500 zagadek o starozytnym Egipcie [PDF]

Zitiervorschau

Jadwiga Lipińska

B „«aIrożytnym E g ip cie

3P

zagadek

o starożytnym

Egipcie

Jadwiga Lipińska

3P zagadek o starożytnym Egipcie

Wiedza Powszechna Warszawa 1969

S e r y jn a o k ła d k a i k a r t a ty tu ło w a J . C z. B IE N IE K

K.

O k ła d k a ł k a r t a ty tu ło w a T A R K O W S K A -G R U S Z E C K A

SPIS TREŚCI PYTA- ODPON H WIEDZI

1. Co wiesz o E g ip c ie ? ........................... 2. Co to jest? ................................. 3. Czy Bolesław Prus miał rację? . . . . 4. Zwierzęta i b o g o w ie ........................... 5. Egipska mitologia .................................. 6. O życiu pozagrobow ym ........................ 7. O m u m ia c h ............................................ 8. Kto pierwszy? ...................................... 9. Czego dokonali? .................................. 10. Kto odkrył...? ...................................... 11. Jak prowadzi się wykopaliska w Egipcie 12. Czy znasz te zabytki? ........................ 13. Jak wywozi się zabytki z Egiptu? . . . 14. Polacy i Egipt s ta r o ż y tn y ................. 15. Gdzie się obecnie z n a jd u je ? ................. 16. Grobowiec Tutanchamona ................. 17. Czy to miasto było kiedyś stolicą? . . . 18. Co wiesz o starożytnych miejscowościach? 19. Czy do Egiptu należały? ..................... 20. Co wiesz o Nubii? ............................... 21. O architekturze .................................. 22. Co to za budowla? ............................... 23. Piramidy ................................................ 24. O kanonie w s z tu c e ............................... 25. Z jakiego okresu pochodzą..?.............. 26. Poczet królów ...................................... 27. Do której dynastii należeli? .............. 28. Co ich łą c z y ło ? ...................................... 29. Aparat w ł a d z y ...................................... 30. Niższe warstwy społeczne....................

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 22 23 24 26 27 28 29 30 31 32 34 35 36 38 40 41 42 43

72 75 79 82 86 89 92 96 99 103 106 110 112 116 119 121 125 129 132 136 140 143 146 149 153 156 158 162 165 168

PYTA. ODPONIA WIEDZ!

31. Kto to jest? ......................................... 32. Co to za o z d o b a ? .................................. 33. Życie ro d zin n e......................................... 34. Sprawy mieszkaniowo-bytowe . . . . 35. Co to za przedm iot?............................... 36. Pole, ogród, s a d ...................................... 37. Trochę o faunie e g ip sk ie j..................... 38. Instrumenty m u z y c z n e ........................ 39. Rozrywki i s p o r t .................................. 40. Wiedza i te c h n ik a ................. : . 41. Wiedza tajemna .................................. 42. Jak pisano w dawnym Egipcie? . . . . 43. Fragmenty u tw o ró w ............................... 44. Papirusy i p a p iro lo g ia ........................ 45. Pierwszy u n iw e rs y te t........................... 46. Czasy najdawniejsze ........................... 47. Egipt „podarkiem Nilu” ..................... 48. Schyłek starożytnego Egiptu .............. 49. Jaka naprawdę była Kleopatra? . . . 50. Kto napisał tę książkę? .....................

44 46 48 49 50 52 53 54 56 57 58 59 60 62 63 64 66 67 68 69

172 175 177 181 185 187 190 194 196 200 204 207 211 214 217 221 223 227 230 234

pytania

TABLICA CHRONOLOGICZNA EGIPTU STAROŻYTNEGO* (na podstawie Cambridge Ancient History) Okres predynastyczny Okres archaiczny (I—II dynastia) Stare Państwo (III—VI dynastia) I Okres Przejściowy (VII—X dy­ nastia) Średnie Państwo (XI—XII dyna­ stia) II Okres Przeiściowy (XIII—XVII dynastia) Nowe Państwo (XVIII—XX dy­ nastia) Okres Późny (XXI—XXX dyna­ stia i władcy perscy) Okres grecko-ptolemejski (wład­ cy macedońscy i XXXI dyna­ stia = ptolemejska) Okres rzymski Okres koptyjsko-bizantyjski najazd arabski

ok. 4000—3100 Ck. 3100—2686 ok. 2686—2181 ok. 2181—2133 ok. 2133—1786 ok. 1786—1567 ok. 1567—1085 ok. 1085-332 332—30 30 p.n.e.—395 n.e. 395—641 641

NUBIA Państwo kuszyckie okres Napata okres Meroe grupa „X” Okres chrześcijański

656 p.n.e.—350 n.e. 656—295 295 p.n.e.—350 n.e. IV—V w. od poł. VI w.

♦ U m ie sz c z o n a t u „ T a b lic a c h ro n o lo g ic z n a ” u ła tw i n ie w ą tp li­ w ie s f o r m u ło w a n ie w ie lu o d p o w ie d z i — je s z c z e p rz e d k o n ­ f r o n t a c j ą z te k s te m z a w ie r a ją c y m ro z w ią z a n ia z a g a d e k .

Na początek — dla zachęcenia Czytelnika — zbiór pro­ stych pytań z różnych dziedzin. Nie będzie na pewno większych trudności z odpowiedziami na nie. Ponieważ zadaniem 500 zagadek jest podawanie rzeczowej in­ formacji w przystępnej formie — zacznijmy od pojęć podstawowych na tematy, o których każdy chyba sły­ szał, chociaż (niestety) często w błędnej lub zniekształ­ conej formie. Do typowych błędów — powtarzanych nawet przez podręczniki szkolne — należy np. twier­ dzenie, że piramidy egipskie wznoszono siłą rąk nie­ wolników. A więc:

1. Kogo zatrudniano przy budowie piramid? 2. Czy „śpiewające” Kolosy Memnona naprawdę śpiewały? 3. Skąd pochodzi wyraz „faraon”? 4. Czy sfinks w Giza jest „tajemniczy”? 5. Co zawdzięczamy Egipcjanom w dziedzinie po­ działu czasu? 6. Czy koty cieszyły się w Egipcie specjalnymi względami? 7. Jak Egipcjanie podzielili dobę? 8.

Jaki związek z piramidami egipskimi mają pi­ ramidy meksykańskie?

9. Co to jest piramidologia? 10. Czy Kleopatra była jedyną kobietą-władczynią Egiptu?

CO TO JEST?

Jak w każdej dziedzinie, tak i w egiptologii używa się szeregu typowych nazw lub określeń, czasem wła­ snych, czasem zapożyczonych z innych dziedzin. Są one tak integralnie związane z egiptologią i powszech­ nie używane, że nie sposób ich pominąć przy opisy­ waniu jakichkolwiek zjawisk kultury egipskiej. Jed­ nakże niektóre z nich dotyczą nie tylko Egiptu. Pira­ mida np. kojarzy się nam przede wszystkim z tym krajem, ale znamy przecież piramidy z Ameryki Środ­ kowej i Południowej tak, że sam termin „piramida”, choć związany z Egiptem, nie jest od niego nieroz­ łączny. Podobnie nie są wyłącznie z Egiptem związane niektóre z podanych niżej określeń. Nie będziemy tu­ taj pytać ani o rzeczy tak łatwe, jak np. co to jest nekropola, gdyż każdy wie, że to cmentarz, ani też o zbyt trudne terminy, znane tylko specjalistom. Czy jednak na pewno wiecie, co to jest:

1. Kartusz 2. Mastaba

3. Stela 4. Świątynia grobowa 5. Pylony 6. Triada 7. Nom 8.

Sala hypostylowa

9. Ostrakon 40. Sarkofag antropcidalny

3.

CZY BOLESŁAW PRUS MIAŁ RACJĘ?

Bolesław Prus tworząc w latach 1895—1896 swą słyn­ ną powieść pt. Faraon, opierał się na dostępnych wów­ czas publikacjach o historii i kulturze Egiptu staro­ żytnego. Mimo świetnej charakterystyki okresu, w któ­ rym umieścił akcję powieści (XI w. p.n.e.), popełnił jednak mimowolnie pewne błędy, wynikające prze­ ważnie ze stanu ówczesnej wiedzy o Egipcie. Od cżasów, gdy Prus pisał Faraona dokonano wielu odkryć i szereg zagadnień opracowano w sposób naukowy; dziś mamy na nie zupełnie inny pogląd. A więc, czy Prus miał rację pisząc, że: 1. ...kapłani egipscy mogli przepowiadać zaćmienia słońca? 2. ..ieniccy bankierzy pożyczali pieniądze faraono­ wi? 3. ...labirynt był skarbcem Egiptu? 4. ...po Ramzesie XII został koronowany na władcę Ramzes XIII? 5. ...na tronie Egiptu zasiadł arcykapłan Amona imieniem Herhor? 6 . ...potęga militarna Asyrii zagrażała wówczas Egiptowi? 7. ...w armii egipskiej służyły zaciężne wojska grec­ kie? 8. ...młody następca tronu uczęszczał do szkoły? 9. ...w Egipcie budowano świątynie wschodnich bóstw, np. Astarte? 10. ..miesiące kalendarza egipskiego za panowania Ramzesów nazywały się Mehir, Farmuti itp.?

. ZWIERZĘTA I BOGOWIE

We wczesnym okresie, zanim jeszcze nastąpiło zjedno­ czenie Egiptu (ok. 3100 p.n.e.), Egipcjanie czcili swoje bóstwa pod postacią zwierząt. Wydaje się, że każde plemię czy osada ludzka miały swoje bóstwo ooiekuńcze, którego symbolem było zwierzę lub fetysz. Mniej więcej w czasie powstawania państwa egipskiego za­ częto nadawać poszczególnym bóstwpm kształty ludz­ kie, lecz ich aspekt zwierzęcy utrzymał się, choć ogra­ niczony, w obocznych formach używanych aż do schyłku starożytności. Zamiast w postaciach czysto zwierzęcych, Egipcjanie z czasów Starego, Średniego i Nowego Państwa przedstawiali swych bogów jako ludzi ze zwierzęcymi głowami lub tylko z emblematem zwierzęcym umieszczonym nad ludzką głową bóstwa. Niekiedy bóstwo o postaci ludzkiej miało swoje święte zwierzę, które było uważane za żyjące na ziemi wcie­ lenie jego boskiej duszy. Spróbujmy połączyć wymie­ nione bóstwa z ich zwierzęcymi symbolami, które zo­ stały podane również w porządku alfabetycznym:

1. Amon 2. Anubis

Apis (byk)

3. Atum

Ibis lub pawian Ichneumon lub waż

4. Chepry 5. Hathor 6. Heket 7. Horus 8. Mut 9. Ptah 10. Tot

Baran

Krowa Sęp lub lwica Skarabeusz Sokół Szakal Żaba

5.

EGIPSKA MITOLOGIA

Ogromna liczba bóstw lokalnych w miarą konsolidacji państwa mieszała sią z sobą, łączyła, a kolegia ka­ płańskie tworzyły uzasadnienia i starały się wyjaśnić ich początki i funkcje. Powstała z tego spora ilość mitów, barwnością nie ustępujących greckim. Grecy zresztą, zetknąwszy się z religią egipską identyfiko­ wali swoich bogów i herosów z obcymi dla nich bó­ stwami egipskimi. Tak np. Amon był dla Greków Zeusem, Ptah — Hefajstosem. Tot — Hermesem, a ubó­ stwiony pośmiertnie architekt i mędrzec Imhotep (uważany przez Greków za lekarza) — Asklepiosem. Kult Izydy i Ozyrysa Rzymianie przenieśli z Egiptu do swej stolicy, gdzie od I w. p.n.e. cieszył się dużym powodzeniem. Mity egipskie, które w zasadzie łączą się w dwa cykle: słoneczny i ozyriacki, zostały upo­ rządkowane przez kler z trzech „konkurencyjnych” centrów religijnych w Heliopolis, Memfis i Hermopołis. Czy wiesz:

1. Kto był stwórcą bogów według teologii heliopolitańskiej? 2. Czyją żoną i czyją matką była Nut — bogini nieba? 3. Kto stworzył świat według kapłanów z Mem­ fis? 4. Kto był synem Ozyrysa i Izydy? 5. Jak zginął Ozyrys? 6. O co walczyli Horus i Set? 7. Jak powstrzymano Hathor przed wymordowa­ niem ludzkości? 8. Co to był feniks? 9. Co dzieje się z bogiem Re •— słońcem — w nocy? 10. Kiedy czczono Atona?

O ŻYCIU POZAGROBOWYM

Według wierzeń egipskich życie człowieka na ziemi było tylko wstępem do wieeznego bytowania po­ śmiertnego. Dla zapewnienia zmarłemu jak najlep­ szych warunków bytowania w zaświatach konieczne było zbudowanie mu jak najtrwalszego grobowca, za­ bezpieczającego zwłoki i zastawę grobową. Nasze wia­ domości o życiu Egipcjan pochodzą w dużej mierze z grobowców: zawdzięczamy to zwyczajowi składania sprzętów użytku codziennego oraz przedstawiania scen z życia na ścianach grobu, tak aby dobra ziemskie w magiczny sposób otaczały zmarłego przez całą wieczność. Do grobu wkładano od najdawniejszych czasów przedmioty użytkowe — jak np. naczynia, ale nie tymi zajmiemy się teraz, lecz obiektami specjal­ nie wytwarzanymi na potrzeby życia pozagrobowego. Do czego zmarłemu potrzebne były: 1. Papirus, zwany Księgą umarłych 2. Figurki służby, czyli uszehti 3. Ofiary z pożywienia i napoi 4. Modele warsztatów 5. Domki dusz 6.

Skarabeusze

7. Stele grobowe 8.

Figurki Ptaha-Sokarisa-Ozyrysa

9. „Urny kanopskie” 10. Własne portrety

Niepodobny do zwyczajów panujących w innych kra­ jach sposób zabezpieczenia zwłok tak, że nie rozkła­ dają się one nawet po upływie tysiącleci, jest rzeczą frapującą każdego. Jak powstawała mumia? Pierwszą czynnością, wykonywaną przez fachowców-balsamierów, było wyjęcie części mózgu, później wnętrzności; serce — jako siedzibę uczuć i woli człowieka — po­ zostawiano. Następnie odwadniano zwłoki; dawniej uczeni sądzili, że najważniejszą częścią procesu mumifikaeji było moczenie zwłok w silnym roztworze sody, teraz jednak bardziej prawdopodobne (i zgodne z danymi archeologicznymi) jest przypuszczenie, że używano sody w stanie suchym. Pozbawione wody zwłoki napełniano wonnymi olejami i bardzo dokła­ dnie bandażowano lnianymi pasami; używano do tego celu czasem po kilkaset metrów bandaży, również nasyconych substancjami konserwującymi. Pierwsze dowody istnienia mumifikaeji pochodzą z czasów IV dynastii, lecz naprawdę Egipcjanie nauczyli się dobrze jęj dokonywać dopiero w okresie Nowego Pań­ stwa, a najwyższy poziom technika mumifikaeji osią­ gnęła w czasach XXI dynastii. Teraz już wiadomo, co to jest mumia. Ale może wiecie też:

1. Dlaczego mumifikowano ciało zmarłego? 2. Dlaczego mumifikaeja trwała 70 dni? 3. Jaki był związek między Ozyrysem a każdą mumią? 4. Co wkładano mumii pomiędzy bandaże? 5. Co to jest kartonaż? 6. Czy wszyscy byli jednakowo mumifikowani? 7. Jakie rodzaje trumien stosowano w Egipcie? S. Która mumia sprawiła archeologom najwięcej kłopotu? 9. Jak można zaksięgować mumię? 10. Do czego mogły służyć mumie w nowożytnych czasach?

Za pierwszego egiptologa można by uznać księcia Setne Chaemwese, jednego ze 150 synów Ramzesa II; miał on zwyczaj badać stare groby i napisy oraz re­ perować uszkodzone budowle. Trudno stwierdzić, kto był pierwszym turystą w Egipcie, ale już w V w. p.n.e. Grecy — a później Rzymianie — zwiedzali słyn­ ne zabytki egipskie, pozostawiając na nich często swe podpisy wraz z wyrazami zachwytu. W średniowieczu Egipt uległ zapomnieniu, ale nie znaczy to, aby nikt go nie zwiedzał i nie próbował swych sił na polu historii — istnieją dziesiątki relacji publikowanych przez podróżników, których od początku XIX w. za­ stąpili uczeni i poszukiwacze dzieł sztuki. To nie bę­ dzie łatwe — zwłaszcza że nie zawsze odpowiedź jest jednoznaczna — ale spróbujmy zastanowić się, kto pierwszy: 1. Był autorem obszernego dzieła o Egipcie? 2. Wywoził wielkie pomniki i dzieła sztuki z Egip­ tu do Europy? 3. Napisał dzieło o zagadce hieroglifów? 4. Odkopał z piasku sfinksa w Giza? J. Rozpoznał ruiny Teb? 6. Odkrył świątynie w Abu Simbel?

7. Zorganizował wielką wyprawę naukową do Egiptu? 8.

Odkrył piramidy w Sudanie?

9. Przekopał Kanał Sueski? 10. Rozbudził powszechne zainteresowanie Egiptem w Europie?

Do historii badań nad starożytnym Egiptem weszli na trwałe odkrywcy i uczeni, którzy położyli milowe ka­ mienie na drodze poznania przeszłości krainy nad Nilem. Są wśród nich zarówno archeolodzy dokonu­ jący odkryć w terenie, jak i badacze pisma, historii i sztuki egipskiej, także niestrudzeni autorzy dzieł dokumentujących zabytki starożytnej kultury. Ich osiągnięcia stanowią podwaliny badań naukowych, a publikacje — częstokroć wydane przed stu laty — zachowują aktualność i są niezbędnym elementem każdej biblioteki egiptologicznej. Do innej kategorii zaliczyć wypada poszukiwaczy dzieł sztuki, którzy — pomimo że dokonywali czasem również wielkich od­ kryć archeologicznych — wskutek swego handlowego podejścia do sprawy niszczyli częstokroć ważne doku­ menty lub zabytki przeszkadzające im w dobraniu się do skarbów. Wybraliśmy tu „Dziesięciu Zasłużonych”; spróbujmy ustalić, czego dokonali?

1. Giovanni Battista Belzoni (1778—1823) 1. Heinrich Karl Brugsch (1827—1894) 3. Jean Franęois Champollion (1790—1832) 4. Władimir S. Goleniszczew (1856—1947)

5. Edme Franęois Jomard (1777—1862) 6. Karl Richard Lepsius (1810—1884)

7. Augustę Mariette (1821—1881) 8.

Gaston Maspero (1846—1916)

9. William Flinders Petrie (1853—1942) 10. Kurt Sethe (1869-1934)

2 500 z a g a d e k o E g ip cie

17

Od czasów egipskiej ekspedycji Napoleona rozpoczęły się w Egipcie badania archeologiczne, trwające do dzisiaj, których wynikiem było dokonanie szeregu ważnych odkryć. Prócz archeologów poszukiwaniami zajmowali się często przyjezdni lub miejscowi amato­ rzy zarobku, jaki przynosiła sprzedaż egipskich dzieł sztuki i papirusów kolekcjonerom prywatnym bądź do muzeów światowych. Niektóre odkrycia dokonywane były przypadkowo, przy kopaniu kanałów, budowie domów, szos i linii kolejowych i w tych wypadkach często zabytki ulegały rozproszeniu, a o odkryciu do­ wiadywano się niejednokrotnie znacznie później, kiedy obiekty trafiły na rynek antykwarski. Wymienione tu wielkie odkrycia były tak szeroko spopularyzowane, że chyba nie będzie większych trudności przy odpo­ wiedzi na pytanie: jakiej narodowości był człowiek (lub grupa), który odkrył...

1. ...skrytkę mumii królewskich w Deir el-Bahari? 2. ...Serapeum? 3. ...grobowiec Tutanchamona? 4. ...galerię wczesnochrześcijańskich ściennych w Faras? 5. ...głowę portretową Nefertiti? 6. ...grób Aleksandra Wielkiego? 7. ...łodzie „słoneczne” w Giza? 8.

...,kamień z Rosetty”?

9. „.grób króla Seti I? 10. ...Teksty piramid?

malowideł

„Gdy usiadłem całym ciężarem na mumii jakiegoś Egipcjanina, załamało się to pode mną z trzaskiem, jak kartonowe pudło. Wyciągnąłem rękę, szukając oparcia i w tej chwili zapadłem się między szczątki mumii z łoskotem łamanych kości, dartych szmat i pękających drewnianych skrzyń.” To wspomnienie Belzoniego z 1817 nie wymaga chyba komentarza... Ogromne zniszczenia — towarzyszące poszukiwaniom „skarbów”, które najczęściej wzbogacały prywatne zbiory bogatych kolekcjonerów sztuki — należą dziś do przeszłości. Dla współczesnego badacza wszystkie znaleziska są ważne, nie tylko dzieła sztuki, ale i dro­ bne przedmioty użytkowe, które mówią o poziomie techniki, kontaktach handlowych i życiu ludzi w odle­ głych epokach. Pracę archeologa porównać obecnie można do śledztwa prowadzonego przez detektywa — wszystkie elementy są ważne, aby uzyskać jak naj­ pełniejszy obraz sprawy i zrekonstruować przebieg wypadków. Proces odkopywania ma swoje wypraco­ wane metody i zasady, a działalność archeologiczną w Egipcie reguluje prawo o starożytnościach. Ustalmy zatem:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Jak należy wybrać teren wykopalisk? Jak „otrzymuje się” ten teren? Kto musi wchodzić w skład ekspedycji? Czy archeolog w Egipcie sam trudni się kopa­ niem? Co należy do obowiązków archeologa? Co robi na wykopaliskach architekt? Jak mieszka ekspedycja archeologiczna? Jak długo trwają wykopaliska? Jakich narzędzi używa się do pracy? Jakie niebezpieczeństwa zagrażają członkom ekipy?

Powinny cne być znane każdemu miłośnikowi sztuki starożytnej w Polsce, gdyż albo pochodzą z polskich wykopalisk i reprodukcje ich spopularyzowała prasa, albo znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie (co nie wyklucza, że część z nich po­ chodzi również z naszych wykopalisk). Co przedsta­ wiają poniższe ilustracje?

Materiały opublikowane przez uczestników wyprawy Napoleona rozbudziły w Europie zainteresowanie sta­ rożytnościami egipskimi, które zaczęto kolekcjonować na wielką skalę. Francuzi i Anglicy eksploatując Egipt rywalizowali ze sobą w wywozie zabytków. Proceder ten kontynuowano nawet po opublikowaniu dekretu (1835) o zakazie wywozu znalezisk bez zezwolenia władz; dekret zapowiadał również budowę muzeum sztuki egipskiej w Kairze. Dopiero jednak August Mariette — mianowany w 1858 dyrektorem wszystkich wykopalisk — zorganizował to pierwsze muzeum i stworzył Służbę Starożytności (Departament Staro­ żytności), której zadaniem była ochrona i konserwacja zabytków oraz kontrola wykopalisk na terenie Egiptu. Obowiązujące dziś prawo nadało ramy działalności archeologicznej w Egipcie kładąc kres rabunkowej eksploatacji zabytków. Sprawdźmy, co wiemy w tej dziedzinie. 1. Czy wolno wywozić zabytki kupione u egipskich sprzedawców? 2. Do kogo należą zabytki z wykopalisk? 3. Czy ekspedycja może nie otrzymać żadnych za­ bytków? 4. Czy zdarza się, że odkrywca zrzeka się prawa do swych znalezisk? 5. Czy zakaz wywozu zabytków krzywdzi ekspe­ dycję? 6 . Czy prywatna osoba może otrzymać koncesję na prowadzenie wykopalisk? 7. Z jakich polskich wykopalisk pochodzą egipskie zabytki w Muzeum Narodowym w Warszawie? 8 Czy w innych krajach Bliskiego Wschodu istnie­ ją ustawy zakazujące niekontrolowanego wywo­ zu zabytków? 9. Dlaczego Polska posiada freski z Faras? 10. Czy z Egiptu można wywieźć świątynię? .

22 '

Już w XV i XVI w. przez Egipt przejeżdżało wielu pielgrzymów udających się z Polski do Ziemi Świętej; najciekawszą relację z takiej podróży (1583) pozostawił Radziwiłł-Sierotka. Rozwój zainteresowań antykiem zaczyna się w Polsce w okresie Oświecenia i z przer­ wami trwa do dziś. Zwiedzają i opisują Egipt: histo­ ryk i pisarz hr. Jan Potocki (1784) oraz orientalista Józef Sękowski (1821); w 1842 Władysław Wężyk wy­ daje swoją Podróż po starożytnym śmiecie. Kolekcjo­ nowanie zabytków egipskich staje się modą; wspom­ nijmy tylko Michała Tyszkiewicza oraz Władysława Czartoryskiego i jego siostrę Izabelę Działyńską, któ­ rzy skompletowali poważne zbiory. Uczeń i asystent Gastona Maspero, Tadeusz Smoleński, był pierwszym polskim egiptologiem; przedwczesna śmierć (1909) przerwała jego karierę naukową. Opóźnienie w sto­ sunku do krajów Europy zachodniej Polska zaczęła nadrabiać przed II wojną wysyłając do Egiptu swą ekspedycję archeologiczną. Ale dopiero pracujące w Egipcie od 1957, pod kierownictwem Kazimierza Michałowskiego, polskie ekspedycje postawiły naszą archeologię w światowej czołówce naukowej. Spró­ bujmy odpowiedzieć, w jaki sposób z działalnością Polaków wiążą się nazwy poniższych miejscowości:

1. 2. 3. 4. 5. 6.

7. 8. 9. 10.

Edfu Telł-Atrib Kair (Heliopolis) Aleksandria Dabod Faras Abu Simbel Deir el-Bahari Tafa Dongoła

Świadectwem wspanialej kultury Egiptu starożytnego są niezliczone dzieła sztuki, których największa ko­ lekcja znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze. Ale już w czasach starożytnych wywożono z Egiptu posągi, a nawet obeliski. Wiemy, że od początku XIX w. dziesiątki tysięcy zabytków opuściły Egipt i uległy rozproszeniu po muzeach i kolekcjach świato­ wych. Gdzie obecnie znajdują się reprodukowane tu obiekty?

1 6. GROBOWIEC TUTANCHAMONA Każdy chyba słyszał o sensacyjnym odnalezieniu w 1922 pierwszego w Egipcie nieobrabowanego grobow­ ca królewskiego i zna nazwiska jego odkrywców, szeroko spopularyzowane przez prasę i różnorodne opisy. Wyłączność na publikację sprawozdań miał londyński „Times”, a rywalizujące z nim gazety (zwła­ szcza amerykańskie) w poszukiwaniu taniej sensacji uczyniły z odkrycia legendarną prawie epopeję: każdy uczestnik ekspedycji miał ginąć w tajemniczy sposób na skutek przekleństwa rzuconego przez Tutanehamona. (Owa klątwa miała dotyczyć też osób żyjących tysiące kilometrów od Doliny Królów, ale noszących nazwiska podobne do nazwisk członków ekspedycji.) Nie trzeba chyba wyjaśniać absurdalności tych arcy-kaczek dziennikarskich. Samo odkrycie natomiast stanowiło jakby ukoronowanie prac archeologicznych paru pokoleń egiptologów. Nigdy jeszcze nie znalezio­ no tak bogatego zespołu zabytków. 1 tu nasuwa się refleksja: jakie skarby padły łupem starożytnych ra­ busiów w grobach naprawdę wielkich władców, skoro mało znaczący, młody król otrzymał taką wyprawę na tamten świat... Czy wiesz:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Kim był Tutanchamon? Skąd wiedziano, gdzie szukać jego grobowca? Jak długo trwały poszukiwania? Czy grób naprawdę był „nietknięty”? Kim byli odkrywcy? Co znaleziono w grobowcu? Jak była zabezpieczona mumia króla? Jakie znaczenie mają odkryte zabytki? Gdzie znajdują się skarby z grobu Tutanchamona? 10. Czy po 1922 znaleziono w Egipcie jeszcze jakieś nieobrabowane groby królewskie?

. CZY TO MIASTO BYŁO KIEDYŚ STOLICĄ?

W ciągu długiej historii Egiptu starożytnego stolica państwa niejednokrotnie przenoszona była z jednego miasta do drugiego, zależnie od sytuacji politycznej, gospodarczej lub religijnej. Np. królowie dynastii XII — przeprowadziwszy prace melioracyjne na wiel­ ką skalą w oazie Fajum i przekształciwszy jej teren w najbogatszy w Egipcie okręg rolniczy — przenieśli swą rezydencję w pobliże Fajum, do niezidentyfiko­ wanej dotychczas miejscowości Iczi-taui. Czasem po­ wodem przeniesienia stolicy było zdobycie władzy nad Egiptem przez jednego z prowincjonalnych książąt, który swoje miasto czynił wówczas stolicą państwa. Mogły decydować względy natury religijnej, jak w przypadku króla Amenhotepa IV — Echnatona. Zdarzały się też i takie sytuacje, że „zdegradowana” w pewnym okresie stolica ponownie stawała się ośrod­ kiem władzy. Pomiędzy wymienionymi nazwami miast spróbujmy zidentyfikować te, które kiedykolwiek pełniły funkcje stolicy Egiptu:

1. Awaris 2. Teby 3. Herakleopolis 4. Memfis 5. El-Amarna 6. Aleksandria 7. Sais 8. Edfu 9. Tis 10. Tanis

Ą Q CO WIESZ O STAROŻYTNYCH *0. MIEJSCOWOŚCIACH?

Gdy Egipcjanin budował sobie grób, wierzył, że bę­ dzie w nim przebywał wiecznie. Nic nie było zbyt kosztowne do ozdobienia i wyposażenia tego przybyt­ ku wieczności. Życie na ziemi — to wszak tylko krótki wstęp do bytowania pośmiertnego... Dlatego też dom mieszkalny, służący człowiekowi w czasie tego epizodu musiał być tylko tak trwały, aby nie rozpadł się w ciągu tych kilkudziesięciu lat; suszona na słońcu mułowa cegła doskonale odpowiadała temu celowi. Groby natomiast oraz świątynie (czyli domostwa nie­ śmiertelnych bóstw) budowano z kamienia, materiału niełatwo ulegającego zniszczeniu. Przetrwały też one w stanie lepszym lub gorszym przez tysiąclecia, pod­ czas gdy domy i całe miasta rozpadły się w proch. Po kilku miejscowościach zachowały się zaledwie szczątki, przeryte zresztą przez nowożytnych poszu­ kiwaczy skarbów oraz kopaczy cennego dla rolnictwa sebbachu (urodzajnego śmiecia starożytnego, zmiesza­ nego z porozpadanymi cegłami mułowymi). Jednakże archeolodzy odkryli ruiny kilku miast; o innych wie­ my tylko z historii... Spróbujmy odpowiedzieć sobie na pytanie: co wiemy o dziejach wymienionych tu miejscowości?

1. Abydos 2. Kahun 3. El~Kab 4. Heliopolis 5. Luksor 6 . Kair 7. Asuan Deir el-Medina 9. Medinet Habu 10. Hermopolis 8.

1 9. CZY DO EGIPTU NALEŻAŁY?

Historia Egiptu, położonego na styku Afryki i Azji, charakteryzuje się stałym zmaganiem z krajami tych dwóch kontynentów. Pierwotna ludność egipska — to produkt infiltracji plemion z południa i wschodu; kiedy zaś powstało państwo egipskie, rozpoczęło ono ekspansję w tych dwóch kierunkach. Dzięki obron­ nemu położeniu pomiędzy morzami Śródziemnym (od północy) i Czerwonym (od wschodu) a wielką Pustynią Libijską od zachodu — zaledwie kilkakrotnie w ciągu 3000 lat swej historii Egipt starożytny ulegał najazdom (zdobywcy przybywali ze wschodu, a raz tylko — z południa). Do czasu, kiedy Aleksander Wielki (przy­ bywszy znów od wschodu), zapoczątkował greckie rządy w Egipcie, kraj ten wielokrotnie panował nad olbrzymimi połaciami terytoriów wschodnich i połud­ niowych. W czasie rządów dynastii ptolemejskiej okre­ sowo do Egiptu należały również tereny południowej Azji Mniejszej, po które nawet faraonowie nigdy nie sięgnęli. Wszelkie zdobycze terytorialne kończą się jednak w 30 p.n.e., gdy Oktawian August zamienił Egipt w prowincję rzymską. Czy przed tym wydarze­ niem należały kiedykolwiek do Egiptu:

1. Sudan 2. Somalia 3. Libia

W Afryce

4. Etiopia 5. Cyrena 6. Syria i Palestyna

7. Fenicja 0. Mezopotamia 9. Cypr 10. Kreta

W Azji

W Europie

Kraina rozciągająca się wzdłuż Nilu od Asuanu dó Chartumu ma bogatą historię. W związku z budową wysokiej tamy pod Asuanem, nazwa Nubii ostatnio ciągle pojawia się w prasie i publikacjach. Północną część Nubii skazano bowiem na zagładę przez zalanie wodami sztucznego jeziora, a ludność ewakuowano do nowych wiosek w Egipcie i Sudanie. (Nie jest to pierwsze w dziejach zatopienie części tej krainy: po latach 1898—1902, kiedy zbudowano pierwszą tamę asuańską, niżej położone tereny nadbrzeżne uległy zalewowi.) W związku z budową obecnej tamy, Nu­ bia przez kilka lat stanowiła centrum zainteresowa­ nia archeologów: chodziło o uratowanie wspaniałych zabytków architektury oraz jak najdokładniejsze zba­ danie bogatych historycznie terenów, zanim wzbiera­ jące wody uniemożliwią wszelką dalszą działalność. Oto pytania historyczno-aktualne:

1. Kiedy Egipt zawładnął Nubią? Ł Dlaczego Egipcjanom zależało na Nubii? 3. Kogo nazywano „synem królewskim z Kusz”? 4. Kiedy Nubijczycy opanowali Egipt? 5. Co to było państwo meroickie? 4. Co w Sudanie pozostało z kultury meroickiej? 7. Stolicą jakiego królestwa było Faras? 8. Jakie miasta były stolicami Makurii i Alodii?

9. Skąd w Faras wzięły się chrześcijańskie freski? 10. Dlaczego problem uratowania świątyń w Abu Simbel poruszył cały świat?

Podobnie, jak w plastyce egipskiej, tak i w architek­ turze zostały wypracowane pewne schematy, dotyczące układu i wyglądu budowli monumentalnych. Ukształ­ towanie związane było z ich funkcją, przepisaną rytuałem, a że rytuał jest jedną z najbardziej konser­ watywnych rzeczy na święcie, stąd w budynkach podległych mu nie ma miejsca na dowolność. Archi­ tektura monumentalna związana była ściśle z ustrojem społecznym i stanowiła widomy jego pomnik, przy czym na naczelne miejsce w propagandzie państwowej wysuwał się w Starym Państwie król, a w Nowym —bóstwo. Spowodowane to było wzrostem znaczenia, a co za tym idzie — bogactwa kapłanów. Świątynie mają kształt i wystrój tak ściśle wypływający z ro­ dzimych tradycji budownictwa egipskiego, że byłoby nie do pomyślenia, aby powstały w jakimkolwiek innym kraju. Zastanówmy się chwilę nad szczególny­ mi cechami architektury egipskiej: 1. Jakie były w okresie Nowego Państwa obowiąz­ kowe elementy świątyni? 2. Czy wszystkie świątynne pomieszczenia budowa­ no na tym samym poziomie? 3. W jaki sposób układ świątyni wiązał się z ustro­ jem społecznym? 4. Jak piramidy obrazowały hierarchię społeczną? 5. Jak dekorowano pylony świątynne? 6. Dlaczego kamienne budowle egipskie mają po­ chyłe ściany? 7. Jakie typy kolumn stosowano w Egipcie? 8. Jak w dekoracji świątyń stosowano motywy z natury? 9. Czy w architekturze egipskiej istniał system proporcji? 10. Jakie świątynie budowano w Egipcie za dynastii ptolemejskiej?

CO TO ZA BUDOWLA?

Zabytki architektury egipskiej, wśród których znajdo­ wały się słynne budowle uznane przez starożytnych za „cuda świata”, są powszechnie znane, jeśli nie bezpośrednio, to z niezliczonych fotografii reproduko­ wanych w książkach i czasopismach, a wiele z nich ilustrują także podręczniki szkolne. Nie będzie więc chyba problemów z odgadnięciem, co to za budowle?

3 500 z a g a d e k o E g ip cie

33

Wydaje się prawie niemożliwe, aby budowle tego roz­ miaru co piramidy mogły zostać wzniesione w odległej starożytności rękami ludzi nie znających dzisiejszych środków technicznych. Już starożytni Grecy — zali­ czając piramidy do 7 cudów świata — zastanawiali się nad problemami ich konstrukcji. Dziś pewnym wydaje się, że tajemnica polega na zadziwiającej sprawności organizacyjnej budowniczych, nie zaś na stosowaniu wymyślnych sposobów konstrukcji. Starożytność i po­ tęga tych budowli oddziaływają na wyobraźnię — Napoleonowi przypisuje się okrzyk pobudzający fran­ cuskich żołnierzy do walki z Mamelukami: „Żołnierze, czterdzieści wieków na was patrzy!” W każdej epoce widziano w tych budowlach inne przeznaczenie. Miały to więc być legendarne „spichrze Józefa”, obserwatoria astronomiczne, no i wreszcie rozpoznano ich cel jako grobowców królewskich. Czy wiesz:

1. Ile znamy dziś piramid? 1. Która z piramid była największa? 3. Jak powstała pierwsza piramida? 4. Ile czasu budowano jedną piramidę? 5. Skąd pochodził kamień do budowy? 6. Jakich używano środków transportowych? 7. Jakimi narzędziami posługiwali się budowniczo­ wie? 8.

Skąd brano robotników?

9. Czy piramidy budowano tylko z kamienia? 10. Jaki wkład wnieśli Polacy do badań piramid?

W plastyce greckie słowo kanon oznacza regułę pro­ porcji tworzących pewien określony system. Dla syste­ mu proporcji ciała ludzkiego słowa tego użył pierwszy Poliklet, słynny rzeźbiarz grecki z V w. p.n.e. W Egip­ cie, gdzie sztukę cechował tradycjonalizm i ścisłe prawidła kompozycji, o kanonie możemy mówić nawet w szerszym zakresie, obejmował on bowiem w plasty­ ce nie tylko proporcje, ale i sposób przedstawiania. Sztuka egipska dążyła do jak największego uporząd­ kowania i czytelności swych dzieł. Stąd sztywne reguły kompozycyjne i kanony, mające na celu powszechną zrozumiałość treści przedstawienia i ugruntowanie przekonania o niezmienności układu społecznego ukazanego w malarstwie lub rzeźbie. W architektu­ rze również istniały kanony, tworzone przez obo­ wiązujące elementy powtarzające się według usta­ lonych schematów. Ale zastanówmy się chwilę nad rzeźbą, płaskorzeźbą i malarstwem. Uważnemu obser­ watorowi nietrudno będzie odpowiedzieć na pytania: 1. W jakich pozach rzeźbiono posągi króla? 2. Czym różnił się w rzeźbie król od dostojników? 3. Czy postacie łudzi ukazują w sztuce zmienność proporcji ciała? 4. Jak wyrażano różnice w hierarchii społecznej? 5. W jaki sposób w malarstwie i płaskorzeźbie wyobrażano figurę ludzką? 6- Według jakiego schematu wykonywano wizerun­ ki ludzi pracy? 7. Jakie były zasadnicze tematy kompozycji relie­ fowych i malarskich, w których występował król? 8. Który król nakazał zerwanie z kanonem w sztuce egipskiej? 9. Jak przedstawiano perspektywę przedmiotów?