zaciętej walce Tatarzy zostali rozbici, a triumfujący Z broŜek spokojnie wycofał się w kierunku Stanisławowa. Choć wiedział, ze jego akcja nie powstrzyma zbyt długo tureckiej armii, mógł być zadowolony ze swojego podjazdu. Wypełnił zadanie, a takŜe zdobył chorągiew tatarską, kilka buń-czuków i, co bardzo waŜne, „świeŜe języki"28. Mając juŜ potwierdzoną informację, Ŝe cała armia turecka maszeruje na Polskę, wojska ZhroŜka i Rzewuskiego cofnęły się do obozu pod Szczercem, gdzie zbierało się wojsko Rzeczpospolitej. DALSZE DZIAŁANIA TURECKIE

Istotnie na krótko, bo tylko na cztery dni, powstrzymała akcja straŜnika wojskowego wyprawę Ibrahima, bo tyle trwała odbudowa mostu przez sprawnych inŜynierów w słuŜbie tureckiej29. 23 sierpnia wojsko tureckotatarskie przekroczyło Dniestr i po zaopatrzeniu wyniszczonej przez zarazę załogi Kamieńca ruszyło w kierunku Jazłowca. Ibrahim Szejtan, choć niewątpliwie wiedział o słabości wojsk polskich, nie ruszył prosto na Lwów ani teŜ nie wkroczył na spustoszony Wołyń, lecz poszedł w ślad za cofającym się ZbroŜkiem na Pokucie. Wojsko tureckie szturmem zdobyło Czortków i Jagielnicę, skąd ludzie

wyznaczeni byli: wojewoda bracławski Konstanty Wiśniowiecłri (brat księcia Dymitra), podkomorzy włodzimierski Jerzy Wielhorski, podczaszy halicki Jan Telerus, cześnik wołyński Stanisław Dąbrowski, podczaszy mielnicki Franciszek Kobyłecki i podczaszy sanocki, oboźny wojskowy Tomasz Karczewski. 28 J e m i o ł o wski, op.cit., s. 456-457; Woliński, op.cit., s. 165-166. 29 Ze Lwowa, 4 IX 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW, L XVI, cz.2, s. 235.

213

mimo rozkazu Dymitra Wiśniowieckiego nie chcieli odejść, i 1 września stanęło pod Jazłowcem30. Jazłowiec, wbrew oczekiwaniom króla, skapitulował bardzo szybko31. Spod Jazłowca Tataczy organizowali wypady, jak zwykle czyniąc wielkie szkody32. Spalili wsie koło Stryja, Drohobycza, zapuścili się aŜ po Samborszczyznę i na Podkarpacie, zbywając Sołotwinę, Kołomyję, Skit Maniawski i Pniów, gdzie zamkną} się z okoliczną szlachtą Piotr Kuropatwa33. Szejtan zdobywał kolejne zamki: Buczacz, Złoty Potok, Rakowiec i wiele mniejszych okolicznych zameczków: „wszędy siedzieli ludzie, a nigdzie się nie bronili; (...) ten Szajtan Ibrahim pasza ma właśnie szatana przy sobie, Ŝe zniskąd przed nim nie uciekają, a gdzie przyjdzie, zaraz mu się poddają", pisał król z gorzką ironią. Po tych łatwych triumfach wojska turecko-tatarskie niespodziewanie zawróciły za Dniestr, zdobyły Jezupol, Tyśmienicę, zaatakowały Halicz i skierowały się na Stanisławów34. 5 września we Lwowie nie wiedziano jeszcze o zwrocie wojska tureckiego i „niemal co godzina" spodziewano się czambułów tatarskich35. Ściągano więc wojsko cofające się przed nawałą bisurmanską, wzmacniano i budowano szańce i podzielano opinię króla, Ŝe prędko „przyjdzie się (...)

30

Z obozu pode Lwowem, U IX 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz.2, s. 236-237. Wiśniowiecki wydał rozkazy do małych zameczków, jak: Jagielnica, Czortków, Buczacz, Ŝeby ich załogi wycofały się do Jazłowca, który jako jedyny ma w okolicy realne moŜliwości obrony przed tureckim wojskiem. Relacja..., s. 296. 31 Ze Lwowa, 12 DC 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz. 2, s. 237. 32 Z obozu pode Lwowem, 11 IX 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz.2, s. 237. 33 Chowaniec, op.cit., s. 14; Z obozu pode Lwowem, 18 IX 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XVI, cz.2, s. 239. 34 Ze Lwowa, 12 LX 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz. 2, s. 237; Jemiołowski,op.cit, s. 457; Woliński,op.cit., s. 167-168. 35 Z Jaworowa, 5IX1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz. 2, s. 236.

214 z nieprzyjacielem potkać i szczęścia próbować, bo się zbliŜa do nas”36. Nie doczekano się jednak pod Lwowem ani Tatarów, ani tym bardziej Ibrahima, gdyŜ ten, nie rozdzielając się z chanem, zajmował kolejne zaniki na Pokuciu. Dopiero 15 września doszła do króla wiadomość od Karwowskiego o zmianie kierunku uderzenia tureckiej armii. Król zrozumiał, Ŝe celem wyprawy tureckiej jest opanowanie całego Pokucia jako lenna tureckiego dla hospodara Duki, na wzór lenna ukraińskiego Doroszenki37. Wypada w tym momencie wspomnieć, Ŝe Rosjanie znowu wykorzystali moment zbrojnego starcia polsko-tureckiego. W tym czasie, w którym Rzeczpospolita zajęta była odpieraniem turecko-tatarskiego najazdu, hetman Piotr Doroszenko zmuszony został do złoŜenia przysięgi na wierność carowi moskiewskiemu Fiodorowi (19 sierpnia 1676 r.). Wojska carskie tym razem „spełniły po części swoją obietnicę", przyszły walczyć na PrawobrzeŜu, wykorzystały zaangaŜowanie polskie- w wojnę z Turcją i umocniły władzę carską na prawym brzegu Dniestru. 17 października 1676 r. insygnia Doroszenki zostały triumfalnie wwiezione do Moskwy chorągwie ciągnięto po ziemi, a buławy i buńczuk niesiono do góry nogami38. NA ODSIECZ STANISŁAWOWA

Stanisławów był małą warowną fortecą, załoŜoną w 1662 r. przez Jędrzeja Potockiego. Był w nim duŜy czworoboczny rynek z kamiennodrewnianą wieŜycą pośrodku, otoczony domkami mieszczańskimi, które tworzyły ciasne uliczki, równoległe do boków rynku. Zabudowania 36

Woliński, op.cit., s. 166-167. TamŜe; Chowaniec, op.cit., s. 8; Relacja..., s. 297. 38 J. Perdenia, Hetman Piotr Doroszenko s. 461; N. Jakowenko, Historia Ukrainy do końca XVIII wieku, Lublin 2000, s. 263. 37

a od

Polska, czasów

Kraków 2000, najdawniejszych

215 były drewniane. Fortyfikacje zbudowane w latach sześćdziesiątych przez Franciszka Corassiniego ujmowały cały obszar miejski w regularny sześciobok wysokich okopów, systemu beluardowego o wysuniętych z naroŜy ostrych bastionach, cofniętych po bokach kurtynach ubitych z ziemi, podpartych dębową palisadą i otoczonych nawodnioną fosą. Do miasta prowadziły trzy kamienne bramy. Było ono otoczone z trzech stron jeziorami, bagnami i moczarami, a dostępne jedynie od południa39. W porównaniu do innych przestarzałych zamków pokuckich, jak Halicz, Jezupol, czy Tyśmienica, Stanisławów był nowoczesną twierdzą i został zawczasu obsadzony silną załogą: regiment dragonii, cztery regimenty piechoty, pięć chorągwi jazdy polskiej i dwa pułki kozaków, wybrańcy i wyprawa łanowa województwa ruskiego, pod dowództwem pułkownika J. Dennemarka40. Dawało to, razem z prywatnym garnizonem Potockiego oraz stanisławowskimi mieszczanami i zbiegami z innych pokuckich miejscowości (np. na wieść o maszerującej na Stanisławów armii tureckiej, ze słabo ufortyfikowanej Tyśmienicy zabrano ludzi do Stanisławowa, a wojska zrabowały opuszczone miasto, na co narzekali bardzo tyśmieniccy mieszczanie), ponad 4 tys. ludzi zdolnych do obrony. Była to liczba aŜ nadto wystarczająca do obsadzenia okopów fortecznych41.

39

C h o w a n i e c , p.cit., s. 9-10, 14. Były to następujące oddziały: regiment dragonii Dennemarka — 218 koni; regiment piechoty: biskupa Trzebicktego — 400 ludzi, wojewody sieradzkiego — 332 ludzi, wojewody kijowskiego — 383, hetmana polnego litewskiego — 283; wyprawa dymowa i piechota łanowa województwa ruskiego o nieustalonej liczbie; dwa pułki kozackie, Semena i Barabasza; chorągwie jazdy: pancerna hospodara Konstantego — 37 koni, pancerna Aleksandra Garwolińskiego — 91 koni, kozacka Jana Władysława Tokarzewskiego — 35 koni, kozacka Kazimierza Grudzińskiego — 54 konie, kozacka Stanisława Opalińskiego — 67 koni. Relacja..., s. 297. 41 Chowaniec, op.cit, s. 12-13. 40

216 *

*

*

Król, dowiadując się o kapitulacjach kolejnych twierdz, z powaŜnymi obawami spoglądał w stronę Stanisławowa. Zdobycie twierdzy przez serdara nie tylko utrwaliłoby władzę Turków na Pokuciu, lecz otworzyłoby ponadto czambułom drogę daleko w głąb kraju — za Sambor, po Przemyśl i Jarosław, aŜ po Wisłę, zwłaszcza gdy wskutek wielkich upałów „wszystkie rzeki kura prawie przebrnie". Choć przed kilku dniami wyprawiono posłów na pertraktacje pokojowe, wobec groźby utraty Pokucia postanowiono nie czekać na wyniki rozmów42. Pod Lwów zdołano ściągnąć trochę wojska, wróciły partie ZbroŜka i Rzewuskiego, hetman Wiśniowiecki sprowadził te, które doszły do Szczerca, a hetman Pac przyprowadził z Beresteczka wojsko litewskie43. Paradoksalnie tym razem przybył Pac, a nie było Radziwiłła i Sapiehów!44 Król, ufając zapewnieniom Karwowskiego, Ŝe Turcy i Tatarzy razem mają nie więcej jak 50 tys. ludzi, postanowił spróbować odciągnąć nieprzyjaciela od Stanisławowa45. W tym celu 17 września zwołał radę wojenną w śółkwi. Zlecił dowodzenie we Lwowie wojewodzie sieradzkiemu Potockiemu, który ponadto miał rozkaz dalszego zbierania wojska do czasu przybycia księcia Michała Radziwiłła, a sam z trzema pozostałymi hetmanami 19 września wyruszył ze Lwowa. Miał ze sobą około 20 tys. Ŝołnierzy, tj. armię czterokrotnie mniejszą od tureckiej46. 42

Król do Ŝony, w Zboiskach 18 DL 1676 [w] J. Sobieski, Listy do Ŝony Marii Kazimiery..., oprać. A. Z. Helcel, Kraków 1860, s. 278. 43 Relacja..., 1930, s. 297; Z obozu pode Lwowem, 12 IX 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", L XVI, cz.2, s. 237-238. 44 A. Codello, op.cit, s. 154. 43 A.D. Skorobohaty, Diariusz, opr. T. Wasilewski, Warszawa 2000, s. 125; Z Jaworowa, 5 IX 1676 i Z obozu [pode Lwowem], 20 IX 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", L XVI, cz.2, s. 236 i 239. 46 Jemiołowski, op.cit., s. 458; F. Kluczycki, Źórawińska r. 1676, Kraków 1876, s. 13; Wimmer, op.cit, s. 194.

217 *

*

*

21 września wojska tatarsko-tureckie dotarty do Stanisławowa i gdy obrońcy odrzucili wezwanie do poddania, rozpoczęli oblęŜenie. Pracami nad zdobyciem Stanisławowa kierował chan tatarski Selim Girej. Ataki na dwie południowe bramy tyśmienicką i ormiańską — były z powodzeniem odpierane przez wojska Dennemarka, który mając dostateczną liczbę Ŝołnierzy, wypadał nawet na wycieczki z zamku. Podczas jednej z takich wycieczek zdobyto cztery wrogie armaty z amunicją. Wkrótce przyszły wieści o nadchodzącej odsieczy. Chan Selim Girej na wiadomość o zbliŜaniu się króla przerwał ataki na Stanisławów, zwinął oblęŜenie i pociągnął z wojskiem na spotkanie z „Lwem Unistami"47. MARSZ WOJSK POLSKO-LITEWSKICH POD śURAWNO

Wojsko polsko-litewskie nie było na tyle liczne, Ŝeby stanąć do bitwy z całą armią turecko-tatarską, ale król liczył, Ŝe uda mu się przeciąć drogę między szybszymi zazwyczaj Tatarami a wolniejszymi Turkami i rozbić najpierw wojska tatarskie, a potem tureckie48. Wojsko, idąc początkowo jedną kolumną, posunęło się tego dnia 11 km na południowy wschód , nocując w Krotoszynie. Następnego dnia Litwini z oddziałami koronnymi pod dowództwem chorąŜego Lubomirskiego, po cięŜkiej drodze wśród moczarów i lasów, stanęli w Chlebowicach. Koronne wojsko, maszerując oddzielnie i szybciej z królem i hetmanami, Wiśniowieckim i Jabłonowskim, wysunęło się naprzód i zatrzymało na nocleg niedaleko Chlebowic

47

Chowaniec, op.cit., s. 14-16; J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 458. Za Dniestrem, pod Źydaczewem, 22 IX 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW, t. XVI, cz.2, s. 240. 48

218

pod Brańcami . Nazajutrz, tj. 21 września, król z połączonymi siłami przekroczył Dniestr. Wody było tak mało, Ŝe nie trzeba było budować mostu, wojska przeszły brodem, a woda sięgała podobno ledwie koniom do kolan. Sobieski otrzymał wiadomość, ze nieprzyjaciel stoi pod Haliczem, postanowił więc posunąć się na Kałusz, by następnie od tyłu zwrócić się przeciw Ibrahimowi, odcinając go od wojsk tureckich. Wojsko przebyło w bród rzekę Stryj i maszerowało pośpiesznie naprzód tak, Ŝe wieczorem dotarło pod śydaczów (piechota i artyleria nadciągnęły juŜ nocą, taborów spodziewano się następnego dnia)50. Komunik nie czekał na tabory. Ruszył dalej i 23 września równo ze świtem dotarł do śurawna, zmuszając do ucieczki tureckotatarski oddział, który właśnie próbował zająć miasteczko51. W oddali widać było ognie, palone przez nieprzyjaciela, którego główne siły oblegały właśnie Halicz. Król wywnioskował, Ŝe podszedł dość blisko do przeciwnika. Aby zdobyć pewniejsze informacje o sytuacji i zamiarach serdara, zwłaszcza zaś o ruchach ordy, postanowił sam ruszyć na rekonesans32. Jeszcze przed wymarszem dotarła do niego wiadomość, Ŝe Turcy szturmują Wojniłów, zameczek, „gdzie się tylko sami zaparli chłopi", oddalony od śurawna kilkanaście kilometrów53. Król zostawił w Zurawnie pod dowództwem kasztelana podlaskiego całą piechotę i artylerię wraz z taborami, a sam z jazdą, dragonia i kilkoma lekkimi działkami w ciszy nocą 49

Diariusz Mich. Paca, s. 152; O. Laskowski, Jan III Sobieski, Lwów 1933. , 50 TamŜe. 51 TamŜe; K l u c z y cki, op.ciŁ, s. 13. 52 Król do Ŝony, pod śurawnem 24 IX 1676 [w] Sobieski, Listy do Ŝony..., s. 281. 53 Diariusz Mich. Paca, s. 152; Król do tony, pod śurawnem 24 IX 1676 [w] S o b i e s k i , Listy do Ŝony..., s. 281.

219 opuścił obóz54. Jeszcze przed świtem stanął w Dołhej i zatrzymawszy tu całe wojsko, wysłał idącego w przedniej straŜy chorąŜego koronnego Lubomirskiego z osiemnastoma chorągwiami do Wojniłowa, odległego 9 km na południowy wschód55. ChorąŜy koronny trafił po drodze na czatę tatarską i rozbił ją, a od wziętych jeńców dowiedział się, Ŝe dwa czy trzy tysiące Turków szturmuje wojniłowski zamek. Wysłał natychmiast posłańca z ta nowiną do króla z Ŝądaniem posiłków, a sam, nie czekając na nie, dotarł nad ranem do Wojniłowa i natychmiast uderzył na zaskoczonych Turków, których łatwo rozgromił i rozproszył, wziąwszy „ze dwustu" do niewoli56. Polskie chorągwie, ścigając rozbite oddziały, oddaliły się od Lubomirskiego i rozproszyły po okolicznych lasach, pędząc za niedobitkami za Wojniłów ku Haliczowi. Pod Haliczem tymczasem stały główne siły nieprzyjaciela, które — wbrew nadziejom Sobieskiego — nie były wcale podzielone i nagle 10 tys. ordyńców i kilka oddziałów Turków, pod dowództwem synów chana, uderzyło na rozproszone i zdezorientowane oddziały polskie. W jednej chwili ścigający zmienili się w ściganych. ChorąŜy koronny zbierał koło siebie oddziały i cofał się w kierunku głównych sił polskich. Odwrót znacznie utrudniał pagórkowaty teren poprzecinany krętą rzeczką Siwką i jej dopływami. Wprawdzie król wyprawił jeszcze na pierwsze wezwanie Lubomirskiego czternaście chorągwi pod dowództwem podczaszego sieradzkiego, Andrzeja Modrzejowskiego, ale ten utknął na przeprawach. Kolejne dziesięć chorągwi pod dowództwem łowczego lwowskiego, Strzałkowskiego, przyszły Lubo-mirskiemu z pomocą. Strzałkowski przyniósł chorąŜemu koronnemu rozkaz, „aby odwodem schodził" w celu

54 55 56

K l u c z y cki, op.cit., s. 15. Relacja..., s. 298. TamŜe.

220

naprowadzenia Turków i Tatarów na króla, stojącego nadal pod Dołhą. Chodziło tu zapewne o działania odwrotowe, polegające na wiązaniu przeciwnika walką i cofaniu się na główne siły swej armii. Lubomirski z trudem wytrzymywał impet nieprzyjacielski i choć ponosił znaczne straty, cofał się zgodnie z królewskim rozkazem do głównych sił polskich57. Wobec wielkiej przewagi nieprzyjaciela jeden oddział jazdy nie był w stanie długo powstrzymywać jego naporu. Ręce mdlały, strzały się kończyły, pistolety dawno wystrzelone... Na szczęście Lubomirskiego wkrótce zastąpiły w działaniach odwrotowych oddziały Strzałkowskiego w sile dziesięciu chorągwi, mógł więc się wycofać, przegrupować i odetchnąć chwilę przed kolejnym starciem. Strzałkowskiego zmienił wkrótce Atanazy Miączyński, potem odwrotem dowodził Andrzej Modrzejowski, a na koniec zastąpił go ponownie Remigian Strzałkowski. W ten sposób, mimo ponoszonych strat, sprawnie działające oddziały polskie naprowadzały wroga na przygotowane do bitwy główne siły polsko-litewskie. BITWA POD WOJNłtOWEM 24 WRZEŚNIA 1676 R.

Król obsadził płoty i chałupy we wsi dragonia i działkami, a następnie uszykował całą jazdę w trzy linie, frontem ku Wojniłowi, pomiędzy Dołhą a potokiem Bołochówką. Z przodu, czołem ku wąskiej przeprawie przez potok, wysunął straŜnika wojskowego, ZbroŜka. Lewym skrzydłem, wysuniętym najdalej na północ, opartym o Dołhę, dowodził hetman wielki litewski, Michał Pac; prawym skrzydłem, ustawionym na' linii potoku

57

TamŜe; Ks. Stanisław Sarnowski do ks. Grabowskiego, kanonika gnieźnieńskiego, obóz pod śurawnem 27 IX 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XVI, cz.2, s. 240; Król do Ŝony, pod śurawnem 24IX1676 [w] S o b i e s k i , Listy do Ŝony..., s. 282.

221

Bołochówki, dowodził hetman polny koronny, Jabłonowski; w centrom stanęli król z hetmanem wielkim koronnym Dymitrem Wiśniowieckim58. Dopiero pod wieczór przed ustawionymi szykami królewskimi pojawiły się chorągwie Lubomirskiego. Za nimi przybyli synowie chana z ordą. Tatarzy, ujrzawszy gotowe do boju szeregi polskie, wahali się, czy przeprawiać wojska, strony wysłały wiec początkowo jedynie harcowników59. W końcu orda przeszła potok i uderzyła gwałtownie od frontu i od lewego skrzydła, za Dołhą, z zamiarem oskrzydlenia i odcięcia odwrotu polskiej jeździe. Dzielne kontrnatarcie straŜnika wojskowego ZbroŜka od frontu i kasztelana kamienieckiego Silnickiego z porucznikiem litewskim Steckiewiczem z lewego skrzydła powstrzymało napór, a gdy ruszył naprzód cały szyk polskolitewskiej jazdy, wojska tatarskie, widząc, Ŝe nie będzie w stanie przełamać sił przeciwnika, poszło w rozsypkę i rozpoczęło pospieszny odwrót w kierunku swych głównych sił60. Hetman polny Stanisław Jabłonowski na czele dwudziestu chorągwi pancernych i lekkich ścigał uciekające oddziały aŜ pod Wojniłów61. Reszta polskiego wojska rozpoczęła szczęśliwy odwrót do obozu pod śurawnem62. Król, choć został zaskoczony szybkim posuwaniem się armii turecko-tatarskiej, zdołał pobić jej przednią straŜ i wycofać się bez duŜych strat przed nadejściem głównych sił wroga., JakoŜ nie wiem — pisał Umil do Marysieńki po bitwie — Ŝeby

58

C o d e 11 o, op.cit., s. 155; Wiśniowiecki podał, Ŝe lewym skrzydłem dowodził wojewoda wołyński, którym był ksiąŜę Czartoryski, por. Relacja..., s. 298, a Pac, Ŝe Wiśniowiecki dowodził prawym, a w centrum był Sobieski z Jabłonowskim, por. Diariusz Mich. Paca, s. 152. 59 Diariusz Mich. Paca, s. 152. 60 Diariusz Mich. Paca, s. 152; Relacja..., s. 299; Król do Ŝony, pod śurawnem 24 DC 1676 [w] Sobieski, Listy do Ŝony..., s. 282. 61 M. W a g n e r, Stanisław Jabłonowski (1634-1672). Polityk i dowódca, Siedlce 1997, s. 135. 62 Relacja..., s. 299.

222

kiedy mogło być większe niebezpieczeństwo, bo nas powinni byli ze wszystkich stron ogarnąć i od obozu odsączyć"63. Zginęło około półtora tysiąca tatarsko-turec-kiego wojska, straty własne w czasie bitwy były niewielkie, jednak spore straty poniosły chorągwie Lubomirskiego (które natknęły się na główne siły wroga) oraz te, które przyszły mu z pomocą i zastąpiły go w działaniach odwrotowych: „(...) przyszło im uronić nieco towarzystwa i pacholików, dostało się w niewolę pod ten czas i kilku poruczników"64. Późną nocą zwycięski komunik dotarł do śurawna65. Odwrót osłaniał Wronowski — porucznik królewskiej chorągwi pancernej66. Pierwsze wygrane starcie z pewnością wlało w Ŝołnierskie serca otuchę i pozwalało z mniejszą obawą czekać na szybko postępujące pod obóz polski nieprzyjacielskie siły. Wkrótce niebo pokryło się łunami, zapłonęło kilka wsi dookoła stanowisk polskich. To chan, idący w trop za ustępującymi Polakami, dawał znać, Ŝe nie trzeba będzie na niego długo czekać67. śURAWNO

Opis terenu działań wojennych Obóz królewski znajdował się na polu ornym na północ od miasteczka śurawno, połoŜonego na niskim, prawym brzegu Dniestru, wznoszącym się łagodnie i potem opadającym w kierunku południowo-zachodnim ku krętej i urwistej rzeczułce Krechówce. Na północy ubezpieczała

63

Król do Ŝony, pod śurawnem 24IX1676 [w] S obieski, Listy do tony..., s. 282. ' 64 Relacja..., s. 299. 65 Skorobohaty, op.cit., s. 125; Diariusz Mich. Paca, s. 152. 66 Relacja..., s. 299. 67 Król do Ŝony, w obozie pod śurawnem 24 IX 1676 [w] S o b i e s k i , Listy do Ŝony..., s. 282.

•

223

pozycję bagnista dąbrowa, od wschodu zaś bronił obozu Dniestr, płynący tutaj ukosem z północnego zachodu na południowy wschód. Stawy, w jakie rozlewała się Kre-chówka tuŜ przed swym ujściem do Dniestru koło śuraw-na, tworzyły południową osłonę. Tym sposobem obóz dostępny był jedynie ze strony zachodniej lub południowo--zachodniej, zwróconej ku równinie, o szerokości 2-3 kilometry, przeciętej dwiema rzeczkami — Krechówką i Świecą, za którą wznosiły się wzgórza porosłe lasami. Takie same wzgórza i dębowe lasy okrywały lewy, wysoki brzeg Dniestru. Król, wybierając tę pozycję, między Dniestrem i Świecą, spodziewał się, Ŝe te rzeki będą naturalną osłoną przed nieprzyjacielem; okazało się jednak, źe z powodu upałów wody bardzo opadły i nie stanowiły Ŝadnej przeszkody dla Turków i Tatarów. „W zebraniu wód i rzek jesiennych wcale nas nadzieja omyliła: i Świecę, i Dniestr ubi libet przechodzi nieprzyjaciel tak, źe niskąd nie mamy wolnej ręki ani tyłu"68. Pierwsze dni oblęŜenia Tej samej nocy, po powrocie polskiej jazdy do obozu, koło godziny drugiej, na wzgórzu za Świecą stanęli gałga i nuradyn z Tatarami, wyprzedzając o dzień chana. Próbowali od razu zaskoczyć wojsko polskie, ale bezskutecznie69. Bankiem „orda pola okryła, po stronach wsi i brogi paląc"70. Wojsko polskie zdąŜyło juŜ na szczęście zgromadzić duŜy zapas Ŝywności, ale i teraz, mimo harców z Tatarami,

68

Jan III do Jana Grońskiego wojewody chełmińskiego, obóz pod śurawnem 8 X 1676 [w) Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz.2, s. 245. 69 S k o r o b o h a t y , op.cit., s. 125; Król do zony, w obozie pod śurawnem 27DC 1676 [w] Sobieski, Listy do Ŝony..., s. 283. 70 Diariusz Mich. Paca, s. 153; Relacja..., s. 299; Król do Ŝony, w obozie pod śurawnem 27 IX 1676 [w] S o b i e s k i , Listy do Ŝony..., s. 283.

224

ściągano z pobliskich miejscowości Ŝywność i paszę, ile tylko się dało. Królowi Ŝal było tej spalonej Ŝywności, której szlachta nie chciała dać wojskom królewskim71. Nazajutrz — w sobotę — nadciągnął Selim Girej z całą potęgą. Schodząc z wysokiego prawego brzegu Świecy, przekroczył rzekę i zbliŜył m§ do pułków królewskich. Wysłane przodem chorągwie pancerne przegnały z powrotem Tatarów za rzekę, ale poniosły duŜe straty, zwłaszcza w koniach, gdyŜ dostały się pod silny ogień całej potęgi nieprzyjaciela, po czym przeprawę ochraniała husaria wraz z wojskami pancernymi72. Choć orda opasała juŜ pierścieniem stanowiska królewskie, przedarł się przez nią oboźny koronny Stanisław Koniecpolski, przywiódłszy z Brodów i Załoziec 2-3 tys. dobrze wyszkolonych Ŝołnierzy, o co bardzo zły był Selim Girej na swoich podkomendnych73. Całą noc trwały prace nad umocnieniem polskiego obozu. Roboty prowadzono pod kierownictwem inŜyniera Coraz-ziego. Obóz otoczono taborem wozów. Sypano wały, ryto okopy. Nawet hetmani, dla przykładu oraz zachęty, nie zawahali się chwycić za rydle i łopaty74. Wbrew obawom „niedziela (...) była bardzo cicha"75. Nikogo to jednak nie zwiodło, wszyscy zdawali sobie sprawę, Ŝe atak nastąpi prędzej czy późnej. śołnierze i dowódcy wciąŜ pilnie pracowali, a król objeŜdŜał wały, oceniał umocnienia, zarządzał tu i ówdzie drobne poprawki. Przed frontem obozu, na przełęczy ku Krechówce i Świecy, wzniesiono

71

Król do Ŝony, pod śurawnem 24 DC 1676 [w] J. Sobieski, Listy do Ŝony...t s. 283. 72 Diariusz Mich. Paca, s. 153. 73 Relacja..., s. 299; Ks. Stanisław Sarnowski do ks. Grabowskiego, kanonika gnieźnieńskiego, obóz pod śurawnem 271X1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", L XVI, cz.2, s. 241; J e m i o ł o wski, op.ciL, s. 459. 74 Relacja..., s. 299; Diariusz Mich. Paca, s. 153. 75 KróldoŜony, w obozie pod śurawnem 27 0.1676 [w] Sobieski, Listy do tony..., s. 284.

225

kilka oddzielnych redut (w tym trzy większe), które zaopatrzono w piechotę i działa76. W poniedziałek, 28 września, gdy tylko nadciągnęło kilku paszów, wyprzedzając serdara, który maszerował wolniej od Halicza na Martynów i Tomaszowce, chan Selim Girej, nie czekając na przyjście Ibrahima (był z nim zresztą w złych stosunkachX wystąpił z całym przybyłym do tej pory pod śurawno wojskiem tatarskim i tureckim. Stanąwszy na drugim brzegu Świecy, zaatakował szyki królewskie77. Atak piechoty tureckiej łatwo odparła ogniem artyleria generała Kątskiego. Tatarzy zostali spędzeni z pola przez polską jazdę, za to „wszystkie kąciki obozu zmacali" i korzystając z niskiego stanu wody, przeprawili się nawet na drugi brzeg Dniestru i z tej strony, gdzie obóz nie był jeszcze ufortyfikowany, próbowali się wdzierać na tyły walczących Polaków78. Cały dzień król trzymał wojsko pod bronią. Pod wieczór, kiedy Turcy i Tatarzy poczęli juŜ wracać z pola do swych namiotów, ruszyły za nimi chorągwie polskie z działami, których ogień bardzo zaszkodził nieprzyjacielowi79. Tego samego dnia król rozkazał zająć leŜące na południe od stawów zameczek i miasteczko śurawno, obwałować je i obsadzić załogą80. Król i hetmani ciągle teŜ wysyłali rozkazy i uniwersały do wojsk pozostających poza obozem, Ŝeby, pod groźbą najsurowszych kar, maszerowały szybko do Lwowa pod rozkazy hetmana polnego litewskiego Michała Radziwiłła i ruszał)- na odsiecz oblęŜonemu królowi81. 76

Ks. Stanisław Sarnowski do JH. ^aboWMego, kanonika gnieźnień skiego. obóz pod śurawnem 27 IX MM [w] Materiały... [w] „SMHW", L XVI, cz.2, s. 241; Woliński, op.cit., s. 173-175. 77 Diariusz Mich. Paca, s. 153. 78 TamŜe. 79 Król do tony. pod śurawnem 30 IX 1676 [w] S o b i e s k i. Listy do Ŝony..., s. 283. 90 Woliński, op.cit., s. 175. 81 Uniwersał hetmana w. k. Ks. Dymitra Wiśniowieckiego, obóz pod śurawnem 30 IX 1676; Jan III do Jana Gninskiego, z obozu 8 X 1675; 15 — Chocim 1673

226

We wtorek 29 września, w diM świętego Michała znalazły się pod śurawnem wszystkie siły tureckie. Ibrahim postanowił wystąpić od razu z całą potęgą. Prowadził Turków od Dniestru, a od strony „gór węgierskich" (tj. na swym lewym skrzydle) z Tatarów, z którymi zaczął się podsuwać pod pozycje polskie. Król nie czekał na nieprzyjaciela w obozie, za wałami (nie chciał zrobić tego błędu, co Hussein Pasza pod Chocimiem), lecz ustawił wojsko w trzy linie frontem ku Kjechówce, pomiędzy redutami, mieszając jazd# z piechotą i wysuwając na czoło armaty. Lewe skrzydło, złoŜone z chorągwi litewskich Michała Paca, miało przeciw sobie Turków i opierało się o stawy na Krechówce; prawym, graniczącym z moczarami i dąbrową, a zwróconym przeciw Tatarom, dowodził hetman polny Jabłonowski, wreszcie w centrum był sam Sobieski z hetmanem wielkim koronnym, Dymitrem Wiśniowieckim82. Ibrahim zdawał sobie sprawę, ze frontalny atak na tak uszykowane polskie wojsko nie moŜe przynieść powodzenia; postanowił więc odciągnąć wojska polskie od wałów, aby następnie, uderzywszy od dąbrowy Tatarami, odciąć je od obozu. W tym celu, kiedy wojsko królewskie nie posuwało się naprzód i tylko opędzało się ogniem dział i muszkietów, serdar po krótkiej kanonadzie przekroczył Krechówkę i koło południa uderzył na skrzydło litewskie, po czym zaczął się cofać ku rzece, wiąŜąc Litwinów w walce i pociągając ich za sobą, poza przeprawę83. Król takŜe ruszył do przodu ze środkowym szykiem, a wtedy

Jan III do podkanclerzego, spod Źurawna 14 X1675 [wl Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz.2, s. 242243, 244-246. 82 Relacja..., s. 300. 83 Z obozu pod śurawnem, 30IX 1676; Michał Pac hetman w. lit. Do A. H. Połubińsłdego marszałka w. lit., obóz pod śurawnem [w] Materiały... [w] „SNHW", t. XVI, cz.2, s. 242 i 243-244; Jemiołowski, op.cit., s. 460.

227

Tatarzy, wypadając z dąbrowy na skrzydło Jabłonowskiego, usiłowali przedostać się na tyły polskie w lukę pomiędzy szykiem a wałami84. Jako pierwszy grozę sytuacji dostrzegł pułkownik Polanowski i skoczył czym prędzej do szarŜy ze swoimi husarzami tam, „gdzie się szyki, odstępując, rozjęły były"85. Hetman polny zwrócił się przeciw watahom tatarskim; na pomoc zaś skrzydłu litewskiemu, walczącemu z wielkim trudem, pospieszył generał-major śebrowski ze swym regimentem i wiernymi kozakami. Walka na obu skrzydłach była zaŜarta i krwawa. Udało się nie dopuścić do rozerwania szyku polskiego, a zapadający wieczór zmusił do odwrotu wojska tureckie i tatarskie, które oderwały się od pościgu polskiego dopiero za Świecą86. Mimo Ŝe bitwę przed obozem polskim moŜna nazwać nierozstrzygniętą, to pewną przewagę naleŜy przypisać wojsku polsko-litewskiemu, gdyŜ, mimo przebiegłego planu wroga i grozy sytuacji, cała armia Rzeczpospolitej wyszła ze starcia obronną ręką, a straty w rannych i zabitych były niewątpliwie większe po stronie tureckiej. Regularne oblęŜenie Przez kolejne dni, pomijając codzienne zwykłe harce, rzadziej dochodziło do walki, a częściej do wymiany korespondencji87. Serdar, który poniósł 29 września znaczne straty i mimo chytrego planu cle odniósł zwycięstwa, zwątpił w szybkie opanowanie pozycji królewskich88. Za Świecą na wzgórzach i w nadbrzeŜnej dolinie, około 1/4 mili od Zurawna, Ibrahim rozłoŜył obozem swe wojska

94

Król do Ŝony, w obozie pod śurawnem 30IX1676 [w] S o b i e s k i, Listy do zony..., s. 286; Woliński, op.cit, s. 176. 85 Relacja..., s. 300. 86 Relacja..., s. 295; Woliński,op.cit.,s. 176; Kluczycki, op.cit, s. 18-19. 87 Relacja..., s. 300. 88 Diariusz Mich. Paca, s. 153.

228 i postanowił przystąpić do regularnego oblęŜenia. Sam stanął na prawym skrzydle od Dniestru, lewe powierzył chanowi, który, lokując się koło śydaczowa, rozciągnął swych Tatarów f&wnieź na drugi brzeg Dniestru. Wojsko zmuszone zostało zatem wznieść wały równieŜ od strony rzeki i ubezpieczyć most szańcem przedmostowym. Turcy natychmiast zaczęli prace oblęŜnicze, utrudniała je niepogoda. 2 października tureckie szańce i baterie stanęły aa brzegu Świecy, rozpoczęto artyleryjski ostrzał. Przez kolejne dni Turcy przybliŜali się do obozu polskiego, ryli aprosze, podnosili szańce oraz dniem i nocą ostrzeliwali obóz, głównie lewe skrzydło, tj. kwatery litewskie89. Kule, a potem takŜe granaty, wpadały do obozu, zabijały i raniły ludzi i konie, niszczyły namioty, równieŜ królewskie90. Polacy teŜ nie próŜnowali i cały czas pracowali nad podnoszeniem obronności obozu — zajęli zameczek i miasteczko śurawno, kopali i budowali zasłony ziemne do ochrony przed szalejącym ogniem91. Artyleria polska, kierowana przez generała Kątskiego, strzelała bardzo celnie i wyrządzała Turkom wielkie szkody. JednakŜe Kątski nie miał dział dalekonośnych, jakie mieli oblegający. Król kilka razy planował wypad na dokuczliwe nieprzyjacielskie baterie, ale z obawy odcięcia od obozu, postanowiono czekać, aŜ Turcy bliŜej przysuną aprosze92. Wśród tego ustawicznego ognia i huku oraz codziennych utarczek i harców, Jan m nie poddawał się zwątpieniu i z otuchą patrzył w najbliŜszą przyszłość, „od początku mając w Panu Bogu nadzieję, Ŝe oni [tj. Turcy i Tatarzy] z tym wszystkim swym aparatem albo z kontuzją odejdą, albo na dobry i uczciwy pozwolą pokój"93. Cały czas trwały 89

TamŜe, s. 154. J e m i o ł o wski, op.cit., s. 460. 91 Relacja..., s. 300-301. 92 Woliński, op.cit., s. 177. 93 Król do Ŝony, w obozie Listy do tony..., s. 287. 90

pod

śurawnem

30

DC

1676

[w}J.

Sobieski,

229 pertraktacje prowadzone przez wysłanych wcześniej komisarzy. Wojsko trzymało się dzielnie, chociaŜ amunicja była na wyczerpaniu, poczynało brakować soli i paszy dla koni, które trzeba było karmić wiszarami dniestrowymi lub liśćmi dębiny, a i o to nie było łatwo94. Starcie 8 października Po tygodniowej uporczywej kanonadzie do ponownego znaczniejszego starcia doszło w czwartek, 8 października, na prawym skrzydle polskim95. Król, chcąc dać nauczkę Tatarom zbliŜającym się coraz bliŜej do wałów, umieścił tego dnia koło prawego skrzydła w dąbrowie nad Dniestrem straŜnika wojskowego ZbroŜka z dwunastoma chorągwiami jazdy. Tatarzy rzucili się dumnie na wojska straŜnika, nie mogąc go jednak pokonać, zapalili wiszary i pozostawiwszy zasadzki w nadbrzeŜnej łozinie, udawali, Ŝe się wycofują. Gdy król, będąc na prawym skrzydle, dowiedział się o tym, skupił wszystkie chorągwie pancerne hetmana polnego w dolinie między dąbrową a wałami, sam zaś udał się na szaniec nad Dniestrem, który wraz z załogą obsadzał generał Eliasz Łącki, i rozkazał mu z piechotą i kozakami wyprzeć owych Tatarów, zaczajonych w łozach. Gdy Łącki pomyślnie wywipal sl| m zleconego zadania, Jan III, rajeni z Dymitrem WiśniowiecMm, zagrzewając Ŝołnierzy do Umy, posłał tim ataku HaroŜka z pułkownikiem Mią-czyńskim i jakimiś wojskami litewskimi, by wypędzić Tatarów w dolinę m pancernych Jabłonowskiego. Podczas walki Tatarzy zabili chorąŜego lekkiej chorągwi, porwali jego chorągiew i zanieśli Ibfahimowi Szejtanowi, mówiąc, Ŝe ją zabrano m zdobytego jakoby taboru polskiego. Zachęciło to do ataku Turków i Tatarów, którzy rzucili się na hetmana polnego i dzięki swej przewadze liczebnej odcięli jego chorągwie od obozu polskiego.

94

Diariusz Mich. Paca, s. 154.

95

TamŜe.

230

Sytuacja była naprawdę groźna. Hetman polny dzielnie poradził sobie w tym trudnym połoŜeniu i po zaciętej walce powstrzymał napór tureckotatarski96. Pomógł Jabłonowskiemu straŜnik koronny ZbroŜek, który na rozkaz królewski wycofał się ku szańcowi, sprowadzając tym sposobem nieprzyjaciół pod morderczy ogień muszkietów i armat, po czym okręŜną drogą wzdłuŜ Dniestru przez lewe skrzydło pośpieszył do obozu, skąd Pac juŜ wyprowadzał w pole husarię na pomoc Jabłonowskiemu. Turcy, spostrzegłszy husarię, rozpoczęli pospieszny odwrót, a zapadająca noc wkrótce połoŜyła kres walce97. „Gdyby nas wcześnie straŜ obwieściła była, Ŝebyśmy cokolwiek usarjej wyprowadzili, znaczna by w nieprzyjacielu była klęska" — pisał król tuŜ po starciu. Turcy i Tatarzy ponieśli duŜe straty, a Polacy wyszli cało z opresji — straty poniesione w walce nie przekroczyły kilkudziesięciu ludzi. Końcowa faza walk aŜ do rozejmu Ŝurawińskiego Przez całą noc rozjątrzeni tą klęską Turcy pracowali gorliwie przy bateriach, podnosząc je coraz wyŜej. Z nadejściem świtu otworzyli z nich silny ogień. Poległ w tym dniu generał śebrowski, „godny Ŝołnierz i pilny oficer**; trafiony kula armatnią, gdy szedł do namiotu królewskiego98. Rano w sobotę, 10 października, nieprzyjaciel pod osłoną gęstej mgły przekroczył Krechówkę i podsunął się ze znacznymi siłami pod same reduty, otaczając się na przedzie wałem. Odległość od stanowisk polskich była juŜ tak buska, Ŝe „z pistoletu donieść moŜna"99. Z powodu tego wału rotmistrz Cioski nie mógł zorganizować wypadu, choć wojsko paliło się do walki100.

96

Wagner, op.cit., 137. Relacja..., s. 301. 98 TamŜe, s. 302; J e m i o ł o w s k i , op.cit., s. 460. 99 Diariusz Mich. Paca, s. 154. 100 Relacja..., s. 302. 97

231 Ogień turecki stawał się tak silny, ze nocą z 12 na 13 października trzeba było zniszczyć i opuścić stare reduty, a wystawić nowe, bliŜej wałów obozowych101. Nie na długo jednak odsunięto się od baterii i szańców nieprzyjacielskich, bo juŜ następnej nocy wróg zajął opuszczone reduty, skąd rozpoczął ostrzeliwanie obozu, ostentacyjnie przygotowując się do szturmu. Od końca września równolegle z walkami toczono pertraktacje pokojowe. Aga turecki, który 10 października przyniósł propozycję pokojowe na warunkach traktatu buczackiego, otrzymał od króla odpowiedź, Ŝe kaŜdy, kto przyjdzie tu jeszcze raz z taką propozycją, zostanie powieszony102. Nieustanna kanonada poczęła nuŜyć i wyczerpywać wojsko, spadało morale, rozpoczęły się dezercje. Pewien puszkarz litewski, narodowości włoskiej, przeszedł na stronę wroga, a znając rozlokowanie namiotów w obozie polskim, prowadził skuteczny ostrzał i uczynił wiele szkód. TakŜe inni Ŝołnierze uciekali do obozu tureckiego i przechodzili na stronę wroga103. Od 12 października opady deszczu mocno się nasiliły, amunicja się kończyła i coraz trudniej było o paszę dla koni, gdyŜ syn chański przeprawił się na lewy brzeg Dniestru i koczując na tyłach, nie pozwalał wychylić się z obozu. Jm dalej czas w przeciąg idzie, gęści się barziej niedostatek, a konie, po majdanie błąkając się, coraz go ścierwem swoim zjmpeiąją"104. Dzielny opór wojsk polskich powodował, Ŝe wódz turecki, zaprawiony na Kandii w sztuce oblęŜniczej, z coraz większym respektem musiał patrzeć na polowe fortyfikacje

101

Diariusz Mich. Paca, s. 155; Relacja..., s. 302. D. Kołodziejczyk, Ejalet kamieniecki, Warszawa 1994, s. Kluczyć ki, op.cit., s. 23. 103 Jan III do Jana Grońskiego wojewody chełmińskiego, z obozu śurawna 11 X 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, s. 248-249; J e m i o ł o wski, op.cit. , s. 461. 104 W o 1 i ń s k i, op.cit., s. 179-180. 102

83: spod cz.2.

232

polskie, które tak długo opierały się potęŜnej artylerii Turków, złoŜonej z: 8 moździerzy, 5 kartaunowych dział, 18 półkartaunowych, 6 dwunastofuntowych i 40 mniejszych105. Aprosze i baterie tureckie były juŜ bardzo blisko obozu, lecz miało to teŜ nieprzewidziany skutek: większe straty zadawała Turkom artyleria polska, która z powodu mniejszego kalibru nie strzelała tak daleko jak turecka, ale za to celniej: „armata teŜ nasza niesłychanie ich [Turków] raziła, a osobliwie potrwoźeni byli granatami, które generał Kącki ichŜe własne pogaszone, w naszym obozie pozbierawszy, znalazłszy casu moździerz w zamku Ŝórawińs-kim, kilka razy ze skutkiem (cum effectu) do nich rzucił; zatem wiedząc przedtem, Ŝeśmy moździerzów nie mieli, a potem od nas rzucone granaty obaczywszy, rozumieli, Ŝe nam świeŜe posiłki przyszły i z nimi armata nowa, przez co na Tatarów bardzo się gniewali"106. Ulewne deszcze, choć były wielkim utrapieniem dla obu stron, graiły bardziej armii tureckiej, która stała w dolinach rzek Świecy i Krechówki. Rzeki te tak mocno wezbrały, Ŝe Turkom groziło zalanie i unieruchomienie107. Grozę połoŜenia armii tureckiej zwiększały dodatkowo pogłoski o odsieczy nadchodzącej ze Lwowa108. Szejtan coraz bardziej wątpił w moŜliwość zdobycia obozu polskiego i z uznaniem wypowiadał się o polskim wojsku, Ŝe „dobre i bitne, ale Ŝe go na nich potrzeba było przynajmniej tyle troje”'109. Rokowania były bardzo trudne, gdyŜ wódz 105

Jan III do Jana Gnińskiego wojewody chełmińskiego, z obozu spod śurawia U X 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XVI, cz.2, s. 249. 106 Relacja..., s. 303. 107 TamŜe. 108 Michał Kazimierz Radzjwił hetman pol. lit. do Aleksandra Hilarego Połubińskiego, marszałka w. lit., z pode Lwowa, z obozu 12 X 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t XVI, CZ. 2, S. 250; J e m i o ł o w s k i , op.cit, s.462. 109 Jan HI do Jana Gnińskiego wojewody chełmińskiego, obóz pod W śurawnem 8 X 1676 [w] Materiały... [w] MSMHW , t XVI, cz.2, s. 246.

233

turecki godził się tylko na drobne ustępstwa „Desperackie listy" dochodzące z obozu za pośrednictwiem wojska tureckiego wywierały teŜ z pewnością duŜy wpływ na nieustępliwość Ibrahima wobec komisarzy polskich110. Król, licząc się z cięŜkim połoŜeniem swych wojsk i nie mogąc się doczekać pomocy, polecił ostatecznie komisarzom zgodzić się na traktat, w którym nie było juŜ mowy o haraczu, Biała Cerkiew i Pawołocz zostawały przy Polsce, pozostała cześć Ukrainy i Podole przy Turcji, a Tatarzy mieli oddać jasyr111. Ibrahim Szejtan obiecał, Ŝe poprze stanowisko posła polskiego co do dalszych ustępstw na Podolu. 14 października przed wieczorem przerwano kanonadę i zawarto zawieszenie broni112. Redakcja układu zajęła jeszcze kilka dni, podczas których Ŝołnierze obu stron, pomimo zakazów, korzystając z rozejmu, handlowali ze sobą, prowadzili konwersacje, deklarowali wzajemne braterstwo. Świadczyło to o braku nienawiści między nimi oraz o uznaniu męstwa przeciwnika113. Jednak ostroŜności nie zaniedbywano i na wszelki wypadek kaŜdej nocy połowa wojska polskiego czuwała przy wałach114. Wieczorem 17 października podpisano ostateczną wersje traktatu115. Ibrahim Szejtan upewnił się najpierw, Ŝe od razu zostanie wysłany poseł z Polski do Stambułu, po czym dał rozkaz do odwrotu116. 18 października wojsko tureckie ruszyło w drogę powrotną. Dzień później w ślady serdara 1.10

Jan III do Jana Gnińskiego wojewody chełmińskiego, z obozu spod Źurawna U X 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI, cz.2, s. 248. 1.11 Collectanea..., L II, s. 122; J. F. T u s z y ń s k i, Pamiętnik [w] Dwa pamiętniki z XVII wieku, wyd. A. Przyboś, Wrocław-Kraków 1954: s. 65-66, Hammer, op.cit., s. 433. 112 Diariusz Mich. Paca, s. 155; Relacja..., s. 303; Jan III do podkanclerzego, spod Źurawna 14 X1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI. cz.2, s. 250-251. 113 Z. Wójcik, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983, s. 252 114 Diariusz Mich. Paca, s. 155. 115 Kołodziejczyk, op.cit., s. 83. 116 Relacja..., s. 303; J e m i o ł o w s k i , op.cit.. s. 46?

234

ruszył Selim Girej z ordą117. Król z jazdą stanął nad Świecą i odbierał jasyr, którego miało być 12 tys. Nazajutrz — 20 października — „ruszył się spod śórawna (...) P. Bogu podziękowawszy (...), Ŝe nas zdrowo wyprowadził, ruszył się ku domowi”118. W obozie tureckim znaleziono wielką ilość kul, dwa działa brązowe i cztery Ŝelazne, nie wiadomo, czy zostawione z powodu pośpiechu, czy po to, Ŝeby pokazać, jak dobrze byli do dalszego oblęŜenia przygotowani119. Monarcha złączył się wkrótce z wojskiem, które pod Lwowem się zbierało „i nieco z nimi Ŝartując, Ŝe się was Turcy ulękli i w zad poszli, powiedział"120. 23 października 1676 r. zgromadzenie senatorów z powodu zakończenia działań wojennych uchwaliło zmniejszenie liczby wojska121. PODSUMOWANIE KAMPANII 1676 R.

Wydaje się, Ŝe Ibrahim Szejtan był najlepszym wodzem tureckim, z jakim przyszło się mierzyć Sobieskiemu podczas wojen w latach 16731676. Manewry armii tureckiej, polegające na nagłej zmianie kierunków marszu, nie pozwalały wcześniej przewidzieć, jaki jest cel tureckiej wyprawy i wprowadzały sporą dezorientację w szeregach polskich. Armia turecka nie była juŜ taka nieudolna jak rok wcześniej, gdy znajdowała się pod wodzą „Tłuściocha". Tym razem, gdy Turcy obiegli jakiś zamek, szybko go zdobywali. Pod dowództwem Szejtana wojska tureckie nadąŜały takŜe za szybką, konną armią tatarską, zaskakując tym samym króla polskiego i niwecząc jego plan roz-

117 118 119 120 121

Diariusz Mich. Paca, s. 156. Relacja..., s. 303. TamŜe; Kluczycki, op.cit., s. 24-25. J e m i o ł o wski, op.cit., s. 465. Senatus consilium, 23 X 1676 [w] Materiały... [w] „SMHW", t. XVI cz.2, s. 251-253.

235

dzielenia i rozbicia kaŜdej armii z osobna. Manewr zastosowany przez Szejtana w bitwie przed obozem polskim 29 września, który o mały włos nie zakończył się polską klęską, świadczy teŜ o duŜych umiejętnościach taktycznych tureckiego serdara. Król Jan m Sobieski wyszedł jednak z tych trudnych sytuacji obronną ręką. Zmuszony do wymarszu ze szczupłymi siłami, mimo Ŝe zaskoczony szybkim marszem armii turecko-tatarskiej, zdołał przeszkodzić jej w oblęŜeniu Stanisławowa. Pobił przy okazji przednią straŜ wrogiej armii w bitwie pod Wojniłowem, a zamknięty w Ŝurawińs-kim obozie, z powodzeniem bronił się przed przewaŜającymi siłami turecko-tatarskimi, zadając im duŜe straty i zmuszając do podpisania w miarę korzystnego dla strony polskiej traktatu. MoŜna powiedzieć, Ŝe Sobieski osiągnął zakładany cel. Doprowadził do podpisania pokoju na warunkach lepszych niŜ w Buczaczu i mógł kontynuować rozpoczętą politykę bałtycką. NaleŜy teŜ wspomnieć o zachowaniu się wojsk litewskich. Michał Pac, walcząc u boku króla pod nieobecność Radziwiłła i Sapiehów, był innym człowiekiem. Nie marudził, nie szukał wymówek, nie kombinował, dzielnie się bił. Widać więc, Ŝe główny problem stanowiły nieporozumienia między hetmanami litewskimi. Radziwiłł, podobnie jak Sapiehowie, wiedząc, Ŝe Pac jest z królem, nie spieszyli się zbytnio z odsieczą. Animozje brały górę nad dobrem Rzeczpospolitej.

ZAKOŃCZENIE

PODSUMOWANIE I OCENA WOJNY W LATACH 1673-1676

Nie ulega wątpliwości, ze najkorzystniejszym dla Rzeczpospolitej momentem w całej polsko-tureckiej wojnie 1673-1676 r. było zwycięstwo chocimskie. Rozbicie przez Rzeczpospolitą duŜej armii tureckiej spowodowało przeraŜenie w Turcji, respekt na Krymie, przejście obu hospodarów na stronę Rzeczpospolitej, neutralność Doroszenki. Turcja została odepchnięta za Dunaj, Doroszenko rozpoczął rozmowy z Sobieskim na temat powrotu na stronę Polską. Trudno byłoby znaleźć inne państwo, które w przeciągu kilku miesięcy roztrwoniłoby te wszystkie przewagi. Rzeczpospolita jednak w tym czasie niestety takim państwem była. Po bitwie wojska litewskie wróciły do kraju, a osamotnione wojska koronne nie wykonały załoŜonego przez Sobieskiego planu. Ustąpiły z Mołdawii, straciły poparcie hospodarów, dopuściły do przerwania blokady Kamieńca. Jedynym trwałym sukcesem kampanii 1673 r. była korona dla Jana Sobieskiego. W roku 1674 doszło do takiej oto sytuacji. Moskwa, powołując się na traktat buczacki, zajęła ukraińskie Prawo-brzeŜe. Turcja, powołując się na ten sam traktat, ruszyła na odsiecz Doroszence i doprowadziła do wycofania się Moskwy za Dniepr, ale sama wycofała się za Dniestr, z powodu groźby ataku polskiego. Rzeczpospolita odzyskała

237

niemal całe PrawobrzeŜe. Do szczególnych sytuacji dochodziło podczas zetknięcia wojsk polskich z rosyjskimi — najpierw pod Białą Cerkwią, gdy rosyjskie wojska wkroczyły w Ukrainę, potem podczas ofensywy królewskiej, pod zamkami, w których była rosyjska załoga. Z powodu trwania w mocy rozejmu andruszowskiego, wojska, które pierwsze zajęły stanowisko, pozostawały na nim, a druga strona mogła jedynie składać protesty. Trudno powiedzieć, jak zakończyłaby się kampania ukraińska, gdyby nie doszło do zdrady wojsk Michała Paca. Król miał zamiar zdobyć Kamieniec, zająć Mołdawię i bronić się przed Turkami na linii Dunaju. Wydaje się jednak, Ŝe plan ten, nawet gdyby w jego wykonaniu uczestniczyły wszystkie wojska litewskie, byłby niezwykle trudny do wykonania z powodu rozłoŜonej za Dunajem na leŜach zimowych wielkiej armii tureckiej. Zajmując samą tylko Ukrainę, wojsko polskie bardzo się wykrwawiło, stopniało i rozciągnęło tak, Ŝe wobec najazdu turecko-tatarskiego musiało się wycofać z części zajętych miast i zamków. Kampania 1675 r. potwierdziła przede wszystkim dwie rzeczy: słabość Rzeczpospolitej i geniusz wojenny Sobieskiego. Wojska tureckotatarskie po raz kolejny zniszczyły kresy wschodnie Rzeczpospolitej. Klęska części wojsk tatarskich w bitwie pod Lesienicami doprowadziła do odwrotu armii tureckiej w kierunku Cecory, na zimowe leŜa. Armia ta nie została rozbita, tak więc oczywiste było, Ŝe po uzupełnieniu strat i nabraniu sił z nastaniem wiosny wróci w polskie granice. Rok 1676 miał przynieść generalne rozstrzygnięcie i doprowadzić do pokoju. Sobieski rozumiał, Ŝe zanim dojdzie do podpisania pokoju, musi dojść do ostatniej próby sił. Dywersyjne zachowanie własnego społeczeństwa, wspieranego przez dypteniację liabsburską i brandenburską, doprowadziło do tego,* Ŝe próba sił zakończyła się dla Rzeczpospolitej niepomyślnie. Kolejny raz dzięki temu, Ŝe

238 mieliśmy tak wybitnego wodza, kampania ta nie zakończyła się klęską. Osiągnięty kompromis był i tak królewskim sukcesem. Rzeczpospolitej nie stać było na więcej wobec ciągłych sprzeciwów szlachty, która nie chciała łoŜyć na utrzymanie wojska, i z powodu tak niezdarnego organizowania odsieczy przez Michała Radziwiłła. Ta sama szlachta, która utrudniała wykonanie uchwały sejmu koronacyjnego, przyjęła traktat Ŝurawiński z duŜą niechęcią1. W maju 1677 r. z poselstwem do Turcji wyprawiony został wojewoda chełmiński Jan Gniński2. Trudno było o wywalczenie drogą dyplomatyczną czegokolwiek więcej, niŜ uchwalono w namiotach pod śurawnem, tym bardziej Ŝe uchwały sejmu warszawskiego (14 stycznia-27 czerwca 1677 r.) zmniejszały liczbę wojska Rzeczpospolitej do 12 tys., a Turcy nigdy nie liczyli się ze słabymi. Na Ŝądania i protesty Gnińskiego wielki wezyr turecki odpowiedział słowami: „Rzeczpospolita wojsko polskie zwinęła, takim się komentując pokojem, jakim ją łaska cesarska daruje, u którego przykładu nie masz, Ŝeby miał wracać ziemię, na której kopyto tureckie stanęło"3. Chciałoby się powiedzieć, Ŝe wojna zakończyła się sukcesem Rzeczpospolitej. Byłoby to jednak oczywistą nieprawdą. Polska, mimo zrywów wojskowych, świetnych zwycięstw w polu i geniuszu Sobieskiego, wojnę z Turcją przegrała. Została zmuszona do zrzeknięcia się Podola i niemal całej prawobrzeŜnej Ukrainy. To prawda, Ŝe był to i tak postęp w porównaniu do warunków traktatu w Buczaczu, Ŝe cztery lata walk nie poszły zupełnie na marne. Pozostaje jednak po tej wojnie nieodparte wraŜenie niewykorzystanej szansy. 1

Z. W ój c i k, Jan Sobieski 1626-1699, Warszawa 1983, s. 259-262. K. Matwijowski, Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wrocław 1976, s. 233. 3 F. P u ł a s k i , Źródła do poselstwa Jana Gnińskiego, wojewody chełmińskiego do Tur cji w latach 1677-1678, Warszawa 1907, s. 295. 2

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE Tbe National Archives, Kew [Londyn] State Papers Foreign, Newsletters, SP 101/43, Poland and Saxony, SP 88/13.

ŹR#DŁA DRUKOWANE

Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historyi polskiey słuŜących (...) zebrane przez JJ.S. Sękowskiego, t. n, Warszawa 1825. Druszkiewicz Stanisław Zygmunt, Pamiętniki 1648-1697 (oprać. M. Wagner), Siedlce 2001. Dupont Filip, Pamiętniki., (przeł. Z. Sarnecki) [w] Pamiętniki do czasów króla Jana III (wyd. WŁ Markowski), Kraków 1883. Grabowski AmbroŜy (wyd.), Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski..., t.1 i II, Kraków 1845. Jemiołowski Mikołaj, Pamiętnik dzieje polski zawierający (1648-1679), Warszawa 2000. Katalog dokumentów tureckich, opr. Z. Abrahamowicz, t. I, Warszawa 1959. Klimecka GraŜyna, Nieznane listy Jana Sobieskiego, Warszawa 1987. K1 u c z y c k i Franciszek (wyd.), Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t.1, cz. II, Kraków 1881.

240

Kochowski Wespazjan, Roczników Polski Klimakter IV obejmujący dzieje Polski pod panowaniem Króla Michała przez... (z łac. tłum., polskie wyd. J. Bobrowicz), Lipsk 1853. Morszty n Zbigniew, Sławna Wictorya nad Turkami od Woysk Koronnych, Wielkiego Xięstwa Litewskiego, pod Chocimiem otrzymana w dzień Świętego Marcina 1673, b.m.w. 1674. Pasek Jan Chryzostom, Pamiętniki (oprać. R. Pollak), Warszawa 1989. Skorobohaty Aleksander D., Diariusz (oprać. T. Wasilewski), Warszawa 2000. Sobieski Jan, Listy do Ŝony Marii Kazimiery... (oprać. A. Z. Helcel), Kraków 1860. Ś l i z i e ń Stefan, Haracz krwią turecką Turkom wypłacony, Wilno 1674. Theatrum Europaeum, t. XI, Franckrurt am Mayn 1682. Tuszyński Jan Florian Drobyś z, Pamiętnik... [w] Dwa pamiętniki z XVII wieku (wyd. i oprać. A. Przyboś), Wrocław-Kraków 1954. W i m m e r Jan, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1673-1679 [w] „SMHW", t VII, cz.2, Warszawa 1961. Wiśniowiecki Dymitr, Relacja., z kampanii 1676 (oprać. J. Woliński) [w] „Przegląd Historyczno-Wojskowy" (dalej „PHW"), 1930, R. 2, t. 2, z. 2. Woliński Janusz (wyd.), Materiały do dziejów wojny polsko--tureckiej 1672-1676 [w] „Studia i Materiały do Historii Wojskowości" (dalej SMHW). t X-XVI, Warszawa 1964-1970. W o l i ń s k i Janusz, Przyczynki do wojny 1676 r., „PHW” 1930, R. 2, t. 2, z. 1. W o l i ń s k i Janusz, Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r. [w] „PHW", 1933, R. 5, t 6, z. 2. Woliński Janusz, Sobiesciana z 1675 r. [w] „PHW", 1932, R.3, t.5, z.2. Woliński Janusz, Wojna polsko-turecka 1672-1676 w świetle relacji rezydentów austriackich w Turcji [w] „SMHW”, t VII, cz.2, Warszawa 1961. Załuski Andrzej Chryzostom, Epistolarum historico-familiarum, t.1, Brunsbergae 1709.

241

OPRACOWANIA

Borawski Piotr, Dubiński Aleksander, Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje, Warszawa 1986. Borawski Piotr, Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986. Chowaniec Czesław, Stanisławów w 1676 roku, Stanisławów 1926. C o d e 11 o Aleksander, Litwa wobec wojny z Turcją 1672-1676 r. [w] Studia i Materiały do dziejów nowoŜytnych, pod red. K. Matwijowskiego i S. Ochmann-Staniszewskiej, Prace Historyczne, XIII, Wrocław 1995. Czołowski Aleksander, Ikonografia wojenna Jana III, Warszawa 1930. Czołowski Aleksander, Wojna polsko-turecka 1675 r., Lwów 1894. D y b a ś Bogusław, Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku [w] „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", R. 88, z. 2, Toruń 1998. Encyklopedia geograficzna świata. Europa, t V, Kraków 1996. Gebarowicz Mieczysław, Nowe materiały do ikonografii wojennej króla Jana III Sobieskiego [w] Studia Wilanowskie, t III-IV, Warszawa 1978. Głebowicz Witold, Legenda skrzydlatych husarzy [w] „Inne oblicza historii", 05, 2006. Górski Konstanty, Historya artyleryi polskiej, Warszawa 1902. Górski Konstanty, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894. Górski Konstanty, Historya piechoty polskiej, Warszawa 1896. Górski Konstanty, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Turcyą w latach 1672 i 1673, Warszawa 1890. Gradowski Michał, śygulski Zdzisław jun., Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 2000. Hammer Joseph von, Histoire de Vempire Ottoman, t. XI, Paris 1838. Historia Polski nowoŜytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. 1, Wrocław 1980. Jakowenko Natalia, Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku, Lublin 2000.

242

Jaworski Mieczysław, Kampania ukrainna Jana Sobieskiego 1671 r. [w] „SMHW", t. XI, cz. 1, Warszawa 1965. K a l t e n b e r g h Lew, Kopczyk zacny chwały Ŝołnierskiej w dawnej legendzie, dokumencie, porzekadle, opowieści, przekazie, gadce i pamiętniku, Warszawa 1966. K1 u c z y c k i Franciszek, śórawińska r. 1676, Kraków 1876. Kołodziejczyk Dariusz, Ejalet kamienieckL Podole pod panowaniem tureckim 1672-1699, Warszawa 1994. Kołodziejczyk Dariusz, Kryzys Turcji w XVII wieku — prawda czy fikcja? [w] „Mówią Wieki", nr 11, 2002. Kom a s z y ń s k i Michał, Jan III Sobieski a Bałtyk Gdańsk 1983. Korzon Tadeusz, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, t. III, Kraków 1898. Korzon Tadeusz, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t II, Kraków 1912. K r y c z y ń s k i Stanisław, Bej barski, szkic z dziejów Tatarów Polskich w XVII wieku, Zamość 1935. Kukieł Marian, Skład narodowy i społeczny wojsk koronnych za Sobieskiego [w] Studia Historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. II, Kraków 1938. Kwaśniewicz Włodzimierz, 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, Warszawa 1981. Laskowski Otton, Jan III Sobieski, Lwów 1933. Laskowski Otton, Polska sztuka wojenna XVI i XVII wieku, Londyn 1955. Libiszowska Zofia, Wojsko polskie w XVII w. W świetle relacji cudzoziemskich [w] „SMHW”, t. V, Warszawa 1960. Majewski Wiesław, Podhajce — letnia i jesienna kampania 1667r. [w] „SMHW”, t. VI, cz. 1, Warszawa 1960. Majewski Wiesław, Wojny polsko-tureckie 1672-1699 [w] Polskie tradycje wojskowe, pod red. J. Sikorskiego, 11, Warszawa 1990. Maliszewski Edward, Olszewicz Bolesław, Podręczny słownik geograficzny, t. II, Warszawa 1927. Maron Jerzy, Jan III Sobieski a Kozaczyzna [w] Studia Wschodnie, pod red K. Matwijowskiego i R. śerelika, Wrocław 1993. Maron Jerzy, Polskie badania nad historią wojskowości epoki staropolskiej [w] Studia i Materiały do dziejów nowoŜytnych, pod

243 red. K. Maiwijowslriego i S. Ochmann-Staniszewskiej, Prace Historyczne, XIII, Wrocław 1995. Matwijowski Krystyn, Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wrocław 1976. Nicolle David, McBride Angus, Armies of the Ottoman Turks 13001774, London 1983. N i c o 11 e David, H o o k Christina, The Janissańes, London 1995. Nowak Tadeusz, Wimmer Jan, Dzieje oręŜa polskiego do roku 1793,11, Warszawa 1968. Pajewski Janusz, Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1983. Perdenia Jan, Hetman Piotr Doroszenko a Polska, Kraków 2000. Perdenia Jan, Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII i XVIII w., Wrocław 1963. Pilarczyk Zbigniew, Fortyfikacje na ziemiach koronnych Rzeczypospolitej w XVII wieku, Poznań 1997. Podhorodecki Leszek, Kampania chocimska 1621 roku [w] „SMHW", t X, cz. 2, Warszawa 1964. Reychman Jan, Historia Turcji, Wrocław 1973. R o 11 e Antoni Józef, Zameczki podolskie na kresach multańskich, t I-III, Warszawa 1880. Sadzewicz Marek, Pod Chocimiem 1673, Warszawa 1969. S a 1 v a n d y N.A. de, Dzieje panowania Michała Wiszniowieckiego... (przeł. X. GiŜycki), Lwów 1849. Salvandy N.A. de, Historja Jana Sobieskiego i KrólestwaPolskiego przez... (przeł. WŁ Sierakowski), t. II, Lwów 1861. S e r c z y k Władysław A., Historia Ukrainy, Wrocław, Warszawa, Kraków 2001. Sikorski Michał, Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007. S t o 1 i c k i Jarosław, Egzulanci podolscy 1672-1699 [w] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, MCLII, Prace Historyczne, z. 114. Wagner Marek, Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII wieku, Toruń 1992. Wagner Marek, Stanisław Jabłonowski (1634-1672). Polityk i dowódca, Siedlce 1997.

244

W i m m e r Jan, Generał Marcin Kątski, Warszawa 1954. Wimmer Jan, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978. Wimmer Jan, Janusz Woliński — badacz epoki Sobieskiego [w] „SMHW” t. XVI, cz. 2, Warszawa 1970. Wimmer Jan, Wiedeń 1683, Warszawa 1983. Wimmer Jan, Wojsko [w] Polska XVII wieku (red J. Tazbir), Warszawa 1977. Wimmer Jan, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965. Wimmer Jan, Z problemów zaopatrzenia wojska w 2 połowie XVII wieku [w] Księga pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dra Janusza Wolińskiego, Warszawa 1964. Woliński Janusz, Król Jan III Sobieski a sprawa Ukrainy 16741675, Warszawa 1934. Woliński Janusz, OblęŜenie Kamieńca w 1672 roku [w] „ZN WAP”, SH, nr 14 (44), Warszawa 1966. Woliński Janusz, Z dziejów wojen polsko-tureckich. Warszawa 1983. Woliński Janusz, Ze spraw polsko-mołdawskich [w] „ZN WAP", SH, nr 15 (48), Warszawa 1967. Wojny polsko-tureckie w XVII w., Przemyśl 2000. Wójcik Zbigniew, Historia Powszechna XVI-XVII wieku, Warszawa 1973. Wójcik Zbigniew, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983. Wójcik Zbigniew, Miedzy traktatem andruszowskim i wojną turecką, Stosunki polsko-rosyjskie 1667-1672, Warszawa 1968. Wójcik Zbigniew, Międzynarodowe połoŜenie Rzeczypospolitej [w] Polska XVII wieku (red. J. Tazbir), Warszawa 1977. Wójcik Zbigniew, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 16741679, Wrocław 1976. Z a j ą c Kazimierz, Wojsko Rzeczypospolitej w latach 1668-1673 [w] „SMHW” t .V, Warszawa 1960. Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. II, Warszawa 1966. ZgórniakMarian, Wojskowość polska w dobie wojen tureckich drugiej połowy XVII wieku, Wrocław 1985.

245

Zi eli ń sk i Hugo, Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie [w] „PHW", t II Warszawa 1930 Źygulski jun. Zdzisław, Broń Wschodnia, Warszawa 1986. Źygulski jun. Zdzisław, Hetmani Rzeczypospolitej [w] Dzieje narodu i państwa polskiego, Kraków 1994.

Ilustracje