500 zagadek z dziedziny prawa [PDF]

Zitiervorschau

Zbigniew Kowalski

t

y

za ga d ek dziedziny praw a

Wiedza Powszechna W arszawa 1975

P r o j e k t s e r y j n e j o k ł a d k i i k a r t y ty t u ł o w e j JO Z E F C Z E S Ł A W B IE N IE K R y su n e k n a o k ła d c e i ilu s tra c je JE R Z Y F L IS A K

R e d a k to r B O ŻEN A M ARY A Ń SK A R e d a k t o r te c h n i c z n y A N N A M A RK O W SK A K o re k to r E W A K R A K O W IA K

P r in te d in P o la n d P W „ W ie d z a P o w s z e c h n a ” — W a r s z a w a 1975. W y d a ­ n i e I . N a k ła d 20 000 + 275 e g z . O b ję to ś ć 13,3 a r k . w y d ., 17 a r k . d r u k . P a p i e r d r u k s a t . , k l. IV , 70 g , 80X100. O d d a n o d o s k ł a d a n i a I9.X I.1973 r . P o d p is a n o d o d r u k u w m a r c u 1975 r . D r u k u k o ń c z o n o w k w i e t n i u 1975 r . C e n a z ł 25.— Z a k ła d y G r a f ic z n e w K a to w ic a c h , u l. A . C z e r w o n e j 138 Z a m , 23/3/74 — T -3

Py l ą - O d p o nla wl ed zl

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

W ładza ludu, przez lud i d la ludu . . . P ra w a i obow iązki obyw ateli . . . . U staw a, d ek ret, rozporządzenie . . . S ejm ............................................................. R ady n a r o d o w e ......................................... Pow szechne, rów ne, bezpośrednie i t a j n e ............................................................. P a rtie polityczne, stow arzyszenia i in ­ n e o rg a n iz a c je ............................................. P rzedsiębiorstw o p ań stw o w e — k ie ro ­ w an ie gospodarką n a r o d o w ą ................ O byw atel w u r z ę d z ie ................................ P o d a tk i i in n e św iadczenia n a rzecz P a ń stw a ..................................................... P roszę w stać, sąd idzie! Co to j e s t ? ..................................................... Co to o z n a c z a ? ............................................. Człow iek w sp o łe c z e ń stw ie .................... D o bra osobiste c z ło w ie k a ......................... M a ł ż e ń s t w o ................................................. R odzice i d z i e c i ......................................... A lim en ty ..................................................... W łasność .................................................... U m o w y ......................................................... O dpow iedzialność c y w i l n a .................... S p a d e k ......................................................... W y n a la z c z o ś ć ............................................. M ieszkanie s p ó łd z ie lc z e ........................ U b e z p ie c z e n ia ............................................. Sąd w sp raw ach c y w iln y c h ....................

10 ll 12 13 14

108 m 114 118 121

16

124

18

128

20 22

131 135

24 26 27 28 29 31 34 37 39 41 43 45 47 49 51 53 56

138 141 145 149 154 157 160 163 166 169 172 176 179 181 185 188 190

P y ta - O d p o -

n ia

27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Aby m ów ić o p ra w ie ................................. Czy popełniono p rzestępstw o? . . . . Co to za p rz e stę p s tw o ? ............................. K to o tym d e c y d u je ? ................................. Ja k ie sk u tk i procesow e w yw ołuje? . . P rz e stę p stw a d r o g o w e ............................ C h u l i g a ń s t w o ............................................. G w aran cje p r o c e s o w e ............................ Z akazy d o w o d o w e ..................................... S to su n ek p r a c y ......................................... Q uo v adis a b s o lw e n c ie ? ........................ D roga do sa m o d z ie ln o śc i......................... W ynagrodzenie za p r a c ę ........................ P ra c a i d y s c y p lin a ..................................... P ra w o do szczególnej ochrony . . . . W tro sce o zdrow ie i życie p rac o w n ik a . Coroczny w y p o c z y n e k ............................ U spraw iedliw iona nieobecność w p rac y P ra c a i służba w o js k o w a ......................... W ysokie k w alifik acje — g w a ra n c ją do­ b re j p r a c y ..................................................... G dy p o w stanie sp ó r.................................... G dy n a s tą p i w y p ad e k p rzy p ra c y .......... R eprezen tan ci i obrońcy interesów p racow niczych ......................................... U bezpieczenia s p o ł e c z n e .........................

w ie d z !

58 59 62 65 66 67 69 71 74 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95

193 198 200 202 207 211 215 217 221 224 228 231 234 237 240 244 246 250 255

97 99 101

258 261 264

103 104

267 269

S y s te m praw a P o lsk iej R zeczyp o sp o litej L udoioej o b ejm u je kilka n a ście ty się c y różnego ro dzaju a któ w praw nych. J e st to sy ste m obszerny i sko m p liko w a n y, u w ięc okazało się, że dokonanie w yb o ru problem ów , m ają cych w e jść w skład zbio ru „500 zagadek z d zie­ d zin y pra w a ”, n ie je s t zadaniem pro stym . D latego posta n o w iliśm y ograniczyć te m a ty k ę ,Z a g a d e k ” do p e w ­ n ych p o dstaw ow ych działów praw a a w nich do p ro ­ blem ów n a jbardziej ty p o w y c h bądź spotykających się z szerszym za interesow aniem ze w zg lęd u na ich a tra k ­ cyjność (np. n iektó re zagadnienia praw a karnego i c y ­ wilnego). P rzyjęcie tego założenia przesądziło o u k ła d zie ksią ż­ ki. P ierw sze osiem grup p y ta ń d o ty czy zagadnień u stro ­ jow ych, należących do d zie d zin praw a państw ow ego i a d m inistracyjnego. D alej, poprzez zagadnienia po stę­ pow ania a d m in istra cyjn eg o i praw a finansow ego, prze­ ch o d zim y do problem ów praw a cyw ilnego i karnego. D ziały te poprzedzają p yta n ia pośuńęcone przed e w s zy ­ s tk im w y ja śn ie n iu podsta w o w ych pojęć p ra w n ych , bez znajom ości k tó ryc h te k s t dalszych p y ta ń i odpow iedzi m o że n ie być w pełn i zro zu m ia ły dla n ie p ra w n ik a („Co to jest? ”, „Co to oznacza?”, „ A b y m ó w ić o prawie..."). K sią żkę kończą zagadnienia praw a pracy — pośw ięcono im aż piętnaście działów (od 36 do 50), w ychodząc z za ­ łożenia, że ż ty m i pro b lem a m i najczęściej s ty k a się C zytelnik. K sią żk a nie je st adresow ana do p ra w n ikó w , lecz do osób in teresu ją cych się p ra w em , n ie posiadających p rzygotow ania praw niczego. W z w ią zk u z ty m d ą żyli-

ś m y do przystępnego fo rm u ło w a n ia p y ta ń i odpow iedzi, elim in u ją c , n a ile to było m o żliw e, zw ro ty i pojęcia ty ­ p ow o praw nicze, n ie u ży w a n e w ję z y k u potocznym . P yta n ia staw iane w książce fo rm u ło w a n o dw om a sposobam i — albo w p ro st p y ta ją c o pew ną in sty tu c ję prażoną, albo te ż p rzedstaw iając C zyte ln ik o w i do roz­ w ią zania k o n k re tn y p rzyp a d ek. T e n drugi ro d za j za­ g a d ek da je oka zję do praktyczn eg o spraw dzenia nie ty lk o znajom ości p rzepisów praw a, lecz ta k że u m ie ję t­ ności ich stosow ania do k o n k re tn y c h sytuacji. P rzedstaw iając w y b ó r za gadek d o tyczących praw a nie b y liśm y w stanie w yczerp u ją co om ów ić w odpo­ w ied ziach poszczególnych p roblem ów . W iększość ogól­ n ych zasad praw a m a szereg w y ją tk ó w , k tó ry c h o m ó ­ w ien ie, czy n a w e t w ska za n ie zajęło b y z b y t w iele m iejsca. W ta k ic h p rzy p a d ka c h należy posługiw ać się p rzep isa m i praw a, o rzeczn ictw em , zaś opracow ania ta kie ja k nasza ksią żka m ogą pełnić je d y n ie rolę przew o d n i­ ka. Z tego w zg lęd u d ą ży liśm y do w sk a zy w a n ia p rze­ p isó w (i m iejsca ich pu b lika cji), na k tó ry c h rozw ią za ­ n ie danej za g a d ki się opiera. T e k s t n in ie jszy zo sta ł przyg o to w a n y w oparciu 0 p rze p isy obow iązujące w d n iu 1 X I 1974 r. bądź do tego dnia opublikow ane. W odniesieniu do grup p yta ń 1 odpow iedzi 36— 50 (praioo pracy) uw zględniono ponad­ to u sta w ę z 17 X I I 1974 (D ziennik U staw n r 47, pozycja 280) oraz rozporządzenie R a d y M inistrów z 20 X I I 1974 (D ziennik U staw n r 49, p o zy cja 299).

pytania

T o la p id a rn e hasło, zrodzone jeszcze podczas W ielkiej R ew o lucji F ra n cu sk ie j, o k re śla podstaw ow e cele, za­ d a n ia i zasady u stro jo w e P R L — p a ń stw a socjalisty cz­ nego, zbudow anego w o p arc iu o system spraw iedliw y społecznie i w olny od w yzysku. H asło to zostało roz­ w in ię te w najw yższym akcie n o rm aty w n y m P R L — K o n sty tu c ji z 22 lip c a 1952 r . W celu jego realizacji K o n sty tu c ja u sta n a w ia zasady politycznego i społecz­ no-gospodarczego u stro ju P olski. W y jaśnij, n a czym p o leg ają za w arte w K o n sty tu cji P R L zasady: 1. '2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

liO

ludow ładztw a przedstaw icielstw a jednolitości w ładzy państw ow ej ud ziału m as w rządzeniu praw orządności kierow niczej ro li k la sy robotniczej p la n o w a n ia gospodarczego socjalistycznej p rzebudow y wsi szczególnej ochrony w łasności społecznej u znania i o chrony w łasności indyw idualnej.

U staw odaw stw o w szystkich p a ń stw socjalistycznych fo rm ułuje szereg p ra w i obow iązków obyw ateli. N aj­ w ażniejsze z nich u ję te zostają w k o n sty tu cjach i dzięki tem u uzyskują c h a ra k te r p ra w podstaw ow ych, o k reśla­ jąc tre ść pozostałych p ra w i obow iązków . K o n sty tu cja PRL fo rm u łu je obszerny katalo g p raw , w olności i obo­ wiązków obyw ateli.

1. Ja k ie są podstaw ow e g ru p y zaw arty ch w K o n ­ sty tu cji p ra w obyw ateli PRL? 2. J a k a je s t różnica pom iędzy praw em a w olnością obyw atela? 3. Czy w szystkie z a w a rte w K o n sty tu cji P R L g ru ­ py p ra w obyw ateli w y stęp u ją w k o n sty tu cjach in n y c h krajów ? W ja k i sposób p o trak to w a n e zostały w K o n ­ sty tu c ji PRL: 4. zasada rów ności w obec p raw a 5. p raw o do p racy 6. w olność sum ienia i w yznania 7. niety k aln o ść osobista 8. p raw o azylu 9. obow iązek obrony O jczyzny 10. obow iązek p rzyczyniania się do pom nażania dorobku ogólnonarodow ego?

N a system obow iązującego w P R L p ra w a sk ła d ają się norm y p raw n e u sta n aw ia n e p rzez różne o rgany p a ń ­ stw ow e. A k t o rganu państw ow ego, za w ierający norm y p raw n e, ok reślam y m ia n em a k tu norm atyw nego. Istn ie ­ je w iele rodzajów a k tó w norm aty w n y ch , istn ie je też w iele różnych p o jęć zw iązanych ze stanow ieniem p r a ­ w a. W yjaśnij n astęp u jące pojęcia:

1. U staw a zasadnicza 2. U staw a zw ykła 3. D ek ret z m ocą ustaw y 4. R ozporządzenie 5. U chw ała 6. D ziennik U staw 7. T ry b ustaw odaw czy 8. R aty fik ac ja 9. K odeks 10. P ra w o zw yczajow e.

S ejm je st najw yższym organem w ładzy państw o w ej w PR L . P o d leg ają m u w szystkie in n e organy państw o­ we. S ejm uchw ala akty o najw yższej mocy praw n ej: K onstytucję i ustaw y o raz N arodow y P la n G ospodarczy i b udżet P ań stw a, pow ołuje in n e organy państw ow e, sp raw u je n ad nim i k o n tro lę i k ie ru je ich działalnością, u sta la podstaw ow e zasady p o lity k i w ew n ętrzn ej i za­ granicznej. W yłącznym p ra w e m S ejm u je s t u sta la n ie sw ej w ew nętrznej organizacji i p o rząd k u p rac — s p ra ­ wy te są unorm ow ane w R egulam inie Sejm u. Odpowiedz, ja k a je st różnica pom iędzy:

1. M arszałkiem S ejm u a M arszałkiem Seniorem 2. P rezydium S ejm u a K onw entem S eniorów 3. kom isją sejm ow ą a w ojew ódz­ kim zespołem poselskim 4. k lu b em poselskim poselskim

a kołem

5. se k re tarze m S ejm u a K an ce­ la rią S ejm u 6. se sją S ejm u a posiedzeniem S ejm u 7. pierw szym a drugim czyta­ niem p ro je k tu u sta w y 8. d ezyderatem a rezolucją 9. in te rp e la c ją a zapytaniem 10. im m u n itetem poselskim a n ie­ ty kalnością poselską.

O prócz org an ó w ce n traln y c h p ań stw o pow ołuje o rg a­ n y terenow e, to je st organy, k tó re sw oją działalnością o b ejm u ją ty lk o p ew ien w ycinek te ry to riu m p ań stw a, a n ie cały jego obszar. Z ty m i w łaśn ie o rganam i n a j­ częściej sty k a ją się obyw atele i n a tych o rganach spo­ czy w a bezpośrednie w ykonaw stw o decyzji podejm ow a­ n y ch n a szczeblu ce n traln y m . O rgany te z reguły w y­ posażone są w pew ien, w iększy lu b m niejszy, stopień sam odzielności. Do ich za d ań należy rów nież rea lizacja w niosków m ieszkańców danego te re n u . W la tac h 1972 i 1973 w w y n ik u re fo rm y ra d narodow ych uleg ł p o ­ w ażn ej przebudow ie system te ren o w y ch organów p a ń ­ stw ow ych. U tw orzono now e o rgany a d m in istra c ji p ań stw ow ej (naczelnik, w ojew oda, prezydent), in n e zaś zlikw idow ano lub zm ieniono ich sy tu ację p raw n ą. S p ra ­ w y te reg u lu je przed e w szystkim u sta w a o ra d a c h n a ­ rodow ych, k tó rej te k st je d n o lity je s t za w arty w D zien­ n ik u U staw z 1973 r . n r 47, p ozycja 277.

1. Na ja k ie je d n o stk i a d m in istra cy jn e podzielone je st te ry to riu m PRL? 2. Co to je s t r a d a narodow a? 3. Ja k ie są podstaw ow e obow iązki i p ra w a ra d n e ­ go? 4. K im je s t w ojew oda? 5. Czy r a d a n aro d o w a m a praw o zm ienić decyzję naczelnika? 6. Ja k ie fu n k cje w ykonuje prezydium ra d y n a ro ­ dow ej? 7. Co to je s t u rzą d w ojew ódzki, pow iatow y itd.?

8. Co to je s t k u ra to riu m okręgu szkolnego? 9. Czy ra d y narodow e i teren o w e o rgany ad m in i­ s tra c ji m a ją p raw o oddziaływ ania n a przed się­ b io rstw a i in sty tu cje bezpośrednio im nie p o d ­ porządkow ane? 10. Czy M ilicja O by w atelsk a podlega rad o m n a ro ­ dowym?

W życiu każdego dem okratycznego p ań stw a w ybory do najw yższego o rg an u państw ow ego — p a rla m e n tu — są m om entem o zasadniczym znaczeniu. W k ra ja c h so c ja­ listycznych obok p a rla m e n tu (Sejm u) w y b ieran e są ró w n ież terenow e o rgany w ładzy — ra d y narodow e. Sposób zorganizow ania i przebiegu postępow ania w y ­ borczego oraz zasady udziału obyw ateli w w yborach o k reśla p raw o w yborcze. O dem okratyzm ie tego p ra w a stan o w i przyjęcie i stosow anie czterech podstaw ow ych zasad: pow szechności (udział w w y borach b io rą w szyscy p ełn o letn i obyw atele państw a), bezpośredniości (w ybor­ cy o dd ają głosy n a k an d y d ató w do S ejm u, a nie n a elek torów , k tó rzy doko n u ją dopiero w łaściw ego w ybo­ ru ), rów ności (każdy w y borca m a je d e n głos, a każdy poseł w y b iera n y je s t przez ta k ą sam ą ilość w yborców ) oraz tajn o ści głosow ania (decyzja w yborcy podejm ow a­ n a je st w sposób sw obodny i w olny od w szelkiej k o n ­ troli). W ra m a c h ty c h zasad uregulow ane zostają szcze­ gółowo przez S ejm w szystkie k w estie zw iązane z w y ­ boram i.

1. Co to je s t o rd y n ac ja w yborcza? 2. K iedy o d b y w ają się w yb o ry do S ejm u? 3. K to n ie m oże b rać udziału w w yborach? 4. J a k a je s t różnica pom iędzy okręgiem w yborczym a obw odem głosow ania? 5. K to k ie ru je przebiegiem w yborów ? 6. Ja k ie u p raw n ie n ia przysługują obyw atelow i w razie pom inięcia jego nazw isk a w spisie w y ­ borców ?

7. K to zgłasza k an d y d a tó w n a posłów? 8. W ja k i sposób zapew niona je s t tajn o ść głosow a­ nia? 9. K iedy w ybory są niew ażne? 10. Ja k ie w ybory nazyw am y pięcioprzym iotnikow ymi?

2 — 500 z a g . z p r a w a

17

P A R T IE PO LITY C ZN E, STOW ARZYSZENIA 7 . I IN N E O R G A N IZA C JE

W P R L obow iązuje zasad a w olności zrzeszania, to zn a­ czy że obyw atele m a ją p raw o tw orzyć różnego rodzaju zrzeszenia (organizacje, stow arzyszenia, klu b y itp.), w stęp ow ać do nich i w ystępow ać z nich. Istn ie ją je d ­ n ak w tym za k resie p ew ne ograniczenia, podyktow ane tro sk ą o bezpieczeństw o P a ń stw a i p o rząd ek p u b li­ czny.

1. Jak ieg o ro d zaju zrzeszenie n azyw am y organ iza­ cją społeczną? 2. Ja k ic h org an izacji nie w olno w P R L z a k ła ­ dać? 3. Ja k ie p a rtie d ziała ją obecnie w PR L? 4. Czy istn ieją w P R L przepisy reg u lu jące dzia­ łalność p a rtii politycznych? 5. Jak ieg o ro d za ju rzyszeniem ?

zrzeszenie nazyw am y

sto w a­

6. W ja k i sposób zak ład a się stow arzyszenie? 7. Czy zw iązki relig ijn e (kościoły) są stow arzysze­ niam i? 8. J a k a je st różnica m iędzy Z jednoczonym S tro n ­ nictw em L udow ym (ZSL), Z w iązkiem Z aw odo­ w ym M etalow ców (ZZM), O chotniczą R ezerw ą M ilicji O byw atelskiej (ORMO), Z w iązkiem Bo­ jow ników o W olność i D em okrację (ZBoWiD) i P olskim T ow arzystw em T u ry sty cz n o -K rajo ­ znaw czym (PTTK)?

10. Z arząd oddziału teren o w eg o jednego ze stow a­ rzyszeń pozbaw ił p a n a A pew n y ch p r a w człon­ kow skich w y n ik ając y ch ze sta tu tu . Z tą decyzją p an A się n ie zgadza; do kogo może się zw rócić o zm ianę decyzji?

PR ZED SIĘB IO R STW O PAŃ STW O W E — O . K IER O W A N IE G O SPO D A RK Ą NARODOW Ą

Z n acjonalizow anie podstaw ow ych gałęzi gospodarki n a ­ rodow ej w P R L oraz rozw ój uspołecznionych form gos­ p o d aro w an ia (spółdzielczości) spow odow ały konieczność ro zw iązania szeregu p roblem ów p raw n y ch , często nie w y stęp u jący ch w p ań stw a c h k apitalistycznych. S ą to np. problem y u sy tu o w a n ia przed sięb io rstw a p a ń ­ stw ow ego ja k o podstaw ow ej je d n o stk i gospodarczej, u d ziału pracow ników w k ie ro w a n iu przed sięb io r­ stw em itp.

1. J a k ą je d n o stk ę gospodarczą nazyw am y p rze d się­ biorstw em państw ow ym ?

2. J a k ą je d n o stk ę gospodarczą nazyw am y zjedno­ czeniem ?

3. N a czym polega różnica m iędzy a zjednoczeniem ?

kom binatem

4, N a czym polega zasada ro z rac h u n k u gospodar­ czego?

5. Czym różni się przedsiębiorstw o terenow e od kluczow ego? 6. J a k je s t niczy?

zorganizow any

sam orząd

ro b o t­

7. W ja k ic h przedsięb io rstw ach działa sam orząd ro ­ botniczy?

8. Czy d y rek to r przedsięb io rstw a może w strz y ­ m ać w ykonanie uchw ały sam orządu ro b o tn i­ czego?

9. Co to je s t pań stw o w y a rb itra ż gospodarczy?

10. Ja k im i je d n o stk a m i gospodarczym i są i C e n traln a S kładnica H arce rsk a?

„Inco”

O rg an y w ładzy p ań stw o w ej (Sejm , R ad a P ań stw a, ra d y narodow e) tw o rzą p rzep isy p ra w a , o k re śla ją za­ d a n ia całego a p a ra tu państw ow ego, n ie za jm u ją się je d n a k bezpośrednio ich w ykonaniem . B ezpośrednia re a liz a c ja przepisów p raw a i zadań P a ń stw a należy w w iększości przy p ad k ó w do organów a d m in istra c ji p ań stw o w ej (a tak że np. do sądów ). J e d n y m ze sposo­ bów w y k o n y w an ia p ra w a p rzez ad m in istra c ję p ań stw o ­ w ą je s t w y d aw an ie k o n k re tn y m osobom poleceń, n a ­ kazów , zezw oleń, np.: pow ołanie do odbycia służby w o j­ skow ej, w y m ia r i w ezw anie do za p łacen ia p o d atk u , pozw olenie na budow ę dom u, zak az u żyw ania stu d n i. T reść ty c h poleceń i zezw oleń o raz przy p ad k i, k ied y m ogą by ć w yd aw an e i sposób ich w yd aw an ia, ok reśla p raw o . Sposób ich w y d aw an ia re g u lu je rów nież praw o' w przepisach, zaliczanych do p ostępow ania ad m in istra ­ cyjnego. Czyli p rzepisy po stęp o w an ia ad m in istra c y jn e ­ go reg u lu ją sposób w y d aw an ia przez o rg an y ad m in i­ s tra c ji poleceń i zezw oleń k o n k retn y m , im ien n ie w sk a ­ zanym obyw atelom i instytucjom .

1. Ja k ie przepisy re g u lu ją p ostępow anie adm ini­ strac y jn e w PR L ? 2. W ja k ich dziedzinach nie m a ją zastosow ania przepisy ogólne o postępow aniu ad m in istra cy j­ nym ? 3. Co to je st decyzja ad m in istra cy jn a ? 4. Czy w y d a n ą decyzję o byw atel m usi naty ch m iast w ykonać? 5. J a k ie u p raw n ien ia przysługują obyw atelom p rz e ­ ciw ko decyzjom ad m inistracyjnym ? 6. Czy decyzję a d m in istra c y jn ą m ożna zaskarżyć do sądu? 7. Ja k ie są u p ra w n ie n ia p ro k u ra to ra w postępo­ w a n iu ad m in istracy jn y m ? 8. Czy za niew ykonanie decyzji ad m in istracy jn ej m ożna u k a ra ć ob y w atela grzy w n ą w postępow a-

n iu w sp raw ach o w y kroczenia i jednocześnie stosow ać środki egzekucyjne m a jąc e n a celu zm uszenie go do w y k o n an ia tej decyzji? 9. P a n A i p a n B u trz y m u ją się z e m e ry tu ry i ze św iadczeń alim entacyjnych. K olegium do sp raw w ykroczeń u k arało p a n a A grzyw ną, zaś p a n B n ie opłacił podatku. Czy m ożna za b rać im część e m e ry tu ry b ąd ź alim entów n a p okrycie grzyw ny i podatku? 10. P a n A, niezadow olony z działalności terenow ego o rg an u a d m in istra c ji państw ow ej, skiero w ał sk a rg ę do tego organu. Co p ow inien uczynić ten org an po o trzy m an iu skargi?

-n

10.

PO D A T K I I IN N E ŚW IADCZENIA NA RZECZ PAŃ STW A

U trzy m an ie a p a ra tu państw ow ego, w y d a tk i n a ob ro n ­ ność, opiekę socjalną, ośw iatę itp. m uszą b yć fin an so ­ w a n e z b u d że tu P ań stw a . Je d n y m ze źródeł dochodów P a ń stw a są podatki, k tó re opłaca zarów no gospodarka uspołeczniona, ja k nieuspołeczniona, a ta k ż e ludność. O prócz p o d atk ó w P ań stw o p o b iera od ludności różnego ro d za ju o p ła ty w zam ian za pew ne św iadczenia. N a ty m tle p o w sta ją liczn e p roblem y należące do ta k zw anego p ra w a finansow ego.

1. Ja k ie św iadczenia nazyw a się podatkam i?

2. Ja k ie podatki płacą obyw atele P R L ?

3. Czy płaci się p o d atk i rów nież w zw iązku z w y d atkow aniem pieniędzy?

4. N a czym polega różnica m iędzy p o datkiem g ru n ­ tow ym a p o d atk iem od nieruchom ości?

5. N a czym polega różnica m iędzy podatkiem od w ynagrodzeń a p o d atk iem dochodow ym ?

6. Co to są progresyw ne staw ki p odatku?

7. Czy w celu obliczenia w ysokości pod atk u su­ m u je się dochody m ałżonków , czy też podatek obliczany je s t d la każdego z m ałżonków od­ dzielnie?

8.

Czy m ożna czałtu?

9.

K iedy w ygasają zobow iązania podatkow e?

o {Jatę

10,

opłacać

p o d a tk i

Co to je s t o p łata skarbow a?

w

form ie

ry ­

11.

PRO SZĘ W STAĆ, SĄ D IDZIE!

P o d staw ow ą g w a ra n c ją p raw orządności je s t zap ew n ie­ nie obyw atelow i spraw iedliw ego i bezstronnego roz­ strzy g n ięcia konflik tó w z in n y m i oby w atelam i lu b in sty tu c ja m i państw ow ym i. T em u celowi służy osobny p io n organów p aństw ow ych — sądy. K o n sty tu c ja P R L o k re śla n astęp u jące podstaw ow e zasady w y m iaru s p r a ­ w iedliw ości: sądow ego w y m iaru spraw iedliw ości (tylko sąd y m ogą go spraw ow ać!, niezaw isłości sędziow skiej, w y b ieralności sędziów , ud ziału czynnika społecznego (ław ników ) w p o stępow aniu sądow ym , nad zo ru S ądu N ajw yższego n ad orzecznictw em w szystkich innych są­ dów , jaw ności p ostępow ania sądow ego i p raw o do o b ro ­ ny. Isto tn y m i w spółczynnikam i w y m ia ru sp raw ied liw o ­ ści są a d w o k a tu ra i p ro k u ra tu ra .

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Co to je st sąd? Ja k ie ro d zaje sądów istn ieją w PR L ? J a k je st zorganizow any S ąd N ajw yższy? K to może zostać sędzią? K iedy sędzia tra c i sw ój urząd? J a k są w y b iera n i ław nicy? Ćo oznacza za sa d a niezaw isłości sędziow skiej? Ja k ie są zad an ia p ro k u ra tu ry ? J a k ie są zasad y o rg an izacji p ro k u ra tu ry ? Co to je st ap lik acja?

C zytając przepisy p raw n e lu b książki o tem aty ce p ra w ­ niczej sty k am y się z pojęciam i nie używ anym i w ję ­ zyku potocznym . Z najom ość podstaw ow ej term inolo g ii praw niczej je s t konieczna d la pełnego w y jaśn ien ia problem ów pow stający ch w zw iązku ze stosow aniem praw a. Co oznaczają n a stę p u ją c e pojęcia?

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

N orm a praw n a S to su n ek p raw n y S k u tk i p raw n e Czynność p ra w n a W ykładnia p ra w a N adużycie p ra w a podm iotow ego Z aw isłość spraw y P rzedstaw icielstw o A pelacja, k asac ja, rew iz ja Z d anie odrębne.

D ział ten je s t k o n ty n u a c ją p oprzedniej grupy p y tań . L e k tu ra dalszych działów książki w ym aga znajom ości podstaw ow ych te rm in ó w p raw niczych — im to w łaśn ie pośw ięcam y te n dział. J a k ie je st znaczenie pojęć:

1. S tro n a procesow a 2. S w obodna ocena dow odów 3. W łaściw ość m iejscow a i rzeczow a 4. O soba fizyczna i osoba p ra w n a 5. W łasność i posiadanie 6. Rzecz ru ch o m a i nieruchom ość 7. W stępny, zstępny 8. Z achow ek 9. D obra i zła w iara 10. Zasiedzenie.

O kreśleniem sy tu a c ji p ra w n e j człow ieka w społeczeń­ stw ie za jm u je się w iele dziedzin praw a. P ra w o cy­ w ilne (kodeks cyw ilny z 1964 r.) za jm u je się tą jw oblem atyką z p u n k tu w id zen ia sy tu acji m a jątk o w ej i osobistej obyw ateli. K odeks cyw ilny re g u lu je przede w szystkim sk u tk i p raw n e, w y n ik a ją c e z fa k tu urod ze­ nia się dziecka, Osiągnięcia przez n ie określonego w ieku (pełnoletniość). P o n ad to kodeks o k reśla sk u tk i p raw n e, w yw ołane śm iercią człow ieka. C złow iek n azyw any je st w p raw ie cyw ilnym osobą fizyczną, w odróżnieniu od osób p raw n y ch — g ru p jednostek, całych zorganizo­ w anych zbiorow ości. P ra w o cyw ilne, o b ejm ujące ró w ­ nież p ro b lem aty k ę p ra w a rodzinnego, pośw ięca o k reśle­ niu sy tu a c ji jed n o stk i w społeczeństw ie n ajw ięcej uwagi.

1. P ra w o cyw ilne p rzyznaje człow iekow i tzw . zdol­ ność p ra w n ą i zdolność do czynności praw ny ch . Co oznaczają te pojęcia? 2. O soby poniżej 13 ro k u życia nie po siad ają zdol­ ności do czynności praw nych. Czy w tak im raz ie nabycie przez 7-letn ie dziecko zeszytu je st n iew ażną czynnością p raw n ą? 3. Czy w edług polskiego p raw a cudzoziem iec może posiadać p ra w a i obow iązki z za k resu p ra w a cy­ w ilnego? 4. Czy choroba psychiczna lu b niedorozw ój um y­ słow y m a w pływ n a zdolność do czynności praw nych? 5. W ja k i sposób człow iek pow inien w ykonyw ać p rzysługujące m u praw a? 6. Czy koniecznie trz e b a w ykonyw ać sw e p raw a osobiście? 7. P a n A m a m ieszkanie w W arszaw ie, lecz p r a ­ cu je w K rakow ie i ta m m ieszka w hotelu. J a ­ kie je s t m iejsce zam ieszkania p a n a A?

8. Ja k ie m iejsce uznaw ane je s t za m iejsce zam iesz­ k a n ia dziecka? 9. Ś m ierć człow ieka pow inna by ć stw ierdzona w sporządzonym p rzez k ie ro w n ik a u rzę d u sta­ n u cyw ilnego akcie zgonu. W akcie zgonu o k reśla się m .in. m o m en t śm ierci. J a k u sta lić chw ilę śm ierci, gdy ktoś u to n ą ł w czasie pow odzi i a k tu zgonu nie sporządzono? 10. P a n A w y jec h ał w 1960 r . z W arszaw y do zn ajo ­ m ych w K rakow ie. Ż ona p an a A n ie otrzy m ała od te j pory żadnych w iadom ości o nim , a pan A nig d y do sw ych znajom ych n ie d o ta rł. P oszu­ k iw an ia nie dały re z u lta tu . W 1973 r . p an i A, u zn ając, że je j m ąż zaginął w n ieznanych okolicz­ nościach, p rag n ę ła ponow nie w yjść za mąż. Co p o w inna by ła w ty m p rzy p a d k u uczynić?

D obra osobiste człow ieka, w szczególności zdrow ie, wolność, cześć, sw oboda sum ienia, nazw isko lu b p seu ­ donim , w izerunek, ta je m n ic a korespondencji, n ie ty k a l­ ność m ieszkania, tw órczość n aukow a, arty sty czn a, w y ­ nalazcza i rac jo n aliza to rsk a, po zo stają pod ochro n ą p raw a cyw ilnego niezależnie od ochrony p rzew idzian ej w in n ych przepisach, np. w p raw ie k arn y m (a rty k u ł 23 kodeksu cyw ilnego). K odeks cyw ilny w ym ienia szereg dóbr osobistych, któ ry ch b ezp raw n e naru szen ie u m ożli­ w ia w y stąp ien ie z pow ództw em cyw ilnym do sądu przeciw ko osobie, k tó ra dobro osobiste naruszyła. N ie zawsze je d n a k m ożna z łatw ością stw ierdzić, czy m iało m iejsce n aruszenie d o b ra osobistego człow ieka i ja k ie e w e n tu aln e sk u tk i z tego n aru sz en ia m ogą w ynikać.

1. F u n k cjo n a riu sz M ilicji O byw atelskiej zm usił nietrzeźw ego o b y w atela do zajęcia m iejsca w sam ochodzie, po czym odw iózł go do izby w ytrzeźw ień. Czy n aru sz y ł on niety k aln o ść oso­ b istą obyw atela? 2. P a n A je s t au to rem dzieła literackiego. to ukazało się p o d cudzym nazw iskiem . dobro osobiste zostało w te n sposób szone i w ja k i sposób p a n A m oże to chronić?

Dzieło Ja k ie n a ru ­ dobro

3. P a n B został w yproszony z k a w ia rn i pod zarzu­ te m usiłow ania dokonania kradzieży. Z a rz u t b y ł niepraw dziw y. Czego m oże dom agać się p a n B? 4. Czy c h iru rg o p eru jący pacjenta, n aru sz a jego dobro osobiste w postaci n ietykalności cieles­ nej?

5. N a polow aniu m yśliw y p rzez nieostrożność zra­ nił sw ego tow arzysza k u lą z dubeltó w k i; w sk u ­ te k odniesionych obrażeń poszkodow anem u m u­ siano am putow ać rękę. Czy nastąpiło naruszenie do b ra osobistego poszkodow anego? Ja k ie r o ­ szczenie m oże on w ysunąć przeciw ko spraw cy w ypadku?

6. P an i A została sfotografow ana przez re p o rte ra , następ n ie jej zdjęcie ukazało się w prasie. P an i A nie w y rażała zgody n a p u b lik a cję sw ej podo­ bizny. Czy przez opublikow anie zdjęcia n aru szo ­ no do b ra osobiste p an i A i czy m oże o n a dom a­ gać się odszkodow ania?

7. P a n i A stra c iła syna. P rz y jac iel zm arłego um ie­ ścił jego fotografię n a płycie grobu bez zgody p a n i A. Ja k ie dobro osobiste p ani A zostało n a ­ ruszone? Czy pan i A m oże żądać usunięcia fo­ tografii?

8. P a n B po śm ierci sw ej znajom ej, p o p u la rn e j ak to rk i, chce opublikow ać w form ie książki li­ sty, k tó re otrzy m ała ona za życia. J a k pow inien postąpić, ab y nie n aru szy ć tajem n icy k o resp o n ­ dencji?

9. Czy n ag ry w ając n a m agnetofon, a n astęp n ie od­ tw a rz a ją c w obecności k ilk u osób, m elodie n a ­ d aw an e przez rad io , n aruszam y czyjeś dobra osobiste?

10. Z w olnionem u z p rac y pracow nikow i w ystaw iono św iadom ie fałszyw ą, krzyw dzącą go opinię. W skutek tego nie m oże on nigdzie znaleźć za­ tru d n ie n ia, odpow iadającego jego kw alifikacjom . Czego m oże dom agać się p racow nik od zakład u pracy, k tó ry ta k ą o pinię w ystaw ił?

3 — 500 z a g . z p r a w a

33

M ałżeństw o je st p o dstaw ow ą in sty tu c ją p ra w a rodzin­ nego. Z aw arcie zw iązku m ałżeńskiego stanow i początek n o w ej rodziny. R odzina, ja k o podstaw ow a kom órka społeczna, z n a jd u je się pod szczególną ochroną praw a. P ra w o rodzinne pośw ięca w iele u w ag i p roblem aty ce zaw arcia m ałżeństw a. Z godnie z a rty k u łe m 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 1964 r„ m ałżeństw o zo­ sta je zaw arte, gdy k o b ie ta i m ężczyzna, jednocześnie obecni, złożą p rze d k ierow nikiem u rzęd u s ta n u cyw il­ nego ośw iadczenia, że w stę p u ją ze sobą w zw iązek m ałżeński. Z aw a rte m ałżeństw o p rz e sta je istnieć w sk u ­ te k śm ierci jednego z m ałżonków , w sk u te k un iew aż­ n ie n ia tego m ałżeństw a lu b rozw iązania przez orze­ czenie rozw odu. Zobaczm y je d n a k , ja k skom plikow ane m ogą b yć n ie jed n o k ro tn ie p roblem y p ra w n e dotyczące m ałżeństw a.

1. C zy m ożna zaw rzeć w ażny zw iązek m ałżeński, nie przy b y w ając n a w łasn y ślub?

2. Czy osoba, k tó ra chorow ała n a chorobę psychicz­ n ą m oże zaw rzeć m ałżeństw o?

3. W czasie przyjęcia w eselnego p a n A spostrzegł, że przez pom yłkę za w arł zw iązek m ałżeński z in ­ n ą osobą, niż zam ierzał. C hcąc sw ój b łą d n a p r a ­ w ić, p a n A pow inien: — w ystąpić o u n iew ażnienie m ałżeństw a, czy — w ystąpić o rozw ód?

4. M ężczyzna, k tó ry adoptow ał m łodą dziew czynę, zakochał się w n iej z w zajem nością. Z am ierzają zaw rzeć zw iązek m ałżeński. Czy je st to praw n ie m ożliw e?

5. P a n i A um ieściła w p ra sie ogłoszenie, in fo rm u ­ jące, że nie ponosi odpow iedzialności za długi swego m ęża. J a k i sk u te k p ra w n y osiągnie w ten sposób?

6. P a n i A n ie p ra c u je zaw odow o, lecz za jm u je się prow adzeniem g o spodarstw a dom ow ego i opieką n a d d zieć m i M ąż je j p ra c u je zaw odowo i łoży n a u trzy m an ie rodziny, o sta tn io zakupił telew i­ zor. Czy telew izor stanow i w łasność m ęża czy je st w spólną w łasnością?

7. P a n B o trzy m ał w prezencie od k rew n y ch znacz­ n ą kw otę pieniędzy. Czy żona p a n a B m oże tym i pieniędzm i dysponow ać bez porozum ienia z m ę­ żem?

8. Mąż p a n i A zaginął w czasie działań w ojennych. P a n i A o trzy m ała po la ta c h list od m ęża, k tó ry — ja k się okazało — p rzebyw a sta le w A ustralii. U k ry w a jąc ten fa k t, rzekom a w dow a wszczęła sp ra w ę o u znanie m ęża za zm arłego, a po je j zakończeniu w yszła za m ąż za p a n a B. Czy now y zw iązek m ałżeński m oże zostać uniew ażniony, poniew aż u znany za zm arłego m ąż p an i A żyje? Czy zaw ierając ponow nie zw iązek m ałżeński, p a ­ ni A dopuściła się przestęp stw a?

9. 16-letnia dziew czyna w ystąpiła do sądu o w y­ raż en ie zgody n a zaw arcie zw iązku m ałżeńsk ie­ go z m ężczyzną, k tó ry je s t ojcem je j dziecka. Sąd zezw olił n a zaw arcie tego m ałżeń stw a (arty k u ł 10 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), w sk u tek tego dziew czyna u zy sk ała p ełn ą zdolność do czynności praw nych, k tó rą n o rm aln ie nabyw a się po ukończeniu 18 la t życia (upełnoletnienie;

a rty k u ł 10 § 2 kodeksu cyw ilnego). Je d n a k po upływ ie ro k u m ałżonkow ie rozw iedli się. D ziew ­ czyna, obecnie 17-letnia, p rag n ie w stąp ić w zw iązek m ałżeński z in n y m m ężczyzną. Czy ponow nie m usi s ta ra ć się o zgodę sądu opiek u ń ­ czego n a zaw arcie m ałżeń stw a, skoro nie u k o ń ­ czyła jeszcze 18 lat? 10. P orzu cając żonę, p a n A zw iązał się z in n ą k o ­ bietą, z k tó rą m a dzieci. W ystąpił w ięc o rozwód. Czy m oże go uzyskać?

P raw o rodzinne reg u lu je m iędzy innym i p ro b lem aty k ę stosunków m iędzy rodzicam i i dziećmi. Chodzi tu p rzede w szystkim o u stalenie sta n u cyw ilnego dziecka, to je s t u stalen ie jego pochodzenia od określonych ro­ dziców. P ra w o rodzinne re g u lu je tak że kw estie zw ią­ zane z w ykonyw aniem w ładzy rodzicielskiej oraz roz­ strzy ga szereg sp raw m a jątk o w y ch , dotyczących ro d zi­ ców i dzieci. O kreśla rów nież, w ja k ich w a ru n k a c h może dojść do ad o p to w an ia (przysposobienia) cudzego dziecka. N ależy zaznaczyć, że a r ty k u ł 62 kodeksu ro ­ dzinnego i opiekuńczego w p ro w ad za pew ne d om niem a­ nia, dotyczące pochodzenia dziecka. D om niem ania te m ogą być obalone ty lk o n a sk u te k pow ództw a o zap rze­ czenie ojcostw a. Dopóki dom niem anie n ie zostanie oba­ lone, uw aża się, że ojcem dziecka je s t osoba, k tó rą w sk azuje przepis. D om niem uje się, że dziecko pochodzi od m ęża m a tk i, jeżeli urodziło się ono w czasie trw a n ia m ałżeństw a albo p rzed upływ em 300 dni od u sta n ia lub u n iew ażnienia m ałżeństw a. W yjątek od tej zasady z a ­ chodzi w p rzy p ad k u , g d y dziecko urodziło się ju ż po zaw arciu przez m a tk ę drugiego m ałżeństw a. W ówczas dom niem uje się, że pochodzi ono od drugiego m ęża. W p rak ty c e sądow ej n ierzad k o sp o ty k a się sp raw y , p o ­ w stałe w zw iązku z urodzeniem się dziecka, szczególnie nieślubnego. G łów nym p roblem em byw a tu ustalen ie osoby ojca dziecka (ustalenie ojcostw a).

1. Ja k ie nazw isko nosić będzie dziecko, którego: — rodzice są nieznani — n ie zostało u stalone, k to je s t ojcem dziecka? 2. W ja k ich w y p ad k a ch rodzice m ogą zostać pozba­ w ieni w ładzy rodzicielskiej? 3. Czy rodzice w ram a ch w ładzy rodzicielskiej m o­ gą stosow ać w obec dzieci k a ry cielesne? 4. Czy m ożna przysposobić (adoptow ać) dziecko bez zgody jego rodziców ?

5. Ja k ie sk u tk i w y n ik a ją z fa k tu adoptow ania c u ­ dzego dziecka? 6. P a n A p rag n ie adoptow ać dziew czynę, k tó ra ukończyła 18 la t. Czy m ożna przysposobić osobę pełnoletnią? 7. Czy adopcja dziecka m oże b yć uniew ażniona? 8. N a czym polega u zn an ie dziecka? 9. Czy m ożna ustalić, k to je s t ojcem dziecka p rze d urodzeniem dziecka? 10. Z ja k ich przyczyn m o żn a dom agać się uniew aż­ n ie n ia u zn a n ia dziecka?

O bow iązek alim e n tac y jn y to p rze d e w szystkim p ro b le­ m a ty k a d o starczan ia środków u trzy m an ia . O bow iązek alim en tacy jn y obciąża je d n a k n ie ty lk o rodziców w sto ­ su n k u do ich dzieci; istn ieje on ta k ż e m iędzy inny m i k rew nym i. W yjątkow o obow iązek alim e n tac y jn y m oże obciążać osoby trzecie, k tó re n ie są zw iązane żadnym w ęzłem p o k rew ie ń stw a z osobam i u p raw n io n y m i do o trzy m yw ania alim entów . P ra w o rodzinne określa, kto i w ja k ich p rzy p a d k ach m oże żądać alim entów .

1. A lim entów m oże dom agać się w zasadzie osoba z n a jd u ją c a się w n ie d o sta tk u . K iedy u zn a je się, że jak aś osoba z n a jd u je się w niedo statk u ? 2. P a n B je s t m łodym m ężczyzną, w p ełn i zdolnym do pracy. T w ierdzi je d n ak , że nie może znaleźć żadnej odpow iedniej p ra c y i w w yniku te j sy­ tu a c ji znalazł się w n iedostatku. Czy rodzina p a n a B obow iązana je s t do św iadczeń alim en ­ tacy jn y ch n a jego rzecz? 3. J a k i je st zak res św iadczeń alim entacyjnych? 4. P a n A z a w a rł ze sw ą żoną um ow ę, w k tó re j zrz ek ła się o n a n a przyszłość alim entów od p a ­ n a A. P o pew nym czasie zm ieniła je d n a k zdanie i zażąd ała od m ęża alim entów d la siebie i dziecka. Czy sąd m oże je j te alim en ty przyznać? 5. P a n i B, osoba sam o tn a (wdowa), zachorow ała i n ie m oże od dłuższego czasu pracow ać. K to obow iązany je s t do dostarczenia je j środków utrzy m an ia?

6. Czy dzieci m ogą b yć zobow iązane do płacen ia alim entów n a rzecz rodziców ? 7. M acocha ż ą d a alim entów od swego pasierba. Czy ta k ie żądanie je s t dopuszczalne? 8. Czy rozw iedziona k o b ie ta m oże być zobow iąza­ n a do płacen ia alim en tó w n a rzecz swego byłego m ęża? 9. P a n i A je s t w ciąży. O jcem dziecka je s t p an B, k tó ry odm aw ia p o k ry w a n ia ja k ich k o lw iek w y­ datk ó w zw iązanych z ciążą. Czy p a n i A może dom agać się zasądzenia alim en tó w n a sw ą rzecz? 10. P a n A został zobow iązany w yrokiem sądow ym do płacen ia n a rzecz sw ej siostry, znajd u jącej się w nied o statk u , k w oty 1000 zł alim entów m ie­ sięcznie. P o dw óch m iesiącach sio stra p a n a A w y g ra ła głów ną w y g ra n ą w T oto-lotka. Czy pan A n ad al m usi je j płacić alim enty?

W łasność (praw o w łasności) je s t podstaw ow ą k ateg o rią ekonom iczną i p raw n ą. T ypy i form y w łasności, w y stę­ p u jące obecnie w PR L, o kreśla K o n sty tu c ja PR L. P o d ­ staw ow ym ty p e m w łasności w p ań stw ie socjalistycz­ nym je s t społeczna w łasność środków p rodukcji. P raw o cyw ilne reg u lu je p ro b lem aty k ę w łasności ja k o p o d sta ­ w ow ego p ra w a m ajątkow ego, określającego przy n ależ­ ność dóbr m a te ria ln y c h do określonych podm iotów (osób fizycznych i praw nych). K odeks cyw ilny o kreśla p raw o w łasności ja k o podstaw ow e p raw o m a jątk o w e , um ożliw iające k o rzy stan ie z rzeczy zgodnie ze społecz­ no-gospodarczym przeznaczeniem , p obieranie pożytków i in n ych dochodów uzyskiw anych z rzeczy oraz dyspo­ n ow anie tą rzeczą. W łaściciel m oże w ykonyw ać sw e p raw o w łasności w g ran icach określonych przez ustaw y i zasady w spółżycia społecznego w PRL.

1. K odeks cyw ilny dzieli rzeczy n a nieruchom ości i rzeczy ruchom e. Do k tó re j z tych g ru p należą budynki? 2. P a n A, będąc posiadaczem działki g ru n to w ej, w ybudow ał dom. O kazało się jednak, że g ru n t, na którym p an A p ostaw ił b u dynek, je s t w łas­ nością p a n a B. C zyją w łasnością je st w ybudo­ w any dom? 3. P a n A kupił od p a n a B sam ochód. O kazało się je d n ak , że p a n B n ie b y ł w łaścicielem sprzed a­ nego pojazdu. Czy p an A m oże sta ć się w łaści­ cielem zakupionego sam ochodu? 4. P anow ie A i B, będąc n a w czasach, zaw arli u m o­ w ę sprzedaży sam ochodu, k tó ry dotychczas sta­ now ił w łasność p a n a A. Sam ochód znajd o w ał się w ów czas w W arszaw ie, p a n B m ia ł go o trz y ­ m ać po przyjeździe do W arszaw y. W ja k im m o­ m encie p an B s ta ł się w łaścicielem sam ochodu? 5. O gród p a n a A sąsiad u je z ogrodem p a n a B. Owoce z drzew należących do p a n a A spadły n a

te re n og ro d u sąsiada, p a n B zab rał je. Czy po­ stą p ił zgodnie z p raw em ? 6. P a n A, a rty s ta m alarz, n am alo w ał o braz n a n a­ leżącym do p a n a B płótnie. P o pew nym czasie pan B zażądał zw rotu obrazu, tw ierdząc, że zo­ s ta ł nam alo w an y n a jego płótnie. Czy p an A będzie m u siał oddać obraz? 7. O jciec podarow ał sw ym trzem synom sam ochód. Je d en z nich postanow ił sam ochód sprzedać. Czy m oże to zrobić? 8. P a n A p ojechał n a w czasy w łasnym sam ocho­ dem . P ew nego d nia n a w czasach zdarzył się w y ­ p adek, w w yniku którego została ciężko ra n n a p a n i B. P an A b y ł w ty m czasie n a przy jęciu i p ił alkohol, w zw iązku z czym nie m ógł od­ w ieźć ra n n e j do szpitala. Czy p an A m ógł się sprzeciw ić, aby in n a osoba odw iozła ra n n ą do sz p ita la jego sam ochodem ? 9. P a n A znalazł n a ulicy portfel, w k tó ry m b y ła duża k w o ta pieniędzy. Czy p an A sta ł się ich w łaścicielem ? 10. P a n B podczas p ra c y w polu odkopał k u fer, w k tó ry m znajdow ały się złote m onety z X IV w. Co pow inien uczynić ze znalezionym skarbem ?

U m ow y (zw ane rów nież czynnościam i p raw n y m i d w u ­ stronnym i) stanow ią podstaw ow ą k ateg o rię czynności p raw nych, za pom ocą któ ry ch dochodzi do pow stania, zm iany lu b zniesienia różnych p ra w m ajątkow y ch . Umowy są bow iem p odstaw ow ym źródłem pow stania zobow iązań m ajątk o w y ch . Istn ie n ie um ów je st ściśle zw iązane z w ystępow aniem w społeczeństw ie w ym iany dóbr i usług, bez k tó rej tru d n o sobie w yobrazić fu n k ­ cjonow anie gospodarki. Z aw ieran ie um ów należy także do codziennych czynności każdego obyw atela. W zależ­ ności od ro d zaju um ow y kodeks cyw ilny p rze w id u je różne w ym ogi, ja k im w inny on e odpow iadać. Różne są rów nież w y n ik ając e z um ow y i przepisów kodeksu cyw ilnego p ra w a i obow iązki stron.

1. K tó ra z niżej w ym ienionych um ów je s t histo ­ rycznie n a jsta rsz a : um ow a dostaw y, um ow a sprzedaży, um o w a o dzieło, um o w a zam iany? 2. Czy sprzedaw ca m oże odm ów ić sp rzed an ia to­ w aru, k tó ry został eksponow any n a w ystaw ie sklepu z podaniem ceny? 3. P a n A d ał do p ra sy go sam ochodu. Ju ż w gazecie zm ienił daży osobie, k tó ra postąpić?

ogłoszenie o sprzedaży sw e­ po ukazaniu się ogłoszenia z a m ia r i odm ów ił sp rze­ się zgłosiła. Czy m ógł ta k

4. K tó ra z podanych niżej um ów p ro w ad zi do p rz e ­ n iesienia w łasności: um ow a n ajm u , um ow a d a­ row izny, um ow a pożyczki? 3. J a k ą um ow ę zaw ieram y, zam aw iając u k raw ca uszycie ubrania?

6. J a k ą um ow ę zaw ieram y, w te a trz e palto?

oddając

do

szatni

7. J a k ą um ow ę zaw ieram y, w p łac ając oszczędności n a książeczkę P ow szechnej K asy Oszczędności (PKO)? 8. J a k ą um ow ę zaw ieram y, k u p u ją c w k a sie P o l­ skich K olei P ań stw o w y ch (PKP) b ilet n a p rz e ­ ja zd koleją? 9. J a k ą um ow ę zaw ieram y, „w ypożyczając” zn a jo ­ m em u książkę z biblioteczki dom ow ej? 10. R olnik, p an A, podarow ał i przekazał sw em u krew nem u, p a n u B, gospodarstw o rolne. P óźniej zm ienił zam iar i odw ołał darow iznę. Czy p an B obow iązany je st zw rócić gospodarstw o p an u A?

O dpow iedzialność cyw ilna stan o w i, obo k p ra w a w łas­ ności, trz o n system u p ra w a cyw ilnego. O dpow iedzial­ ność cyw ilna polega przede w szystkim n a obow iązku n ap raw ien ia w yrządzonej szkody m a jątk o w e j. O dpo­ w iedzialność cyw ilna w y stę p u je niezależnie od Odpo­ w iedzialności k arn e j, a je j p odstaw ow ym celem je st doprow adzenie do n a p ra w ie n ia uszczerbku m a ją tk o ­ wego, n ie zaś do u k a ra n ia spraw cy szkody. O bow iązek n ap ra w ien ia szkody został sfo rm u ło w an y w a rty k u le 415 kodeksu cyw ilnego, k tó ry stw ie rd z a: „K to z w iny sw ej w y rząd ził drugiem u szkodę, obow iązany je st do jej n a p ra w ie n ia ”. Z astosow anie w p ra k ty c e te j zasady n apotyka je d n a k tru d n o ści, zw iązane z u stalen iem sp raw cy szkody i p rzy p isa n ie m m u w iny. D latego p rze­ pisy kodeksu cyw ilnego są w ty m zakresie b ard zo roz­ bud o w ane i p rze w id u ją skom plikow ane p rzy p a d k i od­ pow iedzialności za w yrządzenie szkody.

3 . 8 -letn i chłopiec, g ra ją c w

2. 3.

4.

5.

piłkę, w y b ił szybę w m ieszkaniu sąsiada. Dziecko, k tó re nie ukoń­ czyło 13 ro k u życia n ie ponosi odpow iedzialności cyw ilnej za w yrządzoną szkodę. Czy oznacza to, że koszty n ap ra w ien ia szkody m usi w tak ich w y ­ padkach p o k ry ć sam poszkodow any? Czy osoba n iepoczytalna m oże ponosić odpow ie­ dzialność za w yrządzoną p rzez siebie szkodę? S tw ierdzono, że poszkodow any przyczynił się sw ym zachow aniem do p o w stania szkody. Czy w sk u tek tego poszkodow any o trzy m a odszkodo­ w an ie w obniżonej w ysokości? Czy o trzy m a od­ szkodow anie w ogóle? P odczas zbiorow ego zw iedzania sk alnych g ro t je d en z uczestników w ycieczki doznał zm iażdże­ n ia nogi w sk u tek osunięcia się głazu. Do kogo tu r y s ta pow inien zw rócić się o odszkodow anie? W czasie le k cji w ychow ania fizycznego uczeń uległ w ypadkow i. K to będzie ponosił odpow ie-

działalność za szkodę: nauczyciel W F, d y re k to r szkoły, S k a rb P ań stw a ? 6. Sam ochód, należący do p rze d sięb io rstw a p a ń ­ stw ow ego, p o trąc ił przechodnia. K to będzie p o ­ nosił odpow iedzialność za szkodę? 7. P a n i A pośliznęła się n a oblodzonym p ero n ie ko­ lejow ym i złam ała nogę. Czy m oże żądać o d ­ szkodow ania od P olskich K olei P aństw ow ych? 8. K to ponosi odpow iedzialność za szkody w y rzą­ dzone przez zw ierzęta dom ow e i gospodarskie? 9. P a n A p rz e g ra ł w p o k e ra 15 000 zł. Czy p a n B, k tó ry w ygrał te pieniądze, m oże dochodzić ich za p ła ty w drodze sądow ej? 10. W ody rz e k i zostały z a tru te ściekam i przem ysło­ w ym i, w yginęły w niej ry b y , zam arło życie b io­ logiczne. N ad rz e k ą z n a jd u je się k ilk a zakładów przem ysłow ych, odprow adzających do niej ścieki przem ysłow e. S tw ierdzono, że w szystkie te z a ­ k ła d y przyczyniły się do z a tru c ia rze k i. Czy m ożna żąd ać od n ic h odszkodow ania, skoro n ie je s t m ożliw e u stalen ie, w ja k im sto p n iu każd y z n ich przyczynił się do z a tru c ia w ód?

P raw o spadkow e je st częścią p ra w a cyw ilnego, pośw ię­ coną p roblem atyce sk u tk ó w m ajątk o w y ch , spow odo­ w anych przez śm ierć osoby fizycznej. S p ad ek je s t to ogół p ra w i obow iązków m ajątk o w y c h zm arłego (spad­ kodaw cy), k tó re z chw ilą jego śm ierci przechodzą na spadkobierców . D ziedziczenie sp a d k u m oże być u s ta ­ w ow e albo testam entow e, w zależności o d tego, czy zm arły sporządził testam en t.

1. Czy m oże być sp adkobiercą obyw atel obcego państw a, sta le p rzeb y w ający za granicą?

2. P a n i A zm arła n ie pozostaw iając te sta m en tu . Spośród członków rod zin y pan i A żyją je j dw ie córki oraz mąż, n ie będący ojcem tych córek. Czy m ą ż p an i A będzie w te j sy tu a c ji dziedzi­ czył?

3. P a n B zm arł, pozostaw iając te sta m e n t, k tó ry okazał się niew ażny. P rz y życiu pozostali n a s tę ­ p u ją c y członkow ie jego rodziny: żona p a n a B, jego ojciec oraz dw óch b rac i, z k tó ry c h każdy m a żonę i dziecko. K tó re z ty c h osób b ęd ą dzie­ dziczyły po p a n u B?

4. P a n A zm arł w tra k c ie przep ro w ad zan ia sp raw y rozw odow ej. Czy żona, z k tó rą n ie zdążył się rozw ieść, będzie po nim dziedziczyła?

5. P a n B siiorządził testa m en t, któ reg o treść p rze­ sta ła m u po pew nym czasie odpow iadać. Czy m oże zm ienić te sta m en t?

6. P a n A został zm uszony p rz y pom ocy szantażu do nap isan ia te sta m en tu . Czy te sta m en t je s t w aż­ ny? 7. J a k należy p isa ć te sta m en t, aby b y ł w ażny? 8. Czy f a k t o trzy m an ia sp a d k u zaw sze oznacza ko­ rzyść d la spadkobiercy? 9. O jciec p o d aro w ał córce sam ochód. C ó rk a w za­ m ian zaw arła z ojcem um ow ę, w k tó re j zrzekła się dziedziczenia po nim . Czy ta um ow a je st w ażna? 10. P a n A został ciężko po b ity przez swego syna. W w yniku d łu g o trw ałej choroby, spow odow anej odniesionym i obrażeniam i, zm arł. W czasie cho­ ro b y p a n A sporządził testa m en t, w k tó ry m w y­ dziedziczył syna. Czy syn nie będzie dziedziczył po p a n u A?

Tw órcom w ynalazków p ra w o zapew nia ochronę ich in ­ teresów m ajątk o w y c h i osobistych. Z isto ty rzeczy za­ g ad n ienia w y k o rzy stan ia w yn alazk ó w i ochrony w y ­ nalazczości p rze k ra cza ją g ran ic e poszczególnych p a ń stw i s ta ją się przedm iotem kon w en cji m iędzynarodow ych w ty m zakresie. W dobie rew o lu c ji naukow o -tech n icz­ nej problem y zapew nienia w łaściw ej ochrony tw ó r­ com w y n alazk ó w i stw o rze n ia odpow iednich w a ru n ­ ków d la rozw oju w ynalazczości s ta ją się je d n y m i z n a j­ w ażniejszych zadań obow iązującego sy ste m u praw nego. P ro b lem atykę w ynalazków i p a te n tó w w P R L reg u lu je przede w szystkim u sta w a z 19 X 1972 r. o w yn alaz­ czości (D ziennik U staw n r 43, pozycja 272). P ow o ły ­ w ane w odpow iedziach p rzepisy dotyczą tej w łaśn ie ustaw y.

1. P a n A, będąc n a M iędzynarodow ych T arg ach w L ipsku, m ia ł m ożność zapoznania się z w y ­ staw ionym ta m now ym fran cu sk im urządzeniem służącym do zabezpieczania sam ochodów p rzed kradzieżą. P o pow rocie do k ra ju postanow ił spo­ rządzić ta k ie sam o u rząd zen ie i opaten to w ać je ja k o sw ój w ynalazek. Czy p an A uzyska p aten t? 2. P a n B, farm ac eu ta, o p racow ał now y rodzaj le ­ k a rs tw a przeciw grypie. Czy m oże ubiegać się o przy zn an ie p a te n tu n a to lekarstw o? 3. Ja k ie u p raw n ie n ia d a je uzyskanie p a te n tu ? 4. C zy w łaściciel p a te n tu m oże być przym usow o pozbaw iony u p raw n ień do w yłącznego zarobko­ wego lu b zaw odow ego k o rzy stan ia z w ynalazku? 5. P a n A p ra c u je ja k o in żynier w przedsiębior­ stw ie państw ow ym . W godzinach p racy zajm o ­ w ał się u d oskonalaniem o b ra b ia rk i stosow anej w tym przedsięb io rstw ie i u zy sk ał całkow icie now e rozw iązanie m aszyny. Czy u rząd p a te n to ­ w y udzieli p a n u A p aten tu ?

4 — 500 z a g . z p r a w a

49

6. P a n B je s t robotnikiem w fab ry ce. W padł on n a pom ysł u sp raw n ie n ia pracy, p olegający n a zm ia­ n ie kolejności stanow isk p rzy taśm ie p ro d u k cy j­ n ej. Czy p an B je s t w ynalazcą i m oże uzysk ać p a te n t n a sw ój pom ysł? T. P a n A w y n alazł now e urządzenie służące do u sta w ia n ia św iateł sam ochodow ych i uzy sk ał n a nie p a te n t. P a n B ju ż od pew nego czasu sto­ su je w sw ym w arsztac ie ta k i przy rząd , lecz nie m a p aten tu . Czy w zw iązku z uzyskaniem p a ­ te n tu p rzez p a n a A p a n B b id z ie m u siał zaprze­ stać k o rzy sta n ia z tego p rzyrządu? 8. P a n B op raco w ał ro d za j śru b o k rę tu , k tó ry m m ożna się posługiw ać o w iele w ygodniej niż śru b o k rę te m trad y c y jn y m . Czy rozw iązanie to stanow i w ynalazek? 9. Czy m o żn a zgłosić w y n ala ze k d o o p atentow an ia za granicą? 10. P a n A je st w łaścicielem p a te n tu n a sko n stru o ­ w a n ą p rzez siebie zapalniczkę. P a n B, ju ż p o uzyskaniu p a te n tu przez p a n a A, rozpoczął p ro ­ d u k c ję tak ich sam ych zapalniczek w b re w woli p a n a A. N a ja k ie sa n k c je n a ra ż a się p a n B?

B udow nictw o spółdzielcze je s t podstaw ow ą fo rm ą b u ­ d ow nictw a m ieszkaniow ego w PR L . P rz ed spółdziel­ czością m ieszkaniow ą sto ją ogrom ne zadania. P ro b lem zap ew nienia w szystkim odpow iednich m ieszkań je s t obecnie n ajb ard zie j p aląc y m problem em społecznym . P o dstaw ow e p rzep isy p ra w n e w tej m a te rii z a w a rte są w u sta w ie z 17 I I 1961 r. o spółdzielniach i ich zw iąz­ k ach (D ziennik U sta w n r 12, p ozycja 61). P o ru szam y niżej k ilk a podstaw ow ych k w estii praw nych, dotyczą­ cych tzw . spółdzielczego p ra w a do lokalu.

1. C zyją w łasność cze?

stanow i m ieszkanie

spółdziel­

2. W ję zy k u potocznym często spotykam y o kreśle­ nia: spółdzielnia „lo k ato rsk a”, spółdzielnia „w łasnościow a”. Czy są to o k reślen ia popraw n e? 3. Czy m ieszkanie spółdzielcze m ożna sprzedać (ku­ pić)? 4. Czy m ieszkanie spółdzielcze m ożna w sp ad k u (np. p o rodzicach)?

otrzym ać

5. O d czego zależy p ow ierzchnia m ieszkania p rzy ­ znanego członkow i spółdzielni m ieszkaniow ej? 6. P a n A p rag n ie zostać w przyszłości w łaścicie­ lem m ieszk an ia spółdzielczego. Do ja k ie j spół­ dzielni pow inien w stąpić? 7. M ałżonkow ie są członkam i spółdzielni m ieszka­ niow ej. Czy m ogą m ieć dw a o d ręb n e m ieszkan ia spółdzielcze? 8. P a n A n ie chce zostać członkiem spółdzielni b u d o w n ictw a m ieszkaniow ego, chciałby je d n a k zam ieszkać w m ieszkaniu spółdzielczym. Czy m o­ że to osiągnąć?

9. S padkobiercy zm arłego członka „lokatorskiej” spółdzielni m ieszkaniow ej w ystąpili z roszcze­ niam i do spółdzielni. O ja k ie roszczenia im cho­ dzi, sk o ro spółdzielcze p raw o do lo k a lu n ie je st w tym w y p ad k u dziedziczne?

l i . C złonek spółdzielni m oże otrzym ać m ieszkanie spółdzielcze, w nosząc w k ład pieniężny określonej w ysokości. W ysokość w k ład u je s t je d n a k różna W zależności od ty p u spółdzielni (np. n a te n sam ty p m ieszkania M-3‘ w spółdzielniach tzw . lo k a­ torsk ich w kład je s t znacznie niższy niż w spół­ dzielniach tzw. w łasnościow ych). Z czego to w y ­ nika?

W o statn ich la ta c h ob serw u jem y w P R L i n a św iecie rozwój w szelkiego ro d z a ju ubezpieczeń, system ubez­ pieczeń pozw ala bow iem sk u teczn iej n ap ra w iać szkody m ajątkow e, ponoszone przez o b y w ate li n a sk u te k ró ż­ nych zdarzeń. S ystem ubezpieczeń oznacza rozłożenie ciężaru za p łaty odszkodow ania n a p ew n ą liczbę oby­ w ateli lu b n aw e t n a całe społeczeństw o (tzw. społeczna re p a rty c ja szkód). P ra w o ubezpieczeń je s t obecnie dzie­ dziną ogrom nie rozbudow aną.

L P a n i A 15 I II 1974 r. d o zn ała uszkodzenia ciała w sk u te k upad k u . 16 I I I 1974 r. u d a ła się do P a ń ­ stw ow ego Z akładu U bezpieczeń (PZU), aby ubez­ pieczyć się o d nieszczęśliw ych w ypadków . Czy p a n i A o trzy m a odszkodow anie z PZU za do­ znaną szkodę?

2, P a n A za w arł z P Z U um ow ę ubezpieczenia na w ypadek śm ierci, zastrzegł jednak, że odszkodo­ w anie będzie w ypłacone pew nej osobie. P a n A nie w ym ienił je d n a k te j osoby w um ow ie ubez­ pieczenia. Czy um ow a za w arta przez p a n a A z P Z U je s t w ażna?

3. P a n B chciał być ubezpieczony n a w ypadek ew e n tu aln ej u tra ty p rac y . Zgłosił się w ięc do PZU , aby zaw rzeć um ow ę ubezpieczenia. Czy ubezpieczenie ta k ie je s t m ożliw e?

4. Czy p an A, k tó ry ubezpieczył sw oje m ieszkanie a n astępnie um yślnie p odpalił je, uzyska odszko­ dow anie od PZU ?

5. P a n i B, w ychodząc do pracy, zapom niała z a ­ m k n ą ć drzw i do m ieszk an ia n a klucz, podczas je j nieobecności m ieszka n ie zostało okradzione. Czy p a n i B u zy sk a odszkodow anie od P Z U z ty ­ tu łu ubezpieczenia m ieszk an ia od kradzieży z w łam an iem i rab u n k u ? 6. P a n i A m a m ieszkaniow ą polisę ubezpieczenio­ w ą. P a n i B m ie sz k ają ca p ię tro niżej ró w n ież m a ubezpieczone m ieszkanie. S ąsiad k a p a n i A (pani X ) m a nieubezpieczone m ieszkanie. P a n i A nie­ chcący z a la ła w odą m ieszkanie p a n i B. P Z U w y ­ p ła cił p an i B odszkodow anie. P odobne zdarzenie p rz y tra fiło się p an i X, o n a te ż za la ła m ieszkanie p a n i B. P Z U w ypłacił odszkodow anie p a n i B, ale jednocześnie zażądał zw rotu te j k w o ty od p an i X. N ie zażądał n a to m ia st je j z w ro tu od p a n i A. Czy żądanie PZU w sto su n k u do p a n i X było słuszne? 7. M łodzież szkolna je s t ubezpieczona w P Z U w za­ k re sie n a stę p stw nieszczęśliw ych w ypadków . D zieci pojech ały n a w ycieczkę szkolną n a d m o­ rze. J e d e n z uczniów podczas w ycieczki doznał p o raż en ia słonecznego. Czy o trzy m a odszkodo­ w a n ie od PZU ? 8. P a n A , ja d ą c sam ochodem , p o trą c ił i uszkodził stojący n a ulicy sam ochód p a n a B. Czy p&n A będzie m u siał p o k ry ć w yrządzoną w sk u te k w y ­ p a d k u szkodę?

9. P a n B u k ra d ł sam ochód. P odczas nieostrożnej jazd y , w sk u te k w y p ad k u poniósł śm ierć. Czy je ­ go m a tk a o trzy m a z P Z U odszkodow anie z ty ­ tu łu obow iązkow ych ubezpieczeń k o m u n ik a cy j­ nych?

10. P a n A je s t w łaścicielem sam ochodu, k tó ry ubez­ pieczył w form ie „auto-casco”. Czy w sytu acji, gdy sam ochód należący do p a n a A, prow adzony przez inną osobę m a ją c ą p ra w o jazdy, ulegnie w ypadkow i, P Z U w ypłaci odszkodow anie z ty tu ­ łu tego ubezpieczenia?

S ąd cyw ilny je s t o rg an e m w y m ia ru spraw iedliw ości, p o w o łanym do ro zstrz y g an ia sp ra w z zak resu p ra w a cyw ilnego, p ra w a rodzinnego i p ra w a pracy. Do tego są d u z w rac ają się w ięc obyw atele przede w szystkim w sp raw ac h m ajątk o w y ch . Poniższe p y ta n ia dotyczą p odstaw ow ych zasad postęp o w an ia p rze d sąd em cyw il­ nym .

1. Czym ró żn i się postępow anie w spraw ach cyw il­ nych od p ostępow ania w sp raw ac h k arn y ch ? 2. P a n A w ystępow ał do są d u z pow ództw em p rze­ ciw sw em u znajom em u o zw rot pożyczki. Sąd pow iatow y w ydał w y ro k o d d alający pow ództw o, żądanie p a n a A n ie zostało uw zględnione. Czy p a n A m oże się jeszcze zw rócić do jakiegoś orga­ n u państw ow ego, aby ten n a k a z a ł zw ro t p o ­ życzki? 3. Czy w pozwie trz e b a podać p rzepisy p ra w n e , n a k tó ry ch o piera się żądanie? 4. P a n i A m ieszka w G dańsku. G dy przebyw ała w W arszaw ie, sam ochód je j zderzył się z in n y m pojazdem . W inę za zderzenie ponosił kierow ca drugiego pojazdu m ieszk ający w K rakow ie. P an i A m a zam iar w nieść spraw ę o odszkodow anie za zniszczony sam ochód (przeciw ko sp raw cy w y­ padku), gdyż uw aża, że w ypłacone je j przez PZU odszkodow anie je s t zbyt niskie. Do sądu w ja k im m ieście pow inna w nieść pow ództw o? 5. Czy w rozstrzyganiu sp ra w cyw ilnych b io rą ta k ­ że udział osoby nie będące zaw odow ym i sędzia­ m i? 6. P a n B w y stąp ił z pow ództw em o rozw ód. N a sali sądow ej spostrzegł, że sędzią je s t b r a t jego żony. Czy f a k t te n m oże m ieć jak iś w pływ n a przebieg spraw y?

7. Pozw ana, p an i A, n ie została zaw iadom iona o term in ie ro zp raw y i n ie p rzy b y ła do sądu. Sąd ro zstrz y g n ął je d n a k spraw ę, o czym pan i A do­ w iedziała się z doręczonego odpisu n iek o rzy stn e­ go d la niej w yroku. Czy p an i A może te n w yrok zaskarżyć w drodze rew izji? 8. P a n B, pozw any w sp raw ie o zw ro t pożyczki, nie staw ił się do są d u ani n ie u spraw iedliw ił sw ej nieobecności, m im o że został p raw id ło w o p o ­ w iadom iony o m iejscu i czasie pierw szego po­ siedzenia. Czy sąd m ógł w ydać w yrok, m im o nieobecności p a n a B w sądzie? 9. P a n A w y stąp ił z pozw em do sądu. P oniew aż p a n A nie je st p raw n ik iem , postanow ił udzielić pełnom ocnictw a do p ro w a d ze n ia te j sp raw y sw e­ m u b ra tu , stu d e n to w i w ydziału praw a. Czy b ra t będzie m ógł prow adzić tę sp raw ę w sądzie? 10. T erm in w niesienia rew iz ji od w y ro k u są d u p ie r­ w szej in stan c ji w ynosi 14 d n i od d aty doręczenia w y ro k u z u zasadnieniem , osobie chcącej złożyć rew izję. Czy oznacza to, że po tym te rm in ie zło­ żenie rew izji je st niem ożliw e?

A b y m ów ić o p raw ie , k o nieczna je s t znajom ość p o d ­ staw o w ych pojęć, ja k im i się ono posługuje. N iektóry m z ty ch pojęć czy in sty tu c ji pośw ięcono te n dział. Z w ró ­ ce n ia uw agi w y m ag a fa k t, iż zam ieszczone niżej p o ję ­ cia m a ją w ję zy k u potocznym nieco odm ienne znacze­ nie, niż n a d a je im się w ję zy k u praw niczym . J a k ie je st znaczenie ty c h pojęć?

1. O skarżony 2. G roźba b ezp raw n a 3. Z agarnięcie m ienia 4. K a ra o graniczenia wolności 5. W arunkow e um orzenie postępow ania 6 . L ist żelazny

7. W ina u m y śln a i n ieum yślna 8. L udobójstw o 9. N eutralność 10. A gresja.

K o n k re tn y czyn m oże b yć u zn an y z a przestęp stw o ty l­ ko w ted y , gdy je s t o kreślony ja k o przestęp stw o w p rze­ pisach p ra w a karnego, a rów nocześnie n ie zachodzą okoliczności w y łączające odpow iedzialność k arn ą . W p raw ie k a rn y m n iedopuszczalna je st analogia, czyli sto so w anie przepisów kod ek su k arn e g o do czynów po­ dobn ych w praw d zie do p rz e stę p stw w ym ienionych w k o deksie k arn y m , ale n ie b ędących przestępstw am i. O dpow iedz, czy w ym ienione n iżej p rzy p a d k i są p rze­ stęp stw am i.

L W e w si w y buchł pożar. S ilny w ia tr przyczyniał się do szybkiego ro zp rzestrzen ian ia płom ieni, k tó re przenosiły się z zabudow ania n a zabudo­ w an ie . W obec groźby p o ż a ru pozostałych dom ów , postanow iono ro ze b ra ć b u d y n ek sto jący n a linii p rze su w a n ia się ognia. P o żar został p ow strzy ­ m any, ale w łaściciel b u d y n k u poniósł s tra ty m a ­ terialn e.

2. G dy p an A p o w racał w ieczorem do dom u za­ a tak o w ał go nieznajom y m ężczyzna, u siłu jąc z a ­ dać m u cios nożem . P a n A w y ją ł p isto let i strz e ­ lił d o n ap astn ik a. W w y n ik u p o strzału n a p a stn ik zm arł.

3. K ółko m yśliw skie zorganizow ało polow anie z n a ­ gonką. Z bliżał się w ieczór i w idoczność n ie była dobra. M yśliw y, sądząc, że strz e la do sarn y , zabił jednego z naganiaczy.

4. P a n i A została ciężko pob ita przez sw ego sąsia­ da, cierpiącego n a chorobę psychiczną.

5. P a n A u pił się, chociaż zd aw ał sobie sp raw ę, że po w ypiciu w iększej ilości alk o h o lu s ta je się agresyw ny. N a sk u te k silnego zam roczenia alko ­ holem n ie zdaw ał sobie sp raw y ze sw ych czynów . Z aczepiał i o b raz ił k ilk ą osób sp o tk a n y ch n a ulicy oraz stłu k ł szybę w ystaw ow ą. N astępnego d n ia n ie p rzy p o m in ał sobie żadnego z popełnio ­ nych czynów. 6. Z p laży zauw ażono, że w odległości kilkudzie­ sięciu m e tró w o d b rzeg u tonie człow iek. R atow ­ nicy o c h ra n ia ją c y kąpielisko odm ów ili pośpie­ szenia m u z pom ocą, tłum acząc, że m orze je s t w zburzone i im sam ym m oże grozić pow ażne niebezpieczeństw o. 7. K om órka n aukow o-badaw cza jednego z przed ­ siębiorstw pań stw o w y ch p o stanow iła usp raw n ić proces p ro d u k cy jn y i pop raw ić jakość w yrobów . W ty m celu dokonano określonych zm ian. J e d ­ n ak w b re w uprzednim teoretycznym w ylicze­ niom p o p raw a w ydajności i jakości p ro d u k tó w n ie okazała się n a ty le duża, aby zrów now ażyć koszty m odyfikacji. P rzedsiębiorstw o poniosło pew ne straty . 8. P a n A, w y siad ając z tra m w a ju , za b rał ze sobą p araso l, który, ja k m u się w ydaw ało, stanow ił jego w łasność. N astęp n ie okazało się, że p araso l, będący w łasnością p a n a A, z n a jd u je się u niego w dom u, n ato m ia st p a ra so l używ any przez n ie­ go został za b ra n y je d n em u z p asażeró w tr a m ­ w aju. 9. P a n A zobaczył, że chuligani n ap a d li n a prze­ chodzącego u lic ą m ężczyznę, postan o w ił w ięc udzielić pom ocy n apadniętem u. Podczas w alk i je d e n z chuliganów doznał lekkiego uszkodzenia ciała.

10. Z zakładu k arn e g o zbiegł m ężczyzna p odejrzan y o dokonanie p rzestępstw . P ro k u r a tu r a ogłosiła w p rasie list gończy a ta k ż e u p rzed ziła tą drogą o odpow iedzialności z a ud zielan ie pom ocy p rze­ stępcy. M im o to żo n a zbiegłego w ięźnia u k r y ­ w a ła go przez p ew ie n czas.

W iększość p rz e stę p stw o p isanych w kodeksie k a rn y m p o sia d a specyficzne nazw y, n ie zaw sze ogólnie znane. P ow szechnie zn a n e są te rm in y : „kradzież”, „zabójstw o ”, ju ż m n ie j znane: „przyw łaszczenie”, „kradzież rozbój­ nicza” itp . S próbuj odpow iedzieć, ja k n azy w a p raw o k a rn e opisane poniżej p rzestęp stw a.

1. P a n A o tw ie ra ł lis ty przychodzące d o sw ej żony o raz sta ra ł się podsłuchiw ać jej rozm ow y te le­ foniczne. 2. P a n B, w yjechaw szy za m iasto sam ochodem , za­ uw ażył sto ją c ą p rz y drodze ciężarów kę P ań stw o ­ w ej K om u n ik acji S am ochodow ej. K ierow ca d a­ w a ł p a n u B zn ak i, u siłu jąc go zatrzym ać. Gdy p an B p rzy sta n ął, k ierow ca zaproponow ał m u k upno benzyny po zniżonej cenie. P a n B w y ­ ra z ił zgodę i k u p ił od kierow cy paliw o ze zbior­ n ik a ciężarów ki.

3. G dy p a n i A otw orzyła drzw i sw ego m ieszkan ia, n a k la tce schodow ej u jrz a ła nieznajom ą kob ietę, k tó ra poprosiła ją o chw ilę rozm ow y i w eszła w głąb m ieszkania. N astępnie nieznajo m a ośw iadczyła, że n ie opuści lo k a lu i m im o k ilk a ­ k ro tn y ch w ezw ań p a n i A pozostała w je j m ie­ szkaniu.

4. G ru p a tu ry stó w p rzeb y w ający ch zim ą w Z ako­ p an e m w y b ra ła się n a w ycieczkę w góry, chociaż G órskie O chotnicze P ogotow ie R a tu n k o w e p rze­ strzegało p rzed niebezpieczeństw em law in . T u­ ry ści zlekcew ażyli ostrzeżenie i n aw o łu jąc p o -

su w ali się w coraz w yższe p a rtie gór. G łośne k rzy k i spow odow ały p o w stan ie law iny, k tó ra przesu n ęła się w bezpośredniej bliskości z a ­ m ieszkanych zabudow ań. 5. P a n A w ra c a ł późnym w ieczorem w ozem kon­ n y m do dom u. W pew nej chw ili usłyszał jęk i dochodzące z przydrożnego ro w u . Z szedł z w ozu i zobaczył leżącego w row ie pokrw aw ionego człow ieka, a w odległości k ilk u m e tró w od niego przew rócony m otocykl. P a n A, poniew aż śpie­ szył się do dom u, o d je c h a ł n ie u d zielając pomocy ofierze w ypadku. M otocyklista został znaleziony dopiero n a drugi dzień ra n o i odw ieziony do szpitala, gdzie zm arł. 6. P a n i A pokłóciła Się z pan em B i postanow iła zem ścić się n a nim . W ty m c e lu opow iedziała k ilk u osobom o n adużyciach popełnionych przez p a n a B. Z d aw a ła sobie p rzy tym sp raw ę z nie­ praw dziw ości tych zarzutów . 7. N a te re n budow y dostarczono m a te ria ły budo w ­ lane, k tó re k iero w n ik budow y polecił złożyć n a o tw arty m teren ie, m im o że w m agazynie było w olne m iejsce. M ateriały dłuższy czas pozosta­ w ały bez zabezpieczenia, w sk u te k tego część ich u leg ła zniszczeniu, zaś przedsiębiorstw o poniosło stra ty . 8. P ań stw o B oczekiw ali n a przy d ział m ieszkania spółdzielczego. P ew nego d n ia do p a ń stw a B zgłosił się p a n C, k tó ry ośw iadczył, że m ógłby spow odow ać skrócenie te rm in u p rzydziału m ie­ szkania. P a n C stw ierdził, że po d jąłb y się za ła t­ w ien ia sp raw y w zam ian za o kreśloną kw otę pieniędzy. P ań stw o B w yp łacili m u żą d an ą su ­ mę.

9. P a n A, w yszedłszy ra n o z dom u, stw ierdził b ra k sw ego sam ochodu n a postoju, zaw iadom ił więc n aty ch m iast m ilicję. Sam ochód znaleziono w in ­ nej części m iasta. W w y n ik u dochodzenia u sta ­ lono, że k ilk u m łodych ludzi postanow iło odbyć przejażd żk ę sam ochodem p a n a A. W ty m celu otw orzyli w y try ch em drzw i sam ochodu, a n a ­ stęp n ie jeździli aż do m o m en tu w yczerp an ia się paliw a. 10. K ilk a osób w ybrało się n ad rzekę. W szyscy oprócz p a n a B, k tó ry pozostał n a brzegu, ro zeb rali się i weszli do wody. P a n B u k ry ł pozostaw ione ub ran ia, a sam odszedł. K ąp iący się, po b ezsk u ­ tecznych poszukiw aniach odzieży, zm uszeni b y li pozostać n a d rz e k ą aż do zapadnięcia zm roku.

W p o stępow aniu k a rn y m w y k o n y w an y je st szereg czyn­ ności procesow ych, rozpoczynając od postanow ienia o w szczęciu p ostępow ania przygotow aw czego (śledztw a lu b dochodzenia) i kończąc n a w y d an iu praw om ocnego w y ro ku. K to zgodnie z p rzep isam i kod ek su postęp o w a­ n ia karnego, m oże decydow ać:

1. o tym czasow ym areszto w an iu 2. o um orzeniu postępow ania 3. o um ieszczeniu oskarżonego w za m k n ięty m za­ k ła d zie leczniczym 4. o odszkodow aniu za niesłuszne skazanie 5. o p rze d staw ie n iu p o d ejrz an e m u zarzutów 6. o odm ow ie w szczęcia p ostępow ania karn eg o 7. o pociągnięciu sędziego do odpow iedzialności k a rn e j 8. o w szczęciu i za k resie postępow ania sądow ego 9. o nałożeniu n a św ia d k a grzy w n y za niestaw ien ­ nictw o? 10. K to m oże sporządzić i w nieść do sądu a k t o sk a r­ żenia?

5 — 500 z a g . z p r a w a

65

W to k u procesu karn eg o w y stę p u ją różnego ro d za ju sy tu acje, z k tó ry m i p rzepisy kodeksu postęp o w an ia k a r ­ nego w iążą określone konsekw encje, zw ane sk u tk a m i procesow ym i. N a p rz y k ła d śm ierć oskarżonego pow o­ d u je konieczność u m o rzen ia p ostępow ania. O dpow iedz, ja k ie sk u tk i procesow e w yw ołuje:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

z a ta rc ie skazania am n estia abolicja u p ły w te rm in u p rzed aw n ien ia przy zn an ie się oskarżonego do w iny o dstąpienie p ro k u ra to ra od oskarżenia pozbaw ienie p r a w publicznych u jaw n ien ie, że praw om ocny w y ro k został w y­ dany w sk u te k popełn ien ia p rzestęp stw a 9. nieuprzedzenie św ia d k a o odpow iedzialności k a rn e j z a złożenie fałszyw ych zeznań 10. u p ły w te rm in u , n a ja k i w yko n an ie k a ry zo­ sta ło w aru n k o w o zaw ieszone?

Rozwój w spółczesnej te ch n ik i stw a rz a konieczność sta ­ łego ro zw iązyw ania n ie znanych uprzednio problem ów ta k że i w dziedzinie p ra w a karnego. Bezpieczeństw o ru ch u n a drogach publicznych s ta je się w P R L p ro b le­ m em społecznym . D latego w a rto zapoznać się z p ew n y ­ m i p odstaw ow ym i zasad am i odpow iedzialności za w y ­ p ad k i drogowe.

1. J a k i rodzaj w y p ad k u nazyw am y w ypadkiem drogowym ? 2. Czy istn ieją szczególne, kw alifikow ane postacie w ypadku drogowego, pociągające za sobą zw ięk­ szoną odpow iedzialność k a rn ą ? 3. N a czym polega k a ta s tro fa w ru c h u lądow ym ? 4 . K to i w ja k ic h w ypadkach m oże pozbaw ić k ie­ row cę p raw a p row adzenia pojazdów m echanicz­ nych? 5. P a n A, kierow ca przedsięb io rstw a w m ieście N, spow odow ał w yp ad ek drogow y, w w yniku k tó ­ rego je d n a osoba poniosła śm ierć. P odczas p rze­ słuchania p a n A stw ierdził, że w ypadek n astąp ił w sk u tek przem ęczenia spow odow anego pro w a­ dzeniem pojazdu bez p rze rw y p rzez 24 godziny. P o zakończeniu 8-godzinnego d nia p rac y p an A o trzy m ał bow iem od k ie ro w n ik a bazy tra n s p o r­ tow ej polecenie jazdy do m iejscow ości oddalonej od m ia sta N o 500 km . P a n A tw ierdził, że nie m ożna go obciążyć w iną za spow odow anie w y­ pad k u , gdyż n ie m ógł n ie w ykonać polecenia zw ierzchnika. Czy oskarżony m iał słuszność? 6. D yspozytor za trudniony w przedsiębiorstw ie tran sp o rto w y m dał polecenie w yjazdu sam ocho­ du ciężarow ego, m im o że opony pojazdu były p raw ie całkow icie pozbaw ione bieżnika. Czy po­ pełn ił przestępstw o?

7. P a n A p o trą c ił sam ochodem człow ieka i zbiegł z m iejsca w ypadku. O fiara w ypadku, znaleziona dopiero następnego dn ia ran o , z m arła w szpitalu. J a k i w p ły w n a odpow iedzialność k a m ą k ie ­ row cy m a f a k t jego ucieczki z m iejsca w ypadku? 8. P a n B pro w ad ził pojazd n a szosie przebiegającej przez te re n w si, z dopuszczalną szybkością 50 km /godz. W pew nym m om encie zauw ażył chłopców g rają cy c h w piłkę obok drogi. K iero w ­ ca d ał sygnał dźw iękow y, n ie zm niejszył je d n ak szybkości. Je d e n z chłopców , w pogoni za piłką, w biegł n a szosę. Sam ochód p a n a B m im o gw ał­ tow nego h am ow ania u d erzy ł chłopca, k tó ry doznał obrażeń ciała. Czy k ierow ca będzie od­ p ow iadał za spow odow anie w ypadku, m im o że nie p rzekroczył dopuszczalnej szybkości? 9. P a n A zatrzym ał sam ochód, a poniew aż w ie­ dział, że w ysiada z niego ty lk o n a chw ilę, nie zaciągnął h am u lca ręcznego. Podczas nieobecno­ ści p a n a A sam ochód zaczął staczać się w dół strom ej ulicy. P a n B został u d erzony p rzez to ­ czący się pojazd i d o zn a ł uszkodzenia ciała. Czy p a n A będzie odpow iadał z a spow odow anie w y­ p ad k u drogowego? 10. Czy um ożliw ienie p ro w a d ze n ia pojazdu n a d ro ­ dze publicznej osobie n ie m ającej w ym aganych u p raw n ień (p raw a jazdy) je s t przestępstw em ?

S zerzenie się p rze stęp stw o c h a ra k te rz e chuligańsk im je st w P R L palącym p roblem em społecznym . A rty k u ł 120 § 14 kod ek su karn eg o za w iera d efinicję przestęp stw o c h a ra k te rz e chulig ań sk im , w m yśl k tó re j „ c h arak ter ch u ligański m a ją w ystęp k i p o legające n a um yślnym zam achu przeciw bezpieczeństw u pow szechnem u, zd ro ­ w iu, w olności, godności osobistej lu b niety k aln o ści czło­ w ieka, organom w ładzy lu b a d m in istra c ji państw o w ej lub społecznej, porządkow i publicznem u albo n a u m y ­ śln y m niszczeniu m ienia, jeżeli sp raw ca d ziała ł p ub licz­ n ie o raz w rozu m ien iu pow szechnym bez pow odu lu b z oczyw iście błahego pow odu, o k az u ją c przez to rażące lekcew ażenie podstaw ow ych zasad p o rząd k u p ra w n e ­ go”. W o parciu o tę d efin icję odpow iedz, czy w ym ie­ nione w p u n k ta c h 1—8 p rze stęp stw a m a ją c h a ra k te r chuligański.

1. G ru p a m łodych ludzi, po w ypiciu alkoholu, rz u ­ cała kam ieniam i w przejeżdżający pociąg oso­ bowy. 2. P a n A od dłuższego czasu żył w niezgodzie z p a ­ nem B, przyczyną niezgody były spraw y m a ją t­ kow e. P ew nego ra z u w y b u ch ła m iędzy nim i o s tra sprzeczka, w w yniku k tó rej p a n A pobił p a n a B. 3. W ykorzystując fak t, że w pobliżu nie było in ­ nych osób, dw aj m ężczyźni, grożąc użyciem noża, zażądali od sp acerujących po p a rk u p ań stw a A o d d an ia pieniędzy. 4 . Do m ieszk an ia p a n a B w ta rg n ą ł n ie znan y go­

spodarzow i m ężczyzna, pobił go i zdem olow ał lokal. 5. P a n A zauw ażył, że ja k iś człow iek k rad n ie z je ­ go sam ochodu teczkę. G dy podbiegł do złodzieja, aby odzyskać sw ą w łasność, został przez niego silnie uderzony.

6. T rzech m ężczyzn ja d ło obiad w re sta u ra c ji. S ie­ dzący p rzy sąsiednim sto lik u człow iek niechcą­ cy w y lał piw o n a sto lik trzech m ężczyzn, oni zaś dotkliw ie go pobili. 7. K o n tro ler stw ierdził, że je d e n z pasażerów tr a m ­ w a ju nie posiada biletu, zażądał w ięc zapłacenia k ary . P asa że r odm ów ił zapłacenia, obraził kon­ tro le ra obelżyw ym i słow am i i w yskoczył z tra m ­ w aju. 8. K ierow ca, n a sk u te k zbyt dużej szybkości, nie p an o w a ł n a d sam ochodem . N a przejściu d la p ie ­ szych p o trą c ił człow ieka, k tó ry w sk u te k w y ­ p a d k u doznał licznych o brażeń ciała. 9. S ąd u zn ał oskarżonego w innym popełnienia p rze­ stę p stw a o c h a ra k te rz e chuligańskim , je d n ak skazu jąc go n a k a rę pozbaw ienia w olności za­ w iesił w arunkow o je j w ykonanie n a 2 la ta . Czy p o stą p ił słusznie? 10. S ąd uznał oskarżonego w innym udziału w bójce, n astęp stw e m k tó re j było ciężkie uszkodzenie ciała. Jednocześnie sąd stw ierdził, że przestęp ­ stw o m a c h a ra k te r chuligański i w ym ierzył oskarżonem u k a rę pozbaw ienia w olności w w y­ sokości 6 m iesięcy. J e s t to najniższy w ym iar k a ry przew id zian y w kodeksie za p rzestępstw o tego ro d za ju (a rty k u ł 158 § 2 kodeksu karnego). Czy sąd n a ru sz y ł praw o?

P rzep isy kod ek su po stęp o w an ia k a rn e g o k sz ta łtu ją p ro ­ ces k a rn y , zapew n iając jego p raw id ło w y przebieg tak , ab y niew in n y nie został skazany, a w inny n ie poniósł n ad m iern ie su ro w ej odpow iedzialności k a rn e j. G w a ra n ­ cje procesow e zabezpieczają poszczególnym osobom uczestniczącym w p o stępow aniu k arn y m p rze strzeg a­ nie p rzy słu g u jący ch im u p raw n ie ń , a w szczególności p ra w a oskarżonego do obrony.

L Czy p ro k u ra to r, w nosząc do sądu a k t oskarżenia, m oże nie przed staw ić żadnych dow odów n a po­ p arcie tezy oskarżenia, w ychodząc z założenia, że jeśli oskarżony je s t niew inny, to pow inien sw ą niew inność udow odnić przed sądem ?

2. P a n A został skazany przez sąd pierw szej in ­ sta n c ji n a k a rę 2 la t pozbaw ienia wolności. O skarżyciel nie odw ołał się od w y r o k u , n ato ­ m ia st oskarżony w niósł rew izję do sądu wyższej in sta n c ji, żą d ając złagodzenia k ary . S ąd rew iz y j­ ny doszedł do w niosku, że nie tylko nie należy łagodzić k a ry orzeczonej w pierw szej instan cji, ale przeciw nie, uzasadnione byłoby jej zaostrze­ nie. Czy m oże to uczynić?

3. N a rozpraw ie sądow ej przeciw p a n u B zeznaw a­ li czterej św iadkow ie oskarżenia, któ rzy zgodnie stw ierdzili, iż w idzieli, ja k p a n B u derzył po­ krzyw dzonego. W obec powyższego sąd nie do­ puścił do zeznań św iadka obrony, k tó ry m iał stw ierdzić, iż tego d n ia był z panem B w innym m iejscu niż m iejsce popełnienia zarzucanego m u czynu. S ąd u zn ał bow iem , że w szystko zostało

w yjaśnione w w y n ik u złożenia zeznań przez czterech św iadków oskarżenia. C zy p o stą p ił słusznie? 4. Czy w każdym procesie k a rn y m oskarżony m usi k orzystać z pom ocy obrońcy? 5. O skarżony, p a n A , dostrzegł, że jed en z ła w n i­ k ów zasiadających w składzie orzekającym , p an B, je st jego b y ły m sublokatorem . W okresie w spólnego zam ieszkiw ania sto su n k i m iedzy p a ­ nem A a pan em B były b ard zo napięte. Czy p a n A m oże spow odow ać w yłączenie p a n a B od udziału w rozpoznaw aniu spraw y? 6. O rgany M ilicji O byw atelskiej wszczęły docho­ dzenie przeciw kierow niczce sklepu, p an i A, o fałszow anie d okum entów kasow ych. W toku p rzesłuchania fu n k cjo n a riu sz M ilicji O byw atel­ skiej za żąd ał od p ani A d o starczenia p rób k i pism a. Czy m ia ł do tego praw o? 7. P a n A b y ł oskarżony o pobicie p a n a B. N a roz­ p raw ie sądow ej przesłu ch iw an y jako św iadek p an B zeznał, że p a n A u k ra d ł m u pon ad to portfel. P ro k u ra to r zarzucił oskarżonem u popeł­ nienie krad zieży oraz dom agał się rozpoznan ia tego czynu n a te j sam ej ro zp raw ie, n a k tó rej ro z p a try w a n a b y ła sp raw a o pobicie. Czy sąd m ógł przychylić się do żąd an ia p ro k u ra to ra ? 8. Parni A w niosła przeciw p a n i B sp raw ę z osk ar­ żenia p ryw atnego o zniesław ienie. N a rozpraw ie p an i A ośw iadczyła, że w ycofuje skargę. Co po­ w inien zrobić sąd? 9. P a n B został tym czasow o aresztow any przez p ro k u ra to ra pod zarzutem dokonania kradzieży.

P o d ejrzan y złożył w niosek o um ożliw ienie m u w idzenia się sam n a sam ze sw ym obrońcą. P ro ­ k u ra to r odm ów ił. Czy m ia ł do tego praw o? 10. S ąd um orzył w arunkow o postępow anie przeciw ­ ko osobie uprzed n io k a ra n e j za przestępstw o. Zgodnie z a rty k u łe m 27 § 2 kodeksu karn eg o je s t to niedopuszczalne. W yrok w arunkow o u m a­ rza jąc y postępow anie upraw om ocnił się jedn ak , n a sk u te k niezask arżen ia go przez stro n y . Czy, pom im o upraw o m o cn ien ia się, w y ro k m oże zo­ sta ć uchylony?

P o d staw ą w yro k u są u sta le n ia faktyczne, dokonane p rzez sąd w o parciu o p rzeprow adzone w procesie do­ w ody z zeznań św iadków , w y ja śn ie ń oskarżonego, opinii biegłych, dokum entów , dow odów rzeczow ych itp . J e d ­ n a k w pew nych p rzy p a d k ach u sta w a u sta n a w ia ta k zw ane zakazy dow odow e, uniem ożliw iające b ąd ź o g ra­ niczające p rzesłuchiw anie określonych osób ja k o św ia d ­ ków , b ąd ź zakazu jące przep ro w ad zan ia innych dow o­ dów.

1. P a n A został oskarżony o bigam ię (arty k u ł 183 § 1 kodekSń karnego). N a rozpraw ie sądow ej oskarżony p rzed staw ił odpis praw om ocnego w y­ ro k u sądu cyw ilnego, orzekającego rozw ód jego poprzedniego m ałżeństw a. Czy b y ła m ałżonka p a n a A m oże n a ro zp raw ie przed sądem k arn y m podw ażać w y ro k są d u cyw ilnego i dow odzić, że pozostaje o na z oskarżonym n a d a l w zw iązku m ałżeńskim ? 2. Ż ona oskarżonego złożyła w to k u śledztw a zezna­ n ia przed p ro k u ra to rem . N a rozp raw ie p rz e d są­ dem pierw szej in sta n c ji ośw iadczyła natom iast, że nie chce zeznaw ać. Czy m a do tego praw o? Czy wolno w ów czas odczytać p ro to k ó ł je j zezna­ n ia złożonego w śledztw ie? J a k będzie się p rze d ­ staw iać sy tu acja, je śli żona oskarżonego złożyła zeznanie przed sądem pierw szej instan cji, a do­ piero n a rozpraw ie p rzed sądem d ru g iej in stan c ji ośw iadczyła, że chce skorzystać z p ra w a odm ow y zeznań? 3. P a n B był n a jp ie rw przesłu ch iw an y jako św ia­ dek, a następ n ie postaw iono go w tej sam ej sp ra ­ w ie w stan oskarżenia. Czy w olno n a rozp raw ie

przeciw p an u B odczytać zeznania, k tó re złożył poprzednio jako św iadek? Czy m ożliw a je s t sy ­ tu a c ja odw rotna, to znaczy odczytanie n a ro zp ra­ w ie pro to k o łu w y jaśn ień oskarżonego, któ ry w te j sam ej sp raw ie je st obecnie przesłuchiw any ja k o św iadek, gdyż um orzono przeciw niem u postępow anie karn e? 4. P a n A zabił żonę. O fak cie tym w iedzą trzy oso­ b y — 8-łetni chłopiec m ieszkający w sąsiedztw ie, k tó ry przypadkow o w id ział przebieg zabójstw a; ksiądz, p rzed k tó ry m spow iadał się oskarżony po dokonaniu zbrodni; adw okat, obrońca p a n a A. Czy osoby te m ogą być przesłu ch an e ja k o św iad ­ kow ie? 5. Czy św iad k a m ożna poddać oględzinom ciała i b adaniu lekarsk iem u ? 6. P a n B został oskarżony o kradzież. S ąd w ezw ał do złożenia zeznań narzeczoną oskarżonego, p a ­ nią A. P a n i A p ro siła je d n a k o zw olnienie od obow iązku sk ład an ia zeznań. S ąd odm ów ił, po­ w ołując się n a brzm ienie arty k u łu 120 § 5 ko­ deksu karnego, zgodnie z jego treśc ią narzeczona nie je s t bow iem osobą najbliższą dla o skarżo n e­ go. Czy odm ow a zw olnienia pan i A z obow iązku zeznaw ania je st słuszna? 7. P rzesłuchiw any ja k o św iadek p a n A odm ów ił złożenia zeznań ze w zględu n a tajem n icę p a ń ­ stw ow ą. Czy m ożna go przesłuchać? 8. P rzesłuchiw any ja k o św iadek le k a rz odm ów ił odpow iedzi n a pytan ie, n a ja k ą chorobę cierp iał ostatnio oskarżony. Czy m iał do tego praw o? 9. P a n A był oskarżony o pobicie. N a rozp raw ie sąd przesłu ch ał św iadka, p an a B, k tó ry w toku

dochodzenia był przesłu ch iw an y jako p o d ejrza­ ny, lecz n astęp n ie um orzono przeciw niem u po­ stępow anie ze w zględu n a b r a k dostatecznych dow odów w iny. W to k u przesłu ch an ia sąd za­ p y ta ł p a n a Q, czy bił pokrzyw dzonego. Czy p an B m u sia ł udzielić odpow iedzi? 10. S p ra w c a kradzieży, sc h w y tan y przez fu n k cjo n a­ riu sza M ilicji O byw atelskiej n a gorącym uczyn­ k u , p rzy z n ał się do w in y i dobrow olnie sp o rzą­ dził pisem ne ośw iadczenie, w k tó ry m dokładnie opisał szczegóły popełnionego czynu. Czy ośw iad­ czenie to m oże zastąp ić p rotokół p rzesłuchan ia podejrzanego?

Z k o d ek su p ra c y w y n ik a, że przez naw iązanie sto su n ­ k u p rac y p raco w n ik zobow iązuje się do w ykonyw an ia p ra c y określonego ro d z a ju n a rzecz za k ła d u p racy , a z a ­ k ła d do z a tru d n ia n ia p rac o w n ik a za w ynagrodzeniem . K od eks p rzew id u je n a stę p u ją c e ro d za je stosunków p r a ­ cy: n a podstaw ie um ow y (najczęściej spotykany), n a p o d staw ie pow ołania, n a p o d staw ie w yboru, n a p o d sta­ w ie m ianow ania, n a p o dstaw ie spółdzielczej um ow y o pracę.

1. W ja k i sposób n a s tę p u je pracy?

zaw arcie stosunku

2. Czy pracodaw ca m a całkow itą sw obodę w za­ w iera n iu um ow y i u sta la n iu je j treści? 3. Ja k ie są ro d zaje um ów o pracę? 4. W ja k i sposób i n a ja k ich zasadach n astęp u je rozw iązanie sto su n k u pracy? 5. W ja k ic h p rzy p a d k ach zakład p racy nie m oże dokonać w ypow iedzenia i rozw iązania stosu n k u pracy ? 6. W ja k ich przy p ad k ach i n a ja k ich w a ru n k a c h m oże być rozw iązana um ow a o p rac ę p rzez p r a ­ codaw cę, bez w ypow iedzenia?

7. Ja k ie są sk u tk i n aru sz en ia obow iązujących prze­ pisów p ra w a p ra c y w p rz y p a d k u rozw iązania um ow y o p rac ę p rze z pracodaw cę?

8- Czy dopuszczalne je s t rozw iązanie um ow y o p ra c ę w razie niew y k o n y w an ia p racy z po­ w odu choroby i innych uspraw iedliw iony ch przyczyn? 9. K iedy w ygasa um ow a o pracę? 10. Czy p raco w n ik m oże rozw iązać um ow ę o p rac ? bez w ypow iedzenia?

W iększość absolw entów szkół w yższych podlega szcze­ gólnem u try b o w i z a tru d n ia n ia . W ynika to przed e w szy­ stk im z przepisów u sta w y z 25 I I 1964 r . o z a tru d n ia n iu absolw entów szkół w yższych (D ziennik U sta w [Dz.U.] n r 8, pozycja 48) o raz a k tu w ykonaw czego do te j u sta ­ w y — rozporządzenia R ady M in istró w z 13 V I 1964 r. (Dz.U. z 1972 r. n r 2, p ozycja 9). Z astanów m y się, ja k ie są cechy c h a rak te ry sty cz n e d la tego odrębnego try b u . P y ta n ia dotyczą absolw entów o b jęty ch p rze p isam i w y ­ m ienionej ustaw y.

1. N a ja k iej podstaw ie zakład p rac y może zaw rzeć um ow ę z absolw entem k ie ru n k u studiów o b ję te­ go przepisam i w ym ienionej ustaw y? 2. N a czym polega system skierow ań do pracy? 3. Czy absolw ent m oże nie pod jąć żadnej pracy ? 4. Ja k ie k ateg o rie absolw entów podlegają p la n o ­ w em u zatrudnieniu? 5. Ja k ie okoliczności u za sa d n iają zw olnienie absol­ w en ta z obow iązku podjęcia zatru d n ien ia? 6. Ja k ie sk u tk i w yw ołuje odm ow a zakładu p rac y zaw arcia um ow y z absolw entem skierow an y m do pracy? 7. J a k ie obow iązki m a zakład p ra c y w obec absol­ w e n ta podczas trw a n ia um ow y o pracę? 8. Czy absolw ent m oże przenieść się do innego za­ k ła d u p rac y w tra k c ie trw a n ia obow iązku za­ tru d n ien ia?

9. K to i z ja k ich przyczyn m oże w ydać orzeczenie dotyczące zw rotu kosztów w ykształcenia? 10. K to ro zstrzyga sp o ry m iędzy zakładem pracy a pracow nikiem -absolw entem objętym obow iąz­ kiem planow ego zatru d n ien ia?

W u ch w a le n r 126 R ady M in istró w z 2 V II 1971 r. w sp raw ie w stępnego sta ż u p ra c y absolw entów szkół (M onitor P olski n r 37, p ozycja 239) określono nowe zasady odby w an ia w stępnego stażu p rac y przez ab so l­ w en tó w szkół, a tak że w prow adzono szereg po­ stan o w ień korzystnych d la m łodych pracow ników . S p ró b u jm y udzielić odpow iedzi n a n astęp u jące py­ tan ia.

1. Kogo obow iązuje w stęp n y staż pracy? 2. J a k i je s t cel w stępnego stażu pracy? 3. O d czego zależy długość w stępnego sta ż u p r a ­ cy? 4. Ja k ie są zasadnicze p ostanow ienia um ow y o pTacę za w artej ze stażystą? 5. K to u sta la p ro g ra m stażu i ja k ie stanow iska pow inien on obejm ow ać? 6. W edług ja k ic h zasad o k reśla n a je s t w ysokość w ynagrodzenia zasadniczego stażysty? 7. Czy rozw iązanie przez abso lw en ta um ow y o p racę je s t dopuszczalne w czasie odbyw ania w stępnego sta żu pracy? 8. Czy przedsiębiorstw o m oże zatru d n iać stażystę w system ie akordow ym ?

6 — 500 z a g . z p r a w a

81

9. Czy ukończenie w stępnego sta żu p rac y u za­ leżnione je s t od w y n ik u egzam inu końco­ wego?

10. J a k ie są obow iązki za k ła d u p rac y w obec pracow nika, k tó ry ukończył w stęp n y staż pracy?

P ra c a przynosi obyw atelo m efe k ty w postaci w y n ag ro ­ d zen ia przeznaczonego n a zaspokojenie p otrzeb ich oraz ich rodzin. W ynagrodzenie sta n o w i ek w iw alen t, ja k i p raco w n ik o trzy m u je od za k ła d u za w ykonyw aną p r a ­ cę. W ysokość w yn ag ro d zen ia pow inna zaw sze m ieścić się w gran icach przew id zian y ch d la danego stanow isk a p rzez ta ry fik a to r, czy też in n e p rzepisy obow iązujące w zakładzie pracy.

1. J a k a je s t najn iższa g ra n ic a w ynagrodzenia za p racą w pełnym w y m iarze godzin? 2. Ja k ie są system y w ynagrodzeń? 3. Czy dopuszczalne je s t zaw ieranie um ów o bez­ p ła tn e św iadczenie pracy? 4. W ja k ic h te rm in a c h w yp łaca sią w ynagrodzenie i czy m ożliw e je s t w y n ag rad zan ie praco w n i­ ków w in n ej form ie niż pieniężna? 5. Ja k ie są sk ład n ik i w ynagrodzenia? 6. Ja k ie czynniki m a ją zasadniczy w pływ n a w y­ sokość w ynagrodzenia? 7. J a k i d o d atek do w ynagrodzenia przy słu g u je za p ra c ą w nocy, w dniach ustaw ow o w olnych od p rac y oraz za godziny nadliczbow e? 8. J a k obliczane je s t w ynagrodzenie za urlop?

9. Czy pracow nikow i p rzy słu g u je w ynagrodzenie za czas u spraw iedliw ionej nieobecności w p r a ­ cy? 10. N a czym polega ochrona p ra w n a w ynagrodzenia za p racę?

P od pojęciem so cjalistycznej dyscypliny p ra c y mieści się szereg obow iązków p racow nika, ta k ich ja k p rze­ strzeg an ie czasu pracy, m ia ry p ra c y i je j jakości, d b a­ łości o m ienie zak ład u p rac y , przepisów bezpieczeństw a i h ig ien y pracy, zasad koleżeńskiej w sp ó łp racy itp. J e d ­ n y m z elem en tarn y ch obow iązków p rac o w n ik a je st konieczność przestrzeg an ia ustalonego w d an y m za k ła­ dzie czasu pracy. P odstaw o w y m ak te m p ra w n y m w tej dziedzinie je st kodeks p racy o raz w y d an e n a jego pod­ staw ie rozporządzenie R ady M inistrów z 28 X II 1974 r. w sp raw ie regulam inów p ra c y oraz zasad u sp raw ied li­ w ia n ia nieobecności w p ra c y i u d zielan ia zw olnień od p ra c y {Dziennik U sta w n r 49, p ozycja 299).

1. Co to są reg u lam in y pracy? 2. Ja k ie sankcje pracy?

m ogą przew idyw ać reg u lam in y

3. K iedy pracodaw ca je s t obow iązany uspraw ied li­ w ić nieobecność p rac o w n ik a lu b spóźnienie do pracy? 4. Czy są sy tu acje, w k tó ry c h praco d aw ca m a obo­ w iązek udzielić pracow nikow i zw olnienia z p r a ­ cy n a jego w niosek? 5. K iedy pracodaw ca m oże udzielić pracow nikow i zw olnienia z p rac y n a jego w niosek d la z a ła ­ tw ie n ia sp ra w osobistych lu b rodzinnych? 6. J a k i w ym iar zw olnień przy słu g u je pracow nikom uczęszczającym do w ieczorow ych szkół śred n ich i w yższych?

7. Czy p raco w n ik zdrow y m oże otrzy m ać zw olnie­ n ie lek arskie?

8. W ja k im te rm in ie należy doręczyć pracodaw cy zw olnienie lek arskie?

9* W ja k ic h p rzy p a d k ach p racow nikow i p rzy słu ­ g u je zw olnienie od p ra c y z pow odu konieczno­ ści osobistego o piekow ania się zdrow ym dziec­ kiem w w iek u do 8 lat?

10. Ja k ie k onsekw encje d la p rac o w n ik a może spow odow ać n ie u sp raw ied liw io n a nieobecność w pracy ?

P o d hasłem p raw o do szczególnej ochrony zostały um ieszczone w ty m dziale u p ra w n ie n ia m łodocianych i kobiet. P ra w o do ochrony — to n ie ty lk o u p ra w n ie ­ nia, pod pojęciem ty m m ieszczą się ta k że obow iązki i zakazy, np. u p raw n ie n ie do u rlo p u m acierzyńskiego w iąże się ściśle z obow iązkiem w y k o rzy stan ia tego u rlo p u i zakazem podejm o w an ia przez pracow nicę w ty m czasie Jakiejkolw iek p ra c y zarobkow ej.

1. Czy u ja w n ien ie ciąży przez p racow nicę m a w pływ n a dokonane przez pracodaw cę w ypo­ w iedzenie um ow y o p racę?

2. Czy p raco w n ica b ęd ą ca w ciąży m oże dom agać się przedłużenia um ow y o p ra c ę z a w a rte j n a czas określony lu b n a czas w ykonyw ania o k re ­ ślonej pracy?

3. Czy pracow nica, k tó ra będąc w ciąży sa m a do­ kon ała w ypow iedzenia um ow y o p rac ę, m oże dom agać się an u lo w a n ia tego w ypow iedze­ nia?

4. Czy je s t dopuszczalne obniżenie w ynagrodzenia pracow nicy w ok resie ciąży?

5. W ja k ic h w yp ad k ach przy słu g u je kobiecie urlop m acierzyński?

6. Czy urlop m acierzyński m oże być dłuższy od 16 (18) tygodni?

7. Ja k ie są pozostałe u p ra w n ie n ia k o b ie t w zw iąz­ k u z ochroną ich pracy?

8. Ja k ie są u p raw n ie n ia pracow ników m łodocia­ n y ch w zakresie urlopów w ypoczynkow ych?

9. Ja k ie n o rm y czasu p ra c y obow iązują pracow n i­ k ów m łodocianych?

10. J a k ie są pozostałe u p raw n ien ia pracow ników m łodocianych w zw iązku z ochroną ich pracy ?

_ 0 W TRO SCE O ZD RO W IE I ŻY CIE 4 Z . PRA CO W N IKA

O chrona zdrow ia p racow nika, stw a rz an ie m u co raz lep ­ szych i bezpieczniejszych w a ru n k ó w p racy n ależą do podstaw ow ych zadań w szystkich organów oraz działa­ jących n a te re n ie P R L p rze d sięb io rstw i organizacji. P o dstaw ow e p rzepisy w ty m za k resie z a w a rte są w ko­ deksie p rac y oraz a k ta c h w ykonaw czych.

1. Ja k ie obow iązki m a zakład p ra c y w zakresie zap ew n ien ia praco w n ik o m w aru n k ó w zgodnych z przep isam i bezpieczeństw a i h igieny p racy (bhp)?

2. J a k ie s ą obow iązki bhp?

p racow ników w

zakresie

3. J a k ie są za d a n ia je d n o ste k organizacyjnych n ad rz ęd n y ch n ad za k ła d am i p rac y w zakresie bhp? 4. Ja k ie są zad an ia służby w ew nętrznej bhp? 5. J a k ie choroby uw ażane są za choroby zaw odow e i k to je stw ierdza? 6. Czy w razie stw ierd zen ia u p rac o w n ik a choroby zaw odow ej pow inien on zostać sk ierow any do in n e j pracy? 7. K to sp raw u je nadzór n a d w a ru n k a m i i bezpie­ czeństw em pracy?

9. 10 .

Co to je s t społeczna in sp e k c ja pracy ?

Ja k ie o rgany o rzek ają w sp raw ach o w y k ro ­ czenia z dziedziny przepisów bhp?

Z aw arte w kodeksie p ra c y p ostanow ienia dotyczące pracow niczych urlo p ó w w ypoczynkow ych ro zstrzy g ają tę isto tn ą k w estię w sposób, jeszcze b ard ziej korzystny d la p racow ników niż to było dotychczas. O b ejm u ją one podstaw ow e zasady z a w a rte w uchylonej kodeksem p racy u sta w ie z 29 IV 1969 r . o pracow niczych u rlo ­ p ach w ypoczynkow ych (D ziennik U sta w n r 12, pozycja 85), k tó r a za w ierała szereg w ażnych d la pracow ników u p raw n ień , m a n . zró w n y w ała u p ra w n ie n ia p rac o w n i­ ków fizycznych i um ysłow ych, w iązała w y m ia r u rlo p u ze stażem p rac y oraz w ykształceniem . Isto tn ą d la p r a ­ cow ników zm ian ą w prow adzoną przez kodeks je s t m.im m ożliw ość zaliczania do o kresu, od którego zależy w y m iar urlopu, okresów za tru d n ie n ia bez w zglądu n a p rzerw y w p racy . S pró b u jm y zastanow ić się, ja k i w pływ n a u p ra w n ie n ia u rlopow e pracow ników m a ją n astęp u jące okoliczności:

1. długość sta żu p rac y i w ykształcenie 2. porzucenie p racy 3. w ypow iedzenie um ow y o p racę przez p rac o w ­ n ika 4. rozw iązanie sto su n k u p rac y bez w ypow iedzenia z w in y praco w n ik a 5. rozw iązanie um ow y za obopólnym porozum ie­ niem lu b w ypow iedzenie um ow y przez p rac o ­ daw cę 6. rozw iązanie przez za k ład pracy um ow y bez w y ­ pow iedzenia, z przyczyn niezaw inionych przez pracow nika

7. rozw iązanie um ow y bez w ypow iedzenia przez praco w n ik a 8. p la n urlopów 9. rodzaj za tru d n ie n ia 10. in n e przyczyny?

- _

44.

U SPRA W IED LIW IO N A NIEOBECNOŚĆ W PRACY

Z w olnienia od p rac y zaw odow ej oraz urlopy okolicz­ nościow e unorm ow ane są w k ilk u ak tac h praw ny ch . P odstaw ow ym przepisem je s t kodeks p rac y i w ydane n a je g o p o dstaw ie rozporządzenie R ady M inistrów z 28 X II 1974 r. (D ziennik U sta w [Dz.U.] n r 49, pozycja 299; p atrz w stę p do działu 40). S zereg isto tn y ch po sta­ now ień dotyczących zw olnień i urlo p ó w w zw iązku z p o bieraniem n au k i o k reśla u ch w a ła n r 64 R ady M i­ n istró w z 23 H I 1973 r . (M onitor P olski n r 18, pozycja 111). Z asady u d ziela n ia urlo p ó w b ezpłatnych praco w n i­ kom pow ołanym do p ełn ien ia fu n k cji społecznych o k reśla w y d an e n a podstaw ie kodeksu p rac y rozpo rzą­ dzenie R ady M inistrów z 20 IX 1974 r . (Dz.U. n r 37, pozycja 218).

1. W ja k i sposób za k ład p ra c y k o n tro lu je udzie­ la n ie zw olnień od pracy? 2. Czy pełnienie fu n k cji społecznych d a je p o d sta­ w ę do zw olnienia z pracy? 3. Czy pracow nikom p rzy słu g u ją zw olnienia z p r a ­ cy d la pro w ad zen ia działalności sportow ej lub tu ry sty czn ej? 4. J a k ie są u p raw n ien ia krw iodaw ców w zakresie zw olnień od pracy? 5. W ja k ich przy p ad k ach pracow nicy m ogą ko­ rzy stać ze zw olnień w zw iązku z p ra c ą w ro l­ n ictw ie? 6. Czy pracow nikom p rzy słu g u ją u rlopy w zw iązku z p o b ieran iem nauki?

7. W ja k ic h okolicznościach zakład p ra c y obow ią­ zany je st udzielić p racow nikow i u rlo p u b ezp ła­ tnego? 8. J a k ie sk u tk i p o w o d u je f a k t udzielenia praco w ­ nikow i u rlo p u bezpłatnego? 9. Ja k ie są u p ra w n ie n ia k o b ie t korzystających z bezp łatn y ch urlopów ? 10. W ja k ic h p rz y p a d k ach za k ład p ra c y m oże udzie­ lić p racow nikow i u rlo p u bezpłatnego?

W ra m a c h pow szechnego obow iązku obrony, obyw atele polscy są obow iązani do p ełn ien ia służby w ojskow ej. P R L o tacza szczególną tro sk ą i opiek ą żołnierzy oraz ich rodziny. U p ra w n ien ia żołnierzy i ich ro d zin n o r­ m u je u sta w a z 21 X I 1967 r . o pow szechnym obow iązku obrony P R L (D ziennik U sta w [Dz.U.] n r 44, pozycja 220) i rozporządzenie R ady M in istró w z 22 X I 1968 r. w sp raw ie szczególnych u p raw n ie ń żołnierzy i ich r o ­ dzin (Dz.U. n r 44, pozycja 318).

1. Ja k ie znaczenie d la sto su n k u p ra c y m a f a k t po­ w o łan ia p rac o w n ik a do służby w ojskow ej? 2. W jak ich p rz y p a d k ach dopuszczalne je s t roz­ w iązanie um ow y o p ra c ę z p racow nikiem p o ­ w ołanym do czynnej służby w ojskow ej? 3. W ja k ich p rzy p ad k ach zakład p racy , w k tó ry m p raco w n ik b y ł za tru d n io n y w chw ili pow ołania do czynnej służby w ojskow ej, obow iązany je s t za tru d n ić go po zw olnieniu z te j służby? 4. J a k ie u p ra w n ie n ia m a pracow nik, k tó ry pod­ ją ł p ra c ę w zakładzie, w k tó ry m był za tru d n io ­ ny, gdy pow ołano go do służby w ojskow ej? 5. J a k ie u p ra w n ie n ia w za k resie u rlo p u w ypoczyn­ kow ego m a pracow nik, k tó ry b y ł ju ż z a tru d ­ niony, po pow rocie ze służby w ojskow ej i pod­ ję ciu pracy? 6. Ja k ie są u p raw n ie n ia żołnierza w zakresie u rlo ­ p u w ypoczynkow ego, o ile nie b y ł on dotychczas zatrudniony?

7. Czy pracow nikom pow ołanym do służby w ojsko­ w ej przy słu g u je o d p raw a pieniężna? 8. Ja k ie są u p ra w n ie n ia socjalne żołnierzy i ich rodzin? 9. N a czym polega szczególna o c h ro n a p ra w n a członków rodziny żołnierza? 10. Ja k ie odszkodow anie p rzy słu g u je żołnierzow i w raz ie w y p ad k u pow odującego uszczerbek zdrow ia, niezdolność do służby w ojskow ej lu b inw alidztw o?

P odw yższanie k w alifik acji zaw odow ych p rzez p rac o w ­ n ik ó w przynosi korzyści gospodarce narodow ej, a tak że sam y m pracow nikom , gdyż rz u tu je n a pozytyw ną oce­ n ą działalności zaw odow ej i n ie pozostaje bez w pły w u n a w ysokość w ynagrodzenia.

1. J a k i je st w p ły w w ykształcenia n a m ożliw ość za­ tru d n ie n ia p rac o w n ik a n a określonym sta n o ­ w isku? 2. W ja k im sto p n iu podw yższanie w pływ a n a w ysokość zarobków ? 3. K iedy p racow nik m a w ykształcenia?

k w alifik acji

obow iązek uzupełnienia

4. J a k ie konsekw encje pow oduje niedopełnienie przez p rac o w n ik a obow iązku uzupełnienia w ykształcenia? 5. J a k ie są fo rm y dokształcania zaw odow ego o rga­ nizow anego przez zakłady pracy? 6. N a czym polega obow iązek nauki, k tó rem u po­ d le g a ją pracow nicy m łodociani? 7. Czy zakład p ra c y m a p raw o uniem ożliw ić p r a ­ cow nikow i ko nty n u o w an ie nau k i? 8. Czy stu d e n t p o b ierający n au k ę n a stu d iac h sta ­ cjo n arn y ch m a p raw o podjąć sta łą p ra c ę zaw o­ dow ą?

7 — 500 z a g . z p r a w a

97

9. W ja k im stopniu zakład p ra c y p o k ry w a koszty poniesione przez p rac o w n ik a w zw iązku z do­ jazdem do szkoły?

10. Czy praco w n ik o w i m ogą przysługiw ać dodatki do w ynagrodzenia z ty tu łu posiadanego w y ­ kształcenia?

Roszczenia p raco w n ik ó w w y n ik ając e z um ow y o p racę p o d leg ają szczególnej ochronie p raw n ej. Tego ro d zaju sp raw y w in n y być ro zstrz y g an e szybko, a w m iarę m ożliw ości w sam ym zakładzie p racy . S pory ze sto­ su n k u p ra c y p racow ników za tru d n io n y ch w przed się­ b io rstw ach uspołecznionych po d leg ają rozpoznaniu przez zakładow e kom isje rozjem cze i pow ołane przez kodeks p rac y pow iatow e kom isje rozjem cze, pow iatow e k o m isje odw oław cze do sp ra w p rac y oraz sądy p racy i ubezpieczeń społecznych.

1. J a k a je s t o rg an izacja i sk ła d zakładow ych ko­ m isji rozjem czych? 2. Ja k a je s t organizacja i sk ła d pow iatow ych k o ­ m isji rozjem czych? 3. Jak ieg o ty p u sp raw y rozpoznają kom isje roz­ jem cze? 4. Ja k ie są zasady k iero w an ia sp raw do kom isji rozjem czej oraz rozpoznaw ania i w yd aw an ia orzeczeń? 5. Czy od orzeczenia kom isji rozjem czej przy słu ­ g uje odw ołanie? 6. J a k a je s t organizacja i skład pow iatow ych ko­ m isji odw oław czych do sp ra w pracy? 7. Ja k ieg o ty p u sp raw y rozpoznają pow iatow e k o ­ m isje odw oław cze do sp ra w pracy?

8. J a k ie są zasady k ie ro w a n ia sp ra w do po­ w iatow ych k o m isji odw oław czych do sp raw pracy? 9. W ja k i sposób n a stę p u je w yko n an ie orzeczeń w sp raw ac h ze sto su n k u pracy? 10. w ja k im p rzy p a d k u m oże b yć zm ienione p r a ­ w om ocne orzeczenie w sp raw ach ze stosunk u pracy?

Z asady postępow ania w sp raw ac h w ypadków p rzy p r a ­ cy, u p ra w n ie n ia p racow ników i zasady w y p ła ty od­ szkodow ań oraz in n y ch św iadczeń u norm ow ane są w u sta w ie z 23 I 1908 r. o św iadczeniach pieniężnych p rzy sługujących w raz ie w y p ad k ó w p rzy p rac y (Dzien­ n ik U staw [Dz.U.] n r 3, pozycja 8) oraz w rozporządze­ n iach w ykonaw czych, czyli w rozporządzeniach R ady M inistrów , z 18 VI 1968 r. w sp raw ie zasad i try b u u s ta ­ le n ia w ypadków p rzy p racy itd. (Dz.U. n r 22, pozycja 143), o raz w sp raw ie jednorazow ych odszkodow ań i in ­ n y ch św iadczeń przysłu g u jący ch w raz ie w y p ad k u p rzy p rac y (Dz.U. n r 22, pozycja 144).

1. W stosunku do ja k ich w ypadków o k reśle n ia „w ypadek przy p rac y ”?

używ am y

2. Ja k ie są obow iązki z a k ła d u p racy , g d y praco w ­ n ik ulegnie w ypadkow i p rz y pracy ? 3. W ja k i sposób p ow inien p raco w n ik dochodzić sw ych roszczeń z ty tu łu szkody spow odow anej w ypadkiem przy pracy? 4. Ja k ie odszkodow anie przysłu g u je pracow nikow i, k tó ry w sk u te k w y p a d k u przy p rac y poniósł uszczerbek zdrow ia? 5. K iedy pracow nikow i, k tó ry uległ w ypadkow i p rzy pracy, p rzy słu g u je r e n ta inw alidzka? 6. C o to są św iadczenia w yrów naw cze? 7- Czy pracow nikow i p rzy słu g u ją podczas leczenia obrażeń poniesionych w sk u te k w y p ad k u p rzy p racy dodatk ow e św iadczenia z ubezpieczenia społecznego?

im

8. Czy pracow nikow i przy słu g u je odszkodow anie za p rzedm ioty zniszczone lu b uszkodzone w czasie w ypadku p rz y pracy? 9. Ja k ie są u p raw n ie n ia rodziny p raco w n ik a zm ar­ łego w sk u te k w y p ad k u p rzy pracy? 10. P rzed ja k im i o rganam i pracow nicy m ogą do­ chodzić roszczeń z ty tu łu w y p ad k ó w przy pracy?

4Q

R EPREZEN TA N CI I OBROŃCY INTERESÓ W PRACOW NICZYCH

W u stro ju socjalistycznym zw iązki zaw odow e (zw. za w.) stw a rz a ją dodatkow ą g w aran c ję w łaściw ego, zgodnego z in te rese m pracow ników stosow ania przepisów p raw a p racy . P o d staw ą ich działan ia je s t u sta w a z 1 V II 1949 r. o zw. zaw . (D ziennik U staw n r 41, pozycja 293).

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Jak ieg o ro d za ju organizację stanow ią zw. zaw.? He zw. zaw . działa w PR L? J a k i je s t najw yższy org an zw. zaw.? J a k ą fu n k cję sp raw u je C e n tra ln a R ada Z w iąz­ ków Zaw odow ych? Ja k ą fu n k cję sp ra w u je za rząd głów ny zw. zaw.? Czy pracow nicy za tru d n ien i w jed n y m zakładzie p rac y m ogą należeć do różnych zw . zaw.? Ja k ie są zadania ra d y zakładow ej? K to m a praw o w y b ierać i być w ybieranym do ra d y zakładow ej? Czy pracow nik, k tó ry nie ukończył 18 la t, może być w y b ran y do ra d y zakładow ej? Czy zw. zaw . m a ją w pływ n a treść układów zbiorow ych?

O bow iązujący w P K L system ubezpieczeń społecznych o p arty je st n a zasadach pow szechności, p rzym usu ubez­ pieczenia, jedności system u organizacyjnego. P o d sta ­ w ow ym i a k ta m i p raw n y m i reg u lu jący m i zasady i w a ­ ru n k i p rzy z n aw an ia św iadczeń ubezpieczeniow ych oraz ich w ysokości i czasu trw a n ia są: u sta w a z 23 I 1968 r. o pow szechnym zao p atrzen iu e m ery taln y m praco w n i­ k ó w i ich ro d zin (D ziennik U sta w [Dz.U.] n r 3, poz. 6) zm ieniona u sta w ą z 29 V 1974 r. (Dz.U. n r 21, po­ zy cja 116), a ta k że u sta w a z 17 X II 1974 r. o św iadcze­ n iach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i m a cierzy ń stw a (Dz.U. n r 47, pozycja 280).

1. Ja k ie są u p raw n ie n ia p raco w n ik ó w i ich rodzin w raz ie choroby lu b u ro d zen ia się dziec­ ka?

2. K iedy p racow nik nabyw a p raw o do ubezpiecze­ n ia em erytalnego?

3. K iedy przy słu g u je pracow nikow i r e n ta lidzka?

in w a ­

4 . J a k ie są zasady u stalan ia w ysokości em ery tu r

i r e n t inw alidzkich?

5. K om u przy słu g u ją u p raw n ie n ia do re n ty rodzin­ nej?

6. K om u przysłu g u ją tu r?

d o d atk i do re n t i em ery ­

7. K to je s t u p raw n io n y do o trzy m an ia zasiłku po­ grzebowego?

8. W skutek jak ich okoliczności m oże n astąp ić zm ia­ n a w u p raw n ien iach do św iadczeń z ubezpiecze­ n ia społecznego i ich w ysokości?

9. J a k ie s ą sk u tk i n ie p ra w n eg o p o b ra n ia św iad ­ czeń?

10. J a k ie są zasady św iadczeń?

postęp o w an ia

w

sp raw ac h

odpowiedzi

1. Z asadę lu dow ładztw a precy zu je K o n sty tu c ja P R L w a rty k u le 1, stw ierdzając, że „w ładza należy do ludu p racu jącego m iast i w si”. T ym sam ym dokonane zo­ stało określenie suw erena, to znaczy dzierżyciela w ła ­ dzy najw yższej w naszym k ra ju . O kreślenie to m a w y ­ ra ź n y c h a ra k te r klasow y, bow iem ty lk o ci, któ ry ch m ożna zaliczyć do ludu pracu jąceg o (a je s t ich ogrom na w iększość) m ogą uczestniczyć w spraw o w an iu w ładzy. N ato m iast k la sy i g ru p y społeczne, k tó re u trz y m u ją się nie z p rac y rą k w łasnych, lecz z w yzysku, m uszą być odsu n ięte od w pływ u n a rządy, a co w ięcej są one o g raniczane, likw idow ane i w y p iera n e w sensie ek o ­ nom iczno-społecznym przez socjalistyczny system p ro ­ d u k cji. Z asad a lu dow ładztw a to fu n d a m e n ta ln a zasada o k reśla ją ca g en eraln ie u stró j P R L i tre ść in n y ch po­ stan o w ień K onstytucji. 2. L u d p rac u jąc y n ie m oże spraw ow ać w ładzy bez­ p o średnio — je s t to bow iem n iew ykonalne w p rakty ce. W p ań stw ac h w spółczesnych dom inow ać w ięc m usi p rzed staw icielsk a fo rm a rząd ó w — lu d sp ra w u je w ła­ dzę za p o średnictw em w y b ra n y ch przez siebie przed ­ staw icieli tw orzących o rgany państw ow e nazyw ane o r­ gan am i w ładzy państw ow ej (w P R L należy do nich S ejm , R ada P a ń stw a oraz ra d y narodow e). Z rozum iałe jest, że przedstaw iciele lu d u w S ejm ie i rad a ch n a ro ­ dow ych m uszą być zależni od sw ych w yborców — m ają oni obow iązek sk ła d an ia im spraw ozdań ze sw ej dzia­ łalności, rea liza cji ich w oli a K o n sty tu c ja p rzyzn aje w yborcom p ra w o ich odw oływ ania. 3. T yko S ejm i ra d y nąrodow e pochodzą w P R L z w yborów pow szechnych. T e o rgany w y k o n u ją w im ie­ n iu su w eren a (ludu pracującego) w ładzę n ajw yższą. Tym sam y m za jm u ją one zw ierzchnią pozycję w całym a p a ­ ra c ie państw ow ym . W ładza p ań stw o w a sk u p io n a je st w ięc jednolicie w rę k a c h organów przedstaw icielskich, a n ie rozdzielona pom iędzy różne organy, ta k ja k to m a m iejsce w system ie b u rżu a zy jn y m (zasada podziału w ładz). Z asad a jednolitości w ładzy m oże by ć też ro ­ z u m ian a ja k o je j je d norodność polityczna — cała w ła­ dza sp raw o w an a je s t p rzez lud p ra c u ją c y i w jego in ­ teresie, a n ie podzielona pom iędzy an tagonistyczne k la ­ sy społeczne, ja k w in n y ch u stro ja ch .

4 . W ykonyw anie w ładzy p rzez przedstaw icieli, zw a­ n e d em o k ra cją pośred n ią, je s t p odstaw ow ą fo rm ą r z ą ­ dów w PR L. N ie stanow i ono je d n a k form y jedynej. Z asad a ludo w ład ztw a n a k a z u je bow iem bezpośrednie w łączanie ogółu obyw ateli do procesu rządzenia (de­ m o k rac ja bezpośrednia) w n ajszerszym m ożliw ym z a ­ k resie. T oteż działalności organów przedstaw icielskich to w arzy szą w P R L różne form y udziału m as w rz ą ­ dzeniu. T ra d y cy jn ą je st refe re n d u m (w P R L odby­ ło się w 1946 r.), polegające n a głosow aniu ogółu lu ­ dności n ad określoną w ażn ą sp ra w ą państw ow ą. Do in n y ch form ud ziału m as w rządzeniu zaliczam y m.in. sam orząd m ieszkańców w m iastach , ze b ran ia w iejskie, sam orząd robotniczy, u d ział ław ników w w ym iarze spraw iedliw ości.

5. Z asad a p raw orządności oznacza, że w szystkie d ziała n ia organów pań stw o w y ch w inny b yć doko n y ­ w an e w o p arc iu o norm y p ra w n e uchw alone przez w łaściw e o rgany w ładzy p aństw ow ej lu b z ich u p o ­ w ażn ien ia i w u sta lo n y sposób ogłoszone (przede w szy­ stk im w D zienniku U staw lu b M onitorze Polskim ) albo w in n e j fo rm ie p o dane o byw atelom do pow szechnej w iad o m o ści Istn ie jąc e p rzepisy m uszą być p rze strze­ gane zarów no przez organy państw ow e, ja k przez oby­ w ateli. W arunkiem praw orządności je st rów nież zgod­ ność tre śc i obow iązującego p ra w a z w olą i in te re sa m i ludu pracującego. M uszą też istnieć m echanizm y z a ­ bezpieczające o b y w atela p rz e d m ożliw ością niek o rzy ­ stnego dla niego n a ru sz a n ia obow iązujących przepisów p ra w a (gw arancje praw orządności). 6. L u d p rac u jąc y m ia st i w si o b ejm u je dw ie pod­ staw ow e k lasy społeczne: robotniczą i chłopską. O bie zw iązane są trw ały m sojuszem , o p a rty m n a w spólnocie in te resó w ekonom icznych i politycznych. K ierow nicza ro la w ty m sojuszu należy do k lasy robotniczej jak o k lasy stanow iącej obecnie podstaw ow ą część ludności P R L . Z k o n sty tu cy jn ej zasady kierow niczej ro li klasy robotniczej w y n ik a p o średnio zasad a kierow niczej roli p a rtii k lasy robotniczej, P olskiej Z jednoczonej P a rtii R obotniczej (PZPR). 7. A rty k u ł 7 K o n sty tu c ji P R L u s ta la zasad ę p la ­ now ego k ie ro w a n ia g o spodarką narodow ą. P ań stw o lu ­ dow e, ja k o w łaściciel podstaw ow ej m asy śro d k ó w pro­ d u k cji, sp ra w u je ogólny zarząd g o spodarką n arod o w ą i ro zw ija w szczególności p lan o w an ie gospodarcze, tzn. u sta le n ie lin ii rozw oju gospodarczego w d an y m o k re -

sie i za d ań stojących p rzed g o spodarką d la ich w yko­ n an ia. U chw alanie narodow ych plan ó w gospodarczych n a o kresy w ieloletnie i roczne oraz rocznego p la n u fi­ nansow ej działalności państw ow ej (budżetu) należy do S ejm u ja k o najw yższego o rg an u w ładzy. T erenow e p lan y gospodarcze są u ch w a lan e p rzez ra d y narodow e. 8. W P R L istn ieje rozw in ięty se k to r indyw idualn ej w łasności ziemi n a wsi. W a ru n k i socjalistycznego sy ste­ m u gospodarow ania m uszą rzutow ać n a u stró j w si. Nie chodzi o ja k iek o lw iek form y pozbaw ienia chłopów p r a ­ cujących ich w łasności, konieczne je st n ato m ia st stw o ­ rz e n ie wsi siln ej ekonom icznie i w olnej od w yzysku. W ty m celu K o n sty tu c ja n ak azu je sta łe w zm acnianie w ięzi gospodarczej pom iędzy m iastem a w sią, w szcze­ gólności poprzez w zrost p ro d u k cji przem ysłow ej dla p o trzeb w si. G ospodarstw a indy w id u aln e pracu jący ch chłopów otaczane są opieką i ochroną P a ń stw a , a je ­ dnocześnie P ańbtw o przyczynia się do rozw oju u sp o ­ łecznionych fo rm gospodarow ania n a w si (spółdzielnie, k ó łk a rolnicze). 9. W łasność społeczna o b ejm u je w łasność ogólno­ n aro d ow ą (państw ow ą), w łasność spółdzielczą i w łasność o rg anizacji społecznych lu d u pracującego. J e s t to więc p odstaw ow y ty p w łasności, obejm ujący w iększość is t­ n iejących w P R L środków p ro d u k cji. Z e w zględu na jej zasadnicze znaczenie d la dalszego ulepszania u stro ju gospodarczego, K o n sty tu c ja o b e jm u je w łasność spo­ łeczną szczególną ochroną i opieką P a ń stw a oraz n a k a ­ zu je obyw atelom strze c ją i um acniać. Z apew nien iu ty c h zasad służą postan o w ien ia przepisów p ra w a : k a r ­ nego (w zm ożona re p re sja k a m a za n aru sz en ie w łasności społecznej), cyw ilnego i adm inistracyjnego. 10. W łasność obyw ateli dzieli się n a w łasność indy­ w idualną (przedm iotem je j są środki produkcji) oraz w łasność osobistą (przedm iotem je j są środki konsum p­ cji oraz niektóre d robne środki p rodukcji, o ile służą do w y tw arza n ia przedm iotów przeznaczonych do zaspo­ k a ja n ia osobistych potrzeb w łaściciela i jego bliskich; a ta k że dom y jedno ro d zin n e i lo k ale m ieszkalne) (a rty ­ k u ły 132 i 133 kodeksu cywilnego). W łasność osobista ja k o podstaw ow e dobro każdego ob y w atela m a przez K o n sty tu c ję zagw arantow aną całkow itą och ro n ę i p ra ­ w o dziedziczenia. N ato m iast w łasność in d y w id u aln a ch ro niona je st przez P ań stw o w ram a ch o b o w iązu ją­ cych u staw . N ależy je d n a k rozróżnić w łasność środków p ro d u k c ji służących sam odzielnej p rac y ich w łaściciela

i jego rodziny (w łasność drobnotow arow a) od w łasności d ro b no k ap italisty czn ej, p o słu g u jącej się siłą najem n ą. T ę o sta tn ią form ę w łasności P ań stw o nasze ogranicza, zm ierzając do je j w y p arcia i likw idacji. Szczególnym ro d za jem w łasności d robnotow arow ej je st w łasność g o sp odarstw a rolnego otoczona opieką i pom ocą ze stro n y P ań stw a.

2.

PRA W A I O BO W IĄ ZK I OBYW ATELI

1. P ra w a obyw ateli S form ułow ane w K onsty tu cji P R L m ożna podzielić naf a) p ra w a polityczne (należą do nich p raw a: w yborcze, w spółudziału w rządzeniu P ań stw em , zrzeszania się, w olność d ru k u , zgrom adzeń, p raw o do sk a rg i zażaleń); b) p ra w a osobiste (wolność su m ienia i w yznania, w olność słow a, nietykalność oso­ bista, n ienaruszalność m ieszkania, ta jem n ica k oresp o n ­ dencji); c) p ra w a ekonom iczne (praw o do pracy, do w y ­ nag ro dzenia w edług ilości i jakości pracy, do w łasności in d y w id u aln ej i w łasności osobistej); d) p ra w a socjalne (praw o do w ypoczynku, do ochrony zdrow ia, d o pom ocy w ra z ie choroby lu b niezdolności do p racy , do ubez­ pieczenia społecznego); e) p ra w a k u ltu ra ln e (do nauki, do k o rzy sta n ia ze zdobyczy k u ltu ry ). Sposób k o rzy stan ia z ty ch w szystkich p ra w o k reśla zasad a rów ności w o­ bec p ra w a . T ak i w łaśnie podział p raw człow ieka p rz y ­ ję ty został przez O rganizację N arodów Zjednoczonych (ONZ). W 1966 r. Z grom adzenie O gólne ONZ u ch w a­ liło tzw . P a k ty P ra w C złow ieka fo rm u łu jące p odstaw o ­ we p ra w a , ja k ie pow inny przysługiw ać każdem u czło­ w iekow i w św ięcie w spółczesnym . K o n sty tu c ja P R L zn ała te n k atalo g p ra w ju ż 14 la t w cześniej. 2. P o jęcia „p ra w a o b y w ate li” używ a się często w zn a­ czeniu ogólnym,, rpzum iejąc przez n ie w szystkie u p ra w ­ nienia przyznane przez praw o obyw atelow i danego p a ń ­ stw a. Z astan a w iają c się je d n ak głębiej n ad ty m zagad­ n ien iem należy odróżnić p ra w a i w olności obyw ateli. P ra w u obyw atela odpow iada obow iązek P a ń stw a i jego o rg an ów do aktyw nego działan ia n a rzecz obyw atela w celu zapew nienia rea liza cji przysługujących m u św iadczeń. N a p rzy k ła d p ra w u do ochrony zdrow ia odpow iada obow iązek P a ń stw a do stw orzenia odpo­ w ied nich w aru n k ó w m a teria ln y ch (budow a szp itali

itp.) 1 u d zielan ia pom ocy każd em u chorem u o b y w ate­ low i. W olności ob y w atela odpow iada obow iązek P a ń ­ stw a do p o w strzy m an ia się od ing eren cji w działan ia obyw atela. Na p rzy k ła d w olności słow a odpo w iad a za­ k az u niem o żliw ian ia obyw atelow i przez o rg an y p a ń ­ stw o w e w y k o n y w an ia tego u p raw n ie n ia. 3. Z ak res k atalo g u p ra w i w olności obyw ateli przy­ ję ty przez K o n sty tu cję P R L je s t podobny do rozw iązań w y stęp u jący ch w innych k ra ja c h socjalistycznych. Je s t to zrozum iałe — analogie w u stro ju ekonom iczno-spo­ łecznym m uszą rzu to w ać n a p o dobieństw a rozw iązań sy tu a c ji p ra w n e j obyw ateli. O dm iennie u jm u ją p raw a o b y w ateli k o n sty tu cje p a ń stw b u rżu azy jn y ch . O g ra n i­ czają się one zw ykłe (jednym z w y jątk ó w są Włochy) do sform u ło w an ia p ra w osobistych i politycznych, nie za w ierają n ato m ia st p ra w ekonom icznych czy so c jal­ nych. 4. K o n sty tu c ja P R L stanow i, że obyw atele polscy bez w zględu n a narodow ość, rasę, w yznanie i płeć m a ją ró w n e p ra w a we w szystkich dziedzinach życia p ań ­ stw ow ego, politycznego, gospodarczego, społecznego i k u ltu ra ln eg o . Z asad a ta m a c h a ra k te r podstaw ow y i o k reśla w sposób n a jb a rd z ie j ogólny stanow isko oby­ w ate la w P ań stw ie. W y n ik ają z niej dw ie dyrekty w y . Po p ierw sze, niedopuszczalne je s t u stanow ienie w ja ­ k ie jk o lw ie k fo rm ie ja k iejk o lw iek d y sk ry m in a cji czy u p rzy w ile jo w an ia ze w zględu n a płeć, narodow ość, rasę czy w yznanie. Po drugie, dopuszczalne je s t różnicow a­ n ie sy tu a cji p ra w n e j obyw ateli w ed łu g innych k ry te ­ rió w , n a przykład w y kształcenia, pochodzenia społecz­ nego (np. p re fe re n c je d la m łodzieży robotniczo-ch ło p ­ skiej p rzy egzam inach n a w yższe uczelnie), zaw odu (np. szczególne u p ra w n ie n ia górników ) itp . 5. K ażdy o byw atel m a p raw o do za tru d n ien ia za w ynagrodzeniem uzależnionym o d ilości i jakości pracy. G w aran c je tego p raw a stanow ią: społeczna w łasność podstaw ow ych środków p ro d u k cji, rozw ój n a w si u stro ­ ju społecznego, w olnego od w yzysku, plan o w y w zrost sił w ytw órczych, usu n ięcie źródeł kryzysów ekonom icz­ nych, lik w id a cja bezrobocia. P ra w o do p rac y zabezpie­ czone je s t też szeregiem u p ra w n ie ń obyw ateli i obo­ w iązków organów państw ow ych, przew idzian y ch p rzed e w szystkim w p ra w ie pracy. 6. W olność su m ien ia to sw oboda posiadania tak ich id eałów i poglądów , ja k ie są zgodne z indy w id u aln y m i

p rzekonaniam i obyw atela. W olność w y zn an ia to sw o­ boda w y rażan ia i realizow ania in dyw idualnych p rze­ k o n ań religijnych, a zarazem sw oboda zm iany tych p rze­ k o n ań lu b rezygnacji z n ich w ogóle. N ie w olno zm u­ szać obyw ateli an i do n ie b ra n ia, an i do b ra n ia udziału w czynnościach i obrzędach relig ijn y ch . N iedopuszczal­ n e je s t n ato m ia st n ad używ anie w olności sum ienia i w y ­ zn an ia dla celów godzących w in te resy PR L. Z a dzia­ ła n ie p o d ję te w ta k ich celach ob y w atele ponoszą od­ pow iedzialność k arn ą. W olności te s ą zw iązane z za­ sadą rozdziału zw iązków w yznaniow ych (w ty m ró w ­ nież K ościoła R zym skokatolickiego) o d P aństw a. 7. N ietykalność osobista oznacza, że obyw atel może b y ć pozbaw iony w olności lu b w niej ograniczony ty lk o w w yp ad k ach przew idzianych przez ustaw ę. P ozbaw ie­ nie w olności m oże być dokonane ja k o k a ra za popeł­ nien ie p rzestęp stw a w o p arciu o w y ro k skazujący w y­ d an y przez sąd. T ym czasow e pozbaw ienie w olności m oże n astąp ić ty lk o w form ie a re sztu tym czasow ego n a p o d staw ie decyzji p ro k u ra to ra , od k tó re j m ożna od­ w ołać się do są d u . Z atrzy m an ie bez n ak azu są d u lub p ro k u ra to ra nie m oże trw a ć dłużej niż 48 godzin. O soby uzn ane za niepoczytalne o raz nałogow i alkoholicy m ogą być um ieszczeni (w w yp ad k ach przew idzianych p r a ­ wem) w zam kniętych zak ła d ac h leczniczych. Z n ie ty k a l­ nością osobistą w iąże się n ie n aru szaln o ść m ieszkan ia i ta jem n ica korespondencji. 8. P o d pojęciem azylu rozum ieć należy udzielenie przez państw o schronienia n a sw oim te ry to riu m cudzo­ ziem cow i, k tó ry je s t o fia rą prześladow ania za dzia­ łalność polityczną w państw ie, którego je st obyw atelem . P ra w o azylu nie dotyczy w ięc przestępców k ry m in a l­ nych (np. poryw aczy sta tk ó w pow ietrznych), nie doty­ czy w szczególności zb ro d n iarzy w ojennych (zgodnie z k o nw encją o zapobieganiu i k a ra n iu zbrodni ludo­ b ó jstw a z 1948 r.). P R L udziela azylu obyw atelom p ań stw obcych prześladow anym za obronę interesów m as pracu jący ch , w alkę o postęp społeczny, działalność w o bronie pokoju, w alk ę narodow ow yzw oleńczą lu b działalność naukow ą. O u dzieleniu azylu decyduje M i­ n iste r S p ra w W ew nętrznych w porozum ieniu z M ini­ strem S p ra w Z agranicznych. 9. N a obow iązek obrony O jczyzny sk ła d a ją się: obo­ w iązek służby w ojskow ej, obow iązek czujności w obec w rogów n aro d u i obow iązek ochrony tajem n icy p ań ­ stw ow ej. U staw y re g u lu ją zasady pow oływ ania obyw a-

8 — 500 z a g . z p r a w a

113

te ll do służby w ojskow ej, czas trw a n ia i w a ru n k i tej służby. P oza pow ołaniem do służby w ojskow ej m ożliw e je st pow ołanie ob y w atela do służby w fo rm acjach sa­ m oobrony oraz do służby w zm ilitaryzow anych dzie­ dzinach ad m in istra cji i gospodarki p ań stw o w ej. Na o b y w ate la m oże też zostać nałożony obow iązek św iad ­ czeń osobistych i rzeczow ych d la p o trzeb obronności. Z d ra d ę O jczyzny (szpiegostwo, osłabianie sił zbrojnych, p rzejście n a stro n ę w roga) K o n sty tu c ja u z n a je za n a j­ cięższą zbrodnię. 10. N a obow iązek ten sk ła d ają się: obow iązek pracy, obow iązek p rze strzeg a n ia socjalistycznej dyscypliny p rac y i obow iązek strzeżen ia i u m a cn ia n ia w łasności społecznej. O bow iązek p ra c y n ie oznacza przym usu p racy , a stan o w i zasad ę polityki P ań stw a m ającej na celu ograniczenie i lik w id a cję innych niż w łasna p r a ­ ca źródeł u trz y m a n ia obyw ateli zdolnych do pracy. W ty m sensie praw o i obow iązek p ra c y są ze sobą ściśle pow iązane. N ie je st n a to m ia st dopuszczalne (poza n ie­ licznym i w y jątk am i, dotyczącym i np. osób skazanych) k a ra n ie o b y w atela za u ch y lan ie się od p rac y czy p rz y ­ m usow e kiero w an ie go do w ykonyw ania oznaczonej p racy . A rty k u ł 14 K o n sty tu c ji stw ierd za m iędzy in n y ­ m i: „P rac a je st p raw em , obow iązkiem i sp raw ą hon o ru każdego ob y w atela”.

3.

USTAW A, D EKRET, RO ZPORZĄD ZEN IE

1- U staw ą zasadniczą nazyw am y K o n sty tu c ję PRL. K o n sty tu c ja je s t bow iem u sta w ą (uchw ala j ą Sejm ), ale ró żn i się od in n y ch u sta w szczególnym znaczeniem polityczno-państw ow ym . Z adaniem je j je st m iędzy in ­ n y m i n ak re ślen ie podstaw ow ych zasad o rg anizacji i fu n k cjo n o w an ia państw a. Z tego pow odu u sta w a za­ sadnicza m a pew ne cechy specyficzne w porów naniu z in n ym i ak tam i zaw ierając y m i p rzepisy p raw a. R egu­ lu je o n a c a ło k sz tałt zasadniczych in sty tu c ji u stro ju społeczno-gospodarczego i politycznego p ań stw a. Ma ona szczególną m oc p raw n ą, to znaczy w szystkie inne a k ty ogólne i indy w id u aln e w ydaw ane przez organy p ań stw ow e i organizacje społeczne w inny być z nią zgodne. U ch w alan a je s t i zm ien ian a w szczególnym

try b ie (tylko przez S ejm , w iększością 2/3 głosów przy obecności co n ajm n ie j połow y posłów). U staw a zasad ­ nicza je s t najw yższym źródłem praw a. 2. U sta w a zw y k ła (pow szechnie u ży w a się nazw y u staw a) je st to a k t za w ierający n orm y p raw n e, u ch w a­ la n y przez S ejm w szczególnym , określonym przez K on­ sty tu c ję try b ie (tryb ustaw odaw czy). U staw a m a w yż­ szą m oc p ra w n ą od w szystkich innych ak tó w n o rm a­ ty w nych, z w y jątk iem K o n sty tu cji. O znacza to, że u s ta ­ w a może zm ienić, uchylić lu b zaw iesić każdy in n y a k t n o rm aty w n y (poza K o n sty tu cją), a sa m a m oże być zm ieniona, u chylona lu b zaw ieszona ty lk o przez in n ą u sta w ę lu b d ek ret. U staw y zw ykłe tw o rzą w ięc ja k gdyby „d ru g i szczebel” w h ie ra rc h ii a k tó w n o rm aty w ­ nych po K onstytucji. U staw a m oże dotyczyć k ażd ej sp raw y , w p ra k ty c e sto su je się ją w szczególności do k o n k rety zacji norm K o n sty tu c ji p recyzujących sy tu a ­ cję p ra w n ą ob y w atela i podstaw ow e zasady o rg an izacji a p a ra tu państw ow ego. 3. S ejm nie o b rad u je n a sesjach w sposób stały. Z aw sze m oże w ięc p ow stać sy tu a c ja , w k tó re j koniecz­ ne będzie ureg u lo w an ie określonej pilnej spraw y , a S ejm n ie będzie zw ołany w ty m czasie n a sesję. Z tego w zględu K o n sty tu c ja w yposażyła R a d ę P ań stw * (kolegialny organ w y łan ian y przez. S ejm spośród po­ słów) w p raw o u ch w a lan ia a k tó w n o rm aty w n y c h z a ­ stęp u jący ch ustaw y — d ek re tó w z m ocą ustaw y . D ek ret je st ak tem rów nym pod w zględem m ocy p ra w n e j u s ta ­ w ie zw ykłej, to znaczy m oże zm ieniać u sta w y zw ykłe. P ra w o stan o w ien ia d ek retó w przez R adę P a ń stw a je s t ograniczone tylko do okresu m iędzy sesjam i (i k a d e n ­ cjam i) S ejm u. W drodze d e k re tu n ie m ożna zm ienić K o n sty tu cji, uch w alić b u d że tu P a ń stw a i w ieloletniego p la n u gospodarczego oraz n o rm ow ać w ew n ętrz n ej o rg a­ n izacji S ejm u. D ek ret m usi b yć zatw ierdzony przez Sejm . i. R ozporządzenie je s t to a k t n o rm aty w n y , w y d an y przez naczelne o rg an y ad m in istra cji państw ow ej (Radę M inistrów lu b poszczególnych je j członków), n a pod­ staw ie specjalnego, w yraźnego upow ażnienia zaw artego w u sta w ie lu b dekrecie, i m a jący n a celu w ykonan ie te j u staw y (dekretu). R ozporządzenia m ogą być w y d a­ w ane tylko w p rzypadkach i spraw ach w skazanych p rzez u sta w ę, k tó re j p rzepisy m a ją rozw ijać. O czywiście rozporządzenie m usi być zgodne z ustaw ą.

5. N azw ą „ u c h la ła ” n ie oznaczam y żadnego szcze­ gólnego a k tu o jednolitych cechach. U chw ałą nazyw am y k ażd e w yrażenie w oli przez ciało kolegialne (w system ie o rg an ów państw ow ych przez organ kolegialny). U chw a­ ła m oże m ieć c h a ra k te r indyw idualny, czyli dotyczyć w ym ienionej k o n k retn ie osoby lu b sy tu acji (np. uchw a­ ła S ejm u o pow ołaniu o b y w ate la X n a stanow isko p re­ m iera), albo c h a ra k te r ogólny (i w tedy m oże stanow ić źródło praw a). W ty m ostatn im w y p ad k u uchw ała je st ak tem norm atyw nym . U chw ały n o rm aty w n e m oże po­ dejm ow ać bardzo w iele organów państw ow ych (Sejm, B a d a P ań stw a , Rząd, P re zy d iu m R ządu, ra d y n aro d o ­ w e itp.). Moc p ra w n a uchw ały, a w ięc je j pozycja w sy­ stem ie źródeł p raw a zależy od pozycji w system ie o rg a­ n ó w państw ow ych organu, k tó ry j ą podjął. 6. Z asada praw orządności w ym aga, b y a k ty n o rm a­ ty w n e stanow iące źródło p ra w i obow iązków obyw ateli b yły podane do publicznej w iadom ości. Służą tem u ce­ low i ta k zw ane o rg an y p u b lik acy jn e (n ieregularn ie p u b likow ane w ydaw nictw a), w- k tó ry ch ogłaszane są obow iązujące a k ty n o rm aty w n e. P odstaw ow ym organem p u b lik acy jn y m je s t D ziennik U staw , w ydaw any przez P re ze sa R ady M inistrów . Zam ieszczone m uszą być w nim w szystkie ustaw y, d e k re ty z m ocą ustaw y , rozporząd ze­ n ia i ra ty fik o w an e um ow y m iędzynarodow e. O głosze­ nie tych a k tó w w D zienniku U sta w je s t w aru n k iem uzy sk ania przez n ie m ocy obow iązującej, czyli w ejścia w życie. C en traln y m organem p u b lik acy jn y m je s t też M o n itor P olski; m inistrow ie, o rgany c e n tra ln e i w o je­ w ódzkie ra d y narodow e w y d ają dzienniki urzędow e. 7. U staw a je st uch w alan a przez S ejm w szczegól­ n ym try b ie, k tó ry o k reślam y m ianem try b u u sta w o ­ daw czego. Różni się on od try b u uch w alan ia w szystkich irm ych aktów norm aty w n y ch . T ry b ustaw odaw czy sk ła­ d a sdę z n astęp u jący c h etapów : in ic ja ty w a ustaw odaw ­ cza (w niesienie do S ejm u p ro je k tu u sta w y ; S ejm m a obow iązek p ro je k t ro zp atrzy ć; in ic ja ty w a ustaw odaw cza p rzy słu g u je R ządow i, R adzie P ań stw a , kom isjom sejm o­ w ym i gru p ie 15 posłów ); dalsze eta p y to rozpatrzenie i u chw alenie ustaw y przez Sejm (p ro je k t je st ogólnie d y sk u to w an y n a p le n a rn y m posiedzeniu S ejm u, k ie ro ­ w any do jed n ej z k o m isji sejm ow ych celem szczegóło­ wego opracow ania, ponow nie dysku to w an y w raz z p rzedstaw ionym i przez kom isję p opraw kam i n a po­ siedzeniu plen arn y m i uchw alany); podpisanie ustaw y przez Przew odniczącego i S e k re ta rz a R ady P ań stw a oraz ogłoszenie ustaw y w D zienniku U staw .

8. Je d n y m ze źródeł p ra w a s ą um ow y m ięd zy n aro ­ dow e. W yw ołują o ne zobow iązania państw a, zarów no w sferze m iędzypaństw ow ej, ja k wew nąfcrzkrajow ej (np. ob y w atele u zyskują now e u p raw n ie n ia w zakresie w y­ jazdów za granicę). U m ow y zaw ierane są przez głowę p ań stw a (w P R L R a d a P ań stw a ) lu b rząd. P e w n a k a ­ teg o ria najw ażniejszych um ów w ym aga d la sw ej w aż­ ności jeszcze dodatkow ego elem en tu — ra ty fik a c ji. R a­ ty fik a c ja je st to potw ierdzenie w oli w ykonyw ania um o­ w y m iędzynarodow ej przez org an rep rez en tu jący p a ń ­ stw o — p a rla m e n t lub głow ę p ań stw a (w P R L przez R ad ę P aństw a). D okonanie ra ty fik a c ji um ow y m iędzy­ naro dow ej je st niezbędnym w a ru n k ie m w ejścia je j w życie. R aty fik o w an a um ow a je s t publik o w an a w D zienniku U staw . 9. U staw a, d ek re t, rozporządzenie — to o k reśle n ia ty p ó w a k tó w norm aty w n y ch , z k tó ry c h k ażdy c h a ra k te ­ ry zu je się określonym i stały m i cecham i. K odeks — to ty tu ł a k tu norm atyw nego, k tó ry całościow o obejm u je pew ną gałąź p ra w a (kodeks k a rn y , kodeks cyw ilny, k o ­ d ek s pracy), albo pew ien zespół n orm dotyczących o k re ­ ślonej dziedziny (kodeks postęp o w an ia a d m in istra ­ cyjnego). A k ty n o rm aty w n e m ogą m ieć rów nież in ­ ne ty tu ły , n a przy k ład „praw o” (praw o o ustaro-ju sądów pow szechnych), „ord y n acja” (o rd y n a cja w yborcza). T y­ tu ł „kodeks” m oże przy słu g iw ać w ięc zarów no u s ta ­ w ie, ja k dekretow i, o k reśla on bow iem treść a k tu , a nie jego ty p . T oteż n a p rzy k ła d p ełn e określen ie k o d ek su k a rn e g o to : u sta w a z 19 IV 1969 r . kodeks k a rn y . 10. P odstaw ow ym źródłem p ra w a w P R L są a k ty n o rm aty w n e u stan aw ian e przez upow ażnione do tego o rg any państw ow e. Je s t to ta k zw ane p raw o stanow io­ ne (praw o pisane). O bok system u norm p raw a sta n o ­ w ionego istn ieją je d n a k ta k ie norm y, k tó re pow stały n ie w drodze u stan o w ien ia przez państw o, lecz w d ro ­ dze zw yczaju. P e w n a re g u ła postępow ania w ykształ­ cona zostaje w drodze p ra k ty k i i stopniow o dzięki nie­ p rze rw an e m u je j stosow aniu przez długie la ta n ab iera c h a ra k te ru ta k trw ałego, że o rgany pań stw o w e zaczy­ n a ją uznaw ać obow iązek je j stosow ania. R eguła ta, choć nie zapisana w żadnym akcie norm atyw n y m , zy skuje ochronę ze stro n y p ań stw a poprzez m ożliw ość zastosow ania p rzym usu d la je j w ykonyw ania. S taje się w te n sposób p raw em . W P R L praw o zw yczajow e istn ieje w w ąskim zakresie, w w ielu je d n a k k ra ja c h odgryw a ogrom ną rolę.

4.

SEJM

1. M arszałek S en ior to je d e n z n a jsta rsz y c h w ie­ kiem posłów, pow ołany przez R a d ę P a ń stw a do p rze­ w odniczenia n a pierw szym posiedzeniu S ejm u po w y ­ borach, kiedy n ie zostały jeszcze w yb ran e p rzez Sejm jego stałe kierow nicze organy. M arszałek S enior p rze­ prow adza ślubow anie poselskie (odczytuje ro tę ślubo­ w ania, a następnie kolejno w yw ołani posłow ie ośw iad­ czają: „ślubuję”) o raz w y b ó r M arszałka S ejm u i n a ty m kończy się jego fu n k cja . M arszałek S ejm u to w y b ran y przez S ejm poseł, zadaniem którego je s t k ie­ ro w anie o bradam i S ejm u (udziela posłom głosu w dys­ k u sji, czuw a n ad p orządkiem i przebiegiem d ysku sji, p o d d aje uchw ały pod głosow anie). M arszałek S ejm u je s t zarazem przew odniczącym P rezy d iu m S ejm u i K o nw entu Seniorów . 2. P re zy d iu m S ejm u w y b iera n e je s t n a pierw szym p osiedzeniu S ejm u po w y b o rach ; sk ła d a się z M arszał­ k a i trzech w icem arszałków . P rezy d iu m S ejm u s p ra ­ w u je ogólne k ierow nictw o to k u p rac sejm ow ych, po­ przez czuw anie nad term inow ością tych p rac , koord y ­ n ac ję działalności w ew nętrznych organów S ejm u , z a ­ bezpieczanie spokoju i p o rząd k u n a te re n ie S ejm u. P rezy d iu m re p re z e n tu je S ejm w obec innych organ ó w p aństw ow ych i zagranicznych parlam en tó w . K onw en t S en io rów to doradczy, polityczny org an P rezy d iu m S e j­ m u, n a forum którego uzgadniane są stanow iska k lu ­ bów i kół poselskich we w szystkich sp raw ac h pod d a­ nych pod o b rady S ejm u. W skład K on w en tu w chodzi M arszałek i w icem arszałkow ie S ejm u oraz przew od­ niczący klubów poselskich i in n i dokooptow ani przez K o n w en t posłow ie (w p ra k ty c e p rzed staw iciele kół poselskich). 3. K om isja sejm ow a (sta ła lu b nadzw yczajna, tj. pow ołana d la załatw ienia określonej spraw y) to po­ m ocniczy o rg an S ejm u w y k o n u jący fu n k c je opiniodaw ­ cze (przede w szystkim opiniow anie p ro jek tó w u staw i p roponow anie S ejm ow i w niesienia do nich popraw ek) i k o n tro ln e (sam odzielne b ad a n ie p ra c y organów p a ń ­ stw ow ych i form ułow anie w niosków pod ich adresem ). S ą 22 kom isje stałe; do najw ażniejszych należą: K om i­ sja P ra c U staw odaw czych, K o m isja P la n u G ospod ar­ czego, B u d żetu i F in an só w i K om isja M andatow o-R eg u lam inow a. W ojew ódzki zespół poselski je s t n ato m ia st

org anizacją w szystkich posłów w y b ra n y ch n a te re n ie jednego w ojew ództw a, a jego głów nym zadaniem je s t zap ew nienie w ięzi posłów z w yborcam i. 4 . K lu b poselski je st po lity czn ą o rg an izacją p o ­ słów należących do te j sam ej p a rtii politycznej (w S ej­ m ie istn ieją w ięc 3 klu b y : P olsk iej Z jednoczonej P a r ­ tii R obotniczej [PZPR], Zjednoczonego S tro n n ictw a L udow ego [ZSL] i S tro n n ic tw a D em okratycznego [SD]). N a posiedzeniach k lu b ó w posłow ie o m aw iają spraw y, k tó re m a ją b yć ro zp a try w a n e przez S ejm i u zgadniają stanow isko, ja k ie będą zajm ow ać w d e­ bacie p le n arn ej i głosow aniu. S tanow isko to je s t w ią­ żące d la posłów — członków k lu b u . N atom iast k o ła poselskie o rganizują posłów b ez p arty jn y ch , należących do u g rupow ań katolickich (np. k oła posłów „P ax ”, „Z n ak”). P ozostali posłow ie b ez p arty jn i zorganizow ani są w kole posłów b ez p arty jn y c h przy k lu b ie P Z PR .

5. S ek reta rz S ejm u to w y b ran y przez S ejm poseł (Sejm w y b iera 10 sekretarzy), którego zadaniem je st pom oc M arszałkow i w prow adzeniu ob rad S ejm u. S e­ k re ta rz e pro w ad zą listę m ów ców i protokoły posiedzeń S ejm u , dok o n u ją obliczeń w yników głosow ania i p eł­ n ią in n e czynności zlecone przez M arszałka. W p rak ty c e n a te stan o w isk a pow oływ ani są n ajm łodsi posłow ie. K an c ela ria S ejm u to zorganizow any zespół urzędniczy (w je j skład n ie w chodzą posłowie) zapew niający te c h ­ niczną i o rg anizacyjną obsługę p rac sejm ow ych; podlega o n a P rezy d iu m S ejm u. 6. S ejm o b rad u je n a sesjach. S esja obejm u je ok res trw a ją c y od chw ili p o djęcia przez R adę P ań stw a u ch w ały o zw ołaniu sesji S ejm u aż do p o djęcia przez sam S e jm uchw ały o zam knięciu sesji. W czasie trw a ­ n ia sesji m ogą odbyw ać się posiedzenia S ejm u, to zn a­ czy p le n a rn e zeb ran ia w szystkich posłów, n a któ ry ch u ch w a lan e są u sta w y , pow oływ ane naczelne organy p ań stw o w e itp. P osiedzenia od b y w ają się w te rm in ac h u stalonych przez S ejm lu b P re zy d iu m S ejm u. R ad a P a ń stw a m a obow iązek zw ołać w ciągu ro k u d w ie sesje zw yczajne: w iosenną — do 1 IV i je sie n n ą — do 31 X , oraz — z w łasn ej in ic ja ty w y lu b n a żądanie 1/3 ogólnej liczby posłów — zw ołuje sesję nadzw yczaj­ ną. 7. P ro je k t ustaw y , k tó ry został przedłożony S ej­ m ow i, k iero w an y je s t przez P rezy d iu m S ejm u do ogól­ nego p rze d y sk u to w an ia n a posiedzeniu S ejm u (pierw ­

sze czytanie). P o u za sa d n ien iu p ro je k tu p rzez w niosko­ daw cę i debacie n a d n ajw a żn iejsz y m i założeniam i p ro je k tu , S ejm p o d ejm u je u ch w a łę o skierow an iu p ro je k tu do odpow iedniej kom isji. Po zakończeniu przez k o m isję p rac n ad p ro jek tem ustaw y, sp raw o zd an ie ko­ m isji oraz proponow ane przez n ią p o p raw k i do p ro ­ je k tu s ta ją się przedm iotem d eb a ty n a k o lejn y m po­ siedzeniu S ejm u (drugie czytanie). P o debacie S ejm u ch w a la ustaw ę. O czyw iście nazw a „czytanie” m a czy­ sto tra d y c y jn y c h a ra k te r — p ro je k tu u sta w y n ik t n ie o d czy tuje n a posiedzeniu; posłow ie o trzy m u ją w y d ru ­ k o w any p ro je k t p rze d dniem posiedzenia S ejm u. 8. D ezy d erat to u ch w a ła kom isji sejm ow ej skie­ ro w a n a do R ady P a ń stw a , P rezesa N IK , R ządu, p o ­ szczególnych m in istró w lu b P ro k u ra to ra G eneralnego, z a w ierając a sugestie co do podjęcia przez te organy określonych działań. D ez y d erat nie m usi być w yko­ n an y , a le a d re sa t m a obow iązek w te rm in ie m iesiąca od chw ili o trzy m an ia d ez y d eratu udzielić odpow iedzi, w k tó re j p rze d staw ia albo sposób realizacji dezy d era­ tu alb o pow ody jego n iew ykonania. K om isja m oże też u ch w alić p ro je k t rezolucji (może ona b yć ad reso w an a do ty ch sam ych organów co dezyderat). R ezolucja je st u ch w a lan a przez S ejm i zaw iera w ytyczne, k tó re m u­ szą być w ykonane przez ad re sata . 9. In te rp e la c je i z a p y ta n ia to środki sp raw o w an ia poselskiej k o n tro li n ad działalnością organów p a ń ­ stw ow ych (w P R L posłow ie m ogą k iero w ać je pod ad re sem P rezesa i członków R ady M inistrów oraz P ro ­ k u r a to ra G eneralnego). In terp elo w a n y org an m a obo­ w iązek udzielen ia odpow iedzi w ciągu 7 dni. In te rp e ­ la c je zgłaszane są w sp ra w a c h o b ard z iej zasadniczym c h a ra k te rz e i n ad odpow iedziam i n a nie S ejm może p rzep row adzić debatę. Z ap y tan ia poseł sk ła d a w s p ra ­ w ach m niej złożonych, przede w szystkim gdy chodzi m u o uzysk an ie in fo rm ac ji o fak tach . O dpow iedź na za p y tan ie udzielana je s t n a posiedzeniu S ejm u, a le nde p rzep ro w ad za się n a d n ią debaty. 10. S ą to p rzy w ile je posła g w aran tu jąc e m u bez­ pieczne w ykonyw anie obow iązków . Im m u n ite t posel­ sk i oznacza zakaz pro w ad zen ia przeciw ko posłow i po­ stę p o w an ia karnego. N ietykalność poselska to zakaz are szto w a n ia posła lu b pozbaw ienia go w olności w in ­ ny sposób. G dyby je d n a k poseł dopuścił się p rz e stę p ­ stw a S ejm m oże (ale nie m usi) w iększością 2/3 głosów p rzy obecności co n a jm n ie j połow y ogólnej liczby po­

słów w yrazić zgodą n a w szczęcie p ostępow ania k a r ­ nego lu b aresztow anie posła (uchylanie im m u n ite tu lu b nietykalności). W okresie, gdy S ejm nie obrad u je, zgoda ta k a m oże zostać ud zielo n a przez R a d ę P a ń stw a .

5 . RADY NARODOW E

Ł D o celów a d m in istra c ji te ry to riu m P R L zostało podzielone n a n a stę p u ją c e jed n o stk i terenow e: 17 w o­ je w ó d z tw i 5 m iast w ydzielonych z w ojew ództw (W ar­ szaw a, K raków , Łódź, P oznań, W rocław ). W ojew ództw a z kolei są podzielone n a po w iaty i m ia sta stanow iące p o w iaty m iejskie. 8 m ia st — w szystkie w yłączone z w o­ jew ództw oraz K atow ice, G d a ń sk i Szczecin zostały podzielone n a dzielnice. Z kolei n a te re n ie pow iatów w y stę p u ją m ia sta nie stanow iące pow iatów oraz gm iny. 2. U staw a o k reśla ra d y n arodow e ja k o o rg an y w ła ­ dzy pań stw o w ej oraz podstaw ow e o rgany sam orząd u społecznego lu d u pracu jąceg o m ia st i wsi. R a d y n a ­ rodow e d ziałają w e w szystkich je d n o stk a ch p o d ziału ad m inistracyjnego. S ą o rg an a m i w y b ieran y m i przez lu ­ dność n a cz te ro le tn ią kadencję. W sk ła d ra d n aro d o ­ w ych w chodzi zw ykle kilkudziesięciu rad n y c h , p rzy czym w ielkość ra d y uzależniona je s t od je j sto p n ia. N ajm niejsze są ra d y gm inne, najw iększe zaś ra d y szczebla w ojew ódzkiego, w k tó ry ch liczba rad n y c h m o­ że p rzek raczać sto. R ady o b ra d u ją n a sesjach zw oły­ w an y ch co najm n iej cztery razy do roku. Są to ta k zw ane sesje zw yczajne. W ra z ie potrzeby zw oływ ane są rów nież sesje nadzw yczajne. O prócz działalności n a sesjach, ra d y w yko nują sw oje zad an ia przy pom ocy p rez y d iu m i kom isji ra d y o raz poprzez działalność ra d ­ nych w terenie. 3. R a d n y obow iązany je s t do uczestniczenia w se­ sja ch ra d y i w p rac ach kom isji, do k tó rej został pow o­ ła n y oraz w ykonyw ania innych obow iązków nałożonych n a niego przez ra d ę narodow ą. M a on rów nież obow ią­ zek u trzy m y w a n ia stałej w ięzi z w yborcam i, d b an ia 0 n ajlep sze zaspokojenie ich p o trzeb gospodarczych, społecznych i k u ltu ra ln y c h . P rz y jm u je on w nioski 1 u w ag i k ry ty cz n e obyw ateli i p rze d k ład a je odpo­

w ied n im organom państw ow ym . Może rów nież zw racać się z w nioskam i o rozp atrzen ie sp ra w w ynikający ch w to k u jego działalności ja k o radnego, do ra d y n a ro ­ d o w ej oraz in n y ch organów państw ow ych, k ierow nik ó w p rzed sięb io rstw , in sty tu c ji, o rg anizacji spółdzielczych i społecznych. R adnem u należy udzielić odpow iedzi n a w n io se k n a jd a le j w ciągu 30 dni. P o n ad to m oże sk ła ­ d ać in te rp e la c je do terenow ego o rg an u ad m in istra cji p ań stw o w ej (w ojew ody, naczelnika, prezydenta). O d­ pow iedź n a in te rp e la c ję w in n a być udzielona w te rm i­ n ie 30 dni. W celu zabezpieczenia praw idłow ej p racy p rzepisy p rzy z n ają ra d n e m u szereg u p raw n ie ń szcze­ gólnych, np. za k ład p ra c y za tru d n ia ją c y rad n e g o n ie m oże m u w ypow iedzieć sto su n k u p rac y bez uzy sk an ia n a to zgody prezydium r a d y narodow ej. P o n ad to p r a ­ codaw ca obow iązany je st zw olnić rad n eg o w celu w y ­ k o n y w an ia zadań, z ty m że za czas zw olnienia o trzy ­ m u je on z zak ład u p rac y w ynagrodzenie. R ad n y m p rzy ­ słu g u ją rów nież diety i zw ro t kosztów podróży, a tak że in n e u p raw n ie n ia, np. b ez p łatn e przejazd y śro d k am i m iejsk ieg o tra n sp o rtu publicznego. 4. W ram a ch refo rm y r a d narodow ych pow ołano n o w e o rgany a d m in istra c ji państw ow ej. S ą nim i: w o­ je w o d a w w ojew ództw ie, p rez y d en t m ia sta w m ieście liczącym pow yżej 100 tys. m ieszkańców , naczelnik m ia ­ s ta w pozostałych m iastach , naczelnik pow iatu, naczel­ n ik dzielnicy i naczelnik gm iny. O rgany te p rzejęły w iększość fu n k cji daw nego prezydium ra d y narodow ej, są obecnie jednocześnie te ren o w y m i o rganam i adm ini­ s tr a c ji państw ow ej i w y konaw czo-zarządzającym i orga­ n am i odpow iednich r a d narodow ych. W ojew oda i p r e ­ z y d e n t m ia sta w yłączonego z w ojew ództw a są ponad to p rzed staw icielam i R ządu. Do obow iązków w ojew ody, n aczeln ik a, p rez y d en ta należy m .in. zapew nienie w y ­ k o n an ia u ch w a ł ra d narodow ych, sk ład an ie rad zie s p ra ­ w o zd ań itd . O prócz tego p rzepisy przy zn ają im bard zo szero kie kom petencje, k tó re w ykonują oni sam odziel­ n ie. W ojew odę, p rez y d en ta i naczelników szczebla po­ w iatow ego pow ołuje P rezes R ady M inistrów , pozosta­ ły c h zaś naczelników — w ojew oda, po w y d an iu k a n ­ d y d ato m o pinii przez w łaściw ą ra d ę narodow ą. 5. R a d a narodow a n ie m a p ra w a zm ienić bądź u ch w alić decyzji terenow ego o rganu ad m in istra cji, to je s t naczelnika, w ojew ody czy p re z y d e n ta m iasta. Z a­ rzą d zen ia terenow ego o rganu ad m in istra cji m ogą być ty lk o zm ienione bądź uchylone przez org an ad m in istra ­ cji w yższego sto p n ia w p rzy p a d k u sprzeczności z p r a ­

w em lu b zasadniczą lin ią p o lity k i P ań stw a. D ecyzje ty ch organów podjęte w sp raw ach in dyw idualnych m o­ g ą być zm ienione rów nież przez organy ad m in istra cji w yższego stopnia i przez odpow iednich m inistró w w p rzy p ad k ach określonych odrębnym i przep isam i — p rzed e w szystkim kodeksem p ostępow ania ad m in istra ­ cyjnego. 6. P rezydium ra d y narodow ej je s t obecnie w zasa­ dzie organem w ew n ętrzn y m rad y . P rezydium r a d y n a ­ rodow ej tw orzą: przew odniczący ra d y narodow ej, jego zastępcy oraz pi^ew odniczący stałych k o m isji rad y . Z a­ d an iem tego o rganu je s t rep rezen to w an ie ra d y n a ze­ w n ą trz oraz organizacja je j pracy. W zw iązku z ty m p rezydium u sta la p ro je k t rocznego p la n u p racy rad y , przy gotow uje i zw ołuje sesje ra d y , o rganizuje działal­ ność k o m isji o raz k o o rd y n u je ich prace, czuw a n ad zabezpieczeniem p ra w ra d n y c h o raz udziela im pom ocy w w y konyw aniu m a n d a tu . P rezydium m a rów n ież p ew n e szczególne k o m petencje, np. prezydium gm innej ra d y narodow ej z a tw ie rd z a w ybór so łty sa nie b ęd ą­ cego rad n y m . 7. U rząd w ojew ódzki, m iejski, pow iatow y, dzielni­ cow y są in sty tu cjam i, p rzy pom ocy k tó ry ch tereno w e o rg an y a d m in istra c ji w y k o n u ją sw oje zadania. W zw iąz­ k u z ty m u rzęd y p o d leg ają całkow icie terenow ym o rga­ n om ad m in istra cji. W skład urzędów w chodzą w ydziały, n a czele k tó ry ch sto ją k ierow nicy, a w urzędach szcze­ b la w ojew ódzkiego — dy rek to rzy . Z a ła tw ia ją oni sp ra ­ w y w im ieniu terenow ego o rg an u ad m in istra c ji — p o ­ dobnie ja k m ogą to czynić in n i pracow nicy w ydziałów . P o d staw ą ich działan ia je s t upow ażnienie terenow ego o rg an u ad m in istracji. P odobną ro lę pełn i u rz ą d gm iny, z ty m że w sk ła d u rzęd u gm iny w chodzą biuro u rzę d u gm iny, g m in n a słu żb a ro ln a i u rzą d sta n u cyw ilnego. 8. Z reg u ły w ydziały w chodzące w skład urzędów m a ją w sw ojej nazw ie słow o w ydział, np. w ydział sp raw w ew nętrznych. N iektóre je d n a k noszą nazw y odm ienne, b ędące zw y k le n azw am i o p arty m i n a tra d y c ji. T ak im w łaśn ie w ydziałem je st k u ra to riu m okręgu szkolnego, b ędące fak ty czn ie w ydziałem zajm ującym się sp raw a­ m i o św iaty n a szczeblu w ojew ództw a. K u ra to riu m w chodzi w sk ła d u rzę d u w ojew ódzkiego (urzędu m ia sta w yłączonego z w ojew ództw a). 9. Je d n y m z celów dokonanej refo rm y ra d n aro d o ­ w ych było rozszerzenie m ożliw ości oddziaływ ania r a d i teren o w y ch organów ad m in istra cji na przedsięb io r­

stw a i in sty tu c je im bezpośrednio n ie podporządko w a­ ne. T erenow ym organom a d m in istra c ji przyznano po­ w ażne u p ra w n ie n ia do k o o rd y n ac ji działalności je d n o ­ stek im nie podporządkow anych, a działających n a te ­ ren ie danego o rganu ad m in istra cji. N ajobszerniejsze u p ra w n ie n ia w ty m zakresie p rzy słu g u ją w ojew odom i p rezy d en to m m ia st w yłączonych z w ojew ództw . P rz y ­ kład ow o m ożna w skazać, iż u tw orzenie n a obszarze w o jew ództw a je d n o stk i zarządzanej c e n tra ln ie bądź jej lik w id acja w ym aga uzgodnienia z w ojew odą. U zgodnie­ n ia w ym ag ają rów nież zm iany w p ro d u k cji przed się­ b io rstw zarządzanych ce n traln ie, jeżeli zm iany te m a ją w p ły w n a m iejscow e w aru n k i. W ojew odow ie i p re z y ­ d enci m iast w yłączonych z w ojew ództw m ogą zaw ieszać w czynnościach d y rek to ró w je d n o ste k organizacyjnych nie podporządkow anych rad z ie narodow ej w p rzy p ad k u stw ierd zen ia szczególnie rażącego naru szen ia obow iąz­ k ó w służbow ych, pow odującego pow ażne szkody spo­ łeczne i gospodarcze. Jednocześnie w ojew oda lu b p r e ­ zy d e n t w yznacza osobę do tym czasow ego p ełn ien ia obow iązków d y rek to ra. P rzytoczyliśm y tu ta j ty lk o dw a przy padki, je d n a k u sta w a o rad a ch narodow ych, a ta k ­ że a k ty w ykonaw cze do n iej za w ierają ich znacznie w ięcej. 10 . O rg an y M ilicji O byw atelskiej (MO) stan o w ią o d ręb n y pion organów p aństw ow ych w P R L i n ie są podp orządkow ane rad o m narodow ym . Je d n a k obow ią­ z u jąc e przepisy p ra w n e p rz y z n a ją rad o m narodow ym p raw o do sp raw ow ania n a d z o ru i k o n tro li MO poprzez w y d aw an ie w iążących u ch w a ł i zarządzeń w granicach p rzew idzianych p raw em (dotyczących ochrony ład u i p o rzą d k u publicznego}, ro z p a try w a n ie s k a rg obyw ateli n a działalność fu n k cjo n ariu szy MO, żąd an ie spraw ozdań od kom endantów MO, opiniow anie p ra c y kom endan tó w i p raw o żą d an ia ich odw ołania.

0 POW SZECHNE, RÓWNE, O . BEZPO ŚRED N IE I TA JN E

1. K o n sty tu c ja P R L z a w ie ra tylko n ajb ard zie j pod­ staw ow e zasady p ra w a w yborczego. O kreślenie szcze­ gółowego try b u p rzeprow adzenia w yborów oraz ich o rg anizacji K o n sty tu c ja pow ierza S ejm ow i. U chw alo­

n e p rzez S ejm ustaw y reg u lu jące cało k ształt zagadnień zw iązanych z w yboram i noszą w P R L trad y c y jn ą n a ­ zw ę o rd y n acji w yborczych. W p ra k ty c e przepisy praw n e d otyczące w yborów zaw ieran e są w dw óch oddzielnych u staw ach : ord y n acji w yborczej do S ejm u i o rdyn acji w yborczej do ra d narodow ych. 2. K ad e n cja S ejm u w ynosi 4 la ta. W ybory m uszą Więc odbyć się w ta k im term in ie, by ciągłość p racy p arla m en tu nie uległa p rze rw an iu . W ybory zarządza R a d a P ań stw a n a dzień u staw ow o w olny od pracy, p rzy p ad ający w ciągu 2 m iesięcy od chw ili zakończe­ n ia k ad e n cji S ejm u. R ada P a ń stw a u sta la jednocześnie tew . k ale n d a rz w yborczy, czyli o k reśla term in y , w ja ­ kich m uszą być dokonane poszczególne czynności w y ­ borcze (podział te ry to riu m P a ń stw a n a okręgi w ybor­ cze, pow ołanie kom isji w yborczych, zgłoszenie k an d y ­ d atów itp.). Sejm , jako najw yższy organ w ładzy p ań ­ stw ow ej, m a je d n ak p raw o (poprzez ustaw ę k o n sty tu ­ cyjną) skrócić lu b przedłużyć sw ą k adencję. W tak im w y p adku te rm in w yborów ulega zm ianie. 3. Z asad a pow szechności p ra w a w yborczego w y m a­ ga, b y w w yborach b ra li u d ział w szyscy obyw atele. Od te j zasady m uszą je d n a k istnieć pew ne w y jątk i. O w y­ łączeniu od udziału w w y borach decyduje przede w szy­ stk im w iek — w ybierać posłów do S ejm u i rad n y ch do ra d narodow ych m ogą tylko osoby, k tó re w d niu w yborów m a ją ukończone 18 la t. K andydow ać do S e j­ m u m ożna n ato m ia st dop iero po ukończeniu 21 lat. N ie p o siadają rów nież p raw w yborczych osoby ubezw łas­ now olnione przez sąd oraz osoby skazane w yrokiem sąd u n a k a rę pozbaw ienia p ra w publicznych. N ie biorą ud ziału w głosow aniu osoby odbyw ające k arę pozba­ w ienia wolności, tym czasow o aresztow ane i przeb y w a­ jące w zam kniętych zakładach dla um ysłow o chorych. 4. D la przeprow adzenia w yborów te ry to riu m P a ń ­ stw a podzielone zostaje n a okręgi w yborcze, a każdy o kręg w yborczy n a obw ody głosow ania. O kręg w ybor­ czy to je d n o stk a te ry to ria ln a , w ram a ch k tó rej zgłasza­ n a je s t lista k an d y d ató w i ustalan y w ynik w yborów . W P R L okręgi są w ielom andatow e, czyli w jedn y m o kręgu w yb ieran y ch je st k ilk u (przeciętnie 6) posłów. O kręgi w yborcze o b ejm u ją po około 400 tys. w yborców . O bw ód głosow ania to je d n o stk a te ry to ria ln a służąca do technicznej o rg anizacji głosow ania. W każdym obw o­ dzie z n a jd u je się lok al w yborczy, w k tó ry m w yborcy (około 3000) oddają głosy. S u m a głosów o trzym an y ch

5. W ybory o rg an izu ją i k ie ru ją ich p rzebieg iem o rg any społeczne nazyw ane kom isjam i w yborczym i. W w y borach do S ejm u pow oływ ane są obw odow e ko­ m isje w yborcze (w obw odach głosow ania — ich zad a­ n iem je s t w yłożenie d o publicznego w g ląd u spisów w yborców oraz przep ro w ad zen ie głosow ania), o kręg o ­ w e (w o k ręg ach w yborczych r e je s tr u ją k an d y d a tó w na posłów , cz u w ają n ad p raw idłow ością pracy k o m isji obw odow ych i u s ta la ją w y n ik i w yborów w okręg u ) oraz P ań stw o w a K o m isja W yborcza, k tó ra n ad z o ru je działalność k o m isji obw odow ych i okręgow ych, u sta la ostateczne w y n ik i w yborów oraz p rzed staw ia now o w y b ra n em u S ejm ow i w niosek w sp raw ie stw ierd zen ia w ażności w yborów . 6. Spis w yborców je s t to w ykaz w szystkich osób m ających p ra w o w zięcia udziału w głosow aniu w dan y m obw odzie głosow ania. Spisy w yborców sporządzane są przez teren o w e o rgany ad m in istra c ji najniższego sto p ­ n ia, oddzielnie d la każdego obw odu głosow ania. M uszą być one w yłożone do publicznego w glądu, ta k aby w y ­ b orcy m ieli m ożliw ość sp raw d zen ia ich praw idłow ości (w szczególności czy nazw isk a zostały w spisie p ra w id ­ łow o zam ieszczone). K ażd a osoba, k tó ra w y k ry je ja k ą ­ ko lw iek niepraw idłow ość spisu, m a p raw o złożyć re k la ­ m a cję do n aczelnika gm iny (m iasta, dzielnicy), gdzie zo stał sporządzony spis w yborców . N aczelnik obow ią­ zany je st w ciągu 3 d n i do ro z p a trz e n ia re k la m a c ji i d o konania niezbędnych p o p raw ek i uzupełnień. De­ cyzje m ogą być z ko lei zaskarżone do sądu pow ia­ tow ego, k tó ry w ciągu 3 dni w y d a je ostatecznie orze­ czenie. 7. P ra w o zgłaszania k an d y d a tó w n a posłów p rz y ­ słu g uje organizacjom politycznym , zaw odow ym i spół­ dzielczym , ja k rów nież in n y m m asow ym organizacjom politycznym lu d u pracującego. W P R L k an d y d aci na posłów i rad n y c h zgłaszani są z in sp ira cji P olsk iej Zjednoczonej P a rtii R obotniczej, Zjednoczonego S tro n ­ n ictw a L udow ego i S tro n n ictw a D em okratycznego w im ieniu w szystkich u p raw n io n y ch org an izacji przez F ro n t Je d n o ści N aro d u (FJN ) ja k o re p re z e n ta c ję w szy­ stk ich sił zaangażow anych w budow nictw ie socjalizm u. K o m itety F JN zgłaszają listy k an d y d a tó w do okręgo­ w ych k o m isji w yborczych, k tó re dokonują ich fo rm a l­ nego zarejestro w an ia. Jednocześnie F JN opracow uje p ro g ra m w yborczy, stanow iący p o d staw ę k am p an ii w y ­ borczej i w ytyczną działania d la w y b ra n y ch posłów.

8. Z asa d a tajności głosow ania m a zapew nić w y ­ b o rcy sw obodę głosow ania. N ie m ożna ustalić, w ja k i sposób w yborca głosow ał, je s t o n całkow icie zabezpie­ czony p rze d u jem n y m i k onsekw encjam i treści swego głosu. D la zabezpieczenia ta jn o śc i głosow ania w szy­ stk ie k a rty do głosow ania są jed n ak o w e — n ie noszą żad n y ch num erów , an i zn ak ó w rozpoznaw czych. W k aż­ d ym lokalu w yborczym m u szą znajdow ać się osło n ięte pom ieszczenia, w k tó ry ch w y borca m oże pod jąć decyzję w yborczą. K a rty do głosow ania w rzucane są do u rn y w k o pertach. N aruszenie pow yższych zasad byłoby pod­ sta w ą do u n iew ażnienia w yborów w danym obw odzie lu b o k ręgu i stanow iłoby przestępstw o. 9. W ybory zostają uniew ażnione, jeżeli dopuszczo­ no się podczas ich przep ro w ad zan ia ta k ich p rze stęp stw p rzeciw głosow aniu lu b n aru sz eń przepisów o rd y n acji w yborczych, k tó re m ogły w yw rzeć isto tn y w pływ n a w y n ik w yborów . U n iew ażnienia w yborów do S ejm u m oże d okonać ty lk o S ejm . W ta k im w y p ad k u p rze p ro ­ w adzone zo stają w y b o ry ponow ne. W w y b o rach d o S e jm u w ażność w yb o ru k a n d y d a ta zależy też od dw óch d o d atkow ych czynników — m u si on uzyskać w ięcej n iż w ażnie oddanych w o k ręg u głosów (bezw zględna w iększość), a w głosow aniu m usi w ziąć u d ział co n a j1

m n iej upraw n io n y ch do głosow ania w okręgu (frek ­ w encja). P ierw szy z ty c h dodatkow ych w ym ogów nie m a zastosow ania p rzy w y borach do ra d narodow ych. 10 . Pow szechność, rów ność, bezpośredniość i ta j­ ność tw orzą ta k zw ane czteroprzym iotnikow e p ra w o w yborcze. W n ie k tó ry ch p ań stw ach dodaw any je s t je ­ szcze pćąty p rzy m io tn ik — w ybory są proporcjonalne. S ystem proporcjo n aln y w y stęp u je w w y p ad k u istn ie­ n ia legalnej Opozycji politycznej i działan ia dużej licz­ by p a rtii. O kręgi w yborcze są zawsze w ielom andatow e. L ista k an d y d a tó w każdej p a rtii oznaczona je st n u m e­ rem , w y borca odd aje głos poprzez w rzucenie jedn eg o z n u m e ró w do u rn y . P o d ział m a n d ató w w okręgu n a ­ stę p u je p ro p o rc jo n aln ie do ilości głosów u zyskan y ch przez poszczególne p a rtie . S ystem p ro p o rcjo n aln y obo­ w iązyw ał w Polsce m iędzyw ojennej (do 1935 r.), sto ­ sow ano go też w w y borach 1947 r. O bow iązujące obec­ n ie w P R L p rzepisy u s ta la ją , że w y b ra n y zostaje k a n ­ d y d at, k tó ry uzy sk ał n ajw ięcej głosów, a w ięc p rz y j­ m u ją system w iększościow y.

_

7.

P A R T IE PO LITY C ZN E, STO W ARZYSZENIA I INN E O R G A N IZA C JE

1. O rganizacją społeczną n azyw am y zrzeszenie, do k tórego przynależność je st dobrow olna {.nikogo nie m ożna zm usić do w stąp ien ia an i zakazać w ystąpienia z o rg anizacji), posiad ające określony cel i p ew n ą sta łą s tru k tu rę w ew n ętrzn ą, czyli w łasn e organy. O rg an i­ za cja społeczna je st p ow oływ ana przez obyw ateli lu b ró żn e in sty tu cje i n ie sta n o w i części a p a ra tu P ań stw a. J a k o p rzy k ła d y o rg anizacji społecznych m ożna podać p a rtie polityczne, zw iązki zaw odow e, spółdzielnie, k ó ł­ k a rolnicze, Z w iązek M łodzieży S ocjalistycznej (ZMS),. Z w iązek H arce rstw a P olskiego (ZHP), P olskie T ow a­ rzy stw o T urystyczn o -K rajo zn aw cze (PTTK), O chotni­ czą R ezerw ę M ilicji O byw atelskiej (ORMO), T ow a­ rzy stw o K rzew ienia K u ltu ry F izycznej (TK K F) itp . Ł ącznie w naszym k r a ju istn ieje k ilk a d ziesią t tysięcy różnego ro d za ju o rg an izacji społecznych. W te j liczbie zdecydow aną w iększość stan o w ią spółdzielnie, kółka rolnicze i ochotnicze stra ż e pożarne. 2. W P R L obow iązuje za sa d a w olności zrzeszenia się o byw ateli — to znaczy w olności za k ła d an ia o rg a ­ n izacji społecznych i udziału w nich. Z akazane je st jednaik tw orzenie zrzeszeń i udział w zrzeszeniach, k tó­ ry ch cel lu b działalność godzą w ustró j polityczny i społeczny albo w p orządek p ra w n y PR L, bądź też stow arzyszeń, k tó ry c h istn ien ie m oże spow odow ać za­ g ro żenie bezpieczeństw a, spokoju lu b p o rządku publicz­ nego (arty k u ł 72 u stę p 3 K onstytucji, a rty k u ł 14 p ra w a o stow arzyszeniach). 3. W P R L d ziała ją trz y p a rtie polityczne, są to P olska Z jednoczona P a r tia R obotnicza (PZPR), Z jed n o ­ czone S tronnictw o L udow e (ZSL) d S tronnictw o D em o­ k raty czn e (SD). W języku potocznym przyjęło się okre­ śla n ie ja k o p a rtii tylko P Z P R , n ato m ia st Z SL i SD nazyw a się stronnictw am i. F akty czn ie je d n a k słowo „ p a rtia ” i „stro n n ictw o ” m a ją to sam o znaczenie. Nie są n ato m ia st p a rtia m i politycznym i an i F ro n t Jedności N a ro d u (FJN ) a n i te ż stow arzyszenia, n p . S to w arzy ­ sz en ie „ P a x ”. 4. W P R L nie m a przepisów reg u lu jący c h działal­ ność p a rtii politycznych. Je d y n ie a rty k u ł 72 K onsty­ tu c ji P R L fo rm u łu je zasad ę w olności zrzeszania, czym

je d n a k n ie o granicza ic h d ziała ln o śc i W spom niany p rzep is n ie m ów i o p a rtia c h politycznych, lecz ogólnie 0 „organizacjach społecznych lu d u pracu jąceg o ”, co oznacza n iem al ogół org an izacji społecznych. P oza ty m je d y n y m a k te m dotyczącym bezpośrednio p a rtii p o li­ tycznych je s t pism o okólne M in istra A d m in istra cji P u ­ blicznej z 1946 r., sk ie ro w a n e do podległych m u o rg a ­ nów , za k az u ją ce żąd an ia od p a rtii politycznych le g ali­ zacji działalności w try b ie przepisów p ra w a o sto w a­ rzyszeniach. W n ie k tó ry ch a k ta c h norm aty w n y ch m ożna pon adto znaleźć p rzepisy dotyczące p a rtii politycznych, np. a rty k u ł 6 u stę p 1 u sta w y z 20 X II 1958 r. o sam o­ rzą d zie robotniczym m ów i, że w skład k o n feren c ji s a ­ m o rządu robotniczego w chodzą m iędzy in n y m i człon­ kow ie zakładow ego k o m itetu (egzekutyw y) P ZPR . P o ­ dobnie sta n o w i a r ty k u ł 13 te j u sta w y , dotyczący sk ład u ra d robotniczych. 5. P ra w o o stow arzyszeniach (D ziennik U staw z 1932 r . n r 94, pozycja 808, w ielo k ro tn ie now elizow ane, o statn ia zm iana z 1964 r.), o kreśla stow arzyszenie Jako dobrow olne, trw a łe zrzeszenie o celach niezarobkow ych. T ak w ięc do stow arzyszeń n ie należą np. spółdzielnie — ich celem je st bow iem prow adzenie działalności gospodarczej. P rzy k ład em stow arzyszeń m ogą być ocho­ tnicze stra ż e pożarne, k ó łk a rolnicze, T K K F , ZH P, k lu b y sp o rto w e itp . P ra w o o sto w arzyszaniach w yróż­ n ia 3 ty p y stow arzyszeń: zw ykłe, z a reje stro w a n e 1 w yższej użyteczności. P odstaw ow a g ru p a tych orga­ n izacji to stow arzyszenia za rejestro w an e. L iczba s to ­ w arzyszeń w yższej użyteczności dochodzi obecnie do 20 (np. Z H P, L iga O brony K ra ju [LOK], Z w iązek Bo­ jo w n ików o W olność i D em o k rację [ZBoWiD]). P onad to m ianem stow arzyszeń o k reśla n e są czasam i in n e or­ g anizacje, o p ie ra jąc e sw e istn ien ie n a odm iennych p rzepisach, n p . stow arzyszenia studenckie. 6. P rz ep isy p ra w a o stow arzyszeniach o k reśla ją m i­ n im alną liczbę osób, ja k a może, po spełnieniu pew ­ nych dodatkow ych w aru n k ó w , założyć stow arzyszenie. A by założyć stow arzyszenie zw ykłe (nie posiadające osobowości p raw nej) w y starczy zgłoszenie w niosku co n a jm n ie j trzech osób do terenow ego o rg a n u ad m i­ n istra c ji najniższego sto p n ia (naczelnika gm iny). Je śli o rg an (naczelnik gm iny) n ie zakaże założenia sto w a rz y ­ szenia, m oże ono pow stać. Do założenia stow arzyszenia zarejestro w an eg o (m ającego osobow ość p raw n ą) po­ trze b n y je s t w niosek 15 osób, przy czym pow iatow y organ a d m in istra c ji m oże odm ów ić r e je s tra c ji sto w a -

9 — 500 z a g . z p r a w a

129

rzyszenia, jeżeli jego p o w stan ie n ie będzie przynosiło korzyści społecznych. 7. Z naczna część zw iązków w yznaniow ych (kościo­ łów) w P R L je st stow arzyszeniam i — z tym że re je ­ s tru je je i nadzór n ad nim i sp raw u je U rząd do S p ra w W yznań. J a k o stow arzyszenia z a re je stro w a n e działa 11. K ościołów (m.in. Z jednoczony Kościół Ew angeliczny w P R L , Je d n o ta B raci P olskich, S tow arzyszenie B ad a­ czy P ism a Św iętego w Polsce, Z w iązek R eligijny W y­ znania M ojżeszowego w PR L), zaś jako stow arzyszenia zw ykłe działa 15 zw iązków . N ato m iast Kościół Rzym ­ skokatolicki, Kościół E w angelicko-A ugsburski w PR L, K ościół M etody styczny w P R L i n ie k tó re in n e n ie są stow arzyszeniam i. 8. K ażde ze w skazanych zrzeszeń re p re z e n tu je inny ty p organizacji społecznej: ZSL je st p a rtią polityczną; ZZM je s t zw iązkiem zaw odow ym ; ORMO je s t o rg an i­ z a c ją działającą n a p o dstaw ie odrębnych przepisów , w całości fin an so w an ą przez o rgany re so rtu sp ra w w e­ w n ętrzn y ch ; ZBoW iD je s t stow arzyszeniem wyższej użyteczności; P T T K je s t stow arzyszeniem z a re je stro ­ w anym . 9. O soby zam ierzające założyć spółdzielnię (co n a j­ m n ie j 10 osób fizycznych lu b 3 praw ne), u ch w alają s ta tu t spółdzielni i doko n u ją w yb o ru je j organów lu b k o m isji organizacyjnej spółdzielni. N astępnie kom isja o rg an izacyjna lu b zarząd zw rac ają się do w łaściw ego d la tego typu spółdzielni centraln eg o zw iązku spółdziel­ n i o w y d an ie ośw iadczenia dotyczącego celow ości za­ łożenia takiej spółdzielni. C e n tra ln y zw iązek w y d aje ta ­ k ie ośw iadczenie w porozum ieniu z w łaściw ym te re n o ­ w ym org an em a d m in istra c ji p aństw ow ej. P o o trzy m an iu ta k ie g o ośw iadczenia należy w y b ra ć o rgany spółdzielni. W ciągu 2 m iesięcy od m o m en tu u zy sk an ia ośw iadcze­ n ia zarząd spółdzielni zw raca się do są d u rejestrow ego, w o k ręgu którego spółdzielnia m a działać, o w pisanie je j do re je s tru spółdzielni i ich zw iązków . D opiero od m o m en tu z a reje stro w a n ia spółdzielnia m oże podjąć działalność, u zyskuje osobow ość p ra w n ą i liczy się jej istn ienie. 10. W te j spraw ie p an A m oże się odw ołać jedynie do w yższych organów stow arzyszenia, np. zarząd u o k rę­ g u czy zarząd u głów nego, b ąd ź te ż do innych organów stow arzyszenia m ogących uchylić tę decyzję, ja k kom i­ sja rew iz y jn a czy zjazd, zależnie od przepisów sta tu tu . Je że li śro d k i te okażą się bezskuteczne, a w sk u te k de­

cyzji naru szo n o k tó ry ś z przep isó w p ra w a o sto w arzy ­ szeniach, p a n A m oże się zw órcić do nadzorująceg o o rg anu a d m in istra c ji (naczelnika gm iny lu b n aczeln ik a p o w iatu) o przyw rócenie s ta n u zgodnego z praw em . O dw oływ anie się do są d u je s t bezskuteczne, poniew aż tego ro d za ju sp raw y n ie s ą ro z p a try w a n e przez sądy. N ato m iast gdy członkow i stow arzyszenia w yrządzono szkodę w sk u te k jego d y sk ry m in a cji przez o rgany sto ­ w arzy szen ia, m oże on dochodzić odszkodow ania przed sądem .

0 PRZED SIĘB IO R STW O PAŃSTW OW E — O . K IE R O W A N IE G O SPO D A RK Ą NARODOW Ą

1. P rzedsiębiorstw o p ań stw o w e je s t podstaw ow ą p ań stw o w ą je d n o stk ą p ro d u k cy jn ą , pow ołaną do p ro ­ w ad zenia działalności gospodarczej, określonej w ak cie 0 jego utw orzeniu. P rzedsiębiorstw o ja k o jedno stk a p o d staw ow a m oże sk ład ać się z jednego bądź k ilk u za­ k ładów , te zakłady nie s ą ju ż przed sięb io rstw am i. T ylko przedsiębiorstw o m a osobow ość p ra w n ą , czyli je d y n ie ja k o całość m oże zaw ierać um ow y, pozyw ać 1 b y ć pozyw ane. Z akłady ja k o jed n o stk i w ew n ętrzn e p rze d sięb io rstw a n ie m a ją osobow ości p raw n ej. W szy­ stk ie przedsięb io rstw a p ań stw o w e d ziała ją n a p o d sta ­ w ie d e k re tu o przedsięb io rstw ach p aństw ow ych z 1950 r. (D ziennik U staw [Dz.U.] z 1960 r. n r 18, pozycja 111), z w y ją tk ie m przedsiębiorstw : L asy P aństw o w e, P olskie K oleje P aństw ow e, P o lsk a P oczta, T eleg raf i T elefon oraz banków . P rz ed się b io rstw a d ziała ją n a zasadzie ro z ra c h u n k u gospodarczego (p atrz odpow iedź 4). 2. Z jednoczenia s ą podstaw ow ym i organizacjam i n ad rzęd n y m i n ad przedsiębiorstw am i, pow ołanym i do k iero w an ia działalnością p rzedsiębiorstw . W skład zjednoczenia w chodzą p rzedsiębiorstw a te j sam ej b ra n ­ ży lu b b ra n ż pokrew nych, a tak że branżow e przed się­ b io rstw a o brotu terenow ego (zbytu) oraz in n e je d n o ­ stk i w ykonujące zad an ia badaw cze, usługow e n a rzecz zjednoczenia. Z rzeszone w zjednoczeniu przedsiębior­ stw a d ziałają n a zasadzie ro zrac h u n k u gospodarczego i m a ją osobow ość p raw n ą. R ów nież zjednoczenie jako całość działa n a zasadzie ro z rac h u n k u gospodarczego

i m a osobow ość p raw n ą. D ziałalnością zjednoczenia k ie ­ r u je n aczelny dy rek to r, którego ap a rate m w ykonaw ­ czym je st c e n tra la zjednoczenia. O rganem pom ocni­ czym , a w niek tó ry ch w yp ad k ach stanow iącym , je st kolegium zjednoczenia, w skład któ reg o w chodzą n a ­ czelny d y rek to r i jego zastępcy, głów ny księgow y zje­ dnoczenia, d y rek to rzy zgrupow anych przedsiębiorstw o raz k ierow nicy n ie k tó ry ch innych jednostek organiza­ cy jn y ch zjednoczenia. Z jednoczenie działa w o parciu o sta tu t, n ad a n y w m om encie jego utw orzenia. 3. K om b in at je s t przedsiębiorstw em państw ow ym , w sk ła d którego w chodzi zespół zakładów przem ysło­ w ych, budow lanych lu b budow lano-przem ysłow ych, d ziałających n a zasadzie w ew nętrznego ro zrac h u n k u gospodarczego i n ie m ających osobow ości p raw n ej. K o m b in a t tw orzy się przez połączenie p rzedsiębiorstw lu b zakładów , k tó re s ta ją się za k ład am i kom binatu. O sobow ość p ra w n ą m a ty lk o k o m b in a t ja k o całość. K o m b in aty , w odróżnieniu od zjednoczeń, n ie s ą o rg an i­ zow ane na zasadzie bran żo w ej (jednakow ej produkcji), lecz głów nie w ce lu łączenia p ro d u k cji p rzedsiębiorstw w y tw arza jąc y ch różn e p ro d u k ty , sk ła d ające się n a je­ d en p ro d u k t końcow y k o m b in a tu , lu b p ro d u k ty o po­ d obnym przeznaczeniu, albo różne p ro d u k ty pow stałe w sk u te k p rzero b u tego sam ego surow ca. K om bin aty p o d leg ają bezpośrednio m in istro w i albo zjednoczeniu. D ziałalnością k o m b in a tu k ie ru je d y rek to r, będący je ­ dnocześnie d y rek to rem zak ład u w iodącego. P onad to o rg an am i k o m b in a tu s ą k olegium i d y rek to rzy poszcze­ gólnych zakładów . 4. M etoda ro z ra c h u n k u gospodarczego m a n a celu zap ew nienie ja k najlepszego w ykonania zadań p lan o ­ w ych przy n ajb ard zie j oszczędnych n ak ład a ch . M etodę tę cechuje: — organizacyjne, m ajątk o w e i ro zrac h u n ­ kow e w yodrębnienie jednostek gospodarczych (przed­ siębiorstw , zjednoczeń itp.) z całości a p a ra tu pań stw o ­ w ego; — pow iązania m iędzy tym i jednostkam i opie­ ra ją się n a zasadzie opłacalności, co pozw ala n a u s ta ­ len ie w yników działalności k aż d ej je d n o stk i za pom ocą w skaźników finansow ych; — jed n o stk i te p o sia d ają p e ­ w ien stopień sam odzielności (niezależność od organ ó w n ad rzęd n y ch ) w re a liz a c ji zadań planow ych; — sam a je d n o stk a oraz za tru d n ien i w niej pracow nicy są m a­ te ria ln ie zaintereso w an i w w ynikach je j działalności. 5. P rzedsiębiorstw o (zjednoczenie) kluczow e p od le­ g a ce n traln e m u organow i ad m in istracji, najczęściej

m in istro w i, a n ie rad zie narodow ej. P rz ed sięb io rstw a kluczow e tw orzą m inistrow ie w porozum ieniu z M ini­ strem F in an só w i w ojew odą, n a którego obszarze dzia­ ła n ia p rzedsiębiorstw o m a m ieć siedzibę. Z jednoczenia p rzem y słu kluczow ego tw orzy R a d a M inistrów . P rz e d ­ sięb io rstw am i (zjednoczeniam i) te ren o w y m i są p rzed ­ sięb io rstw a podległe rad o m narodow ym . P rz ed się b io r­ stw a te są tw orzone przez te re n o w e o rgany a d m in istra ­ cji, n a to m ia st zjednoczenia p rze m y słu terenow ego p o ­ w o łu je w ojew oda za zgodą M in istra H a n d lu W ew nę­ trzn ego i Usług. 6. W skład o rg an ó w sam o rząd u robotniczego w p rzedsięb io rstw ach w chodzą: k o n feren c ja sam orządu robotniczego, ra d a robotnicza, je j prezydium i oddzia­ łow e (w ydziałow e) ra d y robotnicze. N aczelnym o rg a­ n em sam orządu je st kon feren cja. W je j skład w chodzą: członkow ie ra d y robotniczej, r a d y zakładow ej i zak ła­ dow ego k o m itetu (egzekutyw y) Polskiej Zjednoczonej P a r tii R obotniczej (PZPR). W skład k o n feren c ji m ogą być pow ołani p rzedstaw iciele organizacji m łodzieżo­ w ych i stow arzyszeń naukow o-technicznych. W o b ra ­ dach kon feren cji uczestniczy d y re k to r p rzedsiębiorstw a, n ie je s t je d n a k je j członkiem . R a d a R obotnicza je s t o r­ g anem w y b ieran y m w drodze ta jn e g o głosow ania przez całą załogę. R a d a p o w inna się sk ła d ać co n ajm n ie j w 2/3 z ro botników (w yjątkow o n ie m n iej niż 1/2). P on ad to w je j skład w chodzą p rzedstaw iciele ra d y zakładow ej i k o m itetu zakładow ego (egzekutyw y) P ZPR . U staw a o sam orządzie robotniczym z 20 X3I 1958 r. (Dz.U. n r 77, pozycja 397) reguluje s tru k tu rę i u p raw n ie n ia organów sam o rząd u robotniczego. 7. U staw a o sam orządzie robotniczym e 1958 r . po­ w ołała sam orząd robotniczy w p aństw ow ych przed się­ b io rstw ach przem ysłow ych, budow lanych i rolnych. W in nych przedsiębiorstw ach sam orząd może być po­ w ołany, jeżeli R ada M inistrów w porozum ieniu z Cen­ tra ln ą R adą Z w iązków Z aw odow ych rozciągnie obo­ w iązyw anie ustaw y n a te przedsiębiorstw a. R ada M i­ n istró w k ilk a k ro tn ie k o rzy stała z tego upraw n ien ia, w ten sposób pow ołano sam orząd robotniczy w przed ­ siębiorstw ie P olskie Linde L otnicze „Lot”, przedsiębior­ stw ach żeglugi, przedsięb io rstw ach tran sp o rto w y c h b u ­ dow nictw a, w P ań stw o w ej K o m unikacji Sam ochodo­ w ej, niek tó ry ch przedsiębiorstw ach kom unalnych, gastronom icznych itp. O rgany sam orządu n ie dzia­ ła ją w żadnych innych je d n o stk ach poza przedsięb io r­ stw am i i n ie m a ją żadnych organów nadrzędnych.

O gólny nadzór n a d sam orządem sp ra w u ją zw iązki z a ­ w odow e. 8. O rganom sam orządu robotniczego p raw o p rzy ­ zn aje szereg pow ażnych u praw nień, np. k o n feren c ja sam o rządu robotniczego uch w ala zakładow e regulam in y p rac y , decyduje o podziale funduszu zakładow ego, n ad ­ zo ru je i k o n tro lu je działalność gospodarczą p rze d się­ biorstw a, u sta la zasadnicze k ie ru n k i jego rozw oju itp. Je d n a k u p ra w n ie n ia sam orządu n ie m ogą n aru sz ać z a ­ sady jednoosobow ego kiero w n ictw a d y rek to ra an i jego odpow iedzialności za całość działalności przed sięb io r­ stw a. Jeżeli decyzje organów sam o rząd u są sprzeczne z p raw em lu b planem , d y re k to r m a obow iązek w strz y ­ m a n ia ich w ykonania. S pór m iędzy d y rek to rem a k o n ­ fe re n c ją sam orządu robotniczego rozstrzyga je d n o stk a n a d rz ę d n a (zw ykle d y re k to r zjednoczenia) w spólnie z przedstaw icielam i zw iązku zaw odowego. W razie sp o ru m iędzy k o n fe re n c ją sam orządu robotniczego a je d n o stk ą n ad rz ę d n ą , spór ro z p a tru je k o m isja ro z­ jem cza. 9. P ań stw o w y a rb itra ż gospodarczy je s t in sty tu cją p ow ołaną do rozstrzygania sporów m iędzy jednostkam i g ospodarki uspołecznionej. P ow ołany został dek retem z 5 V III 1949 r . (D ł U. z 1961 r . n r 37, pozycja 195). K om isje arb itra żo w e ro zstrz y g ają spory m a jątk o w e m iędzy przedsiębiorstw am i państw ow ym i, bankam i, zak ładam i, in sty tu cjam i, przed sięb io rstw am i pod za­ rzą d em państw ow ym , spółdzielniam i (z w y ją tk ie m ro l­ niczych spółdzielni produkcyjnych), zw iązkam i spół­ dzielni, spółkam i, w k tó ry c h u d ział P a ń stw a w ynosi ponad 50%. W sporach m iędzy tym i je d n o stk a m i po­ stęp o w anie przed sądam i pow szechnym i je st nied o p u ­ szczalne. N ato m iast spory np. m iędzy przedsiębior­ stw em a obyw atelam i ro z p a tru ją sądy pow szechne. A r­ b itra ż gospodarczy o piera się n a zasadzie d w u in sta n ­ cyjności. P ierw szą in sta n c ją są okręgow e kom isje a r ­ b itrażo w e działające n a szczeblu w ojew ódzkim , dru g ą zaś G łów na K om isja A rb itra ż o w a d ziała ją ca p rz y M i­ n istrz e Finansów . 10. O rganizacje społeczne m uszą p osiadać fundusze n a prow adzenie sw ej działalności. Ź ródłem tych fu n ­ duszy są sk ład k i członkow skie, dotacje państw ow e, różnego ro d zaju darow izny i dochody uzyskiw ane z p ro ­ w adzenia działalności gospodarczej. Z arów no C en traln a S k ładnica H arce rsk a ja k i „Inco” są p rzedsiębiorstw a­ m i pow ołanym i przez organizacje społeczne (w p ie rw ­

szym p rzy p ad k u Z w iązek H a rc e rstw a P olskiego, w d ru ­ gim S tow arzyszenie „ P a x ”), po u zy sk an iu specjalnego zezw olenia, do pro w ad zen ia działalności gospodarczej. D ochody uzyskiw ane z działalności tych przed się­ b io rstw przeznaczone są n ie do podziału m iędzy człon­ ków , lecz n a finansow anie działalności sta tu to w e j w y ­ m ienionych o rg an izacji społecznych.

9 . OBYW ATEL W URZĘD ZIE

1. P ostępow nie ad m in istra cy jn e zostało uregulow ane ty lk o częściowo w jednolity sposób. P odstaw ow ym a k ­ te m ogólnym w ydanym w ty m zakresie je st kodeks p o stępow ania ad m in istracy jn eg o (ustaw a z 14 VI 1960 r.; D ziennik U staw [Dz.U.] n r 30, pozycja 168 z późniejszym i zm ianam i). O prócz kodeksu regulująceg o ogólne postępow anie ad m in istra cy jn e , czyli w yd aw an ie decyzji ad m in istra cy jn y c h , osobna u sta w a o postęp o ­ w an iu egzekucyjnym w a d m in istra c ji (Dz.U. z 1960 r. n r 24, pozycja 151) o k reśla try b przym usow ego w y k o ­ n a n ia tych decyzji, a ta k że innych obow iązków n a rzecz P a ń stw a . Szczególnym rod zajem postępow ania ad m in i­ strac y jn e g o je st postępow anie przed kolegiam i do sp raw w ykroczeń, u regulow ane u sta w ą z 1971 r. (Dz. U. n r 12, pozycja 116). Ż aden z w yżej w ym ienionych a k tó w n ie o b ejm u je całości p ro b lem aty k i, każdy zaw iera szereg w y jątk ó w , w któ ry ch nie m a zastosow ania. N atom iast n iek tó re ustaw y reg u lu jące szczegółowe działy sp ra w za w ierają o d ręb n e p rzepisy proced u raln e, np. p o stęp o ­ w an ie w sp raw ac h podatkow ych. 2. Z zak resu obow iązyw ania kodeksu postępow ania ad m inistracyjnego zostały w yłączone postępow ania p ro ­ w adzone przez określone o rgany (państw ow y a rb itra ż gospodarczy, kom isje rozjem cze, p rzed staw icielstw a dyplom atyczne i k o n su la rn e za granicą, organy adm ini­ strac ji w ojskow ej w sp raw ach unorm ow anych w prze­ pisach szczególnych), a także k o n k retn ie w skazane ro­ dzaje sp raw (spraw y o w ykroczenia, karno-skarbo w e, ubezpieczeń społecznych oraz re n t i zaopatrzeń z in ­ n y ch tytułów , dyscyplinarne, podatkow e, pow szechnego obow iązku w ojskow ego, odpow iedzialności m a jątk o w ej za szkody w yrządzone w m a ją tk u państw ow ym , św iad ­

czeń osobistych i rzeczow ych d la p o trze b ob ro n y P a ń ­ stw a, a tak że d o sta rc za n ia środków tran sp o rto w y c h dla p o trzeb obrony i bezpieczeństw a). Je d n a k i w tych w yłączonych w yp ad k ach sto su je się kodeks postępo­ w a n ia adm inistracyjn ego, jeżeli do niego o d sy ła ją p rze­ pisy szczególne. S to su je się ta m rów nież przepisy ko­ dek su postępow ania adm in istracy jn eg o o sk a rg ach i w nioskach. 3. D ecyzją a d m in istra cy jn ą nazyw am y k aż d y nakaz czy zezw olenie skierow ane przez organy ad m in istra cji do im iennie oznaczonych obyw ateli lu b je d n o stek o rg a ­ nizacyjnych, jeżeli rozstrzyga ono spraw ę, lu b w inny 9posób kończy postępow anie prow adzone w try b ie k o ­ deksu postępow ania adm inistracyjnego przed danym organem . Ja k o decyzje m ożna przykładow o w skazać n ak az przym usow ej rozbiórki bu d y n k u czy pozw olenie n a budow ę, w ydanie p ra w a jazdy, re je stra c ję pojazdu m echanicznego. N ie są n ato m ia st decyzjam i an i polece­ n ia służbow e w ydaw ane pracow nikom , an i też w p ro w a­ dzane w pew nych m iejscow ościach ograniczenia w sprzedaży alkoholu (k ieru je się je do ogółu m ieszkań­ ców, a nie do jednego im ien n ie w skazanego), a n i inne ro zstrzy g n ięcia organów a d m in istra c ji nie w y d an e w try b ie kodeksu p ostępow ania adm inistracyjnego. 4. Z asadą jest, że decyzje n ie po d leg ają w ykonaniu, dopóki nie są ostateczne, czyli dopóki m ożna je za sk a r­ żać (patrz odpow iedź 5). Do tego m om entu nie wolno stosow ać środków m ających n a celu w ym uszenie w y­ k o n an ia decyzji. W ykonaniu podlega decyzja wówczas gdy: — upłynie dw utygodniow y term in do w niesienia odw ołania, jeżeli w tym czasie odw ołania n ie złożomo; — w niesiono odw ołanie, w y k o n u je się dopiero po w y d an iu w tej spraw ie ostatecznej decyzji (od k tó rej n ie p rzysłu g u je ju ż odw ołanie) przez organ drugiej in ­ sta n c ji; — decyzji nieostatecznej n ad an o ry g o r n a ty c h ­ m iasto w ej w ykonalności — to znaczy polecono decyzję w y k o n ać naty ch m iast, m im o że n ie je st o na jeszcze ostateczna i m ożna ją zaskarżyć; — a tak że jeżeli decy­ z ja podlega n aty ch m iasto w em u w y k o n an iu z mocy u sta w y , lub je st zgodna z żą d an iam i w szystkich stro n , b ą d ź w szystkie stro n y p isem nie zrzekły się p raw a w n iesien ia odw ołania. 5. Jeżeli obyw atel n ie zgadza się z w y d an ą decyzją ad m in istracy jn ą, może ją zaskarżyć sk ła d ając odw oła­ nie. Może to je d n ak uczynić tylko w stosunku do de­ cyzji nieostatecznych, w ciągu 14 dni od je j doręczenia

lu b ustnego ogłoszenia obyw atelow i. P o upływ ie tego te rm in u , jeżeli nie złożono odw ołania, decyzja s ta je się o stateczna, czyli nie podlega zaskarżeniu przez o byw atela. O stateczne są rów nież decyzje w y d an e przez o rg an y drugiej in stan c ji, oraz decyzje w y d an e przez o rg an y centralne, przez w ojew odę lu b p rez y d en ta m ia­ sta w yłączonego z w ojew ództw a, a tak że w inn y ch p rzy p ad k ach , gdy p rzep is p ra w n y n ie dopuszcza za­ sk a rż en ia decyzji, np. decyzje o w znow ieniu postępo­ w ania. P rzeciw decyzji ostatecznej o b y w atel m oże sk ła d a ć p o d an ia — o w znow ienie po stęp o w an ia (roz­ d ział 11 kodeksu p ostępow ania ad m inistracyjnego), — o u chylenie decyzji lu b zm ianę z u rzęd u (rozdział 12 kodeksu p o stępow ania adm inistracyjnego), bądź sk arg ę. J e d n a k złożenie tych p ism nie pow oduje ko­ nieczności sp raw d za n ia praw idłow ości całej decyzji przez org an wyższego stopnia. K odeks postępow an ia ad m in istracy jn eg o w ylicza p rzypadki, w ja k ich może w ted y n a stą p ić zm iana lu b uchylenie decyzji, bądź: w znow ienie postępow ania. 6. N asze p raw o , poza nielicznym i w y jątk am i, nae p rze w id u je za sk a rż an ia decyzji ad m in istracy jn y ch do sądu. Je d y n y m i w łaściw ym i do tego celu org an am i s ą organy a d m in istra c ji wyższego stopnia. W yjątkow o są to sp ecjaln e o rgany odw oław cze. Do sądu m ożliw e je s t ty lk o zask arżen ie decyzji w sp raw ie re k la m a c ji przeciw n iep raw idłow ości spisu w yborców (w szczególności przeciw pom inięciu w nim lu b zam ieszczeniu określo­ nych osób), a ta k że rozstrzygnięć z zak resu ubezpieczeń społecznych. 7. P ro k u ra to r pełni rolę stróża p rzestrzegania p ra ­ w a w postępow aniu adm inistracyjnym . Może żądać w szczęcia postępow ania, p rzy słu g u ją m u w szystkie p raw a stro n y w czasie toczącego się postępow ania (mo­ że żądać p rzeprow adzenia dowodów, składać zażalenia, o dw ołania itp.). Jeżeli uzna o stateczną decyzję za w a ­ dliw ą, m oże złożyć przeciw ko niej sprzeciw , co m usi spow odow ać k o n tro lę praw idłow ości te j decyzji przez o rgan wyższego sto p n ia (przyczyny złożenia sprzeciw u w sk azu je a rty k u ł 145 § 1 kodeksu postępow ania ad m i­ nistracyjnego). P ro k u ra to r G en eraln y P R L m a ponadto u p raw n ie n ia w y stęp o w an ia do organów centraln y ch o zm ianę lu b uch y len ie decyzji tych organów . 8. Ś ro d k i m a jąc e n a celu nakłonienie obyw ateli do w ykonania obow iązków w obec P a ń stw a stosuje się n ie­ zależnie od k a r za n iew ykonanie tych obow iązków w e

w łaściw ym te rm in ie. O byw atel n ie w ykonując obow iąz­ k ó w nałożonych n a niego przez o rg an y ad m in istra c ji n a ra ż a się n a k a rę i niezależnie od tego n a zastosow a­ n ie środków egzekucyjnych, k tó re zm uszą go do w y­ k o n ania obow iązków (a rty k u ł 15 u sta w y o postępo­ w an iu egzekucyjnym w a d m in istra c ji; Dz.U. z 1966 r. n r 24, pozycja 151). N a przy k ład , osoba chora n a cho­ ro b ę zakaźną, nie p rze strzeg ająca w skazań organów służby zdrow ia, m oże za to zostać u k a ra n a g rzy w n ą lu b n ag an ą. N iezależnie od k a ry m oże zostać zm uszona przy zasto sow aniu innych środków do re a liz a c ji ty c h w sk a ­ zań. 9. Z ao p atrzen ia em ery taln e, re n ty zasądzone przez sąd lu b u sta lo n e um ow ą za u tra tę zdolności do p racy a lb o za śm ierć żyw iciela, zasiłki chorobow e, św iadcze­ n ia alim e n tac y jn e oraz zasiłki rodzinne (§ 5 arty k u łu 9 ustaw y o postępow aniu egzekucyjnym ) nie podlegają egzekucji. Nie m ożna w ięc w tym p rzypadku zająć części re n ty a n i alim entów n a p o k ry cie grzyw ny i p o ­ d a tk u . 10. K odeks p o stę p o w an ia ad m in istracy jn eg o fo rm u ­ łu je zasadę, iż sk arg i nie m ogą b yć ro z p a try w a n e przez organ, któ reg o działalności s k a rg a dotyczy, lecz m u si to uczynić org an wyższego sto p n ia (a rty k u ł 159 kodeksu postępow ania ad m in istracyjnego). T ak w ięc, w p rzy ­ p a d k u w skazanym w p y ta n iu , te ren o w y organ adm in i­ s tra c ji pow inien w ciągu 7 d n i przek azać sk a rg ę do o rg an u w yższego stopnia (np. n ac zeln ik gm iny do n a ­ c z eln ik a pow iatu).

10.

PO D A TK I I IN N E ŚW IADCZENIA N A RZECZ PAŃSTW A 1*

1. P od atk am i nazyw am y pew ien szczególny rodzaj św iadczeń ponoszonych n a rzecz P aństw a. C echam i szczególnym i podatków jako św iadczeń pieniężnych są: przym usow e ich opłacanie (podatki niezapłacone są przym usow o ściągane) i b ra k w zam ian za nie ja ­ kiegokolw iek bezpośredniego św iadczenia ze stro n y P ań stw a. N ie je s t w ięc podatkiem np. o p łata za ele­ ktryczność czy opłaty za k orzystanie z rad io o d b io m i-

ków lu b telew izorów , aczkolw iek w tych o p łatach do ceny za uzyskane św iadczenia (np. za zużytą energ ię elektryczną) m ogą być doliczone tzw . podatki pośre­ dnie. Z obow iązane do opłacenia podatku m ogą być za­ ró w n o osoby fizyczne ja k p raw n e, w tym ta k że je d n o ­ s tk i pań stw o w e (np. przedsiębiorstw a), jeżeli m a ją określone dochody lu b m a jątek . 2. O podatkow anie ludności n a s tę p u je w dw óch fa ­ zach. P ierw sza z nich o b ejm u je p o d atk i opłacane w chw ili otrzym yw ania dochodów , dru g a zaś w chw ili w y d atkow ania. W m om encie otrzy m an ia dochodów o płacane są: p o datek obrotow y, n iek tó re o p ła ty s k a r­ bow e, p o datek od nieruchom ości, p o d atek gruntow y, p o d atek od w ynagrodzeń, p o d atek dochodow y, p o d atek w yrów naw czy, p o d atek od nieodpłatnego nabycia p raw m ajątkow ych. P a trz też odpow iedź 3. 3. W czasie w y d atk o w an ia pieniędzy ludność ró w ­ nież o płaca podatki. M ożna tu w ym ienić podatek od odpłatnego nabycia p raw m ajątkow ych, a tak że poda­ te k od posiadania psów, p o datek od spożycia w no­ cnych lokalach rozryw kow ych oraz podatki u k ry te pod nazw ą d opłat, opłat, o p ła t skarbow ych itp. — n a p rzy k ła d opłaty uzdrow iskow e, o p ła ty za paszporty. 4. P o d a te k g ru n to w y opłacan y je st od gospodarstw rolnych, nato m iast p o datek od nieruchom ości obciąża n ie zw iązan e z gospodarstw am i rolnym i budynki w raz z g ru n tam i i zabudow aniam i oraz g ru n ty n ie zabudo­ w ane, jeżeli nie w chodzą w skład gospodarstw a ro ln e­ go. P o d a te k g ru n to w y u n orm ow any został u sta w ą z 26 X 1971 (D ziennik U staw [Dz.U.] n r 27, pozycja 254). P o d ­ staw ą opodatkow ania (w artości, od ja k ie j w ym ierza się po d atek) je s t w yrażony w złotych przychód szacunkow y ob ejm ujący pożytki uzyskiw ane z g o spodarstw a ro ln e ­ go. Do przychodu dolicza się in n e przychody uzyski­ w an e przez p o d atn ik a (np. z chałupnictw a), jeżeli n ie p o d legają p o datkow i obrotow em u oraz pow ierzchnia u ży tków roln y ch i g ru n tó w ornych. P o d ate k od n ie ru ­ chom ości reg u lu je d e k re t z 20 V 1955 r. (Dz.U. z 1963 r. n r 16, pozycja 87, ze zm ianam i). P odstaw ę opodatko­ w an ia b u d y n k ó w stanow i czynsz n a jm u lub dzierżaw y albo w arto ść nieruchom ości. D la g ru n tó w n ie zabudo­ w anych — w zasadzie p ow ierzchnia w m 2.5 5. P o d atk ie m od w ynagrodzeń obciążane są dochody w y n ik ające ze stosunku pracy. P o d atek ten opłacają tylko osoby fizyczne. U norm ow any je s t on u sta w ą z

4 II 1949 r. (Dz.U. n r 7, pozycja 41, ze zm ianam i). P o d ­ sta w ą w y m ia ru tego pod atk u je st w ynagrodzenie o trzy ­ m an e przez p o d atn ik a zarów no w pieniądzach, ja k w naturze. P odatkow i dochodow em u p odlegają w szy­ stk ie dochody poza w ynagrodzeniam i, przychodam i z gospodarstw rolnych i przychodam i o ch a rak te rz e nadzw yczajnym (np. spadek). R eguluje go u sta w a z 16 X II 1972 r. (Dz.U. n r 53, pozycja 339). P o d atn ik am i te ­ go p o d atk u są osoby fizyczne i osoby p ra w n e nie b ęd ą­ ce jednostkam i gospodarki uspołecznionej. S taw ki po­ d a tk u dochodowego są progresyw ne, tzn. w zrastają w ra z ze w zrostem dochodu. W ym iar pod atk u je st zróż­ nicow any w zależności od źródła dochodów. N a przy­ k ła d niższy p o datek pobierany je st od dochodów uzys­ k iw anych z zakładów gastronom icznych n ie p row ad zą­ cych sprzedaży n apojów alkoholow ych i z w yk o n y ­ w a n ia rzem iosła przez rzem ieślników św iadczących usługi d la ludności oraz innych rzem ieślników z a tru ­ d n iających nie w ięcej niż jednego praco w n ik a n ajem ­ nego, niż p o datek pobierany od dochodów z pozosta­ ły ch zakładów gastronom icznych i z w ykonyw ania rze­ m iosła p rzez pozostałych rzem ieślników . 6. S taw k i p o d atk u m ogą być stałe (np. p o datek od nieruchom ości w ynoszący 0,8% je j w artości) bądź p ro ­ gresyw ne, czyli że staw ki podatku, obliczane zw ykle procentow o, rosną w raz ze w zrostem podstaw y opodat­ kow ania. P rzykładow o, sta w k i pod atk u od w ynag ro ­ dzeń w zrastają od 0,5% do 15% w zależności od w yso­ kości w ynagrodzenia. W P R L w iększość podatków o p a rta je st n a staw k ach progresyw nych. Mogą też is­ tn ie ć staw k i regresyw ne, to znaczy zm niejszające się w ra z ze w zrostem p odstaw y opodatkow ania. 7. W zależności od ro d zaju pod atk u dochody m ał­ żonków m ogą być sum ow ane i podatek w ym ierzany od łącznej sum y, b ąd ź też w ym ierzany oddzielnie dla każdego z m ałżonków od uzyskiw anego przez niego dochodu. D ochody sum uje się przy obliczaniu podatk u dochodowego, podatku w yrów naw czego — ale ty lk o jeżeli podatnicy opłacają podatek dochodow y, a n ie od w ynagrodzeń, pod atk u gruntow ego. N ie sum uje się do­ chodów m ałżonków i rodziny do obliczania p o d atk u od w ynagrodzeń czy pod atk u w yrów naw czego, jeżeli po­ d atn icy p ła cą p o d atek od w ynagrodzeń, a n ie dochodow y. 8. N iektórzy p o d atn icy mogą opłacać p o d atek obro­ tow y i dochodow y w form ie k a rty podatkow ej lu b ry ­ czałtu umow nego. O znacza to, ż e n ie oblicza się dla

n ic h k o n k retn y c h w ysokości obro tó w lu b dochodów, lecz u sta la się w ysokość pod atk u z góry w o parciu o ta k ie fa k ty ja k rodzaj działalności, położenie zak ła­ d u itp . O płacanie p o d atk ó w zry czałtow anych stosow a­ n e je s t najczęściej n a w niosek podatników . 9. Z obow iązania p o d atk o w e (obow iązek zapłacen ia podatku) w ygasają w sk u te k zapłacenia należności lub w w yniku ich um orzenia i przedaw nienia. T erm in p ła­ tności podatku w ynosi d la p o datnika (płatnika) gospo­ d a rk i nieuspołecznionej 2 tygodnie od dn ia doręczenia decyzji u stalającej należność, o ile przepisy szczególne n ie w prow adzają innych term inów . N ależności p o d at­ k ow e m ogą n a prośbę d łu ż n ik a być rozkładane n a r a ­ ty i odraczane. N ie zapłacone kw oty po d atk u są p rzy ­ m usow o ściągane w drodze egzekucji adm inistracy jn ej w ra z z kosztam i egzekucji i dodatkiem za zwłokę. W iększość zobow iązań podatkow ych p rzedaw nia się po 10 la ta c h od końca ro k u kalendarzow ego, w k tó ry m u p ły n ął te rm in płatności. P ra w o do w ym ierzenia po­ d a tk u p rzed aw n ia się (z w yjątk am i) w ciągu 3—5 la t od k ońca roku, w k tó ry m p o w stał obow iązek podatkow y. 10. O płaty sk arb o w e s ą to św iadczenia pieniężne po-bierane przez organy państw ow e w zw iązku z doko­ n an iem przez nie pew nych czynności urzędow ych. S ą to rów nież opłaty p o bierane za pew ne pism a, stw ie r­ d zające dokonanie czynności z zakresu p raw a cyw il­ nego (np. za w arcie um ow y). O płatę skarbow ą pobiera się p rzy w noszeniu podań i załączników do nich, do­ k o n y w aniu pew nych czynności urzędow ych (np. spo­ rządzenie aktu sta n u cyw ilnego), uzyskiw aniu św ia­ dectw , zezw oleń (np. pozw olenie n a broń) i pism stw ie r­ dzających czynności cyw ilnopraw ne. P o b iera się ją ty lk o za czynności d o konyw ane n a w niosek lu b przez zain teresow anych (ustaw a z 13 X II 1957 r. o opłacie sk a rb o w ej; Dz.U. z 1958 r . n r 1, pozycja 1; zm iana w Dz. U. z 1964 r . n r 41, pozycja 277).

11.

PR O SZ Ę W STAĆ, SĄD IDZIE!

1. W rozu m ien iu K o n sty tu c ji P R L sąd je s t organem p ań stw o w y m pow ołanym specjaln ie do sp raw ow an ia w y m iaru spraw iedliw ości w im ien iu P R L i odpow ied­

n i

n io do tego celu zorganizow anym , złożonym z n ie za­ w isłych sędziów , i nięzależnym od innych organów p aństw ow ych. S ąd w y k o n u je w y m ia r spraw iedliw ości w szczególnej fo rm ie procesow ej. To oznacza, że p o stę­ p ow anie p rze d sądem je st u k sz tałto w an e w sposób g w a ra n tu ją c y b ezstronne i p raw idłow e pod w zględem p ra w n y m rozstrzygnięcie sp raw y obyw atela, przy ró w ­ ności pro ced u raln ej obu stro n p ostępow ania przed s ą ­ dem (oskarżonego i o sk arży ciela lu b pozw anego i po­ w oda), z zachow aniem zasady jaw ności postępow an ia i p ra w a oskarżonego do obrony. 2. S ądy m ożna podzielić n a pow szechne i szczególne. S ądy szczególne to sądy, k tó re rozstrzygają pew ne w yliczone w yczerpująco k ateg o rie spraw , m ające ch a­ ra k te r szczególny allx> ze w zględu n a osoby w nich w y stępujące, albo n a przedm iot rozstrzyganego k o n ­ flik tu . Są to: a) sądy w ojskow e (w ojskow e sądy g a rn i­ zonow e i w ojskow e sądy okręgow e), sp raw u ją ce w y­ m ia r spraw iedliw ości w sp raw ach k arn y c h w Siłach Z b ro jn y ch P R L , a w w yjątkow ych, o k reślanych przez u staw ę w ypadkach w sp raw ac h k a rn y c h dotyczących osób nie należących do S ił Z brojnych P R L (np. w sp ra ­ w ach o szpiegostw o); b) są d y p rac y i ubezpieczeń spo­ łecznych rozpoznające n ie k tó re spraw y pracow nicze oraz sp raw y ubezpieczeń społecznych. Pozostałe spraw y ro z p a try w a n e są przez sądy pow szechne, do których należą sądy pow iatow e i w ojew ódzkie. N aczelnym o rg a­ nem sądow ym spraw u jący m nadzór n ad orzecznictw em w szystkich sądów je s t S ąd N ajw yższy. 3* 3. Sąd N ajw yższy sk ła d a się obecnie z 91 sędziów , 5 prezesów i P ierw szego P rezesa. Liczby sędziów i p r e ­ zesów n ie są stałe, o k reśla się je p rzy w yborze n a now ą k adencję. S k ład S ąd u N ajw yższego w y b iera n y je st p rzez R adę P a ń stw a n a 5 -le tn ią k ad en cję. S ąd N a j­ w yższy sk ła d a się z 4 izb: k a rn e j, cyw ilnej, w ojskow ej o raz p racy i ubezpieczeń społecznych. K ażda izba s p ra ­ w u je nadzór n ad orzecznictw em sądów niższych w od­ p o w iedniej dziedzinie sp raw . Izby dzielą się na w y ­ działy. W S ądzie N ajw yższym istn ieje też B iu ro O rzecz­ n ictw a (zadaniem jego je st analityczne opracow yw anie orzecznictw a S ąd u N ajw yższego i sądów terenow ych oraz p rzed staw ian ie ty c h m ateria łó w S ądow i N ajw yż­ szem u) i B iuro P re zy d ia ln e sp ra w u ją c e fu n k cje adm in istracyjno-organizacyjno-gospodarcze. S ąd N ajw yższy za jm u je niezależną pozycję w system ie organów p a ń ­ stw ow ych i podlega ty lk o (w bardzo ograniczonym zakresie) R adzie P a ń stw a i Sejm ow i.

4. Sędzią może zostać tylko obyw atel polski ko rzy ­ sta ją cy z pełni p ra w cyw ilnych i obyw atelskich, o n ie­ skazitelnym ch arak terze, k tó ry d aje rękojm ię należy­ tego w ykonyw ania obow iązków sędziego w PR L, uk o ń ­ czył 26 la t życia, ukończył u niw ersyteckie stu d ia p ra w ­ nicze, odbył aplik ację sądow ą, złożył egzam in sędziow ­ ski i pracow ał jako asesor sądow y co najm niej 1 ro k . P ew ne w y jątk i od trzech ostatn ich w ym ogów przy słu ­ gują profesorom i docentom n au k p raw n y ch oraz oso­ bom zajm ującym stanow iska w p ro k u ra tu rz e , adw o k a­ turze, a rb itra ż u itp. Sędziów sądów pow szechnych oraz sądów p rac y i ubezpieczeń społecznych pow ołuje R a d a P a ń stw a n a w niosek M in istra Spraw iedliw ości. Sędziów S ąd u N ajw yższego w y b ie ra R a d a P a ń stw a n a o kres 5 lat. 5. Sędzia sądu pow szechnego może zostać zw olniony ze stanow iska przez M in istra S praw iedliw ości w n a ­ stęp u jących przypadkach: jeżeli zrzeknie się sw ego sta ­ now iska, przekroczy 65 la t życia (M inister S p raw ied li­ wości m oże pozostaw ić sędziego n a stanow isku do ukończenia przez niego 70 lat), jeżeli z pow odu choroby, ułom ności lu b u p ad k u siił został u znany przez kom isję le k a rsk ą za trw a le niezdolnego do w yko n y w an ia za­ w odu albo z tych pow odów nie pełn ił służby dłużej n iż rok, jeżeli za w arł zw iązek m ałżeński z osobą w yko­ n u ją c ą zaw ód ad w o k ata. Je że li sędzia n ie d a je ręk o jm i należytego w yko n y w an ia obow iązków sędziow skich m oże zostać n a w niosek M in istra S praw iedliw ości od­ w ołany przez R adę P ań stw a . W sposób zbliżony do w yżej om ów ionego m oże n astąp ić u tr a ta stanow isk a przez sędziego S ąd u N ajw yższego przed upływ em k a ­ dencji. 6 6. Z asada udziału czynnika społecznego w w ym iarze spraw iedliw ości realizow ana je s t poprzez udział ła w n i­ ków w postępow aniu p rzed sąd am i pierw szej in stan c ji (w n ie k tó ry ch sp raw ach sąd m oże orzekać bez udziału ław ników ). Z asiadając w składzie orzekającym ław nicy m a ją rów ne p ra w a i obow iązki ja k sędzia zaw odowy i w spólnie z n im decydują o treści orzeczenia w ydaw a­ nego przez sąd. Ł aw nicy w yb ieram są przez ra d y n a­ rodow e (szczebla w ojew ódzkiego — d o sądu w ojew ódz­ kiego, szczebla pow iatow ego — do sądu pow iatow ego) spośród k an d y d ató w w ysuniętych przez zebrania p ra ­ cow ników w zakładach pracy, zebrania w iejskie i ze­ b ra n ia o rg anizacji społecznych. K ad e n cja ław ników trw a 4 la ta, ła w n ik m oże zostać odw ołany przez ra d ę n aro d ow ą przed upływ em kadencji.

7. Z asada niezaw isłości sędziow skiej oznacza, że sę­ dzia w ykonując sw e czynności urzędow e (przede w szy­ stk im w y d ają c orzeczenia w sp raw ac h indyw idualny ch ) k ie ru je się tylko przepisam i ustaw y i sw obodnym , w e­ w n ętrzn y m przekonaniem , pod ejm u jąc decyzję w spo­ sób w olny od jakichkolw iek nacisk ó w z zew nątrz. Aby niezaw isłość sędziow ska b y ła re a ln a , m usi b yć zabez­ pieczona szeregiem g w aran cji, w śród k tó ry ch n ajw aż­ n iejszym i są: nieusuw alność sędziego z zajm ow anego stan o w iska, poza sy tu a c ja m i p rec y zy jn ie w ym ienio n y ­ m i p rzez u staw ę, „nieprzenoszalność” sędziego n a sta ­ now isko w inn ej m iejscow ości bez jego zgody, im m u n i­ te t sędziow ski, „niepołączalność” zaw odu sędziego z in n y m i zaw odam i. Zabezpieczeniu, niezaw isłości służy te ż o rganizacja p ostępow ania sądow ego (tajność n a r a ­ dy, p raw o, a czasam i i obow iązek w yłączenia sędzie­ go itp.). 8. P ro k u ra tu ra je st to o d ręb n y p io n organów p ań ­ stw ow ych, zorganizow anych w ew n ętrzn ie w szczególny, scen tralizow any sposób, podporządkow any tylko n a­ czelnym organom w ładzy państw ow ej — R adzie P a ń ­ s tw a i Sejm ow i. P odstaw ow ym zadaniem p ro k u ra tu ry je s t och ro n a praw orządności. W tym celu p ro k u ra tu ra ro zw ija n astęp u jące n ajw ażniejsze k ie ru n k i działaln o ­ ści: prow adzi lu b n ad zo ru je postępow anie przygoto­ w aw cze w sp raw ach k a rn y c h oraz w nosi i popiera o skarżenie przed sądem , może b rać udział w postępo­ w an iu cyw ilnym (jeżeli tego w ym aga ochrona praw o ­ rządności, p ra w obyw ateli, in te resu społecznego lub w łasności społecznej) i ad m in istra cy jn y m , sp ra w u je n ad zó r n ad w ykonaniem w yroków w sp ra w a c h k arn y c h , pro w adzi b ad an ia w zakresie problem aty k i p rze stęp ­ czości, sp raw u je p ro k u ra to rsk ą kon tro lę przestrzegan ia p ra w a przez organy a d m in istra c ji państw ow ej. 9. N a czele p ro k u ra tu ry stoi P ro k u ra to r G en eraln y pow oływ any przez R adę P a ń stw a n a czas n ie ozna­ czony. N a jego w niosek R a d a P a ń stw a pow ołuje też zastępców P ro k u ra to ra G eneralnego (w tym N aczelne­ go P ro k u ra to ra W ojskowego). P ro k u ra tu ra dzieli się n a P ro k u ra tu rę G eneralną, p ro k u ra tu ry w ojew ódzkie, p ro k u ra tu ry pow iatow e i p ro k u ra tu ry w ojskow e. Z or­ ganizow ana je s t w m yśl zasady jednoosobow ego kie­ ro w n ictw a i hierarchicznego podporządkow ania jed n o ­ ste k niższych jednostkom w yższym . P ro k u r a tu r a je st całkow icie niezależna od w szystkich teren o w y ch orga­ nów państw ow ych, a tak że od naczelnych organów ad m in istra cji państw ow ej.

10. A plikacja je st fo rm ą w stępnego, praktycznego p rzyuczenia się do w ykonyw ania je d n ej z fu n k cji zw ią­ zanych z w ym iarem spraw iedliw ości (w yróżniam y ap li­ k ac ję sądow ą, p ro k u ra to rsk ą , adw okacką, n o ta rialn ą i arb itrażow ą). A p lik acja trw a 2 la ta (adw okacka — 3 la ta i p rzy jęty m n a n ią m ożna zostać po ukończeniu ap lik ac ji innego typu), w je j tra k c ie a p lik a n t w y k o n u je szereg czynności zw iązanych ze sw ym przyszłym sta n o ­ w iskiem , szkoli się oraz zd a je liczne kolokw ia. A p lik a­ c ja zakończona je s t egzam inem , po k tó ry m a p lik a n t m oże zostać m ianow any asesorem sądow ym lu b p ro k u ­ rato rsk im , b ąd ź uzyskać w p is n a listę adw okatów w z a ­ leżności od ro d za ju ukończonej aplikacji. A plikan tó w sądow ych m ia n u je i zw aln ia prezes są d u w ojew ódz­ kiego.

12.

CO TO JE S T ?

1. N orm a p ra w n a to re g u ła zachow ania się, sfo rm u ­ ło w ana przez p rzepisy p raw a. N orm a p ra w n a składa się z trzech elem entów : hipotezy, dyspozycji i sankcji. H ipoteza o k reśla osoby, do któ ry ch n o rm a je s t sk ie ro ­ w an a i w aru n k i, w k tó ry c h osoby te (adresaci norm y) m a ją zachow ać się w e w skazany sposób; dyspozycja w sk azu je n a k o n k re tn y sposób zachow ania się; n ato ­ m iast sa n k cja o k re śla k o n sekw encje n aru sz en ia dyspo­ zycji. Z reg u ły n o rm a p ra w n a je st form ułow ana przez k ilk a przepisów , a nie jed en . N a p rzy k ła d hipoteza i dyspozycja za w arte są w jed n y m przepisie, a sa n k cja w innym . 2. S to su n k i p ra w n e to w zajem n e stosu n k i m iędzy osobam i (fizycznym i i praw nym i), w yn ik ające z obo­ w iązujących norm p raw n y ch . N a p rzy k ła d w w yn ik u um ow y sprzedaży m iędzy sprzedaw cą a k u p u ją cy m n aw iązany zostaje stosunek praw ny. Z arów no sp rze­ daw ca ja k k u p u ją cy są podm iotam i owego stosunku, p rzy czym sprzedaw ca zobow iązany je s t przenieść n a k u ­ pującego w łasność rzeczy i w ydać m u ją, a k u p u ją c y zobow iązany je st rzecz tę o debrać i zapłacić sp rzed aw ­ cy cenę. Z kolei sprzedaw ca upraw niony je st do żądania od k u pującego zapłacenia ceny, a k u p u jący do żądania w ydania rzeczy sprzedanej. P rzedm iotem sto su n k u m ię­ dzy sprzedaw cą a ku p u jący m je st n ato m ia st przen ie-

10 — 500 z a g . z p r a w a

145

sienie w łasności d an ej rzeczy. W każdym stosunku p raw n y m w y stęp u ją w ięc n a stę p u ją c e elem enty: pod­ m ioty, przedm iot, obow iązek, upraw nienie. 3. S k u tk i p ra w n e to o k reślo n e przez p rzepisy p r a ­ w a n astęp stw a k o n k retn y c h zd arzeń lu b zachow ań się człow ieka. Z d arze n ia są to fak ty , k tó re n ie p o le g ają n a zachow aniu się osoby fizycznej. J e śli np. pies pogryzł przechodnia (zdarzenie), w łaściciel p sa obow iązany je st w ynagrodzić poszkodow anem u w szelkie w y n ik łe stąd straity, ja k zniszczone u b ran ie , koszty leczenia itp. (sku­ te k p raw ny). S k u te k te n w y stą p i n a w e t w p rzy p ad k u , gdy zw ierzę zerw ało się ze sm yczy bez żadnego działa­ n ia czy zanied b an ia w łaściciela (a rty k u ł 431 § 1 kodeksu cyw ilnego). N ato m iast zachow ania się, czyli św iadom e d ziałania danej osoby, m ogą być zgodne z p raw em (np. um ow a o n ajem lokalu) lu b z n im sprzeczne (np. pobi­ cie człow ieka). 4. Czynność p ra w n a to ta k ie św iadom e i zgodne z p raw em zachow anie się, z k tó ry m p rzepisy w iążą w y­ stąp ien ie określonych sk u tk ó w (w postaci ustanow ie­ nia, zm ian y lu b zniesienia sto su n k u praw nego). C zyn­ ność p ra w n a zaw iera w sobie zaw sze co n a jm n ie j jedno k o n k retn e ośw iadczenie woli. N a p rz y k ła d czynnością p raw n ą będzie zaw arcie um ow y, z a p ła ta długu, w ypo­ w iedzenie sto su n k u p racy . A by czynność p ra w n a m ogła w yw ołać o kreślone przep isam i sk u tk i, m usi być ona w ażna, to znaczy zgodna z w ym ogam i p ra w a . O św iad­ czenia w oli w inny być w olne od tzw . w ad ośw iadczenia woli, nie m ogą w ięc b yć dokonane d la pozoru, pod w p ły ­ w em błędu, gjęożby, czy też w sta n ie w yłączającym św iadom e lu b sw obodne podjęcie decyzji i w yrażenie w oli. W ażność czynności p ra w n e j zależy też n iejed n o ­ k ro tn ie od zachow ania przew id zian ej w przepisach fo rm y. Np. sprzedaż nieruchom ości w in n a być dokona­ n a w fo rm ie a k tu n o tarialnego, a niezachow anie tej fo rm y pow oduje niew ażność takiej um ow y (a rty k u ł 158 i 73 § 2 kodeksu cyw ilnego). Czynność p ra w n a sprzecz­ n a z u sta w ą lub zasad am i w spółżycia społecznego je st n iew ażna (a rty k u ł 53 i 56 kodeksu cywilnego). 5 5. W yk ład n ia p ra w a , czyli in te rp re ta c ja p raw a, p o ­ leg a n a w yjaśn ian iu , czyli u sta la n iu rzeczyw istego zna­ czenia norm za w arty ch w przepisach p raw a. Istn ie je szereg rodzajów w yk ład n i p ra w a . T ak w ięc w y k ład n ia językow a (gram atyczna) dokonyw ana je s t w o parciu o pow szechnie .przyjęte reg u ły językow e. W ynikiem jej p rzep row adzenia je s t ustalenie zn aczenia n o rm y w o p ar-

ciu o zasady g ram atyczne, w y stę p u jąc e w języku, w k tó­ ry m została napisan a. W yk ład n ia system ow a u stala znaczenie n orm y ze w zględu n a je j m iejsce w system ie p ra w a i pow iązanie z innym i norm am i. W ykładnia celow ościow a prow adzi do u sta le n ia znaczenia n o rm y w o p arciu o cel, ja k i n o rm a ta m a spełnić. W ykład n ia może być do k o n an a n a p o dstaw ie b ad a n ia m ateria łó w h istorycznych (w ykładnia historyczna) lu b pochodzą­ cych z innych system ów p raw a (w ykładnia porów naw ­ cza). W ykładni m oże dokonać sa m p raw odaw ca i w ted y je s t to w y k ład n ia au ten ty czn a, lu b też sp e cja ln ie do tego upow ażniony o rg an (w ykładnia legalna), może ró w n ież być do k o n an a przez p raw oznaw stw o (w ykład­ n ia nau k o w a bądź doktry n aln a). W ykładni dokonują też o rgany stosujące p raw o ja k sąd, a rb itra ż itp . W p ol­ skim system ie p ra w a w yk ład n i legalnej dokonuje R ada P a ń stw a i w y k ład n ia ta m a c h a ra k te r ogólnie obow ią­ zujący. 6. P ra w o podm iotow e to ustaw ow e zag w aran to w a­ nie osobie u p raw n io n ej postępow ania w sposób o k re ­ ślony w k o n k retn y m przepisie p raw a. N a przy k ład , zgodnie z a rty k u łe m 415 k o d ek su cyw ilnego, poszkodo­ w an e m u przysłu g u je p raw o dom ag an ia się n a p ra w ie n ia szkody od osoby, k tó ra ją w yrządziła. N adużycie p ra w a podm iotow ego polega n ato m ia st n a tak im w ykonyw a­ n iu p ra w a , k tó re n ie n a ru sz a w praw dzie obow iązu ją­ cych przepisów , ale m im o to pozostaje w sprzeczności z zasad am i w spółżycia społecznego w P R L (arty k u ł 5 k o d ek su cywilnego). 7. Z aw isłość sp raw y , czyli litispendencja, oznacza, że w m om encie w niesienia przeciw danej osobie a k tu o sk arżenia do sądu o d a n y czyn (bądź w postępow aniu cyw ilnym pow ództw a) n ie je st ju ż m ożliw e późniejsze w niesienie drugiego a k tu osk arżen ia w zględnie dru g ie­ go pow ództw a cyw ilnego przeciw te j sam ej osobie o te n sam czyn, do tego sam ego bądź innego są d u ( a r t y k u ł u p u n k t 7 kodeksu p o stępow ania karnego i a rty k u ł 199 § 1 p u n k t 2 kodeksu postępow ania cywilnego). Je s t m oż­ liw e n ato m ia st rów noczesne prow adzenie przeciw tej sam ej osobie o te n sam czyn postępow ania karn eg o i d y scyplinarnego, bądź p ostępow ania cyw ilnego i d y ­ scyplinarnego, bądź postępow ania k arn e g o i postęp o ­ w an ia p rzed sądam i społecznym i. W tak im przypadku litisp en d en cja n ie w chodzi w grę. J e śli np. stu d e n t zo­ sta ł sk azan y przez są d za pobicie kolegi, może zostać rów nież u k a ra n y z a te n sam czyn p rzez kom isję dyscy­ p lin a rn ą uczelnd.

8. P rzedstaw icielstw o polega n a tym , że je d n a osoba, zw an a p rzedstaw icielem , doko n u je czynności w im ieniu i n a rzecz drugiej osoby, zw anej reprezentow an y m . Czynność p ra w n a dokonyw ana przez p rzedstaw iciela stw a rz a sk u tk i p ra w n e bezpośrednio d la rep rez en to w a­ n eg o (arty k u ł &5 § 2 kod ek su cyw ilnego). Bozróżndamy dw a rodzaje przed staw icielstw a: przedstaw icielstw o ustaw ow e, g d y upow ażnienie d o d ziała n ia w y n ik a bez­ p o średnio z ustaw y i pełnom ocnictw o, gdy upow ażnie­ n ie do d ziała n ia w im ien iu reprezen to w an eg o w y n ik a z ośw iadczenia w oli reprezentow anego. P rzedstaw icie­ lem ustaw ow ym osoby, k tó r a nie ukończyła 18 lat, są je j rodzice lu b opiekun. O piekun je st tak że p rze d sta­ w icielem ustaw ow ym osoby ubezw łasnow olnionej ca ł­ kow icie. P ełnom ocnictw o m oże b yć albo ogólne, albo odnosić się do poszczególnych czynności praw nych. 9. A pelacja, k a s a c ja i re w iz ja to trz y system y u p raw n ie ń są d u wyższego rz ą d u (np. są d u w ojew ódz­ kiego) w sto su n k u do ro zstrzy g n ięć są d u niższego rzęd u (np. są d u pow iatow ego). W Polsce do 1949 r . obow iązy­ w ał tró jin stan c y jn y , ap e la cy jn o -k asacy jn y system po­ stępow ania, a od 1949 r . do chw ili obecnej obow iązuje system rew izy jn y , d w u in sta n cy jn y . P rz y sy stem ie ap e­ la cy jn y m są d odw oław czy p rzep ro w ad zał o d początk u całe po stęp o w an ie dow odow e, czyli p rzesłu ch iw ał św iadków , biegłych, p rze p ro w ad zał dow ody rzeczow e, oględziny i w y d aw ał m ery to ry czn e rozstrzygnięcia. W system ie k asac y jn y m są d odw oław czy b a d a ł jedynie, cz y są d niższej in sta n c ji n ie n a ru sz y ł przepisów obo­ w iązującego p ra w a . W ra z ie stw ierd zen ia n a ru sz en ia p raw a, sąd k a sa c y jn y u ch y lał w y ro k i p rzek azy w ał sp ra w ę do ponow nego rozpoznania sądow i, k tó ry w ydał zask arżony w y ro k albo u m a rz a ł postępow anie. S ystem rew iz y jn y odznacza się trze m a n astęp u jący m i cecham i: a) zarów no m ery to ry czn e (kontrola praw idłow ości u s ta ­ le ń są d u pierw szej in stan c ji), ja k i fo rm a ln e (kontrola, czy sąd pierw szej in sta n c ji n ie n aru sz y ł p raw a) b a d a ­ n ie p raw idłow ości rozstrzygnięć są d u niższego rzędu; b) m ożliw ość orzeczenia ponad to , czego żąda stro n a w n o sząca rew iz ję (np. o skarżony dom aga się jedynie złagodzenia k a ry , sąd rew iz y jn y m oże go uniew innić); c) zakaz pogarszan ia sy tu a cji oskarżonego (w postępo­ w an iu cyw ilnym stro n y w noszącej rew izję), je śli nie żądano tego w rew iz ji. S ąd rew iz y jn y może: a) u trz y ­ m a ć w m ocy w y ro k są d u pierw szej in stan c ji; b) zm ienić go; c) uchylić w y ro k i przekazać sp raw ę do ponow ­ nego rozpoznania; d) uchylić w y ro k i um orzyć postę­ pow anie.

10. V otum se p aratu m , czyli zdanie odrębne, je s t i n ­ sty tu c ją w y n ik a ją c ą z zasady niezaw isłości sędziow ­ skiej. O rzeczenia sądow e (w yroki i postanow ienia) z a ­ p a d a ją w iększością głosów sędziów , członków składu orzekającego. Z d a rz a się w ięc, że jed en z sędziów (sę­ dzia zaw odow y b ąd ź ła w n ik ) zostanie przegłosow any p rzez pozostałych członków sk ła d u orzekającego. P rz e ­ głosow any sędzia lu b ła w n ik n ie m a p ra w a odm ów ić złożenia podpisu n a orzeczeniu, m oże je d n a k zaznaczyć sw oje zdanie o d ręb n e czyniąc o ty m w zm ian k ę n a orze­ czeniu, p rzy sw oim podpisie. Z łożenie votum se p a ra tu m oznacza, że je d en z członków sk ła d u orzekającego nie zg adza się z w iększością i w y d an y m w sp raw ie orze­ czeniem . S ędzia (ław n ik lu b sędzia zaw odow y), k tó ry zgłosił zdanie od ręb n e obow iązany je st u zasadnić je na piśm ie.

13.

CO TO OZNACZA?

1. S tro n a procesow a to osoba fizyczna lu b p raw n a, k tó ra je s t bezpośrednio zain tereso w an a w k o n k retn y m rozstrzygnięciu 'procesu i bezpośrednio bierze w n im udział. R ozróżniam y stro n y procesow e czynną 1 biern ą. S tro n a p rocesow a czynna to osoba fizyczna lu b p raw n a, k tó ra w szczęła proces, a s tro n a procesow a b ie rn a to oso­ ba, przeci-w k tó re j w szczęto postępow anie. W postępo­ w an iu cyw ilnym stro n ą procesow ą czynną je s t pow ód, a w procesie k arn y m pokrzyw dzony, czyli ten, którego dobro p ra w n e zostało bezpośrednio n aru szo n e lu b za­ grożone p rzez p rzestępstw o; stro n ą procesow ą czynną je st także p ro k u ra to r. S tro n a p rocesow a b ierna w p ro ­ cesie k arn y m , to osoba fizyczna, k tó re j zarzucono po­ p ełn ienie czynu przestępczego (oskarżony), a w procesie cyw ilnym osoba fizyczna lu b p raw n a, przeciw k tó rej wytoczono pow ództw o (pozwany). O soba p ra w n a n ie m oże b yć oskarżonym . P rzep isy kodeksu postępow ania k arn eg o w prow adzają n astęp u jące stro n y procesow e. W postępow aniu przygotow aw czym — po stro n ie czyn­ nej pokrzyw dzony i po stro n ie biernej podejrzany, w postępow aniu sądow ym — po stro n ie czynnej osk arżyciel publiczny, o skarżyciel p ry w a tn y , o skarży ciel posiłkow y, pow ód cyw ilny i po stronie biernej o sk a r­ żony.

2. Z asad a sw obodnej oceny dow odów oznacza, że sąd y lu b in n e organy p aństw ow e p rzy ro zp a try w a n iu d anej sp raw y ocen iają dow ody z e b ran e w te j spraw ie •według swego przekonania, w oparciu o w łasne d o ­ św iadczenie życiowe oraz ak tu a ln y sta n w iedzy (pafcrz przykładow o a rty k u ł 4 § 1 kod ek su postępow ania k a r ­ nego). Isto ta sw obodnej ocen y dow odów polega n a tym , że sąd (lub in n y org an państw ow y) oceniając dow ody n ie je s t skrępow any żadnym i u staw ow ym i regułam i oceny dowodów. P rzeciw ień stw em sw obodnej oceny dow odów by ła tak zw an a le g aln a te o ria dow odow a, zgodnie z k tó rą ustaw a k o n stru o w ała sztyw ne reg u ły , w edług któ ry ch należało ocenić dow ody zebrane w sp ra ­ w ie. Jeśli np. urzędnik stw ierd ził coś przeciw nego niż osoba p ry w a tn a , należało d ać w iarę urzędnikow i. Z e­ znanie m ężczyzny było bard ziej w iarygodne niż zezna­ nie kobiety dtp. Istn ie ją d w a system y oceny dowodów. S ystem sw obodnej, lecz kon tro lo w an ej oceny dow odów , gdy sędzia m usi logicznie uzasadnić, dlaczego d ał w ia rę tem u a n ie innem u św iadkow i (system te n obow iązuje w naszym ustaw odaw stw ie), o raz system sw obodnej, i n ie kon tro lo w an ej oceny dow odów , gdy sędzia nie m a obow iązku uzasad n ien ia sw ojego rozstrzygnięcia. S y stem ten obow iązuje w są d ac h przysięgłych, gdzie ław a przysięgłych decy d u je o w in ie lu b niew inności oskarżonego i n ie m a obow iązku u za sa d n ian ia swego w erd y k tu . 3* 3. W łaściw ość są d u lu b organu a d m in istra c ji w sk a­ zu je n a to, który organ p aństw ow y będzie ro zp atry w ał daną, k o n k re tn ą spraw ę. K ry te ria tak ie, ja k np.: m ie j­ sce zam ieszkania pozw anego (czyli osoby, przeciw k tó ­ re j w szczęto postępow anie cyw ilne), o sta tn ie w spólne m iejsce zam ieszkania m ałżonków w sp raw ac h o rozw ód, m iejsce popełnienia p rze stęp stw a, w zględnie ujęcia sp raw cy w postępow aniu k arn y m , w skazyw ać będą, k tó ry sąd je st m iejscow o w łaściw y do rozpoznania d a­ nej spraw y. W łaściw ość rzeczow a są d u o k reśla n a to ­ m iast, k tó ry z sąd ó w — pow iatow y czy w ojew ódzki, m a w pierw szej in sta n c ji rozpoznać sp raw ę. Z arów no w po stępow aniu k a rn y m ja k cyw ilnym , w łaściw y do ro zp o znania w iększości sp ra w je s t sąd pow iatow y, a ty l­ ko w p rzypadkach ściśle określonych w kodeksie po­ stęp o w ania karnego i kodeksie postęp o w an ia cyw ilnego w łaściw y je s t sąd w ojew ódzki (arty k u ły 16 i 17 k o d ek ­ su postępow ania k arn e g o oraz arty k u ły 18 i 17 kodeksu postęp ow ania cyw ilnego). Je śli n p . p a n A w R adom iu pobił p a n a B w łaściw y do ro zpoznania sp raw y przeciw p a n u A będzie sąd pow iatow y (w łaściw ość rzeczow a)

w R adom iu (właściw ość m iejscow a). P odobnie przed ­ staw ia się problem w łaściw ości org an ó w ad m in istra c ji państw ow ej w sp raw ach ro zstrzyganych w postępo w a­ n iu adm inistracyjnym . 4 . P odm iotem p ra w a cyw ilnego je s t k aż d a osoba, k tó ra m a zdolność p raw n ą, czyli m oże posiadać p raw a i obow iązki. Może to być zarów no obyw atel ja k je d n o ­ s tk a pań stw o w a (np. przedsiębiorstw o) czy zrzeszenie (np. spółdzielnia). P odm ioty p ra w a cyw ilnego dzielą się n a osoby fizyczne i osoby p raw n e. Osobą fizyczną je s t każd y człow iek od chwali u rodzenia. W p rzy p a d k u sp ad k o b ran ia, n aw e t dziecko dopiero poczęte, a jeszcze nie narodzone m oże by ć spadkobiercą, o ile urodzi się żywe. O sobam i p raw n y m i nazyw am y organizacje go­ sp o d arcze (przedsiębiorstw a, zjednoczenia itp.), in n e jed n o stk i państw ow e, organizacje społeczne, zrzeszenia itp., k tó ry m p rzepisy p ra w a p rz y z n a ją cechę osobow o­ ści p ra w n e j. O znacza to, że w spom niane in sty tu cje m o­ gą p osiadać p raw a i obow iązki, zaciągać zobow iązania i dokonyw ać czynności p ra w n y c h w za k resie p ra w a cy­ w ilnego w e w łasnym im ieniu. Z am iast je d n o stek p a ń ­ stw ow ych n ie p o siad ający ch osobow ości p raw n ej w y­ stę p u je S k a rb P ań stw a , k tó ry w stosunkach cyw ilno­ p raw n y ch je s t u w ażany za podm iot p r a w i obow iązków , dotyczących części m ien ia ogólnonarodow ego nie b ęd ą­ cych pod zarządem in n y ch p aństw ow ych osób p ra w ­ nych. O sobam i p raw n y m i są m .in.: S k a rb P aństw a, p rzedsiębiorstw a p aństw ow e i ich zjednoczenia oraz b an k i, spółdzielnie, k ó łk a rolnicze itp . (a rty k u ł 33 'ko­ dek su cyw ilnego). 5

5. W łasność należy do tzw . p ra w rzeczow ych i po­ leg a n a k o rzy stan iu z d a n e j rzeczy i rozporządzaniu n ią zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem , w g ran icach określanych przez ustaw y i zasady w spół­ życia społecznego, z w yłączeniem in n y ch osób (arty k u ł 140 k o d ek su cywilnego). Je śli n p . p a n A je s t w łaścicie­ lem sam ochodu, m oże z niego sw obodnie korzystać, m oże go tak że sprzedać, podaro w ać osobie trzeciej, od­ dać n a złom itp. N ato m iast p o sia d an ie ró żn i się od w łasności tym , że polega ma faktycznym w ład a n iu rze­ czą, z czym niekoniecznie m u si łączyć się określone p raw o do te j rzeczy (a rty k u ł 336 kodeksu cywilnego). Isto tn y m elem entom p o sia d an ia je st w ład an ie rzeczą w sposób w idoczny n a zew n ątrz oraz chęć w ład an ia nią ja k w łaściciel (posiadanie sam oistne) bądź ja k u ży t­ kow nik, dzierżaw ca, najem ca, zastaw ca Itp. (posiada­ nie zależne), p rzy czym posiadaczem sam oistnym m ożna

być zarów no w dobrej ja k w złej w ierze. Jeśli np. p an B u k rad n ie sam ochód, aby z niego korzystać, bodzie posiadaczem sam oistnym w złej w ierze. Je śli n ato m ia st przez p om yłkę zabierze z szatni cudzy p araso l i używ a go sądząc, iż 'parasol te n stan o w i jego w łasność, m am y do czynienia z posiad an iem sam oistnym w dobrej w ie ­ rze. O d posiadania odróżnić należy dzierżenie, polega­ ją c e n a faktycznym w ład an iu rzeczą w zastępstw ie kogoś innego. D zierżycielem będzie przykładow o pan C, k tó ry podczas podróży p a n a X opiekuje się jego psem . 6. P odział n a rzeczy ruchom e i nieruchom ości z n a j­ d u je odbicie w przep isach p ra w a cyw ilnego. P rzep isy te odrębnie re g u lu ją zasady o b ro tu nieruchom ościam i i rzeczam i ruchom ym i, w a ru n k i n ab y c ia ich w łasności itp . N ieruchom ości to części pow ierzchni ziem i, sta n o ­ w iące o drębny p rzedm iot w łasności (g ru n ty oraz b u ­ d y n k i trw a le z g ru n tem zw iązane, lu b części takich budynków , jeżeli z m ocy przepisów p ra w a stanow ią odrębny od g ru n tu p rzed m io t w łasności). W innych p rzy p ad k ach b u d y n k i nie są odrębnym i rzeczam i w r o ­ zum ieniu p ra w a cyw ilnego, a tylko częścią składo w ą nieruchom ości. Do nieruchom ości zaliczane są tak że lo ­ kale m ieszkalne, o ile stanow ią o d ręb n y p rzed m io t w ła­ sności. C h a ra k te ry sty cz n ą d la nieruchom ości cechą jest, że nie m ożna ich p rzenieść z m ie jsc a n a m iejsce bez zm iany ich istoty. W szystkie przedm ioty, k tó re nie są nieruchom ościam i, o k reślan e s ą ja k o rzeczy ru ch o ­ m e, n p . sam ochód, zegarek, rad io , m aszyna do szycia itp. 7. W stępni to k rew n i, od k tó ry ch w lin ii prostej pochodzi spadkodaw ca, czyli rodzice, dziadkow ie, p rad ziad k o w ie itp. N ato m iast zstępni to k rew n i, którzy pochodzą od spadkodaw cy, czyli dzieci, w nuki, p ra w n u ­ ki itp. D zieci są ta k zw anym i bliższym i zstępnym i w sto su n k u do w nuków spadkodaw cy, podobnie rodzice są bliższym i w stępnym i n iż dziadkow ie. P rz y dziedzi­ czeniu ustaw ow ym obow iązuje zasada, że zstępni m ają p ierw szeństw o dziedziczenia p rzed w stępnym i, a bliżsi w stęp n i i zstęp n i w yłączają dalszych w stę p n y ch i zstę­ pn y ch. W w ypadku, gdy spadkodaw ca pozostaw ił n a j­ bliższych zstępnych i w stępnych, czyli dzieci i rodziców, w p ie r w szym rzędzie pow ołane są do dziedziczenia dzie­ c i jak o n ajbliżsi zstępni. P rzep isy p ra w a cyw ilnego za­ lic za ją do grona zstęp n y ch i w stęp n y ch ta k że osoby nie b ęd ące krew n y m i, lecz pozo stające w sto su n k u p rzy ­ sposobienia (adopcji).

8. P ra w o spadkow e przew id u je in sty tu cję tzw . z a ­ chow ku. Z achow ek p olega n a tym , że dzieci, m ałżonek i rodzice spadkodaw cy, w raz ie gdy te n pozostaw i te ­ sta m e n t i w skaże w nim in n y ch spadkobierców , m ogą dom agać się od nich sum pieniężnych, odpow iadających określonym przez p ra w o częściom spadku. W ydziedzi­ czenie polega n a to m ia st n a p ozbaw ieniu zachow ku i je st uzależnione od szeregu koniecznych w arunków . S. D obra w ia ra polega n a błędnym , ale u sp raw ied ­ liw ionym p rze k o n an iu o 'istnieniu pew nego s ta n u p r a w ­ nego, jak k o lw iek rzeczyw isty stan p raw n y je s t inny. Np. p a n A za b ie ra z g ard ero b y płaszcz, stanow iący w ła ­ sność inn ej osoby, będąc przekonany, że je st to jego w łasn y płaszcz. Z ła w iara zachodzi u osoby, k tó ra m a św iadom ość niezgodności danego sta n u rzeczy z rzeczy­ w isty m sta n em p raw n y m albo w sk u te k n ie d b alstw a nie z n a rzeczyw istego s ta n u praw nego. Istn ien ie dobrej b ądź złej w iary w y w iera zasadniczy w pływ n a sy tu ację p raw n ą danej osoby, pow odując p o w stanie określonych sk u tk ó w cyw ilnopraw nych. O bow iązujące p rzepisy p ra ­ w a cyw ilnego w prow adziły dom niem anie d o b rej w iary (arty k u ł 7 kodeksu cyw ilnego). O znacza to, że ilekroć u sta w a uzależnia w ystąpienie określonego sk u tk u p raw ­ nego od d o b rej bądź złej w iary, p rz y jm u je się istn ien ie dobrej w iary, c h y b a że zostanie udow odnione działanie w złej w ierze. 10. Z asiedzenie polega n a tym , że w p rzypadkach w skazanych w ustaw ie osoba w yk o n u jąca p ew ne p r a ­ wo (mimo że je j ono n ie przy słu g u je) po pew nym czasie sta je się u p raw n io n a do w ykonyw ania tego p raw a (na­ b y w a je). N a przy k ład osoba, k tó ra przez 10 la t w do­ b rej w ierze n ie p rz erw an ie w ład a nieruchom ością (zie­ m ia, b u d y n k i itp.) ja k w łaściciel (chociaż w łaścicielem nie jest), nabyw a w łasność te j nieruchom ości. N abycie w łasności nieruchom ości w złej w ierze m oże n astąp ić dopiero po upływ ie 20 la t nieprzerw anego posiadania. Nie m ożna je d n a k nab y ć nieruchom ości przez zasie­ dzenie, jeżeli stanow i ona w łasność P ań stw a. N abycie w łasności rzeczy ru ch o m ej n astęp u je ju ż po upływ ie 3 la t nieprzerw anego posiadania, ale ty lk o w tedy, gdy w y stępuje posiadanie w dobrej w ierze. N abycie przez zasiedzenie w łasności rzeczy ruchom ej w złej wietrze je st niem ożliw e.

14.

CZŁO W IEK W SPO ŁECZEŃ STW IE

1. P rzez zdolność p ra w n ą rozum ie się w p raw ie cy­ w ilnym zdolność do posiadania p r a w i obow iązków z zak resu p ra w a cyw ilnego. Zdolność p ra w n ą w tym znaczeniu nabyw a człow iek z chw ilą urodzenia, a traci z ch w ilą śm ierci. P rzez zdolność do czynności p raw ny ch rozum ie się zdolność do tego, aby za pom ocą czynności p raw nych, dokonyw anych we w łasnym im ien iu , n a b y ­ w ać p raw a i zaciągać zobow iązania (np. za w ierać um o­ wy). P ełn ą zdolność do czynności p ra w n y c h człow iek u zyskuje dopiero od m o m en tu osiągnięcia pełnoletności (1p. w zajściach o ch a rak te rz e chuligańskim , oraz ak ty w iza cja społeczeństw a do zw al­ czania n a ru sz eń p o rząd k u publicznego. Chodzi rów nież 0 zabezpieczenie p rzed odpow iedzialnością k a rn ą , np. za u d ział w bójce, osób, k tó re u w aż ają za sw ój społecz­ ny obow iązek in terw en io w an ie w obro n ie p o rząd k u 1 spokoju publicznego. 10. U dzielenie pom ocy spraw cy p rzestęp stw a nazy ­ w am y poplecznictw em . A rty k u ł 252 § 1 kodeksu k a rn e ­ go dotyczy ro zm aity ch fo rm u tru d n ia n ia i u d a re m n ia ­ n ia postępow ania karnego, w ty m tak że u k ry w a n ia przestępcy. P rz estę p stw o ta k ie je s t zagrożone k a rą p o ­ zbaw ienia w olności do 5 lat. Je d n a k ze zrozum iałych w zględów n ie po d leg ają k arze spraw cy u k ry w ający osobę najbliższą, ja k to m a m iejsce w przytoczonym p rz y p a d k u (a rty k u ł 252 § 2 kod ek su karnego).

29.

CO TO ZA PRZESTĘPSTW O ?

1. J e s t to naru szen ie tajem n icy k orespondencji (ar­ ty k u ł 172 kodeksu karnego), p rzestępstw o zagrożone k a rą pozbaw ienia w olności do 2 lat, k a rą ograniczenia w olności lu b grzyw ny. F ak t, że b yła to k o responden cja żony p a n a A je st tu ta j bez znaczenia. Ściganie odbyw a się z oskarżenia p ryw atnego, to znaczy pokrzyw dzony sam w nosi do sądu a k t oskarżenia, chyba że czyn dotyćzy k o respondencji lu b w iadom ości przeznaczonej dla in sty tu c ji państw ow ej lu b społecznej i w ted y ściganie n a stę p u je z osk arżen ia publicznego.

2. P a n B popełnił p rzestęp stw o zw ane p aserstw em , polegające n a nabyw aniu lu b udzielaniu pom ocy przy zb y w an iu rzeczy uzyskanych za pom ocą czynu za b ro ­ nionego (arty k u ł 215 kodeksu karnego). P rzestęp stw o to zagrożone je s t k a rą od 6 m iesięcy d o 5 la t pozbaw ienia wolności. 3. J e s t to tzw . n a ru sz en ie m iru dom ow ego (arty k u ł 171 kod ek su karnego), p rzestępstw o zagrożone k arą p o zbaw ienia w olności do 2 la t, o graniczenia w olności lu b grzyw ny. P rzedm iotem o ch ro n y p ra w n e j je st praw o w yłącznego sw obodnego k o rz y sta n ia z m ieszkania. 4. Je s t to tzw . sprow adzenie pow szechnego niebez­ pieczeństw a (arty k u ł 136 kodeksu karnego), przestęp ­ stw o zagrożone k a rą pozbaw ienia w olności n a czas nie krótszy od 3 lat, a jeżeli sp raw ca działa nieum yślnie, ja k to m a m iejsce w naszym przykładzie, podlega tej sam ej k arze w w ym iarze od ro k u do 8 lat. 5. J e s t to nie-udzielenie pom ocy w niebezpieczeń­ stw ie (a rty k u ł 164 kodeksu karnego), p rzestępstw o z a ­ grożone k a rą pozbaw ienia w olności do 3 lat. Osoba, k tó ra nie udzieliła pomocy, n ie podlega karze, jeżeli udzielenie pom ocy w iązałoby się z n ara żen iem siebie lu b in n e j osoby n a niebezpieczeństw o u tr a ty życia lu b pow ażnego uszczerbku zdrow ia. N ie podlega k arz e oso­ ba, k tó ra nie udziela pom ocy polegającej n a poddaniu się zabiegow i le k a rsk ie m u albo gdy m ożliw a je st n aty ch m iasto w a pom oc ze stro n y in sty tu c ji lu b oso­ by b ard z iej pow ołanej do udzielenia pom ocy le k a r ­ skiej. 6. J e s t to oszczerstw o (a rty k u ł 178 § 2 kod ek su k a r ­ nego), przestępstw o zagrożone k a rą pozbaw ienia w olno­ ści do 3 lat. Jeżeli sp raw ca n ie działa w celu poniżenia pokrzyw dzonego lu b spow odow ania u tra ty zaufan ia m am y do czynienia ze zniesław ieniem (arty k u ł 178 § 1 k o deksu karnego). P rz e stę p stw a te ścigane są z o sk a r­ żen ia pryw atnego. 7. J e s t to przestępstw o niegospodarności (arty k u ł 217 k odeksu karnego), zagrożone k a rą pozbaw ienia w ol­ ności od 6 m iesięcy do 5 lat, a jeżeli n astęp stw em czynu je st w ielka, czyli p rzek ra cza ją ca 200 tys. zł szkoda — od ro k u do 8 lat. O dpow iadać za to przestępstw o może w yłącznie osoba za tru d n io n a w je d n o stc e gospodarki uspołecznionej.

8. J e s t to p ła tn a p ro te k c ja (arty k u ł 244 kodeksu karnego). P rzestęp stw o zagrożone k a rą pozbaw ienia w olności od ro k u do 10 lat. O dpow iedzialności k arn e j z arty k u łu 244 kod ek su k arn e g o podlega jed y n ie osoba p o d ejm u ją ca się p ła tn ej protekcji. 9. J e s t to zabór p o ja zd u w celu k ró tk o trw ałeg o u ży cia (a rty k u ł 214 kod ek su karnego), p rzestępstw o zagrożone k a r ą pozbaw ienia w olności do 3 la t, a jeżeli po rzu cenie sam ochodu n astąp iło w w aru n k ac h um ożli­ w iający ch jego u tr a tę lu b uszkodzenie, s p raw ca podlega k arz e pozbaw ienia w olności do 5 l a t P rzestęp stw o to zostało w yodrębnione w kodeksie k a rn y m ze w zględu n a jego nagm inność w o sta tn im okresie. 10 . Je s t to pozbaw ienie w olności (arty k u ł 165 ko­ d ek su karnego), p rzestępstw o zagrożone k a rą pozba­ w ienia wolności od 6 m iesięcy do 5 lat, jeżeli pozba­ w ienie w olności trw ało dłużej n iż 14 dni lu b łączyło się ze szczególnym udręczeniem , sp raw ca podlega karze pozbaw ienia wolności od ro k u do 10 l a t P rzestępstw o to polega n a uniem ożliw ieniu sw obodnej zm iany m ie j­ sca p rzebyw ania, polegać m oże w ięc n ie tylko n a z a ­ trzy m an iu czy zam knięciu, ale n a zastosow aniu ja k ie ­ gokolw iek śro d k a stw arzająceg o isto tn ą przeszkodę w k o rzy stan iu z wolności.

3 0 . KTO O TYM D ECY D UJE?

1. Tym czasow e aresztow anie je s t n ajo strzejszy m śro d k iem zapobiegaw czym , stosow anym w celu zabez­ pieczenia praw idłow ego to k u postępow ania karnego. Do o rze k an ia o tym czasow ym areszto w an iu u p raw n ie n i są w yłącznie są d i p ro k u ra to r. P ro k u ra to r m a praw o do stosow ania tym czasow ego aresztow ania tylko przed w niesieniem do sądu a k tu oskarżenia i tylko w sto su n ­ k u do osoby, k tó ra została ju ż uprzednio przesłuchana jak o p odejrzany. Po w niesieniu do sądu a k tu osk arże­ nia, p raw o decyzji o zastosow aniu tym czasow ego aresz­ to w an ia przy słu g u je w yłącznie sądow i. C zas trw an ia tym czasow ego aresztow ania w śledztw ie i dochodzeniu je s t ściśle regulow any przez ustaw ę. P ro k u ra to r może zastosow ać tym czasow e aresztow anie n a o k res n ie prze-

k raczająey 3 m iesięcy. P ra w o przed łu żen ia tym czaso­ wego aresztow ania do 6 m iesięcy przysłu g u je p ro k u ra ­ to ro w i w ojew ódzkiem u i to ty lk o w tedy, gdy ze w zglę­ du n a szczególne okoliczności spraw y nie m ożna było ukończyć postępow ania przygotow aw czego w trzy m ie­ sięcznym okresie. Jeżeli zachodzi potrzeb a ponow nego przedłużenia tym czasow ego areszto w an ia n a dalszy oznaczony o k res — d ec y d u je o tym sąd w ojew ódzki n a w niosek p ro k u ra to ra wojew ódzkiego. 2. P ostępow anie u m a rz a się, jeżeli w y stąp iła oko­ liczność w yłączająca postępow anie, czyli tak zw ana u je m n a p rze słan k a procesow a. D o u jem n y ch p rze słan e k procesow ych kodeks p o stępow ania karn eg o zalicza przykładow o: n iepopełnienie czynu, b ra k ustaw ow ych znam ion p rzestęp stw a, w yłączenie k ara ln o ści czynu (niepoczytalność, o b rona konieczna, stan w yższej konieozności), znikom e niebezpieczeństw o społeczne czynu, śm ierć oskarżonego, przedaw nienie, b ra k sk arg i u p ra w ­ nionego oskarżyciela. U m orzenie postępow ania oznacza, że mae m ożna z pow odu istn ien ia określonej ujem nej p rze słan k i w ypow iedzieć się co do w in y w zględnie niew inności oskarżonego. O um orzeniu postępow ania decyduje p ro k u ra to r w form ie postanow ienia (arty k u ł 280 § 2 kodeksu postępow ania karnego). Po w płynięciu a k tu osk arżen ia do sądu, prezes sądu pow inien przed w yznaczeniem te rm in u rozp raw y , z u rzęd u lu b n a w n io ­ sek stron, w nieść sp raw ę n a posiedzenie, jeśli uzna, że zachodzi konieczność um orzenia postępow ania. W ów­ czas sąd n a posiedzeniu w y d aje postanow ienie o um o­ rzen iu postępow ania (arty k u ł 299 § 1 p u n k t 1 kodeksu postępow ania karnego). Je śli sąd dopiero n a rozpraw ie stw ierdzi istnienie ujem n ej przesłanki procesow ej, u m a­ rza postępow anie w form ie w yroku. Jed n ak że w razie u stalen ia, że oskarżony n ie popełnił zarzuconego m u czynu, gdy zachodzi b ra k ustaw ow ych znam ion czynu zabronionego lu b gdy u sta w a uznaje, że spraw ca nie p opełnił przestępstw a, sąd zam iast w yro k u u m a rz ają ce­ go w ydaje w yrok uniew in n iający (arty k u ł 361 § 2 ko­ deksu p ostępow ania karnego). 3 3. U m ieszczenie spraw cy w szpitalu psych iatry cz­ nym , lu b w innym zam kniętym zakładzie leczniczym , jć s t środkiem zabezpieczającym o ch a rak te rz e leczni­ czym, przew idzianym przez kodeks k a rn y z 1969 r. O zastosow aniu tego śro d k a decyduje w każdym p rzy­ p ad k u sąd. P odstaw ą decyzji m usi być jed n ak okolicz­ ność, że pozostaw ienie spraw cy n a wolności grozi po­ w ażnym niebezpieczeństw em dla porządku praw nego.

Jeżeli stw ierdzono, że w chw ili popełnienia czynu za­ bronionego, sp raw ca b y ł w sta n ie całkow itej niepo­ czytalności, sąd m u si orzec o um ieszczeniu go w szp ita­ lu p sych iatry czn y m lu b innym zam kniętym zakładzie (arty k u ł 99 kodeksu karnego). 4 . O dszkodow anie za niesłuszne skazanie przy słu ­ g u je obyw atelow i, k tó ry został praw om ocnie skazany p rzez sąd, a n astęp n ie w w y n ik u rew izji nadzw yczajnej bądź w znow ienia postępow ania, został w danej spraw ie u n iew inniony, skazany z łagodniejszego p rzepisu b ądź um orzono przeciw niem u postępow anie n a sk u tek oko­ liczności nie uw zględnionych w poprzednim postępo­ w aniu. O bejm uje ono n ie ty lk o odszkodow anie za po­ niesioną szkodę, ale ta k ż e zadośćuczynienie za doznaną krzyw dę. P rz y słu g u je zaś skazanem u, w zględem k tó­ rego w ykonano w całości lu b częściowo karę, k tó rej nie pow inien b y ł ponieść, lu b w obec którego zastoso­ w ano śro d k i zabezpieczające. O rganem upraw nionym do o rzek an ia w sp raw ie odszkodow ania za niesłuszne skazanie je st sąd w ojew ódzki, w którego okręgu w yr dano orzeczenie w pierw szej in stan c ji. Z ażalenia na postanow ienia sądu w ojew ódzkiego w te j sp raw ie roz­ p a tru je Sąd N ajw yższy.

5. Jeżeli dane istn iejące w chw ili wszczęcia śledz­ tw a lu b dochodzenia albo zeb ran e w jego to k u zaw ie­ r a ją dostateczne p odstaw y do przed staw ien ia określonej osobie z a rz u tu popełnienia ko n k retn eg o przestępstw a, postanow ienie o przedstaw ieniu zarzu tó w zostaje spo­ rządzone i ogłoszone niezw łocznie p o dejrzanem u, n a ­ stę p n ie zaś p rze słu ch u je się podejrzanego. D opiero od chw ili w y d an ia p o stanow ienia o p rze d staw ie n iu zarzu ­ tó w m am y do czynienia z podejrzanym . P ostanow ien ie o p rzed staw ien iu zarzutów pow inno w skazać osobę podejrzanego, d okładnie określać zarzucany mu czyn i jego k w alifik ację p raw n ą. N a żąd an ie p o d ejrz a­ nego należy w te rm in ie 14 dni u zasadnić p ostanow ien ie o p rze d staw ie n iu zarzu tó w (arty k u ł 269 § 1, 2 i 3 k o d ek ­ su p o stępow ania karnego). W śledztw ie p ostanow ien ie o p rze d staw ie n iu za rzu tó w sporządza zaw sze p ro k u ra ­ to r, n a w e t w tedy, gdy zlecił p row adzenie postępow an ia organom M ilicji O by w atelsk iej (MO) (a rty k u ł 264 § 3 k o deksu p ostępow ania karnego). W dochodzeniu po­ stan o w ienie o p rze d staw ie n iu zarzutów w y d a je organ p row adzący postępow anie, czyli MO, W ojska O chrony P o g ranicza (WOP), o rgany finansow e, zarząd y Lasów P ań stw ow ych, o rgany P ań stw o w ej In sp ek c ji H andlo­ w ej o raz o rgany P ań stw o w ej In sp ek c ji S a n ita rn e j.

6. P rz esła n k i odm ow y w szczęcia p ostępow ania są identyczne, ja k przesłan k i um orzenia (patrz odpow iedź 2). Różnica polega n a tym , że organ u p raw niony (np. p ro k u ra to r) odm aw ia w szczęcia postępow ania, gdy od razu o trzy m an iu doniesienia o p rzestęp stw ie s tw ie r­ d z a w y stąp ien ie ujem n ej p rze słan k i procesow ej (a rty ­ k u ł 258 § 1 kodeksu p ostępow ania karnego). N ato m iast um o rzenie n astę p u je w ów czas, gdy dopiero w czasie trw a n ia postępow ania u ja w n i się u je m n a p rze słan k a procesow a. O odm ow ie w szczęcia p ostępow ania decy­ d u je p ro k u ra to r, w yd ając odpow iednie postanow ienie lu b zatw ierd zając p ostanow ienia w y d an e p rzez inny •organ procesow y (MO, W O P itp.; a rty k u ł 260 § 1 k o deksu postępow ania karnego). N a postanow ienie o odm ow ie w szczęcia po stęp o w an ia pokrzyw dzonem u p rzy słu g u je zażalenie (a rty k u ł 260 § 2 kod ek su po stę­ p o w an ia karnego). P rzed w y d an iem postanow ien ia o odm ow ie w szczęcia postęp o w an ia m ożna zażądać u zu p ełn ien ia d an y c h z a w arty ch w zaw iadom ieniu o p rzestęp stw ie lu b zarządzić spraw dzenie fak tó w w ty m zakresie (a rty k u ł 258 § 2 kodeksu postępow an ia karnego). T ak zw ane po stęp o w an ie sp raw d za ją ce nie m oże trw a ć dłużej niż 30 dni (a rty k u ł 259 kodeksu po­ stęp o w an ia karnego). 7. S ędzia nie m oże być pociągnięty do odpow iedzial­ ności k a rn e j, sądow ej lu b ad m in istra cy jn e j bez zezwo­ le n ia w łaściw ego są d u dyscyplinarnego, an i zatrzym any bez n ak azu tegoż sądu, chyba że został sc h w y tan y n a gorącym uczynku. P ra w o to nosi n a rw ę im m u n itetu sędziow skiego. Z anim je d n a k zostanie w ydana uchw ała zezw alająca n a pociągnięcie sędziego do odpow iedzial­ ności k a rn e j, w olno podejm ow ać tylko czynności nie cierp iąc e zw łoki. T ak w ięc o pociągnięciu sędziego do odpow iedzialności k a rn e j decyduje w łaściw y sąd dyscy­ p lin arn y . T akże ten sąd decy d u je o za trzy m a n iu sędzie­ go. S chw ytanie sędziego n a gorącym uczynku .powoduje, iż m ożna go zatrzym ać n a w e t bez n ak azu są d u dyscy­ plinarnego. O d odm ow nej d ecyzji są d u dyscyplinarnego n a .pociągnięcie sędziego do odpow iedzialności k a rn e j m ożna odwoFać się do są d u dyscyplinarnego w yższej in stan cji. S ądy d y sc y p lin a rn e są pow ołane d la ro z strz y ­ g a n ia sp ra w d y scyplinarnych sędziów oraz sp raw o u chylenie im m unitetu. D ziałają przy sąd ach w oje­ w ódzkich i Sądzie N ajw yższym . 8. P ostępow anie sądow e nie m oże zostać w szczęte b ez żąd an ia upraw nionego oskarżyciela, zgłoszonego w form ie a k tu oskarżenia. W szystkie o rgany, któ re

w m yśl przepisów u p raw n io n e są do w noszenia do są d u a k tu osk arżen ia (p atrz odpow iedź 10), są tyra sa­ m y m u p raw n io n e do decydow ania o w szczęciu postępo­ w an ia sądow ego. A k t o sk a rż en ia je st jednocześnie do­ k u m en tem , w sposób zupełny określającym , kto m a b y ć oskarżony w d an ej sprdW ie. S ąd nie m oże w danym p o stępow aniu w ja k ik o lw ie k sposób orzec co do in ­ n ej osoby, n iż ta , k tó re j dotyczy a k t oskarżenia. A k t o sk arżen ia o kreśla też czyn zarzucany oskarżonem u. S ąd nie może rozpoznaw ać sp raw y o jak ik o lw iek inny czyn, choćby n aw e t popełniony przez oskarżonego, lecz nie za w arty w akcie o skarżenia (w y jątek stanow i ta k zw any proces w padkow y; p a trz dział 34 odpow iedź 7). 9. Jeżeli św iadek, k tó ry m a w danej spraw ie sk ła ­ dać zeznania, został przez organ procesow y (sąd, p ro ­ k u ra to ra , MO) skutecznie pow iadom iony o te rm in ie m a jąc ej się odbyć czynności p ra w n e j, a m im o to bez u sp raw ie d liw ie n ia sw ej nieobecności n ie sta w ił się w określonym te rm in ie i m iejscu lu b bez zezw olenia o rg an u prow adzącego p ostępow anie opuścił m iejsce czynności przed je j zakończeniem — m oże być obcią­ żony k a r ą pieniężną w w ysokości do 2 tys. zł. Decyzje w te j sp raw ie p o d ejm u je sąd, a przed wszczęciem postępow ania sądow ego — p ro k u ra to r. K a ra ta pow in­ n a być je d n a k uchylona, gdy u k a ra n y uspraw iedliw i sw e niestaw iennictw o lu b sam ow olne oddalenie się. Ś w iad ek w inien to uczynić w ciągu tygodnia od dnia, w k tó ry m doręczono m u p ostanow ienie w ym ierzające k a rę pieniężną. U sp raw ied liw ien ie m oże też n astąp ić p rzy pierw szej czynności procesow ej, do uczestnictw a w k tó rej w ezw ano osobę u k a ra n ą . P ostanow ienia u sta ­ w y w te j k w estii odnoszą się rów nież do biegłych i tłu ­ m aczy. 10. W e w szystkich sp raw ach z o skarżenia publicz­ nego a k t o skarżenia sporządza i w nosi do są d u p ro k u ­ ra to r. W sp raw ach z osk arżen ia pry w atn eg o czynności te m oże w ykonać sam pokrzyw dzony, k tó ry je s t w tyra p rzy p ad k u oskarżycielem p ry w a tn y m , albo p ro k u ra to r, jeżeli obejm ie oskarżenie w tej spraw ie. W spraw ach p odlegających rozpoznaniu w postępow aniu uproszczo­ n y m do sporządzania i w noszenia do sądu a k tu o sk a r­ żenia u p raw n io n e są także in n e organy: okręgow e za­ rząd y L asów P aństw ow ych, n ad leśn ictw a i p a rk i n a ro ­ dow e, o rgany P aństw ow ej In sp ek cji H andlow ej, organy P ań stw ow ej Inspekcji S a n ita rn e j, a tak że o rg an y W ojsk O chrony Pogranicza. Z ak res spraw , w któ ry ch w ym ie­ nione o rgany m ogą sporządzać a k t oskarżenia, je st

ściśle ograniczony. O rgany te tra c ą sw e u p raw n ie n ia w om aw ianym zakresie, ilekroć w danej spraw ie działa p ro k u ra to r i m ogą je w ykonyw ać tylko przed sądem pierw szej in stan cji. P oza w ym ienionym i p rzypadk am i p ra w o sp orządzania a k tu osk arżen ia w postępow aniu uproszczonym przy słu g u je MO, je d n ak że ta k i a k t o sk arżenia zatw ierdza i w nosi do są d u p ro k u ra to r.

31.

JA K IE SK U T K I PROCESOW E W YW OŁUJE?

1. Z atarcie sk a za n ia n a s tę p u je z m ocy p ra w a po u p ły w ie term inów i spełnieniu w aru n k ó w określonych w a rty k u le 111 i n astępnych kodeksu karnego. Może też n astąp ić w cześniej w drodze u ła sk aw ie n ia lu b n a m ocy postanow ienia sądu (arty k u ł 111 § 2 kodeksu k a r ­ nego). Z atarcie skazania pow oduje usunięcie w pisu o sk azaniu z re je s tru skazanych M inisterstw a S p raw ie­ dliw ości. P rz y jm u je się, że skazany, w obec którego n a ­ stąpiło zatarcie skazania, uchodzi od tej pory za nie k aranego. U znaje się w ięc tym sam ym , że skazania n igdy nie było. O soba uprzednio k a ra n a m oże w ięc od m om entu, w k tó ry m nastąp iło zatarcie skazan ia w jej sp raw ie, udzielając jak ich k o lw iek in fo rm ac ji o sobie tw ierdzić, iż nie b y ła k a ra n a i n ik t n ie m oże je j czynić zarzu tu , iż m ów i niepraw dę. 2. A m nestia je s t zbiorow ym ak tem łask i. Z bioro­ w ym , gdyż nie odnosi się do je d n ej, k o n k re tn e j osoby, lecz o b ejm u je szereg indyw idualnych przypadków . Je s t w ięc ak tem o ch a rak te rz e ogólnym . A m nestia n a s tę ­ p u je w drodze u sta w y i u ch w a lan a je st najczęściej dla u p a m ię tn ie n ia doniosłych w ydarzeń w życiu p ań ­ stw a. U staw a a m n e sty jn a zaw iera ogólne p ostanow ie­ nia, o k reślające, ja k ie k a ry za w ym ienione w n iej p rze stęp stw a u le g ają d aro w an iu w całości lu b częścio­ wo albo zam ianie n a łagodniejsze. A m nestia dotyczyć może ty lk o postępow ania w ykonaw czego, gdyż m ów iąc o „d a ro w an iu lu b złagodzeniu k a ry ” może b yć stoso­ w an a ty lk o w obec spraw ców , w obec któ ry ch ow a k a ra zo stała ju ż orzeczona praw om ocnym w yrokiem . P rz e ­ pisy m ogą przew idyw ać bezw arunkow e stosow anie am ­ n estii i w ted y je s t n ią objęty każd y indy w id u aln y p rzy ­ p ad ek , zgodny z u norm ow aniam i am n estii w d n iu je j

■wejścia w życie. P rzepisy m ogą ta k że uzależniać sto ­ sow anie am n estii od sp ełn ien ia pew nych w arun k ó w w przyszłości. U staw a a m n e sty jn a m oże zaw ierać po­ sta n o w ien ia, uzależniające daro w an ie lu b złagodzenie k a ry praw om ocnie orzeczonej w yłącznie od oceny p o ­ stęp ow ania skazanego, bez w zględu n a to, za ja k ie p rzestępstw o został skazany. 3. U staw ow e a k ty am n esty jn e za w ierają z reguły, o b o k przepisów n o rm u ją cy ch zagad n ien ia zw iązane z am nestią, n orm y abolicyjne. A bolicja polega n a za k a­ zie w szczynania po stęp o w an ia k arn e g o w sp raw ach 0 n ie k tó re p rzestęp stw a, dotyczy w ięc o n a spraw , w k tó ry c h n ie za p ad ł jeszcze praw om ocny w y ro k sąd u 1 p o w oduje niedopuszczalność procesu. A bolicja może do ty czyć sy tu a cji, w k tó re j p o stępow anie k a rn e jeszcze się nie toczy i w ów czas je j sk u tk iem je s t zakaz w szczy­ n a n ia takiego postępow ania. Może rów nież dotyczyć p rzy p a d k u , gdy proces k a rn y ju ż został w szczęty, nie •ma je d n a k jeszcze praw om ocnego orzeczenia i w ted y ab o licja pow oduje u m orzenie takiego postępow ania. A b o lic ja m oże być ak tem in d y w id u a ln y m i w ted y ch a­ r a k te r je j zbliża się d o in dyw idualnego a k tu łaski, m oże też być ak tem o c h a ra k te rz e ogólnym . 4. U pływ te rm in u p rzed aw n ien ia pow oduje w y stą ­ p ien ie różnych sk u tk ó w procesow ych, w zależności od teg o , czy m am y do czynienia z p rzedaw nieniem k a ra l­ ności, czy też z przedaw nieniem w yko n an ia k ary . P rz e ­ daw nienie karaln o ści pow oduje, iż n ie m o żn a wszcząć postępow ania karnego przeciw ko spraw cy, jeżeli od ch w ili poipełnienia p rze stęp stw a u płynął przew idziany p rzez u sta w ę okres, w ciągu któ reg o nie podjęto ja k ie j­ kolw iek czynności procesow ej zm ierzającej do u k ara n ia sp raw cy za to przestępstw o. P rzedaw nienie w ykonan ia k a ry oznacza, iż p o upływ ie określonego w ustaw ie czasu od w y d an ia praw om ocnego w yro k u skazującego, nie m ożna w ykonać orzeczonej tym w yrokiem kary. G dyby nato m iast, pom im o u p ły w u te rm in u p rze d aw ­ n ien ia, w ykonyw anie ta k ie j k a ry zostało rozpoczęte, n a ty c h m ia st po o trzy m an iu w iadom ości o upływ ie te r ­ m in u p rzed aw n ien ia n ależy um orzyć postępow anie w y­ konaw cze. U pływ te rm in u p rzedaw nienia stw a rz a dla w łaściw ych organów obow iązek rezygnacji ze ścigania, w y ro k o w an ia lu b w y k o n y w an ia k a ry w zw iązku z upływ em okresu określonego w u staw ie, w cią­ g u k tó reg o dokonanie tych czynności było dopuszczal­ ne.

5. W polskim p raw ie k a rn y m procesow ym samo przyznanie się oskarżonego do w iny me pow oduje żad­ n y ch ustaw ow o określonych sk u tk ó w procesow ych. T ra k to w a n e je st je d y n ie jako jeszcze je d en dowód w sp raw ie, nie p o siadający jak ich k o lw iek szczególnych w alorów , k tó ry podobnie ja k inne dow ody podlega sw obodnej ocenie sądu. S ąd pow inien w ięc u stosu n ­ kow ać się do niego w ta k i sam sposób, ja k czyni to w sto su n k u do innych dow odów i spraw dzić jego w ia­ rygodność. G dy sąd stw ierdzi, że w y jaśn ien ia oskarżo­ nego przyznającego się do w in y nie budzą w ątpliw ości, m oże ograniczyć postępow anie dow odow e, p rzep ro w a­ dzając je tylko częściowo, p rzy czym ta k ie postęp o ­ w anie sądu uzależnione je st od zgody stro n obecnych n a rozp raw ie (a rty k u ł 333 kodeksu postępow ania k a r ­ nego). 6. O dstąpienie p ro k u ra to ra od osk arżen ia n ie je st w iążące dla sądu w sp raw ach o p rze stęp stw a ścigane z o sk arżen ia publicznego. Sć|d m usi je d n a k zbadać pod­ staw y odstąpienia; je śli nie są to ujem n e przesłan k i procesow e, sąd w dalszym ciągu m oże prow adzić p o ­ stępow anie aż do w y d an ia m erytorycznego orzeczenia. N atom iast w spraw ach o p rzestęp stw a ścigane z osk ar­ żenia pryw atnego, m ożna w yróżnić dw ie sytuacje. J e ­ żeli postępow anie to w szczął p ro k u ra to r, w ów czas jego o dstąpienie od osk arżen ia zobow iązuje sąd do um orze­ nia p ostępow ania n a zasadzie arty k u łu 11 p u n k tu 4 kodeksu postępow ania k arnego, o ile pokrzyw dzony w ciągu 14 dni od d aty pow iadom ienia go o odstąp ie­ n iu p ro k u ra to ra od ścigania nie w niesie a k tu oskarże­ nia. N ato m iast w spraw ach, w których p ro k u ra to r przyłączył się do p o stę p o w an ia ju ż wszczętego przez oskarżyciela p ryw atnego, odstąpienie p ro k u ra to ra od o skarżenia pow oduje p o w ró t pokrzyw dzonego do p raw oskarżyciela pryw atnego. O dzyskuje on pozycję, ja k ą zajm ow ał w procesie p rzed przyłączeniem się p ro k u ra ­ to ra do postępow ania. 7. Pozbaw ienie p ra w publicznych je s t k a rą dodatk o ­ wą, orzekaną obok k a ry zasadniczej pozbaw ienia w ol­ ności, k a ry śm ierci lub k a ry 25 la t pozbaw ienia w ol­ ności. P ozbaw ienie p ra w publicznych pow oduje, iż sk a­ zany nie może brać udziału w w yborach do S ejm u i rad narodow ych, ani ja k o głosujący, ani jako kan d y d at, n a k tórego głosują inni obyw atele, n ie może też być sę­ dzią an i pełnić fu n k cji ła w n ik a, tra c i praw o do pełnie­ nia w o rganach i in sty tu cjach państw ow ych lub w o r­ ganizacjach społecznych fu n k c ji zw iązanych ze szcze-

14 — 500 zag. z jarawa

209

g o ln ą odpow iedzialnością. P ozbaw ienie p ra w publicz­ nych orzeczone w obec osób m ających stopnie w ojskow e, p o w oduje pow rót tych osób do stopnia szeregow ca, w stosunku zaś do osób posiadających ordery, odzna­ czenia i ty tu ły honorow e, pow oduje ich bezpow rotną u tr a tę — skazany tra c i w szystkie ordery, odznaczenia i ty tu ły honorow e, n a d a n e m u do czasu upraw om o c­ n ien ia się orzeczenia skazującego. P rzez okres, n a jak i orzeczono k a rę pozbaw ienia p ra w publicznych, sk a za­ n em u nie m ogą być n ad a n e w ym ienione w yżej ordery, odznaczenia i ty tu ły honorow e. Po upływ ie okresu, na ja k i k a rę orzeczono, sk a za n y odzyskuje u trac o n e p raw a publiczne. 8. Je że li po upraw om ocnieniu się orzeczenia w yjdzie n a jaw , że zostało ono w ydane na sk u te k przestępstw a (np. fałszyw ego zeznania św iadka), a przestępstw o to m ogło m ieć w pływ ma treść orzeczenia, postępow anie sądow e z m ocy w yraźnego p rzep isu ustaw y (arty k u ł 474 § 1 p u n k t 1 kodeksu postępow ania karnego) zostaje wznow ione. F a k t popełnienia przestęp stw a pow inien być ustalony praw om ocnym w yrokiem skazującym . Spełnienie tego w a ru n k u n ie je s t konieczne, jeśli w y­ ro k taiki n ie m oże zostać w y dany z p rzyczyn o biekty w ­ nych. 9. F ak t, że św iadek p rzed rozpoczęciem składania zeznań nie został uprzedzony przez organ prow adzący postępow anie (sąd, p ro k u ra to ra, fu n k cjo n a riu sza Milicji O byw atelskiej) o grożącej m u odpow iedzialności k arn e j za fałszyw e zeznania pow oduje, że św iadek, k tó ry n a­ stęp n ie złożył zeznanie (m ające służyć ja k o dow ód w p ęstęp o w an iu sądow ym lub w innym postępow aniu p ro w adzonym n a podstaw ie ustaw y), zaw ierające n ie­ p raw d ę lub za ta ił p raw d ę — nie podlega w tym z a ­ k resie odpow iedzialności k arn e j. P ostępow anie k arn e p rzeciw ko osobie, k tó ra w y stęp u jąc ja k o św iadek ze­ zn a ła niep raw d ę lu b za ta iła praw d ę, a nie została uprzedzona o odpow iedzialności k a rn e j za złożenie fa ł­ szyw ych zeznań, nie m oże w ięc być w ogóle wszczęte, a je śli je s t ju ż w to k u , m usi zostać um orzone. 10 . W ykonanie w arunkow o zaw ieszonej k a ry m usi n astąp ić, jeżeli: w o kresie próby skazany p opełnił prze­ stępstw o um yślne podobne do poprzedniego, za które p raw om ocnie orzeczono k a rę pozbaw ienia wolności, albo jeśli n ie n a p ra w ił szkody w m ieniu społecznym , gdy k a ra została orzeczona za zagarnięcie m ien ia spo­ łecznego. Sąd n ie m a obow iązku, ale m oże zarządzić

w y k o nanie k ary , jeżeli sk a za n y w o kresie p ró b y po­ stęp o w ał w sposób rażąco sprzeczny z obow iązującym p o rządkiem praw n y m , w szczególności gdy p opełn ił now e p rzestępstw o, in n e n iż popełnione poprzednio, n ie uiścił grzyw ny, albo u c h y la ł się od w yko n an ia nałożonych n a ń obow iązków , lu b orzeczonego w sto ­ su n k u do niego dozoru. Je że li w yko n an ie k a ry n ie zo­ stało zarządzone, k a ra n ie podlega w ykonaniu. Jeżeli w ciągu 6 m iesięcy od zakończenia ok resu w a ru n k o ­ w ego zaw ieszenia k a ra n ie zostanie w ykonana, s k a ­ zanie ulega za ta rc iu z m ocy p ra w a , z ty m zastrzeże­ niem , iż zatarcie nie może n astąp ić przed w ykonaniem k a r dodatkow ych lu b grzyw ny, jeżeli zostały p ra w o ­ m ocnie orzeczone.

32.

PR ZESTĘPSTW A DROGOW E

1. Z godnie z treśc ią a rty k u łu 145 § 1 kod ek su k a r ­ nego w yp ad ek drogow y w yw ołuje osoba, k tó ra, cho­ ciażby nieum yślnie, n a ru sz a zasady bezpieczeństw a w ru c h u lądow ym (także w odnym lub pow ietrznym ), p ow odując nieum yślnie- uszkodzenie ciała lu b rozstrój zdrow ia in n e j osoby albo p o w ażną szkodę w m ieniu. Z asady bezpieczeństw a w ru c h u lądow ym o k reśla u sta ­ w a z 27 X I 1961 r. o bezpieczeństw ie i p o rządku na drogach publicznych (D ziennik U staw [Dz.U.J n r 53, pozycja 295) o raz przepisy w ykonaw cze, z któ ry ch n a j­ w ażniejszy je s t ta k zw any kodeks drogow y — rozporzą­ dzenie M inistrów K om u n ik acji i S p ra w W ew nętrz­ nych z 20 V II 1968 r. w sp raw ie ru ch u na drogach p u ­ blicznych (Dz.U. n r 27, pozycja 183). A by m ożna było m ów ić o spow odow aniu w y p ad k u drogow ego, m u si u cierpieć dobro osobiste lu b m a jątk o w e innej osoby. S p raw cą w ypadku drogow ego może być nie ty lk o k ie­ ru jąc y pojazdem m echanicznym , ale tak że w oźnica, ro w erzy sta i pieszy p o ru szający się po jezdni. M iejscem pop ełnienia p rze stęp stw drogow ych są przede w szy st­ kim drogi publiczne, a ponadto także dojazdy, te re n y przem ysłow e, lo tn isk a o raz in n e m iejsca, w których odbyw a się ogólny czy lo k aln y ru c h pojazdów . Z a spow odow anie w y p ad k u drogowego w y m ierzan a je st k a ra pozbaw ienia w olności od 3 m iesięcy do 3 lat.

2. K odeks k a rn y w p row adził dw ie kw alifikow an e p ostacie w ypadku drogow ego: a) jeżeli następstw em n aru sz en ia zasad bezpieczeństw a ru ch u drogow ego je st śm ierć, ciężkie uszkodzenie c ia ła lub znaczne pogor­ szenie się sta n u zdrow ia inn ej osoby — sp raw ca podle­ g a k arze pozbaw ienia w olności od 6 m iesięcy do 8 la t (a rty k u ł 145 § 2 kod ek su karnego); b) jeżeli spraw ca w sta n ie nietrzeźw ości, p row adząc pojazd m echaniczny, p o w oduje w yp ad ek drogow y, podlega k a rz e pozbaw ie­ n ia w olności od ro k u do 10 la t (a rty k u ł 145 § 3 kodeksu karnego). 3. K odeks k a m y odróżnia pojęcie w y p ad k u dro g o ­ w ego od pojęcia k a ta stro fy w ru c h u lądow ym . Zgodnie z p rz y ję tą przez Sąd N ajw yższy p ra k ty k ą , przez k a ta ­ stro fę w ru ch u lądow ym rozum ieć należy zdarzenie w yw ołane przez działanie lu b zaniechanie spraw cy, na sk u te k którego u cierp iała p ew na g ru p a osób (w każdym raz ie w ięcej niż jedna) lu b n astąp iło uszkodzenie m ie­ n ia w znacznych rozm iarach. Częściej m am y do czy­ n ie n ia z u m yślnym sp row adzeniem jed y n ie bezpośred­ niego niebezpieczeństw a k a ta stro fy (a rty k u ł 137 § 1 k o deksu karnego), za co grozi k a ra od 6 m iesięcy do 8 la t pozbaw ienia w olności. N ato m iast sam o zdarzenie określone jako k ata stro fa , je śli w ystępuje, je st n a ogół o b ję te w in ą n ieum yślną. D la o skarżenia spraw cy 0 u m y śln e sprow adzenie bezpośredniego niebezpieczeń­ stw a k atastro fy , w y sta rc za udow odnienie, że p rzew i­ d y w ał on możliwość spow odow ania niebezpieczeństw a 1 godził się n a to. N a p rzy k ła d pan A u k ra d ł sam ochód i w obaw ie przed sch w y tan iem je ch a ł ulicam i m iasta w godzinach szczytu z szybkością 100 km /godz. W ta ­ kiej sytu acji, niezależnie od tego, czy k a ta stro fa n a ­ stąp iła, czy nie, uznać należy, że p an A przew idy w ał m ożliw ość spow odow ania bezpośredniego n iebezp ie­ czeństw a k a ta stro fy i godził się n a to. 4 4. Z akaz p row adzenia pojazdów m echanicznych m o­ że orzec sąd lub kolegium do sp raw w ykroczeń. Sąd m a praw o orzec zakaz prow adzenia pojazdów m echa­ nicznych n a o k res od ro k u do 10 la t jed y n ie w razie skazania kierow cy za p rzestępstw o przeciw bezpieczeń­ stw u w ru ch u lądow ym , w odnym lub pow ietrznym , a m usi orzec zakaz prow adzenia pojazdów m echanicz­ ny ch , je śli spraw ca w chw ili popełnienia przestępstw a b y ł nietrzeźw y. K olegium do sp raw w ykroczeń m a obo­ w iązek pozbaw ić kierow cę p ra w a prow adzenia pojaz­ dów m echanicznych w razie skazania go za n astęp u jące w ykroczenia: a) prow adzenie p ojazdu w sta n ie n ie-

trzeźw ości; b) nieudzielenie pom ocy ofiarom w y p a d k u drogowego, w którym k ierow ca sam uczestniczył (a rty ­ k u ł 87 § 3 i a rty k u ł 93 § 2 kod ek su w ykroczeń). K ole­ gium może pozbaw ić kierow cę p raw a prow adzenia po­ jazdów mechaniezmych w razie skazania go za: a) p ro ­ w adzenie pojazdu w sta n ie w skazującym n a użycie alkoholu lu b innego podobnie działającego śro d k a; b) sprow adzenie niebezpieczeństw a w ru ch u drogow ym n a sk u tek niezachow ania należytej ostrożności; c) n ie­ zastosow anie się do sygnału osoby up raw n io n ej do k o n tro li ru ch u drogowego, nakazującego za trzy m an ie p ojazdu, w ce lu uniknięcia k o n tro li (arty k u ł 86 § 2, a rty k u ł 92 § 3, a rty k u ł 93 § 2 kodeksu w ykroczeń). P o n ad to w przypadkach o kreślonych przepisam i m oże n astąp ić cofnięcie p ra w a jazdy n a pew ien o k res (cza­ sowe) lu b na stałe. 5. P a n A nie pow inien w ykonyw ać polecenia k ie­ ro w n ik a bazy, gdyż m iał obow iązek p rzew idyw an ia że po 24 godzinach jazdy jego spraw ność psychofizycz­ n a będzie w znacznym stopniu ograniczona i w tych w aru n k ac h zachodzi niebezpieczeństw o spow odow ania w y p ad k u drogowego. O baw a p rzed konsekw encjam i służbow ym i n a sk u te k niew y p ełn ien ia polecenia zw ierz­ ch n ik a n ie tłum aczy oskarżonego, n ie pow inno się bow iem w ykonyw ać czynności sprzecznych z praw em i zag rażających bezpieczeństw u n a drogach publicz­ nych. P a n A n aru sz y ł sw ym działaniem obow iązek ro zw ażnej i ostrożnej jazd y , określony w a rty k u le 18 u stęp ie 2 ustaw y o bezpieczeństw ie i p o rządku ru ch u n a drogach publicznych. P o d staw ę odpow iedzialności k a rn e j oskarżonego stan o w i a r ty k u ł 145 § 2 kodeksu karnego. 6. D yspozytor je s t osobą, n a k tó re j ciąży szczególny obow iązek dopuszczania do ru c h u pojazdów w stan ie n ie zag rażający m bezpieczeństw u kierow cy i innych uży tk ow ników drogi. D opuszczenie do ru ch u sam ocho­ du ze z d a rty m i oponam i zag raża z pew nością bezpie­ czeń stw u ruchu. P o d staw ę odpow iedzialności k a rn e j dyspozytora stanow i w ty m w y p ad k u a rty k u ł 146 ko­ dek su karnego, przew id u jący k a rę pozbaw ienia w ol­ ności do 2 lat, ograniczenia w olności albo grzyw ny, za dopuszczenie do ru c h u , w b re w szczególnem u obo­ w iązkow i, pojazdu m echanicznego w sta n ie bezpośre­ dnio zagrażającym bezpieczeństw u n a drogach. 7. W ty m w y p ad k u p an A popełnił dw a p rze stęp ­ stw a: a) n aruszył zasady bezpieczeństw a ru ch u , n a

sk u te k czego n a stą p iła śm ierć człow ieka (a rty k u ł 145 § 2 kodeksu karn eg o ; k a r a pozbaw ienia w olności od 6 m iesięcy do 8 lat), b) n ie udzielił pom ocy człow iekow i zn ajd u jącem u się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństw em u tr a ty ż y d a lu b ciężkiego uszko­ d zen ia ciała, albo znacznego pogorszenia się s ta n u zdro­ w ia (a rty k u ł 164 § 1 kodeksu karn eg o ; k a r a od 3 m ie­ sięcy do 3 la t pozbaw ienia w olności). W raz ie skazan ia oskarżonego za oba przestępstw a, sąd n a podstaw ie arty k u łó w 66 i 67 kod ek su karn eg o pow inien w ym ie­ rzy ć m u je d n ą k a rę łączną, k tó ra n ie m oże być niższa od najw yższej z k a r w ym ierzonych za poszczególne p rzestęp stw a an i n ie m oże przekroczyć sum y k a r w y ­ m ierzonych. Je śli np. p a n A zostanie sk azan y za spo­ w od o w anie w y p ad k u n a k a rę 4 la t pozbaw ienia w olno­ ści, a za nieudzielenie pom ocy n a k a rę 2 la t, k a ra łącz­ n a nie m oże być niższa od 4 la t ani w yższa od 6 la t p o zbaw ienia w olności. N ależy zaznaczyć, że p rzepis a r ­ ty k u łu 164 § 1 kodeksu k arn e g o odnosi się do w szy st­ kich osób, k tó re n ie ud zielają pom ocy człow iekow i zn a jd u ją ce m u się w bezpośrednim niebezpieczeństw ie (mogąc je j udzielić bez n a ra ż a n ia siebie lu b inn ej osoby n a niebezpieczeństw o u tr a ty życia lu b pow ażnego u sz­ czerb ku zdrow ia), a n ie ty lk o do kierow cy, k tó ry uciek ł z m iejsca w ypadku. 8. K ierow ca je s t obow iązany przestrzegać zasady fczw. ograniczonego z a u fan ia w sto su n k u d o innych uży tk ow ników drogi, polegającej n a tym , iż w sytu acji, gldy dośw iadczenie życiow e uczy, że użytkow nik drogi m oże postąp ić w sposób zagrażający bezpieczeństw u ru c h u (dziecko, starzec, k ierow ca sam ochodu z zielo­ n ym liściem), p row adzący pojazd pow inien zachow ać się ta k , aby u n ik n ą ć w y p ad k u . Z asada „ograniczonego zau fan ia” n ie je st w p ro st w yrażona w kodeksie dro­ gow ym , fo rm u łu je się ją je d n a k w o p arciu o obow iązek n ależytej ostrożności o k reślo n y w a rty k u le 11 ustęp ie 1 om aw ianej ustaw y o bezpieczeństw ie i p o rząd k u n a drogach publicznych, a p rze d e w szystkim w oparciu 0 p rzepis arty k u łu 18 u stęp u 2 tej u staw y : „K ieru jący pojazdem pow inien prow adzić pojazd rozw ażnie 1 o strożnie o raz dostosow yw ać szybkość do fetniejących w aru n k ó w i ograniczeń ru c h u ”. 9. T ak, poniew aż k ierow ca n aru szy ł określony w a r ­ ty k u le 12 ustępie 1 kodeksu drogowego zakaz opuszcze­ n ia p ojazdu przed zastosow aniem w szystkich środków ostrożności, niezbędnych do zapobieżenia w ypadkow i. P a n A pow inien bow iem przew idzieć, że pozostaw ienie

n a w e t n a chw ilę p ojazdu bez zaciągania h am ulca ręcz­ nego, m oże spow odow ać n iekontrolow ane uruchom ienie go. M iędzy zachow aniem p a n a A a uszkodzeniem ciała p a n a B zachodzi w ięc zw iązek przyczynow y, pociąga­ ją cy za sobą odpow iedzialność k a rn ą z a rty k u łu 145 § 1 kodeksu karnego. 10. T ak, a le tylko w ted y gdy osobie n ie p osiad ającej u p raw n ień um yślnie um ożliw ia prow adzenie pojazdu osoba szczególnie odpow iedzialna z a bezpieczeństw o r u ­ ch u pojazdów (dyspozytor, k ierow nik bazy tra n sp o rto ­ w ej; a rty k u ł 146 ko d ek su karnego). Je śli dyspozytor nieum yślnie um ożliw i prow adzenie pojazdu osobie nie p o siadającej w ym aganych u p raw n ień , popełnia on je ­ dynie w ykroczenie k a ra n e przez kolegium do sp raw w ykroczeń grzyw ną w w ysokości od 100 do 5000 zł (a rty k u ł 96 § 2 kodeksu w ykroczeń). N ato m iast w ła­ ściciel, posiadacz, uży tk o w n ik lub prow adzący pojazd, k tó ry um ożliw ia prow adzenie pojazdu innej osobie nie p o siadającej w ym aganych up raw n ień , je śli nie ciąży n a nim szczególny obow iązek tro sk i o bezpieczeństw o r u ­ chu pojazdów , podlega tak że u k a ra n iu tylko przez k o ­ legium do sp ra w w ykroczeń grzyw ną od 100 do 5000 zł (arty k u ł 96 § 1 p u n k t 2 kodeksu w ykroczeń).

33.

CHULIGAŃSTW O

1. J e s t to p rzestępstw o o ch a rak te rz e chuligańskim , poniew aż spraw cy dokonali um yślnego zam achu n a zdrow ie pasażerów i n a m ienie społeczne, działali p u ­ blicznie oraz w rozum ieniu pow szechnym bez pow odu, o k azując w ten sposób rażące lekcew ażenie podstaw o­ w ych zasad p o rząd k u praw nego. 2. W czynie p a n a A n ie m ożna się dopatry w ać cha­ r a k te ru chuligańskiego, poniew aż pow odem pobicia by­ ły sp o ry m ajątk o w e, nie m ożna w ięc stw ierdzić, że zostało ono dokonane bez żadnego lu b z oczywiście b łahego pow odu, zgodnie z określeniem a rty k u łu 120 § 14 kod ek su karnego. 3 3. Czyn te n je s t p rzestęp stw em rozboju (arty k u ł 210 kodeksu karnego). Nie może m ieć on je d n a k ch a ra k te ru

chuligańskiego, poniew aż zgodnie z k w alifik acją ko­ dek su karn eg o rozbój je s t zbrodnią, to znaczy p rze stęp ­ stw em zagrożonym k a rą pozbaw ienia w olności n a czas n ie krótszy od 3 lat. Z godnie z treśc ią arty k u łu 120 § 14 k o deksu k arn e g o c h a ra k te r chuligański m ogą m ieć ty lk o w ystępki, czyli p rzestęp stw a zagrożone k a rą p rze­ k ra c z a ją c ą 3 m iesiące pozbaw ienia w olności, 3 m iesiące ograniczenia w olności lu b 5000 zł grzyw ny. D olna g ra ­ n ica zagrożenia k a rą pozbaw ienia w olności w odnie­ sieniu do w ystępków m u si b yć niższa od 3 la t (arty k u ł 5 k o deksu karnego). 4. Czym ten, m im o że oczyw iście je st przestępstw em , nie m a ch a ra k te ru chuligańskiego, poniew aż nie został popełniony publicznie, a publiczne działanie je st w a­ ru n k iem koniecznym d la stw ie rd z en ia chuligańskiego c h a ra k te ru czynu. 5. Ozyn ten, to k radzież rozbójnicza (arty k u ł 209 k o deksu karnego). Nie m a on c h a ra k te ru chuligańsk ie­ go, poniew aż zasadniczą pobudką jego dokonania była chęć zysku, natom iast w ystępki chuligańskie są popeł­ n ian e bez pow odu b ąd ź z pow odu w y raźn ie błahego. 6. Czyn trzech m ężczyzn je s t p rzestępstw em o ch a­ ra k te rz e chuligańskim , albow iem zasadnicza przyczyna, k tó ra go w yw ołała — w ylanie piw a — stanow i błahy pow ód w rozum ieniu a rty k u łu 120 § 14 kodeksu k a r ­ nego. D ziałanie było um yślne i publiczne, istn ieją więc w szystkie w a ru n k i do u zn an ia chuligańskiego c h a ra k ­ te ru czynu. 7. J e s t to p rzestępstw o o ch a rak te rz e chuligańskim . S p raw ca, u żyw ając obraźliw ych słów , dokonał um yśln e­ go zam achu n a godność osobistą człow ieka oraz n a in sty tu cję, ja k ą w ty m w y p ad k u re p re z e n tu je k o n tro ­ ler. D ziałanie m iało publiczny c h a ra k te r oraz zostało d okonane bez powodu. 8. Czyn ten nie m a c h a ra k te ru chuligańskiego, po­ n iew aż nie został popełniony z w iny um yślnej, a tak i w aru n ek je st konieczny d la u znania chuligańskiego c h a ra k te ru czynu. 9. W arunkow e zaw ieszenie w yko n an ia k a r y pozba­ w ien ia w olności przy sk a za n iu za p rzestęp stw a o ch a­ ra k te rz e chuligańskim n ie może być stosow ane, chyba że p rze m aw ia ją za ty m szczególne okoliczności (arty ­ k u ł 59 § 2 kodeksu karnego).

10. T akie rozstrzygnięcie w m yśl przepisów kodeksu; k arn eg o je st niedopuszczalne. A rty k u ł 59 § 1 kodeksu karn ego stanow i, że w p rzy p ad k u w ystępków ch u li­ g ańskich w ym ierza się k a rę pozbaw ienia w olności n ie ndiszą od je j dolnej granicy, przew idzianej dla tego^ przestępstw a, zw iększoną o połow ę. N a przykład m i­ n im a ln a k ara , ja k ą m ożna w ym ierzyć oskarżonem u za p rzestępstw o zagrożone k a rą pozbaw ienia w olności nie niższą niż 6 m iesięcy, w ynosi 9 m iesięcy pozbaw ienia w olności (jeżeli je s t to przestęp stw o o charakterze* chuligańskim ).

34.

G W A RA N CJE PROCESOW E

1. O skarżony n ie m a obow iązku udow odnienia sw ej niew inności, n ato m ia st p ro k u ra to r m usi m u udow adniać w inę. W odniesieniu do oskarżonego m a zastosow anie zasad a dom niem ania niew inności, k tó ra oznacza, że nie m ożna uw ażać go za w innego, dopóki w ina nie zostanie udow odniona w w y n ik u ostatecznego rozstrzygnięcia procesu. N ie d ających się u sunąć w ątpliw ości nie m ożna tłum aczyć n a niekorzyść oskarżonego (arty k u ł 3 § 2 i 3 k o deksu postępow an ia k arnego). O skarżony m a więc praw o zachow yw ać się b ie rn ie w toku procesu i nie m ożna w ym agać od niego, ab y udow adniał sw ą nie­ w inność. N ato m iast oskarżyciel, w nosząc a k t oskarżenia, m u si p rzedstaw ić dow ody w iny oskarżonego, a jeśli tego n ie zrobi, w ów czas sąd jeszcze p rze d rozp raw ą po­ w in ien um orzyć postępow anie (arty k u ł 299 § 1 p u n k t 4 k o deksu postępow ania karnego), bądź n a rozpraw ie w y d ać w y ro k u n ie w in n iając y (a rty k u ł 361 p u n k t 1 ko­ d ek su postępow ania karnego). 2. S ąd drugiej in sta n c ji n ie m oże zaostrzać k ary , w ym ierzonej oskarżonem u przez sąd pierw szej in stan ­ cja, jeżeli nie zażądał tego oskarżyciel odw ołując się od wyToku (arty k u ł 383 § 1 kodeksu postępow ania k a r ­ nego). Je śli tylko oskarżony (także jego obrońca) od­ w o łał się od w y ro k u sądu pierw szej in stan c ji, sąd d ru ­ giej in stan c ji może co najw yżej utrzym ać zaskarżony w y ro k w m ocy, n ie m ogąc zaostrzyć kary. 3* 3. S ąd n ie m oże czynić przedw czesnych założeń, że zeznania św ia d k a ob ro n y n ic now ego do sp ra w y wnieść-

n ie m ogą. N ie m ożna bow iem w ykluczyć hipotezy, że św iadkow ie o skarżenia z tych czy innych pow odów k ła m ią bądź się m ylą, a w łaśnie oskarżony i św iadek obro ny m ów ią praw dę. S tosunek ilościowy 4 : 1 sam p rzez się niczego jeszcze n ie rozstrzyga. J e d n a z fu n ­ d am en taln y ch zasad p o stępow ania sądowego głosi: „nie m ożna oddalić w niosku dow odow ego n a te j podstaw ie, że dotychczasow e dow ody w ykazały przeciw ieństw o teg o , co w nioskodaw ca zam ierza udow odnić”. D ziałanie są d u w opisanym p rzy p a d k u je st sprzeczne z ty m p rz e ­ pisem . 4. O skarżony m usi korzystać z pom ocy obrońcy, jeśli je s t głuchy, niem y, niew idom y lu b nieletni, a tak że gdy zachodzi uzasadniona w ątpliw ość co do jego poczytal­ ności. O skarżony m usi m ieć także obrońcę w postępo­ w aniu przed sądem w ojew ódzkim jako sądem pierw szej in stan c ji. W tych w ypad k ach , jeśli oskarżony nie m a obrońcy z w yboru, sąd m usi w yznaczyć m u obrońcę z u rzęd u . P onadto oskarżony m oże zw rócić się do p r e ­ z e sa sądu, aby w yznaczył m u obrońcę z urzęd u , jeśli w ykaże, że nie je st w stanie bez uszczerbku dla koniecz­ nego u trzy m an ia siebie i rodziny ponieść kosztów obro­ n y (artykuł 69 kodeksu postępow ania karnego). P oza w yżej w skazanym i w ypadkam i udział obrońcy w ro z­ p ra w ie zależy w yłącznie od w oli oskarżonego. 5. Jeśli m iędzy sędzią (ław nikiem ) a je d n ą ze stro n zachodzi stosunek osobisty tego ro d za ju , że mógłby w yw ołać w ątpliw ość co do bezstronności sędziego (ław ­ nika), każda ze stro n m oże złożyć w niosek o w yłączenie tego sędziego (ław nika) od ud ziału w spraw ie (arty k u ły 31 i 34 kodeksu postępow ania karnego). In sty tu c ja w y ­ łą cz en ia sędziego p o d y k to w an a je s t dążeniem do zabez­ p ieczenia obiektyw izm u orzekania. O w yłączeniu sę­ dziego (ław nika) decyduje sąd, przed którym sp raw a się toczy, bez udziału tego członka składu orzekającego, w stosunku do którego złożono w niosek o w yłączenie. W raz ie złożenia w niosku o w yłączenie w szystkich członków składu orzekającego, o w yłączeniu decyduje sąd wyższego rzędu. T ak w ięc p an A w inien złożyć w n io sek o w yłączenie p a n a B od udziału w spraw ie. 6 6. Ż ądanie fu n k cjo n ariu sza m ilicji je s t bezpraw ne I p an i A nie m a obow iązku go w ypełnić. A rty k u ł 65 k o d ek su postępow ania karnego w ym ienia dokładnie •czynności, jak im m usi poddać się oskarżony (podejrza­ ny). Są to następ u jące czynności: oględziny zew nętrzne •ciała, p o b ran ie odcisków palców , fotografow anie, o ka-

zanie w celach rozpoznaw czych in n y m osobom , b a ­ dan ie psychologiczne i psych iatry czn e oraz badania połączone z dokonaniem zabiegów n a ciele (np. analiza krw i) z w yjątkiem chirurgicznych, pod w arunkiem że dokonyw ane są przez upraw nionego do tego pracow n ik a służby zdrow ia i n ie za g raża ją zdrow iu oskarżonego, w szczególności oskarżony je st obow iązany w tych w a ­ ru n k a c h poddać się p o b ran iu k rw i lu b w ydzielin o rg a­ nizm u. N ie m ożna je d n a k żądać od oskarżonego (podej­ rzanego), ab y przez sw oje czynne działanie dostarczał dow odów przeciw sobie. T akim dow odem m ogłaby być w łaśn ie p ró b k a pism a. N ie m a n ato m ia st żadnych prze­ szkód, aby d la przeprow adzenia ekspertyzy grafologicznej posłużyć się doku m en tam i czy n aw e t listam i p ry ­ w atn ym i znalezionym i u osoby p o d ejrżan ej. W tym p rzy p ad k u bow iem n ie zm usza się te j osoby do czyn­ nego działania w c e lu dostarczenia, dow odów w iny przeciw sobie. 7. Jeżeli n a podstaw ie okoliczności, ujaw nion y ch w to k u rozpraw y, oskarżyciel zarzucił oskarżonem u in n y czyn oprócz objętego ak tem oskarżenia, sąd może rozpoznać now e oskarżenie n a te j sam ej rozpraw ie ty l­ k o za zgodą oskarżonego, jeżeli m ożna w yjaśnić w szy­ stk ie okoliczności now ego czy n u bez prow adzenia śledz­ tw a lu b dochodzenia (a rty k u ł 345 § 1 kodeksu postępo­ w an ia karnego); je s t to ta k zw any proces w padkow y. Zgoda oskarżonego stan o w i konieczny w a ru n e k do p u ­ szczalności toczenia się procesu w padkow ego, dlatego że z reg u ły oskarżony n ie je s t przygotow any do obrony p rzed now ym zarzutem . 8. O dstąpienie oskarżyciela p ry w a tn e g o od o sk a r­ żenia przed rozpraw ą pow oduje bezw zględnie um orze­ nie postępow ania. Jeżeli je d n a k oskarżyciel p ry w a tn y o d stąpi od o skarżenia dopiero n a rozpraw ie, um orzenie p o stępow ania uzależnione je st od zgody oskarżonego. O skarżony może bow iem być zainteresow any w tym , ab y są d n ie u m arzał postępow ania, tylko rozpoznał sp raw ę i w y d ał w y ro k u n iew in n iający . Ze w zględu zarów no n a opinię pu b liczn ą ja k udzielenie sa ty sfak c ji m o raln ej sam em u oskarżonem u, lepsze je st czasem cał­ k o w ite oczyszczenie go z zarzutów poprzez w ydanie w yroku u niew inniającego, n iż um orzenie postępow ania n a sk u te k o d stą p ie n ia oskarżyciela pry w atn eg o od oskarżenia. 9. Tym czasow o aresztow any (podejrzany) m oże po­ rozum ieć się ze sw ym obrońcą sam na sam b ąd ź k o ­

respo ndencyjnie. Je d n ak ż e w p o stępow aniu przygoto­ w aw czym p ro k u ra to r, u d zielając zezw olenia n a po ro ­ zu m ienie m oże zastrzec, że będzie przy ty m obecny osobiście lu b że obecna będzie osoba przez niego upow ażniona; w w yjątkow ych w ypadkach m oże zezw o­ le n ia odmówić. Z astrzeżenie ta k ie lub odm ow a nie m oże je d n a k n astąp ić po zaw iadom ieniu p o d ejrz a­ nego i jego obrońcy o te rm in ie końcow ego zaznajom ie­ n ia z m a teria łam i postępow ania, choćby n astęp n ie p ro ­ k u r a to r zarządził ich u zupełnienie (arty k u ł 64 kodeksu p o stępow ania karnego). P ro k u ra to r je st obow iązany zaw iadom ić podejrzanego i jego obrońcę o te rm in ie końcow ego zaznajom ienia z m a teria łam i postępow ania przygotow aw czego n a 7 d n i p rze d tym te rm in em (a rty ­ k u ł 277 § 1 kodeksu postęp o w an ia karnego). Je śli w po­ d an y m p rzykładzie p ro k u ra to r zaw iadom ił ju ż p a n a B o te rm in ie końcow ego zaznajom ienia z m ateria łam i p ostępow ania, n ie m oże odm ów ić m u p ra w a w idzenia się sam n a sam z obrońcą. J e śli te rm in ten n ie został jeszcze ogłoszony p o dejrzanem u, p ro k u ra to r m oże n ie zezw olić n a w idzenie się z obro ń cą, m usi je d n a k u z a ­ sad n ić sw ą decyzję. 10 . W yrok praw om ocny m oże zostać uchylony tylko w w yniku zastosow ania szczególnego śro d k a kontroli praw om ocnych orzeczeń, ja k im je st rew iz ja nadzw y ­ czajna. R ew izję n ad zw y czajn ą od praw om ocnego o rze­ czenia kończącego p o stępow anie sądow e m ogą w nieść w yłącznie: M inister S praw iedliw ości, P ro k u ra to r Ge­ n e ra ln y P R L i P ierw szy P rezes S ąd u Najw yższego. S kazany, obrońca i osoby najbliższe d la skazanego m a ją praw o złożyć podanie o w niesienie rew izji n ad ­ zw yczajnej. P odanie sk ład a się do M in istra S p raw ie­ dliw ości lub G eneralnego P ro k u ra to ra PR L. R ew izję n ad zw yczajną w nosi się bezpośrednio do S ąd u N aj­ wyższego. R ew izja n ad zw y czajn a n a korzyść oskarżo­ nego może być uw zględniona w każdym czasie, n ato ­ m ia st n a niekorzyść (tak ja k to m a m iejsce w p o d a­ n ym przykładzie) jed y n ie w ciągu 6 m iesięcy od u p ra ­ w om ocnienia się orzeczenia.

1. Zgodnie z treśc ią a rty k u łu 4 § 2 kodeksu postę­ p o w ania karnego rozstrzygnięcia są d u k sz tałtu jąc e p r a ­ wo lu b stosunek p raw n y są dla organów procesow ych (sądu, p ro k u ra tu ry i M ilicji O byw atelskiej) w iążące i n ie m ogą być podw ażone. N ie je st w ięc dopuszczalne dow odzenie okoliczności o b ję ty ch ta k im rozstrzy g n ię­ ciem sądow ym . Do orzeczeń są d u k sz tałtu jący ch praw o lu b sto su n ek p raw n y należą przykładow o n astęp u jące ro zstrzygnięcia sądu cyw ilnego: rozw ód, uniew ażnienie m ałżeństw a, u stalen ie n ieistn ien ia m ałżeństw a, ro zw ią­ zanie przysposobienia dtp. 2. A rty k u ł 165 § 1 kod ek su postępow ania karnego stanow i, że osoba najbliższa dla oskarżonego m a praw o odm ow y zeznań. N ajbliższym , zgodnie z treśc ią arty k u łu 120 § 5 kodeksu karnego, je s t m ałżonek, w stęp n y (dziad­ kow ie, rodzice), zstępny (dzieci, w nuki), rodzeństw o, p ow inow aty w te j sam ej lin ii lu b sto p n iu (teściow ie, brato w e, szw agrow ie), osoba pozostająca w stosun k u p rzy sposobienia oraz je j m ałżonek, a tak że osoba po­ zostająca faktycznie w e w spólnym pożyciu (konkubina). Ż ona oskarżonego m a w ięc p raw o odm ow y sk ła d a n ia zeznań. Je śli nie skorzy stała z tego p ra w a w to k u śled z­ tw a lu b dochodzenia i złożyła zeznanie, a n astę p n ie nie później ndż przed rozpoczęciem zeznań n a rozp raw ie p rze d sądem p ie rw sz ej_ in stan c ji ośw iadczyła, że chce z p ra w a odm ow y zeznań skorzystać, je j poprzednie zeznanie nie może a n i służyć za dow ód, an i b yć odtw o­ rzone. T ym bard ziej n ie m ożna zm uszać te j osoby do sk ła d a n ia zeznań (a rty k u ł 168 kodeksu postępow ania karnego). Inaczej p rzed staw ia się sy tu a c ja je śli osoba, k tó rej przysłu g u je p raw o odm ow y zeznań, złożyła ze­ zn an ie n a rozp raw ie przed sądem pierw szej in stan cji, a n a ro zp raw ie w sądzie odw oław czym ośw iadczyła, że ch ce skorzystać z tego p raw a. W ówczas n ie m u si ona sk ła d ać zeznania, ale w olno odczytać p ro to k ó ł je j ze­ znań złożonych w postępow aniu przed sądem pierw szej in stancji. 3* 3. N a pierw sze py tan ie należy udzielić odpow iedzi n eg aty w n ej. P rzepisy kodeksu postępow ania karnego dotyczące w arunków dopuszczalności odczytyw ania n a ro zp raw ie protokołów zeznań i w y jaśn ień złożonych poprzednio w p o stę p o w an iu przygotow aw czym i sąd o -

w y m nie p rze w id u ją m ożliw ości o d czytyw ania zeznań oskarżonego, złożonych, gdy w ystępow ał on jako św ia­ dek. Ś w iadek m a obow iązek sk ła d a n ia zeznań (z w y ­ ją tk ie m w ypadków określonych w arty k u łach 166— 168 k o deksu p ostępow ania karnego), za złożenie fałszyw ych zeznań grozi m u odpow iedzialność k a m a (arty k u ł 247 k o deksu karnego). O skarżony n ato m ia st nie je st obo­ w iązan y do sk ła d a n ia w y jaśn ień i odpow iedzi n a po­ szczególne pytan ia, nie m usi ta k że m ów ić praw dy, co w y n ik a z jego p raw a do obrony. N ato m iast je st do­ p uszczalne odczytyw anie n a rozp raw ie protokołu w y ­ ja śn ie ń oskarżonego, k tó ry obecnie w tej sam ej spraw ie w y stę p u je w yłącznie ja k o św iadek, z pow odu um orze­ n ia przeciw niem u p ostępow ania (arty k u ł 337 § 2 k o ­ deksu postępow ania karnego). 4 . W olno p rzesłuchać tylko 8-letniego chłopca, w iek jego n ie stanow i przeszkody uniem ożliw iającej złoże­ n ie zeznania, gdyż św iadkiem m oże być każda osoba fizyczna. Ze w zględu na w iek dziecka podczas p rze słu ­ ch an ia należy skorzystać z pom ocy psychologa (arty k u ł 174 § 3 kodeksu po stęp o w an ia karnego). Od osób, k tó re n ie ukończyły jeszcze 17 la t, n ie odbiera się p rzy rze­ czenia. N ie w olno w żadnym razie przesłu ch iw ać d u ­ chow nego, co do faktów , o k tó ry ch dow iedział się przy spow iedzi, oraz obrońcy oskarżonego, co do faktów , o k tó ry ch dow iedział się u d zielając p o rady p raw n ej lub prow adząc sp raw ę (a rty k u ł 161 kodeksu postępow ania karnego). Z akaz p rzesłu ch iw an ia obrońcy i d u ch o w ­ nego obow iązuje, n aw e t gdyby osoby te chciały złożyć zezn ania i zeznania te byłyby jedynym dow odem w sp raw ie.

5. Ś w iadek może być poddany oględzinom d a ł a i b a ­ d an iu lekarskiem u, ale ty lk o za jego zgodą (arty k u ł 174 § 1 kodeksu postępow ania karnego). G dy je d n a k k a ra l­ ność czynu zależy od u sta le n ia sta n u zdrow ia pokrzy w ­ dzonego, nie może on sprzeciw iać się oględzinom i b a ­ daniom nie połączonym z zabiegiem chiru rg iczn y m lub z ob serw acją w zakładzie leczniczym . Nie dotyczy to z kolei o6Ób, które odm ów iły zeznań lub zostały od nich zw olnione (arty k u ł 174 § 2 kodeksu postępow ania karnego). 6 6. N arzeczona nie je st w praw d zie osobą najbliższą w rozum ieniu arty k u łu 120 § 5 kodeksu karn eg o , ale a rty k u ł 167 kodeksu postępow ania karn eg o u p raw n ia sąd do zw olnienia od złożenia zeznania lu b odpow iedzi n a p y ta n ie osobę pozo stającą z oskarżonym w szcze-

golnie b lisk im sto su n k u osobistym , jeżeli osoba ta p r a ­ gnie być zw olniona. S ąd n ie m a w praw dzie obow iązku zw olnienia o d sk ła d an ia zeznań osoby bliskiej oskarżo ­ nem u, m a do tego je d n a k praw o. T ylko w yjątkow o, np. gdy zeznanie osoby bliskiej je st je d y n y m dow odem w sp raw ie, pow inno się odm ów ić prośbie o zw olnienie tej osoby od obow iązku sk ła d a n ia zeznania. 7. T ajem nicą państw ow ą objęte są w iadom ości, któ­ rych u ja w n ien ie osobom n ieu p raw n io n y m może n a r a ­ zić n a szkodę bezpieczeństw o lub in n y w ażny in te res polityczny lu b gospodarczy P R L (a rty k u ł 120 § 15 k o ­ dek su karnego). S ąd lu b p ro k u ra to r nie m a ją p raw a p rzesłu ch iw an ia św iad k a co do okoliczności objętych ta jem n icą państw ow ą, je śli św iadek n ie został zw ol­ niony od obow iązku zachow ania tajem n icy przez u p raw n io n ą in sty tu cję n ad rz ęd n ą. Z ezw olenia w olno odm ów ić tylko w tedy, gdyby złożenie zeznania mogło w yrządzić pow ażną szkodę P ań stw u . S ąd lub p ro k u ra ­ to r m ogą zw rócić się do w łaściw ego naczelnego organu ad m in istra cji p aństw ow ej (m inistra) o zw olnienie św iad k a od obow iązku zachow ania tajem nicy. P rz e słu ­ ch an ie św iadka odbyw a się w ów czas przy drzw iach zam kniętych (arty k u ły 162 i 164 kodeksu postępo w a­ n ia k arnego). 8. W ty m w ypadku m am y do czynienia z tajem n icą zw iązaną z w ykonyw aniem zaw odu lekarza. L ek a rz m a p ra w o odm ów ić odpow iedzi na pytanie, gdyż udzielenie odpow iedzi ujaw niłoby okoliczność objętą tajem n icą za­ w odow ą. Sąd lu b p ro k u ra to r m ogą je d n ak zwolnió oso­ b ę zw iązaną tajem nicą zaw odow ą od obow iązku zacho­ w an ia tajem nicy i w ów czas m usi o na złożyć zeznanie. P rzesłuchanie odbyw a się z w yłączeniem jaw ności, czyli bez publiczności n a sali ro zp raw (arty k u ły 163 i 164 kodeksu postęp ow ania karnego). 9. Ś w iadek, któ rem u n ie przysługuje praw o odm o­ w y zeznań lub którego sąd nie zw olnił od obow iązku sk ład an ia zeznań ze w zględu n a bliski stosunek oso­ b isty z oskarżonym (patrz odpow iedź 6), m a obow iązek sk ład ać zeznania i odpow iadać n a pytan ia. Za uchylanie się od ty c h obow iązków m ożna nałożyć n a św iadka k a rę pieniężną lub n aw e t aresztow ać go na okres nie p rzekraczający 30 dni (arty k u ł 244 kodeksu postępow a­ n ia karnego). Jeśli jed n ak udzielenie odpow iedzi n a p y tan ie mogło-by n arazić św iadka lub osobę dla niego najbliższą n a odpow iedzialność k a rn ą , m oże on uchylić

się od odpow iedzi (arty k u ł 166 § 1 kodeksu postępo­ w an ia karnego). 10. T akie ośw iadczenie n ie m oże zastąp ić protokołu p rzesłuchania podejrzanego. P ro k u ra to r w toku śledz­ tw a, a M ilicja O b yw atelska w toku dochodzenia po­ w in n i zaw sze ogłosić p o d ejrz an e m u postanow ienie o p rzedstaw ieniu zarzutów , a n astęp n ie przesłuchać tę osobę jako podejrzanego. Z godnie bow iem z treścią a rty k u łu 158 kodeksu postępow ania karnego, dow odu z w yjaśnień oskarżonego Lub zeznań św iadka nie w olno zastępow ać treśc ią p ism i zapisków .

3 6 . STO SUN EK PRA CY

1. N aw iązanie sto su n k u p ra c y m oże n astąp ić po­ p rzez zaw arcie um ow y m iędzy pracow nikiem i p r a ­ codaw cą. U m ow a m usi być sporządzona na piśm ie i po­ w in n a określać w szczególności: rodzaj p rac y oraz te r ­ m in je j rozpoczęcia, w ynagrodzenie odpow iadające ro d zajo w i pracy, a ta k że zobow iązanie praco w n ik a do p rze strzeg a n ia p o rządku i dyscypliny pracy. Je śli zdarzy się ta k , że p raco w n ik p rzy stą p i do pracy przed za w ar­ ciem um ow y n a piśm ie, za k ład pow inien niezw łocznie p otw ierdzić n a piśm ie rodzaj um ow y oraz je j w arun k i. N aw iązanie sto su n k u p rac y m oże n astąp ić ta k że w in n y sposób niż poprzez zaw arcie um ow y o pracę: n a pod­ sta w ie pow ołania, w yboru, m ian o w an ia bądź spółdziel­ cze! ujnow y o pracę. 2. P rz ep isy p raw a zezw alają stronom (czyli p rac o ­ daw cy i pracow nikow i) n a sw obodne zaw ieran ie um ów o p racę w granicach określonych praw em oraz n a swo­ bo d n e określenie w aru n k ó w rozw iązyw ania tych umów. Je d n a k ż e zaw arcie um ow y n a w aru n k ac h sprzecznych z przepisam i p raw a, k tó re nie pozw alają stronom n a odm ienne postanow ienia lub sprzecznych z zasadam i w spółżycia społecznego, pow oduje niew ażność całej um ow y lub te j je j części, k tó ra n aru sz a przepisy p ra w a lu b zasady w spółżycia społecznego. Z reguły przepisy dotyczące danego ro d zaju p racy lu b in sty tu cji, w k tó re j p raco w nik m a być zatrudniony, u sta la ją szereg w a ru n ­ k ó w dotyczących um ów o pracę.

3. K odeks p rac y ro zró żn ia k ilk a rodzajów um ów 0 p racę. U m ow a o p ra c ę z praco w n ik iem fizycznym 1 um ysłow ym m oże być z a w a rta n a czas n ie określony, o k reślony lub n a czas w y k o n an ia określonej pracy. K ażda z tych um ów m oże być poprzedzona um ow ą 0 p racę n a okres próbny, k tó ry zazw yczaj w ynosi do 2 tygodni. W sto su n k u do p racow ników n a stan o w is­ kach kierow niczych lub in n y ch sam odzielnych, albo zw iązanych z odpow iedzialnością z a pow ierzone m ienie, o kres pró b n y m oże być dłuższy — do 3 m iesięcy. 4. S tosunek *pracy, k tó ry p o w sta ł w w y n ik u z a w a r­ cia um ow y o p racę m oże być rozw iązany za w ypow ie­ dzeniem dokonanym przez p rac o w n ik a lu b pracodaw cę bez zgody drugiej strony, lecz z zachow aniem obow ią­ zującego okresu w ypow iedzenia. W ypow iedzenie u m o ­ w y zaw artej na okres p róbny, n ie p rzek raczający 2 ty ­ godni, m oże n astąp ić z zachow aniem o kresu, k tó ry w ynosi 3 d n i robocze, a w stosunku do pracow ników za tru d n io n y ch n a stanow iskach kierow niczych lu b in ­ nych sam odzielnych, albo zw iązanych z odpow iedzial­ nością m a te ria ln ą za pow ierzone m ienie, k tó ry ch obo­ w iązuje dłuższy okres próbny, w ypow iedzenie um ow y m oże n astąp ić z zachow aniem okresu — 2 tygodni. O kresy w ypow iedzenia um ow y za w artej n a czas nie określony są różne w zależności od stażu p racy p r a ­ cow nika w d an y m zakładzie p racy . Je śli p racow n ik był za tru d n io n y w tym zakładzie przez czas krótszy niż 1 rok, w ów czas okres w ypow iedzenia w ynosi dw a tygodnie, przy czym jego koniec pow inien przy p ad ać w sobotę. Jeżeli n ato m ia st p raco w n ik był za trudnio n y przez okres dłuższy niż 1 rok, a kró tszy niż 10 la t w ty m sam ym zakładzie p rac y lu b w różnych zak ład ach , lecz p racę zm ieniał w w yniku porozum ienia zakładów p r a ­ cy lu b zalecenia je d n o ste k n adrzędnych, w ted y okres w ypow iedzenia w ynosi 1 m iesiąc. W p rzy p ad k u , gdy staż p ra c y w danym zakładzie lub staż obliczony w e­ dług zasad podanych w yżej je s t dłuższy od 10 la t, w ów ­ czas o k res w ypow iedzenia w ynosi 3 m iesiące. Z arów no 1-m iesięczny ja k i 3-m iesięczny o k res w ypow iedzenia kończy się ostatnieg o d n ia m iesiąca. W um ow ie za­ w a rte j n a czas określony, k tó ry je s t dłuższy od 6 m ie­ sięcy, stro n y (pracow nik i pracodaw ca) m ogą p rzew i­ dzieć dopuszczalność je j rozw iązania w drodze w ypo­ w iedzenia. O kres w ypow iedzenia w ynosi w ted y 2 ty ­ godnie. Spółdzielczy stosunek p racy rozw iązuje się n a zasad ach przew idzianych w u sta w ie o spółdzielniach 1 ich zw iązkach. N ie m a n ato m ia st m ożliw ości w ypo­ w iedzenia um ow y zaw artej n a czas w yko n an ia określo-

15 — 500 z a g . z p r a w a

225

n ej p racy. J e s t to zrozum iałe, je śli zw aży się cel te j um ow y. S tosunek p rac y za w arty na podstaw ie a k tu p ow ołania rozw iązuje się n a podstaw ie odw ołania przez organ, k tó ry praco w n ik a pow ołał. O dw ołanie je s t ró w ­ noznaczne z w ypow iedzeniem um ow y o pracę, je d n ak p racow nik m oże być odw ołany z zajm ow anego sta n o ­ w isk a niezw łocznie lub w in n y m te rm in ie, krótszym od o kresu w ypow iedzenia um ow y, i w ów czas przy słu ­ g u je m u w ynagrodzenie za cały okres w ypow iedzenia. N a w niosek praco w n ik a lu b n a w niosek zakładu pracy za zgodą praco w n ik a za k ład pracy m oże za tru d n ić go w o k resie w ypow iedzenia p rzy innej pracy, odpow ied­ niej ze w zględu na jego k w alifik acje zaw odow e. S to ­ su n ek p racy z w yb o ru rozw iązuje się z chw ilą w y­ gaśn ięcia m a n d a tu i z tdj przyczyny n ie są p rzew i­ d zian e okresy w ypow iedzenia. R ozw iązanie stosunku p racy pow stałego z nom inacji n astę p u je n a zasadach określonych p rag m a ty k ą służbow ą. 5. Z akład p ra c y n ie m oże dokonać w ypow iedzenia um ow y o p ra c ę podczas u rlo p u p racow nika, ja k rów nież podczas jego u spraw iedliw ionej nieobecności w p racy , o ile nie u p ły n ą ł jeszcze okres u p raw n ia jąc y zak ład p rac y do rozw iązania um ow y o p racę bez w y ­ pow iedzenia. Poza tym za k ład p rac y n ie m oże rozw ią­ zać w drodze w ypow iedzenia um ow y o p ra c ę z p r a ­ cow nikam i k o rzy stający m i ze szczególnej ochrony p raw n ej. Do te j k ateg o rii pracow ników należą: czło­ n ek ra d y zakładow ej i d elegat zw iązkow y, zakładow y i oddziałow y społeczny in sp e k to r p racy, członek zakład o ­ w ej kom isji rozjem czej, pracow nik, k tó rem u b ra k u je nie w ięcej niż dw a la ta do osiągnięcia w ieku em ery ­ talnego, jeżeli o k res za tru d n ie n ia um ożliw ia m u uzys­ k an ie p ra w a do e m e ry tu ry z chw ilą osiągnięcia tego w ieku. 6 6. Z akład p rac y m oże rozw iązać um ow ę o p racę bez w ypow iedzenia z w in y p rac o w n ik a: a) w razie do­ puszczenia się przez niego ciężkiego naru szen ia p od sta­ w ow ych obow iązków pracow niczych, a w szczególności zakłócenia p o rządku i spokoju w m iejscu pracy, opusz­ czania p rac y bez uspraw ied liw ien ia, staw ien ia się do p rac y w sta n ie nietrzeźw ości lu b spożyw ania alkoholu w tra k c ie p rac y oraz dokonania nadużyć w zakresie ko­ rzy sta n ia ze św iadczeń z ubezpieczenia społecznego; b) w p rzy p ad k u popełnienia przez praco w n ik a podczas trw a n ia um ow y o p racę przestępstw a, które uniem o­ żliw ia dalsze za tru d n ia n ie go n a zajm ow anym sta n o ­ w isku, jeżeli przestęp stw o je s t oczyw iste lu b zostało

stw ierdzone praw om ocnym w yrokiem ; c) w raz ie z a ­ w inionej przez p raco w n ik a u tr a ty u p raw n ie ń koniecz­ n y ch do w ykonyw ania p rac y n a zajm ow anym sta n o ­ w isku. R ozw iązanie um ow y z podanych w yżej p rzy ­ czyn nie m oże n astąp ić po up ły w ie 1 m iesiąca od u zy sk an ia przez za k ład w iadom ości o okoliczności u za­ sad n iającej rozw iązanie um ow y. Z akład m oże ponad to rozw iązać um ow ą bez w ypow iedzenia z przyczyn n ie­ zaw inionych przez praco w n ik a; a) w raz ie niezdolności do p rac y w yw ołanej chorobą, k tó ra trw a dłużej niż 3 m iesiące, gdy p racow nik był za tru d n io n y w zakładzie krócej niż 6 m iesięcy; b) po upływ ie okresu pobieran ia zasiłk u chorobow ego, gdy p rac o w n ik b y ł za trudnio n y w d anym zakładzie dłużej niż 6 m iesięcy lu b jeżeli niezdolność do p racy została spow odow ana chorobą za­ w odow ą w zględnie w yp ad k iem przy p ra c y ; c) w razie u sp raw iedliw ionej nieobecności praco w n ik a w p racy z innych przyczyn trw ają cy c h dłużej niż m iesiąc. P r a ­ cow nik, z k tó ry m rozw iązano um ow ę z przyczyn przez niego niezaw inionych m oże ubiegać się o ponow ne za­ tru d n ie n ie w d an y m m iejscu pracy po u sta n iu tych przyczyn, je d n a k nie później ja k p rzed upływ em 6 m ie­ sięcy od d aty rozw iązania sto su n k u pracy. W każdym p rzy p a d k u rozw iązania um ow y o p rac ę bez w ypow ie­ dzenia k ierow nik za k ła d u p racy m usi zasięgnąć opinii ra d y zakładow ej, k tó ra w p rzy p a d k u zastrzeżeń w y­ ra ż a tę opinię niezw łocznie, tj. nie później ja k w ciągu 3 dni. R ozw iązanie um ow y z członkiem ra d y za k ła­ dow ej lub delegatem zw iązkow ym w ym aga uprzed n iej zgody bezpośrednio nadrzęd n ej in stan c ji zw iązkow ej. 7. P raco w n ik , z k tó ry m rozw iązano um ow ę o p r a ­ cę w sposób niezgodny z p raw em m oże w ystąpić do p ow iatow ej kom isji odw oław czej do sp raw pracy. K o­ m isja m oże orzec przyw rócenie do p rac y i w ynag ro ­ dzenie za czas pozostaw ania bez p ra c y w zględnie sam o odszkodow anie, je śli np. um ow a została rozw iązana bez w ypow iedzenia w o kresie dokonanego w cześniej w ypow iedzenia um ow y. P racow nikow i przyw róconem u do p racy, w zw iązku z niezgodnym z p raw em w y p o ­ w iedzeniem um ow y, przysłu g u je w ynagrodzenie za czas p o zo staw ania bez p rac y n ie dłuższy je d n a k od 2 m ie­ sięcy, a gdy okres w ypow iedzenia um ow y w ynosił 3 m iesiące w ynagrodzenie przysłu g u je n ie w ięcej niż za 1 m iesiąc. P racow nikow i przyw róconem u do p ra c y ze w zględu n a niezgodne z praw em rozw iązanie um ow y bez w ypow iedzenia przy słu g u je w ynagrodzenie z a ok res p o zo staw an ia bez pracy, k tó re je d n a k nie m oże być m niejsze od w ynagrodzenia za 1 m iesiąc an i te ż w ięk ­

sze od w ynagrodzenia za 3 m iesiące. Bez w zględu n a długość o k resu pozostaw ania bez p rac y pracow nikow i n ależy się w ynagrodzenie za cały czas, gdy rozw iązanie lu b w ypow iedzenie um ow y z ty m praco w n ik iem było zabronione przez przepisy, dotyczy to n a przy k ład k o ­ b ie ty w ciąży. Z w yn ag ro d zen ia należnego p rac o w n i­ kow i przyw róconem u do p ra c y p o trą c a się kw otę ró w ­ n ą w ynagrodzeniu, k tó re uzyskał on podejm u jąc in n ą p racę. W p rzy p ad k u je d n a k przyw rócenia do p racy p raco w nika, z którym niesłusznie rozw iązano um ow ę o p rac ę bez w ypow iedzenia, należne w ynagrodzenie nie m oże b yć niższe od w ynagrodzenia za 1 m iesiąc. 8. P racodaw ca n ie m oże w ypow iedzieć um ow y o p ra c ę podczas choroby lu b in n e j uspraw iedliw ionej nieobecności w pracy . R ozw iązanie um ow y o p rac ę bez w ypow iedzenia m oże n astąp ić w tych o k resach w y ­ łącznie z w ażnych przyczyn, d ających p o d staw ę do zw olnienia praco w n ik a ze sk u tk iem natychm iastow y m (p atrz odpow iedź 6). 9. W ygaśnięcie um ow y o p ra c ę n astęp u je: a) w p rzy p a d k u porzucenia p rac y przez p racow nik a; b) po upływ ie 3 m iesięcy w razie tym czasow ego are sz­ to w ania, chyba że za k ład rozw iązał w cześniej um ow ę o p racę bez w ypow iedzenia z w in y pracow nika. 10. P ra co w n ik m oże rozw iązać um ow ę o p rac ę bez w ypow iedzenia, jeżeli za k ład społecznej służby zdrow ia stw ierd zi szkodliw y w p ły w w ykonyw anej p ra c y n a zdrow ie p racow nika, a za k ład p rac y n ie p rzeniesie go w te rm in ie w skazanym w orzeczeniu lek arsk im do in ­ n ej p racy , odpow iedniej ze w zględu n a sta n jego zd ro ­ w ia i k w alifik acje zaw odowe.

37.

QUO VA DIS ABSOLW ENCIE?

1. A bsolw enci w iększości w ydziałów szkół w yższych p odlegają obow iązkow i planow ego za tru d n ien ia, któ ry ob ejm uje także stu d en tó w ostatniego ro k u studiów , o ile bez uspraw iedliw ionej przyczyny n ie otrzym ają dyplom u w te rm in ac h obow iązujących n a uczelni. Obo­ w iązek p rac y w zakładzie, w k tó ry m absolw ent ro z­

począł zatru d n ien ie, trw a do 3 la t, a n aw iązanie sto ­ su n k u p rac y może n astąp ić n a podstaw ie um ow y o sty ­ pen d ium fundow ane, um ow y p rzedw stępnej w zględnie um ow y za w artej w o parciu o skierow anie w y d an e przez pełnom ocnika do sp raw zatru d n ien ia. 2. A bsolw enci podlegający obow iązkow i planow ego za tru d n ien ia, którzy w tra k c ie studiów nie zaw arli um ow y o stypendiu m fundow ane lub um ow y p rze d ­ w stępnej, mogą dokonyw ać w yboru m iejsca p racy w za­ sadzie w yłącznie za pośrednictw em pełnom ocnika do sp ra w za tru d n ien ia i w ram ach w ykazu etatów , k tó ry ­ m i on dysponuje. Po ustalen iu przyszłego m iejsca p r a ­ cy pełnom ocnik, u w zględniając opinię kom isji uczeln ia­ nej, w y d aje skierow anie stanow iące podstaw ę za w arcia um ow y o pracę. W w yjątkow ych p rzy p ad k ach absol­ w enci mogą ubiegać się o zw olnienie z obow iązku p rz e ­ w idzianego w ustaw ie. 3. O bjęcie planow ym za tru d n ien iem n ak ład a na ab so lw enta obow iązek podjęcia pracy. Tylko w szcze­ gólnych p rzypadkach absolw enci m ogą otrzym ać zgodę n a niepodejm ow anie żadnego za tru d n ien ia. 4. O bow iązkow i za tru d n ie n ia podlegają absolw enci n astęp u jący c h uczelni: — w yższych szkół technicznych, pedagogicznych, a k a ­ dem ii m edycznych (na w szystkich k ie ru n k a ch studiów ); — w yższych szkół ekonom icznych (z w y jątk iem h an d lu zagranicznego); — w yższych szkół rolniczych (z w y ją tk ie m ogrodnictw a i m leczarstw a); — W ojskow ej A kadem ii M edycznej, W ojskow ej A k a­ dem ii T echnicznej, W yższej Szkoły M a ry n a rk i W ojen­ nej (o ile nie zostaną pow ołani do czynnej służby w oj­ skow ej); — u n iw ersy te tó w n a n astęp u jący c h k ie ru n k a ch : praw o, m a tem aty k a , fizyka, geofizyka, chem ia, ekonom ia, filo­ logia angielska, fiologia g erm ań sk a, fiologia rosy jsk a; — zagranicznych szkół w yższych — n a w szystkich k ie­ ru n k ac h , o ile odbyli Studia n a p o dstaw ie delegow ania do in n y ch krajów . 5 5. Z obow iązku planow ego za tru d n ie n ia zw olnieni są z m ocy p ra w a absolw enci, którzy zostali zaliczeni do I lu b I I g ru p y inw alidzkiej, zostali pow ołani (po ukończeniu studiów ) d o okresow ej lu b zaw odow ej służ-

by w ojskow ej lu b p o dejm ą p racą w szkole w yższej ja k o nauczyciele akadem iccy. Z w olnienie w o sta tn im p rzy ­ p a d k u m a m iejsce ty lk o w tedy, gdy sto su n ek pracy (w okresie pierw szych 3 la t jego trw an ia) nie ulegnie rozw iązaniu n a w niosek ab solw enta lu b nie zostanie rozw iązany przez szkołą w yższą w w yniku n aru sz en ia p rzez praco w n ik a jego obow iązków służbow ych lub u ch y b ien ia godności p rac o w n ik a nauki. 6. Z akład p ra c y w ym ieniony w sk ierow aniu w y d a­ n y m przez p ełnom ocnika m a obow iązek zaw rzeć um ow ę o p ra c ą w term in ie określonym w tym skierow aniu. J e śli nie dopełni tego obow iązku, absolw ent w inien niezw łocznie zaw iadom ić w łaściw y organ za tru d n ien ia a d m in istra c ji teren o w ej, k tó ry in te rw e n iu je w zakładzie p racy . W razie bezskuteczności in te rw e n cji, o fakcie odm ow y za tru d n ie n ia zostaje zaw iadom iona je d n o stk a n ad rz ęd n a zakładu. A bsolw ent m a praw o ubiegać się o odszkodow anie od zak ład u za czas pozostaw ania bez p racy , w granicach zaro b k u , ja k i m iał w ynikać z um o­ w y o p ra c ę (nie m n iej niż za 1 m iesiąc i nie w ięcej niż za 3 m iesiące). A bsolw entow i zam iejscow em u przy słu ­ g u je tak że zw ro t niek tó ry ch kosztów poniesionych w zw iązku z przejazdem o raz zam ieszkaniem w hotelu p rzez okres do 7 dni. 7. Z akład p ra c y obow iązany je s t ułatw ić absolw en­ tom zam iejscow ym uzyskanie m ieszkania w spółdzielni m ieszkaniow ej, a tak że um ożliw ić im o trzym anie po­ życzki n a opłacenie w kładu m ieszkaniow ego (z funduszu zakładow ego lu b za pośrednictw em banku). Z upraw ­ nień tych nie może k orzystać absolw ent podejm ujący p ra c ę w m iejscu stałego zam ieszkania, w m iejscow ości nie będącej m iastem w ojew ódzkim lub m iastem sta n o ­ w iącym p ow iat m iejski. Do czasu uzyskania przydziału m ieszkania spółdzielczego pracodaw ca w inien udostęp­ nić absolw entow i zam iejscow em u pom ieszczenie za­ stępcze. Z akład pracy, w k tó ry m w ynagrodzenie w y ­ p łacan e je st z dołu, obow iązany je st n a żądanie p ra co w n ika-absolw enta (po zaw arciu um ow y) w ypłacić m u zaliczkę w w ysokości 1-miesięczmego w ynagrodzenia. Z aliczkę tę pracodaw ca p o trąc a z w ynagrodzenia w 12 rów nych, m iesięcznych rata ch . 8. U m ow a o p racę z a w a rta z absolw entem nie może b y ć w zasadzie rozw iązana przed upływ em okresu ustalonego przez pełnom ocnika do sp raw zatru d n ien ia. P raco w n ik , a tak że pracodaw ca w porozum ieniu z p r a ­ cow nikiem m ogą w ystąpić do je d n o stk i n ad rz ęd n ej z a ­

k ła d u p ra c y z w nioskiem o przeniesienie pracow n ik a do innego zakładu podporządkow anego tej jednostce. P raco w n ik w zględnie zakład p rac y w niektórych szcze­ gólnie uzasadnionych przy p ad k ach m oże ubiegać się 0 rozw iązanie um ow y o pracę przed upływ em term in u przew idzianego w skierow aniu. D ecyzję w tym zakresie w y d aje organ do sp raw za tru d n ie n ia urzędu w łaściw ej ra d y narodow ej. 9. O rzekanie w przedm iocie zw rotu kosztów w y ­ k ształcen ia należy do organów urzędów w łaściw ych ra d narodow ych. P ostępow anie takie w szczyna się p rze­ ciwko osobom uchylającym się od obow iązku przew i­ dzianego w ustaw ie, na w niosek pełnom ocnika organu do sp raw za tru d n ien ia lu b M in isterstw a P racy, Płac 1 S p ra w Socjalnych. 10. A bsolw enci objęci obow iązkiem planow ego za­ tru d n ie n ia podlegają (poza przepisam i szczególnym i w y n ikającym i z ustaw y) w szelkim przepisom p raw a p racy n o rm u jący m treść sto su n k u pracy (np. w zakresie dyscypliny, czasu pracy, w stępnego stażu pracy). Z a­ k ład y p racy m ają je d n a k obow iązek w nikliw ie badać w nioski i zażalenia złożone przez absolw enta i pow ia­ dam iać go o p odjętych decyzjach. Z kolei n a je d n o ­ stk a ch nadrzędnych zakładów p rac y spoczyw a obow ią­ zek u su w an ia nieporozum ień m iędzy absolw entam i i pracodaw cam i. P raco w n ik może także odw ołać się w celu rozstrzygnięcia sp o ru do o rganu do sp ra w za­ tru d n ien ia. O m ów iony try b rozstrzygania konflik tó w nie ogranicza możliwości w ystępow ania przez absol­ w e n ta n a drogę postępow ania przew idzianego d la spo­ ró w pracow niczych.

38.

D RO G A DO SAM ODZIELNOŚCI

1. Z w y jątk iem przypadków określonych w § 13 i 15 uchw ały n r 126 R ady M inistrów , do odbycia w stępnego stażu p rac y obow iązane są osoby, które uzyskały św ia­ dectw o (dyplom ) ukończenia nauki (absolw enci) zasad­ niczych i średnich szkół zaw odowych, średnich szkół ogólnokształcących, zaw odow ych studiów policealnych

o raz szkół wyższych. W aru n ek odbycia w stępnego stażu p racy dotyczy absolw entów , podejm u jący ch pierw szą p racę w uspołecznionym zakładzie p rac y po ukończe­ n iu n auki w zaw odzie w yuczonym lub pokrew nym . A bsolw enci śred n ich szkół ogólnokształcących objęci są ty m obow iązkiem tylko w ted y , gdy rozpoczynają p r a ­ cę n a stanow isku p rzew idzianym d la pracow ników m ających śred n ie w ykształcenie, a nie np. z niższym cenzusem . O drębne zasady dotyczą rów nież pracow n i­ k ó w podejm u jący ch p racę w zaw odzie lu b n a stan o ­ w isku, do którego n ie m a ją w ym aganych kw alifikacji. 2. W stępny staż p ra c y m a n a ce lu przede w szystkim p rzygotow anie ab solw enta do p ra c y zaw odow ej i spo­ łecznej, zapoznanie go z działalnością zakładu p rac y o raz przepisam i bezpieczeństw a i higieny pracy. W aż­ n ym zadaniem spoczyw ającym n a pracodaw cy je s t z a ­ znajom ienie abso lw en ta z rod zajem pracy, k tó rą bęckzie w ykonyw ał po zakończeniu stażu oraz w drożenie go do n iej. 3. N ajkróitszy o k re s w stępnego stażu p ra c y •wynosi 3 m iesiące i obow iązuje absolw entów zasadniczych szkół zaw odow ych, śred n ich szkół zaw odow ych o k ie­ ru n k a c h nietechnicznych, śred n ich szkół ogólnokształcą­ cych, a także śred n ich szkół zaw odowych, o ile podejm ą p racę n a stanow iskach robotników . D rugą g ru p ę sta ­ now ią absolw enci śred n ich szkół zaw odow ych o k ie ru n ­ k ach technicznych o raz szkół w yższych. W stępny staż p racy obow iązuje ich w granicach od 3 do 6 m iesięcy. D ługość stażu u sta la k ierow nik zakładu pracy, któ ry ró w n ież może w podanych w yżej granicach skracać go lub przedłużać w zależności od oceny postaw y stażysty. W sk ład trzeciej g ru p y w chodzą absolw enci w ydziałów le k arsk ic h (bez oddziałów stom atologicznych) akadem ii m edycznych, k tó ry ch obow iązuje w stęp n y staż pracy w w ym iarze 12 m iesięcy. O drębne postan o w ien ia co do długości i pro g ram u w stępnego stażu dotyczą absol­ w entów średnich i w yższych szkół rolniczych oraz osób p o dejm ujących p racę w p rzedsiębiorstw ie P o lsk ie K o­ le je P aństw ow e. 4 4. Do isto tn y ch postanow ień um ow y za w artej ze staży stą należy określenie: czasu trw a n ia i m iejsca o dbyw ania w stępnego stażu p rac y ; zasadniczych p raw i obow iązków staży sty ; stanow iska oraz w ysokości w y­ nag ro dzenia w ok resie w stępnego stażu pracy, a w sto­ su n k u do absolw entów szkół w yższych także przew id y ­ w anego stanow iska po ukończeniu stażu.

5. Z akład p rac y u sta la p ro g ram w stępnego stażu d la poszczególnych zaw odów. K iero w n ik zakładu pracy je s t odpow iedzialny za w łaściw ą organizację stażu i zgod­ ność jego przebiegu z program em . A bsolw enci średn ich szkół zaw odow ych o k ie ru n k a ch technicznych o raz w yższych szkół technicznych pow inni odbyw ać staż w zakład ach p ro d u k cy jn y c h lu b usługow ych, a ty lk o w w y jątk o w y ch w yp ad k ach w je d n o stk ach n iep ro d u k ­ cyjnych. A bsolw enci śred n ic h szkół zaw odow ych o kie­ ru n k a c h technicznych, któ rzy m a ją być z a tru d n ie n i n a stan o w iskach pracow ników um ysłow ych, pow inni część w stępnego sta żu odbyć n a stanow iskach robotników . 6. W zakładach, w k tó ry ch obow iązują ta ry fik a to ry k w alifik acy jn e i dzdew ięc ios topni ow a tab ela płac, na stanow iskach robotniczych p rzy słu g u je stażystom -ab solw entom zasadniczych szkół zaw odow ych w y n ag ro ­ dzenie zasadnicze w edług II lu b I II kategorii zaszere­ gow ania robotników , a stażystom -absolw entom średnich szkół zaw odow ych — w edług I I I lu b IV k ateg o rii za­ szeregow ania robotników . O bie g ru p y stażystów m a ją p raw o do prem ii, o ile przysłu g u je n a ich stanow isku, n ie w iększej je d n a k od 25%> m iesięcznego w y n ag ro ­ dzenia zasadniczego. W zakładach, w któ ry ch n ie obo­ w iąz u ją ta ry fik a to ry k w alifik acy jn e oraz stosow ane są in n e n iż dziew ięciostopniow e ta b ele płac, w ynagrod ze­ nie zasadnicze pow inno odpow iadać podanem u w yżej poziomowi. A bsolw enci szkół śred n ich i w yższych p rz y j­ m ow ani n a stanow iska pracow ników um ysłow ych po­ w inni otrzym yw ać w ynagrodzenie w edług sta w ek obo­ w iązujących dla stan o w isk stażystów . M ogą oni ta k że o trzym yw ać p rem ię nie p rzek raczającą 25% w y n ag ro ­ dzenia miesięcznego. 7. A bsolw ent m oże rozw iązać um ow ę o p ra c ę w tra k c ie trw a n ia w stępnego stażu p racy w edług zasad1 ogólnych, n a p rzy k ła d w drodze w ypow iedzenia lub za obopólnym porozum ieniem (z w y jątk iem ograniczeń w y n ikających z przepisów o z a tru d n ien iu absolw en tó w szkół wyższych). Istn ie je je d n a k ew entualność, że w no­ w ym m iejscu p rac y absolw ent będzie m u siał rozpoczy­ nać odbyw anie w stępnego stażu od początku. Nowy p raco d aw ca m oże bow iem , ale nie m usi, zaliczyć w ca­ łości lu b częściowo czas odbytego w poprzednim za­ k ładzie p rac y stażu. 8. Z uchw ały w y n ik a w zasadzie n eg aty w n a odpo­ w iedź na to pytanie. O graniczono bow iem przy p ad k i za tru d n ian ia stażystów w system ie akordow ym , d o p u ­

szczając je jed y n ie w sy tu a c ja c h W yjątkow ych, u zasad ­ nionych szczególnym i w aru n k am i pracy. 9. U chw ała zniosła obow iązek sk ła d an ia egzam inu końcowego. W edług daw nych przepisów egzam in zd a­ w ali w szyscy stażyści. O becnie ukończenie w stępnego stażu pracy n astę p u je autom atycznie, z chw ilą upływ u ustalonego okresu jego trw an ia. 10. Z ch w ilą zakończenia w stępnego stażu pracy zak ład pracy je s t obow iązany uzupełnić z a w a rtą z p r a ­ cow nikiem um ow ę o p racę przez określenie przydzielo­ nego m u stanow iska i w ysokości w ynagrodzenia lub k ateg orii zaszeregow ania.

39.

W YNAGRODZENIE ZA PRA CĘ

1. Z godnie z uch w ałą R ady M inistrów n r 162 z 5 V II 1974 (M onitor P olski n r 26, pozycja 154) najniższe w ynagrodzenie za p rac ę w pełnym w ym iarze godzin (cały etat) w ynosi obecnie 1200 zł m iesięcznie. N ato ­ m iast pracow nicy, k tórzy osiągają zarobek pow yżej 1200 zł do 2000 zł m iesięcznie o trzy m u ją d o datek od 80 do 30 zł. 2. Istn ie ją trz y system y w ynagrodzeń: za czas, a k o r­ d o w y i prow izyjny. S ystem w ynag ro d zen ia za czas po­ lega n a tym , że w ynagrodzenie nie je s t uzależnione od w ydajności pracy, ale w yłącznie od ilości p rze p ra­ cow anych jednostek czasu (godzin, dni, tygodni). P rzy w ynagrodzeniu akordow ym płaca uzależniona je s t od ilości w ykonanego p ro d u k tu (akord czysty) lu b w n ie­ k tó ry ch p rzypadkach sta w k a podstaw ow a m oże rosnąć po przekroczeniu określonego lim itu jednostek (akord progresyw ny). S ystem prow izyjny, stosow any m.in. na n iek tó ry ch stanow iskach w handlu, polega n a o k reśle­ n iu w ynagrodzenia jako ustalonego p ro ce n tu od pew nej w arto ści, np. od o brotu w sklepie. 3* 3. U m ow a pom iędzy zakładem p rac y a p rac o w n i­ kiem nie może zaw ierać postanow ienia, że p ra c a będzie św iadczona bezpłatnie. T aką um ow ę należałoby uznać za n iew ażną z pow odu sprzeczności z zasadam i w spół­ życia społecznego.

4. W zasadzie je d y n ą dopuszczalną fo rm ą w y p ła­ ca n ia pracow nikow i w ynagrodzenia je st form a p ie­ niężna. P raco w n ik pow inien otrzym yw ać w ynagrod ze­ nie w te rm in ac h u stalonych przez zakładow e re g u la ­ m in y pracy. W niek tó ry ch gałęziach gospodarki n a ­ rodow ej pracow nicy o trzy m u ją w ynagrodzenie za p racę z góry, czyli p rzed przepracow aniem określonego m ie­ siąca, lu b z dołu, czyli pod koniec przepracow anego, m iesiąca. W niektórych, ściśle określonych przepisam i p raw n y m i p rzypadkach dopuszczalne je s t stosow anie form y w ynagrodzenia w n a tu rz e (np. w P aństw ow y ch G o spodarstw ach Rolnych), a le tylko ja k o uzupełnien ie podstaw ow ej staw k i pieniężnej. 5. W ynagrodzenie sk ła d a się przed e w szystkim ze staw k i podstaw ow ej, k tó ra je s t w ielkością stałą. W n ie ­ k tó ry ch p rzy p ad k ach do sta w ek podstaw ow ych doli­ czany je st określony sta ły dodatek, np. z ty tu łu p racy w w a ru n k a c h szkodliw ych dla zdrow ia. S tały m sk ła d ­ n ik iem w ynagrodzenia je s t rów nież w niek tó ry ch p rzy ­ p ad k a ch p rem ia regulam inow a, k tó rej je d n a k pracow ­ n ik m oże zostać pozbaw iony w całości lu b częściowo, zgodnie z przepisam i reg u lam in u . Do w ynagrodzenia m ożna zaliczyć tak że prem ię uznaniow ą, k tó rej p rzy ­ dzielenie oraz w ysokość zależą od decyzji o rg an u roz­ dzielającego tę prem ię n a zasadach przew idzianych w regulam inie. S tanow i o na sw oisty rodzaj nagro d y . P o stanow ienia regulam inów m uszą być zgodne z p rze­ pisam i p ra w a p racy , n ie m ogą b yć u sta la n e całkow icie dowolnie. 6 6. W ysokość w ynagrodzenia pow inna zostać określo ­ n a w um ow ie zaw artej m iędzy pracow nikiem i praco ­ daw cą w granicach przew idzianych dla danego stan o ­ w isk a przez obow iązujący w zakładzie pracy ta ry fik a ­ tor, u kład zbiorow y lub inne przepisy (np. resortow e). Jeżeli w ta ry fik a to rz e ustalono np. dolną granicę w y­ nag rodzenia 1500 zł i gó rn ą 2500 zł — w ynagrodzenie nie m oże w ynosić 1400 zł lub 2600 zł. O ty m , czy w y ­ nagrodzenie zostanie określone n a przy k ład n a pozio­ m ie 1700 zł czy 2000 zł pow inno decydow ać k ilk a czyn­ ników . Do najw ażniejszych z nich m ożna zaliczyć: w y kształcenie pracow nika, długość stażu pracy, opinia z poprzedniego zakładu pracy. P odw yżka w ynagrodze­ nia (przeszeregow anie) zależy ta k że od tych czynników , p rzy czym w y stępuje jeszcze jeden isto tn y czynnik — ocena postaw y zaw odow ej. P rzeszeregow anie nie m oże n astępow ać zbyt często. W w ielu zakładach obow iązują przepisy, w m yśl któ ry ch podw yżka w ynagrodzenia n a

d an y m stanow isku m oże następ o w ać w odstępach nie n iniejszych niż 2 la ta. P ostanow ienia te nie ograniczają m ożliw ości zw yżki w ynagrodzenia, np. w w y p ad k u p o ­ w ierzenia pracow nikow i wyższego stanow iska. 7. Z a tru d n ia n ie pracow ników poza n o rm aln ie obo­ w iązującym czasem p rac y m oże n astąp ić jed y n ie n a w y raźne polecenie 'kierow nictw a zakładu p racy , uza­ sadnione istotnym i p o trzeb am i oraz w innych przy­ p ad k a ch określonych w kodeksie pracy. Z w y jątk iem p rzypadków , w k tó ry ch p raco w n ik za tru d n io n y poza godzinam i p rac y n o rm aln ie obow iązującym i w zak ła­ dzie otrzym ał czas w olny, m a on prawjo do n a stę p u ­ jący ch dodatków do w ynagrodzenia: — za 2 p ierw sze godziny nadliczbow e w dniu pow sze­ d n im — 50% 'w ynagrodzenia podstaw ow ego za każdą godzinę; — za k aż d ą n a stę p n ą godzinę ponad 2 wr d n iu pow sze­ dn im — 100% w ynagrodzenia podstaw ow ego; — za każdą godzinę p ra c y w nocy lu b w dniu ustaw o­ w o w olnym od p ra c y — 100*/# w ynagrodzenia p o d sta­ wowego. P raco w nicy n a stano w iskach kierow niczych, ze w zglę­ du n a nienorm ow any czas p racy , m a ją p raw o do w y ­ n ag ro d zen ia za godziny nadliczbow e ty lk o wówczas, je śli n a polecenie zw ierzchnika w ykonyw ali obow iązki w d n iu w olnym od p ra c y i n ie otrzym ali w zam ian w olnego dn ia lub p ra c a w y k o n an a poza n orm alny m i godzinam i p racy nie n ależ ała do ich obow iązków . 8. W ynagrodzenie za czas u rlo p u u sta la się w w y ­ sokości przeciętnego w ynagrodzenia z o k resu 3 m iesięcy k alendarzow ych poprzedzających urlop. W przypadku znacznych w ahań, oblicza się p rze cię tn ą z dłuższego o k resu — do 12 m iesięcy. Do podstaw y obliczenia w y­ nag ro dzenia za okres u rlo p u nie w licza się prem ii, k tó ­ ry ch w ysokość je s t zależna od osiągnięć całego zakład u p racy (oddziału, w ydziału lu b zespołu pracow ników ). Powyżs-ze zasady w ró w n y m sto p n iu stosuje się do w szystkich pracow ników . 9. P racow nikow i um ysłow em u p rzy słu g u je w ynar grodzemie w zasadzie za każdy o k res uspraw iedliw ionej nieobecności w pracy, a pracow nikow i fizycznem u — tylko w tedy, gdy w yraźnie o k reśla ją to przepisy (patrz dział 50). P racow nikow i fizycznem u, którego nieobec­ ność w p ra c y je st uspraw iedliw iona, n ależą się (w p rz e ­ w ażającej w iększości przypadków ) zasiłki, z reg u ły niższe od przeciętnego w ynag ro d zen ia za ten okres.

Czasem (np. zasiłki chorobow e) n ie m a on pTawa do żad n ych w ypłat, a u spraw iedliw ioną przez pracodaw cę nieobecność tra k tu je się n a ró w n i z urlopem b ezp łat­ nym . N astęp u je je d n a k stopniow e podw yższanie -wy­ sokości zasiłków chorobow ych do 100% w ynagrodzenia netto. 10. O chrona p ra w n a w ynag ro d zen ia za p ra c ę w y ­ ra ż a się: a) w zakazie d o k o n y w an ia p otrąceń bez zgody p raco w n ik a z w y jątk iem sum egzekw ow anych n a m ocy ty tu łó w w ykonaw czych (np. praw om ocnych w yroków sądow ych); zaliczek pieniężnych udzielonych na poczet w ynagrodzenia, k a r pieniężnych za n aruszenie porządku i dyscypliny pracy; b) w ograniczeniach w ysokości tych p o trąceń, polegających n a tym , że p rzy egzekucji p ro ­ w adzonej n a m ocy ty tu łó w w ykonaw czych oraz w zw iązku z udzieloną zaliczką p o trąc en iu podlega nie w ięcej niż 1/2 w ynagrodzenia, a w p rzy p ad k u należ­ ności alim entacyjnych, nie w ięcej niż 3/5, k a ry pieniężne m ogą b yć po trącan e niezależnie od in n y ch potrąceń w p ełnej w ysokości, w olne od p o trąc eń są kw oty u s ta ­ lone w przepisach w ykonaw czych do kodeksu pracy ; c) w zakazie (pod k a rą grzyw ny) n iew ypłacania w y­ nag rodzenia w u stalonych te rm in ac h oraz b ezpodstaw ­ nego obniżania jego w ysokości.

40.

PRA CA I D Y SCY PLIN A

1. Zgodnie z rozporządzeniem R ady M inistrów z 20 X II 1974 r. w sp raw ie regulam inów p rac y oraz zasad u sp raw ied liw ian ia nieobecności w p rac y i udzielan ia zw olnień od p racy (D ziennik U staw n r 49, pozycja 299) reg u la m in p rac y pow inien obow iązyw ać w zasadzie w k ażdym zakładzie z a tru d n iając y m co n ajm n ie j 50 p ra ­ cow ników . R egulam in u sta la k iero w n ik za k ła d u p racy po p orozum ieniu z ra d ą zakładow ą, a jego tre ść pod­ lega zatw ierdzeniu pod w zględem zgodności z p raw em p rzez je d n o stk ę nad rzęd n ą n ad zakładem pracy. R e­ g u lam in u sta la p orządek w ew n ętrzn y w zakładzie oraz u s ta la zw iązane z procesem p rac y obow iązki zakład u i pracow ników . R egulam in w chodzi w życie po upływ ie dw óch tygodni od dnia, w k tó ry m został podany do w iadom ości pracow ników . K ażdy now y p raco w n ik po­

w in ien zostać zaznajom iony z treśc ią reg u la m in u przed p rzy stąp ien iem do pracy. 2. Z a n ieprzestrzeganie przez p rac o w n ik a uspołecz­ nionego zak ład u pracy ustalonego p o rządku i dyscypli­ ny p racy , reg u lam in u p racy , przepisów bezpieczeństw a i higieny p rac y (bhp) oraz przepisów przeciw pożaro­ w ych sto su je się: k a rę u p om nienia lub k a rę nagany. Z a n ieprzestrzeganie przepisów bhp lu b przepisów p rze­ ciw pożarow ych, opuszczenie p rac y bez u sp raw ied liw ie­ nia, staw ienie się do p rac y w sta n ie nietrzeźw ości lub spożyw anie alkoholu w trak c ie p racy stosuje się poza k a rą upom nienia lu b n agany tak że k arę pieniężną. K ara pieniężna za jedno przekroczenie lu b każdy dzień nie u sp raw iedliw ionej nieobecności w p racy nie m oże p rze­ w yższać jednodniow ego w ynagrodzenia pracow n ik a, a łącznie dziesiątej części w ynagrodzenia p rzy p a d ają ce­ go do w y p łaty . K a ra n ie m oże być zastosow ana po u p ły ­ w ie 2 tygodni od pow zięcia w iadom ości o n aruszen iu obow iązku pracow niczego i po upływ ie 3 m iesięcy od dopuszczenia się tego n aru szen ia. P rzed w ym ierzeniem k a ry pracodaw ca obow iązany je s t w ysłuchać p rac o w ­ nika. 3. P raco d aw ca m a obow iązek u sp raw iedliw ien ia nieobecności lu b spóźnienia się do p racy , zwłaszcza w n astęp u jący c h p rzy p ad k ach : niezdolności do pracy spow odow anej chorobą p rac o w n ik a; choroby członka rodziny, w ym agającej sp raw o w an ia przez pracow n ik a osobistej opieki; odsunięcia od p ra c y n a podstaw ie za­ św iadczenia (decyzji) lekarza, kom isji le k arsk ie j lub in ­ sp e k to ra san itarn eg o , jeżeli zakład p rac y nie z a tru d n i p raco w n ik a przy in n e j pracy, odpow iedniej do sta n u jeg o zdrow ia; leczenia uzdrow iskow ego, jeżeli zostało u zn an e zaśw iadczeniem lek arsk im za okres niezdolności do p racy; okoliczności w ym agającej sp raw o w an ia oso­ b istej opieki nad dzieckiem w w ieku do 8 la t; koniecz­ ności w ypoczynku po nocnej podróży służbow ej, nie w ięcej ja k 8 godzin od zakończenia podróży, jeżeli p r a ­ cow nik nie k o rzy stał z m iejsca sypialnego. 4 4. O bow iązek ta k i spoczyw a n a pracodaw cy, jeśli p racow nik złoży w niosek w zw iązku ze: ślubem p r a ­ co w n ik a lub urodzeniem się jego dziecka — zw olnienie w ynosi 2 dni; ślubem dziecka — 1 dzień; zgonem i po­ grzebem m ałżonka, dziecka, ojca lu b m a tk i — 2 dni; zgonem i pogrzebem sio stry lu b b ra ta , teściow ej lu b teścia, b abki lu b dziadka, albo in n ej osoby pozostającej n a u trzy m an iu p racow nika, lu b pod jego bezpośrednią

o pieką — 1 dzień. Za czas zw olnień należy się w y n a ­ grodzenie. 5. P ra co w n ik m oże być zw olniony od p rac y n a czas= niezbędny do za ła tw ien ia w ażnych sp raw osobistych lu b rodzinnych, k tó re w y m ag a ją załatw ien ia w godzi­ nach pracy. Z w olnienia te są u d zielane przez kiero w ­ n ik a zak ład u p racy w ów czas, gdy zachodzi n ieunik n io ­ n a i należycie u zasadniona potrzeb a takiego zw olnienia. Z a czas zw olnienia p racow nik zachow uje praw o do w y ­ nagrodzenia, je śli ten czas został odpracow any. N ie s ta ­ now i to p rac y w godzinach nadliczbow ych. 6. P racow nicy, k tó rzy o d b y w ają n au k ę w szkołach w ieczorow ych lu b stu d ia w ieczorow e w szkołach w yż­ szych m ają p raw o (niezależnie od urlopów szkolenio­ w ych) do zw olnienia z części d n ia pracy, o ile czas pom iędzy zakończeniem p racy a rozpoczęciem zajęć w szkole (szkole wyższej) n ie w ystarcza na spożycie obiadu i p u n k tu a ln e przybycie do szkoły. W ym iar tych zw olnień w ynosi w zasadniczych szkołach zawodowychi szkołach średnich do 4 godzin tygodniow o, a w szko­ ła ch w yższych do 5 godzin tygodniow o. W uzasadnio­ nych p rzypadkach, ze w zględu n a odległy dojazd do siedziby szkoły w yższej, zakład p racy m oże odpow iednio zw iększyć w y m ia r zw olnień pow yżej 5 godzin tygo­ dniowo. 7. Z w olnienie ta k ie p racow nik m oże otrzy m ać w p rzy p a d k u konieczności sp raw ow ania opieki nad ch orym członkiem rodziny, n p . rodzicam i, teściam i, dziećm i w w ieku ponad 14 la t, o ile pozostają oni w e w spólnym gospodarstw ie dom ow ym z pracow nikiem . Z w olnienie przysług uje ta k że w razie opiekow ania się chorym dzieckiem w w iek u do 14 lat. 8. N a praco w n ik u spoczyw a obow iązek u sp raw ie­ d liw ienia: nieobecności w p rac y lu b spóźnienia się do p racy. W tym celu pow inien on niezw łocznie, np. d ro ­ gą telefoniczną, zaw iadom ić pracodaw cę o przyczynach nieobecności. P raco w n ik m usi n ato m ia st przed począt­ k iem nieobecności uprzedzić zakład, je śli przyczyna je s t m u z góry znana. N a żądanie k ierow nika zak ład u pracy p raco w n ik pow inien przedstaw ić odpow iednie dowody. Z w olnienie le k arsk ie zakład m usi otrzym ać najpóźniej w d niu p rzy stą p ie n ia p rac o w n ik a do pracy. P ow inien on je d n a k doręczyć to zw olnienie w zasadzie pierw sze­ go d nia nieobecności lu b następnego d n ia osobiście, z a p o śred n ictw em osób trzecich lu b poczty.

9. Z w olnienie ta k ie przysłu g u je pracow nikow i w n a ­ stęp u jących p rzy p a d k ach : nieprzew idzianego zam knię­ cia żłobka lu b przedszkola, do którego dziecko uczęsz­ cza; porodu lub choroby m ałżonki pracow nika, sta le opiek ującej się dzieckiem , jeżeli poród lu b choroba uniem ożliw ia je j sp raw ow anie opieki; p obytu m ałżo n ­ k a, sta le opiekującego się dzieckiem , w zam kniętym za­ k ład zie opieki zdrow otnej. U dzielenie pow yższych zw ol­ n ień w inno być ograniczane do czasu niezbędnego, a obow iązkiem praco w n ik a je st ja k najszybsze zapew ­ nienie dziecku opieki i pow rót do pracy. P rzez ok res zw o ln ienia z pow odu opieki n a d zdrow ym dzieckiem w w ieku do 8 la t oraz opieki n ad chorym dzieckiem w w ieku do 14 la t należy się pracow nikow i zasiłek opiekuńczy za czas zw olnienia, lecz nie dłużej n iż za 60 d ni w roku. 10. W p rzy p a d k u opuszczenia pracy bez u sp raw ie­ d liw ie n ia p raco w n ik tra c i praw o do w ynagrodzenia za te n okres, a pon ad to n a ra ż a się n a k a rę regu lam in o w ą lu b n aw e t n a zw olnienie z p racy ze sk u tk iem n a ty c h ­ m iastow ym , w zw iązku z ciężkim naruszeniem obow iąz­ k ó w pracow niczych. W ra z ie p rzedłużającej się nie u sp raw ied liw io n ej nieobecności w skazującej n a to, że p rac o w n ik nie m a zam iaru pow rócić do zakładu pracy, p rac o d aw ca m oże uznać, że porzucił on pracę.

41.

PRA W O DO SZC ZEG Ó LN EJ OCHRONY

1. W okresie ciąży w ypow iedzenie um ow y o p racę je s t niedopuszczalne, dlatego te ż pracow nicy p rzy słu ­ g u je roszczenie o u znanie w ypow iedzenia za bezsku­ teczne. J e śli um ow a zo stała ju ż ro zw iązan a pracow n ica m oże żądać przyw rócenia do p racy i przyznania od­ szk o d o w an ia za cały o k res pozostaw ania bez pracy. Z ak ład p rac y nie m oże ta k że rozw iązać z pracow nicą będącą w ciąży um ow y bez w ypow iedzenia, chy b a że zachodzą przyczyny u zasad n iające zastosow anie tego try b u z w in y pracow nicy (patrz dział 36 odpow iedź 6). K onieczne je s t je d n a k uzyskanie przez praco d aw cę zgo­ d y ra d y zakładow ej, a w raz ie odm ow y te j zgody może o n odw ołać się do je d n o stk i nadrzęd n ej n ad zakładem p racy , k tó ra ro zstrzy g a sp raw ę po porozum ieniu się

z w łaściw ą in sta n c ją zw iązków zaw odow ych. M ożliwe je s t n ato m ia st w ypow iedzenie um ow y lu b je j ro zw ią­ zanie w p rzy p ad k u , gdy p raco w n ica w ciąży za tru d n io ­ n a je s t n a okres próbny. W ypow iedzenie um ow y w okresie ciąży je s t pon ad to dopuszczalne w raz ie li­ k w id ac ji zak ład u pracy. 2. U m ow a o p ra c ę z a w a rta n a czas określony lub też n a czas w y k o n an ia określonej pracy, k tó ra uległaby ro zw iązaniu po upływ ie 3 m iesiąca ciąży, ulega p rze­ d łu żeniu do dn ia porodu. 3. P ra w o takie p rzy słu g u je pracow nicy, pod w a­ ru n k ie m że nie w iedziała o ciąży, sk ła d ając w ypow ie­ dzenie um ow y o pracę. Je śli zachodziłaby pew ność, że k o b ie ta św iadom ie zrzekła się sw ych u p raw n ie ń , w y­ ra ż a ją c w olę rozw iązania sto su n k u p ra c y p o m i m o stan u ciąży, b ra k byłoby podstaw , żeby anulow ać w ypow ie­ dzenie. 4. Ja k o g en e raln ą zasadę należy przy jąć, że kobie­ cie w ciąży n ie m ożna obniżyć w ynagrodzenia, gdyż m ogłoby to n astąp ić je d y n ie w try b ie w ypow iedzenia um ow y o pracę, a tu ta j m a ją zastosow anie ogólne o g ra ­ niczenia. B ra k je s t n ato m ia st przeszkód, b y pracodaw ca podw yższył w ynagrodzenie pracow nicy w ciąży lu b też przeniósł ją. (za je j zgodą) n a in n e (naw et gorzej o p ła­ cane) stanow isko. W y jątek od podanej w yżej zasady stan o w i np. sy tu acja, gdy k o b ie ta została przeniesiona do p ra c y lżejszej na zalecenie lekarza. Jeżeli p rze n ie­ sienie to pow oduje je d n a k obniżenie w ynagrodzenia, pracow nicy należy się do ko ń ca ok resu ciąży d o d atek w yrów naw czy. P o u sta n iu przyczyn p rzeniesienia za­ k ład p rac y je s t obow iązany za tru d n ić ko b ietę n a s ta ­ now isku określonym w um ow ie. 5. K obieta m a praw o p rzerw ać p ra c ę (urlop m acie­ rzyński) n a o k res 16 tygodni p rzy pierw szym porodzie i 18 tygodni — przy k ażdym następ n y m . W p rzy p ad k u u ro d zenia w ięcej niż jednego dziecka p rzy je d n y m po­ rodzie u rlo p m acierzyński w ynosi 26 tygodni. Co n a j­ m niej 2 tygodnie w inny być przez kobietę w y korzystan e p rzed porodem , a po porodzie odpow iednio — co n a j­ m niej 12, 14 i 22 tygodnie. Pozostałe 2 tygodnie, w za­ leżności od w oli kobiety, zakład m oże je j przyznać p rzed lu b po porodzie. W raz ie gdy dziecko urodzi się m artw e lu b te ż u m rze w okresie pierw szych 6 tygodni życia k o b ieta m a ta k że praw o do u rlo p u m acierzyńskiego, ale krótszego — w w ym iarze 8 tygodni. Jeżeli k o b ie ta po

16 — 500 z a g . z p r a w a

241

porodzie oddaje dziecko do dom u m ałego dziecka lub in n ej osobie w celu przysposobienia, nie przysług u je je j część u rlo p u , ja k a pozostała licząc od d a ty oddania dziecka, z ty m że w y m ia r u rlo p u nie m oże b yć m niejszy od 8 tygodni. U rlop m acierzy ń sk i p rzy słu g u je także p racow nicy, k tó ra p rzy ję ła dziecko n a w ychow anie i w y stą p iła do sądu opiekuńczego z w nioskiem 0 wszczęcie postępow ania w sp raw ie przysposobienia. Do czasu ukończenia przez dziecko 4 m iesięcy życia n ależy się je j u rlo p m acierzy ń sk i w w ym iarze 14 ty ­ godni, a gdy p rzysposabiane dziecko je s t starsze, ale n ie ukończyło 1 ro k u , u rlo p w ynosi 4 tygodnie. U rlop m acierzyński je s t p łatn y , a w ięc ko b ieta o trzym u je ró w n ow artość przeciętnego w ynagrodzenia z ok resu po­ przedzającego te n u rlop. Z ak ład p racy obow iązany je st n a w niosek pracow nicy udzielić je j bieżącego u rlo p u w ypoczynkow ego bezpośrednio po zakończeniu u rlo p u m acierzyńskiego. W p ra k ty c e m oże tak że zdarzyć się sy tu acja, że dziecko po urod zen iu w ym agać będzie opieki szpitalnej. W tak im p rzypadku p racow nica, k tó ­ r a w ykorzy stała 8 tygodni u rlo p u m oże pozostałą część p rzesu n ąć n a te rm in późniejszy, po w yjściu dziecka ze szpitala. 6. U rlop m acierzyński m oże trw ać dłużej od 16 (18) tygodni, jeżeli le k arz m y ln ie o k reśli te rm in poro d u 1 w zw iązku z tym ko b ieta w ykorzysta p rzed u rod ze­ n iem dziecka w ięcej n iż 4 tygodnie u rlo p u m acierzy ń ­ skiego. W ta k im p rzy p a d k u m a ona jeszcze praw o do 12 (14) tygodni p rz e rw y po porodzie. Jeżeli ko b ieta nie w y k o rzysta części u rlo p u m acierzyńskiego p rzed u ro ­ dzeniem się dziecka, w ów czas po porodzie m a praw o do u rlo p u w pełnym w ym iarze 16 (18) tygodni. 7 7. P oza p rzedstaw ionym i w odpow iedziach 1—6 u p raw n ie n iam i kobiet, zw iązanym i z ciążą i porodem , pracow nicom p rzy słu g u ją tak że inne przyw ileje w y n i­ k ając e bądź z fa k tu ciąży, w zględnie m ające n a celu u łatw ien ie im sp raw o w an ia opieki n ad dzieckiem czy też ochronę ich organizm ów p rzed szkodliw ym 'wpły­ w em w ykonyw anej pracy. P raco d aw ca obow iązany je s t p rzen ieść kobietę w ciąży do inn ej pracy, je ś li je st za­ tru d n io n a p rzy p rac y w zbronionej lub też je śli je st to zgodne z zaleceniem lek arsk im (patrz odpow iedź 4). W ykaz prac w zbronionych kobietom w ciąży za w arty je s t w rozporządzeniu R ady M inistrów z 23 II 1951 r. O b ejm uje ono ta k że p rac e w zbronione kobietom n ie b ę­ d ącym w ciąży, ze w zględu n a znaczną szkodliw ość dla zdrow ia. K obiet w ciąży n ie wolno za tru d n iać w porze

nocnej ani w godzinach nadliczbow ych, a ta k że bez ich zgody delegow ać poza sta łe m iejsce pracy. K obiety w ychow ujące dzieci do 1 ro k u m ogą być z a tru d n ian e w godzinach nadliczbow ych lu b w porze nocnej oraz delegow ane poza sta łe m iejsce p rac y ty lk o za ich zgodą. P racow nicom przy słu g u je ta k że praw o do zw olnienia od p rac y n a 2 dni w ciągu ro k u z zachow aniem p raw a do w ynagrodzenia, w zw iązku z w ychow yw aniem dzie­ ci do la t 14. P racodaw ca obow iązany je st udzielać k o ­ bietom k arm iący m dziecko p ie rsią p rz e rw n a karm ien ie, k tó re w ynoszą dw a raz y po 45 m in u t w ciągu dnia pracy. N a w niosek pracow nicy p rzerw y te m ogą być udzielane łącznie. P raco w n ica m a tak że praw o do u rlo ­ p u bezpłatnego n a opiekę n ad dzieckiem do czasu ukończenia przez dziecko 4 la t życia. U rlop p rzy słu ­ guje w w ym iarze do 3 la t i je s t przyznaw any na w n io ­ sek p racow nicy, w7 te rm in ie przez n ią w skazanym . P r a ­ codaw ca obow iązany je s t ta k że uspraw ied liw ić n ie­ obecność w p ra c y lu b spóźnienie w yw ołane chorobą dziecka lub nagłym n ieprzew idzianym b rak iem opieki. 8. P raco w n ik m łodociany, czyli ta k i, k tó ry nie u k o ń ­ czył 18 ro k u życia, n ab y w a p raw o do pierw szego u rlo p u w ypoczynkow ego w w ym iarze 12 dni roboczych po u p ły w ie 6 m iesięcy od czasu rozpoczęcia pierw szej p r a ­ cy. Po pierw szym ro k u p ra c y m a on p raw o do u rlo p u w w ym iarze 26 dni roboczych, z tym że w roku, w k tó ­ ry m p raco w n ik kończy 18 la t, u rlo p je s t kró tszy — 20 d ni roboczych; urlop te n należy się ty lk o w tedy, gdy p raw o do niego p raco w n ik n abył przed ukończeniem 18 la t. M łodocianem u uczęszczającem u do szkoły u rlo p w ypoczynkow y w inien być udzielony w okresie ferii szkolnych. N a w niosek m łodocianego, ucznia szkoły d la p racu jący ch , za k ład p ra c y obow iązany je s t udzielić m u w o k resie ferii szkolnych u rlo p u bezpłatnego, nie p rze­ k raczającego łącznie z urlopem w ypoczynkow ym 2 m ie­ sięcy. 9. Czas p racy m łodocianych w w iek u 15—16 la t w ynosi 6 godzin dziennie (w yjątkow o — 8 godzin) oraz tygodniow o — 36 godzin. M łodocianych pow yżej 16 la t obow iązuje n orm alny czas p racy . W obec w szystkich m łodocianych stosuje się ulgi, a m ianow icie w licza się do obow iązującego ich czasu p racy czas pośw ięcony na dokształcanie, w w ym iarze nde w iększym n iż 18 godzin tygodniow o, n aw e t w tedy, gdy n a u k a odbyw a się poza godzinam i pracy. 10. O chrona m łodocianych (poza p rzykładam i w y­ m ienionym i w p u n k ta c h 8 i 9) dotyczy; ograniczeń

w m ożliw ościach rozw iązyw ania z m łodocianym um o­ w y o p racę; obow iązkow ego p rze p ro w ad z an ia przez zakład p racy b ad a ń lek arsk ich , w celu w yelim inow an ia ew en tu aln y ch szkodliw ych d la zdrow ia w pływ ów p r a ­ cy; zakazu p rac y w iporze nocnej, godzinach nadliczbo­ w ych itp.; ograniczenia m ożliw ości z a tru d n ia n ia m łodo­ cianych przy p racach szkodliw ych d la zdrow ia oraz w akordow ym system ie pracy.

42 .

W TRO SCE O ZDROW IE I ŻYCIE PRA CO W N IK A

1. Z akład p rac y obow iązany je s t zapew nić p ra c o w ­ n ik o m bezpieczne i higieniczne w a ru n k i pracy, zapo­ b ieg ające zagrożeniu życia i zdrow ia. W zw iązku z po­ w yższym zakład obow iązany je st: ocenić z p u n k tu w i­ dzenia bezpieczeństw a i higieny p ra c y (bhp) m aszyny i u rząd zen ia techniczne p rzed dopuszczeniem do ru ch u , a później stale czuw ać n a d ich funkcjonow aniem ; sto ­ sow ać śro d k i zapobiegające chorobom zaw odow ym i in ­ n ym schorzeniom zw iązanym z w a ru n k a m i środow iska p rac y ; posiadać niezbędne u rzą d zen ia h igieniczno-san i­ ta rn e ; dostarczać pracow nikom środki higieny osobi­ ste j; zapew nić p ra n ie , odkażanie, su szenie i odpylanie odzieży ochronnej lu b roboczej; przeszkolić p rac o w n i­ k a w zakresie b h p p rze d dopuszczeniem do pracy ; d ostarczyć pracow nikow i bezpłatnie odzież ochronną, sp rzęt o chrony osobistej i inne środki ochronne. 2. Do p odstaw ow ych obow iązków każdego p rac o w ­ n ik a należy przestrzeg an ie przepisów bh p , w tym : w y ­ k onyw anie p rac y zgodnie z zasadam i i przepisam i b hp; d b a n ie o należyty s ta n m aszyn, urządzeń i narzędzi o raz p o rząd ek i ład w m ie jsc u p ra c y ; używ anie zgodnie z przeznaczeniem przydzielonej odzieży o ch ro n n e j; p o d ­ daw anie się b adaniom lek arsk im i stosow anie do zale­ ceń le k arza ; b ra n ie udziału w szkoleniu i in stru k ta żu ; niezw łoczne zaw iadam ianie przełożonych o zauw ażo­ n y m w zakładzie w y p ad k u przy p ra c y albo zagrożeniu zd ro w ia lub życia. 3 3. Jed n o stk i nadrzędne n ad zakładem p rac y obo­ w iązane są : u sta la ć zad an ia planow e przy uw zględnie-

n iu w aru n k ó w bhp; udzielać pom ocy zakładom p ra c y p rzy w y k o n y w an iu zadań w za k resie bhp; kontrolo w ać i oceniać s ta n re a liz a c ji z a d a ń w zakresie b h p o raz udzielać w y n ik ający ch z tego w ytycznych. 4. W p ro d u k cy jn y ch i usługow ych zakładach p rac y oraz ich n adrzędnych je d n o stk a ch organizacyjnych d ziała słu żb a bhp. Z adaniem te j słu żb y je st inicjow anie, organizow anie oraz k o o rd y n ac ja w szystkich działań m ających n a celu zapobieganie zagrożeniom życia i zdro­ w ia pracow ników , pop raw ę w aru n k ó w bhp oraz s p ra ­ w ow anie k o n tro li n a d w ykonaniem zadań w ty m za­ kresie. 5. C horobam i zaw odow ym i są choroby p o w stające w zw iązku z czynnikam i szkodliw ym i dla zdrow ia ludzi, w y stępujące w środow isku, w k tó ry m osoba ch o ra p r a ­ cu je lu b pracow ała, albo w y n ik ając e z isto ty w yko n y ­ w an ia p rac y . Z akład p rac y obow iązany je s t zgłosić do organów inspekcji s a n ita rn e j podejrzenie i p rzy p a d k i w y stą p ien ia choroby zaw odow ej, zobow iązać p rac o w n i­ k a do p oddania się b ad an io m le k arsk im w zakładzie społecznym służby zdrow ia, sp raw u jący m opiekę zdro­ w o tn ą n a d praco w n ik am i tego za k ła d u o raz p o in fo r­ m ow ać o tym społeczny za k ła d służby zdrow ia. S tw ie r­ dzenie choroby zaw odow ej należy do w ojew ódzkich in sp e k to ró w sa n ita rn y c h . Z ak ład y p rac y obow iązane są p row adzić re je s tr p o dejrzeń stw ierdzonych chorób zaw odow ych w y stęp u jący ch w śród pracow ników . 6. J e śli z orzeczenia lekarskiego w ynika, że p r a ­ cow nik, u którego stw ierdzono ob jaw y choroby zaw o­ dow ej w in ien b yć przeniesiony do inn ej p racy , zak ład p rac y obow iązany je s t podporządkow ać się te j decyzji w te rm in ie oraz n a czas o kreślony w orzeczeniu. Jeżeli w w y n ik u p rzeniesienia n a stę p u je obniżenie w y n ag ro ­ dzenia, pracow nikow i przez okres do 3 m iesięcy (w y­ jątk o w o do 6 m iesięcy) należy się d o datek w y ró w ­ naw czy. 7. N adzór n ad w a ru n k a m i b h p sp ra w u ją : związki zaw odow e p rzez sw oje in stan c je oraz przez inspekto ró w p racy i społecznych in sp e k to ró w pracy; działające z m ocy przepisów szczególnych o rg an y adm in istracji p ań stw ow ej (na p rzy k ła d o rg an y nad zo ru budo w lan e­ go); załogi zakładów p rac y ; pań stw o w a in sp ek cja s a ­ n itarn a.

8. Z adaniem insp ek cji p rac y je st spraw ow anie n a d ­ z o ru n a d przestrzeg an iem przez zakłady p rac y przep i­ sów. p raw a p rac y oraz bhp. In sp ek cja p racy działa pod k ie ru n k iem zw iązków zaw odow ych. O rgan am i inspek cji są: G łów ny In sp e k to r P ra cy , w ojew ódzkie in sp e k to ra ­ ty p racy, inspektorzy pracy. 9. Społeczna in sp ek cja p ra c y je st org an em zw iąz­ ków zaw odowych. Do zak resu je j działania należy k o n ­ tro la p rze strzeg a n ia przez ad m in istra cję zak ład u p ra c y przepisów p ra w a oraz postanow ień u k ła d u zbiorowego i re g u la m in u p ra c y w spraw ach bhp, o chrony zdrow ia pracow ników , p ra c y kobiet i m łodocianych, czasu p racy i u rlopów o raz kon tro la urząd zeń technicznych i san i­ ta rn y c h z p u n k tu w idzenia ochrony pracy. O rganam i społecznej insp ek cji p racy są: zakładow i społeczni in ­ sp ek to rzy p rac y — d la całego zakładu; oddziałow i spo­ łeczni inspektorzy p racy — dla poszczególnych oddzia­ łów ; grupow i społeczni inspek to rzy p ra c y — dla po­ szczególnych g ru p zw iązkow ych. 10. O rganam i w łaściw ym i do o rze k an ia w spraw ach o w ykroczenia z dziedziny b h p są insp ek to rzy pracy , k tó rzy m ogą orzekać grzyw nę do 1500 zł. O d orzeczenia in sp e k to ra p racy istn ieje m ożliw ość odw ołania się do w łaściw ego m iejscow o kolegium do sp raw w ykroczeń, działającego p rzy urzędzie pow iatow ym , w term in ie do 7 dni, licząc o d d aty orzeczenia. In sp e k to r pracy m oże sam sk ierow ać sp raw ę do kolegium , je śli uzna, że społeczna szkodliw ość czynu, stopień w iny i in n e w ażne okoliczności sp raw y w y m ag ają w y m ierzen ia k a ry su ­ row szej. K olegium m oże orzec grzyw nę do 5000 zł. N adzór n ad działalnością insp ek to ró w p ra c y w zakresie stosow ania k a r grzyw ny sp raw u je G łów ny In sp ek to r P ra cy . Może on uchylać praw om ocne orzeczenia tych in sp ektorów , jeśli są one sprzeczne z p raw em lub oczy­ w iście niesłuszne.

43 .

COROCZNY W YPOCZYNEK

1. P ra w o do pierw szego u rlopu n ab y w a p raco w n ik po ro k u pracy, a do n astępnych — począw szy od p ie rw ­ szego dnia każdego ro k u kalendarzow ego. Jeżeli w ro ­ k u , w k tó ry m p racow nik w ykorzystał urlop, n ab y ł p r a ­

w o do wyższego w ym iaru, p rzy słu g u je m u u rlo p uzu­ p ełniający. W ym iar u rlo p u w ypoczynkow ego uzależnio­ ny je s t od długości o k re su pracy. Do okresu p racy , od którego zależy w y m ia r u rlo p u w licza się la ta pracy , o ile nie n a stą p iła u tr a ta ciągłości p ra c y (przerw a w z a ­ tru d n ien iu ) oraz la ta n au k i, pod w aru n k ie m ukończenia szkoły w yższej niż podstaw ow a. Do okresu p rac y w łą ­ cza się z ty tu łu ukończenia szkoły: przew idziany p r o ­ g ram em n au c za n ia czas trw a n ia n a u k i w zasadniczej szkole zaw odow ej (nie w ięcej je d n ak n iż 3 la ta); po­ dobnie, lecz n ie w ięcej n iż 5 la t — absolw entom śre d ­ nich (rów norzędnych) szkół zaw odow ych; 4 la ta — w p rzy p ad k u ukończenia śred n ie j szkoły ogólnokształ­ cącej; 6 la t — absolw entom szkoły p o m a tu ra ln e j; 8 la t — absolw entom w yższych uczelni. W ysokość w ym iaru u rlo p u w ypoczynkow ego w ynosi p rzy ok resie pracy o b ejm ującym m inim um ; 1 ro k — 14 d n i roboczych, 3 la ta — 17 dni roboczych, 6 la t — 20 d n i roboczych, 10 la t — 26 dni roboczych. N a przy k ład absolw ent wyższej uczelni po ro k u p rac y o trzy m a u rlo p w ypoczynkow y w -wymiarze 20 dni roboczych (okres p ra c y ró w n a się 8 la t z ty tu łu n a u k i plus ro k za tru d n ien ia, czyli razem 9 lat), a po 2 la tac h urlop o b ejm u je ju ż 26 dni ro b o ­ czych, poniew aż okres pTacy pow iększy się do 10 lat. W raz ie pobierania n au k i w trak c ie p ra c y do okresu p racy , od którego zależy w y m ia r u rlo p u , w licza się bądź o k res zatru d n ien ia, bądź o k re s n au k i, zależnie od tego, k tó ry z nich je st dłuższy. N a p rzy k ła d p racow nik po 2 la ta c h za tru d n ie n ia postan o w ił dokończyć p rze rw an ą n au k ę w średniej szkole ogólnokształcącej, k o n ty n u u ją c p racę zaw odow ą i po ro k u o trzy m ał m a tu rę. W ty m p rzy padku zakład zaliczy m u do okresu pracy, o d k tó ­ rego zależy w y m ia r urlopu, 4 la ta z ty tu łu n a u k i i 2 la ta pracy, a nie 3 la ta z ty tu łu za tru d n ien ia. 2. Do okresu p racy , od którego zależy w y m ia r u rlo ­ p u w ypoczynkow ego w licza się, ja k zaznaczyliśm y we w stęp ie niniejszego rozdziału, w szelkie okresy z a tru d ­ nien ia, a także n au k i, bez w zględu n a długość p rze rw w p ra c y oraz sposób ro zw iązan ia um ow y. W y jątek s ta ­ now i sy tu acja, gdy p racow nik porzucił pracę. N ie bę­ dzie m iał on w ów czas m ożliw ości zaliczenia tego okresu p rac y , k tó ry p rzy p ad a n a za tru d n ien ie w zakładzie, w k tó ry m porzucił pracę. P ra w o do pierw szego u rlo p u w now ym m iejscu p ra c y u zyska ta k i p raco w n ik dopiero po ro k u pracy, a w y m ia r u rlo p u zostanie obniżony o je ­ d en stopień, a w ięc o trzym a on np. zam iast 20 dni 17 dni urlopu. O bniżenie w y m ia ru u rlo p u n astęp u je ty lk o w jednym ro k u kalendarzow ym .

3. W ypow iedzenie um ow y o p racę przez p rac o w n ik a w yw ołuje d la niego p ew ne u je m n e konsekw encje, k tó re je d n a k zostały złagodzone przez kodeks p racy , w po­ ró w n a n iu ze stan em dotychczasow ym . P ra co w n ik nie tra c i bow iem , ta k ja k to było d aw niej, p ra w a do n ie­ w y k o rzystanego u rlo p u bieżącego w zakładzie, w k tó ­ ry m rozw iązał stosunek pracy. U rlop te n pow inien zostać przez niego w y k o rzy stan y w o kresie w ypow ie­ dzenia. J e śli n ie będzie to m ożliw e, o trzy m a ró w n o w a r­ tość u rlo p u (ekw iw alent) w fo rm ie pieniężnej. P ierw szy u rlo p w now ym m iejscu p ra c y p rac o w n ik m oże n ato ­ m ia st otrzym ać dopiero po p rzep raco w an iu pełnego ro k u . 4. R ozw iązanie sto su n k u p ra c y bez w ypow iedzenia z w in y p raco w n ik a (patrz dział 36 odpow iedź 6) w y ­ w o łu je te n sk u tek , że p raco w n ik uzyska praw o do u rlo p u w now ym m iejscu p rac y dopiero po ro k u od ch w ili p o djęcia za tru d n ien ia, a w y m ia r u rlo p u , podobnie ja k p rzy porzuceniu p ra c y (patrz odpow iedź 2), zostanie jed n o razow o zm niejszony o je d e n stopień. P raco w n ik zachow uje je d n a k w ty m p rzy p a d k u p ra w o do w licze­ n ia do o kresu, od któ reg o zależy w y m ia r u rlo p u za­ tru d n ie n ia w zakładzie, w k tó ry m rozw iązano z nim sto su n ek p rac y bez w ypow iedzenia, z jego w iny. P ra ­ co w n ik ponosi w ięc k o n sekw encje nieco m niej surow e niż p rzy porzuceniu pracy. 5. R ozw iązanie um ow y o p rac ę w drodze w ypow ie­ dzenia dokonanego przez zakład p ra c y lub też w w y ­ n ik u obopólnego porozum ienia stro n , tj. praco w n ik a i p racodaw cy, nie w yw ołuje dla praco w n ik a żadnych u jem nych kon sek w en cji w zakresie jego u p raw n ie ń urlopow ych. N iew ykorzystany u rlo p bieżący pow inien być udzielony pracow nikow i w okresie w ypow iedzenia, je śli okres ten w ynosi co n ajm n ie j 3 m iesiące. W p rzy ­ p a d k u gdy u rlo p nie zostanie udzielony w natu rze, p raco w nikow i przy słu g u je ek w iw a len t pieniężny. P r a ­ w o do u rlo p u w now ym m iejscu p rac y p racow n ik n ab y w a z początkiem now ego ro k u kalendarzow ego, o ile je d n a k p rzerw a w p ra c y nie będzie dłuższa od 3 m iesięcy. W przeciw nym p rzy p a d k u p raw o do n a stę p ­ nego u rlo p u będzie przysługiw ało po ro k u pracy. 6. R ozw iązanie um ow y bez w ypow iedzenia z p rz y ­ czyn niezaw inionych przez p raco w n ik a (patrz dział 36 odpow iedź 8) w yw ołuje podobne sk u tk i ja k rozw iązanie um ow y w drodze w ypow iedzenia dokonanego przez z a ­ k ła d p ra c y lu b za obopólnym porozum ieniem . P ra co w ­

n ik n ie tra c i p ra w a do ek w iw a len tu za n ie w yko rzy ­ stan y u rlo p bieżący. Je śli p rz e rw a w z a tru d n ien iu nie będzie dłuższa od 3 m iesięcy, z chw ilą p o d jęcia pracy u zy ska on praw o do pierw szego u rlo p u z początkiem ro k u kalendarzow ego i w w y m iarze w y n ik ający m z j e ­ go stażu p rac y i w ykształcenia. G dy p rz e rw a p rz e k ra ­ cza 3 m iesiące, praw o do pierw szego u rlo p u uzyska on po p rzep raco w an iu roku. 7. R ozw iązanie um ow y bez w ypow iedzenia p rzez p ra c o w n ik a (patrz dział 36 odpow iedź 10) n ie pow oduje u jem n y ch k onsekw encji w za k resie jego u p raw n ień urlopow ych. R ozw iązanie um ow y w ty m try b ie pow o­ d u je bow iem ta k ie sk u tk i ja k w ypow iedzenie um ow y p rzez zakład p racy (p atrz odpow iedź 5). 8. U rlopy w ypoczynkow e pow inny b yć udzielan e zgodnie z p la n em ustalo n y m przez k ie ro w n ik a zak ład u p rac y po zasięgnięciu opinii r a d y zakładow ej. P rz y u sta la n iu p la n u p raco d aw ca pow inien uw zględ n iać w nioski pracow ników oraz po trzeb y w y n ik ając e z n o r­ m alnego to k u p rac y zakładu. P la n urlo p ó w m usi być pod any do w iadom ości pracow ników , a ponadto o te r ­ m in ie rozpoczęcia u rlo p u p ow inien zostać zaw iadom io­ ny in d y w id u aln ie każdy p raco w n ik n ie później niż n a m iesiąc przed dniem jego rozpoczęcia. Z w ażnych p rz y ­ czyn te rm in udzielenia u rlo p u m oże u le c zm ianie z a ­ rów no n a w niosek p racow nika, ja k i za k ła d u pracy. U rlo p p rzesu n ięty pow inien być w ykorzy stan y n a j­ później do koń ca I k w a rta łu n astępnego roku. 9. Istn ie ją szczególne k ateg o rie pracow ników , k tó ­ rzy o trzy m u ją coroczne u rlopy w ypoczynkow e w w y ­ m iarze dłuższym niż podane w kodeksie p rac y (p atrz odpow iedź 1). N ależą do nich m iędzy innym i nauczy­ ciele i pracow nicy naukow i. Ze w zględu n a szkodliw e i uciążliw e w aru n k i p ra c y pracow nicy za tru d n ie n i w n iek tó ry ch gałęziach g o spodarki narodow ej o trzy m u ją u rlo p y dodatkow e. N ależą do nich m iędzy in n y m i p r a ­ cow nicy za tru d n ie n i n a określonych stanow iskach w przem yśle chem icznym , papierniczym , w zakład ach przeciw gruźliczych. 10. Do innych okoliczności m ających w pływ n a re a ­ lizację przez praco w n ik a p ra w a do urlopu należy z a ­ liczyć; czasow ą niezdolność do p racy w trak c ie u rlo p u w yw ołaną chorobą trw a ją c ą dłużej niż 3 dni, odosob­ n ien ie w zw iązku z chorobą zakaźną, ćw iczenia w ojsk o ­ w e lub przeszkolenie trw a ją c e do 3 m iesięcy, u rlo p

m acierzyński. W ystąpienie k tó rejk o lw iek z ty c h oko­ liczności w tra k c ie u rlo p u pow oduje przesunięcie od­ pow iedniej jego części n a okres późniejszy; p raw o do w y k o rzy stan ia u rlo p u w dow olnych częściach, z tym zastrzeżeniem , że je d n a z nich m usi obejm ow ać m in i­ m u m 10 kolejnych dni k alendarzow ych; ograniczenie m ożliw ości odw ołania p rac o w n ik a z u rlo p u przez za­ k ła d p racy ty lk o do ta k ie j sy tu a cji, gdy obecności p r a ­ cow nika w zakładzie w y m ag ają okoliczności n ie p rz e­ w idziane w chw ili rozpoczynania urlopu, przy czym zak ład obow iązany je s t p o kryć koszty bezpośrednio zw iązane z odw ołaniem .

- -

U SPRA W IED LIW IO N A NIEOBECNOŚĆ

4 4 . W PRACY

1. N a zasadzie rozporządzenia R ady M inistrów z 20 X II 1974 r. (D ziennik U staw n r 49, pozycja 299) w szy­ stkie zakłady p rac y zostały zobow iązane do p row ad ze­ n ia ew idencji w szystkich u dzielanych zw olnień od p r a ­ cy o raz okresów u spraw iedliw ionej i n ie u sp ra w ied li­ w ionej nieobecności w p racy . Z akłady p ra c y zostały tak że zobow iązane do okresow ej analizy celowości i p raw idłow ości u d zielan ia zw olnień o raz k o n tro li w ła­ ściw ego ich w ykorzystania. 2. W ykonyw anie czynności zw iązanych z pełnieniem fu n k cji społecznych przez p racow nika, poza zakładem pracy, n ie m oże się odbyw ać w godzinach jego pracy. W p rzy p ad k ach szczególnie uzasadnionych, jeśli nie n a ­ ra z i to zak ład u p ra c y n a szkody i nie zakłóci toku jego p racy , m ożliw e je st zw olnienie od p rac y n a k ró tk i okres. Z w olnienie ta k ie może być udzielone w yłącznie n a w niosek terenow ego o rganu ad m in istra cji państw ow ej sto p n ia w ojew ódzkiego lu b pow iatow ego albo o rg an i­ zacji politycznej, zrzeszenia zw iązków zaw odow ych i w chodzących w jego sk ła d zw iązków oraz organizacji m łodzieżow ych zrzeszonych w F ed era cji Socjalistycz­ nych Z w iązków M łodzieży P olskiej. Z akład p ra c y je st pon ad to obow iązany do udzielania pracow nikow i do­ raźn y ch zw olnień od p rac y w celu um ożliw ienia m u w ykonyw ania statu to w y ch fu n k cji członka ce n traln e j, w ojew ódzkiej i pow iatow ej in sta n c ji ww. organizacji

politycznych i społecznych. Z a czas pow yższych zw ol­ n ień p racow nik zachow uje p raw o do w ynagrodzenia. Z ak ład zw alnia ta k że p rac o w n ik a od pracy, z zacho­ w aniem p ra w a do w ynagrodzenia, w celu uczestniczenia w ak c ji gaszenia pożaru, o ile w y konuje on zad an ia czło nka ochotniczej lub obow iązkow ej straż y pożarn ej o raz — w w ym iarze do 6 d n i w ro k u — n a szkolenie w za k resie p o żarn ictw a i do w ykonyw ania k o n tro li za­ bezpieczenia pożarow ego poza m iejscem pracy. Z w ol­ n ien ie od p rac y z zachow aniem p ra w a do w y n ag ro d ze­ n ia należy się pracow nikow i: w w ym iarze n ie p rz e k ra ­ czającym 1 dnia w m iesiącu — d la w yko n y w an ia zad ań członka O chotniczej R ezerw y M ilicji O byw atelskiej oraz n a czas niezbędny do w y p ełn ian ia fu n k c ji rato w n ik a i do w ypoczynku koniecznego po zakończeniu a k c ji r a ­ tow niczej, w p rzy p a d k u w y k o n y w an ia fu n k cji ra to w n i­ k a G órskiego O chotniczego P ogotow ia Ratunkow ego. W p rzedstaw ionych sy tu acjach zw olnienie n a stę p u je n a w niosek w łaściw ego organu. Z a k ła d obow iązany je st zw olnić p rac o w n ik a do w yko n y w an ia za d ań radnego i członka kom isji ra d y narodow ej, ła w n ik a w sądzie, członka kolegium ds. w ykroczeń, członka k o m isji ro z­ jem czej i pow iatow ej k o m isji odw oław czej ds. pracy. Z asady i try b tych zw olnień o k reśla ją odrębne przepisy. 3. Z akład p racy m oże zw olnić od p ra c y pracow n ik a będącego zaw odnikiem sportow ym lu b działaczem k ul­ tu ry fizycznej albo tu ry sty k i w ce lu w zięcia udziału w zaw odach i im prezach sportow ych i turystyczn y ch lu b w celu organizow ania ty c h zaw odów lu b im prez. Zgoda nie pow inna być w y rażana, jeżeli zw olnienie m o­ głoby n ara zić za k ład n a szkody lu b zakłócić to k jego p racy . Z a czas tych zw olnień p ra c o w n ik nie zacho w u je p ra w a do w ynagrodzenia z za k ła d u p racy . Może on otrzym ać n ato m ia st od o rg an izato ra im prezy ró w n o w ar­ tość utraconego w m iejscu p rac y w ynagrodzenia, gdy o rg an izato r się do tego zobow iązał. Szczegółowe zasady dotyczące udzielan ia zw olnień od p rac y n a cele sp o rto ­ w e i tu rystyczne, ich zak resu oraz w ykaz organów u p raw n io n y ch do w y stępow ania z w nioskiem o zw olnie­ n ie z a w a rte s ą w uchw ale n r 78 R ady M inistrów z 4 IV 1973 r. (M onitor P o lsk i [M.P.] n r 17, pozycja 103). 4. N a zasadzie rozporządzenia R ady M inistrów z 20 X II 1974 r. (D ziennik U staw n r 49, pozycja 299) zakład p racy je s t obow iązany zw olnić od p racy praco w n ik a będącego k rw io d aw cą n a czas oznaczony przez sta cję k rw iodaw stw a, w ce lu oddania k rw i, ja k rów nież dla p oddania się przepisow ym okresow ym badaniom le k a r-

sM m , jeżeli te czynności n ie m ogą się odbyć poza go­ dzinam i p racy . Z w olnienia udziela się n a p o dstaw ie przedstaw ionego przez p rac o w n ik a zaśw iadczenia stacji k rw io d aw stw a P o pow rocie do p ra c y p raco w n ik obo­ w iązan y je s t przed staw ić zaśw iadczenie stacji k rw io ­ d aw stw a p otw ierdzające p o b ra n ie k rw i lub p rze p ro w a­ dzenie b ad a n ia lekarskiego w d an y m d n iu i czasie. Za czas zw olnienia p rac o w n ik zachow uje p raw o do w y n a­ grodzenia od zak ład u pracy. 5. Z e zw olnień ta k ic h m ogą k orzystać pracow nicy, k tó rzy u ż y tk u ją gospodarstw o ro ln e o pow ierzchni p rzek raczającej 2 h a i są za tru d n ie n i w zakładzie p rac y co n ajm n ie j 3 m iesiące. U p raw nienie to przysługuje rów nież: pracow nikom , k tó rzy m ie sz k ają w spólnie z ro ­ dzicam i nie będącym i p raco w n ik am i i po m ag ają im w prow adzeniu gosp o d arstw a rolnego oraz praco w n i­ k om m ężczyznom , k tó rzy m ieszk ają w spólnie z in n y m i członkam i rodziny n ie będącym i praco w n ik am i i po­ m a g a ją im w prow ad zen iu g o spodarstw a rolnego, pod w aru n k ie m że w gospodarstw ie ty m nie m a inn y ch m ężczyzn zdolnych do pracy. Z w olnienia udziela zak ład n a u d oku m en to w an y w niosek p racow nika, w celu w y ­ k o n an ia określonych p ra c rolnych. W ym iar zw olnienia nie m oże przek raczać 20 d n i roboczych w ro k u k a le n ­ darzow ym . Z a czas tych zw olnień n ie należy się w y n a ­ grodzenie. Z w olnieniam i nie m ogą być objęci n iektó rzy pracow nicy, n a p rzy k ła d za tru d n ie n i w n ie k tó ry ch z a ­ k ład ach zw iązanych z ro ln ictw em , w w iejskich placów ­ k ach handlow ych i usługow ych o raz nauczyciele, w y ­ chow aw cy i in n i pracow nicy pedagogiczni w szkołach. 6. N a podstaw ie przepisów u ch w ały n r 446 P re z y ­ dium R ządu z 7 V II 1954 r. w sp raw ie zw olnień p r a ­ cow ników urzędów , in sty tu c ji i przed sięb io rstw p a ń ­ stw ow ych pow ołanych do p ełn ien ia n ie k tó ry ch fu n k cji i n a szkolenie (M P . n r A-73, p ozycja 892, ze zm ianam i) zak ład p ra c y m oże udzielić praco w n ik o m zw olnienia n a czas szkolenia organizow anego przez r a d y n a ro d o ­ we, zrwiązki zaw odowe, organizacje polityczne i inne organizacje społeczne n a o k re s n ie dłuższy n iż 1 m ie­ siąc — n a w niosek w ojew ódzkiej ra d y narodow ej, w o­ jew ódzkiej in sta n c ji zw iązków zaw odow ych lu b orga­ nizacji prow adzącej szkolenie, a n a o k res trw a ją c y dłużej n iż 1 m iesiąc — n a podstaw ie zezw olenia je d ­ n o stk i nadrzęd n ej d la za k ła d u pracy, n a w nio sek urzę­ du w ojew ódzkiego albo c e n tra ln e j in sta n c ji organizacji p row adzącej szkolenie. P ra co w n ik zw olniony n a szko­ lenie trw a ją c e nie dłużej niż 1 m iesiąc o trzy m u je za te n

o k res w ynagrodzenie obliczone ja k za u rlo p w ypo­ czynkow y. U rlopy n a kształcen ie się zaoczne lub w ieczorow e reg u lu je u ch w a ła n r 64 R ady M inistrów z 23 I II 1973 r . (M.P. n r 18, p ozycja 111). P racow nicy p o b ierający n au k ę sy stem em zaocznym lu b w ieczo­ row ym m a ją p ra w o do o trzy m an ia płatn y ch urlopów okolicznościow ych w ciągu każdego ro k u szkolnego. W średnich szkołach zaocznych oraz w zasadniczych szkołach zaw odow ych zaocznych urlop w ynosi 12 dni roboczych, a jeżeli p raco w n ik osiągnął w poprzednim ro k u śre d n ią ocenę p rzy n a jm n ie j 3,6, w ów czas po­ cząw szy od drugiego ro k u n a u k i u rlo p ulega zw ięk­ szeniu o 1 dzień roboczy w każdym ro k u szkol­ nym , w stosunku do ro k u poprzedniego. W średn ich szkołach w ieczorow ych u rlo p -wynosi 6 dni roboczych w k ażdym ro k u szkolnym (z w y jątk iem ostatniego), je ­ żeli p ro g ra m p rzew iduje egzam iny doroczne łu b sem e­ straln e. W o sta tn im ro k u u rlo p w ynosi rów nież 6 dni roboczych, je śli p ro g ra m n au c za n ia p rze w id u je egza­ m in y sem estra ln e oraz łącznie — 12 dni roboczych, je ż e ­ li p raco w n ik p rzy stę p u je d o egzam inu dojrzałości lu b dyplom ow ego. S tudenci m a ją p ra w o d o u rlo p u w w y ­ m iarze: 28 dni roboczych w każdym ro k u studiów za­ ocznych i 21 d n i roboczych w k ażdym ro k u studiów w ieczorow ych. P ocząw szy od drugiego ro k u stud ió w u rlo p ulega zw iększeniu o 1 dzień roboczy w stosu n k u do ro k u poprzedniego, pod w aru n k ie m że pracow nik osiąg nął w poprzednim ro k u śre d n ią ocen co najm n iej 3,6. Pracow nicy, którzy p rzy stę p u ją do egzam inów jak o ek stern iści, m a ją p raw o do o trzy m an ia 6 dni roboczych płatnego urlopu szkoleniowego n a przygotow anie p rac y m ag isterskiej (dyplom ow ej) n a stu d iac h w yższych lub p racy dyplom ow ej z za k re su średniej szkoły zaw odo­ w ej. N a przygotow anie p rac y m a g istersk iej (dyplom o­ w ej) oraz n a p rzystąpienie do egzam inu m agisterskiego (dyplomowego) pracow nikom studiującym zaocznie lu b w ieczorow o p rzy słu g u je dodatkow o urlop w ilości 21 dni roboczych. Jeżeli o sta tn i ro k studiów tr w a ty lk o 1 sem estr w ym iar u rlo p u szkoleniow ego u le g a skró ce­ n iu o połow ę. 7. Z akład pracy obow iązany je st udzielić praco w n i­ kow i urlopu bezpłatnego ty lk o w w ypadkach ok reślo ­ n y ch w yraźnie przepisam i. W e w szystkich innych w y ­ p ad k a ch udzielenie praco w n ik o w i u rlo p u bezpłatnego zależne je s t od u zn an ia p racodaw cy i p o trzeb służbo­ w ych zak ład u pracy. O bow iązek zak ład u p ra c y udzie­ la n ia bezpłatnego u rlopu pracow nikow i, został określo­ ny w uchw ale n r 13 R ady M inistrów z 14 I 1972 r.

w sp raw ie bezpłatnych urlopów dla m a te k p ra c u ją ­ cych, o piekujących się m ały m i dziećm i (M.P. n r 5, p o ­ zy cja 26). W m yśl te j u c h w a ły pracow nica, k tó ra je s t zatru d n io n a w zakładzie p racy co n ajm n ie j od 12 m ie­ sięcy, m oże w y stąp ić do zak ład u p ra c y o udzielenie je j po ukończeniu u rlo p u m acierzyńskiego n ieprzerw an eg o u rlo p u bezpłatnego w w ym iarze do 3 la t, w celu um oż­ liw ien ia sp raw ow ania opieki n a d dzieckiem , najdłu żej je d n a k do ukończenia przez n ie 4 la t życia. P racow n ik zw olniony n a szkolenie, n a p o dstaw ie u ch w ały n r 446 P rezy dium R ządu z 7 V II 1954 r., trw a ją c e dłużej niż 1 m iesiąc, o trzy m u je u rlo p bezp łatn y z zachow aniem w szystkich u praw nień, w y n ik ający ch ze sto su n k u p r a ­ cy. P racow nicy m łodociani — uczniow ie szkół d la p r a ­ cujących, pow inni otrzym ać n a ich w niosek u rlo p b ez­ p ła tn y w okresie ferii szkolnych w ta k im w ym iarze, aby łącznie z urlo p em w ypoczynkow ym w ynosił m a k si­ m u m 2 m iesiące. P on adto zakład obow iązany je s t udzie­ lić bezpłatnego u rlo p u pracow nikow i pow ołanem u do p ełn ien ia fu n k c ji z w y boru, o ile w iąże się z n ią obo­ w iązek p ra c y w ch a rak te rz e pracow nika. B ezpłatnego u rlo p u u dziela się n a -wniosek ce n traln y ch , w ojew ódz­ kich lu b pow iatow ych in sta n c ji P Z PR , ZSL, SD, zrzesze­ nia zw iązków zaw odow ych oraz o rg anizacji m łodzie­ żowych, 8. Z chw ilą udzielen ia pracow nikow i u rlo p u bez­ płatn ego p racow nik n ie je st obow iązany pracow ać, a p raco d aw ca — płacić w ynagrodzenia. U m ow a o p racę trw a nad al, zo stają ty lk o zaw ieszone w zajem nie św iad ­ czenia stro n tej um ow y. 9. P o zakończeniu u rlo p u bezpłatnego pracow nik w inien być za tru d n io n y n ad a l na dotychczasow ym sta ­ now isku. O kresu tego u rlo p u nie w licza się do okresu p racy , zaliczanego do u rlo p u w ypoczynkow ego. S praw a ta zo stała odm iennie u reg u lo w an a w sto su n k u do ko­ b iet opiekujących się m ały m i dziećm i i k o rzystający ch z b ezpłatnych urlopów . W czasie u rlo p u bezpłatnego k o b ieta zachow uje dla siebie i członków rod zin y praw o do św iadczeń społecznej służby zdrow ia oraz prawro do zasiłków rodzinnych n a w a ru n k a c h ogólnych. P oza tym o kres u rlo p u bezpłatnego k obiety w w ym iarze n ie p rze­ k raczaj ącym 6 la t u w aża się za okres za tru d n ien ia w ro zum ieniu przepisów o e m ery tu rac h i ren ta ch . 10. K odeks p rac y p rzew iduje, że u rlo p bezpłatny m oże być udzielony n a w niosek p racow nika, um otyw o­ w an y w ażnym i przyczynam i, je śli nie spow oduje to

zakłócenia norm alnego to k u p racy . T akiego u rlo p u nie w licza się do o kresu, od którego zależą u p raw n ie n ia pracow nicze. P rzy u dzielaniu u rlo p u bezpłatnego d łu ż­ szego od 3 m iesięcy stro ń y m ogą przew idzieć dopusz­ czalność odw ołania p rac o w n ik a z u rlo p u z w ażnych przyczyn.

45.

PR A C A I SŁU ŻBA W OJSKOW A

1. W okresie m iędzy pow ołaniem p rac o w n ik a do czynnej służby w ojskow ej a je j odbyciem stosu n ek p rac y nie może być w ypow iedziany an i rozw iązany p rzez za k ład pracy. W ypow iedzenie um ow y (z w y ją t­ kiem um ów za w arty ch n a czas określony lub n a czas w y k o nania określonej pracy) s ta je się bezskuteczne, o ile upływ w ypow iedzenia n astęp u je po pow ołaniu p raco w n ik a do służby w ojskow ej. P ostanow ienie to od­ nosi się zarów no do w ypow iedzenia um ow y dokona­ nego przez pracow nika, ja k i przez pracodaw cę. S tosu­ nek p rac y m oże je d n a k ulec rozw iązaniu, je śli p raco w ­ n ik w yrazi n a to zgodę. 2. Z akład p rac y m oże rozw iązać um ow ę o p racę w yłącznie z w in y praco w n ik a lu b gdy zakład pracy ulegnie zupełnej likw idacji. W ty c h przy p ad k ach roz­ w iązanie um ow y n astę p u je n a zasadach ogólnych. 3. Z akład p rac y obow iązany je s t za tru d n ić p raco w ­ n ik a: a) jeżeli p rac o w n ik n ajpóźniej w ciągu 30 dni od d n ia zw olnienia ze służby w ojskow ej zgłosił się do z a ­ k ła d u pracy, w k tó ry m b y ł za tru d n io n y w d n iu powo­ ła n ia do służby w ojskow ej; b) jeżeli choroba lub in n e w ażne przyczyny uniem ożliw iały zgłoszenie się do p ra ­ cy w te rm in ie 30 dni, gdy pracow nik zgłosił się w celu p odjęcia za tru d n ien ia niezw łocznie po odzyskaniu zdol­ ności do p ra c y lu b u sta n iu inn ej przeszkody. O kolicz­ ności te w inny być stw ierdzone odpow iednim i zaśw iad­ czeniam i. 4. Jeżeli p raco w n ik zgłosił się do zak ład u p racy , a b y p o d ją ć p ra c ę w te rm in ie w ym ienionym w odpo­ w iedzi 3, okres służby w ojskow ej zalicza się do okresu za tru d n ien ia w zakresie u p raw n ie ń uzależnionych od

ilości la t p ra c y w d an y m zakładzie lub gałęzi p racy o raz w zakresie szczególnych u p raw n ie ń uzależnionych od w ykonyw ania p rac y n a określonym stanow isku lub w zaw odzie. 5. P racow nikow i p rzy słu g u je urlop w ypoczynkow y za ro k bieżący w pełnym w ym iarze, jeżeli ze w zględu n a czas trw a n ia służby w ojskow ej n ie przysługiw ał m u lu b n ie w ykorzystał u rlo p u okresow ego lu b w ypoczyn­ kow ego w w ojsku z przyczyn niezaw inionych. Jeżeli p racow nik k o rzy stał w w ojsku z u rlo p u okresow ego lub w ypoczynkow ego, o trzy m u je ty lk o różnicę pom iędzy urlo p em w ykorzystanym w w ojsku a urlopem p rzy słu ­ g u ją cy m w zakładzie p racy . Je d n ak ż e urlop w ypoczyn­ k o w y n ie przy słu g u je pracow nikow i, k tó ry p o odbyciu służby w ojskow ej p o d ją ł za tru d n ien ie w ty m sam ym ro k u kalendarzow ym , za k tó ry przed odejściem do służ­ by w ojskow ej u rlo p w y k o rzy stał lub otrzym ał ekw iw a­ le n t pieniężny z tego ty tu łu . 6. Żołnierzow i zw olnionem u z zasadniczej lub o k re­ sow ej służby w ojskow ej, k tó ry n ie był uprzed n io za­ tru d n io n y , o k res o d b y tej służby w ojskow ej zalicza się do o k resu za tru d n ie n ia w ym aganego w celu nabycia u p raw n ie ń do w y m iaru u rlo p u w ypoczynkow ego i św iadczeń z ubezpieczenia społecznego. W a ru n ek s ta ­ now i zgłoszenie się w ciągu 30 dni od d n ia zw olnienia z w o jsk a do o rganu z a tru d n ie n ia w łaściw ego urzęd u pow iatow ego z w nioskiem o skierow anie do p ra c y i po sk ie ro w a n iu do za k ła d u p rac y podjęcie za tru d n ien ia. Ż ołnierz ta k i n ab y w a p raw o do pierw szego u rlo p u zgod­ n ie z przep isam i o u rlo p ac h w ypoczynkow ych. 7. P ra c o w n ik ó w pow ołanem u do odbycia za sad n i­ czej lu b okresow ej służby w ojskow ej p rzy słu g u je p r a ­ wo do ostatnio p obieranego w zakładzie p ra c y w y n a­ g ro d zenia do końca m iesiąca kalendarzow ego, w k tó­ ry m rozpoczął odbyw anie te j służby, nie m n iej je d n a k niż za dw a tygodnie. P racow nikow i pow o łan em u n a ćw iczenia, przeszkolenie w ojskow e albo do w ojskow ego szkolenia poborow ych p rzysługuje: a) p e łn e w ynagrodzenie za czas p ra c y opuszczonej z p rzyczyn w yżej podanych — nie dłużej je d n a k niż do k o ń ca m iesiąca kalendarzow ego, w k tó ry m rozpoczął odbyw anie służby; b) poczynając od n astępnego m iesiąca k alen d arzo ­ w ego p raco w n ik zachow uje p ra w o d o 50% w y n ag ro ­ dzenia, jeżeli nie u trzy m u je rodziny, — 60%, jeżeli u trzy m u je jednego członka rodziny, — 75%, jeżeli u trz y ­

m u je dw óch członków ro d zin y i 85°/o w ynagrodzenia, jeżeli u trzy m u je trzech lu b w ięcej członków rodziny. C złonkow ie rodziny pozostający n a u trzy m an iu żołnie­ r z a odbyw ającego ćw iczenia lu b przeszkolenie w ojsk o ­ w e, albo czynną służbę w ojskow ą, k tó ry m n ie p rzy słu ­ g u je p raw o do w ynagrodzenia, o trzy m u ją z Z ak ład u U bezpieczeń Społecznych zasiłki dzienne w czasie od­ b y w ania przez żołnierza tych ćwiczeń, przeszkolenia lu b służby; c) praw o do zasiłków dziennych p rzez czas określony p rzy słu g u je ró w n ież żołnierzom zw olnionym z czynnej służby w ojskow ej (jak ró w n ież członkom ich rodzin), jeżeli p rzed pow ołaniem d o je j odbycia n ie byli p r a ­ cow nikam i, a po zw olnieniu ze służby są niezdolni do p odjęcia p ra c y z pow odu choroby. 8. Członkom rod zin y żołnierzy o d byw ających za­ sadniczą 6łużbę w ojskow ą p rzy słu g u je praw o do bez­ p łatn ego k o rzy sta n ia ze św iadczeń zakładów społecznej służby zdrow ia. P ra w o to p rzy słu g u je rów nież przez czas o k reślony przep isam i żołnierzom zw olnionym ze służby w ojskow ej i członkom ich rodzin. Członkom ro ­ dziny żołnierzy odbyw ających o k resow ą służbę w ojsk o ­ w ą p rzy słu g u je b ez p łatn a pom oc lecznicza o ra z p raw o do u lg p rzy przejazd ach państw o w y m i środkam i ko m u ­ n ikacyjnym i. 9. W okresie odby w an ia zasadniczej służby w ojsko­ w ej rozw iązanie przez za k ład .pracy sto su n k u p rac y z żoną żołnierza m oże n astąp ić w yłącznie z w i­ n y pracow nicy lu b w ra z ie likw id acji zakładu. W ła­ ściw y do sp ra w z a tru d n ie n ia o rg an u rzę d u pow iatow e­ go je s t obow iązany sk ierow ać n ie p ra c u ją c ą żonę żoł­ n ie rz a odbyw ającego zasadniczą służbę w ojskow ą do uspołecznionego zak ład u p rac y , k tó ry m a obow iązek za tru d n ić ją stosow nie do posiadanych k w alifik acji i w m ia rę w olnych stanow isk. Członkow ie rodziny żołnierza o dbyw ającego czynną służbę w ojskow ą, k tó rzy m iesz­ k a li w spólnie z nim w d n iu pow ołania go do te j słu ż­ by, n ie m ogą być usunięci przym usow o z m iesz­ k ań zajm ow anych n a p o dstaw ie ty tu łu praw nego. N ie w olno rów nież zajm ow ać m ieszkań żołnierzy sa m o t­ nych, o d byw ających czy n n ą służbę w ojskow ą. 10. Żołnierzow i, k tó ry d o zn a ł trw a łe g o uszczerbku zd ro w ia w sk u te k w y p ad k u pozostającego w zw iązku z p ełnieniem czynnej służby w ojskow ej albo w sk u te k choroby pow stałej w zw iązku ze szczególnym i w łaści­ w ościam i lu b w a ru n k a m i służby w ojskow ej, p rzy słu ­ g u ją św iadczenia odszkodow aw cze o kreślone w ustaw ie

17 — 500 z a g . z p r a w a

257

z 16 X II 1972 r . (D ziennik U staw n r 53, pozycja 342). O dszkodow anie przysłu g u je rów nież rodzinie żołnierza, jeżeli zm arł on w sk u te k w y p ad k u łub choroby. W spo­ m n ia n a u sta w a o k reśla zarów no zak res św iadczeń od­ szkodow aw czych, ja k i try b p ostępow ania w spraw ie odszkodow ania. Ż ołnierzow i, k tó ry do zn ał trw ałego uszczerbku n a zdrow iu w sk u te k w y p ad k u lu b choroby, p rzy słu g u je jednorazow e odszkodow anie w w ysokości 1/100 kw oty 12-miesięcznego uposażenia zasadniczego, przyjm ow anego za podstaw ę w y m iaru re n ty lu b em e­ ry tu ry , n ie m niej je d n a k niż 500 zł, z a k aż d y p ro cen t ustalonego uszczerbku zdrow ia. W razie śm ierci żołnie­ rz a w sk u te k w ypadku, jego rodzinie przy słu g u je od­ szkodow anie — m ałżonkow i lub dziecku, k tó re je st sie ro tą zupełną — w w ysokości 40 tys. zł (kw ota ulega zw iększeniu w p rzy p a d k u w iększej liczby dzieci). O d­ szkodow anie w w ysokości określonej przez u staw ę (10 ty s. zł, 25 ty s. zł, 40 tys. zł) przysługuje rów nież in n y m członkom rodziny zm arłego żołnierza. P onad to żołnierzow i niezaw odow em u, k tó ry bezpośrednio przed pow ołaniem do czynnej służby w ojskow ej był pracow ­ nikiem , p rzy słu g u ją po zw olnieniu ze służby św iadcze­ n ia w yrów naw cze, jeżeli jego zarobki uległy obniżeniu w zw iązku z uszczerbkiem zdrow ia. Jeżeli żołnieTz ten je st czasow o niezdolny do p ra c y — przy słu g u je m u zasiłek w w ysokości 100®/o otrzym yw anego uprzednio w ynagrodzenia. Ś w iadczenia te p rzy słu g u ją niezależnie od św iadczeń p rzew idzianych w przepisach o zaopatrze­ niu em ery taln y m żołnierzy zaw odow ych, inw alidów w o jen n y ch i w ojskow ych i o uposażeniu żołnierzy.

_e

W Y SO KIE K W A L IF IK A C JE — G W A RA N CJĄ

4 0 . D O B R E J PRA CY

1. Z akładow e ta ry fik a to ry k w alifik acy jn e w zględ­ n ie in n e p rzepisy obow iązujące w d an y m zakładzie p ra ­ cy, o k reśla ją w aru n k i, ja k ie pow inni spełniać pracow ­ nicy za tru d n ien i n a poszczególnych stanow iskach w d an e j jednostce. Je d n y m z w aru n k ó w pow ierzenia p racow nikow i o k reślonej fu n k c ji je s t posiadanie przez niego odpow iedniego w ykształcenia. O znacza to, że n a stan o w isku, n a k tó ry m dopuszczalne je s t np. z a tru d n ia ­ nie osoby z w ykształceniem m in im u m śred n im , n ie m oż­ n a za tru d n ić osoby m ającej w y kształcenie podstaw ow e.

2. Z akład p rac y m oże przyznać pracow nikow i, k tó ry osiągnął w poprzednim ro k u szkolnym śre d n ią ocen p rzy n ajm n iej 4,0, nagrodę p ieniężną w w ysokości n ie p rzek raczającej połow y m iesięcznego w ynagrodzenia p racow nika. P ra co w n ik m oże otrzym ać ta k ą nagro d ę w k ażdym ro k u n a u k i (studiów ), z w y jątk iem ro k u pierw szego i ostatniego, pod w aru n k ie m je d n ak , że w yw iązuje się z zadań zaw odow ych. Z akład p ra c y m a obow iązek przyznać nagrodę pieniężną w w ysokości 1-m iesięcznego w ynagrodzenia pracow nikow i, k tó ry ukończył szkołę śre d n ią lu b stu d ia w yższe w p rzep iso ­ w y m te rm in ie, -wywiązuje się z za d ań zaw odow ych, a ta k że uzy sk ał śred n ią ocen co n ajm n ie j 4,0. P ra co w ­ nik, k tó ry podw yższył k w alifik acje uzy sk u jąc w ykształ­ cenie śre d n ie lu b w yższe, m oże zostać aw ansow any bez zachow ania obow iązujących term in ó w aw ansow ania. 3. P raco w n ik , k tó ry n ie m a k w alifik acji zaw odo­ w ych w ym ag an y ch n a stan o w isk u , n a k tó ry m je s t za­ tru d n io n y , w inien u zupełnić je w te rm in ie w skazan y m przez praco d aw cę oraz w sposób u stalo n y przez zak ład p racy . Z ak ład m oże zw olnić z tego obow iązku p rac o w ­ n ik a w łaściw ie w ykonującego sw o ją pracę, ze w zględu n a w iek, długoletni staż p racy , s ta n zdrow ia albo inne w a ru n k i osobiste lu b rodzinne. 4. Jeżeli p racow nik zobow iązany do uzupełnienia w y k ształcenia nie dopełni tego obow iązku, n a ra ż a się n a w ym ów ienie dotychczasow ego stanow iska i przen ie­ sienie n a stanow isko zgodne z k w alifik acjam i, co często w iąże się z obniżką w ynagrodzenia. Jeżeli zakład p rac y nie dysponuje odpow iednim i w olnym i etatam i, um ow a o p racę m oże zostać rozw iązana. 5. Istn ie je szereg form podnoszenia k w alifik acji za­ w odow ych, organizow anych przez zakłady p ra c y lu b przez in n e jednostki, n a ich zlecenie. N ajczęściej sp o ty ­ k a n e form y to: k u rsy zaw odow e (z częściow ym lu b cał­ k o w itym oderw an iem od pracy), k u rsy k o respond en ­ cy jn e (zaoczne) i k u rso k o n feren cje; p ra k ty k i, sam o­ k ształcen ie k ie ro w a n e i stu d ia podyplom ow e. 6. P raco w n icy m łodociani, za tru d n ien i w celu p rz y ­ uczenia do określonej p racy łu b odbycia w stępnego stażu pracy, obow iązani są uzupełniać w ykształcenie pod staw ow e lu b — jeśli ukończyli szkołę podstaw ow ą — dokształcać się w k ie ru n k u zaw odow ym lu b ogólno­ kształcącym . M łodociani, za tru d n ie n i w celu n au k i z a ­ w odu, obow iązani są dokształcać się zgodnie z obranym

zaw odem . O bow iązek dokształcania się nie dotyczy m ło­ docianych o d byw ających w stęp n y s ta ż p rac y p o u k o ń ­ czeniu n a u k i zaw odu lu b p o uzyskaniu k w alifik acji za­ w odow ych w szkole. 7. P racow nik, k tó ry chce pobierać n a u k ę system em korespondencyjnym lu b zaocznym , pow inien uzyskać skierow anie z za k ła d u p rac y . W zasadzie pracodaw ca pow in ien w yrazić n a to zgodę, c h y b a że k ie ru n e k stu ­ diów (nauki) je s t zupełnie tnie zw iązan y z p ro filem działalności zak ład u , zajm ow anym stanow iskiem itp., chociaż i w ty m p rzy p ad k u m oże zostać udzielone ze­ zw olenie n a naukę. Bez zgody praco d aw cy pracow nik m oże uczyć się w szkołach śred n ic h i studiow ać w szko­ ła ch w yższych, nie m oże on w ów czas k orzystać z p rze­ w idzianych w przepisach ulg i św iadczeń. 8. P odjęcie p ra c y zarobkow ej przez stu d e n ta s tu ­ diów sta cjo n arn y ch uzależnione je s t od zgody w ładz uczelni. Jeżeli stu d e n t o trzy m a zezw olenie, za k ład p r a ­ cy zaw ierając z n im um ow ę może p rzy ją ć n a siebie obow iązek udzielan ia m u pom ocy w gran icach p rze­ w idzianych p rzez p rzepisy (urlopy n a egzam iny, zw ol­ n ie n ia n a za ję cia itp.). 9. P raco w n ik , k tó ry odbyw a n au k ę w zasadniczej szkole zaw odow ej zaocznej, średniej szkole zaocznej lub s tu d iu je zaocznie w szkole w yższej, m a p raw o do o trzy ­ m a n ia z za k ła d u p rac y ry c z a łtu n a p o k ry cie kosztów p rzejazd u w celu uczestniczenia w w y n ik ając y ch z p ro ­ g ram u nau czan ia obow iązkow ych zajęciach i egzam i­ n ach . U p raw n ien ie to p rzy słu g u je w ów czas, je śli siedzi­ b a szkoły (szkoły w yższej) z n a jd u je się poza m iejscem p ra c y i zam ieszkania p raco w n ik a. R yczałt u sta la k ie ­ ro w n ik zak ład u p rac y w o p arciu o liczbę i k oszt po­ szczególnych p rzejazd ó w w ciągu ro k u szkolnego (aka­ dem ickiego), w ed łu g ceny b ile tu I I k la sy pociągu osobow ego albo au to b u su P ań stw o w ej K o m unikacji S am ochodow ej, jeżeli je st to je d y n y lu b ta ń szy środek lokom ocji. U sta lając liczbę przejazdów k iero w n ik z a ­ k ła d u p ra c y bierze p o d u w ag ę liczbę p rzejazd ó w do siedziby szkoły (szikoły w yższej) i z pow rotem , n ie w ię­ cej je d n a k n iż d o L2 p rzejazdów d la p raco w n ik ó w uczą­ cy ch s ię w szkołach i d o 21 — d la pracow ników odby­ w ający ch s tu d ia w szkołach w yższych, a ta k że do 10 przejazdów do p u n k tu konsu ltacy jn eg o szkoły w yższej i z p ow rotem d la p raco w n ik ó w k o rzy sta ją cy c h z tych pu n k tów . R yczałt u s ta la się n a o k res ro k u szkolnego (studiów ) i w yp łaca z dołu. Z akład m oże w y p łacać za­

liczki n a poczet tego ryczałtu . Z ww. u p raw n ie ń nie k o rzy sta ją pracow nicy w rodzinach, k tó ry ch dochód p rzek racza 2700 zł netto m iesięcznie n a 1 osobę. 10. D odatki d o w ynagrodzeń z ty tu łu w ykształcenia p rzy słu g u ją n a n ie k tó ry ch stanow iskach. N ależą się np. w zw iązku z posiadanym dyplom em ukończenia studiów ■wyższych i zaśw iadczeniem o znajom ości języków ob­ cych. P ra w o do dodatków w y n ik a z obow iązujących w zakładzie przepisów o w ynagrodzeniach.

47.

GDY PO W STA N IE SPÓR...

1. Z akładow e kom isje rozjem cze pow ołuje się w za­ k ła d a c h za tru d n iając y ch co n a jm n ie j 100 pracow ników . C złonków k o m isji rozjem czej pow o łu je w spólnie k ie­ ro w n ik zak ład u p rac y i r a d a zakładow a. U sta la ją oni ta k że liczbę członków kom isji, b iorąc pod u w agę ilość członków załogi o raz s tr u k tu rę o rg an izacy jn ą zak ład u p racy. C złonkiem zakładow ej k o m isji rozjem czej m oże b y ć pracow nik, k tó ry m a sta ż co n a jm n ie j 5 -letni, a w zak ładzie p rac y je s t za tru d n io n y m in im u m od 2 lat. N ie m ożna w ypow iedzieć um ow y o p racę za w artej z członkiem k o m isji rozjem czej. 2. P ow iatow e kom isje rozjem cze tw orzy się p rzy teren ow ych o rganach a d m in istra c ji p ań stw o w ej n a szczeblu p o w iatu (lub rów norzędnym ). C złonków ko­ m isji w y b iera n a okres sw o jej k ad e n cji pow iatow a (lub ró w n o rzęd n a) ra d a n arodow a z grona k a n d y d a tó w zgło­ szonych w ró w n e j liczbie p rzez naczeln ik a p o w iatu (lub o rg an rów norzędny) oraz w łaściw ą in sta n c ję zw. za w. 3. Z akładow e kom isje rozjem cze rozp o zn ają sp raw y ze sto su n k u pracy dotyczące: w ynagrodzenia za p rac ę i in n y ch św iadczeń; u rlo p u i w ynagrodzenia za urlo p ; czasu p rac y ; szczególnych u p ra w n ie ń przysługujący ch k obietom i pracow nikom m łodocianym ; św iadczeń p rzy sługujących od zak ład u p rac y w zw iązku z w y ­ pad k iem p rzy p ra c y lu b chorobą zaw odow ą; u sta la n ia u p raw n ie ń ze sto su n k u p racy , jeżeli p raco w n ik m a w ty m in te re s p raw n y . P ow iatow e kom isje ro z p a tru ją sp raw y w pow yższym za k resie w sto su n k u do osób n a

stan o w isk ach kierow niczych oraz pracow ników z a k ła ­ dów , w któ ry ch n ie d ziała ją kom isje rozjem cze. K om i­ sje rozjem cze nie ro z p a tru ją n astęp u jący c h spraw : ro zw iązania lu b w ygaśnięcia sto su n k u pracy; sp rosto ­ w a n ia opinii o p rac y ; odszkodow ania w zw iązku z n ie w y d an iem w term in ie lu b w ydaniem niew łaściw ego św iad ectw a p ra c y lu b opinii, b ąd ź ustanow ieniem no­ w ych w aru n k ó w p rac y i płacy; stosow ania norm pracy ; m ieszkań funkcyjnych i pom ieszczeń w h o telach r o ­ botniczych. 4. W szczęcie sp raw y p rze d k o m isją rozjem czą n a ­ s tę p u je n a w niosek p rac o w n ik a. W sp raw ac h św iadczeń p rzy słu g u jący ch z zak ład u p rac y w zw iązku z w y p a d ­ k iem p rzy p rac y lu b chorobą zaw odow ą w niosek może złożyć ta k że u p raw n io n y członek rod zin y p racow nik a. P ełnom ocnikiem p rac o w n ik a w p o stępow aniu przed k o m isją rozjem czą m oże być przedstaw iciel ra d y z a k ła ­ do w ej, członek rod zin y oraz in n y p racow nik zakład u , w k tó ry m w nioskodaw ca je s t zatru d n io n y . Po o trzy ­ m a n iu w niosku przew odniczący k o m isji rozjem czej po­ d e jm u je pró b ę polubow nego za ła tw ien ia sp raw y . Je śli nie da ona pozytyw nego re z u lta tu , w ted y sp ra w ę ro z­ p a tru je kom isja w sk ład zie pięcioosobow ym , n a posie­ dzeniu, p rze p ro w ad z ają c w m ia rę po trzeb y postęp o w a­ n ie w y jaśn iające . K o m isja m oże przyznać praco w n ik o ­ w i p raw o do należności nie o b jętej w nioskiem lu b obję­ te j w m niejszym zakresie, jeżeli z okoliczności spraw y w y n ik a, że ta k ie roszczenie m u przysługuje. 5. P ra co w n ik i p raco d aw ca m ogą w nieść odw ołanie od orzeczenia k o m isji rozjem czej w te rm in ie 14 d n i od d n ia doręczenia orzeczenia. O dw ołanie to w nosi się do są d u p ra c y i ubezpieczeń społecznych. 6. P ow iatow e kom isje odw oław cze do sp ra w pracy tw o rz y się p rz y terenow ych o rg an ach ad m in istra cji p ań stw o w ej w p o w iatach (lub rów norzędnych). K om i­ s je w y b iera n e s ą przez pow iatow e r a d y n arodow e (lub ró w n orzędne) z gro n a k a n d y d a tó w zgłoszonych w ró w ­ n ej liczbie przez naczeln ik a p o w iatu (organ ró w n o ­ rzędny) oraz w łaściw ą in sta n c ję zw iązków zaw odo­ w ych. K an d y d a tó w n a przew odniczących k o m isji od­ w oław czych do sp ra w p ra c y oraz przew odniczących sk ład ó w orzekających zgłasza prezes są d u w ojew ódz­ kiego spośród sędziów sądów p ow iatow ych i są d u w o­ jew ódzkiego. K om isje odw oław cze do sp ra w p ra c y roz­ p a tr u ją sp raw y w n astęp u jący m składzie: sędzia sąd u pow iatow ego lu b w ojew ódzkiego ja k o przew odniczący o raz 2 członków k om isji, w ty m je d en z grona k a n d y ­

d ató w zgłoszonych przez zw. zaw . W sp raw ac h zaw i­ łych lu b precedensow ych sk ła d m oże zostać pow ięk ­ szony do 5 osób, w tym 2 przed staw icieli zw. zaw . 7. P ow iatow e kom isje odw oław cze do sp ra w p rac y ro z p a tru ją odw ołania p raco w n ik ó w od w ypow iedzenia um ow y o p racę; w nioski p racow ników o przyw rócenie do p racy lu b o odszkodow anie w zw iązku z ro zw ią za­ niem lu b w ygaśnięciem um ow y o pracę, w nioski p r a ­ cow ników o odszkodow anie w zw iązk u z niew ydan iem w te rm in ie lub w y d an iem niew łaściw ego św iadectw a p rac y lu b opinii; w nioski p raco w n ik ó w dotyczące n a ­ w iązania sto su n k u pracy. 8. P ostępow anie p rzed pow iatow ym i k o m isjam i od­ w oław czym i do sp ra w p ra c y w szczyna się n a w niosek p racow nika. P ełnom ocnikiem p rac o w n ik a w postępo­ w an iu p rzed ty m i k o m isjam i m oże by ć przed staw iciel ra d y zakładow ej lu b in n y przed staw iciel zw iązku z a ­ w odow ego, członek rodziny, inny p rac o w n ik zakładu p racy , w k tó ry m za tru d n io n y je s t w nioskodaw ca. O d­ w ołanie od w ypow iedzenia um ow y o p ra c ę m oże być w niesione najp ó źn iej w ciągu 7 dni od d n ia doręczenia pism a dotyczącego w ypow iedzenia. W niosek o p rzy ­ w rócenie do p rac y lu b o odszkodow anie pow inien być złożony w ciągu 14 dni od d n ia doręczenia p rac o w n i­ kow i zaw iadom ienia o rozw iązaniu um ow y o p ra c ę bez w ypow iedzenia lu b od d n ia w ygaśnięcia um ow y o p r a ­ cę. W niosek o n aw ią za n ie sto su n k u p rac y sk ła d a się w te rm in ie 14 dni od d n ia doręczenia zaw iadom ienia o odm ow ie p rzy ję cia do pracy. W uzasadnionych p rz y ­ p ad k a ch k o m isja m oże ro zp a trz y ć odw ołanie lu b w n io ­ sek złożony po upływ ie w w . term inów , o ile spóźnienie nie je s t n ad m iern e i spow odow ały je w y jątk o w e oko­ liczności. O d orzeczenia kom isji przy słu g u je p ra w o od­ w o łania się, w te rm in ie 14 dni od d n ia doręczenia orze­ czenia, do sądu p ra c y i ubezpieczeń społecznych. 9. O rzeczenia k o m isji rozjem czych i k o m isji odw o­ ław czych do sp ra w p rac y sta ją się praw om ocne, o ile nie w niesiono od nich odw ołania a lb o zostały u trz y ­ m an e w m ocy przez sąd p rac y i ubezpieczeń społecz­ nych. O rzeczenia te w inny być niezw łocznie w ykon an e przez za k ład pracy. Jeżeli dłużnikiem je s t państw ow y zakład pracy, a należność nie zostanie uiszczona w te r ­ m inie 7 dni od złożenia praw om ocnego orzeczenia, w te ­ dy w ierzyciel (pracow nik) m oże zw rócić się do jed n o ­ stk i n ad rzęd n ej, k tó ra m a obow iązek zarządzić n a ty c h ­ m iastow e pokrycie należności z funduszy dłużnika.

10. W p rzy p ad k u gdy praw om ocne orzeczenie ko­ m is ji rozjem czej, k o m isji odw oław czej do sp ra w p racy lu b są d u p racy i ubezpieczeń społecznych rażąco n a ­ ru sz a p raw o lub in te res P olskiej Rzeczypospolitej L u ­ dow ej, m oże zostać w niesiona rew iz ja nadzw yczajna. R ew izję tę w nosi się do S ąd u N ajw yższego, a u p ra w ­ nio n y m i są: M in ister P ra c y , P łac i S p ra w S ocjalnych, M in ister S praw iedliw ości, P ierw szy P rezes S ą d u N a j­ wyższego, P ro k u ra to r G en e ra ln y P olsk iej Rzeczypospo­ lite j L udow ej, C e n tra ln a R a d a Z w iązków Z aw odow ych. W ra z ie uch y len ia zaskarżonego orzeczenia sp raw a m o ­ że b y ć p rze k aza n a do ponow nego rozp atrzen ia.

48 .

GDY N A ST Ą PI W Y PA D EK P R Z Y PRACY...

1. Z a w ypadek przy p ra c y uw aża się nagłe zdarzenie w yw ołane przyczyną ze w n ętrzn ą, k tó re spow odow ało u szczerbek zdrow ia lu b śm ierć p rac o w n ik a i n astąp iło w zw iązku z p racą: podczas lu b w zw iązku z w yko­ n y w an iem zw ykłych czynności albo poleceń osób, k tó ­ ry m p rac o w n ik podlegał z ty tu łu za tru d n ie n ia ; podczas lu b w zw iązku z w ykonyw aniem czynności w in teresie za k ła d u p racy , n aw e t bez polecenia; p rz y przechow y­ w an iu , czyszczeniu, n a p ra w ie i przenoszeniu n arzęd zi w m iejscu w ykonyw ania pracy. W ypadkiem p rz y pracy je st rów nież w y padek, k tó rem u uleg ł p rac o w n ik w d ro ­ dze m iędzy zakładem p racy a m iejscem w ykonyw an ia czynności zleconych m u przez zakład p racy , w czasie p o zo staw ania w dyspozycji zakładu — jeżeli p rze w o ­ żony był środkiem lokom ocji należącym do tego z a k ła­ d u lu b zn a jd u ją cy m się w jego dyspozycji. 2. K iero w n ik zak ład u p rac y , któ reg o p raco w n ik uległ w ypadkow i, je s t obow iązany zapew nić sp raw n e i w szechstronne u stalen ie okoliczności i p rzyczyn w y­ p ad k u oraz praw idłow e sp orządzenie doku m en tacji zw iązanej z w ypadkiem . K iero w n ik za k ła d u p ra c y po­ w o łu je kom isję pow ypadkow ą, k tó ra obow iązana jest, w ra z ie w y p ad k u , w szcząć niezw łocznie postępow anie, m ające n a celu u stalen ie okoliczności i przyczyn w y ­ p ad k u . P ostępow anie to w inno być zakończone n a j­ później w te rm in ie 7 dni od o trzy m an ia zaw iadom ienia o w y p ad k u . Z czynności k o m isji w in ie n b yć spisan y

p ro to k ó ł pow ypadkow y. Je że li p rac o w n ik n ie godzi się z u sta le n iam i k o m isji dotyczącym i okoliczności i p rzy ­ czyn w y p ad k u w zględnie z u sta le n iam i, że n ie uległ on w yp ad k o w i — m oże w ciągu 30 d n i od o trzy m an ia p ro to k o łu pow ypadkow ego odw ołać się do k iero w n ik a je d n o stk i n a d rz ęd n ej n ad z a k ła d em pracy. 3. P raco w n ik , k tó ry uległ w ypadkow i przy p rac y obow iązany je st niezw łocznie, o ile sta n jego zdrow ia pozw ala, zaw iadom ić o ty m sw ego przełożonego albo p rac o w n ik a służby bezpieczeństw a i higieny pracy. Jeżeli p rac o w n ik doznał trw ałe g o uszczerbku zdrow ia, w in ien zgłosić do zak ład u p ra c y w niosek o je d n o ra ­ zow e odszkodow anie lu b św iadczenie w yrów naw cze. W ty m w y p ad k u zakład p ra c y obow iązany je st sk ie­ ro w ać p rac o w n ik a n a b a d a n ie do zespołu lek arzy orze­ k ający ch P aństw ow ego Z ak ład u U bezpieczeń (PZU), celem w y d an ia orzeczenia ustalająceg o p ro ce n t trw a ­ łego uszczerbku zdrow ia. 4. P racow nikow i, k tó ry w sk u te k w y p ad k u doznał trw ałego uszczerbku zdrow ia w sto p n iu pow odującym niezdolność do za ro b k o w an ia i zaliczenie do pierw szej lu b drugiej g ru p y inw alidów , p rzy słu g u je od zakład u p racy jednorazow e odszkodow anie w kw ocie 40 000 zł. W raz ie u sta le n ia m niejszego trw ałeg o uszczerbku zdro­ w ia pracow nikow i p rzy słu g u je odszkodow anie w w yso­ kości 1% tej su m y za każdy p rocent stałego uszczerbku zdrow ia, nie m niej je d n a k n iż 2000 zł. O dszkodow anie w y p łacane je st w te rm in ie 14 d n i od przedłożenia o sta­ tecznego orzeczenia k o m isji le k arsk ie j do sp raw in w a ­ lid ztw a i za tru d n ien ia lub orzeczenia zespołu lekarzy PZU. 5. R e n ta inw alidzka, niezależnie od odszkodow ania w ym ienionego w odpow iedzi 4, p rzy słu g u je p rac o w n i­ kow i, k tó ry s ta ł się inw alid ą i w sk u te k w ypadku zo­ sta ł zaliczony do jed n ej z g ru p inw alidów . R e n ta in ­ w alidzka d la p raco w n ik a n ie w ykonującego za tru d n ie­ n ia łu b nie posiadającego dochodu z innych źródeł w ynosi m iesięcznie: 100% zaro b k u w raz ie zaliczenia p rac o w n ik a do I g ru p y inw alidów p lu s d o d atek 300 zł; 90% — w raz ie zaliczenia do I I g ru p y inw alidów ; 65% — dla p rac o w n ik a zaliczonego do I II grupy inw alidów . 6. P racow nikow i, k tó ry w sk u te k w ypadku u tra c ił zdolność do zarobkow ania co n a jm n ie j w 25%, a n ie został zaliczony do żadnej g ru p y inw alidów , p rzy słu ­ g u je przez o k res 3 lat, od za k ła d u p rac y z a tru d n ia ją ­

cego p raco w n ik a w czasie w ypadku, św iadczenie w y­ rów naw cze w w ysokości różnicy m iędzy 90% p rzecię­ tnego zaro b k u p rzed w ypadkiem a przeciętn y m zarob­ k iem po w ypadku, w ynoszące je d n a k n ie w ięcej niż 15% zaro b k u p rzed w ypadkiem . Św iadczenia w yró w ­ naw cze są w ypłacane, jeżeli pracow nik z a ra b ia m niej niż 80% zarobku uzyskiw anego przed w ypadkiem , ob­ n iżenie zaro b k u m a c h a ra k te r trw a ły i pozostaje w w y­ łącznym zw iązku z w ypadkiem . 7. P racow nikow i, k tó ry uległ w ypadkow i i p obiera podczas leczenia w szpitalu lu b san ato riu m zasiłek z u b ezpieczenia społecznego, p rzy słu g u je z a ten okres d o d atek do zasiłku w w ysokości 10% podstaw y w y­ m ia ru zasiłku. D odatek ten n ie p rzysługuje, jeżeli p r a ­ cow nik o trzy m u je za ten okres zasiłek z ubezpieczenia społecznego, ró w n y w ynagrodzeniu za pracę. P ra c o w n i­ kow i, k tó ry z ty tu łu w y p ad k u p rzy p ra c y zaliczony został do I lu b I I g ru p y inw alidów , przysłu g u je za okres leczenia w yrów nanie od zakładu p rac y w wysokości różnicy m iędzy zasiłkiem a zarobkiem , ja k i p o b ierał p rzed w ypadkiem . 8. P racow nikow i, k tó ry uległ w ypadkow i, a w razie jeg o śm ierci w sk u te k w y p ad k u — członkom pozostałej po n im rodziny, przy słu g u je odszkodow anie od zak ład u p ra c y za udow odnione szkody poniesione w zw iązku z w ypadkiem w sk u te k zniszczenia lu b uszkodzenia przedm iotów osobistego u ży tk u . Wlysokość odszkodow a­ nia u sta la k ierow nik zakładu p ra c y w porozum ieniu z r a d ą zakładow ą w edług ceny detalicznej zniszczo­ nych przedm iotów zm niejszonej o stopień zużycia. 9. Rodzinie p raco w n ik a zm arłego w sk u te k w ypad k u przy p rac y w ypłaca się jednorazow e odszkodow anie. Je że li p racow nik o trzy m ał część odszkodow ania, rod zi­ nie zm arłego w yp łaca się pozostałą część. P oza tym ro ­ dzinie p rac o w n ik a zm arłego w sk u te k w ypadku p rzy ­ słu g u je re n ta rodzinna, o ile członkow ie rodziny speł­ n ia ją w a ru n k i do o trzy m an ia re n ty , przew idziane w u sta w ie z 23 I 1968 r. o pow szechnym zaopatrzen iu em ery talnym pracow ników i ich rodzin (D ziennik U staw n r 3, pozycja 6). 10. D ecyzje w sp raw ie p rzy z n an ia pracow nikow i, z ty tu łu w ypadku przy p racy , re n ty inw alidzkiej i r o ­ dzinnej w y d ają o rgany Z akładu U bezpieczeń Społecz­ nych (ZUS). Od decyzji ty c h organów p rzy słu g u je od­ w ołanie do R ady ZUS oraz O kręgow ego S ąd u P ra cy i U bezpieczeń Społecznych, ta k ja k przy postępow aniu

w sp raw ac h re n t, em ery tu r i św iadczeń z ubezpieczenia społecznego. W razie odm ow y przez za k ład pracy w y­ p ła ty odszkodow ań, dodatków , św iadczeń w y ró w n a w ­ czych i odszkodow ań z a zniszczone przedm ioty, z a in te ­ reso w any m a p ra w o zw rócić się do zakładow ej (pow ia­ tow ej) kom isji rozjem czej o rozpoznanie sporu. Jeżeli zakładow a kom isja rozjem cza n ie w yda orzeczenia lub zak ład p rac y nie je s t o b ję ty w łaściw ością k o m isji roz­ jem czych, zainteresow any m oże w y stąp ić do jed n o stk i n ad rzęd n ej n ad zakładem p racy o rozpoznanie sporu. Z arów no orzeczenie zakładow ej (pow iatow ej) kom isji rozjem czej, ja k i orzeczenie je d n o stk i n a d rz ęd n ej może być w te rm in ie 30 dni zask arżo n e przez k aż d ą ze stro n do O kręgow ego S ąd u U bezpieczeń Społecznych.

REPREZEN TA N CI I OBROŃCY INTERESÓW PRACOW NICZYCH

1. Z w iązki zaw odow e (zw. zaw.) są dobrow olną i po­ w szechną o rganizacją p rac u jąc y ch obyw ateli. Ich z a d a­ niem je st o b rona i re p re z e n ta c ja in te resó w ludzi pracy , a tak że ak ty w n e k sz tałto w an ie socjalistycznej gospo­ d ark i. K ażdy zw. zaw . w inien b yć w pisan y do re je stru , prow adzonego przez C e n tra ln ą R adę Zw. Z aw . (CRZZ). 2. W P R L działają obecnie w ram a ch Z rzeszenia Zw. Z aw . 23 zw iązki. N ajliczniejszy je s t Zw. Z aw . P r a ­ cow ników H an d lu i Spółdzielczości. 3. N ajw yższym organem zw . zaw . je s t K ongres Z w iązków Z aw odow ych, k tó ry zb iera się co 4 la ta . K on­ gres uch w ala sta tu t Z rzeszenia Z w iązków Z aw odo­ w ych o k reślający zadania, cele i zakres ich działalno­ ści; K ongresow i podlega CRZZ. 4. CRZZ je st w y b iera n a przez K ongres n a 4 lata i w okresie m iędzy K ongresam i stanow i najw yższy o r­ g an z w. zaw . CRZZ sk ła d a się ze 135 członków i 36 z a ­ stępców. 5. N ajw yższą w ład zą poszczególnych zw. zaw . je st zjazd. Z arząd G łów ny, k tó ry je s t w y b ieran y przez zjazd, stanow i najw yższą w ładzę zw iązku w okresie

m iędzy zjazdam i. Z a sw ą działalność odpow iada ty lk o p rze d zjazdem i CRZZ. 6. P racow nicy za tru d n ie n i w jed n y m zakładzie p rac y m ogą b yć zrzeszeni ty lk o w jed n y m zw. zaw . w łaściw ym d la tego zak ład u , niezależnie od ro d z a ju w y k o nyw anej p racy , zaw odu i stanow iska. 7. R ada zakładow a je st to za rząd zakładow ej o rg a­ nizacji zw iązkow ej w zakład ach p rac y liczących m in i­ m u m 20 pracow ników . Z ak res je j obow iązków je s t sze­ roki, należą do niego m iędzy innym i: rep rezen to w an ie i o b ro na interesó w zaw odow ych p racow ników z a tru d ­ nionych n a te re n ie danego za k ła d u ; w spółdziałanie w u lep szan iu fu n k cjo n o w an ia zak ład u p rac y i w yk o ­ n y w an iu nałożonych n a zakład za d ań ; p row adzen ie działalności o ch a rak te rz e socjalno-bytow ym , k u ltu ra l­ no -o św iatow ym , tu ry sty c zn o -sp o rto w y m itp. 8. R ada zakładow a je s t w y b iera n a przez w szystkich p racow ników za tru d n io n y ch w zakładzie p racy , zarów ­ no zrzeszonych, ja k i nie zrzeszonych w zw. zaw ., w głosow aniu bezpośrednim i ta jn y m . Do ra d y zak ład o ­ w ej m oże by ć w y b ra n y p raco w n ik , k tó ry ukończył 18 lat, je s t za tru d n io n y w ty m zakładzie p ra c y co n a j­ m niej od 3 m iesięcy, je s t członkiem zw . zaw . p rz y n a j­ m n iej od ro k u i n ie z a jm u je kierow niczego sta n o w isk a w a d m in istra c ji danego zakładu. 9. P ra w o ta k ie przysłu g u je pracow nikow i m łod o ­ cianem u ty lk o w ów czas, gdy ogólna liczba osób za­ tru d n io n y c h w danym zakładzie p ra c y p rz e k ra c z a 100, a m łodociani stanow ią co n a jm n ie j 10*/# załogi. 10 . U kłady zbiorow e s ą to um ow y zaw ierane m ię­ dzy naczelnym i o rg an a m i ad m in istra cji p aństw ow ej i zarząd am i głów nym i poszczególnych zw. zaw . S tan o ­ w ią one zbiór p ostanow ień o k reślających zasadnicze u p ra w n ie n ia i obow iązki w szystkich pracow ników z a ­ tru d n io n y c h w zak ład ach o b ję ty ch układem . Z aw ie ra ją one często szereg k orzystnych d la p racow ników u n o r­ m o w ań w za k resie w y n ik ając y m z przepisów p raw a p racy . Zw. zaw ., ja k o je d n a ze stro n te j um ow y, w spół­ k sz ta łtu ją je j treść.

50.

U BEZPIECZEN IA SPO ŁECZN E

1. W raz ie choroby p ra c o w n ik k o rzy sta z pom ocy leczniczej i zasiłku chorobow ego za każd y dzień stw ie r­ dzonej zaśw iadczeniem le k a rsk im niezdolności do p r a ­ cy. Pom oc lecznicza je s t b e z p ła tn a z w y jątk iem częścio­ w ej, 30-procentow ej o dpłatności za le k a rstw a i śro d k i o p atru n k o w e. P ra w o do pom ocy leczniczej przysłu g u je p racow nikom i ich rodzinom przez cały okres trw a n ia sto su n k u pracy. W raz ie rozw iązan ia sto su n k u p racy zasiłek chorobow y p rzy słu g u je ta k że osobom, k tó re sta ły się niezdolne do p rac y w ciągu 3 m iesięcy od u sta ­ n ia za tru d n ien ia, o ile niezdolność została spow odow a­ n a brucelozą, w ścieklizną, gruźlicą, zakaźnym zap ale­ niem w ątro b y lu b zim nicą. Z asiłek należy się rów nież w p rzypadku, gdy niezdolność do p rac y została spow o­ d o w an a in n ą chorobą niż ww., o ile niezdolność ta po­ w sta ła w ciągu 30 dni od ro zw iązan ia sto su n k u p rac y i tr w a ła bez p rzerw y co n a jm n ie j 30 dni. Z asiłki choro­ b ow e w ypłacane są przez okres do 6 m iesięcy (w y jąt­ kow o — do 9 m iesięcy). W n ie k tó ry ch p rzypadk ach , przew idzianych przepisam i, p raco w n ik m oże być pozba­ w iony u p raw n ie ń do zasiłku chorobow ego lu b u tra c ić go. W razie u rodzenia się dziecka pracow nice o trzy m u ją zasiłek porodow y. Z asiłek m acierzy ń sk i w y p łacan y je st z a ca ły czas u rlo p u m acierzyńskiego. 2. P ra w o do e m e ry tu ry n ab y w a pracow nik, k tó ry sp ełn ia rów nocześnie n a stę p u ją c e w arunki: m a w y m a­ g an y okres za tru d n ien ia (m ężczyzna 25 la t, k o b ie ta — 20 lat); osiągnął w iek em e ry ta ln y (kobieta — 60 lat, m ężczyzna — 65 'lat); w iek e m e ry ta ln y osiągnął w o k re ­ sie z a tru d n ie n ia lu b w ciągu 5 la t po upływ ie tego o kresu. O sta tn i w a ru n e k n ie je s t w y m ag an y od p r a ­ cow ników , k tó ry ch okres z a tru d n ie n ia w ynosi 35 la t u m ężczyzn i 30 la t u k o b ie t T rzeb a zw rócić u w ag ę n a fa k t, że w I k ateg o rii z a tru d n ie n ia w iek em ery taln y w ynosi d la m ężczyzn 60 la t i d la kobiet 55 lat. W iek em ery taln y m oże by ć obniżony w sto su n k u do n ie k tó ­ ry ch zaw odów i g ru p pracow ników . 3. R e n ta in w alid zk a p rzy słu g u je pracow nikow i, k tó ry spełnia łącznie n a stę p u ją c e trz y w aru n k i: m a w y m ag an y o k res za tru d n ie n ia ; sta ł się in w alid ą w sk u ­ te k w y p ad k u w za tru d n ien iu , choroby zaw odow ej lub z in n ych przyczyn; sta ł się in w alid ą w okresie z a tru d ­ n ien ia lu b rów norzędnym z okresem za tru d n ien ia, albo

w ciągu 18 m iesięcy, a w razie choroby zaw odow ej ciągu 2 la t po upływ ie tych okresów . W zależności sto p n ia niezdolności do w yko n y w an ia za tru d n ien ia i zaro b k ow ania rozróżnia się trzy g ru p y inw alidów : II i III.

w od do I,

4. W ysokość e m e ry tu ry zależna je s t od p odstaw y je j w y m iaru . P o d staw ę w y m ia ru stanow i zarobek p raco w ­ n ik a z okresu ostatn ich 12 m iesięcy lu b z kolejnych 24 m iesięcy w y b ran y ch przez praco w n ik a z ostatniego 12-letniego okresu pracy. E m e ry tu ra w ynosi m iesięcznie p rzy zaro b k ach b ru tto do 2000 z ł — 80% p odstaw y jej w y m ia ru , a od nad w y żk i p o n ad 2000 zł — 25%. P o ­ cząw szy od 1976 r . następow ać będzie sukcesyw ne pod­ w yższanie w ysokości em ery tu ry . P olegać ono będzie na tym , że co ro k u aż do 1980 r. p ro cen t e m e ry tu ry ob li­ czanej od nadw yżki p o n ad 2000 zł będzie w z rastał o 5%. W 1980 r . od nadw yżki od k w o ty 2000 zł będzie p rzy ­ sługiw ało 50%. Z ty tu łu z a tru d n ie n ia co najm n iej 10-letn ieg o w P R L e m e ry tu ra rośnie o 5%, a z ty tu łu z a tru d n ie n ia trw ająceg o p o n ad 20 la t — o 1% za każdy ro k p o n ad 20 lat. E m e ry tu ra nie m oże p rzek raczać 95% przeciętnego zaro b k u z okresu p rzyjętego do podstaw y je j w ym iaru. W ysokość re n ty inw alidzkiej zależy od: g ru p y inw alidzkiej, posiadanego o k re su za tru d n ien ia, k ateg o rii za tru d n ien ia, przyczyny in w alid ztw a, m iejsca za tru d n ien ia, dalszego z a tru d n ie n ia lub posiad an ia in ­ nych dochodów . R e n ta w ynosi m iesięcznie d la in w ali­ dów I i II g ru p y — 65% od p odstaw y w y m ia ru w yn o ­ szącej do 2000 zł oraz 40% od te j podstaw y d la in w a ­ lidów I I I grupy. D la w szystkich g ru p od nad w y żk i po­ n ad 2000 zł p rzy słu g u je 20%, p rzy czym p ro c e n t te n będzie sukcesyw nie podw yższany począw szy od 1976 r. 0 5% rocznie. W 1980 r . od nadw yżki p o n ad 2000 zł p rzysługiw ać będzie 45%. 5. R e n ta ro d zin n a p rzy słu g u je rodzinie pracow nik a, k tó ry zm arł i w chw ili śm ierci spełniał w a ru n k i w y ­ m ag an e do uzy sk an ia e m e ry tu ry lu b re n ty inw alidzkiej, albo k tó ry w chw ili śm ierci m iał u sta lo n e p raw o do e m e ry tu ry lu b re n ty inw alidzkiej. C złonkam i rodziny p raco w nika u p raw n io n y m i do re n ty są: dzieci, w nuki, rodzeństw o, m ałżonek i rodzice, jeżeli sp e łn ia ją w a­ ru n k i w ym agane do uzyskania te j re n ty . W ysokość r e n ­ ty rodzinnej w ynosi m iesięcznie: g d y u p ra w n io n a je st 1 osoba — 45%, 2 osoby — 50%, 3 osoby i w ięcej — 60% p o d staw y w y m ia ru re n ty do 2000 zł. O d nad w y żk i po­ n a d 2000 zł w licza się do re n ty 20%, p rzy czym su k ce­ sy w n ie p ro ce n t ten w z ra sta ć będzie o 5% co ro k u , p o ­

cząw szy od 1976 r. W 1980 r . od nadw yżki ponad 2000 zł w liczać się będzie do re n ty 45%. R e n ta w zrasta o 0,4% p o d staw y w y m ia ru za każdy p ełn y ro k ponad 5 la t o k re­ sów za tru d n ien ia w P R L , n ie w ięcej je d n ak niż za 20 lat. 6. P racow nikom i ich rodzinom przysługują z ty tu łu ubezpieczeń dodatki do re n ty lu b em erytury: a) z ty tu łu odznaczeń państw ow ych 25% em ery tu ry lu b re n ty ; u p raw n ie n ie to d ają następ u jące odznacze­ n ia państw ow e: o rd e r B udow niczych Polski L udow ej, o rd er O drodzenia P olski, o rd e r V irtu ti M ilitari, K rzyż G ru n w aldu, o rd er S z ta n d a ru P racy , honorow e od zna­ k i — Z asłużonego N auczyciela P R L , Zasłużonego G ó r­ n ik a, K olejarza, Stoczniow ca; b) z ty tu łu p rac y naukow ej dodatek w ynosi 25% e m e ry tu ry lub re n ty ; c) dodatek z ty tu łu zaliczenia pracow nika do I gru p y inw alidów w ynosi 300 zł, n ato m ia st d la osób u p ra w ­ nionych z tego ty tu łu do re n ty ro d zin n ej — 200 zł m ie­ sięcznie; d) d o datek do e m e ry tu ry d la inw alidy w ojennego lub w ojskow ego, jeżeli osoba u p raw n io n a zam iast re n ty in w alidzkiej zgodzi się p o b ie ra ć em ery tu rę. D odatek ten w ynosi 10% p odstaw y w y m ia ru em ery tu ry i może być podw yższony do 15% d la n ie k tó ry ch grup inw alidów . 7. Z asiłek pogrzebow y p rzy słu g u je w razie śm ierci: p raco w n ik a pozostającego w zatru d n ien iu lub korzy­ stająceg o z u rlo p u bezpłatnego, albo pobierającego z a ­ siłek chorobow y lu b m acierzyński; członka rodziny p racow nika, k tó ry w chw ili śm ierci nie zarobkow ał i po zostaw ał w e w spólnym gospodarstw ie dom ow ym z p racow nikiem , alb o do którego u trzy m an ia przyczy­ n iał się pracow nik. Z asiłek przysługuje osobie, k tó ra p o k ry ła koszty pogrzebu. W razie poniesienia kosztów przez w ięcej niż je d n ą osobę zasiłek ulega podziałow i, p ro p o rcjo n aln ie do poniesionych kosztów. 8. W ysokość e m e ry tu ry i re n ty inw alidzkiej ulega ponow nem u ustaleniu w n astęp u jący c h w aru n k ach : n a w niosek rencisty, jeżeli po d n iu p rzy z n an ia re n ty był on za tru d n io n y co n a jm n ie j 5 la t i jeżeli p rzeciętn y m iesięczny zarobek z dow olnie w ybranych kolejnych 36 m iesięcy za tru d n ie n ia po p rzyznaniu re n ty był w yż­ szy n iż p o d staw a w y m iaru re n ty ; n a w niosek rencisty lu b em ery ta, jeżeli osiąg n ął on po dniu p rz y z n a n ia tych św iadczeń o k resy za tru d n ie n ia u zasadniające w zrost św iadczeń; n a w niosek ren cisty , jeżeli po p rzyznan iu re n ty b y ł za tru d n io n y i osiąg n ął u p raw n ie n ia pracow ­

n ik ó w I k ateg o rii z a tru d n ie n ia lu b uleg ł w ypadkow i w za tru d n ie n iu , lu b zachorow ał n a chorobę zaw odow ą u zasad n iającą zaliczenie co n ajm n ie j do I I I g ru p y in ­ w alidów . 9. R en cista je s t obow iązany d o zw rotu p o bran y ch k w o t, jeżeli b y ł pouczony p rzez org an re n to w y o oko­ licznościach pow odujących u stan ie lu b zaw ieszenie p ra w a do św iadczeń, a p o b ie ra ł św iadczenia m im o w y­ stą p ien ia tych okoliczności. N ie m o żn a żądać zw ro tu n ie p ra w n ie p o b ran y ch k w o t za o k res dłuższy niż 12 m iesięcy, g d y osoba p o b ie ra ją c a re n tę zaw iadom iła o rg an ren to w y o okolicznościach pow odujących u stan ie lu b zaw ieszenie p ra w a d o św iadczeń, iktóre om yłkow o b y ły n a d a l w ypłacane. 10. P ostępow anie w sp raw ach św iadczeń w szczyna się n a p o d staw ie w niosku p ra c o w n ik a lu b zakładu p ra ­ cy (po osiągnięciu p rzez pracow nS ca w ieku em ery tal­ nego). P ra w o do św iadczeń u s ta la o rg an ren to w y w fo r­ m ie decyzji. O d decyzji o rg a n u rentow ego (oddziału ZUS) p rzy słu g u je zainteresow anem u p raw o w niesienia o d w o łania do ra d y nadzorczej ZUS — w term in ie 2 m iesięcy od d n ia o trz y m a n ia decyzji. O d orzeczeń r a d y nadzorczej ZUS lu b orzeczeń C e n trali ZU S p rz y ­ słu g u je zain tereso w an em u praw o w niesien ia odw ołania do okręgow ego są d u p racy i ubezpieczeń społecznych.