Zarys historii historiografii polskiej 837177138X [PDF]

Zitiervorschau

Andrzej F. Grabski

Zarys historii historiografii polskiej

i

W ydawnictwo Poznañskie Poznañ 2000

© Copyright by Andrzej F. Grabski 2000 © Copyright by Wydawnictwo Poznanskie sp. z o.o., Poznan 2000 Projekt okiadki: Tomasz Siwinski Redakcja i korekta: Magdalena Owczarzak

ISBN 83-7177-138-X

Wydawnictwo Poznanskie sp. z o.o. 61-701 Poznan, ul. Fredry 8 Dzial handlowy tel. (061) 852-38-44, fax (061) 852-66-05 Naswietlanie: „SCRIPTUS” sp. z o.o. 61-701 Poznan, ul. Fredry 8 Druk i oprawa: ABEDIK — Poznan

Spis tresci

Od a u t o r a ............................................................* * . » . '4 : „ « V

,

■

I.

W p ro w a d z e n ie .................................................................................................................

II.

7 10

Dziejopisarstwo polskie wieków s r e d n i c h ..........................................................

17

III. Historiografía polskiego Odrodzenia...........................................................................

27

IV. Dziejopisarstwo polskie czasów B a r o k u .................................................................

44

V. Oswieceniowa transformacja w historiografii e u r o p e js k ie j.......................................................................................................................

61

VI. Historiografía polskiego O s w i e c e n ia ......................................................................

69

VII. VIII.

Przemiany historiografii europejskiej w X IX w....................................................

Czasy przedstyczniowe IX .

84

Historiografía polska w dobie zaborów. .................................................................................................... 109

Historiografía polska w dobie zaborów. Czasy p o sty cz n io w e ..............................................................................................................122

X. X I.

Historiograficzne reorientacje na przelomie w i e k ó w ............................................ 144 Europejska nauka historyczna w dwudziestoleciu miedzywojennym

XII.

..............................................................................................................155

Historiografía II R z e c z y p o s p o lite j............................................................................... 166

5

XIII. Przemiany historiografii europejskiej po II wojnie s w ia to w e j..................................................................................................................................186 X IV . XV. X V I.

Historiografía P R L ............................................................................................................. 199 Kilka slów o historiografii emigracyjnej

................................................................ 232

Najnowszy zwrot w historiografiip o ls k ie j...................................................................241 Literatura p r z e d m io tu ................................................................ Indeks osobowy

A ......................... 249

...................................................................................................................268

Od autora

Szczęšliwie nie ma juž dziš — na przelomie II i III tysiąclecia — žadnych podstaw po temų, aby nadal powtarzač za Jamesem T. Shotwellem (1939), že „Klio, jako najstaisza z Muz, zajęla się spisywaniem przeszlošci innych, ale zlekcewažyta to zadanie w stosunku do samej siebie". W ostatnim pohvieczu XX stulecia historia historiografii rozwinęia się — w skali šwiatowej — w wyspecjalizowaną dziedzinę nauki historycznej, uprawianą na coraz większą skalę w ramach jej profesjonalnych struktur, zajęla tež odpowiednie w stosunku do jej stanowiska w badaniach naukowych m iejsce w akademickim nauczaniu historii. Pogląd, ktory swego czasu (1965) propagowal czolowy w powojennej Polsce historyk historiografii Marian H. Serejski, jakoby wciąž jeszcze szukala ona „wlašciwych drog" i „znajdowala się u progų swojego rozwoju", zdecydowanie stracil juž swoją dawniejszą aktualnošč. Rowniež w Polsce, gdzie jeszcze w okresie międzywojennym zajmovvalo się nią bardzo niewielu uczonych i praktycznie nie byla ona jeszcze obecna na uniwersytetach, stala się dziedziną uprawianą przez coraz liczniejsze grono specjalistow, a rownoczešnie — zwykle w powiązaniu

7

Od autora z metodologią historii — przedmiotem nauczania na kierunku historii na uniwersytetach i w irtnych szkolach wyzszych, w których prowadzone są studia historyczne. Realizuje się go jednak na rozne sposoby — na miarę istniejących w poszczegolnych osrodkach naukowych mozliwosci, a więc albo, stosunkowo rzadko, jako historie historiografii powszechnej, oczywiscie z uwzglednieniem polskiej, albo tez, najczęšciej, jako historie historiografii polskiej w powiązaniu z powszechną, dobrze — bo i tak się zdarza — ješli nie tylko jakiegoš jej wąskiego chronologicznego odcinka. Do takiego stanu rzeczy walnie przyczynia się niemal zupeiny brak niezbędnych do nauczania tego przedmiotu w szkolach wyzszych pomocy naukowych, a przede wszystkim syntetycznych opracowari zarówno historii historiografii powszech­ nej, jak i polskiej. Nieliczne dawniejsze prace tego rodzaju — dostępne dzis tylko w większych bibliotekach — bardzo się juž zestarzaly i w większošci nie odpowiadają juž dzisiejszym wymaganiom ani naukowym, ani dydaktycznym. Opublikowane rdedawno dzieía Jerzego Serczyka (1994) i Jerzego Topolskiego (1998) — oba dotyczące powszechnej historii historiografii — są w naszym pismiennictwie naukowym praktycznie jej jedynymi calosciowymi opracowaniami! Jeszcze gorzej jest w przypadku historii historiografii polskiej. Podjęta w ostatnich latach przez grono specjalistów, skupione wokól Jerzego Matemickiego, inicjatywa opracowania zbiorowymi silami jej obszemej naukowej syntezy, pozostaje wciąž na etapie opracowy wania koncepcji dziela i poszukiwania srodków na jego wykonanie. W tych okolicznošciach zdecydowalem się na opublikowanie tej pracy, pomyšlanej jako adresowane przede wszystkim do studentów ogólne wprowadzenie do historii historiografii pol­ skiej, a jednoczesnie zapowiedz przygotowywanych przeze mnie od dlužszego czasu dwóch większych prac syntetycznych, mianowicie będącej na ukoñczeniu jednotomowej historii histo-

8

Od autora riografii polskiej, oraz znacznie juz zaawansowanego obszerniejszego opracowania historii historiografii powszechnej. W niniejszej pracy staralem sie przedstawic najogólniejszy zarys historii historiografii polskiej od czasów najdawniejszych do wspólczesnych. Skoro przedmiotem zawartych w niej rozwazan jest historiografia, a wiyc wytwór pracy historyków, nie zas oni sami, ograniczylem informacje o ich zyciu i dzialalnosci tylko do takich, które byly konieczne dia objasnienia ich pracy historycznej. Mogtem tak postapic w znacznej mierze dzieki istnieniu opracowanego pod redakcja Marii Prosinskiej-Jackl popularnonaukowego Stownika historyków polskich (1994), do którego tez odsylam zainteresowanych ich zyciem czytelników. Sta­ ralem sie tez opracowac niniejsza ksiazke w sposób mozliwie jasny, tak, aby byla ona zrozumiala dia osób nie dysponujacych jeszcze powazniejszym przygotowaniem z zakresu historii hi­ storiografii czy metodologii historii. Zbudowalem wiec swoja narracje w sposób — jak mi sie wydaje — najprostszy z mozliwych, przedstawilem bowiem dzieje historiografii polskiej najpierw w ukladzie chronologicznym, wedle kolejnych jej okresów, a nastepnie w ich ramach takze w porzadku rzeczowym, wedlug uprawianej w kazdym z nich problematyki. Wreszcie w nadziei, ze moze sie okazac pomocna w przypadku czyjegos powazniejszego zainteresowania sie omawiana w niej problematyka, na zakonczenie ksiazki podalem biblio­ grafie, która obejmuje jednak tylko prace odnoszace sie do hi­ storii historiografii polskiej oraz bardzo skromny wybór dziel z zakresu teoretyczno-metodologicznych zagadnien historii, natomiast niemal zupelnie pomija, nawet powolywane w niniejszej ksiazce, prace dotyczace czy to historii historiografii innych krajów, czy tez historii historiografii powszechnej.

R o z d z ia l I

Wprowadzenie

Terminem historiografía poshiguje sie w niniejszej pracy w jego szerszym znaczeniu, a wiec na okreslenie caloksztaltu pracy historyka razem z jej rezultatem, czyli produkqq dziejopisarska, nie zas w wezszym znaczeniu, kiedy slowem tym oznacza sie „wlasciwie tylko jedna z czynnosci, skiadajqcych sie na historia: jej wyktad, forme ekspozycji, czy konstrukcje opisowq" (M. H. Serejski, 1965). Propozycja — za którq opowiadaja sie zwlaszcza uczeni rosyjscy — zast^pienia nazwy hi­ storia historiografii terminem historia nauki historycznej mnie nie przekonala, gdyz zdaje sie sugerowac ograniczenie przedmiotu naszego zainteresowania tylko do „naukowego" etapu rozwoju historiografii — tak jakby jego wczesniejsze fazy mozna bylo z góry zakwalifikowac jako nienaukowe czy tez pozanaukowe. Nie utracily bowiem aktualnosci slowa, wypowiedziane niegdys przez cytowanego przed chwil^ uczonego, ze: .. , ., pojecie historiografii obejmuje swym zakresem rozne stopnie rozwoju i formy myslenia historycznego, od bardzo prymitywnych, az do najdojrzalszych. Chociaz przy tym w s'cislejszym sensie oznacza ono ostatni tylko etap czynnosci historyka, zawiera w sobie jednak efekt

10

Pojęcie historiografii wszystkich poprzednich: heurystycznych i techniczno-erudycyjnych, organizacyjnych i badawczych. Mato tego, na tym etapie vvlašnie historyk wyraža wynik swej refleksji nad przesziošcią, czyniąc ją dopiero komunikatyvvną. Dziela historiograficzne, w ktorych zobiektywizowana zostata myšl historyczna, stanovvią tež glovvny ma­ teliai badavvczy historyka historiografii. W dotychczasowej praktyce cele, jakie mu dziš przyšvviecają, vvykraczają daleko poza ramy badania uformowanej, nowoczesnej nauki historycznej (M. H. Šė­ rėj ski, 1965).

Zamierzając — jak juž povviedziano — przedstawič w tej pracy w sposob syntetyczny dzieje naszej historiografii od początkow, až po prog dnia dzisiejszego, rezygnuję z wyjašniania, dlaczego będę je prezentowal w kategoriach rozwoju, wszelako z zastrzeženiem, že nie zawsze one na nim polegaly, gdyž takže dzieje historiografii polskiej procz okresow rozwoju znaly takže momenty stagnacji, a niekiedy nawet regresu. Nie mogę natomiast zrezygnowač z odniesienia się do wielce dyskusyjnej wciąž kwestii ogolnego mechanizmu tego — ma się rozumieč, že nie tylko przeciež historiografii polskiej — rozwoju. Nawet w powažnej literaturze historiograficznej funkcjonuje w tej sprawie ogromnie wiele uproszczeri. I tak, zwlaszcza w dawniejszych pracach z naszej dziedziny, rozwoj historiogra­ fii sprowadzano do doskonalenia jej strony warsztatowo-erudycyjnej. U podstaw takiego poglądu leglo — anachroniczne dziš, choč mające wciąž wielu zwolennikow — charakterystyczne dla pozytywistycznej i postpozytywistycznej metodologii historii przekonanie, že o wartošci dziei historycznych przesądza to, czy i w jakim stopniu ich autorzy zdolali się zdystansowač od otaczającego ich šwiata i potrafili się vvykazac warsztatowym mistrzostwem w ustalaniu i empiryczno-indukcyjnym wyjašnianiu historycznych faktovv. Jego przeciwieristwem jest prze­ konanie, že o interesującym nas rozwoju bynajmniej nie decyduje historyczny warsztat, ale przede vvszystkim polityczne,

11

Rozwoj historiografii spofeczne czy religijne — slowem ideologiczne — wartosci, ktorymholdują poszczegolni history cy. W czasach tzw. realnego socjalizmu mtodym adeptom historii uporczywie wtiaczano do glowy šwiętą zasadę „partyjnošci" historycznego poznania, wedlug ktorej adekwatne poznanie „obiektywnej rzeczywistosci" mogli osiągnąč tylko tacy history cy, ktorzy reprezentowali ,,postępową" — faktycznie: zgodną z aktualną linią partii — postawę polityczno-ideologiczną. Na gruncie podobnej koncepcji rozwoj historiografii nie mogl polegač na czym innym, jak na nasycaniu jej (jedynie) sluszną, bo „postępową" ideologią. Nie riia więc co się dziwic, že holdujący jej powazny skądinąd uczony oswiadczyl, že „z marksistowskiego punktu widzenia historia historiografii jest jedną z galęzi historii myšli spolecznej". I wreszcie koncepcja zasadniczo rožna od obu wymienionych — procz autora niniejszych slow z mniejszymi bądž wiekszymi zastrzeženiami opowiada się dziš za nią wielu specjalistow — wedlug ktorej rozwoj historiografii mialby się przedstawiac jako mający strukturę fazową dialektyczny proces powstawania dziejopisarskich standardow, ich trwania, a następnie kryzysu, z kolei kreowania nowych, ktore znow będą przez jakiš czas trwaly, zanim z kolei nie znajdą się w sytuacji kryzysowej wtedy, kiedy zaczną się wylaniac nowe standardy itd. Uzywamy tu liczby mnogiej dla podkrešlenia, že — jak będziemy się mogli o tym przekonač — w rožnych epokach dziejow historiografii nader często będziemy mieli do czynienia z funkq'onowaniem nie jednego, ale rownoczesnie kilku jej standardow (czy tylko konkurencyjnych względem siebie jej modeli). W dlugich dziejach historiografii proces ten kreowalo jednak nie tyle „wspolzawodnictwo między poszczegolnymi odlamami srodowiska naukowego" (Thomas Kuhn), ile przede wszystkim konkurencja nowych kategorii rozumienia historycznošci swiata z dawnymi kategoriami, oraz nowe oczekiwania, adresowane do historio­ grafii przez elity spoleczne i intelektualne danych czasow.

12

Struktūra medžy historycznej W naszej relacji o dziejach historiografii polskiej będziemy stale pamiętali o tym, že w každej epoce jej dziejow stanovvila ona jakąš— bardziej czy tež mniej znaczną — częsč historiografii europejskiej, šcišlej — co akcentujemy ze szczegolną mocą — zachodnioeuropejskiej. Starając się więc przedstavvic dzieje naszego rodzimego dziejopisarstwa na szerszym tie historiografii zachodniej, przy okazji charakteryzowania kolejnych okresovv jego rozwoju, będziemy się zastanavviali nad kluczowym dla osiągnięcia ich adekwatnego obrazu zagadnieniem, mianowicie: czy i o ile przemiany, ktore w danym czasie staly się jego udzialem, przybližaly naszą historiografię do zachodnioeuropejskiej czy tež, przecivvnie, oddalaly ją od niej. Historiografia jako calošč — zarowno powszechna, jak i poszczegolnych krajow — odzwierciedla wyposaženie ludzkich umyslow w wiedzę historyczną. Zauwažylem juž na innym miejscu (1998), že budowę tej ostatniej možna sobie — w plaszczyžnie strukturalnej — wyobrazič jako skladającą się z wielu poziomow strukturę wertykalną. Dla niniejszych rozwažan proponuję vvyrožnič w niej trzy takie poziomy: cywilizacyjny (czy kulturovvy), strukturalny oraz wydarzeniowy; každemu z nich odpowiadają odmienne tręšti oraz — co z tym związane — sposoby ich metaforyzacji, polegające — najogolniej mowiąc — na kreowaniu i destrukcji odpowiadających im rožnego rodzaju mitow, bez ktorych žadna historiografia obyč się nie može. I tak najglębszemu, cywilizacyjnemu (kulturowemu) poziomowi wiedzy historycznej odpowiadają zakodowane w cywilizacjach, rozumianych jako catošciowe systemy, najogolniejsze wyobraženia o charakterze šwiata i jego zmiennošci. Wytwarzając charakterystyczny dla siebie sposob postrzegania ludzkiego šwiata wyznaczają one przez to nieprzekraczalne granice možlivvego i niemožliwego w rozumieniu jego charakteru i dynamiki. W wyznaczonych przez siebie ramach kreują tež — by poslužyč się tu kategorią zaproponowaną przez VVojciecha

13

Rozwöj historiografii Wrzoska (1995) — najogölniejsze historyczne (historiozoficzne) metafory, pretendujące do wyjasnienia sensu i planu dziejöw, ktöre — niezaležnie od tego, czy historycy to sobie uswiadamiają, czy tez nie — stanowią najbardziej podstawowy, a jednoczešnie nieuchronny fundament wszelkiej uprawianej na gründe tych cywilizacji historiografii. Owe najogölniejsze metafory okrešlają z kolei — juž na następnym, podporządkowanym cywilizacyjnemu, strukturalnym poziomie wiedzy historycznej — ramy mozliwego i niemožliwego dla tworzenia rožnych, ma się rozumieč w poszczegölnych cywilizacjach i epokach dziejöw, wyobrazeri o strukturach spolecznej egzystencji czlowieka. Od swego początku historiografia zajmując się dziejami najrožniejszych Struktur spolecznych, wyznaczających czlowiekowi jego miejsce w spoleczenstwie — takich jak wspölnota etniczna czy religijna, röd, naröd, stan spoleczny, panstwo itd. — opisywala je w kategoriach historii nie w innym celu, jak po to, žeby je na rozmaite sposoby legitymizowac. Chodzifo bowiem o sprawę pienvszorzędnej wagi, mianowicie o zakorzenienie danych Struktur — z biegiem czasu, ma się rozumieč, coraz to innych — w przyjmowanym na obszarze danėj cywilizacji ogölnym poglądzie — historiozoficznej metaforze — na sens i plan dziejöw. Wymagalo to budowania odmiennych, niz na poziomie cywilizacyjnym, strukturalnych w tym przypadku metafor, ktöre bardzo często byly niczym in­ nym, jak rozmaitymi strukturalnymi mitami historycznymi. Pozostaje nam wreszcie wydarzeniowy poziom wiedzy hi­ storycznej, ktöry wypefniaja — zakorzenione ma się rozumieč w obowiązującym w danym czasie i miejscu poglądzie na struktury spolecznej egzystencji czlowieka, a przez to takze w glębokich, cywilizacyjnych metaforach o sensie i planie dziejöw — wyobrazenia o konkretnych wydarzeniach historycznych, okrešlanych zwykle, chociaz bardzo nieprecyzyjnie, mianem faktöw. Takze i on jest obszarem — choč innego od poprzednich —

14

Pole operacyjne historii historiografii zmetaforyzowania czy wprost mitologizacji. Informacja o jakimš wydarzeniu staje się bowiem metaforą czy mitem wydarzeniowym wtedy, kiedy przy wiąže się do niej jakieš ponadprzestrzenne i ponadczasowe, przekraczające ramy swojego miejsca i czasu vvartošci. Nie biorą się one oczywišcie z samych wydarzeri, nadają im je — a przez to ich znaczenie — ludzie, hoidujący jakimš ideologiom, wyznający jakieš religie, opowiadający się za jakimiš opcjami politycznymi itd., i czynią to opierając się na systemach wartošci, zakodovvanych w glębszych, amželi wydarzeniovvy, poziomach wiedzy historycznej. Možna povviedzieč, že tworzy je więc šamo žycie, ktorego aktorzy często sklonni są przypisywač jakieš wyjątkowe znaczenie pewnym, uwažanym przez siebie za szczegolnie wažne, wydarzeniom. W zaležnošci tež od tego, o jaki poziom vviedzy historycznej będzie chodzilo, historiografie poszczegolnych krajow czy narodow — w tym takže będąca przedmiotem naszych rozwažari historiografia polska — mogą w rožny sposob uczestniczyč w powszechnodziejowym procesie rozwoju wiedzy historycz­ nej. Na jej poziomie cywilizacyjnym ich dorobek zdaje się gtownie polegač na adaptaq'i funkcjonujących w danėj cywilizacji ogolnych metafor historiozoficznych do przedmiotu swoich zainteresowan. VViększą samodzielnošč uzyskują one dopiero na jej poziomie strukturalnym, w zvviązku z czym — taki tež jest rowniež przypadek historiografii polskiej — wykazują przebogatą imvencję w tworzeniu najrožniejszych strukturalnych me­ tafor i mitow, najczęšciej mających legitymovvač pretensje danych nacji czy panstw do zajęcia szczegolnie poczesnego miejsca w cywilizowanym šwiecie. Największą jednak samodzielnošč uzyskują one dopiero na jej poziomie wydarzeniowym, gdzie przedmiotem ich zainteresowania — i zmitologizowania — staje się wiedza o konkretnych dziejowych zaszlošciach. Chodaž rowniež na nim nie są one w pelni suwerenne, skoro tworzone przez nie wyobraženia o danych zaszlošciach są w sposob konieczny

15

Rozwoj historiografii zakorzenione w glębszych jej poziomach, zdaje się nie ulegač wątpIiwošci, že wlasnie on stwarza szczegolnie dogodne warunki do kreowania najrozmaitszego rodzaju mi tow, osnutych wokol wydarzen i postaci. Nie jest przy tym wcale konieczne, aby takie zdarzenie faktycznie nastąpilo, a osoba rzeczywisrie istniala. Nie ma chyba nie bardziej pod względem spoteeznym drazliwego, jak wlasnie osnute wokdt zdarzen i ludzi mity wydarzeniowego poziomu wiedzy historycznej. Trudno byloby bardziej adekwatnie okrešlič pole operacyjne historii historiografii, niž uczynil to wielki francuski nowator historii Luden Febvre, kiedy pisal (1942): každa epoka wytwarza swoj wlasny mentalny Wszechswiat. Tworzy go nie tylko przy pomocy wszelkich pozostających w je j dyspozycji srodkow, wszystkich prawdziwych lub fatszywych faktow, ktore odziedziczyla po swych poprzednikach, albo uzyskata sama. Kreuje go takže podtug wtasciwych sobie uzdolnien — swej specyficznej przemyšlnošci, swoich przymiotow i zainteresowan — a więc tego wszystkiego, со ją odrožnia od epok poprzednich. Podobnie každa epoka kreuje takže swoj e wlasne mentalne wyobraženie o historycznej przesziošci: Rzymu i Aten, Sredniowiecza i Odrodzenia. W jaki sposčb? Przy pomocy materi at6w, ktorymi dysponuje. I tutaj wlasnie do pracy historyka može się wšlizgnąč pewien moment postępu. Pomnoženie bardziej niž dawniej zr6žnicowanych i lepiej skontrolowanych faktow jest dla niej przeęiež korzyšcią nie do pogardzenia. Niezaležnie od swego talentu architekt nie zbuduje taki ego samego domu ze starych kamieni oraz parų zužytych desek, со wtedy, kiedy będzie mial dostatek odpowiednio przykrojonych kamieni i gotowych do montažu, pięknie ociosanych belek. Rzecz nie polega jednak tylko na užytych materialach. Pozostają jeszcze zmienne uzdolnienia, wlasciwosci umyslu i metody postępowania intelektualnego, są na koniec — przede wszystkim — zainteresowania, oraz jakže szybko gotowe się zmieniač motywy interesdw, ktore zwracają uwagę ludzi danych czasow na te aspekty przeszlošci, ktore dlugo pozostawaly w cieniu, a jutro znow zostaną pokryte mrokiem. Zapewne nie jest to huma­ ni tame, ale jest przeciež prawem ludzkiego poznania.

16

Rozdzial II

Dziejopisarstwo polskie wieków šrednich

Przystępując tnniej więcej w tym samym czasie, co inne pañstwa srodkowoeuropejskie, do chrzescijañskiej (laciñskiej) wspólnoty narodów, Polska dolączyla do wielkiego historiograficznego ruchu, który obejmowal juž wówczas calą Europę Zachodnią. Wprawdzie zapoczątkowana na przelomie starožytnosci i sredniowiecza historiografía zachodnioeuropejska nie byla jedynym dziejopisarstwem chrzescijañskim, wszelako rozwinęla się jako jego ogromnie wplywowa odmiana, która na okres calej epoki — od VI do XV w. — okrešlila ramy uprawianej na europejskim Zachodzie pracy historycznej. Rozwinę!a się na podstawie chrzescijañskiej teologii dziejów, która implikowala ich rozumienie jako linearnego — wyznaczonego przez trzy wielkie wydarzenia, mianowicie Stworzenie, Odkupienie i Sąd Ostateczny — teleologicznego procesu, którego aktorėm byl wprawdzie czlowiek, ale o którego biegu suwerennie decydowala Opatrznošč. Jak bowiem napisal sw. Augustyn (354-430), który usystematyzowal rozwijający się od I w. chrzescijañski pogląd na dzieje:

17

Wieki šrednie Bóg [...] rozdaje królestwa ziemskie zarówno dobrym, jak i zlym. Nie bezmyšlnie i na chybil trafil, boč przeciež Bogiem jest, nie for­ tūną, lecz wedle porządku rzeczy i czasów; wedle porządku niepojętego día ñas, ale przezeñ doskonale rozumianego. Temų porządkowi czasów sam On nie podlega, lecz nim jako pan wlada i jako kierownik rozrządza (tlum. W. Komatowski).

Dia rozwoju chrzešcijanskiej historiografii sprawą absolutnie podstawową byia kwestia sposobu rozumienia teologicznej tezy o boskim rządzie nad swiatem. Zawęžony pogląd, wedlug którego Opatrznošc míala w každym przypadku okrešlac bezpošrednio wszystko, co się na nim dzialo — praktycznie uniemožliwiający rozpatrywanie przez historyków dziejowych wydarzeñ jako spraw ludzkich — podwazyli juz przedstawiciele tzw. Renesansu XII w., którzy poczęli doszukiwac się w dziejach duchowego postępu. Dalėj posunęli się ich następcy; zaczęli oni dowodzic, že Opatrznošc okrešla ich bieg przede wszystkim pošrednio, rzadko kiedy intenveniując bezpošrednio w sprawy ziem­ skie. Interpretację tę skodyfikowal šw. Tomasz z Akwinu (1224/5-1274), który, jak zauwazyl badacz jego myšli Martin Grabmann, okrešlil stosimek Opatrznošd do swiata jako relację transcendencji: aczkolwiek Bóg uczestniczy w každym dzialaniu ludzkim, przeciež jego forma zostala pozostawiona samemu czlowiekowi. W ten sposób znakomity ten myšliciel otworzyl — co míalo szczególnie istotne znaczenie dla historiografii— možliwošč rozpatrywania dziejów ziemskich w perspektywie antropologicznej, jako kreowanych przez šwiadomą i celową dzialalnošč odpowiedzialnego za swe czyny przed Bogiem czlowieka. Przyjmowane w Sredniowieczu teoretyczne založenia z zakresu filozofii dziejów wyznaczaly granice možliwego i niemozliwego w postrzeganiu zmiennosci swiata czlowieka, a co za tym idzie okrešlaly przedmiot uprawianej na ich podstawie hi­ storiografii. Konsekwencją rozumienia dziejów w kategoriach dialektyki „historii šwiętej" i „historii swieckiej" bylo więc uz-

18

Charakter polskiej sredniowiecznej historiografii nanie przez nia za giowne czynniki dziejotworcze sil stojacych na czele sredniowiecznego spoleczenstwa, mianowide wladzy duchownej — utozsamianej z Kosciotem — oraz wtadzy swieckiej, identyfikowanej z wtadza monarchow. Dziejopisarstwo wiekow srednich przedstawialo wiçc „dzieje kapianow i krolow", sredniowieczni historycy — jak w XII w. angielski dziejopis William z Malmesbury — bçda bowiem sadzili, ze „kazde dzielo historyczne jest zwierdadlem wladcow". Dziçki temu mogli zywic glçbokie przeswiadczenie o szczegolnym dostojenstwie swojej pracy, skoro — jak w pierwszej polowie XK w. stwierdzii Normandczyk Orderyk Vitalis — pisali swoje utwory po to, aby ludzie nie powtarzali dawnych blçdôw. Oczywisde nie wszyscy ludzie, ale tylko ci, ktorzy mieli realnq mozliwosc ich popelnienia. W nawiazaniu do tradycji antycznej sredniowiecze lacinskie wypracowalo tez charakterystyczne dla calej epoki gatunki dziejopisarstwa, z ktorych kazdy doczekal siç tez wcale precyzyjnej kodyfikacji. Najstarszym z nich, uprawianym od VII-VIII w., byly roczniki, ktore zasadniczo roznily siç zarowno od historii — a pozniej takze dziejow (gesta) — jak i od kroniki. Pierwsza uprzywilejowywala opowiadanie, druga chronologie. Historia byla przede wszystkim „kompletna opowiescia" o opisywanych wydarzeniach, kronika zas skrotem, ktory ujmowal dzieje w ukladzie chronologicznym. Od historii wymagano potoczystego opisu, wprawdzie zgodnego z porzadkiem omawianych spraw, ale bez dokladnosci w ich datowaniu. Liczyl sic w niej literacki, czesto retoryczny walor narracji. Inaczej bylo w przypadku kroniki, od ktorej wymagano przede wszystkim skrupulatnosci, dokladnosci chronologicznej, ale juz nie innych zalet. Nie znaczy to jednak, aby rozrdznienia te byly przez sredniowiecznych historykow zawsze scisle obserwowane. Przystapienie Polski do zachodnioeuropejskiej wspolnoty narodow przesadzilo ostatecznie o charakterze historiografii

19

Wieki érednie polskiej nie tylko zreszta wieków srednich, lecz takze i czasów pózniejszych. Nasza sredniowieczna historiografía bedzie wiec dziejopisarstwem, rozwijajacym sie z pnia zachodnioeuropejskiej tradycji historiograficznej, wedlug wypracowanych na Zachodzie zasad uprawiania dziejopisarstwa, które polscy sredniowieczni historycy sobie przyswoja i beda stosowali we wlasnej praktyce dziejopisarskiej. W ten sposób Polska wraz z Czechami i Wegrami stafy sie najdalej wysunietymi na wschód i pólnoc krajami, w których historiografía od samego poczatku míala charakter zachodnioeuropejski — laciñski. Dalej na wschód, na sredniowiecznej Rusi, historiografía rozwijajaca sie na podstawie tradycji miejscowej zlaczonej z bizantyhska, uprawiana w jezyku narodowym, míala juz zdecydowanie odmienny charakter. Natomiast na dalekiej Pólnocy, mimo przyjecia chrzescijaristwa w obrzadku lacinskim, przez dhxgi czas kultywowano wlasna oryginalna forme dziejopisarstwa w postad sag skandynawskich, które byly najpierw historiografía oralna, pózniej zas takze pisana, ale nie po lacinie, lecz po nordyjsku. Podobnie jak jej poludniowi sasiedzi, którzy równiez przyjeli chrzescijañstwo w obrzadku lacinskim, do zachodniego ruchu historiograficznego Polska dolaczyla jednak z opdznieniem. Nastapilo to wtedy, kiedy zachodnioeuropejska sredniowieczna hi­ storiografía míala juz za soba pierwsza faze swojego rozwoju i wlasnie — na przelomie X i XI w. — przezywala czasowy zastój. Tak samo jak u wspomnianych sasiadów, równiez w Polsce szybko uksztaltowaly sie na wzór zachodni pierwsze struktury, w ramach których przystapiono do uprawiania historiografii. Takze i u nas najwczesniejszymi osrodkami dziejopisarstwa staly sie wiec dwory biskupie. Stopniowo zaczeto tez w Polsce przyswajac sobie zachodnioeuropejskie formy historiografii: najpierw najprostsza z nich, czyli rocznikarstwo. Tak wiec, niebawem po przyjeciu chrzescijaristwa, przybyle do Polski duchowieristwo przenibslo do niej praktykowany od dawna na

20

Skromne początki Zachodzie zwyczaj spisy wania biežących wiadomošci historycznych na marginesach tablic paschalnych. Przepisane na osobnych kartach, polączone z przy wiezionymi z zagranicy zapiskami annalistycznymi, daly one początek polskiemu rocznikarstwu. Najdawniejsze roczniki polskie byly kontynuacją zachodnich, niemieckich wzorow, mianowicie przyvviezionych do Polski dwoch rocznikow niemieckich: pierwszego, okrešlanego w nauce mianem kompilacji fuldajskiej, ktory juž w 970 r. znalazl się w Gniežnie, gdzie byl następnie kontynuowany, oraz drugiego, skladającego się z zapisek pochodzących z Reichenau i Kolonii, przywiezionego w 1013 r. przez žonę Mieszka II, Rychezę, do Gniezna, gdzie go następnie vvzbogacono o zapiski dworu ksiąžęcego (G. Labuda). Najdavvniejsze roczniki polskie zaczęly więc powstawač okolo 1000 r. w g!ownych košcielnych ošrodkach panstwa i uksztaltowaly się w dwoch pniach: malopolskim i wielkopolskim, z ktorych następnie vvyrosla požniejsza bogata polska tworczošč annalistyczna. Dopiero na przelomie XI i XII w. ošrodkiem historiograficznej aktywnošci štai się w Polsce dwor monarszy. Nieco požniej niž na Węgrzech, ale mniej więcej w tym samym czasie, co w sąsiednich Czechach, przyswojono tež sobie w Polsce, bardziej rozwiniętą od annalistyki, kronikarską formę dziejopisarstwa. Nie na tyle jednak, by — jak na VVęgrzech czy w Czechach, gdzie autorami pierwszych kronik byli juž przedstawiciele miejscowych elit — zainicjowal ją u nas ktoš spošrod polskiego duchowienstwa. Anonim zwany Gallem z calą pewnošcią nie byl Polakiem. Jego dzielo, ktore prawdopodobnie bylo opatrzone tytulem Kroniki i dzieje księžęt czyli urtadcoiv Polakow (Cronica et gesta ducum sive principam Polonorum), bylo wprawdzie piervvszym powstalym w Polsce i pošwięconym sprawom polskim utworem typu podobnego do kronikarskiego, jednakže kroniką w šcislym znaczeniu tego slowa zdecydowanie nie bylo. Reprezentovvalo ono bardzo uczony i wykwintny zarazem gatunek dziejopisarski, okrešlany jako

21

Wieki šrednie „dzieje" (gesta), ktory rządzii się innymi niž kronika regulami. Utwory tego typu pošwięcano przedstawieniu czynow znakomitych postaci nie tyle w sztywnym chronologicznym porządku, ile w porządku rzeczowym, rozpatrywano ich dziaiania z punktu widzenia ich przyczyn oraz nie tylko bezpošrednich, ale i dalszych skutkow. W swoim gatunku dzielo Anonimą Gaila okazalo się utworem rzeczywiscie znakomitym, napisanym kunsztowną rytmiczną i rymovvaną prozą, wystawiającym jak najlepsze swiadectwo nie tylko jego autorowi, lecz takže kulturze srodowiska, w ktdrym powstalo. Na pierwszą kronikę, napisaną przez Polaka i pošwięconą dziejom polskim, wypadlo nam poczekac jeszcze cale stulecie, bowiem dopiero w początku następnego wieku powstal znany jako Kronika Polakôw (Cronica Polonorum, oryginalny tytul nie jest znany) znakomity utwor piora biskupa krakowskiego, mistrza Wincentego Kadlubka (ok. 1150-1223). Ale jakie to bylo dzielo! Opracowane na najwyzszym poziomie dwczesnej europejskiej historiografii, swietny polski odpowiednik szczytowych dziejopisarskich osiągnięč Renesansu XII w., z ktorym tež naležy je wiązač. Kiedy na początku XX w. wybitny mediewista Tade­ usz Wojciechowski okrešlil swoich naukowych oponentôw, ktôrzy nie zgadzali się z jego kontrowersyjną skądinąd interpretacją tzw. sprawy sw. Stanislawa, mianem plemienia Kadlubka, nie im sprawil afront, ale wyrządzil najzupelniej niezaslužoną krzywdç uczonemu biskupowi. Jego wyszukane w formie, ukazujące w najlepszym swietle wszechstronną uczonošč autora, swietne dzielo nie powstalo jednak ani na dworze ksiąžęcym, z ktorym autor byt niegdyš związany, ani tež na dworze biskupim, ale w zaciszu cysterskiego klasztoru w Jçdrzejowie, gdzie znakomity historyk osiadl po rezygnacji z biskupstwa. Mistrz Wincenty byl pierwszym i na dlugi czas jedynym polskim biskupem, ktory czynnie uprawial historiografię. Niegdyš przypuszczano, že niewiele pozniej poszedl w jego šlady biskup po-

22

Partykularyzacja historiografii znariski Boguchwal (Bogufal) (zm. 1253), ktörego uwazano za autora tzw. Kroniki Wielkopolskiej. Dziš sądzi się raczej, že byl on co najvvyžej inspiratorem dziejopisarskiej dzialalnošci kogo innego. Nie ulega wątpliwošci, že w poröwnaniu z zachodnimi, przedstawiciele polskiego sredniowiecznego episkopatu rzadziej parali się dziejopisarstwem. Częšciej niž oni zajmowali się nim natomiast mniej eksponowani przedstawiciele hierarchii košcielnej oraz reprezentanci duchowieristwa zakonnego: najpierw benedyktyni, potem takže cystersi, następnie röwniez franciszkanie i dominikanie, by wymienic tylko zakony, ktöre najbardziej zaslužyly się dla rozwoju historiografii polskiej w wiekach šrednich. Podobnie jak na Zachodzie, gdzie wraz z politycznym rozdrobnieniem następowai proces partykularyzacji ogolnoparistwowej dawnej historiografii, röwniez i w Polsce, w odrožnieniu od dotychczasowej, ktöra miala Charakter ogölnoparistwowy, od XIII w. historiografia zaczęla przybierač charakter dzielnicowy. Podzielila się ona — co wiązalo się z przemianami dawnych i powstaniem nowych osrodköw dziejopisarskich — na trzy glöwne nurty: malopolski, wielkopolski i šląski. Pomimo že najbujniej rozwinęla się annalistyka, uprawiano naonczas tak­ že inne rodzaje dziejopisarstwa, zaröwno kronikarstwo, jak i hagiografię. Wielkopolski nurt historiografii tych czasöw reprezentowala najswietniej tzw. Kronika Wielkopolska, malopolski — kronika krakowskiego franciszkanina Dzierzwy, byč može takže tzw. Kronika Węgiersko-Polska, šląski — Kronika Polsko-Sląska oraz požniejsza od niej Kronika Ksiąžąt Polskich. Pro­ ces partykularyzacji dziejopisarstwa wyrazil się takže w powstaniu w XIV w. zaröwno w Malopolsce, jak i w Wielkopolsce annalistyczno-kronikarskich kompilacji, ktöre uaktualniano dodając nowe partie, pošwięcone wydarzeniom niedawno minionym. Taki wlasnie charakter miala sporządzona u schylku tego stulecia w Wielkopolsce Wielka Kronika, ogarniająca calošč

Wieki árednie dziejopisarskiego dorobku tej dzielnicy, który uzupdnila o nową kronikę pióra archidiakona poznanskiego Janka z Czamkowa (ok. 1320-ok. 1387). Wprawdzie pisal on swoje dzieio jako dostojnik kapituly gniežnienskiej, jednak odzwierciedlil w nim polityczne poglądy innego srodowiska, mianowide przedwnych wprowadzeniu Andegawenów na iron Polski panów wielkopolskich. W XV stuledu gtównym centrum rozwoju historiografii w Polsce štai się ošrodek krakowski. Historię uprawiano tutaj zarówno na dworze królewskim, jak i w ošrodkach koscielnych oraz — co byto wówczas w Europie zjawiskiem wyjatkowym — takže na uniwersytecie. Wprowadzil ją bowiem do swoich wykladów wybitny profesor Uniwersytetu Krakowskiego, jego kilkakrotny rektor Jan z Dąbrowki (ok. 1395/1400-1472). W ramach zajęč z retoryki wykladal on bowiem takže historię Polski, biorąc za podstawę kronikę Wincentego Kadlubka, do której opracowal obszerny komentarz. Ku schylkowi wieków šrednich historiografía polska rozwijala się nadal w dotychczasowych strukturach, wedhig wczesniej wypracowanych wzorów. Procesy modemizacyjne, które staly się wówczas udzialem historiografii zachodnioeuropejskiej, praktycznie ją ominęly. Nie wytworzyla ona — w odrožnieniu od Zachodu, gdzie takie dziejopisarstwo zaczęlo się ksztaltowac juž od XIII w. — oficjalnej historiografii paristwowo-narodowej. Nie stworzyla tež powazniejszego dziejopisarstwa miejskiego, które w XIV-XV w. w historiografii zachodnioeuropejskiej wysunęlo się na najwažniejszą pozycję. Nie wydala tež tak bujnie rozkwitającej w niektórych krajach zachodnich historiografii rycerskiej. W odrožnieniu wreszcie nie tylko od przodujących pod względem kulturalnego rozwoju krajów Zachodu, lecz takže i Czech, dziejopisarstwo nasze w najmniejszej nawet mierze nie stalo się wówczas historiografią, uprawianą w języku narodowym. Pozostalo tradycyjnym sredniowiecznym laciñskim dziejopisarstwem, zajmującym się niemal wylącznie dziejami rodzi-

Dzieh Diugosza mymi. Bylo niezmiemie charakterystyczne, že tylko jeden z polskich šredniowiecznych historykovv, mianowicie dominikanin Marcin Polak (zm. 1279), przebywając przez dlužszy czas w Rzymie, pokusil się o opracowanie dziela, pošvvięconego historii powszechnej. Mimo že napisana przezen kompilacyjna Kronika papiežy i cesarzy nie byla szczytowym osiągnięciem europejskiej historiografii XIII wv odniosla przeciež sukces, jaki nie štai się udzialem žadnego polskiego historyka nie tylko tej epoki! Nie tylko sama cieszyla się powodzeniem, ale u schylku wiekow šrednich na jej podstawie opracowywano w Europie liczne „Marcinowe Kroniki", często pisane juž w językach narodowych, ktore zdobyly znaczną populamošč. Najznakomitszympolskim dziejopisem XV w., ježeli nie najšwietniejszym historykiem polskim Sredniovviecza, byl z calą pewnošcią Jan Dlugosz (1415-1480). Bylibyšmy w grubym btędzie, gdybyšmy sądzili, že opracovvane przezen, obejmującebieg dziejovv ojczystych od czasow najdawniejszych do 1480 r., największe dzielo polskiej šredniovviecznej historiografii, mianowicie Roczniki, czyli kroniki stazunego Krolestzva Polskiego (Annales seu Cronicae inclyti Regni Poloniae), bylo utvvorem reprezentującym dziejopisarstwo o charakterze narodowo-panstwowym. Nic podobnego: bylo ono utvvorem zainspirovvanym przez zmarlego kardynala Zbignievva Olešnickiego, w ktorym jego wierny zausznik godnie splacil mu ideovvy dlug vvdzięcznošci; bylo dzielem švvietnie reprezentującym jego teokratyczny program i ogromne ambicje sprawowania rzeczyvvistej politycznej wladzy w panstwie. Przesądzilo to o tendencji dziela: jako historyk Dlugosz ocenialbovviem caloksztalt dziejovv Polski z pun­ ktu vvidzenia politycznego programų svvojego zmarlego protektora! Byl zdecydovvanym zvvolennikiem rodzimej dynastii, nie kryį že vvolalby vvidzieč na polskim tronie mazovvieckich Piastow niž Jagiellonovv, krytykovval vvszystkie przypadki, kiedy obcy sprawowali rządy w kraju. Zgodnie z programem Zbig-

25

Wield šrednie niewa Olešnickiego holdowai teokratycznej koncepcji stosunków między pañstwem i Kosciolem, dowodzii, že paristwo powinno zostač poddane pod jego wladzę i starai się wykazac, že tak wiasnie byio w Polsce od czasów przyjęcia chrzescijañstwa. Byl orędownikiem silnej teokratycznej monarchii, sprawującej rządy niezaležne i sprawiedliwe, opowiadai się za zniesieniem dozywotnosci urzçdôw, osiabiala ona bowiem wladzę królewską, uwazai tež, že glównym kryterium przy ich obsadzaniu powinny byč zdolnosd i wiedza kandydatów. Krakowskiego dziejopisa možna z pewnošcią zaliczyč do najwybitniejszych europejskich historyków jego czasów. Wolno jednak wątpič, czy istnieją podstawy po temu, aby sądzič — jak to niejednokrotnie czyniono w naszej literaturze naukowej — že dzieio Diugosza górowaio nad wszystkim, co powstaio w ówczesnej europejskiej historiografii. Powstaio przeciež w czasie, kiedy sredniowieczny swiat od dawna odchodzii juž w przesziošč, kiedy na Zachodzie kwitiy nowe, humanistyczne idee historyczne, rozwijaio się nowe renesansowe dziejopisarstwo. Dlugosz ze swą ortodoksyjnie prowidencjalistyczną wizją swiata i teokratycznym programem politycznym, chociaž utrzymywai kontakty z humanistami swoich czasów i po częšci nie byio mu takže obce humanistyczne pismiennictwo, naležai przeciež nie do nowego, ale do starego, odchodzącego juž swiata, zaš jego dziejopisarstwo, pomimo swych wszystkich niewątpliwych zalet, w porównaniu z nową odrodzeniową historiografía, byio dziejopisarstwem równie swietnym, co juž wówczas anachronicznym. W takich jak on kategoriach uprawiali bowiem wów­ czas historię nie nowatorzy, lecz epigoni. Shisznie więc podkrešla się w literaturze naukowej, že praca krakowskiego historyka „jest ostatnim wielkim dzielem historycznym w Europie, pisanym w duchu koscielnym, a sam Dlugosz, choc nieobcy nowym prądom, stoi jak potęžny slup na pograniczu dwu epok" (J. Dąbrowski).

26

Rozdzial III

Historiografia polskiego Odrodzenia

Podobnie jak dorobkiem naszych šredniowiecznych elit intelektualnych bylo stvvorzenie rodzimej historiografii wedlug standardow zachodnich, a w konsekwencji takže jej wlączenie do ogolnoeuropejskiego ruchu historiograficznego, tak šamo zaslugą intelektualistow reprezentujących novvą, odrodzeniową formację umyslovvą bylo z kolei umocnienie pozycji dziejopisarstwa polskiego w historiografii europejskiej. Tym razem nie može tež byč mowy o žadnym opožnieniu: idee wloskiego humanizmu poczęly przenikač do Polski wczešniej, niž sugerowaloby to jej oddalenie od glownych ošrodkow nowej myšli, zaš przedstawiciele polskich elit umyslovvych i politycznych poczęli sięgač po odrodzeniowe wzory dziejopisarskie niemal tak šamo wczešnie jak intelektuališci z bližej w stosunku do nich položonych, przodujących pod vvzględem rozwoju historiografii krajow zachodnich. Stosunkowo szybko przyswojono więc sobie w Polsce charakterystyczny dla renesansowej refleksji historycznej sposob rozumienia dziejow jako rezultatu šwiadomych i celowych dzialan wiadzy politycznej, rozpatrywanych z pun­ ktu widzenia ich motyvvacji oraz skutecznošci w osiąganiu za-

27

Odrodzenie mierzonych celów. Rychlo tez podjeto starania, majqce na celu zaszczepienie na rodzimym gmncie jakze wysoko cenionych w ówczesnej Europie wzorów nowej praktyki dziejopisarskiej. Nie tylko w przypadku Polski byly to przede wszystkim wzory wloskie, mianowicie uksztaltowane jeszcze we wczesnej fazie wloskiego Odrodzenia historiograficzne modele retoryczny i erudycyjno-krytyczny. Pierwszy z nich, którego twórc$ byl Leonardo Bruni (1369-1444), proponowai uprawianie historii jako rodzaju literatury piyknej, z pieczolowita dbalosci^ o artystyczne wartosci historycznej narracji. Odrodzeniowa historiografía retoryczna miala — zgodnie z tradycjq cyceronsk^ — uczyc swoich odbiorców, przekazujqc im doswiadczenia, plynace jakoby z przeszlosci, co sprowadzalo sie do moralizatorskiego serwowania im chwalebnych badz odstraszajacych przykladów ludzkiego postepowania. Wziela juz ona rozbrat z tradycja prowidencjalistycznej interpretacji dziejów, wiec opisywane przez siebie wydarzenia wyjasniala w kategoriach zracjonalizowanych, z punktu widzenia ich ziemskich przyczyn i takich samych skutków. Jej przedstawiciele dbali przede wszystkim o retoryczny efekt swoich utworów, natomiast znacznie mniej o krytyczna weryfikacje podawanych przez siebie informacji, rzadko kiedy podejmowali tez powazniejsze badania zródlowe. Inaczej reprezentujaca zupelnie inny stosunek do uprawiania historii, zapoczqtkowana jeszcze przez Flavia Bionda (1392-1643), historiografía erudycyjno-krytyczna, która przed historiografía stawiala przede wszystkim zadania poznawcze, w zwiqzku z czym na pierw­ szy plan wysunela postulai przeprowadzenia przez historyka krytycznej weryfikacji podawanych informacji. Mniejsze od ich obu znaczenie miai dia renesansowej modemizacji historiografii polskiej pózniejszy polityczny model historiografii, którego powstanie wi$ze sie z nazwiskiem Niccola Machiavellego (1469-1527).

28

Zapotrzebowanie na historię

Antyjagielloriska wymowa dziela Dlugosza przesądzila o tym, že nie mogio ono zostač uznane za oficjalną, panstwową wykladnię dziejów narodowych, podobną do tych, którymi dysponowaly juž — bądž pragnęly je posiadač — inne panstwa europejskie. Juž jednak z koncem XV stulecia w gronie wybitnych przedstawideli polskiej elity politycznej i intelektualnej powstala swiadomosc potrzeby stworzenia nowego, odpowiadającego politycznym potrzebom jagiellonskiej monarchii, calošdowego opracowania historii ojczystej. Bylo tež dia nich sprawą oczy vvistą, že ježeli podobne dzieto mialo spelnič pokladane w nim nadzieje upowszechnienia w Europie požądanego z pun­ ktu widzenia interesów panstwa obrazu dziejów polskich, powinno zostač opracowane nie wedlug przestarzalych, šredniowiecznych wzorów, ale powinno byč ujęte nowoczesnie, w duchu nowego, humanistycznego dziejopisarstwa. Zagorzalym orędownikiem tej idei byl wplywowy na dworze Kazimierza Jagiellonczyka i Jana Olbrachta Piotr z Bnina Moszynski, biskup wlodawski, sam humanista i milošnik historii. Aby zrealizowac ten ambitny zamiar, biskup Piotr postąpil tak samo, jak w podobnych przypadkach czyniono na Zachodzie. Skoro humanistyczna historiografia wloska wydala tak wiele dziejopisarskich talentów, których dziela podziwiala cala Europa, skoro autorzy wloscy zyskali reputację szczególnie doskonalych historyków, bylo zrozumiale, že europejscy monarchowie, którzy odczuwali potrzebę dysponowania przez panstwo wlasną wykladnią swoich dziejów, starali się pozyskač do tej pracy wlasnie Wlochów. Jeszcze w pierwszej polowie XV w. praktykę tę zapoczątkowal cesarz Fryderyk III, który jako swojego sekretarza, mającego opisač dzieje jego panowania, zatrudnil slawnego humanistę Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, pózniejszego papieža Piusa II. Potem w jego šlad poszli inni monarchowie. Powracając z Wloch do Francji (1497) król Karol VIII zabral ze sobą wloskiego humanistę z Werony Paulusa Aemi-

29

Odrodzenie liusa, ktoremu powierzyl urzad historiografa. Jego nastepca Ludwik XII polecil Aemiliusowi napisanie po lacinie historii Francji. Dwaj uczeni Wlosi zajmowali sie historic na przelomie XV— XVI w. na dworze kastylijskim. Byli nimi Petrus Martyr Anghiera i Ludo Marineo (Marinaeus Siculus). W Anglii Henryk VII napi­ sanie historii swego kraju zlecil mieszkajacemu tam juz od dluzszego czasu wloskiemu humaniscie Polidoriu Vergilio (Polydore Vergil). Krol wegierski Maciej Korwin sciagnal w 1484 r. z Wloch na swoj dwor Antonia Bonfiniego i zlecil mu opracowanie dziejow Wegier. Z inspiracji Piotra z Bnina historia Polski zajal sie wiec wloski humanista Filip Kallimach (Buonaccorsi) (1437-1496), ktory schronil sie w Polsce przed scigajacymi go agentami papieskimi. Nie podjal sie jednak opracowania calosci dziejow polskich, ale zajal sie dziejami Wtadyslawa III Warnericzyka. Byl to wowczas bardzo goracy temat: wprawdzie bitwa warnenska odbila sie szerokim echem w Europie, jednak opinie o krolu nie zawsze byly zyczliwe, zas wielu humanistow ocenialo go zdecydowanie niechetnie. Jeszcze kardynal Zbigniew Olesnicki — nie bez pewnego powodzenia — staral sie wplynac na to, by Eneasz Sylwiusz zlagodzil swoj krytyczny sad o krolu Wladyslawie. Nie zdolato to jednak zagluszyc niezyczliwych o nim opinii innych humanistow. Kallimach znakomide wywiazal sie z powierzonego mu zadania: w swietnej Historii o krolu Wladystawie (Historia de rege Vladislao), napisanej w konwencji humanistycznej retorycznej historiografii, nie tylko przeciwstawil sie niechetnym opiniom o zmarlym wladcy, lecz takze staral sie ,,na wszelkie sposoby rozslawic oraz, jesli to mozliwe, zaliczyc w poczet niesmiertelnych i swietlanych postaci historii" aktualnie panujacego monarche Kazimierza Jagielloriczyka. Wciaz jednak brakowato odpowiadajacego interesom panstwa calosciowego opracowania dziejow Polski. Potrzebe stworzenia podobnego dziela doskonale rozumial kanclerz, a pozniej

30

Wapowski

prymas Jan Laski, ktory nie szczedzil zabiegow, aby znalezc dia tej pracy odpowiedniego autora. On to zapewne byl inspirato­ rem opracowania „dziejow narodu polskiego oraz historii dawnych w Polsce czasow", do czego w pierwszych latach XVI w. mial sie zabrac zwiazany z dworem dyplomata Mikolaj Rozemberski. Inicjatywa ta spalila jednak na panewce. Kolejnym kandydatem, ktorego Laski sobie upatrzyt na przyszlego autora hi­ storii Polski, byl dalmatyriski humanista Frandszek Andronik (Tranquillus Andronicus Parthenius), ktory znalazl sie w otoczeniu prymasa podczas jego pobytu w Rzymie na V Synodzie Lateraneriskim. Kiedy i on nie spelnil pokladanych w nim nadziei, Laski zdecydowal sie na powierzenie tej odpowiedzialnej pracy wyksztalconemu we Wloszech humaniscie — inni kandydaci nie wchodzili wowczas w rachube — ale juz nie cudzoziemcowi, lecz Polakowi, mianowicie boloriskiemu doktorowi prawa kanonicznego Bernardowi Wapowskiemu (ok. 1450-1535), ktory zostal tez pierwszym — na podobienstwo dzialajqcych wowczas na wielu dworach monarszych na Zachodzie — polskim urzedowym historiografem. Tylko po czesci zdolal on sprostac postawionemu przed nim trudnemu zadaniu. Jego ujeta w konwencji humanistycznej historiografii retorycznej, lacinska, obejmujaca dzieje Polski od czasow najdawniejszych do 1535 r., Kronika nosila silne pietno oficjalno-dworskie. Autor wychwalal w niej nie tylko polityke dynastii Jagiellonow, lecz takze — nie zawsze ogladajac sie przy tym na historyczna prawde — czyny jej poszczegolnych przedstawicieli. Przedwczesna smierc nie pozwolila mu jednak doprowadzic swej pracy do konca i nadac jej ostatecznego szlifu. Mimo ze sam Zygmunt Stary zywo interesowal sie opublikowaniem dziela Wapowskiego, pojawily sie trudnosci. Jego pierwsza czesc zaginela w zagadkowych okolicznosciach jeszcze z koncem XVI w.; koncowe partie ukazaly sie w 1589 r. jako dodatek do opisu Polski piora Kromera.

31

Odrodzenie Nie Wapowski, ale wlasnie Marcin Kromer (1512-1589) stal siy tez w XVI w. w Polsce historykiem, który przedstawil czytelnikom w kraju i za granice obraz calosci dziejów polskich. Jego wydane po raz pierwszy w 1555 r. w Bazylei — wazne jest tu miejsce wydania, miasto to bylo wówczas promieniujacym na cata Europy osrodkiem wydawniczym, w którym ukazywaly si? dziela licznych slawnych autorów — laciriskie, ma siy rozumiec, dzielo O pochodzeniu i dziejach Polaków ksitig XXX (De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX), aczkolwiek inspirowane przez króla i najwyzszych dostojników pañstwa, nie míalo jednak charakteru urzydowego, prezentowalo si? jako prywatne przedsiewziycie polskiego historyka piszacego glównie z mysla o cudzoziemskim czytelniku. Marcin Kromer reprezentowal w nim polityczny program pierwszego okresu rzadów Zygmunta Augusta, byl orydownikiem ogólnopañstwowych interesów, przeciwstawial siy zarówno regionalnym separatyzmom, jak i — byl przeciez nobilitowanym przez króla mieszczaninem — nadmiernemu uprzywilejowaniu szlachty, nie kryl jednak swojego wrogiego stosunku do reformacji. Inaczej niz w wielu innych monarchiach europejskich, mimo podejmowanych prób, w pañstwie ostatnich Jagiellonów nie doszlo wiec do powstania preznego osrodka pañstwowego, oficjalnego dziejopisarstwa. Podobnie natomiast jak na Zachodzie — chociaz z opóznieniem, gdyz niezalezni intelektualisci od dawna zajmowali si§ tam juz historia jako swoja sprawa prywatna — równiez w Polsce rozwin^la si? historiografía, uprawiana jako nieurztjdowe, prywatne zatrudnienie poszczególnych autorów. Równiez u ñas podobne inicjatywy podejmowali wówczas juz nie tylko duchowni, lecz takze swieccy: przedstawiciele szlachty, niekiedy równiez mieszczanie, raczej jednak nobilitowani badz tacy, którzy dostapili do godnosci koscielnych. Paralelnie z historiograficznymi projektami J. taskiego wlasnie prywatna inicjatywy dziejopisarska podjal wiyc w Kra-

32

Piywatne inicjatywy dziejopisarskie

kowie mieszczanin z pochodzenia, lekarz i profesor tamtejszego uniwersytetu, Maciej z Miechowa (ok. 1457-1523). Zawdzięczamy mu nie tylko pierwsze w europejskiej humanistycznej literaturze dzielo o krajach i narodach srodkowowschodniej Euro­ py, którym byl Traktat o dwóch Sarmacjach (Tractatus de duabus Sarmatiis, 1517), lecz takze opatrzone tradycyjnym tytulem Kroniki Polaków (Chronica Polonorum, 1519) nowe calosciowe opracowanie dziejów Polski. Krytyczny stosunek historyka do niektórych przedstawicieli panującej dynastii, ujawnienie i krytyka pewnych wciąž jeszcze drazliwych spraw, nie mogly spotkač się z aplauzem w kolach dworskich. Za sprawą J. taskiego, który nie byl tu calkiem bezinteresowny, kronika Miechowity padla więc ofiarą pierwszej w dziejach polskiej historiografii konfiskaty. Prymas doprowadzil do zakazu jej rozpowszechnienia, a następnie do przeredagowania dziela. „Przeróbki, dokonane prawdopodobnie przez samego prymasa, byly tendencyjne, wykrętne i niezgodne z rzeczywistym stanem rzeczy; wprowadzaly nowe oswietlenie wypadków, przy czym usunięciu względnie upiększeniu ulegly ustępy, dotyczące osoby i dzialalnošci Jana Laskiego jako kanclerza" (H. Barycz). Podobnie jak dzielo Madeja z Miechowa, prywatny Charakter miala tež kolejna inicjatywa dziejopisarska. Tym razem podjąl ją osiadly w Krakowie przybysz z Alzacji, mieszczanin, który dopiero w dziesięč lat po opublikowaniu swej pracy pošwięconej historii Polski uzyskal polski indygenat, królewski sekretarz Jo­ dok Ludwik Decjusz (ok. 1485-1545). W swoim napisanym swietną, humanistyczną laciną, liczącym trzy księgi utworze pt. O starožytnošci Polaków (De vetustatibus Polonorum) powiązal on najdawniejsze dzieje Polski z obrazem początkowych dziejów narodów Europy, który rozwinęla humanistyczna historiografía (glównie niemiecka). Czerpiąc pelną garšcią z rzekomego Berossusa (ogloszonego pod koniec ubieglego stulecia, razem z innymi falsyfikatami, przez wloskiego humanistę Giovanniego

33

Odrodzenie Nanniego, znanego pod pseudonimem Anniusa z Viterbo), oraz innych, podobnej wartosci tekstow, ktore zazywaly wowczas powagi wiarogodnych žrodet historycznych, Decjusz skomponowal dhigą listę rzekomych krolow sarmackich i dowodzil, že przodkowie Polakow, dawni Sarmaci, ktorymi wladal krol Tui­ sco (w humanistycznej historiografii niemieckiej uwazany za protoplastę wladcow Niemiec), utworzyli wspolne panstwo razem z Teutonami. Juž w dyskusjach, jakie rozgorzaly po ukazaniu się dzieta Kromera, zarysowaly się początki zasadniczego konfliktu, ktdry odtąd będzie coraz silniej oddziatywal na polskie dziejopisarstwo, mianowicie antagonizmu między tendencjami monarchiczną a szlachecką w interpretacji dziejow ojczystych. Zaznaczyl się on wyraznie juž za rządow Stefana Batorego. Napisanie historii Węgier jako kontynuacji dziela Antonia Bonfiniego mo­ narchą ten powierzyl Wenecjaninowi Gianmichele Bruto (Bru­ tus), ktdry sprawnie wywiązal się z postawionego mu zadania. Gorzej powiodlo się w przypadku opracowania historii Polski. Zapewne za radą Jana Zamoyskiego napisanie historii Polski, ktora oczywiscie miala zostač ujęta w duchu monarchicznym, krol powierzyl dzialaczowi kalwinskiemu Stanistawowi Sarnickiemu (ok. 1532-1597). W mlodosci, zanim podczas pobytu w Genewie zostal zwolennikiem Jana Kalwina, sluchal on w Wittenberdze wykladdw Filipa Melanchtona, tego samego, ktdry wlasnie wprowadzal historię jako samodzielny przedmiot do nauczania uniwersyteckiego. Pędząc zywot osiadlego na wsi szlachcica, Sarnicki wypelnial sobie czas komponowaniem utworow o tematyce wojskowej i historycznej. Jego wielcy pa­ troni srodze się jednak na nim zawiedli: kiedy stalo się jasne, jak będzie się przedstawialo jego dzielo historyczne, krolowi i Zamoyskiemu nie pozostawalo uczynič nic innego, jak wycofac swoją nad nim protekcję. Nie ma powodu po temu, by jak niegdyš zaliczač Sarnickiego

34

Sam icki

Roczniki czyli o pochodzeniu i spraivach Polaków i Litwinów ksiąg VIII (Annales, sive de origine et rebus gestis Polonorum et Lithuanorum libri VIII) (1587) do „šmietnika naszej historiografii". Zaslugują one na uvvagę jako jaskrawy przyktad wypfywajacego z narodowej dumy histoiycznego mitotwórstwa, žywiącego się legendamymi wątkami, rozwijanymi zarówno przez dawniejszą, jak i wspolczesną autorowi, nie tylko zresztą humanistyczną> historiografię europejską. Folgując narodowej dumie nasz dziejopis uznai, že nie do przyjęcia jest wywodzenie dziejów polskich dopiero od Lecha i podjąl trud wykazania, že Polacy pod względem starožytnošci dorownują innym narodom, które swoją historyczną egzystencję mogą wywiesc juž od biblijnego potopu. W jego ujęciu dzieje Polski rozpoczynaly się więc od 2210 r. przed Chr., od biblijnych protoplastów ludzkosci, mianowicie od syna Sema, praprzodka Sarmatów, Asarmota. Przodkowie Polaków mieli byč spowinowaceni z samym Jezusem Chrystusem, który wy wodzil się z tego samego co oni pokolenia Sema! Szlachecki dziejopis bez najmniejszego krytycznego zastanowienia kladl więc w swe dzielo wszystko, cokolwiek tylko mogio się przyslužyč sarmackiej slawie. Stąd znalazl się w nim i wątek trojariski: przodkowie Polaków, sarmaccy Heneci (Weneci), mieli jakoby przybyč do Europy pod wodzą trojariskiego Antenora. Niepowodzenie z Sarnickim nie zniechęcilo jego niedawnych protektorów do dalszych zabiegów o znalezienie odpowiedniego autora dia stworzenia požądanego przez nich obrazu polskiej przeszlosci. Znalezli go niebawem w osobie Niemca z Prus Ksiąžęcych, wyksztalconego humanisty — prawnika Reinholda Heidensteina (1535-1620), który najpierw napisal zatytulowaną O wojnie moskiewskiej księg szešč (De Bello Moscovítico libri sex, 1585) historię zwycięskiej wojny króla Stefana z Iwanem Grožnym, potem zaš przystąpil do opracowania wszakze nie calošci historii Polski, lecz tylko najwazniejszego z punktu wi-

35

Odrodzenie dzenia jego patronow zarysu jej dziejow najnowszych. Cięžka choroba oczu, a następnie šlepota, nie pozwolify mu jednak na doprowadzenie swych Dziejozv polskich od zejšcia Zygmunta Au­ gusta ksiąg XII (Rerum Polonicarum ab excessu Sigismundi Augusti libri XII) do konca. Opiekę nad swoim utworem przekazal przed šmiercią sekretarzowi krolewskiemu, niebawem biskupowi hickiemu (požniej plockiemu) i podkanclerzemu koronnemu Stanisiawowi tubieriskiemu (1573-1640). Uporządkowal on dzielo Heidensteina, nie zdolal jednak doprowadzic do jego opublikowania: ukazalo się dopiero w pięčdziesiąt dwa lata po smierci autora (1672). Procz scharakteryzowanych przedsięwzięč historiograficznych, inspirowanych przez dwor krolewski, rozwinęly się wowczas w Polsce takže wcale liczne prywatne inicjatywy dziejopisarskie, ktore rowniez zmierzaly do opracowania calosci dzie­ jow polskich. Niewiele wiemy o takiej wlasnie inicjatywie, ktorą podjąl związany z obozem reformacyjnym wyksztalcony szlachcic Leonard Gorecki (ok. 1525-po 1582); napisal on zaginione dziš Dekady (Decades...), obejmujące rys dziejow Polski do 1572 r., oraz rowniez zagubioną kronikę panowania Stefana Batorego. Niewątpliwym sukcesem zakonczylo się natomiast inne podobne prywatne przedsięwzięcie, mianowicie proba opracowania caloksztaltu dziejow powszechnych i polskich, podjęta przez czlowieka swieckiego, pochodzącego z ziemi sieradzkiej szlachcica Marcina Bielskiego (ok. 1495-1575). Jego Kronika wszytkiego swiata (1551) okazala się jednak niewielkiego lotu kompilacją, ktdrej najbardziej wartošciową pod względem informacyjnym częšcią byla partia koncowa, obejmująca opis wydarzen z drugiej polowy XVI stulecia. Po smierci ojca częšč jeg6 dziela, pošwięconą sprawom polskim, przerobiį uzupelnil i jako Kro­ nikę polskę Marcina Bielskiego nowo przez Joachimą Bielskiego, syna jego wydanq opublikowal (1597) jego syn Joachim (ok. 1550-1599). W deniu inicjatyw, zmierzających do opracowania calosci

36

Dzieje najnowsze dziejów Polski, w historiografii polskiej doby Odrodzenia rozwiiud si? takze inny nurt prac historiograficznych, którego przedstawiciele— podobnie jak to czynito wielu renesansowych historyków na Zachodzie — zajmowali sie dziejopisarskim upamietnianiem waznych wydarzeri z dziejów najnowszych. Równiez i w tej dziedzinie ówczesna historiografía polska míala znacz^ce osiqgniecia. Wspominalismy juz o pracy Heidensteina o wojnie z Moskwa, praca ta jednak míala charakter ofiq'alny. Irme podobne inicjatywy mialy juz jednak charakter prywatny. Nie dochowaly sie pamietniki o czasach wspólczesnych pióra jednego z najznakomitszych polskich humanistów tej epoki, sekretarza Zygmunta Augusta, Andrzeja Patrycego Nideckiego. Przetrwafy jednak do naszych czasów obejmujace lata 1548-1552 Roczniki polskie od zejscia dostojnego Zygmunta I (Annales Polonici ab excessu divi Sigismundi primi, 1554, wyd. 1611) pióra znakomitego pisarza politycznego i polemisty religijnego Stanislawa Orzechowskiego (1513-1566). W swietnym, humanistycznym stylu opracowal obejmujace okres od 1538 r. do 1572 r. Dzieje w Koronie Polskiej nobilitowany syn mieszczariski, który w królewskiej sluzbie doszedl do godnosci staroscinskiej, Lukasz Górnicki (1527-1603). Krótki komentarz o sprawach polskich od smierci Zygmunta Augusta (Commentarius brevis rerum Polonicarum a morte Sigismundi Augusti, 1647), obejmujqcy opis dziejów Polski od smierci Zygmunta Augusta do czasów sobie wspólczesnych, napisal nawrócony na katolicyzm niedawny róznowierca, wybitny publicysta polityczny, sekretarz królewski, a pózniej arcybiskup lwowski, Jan Dymitr Solikowski (1539-1603). Posród licznych utworów pisarza i dyplomaty Krzysztofa Warszewickiego (1543-1603) znalazly sie takze dwa zastugujace na wysoka ocene dziela historyczne, jedno — Trzy ksipgi dziejów polskich (Rerum polonicarum libri tres, 1589) — poswiecone dziejom pierwszego bezkrólewia oraz pierwszej wolnej elekcji oraz drugie, zatytulowane Dziejów polskich ksiag XIII (Rerum polonicarum liber XIII,

37

Odrodzenie 1589), w którym Warszewicki przedstawil dzieje trzeciego bezkrólewia. Dzieje dwóch bezkrólewi po suderei Zygmunta Au­ gusta znalazty wreszde swojego dziejopisa (Akta bezkrólewia, mianowicie po zgonie Zygmunta Augusta — Acta interregni post obitum nimirum Sigismundi Augusti) w osobie pisarza, a następnie sędziego ziemskiego kaliskiego, pózniej starosty radziejowskiego, protestanckiego pisarza politycznego Swiętoslawa Orzelskiego (1549-1598). Wszystkie te prace, przedstawiające rozmaitą wartosc oraz rózne tendencje ideowe, powstaiy z piywatnej potrzeby ich autorów. Oprócz dwóch wymienionych nurtów dziejopisarskich: mającego za przedmiot swego zainteresowania calošč dziejów Polski, oraz tylko ich częšč najnowszą, w dziejopisarstwie polskiego Odrodzenia rozwinąl się takže trzeci nurt dziejopisarski, mia­ nowicie historiografii regionalnej. Pierwszoplanową pozycję zajęla w nim twórczosc dziejopisarska pošwięcona dziejom Litwy i Rusi. Bylo zrozumiale, ze sprawami litewskimi šilą rzeczy musieli zajmowac się wszyscy historycy, piszący o dziejach Polski od czasów Jagiellonów, nie traktowali oni jednak dziejów Litwy i Rusi jako odrębnego przedmiotu swych dziejopisarskich zainteresowan. Znaležli się jednak i tacy, którzy zajęli się specjalrde historią tych krajów. Nie znamy trešci zaginionej kroniki litewskiej (Kronika czyli historią Litwy — Cronica sive historią Lithuaniae, po 1551), ktorą na polecenie Zygmunta Augusta opracowal wyksztalcony w Niemczech i Wloszech humanista, zresztą czlowiek swiecki, nobilitowany mieszczanin, wójt wilenski Augustyn Rotundus (Mieleski) (ok. 1520-1582). Szerokim echem odbila się natomiast dziejopisarska dziaìalnosc irmego swieckiego autora, który wiele lat žycia pošwięcil službie wojskowej, mianowicie Macieja Stryjkowskiego (ok. 1547-przed 1593). Pisal on po polsku, byl między innymi autorem opatrzonego ogromnie dlugim tytulem dziela: Która przed tym nigdy swiatla nie widziala kronika polska, litezvska, imodzka i wszystkiej Rusi [...], oraz

38

Historiografía regionalna

pózniejszej pracy O początkach, wywodach, dzielnoéciach, sprawach rycerskich i domowych slawnego narodu litewskiego, ¿emojdzkiego i ruskiego... Madeja Stryjkowskiego— jak tego dovvodzą nowsze badania — nieslusznie umieszczano ,,w drugim garniturze staropolskich kronikarzy", skoro poruszal się on „na gruncie nie ' tkniętym przez historiografię zachodnią" (Z. Wojtkowiak). Inna sprawa, že niewiele rožnil się od Samickiego, kiedy snut nieprawdopodobne dywagacje o rzekomej starožytnošci opisywanych przez siebie narodów. Wiele wskazuje na to, že wydany w 1578 r. przez nobilitowanego w Polsce Wlocha Aleksandra Gwagnina (1534-1614) (notabene dowodcę, pod którym služyl Stryjkowski), wielokrotnie przedrukowywany na Zachodzie i tlumaczony na obce języki Opis Sarmacji europejskiej (Sarmatiae Europae descriptio) byl niczym innym, jak plagiatem z zaginionego utworu Stryjkowskiego. Ówczesna historiografía regionalna nie ograniczala się wszakze do dziejopisarstwa, zajmującego się dziejami Litwy i Rusi. Waznym osrodkiem regionalnej historiografii miejskiej byl Gdañsk, gdzie jeszcze w pierwszej polowie XVI w. powstal szereg kronik, takich jak tzw. kronika Ferbera (jej nazwa pochodzi od nazwiska mieszczanina, Eberharda Ferbera (1463-1529), który nie byl jednak jej autorėm, ale zainicjowal jej powstanie), czy pózniejsze utwory Bartlomieja Wartzmanna (ok. 1525-przed 1578) i Jerzego Melmanna (1521-1557), których horyaont zainteresowan ogamial dzieje Prus, zakonu krzyžackiego i Polski. W przedstawieniu spraw polskich dziejopisarstwo gdariskie obficie korzystalo z historiografii polskiej. Znaczenie dorobku dziejopisarstwa gdariskiego nie zmienia jednak faktu, že w Polsce w czasach Odrodzenia dziejopisarstwo miejskie odgrywato niepomiemie mniejszą rolę niž na Zachodzie, oraz, že nie zdolalo się ono rozwinąč jako wyodrębniony, pręžny nurt ówczesnej polskiej historiografii. Wprawdzie rowniež w dobie Odrodzenia historia po-

39

Odrodzenie wszechna nie stata się w jakiejkolwiek mierze uprzywilejowanym przedmiotem zainteresowania historyköw polskich, naležy jednak zauwazyc, ze pierwszym obszernym dzieiem historycznym, ktöre zostato napisane w języku polskim, byto wspomniane juž przez nas dzieto M. Bielskiego. Aczkolwiek nie stato ono na wysokosci wybitnych dziet europejskiej humanistycznej historiografii, okazato się utworem poszukiwanym przez czytelniköw, ktörym interesowano się daleko poza ojczyzną autora. Oddziatato ono bowiem na dziejopisarstwo ruskie i rosyjskie oraz historiografię motdavvską, gdzie „przynosita wiadomosci z zachodniego swiata i wptynęta na rozwöj miejscowej historiografii" (K. Tymieniecki). Charakter kompendium historii powszechnej miata wydana w Rzymie w 1596 r., doprowadzona do 1545 r., Chronogmfia (Chronographia), opracowana przez kanonika warminskiego Aleksandra Scultetusa (Scultetiego, ok. 1485-1564). Historii powszechnej, mianowicie starožytnego Rzymu, dotyczyla takže jedyna humanistyczna monografia historyczna, ktöra wyszta w tej epoce spod piöra polskiego autora. Byt nim nie byle kto, bo przyszly kanclerz Jan Zamoyski (1542-1605). Podczas studiöw na uniwersytecie w Padwie byt on stuchaczem wybitnego historyka Karola Sigoniusa. Wtedy tez opracowat Dwie księgi o rzymskim senatie (De senatu romano libri I I 1563). W deniu glöwnych nurtöw historiografii polskiego Odrodzenia rozwijala się historyczna biografistyka, a takže szczegölnie wazna dla spotecznošd szlacheckiej heraldyka (Bartosz Paprocki (ok. 1543-1614), Herby rycerstwa polskiego, 1584). W historiograficznym dorobku polskiego Odrodzenia odosobnione, choč wazne miejsce zajmuje pierwszy polski humanistyczny tra­ ktai z zakresu metodologii historii, mianowide wydana w 1557 r. w Bazylei Ksiyžeczka o umiejßtuosci dziejopisarskiej (De historica facultate libellus) piöra wyksztalconego na Zachodzie humanisty Stanislawa Ilowskiego (zm. 1589). Zagadnieniami tymi musiano się wöwczas w Polsce interesowac, skoro znany nam juž Gian-

40

Acta Tomiciana michele Bruto wlasnie w Krakowie opublikowal swe dzielko 0 chwale historii czyli o niezawodnym i rozsędnym sposobie czytania pisarzy dziejöw (De historiae laudibus sive de certa via et ratione, quae sunt rerum scriptores legendi, 1582). Nowe rozumienie historycznego žrodla jako podstawy poznania historycznego legio u podstaw szczegölnie ambitnej inicjatywy, jaką podjąl u nas w dobie Odrodzenia wieloletni pracownik kancelarii Piotrą Tomickiego (1464-1535), kanonik plocki 1 krakowski Stanislaw Gdrski (ok. 1497-1572). Jej celem nie bylo napisanie jakiegoš konkretnego dziela historycznego, ale žebra­ me zrödel historycznych dia przyszlych historyköw. Niebawem po smierci swego protektora Görski przystąpil do gromadzenia dokumentöw, związanych z jego dzialalnošcią, następnie zaš rozszerzyl zakres swojej kwerendy na calošč czasöw panowania Zygmunta Starego. Powstal w ten sposöb (w kolejnych redakcjach) zbiör 24 tomöw akt z lat 1506-1548, uložonych w porządku chronologicznym, oraz kilka tomöw dodatkowych, dotyczących wybranych zagadnieri. W polowie XVIII w. Jan Daniel Janocki nadal mu nazwę Acta Tomiciana. Pracy Görskiego przyswiecal klarowny program ideowy: ja­ ko gorący oredownik tych sil politycznych, ktöre opowiadaly się przeciwko reformaqi, zwolennik umocnienia i centralizaqi wladzy krölewskiej, przekazując swe dzieto do rąk monarchy mial nadzieję przekonania go do poparcia tego wlasnie politycznego programų. Požniej, w roku 1567, inną wersję swojego zbioru przekazal senatorom koronnym, a prawdopodobnie takže litewskim, zachęcając ich do dzialania przeciw dąženiom szlacheckich egzekucjonistow, przeciwko reformaqi oraz na rzecz šcišlejszej unii z Litwą. Görski zywil bowiem pragnienie, aby jego zbiör oddzialal „na sferę swiadomosci politycznej szlachty i magnaterii, dostarczając tej ostatniej jednego z podstawowych typöw argumentacji, uzywanej wöwczas powszechnie tak na forum sejmowym, jak w publicystyce" (R. Marciniak).

41

Odrodzenie Wprawdzie dzieio Górskiego nie przynioslo bezposredniego polity cznego požytku, jednak poglądy autora byly pod wieloma względami zbiežne z „dąženiami szerszych kręgow spoiecznych" i jako takie mialy pewne szanse oddzialania na polityczną rzeczywistosc. Calkiem inną spravvą jest to, že nadzieje autora spelnily się tylko w niewielkiej mierze. Praca S. Górskiego, stanovviąca „najznakomitszy pomnik nauki historycznej i polskich dąžeri w zakresie poznania przeszlosci w wieku XVI" (H. Barycz), nie zostala przez wspólczesnych doceniona. Dzieío Stanislawa Górskiego bylo z pewnošcią wówczas najwybitniejszym, nie jedynym wszakze u nas swiadectwem upowszechniania się wsród przedstawicieli parających się historia elit intelektualnych charakterystycznego dia erudycyjno-krytycznego nurtu renesansowej historiografii europejskiej nowego rozumienia znaczenia žrodla historycznego jako koniecznej podstawy naukowego poznania w historii. Podobnie jak na Zachodzie, równiez w Polsce niektórzy historycy starali się wykorzystywac dia swych prac žrodla archiwalne, takie jak materialy przechowywane w Archiwum Skarbca Koronnego (M. Kromer, R. Heidenstein). W polowie XVI w. wartosciowy zbiór zródel do dziejów Litwy miai zebrac znany juž nam Augustyn Rotun­ dus. Wiadomo równiez o tym, že Stefan Batory — „wielbiciel muzy Klio, ale upañstwowionej" (H. Barycz) — w latach 1577-1578 podjąl za posrednictwem kardynala Stanislawa Hozjusza uwienczoną zresztą niepowodzeniem probę uzyskania z Biblioteki Watykanskiej co wazniejszych zródel do historii Polski i Węgier. Tego nowego stosunku do historycznego žrodla nie podzielala jednak wówczas jeszeze większošč historyków polskich. Podobnie jak irme historiografie tej częšci Europy, równiez dziejopisarstwo polskie czasów Odrodzenia wykorzystywalo więc zachodnioeuropejskie inspiracje przede wszystkim dia opracowania historii ojczystej, którym się glównie zajmowalo. Mocarstwowa pozycja polsko-litewskiej monarchii inspirowala

42

Teoria sarm acka do stworzenia nowej interpretacji dziejów polskiego panstwa i narodu, legitymujqcej jej aktualne miejsce w Europie. Z tej wiasnie potrzeby zrodzila sie rozwinieta przez historyków doby Odrodzenia sarmacka teoria pochodzenia Polski i Polaków, która bedzie odgrywaia rol? historycznej ideologii ich panstwa. Stanowila ona projekcje wstecz, w najdawniejsze dzieje ludzkosci, polskich wspólczesnych aspiracji politycznych. Inaugurowaia nowa historyczno-polityczn^ mitologi^, która bedzie oddzialywala na polska mysl historyczna w czasach pózniejszych.

R o z d z ia l IV

Dziej opisar stwo polskie czasów Baroku

Siedemnaste stulede wnioslo do refleksji nad zmiennoscia swiata spolecznego moment o rewolucjonizujacym znaczeniu: podwazenie odrodzeniowego przekonania o wyzszosci osiagni^c starozytnych, co pociagalo za soba rewaloryzacje wspólczesnosci. Día historycznej refleksji zakwestionowanie autorytetu starozytnych míalo znaczenie ambiwalentne. Z jednej strony jego konsckwencja bylo szerokie rozpowszechnienie sie wsród zachodnich intelektualistów tzw. pirronizmu historycznego (nazywanego tak od imienia starozytnego filozofa Pyrrona z Elidy), wyrazajacego radykalnie sceptyczny stosunek do poznawczego znaczenia czy tez mozliwosci historii. Mimowolnie przyczynila sie do niego ta cz^sc ówczesnej historiografii, która holdujac tradycji retorycznej rozwijala kunsztownie udramatyzowane, teatralne, ale bardzo dalekie od prawdy opisy wydarzeñ. Jednakowoz — z drugiej strony — kryzys zaufania do historii nie mógl nie spowodowac reakcji ze strony tych myslicieli, którzy uwazali ja za niezbedna día wspólczesnego czlowieka. Przystapili oni jednak nie tyle do obrony walorów dotychczasowej historiografii, do której sami czesto odnosili sie z kry-

44

Erudycja historyczna tycyzmem, ile do rewaloryzacji kategorii prawdy w historii, co na obszarze zroznicowanych nurtow owczesnej refleksji historycznej znalazlo odmienne artykulacje. Skoro krytycy historii powiadali, ze jest ona „zmysleniem, uznanym za prawdy" (Ber­ nard de Fontenelle), znakomita czqsc jej obroricow uznata, ze podawana w wqtpliwosc prawdy mozna i nalezy zrewaloryzowac przez wcryfikacje historycznych faktow, bedacych podstawa historycznej narracji. Konsekwencja takiego stanowiska byto upowszechnienie sie przekonania, ze wiasciwym kierunkiem obrony statusu historii bedzie jej oparcie na historycznej erudycji. Osiagniecia zachodnioeuropejskiej historiografii XVII w. byly pod tym wzgledem przeogromne. Cale rzesze erudytow przyktadaiy si? pracowicie do niewdzi?cznych zaj?c: wydawania tekstow, odcyfrowywania dokumentow, oskrobywania kamieni, czyszczenia monet. Cale odwazne, zapalone rzesze: mrowisko, ktore mialo swoich rzemieslnikow, a nawet wojownikow. Ci gorliwi pracownicy, pasjonujacy si? swoja ci?zka praca, dazyli do ustalenia rzeczy pewnych — donioslych lub drobnych, ale niewzruszonych. Pragn?li bez pochopnych interpretacji, bez uprzedzen, bez znieksztalcenia przez sztuk?, wydobyc rzeczy solidne, ustalone raz na zawsze (P. Hazard).

Niemal we wszystkich krajach europejskich historycy erudyci zajeli sie historia wszelkich epok, zarowno swiecka, jak i koscielna, bardzo czesto ojczysta historic jej autorow. Niezaleznie od tego, jaka byla ich spoleczna kondycja, w jakich dzialali strukturach, musieli bye teraz innymi historykami, niz dawniej. Coraz mniej liezylo si? barwne opowiadanie o przesziosci, coraz wi?cej badanie zrodel i ustalanie faktow. W zachodniej Europie uprawianie historii stopniowo przestaje bye zajeciem tylko literackim i poezyna si? stawac praca badawcza. Konsekwencja tej postawy bylo to, ze erudycyjna historiografia tej epoki rozwinela

Barok w sposób systematyczny nauki pomocnicze historii oraz, ¿e szczególnie gorliwie zajęia się gromadzeniem, krytyką i publikowaniem zródel historycznych. W tej dziedzinie szczególnie znakomite osiągnięcia uzyskaly dwa katolickie zakony: benedyktyni z Kongregaq'i šw. Maura (mauryni) oraz jezuici, tzw. bollandysci (od nazwiska jednego z inicjatorów akcji publikowania ¿ywotów šwiętych, Jeana Bollanda), którzy znaležli licznych nasladowców w wielu krajach Europy. Rzadko kto zadawal sobie wówczas pytame, czy prawda krytycznie ustalonego faktu wystarczy za pelną historyczną prawdę. Postawil je jednak jeden z najznakomitszych umyslów epoki, niemiecki matematyk i filozof, a takže — o czym nie zawsze się pamięta — historyk Gottfried Wilhelm Leibniz. Jemu to wlasnie zawdzięczamy sformulowanie poglądu, že rejestracja faktów jeszcze nie jest historią, natomiast wybór faktów j už nią nie može byč — historyk więc ryzykuje albo brak obiektywizmu, albo utratę naukowego charakteru uprawianej przez siebie dyscypliny.

Doniosle przemiany, jakie dokonywaly się w historiografii zachodnioeuropejskiej w XVII w., tylko częšciowo odzwierciedlily się w dziejopisarstwie polskim, które będzie się teraz coraz wyrazniej oddalato od tego, co proponowalZachód. Rozwijająca się pod wplywem kultury Baroku historiografía polska bardziej kontynuowala dawne wzory dziejopisarstwa, amželi kusila się o stworzenie nowych. Czasy Baroku przyniosly w Polsce ogromny, w porównaniu z poprzednimi, wzrost popularnosci historii. Znacznie rozszerzyl się wówczas spoieczny krąg srodowisk i osób, które braly aktywny udzial w uprawianiu dziejopisarstwa. „Gdy w wieku XVI uczestniczyl w nim drobny zastęp ludzi, to w omawianym okresie zamilowania history czne pielęgnuje mieszczañstwo, niž-

46

Zainteresovvanie historią szy kler, szlachta, czkmkovvie senatu i najwyžsi urzędnicy paristwowi. Tak liczny udzial senatorow i vvysokich dygnitarzy w upravvie historiografii [...] stanowi zjawisko nie vvystępujące w žadnej epoce naszego žycia umystovvego. Poparcia i opieki udzielają pisarzom historycznym w stopniu rowniež nie spotykanym krolovvie: Wladyslaw IV, Jan Kazimierz, Jan III Sobieski" (H. Barycz). Zainteresovvanie historią objęlo vvovvczas takže šrodowiska žydowskie, jak o tym šwiadczy utwor, będący rodzajem kroniki rodzirmej, z dolączoną autobiografią autora, napisany przez rabina z VVlodzimierza WoIyhskiego, Jomtoba Lipmana Hellera. Dla pobudzenia zainteresovvari historycznych w spoleczeristwie oraz podniesienia jego kultury historycznej donioste znaczenie miaio wprowadzenie historii jako przedmiotu nauczania zarowno publicznego, jak pryvvatnego. Pod tym vvzględem Polska XVII w. poczęla się przybližač do zachodniej Europy. Rowniež u nas historią vvkroczyta teraz w mūry univversyteckie: w Akademii Krakovvskiej utvvorzono piervvsze katedry tego przedmiotu. Analogicznie dzialo się takže w švvietnie rozvvijających się gimnazjach pruskich. Historią zajęla tež vvažne miejsce w domovvej i publicznej edukacji przygotovvującej się do udziahi w žydu publicznym mtodziežy magnackiej i szlacheckiej. Dla vvzrostu prestižu profesji historyka nie bez znaczenia bylo ustanovvienie przez monarchovv z dynastii Wazow urzędu krolevvskich historiografovv. O tym, jakie przynosil on „favvory i wywyžszenie", švviadczy kariera pochodzącego ze Sląska mieszczanskiego syna Joachimą Pastoriusa (1611-1681), „ktoremu opracowanie zwięzlego zarysu dziejovv polskich [Florus poloni­ ais seu polonicae historiae epitome nova, 1641 — A.F.G.] zapevvnilo nie tylko laskę i poparcie magnatovv, ale nobilitację polską i w cesarstvvie rzymskim [...], stanovvisko historiografa na dvvorze brandenburskim i krola polskiego oraz pozycję nieoficjalnego doradcy Jana Kazimierza" (H. Barycz).

47

Ваток О ile ustanowienie urzedu historiografa królewskiego bylo przeniesieniem na polski grünt instytucji, znanej od dawna na Zachodzie, о tyle oryginalna inicjatywa polska bylo utworzenie na Uniwersytecie Krakowskim przez profesora Sebastiana Petrycego z Pilzna (1554-1626) specjalnej fundacji historiografa. W ciagu XVII w. bylo nimi pieciu uniwersyteckich profesorów wymowy: Jan Innocenty Petrycy (1592-1641), Jan Rachtamowic Cynerski (1600-1654), Stanislaw Temberski (zm. 1679), Jan Racki i Stanislaw Józef Biezanowski (1628-1693), którzy zgodnie z wola fundatora zajmowali sie systematycznym spisywaniem dziejów wspólczesnych. Ich prace przyniosly wartosciowe rezultaty, nie wszystko jednak z tego, со opracowali, dochowalo sie do naszych czasów. Wlasnych historiografów powolywaly takze irme instytucje: w dziedzinie historii kosdelnej zaowocowala dzialalnosc bernardyñskiego historiografa Hieronima Kakowskiego (15847— 1653?). Zupelnie inaczej niz ich poprzednicy, historycy polscy XVII w. zaprzestali tworzenia historycznych syntez, obejmujacych ca­ lóse dziejów Polski. Zapotrzebowanie czytelników na calosciowy obraz dziejów ojczystych zaspokajala teraz nie tylko — dostepna równiez w polskim przekladzie Marcina Blazewskiego (zm. ok. 1628), oraz w przeróbee Pawla Demitrowicza — dawna praca Kromera, lecz takze coraz lepiej znane i zdoby wajace sobie coraz wieksze powazanie dzielo Dlugosza. Powstale wówczas nieliezne zarysy calosci dziejów polskich byly na ogót popularnymi kompendiami, pisanymi día celów informacyjnych lub dydaktycznych. Taki wtasnie Charakter miala zarówno wspomniana juz przez nas, wielokrotnie wznawiana praca Pastoriusa, jak i dwa dzielka (Historia rerum Polonicarum, 1611; Icones et Vitae Principum ac Regum Poloniae, 1620) pochodzacego z Prus róznowierey Salomona Neugebauera (zm. po 1620), który przez jakis czas byl nauczycielem w protestanckiej szkole w Kocku. Z cala pewnoscia do miaña zarysu historii Polski nie moglo

48

Lubieniecki i — wedlug slów wlasnych jego autora— nie miato pretendowac jedno z najoryginalniejszych dziet historiografii polskiej czasów Baroku, mianovvicie Poloneutychia, albo polskiego królestwa szczęs'depióra arianskiego pisarza Andrzeja Lubienieckiego (ok. 1551-1623). Antycypując punkt widzenia, z którego będą požniej oceniali dzieje myšliciele Oswiecenia, Lubieniecki poszukiwal w nich motywów, stanowiących o „szczęšciu" czy nieszczęšciu „królów i Rzeczypospolitej". Ocena powodów powodzenia bądž klęsk stala się w jego rozwazaniach podstawą, na której zbudowal on ogólny, historiozoficzny pogląd na calóse dziejów polskich. Historiozofia A. Lubienieckiego míala Charakter prowidencjalistyczny: byl on zdania, že Bóg decyduje o losach panstvv i narodów, w zaležnošci od ich moralnego postępovvania w dziejach. Uwazal więc pomyšlnošč pañstwa za nagrodę niebios, zaš jego niepowodzenie za boską karę. Za nieszczęšliwe uznal czasy panowania Piastów, ze względu na absolutny, jego zdaniem, Charakter ich rządow, który pociągnąl za sobą niekorzystne skutki polityczne i spoleczne. Tę nieszczęšlivvą sytuację odwródlo wygašnięcie dynastii i unia z Litwą: odtąd nowe szczęscie Pan Bóg dač raczyl tym krajom, którym stawa dobra, wraz tym większe bogactwa, im dalėj, tym obfitsze i wczas tak w duchownych jako i w ziemskich rzeczach, tym wdzięczniejsze i ucieszniejsze pomnoženie braly, a laska Boža ich kraje te oswiecila jako slorice oswieca nocne ciemnošci.

Rozwój wolnosciowych urządzen spolecznych i tolerancji dokonywal się jednak stopniowo, by osiągnąč swoje apogeum w okresie od 1506 do 1611 r. Po latach największej pomyslnosci, jako karę za rokosz Zebrzydowskiego oraz religijną nietolerancję, Opatrznošč zeslala na Rzeczpospolitą dwa lata srogiej kary, po których dopiero rnialy powrócic czasy szczęsliwošci. Znaczertie Poloneutychii nie sprowadza się tylko do podkrešlenia,

49

Barok

na podstawie materialu historycznego, niekorzystnych dla Rzeczypospolitej konsekwencji religijnej nietolerancji. Na tie dotychczasowej historiografii dzielo Lubienieckiego odrožnialo się wyraznym dąženiem do idealizacji polskiej narodowej przeszlošci. Charakteryzowalo się „uwielbieniem dla tej organizacji i dziaiania ¿yda zbiorowego, jaką zrodzila doba ostatnich Jagiellonów. Zdaniem Lubienieckiego stworzylo to wielką šilę moralno-polityczną i dalo Polsce prawo do przodownictwa w swiecie" (H. Barycz). W ten sposób ariañski historyk inaugurowat apologetyczny nurt polskiej myšli historycznej, który jeszcze w tej samej epoce znajdzie fanatycznego orędownika w osobie ks. Wojciecha Dembolęckiego. W historiografii polskiej XVII w. tylko marginalnie zaznaczylo się zainteresowanie monograficznym opracowywaniem poszczególnych epok dziejów ojczystych. Spod pióra plodnego pisarza historycznego Szymona Starowolskiego (1588-1656) wyszly obejmujące zarys panowania Zygmunta Starego Dzieje Zygmunta Pierwszego (De rebus Sigismundi Primigestis, 1616), a krótkie panowanie Henryka Walezego znalazlo swego dziejopisa w oso­ bie aktywnego zarówno na polu politycznym, jak i pisarskim Andrzeja Maksymiliana Fredry (ok. 1620-1679), autora Dziejów narodu polskiego za Henryka Walezego (Gestorum populi Poloni sub Henrico Valesio [...], 1652). Historyków polskich doby Baroku — tak samo, jak ich poprzedników— interesowala przede wszystkim historia ojczysta, choc — inaczej ni¿ nich — nie calych dziejów Polski, ale tylko ich jednej częsti, ktorą uwazano widocznie za najwažniejszą i najciekawszą: byla to polityczna historia czasów najnowszych. Pod tym względem, choc zajmowala się inną od zachodnioeuropejskiej, bo polską dziejową rzeczywistošcią, ówczesna nasza historiografía niewiele odbiegala od zachodniej, która takže bardziej niz kiedykolwiek wczesniej zwracata swoje zainteresowania ku sprawom wspólczesnym. Na tym tez polu najsilniej za-

50

Historia najnowsza rysowafy sie? zaröwno polityczne, jak i religijne röznice pomiedzy rozwijajacymi sie? wowczas w polskiej historiografii ideowymi nurtami. Zaznaczyiy sie one wyraznie juz w dziejopisarstwie, poswieconym panowaniu Zygmunta III Wazy. I tak swietny historyk biskup przemyski Pawel Piasecki (1579-1649), autor Kroniki spraw, ktore zdarzyly sip w Europie (Chronica gestorum in Europa singularium, 1645) krytykowal tego vvladce za uleglosc obcym wplywom, zwiazki z Habsburgami, oraz dazenie do wladzy absolutnej. Przeciwstawna ocene rozwineli zwiazani z osoba kröla inni historycy, ktorzy jednoczesnie byli wysokimi dostojnikami Rzeczypospolitej: kanclerz wielki koronny Andrzej Lipski (1572-1631) autor Krötkiej opowiesci o dziejach Zygmunta III (De rebus gestis [...] Sigismundi IU [...] brevis narratio, 1605), podkanclerzy koronny Stanislaw tubienski, ktöry pozostawil po sobie Krotkq opowiesc o wyprawie Zygmunta III do Szwecji (Brevis narratio profectionis in Sueciam Sigismundi III, 1593), oraz wielki kanclerz litewski Albrycht Stanislaw Radziwill (1593-1656). Wszyscy trzej holdowali ideom kontrreformacji, wszyscy tez by­ li oredownikami polityki krölewskiej. Nie braklo tez historyköw, ktorzy zajeli sie przedstawieniem dziejöw panowania Wladyslawa IV. Dwa dzielka historyczne, ujete w panegirycznym tonie, poswiecil mu oficjalny historiograf tego monarchy, Niemiec Eberhard Wassenberg (1610-ok. 1668?). Dzieje zycia Wladyslawa do objecia przezen tronu, czyli Historip Wtadystawa, wtadcy Polski i Szwecji do zejscia Zygmunta III (Historia Vladislai, Poloniae et Sueciae principis [...] usque ad exces­ sum Sigismundi III, 1655) napisal dawny krölewski sekretarz, pözniej kasztelan gdahski i wojewoda pomorski Stanislaw Kobierzycki (ok. 1600-1665). Sympatyzowal on z umiarkowanymi tendencjami republikanskimi i w zwiazku z tym krytykowal angazowanie sie Rzeczypospolitej w sprawy moskiewskie. W tajemnicy przed okiem postronnych (zaginione) dzielo, poswie-

51

Ваток cone historii wspólczesnej (Historia dziejów tak w Polszcze, jako i w cudzych krajach), napisal takze inny dostojnik Rzeczypospolitej, Lukasz Opalinski (1612-1662). Najpewniej spod jego pióra wyszla wydana anonimowo w latach 1662-1665 Historia abo opisanie wielu powazniejszych rzeczy, które sip dzialy podczas wojny szwedzkiej w Królestwie Polskim, nieshisznie przypisywana kanclerzowi wielkiemu koronnemu, a nastppnie prymasowi Janowi Stefanowi Wydzdze (zm. 1685) (H. Barycz). Przedstawieniem innych wspólczesnych wydarzen zajeli sie: dominikanin Szymon Okolski (1580-1653), który napisal dwa diariusze wojen polsko-kozackich, oraz burmistrz Elblqga Izrael Hoppe (1601-1679), któ­ ry pozostawil wartosciowe niemieckie opracowanie dziejów wojny ze Szwedami (1626-1635). Nie dochowalo sie do naszych czasów dzielo, jakie historii wspólczesnej miai poswipcic opat wqchocki i tyniecki, biskup nominat warminski Jan Karol Konopacki. Szczególnie wielu historyków zajelo si? opracowaniem burzliwych wydarzen, które dzialy sie w Rzeczypospolitej od polowy XVII stulecia. Czasom od smierci Wladyslawa IV do pokoju oliwskiego poswi^cil swoje Dziewipc ksiqg historii Polski od smierci Wladyslawa IV do pokoju oliwskiego (Historiarum Poloniae ab excessu Vladislai IV ad pacem Oliviensem usque libri IX) syn nobilitowanego mieszczanina, kanonik warminski Wawrzyniec Rudawski (1617— 1674), który po niepowodzeniu zabiegów o uzyskanie kanonii krakowskiej przeniósl sie do Austrii, gdzie zostal radcq cesarza Leopolda. Holdowal on zdecydowanej ten­ d en ti proaustriackiej, l^czyl krytyke roli moznowladztwa w Polsce z sympati^ do silnej, dziedzicznej monarchii. Dalej w krytyce panujqcych w Rzeczypospolitej stosunków, zwlaszcza nietolerancji religijnej, poszedl w swej Historii wojny kozacko-polskiej (Historia belli cosacco-polonici, ok. 1672) dawny uczestnik zmagah z Kozakami, który przeszedl na sluzbe szwedzkq, a nast^pnie przystal do Rakoczego, arianin Samuel Gr^dzki (zm. ok. 1672). Dzieje tej wojny staly sic takze przedmiotem opartego

52

Historia najnowsza na szerokiej podstawie zrodlowej lacinskiego opracowania J. Pastoriusa, zatytulowanego Wojna scytyjsko-kozacka, czyli o sprzysięženiu Tatarow, Kozakow i plebsu ruskiego przeciw Krolestwu Polski (Bellum Scythico-Cosacicum, seu de coniuratione Tartarorum, Cosacorum et plebis Russicae contra Regnum Poloniae, 1652). Pošvvięcone wydarzeniom z lat 1647-1672 roczniki (Annales) opracowal wspomniany juž uniwersytecki historiograf Stanislaw Temberski. Glošny epizod oblęženia przez Szwedow klasztoru paulinow w Częstochowie štai się przedmiotem Nowej gigantomachii, ktora wyszla spod piora jego przeora, Augustyna Kordeckiego (1603-1673). Ambitnego zadania opisania calosci dziejow ojczystych w czasach Jana Kazimierza i Michala Korybuta podjąl się pochodzący z Sandomierskiego szlachdc, ktory, zanim przyszlo mu sprawowac rožne urzędy publiczne, spędzil wiele lat w siodle, mianowicie Wespazjan Kochowski (1633-1700). Krol Jan III zaliczy go w poczet dworzan i mianuje „uprzywilejowanym historiografem". Pomimo zebrania bogatego materialu žrodlowego, opracowal on cztery, jak je okrešliį Klimaktery rocznikdw Polski od zgonu Wladyslawa IV (Annalium Poloniae ab obitu Vladislai IV Climacteri, 1683; Climacter II, 1688; Climacter III, 1698; Climacter IV nie wyd.). Byl to najzupelniej bezkrytyczny utwor, przepojony uczuciami patriotycznymi, pelen umilowania dla starodawnych instytucji Rzeczypospolitej (z wolną elekcją na ežele), °raz jej katolickiej nieskazitelnošci, daleko odbiegający jednak od standardu owczesnej naukowej historiografii. Nie okazal się tež historykiem wysokiego lotu Kazimierz Zawadzki (1647-1691), dziejopis panowania Michala Korybuta, autor Siedmiu ksųg historii sekretnej czyli rocznikdw polskich (Historia arcana seu annalium polonicorum libri VII, 1699), powierzchowny moralizator, ktory nie starai się wniknąč glębiej w przyczyny postrzeganych przez siebie niedomogow polskiego žycia publicznego.

53

Barok Pod koniec XVII w. zapal do opracowywania historii poli­ ty cznej czasöw wspolczesnych zaczal jednak wygasac. Bylo bardzo znamienne, ze wojenne przewagi Jana III nie znalazly juz godnego wspölczesnego dziejopisa. Nie powiodly sie tez starania kröla, aby W. Kochowski zajal sie opisaniem takze i jego panowania: przeszkodzila temu smierc historyka. Charakterystyczny dla czasöw Baroku zapal do opracowy­ wania historii wspölczesnej wyrazil sie takze w nadzwyczajnej wrecz erupcji twörczosci pam iftnikarskiej. Zajmowali sie nia przedstawiciele bardzo röznych srodowisk i zawodöw, uprawiali ja w rozmaitych formach. Wiele z tego rodzaju utworöw, na przyklad diariusz wojny moskiewskiej piöra Jana Moskorzowskiego (zm. po 1662), dziennik Stanislawa Oswiecima (po 1605-przed 1657) czy swietny diariusz Kazimierza Sarneckiego (zm. po 1712), rzucilo sporo swiatla na wewnetrzne stosunki w Rzeczypospolitej. Sposröd licznych pamietnikarzy polskich XVII w. na pierwszy plan wysuwaja sie zwlaszcza trzy znakomite postaci. Nalezy do nich niewatpliwie hetman wielki koronny, a nastepnie kanclerz Stanislaw Zölkiewski (1547-1620), ktöry w swym Poczatku i progresie wojny moskiewskiej zaprezentowal swietny, wzorowany na najlepszych przykladach antycznych i nowozytnych, opis przebiegu wojny Rzeczypospolitej z Moskwa (1609-1611). Zapamietalym pamietnikarzem, szczegolnie dbajacym o wiarogodnosc podawanych przez siebie informacji, byl röwniez inny wysoki dostojnik Rzeczypospolitej, Jakub Sobieski (1588-1646); jego prace pamietnikarskie tylko w niewielkiej czesci ukazaly sie jednak drukiem. I wreszcie Memoriale rerum gestarum in Polonia a morte Sigismundo III, czyli Pamißtnik o dziejach w Polsce piöra podkanclerzego, a nastepnie kanclerza wielkiego litewskiego, wspomnianego juz przez nas A. S. Radziwilla, obejmujacy opis wydarzen z lat 1632-1656. Przy okazji wydania jego polskiego tlumaczenia (1980) napisano, ze „nie ma drugiego

54

Sarmatyzm

zródla tego rodzaju, które by tak wszechstronnie oswietlalo dzieje Polski za panowania Wladyslawa IV i w pierwszych latach panowania Jana Kazimierza" (A. Przybos, R. Zelewski). W miar?, jak przyblizal si? koniec stuie eia, zmienial si? ogdlny ton ówczesnej historiografii dziejów Polski: im blizej korica wieku, tym wyzej si? wznosi wzrastajacy zal za czasami dawnymi, lepszymi. Im owoczesny „dzien dzisiejszy” wi?cej rzucat goryczy, rozezarowan, swiadectw rozstroju i upadku w zyciu publicznym, im ci?zsze gromadzi! chmury na zaciesniajacym si? horyzoncie Rzeczypospolitej, tym pi?kniej, tym pon?tniej mamil blask gwiazdy szcz?scia i chwaly na niebie wieków minionych, tym bardziej te wieki umystom dziejopisów XV II w. ukazywaty si? ozdobione majestatem sily, powaga cnoty, liliami idealnego pi?kna, tym silniej pot?gowala si? w ich duszach t?sknota za nimi i wyrywaia z ust ich haslo powrotu do dawnych obyczajów i urzadzen panstwowych (R. Mienicki).

Idee te rozwin^a zdobywajaca sobie od drugiej polowy XVII stulecia szturmem umysfy i serca szlacheckiej braci ideologia sarmatyzmu. Laczyla ona przekonanie o szczególnej szlachetnosci narodu polskiego z wiarq w wyjatkowa doskonalosc urzadzen ustrojowo-politycznych szlacheckiej Rzeczypospolitej. Ideologia ta obejmowala przeswiadczenie, ze jestesmy czyms lepszym nie tylko od Wschodu, lecz takze od Zachodu, ze osiagnelismy w naszych dziejach niedostepne dia innych narodów szczyty doskonalosci. Jezeli zas nie wszystko idzie u nas dobrze, dzieje siy tak za sprawa obcych, którzy nie mogac sie pogodzic z nasza doskonaloscia, wszelkimi srodkami staraja sic zepchnac nas z niedostepnego dia siebie piedestalu. Wizja kraju, cieszacego si? szczególna protekcja Opatrznosci, który stworzyl najdoskonalszy ustrój, rozwinal najswietniejsze wolnosci, w powiazaniu z samouspokajajacym przekonaniem o niewzruszalnej pot?dze Rzeczypospolitej, oto zdeformowany obraz rzeczywi-

55

Ваток stosci, który popularyzowalo bujnie rozwijające się, gęsto szermujące argumentacją historyczną, sarmackie pismiennictwo polityczne (Andrzej Maksymilian Fredro, Stanislaw Orzechowski, Walenty Pęski i legión innych). Takie wlasnie przekonania, przyjmowane ogromnie chętnie za wlasne przez samozadowoloną szlachtę, zložyly się na specyficznie polską historiozofię sarmackiego mesjanizmu, która wywierala przemožny wplyw na wyposazenie umyslowe szerokich kręgow szlacheckich. W uksztaltowaniu się i upowszechnieniu tej specyficznej historiozofii niekwestionowany udzial mialy poglądy rozwijane przez naszych historyków. Historia wspólczesna byla z pewnošcią szczególnie preferowanym, jednakže nie jedynym przedmiotem zainteresowania zajmujących się dziejami ojczystymi historyków polskich doby Baroku. Znacznie rozwinęla się wówczas takže zapoczątkowana juž wczesniej historiografía regionalna, zarówno dziejów Litwy — jej czolowym przedstawicielem byl rektor Akademii Wileñskiej Wojciech Wijuk Kojalowicz (1609-1677) -— jak i Prus Zachodnich, których historią zajmowali się Grzegorz Hess i jego syn, burmistrz Elbląga, Tomasz, oraz wybitny profesor gimnazjum toruriskiego Jan Krzysztof Hartknoch (1644-1687). Dopiero w XVII stuleciu, z ogromnym opóznieniem w stosunku do Zachodu, rozwinęla się polska historiografía mieszczañska, nie znana dotąd u ñas poza miastami pruskimi, gdzie uprawiano ją juž od bardzo dawna. Míala glównie charakter pamiętnikarski, zdarzaío się jednak, že mieszczañscy historycy mieli większe ambicje i starali się ogarnąc catóse dziejów ojczystych (jak to uczynil rajea kazimierski Marcin Goliñski (1608-po 1673)). Na XVII stulecie przypadlo u ñas wreszcie uksztaltowanie się nowej galęzi dziejopisarstwa, mianowicie historiografii (na razie rodzimej tylko) nauki i oswiaty (Szymon Halicius, Jan Rybkowic, Jan Brožek (1585-1652), Marcin Radymiñski (1610-1664)). Inaczej niž historyków z bardziej oddalonych od ñas krajów

56

Historia powszechna Zachodu, podobnie jednak jak historyków w Niemczech, dziejopisów polskich XVII w. w bardzo niewielkiej mierze pociagafa historia powszechna. Pod tym wzgledem rzadkim wyjatkiem bylo napisane i wydane za granici Compendium historiae univer­ salis pióra brata czeskiego, pózniej przelozonego koscioìów kalwinskich w Malopolsce, Jana Laetusa-Wesselskiego (1609-1656). Jezeli interesowano sie u nas historic powszechna, to co najwyzej jako „historia mixta", która polegala na przedstawianiu dziejów polskich w powigzaniu z dziejami obcymi, zwlaszcza krajów osciennych, „przy czym rzadko wykazywaly one organiczna calosc (H. Barycz). Ze zrozumialych wzglcdów interesowano sie wspólczesnymi sprawami moskiewskimi: zajmowali sie nimi kanclerz litewski Lew Sapieha i jego syn Krzysztof Mikolaj, nad dziejami Dymitrów Samozwahców pracowal Sebastian Petrycy, polityczno-ustrojowym stosunkom Wielkiego Ksiestwa Moskiewskiego poswiecil swg prace Pawel Potocki (zm. 1675). Najznaczniejszym u nas wyrazem zainteresowania dziejami obcymi byla historia Siedmiogrodu, opracowana na podstawie kroniki Wolfganga Bethlena przez wspomnianego juz przez nas arianskiego pisarza Samuela Grqdzkiego. Na najdalszym marginesie zain­ teresowania naszych historyków wciaz pozostawala historia starozytna: na samym poczqtku XVII w. ukazala sie biografia Juliusza Cezara pióra róznowiercy Krzysztofa Colera, zas w drugiej potowie stulecia historia Teodozjusza Wielkiego, napisana przez J. Pastoriusa. Na tym ubozuchnym tie jako pierwszoplanowa figura pojawila sie osobliwa cokolwiek postac zolnierza zawadiaki w zakonnym habicie, niegdys kapelana lisowczyków, franciszkanina, ks. Wojciecha Demboteckiego (1585-po 1645). Swa dzialalnosc w zawodzie dziejopisarskim rozpoczql on od napisania pamietnika o czynach lisowczyków. Nastepnie, podczas pobytu w Rzymie, przystapil do opracowywania ogromnego dziela historiozoficznego, które mialo nosic (zapozyczony chyba od

57

Ваток sredniowiecznego autora Wincentego z Beauvais) tytul Zwierciadto historii uniwersalnej (Speculum universalis historiae) i ogamąč calošč dziejöw ludzkošci, od czasöw biblijnych do wspötczesnošci. Pracy tej nie doprowadzil do konca, napisal jednak i wydal drukiem jej częšč, pošwięconą czasom najdawniejszym, zatytulowaną Wywöd jedynoidasnego panstwa swiata (1633). Glowną te­ žą tego fantastycznego utworu bylo twierdzenie, že Polacy są narodem wybranym, ktöremu przyshiguje pierwsze miejsce wsröd innych, mającym do spelnienia szczegolną, uniwersalną misję dziejową. Aczkolwiek öwczesne polskie elity intelektualne fantazje te przyjęfy ze zrozumialym sceptycyzmem, jednak „podzialaly one jak haszysz na niewyrobione umystowo thimy szlacheckie, rozbudzając wsröd nich megalomanię narodową, swoisty mesjanizm, przekonanie o Polsce jako kraju wybranym przez Boga" (H. Barycz). Opröcz wspölczesnej historii politycznej i pamiętnikarstwa w historiografii polskiej doby Baroku bogato rozwinęio się takže dziejopisarstwo košcielne, i to zaröwno katolickie, jak rožnowiercze. Rozkwit katolickiej historiografii košcielnej wiązal się z zajęciem przez Košciol hegemonicznej pozycji w panstwie. „Charakter tej historiografii byf wybitnie apologetyczny i afirmatywny, ješli chodzi o wtasne wyznanie, negatywny — w stosunku do innowiercöw" (H. Barycz). Znamienitymi jej reprezentantami byli: kontynuator powszechnych rocznikow Košciola autorstwa Cezarego Baroniusa, polski dominikanin Abraham Bzowski (1567-1637), autorzy history cznych monografii klasztoröw: miechowskiego Samuel Nakielski (1584-1652) i tynieckiego Stanislaw Szczygielski (1616-1687), oraz dwaj historycy zakonu jezuitöw, Jan Wielewicki (1566-1639) i wspomniany juz przez nas W. Wijuk Kojalowicz. Inne motywy zložyly się wöwczas na zaskakujący na pozör rozkwit polskiej košcielnej historiografii rdznowierczej. Dia srodowisk röznowierczych stanowil on „probę przeprowadzenia,

58

Dziejopisarstwo košcielne

w obliczu gwaltownie zanikającego w Polsce ruchu reformacyjnego, dowodu prawdziwosci i piervvotnosci przyjętej wiary" (H. Barycz). Paradoksalnie więc czasy upadku reformacji staly się u nas okresem swietnego rozwoju reformacyjnego dziejopisarstwa. Zaswiadcza o tym nie tylko pošvvięcone dziejom refor­ macji w Polsce i w krajach slowiariskich dzielo wyznawcy kalwinizmu Andrzeja Węgierskiego, ktöre odbilo się szerokim echem w protestanckich krajach Europy. Najswietniejszym pomnikiem bogatej historiografii unitarianskiego odiamu braci polskich byla praca, pošvvięcona historii polskiej reformacji, piöra wybitnego dziatacza unitarianskiego Stanislawa Lubienieckiego (1623-1675). Powaznych historyköw mieli wdwczas takže bracia czescy, by wymienic tylko Jana Lasickiego (1533/4-po 1599), Mardna Gracjana Gertich (1568-1629), czy Jana Rybihskiego (ok. 1560/65-po 1608). Historiografię luterariską reprezentowaly pisane glownie po niemiecku, pošwięcone historii pruskiej prace znakomitego torunskiego historyka Krzysztofa Hartknocha. W XVII w. zaznaczyl się tež u nas rozwöj zainteresowah teoretyczno-metodologicznymi zagadnieniami historii: w poröwnaniu z Odrodzeniem, ktore wydalo tylko jedną polską pracę z tej dziedziny, czasy Baroku przyniosly ich co najmniej pięč. Byly to: stojąca na niezlym poziomie praca heidelberskiego stu­ dentą Jana Firleja, swietny traktat (1610) Bartlomieja Keekermanna (1572-1609), rozprawka (1620) Szymona Starowolskiego, zamieszczone w napisanym przezeh podręczniku metodologiczne rozwazania rektora gimnazjum torunskiego Konrada Grasera (1585-1630) i wreszeie najwybitniejsza praca z tej dziedziny, mowa O powadze historii (De dignitate historiae), wygloszona przy objęciu katedry historii w gimnazjum elbląskim przez dobrze znanego nam J. Pastoriusa. Mimo wszakze utrzymywania stalych kontaktöw z ošrodkami nauki history cznej na Zachodzie, w swej podstawowej ma-

59

Ваток šie historiografia polska XVII w. nie stala się nowoczesnym dziejopisarstwem erudycyjnym. Nieliczne wyjątki nie czynily pod tym względem wiosny. Nie dorownywala tez europejskiej w dziedzinie gromadzenia, krytycznego opracowywania i publikowania zrodel. Nie znaczy to, by u nas zupelnie nie zabiegano o zbieranie i utrwalanie historycznej dokumentaqi. Z inicjatywy bibliotekarzy krola Zygmunta III i pod jego protektoratem podjęto w Rzymie, nie bez powodzenia, poszukiwanie zrodel do dziejow polskich. Wiadomo o staraniach, jakie w celu groma­ dzenia i przechowania zabytkow przeszlosci podejmowal J. Brožek, a zwlaszcza niestrudzony na tym polu Sz. Starowolski. Wsrod licznych milosnikow przesztosci — nie tylko z kregow szlacheckich — stato się modą zbieranie roznych miscellaneow, czego rezultatem są zachowane nieraz do dzisiaj tzw. silvae re­ rum. Niewielka mimo wszystko skala tych przedsięwzięč unaocznia, jak daleko byfo nam wowczas do tego, co w zakresie gromadzenia, opracowywania i publikowania zrodel dziafo się na Zachodzie.

R o z d z ia l V

Ošwieceniowa transformacija w historiografii europejskiej

Historiozofia sarmackiego mesjanizmu rozkwitaia u nas w najlepsze, kiedy na Zachodzie rozpoczęla się, obejmująca rowniež historiografię, wielka intelektualna transformacja Ošwiecenia. Č)w wielki nurt kulturovvy, ktory okrešli calą epokę dziejovv Europy, zainicjowany w ostatnim dwudziestoleciu XVII w. w Holandii, rozszerzyl się najpierw na Anglię, požniej ogarnąl Francję — od lat trzydziestych następnego stulecia wysunęla się ona na jego czolo — a następnie Niemcy. Okolo 1680 r. „koncentrycznymi kręgami Europa i reszta šwiata kolyszą się t...] w strukturalnej juž teraz modyfikacji myšli i rzeczy" (P. Chaunu). Podbijająca stopniowo calą Europę, rozložona w czasie inte­ lektualna mutacja Ošwiecenia byla dzielem nowych elit umyslowych, ktore znacznie rožnily się od swych poprzednikow zarowno pod względem statusu spolecznego, jak i form swej dzialalnošci. Rowniež uprawianie historiografii stawalo się teraz w coraz większej mierze sprawą profesjonalnych intelektualistow, zavvdzięczających swoj status spoleczny nie tyle pochodzeniu czy majątkowi, ale przede wszystkim wypracowanej przez siebie pozycji intelektualnej. Ona to vvlašnie, a nie miejsce

61

Oswiecenie w hierarchii spolecznej, umozliwiala spotkanie sie na wspolnym polu pracy dziejopisarskiej przedstawicieli dawnych elit swieckich i duchownych z ludzmi, wywodzacymi sie z innych grup spolecznych, zwlaszcza z rosnacego w znaczenie mieszczaristwa. Podobne przemiany nastepowaiy wowczas takze w Polsce: wprawdzie rowniez wsrod polskich elit nie brakowalo osob, ktore uwazaly, ze do pisania historii wystarczy sprawnie wladac piorem — nie odosobnionym tego przykladem byly dziejopisarskie zapedy Stanislawa Trembeckiego— jednakze wiekszosc sposrod tych, ktorzy powaznie zajeli sie dziejopisarstwem, miata swiadomosc potrzeby przyswojenia sobie zasad naukowego postepowania w historii. Nie tylko kto inny byl teraz historykiem, lecz takze historia zajmowano sie gdzie indziej, niz dawniej. Pod tym wzgledem oswiecona Europa zaproponowala dwa modele struktur, w ktorych uprawiano historic- Pierwszy z nich najpelniej rozwinal si$ we Francji. Osrodkami wymiany mysli, gdzie dyskutowano nad powstajacymi w zaciszu prywatnych gabinetow dzielami history cznymi, staly sie tam przede wszystkim salony literackie, teraz juz nie tylko arystokratyczne, lecz takze i mieszczanskie. Inny model uprawiania historii rozwinat sie w Niemczech, gdzie dziejopisarstwo uprawiano przede wszystkim na uniwersytetach, na ktorych funkcjonowaly katedry historii i dzialali liczm zawodowi historycy. W Polsce bylo na ogol podobnie jak we Francji: czyz nie literackim salonem byly obiady czwartkowe? Uniwersytet Krakowski nie odgrywal wowczas powazniejszej roli jako osrodek historiografii. Inaczej bylo tylko na potnocno-zachodnich rubiezach panstwa, gdzie, zwlaszcza w Gdansku i Toruniu, swietne tamtejsze gimnazja staly sie powaznymi osrodkami pracy dziejopisarskiej. Oswiecenie przynioslo zasadnicza zmianf kategorii historycznego myslenia, ktora stala sie podstawa dla rozwoju nowego, oswieceniowego dziejopisarstwa. Podejmujac i rozwijajac

62

Nowe kategorie historycznego myšlenia wypracowaną przez revvolucję naukową XVII w. wizję šwiata jako jednošci przyrodniczo-spolecznej, Ošvviecenie zaproponowa!o rozumienie rzeczywistošci spolecznej w kategoriach nomologicznych. Myšliciele Ošwiecenia hoidowali bowiem poglądowi, wedlug ktorego dzialania ludzkie w tej mierze, w jakiej są okrešlane przez niezmienną naturę czlovvieka, naležalo rozumieč jako rezultat oddzialyvvania na niego rozmaitych si! (namiętnošci), vvystępujących w rozmaitych polączeniach. Rozumiano vvięc aktywnošč czlowieka w dziejach jako wynik interakcji między nim (jego natūrą) a oddzialującymi nan silami. Dla myšlicieli Ošwiecenia cz!owiek piervvotny czy antyczny byl pod vvzględem swojej natury zupelnie taki sam, jak czlovviek vvspolczesny, a ježeli mimo vvszystko się od niego rožnit, zaležalo to — jak povviadal Wolter — glownie od obyczaju, a więc ogolnie m6wiąc od spolecznego šrodowiska cztowieka, czyli cywilizacji. Myšl historyczna Ošvviecenia rozpatrywa!a więc cz!owieka jako narzędzie zdeterminowanego, prawidlowego dziejowego procesu. Ošvvieceniovvi myšliciele rozpatryvvali czlowieka w je­ go šrodowisku, czyli w spo!eczenstwie, ktore niezaležnie od tego, czy postrzegali je jako zgodne z natūrą ludzką i sprzyjające czlowiekowi, czy przeciwnie — istniala w tej sprawie zasadnicza rozbiežnošč poglądovv — rozumieli jako catošciowy System, rządzący się stalymi, niezmiennymi prawami. Myšl spoleczna Ošwiecenia vvyruszyla tedy na poszukiwanie tego rodzaju praw, oferując pod tym vvzględem ogromne bogactvvo propozycji. Skoro szczegolovve pravva, rządzące švviatem natury, možna bylo sprovvadzič do jednego pravva povvszechnego ciąženia, to czemu nie daloby się ovvych zrožnicovvanych sil — pravv cząstkovvych — ktore myšliciele Ošvviecenia postrzegali vv švviecie spolecznym, sprovvadzič rovvmež do jakiegoš jednego ogolnego pravva, mającego rządzič calošcią rzeczyvvistošci spolecznej? Wielu my­ šlicieli Ošvviecenia žyvvilo przekonanie, že takim najogolniejszym pravvem švviata spolecznego jest pravvo postępu. Navvią63

y

Oswiecenie zujac do majacej dawnq metryke idei postepu, mysl historyczna Oswiecenia stworzyla na jej podstawie ogólna teorie, majaca wyjasnic mechanizm zmiennosci rzeczywistosci spolecznej. Prawda, ze nie wszyscy wybitni oswieceniowi mysliciele sklonni byli sie za nia opowiedziec — odrzucali ja zwolennicy pogladu 0 postepujacej degeneracji czlowieka w miare, jak oddalal sie on od stami natury — prawda tez, ze sami zwolennicy tej teorii proponowali rozmaite interpretacje kierunku postepu w dziejach, ze wreszcie bardzo róznie zapatrywali sie na to, na czym mialby on w istocie polegac, przeciez dia refleksji historycznej miala ona zasadnicze znaczenie. Teoria postepu pozwalala akceptowac i równoczesnie osadzac historie. Mozna bylo odrzucac z dziejowych tradycji wszystko, co w swietle krytyki rozumu wydawalo sie przesadem i fanatyzmem, przemoca moznych i przywilejem bogaczy; mozna bylo atakowac przeszlosc za je j ciemnote i barbarzynstwo; ale mozna bylo — równoczesnie — akceptowac ja jako calosc rozwoju, który prowadzil ku nowszym czasom, ku epoce «swiatla» (B. Suchodolski).

Oparcie modelu nauki historycznej na wzorze nauk przyrodniczych stawialo przed historia wymaganie mozliwie dokìadnego dokumentowania przedstawianych przez nia opisów zdarzen i formulowanych ocen. Oswiecenie mogio szeroko spozytkowac skumulowany dorobek historycznej erudycji poprzedniego stulecia. Dzieki niemu historycy Oswiecenia mogli wykorzystac ogrom faktów, zebranych w monumentalnych wydawnictwach zródlowych i kolekcjonerskich publikacjach historycznych, a takze znakomity dorobek z zakresu nauk pomocniczych historii. Sami pod wzgledem erudycji czesto ustepowali swoim pracowitym poprzednikom, szybko zmierzali do syntezy 1 nie mysleli trawic lat nad odczytywaniem pozólklych pergaminów. Nowym historykom nie wystarczala juz bowiem prawda hi-

64

Krytyka historyczna storycznego faktu, choc wysoko ja sobie cenili i domagali si