241 60 3MB
Turkish Pages [497]
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI
TURANCI HAREKETLER: MACARİSTAN VE TÜRKİYE (1910-1944)
Doktora Tezi
Nizam ÖNEN
Ankara-2003
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI
TURANCI HAREKETLER: MACARİSTAN VE TÜRKİYE (1910-1944)
Doktora Tezi
Nizam ÖNEN
Tez Danışmanı Prof. Dr. Sina AKŞİN
Ankara-2003
İÇİNDEKİLER SAYFA NO ÖNSÖZ ...................................................................................... IV GİRİŞ: KAVRAMSAL VE TARİHSEL ÇERÇEVE ........................ 1 1. PAN-MİLLİYETÇİ HAREKETLER.................................................................. 1 2. EMPERYALİSTLER ARASI MÜCADELENİN ALANI: ORTA ASYA............ 27 3. TURAN: COĞRAFİ KAVRAMDAN IRK ADINA........................................... 33 4. ONDOKUZUNCU YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA MACARİSTAN’IN SOSYO-EKONOMİK YAPISI......................................................................... 40 I. TURANCILIĞIN ÖRGÜTLÜ BİR HAREKET OLARAK ORTAYA ÇIKIŞI ....................................................................... 54 A. TURAN CEMİYETİ’NİN KURULUŞUNDAN TRİANON BARIŞ ANTLAŞMASINA KADAR MACAR TURANCILIĞI (1910-1920) .............. 54 1. MACAR TURANCILIĞININ EMEKLEME DÖNEMİ ................................... 55 a)TURAN CEMİYETİ’NİN KURULMASI.................................................. 56 b) TURAN CEMİYETİ’NİN ETKİNLİKLERİ............................................. 59 c) MACARİSTAN’DA İLK TURANCI DERGİ .......................................... 63 2. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE YÜKSELEN ÜMİTLER ................................. 64 a) ADA’DAN KURTULUŞUN YOLU OLARAK TURANCILIK.............. 65 b)TURAN KAVRAMINA YÜKLENEN DEĞİŞİK İÇERİKLER ............... 72 c) MACAR EMPERYALİZMİNİN ARACI OLARAK TURANCILIK ...... 81 d) MACAR KRALLIĞININ TURANCILIĞI KEŞFİ VE TURAN CEMİYETİ’NİN YENİDEN DÜZENLENİŞİ .............................................. 90 e) MACARİSTAN’DA DOĞULU ÖĞRENCİLER...................................... 93 f) SAVAŞIN SONUNA DOĞRU TURAN CEMİYETİ VE YIKILAN HAYALLER .................................................................................................. 97 B) OSMANLI DEVLETİ’NDE TÜRKÇÜLÜK VE TURANCILIK................... 100 1. TÜRKÇÜLÜĞÜN İLK AŞAMASI: DİLDE TÜRKÇÜLÜK ......................... 103 2. RUSYA TÜRKLERİNİN ETKİSİ VE ÜÇ TARZ-I SİYASET ......................... 110 3. II.MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE TÜRKÇÜ ÖRGÜTLENMELER: ............. 113 a) TÜRK DERNEĞİ .................................................................................... 114 b) TURAN NEŞR-İ MAARİF CEMİYETİ ................................................. 115 c) TÜRK YURDU CEMİYETİ ................................................................... 116 d) TÜRK OCAĞI......................................................................................... 118 4. TURANCILIĞIN DÜŞÜNSEL UNSURLARI ............................................... 122 a) PANTÜRKÇÜĞÜN ALAMETİ FARİKASI: TURAN .......................... 124 b) TURAN’IN TEMELİ .............................................................................. 133 c) TURAN’IN TARİHİ................................................................................ 136 d) SİYASİ BİRLİĞE GİDEN YOL: KÜLTÜREL BİRLİK........................ 141 e) TURANCILIĞIN İÇİNE DOĞDUĞU DÜŞÜNSEL YAPININ DİĞER UNSURLARI............................................................................................... 145 e1. OSMANLICILIK VE İSLAMCILIK ...................................................... 146
I
e2. MODERNLEŞMECİLİK......................................................................... 148 5. I. DÜNYA SAVAŞI: TURAN GERÇEKLEŞİYOR MU? ............................... 150 a) BOLŞEVİK DEVRİMİ: YENİ BİR UMUT KAYNAĞI ........................ 157 b)TÜRKİYA MI? TURAN MI? .................................................................. 159 c) ORTA ASYA’DA TURAN HAVARİLERİ ........................................... 162 II. I. DÜNYA SAVAŞI SONRASI DÖNEMDE TURANCI HAREKET ................................................................................ 164 A.TRİANON SONRASI MACARİSTAN’DA TURANCILIK (1920-1933)..... 164 1. MACAR TURANCILIĞINDA YOLLARIN AYRILMASI............................... 166 a)KŐRÖSİ CSOMA DERNEĞİ .................................................................. 166 b) MACARİSTAN TURAN BİRLİĞİ [MAGYARORSZÁGİ TURÁN SZÖVETSÉG] ............................................................................................. 169 c) TURAN BİRLİĞİ’NİN ÖRGÜTLENMESİ VE ETKİNLİKLERİ......... 177 d) 1920’Lİ YILLARDA MUHAFAZAKAR TURANCILIĞIN TEMSİLCİSİ: TURAN CEMİYETİ.................................................................................... 182 e) DOĞU-BATI ARASINDAKİ KÖPRÜ MACARİSTAN ....................... 190 f) 1920’Lİ YILLARDA MACAR TURANCILIĞINDA FARKLI SESLER ...................................................................................................................... 202 B. ULUS-DEVLETİN KURULMA AŞAMASINDA TÜRKİYE’DE TURANCILIK: 1920-1931 .............................................................................. 209 1. PANTÜRKÇÜLÜKTEN MİSAK-I MİLLİ ULUSALCILIĞINA: OSMANLI TÜRKÇÜLERİ ............................................................................................. 214 2. 1920’Lİ YILLARDA TÜRK OCAKLARI VE PANTÜRKÇÜLÜK ................ 218 a) CUMHURİYET DÖNEMİNDE TÜRK OCAKLARININ YENİDEN ORTAYA ÇIKMASI ................................................................................... 219 b) ULUS-DEVLET YA DA BÜYÜK TURAN .......................................... 222 III. TURANCILIĞIN İKİNCİ BAHARI ..................................... 237 A. NAZİ ALMANYASI VE MACARİSTAN (1933-1944)................................. 237 1. 1933-39 ARASINDA TURANCI HAREKET ................................................ 243 a) BATI’NIN TÜMDEN REDDİ: TURANLI MONOTEİSTLER [TURÁNI EGYISTENHIVŐK] .................................................................................... 243 b) TURAN BİRLİĞİ’NİN YENİDEN DOĞUŞU VE IRKÇILIĞIN ARTAN DOZU ........................................................................................................... 256 c) MACAR IRKÇILARI VE TURANCILIK .............................................. 272 d) TURAN CEMİYETİ................................................................................ 275 2. 1939-1945 YILLARI ARASINDA MACAR TURANCI HAREKETİ.............. 281 a) TURANIN GÜNEŞİ: JAPONYA............................................................ 281 b) ÜMİDİN YÜKSELİŞİ............................................................................. 283 (1)TURAN YAŞAM SAHASI- LEBENSRAUM........................................ 284 (2) TURAN CEMİYETİ ETKİNLİKLERİ VE TÜRKİYE ......................... 288 (3) GÜNEŞİN SÖNÜŞÜ................................................................................ 289 B. TÜRKİYE’DE TURANCILIK: 1931-1944..................................................... 291 1. TÜRK TURANCILARININ VAR OLMA ÇABASI ........................................ 297 a)TÜRK TARİH TEZİ................................................................................. 298 b) TURANCI TÜRKÇÜLÜĞÜN KISA BAHARI...................................... 301 c) “YOLLARIN -BİR SÜRELİĞİNE- SONU”........................................... 310
II
2. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA GİDERKEN VE SAVAŞ SIRASINDA TURANCI TÜRKÇÜLÜK .............................................................................................. 315 a) HÜKÜMETİN KONTROLLÜ İZNİ ....................................................... 324 b) 1942: ÜMİDİN YILI ............................................................................... 327 c) TURANCILAR ARASI GERİLİM ......................................................... 332 d) TURANCI TÜRKÇÜ DÜŞÜNCENİN UNSURLARI ........................... 335 (1) TURANCILIK .......................................................................................... 336 (2) IRK ÜZERİNE İNŞA EDİLMİŞ TÜRK TANIMI ................................. 345 (3) İSLAMİYET VE ŞAMANİZM ............................................................... 355 (4) KÖYLÜCÜLÜK....................................................................................... 357 (5) DEVLET - TOPLUM - BİREY ............................................................... 358 (6) IRKÇILIĞIN VE TURANCILIĞIN KURULDUĞU ALAN: TARİH . 364 (7) KOMÜNİZM KARŞITLIĞI .................................................................... 369 e) 1943: ZOR YILLARA DOĞRU.............................................................. 371 f) “BOZKURTLARIN ÖLÜMÜ”................................................................ 376 SONUÇ ..................................................................................... 379 EKLER ..................................................................................... 393 EK 1: MACAR BİYOGRAFİLERİ...................................................................... 393 EK 2: TURÁN DERGİSİNİN İÇİNDEKİLER .................................................... 402 EK 3: TURAN CEMİYETİ KONFERANSLARI ............................................................. 416 EK 4:BARÁTHOSİ TURAN KİTAPLARI ......................................................... 420 EK 5: LÁSZLÓ TÚRMEZEİ’NİN TURÁNİ FÜZETEK SERİSİ ....................... 420 EK 6: TÚRÁN 1918 SAYI:1-2, EDİTÖRLER İMZALI YAZI ........................... 421 EK 7: YUSUF AKÇURA “ MACARLARIN VE TÜRKLERİN TURANLIKTAKİ GÖREVİ”......................................................................................................... 423 EK 8: A.ZEKİ VELİDİ TOGAN’INMACAR DERGİSİ LEVENTE’DEÇIKANMAKALESİTURANHALKLARI BİZDEN NE BEKLİYOR?...................................................... 427 EK 9: YUSUF AKÇURA VE H. NAMIK ORKUN’UN MACAR TURAN CEMİYETİ’NE YAZDIKLARI MEKTUP ..................................................... 434 EK10 : A. ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN İÇİŞLERİ BAKANI ŞÜKRÜ KAYA’YA YAZDIĞI 20.12.1937 TARİHLİ MEKTUP .................................................... 435 EK 11: A.ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN İÇİŞLERİ BAKANI ŞÜKRÜ KAYA’YA YAZDIĞI 21.12.1937 TARİHLİ MEKTUP .................................................... 440 EK 12: TURAN ATLISI ...................................................................................... 444 KAYNAKÇA: ........................................................................... 445 ÖZET ....................................................................................... 485 SUMMARY ............................................................................... 487
III
ÖNSÖZ Sovyetler Birliği’nin çöküşü sonrasında yeni Türk Cumhuriyetleri’nin ortaya çıkışı ülkemizde de Turancılık akımının yeniden canlanması sonucunu vermişti. Dönemin Cumhurbaşkanının ağzından dökülen “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne kadar Türk dünyası” ifadeleri bu canlanmanın devlet katında da yankılandığının işareti olmuştur. Tez konusu olarak Turancılığın seçilmesi işte böylesi bir ortamda şekillenmeye başladı. Türk Turancılığı üzerine ilk araştırmalara başladığımda karşıma bir de Macar Turancılığı olgusu çıktı. Bulunan burslar sonrasında tezin konusu Macaristan ve Türkiye’de Yirminci yüzyılın başından itibaren gelişmeye başlayan Turancı hareketlerin incelenmesine evrildi. Değişik iki ülkede aynı kavram üzerinden
gelişen
hareketlerin
incelenmesi
pan-milliyetçililik
konusunda
karşılaştırma olanağı sunması bakımından önemli görüldü. Bunun haricinde Türk milliyetçiliği üzerine yazılan hemen her eserde sözü edilen Macar Turan hareketinin derinlemesine incelenmesinin özgün bir katkı olacağı düşünüldü. Tez, pan-milliyetçiliğin genel yapısı üzerine kavramsal bir çerçeve ile Turancılığın ortaya çıktığı dönemin özelliklerini göstermeyi hedefleyen giriş bölümünden sonra, üç ana bölümde işlenmiştir. Tezin dönemlere ayrılmasında, bu dönemlemenin hem Macaristan ve Türkiye’nin iç yapıları, hem de bu iki ülkeyi ilgilendiren uluslararası gelişmeler açısından anlamlı olmasına çalışılmıştır. Birinci bölüm Macar Turan Cemiyeti’nin kurulması ile başlatılmış; hem Türkiye hem de Macaristan
için
yeni
bir
dönemin
başlangıcını
oluşturan
1920
yılında
sonlandırılmıştır. İkinci ana dönem 1920 yılından her iki ülkedeki Turancı hareketler
IV
üzerinde etkili olacak Almanya’da Nazilerin iktidara geldiği 1933 yılına kadar olan dönemi kapsamıştır. Üçüncü ana bölüm de 1933 yılı ile başlatılmış ve II. Dünya Savaşı’nın sonunun göründüğü ve Macar Turancılığı ile Türk Turancılığının bu dönem için sonu olan 1944 yılında bitirilmiştir. Tezin ülkemizde üzerine çok şey bilinmeyen Macaristan üzerine olan kısımlarının daha rahat anlaşılabilmesi için, arka plan bilgisi olarak Macaristan kısmı daha uzun tutulmuştur. Çalışmanın Macaristan bölümleri için yararlanılan temel kaynaklardan bir tanesi Macar Ulusal Arşivlerindeki Turan Cemiyeti ve diğer Turancı örgütlenmelere ilişkin belgeler olmuştur. Arşivlerde Turan Cemiyeti belgeleri çok sayıdadır. Turan Birliği belgeleri bunun yanında son derece az, Turanlı Monoteistlerle ilgili belgeler ise bir elin parmaklarını geçmeyecek sayıdadır. Turan Cemiyeti belgeleri Macar Ulusal Arşivleri’nde P 1384 dosya numarasında bulunmaktadır. Toplam 15 csomág(cs) [paket] vardır. Dolayısıyla kaynakçada verilirken P 1384
Turan
Cemiyeti belgelerinin tümü için ortaktır. Bu ibareden sonra gelen csomág(cs) ifadesi belgenin bulunduğu Turan Cemiyeti paketini göstermektedir. Ayrıca bir de tétel ayrımı vardır. Bu tétel ayrımı bütün paketlerde bulunmamakta; içerisinde tétel ayrımı bulunan paketlerde tétel numaraları her seferinde baştan başlamamakta, bir önceki tétel ayrımı olan pakette kaldığı yerden devam etmektedir. Ayrıca paketler içerisinde belgelere sayfa numaraları verilmiştir. Bu sayfalandırma düzenli olmadığından, bu çalışmada kullanılan belgeler için sayfa numaraları belirlenebildiği ölçüde verilmiştir. Macar kurum adlarının ilk yazımında Macarca adı Türkçesiyle beraber verilmiş, bundan sonra metin içerisinde Türkçeleri yeğlenmiştir. Macar dergi adlarının kullanımında ise yine ilk kullanımda derginin Macarca adı olanaklı ise
V
Türkçesiyle
beraber
verilmiş,
bundan
sonraki
kullanımlarda
Macarcaları
yeğlenmiştir. Macarca ifadelerinin okunuşları için Macar alfabesi üzerine aşağıdaki bilginin verilmesi uygun görülmüştür. Ural-Altay dil ailesinin Ural koluna mensup olan Macarca yazıldığı gibi okunan bir dildir. Toplam 40 harften oluşan Macar alfabesinin(q,x,w,ch,y gibi yabancı kökenli sözcüklerde bulunan harflerin de kullanılmasıyla bu sayı 45’e kadar çıkmaktadır) bütün seslerinin Türkçe olarak yazı dilinde ifade edilmesi zordur. Bu nedenle yabancı isimlerin Türkçe okunuşları metin içerisinde verilmemiştir. Bununla birlikte Türkçe karşılıkları tam olarak verilebilen harfler aşağıda gösterilmiştir. á: a/ cs: ç/ sz: s/ s: ş/ dzs: c/ zs:j/ j:y Macarca c harfi Türkçe ts sesini vermektedir. Macarca “a” harfi Türkçede kullanılan “a” sesinin daha kalın biçimde ifadesini gerektirmektedir. “é” harfi ise Türkçe’deki “i” ve “e” seslerinin bir karışımıdır. Yukarıdaki harflerin yanı sıra dz, gy, ly, ny, sz, ty harflerinin Türkçe ifadesi son derece zordur. Türk alfabesine göre iki farklı sesten oluşan bu harfler tek bir ses vermektedirler. Ayrıca ú,ó,í,ű,ő,é harfleri de bulunmaktadır.Bunlar haricindeki kalan 18 harf Türkçedeki ses karşılıklarını verirler. Tezin geliştirilmesi sırasında tez danışmanım Prof. Dr. Sina Akşin’in desteği ve tez izleme komitesi üyeleri Prof. Dr. Yavuz Sabuncu ve Prof. Dr. Raşit Kaya’nın katkıları belirleyici oldu. Tezin Macaristan ile ilgili bölümleri için Lorand Etvös Üniversitesi Türkoloji Bölümü öğretim üyesi ve Macaristan’ın eski Ankara Büyükelçisi Prof. Dr. István Vásary ve gönderdiği kabul mektubuyla Macaristan çalışmalarımı kolaylaştıran yine
VI
aynı bölüm öğretim üyesi Prof. Dr. David Géza’nın katkıları da inkar edilemez. Ayrıca Lorand Etvös Üniversitesi Türkoloji bölümü doktora öğrencisi Ferenc Csirkes ve yine aynı üniversitenin Fin-Ugor bölümünden doktora derecesine sahip Emese Egey’in her alandaki katkıları olmasaydı bu tez yazılamazdı. Macar Turancılığı üzerine hazırladığı tezin müsveddelerini okumamı sağlayan ve bu teziyle 2002 yılında doktor unvanını kazanan Ildikó Farkas’a da teşekkürü bir borç bilirim. Bu noktada Ildikó Farkas’ın elimde bulunan tezinin parçalarının tam anlamıyla müsvedde olması nedeniyle referans olarak gösterilmesi olanaklı olmadığından, genelde bu konuyla ilgili olan makalesine atıf yapılmıştır. Türkiye bölümü ile ilgili olarak benimle görüşmeyi kabul eden 1930’lu ve 40’lı yılların Turancı Türkçü hareketinin önemli isimlerinden Reha Oğuz Türkkan’a ve yine aynı hareket içerisinde yer almış olan Fehiman Tokluoğlu(Altan)’na katkıları için teşekkür ederim. Ayrıca yine benimle görüşmeyi kabul eden Hüseyin Namık Orkun’un kızı Konçuy Mergen ve torunu Esim Mergen’in, Fethi Tevetoğlu’nun kızı Filiz Tevetoğlu’nun katkıları da tezin ortaya çıkmasında önemli olmuşlardır.
VII
GİRİŞ: KAVRAMSAL VE TARİHSEL ÇERÇEVE 1. PAN-MİLLİYETÇİ HAREKETLER Ondokuzuncu yüzyıl Napolyon Savaşları sonrasında milliyetçiliğin dalga dalga Avrupa’nın bütününe yayıldığı bir süreci işaret eder. İmparatorlukların egemenliği altında yaşayan halklarda milliyetçi bilincin gelişmeye başlaması, giderek imparatorlukların meşruluk temellerini sarsmaya, varlıklarını tehdit etmeye başlamıştır. Bu durum özelikle, Habsburg İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu, Rus Çarlığı ve bunlara yüzyılın ikinci yarısında katılan Alman İmparatorluğu arasına sıkışmış olan Orta ve Doğu Avrupa’yı, bugüne kadar süren milliyetçi çatışmaların alanı haline getirmiştir. Bu bölgede ortaya çıkan bu milliyetçi çatışmaların birbirinin içine geçmiş iki süreci olduğu söylenebilir. Bunlardan birincisi İmparatorluklar içerisinde yer alan halkların, bu bağımlı konumlarını değiştirmeye yönelik istemleri doğrultusunda İmparatorluklar ile çatışmasıdır. İmparatorlukların ve çok etnili devletlerin milliyetçi meydan okumaya verdikleri yanıt, Seton-Watson’ın “resmi milliyetçilik” [official nationalism] adını verdiği ve en iyi örneklerinden birini Macarlaştırma politikalarında bulduğu 1, sert ve yoğun asimilasyona dayalı uygulamalar biçiminde ortaya çıkmıştır. Böylece bağımlı halkların popüler milliyetçilikleri ile İmparatorlukların ya da çok etnili devletlerin “resmi milliyetçilik”leri çatışmanın birinci boyutunu şekillendirmiştir. 2 Bu birinci durum,
1
Hugh Seton-Watson, Nations&States, an inquiry into the origins of nations and the politics of nationalism,Londra, Methuen&Co.Ltd., 1977, s.149. 2 Bu çatışmalar ve “resmi milliyetçilik” uygulamaları için bknz.: Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, İngilizceden çev.: İskender Savaşır, 2. Basım, İstanbul, Metis Yayınları, Ekim 1995, s.99-128.(Resmi Milliyetçilik ve Emperyalizm bölümü)
1
ikinci çatışma boyutunu da etkilemiştir. İkinci çatışma boyutu İmparatorlukların, bölgenin egemenliği için birbirleri ile yoğun bir mücadeleye girişmesi ve bu mücadele sırasında rakip monarşiler içerisindeki “kardeş”lerini kullanma isteği biçiminde ortaya çıkmıştır. Bunlara ek olarak bir üçüncü çatışma boyutu da, bağımlı halklarda gelişen milliyetçilik akımlarının, özellikle bu bağımlı halkların bağımsız devletler oluşturma sürecinde birbirleri ile giriştikleri rekabette bulunabilir. Bu konjonktürde Avrupa’da büyük ölçekli yeni bir milliyetçiliğin doğuşunun da zemini ortaya çıkmıştır: Pan-milliyetçilik. “Pan” bütün anlamı taşıyan bir sözcüktür. Kazemzadeh, pan-hareketleri, bir coğrafi bölgenin, dilsel grubun, ulusun, ırkın veya dinin birliğini amaçlayan hareketler olarak tanımlamıştır. 3 Pan-hareketleri, ortak veya akraba dil, ırk, gelenek veya coğrafi yakınlık gibi başka bağlarla birbirleriyle ilişkili olan grupların dayanışmasını arttırmayı hedefleyen siyasal ve kültürel hareketler olarak tanımlayan Hans Kohn, bu hareketleri, pan-milliyetçi, pan-dinci ve pan-kıtacı olarak üç genel kategoride değerlendirmektedir. 4 Panslavizm, pancermenizm, panturanizm panmilliyetçi hareketlere örnek olarak gösterilebilirken, panislamizm pan-dinci, panavrupacılık, panasyacılık ve panamerikanizm pan-kıtacı hareketlere örnek verilebilir. Hans Kohn, pan-milliyetçi hareketleri de, gerçek ulusal nitelikli hareketler olarak gördüğü pancermenizm ve panarabizmi birinci kategoriye; ırksal hareketler olarak değerlendirdiği panslavizm, panturanizm ve panafrikanizmi ikinci kategoriye; kültürel pan-milliyetçilik olarak nitelendirdiği panhispanizmi ve pananglosaksonizmi
3
F. Kazemzadeh, “Pan Movements,” International Encyclopedia of the Social Sciences, Vol:II, ed.: David L. Sills, s.365. 4 Hans Kohn, “Pan-Movements,” Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume:II, New York, 1948, s.544.
2
üçüncü kategoriye yerleştirerek üçe ayırmaktadır. 5 Pan hareketler yerine, makromilliyetçilik terimini yeğleyen L.Leo Snyder, bu hareketleri, varolan milliyetçiliği ortak dil, adetler, gelenekler, tarih, psikolojik karakterler ve zaman zaman din temelinde daha geniş ölçekli bir milliyetçiliğe çevirme çabası olarak açıklar. 6 Snyder’ın tanımı, panslavizm, pancermenizm gibi akımlarla, panislamizm ve panavrupacılık gibi farklı unsurlar üzerinde yükselen bütün pan hareketleri aynı kategori içerisine sokması bakımından eleştirilebilirse de, varolan milliyetçiliğin geniş ölçekte yeniden kurulması belirlemesi hemen bütün pan hareketler için yerindedir. Bu çalışma Hans Kohn’un pan-milliyetçi hareketler genel kategorisi içerisinde değerlendirilen panturanizmi konu aldığından, yine bu kategori içerisinde yer alan ve Ondokuzuncu yüzyılda ortaya çıkmış olan diğer iki pan-milliyetçi hareketin kısaca incelenmesi konunun anlaşılabilmesi açısından gereklidir. 7 Panslavizm ve pancermenizm adlarını taşıyan bu iki hareket Orta ve Doğu Avrupa’da ortaya çıkmışlar ve bu bölgelerde etkin olmuşlardır. Hans Kohn, ünlü ayrımında, akılcı, siyasi, liberal Batı Avrupa tarzı milliyetçiliğin karşısına, romantik, kültürel ve otoriter Doğu Avrupa tarzı milliyetçiliği
yerleştirir.
Kohn,
Avrupa’nın
bu
iki
bölgesinde
farklı
tür
milliyetçiliklerin ortaya çıkışını, Batı Avrupa’da gelişkin bir orta sınıfın varlığına
5
a.g.e. s.545. 1917 gibi erken bir tarihte yazan Lothrop Stoddard ise pancermenizm, panslavizm, pananglikanizm, panlatinism ve diğer pan hareketleri milliyetçiliğin “ırk” aşamasına bağlamaktadır. (T. Lothrop Stoddard, “Pan-Turanism,” The American Political Science Review, Cilt: XI, Şubat 1917, No:1, s.13.) 6 Louis Leo Snyder, “Macro-Nationalisms,” L.L. Snyder, Encyclopedia of Nationalism, New York, Paragon House, 1990, s.200. 7 Bu çerçevede Hans Kohn’un pan-milliyetçi hareketleri üçe ayırması ve pancermenizmi, panslavizm ve panturancılıktan ayrı değerlendirmesi, bu üç hareketin özellikleri dikkate alındığında, kanımca uygun düşmemektedir.
3
rağmen, Doğu Avrupa’da yokluğuna bağlamaktadır. 8 Kohn’un ana çerçevesini çizdiği
Batı
ve
Doğu
teritoryal(mülkî)/jenealojik
tarzı
milliyetçilikler
(soykütüksel),
ayrımı,
siyasi/kültürel,
sivil/etnik, ilerici/gerici,
akılcı/romantik, liberal/otoriter, iyi/kötü kavram çiftleri ile de ifade edile gelmişlerdir. 9 Antony Smith, Hans Kohn’un bu kategorileştirmesine bir takım itirazlar yöneltmekle 10 ve her milliyetçiliğin değişen derecelerde ve farklı biçimlerde sivil ve etnik unsurları barındırdığını, bazı zaman sivil ve teritoryal unsurların hakim olduğunu, bazı zaman da etnik ve yerli unsurların geçerli olduğunu ortaya koymakla birlikte 11, yine de Kohn’un, daha rasyonel milliyetçilik türleri ile daha organik milliyetçilikler arasında koyduğu ayrımın geçerliliğini koruduğu düşüncesindedir. Smith, “Batılı” sivil-teritoryal ile “Doğulu” etnik-jenealojik milliyetçilik modelleri arasında ayrımdan yanadır. Bununla birlikte Smith, “Batılı” veya “Doğulu” biçimindeki jeopolitik yaftaların ihtiyatla karşılanmasından da yanadır. 12 Antony Smith’in Kohn’un ayrımına yönelttiği burjuvazinin rasyonel milliyetçilik türlerine bağlılıklarının da şüpheli bir varsayım olduğu yönlü eleştirisi ve Alman sanayi burjuvazisinin pancermen hissiyatı veya zengin Rus tüccarların “ilkelci” Rus
8
Hans Kohn, Nationalism,Its Meaning and History, Princeton, D.Van Nostrand Company, 1955, s2930. 9 Ayhan Akman, “Etnik-Sivil Kuramsal İkileminin Ötesinde: Modernist Milliyetçilik, Milliyetçilik Kuramında Etnik/Sivil Milliyetçilik Karşıtlığı,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cilt 4: Milliyetçilik, ed.: Tanıl Bora, İstanbul, İletişim Yayınları, 2002, s.81.) 10 Antony D. Smith, Millî Kimlik, çev:: Bahadır Sina Şener, 2. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 1999, s.132-132. 11 a.g.e. s.30. 12 a.g.e., s. 133. George Schöpflin de her ulusun sivil ve etnik boyutları olduğunu belirttikten sonra, Orta ve Doğu Avrupa’da etnik boyutun daha önde olmasını, Kohn gibi, orta sınıfların yokluğuna bağlamakta; Batı Avrupa’nın üstünlüğü karşısında harekete geçme zorunluluğu duyan entellektüellerin, kitlelerin mobilizasyonu için kültür ve tarihe dayanmak zorunda kaldıklarını yazmaktadır. (George Schöpflin, “Ethnic and Civic Natioanlism (Hans Kohn’s Typology),” Encyclopaedia of Nationalism, s.60-61.)
4
milliyetçiliğine verdikleri desteği hatırlatması da, özellikle pan-milliyetçilik söz konusu olduğunda dikkate alınmalıdır. 13 Smith, etnik milliyetçiliğin ayırt edici özelliğini doğuştan, fıtrî bir topluluk fikrini öne çıkarmasında bulmaktadır. Bu durumda bir milletin öncelikli olarak ortak soydan gelen bir topluluk olarak tanımlanması söz konusudur. 14 Antony Smith Batılı sivil modeldeki hukukun yerini etnik modelde yerli kültür, genellikle de dil ve adetlerin aldığı belirlemesini yaparak, bu nedenle de Doğu Avrupa ve Asya milliyetçiliklerinin ilk evrelerinde lügatçilerin, dilbilimcilerin ve halkbilimcilerin merkezi bir rol oynadıklarını yazar. 15 Antony Smith, bu etnik milliyetçiliğin iki düzeyini belirler: Bağımsızlık öncesi etnik milliyetçi hareketler ve bağımsızlık sonrası etnik milliyetçi hareketler. Bağımsızlık öncesi etnik milliyetçi harekette, daha büyük bir siyasi birimden ayrılma ve bunun yerine yeni bir siyasi “etno-millet” kurma çabası görülmektedir ki, Smith bunları ayrılıkçı milliyetçilikler ve diaspora milliyetçilikleri olarak tanımlar. Smith’e göre, ikinci düzeyi oluşturan bağımsızlık sonrası etnik milliyetçi hareketler, etnik temelde tanımlanmış olan milletin, sınırlar dışında kalmış olan “kardeş”lerini ve onların yaşadıkları toprakları kendi devletinin içine almaya çalışmak biçiminde ortaya çıkan irredantist 16 hareketlere ve kültürel veya etnik bakımdan benzer olan etno-milli devletlerin birliği yoluyla daha geniş bir etnik
13
Antony D. Smith, Millî Kimlik, s.132. a.g.e., s.28. 15 a.g.e., s.29. Hans Kohn Batı Avrupa’da modern milliyetçiliğin devlet adamları ve siyasal liderlerin ürünü olduğunu; Orta ve Doğu Avrupa’da ise şair, dilbilimci ve tarihçilerin milliyetleri yarattığını belirtmektedir. (Hans Kohn, Pan-Slavism, s.18.) 16 İrredantizm: İtalya kökenli terim. İtalya Krallığı’nın oluşumu sırasında, özellikle Avusturya denetiminde yaşayan İtalyanca konuşan toplulukların, İtalya Krallığı içerisinde yer almasını hedefleyen harekete verilen isimdir. Daha sonraları terim genelleşerek bir ülkenin başka bir ülkede yaşayan dil ve etnik köken bakımından kendisinden saydığı topluluklar üzerinde hak iddia etmesi, bu topluluğun yaşadığı toprakları kendi sınırlarına katmak istemesi anlamına gelmeye başlamıştır. (Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, der.: Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, Der Yayınları, 2000, s.383.) 14
5
temelli devlet oluşturmak suretiyle genişleme çabası olarak ortaya çıkan pan milliyetçi hareketlere dönüşebilir. 17 Pan-milliyetçi hareketlerin, hangi ad verilirse verilsin, ister etnik, ister kültürel ya da romantik milliyetçilik, Orta ve Doğu Avrupa’da ağırlıklı olan işte bu tarz bir milliyetçilik anlayışının 18 sonucu olduğu yargısına varılabilir. Johann Gottfried von Herder (1744-1803), geliştirdiği volk kavramı ve bu kavramın içeriğini dolduruş tarzıyla romantik veya kültürel milliyetçilik adı verilen anlayışın babası sayılır. Volk, kendi dili, toprağı, adetleri ve diniyle sosyo-psikolojik bir kimliğe sahip, organik bir bütünlük olarak tanımlanmıştır. 19 Böylelikle Volk, “ulus-devlet” anlayışındaki “ulus” kavramı ile örtüşmeyen, etnik kimliğin ön plana çıkarıldığı bir kategoriyi oluşturmuştur. Bu etnik kimliğin dışa vurumu olarak da efsaneler ve destanlar gibi halk kültürünün unsurlarına dayalı, tarihsel kahramanların öne çıkarıldığı bir tarih anlayışı gündeme gelmiştir. Herder’in izinden gidenler için “ulus”un ayırdedici karakterinin arandığı alan tarih olarak şekillenmiştir. 20 Aynı zamanda Volk kavramı liberal siyasal sistemler yerine, otoriter yönetimlerin savunulmasını, bireyden daha çok Volk’a bir takım haklar tanıması ile gündeme getirmiştir. 21
17
Antony D. Smith, Millî Kimlik, s.134. Doğu Avrupa milliyetçiliklerinin Hans Kohn’un ayrımı çerçevesinde bir incelenmesi için bknz.: Peter F. Sugar, “External and Domestic Roots of Eastern European Nationalism,” içinde, Nationalism in Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar ve Ivo Lederer, 2. baskı, Seattle and Londra, University of Washington Press, 1971, s.7-54. 19 Steven Grossby, “Herder’s Theory of Nation,” Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danışman editör: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.121. Yazar, Volk kavramının karşılığı olarak nation sözcüğünü yeğlemiştir. Sugar ise Herder’in Volk kavramını nation ile asla karıştırmadığını; bu ikinci anlamda olmak üzere Almanca Nation sözcüğünü yeğlediğini belirtmektedir. Peter F Sugar, Nationalism in Eastern Europe, s.13. 20 John Hutchinson, “Cultural Nationalism,” Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danışman editör: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.40. 21 Peter F. Sugar, Nationalism in Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar ve Ivo Lederer, s.11. 18
6
Doğu ve Orta Avrupa’da gelişen etnik ya da kültürel milliyetçiliğin temelleri, büyük ölçüde Herder’in bu görüşleri doğrultusunda şekillendi. Vatandaşlık bağı yerine, etnik kimliğin öne çıkarılmasının doğal bir sonucu da farklı devletler altında yaşayan, ama aynı Volk’a ait oldukları savlanan halkların birliği projelerinin de gündeme gelmesi olmuştur. Pan-milliyetçi hareketlerin en eskisi panslavizm olarak gösterilmektedir.22 Herder, Doğu Avrupa milliyetçiliklerinin bütününü etkileyen ve yukarıda kısaca özetlenen görüşlerinin yanı sıra, Slav halklarını tek bir ulus olarak değerlendirmesi; bu tek ulus olarak gördüğü Slav halklarının parlak geleceğine vurgu yapması ile panslav milliyetçiliğinin doğuşuna katkı sağlayan en önemli isim da olarak ortaya çıkmaktadır. 23 Herder, Auch eine Philosophie der Geschicte zur Bildung der Menschheit (1874) adlı eserinde Slavları, Avrupa’nın gelecekteki önderleri olarak tanımlamaktan kaçınmamıştır. 24 Bu düşünceleriyle Herder, “Slav kavimlerinin yeniden canlandırıcısı”[“der eigentliche Vater der Wiedergeburt der Slawischer Völker”] olarak adlandırılmayı hak etmiştir. 25 Herder’in düşünceleri, Ondokuzuncu yüzyılın başından itibaren Slav halklar arasında yankı bulmaya başlamıştır. Bu dönemde Slav halklar, Osmanlı, Habsburg, Prusya ve Rus monarşilerinin uyrukları olarak yaşıyorlardı. Slav halklar içerisinde Ruslar hariç, hepsi başka etnik grupların egemenliği altında bulunuyordu. Alman akademisyenler Gerhard Friedrich Müller (1705-1783) ve August Ludwig Schlözer(1735-1809)’in Rus tarihi ve Slavlar üzerine
22
Hans Kohn, Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume:II, s.454. Peter F. Sugar, Nationalism in Eastern Europe, s.16 ve “Pan-Slavism,” Encyclopedia of Nationalism, Volume 2: Leaders, movements, and Concepts, Academic Press, 2001, s.401. 24 Hans Kohn, Pan-Slavism, Its History and Ideology, Indiana, University of Notre Dame Press, 1953, s.1. 25 Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, Ankara, Türk Tarik Kurumu, 1953 [Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt:XI, Sayı 2-4 (Haziran-Eylül-Aralık 1953)’ten ayrı basım],s.247. (Almanca ifadenin Türkçe çevirisi de Kurat’a aittir.) 23
7
çalışmaları, Herder’in etkisinin yanı sıra, Slav bilincinin gelişmesinde önemli yer tutan Alman etkisinin diğer kaynaklarını oluşturmuşlardır. 26 Habsburg,
1867’den
sonra
Avusturya-Macaristan
İmparatorluğu,
Ondokuzuncu yüzyılda, Almanlar, Macarlar, Lehler, İtalyanlar ve Hırvatların “tarihsel uluslar” sayıldığı, Çekler, Slovaklar, Rutenler, Sırplar, Slovenler ve Romenlerin “tarihsel-olmayan uluslar” kategorisinde değerlendirildiği on bir ana ulusal gruptan oluşan yapısıyla, asimilasyoncu Alman, Macar, Leh milliyetçilikleri, otonomist Hırvat, Çek, Ruten, Romen ve Slovak milliyetçilikleri ile irredantist eğilimli İtalyan ve Sırp milliyetçiliklerinin arenası konumundaydı. 27 Bu unsurlar arasında yer alan, Habsburg İmparatorluğuna dahil Macar Krallığı topraklarında yaşayan bağımlı Slav halklar, milliyetçi düşünce ile tanışmalarından itibaren, imparatorluk
içerisindeki
sosyal-siyasal
konumlarının
iyileştirilmesi
yönlü
istemlerini gündeme getirmeye başlamışlardır. Bu istemler hem Habsburglara, hem de Macarlara dönük nitelik taşımıştır. Bu Slav halklar içerisinde, Macar Krallığı altında yaşayan ve Habsburg Monarşisi içerisinde en zayıf, en az hakka sahip olan Slovaklar içerisinden iki isim, Ján Kollár(1793-1852) ve Pavel Jozsef Šafařík(17951861), modern panslavizmin öncüleri olarak değerlendirilmektedirler. 28 Aslında bu
26
Hans Kohn, Pan-Slavism,s.2. “Austro-Hungarian Empire,” Encyclopedia of Nationalism, Volume 2: Leaders, Movements, and Concepts,ed. Alexander J. Motyl, San Diego, Academic Press, s.32-33. Bununla birlikte Lonnie R. Johnson, bir krallık veya devlet biçiminde tarihte kökleri olan halklar olarak tanımlandığını belirttiği “tarihsel uluslar”ın Lehler, Çekler, Hırvatlar, Macarlar, Sırplar ve Bulgarlar olarak görüldüğünü; bu türden bir tarihleri ve tarihsel devamlılıkları bulunmayan “tarihsel-olmayan uluslar”kategorisinin ise Slovaklar, Slovenler, Boşnaklar, Makedonlar gibi halkları kapsar biçimde kullanıldığını yazmaktadır. Romenlerin ve Arnavutların ise bu iki kategori arasına yerleştirildiklerini kaydetmektedir. (Lonnie R.Johnson, “Eastern Europe,” Encylopedia of Nationalism, Volume 1: Fundamental Themes, ed. Alexander J. Motyl, s.170.) Bu kategoriler içerisinde yer alan halkların, milliyetçiliklerinin geliştiği dönemde kendilerini ve diğerlerini bu ayrım çerçevesinde değerlendirirken, genelde kendilerini birinci kategoriye, diğerlerini ise ikinci kategoriye yerleştirme eğilimi içerisinde olduklarını söylemek yanlış olmayacaktır. Bu yolla kendi uluslarının diğerleri üzerindeki egemenliğine tarihsel bir kanıt getirmeye çalışmaktadırlar. 28 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.11. Bununla birlikte Hugh Seton-Watson, modern panslavizmin ilk sözcüsünü Osmanlı egemenliğindeki Güney Slavları arasında bulmakta ve Çar Alexander’a yazdığı 27
8
isimler Macaristan’a bağlı Gyartmat’da doğan Çek Katolik papaz Josef Dobrovský’nin açtığı yoldan yürüyorlardı. Josef Dobrovský (1753-1829), Slav dili, kültürü ve tarihi üzerine yaptığı çok sayıda çalışma ile Slavlık bilincinin doğuşunun da habercisi sayılabilir. Dobrovský’nin izinden giden Jan Kollár, Alman romantik düşüncesi ile tanıştığı Jena Üniversitesi’nde geçirdiği yıllardan sonra 1824 yılında Peşte 29’de yayınlanan Slávy Dcera[Slava’ın Kızı] adlı şiir kitabı ile panslavizm düşüncesinin bayraktarlarından biri olmuştur. Kollár’ın Almanları; Slavların tarihsel düşmanları olarak gösterdiği Slávy Dcera’sında yer alan aşağıdaki parça, panslav düşüncenin de temellerini sergilemektedir: Ana Slava çocuklarına sorar: Sen kimsin? Rus, ya sen? Sırp; sen? Çek; sen? Leh Çocuklarım: Birlik! Böyle konuşmayın, fakat şunu söyleyin: Ben bir Slavım 30 Pavel Jozsef Šafařík ise, Güney Macaristan’da Novi Sad’da bir Sırp lisesinin müdürlüğünü yaptığı sırada 1826 yılında yayınladığı Geschichte der Slavischen sprache und Literatur adlı çalışması ile ün kazandıktan sonra, 1833 yılında, Slav çalışmalarının merkezi olan Prag’a yerleşerek etkinliklerini burada sürdürmüştür. 31 Šafařík’in yukarıda anılan eserinin yayınlandığı yıl panslavizm sözcüğü de ilk kez yine bir Slovak, Jan Herkel, tarafından kullanılmıştı. Herkel 1826’da Buda’da basılan Elemanta universalis linguae Slavicae e vivis dialectics eruta et suis logicae
“Rusya’nın politikası” adlı çalışmada, altı Slav halkın (Ruslar, Lehler, Çekler, Bulgarlar, Sırplar ve Hırvatlar) Rusya’dan kendilerini Türk ve Alman egemenliğinden kurtarmasını beklediklerini ifade eden Hırvat Cizvit papaz Jurac Križanić’i göstermektedir. (Hugh Seton-Watson, Nations&States, an inquiry into the origins of nations and the politics of nationalism,Londra, Methuen&Co.Ltd., 1977, s.118.) 29 Bugünkü Macaristan’ın başkenti olan Budapeşte, 1873 yılında Peşte, Buda ve Obuda’nın tek bir kentsel yönetim altında birleştirilmesi ile ortaya çıkmıştır. Bu tarihten önce Buda ve Peşte ayrı kentler olarak değerlendiriliyorlardı. 30 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.16. 31 a.g.e., s.12-13.
9
principiis suffulta adlı eserinde ortak bir Slav edebiyat dilinin geliştirilmesini, panslavizme destek olarak sunmuştu. 32 Panslavizmin ilk dönemi sayılabilecek olan bu süreçte, Avusturya Slavlarının Rus Çarlığı ile bir siyasal birlik hedefi hemen hiç yoktur; daha çok edebiyat ve kültür alanlarında birlik öne çıkarılmıştır. 33 Avusturya Slavlarına egemen olan düşünce, Avusturya İmparatorluğu’nun federal bir devlete dönüşmesini sağlayarak, kendi sosyal ve siyasal konumlarını daha ileriye götürmekti. Ancak bu ulusal istemlerini Habsburglara ve Macarlara kabul ettirebilmeleri için yeterli güçlerinin olmadığının da bilincinde olarak yüzlerini dönemin tek bağımsız Slav devleti olarak görülen Rusya’ya dönmek zorunda kalmışlardır. Slav halkların
bu dönemdeki tehdit
algılamasında Macar milliyetçiliğinin Macarlaştırma politikaları doğrudan, Alman milliyetçiliğinin Almanlaştırma çabaları dolaylı olarak etkide bulunmuştur. 34 Temel sorunları kendi ulusal benliklerini korumak biçiminde şekillendiğinden, Rus Çarlığı’nın kendilerini yutmasından da endişe duyuyorlardı. Bu nedenle 1848 I. Panslav Kongresi’nde Avusturya Slavları, kendi milliyetleri açısından üç tehlikenin varlığına dikkat çekiyorlardı: Almanların güçlenmesi, Macar milliyetçiliği ve Rus yayılmacılığı. 35 Buna karşılık, özellikle Osmanlı İmparatorluğu içerisindeki Slav halkların hamiliğine Ondokuzuncu yüzyılın ilk yarısından itibaren soyunmuş olan Rus Çarlığı da, Habsburg monarşisine karşı mücadelesinde liberal istemler ileri süren panslavizme sempati ile yaklaşmıyordu. Çar I. Nikola devrimci bulduğu bu hareketi 32
a.g.e., s.6 ve s.254, dn.:8. Ayrıca Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.242. Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.248. Jan Kollár imzasını taşıyan, ilk kez bir Slovak gazetesinde yayınlandıktan sonra genişletilerek 1837’de Almanca olarak basılan kitabın adı dahi bu görüşü yansıtmaktadır. Uber die Literarische Wechselseitigkeit zwischen den verschiedenen Stämmen und Mundarten der Slavischen Nation [Slav Ulusunun Çeşitli Halkları ve Dialektleri Arasındaki Kültürel Dayanışma Üzerine]. (Hans Kohn, Pan-Slavism, s.17.) 34 Lonnie R.Johnson, “Eastern Europe,” Encylopedia of Nationalism, Volume 1: Fundamental Themes, ed. Alexander J. Motyl, s.175. 35 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.68. 33
10
tehlikeli görüyor; bu nedenle de uzak duruyordu. 36 Ayrıca 1833 yılında Rus Çarı ile Habsburg İmparatoru arasında, iç ve dış tehlikeler karşısında karşılıklı olarak birbirlerine yardım sözü içeren bir antlaşma da imzalanmıştı. 1848 yılında Prag’da toplanan I.Pan-Slav Kongresi, Avusturya Slavlarının özlemlerini gösterdiği gibi, Rus Çarlığı’nın bu dönemde panslavizme uzaklığını da kanıtlar. Kongre Çek František Palackỳ başkanlığında toplanmıştır. Palackỳ, siyasal eşitliğe
sahip
milliyetlerden
oluşan
federal
bir
Avusturya
düşüncesinin
savunucusuydu. Avusturya Slavları içerisinde özellikle Çeklerde, bu Austro-Slavizm düşüncesi yaygındı. 37 Çek yazar Karel Havlícék, 1846’da kaleme aldığı bir makalesinde bu düşünceyi bütün açıklığı ile ortaya koyuyor, “...biz ne Alman, ne Macar, ne Rus olmak istiyoruz...” sözlerinin ardından Slavların varlıklarını devam ettirmesinin koşulu olarak Habsburg İmparatorluğunu’nun varlığının gerekliliğini gösteriyordu. 38 Kongreye katılan 342 delegenin büyük çoğunluğu Avusturya Slavlarından oluşmaktaydı. 39 Prusya Polonyasından gelen az sayıda delegenin yanı sıra, Rusya’dan birinin Bakunin olduğu, toplam iki delegenin katılması 40, Polonya ve özellikle Rusya’nın bu dönemde panslav harekete ilgisizliğinin göstergesini oluşturmuştur. 36
a.g.e., s.254. Büyük Sovyet Ansiklopedisi, bu hareketi Avusturya-Macaristan imparatorluğu içerisinde yer alan genç Slav, özellikle Çek burjuvazisinin Avusturya-Macaristan pazarlarına girme çabası ile açıklamaktadır. (N.D. Ratner, “Pan-Slavism in Austria-Hungary,” Great Soviet Encyclopedia, Volume I, New York ve Londra, MacMillan INC. ve Collier MacMillan Publishers, 1970, s.655.) 38 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.28. Havlícék’in bu makalesinin bir kısmının İngilizce çevirisi için bknz.: Hans Kohn, Nationalism, Its Meaning and History, Princeton, D. Van Nostrand Company, 1955, s.155-159. 39 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.70. 40 Bir başka kaynakta Kongre’ye toplam 340 delegenin katıldığı, bunlardan 237’sinin Çek ve Slovak, 42’sinin Güney Slavlarından olduğu ve geri kalan 61’inin Polonya, Ukrayna ve Rusya’dan geldikleri belirtilmektedir. ( Kálmán Rátz, A pánslávizmus története, Athenaeum, [1941], s.132 37
11
Panslavizmin siyasal renklere bürünmeye başlaması, Kırım Savaşı yenilgisi ile sarsılan Rus Çarlığı’nda, bu düşüncenin Rus yayılmacılığına hizmet edecek bir araç olarak tasarlanmaya başlanmasına denk düşer. Bu dönemde panslavizm, artık, küçük Slav halkların inisiyatifinden Rus kontrolüne geçmeye başlamıştır. 41 Aslında daha 1838’de Rus tarihçi Pogodin, sonradan II. Alexander adıyla tahta çıkacak olan Grandük Alexander Nikolaevich’e
yazdığı mektubunda panslavizmi Rus
yayılmacılığının hedefleri doğrultusunda biçimlendirmişti. 42 Kırım Savaşı sonrası dönemde ise Rus Çarlığı’nın, kendisine karşı savaşa katılan Avrupa devletleri ile ilişkileri gerilmeye başlamış; Almanya’nın ortaya çıkması Rus Çarlığı’nı endişeye yöneltmiş; Balkanlar ve Doğu Avrupa’da arkasında Almanya’nın olduğu AvusturyaMacaristan İmparatorluğu ile yoğun bir hegemonya mücadelesi içerisine girmiştir. Bu ortamda panslav düşünce Rus aydın çevresinde yayılmaya başlamıştı. Rus panslavizminin önemli isimlerinden Nikolay Danilevsky(1822-1885)’nin çizdiği panslav birliği projesi bu yayılmacılık arzularını bütün çıplaklığı ile ortaya koymaktadır. Danilevsky’e göre bu panslav birlik Rusya ile birlikte Orta ve Doğu Avrupa’nın bütün Slav kabul edilen devletlerini bünyesinde toplayacağı gibi, Avusturya, Macaristan ve Osmanlı Devleti’nden önemli topraklar elde edecek, Yunanistan’ı, Girit’i, Rodos’u, Kıbrıs’ı, Ege Denizi’nin Anadolu sahillerini, İstanbul ve çevresini kapsayacaktı. 43 1867’de İkinci Panslav Kongresi Moskova’da toplandığı zaman, küçük Slav halklar ev sahibi Rusların panslavizm anlayışlarının, bütün Slavlar arasında ortak dilin Rusça olması, Ortodoks inancının bütün Slavlarca 41
Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.313. Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.255. Pogodin’in görüşleri için ayrıca Hans Kohn, Pan-Slavism, s.115-119 arasına bakılabilir. 43 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.160. Danilevsky bu görüşlerini 1869 yılında Zarya adlı aylık derginin on sayısında yayınlanan, 1871 yılında da St.Petersburg’da kitap olarak basılan Rossia i Europa [Rusya ve Avrupa] adlı eserinde dile getirilmiştir.(a.g.e., s.302, dn.:67.) Danilevsky’nin bu eserinden bir bölümün İngilizce çevirisi için Hans Kohn, Nationalism, Its Meaning and History, s.151-155. 42
12
benimsenmesini önermeleri bağlamında, Avusturya-Macaristan ve Balkan Slavları ile Rusya sınırları içerisindeki Leh ve Ukraynalıların Ruslaştırılması anlamına gelen panrusçuluk olduğunu anlamak durumunda kaldılar. 44 Rusya’da panslav hareketin Rus yayılmacılığına hizmet edecek bir araç olarak kurgulandığı dönemde, Avrupa’da güç dengeleri bir kez daha derinden sarsılmıştır.
Prusya,
küçük
Alman
devletçiklerini
birleştirerek
Alman
İmparatorluğu’nu ortaya çıkarmıştı. Gelişmiş sanayi gücüne karşılık Almanya’nın sömürge yarışından geri kalmış olması uluslararası dengeleri kendi lehine çevirmeye dönük revizyonist bir dış politika yürütmesini de gündeme getirmiştir. Bu durumda, Alman milliyetçiliğinin gelişmeye başlaması ile birlikte kendisini hissettirmeye başlayan pancermenizm akımı da, Ondokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde son derece belirgin biçimde bir emperyalist yayılma projesinin parçası konuma gelmiştir. 45 Aslında dilsel anlamda bir pancermenizm Arndt ve Fichte’de de görülmekteydi. 46 Hatta Fichte, Volk kavramını siyasallaştırarak, Almanya’nın birleştirilmesi için yeniden yorumlamıştı. 47 Pancermenizm, Orta Avrupa’da küçük devletçiklere bölünmüş Almanların birliğini savunan bir hareket olarak ortaya çıktığında, bu birliğin sağlanması çok sayıda Alman hanedan devletlerinin ortadan kaldırılmasını gerektirdiğinden devrimci bir özellik gösteriyor; bu nedenle de demokratlar ve liberallerden destek alıyordu. 48
44
Sándor Kostya, Pan-Slavism, ed.: Anne Fay Atzel, Danubian Press, 1981, s.6. Snyder, pancermenizmin bir çok yorumu olduğunu, kültürü öne çıkaran Alman yurtseverliği biçimden, global bir pancermen toplumuna kadar değişik türleri bulunduğunu yazmaktadır. (Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.288) 46 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.1. 47 Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt” a, Tek Parti Dönemindeki Türkçülük (1931-1946), İngilizceden çev.: İsmail Kaplan, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s.49 48 Hans Kohn, Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume II, s.547. 45
13
Bu dönemde pancermen birliği konusunda en gerçekçi öneri Friedrich List’ten gelmiştir. List, Ren’den Karadeniz’e kadar uzanan bölgede ekonomik birlik kurulmasını öneriyordu. 49 Alman ulusal birlik hareketi güç ve mevzi kazandıkça pancermenist hareket de biri Büyük Almanya [Grossdeutsch] düşünü içeren, diğeri Avusturya haricinde birliği öngören Prusya düşüncesi [Kleindeutsch] yanlıları olmak üzere iki kola ayrılmıştır. Bu ikinci düşüncenin başarıya ulaşması sonrasında klasik, yani Büyük Almanya fikrine bağlı pancermenizm Georg Ritter von Schönerer’in lideri olduğu Avusturyalılar tarafından hararetle savunulmaya devam edilmiştir. 50 Başlangıçta devrimci ve liberal niteliklere sahip pancermenizm, Prusya’nın Alman ulusal birliğini kurması sonrasında giderek Alman emperyalizminin bir ifadesi halini aldı. Alman milliyetçiliğinde egemen olan, Alman egemenliğindeki Mitteleuropa düşüncesi pancermenizmin de temel sloganlarından biri olmuştur. Bu egemenlik düşüncesi de Doğu Avrupa’da, bu bölge halklarını hıristiyanlaştırma ve uygarlaştırma biçiminde ifade edilen bir Almanların kutsal misyonu ile temellendirilmeye çalışılmıştır. 51 Alman Mitteleuropa’sı aslında daha geniş ölçekli bir yayılmacılığın ilk adımı olarak kurgulanıyordu. 52 Pancermenizm, bu açıdan geleneksel Drang Nach Osten politikası ile de büyük uyum içerisinde olmuştur. Ondokuzuncu yüzyılda geliştirilen ırkçılık kuramları da pancermenizmin düşünsel dayanaklarından biri olmuştur. Bir Fransız soylusu olan Joseph Arthur de Gobineau (1816-1886)’nun 1853 yılında kaleme aldığı Essai sur l’inégalité des races humaines adlı çalışmasında ortaya konulan Aryan üstünlüğü biçimindeki ırkçılık,
49
aynı yerde. aynı yerde ve Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.294. 51 Lonnie R. Johnson, Encyclopedia of Nationalism, Cilt:1, s.178. 52 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.290. 50
14
Gobineau’nun izinden giden, aslen İngiliz olmakla beraber Almanya’ya yerleşmiş Houston Steward Chamberlain (1855-1927) tarafından, özellikle 1899’da yayınlanan Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhundert adlı kitapta, Töton ırkının üstünlüğü biçiminde kapsamı daraltılarak benimseniyordu. 53 Ancak Almanya’da gelişen pancermenizm üstün Töton ırkı düşüncelerini kullanmakla beraber, Töton ırkı teriminde kapsanan bütün halkları içermek gibi bir amaca sahip değildir. 54 1890’da Allgemeiner deutscher Verband adıyla kurulan örgüt 1 Nisan 1894 tarihinde yapılan yönetim kurulu toplantısında adını Alldeutscher Verband’a çevirdikten sonra, pancermenizmin bayraktarlığını da tamamen üstlenmiş olur. 55 Wertheimer, Alldeutscher Verband’ın kuruluşunu doğrudan İngiliz karşıtı duygulara bağlamaktadır. 56 Bunun nedeni Alldeutscher Verband’ın anayasasında bulunabilir. Alman Volkstum’unun korunmasını ve Alman ulusal gelişimini engelleyen bütün güçlerle savaşılmasını hedefleyen örgüt, bütün dünyada Alman çıkarlarının genişletilmesini ve Alman sömürge hareketinin desteklenmesini de amaçları arasına almıştı. Doğal olarak bu amaç, dönemin en büyük sömürge imparatorluğuna sahip İngiltere’ye karşı bir eylemliliği içermekteydi. Kohn’un değerlendirmesine göre, bu dönem pancermenizm aslında İngiltere’nin, Fransa’nın ve A.B.D’nin emperyalist eğilimlerinden farklılık göstermemektedir. 57 Usher de, pancermenizmin iki düzeyini belirleyerek; bu iki
53
Mildred S. Wertheimer, The Pan-German League 1890-1914, New York, Octagon Books, s.17-19. Mildred S. Wertheimer, diğer dillere pancermenizm olarak çevrilen, ancak Almanca’da farklı köklerden gelen ve kapsamları da farklı olan Pangermanisch/Pangermanatum ve Alldeutsch/Alldeutschtum kavramları arasındaki farka dikkat çekerek, Pangermenisch sözcüğüyle ifade edilen birlik anlayışının Töton ırkından veya Töton dillerinden birini konuşan bütün halkları, bu arada İngilizleri de kapsadığını; Alldeutsch teriminin ise Almanların birliği gibi dar bir anlama geldiğini yazmaktadır. Almanya’daki pancermenizmin, Alldeutsh teriminde ifadesini bulan anlamı kendi hareketine temel aldığını göstermektedir.(a.g.e., s.90-98) 55 a.g.e., s.42. 56 a.g.e., s.94. 57 Hans Kohn, Encyclopaedia of Social Sciences, s.548. 54
15
düzeyden birincisini Rusya ve Fransa’ya karşı bir savunma hareketi; diğerini ise İngiltere’ye karşı, İngiltere’nin Akdeniz ve Asya’daki sömürgelerine yönelik saldırgan bir hareket olarak tanımlamaktadır. 58 Orta ve Doğu Avrupa, Cermenler ile Slavlar arasındaki hegemonya mücadelesine sahne olurken, bu halk grubunun hiç birisine dahil olmayan ve olmak da istemeyen, Herder’in, Slavlar ve Almanlar arasında eriyerek yok olacaklarını ileri sürdüğü Macarlar 59 arasında da bir pan-milliyetçi düşüncenin filizlenmeye başladığı görülmektedir. Benzer biçimde Rus Çarlığı içerisinde yer alan Türk halklar arasında ve Rus Çarlığı ile Alman emperyalizminin kendilerine yayılma alanı olarak gördüğü Osmanlı Devleti topraklarında da pan-milliyetçi düşünce uç vermeye başlamıştı. 60 “Turan” ortak kavramı üzerinden bu iki, hatta üç farklı coğrafyada gelişen hareket bu çalışmanın da konusu olan panturanizmdir. Bu noktada kavramsal bir açıklama yapılması bu çalışmanın okunmasında karşılaşılabilecek sorunların çözümü için gereklidir. Panturanizmin içeriği Macar ve Türk Turancıları tarafından farklı doldurulmuştur. Macarların projesinde Macarlardan, Moğollara, Türklere, Japonlara ve hatta Çinlilere kadar aynı dil ailesi içerisinde değerlendirilen halkların bütünü kapsanmıştır. Oysa ki Türk Turancı hareketinde yalnızca “Türk” olarak kabul edilen halklar söz konusudur. Bu özelliği ile de Türk panturanizmi, pantürkizm ile eş anlamlıdır. Bu nedenle bazı yazarlar Türkiye’de gelişen hareketi yalnızca pantürkizm
58
Roland G. Usher, Pan-Germanism,From Its Inception to the Outbreak of the War, gözden geçirilmiş ve genişletilmiş 2. baskı, Boston, Houghton Mifflin Companys, Şubat 1913,s. 11. Snyder, bu yayılmacı pancermenizm anlayışının potansiyel düşmanlara, özellikle Rusya, Britanya ve Fransa’ya karşı geliştirildiğini söylemektedir. (Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.288) 59 Judith Winternitz, “The ‘Turanian’ Hypothesis and Magyar Nationalism in the Nineteenth Century,” Culture and Nationalism in Nineteenth –Century Eastern Europe, ed.: Roland Sussex ve J.C.Eade, Ohio, Slavica Publishers, 1985 s.146. 60 Charles W. Hostler, “The Turks and Soviet Central Asia,” The Middle East Journal, Cilt: 12, Yaz 1958, Nu.3, s.263. (Hostler Alman emperyalizmini anmamaktadır.).
16
sözcüğü ile nitelendirmeyi yeğlemektedirler. 61 Bununla birlikte, bu çalışmada Türk Turancılarının da kendi düşüncelerini üzerinde kurdukları öğe Turan kavramı olduğu için, Turanizm ve panturanizm sözcüğü her iki ülkedeki hareket için de kullanılmış; her hangi bir karışıklığın doğmaması için Turancılık terimi yeğlendiğinde bunun Macar ya da Türk olduğu belirtilmiştir. Ayrıca Osmanlı döneminde Türkçülük, pantürkçü eğilimler ile iç içe geçmiş olduğundan, bu dönemdeki hareketi adlandırmak üzere genelde Türkçülük terimi yeğlenirken, Cumhuriyet Türkiyesinde ise Cumhuriyetin Türkçülük anlayışı ile, 1930’larda ortaya çıkan hareketin farkını gösterebilmek açısından Turancı Türkçülük terimi kullanılmıştır. Pan-milliyetçi hareketler ideolojik yapılarının bir çok öğesini romantik milliyetçilikten almışlardır. Snyder, bu tür hareketlerde ortak olarak gördüğü unsurların başına “biriciklik” duygusunu yerleştirir. 62 Pan-milliyetçi harekete temel olarak kurgulanan halkın ya da ırkın, ki bu pancermenizm de Töton ırkı, panslavizmde Slav ırkı, Macar Turancılığında Turan ırkı ve Türk Turancılığında Türk ırkıdır, insanlığın ayrıcalıklı bir dalı olarak gösterilmesi söz konusudur. Bu “ayrıcalıklı” hissetme durumu hemen her zaman harekete konu olan halkın insanlık ve uygarlaşma süreci içerisindeki katkılarının ortaya konulması çabasını da beraberinde getirmiştir. İnsanlık tarihinin ilerleme aşamalarının bu halk ya da halklara mal edilmesi ile başka ırk ya da uluslar karşısında en azından eşitlik sağlanmaya çalışılmış; çoğu zaman da bu “ayrıcalıklı”
61
Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, s.28-29. Hatta Hostler’in Turkism and The Soviets eserinin bir bölümü “Pan-Turanism versus Pan-Türkism” başlığını taşımaktadır. Charles Warren Hostler, Turkism and the Soviets, The Turks of the World and Their Political Objectives, London, George Allen&Unwin Ltd., New York: Frederick A.Praeger INC, 1957, s.199.) 62 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.200. Unutulmamalıdır ki, Snyder, makromilliyetçilik terimi ile bütün pan-hareketleri işaret etmektedir. Dolayısıyla Snyder’a göre “biriciklik” duygusu bütün pan-hareketler için ortaktır.
17
hissetme duygusuna bir üstünlük anlayışı eşlik etmiştir. 63 Üstünlük anlayışına temel de,
Ondokuzuncu
yüzyılın
ırkçılık
akımlarından
bulunur.
Gobineau
ve
Chamberlain’ın ortaya attıkları ve pancermenizme destek olan ırkların eşitsizliği düşüncesi, başka pan-milliyetçi hareketler tarafından, Aryan veya Töton ırkının yerine kendi “ırk”ları geçirilerek benimsenmiştir.Irkçılık öğretilerinin ortak unsurlarını dört noktada toplamak olanaklıdır: 1. Fizik niteliklerin yanında psikolojik, düşünsel hatta kültürel niteliklerin de kalıtımla geçtikleri savı. 2. Kalıtımsal
niteliklerin
bazı
topluluklarda
bulunduğu;
diğerlerinde
bulunmadığı ya da bazılarında az, bazılarında çok bulundukları savı. 3. Bu kalıtımsal niteliklere göre bazı ırkların üstün, bazılarının aşağı fizik, psikolojik, düşünsel ve kültürel yeteneklere sahip oldukları savı 4. Bütün bu savların sonucu olarak da üstün ırkların aşağı ırklar üzerinde, onları yok etmekten yönetmeye, çalıştırmaktan sömürmeye dek doğal hakları olduğu düşüncesi. 64 Pancermenizm, panslavizm, panturanizm akımlarının hepsinde, düşüncenin kurucu unsurlarının başında ırk kavramı gelmekle birlikte , bu her zaman “saf kan” anlayışa dayalı dışlayıcı bir yaklaşımı beraberinde getirmemiştir. Irk vurgusuna bazı durumlarda, öteki etnik grupların asimilasyonu bağlamında kapsayıcı bir anlayış eşlik etmiştir. 65 Bu ayrımın ortaya çıkışına pan-milliyetçiliğin ortaya çıktığı devletin, 63
aynı yerde. Alâeddin Şenel, Irk ve Irkçılık Düşüncesi, Ankara, Bilim ve Sanat, 1993, s.33. 65 Etienne Balibar sömürgeci ırkçılık ya da ABD’deki ayrımcılığı toplumu hiyerarşize etmeyi ve bölümlemeyi amaçlayan bir baskı ve sömürü ırkçılığı bağlamında, “kapsayıcı” olarak tanımlamaktadır. Etienne Balibar- Immanuel Wallerstein, Irk, Ulus, Sınıf, Belirsiz Kimlikler, 2. Baskı, İstanbul, Metis Yayınları, Ekim 1995, s.53. Bu çalışmada kapsayıcılık, bu türden bir ayrımcılıktan daha çok, farklı “etnik” kökenlere ya da “ırk”lara ait olduğu düşünülen unsurların, ana “ırk” ya da “ulus” içerisinde eritilmeleri, eritilmeleri tamamlandıktan sonra da herhangi bir ayrımcılığın ya da dışlayıcı bir tutumun bu kökü farklı olanlara karşı gündeme gelmemesi anlamında kullanılmıştır. 64
18
pan-milliyetçiliğe sahip çıkan toplumsal katman veya sınıfların özlemlerinin farklılığı neden olmuştur. “Öteki”lerin kültürel olduğu kadar kuşaklar sürecek bir uygulamaya ile “kan”ca da eritilmelerini gündeme getiren değişik bir tür kapsayıcılık da, dışlayıcı ırkçılık ile asimilasyona dayalı anlayış arasında ilginç bir “orta yol” olarak şeklenmiştir. Pan-milliyetçi hareketler için ırk ne kadar önemli ise, belki de ondan da önemli olan dil unsurudur. Herder için dil, duyguların deposu, Volk’un tarihin içsel deneyimi ve dışa vurumu, belirli bir kültürün mirasıdır. 66 Bu nitelikleriyle de dil, Volk’u yaratan unsurdu ve dilin işlevi kültür mirasını eğitim süreci yoluyla gelecek kuşaklara aktarmaktı. 67 Pancermenizm, panslavizm ve panturancılığın her iki türünde de ya aynı dili konuşan, ya yakın ilişki içerisinde olan ya da dönemin dilbilim çalışmalarında aynı dil ailesi içerisinde değerlendirilmeleri gündeme gelmiş olan halklar arası birlik söz konusu olmaktadır. Hatta bu “dilsel” yakınlık “ırk”ın kuruluşunda da belirleyici bir öneme sahiptir. Bu noktada, belirli bir ırkın varlığına kanıt oluşturmak diller arasında kurulan benzerlik üzerinden yürümektedir. Kuşkusuz bu noktada genetik bir kavram olan ırkın kalıtımsal olarak geçmeyen dilden türetilemeyeceği yönlü itirazlar gerçeği yansıtmaktadırlar. 68 Bu çerçevede bu çalışmanın konusu olan Macar ve Türk Turancılıklarının yapısının daha iyi anlaşılabilmesi açısından dil ailelerine bugünkü dilbilimin verileri ışığında kısaca bakmakta yarar vardır. Dilbilim verilerine göre bugün beş ana dil ailesi vardır:
66
Hugh Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent, New York, New York University Press, 1997, s.10. 67 Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, s.74. 68 E.J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetçilik, çev.: Osman Akınhay, 2. basım, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, Nisan 1995, s.133. Hobsbawm, bu itirazın Max Müller’den geldiğini yazmaktadır. Max Müller Turan dil ailesi sınıflamasının fikir babası olduğundan bu giriş bölümün üçüncü bölümünde değerlendirilecektir.
19
Bunlar Hint-Avrupa, Ural-Altay, Sami, Bantu ve Çin-Tibet dil aileleri olarak sınıflandırılmaktadırlar. 69 HİNT-AVRUPA AVRUPA 70
ASYA Hint ve İran dilleri Cermen
Roman
(Almanca, Flemenkçe, İngilizce, İskandinav dilleri)
Slav Doğu Slav: Rusça, Ukraynaca Batı Slav: Çekçe, Slovakça; Lehçe Güney Slav:Sırpça, Hırvatça, Bulgarca, Slovence
URAL-ALTAY DİLLERİ URAL
• • • • •
Fin Ugor Fin dilleri: Fince-Estonca Perm Laponca Macarca Çeremiş Mordvin
ALTAY
Türk Dilleri 71 Moğolca Mançu-Tunguz
Vogul(Marsi) ve Ostyak(Hani)
Japon ve Kore dillerinin Ural-Altay grubuna ait olup olmadığı dilbilimin tartıştığı noktalar arasındadır. Pan-milliyetçi hareketler içerisinde yalnızca pancermenizm, birbirlerinin konuştukları dili anlayabilen halkların birlikteliğini hedefler. Oysa ki farklı Türk
69
Dil aileleri sınıflandırmasında Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, 20.baskı, İstanbul, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, 1993, s.5-8 arasından yararlanılmıştır. Bu beş dil ailesi içerisinde sınıflandırılamayan diller de bulunmaktadır. 70 Ayrıca Yunanca, Arnavutça, Keltçe, Litvanca gibi yaşayan diller ile Hititçe de bu dil grubuna aittir. 71 “Türk dilleri” ibaresi Ergin’de “Türkçe” olarak yer almaktadır. Bu konuda bir sonraki dipnota bakınız.
20
dillerini konuşanlar 72, farklı Slav dillerini konuşanlar 73 gibi birbirleri ile kendi ana dilleri üzerinden iletişim kuramazlar. Macar Turancılığının hedefinde yer alan halkların konuştukları dil arasında yukarıdakiler arasında olduğu kadar dahi bir benzerlik yoktur. Birbirleriyle akraba olmakla beraber, aynı olmayan diller anlamındaki dil farklılığına dikkat çeken Kohn, pancermenizmi (ve panarabizmi) aynı dil ve milliyete sahip nüfus gruplarını birleştirmeye çalışması bağlamında gerçek milliyetçi hareket olarak değerlendirirken;
diğer
pan-milliyetçi
hareketleri
ırksal
nitelikli
olarak
tanımlamaktadır. 74 Benzer biçimde Snyder’da panslavizm ve panturanizmin farklı halkları kendisine hedef olarak belirlemesine rağmen, pancermenizmin tek bir halk üzerinde yoğunlaştığını yazmaktadır. 75 Bu belirlemelerde, dil ailesi sınıflandırmalarının da gösterdiği gibi haklılık payı vardır. Panslavizm ve Türk Turancılığında ortak bir konuşma ve yazı dilinin geliştirilmesi gereğini vurgulayan düşünceler aslında akraba olmak ile birlikte Slav ya da Türk halkların kendi dilleri üzerinden diğer “kardeş”leri ile iletişim kuramamalarının sonucudur. Macar Turancıları da dil akrabalığını, Turan ırkı tanımının baş öğesi yapmak ile birlikte, ortak bir dil geliştirilmesinin olanaksızlığını görmüş olsalar gerek, böyle bir çaba içerisine dahi girmemişlerdir. Bununla birlikte pancermenizmin tek bir ulus ya da halkı birleştirmek istediği yönlü değerlendirmelere ihtiyatla yaklaşılmalıdır.
72
Talat Tekin, “Türk diyalektleri” terimine karşı çıkarak, ayrı “Türk dilleri” olduğunu; bu dillerde konuşanların birbirleri ile anlaşmalarının olanaklı olmadığını (Azeri ve Türkiye Türkçesi gibi bazı Türk dillerinde anlaşmanın olanaklı olduğunu da ekleyerek); dolayısıyla bir Germen dilleri ailesi, bir Slav dilleri ailesi olduğu gibi, en az yedi alt gruptan oluşan bir Türk Dilleri Ailesi’nin varlığını göstermektedir. Tekin’e göre, nasıl ki İtalyanca, İspanyolca, Portekizce gibi diller Fransızcanın alt dilleri sayılamazsa, Türkmence, Kazakça, Kırgızca da Türkçenin diyalektleri sayılamaz. ( Talat Tekin, Türkoloji Eleştirileri, Ankara; Doruk Yayınları, Mart 1994, s.143-151 arasında yer alan “Türk Diyalektleri” değil, “Türk Dilleri” başlıklı bölüm. Bu makale Türk Dili Dergisi’nin, Mayıs-Haziran 1993 tarihli sayısında yayınlanmıştır.) 73 Kálmán Rátz, A pánszlávizmus története, s.29. 74 Hans Kohn, Encyclopaedia of Social Sciences, s.545. 75 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.288
21
Pan-milliyetçi hareketler, Herder’in izinden giderek kurulmak istenen “ırk” ya da “ulus” kategorisini tarihte aramayı yeğlemişlerdir. Pan-milliyetçi hareketlerin çoğu için geçmişte kökleri bulunan geleneksel kültür ve bu kültürün öğeleri olarak görülen sagalar, şarkılar, kostümler, öyküler, danslar ve diğer folklor öğeleri, bir halkı birbirine bağlayan unsurlar olarak değerlendirilmeleri bağlamında önem kazanmaktadır. 76 Kohn’un “Doğu” tarzı milliyetçilikler için söylediği akademisyenler ve şairlerin hayallerine ve ümitlerine dayandığı savı 77, bilimsel verilerden daha çok bu tür unsurlara yaslanmayı yeğleyen pan-milliyetçi hareketler söz konusu olduğunda daha büyük bir gerçeklik payına sahiptir. Bu bakımdan Antony Smith’in ulusal mitoloji veya etnik köken ve soy mitlerinde bulduğu motifler pan-milliyetçi hareketlerin hayal ve ümitlerinin de yükseldiği zemini oluşturur. Bunlar: 1- Zamandaki başlangıç miti; topluluğun ne zaman ‘doğduğu’; 2- Mekandaki başlangıç miti; topluluğun nerede ‘doğduğu’; 3- Soy miti; bizi kim doğurdu ve nasıl onun soyundan geldik 4- Göç miti; nereleri aşıp geldik; 5- Kurtuluş miti; nasıl özgürleştik; 6- Altın çağ miti; nasıl büyük ve kahraman olduk; 7- Çöküş miti; nasıl bozulduk [veya nasıl özümüzden uzaklaştık] ve fethedildik veya sürgün edildik; 8- Yeniden doğuş miti; eski şanlı günlerimize nasıl dönebiliriz. 78 Bu mitlerin ortaya konuş biçimleri o pan-milliyetçi hareketin düşünce yapısının anlaşılabilmesi açısından da önem kazanmaktadır. Özellikle altın çağ ve
76
a.g.e., s.201. Hans Kohn, Nationalism, Its Meaning and History, s.30. 78 Antony D. Smith, Ulusların Etnik Kökeni, çev.: Sonay Bayramoğlu ve Hülya Kendir, Ankara; Dost Yayınları, Aralık 2002, s.245. 77
22
yeniden doğuş mitleri, o pan-milliyetçi hareketin amaçlarının kavranabilmesi açısından anahtar konumundadır. Bu çerçevede pan-milliyetçi hareketlerde ortaya konan tarih anlayışı, romantik milliyetçiliğin, organik tarih anlayışını bütünüyle yansıtır. Bu anlayışta toplumlar da tıpkı bitkiler gibi doğuş, gelişme, çiçeklenme ve bozulma aşamalarından sonra yeniden canlanma kanunlarına tabidirler.Toplumları besleyen unsurlardan her hangi birinin eksikliği bozulmaya yol açar. Bu noktada milliyetçi eğitimcilerin görevi, eksikliği hissedilen unsuru yeniden sağlamak olarak ortaya konur. 79 Pan-milliyetçi hareketlerin kendilerini meşrulaştırma araçlarından en önemlisi de karşı olarak görülen ya da gösterilen pan-milliyetçi ve milliyetçi hareketler olmaktadır. Örnek vermek gerekirse Macarlara bağlı Slav unsurlar, Macar milliyetçiliğinin tahakkümünden kurtulmanın yolunu panslavimde bulurlarken; Macarlar ise pancermenizm ve özellikle panslavizm karşısında Macarlığın varolabilmesini
panturancı
birliğin
gerçekleştirilmesinde
göstermeyi
yeğlemektedirler. Benzer biçimde Rus panslavizmi pancermenizmi 80; pancermenizm de panslavizmi en büyük tehdit olarak göstermek eğilimindirler. 81 Farklı devletler arasında bölünmüş “ulus”un ya da “ırk”ın birleşmesinin yolu elbetteki barışçı bir politikadan geçmemektedir. Bu durumda pan-milliyetçi hareketlerin tümü için savaş, birlik ümitlerinin de kaynağı olarak görülmektedir. Bununla birlikte bu açıdan bakıldığında pan-milliyetçi hareketlerin de kendi içerisinde ikiye ayrılmaları gerekmektedir. Başka bir “etnik” grubun malı olarak
79
a.g.e., s.230. Smith kollektif geçmişin yeniden keşfedilmesi ve inşası arayışlarında, biri didaktik, diğeri dramatik olmak üzere iki boyutun olduğunu da ortaya koyar. 80 Panslavist Rus general Fadeyev, Rusya’nın düşmanını bütün Batı Avrupa olarak değil,; Orta Avrupa, yani Alman kitlesinden ibaret görüyor, Alman birliği gerçekleştiği taktirde, Rusya’nın dışında kalan Slavların yok olacağını öngörüyordu. (Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.264.) 81 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.293.
23
görülen devletlerin egemenliğinde ortaya çıkan pan-milliyetçi hareketler kendilerini kültürel düzeyle sınırlama yolunu seçerlerken, bağımsız bir devlette beliren panmilliyetçi hareket siyasal birleşme hedefini de içermesi bağlamında daha militarist özellikler taşımaktadır. Hans Kohn’un işaret ettiği gibi, egemen, bağımsız bir devlette ortaya çıkan pan-milliyetçi hareket, kendi emperyalist genişlemesini, sözde zayıf “kardeş”lerine yardım adı altında, bu kardeşlerin de zararına olarak da gerçekleştirmek ister. 82 Bağımsız devletlerde, Antony Smith’in tespit ettiği gibi etnik milliyetçilik ve bunun kardeşi pan-milliyetçilik irredentist politikaları da gündeme sokar. Bu noktada bir pan-milliyetçi hareketin kendisini kültürel düzeyle sınırlamasının nedenleri üzerinde düşünmek gerekir. 83 Bu kültürel düzeyle sınırlama iki nedenle gerçekleşebilir. Birincisi, panslavizm örneğinde görüldüğü gibi, panmilliyetçi harekete temel oluşturan unsurun, küçük ve zayıf olan parçasında ortaya çıkan pan-milliyetçilik, ulusal benliğin korunmasını, sosyal ve siyasal bir takım haklar elde edilmesini sağlamaya dönük olması bağlamında, “güçlü ve büyük” olan “ağabey”e yüzünü dönerken, kendi ulusal varlığının, bu güçlü “ağabey” tarafından yutulmasından da ürkmektedir. Dolayısıyla yalnızca kültürel birliktelik, bu güçlü kardeşin desteğini elde etmeyi sağlayabileceği gibi, bu güçlü kardeş içerisinde erimenin de önüne geçecektir. Pan-milliyetçi hareketin kendisini kültürel düzeyle sınırlamasının bir başka durumu da bağımsız bir devlette ortaya çıkmasına rağmen, bu devletin ve kendi hareketlerinin güçsüzlüğünün bilincinde olarak siyasal birlikteliğin olanaksız görülmesi ile ilintilidir. Bu durumda kültürel birlik projesi,
82
Hans Kohn, Encyclopaedia of Social Sciences, s.551-552. Bu noktada “kültürel” pan-milliyetçilik terimi, Kohn’un kültürel pan-milliyetçilikler kategorisinde ifade edilen anlam dışında, siyasal boyutları da zaman içerisinde ortaya çıkacak bir pan-milliyetçi hareket içerisindeki, siyasal düzeyden farklı bir birlik anlayışını ifade etmek üzere kullanılmaktadır. 83
24
zamanı geldiğinde uygulamaya konulacak siyasal birlikteliğin bir önkoşulu olarak görülmektedir. Bağımlı halklarda ortaya çıkan pan-milliyetçi hareket ile bağımsız devletlerde yeşeren pan-milliyetçilik arasındaki bir başka fark da siyasal-toplumsal sisteme ilişkin görüşlerde bulunabilir. Bağımlı halkın pan-milliyetçi düşünceye sahip aydınları, bağımlı oldukları devletten bir takım siyasal-sosyal haklar talep etmeleri bağlamında özgürlükçü, liberal bir siyasal sistemi hedeflerken; bağımsız ve kendisini güçlü gören bir devlette ortaya çıkan hareketler genelde otoriter bir yönetim tarzına destek vermişlerdir. Bunun bir istisnasını, bağımsız, ancak çöküntü halindeki Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkan Türkçülük hareketinin özellikle I. Dünya Savaşı öncesi evrelerinde bulmak olanaklıdır. Pan-milliyetçi hareketlerin, pan-dinci hareketlerle kurdukları ilişki de zaman zaman farklı içerikte olmaktadır. Bazen pan-milliyetçi düşünce ile pan-dinci hareket arasında karşıtlık ve rekabet durumu ortaya çıkarken; bazı durumlarda da pan-dinci unsurlar pan-milliyetçi hareketi güçlendirmek üzere, bu ikincisinin içerisinde kendilerine yer bulabilirler.84 Rus panslavizminin Ortodoks inanç üzerinde yaptığı vurgu bu durumun en iyi örneklerinden biri olarak düşünülebilir. İster kültürel, isterse bu kültürel birlikle yetinmeyip siyasal birlik amacı da güden pan-milliyetçi hareketler olsun, temelde var olduğu savlanan “ırk”ın bütününün çıkarlarının değil, ulusal çıkarların gerçekleştirilmesine dönüktür. Bu durum panslavizmin tarihinde bütün açıklığıyla görülebilir. Slovaklar, Çekler ve diğer küçük Slav ulusları açısından kendi ulusal benliklerinin ve çıkarlarının korunması bağlamında panslavizm gündeme gelirken; Rus panslavizmi, Rus ulusal
84
Hans Kohn, Encyclopaedia of Social Sciences, s.545.
25
çıkarlarının hizmetinde değerlendirilmeye çalışılmıştır. Slav tehdidini kendi milliyetçiliklerinin önemli bir unsuru haline getiren Macarların, bir Slav ulusu olan Polonyalılara duydukları sempati, Polonyalıların 1848 Macar Ayaklanması sırasında sembolik de olsa Macarlara askeri destek vermeleri 85 ve Avusturya Slavları olan kardeşlerinin baş düşman olarak belirlediği Macarlara sempati ile yaklaşması, 1848 Panslav Kongresi’ndeki az sayıda Polonyalı delegenin varlığı, 1867 Kongresi’nde hiçbir Polonyalı delegenin olmaması; 1848 Panslav Kongresi’nde Avusturya Slavlarının Osmanlı Devleti’nin uyrukları olan Slav “kardeş”lerinin durumlarına ilgi göstermemeleri; iki Slav devleti Sırbistan ve Bulgaristan 86 arasındaki çatışmalar, aslında Slav kardeşliği düşüncesinin bir “hayal” ürünü olduğunu, önemli olanın Çek, Slovak, Leh, Bulgar, Sırp v.s. milliyetçilikleri olduğunu göstermektedir. Benzer biçimde pantürkizmin ilk düşünsel babaları sayılan Kazan Tatarlarının, diğer Türk kardeşlerinin otonom devlet taleplerine karşı Rusya’nın birliğini savunmaları 87; Tatarlar, Azeriler, Başkurtlar gibi gruplar arasında ortaya çıkan çatışma noktaları da tek bir Türk ulusu olduğu yönlü görüşlerin çok da ayakları yere basan değerlendirmeler olmadığının kanıtı olmuşlardır.
85
Polonyalılar 5000 kişilik askeri bir destek vermişlerdir. (Sandor Kostya, Pan-Slavism, s.64) Stoddard, Bükreş Antlaşması sonrasında bir Bulgar liderin “ Bizi Hun, Türk, Tatar olarak çağırın, ama Slav olarak değil!” sözlerini aktarmaktadır. (T. Lothrop Stoddard, “Pan-Turanism,” The American Political Science Review, Cilt: XI, Şubat 1917, No:1, s.13.) 87 Zeki Velidi Togan , Hâtıralar, Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Millî Varlık ve Kültür Mücadeleleri, İstanbul, Hikmet Gazetecilik Ltd.,1969 adlı eserinin muhtelif bölümlerine ve Baymirza Hayit, Türkistan Devletleri’nin Millî Mücadele Tarihi, Ankara, TTK, 1995, s.219-225. 86
26
2. EMPERYALİSTLER ARASI MÜCADELENİN ALANI: ORTA ASYA Coğrafi sınırları konusunda değişik tanımlamaları yapılmakla birlikte Himalayalar ve Altay Dağları, Hazar Denizi ve Tanrı Dağları arasındaki bölge olarak tanımlanabilecek olan 88 Orta Asya’nın Avrupa kamuoyunun dikkatlerini çekmeye başlaması Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Rusların bölgeyi işgal etmeleri ile olmuştur. Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısının başlarında Orta Asya’da bağımsız hanlıklar varlıklarını sürdürüyorlardı. Bununla birlikte Hive, Buhara ve Kokand Hanlıkları yüzyılın ortalarından itibaren, Rus Çarlığının yoğunlaşmaya başlayan baskısı ile de yüzyüze gelmeye başlamışlardı.. Rus Çarlığı, Ondokuzuncu yüzyılın sömürge yarışından geri kalmış; bu açığını kapatabilmek ve sıcak denizlere inmek amacıyla yayılabileceği alanlar aramaya başlamıştı. Rus Çarlığı’nın genişleyebileceği alanlar, aynı zamanda onlara sıcak denizlere inme olanağı da sunmalıydı. Osmanlı Devleti ve Boğazlar üzerindeki amaçlarını gerçekleştirmesi özellikle İngiltere’nin bu dönemde karşı koyması ile yürürlüğe giremeyince, Çarlık için en kolay yayılma alanlarından birini Orta Asya hanlıkları oluşturmuştur. 89 1850’li yıllarda Orta Asya hanlılarından Kokand’ı ele geçirmeye çalışan Rus Çarlığı, hem Kırım Savaşı, hem de Kafkasya’da süren direniş hareketleri nedeniyle bu isteğini ileri bir tarihe bırakmak zorunda kalmıştır. 90
88
Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day, an Ethnological Inquiry into the Pan-Turanian Problem, and Bibliographical Material relating to the Early Turks and the Present Turks of Central Asia, Oxford, Clarendon Press, 1918, s. 10. 89 Louis E. Frechtling, “ Anglo-Russian Rivalry in Eastern Turkistan, 1863-1881,” Royal Central Asian Journal, Vol.: XXVI, Part: III (July 1939), s.471. 90 Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995, s.66.
27
Kafkasya’daki direnişin kırıldığı 1850’li yılların sonunda Ruslar dikkatlerini Orta Asya üzerinde yoğunlaştırma olanağı buldular. Hanlıklar arası çekişmeler ve çatışmalardan da yararlanarak Orta Asya’yı işgal planlarını uygulamaya geçirmeye başladılar. 1866’da başlayan saldırılar sonucunda 1868 Mayısında Semerkant Rus kuvvetlerinin eline geçti. Aynı yılın Haziran ayında da Buhara Hanlığı’nı Zerobulak Savaşı’nda yenilgiye uğratmayı başardılar. 91 Buhara Hanlığı, Rus himayesini tanımak zorunda kaldı. Bundan beş yıl sonra bu kez Hive Hanlığı Rusların egemenliklerini kabul etti. Hanlıklar içerisinde Kokand, en uzun süreli direnişi göstermekle beraber, sonunda 1875 yılında Rusların tamamen egemenliği altına girdi ve varlığını yitirdi. Ruslar işgal ettikleri bölgeler içerisinde Buhara ve Hive’ye belli bir özerklik tanıdılar. Ruslar bölgenin tam anlamıyla işgalinin tamamlanması için bir yandan çatışmalara devam ederlerken, diğer yandan da bölgedeki denetim mekanizmalarını oluşturmak yoluna gitmişlerdir. 1867 yılında Genel Valilik kurulmuştur. Orta Asya’nın işgalinin tamamlanmasının ardından, belli bir özerklik verilen Buhara ve Hive haricinde bütün işgal toprakları Genel Vali’nin kontrolü altına girdi. Çarlığın bölgenin denetimi konusundaki bir başka çabası da Trans-Hazar demiryolunun yapımının gerçekleştirilmesi olmuştur. Daha 1873’de planlanmaya başlanılan demiryolunun yapımına 1880 yılında başlanmıştır. 92 1884’te direnen en son yer Merv’in düşmesinin ardından, demiryolu 1885’de Aşkabad’a, 1888’de Semerkand’a ulaştı. Bu demiryolu sayesinde Ruslar St.Petersburg’u Semerkand’a bağlamayı başardılar.
91
Jean-Paul Roux, Orta Asya, Tarih ve Uygarlık, çev.: Lale Arslan, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, Şubat 2001, s.407. 92 Demiryolunun yapım süreci ve önemi için bknz.: W.E.Wheeler, “The Control of Land Routes: Russian Railways in Central Asia,” Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV (October 1934), s.585-608 ve George Dobson, Russia’s Railway Advance into Central Asia; notes of a journey from St. Petersburg to Samarkand, London, W.H. Allen&Co., 1890, xxii+439 sayfa.
28
Rusların, Orta Asya’yı Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren işgal etmelerinin ardında yatan nedenlerden biri Orta Asya’nın zengin kaynaklarından yararlanmak biçiminde ortaya çıkmıştır. 93 Rus Çarlığı’nın emperyalist amaçlarının bir sonucu olan bu durumun, Orta Asya’nın zenginliklerinden yararlanma amacından öte başka bir hedefi daha vardır ki, bu nedenden dolayı Avrupa’nın dikkatlerini çekmiştir. Bu dönemde bölgenin Genel Valisi General Annenkoff, yayınladığı bir broşüründe Rusların bu ikinci, ama belki de birincisinden çok daha önem verdikleri amaçlarını gözler önüne sermiştir. 94 Annenkoff, demiryolunun yapımı ile Hindistan arasında bağlantı kurmaktan çekinmemiştir. Rusların, güneye, Hindistan’a doğru inmeleri İngilizleri kaygılandırır. 95 Hanlıkların işgalinin, Hindistan’ın anahtarı konumundaki Afganistan’ın işgaline karşı bir ön hazırlık olduğu açıktır. 96 En önemli sömürgesi konumundaki Hindistan’a yönelen bu Rus tehdidi İngiltere’yi de harekete geçirir. 97 Böylelikle de Orta Asya üzerinde, İngilizler ile Ruslar arasında “Büyük Oyun” [Great Game] bütün açıklığıyla oynanmaya başlanır. 98 İngilizlerin başlıca
93
Jean-Paul Roux, Orta Asya, s.408. Annenkoff’un broşürün İngilizce adı The Akhal Tekke and The Roads to India adını taşımaktadır. (W.E.Wheeler, Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV ( October 1934), s.588.) 95 İngilizlerin bu kaygısını gösteren o dönem yapılan çalışmalar için Demetrius Charles Boulger, England and Russia in Central Asia, 2 cilt, London, W.H. Allen and Co.,1879. George N. Curzon, Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question, London ve New York, Longmans, Green, and Co., 1889. Arthur Campbell Yate, England and Russia face to face in Asia; travels with the Afghan Boundary Commission, Edinburg, W. Blackwood, 1887, vi+481 sayfa+ 2 harita. Archibald Ross Colquhoun, Russia against India, the struggle for Asia, 2. baskı, London, Harper, 1901, vii+246 sayfa+harita. Ayrıca Vámbéry de bu duruma dikkati çekmekten kendini alamamıştır. Ármin Vámbéry, The Coming Struggle for India, being an account of encroachments of Russia in Central Asia, and of the difficulties sure to arise therefrom to England, London, Cassell, 1885, viii+214 sayfa. 96 Jean-Paul Roux , Orta Asya, s.408. 97 Hindistan’ın tarih boyunca Orta Asya’dan gelen ordular tarafından işgali dahi gündeme getirilerek, Hindistan’a yönelik Rus tehdidi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu görüşe örnek olmak üzere bknz.: Invasions of India from Central Asia, London, Richard, 1879. 98 Büyük Oyun teriminin 1820’li yıllarda İran ve Buhara’ya seyahatler gerçekleştiren Yüzbaşı Arthur Connely tarafından ilk kez kullanıldığı tahmin edilmektedir. Terime popülerik kazandıran Rudyard 94
29
amaçlarından biri Rus Orta Asyası ile Hindistan arasında bir tampon bölge oluşturmak olmuştur. Bu tampon bölge, Hindistan’a geçiş için en elverişli yer olan Afganistan olarak düşünülmüştür. 99 İngilizlerin bu tampon devlet anlayışı ile birlikte Orta Asya halklarını Ruslara karşı kullanmak konusunda da bir takım düşünceleri olması büyük olasılıktır. 100 Rusların Orta Asya’yı tam olarak kontrollerine aldıkları 1880’li yıllarda İngiltere’de Orta Asya üzerine dernekler oluşturulmaya, bölge ile ilgili dergiler çıkarılmaya başlanır. İlk sayısı 1886’da yayınlanan The Asiatic Quarterly Review, Rusların Orta Asya etkinlikleri üzerine yoğunlaşmakla kalmamış, Orta Asya ve Afganistan halkları üzerine de çok sayıda yazının yayınlandığı platform olmuştur. Orta Asya üzerinde gelişen ve Hindistan’ın kontrolü üzerine yoğunlaşan bu İngilizRus rekabeti, İngiltere ile Rusya arasında 1907’te imzalanan antlaşma ile bir süreliğini yatışmıştır. Orta Asya ile ilgili olarak yayınlanan dergilerde, bu antlaşma sonrasında Rus tehdidi konusu silikleşmeye başlamıştır.
Kipling olmuştur. (Steven Sabol, “Orta Asya’da Rus-İngiliz Rekabeti,” Türkler Ansiklopedisi, Cilt 18, s.594, dn.:1) 99 Afganistan’ın Hindistan açısından önemi ve dolayısıyla İngiltere için anlamı üzerinde duran çok sayıda makale ve yazıdan bir kaçı şunlardır: Annette S. Beveridge, “The Khaibar Pass as the Invaders’ Road for India,” Journal of Royal Central Asian Society, Vol.: XII, Part II J.D.Rees, “The Western Frontiers of India,” The Imperial and Asiatic Quarterly Review, Third Series, Volume XV ( April 1903), ss.225-252. H.E. Crocker, “The Khyber Pass,” Journal of the Central Asian Society, Vol: XVIII (July 1931), Part III, ss.425-430. 100 Zeki Velidi Togan, anılarında “«Pantürkizm» fikri bidayette Macar Vambrey tarafından 1868-1974 yılları arasında ileri sürülmüş olup, İngiltere hükûmeti tarafından da Osmanlı İmparatorluğunu Ortaasyada Ruslara karşı kendisiyle müttefik bulundurmak maksadiyle bir aralık koltuklanmıştır.” değerlendirmesinde bulunarak, İngiltere’nin Osmanlı Devleti üzerinden Orta Asya Türk halklarını kullanmak istediğini belirtmiş olmaktadır. (A. Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve yakın Tarihi, Cilt 1Batı ve Kuzey Türkistan, İstanbul, Arkadaş, İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri, 1942-1947, s.561-562.) H.B. Paksoy da panturancılık akımının Vámbéry tarafından yaratıldığını belirttikten sonra, Vámbéry’nin İngilizler ile olan ilişkisinden hareketle “1860larda yer alan bu yaratıcılık [panturanizm], Kraliçeleri her gün çay içen bir imparatorluğun yararına idi.” değerlendirmesinde bulunmaktadır. ( H.Bülent Paksoy, “Pan adlı İki Kurgusal Yaratık: Uydurma “Belgelerin” Türkler zararına kullanılmaları,” Avrasya Etüdleri, Cilt:1, Sayı:2 (Yaz 1994), s.64.)
30
İngiltere’nin Orta Asya üzerine hassasiyetinin yeniden alevlenmesi ise 1917 yılında Rus Çarlığı’nın yıkılması ile olmuştur. Bu dönemde ortaya bağımsız Türk devletleri çıkmaya başlamışlardır. Kokand’da Türkistan Millî Muhtar Cumhuriyeti, Alaş-Orda Hükümeti, Buhara Milli Devleti, Hîve (Harezm) Devleti Çarlığın yıkılmasının ardından belirmişlerdir. 101 Devrimin hemen sonrası bu karmaşık durumdan yararlanmaya çalışan Almanya’nın Osmanlı Devleti aracılığıyla bölgeye girmeye çalışması, İngilizlerin bu dönemdeki kaygılarının temel nedeni olmuştur. 102 İttihatçı liderlerin, Almanya ile işbirliği içerisinde pantürkist amaçlarını panislamizm ile birleştirmeleri, Orta Asya ve Afganistan’da Teşkilat-ı Mahsusa ajanlarının bu yolda çalışmaya başlaması, sömürgelerinde ve özellikle Hindistan’da yaşayan milyonlarca Müslüman dolayısı ile İngilizlerin Türk ve Alman faaliyetlerine karşı önlemler geliştirmelerini de beraberinde getirmiştir. Bölgeye bu dönemde çok sayıda İngiliz askeri seyahati gerçekleştirilmiştir. 1924 yılında Bolşeviklerin, Orta Asya üzerinde kontrolü yeniden sağlamaları İngilizlerin dikkatini bir kez daha Rusların etkinlikleri üzerine çevirmiştir. 103 İngiltere’nin, Hindistan’ın anahtarı olarak gördüğü bölge üzerindeki hassasiyetleri Hindistan sömürgesini bırakana kadar devam etmiştir. Bununla birlikte Orta Asya, Rusya karşısında yer alan devletlerin sürekli olarak ilgi alanlarından 101
Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, s.245. İngilizlerin Turan hareketi ile yakından ilgilendiklerinin örnekleri için bknz.: [A.J. Toynbee], Report on the Pan-Turanian movement, London, Intelligence Bureau- Department of Information, October 1917, 26 sayfa.( Bu çalışmada bu kitapçık görülememiştir.) The Rise of the Turks, The Pan-Turanian movement, Historical Section of the Foreign Office, London, 1919, 49 sayfa. A Manual on the Turanians and Pan-Turanianism, London, Geographical Section of the Naval Staff Intelligence Department, 1918,256 sayfa. Z.V.Togan, bu çalışmanın yazarının Sir Denison Ross olduğunu bizzat yazarın ağzından öğrendiği bilgisini aktarmaktadır. A.Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili, s.563, dn.: 307.(Bu İngilizce çalışmanın Türkçe çevirisi için bknz.: İngiliz Gizli Servizi MI5’e Göre, Turanlılar ve Pan-Turanizm, çev.: Şenol Durgun- Gonca Bayraktar, İstanbul, Yesevi Yayınları, 1999, 366 sayfa.) 103 1930 yılında yayınlanan bir makalede Rusların gelecekte kaotik bir Afganistan üzerinden Hindistan sınırına ulaşacakları ve Hindistan’a girecekleri öngörülmektedir. ( Rowan Robinson, “The Place of India in Imperial Defence,” Journal of the Central Asian Society, Vol.: XVIII(1930), Part I, s.76.) 102
31
birini oluşturmaya devam etmiştir. Almanya, bir yandan I. ve II. Dünya Savaşları sırasında bu bölge halklarını savaştaki rakibi Rusya’ya karşı kullanmak eğiliminde olurken, diğer yandan da bu bölge üzerinden İngilizlerin en önemli sömürgesi Hindistan yollarına hakim olmak amacını gütmüştür. “Büyük Oyun”a, özellikle Rus Çarlığı’nın çöküşü sonrası dönemde, Asya’da doğan güç boşluğunu, kendi lehine çevirmeye çalışan Japonya’da dahil olmak istemiştir. 104 I. Dünya Savaşı ertesinde pan-turancılığın bayraktarlığını üstlenmeye çalışan Japonya, bu ideolojiyi, Asya’da hegemonya mücadelesinde baş rakibi olarak değerlendirmeye devam ettiği Rusya’ya karşı kullanabileceği silahlardan biri olarak görmüştür. 105 Böylelikle Orta Asya devletlerarası rekabet ve çatışmaların alanlarından biri haline gelmiş; Ruslar bölgenin kontrolünü kaybetmemek için çabalarken, karşısındakiler bölge üzerinden Ruslara yönelik bir takım hareketler örgütlemenin yollarını aramışlardır.
104
Laurie Barber, “Chekmate at the Russian Frontier: The Russia- Japanese Conflict Before Pearl Harbor,” ‹http://www.waikato.ac.nz/wfass/subjects/history/waimilhist/1997/wmh3.html› [18.07.2003] 105 Philip Snow, “Nomonhan, The Unknown Victory,” History Today, July 1990, s.23.
32
3. TURAN: COĞRAFİ KAVRAMDAN IRK ADINA Turan sözcüğünün kökeni İran efsanesi Avesta’da bulunmaktadır. 106 Efsanede yer alan “Tura” sözcüğü olasılıkla göçebe bir halkı tanımlamakta kullanılmaktadır. Efsanede Turyanların, İran halkının düşmanı olarak gösterildiği görülmektedir. Avesta’ya dayanarak Şehname adlı eserini oluşturan Firdevsi’de “Tura” kavramı, “Turan”a dönüşmüştür. Şehname’de Hükümdar Feridun üç oğlundan ikincisine Tur adını verir. Ülkesini üç oğlu arasında paylaştıran Feridun “Tur’a Turan ülkesini verdi ve onu Türklerle Çin’in padişahı yaptı.” 107 Firdevsi’nin eserinde İran’ın hükümdarı Keyhüsrev ile Turan’ın hakimi Afrasiyap arasında meydana gelen savaşlar hikaye edilmektedir. Şehname’de “ Ceyhun’dan Tur sınırlarına ve buradan da Çin ve Hoten’e kadar uzayıp giden kısmındaki uzak, yakın bütün yerleri Turan milletine verdiler.” 108 ifadesi Turan’ın bir anlamda coğrafi olarak tanımlanması anlamına da gelmektedir. Efsanede Turan ve İran, Ahuramazda ve Ehrimen’in ülkeleri olarak değerlendirilirler. Yani biri iyiliğin, diğeri kötülüğün sembolüdür. Şehname’de yer alan İran- Turan ayrımının etnik bir ayrılık olduğu ileri sürülmekle beraber, bazı yazarlar bu ayrımın yerleşik ve göçebe İranlıları simgelediğini düşünmektedirler. 109 Dolayısıyla Şehname üzerinden bir İran-Turan etnik ayrımının ortaya konulamayacağı düşünülmektedir.
106
Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day,s.18-19. Vlademir Minorsky, “Tūrān,” The Encyclopaedia of Islam,Volume IV, 1934, s.878-879. Talat Tekin, “Enver Celaletin Paşa’nın etimolojileri,” Tarih ve Toplum, Cilt:2, s.66-67. 107 Firdevsi, Şehname I, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1945, s.120. 108 Firdevsi, Şehname II, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1947, s.4. 109 İslam Ansiklopedi’sinde “Firdevsi” maddesinin yazarı H. Ritter, Şehname’de sözü edilen muharebelerin Şarki İranlılar arasında olduğu görüşündedir. ( H.Ritter, “Firdevsî,” İslam Ansiklopedisi, Cilt:4, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi,1945, s.646. ) Ritter’i kaynak gösteren Talat Tekin de aynı görüştedir. (Talat Tekin, “Enver Celalettin Paşa’nın Etimolojileri,” Tarih ve Toplum, Cilt:2, s.66.) Ayrıca Macar doğu bilimcisi Gyula Germanus’un görüşleri için bu çalışmanın 74-75. ve Pál Teleki’nin görüşleri için de 79. sayfalarına bakılabilir.
33
Osmanlı Devleti’nde Turan kavramının ne zaman kullanılmaya başlandığı konusunda net bir yanıt vermek zor olmakla beraber, bunun 1786’ya kadar geri götürülebileceği görülmektedir. Aslında daha öncesinde de Iran-Turan karşıtlığı şeklinde şiirsel bir tema olarak XV. Yüzyıl’da Zafer-Name’de yer almıştır. 110 1786 tarihinde Osmanlı Devleti’nden Buhara hükümdarına gönderilen ve Ruslara karşı birlikte hareket edilmesi istenilen mektupta , Buhara hükümdarı Seyyid Ebülgazi Han’a “Turan hakimi” olarak hitap edildiği görülmektedir. “Taraf-ı hümâyûn-ı hazret-i cihân-dâriden ferman-fermâyi Turan-zemîn celâdetlü Esseyid Gâzi Han cenâblarına yazılacak nâme-i hümâyûnun müsveddesidir.26 Evâ Ca 1201” ifadeleri bulunmaktadır. Buhara Hükümdarı da Sadarete gönderdiği mektubunda “Sizden rica ederim ki Padişah Hazretlerinin boş bir zamanında Turan memleketlerinin durumunu izah buyurunuz. Bilgi ve dirayet ve dinî tarafı kuvvetli bir Şehzâde’yi Turan’a padişâh tâyin etsin, ben de hutbeyi onun namına okutur ve sikkeyi de onun adına bastırırım.” 111 Bu teklif bir anlamda ilk kez pantürkist özlemlerin dile getirilmesi anlamına da gelmektedir. 112
110
Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, Volume:IV, s.880. Nef’inin bir şiirinde de “ Saadetle otağını kurmadan serhadd-i İran’a Düşe Turan-zemine saye-i tuğ-i ser-efrazı” dizelerinde ve İran-Turan karşıtlığı içerisinde yer almaktadır. (Nef’î Divanı, haz.: Metin Akkuş, Ankara, Akçağ Yayınları, 1993, s.117.) 111 Mehmet Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1994, s.25. 1800-1801 olarak tarihlendirilebilecek bir başka belgede de Haydar Şah’tan “Tûrân Hâkimi” olarak söz edilmektedir. (Osmanlı Devleti ile Kafkasya, Türkistan ve Kırım Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu:3, ankara, Haziran 1992, s.102’de yer alan 45 sayılı transkripsiyon metin. Kitapta ayrıca orijinal belgenin fotokopisi de yer almaktadır.) 112 Mehmet Saray, bu mektupta ifade edilen Türkistan müslümanlarının bir tür Osmanlı yönetimine dahil olması biçimindeki teklifin bir ilk olduğunu belirtmektedir. (a.g.e., s.26.)
34
1832 tarihli bir Osmanlı belgesinde de Turan,
Türkistan, Tataristan,
Özbekistan ve Moğolistan’ı kapsayacak biçimde tanımlanmıştır. 113 Turan kavramının Avrupa’ya taşınması Herbelot’un 1697 tarihini taşıyan Bibliothèque Orientale adlı eseri ile olmuştur. 114 Herbelot, Turan ülkesinin tanımını Oxus nehrinin doğu ve kuzeyi olarak göstermekte ve Turan adlı bu araziye artık Türkistan denildiğini belirtmektedir. 115 Minorsky, 1839 tarihinde Turan teriminin “Büyük Türk Yurdu” anlamına gelmek üzere Macarlarca kullanıldığını belirtmektedir. 116 Ferencz Pulszky 1839 tarihli makalesinde, Macarların kökenini Asya’ya bağlarken, Turan kavramını yine İran karşıtlığı içerisinde kullanmayı yeğlerken, Turan’ı da Türkistan- Toharistan olarak açıklamaktadır. 117 Turan kavramının coğrafi içerikten, bu coğrafi anlamlandırmayı da içerisinde barındırmayı sürdürerek giderek dilsel ve etnik bir kategoriyi işaret etmeye başlaması 19.yüzyılın ortalarından itibaren gerçekleşmiştir. Kavramın içeriğinin böylesi bir değişikliğe uğramasında üç Avrupalı dil bilimcinin etkisi olmuştur. Finli M.A.Castren, Alman C.C.J. Bunsen ve İngiliz F.Max Müller. 118 1813 yılında Finlandiya’da doğan Mathias Alexander Castrén 119, bir dil ailesi olan Altay [bugün Ural-Altay grubuna giren diller] grubunu oluşturan halkların aynı zamanda kültürel açıdan da benzerliğini savunmuştur. Sibirya’da yıllarca süren alan araştırmaları sonucunda Fincenin bu dil ailesinden olduğunu 113
Jacob M.Landau, Pan-Türkism , from Irredentism to Cooperation, Bloomington ve Indianapolis, Indiana Un. Press, 1995 ( İkinci gözden geçirilmiş ve güncelleştirilmiş baskı), s.1. 114 Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, s.880-881. 115 a.g.e., s.881. 116 aynı yerde. 117 Ferencz Pulszky, “Iran és Turan,” Athenæum, Yıl:3, Sayı:18 ( 1 Eylül 1839), s.276. 118 Judith Winternitz, Culture and Nationalism in Nineteenth –Century Eastern Europe, s.145. 119 Mathias Alexander Castrén (2 Aralık 1913, Finlandiya, Rus Çarlığı- 7 Mayıs 1852, Helsinki): Fin milliyetçisi dilbilgini. Ural-Altay dilleri üzerine yaptığı çevirileri ile tanınmıştır. 1851 yılında Helsinki Üniversitesi’nde ilk Fin Dili kürsüsüne atandı. Bir yıl sonra da üniversitenin rektörü oldu.
35
savlamış; bu savdan yola çıkarak da Finlilerin Orta Asya’dan geldiklerini, Macarlar, Türkler ve Moğollar gibi halkları da içeren geniş bir topluluğun parçası olduğunu ortaya koymaya çalışmıştır. Altay dilleri tasnifi ona aittir.120 Encyclopedia Britannicca’ya göre Castrén panturancılık ideolojisinin ilk öncüsüdür. 121 Bunsen 1854 tarihinde yayınlanan bir çalışmasında Turan sözcüğünü yalnızca bir dil ailesi anlamında da kullanmanın ötesine geçerek, Turan’ı bir halk kategorisinin sıfatı olarak biçimlendirme yoluna gitmiştir. 122 Bunsen’in ortaya attığı bu teori Alman asıllı İngiliz dil bilimci Fredrich Max Müller 123 sayesinde popüler hale gelmiştir. Max Müller, 1855 tarihli eserinde ilk kez Turan dil ailesi kavramını ortaya atmıştır. 124 Müller, Sami ve Aryan dil ailelerinin yanında üçüncü bir kategori olmak üzere Turan dil ailesini ileri sürmüştür. Müller’e göre Turan dil ailesi Asya’da ve Avrupa’da Sami ve Aryan kategorilerine sokulamayan, eklemeli [agglutinative]
120
Hasan Eren, Türklük Bilimi Sözlüğü,I.Yabancı Türkologlar, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayını, 1998, s.126-130 arasında Castrén’in dil çalışmaları hakkında bilgiler yer almaktadır. 121 ‹http://www.britannica.com/eb/article?eu=21059&tocid=0&query=castren&ct=›[26.07.2003] 122 Turan kavramının Aryan ve Sami olmayan halkları tanımlamak üzere Bunsen tarafından ilk kez 1847’de kullanıldığı da kaydedilmektedir. ( “ Turáni Népek,”Uj İdők Lexikona, 12. Cilt, Budapeşte, Singer és Wolfner, 1942, s.5934.) 123 Friedrich Max Müller(1823 Dessau Almanya- 1900 Oxford): Dilbilim, mitoloji ve din araştırmalarıyla tanınan doğu bilimci ve dil bilgini. En önemli çalışması yayıma hazırlanmasını üstlendiği 51 ciltlik The Sacred Books of the East(1879-1904). Ortaya koyduğu Turan dil ailesi sınıflaması bilimsel olarak kısa zamanda reddedilmiştir. Tarık Demirkan, Macar Turancıları, s.22’de yer alan “ Turan kavramını ilk kullanan Macar araştırmacılardan Miksa Müller...” ifadesi tamamen yanlıştır. Anlaşılan Miksa Müller ismine Macar kaynaklarından birinde rastlayan Demirkan, konuya hakim olmadığından Miksa adının Max’ın Macarca karşılığı olduğunu da dikkate almamış, böylelikle Alman asıllı İngiliz dil bilimciyi Macar yapıvermiştir. Başka bir yazıda da Demirkan’ın bu hatası aynen tekrarlanmaktadır. “ Tarih boyunca Türkçülük Macaristan’da Turancılık,” ‹http://www.orkun.com.tr/asp/yazi.asp?Makale_nu=479›[10.07.2003]. (Bu yazı Orkun dergisinin 46. sayısında yayınlanmıştır.) 124 Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, s.881.Müller’in eseri The Languages of the Seat of War in the East, with a Survey of Three Families of Languages, Semitic, Arian, Turanian (London, 1855) adını taşımaktadır. Bu çalışmada Müller’in 1855 tarihli eseri değil, aşağıda gösterilen kitabı kullanılmıştır.
36
dillerin bütününü kapsamaktadır. 125 Müller, dil ailesi kategorisinin de ötesine geçerek, bir Turan halkları ya da ırkları tanımlaması da yapmıştır. 1870 yılında Turanlıları, sarı derili, çıkık elmacık kemikli, siyah Çinli gözlü olarak da tanımlamaktan kendini alamamıştır. 126 Ona göre Asya’nın göçebe ırkları olan Turanlılar, tarımcı Aryan ırklarının karşıtıdırlar. 127 Max Müller Turan dil ailesini ya da dil sınıfını iki ana bölüme ayırmayı yeğlemiştir.Ural-Altay ya da Ugor-Tatar adı da verilebilecek olan Kuzey grubunun içerisine Tunguz, Moğol, Türk, Fin ve Samoyed dilleri dahildir. Turan dil ailesinin Güney grubunda ise Uzak Asya dilleri yer almaktadır. 128 Castrén, Bunsen ve Müller’in çalışmaları sonucunda Turan halkları dilsel ve kültürel olarak tanımlanmış olmaktadır. Dilde, bükümlü Hint-Avrupa dillerinin karşısında bitişik grammer yapısı; yaşam tarzında Hint-Avrupalıların yerleşik, tarım toplumuna karşılık savaşçı, göçebe kabile yaşam biçimi; dinsel inanışta HintAvrupalıların ruhsal, doğa-üstü ve tektanrılı dini karşısında şaman inancı. 129 Bu niteliği ile Turan terimi, Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Sami veya Aryan
125
F. Max Müller, The Science of Language Vol.I, 6. baskı, London, Longmans, Green, and Co., 1871, s.333. Müller, Çince ve diyalektlerinin, henüz şüpheler bulunması nedeniyle, bu kapsamın dışında olduğunu da belirtir. 126 Judith Winternitz, Culture and Nationalism in Nineteenth –Century Eastern Europe, s.151. 127 a.g.e., s.334. İlk yayınlanış tarihi 1864 olan Lectures on the Science of Language adlı eserinde Aryan sözcüğüne de ırksal bir anlam yükleyerek kullanmış olan Müller (J. Huxley, Race in Europe, s.20’den aktaran Alâeddin Şenel, Irk ve Irkçılık Düşüncesi, s.76. Bu yoruma karşılık Muzaffer Şerif, Müller’in bu eserinde Aryan sözcüğünü ırksal değil, dilsel anlamda kullandığı görüşündedir. Kanımca ilk yorum doğrudur.), dil birliği ya da benzerliği üzerinden geliştirdiği “ırk” görüşünü sonraki yıllarda değiştirmiştir. 1888’de Biographies of Words and the Home of Aryas adlı eserinde “Tekrar tekrar ilân ettim ki, Ari (Aryan) dediğim zaman bununla kana, kemiğe, saça, kafaya işaret etmiş olmuyorum. Bununla sadece Ari dili konuşanları ayırdetmiş oluyorum..Bir Ari ırkından, Ari gözlerinden ve saçlarından bahsede insan, bir dolikosefal gramerden dem vuran insan kadar büyük bir günah işlemiş olur.” (Aktaran Muzaffer Şerif, Irk Psikolojisi, İstanbul, Üniversite Kitabevi, 1943, s.111. Müller’in Aryan kavramını kullanış tarzının Muzaffer Şerif tarafından yukarıda aktarılan yorumu için aynı eserin 13.sayfasına bakılabilir.) 128 a.g.e., s.334. Müller, Turan dil ailesinin Güney bölümünün de kendi içerisinde dört sınıfa ayrıldığını düşünmektedir. 129 Judith Winternitz, Culture and Nationalism in Nineteenth –Century Eastern Europe, s.145.
37
olmayan dillerin ortak tanımlanma sıfatı biçimine büründüğü gibi 130, giderek de bu dil tanımı ırksal bir ayrılığının belirleyici sıfatı olacaktır. Turan’ı bir etnografik terim olarak Macar kamuoyuna tanıtan Yahudi asıllı Macar doğubilimci Ármin Hermann Vámbéry olmuştur. Vámbéry daha da ileri giderek Turan ırkı tanımlamasını da kullanmaktan kaçınmamıştır. 131 Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da gelişmeye başlayan ırkçılık hareketinin de etkisiyle halkların kökensel geçmişleri araştırılmaya başlanmış, dünyanın ilk medeniyetlerinin kurulduğu Mezopotamya bölgesi de bu araştırmaların kapsamına dahil olmuştur. Bu ilk uygarlıkları kuran halkların dili ve etnik yapıları üzerine
yapılan
çalışmalarda
Avrupa
dillleri
ile
benzerlik
kurulamaması,
araştırmacıları başka yönlere doğru sevk etmiştir. İngiliz dilbilimci A.H.Sayce, 1874’de yayınlanan çalışmasında Fırat ve Dicle arasında kurulan en eski uygarlığın Turan ırkının eseri olabileceğini ileri sürmüştür. 132 Bir yıl sonra bu kez Fransız François Lenormand, Sümer ve Akkad dillerini Turan dil ailesinin bir kolu olarak göstermiştir. Lenormand, Turan dil ailesini sekiz bölümde değerlendirmiştir. Bu bölümler Ugor Fin, Samoyed, Akkad, Medo-Susien, Kafkas, Türk-Tatar, Moğol ve Japon ana grupları biçiminde oluşturulmuştur. 133 Aslında Macaristan’da da benzer nitelikli görüşler Ondokuzuncu yüzyılın ilk yarısında yeşermeye başlamıştı. Ferencz Pulszky, daha 1839’da yayınladığı makalesinde Hint, Çin, Önasya, Mısır ve Yunan uygarlıklarının kaynağı olarak Orta 130
A Manual on the Turanians and Pan-Turanism, Geographical Section of the Naval Intelligence Division, London, s. 14. 131 Ármin Vámbéry, Vázlatai Közép-Ázsiából, Ujabb adalékok az Oxusmelléki országok népismereti, társadalmi és politikai viszonyaihoz, Pest, Ráth Mór, 1868, s.237. 132 Taner Timur, “Batı, Irkçılık, Ulusal Kimliğimiz,” Yapıt, Sayı:5 , Haziran-Temmuz 1984, s.15. 133 François Lenormand, La Langue Primitive de la Chaldée et Les Idıomes Touraniens, Paris, Maisonneuve & Cıe éditeurs, 1875, s.453-456.
38
Asya’yı göstermekteydi. 134 Ondokuzuncu yüzyılın son yıllarında ve Yirminci yüzyıl başlarında Macaristan’da bu görüş doğrultusundaki çalışmalar Macar ve Sümer dillerinin bağını ortaya çıkarmak üzere gerçekleştirilmişlerdir. 135 Macar Turancıları arasında da adı sık sık geçecek olan Sándor Márki 1910 yılında yayınlanan kapsamlı çalışmasında uygarlığın kaynağını Orta Asya’da bularak; bu bölgede yaşanan olumsuz koşullar nedeniyle halkların göç etmek zorunda kaldıklarını ileri sürmüş, böylelikle
de
Avrupa
uygarlıklarının
temeline
Turan’ı
yerleştirmekten
kaçınmamıştır. Ona göre Elam, Babil, Çin uygarlıklarını Turan’dan gelen halklar kurmuşlardır. Márki’ye göre göçler sayesinde Turan etkisi Tirreni denizinden Sarı Deniz’e, Hint Okyanusu ve Büyük Okyanus’un kuzey sahillerine kadar ulaşmıştır. 136
134
Ferencz Pulsky, Athenæum, Yıl:3, Sayı:18 ( 1 Eylül 1839), s.275. Bu çalışmalara bir örnek olmak üzere bknz.: Somogyi Ede, Szumirok és magyarok, Budapeşte, Rákosi Jenő Budapesti Hirlap Ujságvállalata, MDCCCCIII, s.271. 136 Sándor Márki, Az Ó-és középkor története, Budapeşte, Athenaeum Irodalmi és Nyomdai Részvénytársulat, 1910, s.54. 135
39
4. ONDOKUZUNCU YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA MACARİSTAN’IN SOSYO-EKONOMİK YAPISI Macar tarihyazımına göre, Asya’dan başladıkları yolculuklarını Avrupa’nın içerilerine kadar devam ettiren Macarlar, 896 tarihinde bugünkü yurtlarına yerleşmişlerdir. 137 Prens Árpád’ın başında bulunduğu yedi Macar kabilesi bugün Macaristan olarak anılan bölgeyi kendilerine yurt tutmuşlardır. 138 Macarlar 1000 yılında Prens Vajk döneminde Hıristiyanlığı benimsemişlerdir. Prens Vajk Hıristiyanlığı benimseyince adını István[Stephen] olarak değiştirmiş, Macaristan krallık olarak tanınmış ve Prens Vajk Kral István olmuştur. 139 Bütün Orta Çağ boyunca Doğudan gelen göçebe kavimlerin Avrupa kapısı önündeki ilk engellerini oluşturmuş olan Macarlar, Honfoglalás’tan tam 630 yıl sonra tarihlerinin en önemli felaketlerinden biriyle karşı karşıya kalmışlardır. 1526 yılında Mohaç Ovasında, Macar ordusu Osmanlı ordusu karşısında çok ağır bir yenilgi almıştır. Kral Lajos II’un yanı sıra, pek çok soylunun da içlerinde olduğu ağır can kaybıyla sonuçlanan savaş, Macaristan’ı 150 yıl sürecek Osmanlı egemenliğine sokmuştur. Aslında bu dönemde Macaristan, toprakların büyük kısmını elinde tutan ve Osmanlı himayesindeki János Szapolyai ile toprakların çok küçük bir bölümüne hakim olan Habsburg İmparatoru V.Şarlken’in kardeşi Ferdinand olmak üzere iki krallığa bölünmüştür. Macaristan’ın egemenliği üzerine süren mücadeleler sonucunda 137
Bu tarihyazımı yalnızca Macarlar tarafından değil, Macaristan üzerine çalışan Avrupalı ve Amerikalı yazarlar, bu arada Türk araştırmacılar tarafından da benimsenmektedir. 138 Macarca özel bir terim olan ve 896’daki olay için kullanılan Honfoglalás terimini Şerif Baştav Türkçeye “Yurtişgali” olarak çevirirken (Şerif Baştav, “Tarihte Türk-Macar münasebetleri ve MacarTürk Akrabalığı”, Tarih ve Toplum, Kasım 2001, Cilt: 36, sayı: 215, Macaristan Özel sayısı, s.59.) Hasan Eren “yurtlanma” terimini yeğlemektedir.( Hasan Eren, “Geçmişine Bakan Yalnız Bir Ulus: Macarlar”, Tarih ve Toplum, Kasım 2001, Cilt:36, sayı:215, Macaristan Özel Sayısı, s.76.) M. Tayyib Gökbilgin ise Yurd Kurma terimini kullanmaktadır. Honfoglalás üzerine Türkçe bir kaynak için bknz. Kreskai Miklos, «Yurd Kurma» Hakkında, çev. M Tayyib Gökbilgin, Türkiyat Mecmuası XVII’den ayrı basım, İstanbul, 1972. 139 1083’te Kral István aziz mertebesine yükseltilerek Saint István olarak anılmaya başlanmıştır.
40
1541’de Osmanlı orduları Buda’yı kendi kontrollerine almışlardır. Bu tarihten itibaren Macaristan üçe ayrılmış olur. Daha öncesinde Szapolyai’ye bağlı olan kısım Osmanlı Devleti’ne katılarak, 12 sancaklık Budin eyaleti oluşturulur. Szapolyai’nin oğlu János Sigismund, Erdel, Tuna ötesi ve Temesköz’ün idaresi kendisine verilerek Doğu Macaristan’a gönderilir. Ortaya Osmanlı yönetimi, I.Ferdinand yönetimi ve Erdel’de 140 II.János yönetimi olmak üzere üç parçalı Macaristan çıkar. 141 II.Viyana
Kuşatmasında
başarısızlığa
uğrayan
Osmanlı
ordusunun,
Avrupa’dan geri çekilme sürecinde ilk çıkarıldığı yerlerden biri de Buda olmuştur(1686). 1699’daki Karlofça Barışı ile Osmanlılar hemen bütün Macaristan topraklarını kaybederler. Yalnızca Temesköz ve Szerémeség Osmanlı kontrolünde kalır. Osmanlı egemenliğinden kurtulan Macarlar, bu kez de Avusturya’nın kontrolü altına girerler. Osmanlı ordusu ile beraber Habsburglara karşı savaşan Imre Thököly başarısızlık sonucunda çareyi Osmanlı ülkesine sığınmakta bulur. Avusturyalılara karşı 18.yüzyılın başında II.Ferenc Rákóczi önderliğinde Erdel’de gerçekleştirilen ayaklanma da yenilgiyle sonuçlanır. Rákóczi ve arkadaşları da Osmanlı Devleti’ne kaçmışlardır. 142 Macaristan’da 19.yüzyılın ilk yarısında Kont István Szechényi’nin çabalarıyla Macar reform çağı başlar. Macar Bilimler Akademisi ve Macar Ulusal Müzesi gibi kurumların oluşturulmasında büyük pay sahibi olan babasının izinde giderek Macaristan’ı geliştirmek için önemli adımlar atar. Nehirlerin kontrol altına alınması, 140
Osmanlıların Erdel, Macarların Érdely adını verdikleri bölge Transilvanya adıyla bilinmekte ve bugün büyük kısmı Romanya toprakları içerisinde kalmaktadır. 141 Buraya kadar olan Osmanlı- Macar ilişkileri ve bundan sonraki paragraf Hicran Yusufoğlu, “Osmanlı- Macar ilişkileri,” Tarih ve Toplum, Cilt:36, Sayı:215(Kasım 2001- Macaristan Özel Sayısı), s.25-37 arasından özetlenmiştir. 142 Ferenc Rákóczi Tekirdağ’da yaşamış ve ölmüştür. 1906 yılında mezarı Kassa’ya taşınmıştır. Macarların Rodosto olarak andıkları Tekirdağ’da bulunan ve 1932’de müze haline getirilmiş olan evi Macarlar için kutsal ziyaret yerlerinden biridir.
41
Tuna üzerinde ulaşımın sağlanması, ülke bütününde ulaştırmanın geliştirilmesi, evrensel
vergilendirme
kurallarının
yürürlüğe
sokulması
onun
döneminde
gerçekleştirilir. Bu süreç Macar ulusal bilincinin gelişmesine de önemli katkılar yapar. 1848 yılında bütün Avrupa devrimlerle sarsılırken Macarlar da Avusturya’ya karşı 15 Mart tarihinde ayaklanırlar. 143 Kısa zaman içerisinde ülkenin kontrolünü ellerine geçirirler. Bir yıldan biraz uzun süren bu kısa bağımsızlık dönemi, Macar ordularının, 1849 yılında Rus Çarlığı’nın da askeri desteğini almış olan Avusturya orduları karşısında kesin bir yenilgiye uğramaları ile sona erer. 144 Macarların isyanı sırasında Macarlara bağımlı olan özellikle Slav azınlığın, Macarların yanında yer almayışı, Avusturya’ya yakın duruşu 145, 19.yüzyılın ikinci yarısında Macaristan’da hakim olacak Slav tehdidi algılamasının başlıca nedenlerinden biridir. Ayrıca unutulmamalıdır ki panslavist ideoloji Rusya’dan daha önce, Macaristan’a bağımlı olan Slav halkların aydınları tarafından geliştirilmiştir. I.Panslav Kongresi, Macarların Avusturya egemenliğine karşı ayaklandıkları 1848 tarihine denk gelmektedir. Bundan başka Rusya ve Avusturya gibi birbirleriyle rekabet içerisindeki iki imparatorluğun kendilerine karşı birleşmesi, Batı Avrupa devletlerinin Macarlara yardıma gelmemesi ya da gelememesi gibi unsurlar Macar toplumunda olumsuz hislerin doğuşuna da zemin hazırlamıştır. Avrupa halkları içerisinde kendilerini yalnız hissetmeye başlamışlardır.
143
Ayaklanma 15 Mart 1848 günü Ulusal Müze önünde şair Sandór Petőfi’nin Nemzeti Dal[Ulusal Şarkı] şiiriyle başlamıştır. “ Ayağa kalk Macar, çağırıyor seni vatan, şimdi veya hiçbir zaman, köleler ya da özgürler olacağız, İşte soru bu, yanıtlayın; Macarların Tanrısına yemin ederiz ki, yemin ederiz ki bundan öte köle, olmayacağız” dizeleriyle başlayan şiir Macar yurtseverliğinin günümüze kadar gelen en önemli sembollerinden biridir. 144 Ayaklanmanın önderlerinden Lajos Kossuth Osmanlı ülkesine sığınmış, Amerika’ya gitmeden önce altı ay Kütahya’da yaşamıştır. 145 Oscar Jázsi, The Dissolution of the Habsburg Monarchy, Chicago, The University of Chicago Press, 1930, s.310.
42
1860’larda Avrupa güç dengeleri Prusya’nın yavaş yavaş ağırlığını hissettirmeye başlaması ile değişmeye yüz tutmuştur. 24 Haziran 1859’da Solferino’da İtalyan-Fransız ortak kuvvetlerine yenilerek ağır bir darbe alan Habsburg İmparatorluğu, 3 Temmuz 1866’da da Sadova’da Prusya karşısında yenilgiye uğrayarak Alman dünyasındaki egemenliğini yitirmiştir. Bu durumda Avusturya, en azından kendi iç çelişkilerini çözerek kendisini yeniden toparlamaya çalışmıştır. Bu iç çelişkilerden en ağırlıklı olanı da İmparatorluk içerisindeki etnik sorun olarak görülmektedir. 1867’de devletin yapısı değişerek çifte monarşi haline gelmiştir. Bu tarihten itibaren Habsburg İmparatorluğu, Avusturya- Macaristan İmparatorluğu biçimine bürünür. Avusturya İmparatoru, aynı zamanda Macar Kralı olarak da taç giyer. Macaristan’ın kendine ait bir hükümeti olması öngörülür. Ayrıca Ortak Kabine’de de Macarlara İmparator tarafından atanan bakanlıklar ayrılmıştır. Askeri, diplomatik ve önemli iktisadi kararlar Avusturya’nın tekelinde kalmakla beraber Macarlar önemli bir egemenliğe sahip olurlar. 146 Elbette ki bu durum, Macarların Avusturya ile eşit ortak oldukları anlamına gelmemektedir. Bir tür üçlü etnik hiyerarşi düzenlenmiştir. En üstte Avusturya, onun altında Macarlar ve en altta da İmparatorluğun Slav unsurları. Bu Slav unsurlarının büyük çoğunluğu Macaristan Krallığı topraklarında yaşamaktaydılar. Çifte Monarşinin kurulduğu yıl olan 1867 aynı zamanda ikinci panslav kongresinin de toplandığı yıl olması bakımından dikkati çekmektedir. Macarlara bağlanan Slav unsurlar, 1868’de, Macaristan’ın altı resmi dilli çok-uluslu bir devlet olarak yapılandırılması istemlerini açığa vurmaya başlarlar. 147 1868 yılında Milliyetler Yasası çıkarılır. Yasa, azınlıklara kendi dillerini kullanma hakkı verirken, azınlıkları yalnızca dilsel azınlık biçiminde tanımlamıştır. 146
Hugh Seton-Watson, Nations & States, s.163. C.A. Macartney, Hungary: A Short History, ‹http://www.historicaltextarchive.com/books.php?op=viewbook&bookid=5&cid=8› [26.07.2003]
147
43
Bunun yanında herkes ana dili ne olursa olsun Macar ulusuna mensup sayılmıştır. Göreceli olarak azınlıklara bir takım haklar verdiği ileri sürülebilecek Yasanın 1870’de uygulanamayacağı ilan edilir ve yerine saldırgan, özellikle dil alanında olmak üzere, kültürel asimilasyon politikaları hayata geçirilir. 148 Bunun sonucu olarak da 1840’da %37.37 olarak görülen Macar nüfus 1890’a gelindiğinde %48.61’e yükselmiştir. 149 Bu politikaların bir boyutu da Macar olmayanlara devlet yönetiminde söz hakkının hemen hiç tanınmamış olmasıdır. Nüfusun yaklaşık %20’sini oluşturan Romenler, merkezi ve yerel düzeydeki memuriyetlerin yalnızca %2’sine, o da en alt düzeyde olmak üzere sahiptiler. 150 1887’de 400’den fazla üyenin olduğu Macar Parlamentosu’nda tek bir Romen temsilci; 1910’da Parlamentodaki 405 Macar temsilciye karşılık, toplam 3 Slovak ve 5 Romen temsilci bulunuyordu. 151 Bu durum Slav ve Romen unsurların daha da tepki duymasına yol açacaktır. 152 Bu arada gelişen Macar milliyetçiliğinin etkisiyle kendi tarihleri üzerinde yoğunlaşmaya başlayan Macarlar, Orta Asya’ya kadar geri gitmek durumunda kalırlar. 19.yüzyılın ikinci yarısı bütün Avrupa’nın Türkoloji üzerine yoğunlaştığı bir dönemi işaret eder. Macarlar da, Batı Avrupa’nın Türkoloji’ye eğilme nedenlerine ek
148
Judith Winternitz, Culture and Nationalism in Nineteenth–Century Eastern Europe, s.150. Macarlaştırma politikaları için bknz.: “Hungarian Nationalism”, Encyclopedia of Nationalism, Volume 2, Academic Press, 2001, s.221. Ayrıca Seton-Watson, Nations & States,s.163-169. Bu Macarlaştırmanın ekonomik ve teknolojik gelişmenin doğal sonucu olduğunu ileri süren yazarlar da bulunmaktadır.[Andrew L.Simon, Made in Hungary, U.S.A., Simon Publications, 1998, s.29] Macarlaştırma politikaları Çifte Monarşi’nin kurulmasından önce de zaman zaman gündeme gelmiştir. 149 Joseph de Jekelfalussy, “The Relations of the Nationalities”, içinde , The Millenium of Hungary and Its People, ed.: Joseph de Jekefalussy, Budapeşte, Pesti Könyvnyomda, 1897, s.416-417. 1848’de ¾’ü Almanca konuşan Budapeşte’de, 1900 yılında Macar ana diline sahip olanların oranı %79.8’e ulaşmıştır. Benzer süreç yine ¾’ü Almanca konuşan Pécs’te gerçekleşmiş, nüfusun tamamı Macar dilini konuşanlardan oluşmaya başlamıştır. (C.A. Macartney, Hungary: A Short History, ‹http://www.historicaltextarchive.com/books.php?op=viewbook&bookid=5&cid=8›[26.07.2003] ) 150 Oscar Jázsi, The Dissolution of the Habsburg Monarchy, s.331-332. 151 a.g.e.,s.345. Jázsi’ye göre nüfus oranları dikkate alınsaydı 215 Macar temsilciye karşılık, 198 Macar olmayan halkların temsilcisi Macaristan Parlamentosu’nda yer alacaktı. 152 Bu dönemde uygulanan Macarlaştırma politikalarına ilişkin olarak Slovak bakış açısının en uç örneklerinden biri için ‹“Hungarian Ethnic Cleansing (Magyarization)” http://www.slovakia.org/history-magyarization.htm›[26.07.2003]
44
olarak kendi öznel nedenleri 153 dolayısıyla da Türkoloji alanında ve diğer akraba olarak görülen halklar üzerinde çalışmalara başlarlar. Aslında Macaristan’da doğuya karşı ilgi 19.yüzyılın ilk yarısında başlamıştır. Sándor Kőrösi Csoma (1784-1842) İngiliz bursuyla Göttingen’de Doğu dilleri eğitimi aldıktan sonra Asya seyahatlerine çıkmıştır. Tibet dilinin ilk İngilizce gramer kitabı ve ilk İngilizce-Tibetçe sözlüğün de hazırlayıcısı olan Csoma, Macar şarkiyatçılığının babası sayılır. Csoma’nın açtığı yolda çok sayıda Macar gezgin Doğu ülkelerine giderler. Bunlar içerinde en önemli isimlerden biri Ármin Hermann Vámbéry olmuştur. 1860’ların ilk yarısında Orta Asya’ya gerçekleştirdiği seyahat onu Avrupa çapında büyük bir şöhrete ulaştırmıştır. 154 Vámbéry’nin çabalarıyla 1870’de Budapeşte Üniversitesinde Türkoloji kürsüsü oluşturulmuştur. Kürsünün ilk başkanı da Vámbéry olmuştur. 155 Bundan iki yıl sonra 1872’de Fin-Ugor kürsüsü de açılır. 156.
153
Bu öznel nedenler panslavizm ve pancermenizmin baskısı olarak nitelendiriliyorsa da (Nejat Kaymaz, “Türkçü Tarih Görüşü”, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1977, s.439.) bu açıklama tek başına yeterli değildir. Bu çalışmanın ilerleyen bölümlerinde gösterileceği üzere Macarların Doğu’ya olan ilgilerinin artmasında hızlı ekonomik gelişmelerinin de etkisi olduğu kabul edilmelidir. 154 Vámbéry’nin İngilizlerle kurmuş olduğu yakın bağlar hatta bir tür İngiliz ajanlığı yapmış olması da hatırlanmalıdır. Vámbéry’nin İngiltere ile olan ilişkisi için Mim Kemal Öke, Vambery, Belgelerle Bir Devletlerarası Casusun Yaşam Öyküsü, İstanbul, Bilge Yayıncılık, 1985’e bakılabilir.Ayrıca Vámbéry’nin Osmanlı, İngiltere ve Avusturya monarşileri arasındaki konumu için bknz.: Ferenc Csirkés, “ Defender of Three Empires, Ármin Vámbéry and the Eastern Question,” Míves semmiségek Elaborate trifles, Tanulmányok Ruttkay Kálmán 80. szűletésnapjára, haz.: Gábor Ittzés ve András Kiséry, Piliscsaba, Pazmány Péter Katolikus Egyetem, 2002, 454-475. 155 Türkoloji kürsüsünün kuruluşu konusunda Türkçe bir kaynak için “Budapeşte Türkoloji Kürsüsü Kuruluşunun Yüzüncü Yıldönümü Kutlandı,” Türk Kültürü, Yıl:IX, Sayı: 98 ( Aralık 1970), s.179183(111-115). 156 Macaristan’da Türkolojinin gelişmesini İlber Ortaylı, Rusya’nın kullandığı Slav unsurlara karşı, Avusturya’nın karşı tedbiri olarak açıklamaktadır. Ona göre, nüfusunun 2/3’ü Çek olan ve panslavizm merkezi olan Viyana karşısında “...karşı tedbir olarak Budapeşte’nin kullanıldığını görüyoruz, monarşinin çiftleşmesinden ve Budapeşte’nin ikinci önemli merkez olmasından sonra.” (Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara , Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1977, Nejat Kaymaz’ın “Türkçü Tarih Görüşü” adlı bildirisinin tartışma bölümü içerisinde, s.456-457.)
45
1891 yılında Macar hükümeti Doğu ülkeleriyle olan ticari bağların güçlendirilmesi amacıyla 1891 yılında Keleti Kereskedelmi Tanfolyam [Doğu Ticaret Kursu] adıyla bir resmi okul da kurmuştur. 157 Macar-Türk akrabalığı üzerine tezler yoğun olarak bu dönemde geliştirilmeye başlanmakla beraber, kökleri çok daha gerilere uzanmaktadır. İbn-i Rüşt ve Gardizi üzerinden günümüze gelebilen, aslı kayıp olan Buharalı Ceyhani’nin gözlemlerinde Macarlar Türklerin bir kolu olarak gösterilmektedir. 158 1000 yılında Papa tarafından Saint István’a gönderilen taç ile daha sonra Bizans İmparatoru’nun gönderdiği tacın eklenmesiyle oluşmuş olan Macarların Kutsal Tacı üzerinde Bizans tarafından 1071’de gönderilen kısımda “Türklerin Kralı Geza’ya” ifadesi yer almaktadır. Bizans İmparatoru VIII. Konstantin’in 948-952 arasında yazdığı bir kitapta da Macarlardan Türk, ülkelerinden Türkiye olarak söz edilmektedir. 159 Macar efsanelerinde de 13.yüzyılın başından itibaren Hun-Macar köken birlikteliği dile getirilmeye başlanmıştı. “Hunor- Magor” veya “csodaszarvas” adı verilen efsanede Hunların ve Macarların Hunor ve Magor adlı iki kardeşten geldikleri hikaye edilmektedir. Simon Kézai’nin 1283 dolaylarında yazdığı tahmin edilen Gesta Hungarorum, 11. yüzyıl sonu 12. yüzyıl başlarına tarihlenen Anonymus’un Gesta Hungarium ve 14. yüzyıldaki Mark Kálti’nin Chronicon pictum 157
1898’de bu kurum akademi düzeyine yükseltilmiştir. Macarları Türk sayan bu gözlemler için bknz.: László Gyula, The Magyars, Their Life and Civilisation, Macaristan, 1996, s.193-196. Burada yapılan alıntılar C.A.Macartney’in The Magyars in the Ninth Century, Cambridge, 1930 (tekrar basım 1968), s.206-209 arasından verilmektedir. Ayrıca Cemil Öztürk , “Macarlarla Akraba mıyız?”, Tarih ve Toplum, Eylül 1992, Sayı:105, s.182 . Arap coğrafyacıların Macarları türk gösteren görüşleri için en geniş kaynak olarak Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2. Baskı, Ankara, TTK, 2001 eserine de bakılabilir. 159 İmparator Konstantin Porphyrogenitus’un De administrando imperio adlı eserinin Macarları, Türk olarak anan bölümlerinin İngilizce çevirileri için László Gyula, The Magyars, Their Life and Civilisation, s. 205-210 arasına bakılabilir. Eserde “ Árpád, Türklerin büyük prensi...” ifadesi de yer almaktadır.[s.210] Ayrıca Cemil Öztürk, “Macarlarla Akraba mıyız?”, Tarih ve Toplum, Eylül 1992, Sayı:105, s.183. 158
46
vindobonense adlı eserlerinde, bu efsaneye Macarların kökenini açıklamak üzere yer verilmiştir. 160 19.yüzyılın son çeyreğinde Macaristan’da geliştirilen Türklerle akrabalık tezleri büyük ölçüde dil üzerinden yürümüştür. Bu dil akrabalığı tezlerine karşı eleştiriler de gecikmemiştir. Macar bilim dünyasında yaşanan Ugor-Török Háború [Ugor-Türk Savaşları] sırasında Macar dilinin Türkçe ile akrabalığını savunan Vámbéry, tartışmanın Türk tarafını temsil eder. Ancak sonunda karşı tarafın tezleri Macar bilim dünyasınca daha inandırıcı bulunmuştur. Bu arada 1870’li yılların ortalarından itibaren Macar kamuoyunda yoğun bir Türk ve Osmanlı yandaşlığının başladığı görülmektedir. 1876 yılında bir Macar generalin Osmanlı Devleti’ni ziyareti sırasında Harbiye ve Tıbbıye öğrencilerinin Vakit’te yayınlanan bir mektubunda da görüldüğü gibi Osmanlı ülkesinde de Macarlara karşı sempati yükselmektedir. Harbiye ve Tıbbiye öğrencileri bu açık mektuplarında Macarlarla Türklerin ırksal bağlılıklarını vurgulamışlardır. 161 İki halk arasındaki bu yakınlaşma 1877 yılında Osmanlı-Rus Savaşı sırasında iade-yi ziyaret amacıyla Macaristan’a bir Osmanlı heyetinin gelmesi ile de doruk noktasına çıkmıştır. 162 İki halk arasındaki yakınlaşma, her iki ülkenin de Rusya ve Slav korkusu/tehdidini yakından hissetmelerinin bir sonucudur. 163 93 Harbi sırasında Macarların Türklere duydukları sempati, “kardeşlik” duygularının yanı sıra,
160
Bu eserlerin ilgili bölümleri için Gyula László, The Magyars, Their Life and Civilisation adlı eserinin s.177-190 arasına bakılabilir. 161 Vakit, no 372, 11 Kasım 1876’dan aktaran David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 18761908, Londra, Frank Cass and Company Ltd., 1977, s.45. 162 Osmanlı heyetinin Macaristan ziyareti için Yılmaz Gülen, “Csok Jasa!,” Tarih ve Toplum, Cilt:36, Sayı: 215 ( Kasım 2001- Macaristan Özel Sayısı), s.4-7 ve Ebubekir Sofuoğlu, “ “Her Bir Macar için Elli Bin Osmanlı’yı Feda Ederim” Abdülmecid ve Macar mültecileri,” a.g.d., s.41-46. 163 David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism, s.45.
47
Balkanlarda statükonun bozulmasının Macar çıkarlarını tehdit edebileceği endişesi üzerinde yükselmiş görünmektedir. 164 19.yüzyıl Macaristanının daha iyi anlaşılabilmesi, bu ülkenin bu dönemdeki sosyo-ekonomik yapısının temel unsurlarını da bilmeyi gerekli kılmaktadır. Çifte Monarşinin kurulması izleyen yıllar Macaristan açısından ekonomik olarak büyük bir gelişmeyi gösterir. Ulusal gelir 1867-1913 yıllları arasında %429’luk büyük bir artış gerçekleştirmiştir.. Ulusal gelirin son derece hızlı artışında sanayinin gelişmesinin
payı büyük olmuştur. Aynı dönem içerisinde tarımsal
üretimin sağladığı ulusal gelir %290 artarken, sanayi üretimi %1450’lik bir artış sergilemiştir. 165 Buna paralel olarak aktif nüfusun tarımda istihdam edilen bölümü 1867’de %80 iken 1913 yılında %66.7’ye gerilemiştir. 166 1846-1866 arasında inşa edilen 2160 km.’lik demiryoluna karşılık 1867-1913 yılları arasında 19.638 km’lik demiryolu yapımı gerçekleştirilmiştir. 167 Ekonomik gelişme özellikle 1867-1873 ve 1887-1899 yılları arasında büyük hıza sahip olmuştur. 1887-1899 yılları arasında sanayide yıllık büyüme hızı ortalama 6-7 dolaylarında gerçekleşmiştir. 168 Sanayinin hızlı gelişimi, Macaristan’ın ithalatihracat yapısında da kendisini göstermiştir. 1864’te ithalatın %92’si mamul
164
Gábor Ágostan’ın verdiği bilgiye göre Haziran 1877’de Macar Parlamentosundaki parlamenterlerin çoğu Türkiye’nin bütünlüğünün ve Balkanlardaki statükonun korunmasını istemişlerdir. (Gábor Ágostan, “ Siyaset ve Histografi: Macaristan’da Türk ve Balkan Çalışmalarının Gelişimi ve İstanbul’daki Macar Araştırma Enstitüsü,” Türkler Ansiklopedisi, Cilt:15, s.93.) 165 Iván T.Berend- Miklós Szuhay, A Tőkés Gazdaság története Magyarországon, 1848-1944, Kossuth Könyvkiádo, 1973, s.117-118. 1867-1913 yılları arasındaki gayri safi yurtiçi fiziki ürün’e ait rakamlar da bu olguları desteklemektedirler. 1913 rakamlarıyla, 1867’de tarım %81, sanayi %13, ulaşım ve ticaret %5.2’lik paylara sahiplerken; 1913 yılında tarım %56, sanayi, %30.4, ulaşım ve ticaret %13.6’lık paylara sahip olmuşlardır. Ortalama yıllık büyüme hızları tarım için 1.7, sanayi için 4.2, ulaşım ve ticaret için 4.6 olmuştur. (Lajos Katus, Social-Economic Researches on the History of EastCentral Europe, s.108-109, Tablo 40-41.) 166 Lajos Katus, Social-Economic Researches on the History of East-Central Europe, s.111, Tablo 46. 167 a.g.e., s.108, Tablo 39. 168 Lajos Katus, “ Economic Growth in Hungary During the Age of Dualism,” Social-Economic Researches on the History of East-Central Europe, ed.: E.Pamlényi, Budapeşte, Akadémiai kiadó, 1970, s.56.
48
mallardan, %5’i hammaddelerden ve %3’ü de yarı-mamullerden; ihracatının %65’i hammadde, %12’si mamul mal ve %23’ü de yarı-mamullerden oluşurken; 1913 yılında ithalat içerisindeki mamul mal oranı %61.7’ye gerilemiş, hammadde oranı %25’e, yarı-mamul oranı da %13’e yükselmiştir. 1913 yılında ihracat içerisinde mamul malların oranı %38’e yükselmiş, yarı-mamul malların oranı %10’a ve hammadde oranı da %52’ye gerilemiştir. 169 Bununla birlikte sınayi ve ticari etkinlikler büyük ölçüde Alman asıllıların ve özellikle Yahudilerin kontrolünde gelişmiştir. Macaristan’daki Yahudi nüfusu 1848’de 336.000 dolaylarındayken, 1910 yılına geldiğinde nüfusun %5’ini oluşturacak biçimde 909.500 kişiye ulaşmıştır. Bu son derece hızlı artışın nedeni olarak Doğu Avrupa’dan ve özellikle Galiçya’dan göç eden Yahudilerin, Macar hükümetinin de ekonomik gelişmeyi desteklemek üzere onları teşvik etmesi ile Macaristan’a gelmeleri olarak gösterilmektedir. 170 Ancak nüfus sayımlarında Yahudi unsurlar, Macar kategorisi altında yer almışlar; Yahudiler de Macar uyum göstermişlerdir.1910 yılında sanayideki ücretlilerin %21.8’i, tüccarların %54’ü ve bankacılık ve finans sektöründeki işletmecilerin %85’i Yahudilerden oluşmaktaydı. 171 Bununla birlikte Yahudi toplumunun büyük kısmı fakirlik içerisindeydi. Ayrıcalıklı Yahudi aileleri içerisinden 25’i Franz Jozsef tarafından
baronluk,
diğer
290
Yahudi
aile
de
soyluluk
ünvanları
ile
ödüllendirilmişlerdi. Bu durum eski aristokratik aileler ile yeni Yahudi soyluluğu arasında bağ kurulmasını beraberinde getirmiştir. 172
169
Iván T.Berend- Miklós Szuhay, A tőkés gazdaság története Magyarországon, 1848-1944, Budapeşte, Kossuth Könyvkiádo, 1973, s.119. 170 István Deák, “Hungary,” içinde, The European Right, A Historical Profile, ed.: Hans Roger ve Eugen Weber, Berkeley, University of California Press, 1966, s.367. 171 a.g.e., s.367-368. 172 a.g.e., s.368.
49
Ekonomik gelişme Macaristan’ın bir tarım ülkesi olma durumunu değiştirmemekle beraber, sanayide gösterdiği ilerleme pek çok bölge ülkesinin önüne geçmesini sağlamıştır. Bununla birlikte aristokrasinin ve soyluluğun varlığı devam etmiş; büyük mülkiyete dayalı toprak sahipliği de sürmüştür. TABLO I: 1895 YILINDA TOPRAK MÜLKİYETİ Hold (1Hold= 0.57 hektar)
Toplam Toprak Sahipleri Toplam toprakların İçerisindeki Oranı İçerisindeki Oranı 0-5 %53,6 %5,8 5-20 %35,3 %23,6 20-100 %10,1 %22,9 100-1000 %0,8 %15,4 1000%0,2 %32,3 (Kaynak: Iván T.Berend- Győrgy Ránki, A Magyar gazdaság száz éve, Budapeşte, Kossuth Könyvkiadó, 1972, s.39.)
Ekonomik gelişme Macar nüfusunun mekana göre dağılımını da etkilemiştir. 1869’da %14.76 olan kentsel nüfus, 1910 yılında %20.36’ya yükselmiştir. 173 Macar Krallığı olarak değerlendirilen bölgenin toplam nüfusu da 1869’da 15.417.327’den, %30’un üzerinde bir artışla, 1910 yılında 20.886.487’ye ulaşmıştır. Nüfusun etnik yapısı bütün Macarlaştırma girişimlerine ve Macarlığın oranının toplam nüfus içerisindeki payının artmasına karşılık önemli bir sorun oluşturmaya devam etmiştir. Macarlara bağımlı olan diğer halklarla olan ilişkiler sorunu giderek derinleşmiştir. 1910 nüfus sayımı sonuçları Macarların, Macar Krallığı olarak adlandırılan bölgede en büyük etnik grubu oluşturmakla beraber nüfusun yarısından fazlasını oluşturmadıklarını, Macar Krallığı içerisinde Macaristan olarak tanımlanan bölgede Macarların oranının %55’i bulmadığını göstermektedir.
173
Gusztáv Thirring, “Városaink népességenek alakulása, 1787-1910”, Városi Szemle, 1911, sayı:7-8, s.492’den, aktaran, Magyország gazdaságtörténete a honfoglalástól a 20.százád közepéig, 3. ve gözden geçirilmiş baskı, Budapeşte, Aulo kiadó, 1998, s.264. Maccartney’in verdiği bilgiye göre Budapeşte nüfusu da 1880-1910 yılları arasında iki katına çıkmıştır.( Maccartney, Hungary: A Short History, http://www.historicaltextarchive.com/macartney/t.html.)
50
TABLO II: 1910 NÜFUS SAYIMI SONUÇLARINA GÖRE YÜZDE OLARAK NÜFUSUN ETNİK BİLEŞENİ 174 Macaristan Hırvatistan-Slovenya
Macar 54.5 4.1
Alman 10.4 5.1
Slovak 10.7 0.8
Ulah 16.1 0
Ruten 2.5 0.3
Hırvat 1.1 62.5
Sırp 2.1 24.6
Diğerleri 2.2 2.6
Macar İmparatorluğu
48.1
9.8
9.4
14.1
2.8
8.8
5.8
2.2
Slavların Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun düalist yapısını, trializme çevirme isteklerinin, İmparatorluğun Slav unsurlarını kendi yanlarına çekmek isteyen Habsburglar tarafından da giderek sempati ile karşılanması 175 Macarların İmparatorluk içerisindeki ikincil konumlarını da tehdit eder hale gelmiştir. Rusların, Rutenler ile Prag’daki neo-slav unsurlar ile ilgilenmeleri, Sırbistan ile kurdukları ilişkiler de Macarların bu tehdit algılamasını arttıran unsurlar olmuşlardır. 176 20. yüzyıl başlarına gelindiğinde Macar Krallığı’nın yukarıda özetlenen sosyo-ekonomik durumu yeni bir milliyetçilik türünün doğuşuna zemin hazırlamıştır. 1896 yılında yapılan Honfoglalás’ın 1000. yıl kutlamaları da Macar milliyetçiliğine yeni bir ivme kazandırmakla kalmamış, Macar kamuoyunun dikkatlerinin doğuya dönmesini de bir kez daha sağlamıştır. 177 Kutlamalar anısına yapılan anıtta Árpád ve
174
1910 Népszámlalás[1910 Nüfus Sayımı], Magyar Statisztikai közlemények, Cilt:42, s.6. Macarlık kategorisine Yahudilerin de dahil olduğu unutulmamalıdır. 175 Joseph, A Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary :1890-1945 ( yayınlanmamış doktora tezi), University of California, Berkeley, University Microfilms Inc., Ann Arbor, Michigan, 1867,s.83-84. 176 C. A. Maccartney, Hungary: A Short History, ‹http://www.historicaltextarchive.com/ macartney/t.html› [26.07.2003] Bu noktada Avusturya- Macaristan’ın 1908 yılında Bosna-Hersek’i ilhakının Sırpların büyük tepkisine yol açtığı, bu tepkinin 1914 yılında I. Dünya Savaşı’nı başlatan kıvılcımın Saraybosna’da ortaya çıkmasına neden olduğu da hatırlanmalıdır. 177 Honfoglalás’ın 1000.yılı şerefine yayınlanan bir kitapta yer alan bir makalede de Avusturya’dan şu sözlerle şikayet edilmektedir. “Devletin ulusal gücünün çekim merkezi ülke sınırları dışarısına düşüyor. Viyana ulusal gücün ve onun üretici gücünün bir kısmını sömürmekle kalmadı, ulusun lider üyelerini çok fazla de-macarize etti ve Macarların karşısındaki ulusların ayrılıkçı hareketlerini büyük ölçüde destekledi.” (Prof. Antony Hermann, “The Ethnography of the Population”, The Millenium of Hungary and Its People, der: Joseph de Jekefalussy, Budapeşte, Pesti könyvnyomda, 1897, s.393.)
51
yedi Macar kabilesinin şefleri ön plana çıkmış, Macar tarihinin ulusal kahramanları da anıtta yer almışlardır. 178 Hızlı ekonomik gelişme güçlenen bir burjuva sınıfı ve kültürünü de beraberinde getirmiştir. Bununla birlikte Macar soylu sınıfları, bir yandan burjuvalaşma süreci içerisine girerlerken, diğer yandan toplumsal-siyasal sistemdeki ayrıcalıklarını sürdürme gayreti içerisindedirler. Bu durumda siyasal sistemin liberalizasyonunu da beraberinde getiren burjuva siyasal kültürünü kendi egemenliklerine tehdit olarak algılamaya başlamışlar, farklı tarzda bir milliyetçilik anlayışına doğru kaymaya başlamışlardır. 179 Onların kurguladığı milliyetçilik geçmişin “şanlı” değerleri üzerinde yükselerek, bir yandan bağımsızlık ve iktisadi yayılma amaçlarına hizmet etmek
üzere
kurgulanırken,
diğer
yandan
toplumsal-siyasal
sistemin
liberalizasyonuna karşı duracak biçimde geliştirilmeye çalışılmıştır. Macar soylularının bütün bu istemlerine yanıt verecek ideoloji Turancılık biçiminde ortaya çıkacaktır. 180 Kessler'e göre Macar Turancılığının savunucuları üç katmandan gelmektedirler. •
Aristokrasinin genç üyeleri ve yüksek sınıflara mensup olanlar
•
Asillerin orta tabakaları ve onlara entegre olmuş iyi eğitimli gruplar
•
Soyluluğun alt tabakaları 181
178
Hősök Tére[Kahramanlar Meydanı] olarak anılan yerde bulunan anıt, birçok heykelden oluşmaktadır. Antony Smith de bu anıt ve Macar milliyetçiliği arasında bağ kurmaktadır. ( Anthony D. Smith, Ulusların Etnik Kökeni, s.228.) 179 “1890’da, küçük bir Macar entelektüel grup geleneksel, optimistik, Batı-yönlü Macar tarih yazımının anti-tezi olan yeni bir ulusal ideolojiyi ileri sürmeye başladılar.” [Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.x] 180 Macaristan’da Turancılığın ortaya çıkışını çözümlemeye çalışan yazarların bir kısmı yalnızca panslavizm ve pancermenizme vurgu yapmışlardır. Macar Turan hareketi içerisinde yer alan Lajos Sassi Nagy da benzer bir yorum yapar. “Her aksiyon reaksiyon doğurur. Panslavizm halihazırda panturanizmi yarattı.” (Lajos Sassi Nagy, “ Balkán államok és a Turánizmus,” A Cél, Yıl: VI, Sayı: 8 (20 Ağustos 1915), s.486. ) 181 Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary , s.269-270.
52
Bu gruplar, turancılıkta Milyonlarca ırk akrabasının Macarlığa desteğini sağlayarak bir yandan 10 milyonluk Macarlığın kendisini Avrupa’da güvenlik içerisinde hissetmesini sağlayacak ve Macar yayılmacılığına destek olacak, diğer yandan geçmişin demokratik olmayan değerler üzerinde yükselen toplumsal-siyasal sistemini yeniden gündeme sokacak ideolojinin temel unsurlarını bulurlar. 182 Bu durumu Ildikó Farkas aşağıdaki gibi özetlemektedir: “ Yüzyıl dönümünde, ..., güçlü muhafazakar geleneklerle düzenlenmiş tarihsel orta soyluluğun dünya görüşü, asillerin mantalitesi ulusal karakterin hakim olduğu niteliğe dönüştü burjuva düşünüş biçimi karşısında ve bu aynı zamanda Macarlığın doğulu geçmişinin abartılması anlamına geldi batı burjuva değerleri karşısında. “Turanlı atlı” sembolü aristokratik ulus fikrinin cisimleşmesi oldu on yıllarca.” 183 Macar toplumunun yüksek tabakalarının istemlerine uygun olarak geliştirilen Turancılık ideolojisi, toplumun orta sınıflarının da belli oranlarda ilgisini çekmeyi başardığı ölçüde 20.yüzyılın ilk yarısında Macar milliyetçiliğinin türlerinden biri haline gelmiştir .
182
İngiliz İstihbarat Servisinin bir raporunda Macar-Türk yakınlaşmasının gerçekte ırksal değil, politik olduğu belirlemesi yapılmıştır. Bu yakınlaşma ortak Turan kökeni bilincinin yanı sıra, Slav devletlerine karşı duyulan ortak düşmanlığın ifadesi olarak değerlendirilmiştir. ( The Rise of the Turks, The Pan-Turanian Movement, Historical Section of the Foreign Office, 1919, s.14) 183 Ildikó Farkas, “ A Turánizmus”, Magyar Tudomány, 1993, sayı:7, s.862. Bir başka kaynakta da Turan Cemiyeti’nin lider kadrosunun 19.yüzyıldaki Macar liberalizm döneminde rol oynamış soylular ve onların sonraki kuşakları olduğu belirtilmektedir. [Elemér S. Novoszeleczky, Kis Turán ismertető, Újpest, Grafika Nyomdavállalat, 1941, s.6.]
53
I. TURANCILIĞIN ÖRGÜTLÜ BİR HAREKET OLARAK ORTAYA ÇIKIŞI A. TURAN CEMİYETİ’NİN KURULUŞUNDAN TRİANON BARIŞ ANTLAŞMASINA KADAR MACAR TURANCILIĞI (1910-1920) Macar soylularının ve üst orta sınıflarının gereksindiği milliyetçilik türüne zemin oluşturacak biçimde 20.yüzyılın ilk yıllarından başlayarak Turan kavramı Macaristan’da coğrafi anlamlandırmanın sınırlarını aşmaya başlamıştır. Turan terimine coğrafyanın ötesinde anlamlar yüklenmeye başlaması aynı zamanda siyasal bir hareket olarak Turancılığının doğuşuyla beraber yürüyen bir süreci de başlatmıştır. Aynı dönem içerisinde Osmanlı Türkleri ile Macar Türkologları arasındaki bağlar da kurumsal ilişkilere doğru evrilme yoluna girmiştir. 1908 yılında kurulan Türk Derneği’nin tek yabancı şubesi, Macar Türkolojisi'nin önemli isimlerinden Ignácz Kunós’un öncülüğünde Budapeşte’de açılır. 184 Török Irodalmi Társaság [Türk Edebiyat Cemiyeti] 185 adıyla kurulan organın başkanlığına Kunós, onursal başkanlığına Armin H.Vámbéry getirilir. Turancılığa siyasal bir anlam yüklenilen ilk çalışma 1909 yılında yayınlanırsa da pek fazla bir yankı bulamamıştır. 186 Öte yandan Budapeşte’de 1910 yılında yayınlanacak bir şiir kitabı Macar Turancılığının adeta bir erken-manifestosu olarak ün kazanırken; şairi Árpád Zempleni’yi de Turancılığın peygamberi mertebesine
184
Julius[Gyula] Germanus, “Türk Darnay”, Keleti Szemle, X:1909, s.343. Türk Derneği’nin Macaristan şubesi ile ilgili bilgi veren Germanus, şubenin İngilizce adı olarak “Ottoman Literary Society”yi yeğlerken, Macarca adını “Török Irodalmi Társaság” olarak yazmaktadır. 186 Lajos Sassi Nagy, Magyar-Török-Balkán gazdasági ősszekötetés, [y.y.], Löblövitz Zsigmond Könyvsajtó, [1909]. 185
54
yükseltir. 187 Turáni Dalok [Turan Şarkıları] adını taşıyan şiir kitabı, o kadar popüler olacaktır ki, daha sonraki yıllarda Almanca ve İngilizce’ye de tercüme edilecektir. Kitapta yer alan şiirler içerisinde özellikle “Keletre, Magyar”[Doğuya Macar] adlı şiir Macar Turancılarının önemli argümanlarını barındırması açısından dikkate değer özelliktedir. 188 Zempleni şiirinde Batıya duyulan kırgınlık ve kızgınlığı, Macarların güvenlik kaygılarını dile getirerek bunlara çare olarak gerçek dostların olduğu yeri, yani Doğu’yu işaret etmektedir. Zempleni’nin çağrısı yanıtsız kalmayacak, aynı yılın sonunda Turan Cemiyeti’nin kurulması gerçekleştirilecektir.
1. MACAR TURANCILIĞININ EMEKLEME DÖNEMİ 1905 yılında başarısız bir örgütlenme denemesinin 189 ardından beş yıl geçtikten sonra Macar şarkiyatçıları sonunda, 1910 yılında Turan adlı bir örgüt çatısı altında toplanmayı başarmışlardır. Turáni Társaság [Turan Cemiyeti] adıyla gerçekleştirilen bu örgütlenme, hepsi benzer biçimde düşünen, Turan ve Turancılık kavramlarını yakın tarzlarda yorumlayan kişilerin bir araya geldiği bir örgütlenme olmaktan daha çok, Doğu ülkeleri ve halklarıyla ilgilenme düzeyleri bilimsel alanla sınırlı olanlarla, Turan’a politik yaklaşıma sahip olanların platformu biçiminde oluşturulmuştur. Cemiyet bu niteliğinden kaynaklı olarak zaman zaman ayrılmalar ve
187
Zempléni’yi ölümünden on yıl sonra “Son Şaman” olarak nitelendiren Turan Cemiyeti’nin önemli isimlerinden Béla Vikár, Zempléni’nin şaman inançlara yakın olduğunu da kaydetmektedir. (Az „utolsó samán“ [Son Şaman],” Turán, Yıl:XII, 1929, I-IV, s.12 . 188 Árpád Zempleni, Turáni Dálok- Mondai és Történelmi hös énekek, Budapest, Franklin Társulat Magyar Irodalmi Intézet és Könvynyomda, 1910, s.230. 189 Joseph A.Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.81. Kessler’in verdiği bu bilgiyi destekleyecek başka bir olgu da 1926 yılında yayınlanan Benedek Baráthosi Balogh, Turáni Regek és Turáni Mondák a vilag teremtéseről[Dünyanın Yaratılışı Üzerine Turan Öyküleri ve Efsaneleri], Baráthosi Turáni Könyvei I, Budapeşte, Held irodalmi és nyomdavállalat, 1926, adlı kitabın kapağındaki figürde bulunabilir. Kitabın ilk bin baskısının kapağında yer alan Turul kuşunun ayaklarına bağlı iki uçtan bir tanesi Turan Cemiyeti’ni, diğeri ise Turan Birliği’ni sembolize etmektedir ve Turan Cemiyeti için bu figürde 1905 tarihi vardır. Kitabın daha sonraki baskılarında bu tarihler yer almamaktadır.
55
bölünmelerle güç yitirmiş olmasına rağmen 1944 yılına kadar varlığını sürdürmeyi başaracaktır. a)TURAN CEMİYETİ’NİN KURULMASI 1910 yılının son günlerinde kurulan 190 Cemiyet’in ortaya çıkmasında Alajos Paikert’in yoğun çabalarının olduğu anlaşılmaktadır. 191 30 Aralık 1910 tarihinde Béla Erödi’nin başkanlığında Kurucu Genel Kurul gerçekleştirilir. Cemiyet’in onursal başkanlıklarına Kont Béla Széchenyi ve Ármin Vámbéry getirilir. Başkanlık görevi ise Kont Pál Teleki’nin olur. 192 Jenő Cholnoky, Béla Erödi, Kont Mihályt Károlyi, Lajos Loczy ve Kont László Szapáry başkan yardımcıları olurlar. Alajos ise idari işlerden sorumlu başkan yardımcılığı görevine getirilir. Cemiyet’in yönetim kurulunu ise kısmen içlerinde Ignácz Goldziher, Gyula Mészáros, Bernat Munkácsi, Gyula Sebestyén, Ferenc Hopp ve Antal Velics gibi Macar bilim dünyasının saygın
190
Turan Cemiyeti’nin kuruluş tarihi konusunda Türkçe’de yayınlanan bazı eserlerde ( Mehmet Ali Ağaoğulları, “ Aşırı Milliyetçi Sağ”, Geçiş Sürecinde Türkiye, der.: İrvin Cemil Schick ve Ertuğrul Ahmet Tonak, İstanbul, Belge Yayınları, 3. Baskı, s.191 ve Füsun Üstel, İmparatorluktan UlusDevlete Türk Milliyetçiliği: Türk Ocakları(1912-1931), İstanbul, İletişim Yayınları, 1997, s.187, dn.:220. ) 1911 tarihi bulunmaktaysa da bu bilgi 1910 olarak düzeltilmelidir. 191 Pál Teleki, “31 Ocak 1914 Tarihli Genel Kurulda Yaptığı Açış Konuşması”, A Turáni Tarsaság Eddigi és Jövendő Működése, I.Megnyitó Beszéd, II. Jelentés és előterjesztés, (y.y),(y.y) s.3. A Turáni Társaság története és müködése( Macar Ulusal Arşivleri,P szekcio, 5.csoma,s.276) Gyula Németh, Törökök és Magyarok,II.Oszmán Törökök, Budapest, 1990, Budapest, Oriental Reprints, s.268(24 Haziran 1941’de Körösi Csoma Derneği Genel Kurulu’nda yapılan konuşma.) Éva Nagy Kincses, “A Turáni gondolat,”[ Turán Düşüncesi], Őstörténet és Nemzettudat 1919-1931, der.:Éva Nagy Kincses, Szeged, Magyar Őstörténeti Könyvtár,1991, s.45. “A Turáni Társaság Negyedszázados Jubileuma,”[Turán Cemiyeti’nin 25. Kuruluş Yıldönümü] Turán, 1936,I-IV., s.4 – 5 (Başkan Gyula Pekár’ın konuşması) 192 Macar Turan Cemiyeti’nin ilk başkanlığı konusunda da yanlış bilgiler içeren yayınlar söz konusudur. Tarık Demirkan, Macar Turancıları, s.30’da Pál Teleki’den söz edilirken “1910 yılında kurulan Turan Cemiyeti’nin aktif kurucu üyelerindendi, sonradan başkanlık görevini üstlendi.” ifadesi hatalıdır. Benzer bir yanlışlık ta konu ile ilgili Macaristan’da yapılmış en yeni çalışmalardan birine aittir. A Turán Című Folyóirat 1913, 1917-1918, 1921-1944 Finn-Ugor mutatója, derleyen ve önsözü yazan Emese Egey, hazırlayan ve sonsözü yazan: Enikő Szíj, Budapest, Tinta Könvy, 2002, s.7’de Emese Egey’in yazdığı önsözde Cemiyetin ilk başkanı olarak Béla Szechényi, ondan sonraki başkan olarak da Pál Teleki isimleri verilmektedir. Anlaşılan bu yanlış bilgi, aynı hatayı tekrarlayan Encyclopaedia Hungarica, 3. Cilt, 1996, s.681 ve Révai Nagy Lexikona, Az Ismerretek Encikloédiája, XVIII.Cilt, 1925, s.524 gibi genel başvuru kaynaklarından kaynaklanmaktadır.
56
isimleri ile kısmen de soylular oluşturur. 30 kişilik yönetim kurulunun toplam beş kont unvanına sahip üyesi bulunmaktadır. 193 Cemiyet’in 1910 tarihini taşıyan ilk tüzüğüne göre dört tür üyesi vardır.
194
Bunlar kurucu üyeler, sürekli üyeler, ortak üyeler ve onursal üyelerdir. Kurucu üye sıfatı Cemiyet’e en az 300 korona bağışlayan kişilere verilen unvandır(sayfa 5). Bu bağış ne zaman yapılırsa yapılsın, bağışı yapan kişi kurucu üye sıfatını almaya hak kazanır. Kurucu üyeler üye aidatı ödemezler. Sürekli üyeler beş yıllığına seçilirler. Cemiyet’in ilk kuruluşu sırasında seçilmiş olan sürekli üyeler beş bölüme ayrılmıştır. Her bir bölümün sırasıyla beş, dört, üç, iki ve bir yıl bu görevde kalmaları öngörülmüştür. Cemiyet’in komiteleri ve bilimsel bölümleri bu üyelerden oluşurlar. Aidat ödemezler sayıları iki yüzü geçemez (sayfa 5). Ortak üyeler ise yıllık 10 Korona aidat ödeyen; kurucu, sürekli veya onursal üyeliklere seçilmeyen kişilerdir (sayfa 6). Bir kişinin sürekli, kurucu ya da onursal üyeliğe seçilebilmesi için Yönetim Kurulu’nun üç üyesinin önerisi ve 2/3 oyla alınmış Yönetim Kurulu kararı gereklidir. Ortak üye olabilmek için bir Yönetim Kurulu üyesinin ve bir sürekli üyenin önerisi gereklidir. Bu durumda ortak üye seçilebilmek için Yönetim Kurulu’nun basit çoğunlukla aldığı karar geçerlidir. Cemiyet’in onursal üyeleri yabancı üyeler arasından seçilecektir (sayfa 6).
193
“ A Turáni Társaság alakuló közgyülése”[Turan Cemiyeti Kurucu Genel Kurulu], Ethnographia, 1910, VI.füzet, s.378. 194 A Turáni Társaság alapszabályai [Turan Cemiyeti Tüzüğü], 1910[yayın yeri- yayınlayan yok] Tüzükte madde numaraları olmadığı için tüzük hükümleriyle ilgili olarak metnin içerisinde sayfa numaraları verilmiştir.
57
Başkanlık divanı, başkan, iki veya daha çok onursal başkan, dört veya daha çok başkan yardımcısından oluşur. Genel Kurul’da 2/3 oy çoğunluğu ile seçilirler (sayfa 6). Cemiyet’in Başkanlık Divanı’nın yanı sıra bir de Konseyi vardır.Başkanlık Divanı üyeleri ile Yönetim Kurulu’ndan dört kişi ve müdürden oluşur. Her hangi bir konunun Yönetim Kurulu önüne gelmeden önce bu Konseyde tartışılacağı Tüzük’te öngörülmüştür (sayfa 6). Yönetim Kurulu, Genel Kurul tarafından sürekli üyeler arasından 2/3 oy çoğunluğu ile seçilmiş üyelerden oluşur (sayfa 7). Cemiyet'in komiteleri ve bilimsel bölümlerinin bulunması da Tüzük’te öngörülmüştür. Komiteler Cemiyet’in amaçlarının gerektirdiği sayıda Yönetim kurulu tarafından sürekli üyeler arasından seçilecek kişilerden kurulur. Her yıl yeniden belirlenirler (sayfa 7). Bilimsel bölümler kısmen ad hoc, kısmen de süreklidirler. Yönetim Kurulu’na öneriler götürmekle görevlidirler. Varlıkları, kurulma amaçlarının gerçekleştirilmesine bağlıdır (sayfa 7). Tüzük’te ayrıca günlük işlerin idaresi için bir büro kurulması, bir müdür ve saymanın görevlendirilmesi de öngörülmüştür (sayfa 8) Cemiyet’in Genel Kurulu’nun yılda en az bir defa toplanması gerekmektedir. Ortak üyelerin Genel Kurul’da oy kullanma hakları bulunmamaktadır (sayfa 9-10). Tüzük’te ayrıca kütüphane ve müze kurulmasının yanı sıra, dergi ve yıllık kitabı çıkarılması da öngörülmüştür.Derginin ilk elde üç aylık, sonrasında ise aylık olarak yayınlanması planlanmıştır (sayfa 9).
58
Cemiyet’in benimsediği örgütlenme modelinden, siyasal amaçlı bir kuruluş olmaktan daha çok, kendisini bilimsel bir dernek şeklinde yapılandırmak istediği sonucu çıkarılabilir. Sürekli üyeler, ortak üyeler gibi farklı üyelik statülerinin olması, sürekli üye sayısının iki yüz ile sınırlandırılmış bulunması, sürekli üyelerin Genel Kurul tarafından nitelikli oy çoğunluğu ile seçilecek olmasının öngörülmesi gibi noktalar Turan Cemiyeti’nin kuruluşu itibariyle bilimsel bir örgüt olarak biçimlendirilmek istendiğinin, ya da daha açık ifade etmek gerekirse İngiliz Orta Asya Cemiyeti türü bir örgütlenme kurmak amacının işaretleri olarak algılanabilir. Cemiyet’in Tüzükte ilan edilen amaçları da bu bilimsel yön temeli üzerine oturtulmaya çalışılmıştır. Cemiyet’in 1910 Tüzüğü’nün ikinci başlığı “Amaç[Cél]” başlığını taşımaktadır. Buna göre Cemiyet’in amacı Asyalı ve Macarlarla akraba Avrupalı halkların bilimsel, kültürel ve ekonomik açılardan incelenmesi, tanıtılması ve geliştirilmesi, Macar çıkarlarıyla uyumlu hale getirilmesidir. Politika, din ve mezhep sorunları ile kişisel çıkarlar Cemiyet’in etkinlik alanı dışarısındadır. Uğraş alanı öncelikle bilimsel olacak, ticaretle uğraşılmayacaktır (sayfa 3). b) TURAN CEMİYETİ’NİN ETKİNLİKLERİ Kuruluşunu takip eden ilk yıl Cemiyet’in etkinlikleri yok denecek kadar az olmuş;
Tüzük’te
öngörülen
dergi
çıkarılması
da
ancak
1913
yılında
gerçekleşebilmiştir. Cemiyet etkinliklerine ancak 1912 yılında başlayabilir. Bu yıl Macar kamuoyunu
doğu
ülkeleri
üzerine
bilgilendirmek
amacıyla
konferanslar
düzenlenmeye başladığı gibi, Anadolu ve ötesine düzenlenen gezilerle Macar bilim dünyasının Doğu ülkeleri hakkındaki bilgilerinin arttırılması da hedeflenir.
59
Cemiyet’in Macar Bilimler Akademisi ve Macar Ulusal Müzesi salonlarında düzenlediği konferanslara katılımın sınırlı kaldığı anlaşılmaktadır. 195 Düşük düzeyli katılımdan da anlaşılacağı üzere Cemiyet henüz Macar bilim dünyası ve kamuoyunda istediği etkiyi yaratmaktan uzaktır. Bununla beraber konferanslar ve aynı yıl Vámbéry onuruna düzenlenen toplantının günlük yayın organlarında yer bulması Cemiyet’in Macar kamuoyunun dikkatlerini çekmeye başladığının işaretleri olarak değerlendirilebilir. Cemiyet 1912 yılından başlayarak beş araştırma- inceleme gezisi düzenlemiştir. 196 Bu gezilerden ilki 1912 yaz aylarında Gyula Mészaros- Rezső Milleker ikilisinin başkanlığında yapılan Tuz Gölü inceleme gezisidir. Her ikisi de Turan Cemiyeti üyesi olan bu kişilerin yaptıkları gezinin temel amacı Ankara ve Konya çevresinin coğrafi, jeolojik ve ekonomik yapısının araştırılmasıdır. İkinci gezi jeolog Imre Timkó başkanlığında Aral Gölü ve Hazar Denizi çevresine yapılmıştır.Timkó Turan Cemiyeti ortak üyelerindendir.197 Üçüncü gezi Milleker başkanlığında 1913 yılında Anadolu’ya yapılan , Konya ve Kayseri arasındaki bölgenin bilimsel ve ekonomik açılardan incelendiği gezidir. Bu bölgenin önemi Bağdat Demiryolu’nun alanı içerisinde kalması ve “komşu Monarşi”[Prusya] için hayati değerdeki Kilikya bölgesi ile komşu
195
Bu dönemde düzenlenen konferanslara katılım düzeyi ile ilgili olarak MOL, P 1384, 1.cs., 2.tétel’e; ayrıca Budapesti Hirlap, 20 Mart 1912, s.13 ve Pesti Hirlap, 27 Nisan 1912, s.7’ye bakılabilir. Anlaşılan bu dönemde konferanslara katılım 20-30 kişiyle sınırlı kalmaktadır. 196 Bu geziler hakkındaki bilgiler Alajos Paikert tarafından verilmektedir. Alajos Paikert, “Jelentés és Előterjesztes”, A Turáni Tarsaság Eddigi és Jövendő Működése,I.Megnyitó Beszéd, II. Jelentés és előterjesztés, s.5-6. Cemiyet’in 25.Yıldönümünde Lajos Marzsó bu dönemde yapılan gezileri belirtirken Béla Lakos’un Anadolu’ya yaptığı seyahati de eklemektedir. ( “ A Turáni Társaság Negyedszázados Jubileuma,”Turán, 1936, I-IV, s.11] 197 MOL, P 1384, 1.cs., 2.tétel, s.76.
60
olmasıdır. 198 Bu gezide Milleker’e yine Turan Cemiyeti üyesi Béla Horváth eşlik etmiştir. 199 Dördüncü geziyi Jenő Kovács ve Lajos Holzwarth adlı cemiyet üyeleri Kafkasya’ya yapmışlardır. Beşinci ve son gezi yine Cemiyet üyelerinden Imre Sebők ve Aurél Schultz başkanlığında Baykal gölü etrafına yapılan gezidir. Bu gezilerin öne çıkan yanları iktisadi niteliklerinin ağır basmasıdır. 200 İncelenen bölgelerin iktisadi coğrafyalarının tanınması, anlaşılan başlıca amaçlardan birini oluşturmuştur. 1912 yılının bir başka gelişmesi Cemiyet’in yurt içi ve dışında bağlantılar kurma çabası içerisine girmesidir. Cemiyet maddi zorluklarını aşmak için Hükümete başvurarak maddi destek isteminde bulunur. Benzer bir istek Uluslararası Orta ve Doğu Asya Cemiyeti Macar Komitesi’ne iletilir. Macar hükümeti, Din ve Eğitim Bakanlığı aracılığıyla Turan Cemiyeti’ne 2000 korona yardım vermeyi kabul eder.201 Uluslararası Orta ve Doğu Asya Cemiyeti Macar Komitesi ise, ancak arkeolojik çalışmalara destek verebileceğini Cemiyet’e iletir. 202 Macar Tarih Kurumu Macar Turan Cemiyeti’nin kuruluşunu memnuniyetle karşıladığını bildirerek tarih alanında her türlü desteği vermeyi vaat eder. 203
198
Alajos Paikert, A Turáni Tarsaság Eddigi és Jövendő Működése,I.Megnyitó Beszéd, II. Jelentés és előterjesztés, s.5. 199 Horváth, gezi izlenimlerini 1929 yılında kitaplaştırmış; bu eser dilimize de çevrilmiştir. Béla Horváth, Anadolu 1913, çev.: Tarık Demirkan, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2. Baskı[1.Baskı 1996], 1997. 200 Éva Kincses Nagy, Östörténet és nemzettudat 1919-1931, s.45. 201 MOL, P 1384, 1.cs.-1.tétel, s.28./ 21 Şubat 1912 tarih ve 12/912 sayılı belge. 202 MOL, P 1384, 1.cs.-2.tétel/ 6 Haziran 1912 tarih ve 348 sayılı belge. 203 MOL, P 1384, 1.cs.-2.tétel, s.50/ Ş 1912 tarih ve 26/1912.Mtt. sayılı belge.
61
Bu arada Din ve Eğitim Bakanlığı, Boşnaklar için açılması planlanan lisenin kuruluşunda yer alması için Turan Cemiyeti’ne davette bulunur. 204 Bu davetten, Macar Hükümetinin
Turan Cemiyeti’ni, yalnızca Anadolu ve ötesi Türk veya
Turanlı halklarla değil, Macarlara göre Doğu olarak adlandırılan tüm bölge halklarıyla ilgili olarak düşünmeye başladığı yçnü bir sonuç çıkarılabilir. Yine aynı yıl Turan Cemiyeti Osmanlı ülkesindeki Türkçü aydınlarla da bağlantı kurma çabası içerisine girer. Osmanlı Devleti’nin Budapeşte konsolosu ve tanınmış Türkçü aydınlardan Ahmed Hikmed [Müftüoğlu] ile Cemiyet arasında ilişkilerin geliştiği, Ahmed Hikmed Bey’in girişimleriyle Macar Turancıları ile Osmanlı Türkçü aydınları arasında bir takım bağların kurulduğu düşünülebilir. Bu çabalar sonucunda Türk Yurdu’nun 1912 Şubat sayısında Budapeşte’de Turan adıyla bir cemiyetin kurulduğu haberi, Turan Cemiyeti üzerine kısa bilgiyle beraber verilir. 205 Cemiyet’in önemli isimlerinden ve gelecekteki başkanı Gyula Pekár’ın yazdığı bir mektupta da “Türk Turan Cemiyeti” başkanının kendilerine gönderdiği kutlama mesajından söz edilmektedir. 206 Pekár, “Türk Turan Cemiyeti”nin kendileri ile birlikte çalışma isteğini ilettiğini de kaydeder. Pekár’ın “Türk Turan Cemiyeti” olarak nitelendirdiği kurumun Türk Ocağı, “başkan”ının da Yusuf Akçura olduğu anlaşılmaktadır. 207 Pekár mektubunun bir bölümünde “Turan Cemiyeti yüzünden Yusuf’a karşı tekrar mahcup oldum. Biz onu bir konferans vermesi için çağırdık; masrafları ve ona vermemiz gereken para için söz verdik. Ama Yusuf erteleme rica etti. Cemiyet’in parası olmadığı için [şimdi bu] konferansı yapamıyoruz. Konferansı
204
MOL, P 1384, 1.cs.-1.tétel, s.1/20 ekim 1912 tarih ve eln.2/912 sayılı belge. “Turan ve Türk Cemiyetleri”, Türk Yurdu, Yıl: 1, Sayı: 6 [Çevrimyazı Metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt: 1(1-2), s.103-104] 206 MOL, P 1384, 1.cs.-1.tétel/ 12 Şubat 1912 tarihli Gyula Pekár’ın adı bilinmeyen arkadaşına mektubu. 207 Oysa ki Yusuf Akçura hiçbir zaman Türk Ocağı başkanı olmamıştır. 205
62
üstlenmemiz de hataydı.” sözlerini sarf etmektedir. Bu durumda Yusuf Akçura ve Macar Turancıları arasında iletişim kurulduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Pekár’ın sözlerinden Cemiyet’in mali açıdan içerisinde bulunduğu zor durum da anlaşılmaktadır. Bu arada yukarıdaki mektubun sahibi Gyula Pekár, V.Mehmed Reşad tarafından Kızılay çerçevesindeki etkinliklerinden dolayı 3.sınıf Mecidiye nişanı ile ödüllendirilmiştir. 208 1912 yılı, Cemiyet’in etkinliklerine başlamış olmasının yanı sıra, Cemiyet’in kamuoyunda tanınmaya başlamasının da gerçekleşmiş olması bağlamında gerçek kuruluş yılı sayılabilir. c) MACARİSTAN’DA İLK TURANCI DERGİ 1910 Tüzüğünde dergi yayınlanmasını kararlaştırmış olan Turan Cemiyeti, bu amacını 1913 yılında gerçekleştirir. Bu yıl üç sayı olarak yayınlanabilen Turán dergisi 1921 yılına kadar zaman zaman kesintiye uğrayarak, bu tarihten 1944 yılına kadar sürekli olarak çıkmayı başarmıştır. 209 Derginin iki aylık biçiminde yayımlanması düşünülmüşse 210 de 1913 yılında yalnızca üç sayı çıkarılabilir. Bu üç sayının editörlüğünü de Alajos Paikert üstlenmiştir. Derginin çıkarılmasına katkıda bulunan isimler arasında ünlü Macar bilim adamları ve soylularının yanı sıra Budapeşte Müslüman cemaati reisi Abdüllatif 211 ismine de rastlanmaktadır.
208
Turán, 1913, sayı:2, s.118. Dergi 1913, 1917, 1918 ve 1921-1944 yıllarında yayınlanmıştır. 210 Turán dergisinin 1913 yılı 1.sayısının kapağında “2 ayda bir yayınlanır” ifadesi yer almaktadır. Tüzüğe göre de dergi, başta iki aylık olarak düşünülmüştür. 211 Abdüllatif Tanrısever(1886-1946): Kaynaklarda Budapeşte Müslüman Cemaati Reisi olarak geçen Erzurumlu Abdüllatif Efendi, uzun yıllarını Macaristan’da geçirmiş, Türk-Macar ilişkilerinin geliştirilmesi için yoğun çabalar sarf etmiştir. Osmanlı Devleti zamanında başladığı görevini Cumhuriyet döneminde de sürdürmüştür. Pázmány Péter Katolik Üniversitesi’nde de Türkçe dersleri vermiştir. 209
63
Derginin kapağında Turán adının altında “Turan Cemiyeti (Macar Asya Cemiyeti) Dergisi” ibaresi yer almaktadır. Cemiyet tüzüğünde yer almayan “(Macar Asya
Cemiyeti)”
ifadesi,
büyük
olasılıkla,
İngiliz
ve
Alman
benzeri
örgütlenmelerinin etkisiyle, Cemiyet’in bilimsel niteliğini ön plana çıkarmak için yapılmış bir eklemedir. Derginin 1913 sayılarında yer alan makale ve yazılar, Asya ülkelerinin ekonomik, kültürel, toplumsal değerleri üzerine tanıtımlar, daha önce sözü edilen gezilere ilişkin izlenimler, çeşitli Turan halkları üzerine çalışmalar ve dilbilimsel incelemelerden oluşmaktadır. 212 Yazıların dikkat çekici özelliği ekonomiye verilen önemde yatmaktadır. Anadolu ve Asya ülkelerinin iktisadi yapıları üzerine kaleme alınan makaleler, Macar Turancı hareketinin görünürdeki amaçlarının ardındaki gerçek hedeflerin anlaşılabilmesi açısından anahtar konumundadırlar. Turán dergisinin 1913 sayılarında görülen iktisadi Turancılık kavrayışı I. Dünya Savaşı’na giden yolda ve savaş sırasında bütün açıklığıyla ortaya çıkacaktır. Turan kavramına coğrafi, dilsel ya da etnik anlanmlandırmaların yüklendiği yazıların birlikte yer alması da Turán dergisinin bu dönemdeki yapısı hakkında ipucu vermektedir.
2. BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE YÜKSELEN ÜMİTLER Turan Cemiyeti’nin 1912 yılında etkinliklerine başlaması ve 1913 yılında Turán dergisinin yayınlanmaya başlaması ile birlikte Macar kamuoyunda yankı bulmaya başlayan Turancı fikirler, dünya savaşının çıkmasının kaçınılmazlığının da giderek belirginleşmesine paralel olarak Macar milliyetçiliğinin popüler türlerinden biri olma yoluna girer. Temel argümanlarını Macarların Avrupa’daki yalnızlığı 212
Turán dergisinin 1913-1944 yılları arasında yayımlanan sayılarının içindekiler için bakınız EK II.
64
üzerine inşa eden savunmacı Turan anlayışına, Macar iktisadi yayılmacılığının aracı olarak biçimlendirilen yayılmacı Turan kavrayışı eşlik eder. 213 Savaş Macar Turancılarına göre Turan halklarının egemen olacağı yeni bir dünyanın doğuşunun habercisidir. I. Dünya Savaşı’nın kanlı kaosundan Turan kültürü fışkıracak 214; savaş sonrası dönemde Turanlılığın önderliğini üstleneceği yeni dünyanın tamamen farklı bir düzeni ve amaçları olacaktır. 215 Bu yeni dünyada Turan halklarının önderliği görevi de Macarlara düşecektir. Orta Avrupa ittifakının kazanacağı savaş AvusturyaMacaristan monarşisi üzerindeki Slav tehdidini ortadan kaldıracak, çifte monarşinin yapısı değişecek, Macaristan’ın önemi artacaktır. Böylelikle de Macaristan daha özgür olarak, Orta Avrupa ittifakının Antant karşısındaki en önemli koruyucu mekanizması ve dünya barışının güvencesi niteliğinde Turanî dış politika izleyebilecektir. 216 a) ADA’DAN KURTULUŞUN YOLU OLARAK TURANCILIK 1848 ayaklanmasının, Avusturya tarafından Rus Çarlığının da yardımıyla bastırılması, Macarlara bağımlı Slav halkların Avusturya’nın yanında yer alması gibi olgular, Macar kamuoyunda, Avrupa’daki kendi konumlarına dair negatif bir duygunun oluşumuna zemin hazırlamıştır. “Yalnızız”[egyedül vagyunk] sloganında ifadesi bulan görüş Macarlığı, Avrupa’nın ortasında, Slav ve Cermen denizleri arasında “ada” olarak tanımlamıştır. Bu yalnızlık durumunun Doğu’ya yönelinerek, orada dilsel ve etnik olarak Macarların akrabası olan halklarla yakınlaşılarak aşılabileceği yollu görüşler geliştirilmiştir. 213
Yayılmacı-savunmacı Turancılık kavram çifti Ildikó Farkas’a aittir. Zoltán Felvinczi Takács, “Turánizmus”, Nyugat, 1914, IV, s.35. 215 Baron Albert Nyáry, “ Magyarország szerepe a Turánsagban [Turanlık’ta Macaristan’ın Rolü],” A Cél, Yıl:V, Sayı:2[Şubat 1914], s.8. 216 István Mezey, “ A Világháború és a Turánság”, A Cél, Yıl:VI, Sayı:6[ 20 Haziran 1915], s.394. 214
65
1900 yılında yayımlanmaya başlanan ve Dünya Türkolojisindeki en önemli dergilerden biri olarak kabul edilen Keleti Szemle’nin ilk sayısında dahi bu yalnızlık duygusunun etkilerini görmek olanaklıdır. Dergi’nin ilk sayısının hemen başında Ural-Altay halklarının içerisinde, sadece Macarlığın yalnız kaldığına işaret edilerek, “...Mucizelerin mucizesi olarak varlığını sürdürdü ve Macar dili, gittikçe solarak, Cermenlik ve Slavlık okyanuslarında doğulu bir ada olarak yaşamayı sürdürdü.” 217 belirlemesi yapılmaktadır. Bu tanımlamada yer alan Cermen ve Slav denizleri ortasındaki Macar adası tanımlaması , Macar Turancılarının da önemli bir argümanını oluşturmaktadır. 218 İkili bir tehdit algılaması öne çıkarılmakta, bir yandan Cermenlik diğer yandan Slavlık Macarlığı boğmaya çalışan unsurlar olarak kurgulanmaktadır. Tehdit algılamasının bu ikili özelliği I. Dünya Savaşı’nın hemen öncesine kadar bu niteliğini korurken, savaşın hemen öncesinde ve savaş sırasında Slav tehdidi öne çıkarılmaya ve giderek te Cermenlik, tehdit olarak algılanan düşman konumundan müttefik olarak görülmeye doğru evrilmeye başlamıştır. Bu evrimin savaş sırasındaki müttefiklik konumundan kaynaklandığı açıktır. Bununla birlikte Cermenliğin
ve
Pancermenizmin
Macarlığı
tehdit
eden
unsurlar
olarak
gösterilmesinin son derece kısıtlı bir düzeyde de olsa sürdürülmesini, Macar Turancılarının çelişkili özlemlerinin yapısını yansıtmaktan daha çok, savaş koşullarının bir sonucu saymak gereklidir. 1909 yılında, yayınlandığı zaman bir etki yaratmaktan uzak olan çalışmasında Lajos Sassi Nagy, “ Şimdiye kadar haklarımızı, Avusturya’dan dilenmek büyük
217
“Törekvéseink”, Keleti Szemle, I.Yıl,1900, 1.sayı, s.1. 1913 yılında yayınlanan bir şiir kitabında da Batı Uygarlığı, Habsburglar, Almanlar ve diğer yabancılar, Macarların içerisinde bulundukları tehlikeli durumun sorumluları olarak gösterilmişlerdir.(Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.116.) Kessler ‘in sözünü ettiği kaynak Ázrál takma adıyla yayınlanmış olan Túrán Nevében, politika rímes szóban, Budapeşte, Fichner U. És Fiai könyvnyomda, [1913]. 218
66
hataydı; onun yerine Turan halklarının korku verici birliğini... kurmalıyız” 219 sözleriyle Avusturya’dan bağımsız Macaristan’a duyulan özlemi dile getirmekte, kurulacak Turan Birliği’nin , Macarları Cermen ve Slav halk denizleri tarafından boğulmaktan koruyacağını düşünmektedir. 220 Nagy’a göre Alman-İngiliz ve İngilizAmerikan savaşları sonrasında dünya egemenliği için Cermenler ve Slavlar çarpışacak; en nihayetinde en kanlı mücadele Aryanlar ile Turan halkları arasında ölüm-kalım mücadelesi olarak gerçekleşecektir. 221 I. Dünya Savaşı’na giden yolda Avrupa’da oluşmuş ittifaklar düzeni dikkate alınarak, Macarların
da
benzer
örgütlenmeler
içerisine
girmesinin
gereği
vurgulanmaya başlanır. Baron Nyáry, Macarların o ana dek tek başına savaştıklarını, ancak dünyanın geldiği noktada bunu sürdürmelerine olanak olmadığını, ittifaklar kurmaları gerektiğini belirterek, ittifak kurmaları gerekenin Macarlıkla kan bağları olan halklar olması gereğini üzerinde durur. 222 O’na göre Macarların ırktaşı olan halklar Bulgarlar ve Türklerdir.223 Henüz savaşın başlamadığı bu dönemde Macar Meclis Başkanı’nın dile getirdiği bu istek, savaş sırasında gerçekleşecek; Macaristan, Bulgaristan ve Osmanlı Devleti ile savaşta aynı tarafta yer alacaktır. Savaşın hemen öncesinden başlayarak, Macarların karşı karşıya oldukları sorunlar olarak Panslav hareketi, Büyük Hırvatistan, Büyük Sırbistan, trializm, dakoroman, irredantizm, Ukrayna hareketlerinin yanı sıra Pancermenizm de gösterilmekle beraber, karşıtlık vurgusu Panslavizm üzerinde yoğunlaşmıştır. 1914 yılında savaşın başlamasına aylar kala Macarlığın karşı karşıya olduğu bu tehlikeleri 219
Lajos Sassi Nagy, A Magyar- Török- Balkán Gazdasági Ősszekötetetés, s.31. a.g.e., s.30. “67 sonrası çok ilerledik, ama bütün dış ve iç düşmanlarımız sadece varlıklarını devam ettirmekle kalmadılar, aynı zamanda başımıza çıktılar ki, Cermen ve Slav halk denizleri [bizi] hemen hemen yutmakla tehdit ediyorlar. Batıdan Cermenlik, doğudan Panslavizm...” [s.30] 221 a.g.e., s.31. 222 Baron Albert Nyáry, A Cél, Yıl:5, Sayı:2 (Şubat 1914), s.1-2. 223 a.g.e., passim. 220
67
sayan Nagy, asıl tehdit olarak Slavlığı belirlemekten kaçınmaz. Zaten yukarıda sayılan hareketler içerisinde Panslav, Büyük Hırvatistan, Büyük Sırbistan, trializm hareketleri, Macar toprakları içerisindeki Slavlarla ilişkili hareketlerdir. Artık Avusturya’dan bağımsız bir Macaristan özlemleri dile getirilmemekte, Turancılık Slavlar ve Rus Çarlığına yönelik bir hareket olarak şekillendirilmektedir. “Slavlarımız, Macarlığı, adada, kimsesiz hissettirmektedirler; buna karşılık onlar gururla, maddi ve manevi destek aldıkları 120 milyonluk Rusya’ya ve 15-20 milyonluk Batı ve Güney Slavlığına gönderme yapıyorlar.” 224 Bu durumda Macarların yapması gereken Slavların karşısına 500 milyonluk Turan halklarını dikmek olmalıdır. Macar Turancıları, bu dönemde, bir yandan Panslavizmin temellerini çürütmek işine girişirlerken, diğer yandan da Panslavizmin panzehiri olarak Turancılığı
önermektedirler.
Macar
Turancılığının
ideolojik
argümanlarını
temellendirirken tamamen Slav karşıtı bir görünüm kazandığı; bu Slavizm karşıtlığı ile beraber Rus karşıtlığı anlayışına da ulaştığı görülmektedir. Bu durum yönelinen halkların önemli bir bölümünün bulunduğu ülkenin Rusya olmasından dolayı Turancılığın en doğal ideolojik unsurlarından birini oluşturmaktadır. Bu bağlamda savaş, doğal olarak, Rusya’daki irili-ufaklı Turani kabilelerin kurtuluşu için de yapılmaktadır. 225 Rusya’nın karşıya alındığı böylesi bir durumda, Cermenler dayanılacak bir güç olarak şekillendirilebilmektedir.
224
Lajos Sassi Nagy, “ A Turáni nepek gazdasági ősszeköttetés,” A Cél, Yıl:V, Sayı:3 (20 Mart 1914), s.162. 225 Istvan Mezey, A Cél, Yıl:VI, Sayı:6[29 Haziran 1915], s.393.
68
Turancı ideolojiyi benimseyen isimlerden biri olan ve Türkler arasında büyük sempatiye sahip olan Gyula Meszáros 226, savaş sonrasında merkezi güçlerin(İttifak devletleri)
Rusya’ya,
bu
Turanlı
halkların
bağımsızlığını
dayatabilecekleri
düşüncesindedir. 227 Meszáros’un Turancılığın gerçekleşmesinde ya da en azından Rusya’daki
Turan
halklarının
özgürlüklerine
kavuşmasında
Almanya
ve
Avusturya’ya gereksinim duyması, diğer Turancı yazarlar için de yabancı bir olgu değildir. Bir başka Turancı yazar Zoltán Felvinczi Takács’a göre Panslavizm olarak adlandırılan akım bütünüyle bir yalan ürünüdür. Ne Slav olarak nitelenen halklar arasında birliktelik vardır; ne de bunlar arasında ortak siyasal ve ekonomik çıkarlar. Hatta “Rusya olarak adlandırılan büyük toprak parçasının gösterildiği kadar Rus olmamasından dolayı da...” panslavizm bir hayal ürünüdür.228 Macar Turancılığının bu dönemde yalnızca Slavizme yüklenmiş olmasının iki ana nedeni belirlenebilir. Bunlardan bir tanesi yukarıda da sözü edilen savaştaki müttefikliğin etkisiyle Cermenliğe karşı tavrın ister istemez değişmesi; ikincisi de, Macar Krallığına bağlı Slav unsurların , ayrılıkçı eğilimlerinin önüne geçme arzusudur. Takács, yukarıdaki yazısında, Macar Krallığı içerisindeki Slav unsurları, adeta Rusya’nın dahi Slav sayılamayacağına, dolayısıyla ona güvenmemeleri gerektiğine ve ayrıca Macarlara bağlı Slav unsurlarının hem kendi aralarında hem de Rusya ile aralarında bir çıkar birlikteliğinin olamayacağına inandırmaya çalışmaktadır. Slav azınlığa karşı duyulan hassasiyet Nagy’ın “Bizimle birlikte yaşayan-ölen azınlıklarla bundan sonra da 226
Türk Yurdu’nun 1912 Şubat sayısında Turán Cemiyeti üzerine bilgi verilirken “...komite azası arasında şimal Türklerine sevimli siması pek malum müşterik Doktor Miseroş Efendi’yi de görmekle memnunuz.” ifadeleri yer almaktadır. Burada adı geçen Miseroş Efendi, daha sonra İstanbul Darülfünununuda görev alacak olan ve Cumhuriyet döneminde de Türk Dil Kurumu üyeliği ve Ankara Etnografya Müzesi uzmanlığı gibi görevlerde bulunacak Gyula Mészáros’tan başkası değildir. 227 Gyula Mészáros, “Ébredő Turán”[Uyanmış Turan], A Cél, Yıl:VI, Sayı:12(20 Aralık 1915), s.723. 228 Zoltán Felvinczi Takács, “Panslávizmus és Turánizmus,” Nyugat, 1914, Temmuz-Ekim, s.264.
69
kardeşçe yaşamak istiyoruz. Sadece şu mesele var ki, bütün Rutenler, Romenler, Sırplar, vatandaşlarımız bizimle yaşayıp- ölmek istemiyorlar.” 229 sözlerinde bütün açıklığında ortaya konulmaktadır. Bu azınlıkların asimilasyonuyla 20-25 milyona ulaşacak olan Macar ulusu için, bu durumda dahi Turan birliğine gereksinim olacaktır. Böylesi bir Turan birliği olmadan Macar ulusunun geleceği garanti altına alınmış sayılamaz. Savaş yıllarında , Cermenlerden daha öncesinde duyulan korku yerini, Cermenlikle müttefik, hatta Cermenliğe yaslanan Turancılık anlayışına bırakmıştır. 1915 yılının son günlerinde Budapeşte’de Ulusal Müze’de düzenlenen toplantının açılışını yapan Miklós Szemere, Turan dünyasının başarısını Cermenlerin başarısına bağlamaktan kaçınmaz. 230 Dönemin Turancılık alanındaki en üretken yazarlarından Nagy, savaş yıllarında bir Turan-Cermen dostluğundan söz etmeye başlayacak ve bu tutumunu savaşın sonuna kadar sürdürecektir. “...Turanlılığın zaferi 600 milyonluk Turanlıkla müttefik Çifte Monarşi’nin ve Almanya’nın öyle bir iktidar kurmasına neden olur ki, yeni bir dünya savaşı olasılığını ortadan kaldırır.” 231 Nagy, savaş sonrası dönem için Cermen-Turan ortak dünya egemenliği yaklaşımını ortaya atarak, Almanları ve özellikle Habsburgları Turancılığın kendilerine yönelik bir tehdit olmadığına, hatta 229
Lajos Sassi Nagy, “A Turánizmus jövője”[Turancılığın Geleceği], Országos Közepiskolai Tanáregyesületi Közlöny, Yıl :XLVIII, sayı: 7 [1 Mayıs 1915], s.388. 230 “Turániak Budapesten-ősi fajrokonaink mozgalma”[Budapeşte’de Turanlılar- Tarihi Irk Akrabalarımız Hareketi], Budapesti Hirlap, 12 Aralık 1915, s. 10. Aynı toplantıya katılan Yusuf Akçura da benzer içerikli bir konuşma yapmıştır. 231 Lajos Sassi Nagy, “ A Turánizmus, mint nemzeti és nevelési ideál”[Ulusal ve Eğitimsel Bir İdeal Olarak Turancılık),” Magyar Paedagogia, 1915, Ocak-Şubat, sayı: 1-2, s.74-75. Sassi Nagy, 1918 yılında, tasarladığı bu Cermen-Turan birlikteliğinin sınırlarını genişletmiştir. “Bu birlik, CermenTuran birliği, bugün sadece kısmi; ama giderek artan biçimde bütünsel Cermen-Turan birliğine doğru gidiyor. Çünkü Danimarka, İsveç, Norveç, Finlandiya, Hollanda, Romanya, Yunanistan hatta Sırbistan’ın da ve hatta Asyalı Turanlılığın da, çıkarları gereği, Almanya, Macaristan, Türkiye, Bulgaristan ve Avusturya’ya doğru yaklaşmaları gerek.” ( Lajos Sassi Nagy, a Turánizmus, mint nemzeti, faji és világeszme, Budapeşte, Pátria Irodalmi Vállalat és Nyomdai Részvénny Társaság, 1918, s.22-23.) Dikkati çekeceği üzere burada yalnızca Cermen ve Turan ırkına mensup sayılan halklar söz konusu değildir.
70
onların
çıkarlarına
hizmet
edebilecek
bir
ideoloji
olduğuna
inandırmaya
çabalamaktadır. 232 Nagy, bu noktadan daha da ileri giderek bütün Batı uygarlığının, panslavizm karşısındaki güvencesi olarak Turancılığı sunmaktan çekinmez. “İlk bin yılda 233 Macarlar, batı uygarlığını bedenleri ile korudular. İkinci bin yılda da durum aynıydı. Ancak bu büyük görev, ırkların çıkardıkları ve çıkaracakları savaşlar döneminde
panslavizm
yüzünden
sadece
Turancılığın
yardımıyla
gerçekleştirilebilir.” 234 Pan-slav tehdidini sonsuza dek ortadan kaldırmanın yolu da elbette, en büyük ve güçlü Slav devletinin çökertilmesiyle olanaklı olacaktır.235 Burada savunmacı Turancılık anlayışının çok daha geniş ölçekte sunulması söz konusudur. Bu “Batı kültürü”nü savunma argümanı, 1920’lerden itibaren bir kez daha gündeme gelecek; komünizmin durdurulmasının tek yolunun Turancılık olduğu yönlü tezler ileri sürülecektir. Ancak şu noktayı da belirtmek gerekir ki, bu Batı kültürünün savunulması olgusu Macar Turancılığının temel argümanlarından biri olmadığı gibi, aslında Turancıların böylesi bir iddiayı ortaya koymalarının, onların gerçek düşünceleri olan “Macarlığı korumak için Turancılık” olarak özetlenebilecek ideolojilerine destek bulma çabaları içerisinde anlam kazandığı söylenebilir. Nagy, Cermenlikle müttefik Turancılık fikrini açıkça ortaya koyduğu yazısında dahi Macarlığın Cermen ve Slav denizleri arasındaki varlığını sürdürme kaygısını gündeme getirmekten kaçınamamıştır. “Bu üç fikir (Macarlık- Batılı
232
Bu ikna çabası büyük ölçüde Habsburglara dönüktür. Almanya’nın I.Dünya Savaşı sırasında özellikle Osmanlı ülkesi içerisindeki Turancılığa destek vermesinden de anlaşılabileceği üzere ikna edilmesine gerek yoktur. 233 “ilk bin yıl” tamlamasıyla, Macarların 896’da Avrupa’da bugünkü yerlerine yerleşmelerinden itibaren geçen bin yıl anlatılmak istenmektedir. “İkinci bin yıl” ifadesi de bu olguya göre anlaşılmalıdır. 234 Lajos Sassi Nagy, Magyar Paedagogia, 1915, Ocak-Şubat, sayı: 1-2, s.75. 235 “...uygar dünya, Panslavizm ebedi tehdidinden, Bismarck-Szemere planına uygun olarak Rusya’nın parçalanması başarıldığında kurtulur.”( Lajos Sassi Nagy, “Támadás a Turánizmus ellen”, A Cél, Yıl:VI, Sayı: 7 [20 Temmuz 1915], s.445.)
71
erdemler- Turani halklar), Slav ve Cermen akıntıları arasında yaşamak istiyorsak, Macar ulusal ve eğitimsel idealleri olarak kurgulanmalıdırlar.” 236 Nagy, savaşın son yılında da benzer görüşleri dile getirir. 20 milyonluk Macarlığın 100 milyonluk Cermenlik ve 140 milyonluk Slavlık arasında ikinci bin yılının garanti olmadığını düşünen Nagy, öte yandan da doğal bir Cermen-Turan birlikteliğinin, yapay Mitteleuropa kavramının yerine geçeceğini iddia eder. 237 Bu iki farklı düşünce birbiriyle çelişik görünmekle beraber, aslında, Nagy’ın, arkasını Cermenliğe yaslayarak güvence altına almış Turan dünyasının daha güçlü olabileceğini düşündüğünü söylemek olanaklıdır. Bütün bu tartışmalarda Macarlığın geleceğinin güvence altına alınabilmesi için kökensel birlik savı üzerinde şekillendirilmiş bir Turan kavramına başvurulduğu görülmektedir. 238 Ancak Macar Turancılığı içerisinde, Turan terimine yüklenen anlam üzerinden gelişen tartışmalar, farklı Turancılık hareketlerinin temelini oluşturduğu gibi, bazılarının Turancılıktan kopmasına da yol açmıştır. b)TURAN KAVRAMINA YÜKLENEN DEĞİŞİK İÇERİKLER Turan kavramının 19.yüzyıl boyunca almış olduğu farklı içerikler, Macar Turan hareketinde de kendisini göstermiştir. 1909 yılında Lajos Sassi Nagy, terimi,
236
Lajos Sassi Nagy, Magyar Paedagogia, 1915, Ocak-Şubat, sayı: 1-2, s.75. Bu alıntıda geçen Batılı değerlerin savunulması ile Batı Avrupa uygarlığının savunulması birbirinden ayrı değerlendirilmelidir. Batı kültürü ve değerlerine yaklaşım, bu çalışmanın ilerleyen bölümlerinde değerlendirilecektir. 237 Lajos Sassi Nagy, A turánizmus, mint nemzeti, faji és világeszme, Budapeşte, 1918, “Patria” irodalmi vállalat és nyomdai részvénytársaság, s.17. 238 1910 yılında savunmacı Turancılık anlayışını öne çıkardığı şiirleriyle Turancılığın peygamberi konumuna gelmiş olan Árpád Zempleni, 1917 yılında da benzer argümanları öne sürmüştür. “Doğudaki kardeşlerimizi arayalım, onlarla birleşelim ve hiçbir düşmanın bizim köklü ulusumuzu alt edemeyeceği kadar güçlenelim.” (Árpád Zempleni, “Turáni egység [Turan Birliği]”, Turán, 1917, Aralık, sayı:10, s.25.)
72
Turan adlı coğrafi bölgeden çıkan halkların tanımlanmasının ortak terimi biçiminde sunmuştur. 239 Turan Cemiyeti’nin 1910 tüzüğünde kavramın açık bir tanımlaması yapılmamakla beraber “Akrabamız Avrupalı halklar” ve “Turani olmayan halklar” ifadeleri üstü kapalı bir etnik anlamlandırma içermektedir. Turan terimin içeriğinin etnik-ırksal bir niteliğe kavuşması giderek yaygınlaşırken, Turan Cemiyeti içerisinde bu konuda bir uzlaşma olmadığı da belirginleşmeye başlar. “Akrabalık unsurlarıyla ilgilenmeyen coğrafi anlamlandırma, sadece, doğu araştırmacılarının dar çevresinde yaşıyordu; siyasal Turancılığın inananları ve büyük topluluk, daha çok, Max Müller türü halk akrabalığı faraziyesine dayanıyorlar ve “Turani” halklar, bir halk ailesi anlamına geliyordu.” 240 Cemiyet’in fikir babalığını yapmış olan Alajos Paikert daha 1913 yılında “Turan halk ailesi” terimini yeğleyerek yalnızca coğrafi bir Turan anlayışını reddetmiş oluyordu. Turan Dergisi’nin 1913 yılı 3. sayısında yer alan “ Aral-Hazar Ovası Turan Halkları” ve “ Himayalardaki Turani Kabileler” başlıklarını taşıyan yazılar da bu anlayışı yansıtmaktadır. I. Dünya Savaşı öncesinde ve sırasında görüşlerini Turan dergisi dışındaki yayın organlarında ifade etmeye başlayan Turancıların tamamı, Turan terimini etnik anlamıyla kullanmışlardır. Baron Albert Nyáry, “kan bağları”na dayalı olarak kurguladığı Turan halklarının beş yüz milyonluk kitlesinden söz ederken 241, Zoltán F.Takács, Turancıların öne sürdükleri dilsel ve etnik akrabalık ilişkilerine itiraz eden Gyula Germanus’a verdiği yanıtta dilsel akrabalığın tek başına kana dayalı bir ilişkinin 239
Lajos Sassi Nagy, A Magyar- Török-Balkán Gazdasági összeköttetés, passim. Ildikó Farkas, Magyar Tudomány, 1993, sayı:7, s.861. 241 Albert Nyáry, A Cél, Yıl:V, Sayı:2 (Şubat 1914), s.7. 240
73
varlığını gerekli kılmadığının altını çizerek, Turan sorununun ilk elde kültür sorunu olduğu belirlemesini yapar. 242 Coğrafi ilişkilerin ve yakınlığın dikkate alınmasıyla, halkların niteliklerinin belirlenebileceği tezini ortaya atarak, bu temel çerçevesinde “Turani” olarak adlandırılabilecek bir halk topluluğunun varlığı kanıtlanmaya çalışır. 243 Turan sözcüğünü bir halk ailesinin ortak sıfatı olarak kullanan yazarlar arasında dahi, görülebileceği gibi, “ırk”a veya “kültür”e vurgu yapılması bağlamında farklılıklar oluşmaktadır. Bununla beraber temel sorun böylesi bir halkın ister ırk temelinde, ister kültür temelinde varlığını kabul edenlerle, buna tamamen karşı çıkanlar arasındadır. Turancılığın ırksal temelde yükselmeye başlaması, Turancılık karşıtlarını da harekete geçirmiştir. Turancılığa yöneltilen ilk eleştiri 1913 tarihlidir. 244 1916 yılında ise yalnızca Macar değil, Dünya şarkiyatçılığının da önemli isimlerinden olan Gyula Germanus, Turancılığın “bilimsel” temellerine karşı en geniş kapsamlı ve sert eleştirileri yapar. Germanus, Turan sözcüğünün kökenlerini incelerken İran efsanelerine ve Şehname’ye gönderme yaparak, İran-Turan karşıtlığının , İranlılar arası bir ayrım olduğunu, Şehname’de Turanlılar denilen halkın İrani (Aryan) göçebe halkları olduğunu savlar. “Bu Turanlılar arasında «Türk» halklar yoktu.” 245 Sanskritçe metinlere, vedalara başvurarak Turan teriminin tarihin hiçbir döneminde , ne dil ailesi ne de etnik bir grubu tanımlayan içerikte kullanılmadığını kanıtlamaya 242
Zoltán Felvinczi Takács, “ A Turáni kérdéshez- Válasz dr.Germanus Gyulának”[Turan Sorununa Dair- dr.Gyula Germanus’a yanıt], Magyar Figyelő, 1916, 6/3, s.162. Lajos Sassi Nagy’a göre de “Turancılık ancak kısmen filolojik sorundur; gerçekte Turan ırkının akrabalık ve ortak çıkarları temelinde yükselen ekonomik, kültürel ilişkilerin muhteşem düşünüşüdür.”( Lajos Sassi Nagy, “Támadás a Turánizmus ellen- válasz Germanus Gyulának és a Pesti Naplónak [Turancılık Karşıtı Saldırı- Gyula Germanus’a ve Pesti Naplo’ya yanıt), A Cél, Yıl:VI, sayı:8(20 Ağustos 1915), s.444.) 243 Zoltán Felvinczi Takács, Magyar Figyelő, 1916, 6/3, s.163. 244 “A Turáni mozgalom”, Világ, 30 Mayıs 1913, s.12. Bu makale görülememiştir. [Anan Sándor Zsuffa, “a Turánizmus Hivei és ellenfelei,” Turán, 1943, s.63. Bu yazıdan kısa bir parçanın İngilizce çevirisi için de bknz.: Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.385.] 245 Gyula Germanus, Turán, Budapeşte, A Szerző kiadasa, 1916, s.2. Germanus’un broşür halinde basılan eseri, Magyar Figyelő 1916,6/1 ve 6/2 sayılarında iki bölüm olarak da yayınlanmıştır.
74
çalışır. Germanus’un üzerinde durduğu nokta, İran efsanelerinde Turanlı denilen halkların, yerleşik İranlılar karşısında yer alan göçebe halklar olduğu; dolayısıyla Turanlı teriminin etnik anlamlandırma içermediği; yaşam tarzına gönderme yaptığıdır. “«Turanî» sıfatı antik çağlarda ırksal tanımlama anlamı taşımıyordu; yaşam biçimi anlamı vardı. Barbarlığın, din dışılığın sıfatıydı ve bilim bugünkü verileriyle, bu barbarların ve dindışıların Türk dil ailesi üyeleri olduklarını kanıtlayamamaktadır. «Turanî» Türk anlamı taşımaz, ama bu anlam Türklere devredilmiştir.” 246 Elbette ki benzer yaşam biçimleri sürdürmek de, Germanus’a göre ırksal akrabalık anlamına gelmemektedir. 247 Getirilen bütün bilimsel itirazlara rağmen Turancılar, ırk zemininde yükselen Turancılık kavramında ısrarlı olurlar. Daha 1909’da 400 milyonu Çinli, 50 milyonu Japon, 31 milyonu Türk olmak üzere toplam 500 milyonluk Turan halk ailesinden söz eden Lajos Sassi Nagy 248, savaşın başlamasına aylar kala ve savaş sırasında yayınlanan yazılarında da aynı yaklaşımı sürdürmüştür. 500 milyonluk Turan Halk ailesi de, bu arada 600 milyona çıkıvermiştir. Turancıların 500-600 milyonluk Turan halk ailesine karşı üstü kapalı bir eleştiri Földrajzi Közlemények adlı coğrafya dergisinde çıkar. Dergide yayınlanan yazıda Turan halklarının sayısı, 16.754’ü Macarların, Finlilerin, Estonyalıların ve
246
a.g.e., s.16. Germanus, Osmanlı ülkesindeki Turancı hareketi de, 1915 yılında kaleme aldığı makalesinde “...bilimden politikaya dönme hatasını işliyorlar.” sözleriyle eleştirmekten kendini alamamıştır.( Gyula Germanus, “ A Turánizmus világháborúban”, Pesti Naplo, 27 Haziran 1915, s.12. 247 Gyula Germanus, Turán, s.20 248 Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Török-Balkán gazdasági ősszeköttetés, s.31.
75
Laponların da dahil oldukları Ural koluna; 39.318.000’i de Altay koluna mensup olmak üzere toplam 56.462.000 olarak hesaplanmaktadır. 249 Turan kavramının etnik ya da ırksal içerikteki kullanımına karşı Turan Cemiyeti içerisinden de itiraz sesleri yükselmeye başlar. 1917 yılında dört senelik bir aradan sonra yeniden çıkmaya başlayan Turán dergisi, Turan terimine coğrafi ve ırksal anlamlar yükleyenlerin fikirlerinin çarpıştığı bir platforma dönüşür. Aslında bu tartışma 1916 yılında patlak vermiş görünmektedir. 2 Mayıs 1916’da düzenlenen ve Turán Cemiyeti'nin yeni bir yapılanma içerisine girdiği Genel Kurul’da Kont Pál Teleki, başkan olarak yaptığı açış konuşmasında “Turan benim için coğrafi kavramdır” 250 ifadelerini kullanarak tartışmayı Cemiyet içerisine taşımış olur. Teleki, coğrafi bir Turan tanımını öne çıkarırken, gelecekte Cemiyet’in başkanlığını üstlenecek olan Gyula Pekár, 1916 yılındaki ilk konferansın düzenlendiği gece yaptığı konuşmada ırka dayalı Turan tanımı yapar. 251 Cemiyet başkanlığı görevini bu tarihte bırakmış olan Teleki , Pekár’ın yukarıda anılan konuşmasının da yer aldığı Turán dergisinin 1917 Ocak sayısında “Çevre ve Irk” adıyla yayınladığı makalesinde Turan sözcüğünün etnik anlamlar içeren biçimiyle kullanılmasına karşı çıkar. Teleki makalesinde Çevre[Taj] sözcüğünü, Almanca Landschaft karşılığı olarak kullandığını açıkladıktan sonra 252, 249
M.K.L., “ A Turáni népek száma” [Turan halklarının sayısı], Földrajzi Közlemények, XLIV.Cilt, IV-V.Sayı, 1916, s.282-283. Yazara göre Rusya’da yaşayan Turanlıların sayısı 1897 Rus nüfus sayımına göre verilmiştir; makalenin yazıldığı 1916 yılında Turanlı halkların toplam nüfusu 60 milyona ulaşmış olmalıdır. Ayrıca yazar, yalnızca Ural-Altay dil ailesi üyelerinin bilimsel olarak Turanlı olduklarını belirterek, Turanlığı bir dil ailesi olan Ural-Altay dil grubuyla bir tutar.(s.281) 250 Teleki’nin başkanlığı Béla Szechényi’ye devrettiği Kongre’de sarfettiği sözleri aktaran Zoltán Felvinczi Takács, A Turáni kérdéshez, Magyar Figyelő, 1916, 6/3, s.171. Turán dergisinin Ocak 1917 sayısında Cemiyetin Genel Kuruluna ait verilen haberde Teleki’nin sözleri yer almamaktadır. 251 Gyula Pekár, “Turáni Munka- elnöki megnyitó a K.K.K. első előado estejen, 1916 november 17én”[Turan Çalışması- 17 Kasım 1916’da yapılan Doğu Kültür Merkezi’nin[Turan Cemiyeti] ilk konferans gecesinde başkan yerine açış konuşması], Turán , 1917 Ocak, sayı:1, s.2. Bu yazının Türkçe çevirisi Demirkan, s.84-86’da EK 3 “Turancı Çalışmaların Önemi- Doğu Kültür Merkezi’nin 17 Kasım 1916’daki Açılış konuşması” başlığıyla yer almaktadır. 252 Pál Teleki, “Táj és Faj”[Çevre ve Irk], Turán, 1917, Ocak, sayı:1, s.17.
76
ırk ve çevresel koşullar arasında bağ kurar. Teleki’ye göre Taine, Gobineau, Chamberlain ve Buckle gibi düşünürler bilim dünyasına hizmetleri geçmekle beraber, fikirleri, bilimin geldiği noktada önemli yanlışlıklar içermektedir. 253 Teleki’nin kavrayışında ırk, bir anlamda yaşam benzerliği üzerine oturtulmuştur. Irk ve çevre sembiotik kavramlardır. Ancak bu çerçevede Turan’ın anlaşılması olanaklıdır. 254 Teleki’ye göre, Turan, sınırları geniş ve dalgalı , çevreye ait bir kavramdır; dilsel, sosyolojik, kökensel veya demografik bir anlamı yoktur ya da hemen hemen hiç yoktur. 255 Teleki’nin yaklaşımı Pekár’ın düşünüşünden temelde farklılaşmaktadır. Irk üzerine inşa edilmiş Turan düşüncesinin karşısına Teleki, coğrafi anlamdan öte bir şey ifade etmeyen “Turan”ı koymaktadır. Turan teriminin bu biçimde tanımlanış biçimi dahi Germanus’un eleştirilerinden nasibini almakta gecikmez. Germanus’un en başta gelen itirazı yine dil akrabalığı üzerinedir. Teleki de Turan kavramının dilbilimsel terim olmadığını kabul etmekle beraber, Turan coğrafyası kökenli halklar arasındaki
bağların
inkar
edilemeyeceğini
düşünmektedir.
Germanus,
“dil
akrabalarımız, ortak kökene sahip olduğumuz halklar olarak tanıtılan halklar, dilsel bakımdan akrabamız değil.” 256 sözleriyle Turan dil ailesi fikrini şiddetle reddettiği gibi; Turancılığı ister coğrafi bir kavram, isterse de dil ve ırk birlikteliğine dayalı siyasal bir ideoloji olarak algılayan her kesime de karşıdır. “Turanistler dilbilim alanından bataklığa saptılar.” 257 değerlendirmesiyle Turancılığı bataklığa benzeten Germanus’a göre hiçbir biçimde Turan denilen kavrama bilimsel temel oluşturulması 253
a.g.m., s.21. Benzer bir yaklaşım 1914 yılında Ignác Kúnos tarafından dile getirilmiştir. Kúnos, Irán és Turán başlıklı yazısında, Turan kavramını dil ailesi ya da etnik köken aidiyeti bağlamında kullanmaktan kaçınmıştır.(Ignác Kúnos, “Irán és Turán”, Magyar Figyelő, 1914, 4/4, s.199.) 254 Pál Teleki, Turán, 1917 Ocak, Sayı:1, s.26. 255 a.g.m., s.27. 256 Gyula Germanus, “Turánizmus és a Történelem”[Turancılık ve Tarih], Történeti Szemle, Yıl: VI, 1917, s.381. 257 a.g.m., s.382.
77
söz konusu değildir. Daha doğrusu Turan teriminden hareketle, İran’dan ayrı bir coğrafyayı ya da İranlılardan ayrı bir halkı işaret etmenin bilimle bir ilgisi yoktur. “Turancılar ne yaparlarsa yapsınlar, ister dilsel, ister coğrafi anlam yüklesinler yine de Turan kavramına bilimsel bir temel kazandıramayacaklardır.” 258 I. Dünya Savaşı’nın Turancıların beklentilerinin aksine İttifak devletlerinin yenilgisiyle bittiği 1918 yılı Turan Cemiyeti açısından bölünmeye doğru giden yolda önemli bir dönemeç olmuştur. Cemiyetin dergisinin 1918 sayıları, farklı bir anlayış üzerinde temellendirilmiştir. 259 1918 yılının 1.sayısında
Editörler imzasıyla
yayınlanan yazıda Turan terimi tartışmalarında taraflardan biri görüşlerini bütün açıklığıyla yansıtır. Editörler kurulu, Turan terimine atfedilen bütün dilsel ve politik tanımları reddeder. “Bizim için Turan coğrafi kavramdır. Bilimsel anlamda çok sorunlu olan Max Müller’in Turan’ı değildir. Ve politik amaçları da yoktur.” 260 Aynı sayıda Teleki, “Turan Coğrafi Kavramdır” makalesi ile görüşlerini daha açık olarak ifadelendirir. Teleki, Turancılığının Macaristan’daki gelişimini kısaca özetledikten sonra, bu akımın bilimsel temel arama çabalarına değinir. Turancılığın Macaristan’da ortaya çıkışını “ulusal duygularımız eski tarihimizin, anayurdumuzun anılarını gururla taşıdı. Kültürel ve ekonomik anlamda var olma savaşımızda araçları hep Batı’dan aldık, ama zaman zaman gözlerimiz Doğu’ya çevrildi. Bu duygu giderek daha fazla insanımıza da egemen oldu. Öyle ki, politik anlamda var olmayı da Doğu’da, yani antik tarihlerinde bizlerle yaşayan halklarla birlikte aramamız gerek
258
a.g.m., s.383. 1918 sayılarının önemi, çalışmanın ilerleyen bölümlerinde Turan Cemiyeti’nden kopmaların yaşandığı süreçte bir kez daha incelenecektir. 260 “Editörlerden”, Túrán, 1918 Ocak-Şubat, sayı: I-II, s.1. 259
78
diyenlerin sayısı hızla artıyor.” 261 sözleriyle açıklayan Teleki’nin Macaristan’da Turancılığın bilimsel temel arayışlarına yaklaşımı da ilginçtir. “Turancılık kendisi için ne zaman bilimsel destek arasa, her defasında hedefin o kadar ilerisine gitti ki, çok kolay yalanlanabilir oldu.” 262 Teleki, siyasi hareketlerin ve ülkülerin geçerliliğinin hiçbir zaman bilimsel gerçeklik üzerinde yükselmediğinin altını çizerek; kendisinin 1916 yılında yaptığı konuşmada bunları belirttiğini, Turan kavramının politik bir harekete temel olmaması gerektiğini düşündüğünü açıklar.Ona göre Turan coğrafi kavramdır ve öyle de kalmalıdır. 263 Turan’ı coğrafi olarak anlamlandıran Teleki, bu coğrafi bölgenin nereye düştüğünü de açıklar.” Anadolu medeniyetleri tarafından tek bir bölge olarak tanınan Orta Asya bozkır ve çölleri...tipik bir bölgedir ve adı da Turan’dır.” 264 Teleki, kendi görüşü doğrultusunda İran efsanelerine kadar geri giderek İran-Turan ayrımının temellerini ortaya koymaya da çalışır. Ona göre ırksal ya da dilsel bir ayrılığı işaretlemez İran-Turan ayrımı. “Turan demek ki coğrafi bir kavram, insan coğrafyası anlamında, bölgeyi ifade eden bir kavram. Araplar ve Persler Turan kavramının içeriğini böyle anlıyorlardı. Turan derken bozkır halklarını kastediyorlardı.” 265 Teleki de, tıpkı daha önce Germanus’un yaptığı gibi, yaşam biçimi benzerliği üzerinde durmakta, Turan kavramının benzer yaşam biçimine sahip, bozkır göçebe kavimlerinin yaşadığı bölge anlamında kullanıldığını vurgulamaktadır. Bu bozkır kavimleri benzer yaşam biçimlerine sahip
261
Pál Teleki, “Turán a földrajzi fogalom”[Turan Coğrafi Kavramdır], Túrán, 1918, sayı:1, s.46-47. Bu makalenin Türkçe özeti Demirkan, s.75-81’de EK 1 “Turan Coğrafi Bir Kavramdır” adıyla yer almaktadır. Teleki’nin bu makalesinden kullanılan bölümler, Demirkan’ın çevirisinden , orijinal metin kontrol edilerek alınmıştır. 262 a.g.m., s.47. 263 a.g.m., s.49. Teleki’nin 1916 yılında yaptığını belirttiği konuşma, büyük olasılıkla, Turan Cemiyeti Genel Kurulu’nda başkanlığı devretmeden önce gerçekleşmiştir. Bu konuşmanın metnine ulaşmak olanaklı olmamıştır. Konuşmanın kısa bir bölümü Zoltan F. Takács, Magyar Figyelő, 1916,6/3 s.171. (bknz.: Bu çalışmada dipnot 249..) 264 Pál Teleki, Túrán, 1918, Sayı:1, s.52. 265 a.g.m., s.80.
79
olmakla beraber, aynı ırka ait değillerdir ve aynı dil ailesi içerisinde de yer almayabilirler. Teleki halkların, ulusların oluşumunda ırktan çok manevi öğelerin varlığına ağırlık vermektedir. “Bir halk hiçbir zaman sadece ortak bir soydan gelmekten kaynaklanan fiziki özelliklerin bir toplamı olmuyor. Tarihsel bir süreçten kaynaklanan ruhsal bütünlük de çok önemli.” 266 Teleki
savunduğu
bu
görüşleriyle,
Turan
Cemiyeti’nin
gelecekte
karşılaşacağı kopmaları işaret eder gibidir . Turan teriminin farklı içeriklerle kullanılması konusunu özetleyebilmek açısından, Turan teriminin coğrafi, dilsel ve etnik anlamlandırma biçimlerini halkalar olarak tanımlarsak en küçük daire coğrafi, onu kapsayan daha büyük daire dilsel ve en sonunda da her ikisini de kapsayan büyük daire etnik anlamlandırma olmaktadır. Macar Turancılarının ezici kısmı en büyük daire içerisinde düşünüşlerini kurgularken, Teleki ve arkadaşları en küçük olan coğrafi anlamlandırma dairesi içerisinde kalmayı yeğlemişlerdir.
ETNİK
COĞRAFİ
DİLSEL
266
a.g.m., s.61.
80
c) MACAR EMPERYALİZMİNİN ARACI OLARAK TURANCILIK Macaristan’da gelişen Turancılığın en belirgin , hatta baş niteliliğini, Doğu’ya doğru Macar yayılmacı istemlerinin bir tür kılıfı ya da bir dış politika aracı olmasında aramak gereklidir. Macarların Avrupa’daki yalnızlık konumlarının ve güvenlik kaygılarının onları akraba halklara itmesi olgusuna dayanan savunmacı Turancılık anlayışıyla beraber yürüyen yayılmacı Turancılık anlayışı, Macar toplumunda gelişen Turancılığın içeriğinin daha iyi kavranmasını sağlayacaktır. Yayılmacı ve savunmacı Turancılık anlayışlarını birbirinden ayırmak zor görünmektedir. Bu iki unsur birbirlerini destekleyecek biçimde iç içe geçmişlerdir. Zaman zaman bu iki unsurdan birinin öne çıkarılması, Turancılık anlayışlarında nüanslara yol açacak olmasına rağmen, iki tür Turancılıktan söz etmek çok doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Doğru yaklaşım, bu iki tarzın birbirini tamamlayan niteliğini ortaya çıkarmak ve Macaristan’da Turancılıkla ilgili kurulan hiçbir örgütün ya da çevrenin tek bir unsurun egemenliğinde olmadığını söylemek olmalıdır. Turan Cemiyeti’nin 1910 tarihli Tüzüğünün, daha önce görmüş olduğumuz gibi, “Amaç” başlığını taşıyan bölümünde “Cemiyetin amacı Asyalı ve Macarlarla akraba Avrupalı halkların bilimsel, kültürel ve ekonomik açılardan incelenmesi, tanıtılması, geliştirilmesi ve Macar çıkarlarıyla uyumlu hale getirilmesidir.” ifadesi yer almaktadır. 267 Bundan sonra gelen ifadelerde Cemiyetin politika, din ve mezhep sorunlarıyla ilgilenmeyeceği belirtilerek, uğraş alanının öncelikle bilimsel etkinlikler olacağı yazılıdır. Cemiyet’in ayrıca tecimsel işlerle ilgilenmeyeceği de belirtilmiştir. Tüzük’te vurgu bilimsellik üzerinedir. Ancak anlaşılan bu bilimsel etkinlikler “bilim” alanıyla sınırlı kalmayacaktır. Tüzük’te ifade edilen “Macar çıkarlarıyla
267
1910 Tüzüğü, s.3. İtalikler bana ait.
81
uyumlu hale getirmek” sözüyle anlatılmak istenilenin daha iyi kavranılabilmesi için Cemiyetin etkinliklerinin ve belgelerinin incelenmesi yeterlidir. Bu çerçevede Cemiyet’in bilimsel etkinliklerine, genel olarak iktisadi amaçlı geziler düzenleyerek başlaması anlamsız olmasa gerektir. 31 Aralık 1910 tarihli Kurucu Genel Kurul’da Alajos Paikert’in amacı açıklayıcı sözleri de tamamen Macaristan’ın iktisadi çıkarları temelinde düzenlenmiş hedeflerden oluşmaktadır. “Bizi cemiyetin kurulmasında, söylendiği gibi, Genç Macar bilimcilerine, mühendislerine, sanayicilerine, çiftçilerine, tacirlerine ve girişimcilerine yurt sınırları dışında da kendileri ve ulusları yararına dünyanın ekonomik gelişiminde ve özellikle bize[Macarlara] en yakın olan, bugünden açıkça görülemeyen büyük geleceğe sahip Asya’nın bilimsel ve iktisadi gelişiminde yer alabilmeleri için fırsat ve alan yaratmak düşüncesi ve arzusu yönlendirdi.” 268 Cemiyet’in tüzüğünün aksine, Paikert’in planlarında tacirlere ve girişimcilere de yer vardır. Benzer biçimde Kont Pál Teleki’nin tarafından, Macar Krallığı Ticaret Bakanlığına hitaben yardım isteme amacıyla kaleme alınmış dilekçede de, bilimsel vurgudan daha çok Macaristan için Doğu’nun ekonomik olanakları üzerinden bir ikna etme çabası görülmektedir. Dilekçede Macar sanayi ve ticaretinin Doğu’ya doğru geliştirilmesinden söz edilerek, Turan Cemiyeti’nin İngiliz ve Alman örnekleri doğrultusunda bilimsel etkinlikler gerçekleştirmek üzere kurulduğu, ama fiilen, ekonomik amaçlar doğrultusunda, Türkiye üzerinden Asya’ya yönelik büyük ekonomik akının öncüsü olmayı hedeflediği kaydedilmektedir. 269 Yine Pál Teleki’nin 1913 yılında çıkmaya başlayan Turán dergisinin ilk sayısına yazdığı Önsöz’ün 268 269
“ A Turáni Társaság alakuló közgyülése,” Ethnographia, 1910, s. 377-378. MOL, P 1384, 1.cs.-2.tétel, s.1/1912.
82
“Doğuya Macar! Ulusal, bilimsel ve ekonomik alanlarda Doğu’ya! Bilimsel temeli, ekonomik akının esaslı bilincini, ekonomik amaçları, ama bilime yardımı da [unutmadan]. Çünkü ulusal bilim üzerinde yükselen ulusal gelişme, ihracat-ithalatımızın gerçekten oluşturulmasıyla ve gelişmesiyle doğuda yükselecek prestijimiz bizim gücümüzün, bağımsızlığımızın ve iktidarımızın temeli olacak” 270 ifadeleri
gerçek
amacın
Doğu’nun
Macarlar
tarafından
iktisadi
fethinin
gerçekleştirilmeye çalışılması olduğunun, Macarlarla akraba halkların incelenmesi işinin de Macar ekonomik çıkarları doğrultusunda gerçekleştirilmek istendiğinin en açık ifadelerinden birini oluşturmaktadır. Teleki yazısının devamında Macar tacir ve sanayicilerine Doğu ile ilgilenmeleri çağrısı yaparak, Macar Turan Cemiyeti’nin amacının da akraba Turan halklarının incelenmesi, bu halklarla ilişki kurulması ve Macarların Turan halkları arasında bilimsel ve ekonomik alanlarda önder rolüne sahip olmalarını sağlamak olarak belirlemektedir. 271 Macarların, Turan dünyasının önderliğini elde etmeyi hak eden tek halk oldukları düşüncesi, Turancı yazarların bütününe egemen olan bir unsurdur. Turan’ın I. Dünya Savaşı sırasında yeniden doğduğuna inanan Cemiyet’in önemli isimlerinden Pekár’a göre de, Turan halkları arasında yalnızca Macarlar tarihten gereken dersleri çıkarabilmişler ve bu sayede Avrupa’nın kıyısında tutunabilmeyi başarmışlardır. Macarların görevi, bu durumda, uyumaya devam eden ırk kardeşlerini uyandırmak ve onlara önderlik etmek biçiminde şekillendirilmekte; Turan Cemiyeti’nin de Macarların ırktaşı olan halkları tanıtmak ve Turan birliği bilincini yaygınlaştırmakla yükümlü olduğu düşünülmektedir. 272 Pekár’ın düşünüşünde Turancılık Macarların dünyada hak ettikleri yeri almasının aracı olarak ortaya konulmaktadır. “Turan 270
Pál Teleki, “Bevezető”[Önsöz], Turán, 1913, sayı:1, s.3. a.g.m., s.3. Teleki, önceliği Balkanlara vererek, Almanlar’ın yaptığı gibi coğrafi ve iktisadi olarak bölgenin tanınması gerektiğini belirtir. Ayrıca Almanlarla rekabet halinde olacaklarını da ekler.(s.4) 272 Gyula Pekár, Turán, 1917 Ocak, Sayı:1, s.3. 271
83
ülküsünü tanıyan ve tanıtan herkes gelecekteki Büyük Macaristan’ın sınırlarını, temelini güçlendiriyor.”
273
Dolayısıyla bu görevi yerine getirmek Macar olmanın da
birinci şartını oluşturmaktadır. Aslında henüz Turan Cemiyeti kurulmadan önce Lajos Sassi Nagy, 1909 yılında Turancılığı, Macar iktisadi çıkarlarının yayılmacı özlemlerine göre biçimlendirmişti. Ona göre “...Doğu olarak adlandırılan devasa bölge doğrudan doğruya bizim[Macarların] ekonomik çerçevemize dahildir.” 274 Sandór Márki de Türk Yurdu’nda da yayınlanan konferansını “ Biz Macarlar, Asya’yı kendimiz için hususî bir saha-i tedkikat addedebiliriz. Şarkta bizim arayacağımız yalnız ırkımızın mazisi ve tarih-i kadîmi değildir. Bizim oralarda menafî-i iktisadiyemiz de vardır. Şarka doğru bak Macar!” 275 sözleriyle tamamlamaktan kaçınmamıştı. Ancak Turan terimini etnik bir anlamlandırma çerçevesinde kullanan Nagy’ın ve diğer Turancı yazarların görüşleri bu konuda değişik bir yöne doğru evrilmektedir. Irksal akrabalığı teorilerinin temeline yerleştiren Macar Turancıları, Macar iktisadi yayılmasını yalnızca ırksal yakınlık içerisinde olduklarını ileri sürdükleri halkların yaşadıkları bölgelerle sınırlamazlar. Doğu’nun ekonomik fethiyle işaret edilen bölge Balkanlardan Uzak Asya’ya kadar uzanan son derece geniş toprakları içerisine almaktadır. Nagy’ın düşünüşünde şekillenen geleceğin Macaristan’ı Bosna, Hersek, Dalmaçya, Sırbistan, Romanya ve Bulgaristan gibi büyük çoğunluğu Slav olan ya da Slavlaşmış halk gruplarını hegemonyası altına 273
a.g.m., s.4. Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Török-Balkán gazdasági ősszeköttetés,, s.29. Nagy, daha sonraki tarihli bir makalesinde 1910’da yıllık 291.474.000 korona olan Macaristan’ın Doğu ticaretinin “...birkaç on yılda ırk akrabalığı ve ortak çıkarlar temelinde yıllık 1000-15000 milyon koronaya...” çıkartılabileceğini ifde etmekten kaçınmaz. (Lajos Sassi Nagy, “ A Turánizmus jövője”, Országos Középiskolai Tanáregyesületi Közlöny, Yıl:XLVIII, Sayı:9, 1 Mayıs, 1914-1915 cildinin içerisinde, s.387.) 275 İskender[Sándor] Marki, “ Asya Tarihinde Turanîler,” Türk Yurdu, Cilt:1, Sayı:14 ( 17 Mayıs 1328- 30 Mayıs 1912).[Çevrimyazı Metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt: 1 (1-2) s.234.] 274
84
almış bir ülkedir. Teleki de 1913 yılında Macar sanayici ve tacirlerini Doğu’nun ekonomik fethine davet ederken, yalnızca Anadolu ve ötesini değil, Balkanları da işaret ediyordu. Dolayısıyla ırk faktörü Türkler, Bulgarlar ve benzeri Turan halklarına yaklaşımda kullanılacak öğe olarak biçimlendirilmiştir. Bu ülkelerde Macarlara karşı ırksal yakınlık hislerini uyandırmak, Macar ekonomik yayılışını kolaylaştırıcı bir unsur olarak düşünülmektedir. Balkan devletleri içinse Macaristan’a coğrafi yakınlıkları, ortak su yolları gibi unsurlar yeterli olmaktadır. 276 Bu bağlamda Türklere ve diğerlerine gösterilen ilgi saf bir “ırk”sal yakınlıktan kaynaklanan dostluk duygularının sonucu olmaktan uzaktır. Baron Nyáry, Türkiye üzerine değerlendirmelerinde, bakir toprakların, bakir ormanların ve bakir madenlerin Macar girişimcilerini beklediğini; Türklerin de AvusturyaMacaristan İmparatorluğu halkları içerisinde en çok sevgiyi Macarlara karşı beslemesine dayanarak, yabancıların elinde olan Osmanlı ticareti ve sanayisinden Macarların yararlanması gerektiğini vurgulamaktadır. 277 Nyáry’e göre Bulgaristan ve Türkiye piyasaları Macarların önünde açılmaktadır. Dolayısıyla bu ülkelere Macar ihracatının geliştirilmesi için önemli fırsatlar vardır. 278 Nyáry, makalesinin girişinde Macarlara önerdiği ırk akrabaları olan halklarla birliktelik kurmalarına dair düşüncesinin altında yatan güdüyü “Bulgaristan ve Türkiye, Macar büyüklüğünün yeniden dirilişi yolunda sadece ilk duraktırlar. Önderlik görevinin bize ait olacağı
276
Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Török-Balkán gazdasági ősszeköttetés , s.3. “ Bosna, Hersek, Sırbistan, Romanya, Bulgaristan coğrafi olarak Tuna havzasına dahildirler. Tuna’nın da merkezi Macaristan olduğundan, Macaristanla birlikte olmak zorundadırlar.” (Sassi Nagy, Turánizmus, mint nemzeti, faji és világeszme, s.11) 277 “Şans şudur ki, bütün Türklük bizimle birlikte hissediyor ve gururla Macar-Türk akrabalığını ifade ediyor. Türkler sanayimizi, Avusturya sanayisini boykot ettiklerinde dahi desteklediler.”(Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Török-Balkán gazdasági ősszeköttetés, s.12.) ifadesini kullanarak çağrısını yineler. “Doğu piyasalarını ele geçirelim”[s.13] Sassi Nagy’ın sözünü ettiği boykot, 1908 yılında Avusturya’nın Bosna-Hersek’i ilhak ettiğini açıklaması üzerine, Avusturya mallarına karşı Osmanlı Devleti’nde başlatılmıştır. 278 Albert Nyáry, A Cél, Yıl:V, Sayı:2 (Şubat 1914), s.5-6.
85
beş yüz milyon Turanlı kardeşimiz var.” 279 sözleriyle bütün berraklığıyla ortaya koyar. Yukarıda gösterildiği biçimiyle Turancılık, yalnızca Macarların Avrupa’daki güvenlik kaygıları sonucunda, kendilerine dost ülke ve halklar aramalarından kaynaklanmış bir ideoloji değildir. “Yalnızız” duygusunun yanı sıra, hatta ondan daha etkili olarak Turancı ideoloji, Macar iktisadi genişlemesinin bir aracı olarak düşünülmektedir. Bu olgu Turancılığı ister yalnızca coğrafi bir anlamda algılayanlar olsun, isterse ona ırksal içerik verenler olsun, bütün Turancı ideoloji yandaşları tarafından ortaya konulmaktadır. Kurulacak Turan Birliği’nin tartışmasız önderi Macarlık olacaktır. Çünkü onlar Turan halklarının en ileri unsurudurlar. Bu konuda Macarlara tek rakip çıkabilir ki, o da Japonya’dır. Ancak Macar Turancıları, bunu da özlemlerinden vazgeçmeden aşmayı başaracaklardır. Turan dünyasının önderliğini Japonya ile paylaşmaya razı olurlar. “ Barışın ve ilerlemenin önlenemez yolunda Turanlığı Doğu’da Japonya, Batı’da Macaristan yönetecektir.” 280 Macar
Turancıları,
açıkça
ekonomik
sömürü
mekanizmalarının
oluşturulmasını dahi savunurlar. Nagy, İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası örneğinden hareketle Macar Doğu Cemiyeti kurulması çağrısını yapmıştır. 281 Bu bağlamda Turán dergisi çıkarken Turan Cemiyeti adının yanı sıra Macar Doğu Cemiyeti ibaresinin de derginin kapağında yer alması ilginç bir durum yaratmıştır. Güvenlik kaygısı ile iktisadi yayılmacılığının birbirlerini tamamlayan unsurlar olduklarını en iyi gösteren de yine Sassi Nagy olmuştur. “ Yakın Doğuda
279
a.g.m., s.7. “Macar bağımsız olmak, lider olmak için doğmuştur. Turan lider rolü bizimdir.” ( Lajos Sassi Nagy, Turánizmus, mint nemzeti, faji és világeszme, s.10.). İtalikler bana aittir. 280 Lajos Sassi Nagy, A Cél,Yıl:V, Sayı:3(30 Mart 1914), s.163. 281 Lajos Sassi Nagy, A Magyar-Török-Balkán gazdasági ősszekőttetés, s.29. Nagy’a göre Macar Doğu Cemiyeti’nin iki bölümü olmalıdır. Biri Balkan devletleri, diğeri Asya ve Afrika Türkleri bölümü.
86
[Balkanlar] Macar ticaretini parlak bir gelecek bekliyor. Ama bizim asıl geleceğimiz Balkanlarda değil, Asya'dadır. Balkanlar, Ön-, Orta- ve Doğu Asya’ya oranla küçük bir bölgedir. Asya Türkiyesi, Japonya, Çin, Orta Asya ve genel olarak Asyalı Turanlığın olduğu bölgelerin ve ülkelerin iktisadi ilişkileri bizim için ikinci bin yılı ve Turani ırkın önderliğini garanti eder.” 282 Şu noktayı da eklemek gerekir ki, Macar Turancılığında ırka yapılan vurgu, dışlayıcı bir ırkçılık anlayışından daha çok azınlıkların asimilasyonunu içeren bir tür kapsayıcı niteliğe sahip olarak değerlendirilmelidir. Turan ırkına, Turan ırkının şanlı tarihine yapılan vurgu keskin bir “saf kan” ırkçılığını içermekten uzaktır. Savaş sırasında Cermenliği düşman konumundan çıkaran yaklaşım, Doğu’nun ekonomik zenginliklerinin paylaşılmasında da kendisini göstererek, Turancılığın yalnızca Macarların ve Turan halklarının değil, Avusturya ve Almanya’nın ekonomik çıkarlarını gerçekleştirmede de en uygun araçlardan biri olduğu argümanının ortaya çıkmasını sağlar. 283 Bu bağlamda tartışılması gereken nokta Macar Turancılığının, Alman emperyalizmiyle olan ilişkisi meselesidir. 284 Macar Turancıları ile Almanya arasında resmi- gayri resmi ilişkilere dair belgelere dayalı
bir
değerlendirme
ortaya
koymak
olanaklı
olmadığından,
Macar
Turancılarının öznel amaçlarının Almanya’nın Doğu politikasının payandası olmak doğrultusunda biçimlenmediği kabul edilebilir. Zaten Macar Turancılarının hedefleri göz önüne alındığında Büyük Macaristan ülküsünün onların temel motivasyon aracı olması bağlamında, Almanya’nın kontrolünde bir Turan dünyası amaçlamadıkları da 282
Lajos Sassi Nagy, A Cél,Yıl:V, sayı:3 (30 Mart 1914), s.167. Lajos Sassi Nagy, “A Turánizmus jövője,” Országos Kőzepiskolai Tanáregyesületi Közlőny, 1915, Sayı:9 (1 Mayıs 1915), s.389. 284 Almanya’nın Orta Asya üzerinden Hindistan’a yönelmesinden kaygılanan İngiliz bir yazar, genel olarak panturanizmi ve özel olarak da Macar Turan Cemiyeti’ni Almanya’ya bağlamıştır, hatta Almanya’nın organı olarak göstermiştir. “Life in Russian Türkestan, and Germany’s menace to India,” [Miss Annette Meakin tarafından Central Asian Society’de verilen konferans ve tartışmaları], Journal of Central Asian Society, Cilt: VI, 1919, Part I ve II, s.5. 283
87
söylenebilir. Ancak nesnel olarak, Macar Turancılığının, özellikle dünya savaşları döneminde Alman siyasetine hizmet ettiği; Turancılığa içkin olan Rus karşıtı yaklaşımın Almanya’nın istemleriyle çatışmak bir yana, büyük uyum içerisinde olduğunun
dikkate
alınması
da
gereklidir.
“Doğuya
Macar”
biçiminde
özetlenebilecek Turancı hareketin, Almanların “Drang Nach Osten” siyasetine hizmet eden bir unsur olduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. 285 Turan Cemiyeti liderleri ve Nagy gibi, Turancılıkta Macar ekonomik yayılmasına sağlam bir temel buldukların inancındaki yazarların yanı sıra, savunmacı anlayışa ağırlık vererek Turancılığı şekillendiren Zoltán Felvinczi Takács’ın görüşlerini de kısaca değerlendirmek konunun her boyutunun kavranmasına yardım edecektir. “Turancılığın manifestosu Asyalı, özellikle Türk-Tatar halklarının Slavizm karşısındaki mücadelesidir.” 286 tanımını yapan Takács’ın yazılarında temel gayesi Turan
halkları
olarak
nitelenen
etnik
bir
kategorinin
bilimsel
varlığını
kanıtlamaktır. 287 Ancak savunmacı yana ağırlık da verse Takács da temel gayenin dünya egemenliği mücadelesi olduğunu kabul etmekten kaçınamaz. Bu bağlamda yayılmacı politika izlenebilmesi için Japonlar ve Çinliler haricinde kalan Turan devletlerinin niceliksel olarak yeterli olmadıklarını düşünen Takács, bu iki halk dışarısında
kalan
Turan
halklarının
birbirlerine
yakınlaşmaları
gerektiğini
düşünmektedir. 288 Şu noktayı da belirtmek gerekir ki, Takács’da yayılmacılık,
285
Balázs György, “Nacionalizmus és Turánizmus”, Vilagosság, 1966/3, s. Zoltán Felvinczi Takács, “Turánizmus,” Nyugat, ,Yıl:9, 1916, Cilt:1, s.62. 287 Takács’ın görüşleri için yukarıdaki makaleye ek olarak Zoltán Felvinczi Takács, “Turánizmus”, Nyugat, 1914, IV, s.628-635 ve Zoltán Felvinczi Takács, “a Turáni kérdéshez- Válasz dr. Germanus Gyulának”, Magyar Figyelő, 1916, 6/3, s.161-173 makalelerine de bakılabilir. 288 Zoltán Felvinczi Takács, “Panslávizmus és Turánizmus”, Nyugat, 1914 Temmuz- Ekim, II s.265. 286
88
iktisadi olmaktan ziyade, tıpkı eski tarihlerde var olduğu düşünülen büyük Turan imparatorlukları gibi mekansal yayılma anlamına yakındır. Turancılığın bilimsel temellerinin olmadığını düşünen yazarlar dahi, Turancı ideolojinin Macaristan için siyasal olarak yararlı olabileceğini düşünmekten kendilerini alamazlar. 289 I. Dünya Savaşı sırasında Turancı cepheden iki isim öne çıkmıştır. Bunlardan bir tanesi Turancılığın siyasal boyutuna yaptığı vurguyla Lajos Sassi Nagy, diğeri ise Turancılığı bilimsel temellere oturtmaya çalışan Zoltán Felvinczi Takács’dır. Öte yandan Turancı ideolojiye şiddetle saldıran yazarlar ise Turancılığın temellerinin bilim-dışı niteliğini ortaya koymaya çalışan Gyula Germanus; diğeri ise Turancılığın siyasal boyutlarına yoğun tepki gösteren Zoltán Szász olmuşlardır. Turancılığın edebiyat alanıyla sınırlı kalmasında bir sakınca görmeyen Szász, “...politik ve toplumsal doktrine dönüştüğü anda tehlikeli olur.” 290 değerlendirmesini yapmaktadır. Turanizmin asıl özünün yahudi karşıtlığında yattığını düşünen Szász’a göre, Turancı ideoloji, içerisinde keskin bir ırk ve din vurgusu olmamakla beraber halktaki yahudi aleyhtarı duyguları kaşımaktadır. Szász, Batının, ilerlemenin, demokrasinin, özgürlüğün ve aydınlanmacılığın yanında olanların Turan hareketinden koptuklarını da belirtir. 291 Dolayısıyla ona göre Turan hareketi, yukarıda sayılanların tam tersi değerleri ifade etmektedir.
289
Bu tarzda bir makale için Ádám Szilágyi, “Turán”, Magyar Nyelvőr, XLV. Yıl, 1916, V-VI.Füzet, s.237-238. 290 Zoltán Szász, , Nyugat, 1916 Temmuz-Eylül, Cilt:I, s.268-269. 291 a.g.m., s.271.
89
Turancılığın, Macar kamuoyunda popülerlik kazanması, I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti ve Bulgaristan’la aynı tarafta yer almış olan Macar Krallığının dikkatini de çeker. 292 d) MACAR KRALLIĞININ TURANCILIĞI KEŞFİ VE TURAN CEMİYETİ’NİN YENİDEN DÜZENLENİŞİ 1913 yılında Turán dergisini üç sayı olarak yayımlamayı başaran Turan Cemiyeti, Turancılığın Macar yayın organlarında yoğun tartışmalarla gündeme geldiği 1914-1915 yıllarında büyük bir sessizliğe gömülmüştür. 31 Ocak 1914’te düzenlenen Genel Kurul sonrasında uzun bir dönem ne Turán dergisi yayınlanabilmiş, ne de Cemiyet etkinliklerde bulunabilmiştir. 293 Bu suskunluğun nedeni maddi kaynak yetersizliğinin yanı sıra, Cemiyet içerisinde bir takım kavrayış farklılıklarının olmasında da bulunabilir. 1916 yılında Cemiyet için bir dönüm noktası gerçekleşir. Macar Hükümeti Turan Cemiyeti’ne 1912 yılında vermeye başladığı maddi yardımları arttırmaya başlar; hatta daha da ileri giderek Turan Cemiyeti’ni Osmanlı Devleti ve Bulgaristan ile olan ilişkilerin yürütücüsü konumunda yarı-resmi organ haline getirir. 294 2 Mayıs 1916 tarihinde yapılan Turan Cemiyeti Genel Kurulunda Cemiyetin adı Magyar Keleti Kulturközpont [Macar Doğu Kültür Merkezi]olarak değiştirilir. Turan Cemiyeti ibaresi de bu adın yanı sıra parantez içerisine alınarak kullanılmaya devam edilir. Ayrıca Genel Kurul’da 1910 yılından beri başkanlık görevini 292
Macaristan’ın İttifak devletleri safında savaşa girmiş olması Avusturya- Macaristan Çifte Monarşisinden dolayı, elbetteki, kendisi için kaçınılmazdı. 293 Macar Ulusal Arşivlerindeki Turan Cemiyeti belgeleri arasında 1914 yılına ait toplam 14, 1915 yılına ait ise hiç belgenin bulunmaması da Cemiyetin etkinliklerinin bu yıllar boyunca durmuş olduğunun göstergesi sayılabilir. 294 Kessler, Cemiyet ile Macar hükümeti arasındaki ilişkinin 1915 yılından itibaren başladığını yazmaktadır.(Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.124)Cemiyet, Macaristan’ın resmi kurumlar rehberi niteliğindeki Magyarország Tiszti Czím-és Névtára’da ilk olarak 1916 yılında yer almıştır.
90
sürdürmüş olan Kont Pál Teleki’nin yerine Kont Béla Széchényi getirilir. 295 Eşbaşakanlıklara ise Albert Berzeviczy, Jenő Cholnoky, Baron József Kazy, Kont Kunó Klebelsberg, Lajos Lóczy, Lajos Hallóczy ve Vargha Gyula seçilirler. Başkan yardımcılıklarına Kont Miklós Bánffy, Dezső Csánki, Mór Déchy, Béla Erődi, Kont Móricz Esterházy, Ignác Goldziher, Rezső Havass, Loránt Hegedüs, Alajos Paikert, Gyula Pekár, Kont Pál Teleki ve Baron Sándor Vojnits getirilirler. Aynı dönemde Gyula Pekár, başkan vekilliği görevini de üstlenmiştir. Genel Kurul sonrasında toplanan Başkanlık Konseyi, Bánffy, Pekár ve Teleki’yi Faaliyet Komitesine seçer. Başkanlık Konseyi ayrıca sekiz bilim şubesi oluşturmaya da karar verir. Bunlar: •
Dergi ve kitap basımı şubesi (15 üye)- Başkanı: Gyula Pekár
•
Dünya ve doğa bilimleri şubesi (19 üye)- Başkanı: Árpád Dégen
•
Öğretim ve eğitim şubesi(17 üye)
•
Dil ve Coğrafya şubesi (18 üye)- Başkanı: Gyula Pekár, başkan yardımcıları: Gyula Sebestyén ve Vilmos Pröhle
•
Tarih ve Arkeoloji şubesi(10 üye)
•
Sanat şubesi (9 üye)- Başkanı: Jenő Radisich.
•
Propaganda şubesi (11 üye)
•
Kamusal eğitim şubesi(11 üye)- Başkan: Pál Teleki.
295
Turán, 1917, s.70. Kincses’in Teleki’nin yerine Gyula Pekár’ın getirildiğini yazması (Éva Nagy Kincses,Őstörténnet és nemzettudat 1919-1931, s.47) ve Kessler’in Teleki’yi 1910-1918 yılları arasında başkan olarak göstermesi (Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.260) düzeltilmesi gereken ifadelerdir.
91
Bazı üyeler birden fazla şubede görev almışlardır. Ancak anlaşılan kurulması öngörülen bu şubelerin tamamı hayata geçirilememiş; yukarıda başkanları belirtilmiş olan toplam beş şube etkinlik gösterebilmiştir. 296 Aynı yıl içerisinde artık Macar Doğu Kültür Merkezi adını almış olan Cemiyet’e Parlamento binası içerisinde yer tahsis edilmiş; başta Osmanlı Devleti ve Bulgaristan olmak üzere Doğu ülkelerinden getirilen öğrencilerin sorumluluğu Cemiyet’e verilmiştir. Öğrencilerin masrafları için de Cemiyet’e maddi kaynak aktarımı başlamıştır. 297 Aslında Macar hükümetinin yardımları Din ve Eğitim Bakanlığı aracılığıyla 1912 yılından itibaren gelmektedir. 298 Din ve Eğitim Bakanlığı’nın yanı sıra Ticaret Bakanlığı da düzenli olmayan yardımlarda bulunmuştur. 299 1916 yılı sonrasında bu yardımların düzenli hale getirilmeye başlandığı anlaşılmaktadır.
296
Ignác Goldziher, günlüğünde Kont Pál Teleki’nin kendisiyle yaptığı görüşme sonrasında, Doğu Kültür Merkezi’nde kendisinin de görev aldığını ve dilbilim şubesinin başına getirildiğini yazmaktadır. Ancak Goldziher 1916 yılının 18 Ağustos tarihinde kaleme aldığı satırlarında, Doğu Kültür Merkezi ve Doğu Ekonomi Merkezi’ni plansız, düzensiz ve başarısız kurumlar olarak değerlendirmektedir. Katıldığı iki toplantı sonrasında amatörler olarak gördüğü Macar Doğu kültür Merkezi üyelerinin kendini beğenmiş tavırlarının dayanılmaz boyutlara geldiğini ve kendisinin çekildiğini de belirtir. (Ignác Goldziher, Tények és Tanúk, Napló[Olaylar ve Tanıklar, Günlük], Almancadan Macarcaya çev:: Sándorné Scheiber- Lívia Bernáth, Magvető könyvkiadó, 1984, s.346347.) 297 Gyula Pekár[Başkanvekili], “Elnőki Megnyitó”, Jelentés a Magyar Keleti Kulturközpont(Turáni Társaság) Két évi működéséről- Az 1918 május 24-i közgyűlésen tartott elnöki megnyitó és előadott ügyvezető igazgatói és titkari jelentések [ Macar Doğu Kültür Merkezi (Turan Cemiyeti)’nin İki Yıllık Çalışması Üzerine Rapor- 24 Mayıs 1918 tarihli Genel Kurul’da yapılan başkanın açışı ve idari müdürün ve sekreterin okunan raporları], Budapeşte, MKKK(T.T.), s.8 (Bu yazının da içerisinde yer aldığı kaynak bundan sonra Jelentés két évi működéséről olarak kullanılacaktır),. 298 MOL, P 1384, 1.cs.-1.tétel,s.28/ 21 Şubat 1912. 2000 Koronalık bu yardımın 1912’yi izleyen yıllar içerisinde devamlı alındığına dair bir kayıt yoktur. 299 MOL, P 1384, 1.cs.- 1.tétel/ 20 Kasım 1913 tarih ve 645/eln./912 sayılı belge.
92
e) MACARİSTAN’DA DOĞULU ÖĞRENCİLER Turan Cemiyeti ile kurulduğu andan itibaren ilişkide bulunan Ahmed Hikmed Bey’in 300 yanı sıra bu dönemde onun yanına gönderilmiş bulunan edebiyat alanında etkinlik gösteren bir diğer Türkçü diplomat Enis Behiç [Koryürek] de Cemiyet ile ilişki kurmuştur. Cemiyet’in Osmanlı Devleti ile asıl yakınlaşmaya başlaması 1916 yılında Macaristan’a Osmanlı ülkesinden öğrenci getirilmesi işini üstlenmesi ile olur. 1916 yılından itibaren Osmanlı Devleti’nden çok sayıda öğrencinin Macaristan’a eğitim amacıyla getirildikleri; bu organizasyonun Macar Doğu Kültür Merkezi (Turan Cemiyeti) tarafından üstlenildiği görülmektedir. Öğrenci getirtilmesi işinin Cemiyet’in eş başkanlarından Kont Bánffy Miklós’un, Bahaeddin Şakir aracılığıyla Osmanlı
Hükümeti
ile
kurduğu
ilişki
sonrasında
gerçekleştirildiği
kaydedilmektedir. 301 Bununla ilgili olarak Osmanlı kurumları ile ilişkilerin arttığı, Osmanlı Devleti’nin öğrencilerin giderleriyle ilgili olarak Cemiyet’e maddi kaynak aktardığı da kaydedilmelidir. 302 Macaristan’a gelecek öğrencilerin dil eğitimleriyle ilgili olarak İstanbul’da bir de okul açıldığı da görülmektedir. 303
300
Müftüoğlu Ahmed Hikmed Bey, 1912 yılında Budapeşte başşehbenderi olmuştur. 1918 yılına kadar süren bu görevi sırasında Macaristan’da Turancılıkla ilgili kişilerle yakın dostluklar kurduğu, Macaristan’da Turancılıkla ilgili yayınları Türk milliyetçilerine sunduğu görülmektedir. Mehmed Emin Yurdakul’a yazdığı mektubuna eklediği notta “...geçende Zempléni Árpád namındaki Macar şairi tarafından tanzim olunan Turan şarkılarını bilvasıta takdim etmiştim.” ifadeleri yer almaktadır.[ Fethi Tevetoğlu, Büyük Türkçü Müftüoğlu Ahmed Hikmed, Ankara, Milli Eğitim Basımevi, 1951, s.39.] 301 Turán, 1922, II, s.124-125. Kont Bánffy’nin, Bahaeddin Şakir ile ilişkiye, Kont Pál Teleki ile birlikte yaptığı İstanbul gezisi sırasında geçtiği anlaşılmaktadır. Aynı yerde Bahaeddin Şakir’in İstanbul Darülfünununda Macar bölümünün açılmasını sağladığı, Türk-Macar Komitesi [Yurdu/Birliği] başkanı olduğu ve defalarca Macaristan’a gelerek Turan Cemiyeti ile ilişkiye geçtiği de belirtilmektedir. İttihat ve Terakki’nin, merkez komitesi üyesi olan Bahaedin Şakir aracılığıyla Macar Turancıları ile iletişim kurmuş olduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. 302 MOL, P 1384, 2. ve 14.cs. 303 Arthur Benisch, “Ügyvezető-igazgatói jelentés a Magyar Keleti Kulturközpont nevelési actiójáról,”[İdari Müdürün Macar Doğu Merkezi’nin Eğitim Etkinliği Üzerine Raporu], Jelentés két évi működéséről, s.20.
93
1916-17 yılında toplam 186 öğrenci Macaristan’a eğitim almak üzere gelmişlerdir. Bunlardan toplam 144’ü Cemiyet’in koruyuculuğu altında eğitimleri sürdürmüş; 18’i Osmanlı hükümetinden veya vilayet yönetimlerinden, 10’u Macar Doğu Kültür Merkezi’nden, 9’u İktisat Akademisi ve tarım yüksek okullarından tam ya
da
yarım
burs
alarak,
diğerleri
ise
kendi
maddi
güçleriyle
bunu
gerçekleştirmişlerdir. 304 1916-1924 yılları arasında Macaristan’da eğitim görmüş 200’den fazla Türk öğrenci Budapeşte, Debrecen, Szeged, Temesvar, Kassa, Kesmark gibi kentlerde genellikle ağaç ve metal işleri, ziraat, mekanik, ticaret üzerine eğitim almışlardır. Türk öğrenciler ile Turan Cemiyeti arasındaki bağın Abdüllatif tarafından kurulmakta olduğu, bu kişinin öğrencilere ziyaretler gerçekleştirerek sorunlarıyla ilgilendiği anlaşılmaktadır. 305 Turan Cemiyeti’nin ilgilendiği öğrenciler yalnızca Osmanlı ülkesiyle sınırlı kalmamış;
Tatar,
Arnavut,
Bulgar
ve
Boşnak
öğrenciler
de
Cemiyetin
koruyuculuğunda Macaristan’da eğitim almışlardır. 306 Macaristan’da eğitim almış olan Türk gençler 307, Macar Turancılarının bakış açısından Macarların Anadolu’daki neferleri olarak değerlendirilmiş 308; dolayısıyla
304
a.g.k., s.19. Gyula Pekár, Jelentés két évi működéséről, s.8 ve MOL, P 1384, 1.cs., 2. tétel, s.825/ 29 Mart 1917 tarihli Tarım Bakanlığı’nın yazısı. 306 Tatar öğrenciler arasında Cumhuriyet dönemi Türkiyesinde önemli görevlere getirilecek olan Hamid Zübeyir de bulunmaktadır. Boşnak öğrenciler için Cemiyetin, dönemin başbakanı Sándor Wekerle’den 8500 koronalık yardımın acilen Cemiyete ödenmesini istediği görülmektedir. MOL, P 1384, 3.cs., s.394/ 2 Mayıs 1918 tarihli belge. 307 Eğitimlerini Macaristan’da tamamlamış Türk öğrenciler, 1922 yılında Magyar Iskolát Vegzett Török İfjak Egyesülete[Macar Okullarını Bitirmiş Türk Gençleri Derneği)’ni kurmuşlardır. Bu derneğin başkanı Mahmud Kemaleddin, başsekreteri Numan, muhasebecisi Hüseyin Muhi, temsilci: Hüseneddin Reha, Yönetim Kurulu: Hasan Hulki, Semih Rüstem, Muammer Nuri (Turán, 1922, IIIIV, s.217) 308 Gyula Pekár, Jelentés két évi működéséről , s.10. Yıllar sonra dahi aynı özlem dile getirilmeye devam edilmiştir. “Macaristan’da okuyan Türk öğrenciler, Macar maneviyatının, Macar kültürel ve iktisadi çıkarlarının gönüllü yayıcılarıdırlar.” (Vitéz Béla Horváth, “A Turáni eszme és a Török305
94
da 1924 yılına kadar sürdüğü anlaşılan öğrenci getirtilmesi işi, Cemiyet tarafından en önemli etkinliklerden biri olarak görülmüş; bu etkinlik Türkler arasında Macarlara karşı sempati yaratılabilmesi açısından Macar Turancılarının amaçlarına en iyi hizmet edebilecek araçlardan biri olarak düşünülmüştür. 309 1916 yılında Bánffy ve Teleki’nin İstanbul’a yaptıkları yolculuğun bir başka sonucu da Türk-Macar Dostluk Birliği [ya da Yurdu]’nin kurulması olur. 310 Bunun Macaristan’daki karşılığı da 16 Kasım 1917’de kurulan Macar-Türk Dostluk Birliği olmuştur. Turán Cemiyeti’nin on altı üyesi Macar-Türk Dostluk Birliği’ni oluştururlarken, başkanlığa da Macar Doğu Kültür Merkezi [Turan Cemiyeti]’nin de başkanı da olan Kont Béla Széchényi getirilir. 311 Macaristan ve Osmanlı Devleti arasında 1916 yılındaki kurumsal ilişkiler bu kadarla da kalmaz. Aynı yıl İstanbul’da Macar Bilim Enstitüsü kurulması çabaları da başlamış ve Enstitü 1917’den itibaren etkinlik göstermeye başlamıştır. Arkeoloji alanında yoğunlaştığı görülen Enstitü’nün varlığı I. Dünya Savaşı sonuna kadar
Magyar Kapcsolatok az utolso évszázadban,” [Turan Fikri ve Son Yüzyılda Türk-Macar İlişkileri] Turán, 1939, IV-V, s.121.) 309 1929 yılında Türkiye’yi ziyaret eden Macar Dışişleri Bakanı Walko, onuruna Türk Ocağı’nda verilen çayda “Macaristan’da ikmali tahsil etmiş veya hiç olmazsa bir müddet ikamet eylemiş olan Türkler iki millet arasındaki uhuvvetin kuru bir sözden ibaret olmayıp bir hakikat olduğunu size isbat edeceklerdir.” sözlerini sarfetmiştir. “M.Walko’nun Cevabı”, Türk Yurdu, Cilt:221-222, sayı:27-28 (Mart-Nisan 1930), s.91. 310 Turán, 1917, 6-7, s.333. 311 Túrán, 1918, Mart, 3.sayı, s.191. Macar-Türk Dostluk Derneği’nin, aynı zamanda Turán Cemiyeti üyesi de olan onaltı üyesi Kont Miklós Bánffy, Albert Berzeviczy, Jenő Cholnoky, Béla Erődi, Kont Móricz Esterházy, Rezső Havass, Ignácz Goldziher, Kont Kunó Klebelsberg, Lajos Lóczy, Gyula Mészáros, Alajos Paikert, Gyula Pekár, Kont Pál Teleki, Lajos Tóth, Albert Vigh, Béla Zsedenyi. Benzer biçimde Türk-Macar Dostluk Cemiyeti’nin de Türklerden 16 üyesi bulunduğu bildirilmektedir. Bu kuruluşun başkanı da Bahaeddin Şakir’dir. (Bknz.: Bu çalışma s.93, dn.: 300) Hilmi Ziya Ülken’in verdiği bilgiye göre Osmanlı ülkesinde oluşturulan Türk- Macar Dostluk Cemiyeti’nin umumi merkez üyelerinden bir tanesi de Hüseyinzade Ali Bey’dir.( Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, 4. Baskı, İstanbul, Ülken Yayınları, 1994, s.269)
95
sürecektir. 312 Enstitü’nün müdürlüğü görevini üstlenmiş olan Antal Hekler de Turan Cemiyeti üyesidir. 1916 yılında Macar-Boşnak ve Doğu Ekonomi Merkezi kurulur ve etkinliklerine başlar. 313 Bu Merkez ile Macar Doğu Kültür Merkezi’nin Keleti Szövetség [Doğu Birliği] adıyla bir üst organda birleştirildikleri anlaşılmaktadır. 314 Cemiyet, 1917 yılında, dört yıllık bir aradan sonra Turán dergisini yeniden yayınlamaya başlar. Dergi bu dönemde Macar Bilimler Akademisi, Helsingfors Fin Edebiyatı Cemiyeti ve Fin-Ugor Cemiyeti üyesi Vikár Béla’nın editörlüğünde aylık olarak yayımlanır. Bununla birlikte 4-5., 6-7, 8-9. sayılar tek fasikül biçiminde çıkarlar. 1917 yılında Turán dergisi, Mehmed Emin, Rıza Tevfik, Hüseyinzade Ali, Yusuf Akçura, Ağaoğlu Ahmed, Hamdullah Suphi, Köprülüzade Fuad, Ziya Gökalp, Reşid Saffet gibi önemli Türkçü aydınlarla beraber, Talat Paşa, Enver Paşa, Cemal Paşa, Hacı Adil Bey gibi İttihatçı şeflerin de aralarında olduğu toplam 30 kişi ve kuruluşa gönderilmektedir. 315 Bu arada Budapeşte Türk Konsolosluğu sekreteri Macar asıllı Eyfelzade Nadir Efendi de, Cemiyet’in kurucu üyeliğine alınır. 316 Tarih-i Osmanî Encümeni Reisi Abdurrahman Şeref Bey de Cemiyet’e gönderdiği mesajında tarih alanında her türlü yardıma hazır olduklarını bildirir. 317
312
Bu enstitünün kuruluş süreci ve etkinlikleri için bknz.: Gábor Agostan, “Siyaset ve Histografi: Macaristan’da Türk ve Balkan Çalışmalarının Gelişimi ve İstanbul’daki Macar Araştırma Enstitüsü,” Türkler Ansiklopedisi, Cilt 15, ss.92-98 ve Gábor Tóth, “Az első külföldi magyar tudományos intézet ( Konstantinápoly, 1916-1918), Századok, Yıl: 129, Sayı:6 ( 1995), ss.1384-1395. 313 Túrán, 1918, 1-2, s.217. 314 Gyula Pekár, Két évi működéséröl, s.4 ve Lajos Marzsó, “Jelentés,” Jelentés a Turáni Társaság 1918-28.évi működéséről, (y.y., (t.y.) s.11. (Bu raporun da içerisinde yer aldığı kaynak bundan sonra Jelentés 1918-1928 olarak anılacaktır.) Ayrıca Gyula Zolnai, “Magyar Keleti Műveltségi Központ,” Magyar Nyelvőr, Yıl:XIV, VII-VIII.füzet (Eylül-Ekim 1916), s.273. 315 MOL, P 1384, 1.cs.-2.tétel. 316 Turán, 1917, 6-7.sayı, s.336. 317 MOL, P 1384, 1.cs.- 2.tétel, s.63.
96
Cemiyet Vilmos Pröhle’yi 1918 yılında Din ve Eğitim Bakanlığının yardımıyla İstanbul’a gönderir. Pröhle, Macaristan’a gelen Türk öğrenciler için Cemiyetin yardımıyla Türkçe-Macarca dilbilgisi kitabını da bu sıralarda hazırlar. 318 Cemiyet, Turán dergisini yeniden yayınlamaya başlarken, ilk bilimsel kitabını da çıkarır. Isirkoff’un Bulgária Földje adlı eserini Antál Szentgáli’nin Sibiria adlı çalışması izler. 319 Ayrıca Köprülüzade Fuad Bey’in Türk Edebiyatı Tarihi, Ağaoğlu Ahmed Bey’in Türk Ulusunun Tarihi ve Jenő Horváth’ın Balkan Sorununun Tarihi adlı eserlerinin de yayımlanması kararlaştırılır. 320 Turán dergisinin 1917 yılı Haziran-Eylül sayısında Hüseyinzade Ali Bey’in ünlü şiiri Gyula Meszáros’un çevirisi ile Macar okuyucularına da sunulmuştur. Savaşın son yıllarında Cemiyet üyelerinin, Cemiyet tarafından değil de başka kurum ve kuruluşlar tarafından düzenlenen gezilere başkanlık ettikleri de kaydedilmelidir. Bu geziler Lajos Lóczy başkanlığında Balkanlara, Kálmán Lambrecht başkanlığında Ukrayna’ya ve Jenő Lénárd başkanlığında Anadolu’ya yapılmışlardır. 321 f) SAVAŞIN SONUNA DOĞRU TURAN CEMİYETİ VE YIKILAN HAYALLER Osmanlı ülkesindeki aydınlarla bağlar kuran Macar Doğu Kültür Merkezi, Budapeşte dışında, Macaristan’ın diğer şehirlerinde de örgütlenme denemelerine 318
MOL, p 1384, 2.cs, s.612. Pröhle 5 Ağustos 1918’de vardığı İstanbul’da 19 gün kalarak 24 Ağustos tarihinde geri hareket ettiği gezisi üzerine Cemiyet’e bilgi veren bir mektup yazmıştır.[MOL, P 1384, 2.cs., 19 Eylül 1918 tarihli Debrecen’den, Turan Cemiyeti’ne yazılmış Vilmos Pröhle imzalı mektup.] Bu arada Osmanlı Devleti’nin Budapeşte Konsolosu Enis Behiç ve Osman Cevad, Pröhle’nin yazmış olduğu dilbilgisi kitabından dolayı, Turan Cemiyetine kutlama mesajı göndermişlerdir. [ MOL, P 1384,2.cs. 29 Temmuz 1917 tarihli belge] 319 Lajos Marzso, Jelentés két evi működéséről, s.31. Cemiyet ayrıca 1917 yılında István Doboy’un Törökök[Türkler] adlı çalışmasını da yayınlamıştır. (Turan, 1917, 6-7, s.331) 320 Lajos Marzso, “Jelentés,” Jelentés két evi működéséről, s.32. 321 Bu son gezi mütareke nedeniyle tamamlanamamıştır.(Lajos Marzsó, Jelentés két évi működéséről, s.32.)
97
girişmiştir. Debrecen’de Macar Doğu Kültür Merkezi’ne bağlı bir komite oluşturulduğu bilinmektedir. 322 Bu dönemde Szabolcsmegyei’de bir Turan Klubünün kurulduğu 323 , ancak bu klübün Turan Cemiyeti’nden bağımsız olarak örgütlendiği anlaşılmaktadır. 324 1918 yılında Túrán dergisi Pál Teleki’nin baş editörlüğünde Kont Miklós Bánffy, Gyula Prinz, Gyula Németh, Zoltán Felvinczi Takács, Béla Vikár, Kont István Zichy’nin editörlüğünde toplam 10 sayı olarak yayınlanır. 325 1918 sayıları Macar Turan Cemiyeti’nin çıkardığı dergiler içerisinde içerik bakımından bilimsel düzeyi en yüksek sayılar kabul edilmektedir.326 Bu dergilerde kullanılan “Túrán” yazımı diğer yıllardaki biçimden farklılık göstermektedir. 1918 sayılarının niteliği 1920 yılında ortaya çıkacak bölünmenin anlaşılabilmesi açısından anahtar niteliğindedir. I. Dünya Savaşı, Turancıların beklentilerinin aksine, İttifak devletlerinin zaferiyle değil de, İtilaf Devletlerinin zaferiyle sonuçlanınca, Macar Turancıları için de zor dönemler başlamıştır. Her ne kadar Rus Çarlığı çökmüşse de, beklentilerin gerçekleşmesi fırsatı değerlendirilememiş, savaşın bitişiyle birlikte Macaristan’da Avusturya’ya olan bağımlılığı dikkate alınmadan, cezalandırılan ülkelerden biri konumuna düşmüştür. 1919 Martında Macaristan’da kurulan Sovyet rejimi sırasında da Turan Cemiyeti kurulduğu andan itibaren en zor dönemlerinden birini yaşamıştır. Bu dönemde Macar Doğu Kültür Merkezi, çok kere yer değiştirmek zorunda kalmış,
322
MOL, P 1384, 2.cs., s.564-567. Zoltán Szász, “Turánizmus”, Nyugat, 1916 Temmuz-Eylül, s.271 ve Nagy, Turánizmus, mint nemzeti, faji és világeszme, s.30. 324 Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary,s.132. 325 Ocak-Şubat, Haziran-Eylül, Kasım-Aralık sayıları tek fasikül halinde çıkmıştır. 326 Macar Türkolog István Vasáry, kendisiyle yaptığım görüşmelerde bu noktayı vurgulamıştır. 323
98
Parlamento binası içerisindeki yerinden de olmuştur. 327 Turán dergisinin yayınlanması gerçekleştirilemezken, toplantılarını dahi gizlilik içerisinde yapmak zorunda kalmıştır. 328 Cemiyet yasaklanmasa da, etkinlikleri engellenmiştir.329 Cemiyet’in bu dönemde gerçekleştirebildiği konferans sayısı da 3’te kalmıştır. 330 Ancak eklemek gerekir ki, bu dönemde dahi Cemiyet Türk ve Bulgar öğrencilerin eğitim işlerini sürdürmeye devam etmiştir. 331 Savaşın sonunda yenik devletlere dayatılan barış antlaşmalarından biri de Macaristan ile imzalanan Trianon Barış Antlaşması olmuştur. Tarihi Macar Krallığı olarak adlandırılan ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu içerisinde Macar Krallığı tarafından kontrol edilen toprakların büyük kısmı elden çıkmıştır. Dolayısıyla Büyük Macaristan hayalleriyle başlayan Turancı hareket, 1920’lerle beraber, küçülen Macaristan sorunuyla, daha doğrusu Trianon Macaristanıyla karşı karşıya gelmiştir.
327
Jenő Szécsi, “ A Turáni Társaság nevelési akciója”, Turán, 1921, s.69. Lajos Marzsó, “ A Turáni Társaság működése 1918-1921-ben”, Turán, 1921, s.64. 329 Füsun Üstel’in “I.Dünya Savaşı sonunda yasadışı olduğu gerekçesiyle kapatılan Cemiyet...” (Füsun Üstel, Türk Ocakları,s.187) ifadesi bu durumda uygun düşmemektedir. 330 Lajos Marzsó, Turán, 1921, s.64. 331 Jenő Szécsi, Turán, 1921, s.69-72. Ayrıca MOL, P 1384, 5.cs., 3.12.1919 tarihli belgede İstanbul’daki Macar hazırlık okulu müdürü Gyula Avar’a yapılan ödemeler yer almaktadır. Macaristan’da eğitim gören, özellikle Türk öğrencilerin, Macaristan’da Sovyet iktidarı sırasında kurulan Şark Sosyalist Fırkası’nın da ilgisini çektiği anlaşılmaktadır. Şark Sosyalist Fırkası, Turan Cemiyeti’ne Türk öğrenciler hakkında bilgi isteyen bir mektup yazmıştır.[MOL, P 1384,4.cs., s.354. 23 Nisan 1919 tarihli mektup]. Türk öğrencilerden bir kısmının da bu ilgiye uzak kalmadıklarını söylemek olanaklıdır.[Jenő Szécsi, Turán, 1921, s.69] 328
99
B) OSMANLI DEVLETİ’NDE TÜRKÇÜLÜK VE TURANCILIK Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısı Osmanlı Devleti’nin varlığını sürdürme konusunda içerisine düşmüş olduğu zor zamanlara denk düşer. İktisadi açıdan yarısömürgeleşen imparatorluk, bir yandan Avrupa devletlerinin baskısı, diğer yandan İmparatorluğa bağlı halkların milliyetçilik düşüncesinin etkisiyle ayrılıkçı eğilimler içerisine girmesi dolayısıyla kendi iç birliğini sağlama noktasında büyük zorluklarla yüz yüze kalmıştır. Ondokuzuncu yüzyılın başında Sırp İsyanı ile başlayan ayrılıkçı milliyetçi hareketler, Yunan İsyanı ile devam etmiş, 1829’da Sırbistan özerk bir yönetim kazanmıştır. 1830 yılında da Yunanistan Osmanlı Devleti’nden tamamen kopan ilk Balkan devleti olarak ortaya çıkmıştır. Kendi valisi Mehmet Ali Paşa’nın kuvvetleri karşısında Osmanlı ordularının başarısız kalması, Osmanlı Devleti’ni en büyük rakibi Rusya’dan yardım istemek zorunda bırakmış, İngiltere ve Fransa da Osmanlı Devleti’nin Rus kontrolü altına girmesini istememelerinden dolayı işe karışmışlardı. Mısır İsyanı, Osmanlı Devleti’nin artık kendi başına varlığını sürdürme kudretini kaybettiğinin göstergelerinden birini oluşturmuştur. 1853 yılında Rusya ile savaşa tutuşan Osmanlıya yardım yine bu iki Batı Avrupa ülkesinden gelmiştir. İngiltere ve Fransa bu yardımın karşılığını da Osmanlı’nın iç işlerine müdahale ederek almaya çalışmışlardır. Bu arada Balkanlardaki milliyetçilik hareketleri Osmanlı’ya sorun çıkarmaya devam etmekteydiler. Karadağlılar, Hersek Hıristiyanları ve Romenler milliyetçiliğin etkisi ile Osmanlı’ya karşı ayaklanıyorlardı. 1866’da bu kez Girit’te kapsamlı bir ayaklanma baş göstermiş, Osmanlı isyanı bastırmakla beraber İngiltere, Fransa ve Rusya’nın müdahalesiyle karşılaşmıştı.
100
1875-76 yıllarında Osmanlı Devleti, Sina Akşin’in deyişiyle, Ondokuzuncu yüzyıldaki ikinci büyük bunalımıyla karşılaşmıştır. 332 1875’de Hersek İsyanı ile başlayan bunalım, 1876’da Bulgarların isyanı ile devam etmiştir. Selanik’de çıkan, Fransız ve Alman konsoloslarının öldürülmesiyle sonuçlanan olay sonrasında büyük devletlerin donanmalarını Selanik önlerine göndermesi Osmanlı Devleti için yeni bir sıkıntının kaynağını oluşturmuştur. Bu arada Osmanlı Devleti iktisadi açıdan da büyük bir çöküntü içerisine girmiştir. 1838’de Balta Limanı Ticaret Sözleşmesi ile İngilizlere tanınan ticari imtiyazlar, daha sonra yapılan benzer antlaşmalarla diğer devletlere de tanınmış; Sanayi Devrimi’ni gerçekleştirmiş olan Batılı devletler kısa sürede Osmanlı pazarlarını ele geçirmişler; yabancı tüccarlar kendilerine tanınan ayrıcalıklardan yararlanarak
Osmanlı
iç
pazarlarını
dahi
denetimleri
altına
almışlardır.
İmparatorluğun gayri-müslim unsurları da mahmilik kurumundan yararlanarak Osmanlı ülkesinde bir azınlık “burjuvazisi” olarak ortaya çıkmışlardır. Bu durumda Osmanlı Devleti’nde sınıfsal çelişkiler, etnik çelişkilerle çakışmıştır. 333 Bu dönemde Osmanlı Devleti hammadde ihraç, mamul mal ithal eden yapısıyla dünya ekonomisi içerisinde yer alıyordu. Bu nitelikleriyle de, 19.Yüzyılın ikinci yarısından itibaren artık Avrupa emperyalizminin bir yarı-sömürgesi görüntüsü çizmeye başlamıştır. 334 Bu iktisadi çöküşü tamamlayan bir başka unsur da devletin mali iflası olmuştur. İlk kez Kırım Savaşı sırasında savaş giderlerinin finansmanı gerekçesiyle dış borç almak zorunda kalan Osmanlı Devleti, yirmi yıl içerisinde borçlarını ödeyemeyecek hale
332
Sina Akşin, “Siyasal Tarih,” Türkiye Tarihi 3, Osmanlı Devleti 1600-1908, yayın yön.: Sina Akşin, Cem Yayınevi, Ağustos 1993, s.148. 333 Çağlar Keyder, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, çev.: Sabri Tekay, İstanbul, İletişim Yayınları, 1989, s.44 334 Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, 1908-1985, 4.Baskı, Gerçek yayınevi, 1993, s.11s.11
101
gelmiş ve önce 1875 yılında kısmi moratoryum ilan etmiş; daha sonra 1876 tarihinde de borç ödemelerini tamamen durdurmuştur. Osmanlı Devleti’nin durumu o hale gelmiştir ki, İngiltere ve Rusya gibi devletler Osmanlı Islahatını düzenlemek için Tersane Konferansını topluyorlar; Osmanlı ülkesinde Osmanlı borçlarının kaynağında tahsili için Düyun-u Umumiye İdaresini kuruyorlardı. Askeri başarısızlıklar ve toprak kayıpları da devam ediyordu. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlı orduları, askeri bakımdan büyük bir yenilgi almışlardı. Ayastefanos Önbarışı ile Rusya büyük avantajlar elde edince , başta İngiltere olmak üzere Avrupa devletleri bu kez Osmanlı’nın yanında olarak müdahale ederek Berlin Antlaşmasını Ayastefanos’u düzeltecek bir metinle ortaya çıkarıyorlardı. Yine de Berlin Barışı ile Osmanlı Devleti büyük toprak kayıplarına uğramaktan kurtulamamıştır. Makedonya Osmanlı Devleti’ne geri veriliyor; Bulgar Prensliğinin kalan toprakları da ikiye bölünerek, Balkanların kuzeyinde Osmanlı Devleti’ne bağlı, ona vergi veren bir Bulgar Prensliği, güneyinde ise içişlerinde bağımsız, başında Hıristiyan bir valinin bulunacağı Doğu Rumeli vilayeti kuruluyordu. Bununla birlikte Romanya, Sırbistan ve Karadağ bağımsız oluyor; Bosna-Hersek Avusturya işgal ve yönetimine, Yenipazar sancağı Avusturya işgaline veriliyordu. Niş Sırbistan’a, Antivari Karadağ’a, Dobruca Romanya’ya, Beserabya Kars, Ardahan, Batum Rusya’ya geçiyordu. Toprak kayıpları, İngiltere’nin Osmanlı’ya yardımı
karşılığında Kıbrıs’ın
yönetimini
üstlenmesi,
1881’de
Yunanistan’ın Teselya’yı ve Fransa’nın Tunus’u almasıyla devam etti. Yüzyılın sonuna doğru Girit meselesi yeniden ortaya çıktı. 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nı Osmanlı Devleti kazanmasına rağmen, diğer devletlerin karışmasıyla Girit de elden
102
çıktı. Bu arada Makedonya bölgesi de milliyetçi hareketlerin ve çetelerin hem birbirleriyle hem de Osmanlı ile mücadelelerine sahne olmaya başlamıştı. Yukarıda çizilen tablodan da açıkça anlaşılabileceği üzere, Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin, “devlet” olma vasfını yitirdiği ve bir süre sonra da tamamen tarihten silineceğinin belirgin hale geldiği bir dönemi göstermektedir.
1. TÜRKÇÜLÜĞÜN İLK AŞAMASI: DİLDE TÜRKÇÜLÜK Onsekizinci yüzyılın son çeyreğinden itibaren yapılan ya da yapılmaya çalışılan reformların bu kötü gidişi durdurmakta yeterli olmadığı da anlaşılmıştı. Bu durum Osmanlı aydınlarını devletin kurtarılması konusunda düşünceler üretmeye sevk etmiştir. Osmanlı aydınlarının buldukları ilk çözüm Osmanlıcılık olmuştur. Bununla birlikte 19.yüzyılın ortalarından itibaren Türkçülük de dil alanında ortaya çıkmış; Devletin kurtarılması noktasında Osmanlıcılıktan ümidin kesilmesi oranında giderek siyasal yöne doğru evrilmiştir. Öte yandan imparatorluğun özellikle Balkan topraklarında gelişen milliyetçilik, Batı tarzı okullarda eğitim almış Osmanlı aydınları üzerinde etkisini hissettirmeye başlamıştır. Osmanlıcık ve İslamcılık akımlarının yanı sıra bir de Türkçülük yavaşda olsa varlığını hissettirmeye başlamıştır. Osmanlı Devleti’nde Türkçülüğün ortaya çıkışını hazırlayan koşullar İmparatorluğun içsel dinamiklerinin yanında Avrupa kaynaklı gelişmelerde de aranmalıdır.
103
Avrupa’nın kendi yayılmacı emelleri doğrultusunda geliştirdiği politikalara destek olmak üzere Türkoloji’ye ilginin artması 335, Türklerin tarihiyle ilgili olarak Osmanlı’da görülmeyen türde ve kapsamda çalışmaların kaleme alınması Avrupa ile iletişime geçmiş olan Osmanlı aydınlarını da etkiler. 18.yüzyıldan itibaren Avrupalı şarkiyatçıların Çin ve Arap-İslam kaynaklarına dayanarak, İslamiyet öncesi Türk Tarihi üzerine eğilmeleri 336, özellikle 19.yüzyılın ikinci yarısından itibaren etkilerini Osmanlı ülkesi içerisinde de hissettirmeye başlamıştır. Bu çalışmalar içerisinde Joseph de Guignes’in Histoire de Générale des Huns, des turcs, des Mongols et autres tartars Occidentaux(1756-1758), Arthur Lumley Davids ‘in Türk kavimleri üzerine geniş bir tarihsel girişe de sahip olan
Grammar of the Turkish
Language(1832) ve Léon Cahun’un Introduction á l’histoire de l’Asie (Asya Tarihine Giriş-1869) adlı eserleri Osmanlı Türkçülerini etkileyen Avrupalı kaynaklar içerisinde önemli yere sahip olmuşlardır. 337 Osmanlı aydınları üzerinde etkili olan bir başka Avrupalı, Turan sözcüğünü, etnik bir kategori olarak ilk kullanan isimlerden olan Yahudi asıllı Macar şarkiyatçı Ármin Hermann Vámbéry olmuştur. 1850’lerde İstanbul’da bir süre yaşayan Ármin Vámbéry, 1861 yılında derviş kılığında Orta Asya seyahatini gerçekleştirmiş, dönüşünde Osmanlı aydınları ile yakın ilişkiler
335
Batı ülkelerinde gelişen Türkolojinin emperyalizmle ilişkisi için bknz.: Halil Berktay, Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuad Köprülü, İstanbul, Kaynak Yayınları, Mayıs 1983, s.14-23. Berktay’ın eserinin bu bölümünün başlığı “Eski Oryantalizmin Türklerin Tarihini Sömürgeleştirmeye Yönelik Paradigması” biçimindedir. Oryantalizmin ırkçılıkla ilişkisi için bknz.: Taner Timur, “ Batı İdeolojisi, Irkçılık ve Ulusal Kimlik Sorunumuz,” Yapıt, Sayı:5, Haziran-Temmuz 1984, s.7-30. Ayrıca Avrupa’daki Türkolojinin genel bir değerlendirmesi için Mehmet Karakaş, Türk Ulusçuluğunun İnşası, Ankara, Vadi Yayınları, Şubat 2000, bölümII(s.82-116)’ya bakılabilir. 336 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1996, s.342. 337 Gökalp, Deuignes ve Davids’in yanı sıra (Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, İstanbul, Varlık Yayınevi, Şubat 1952, s.4)Cahun’u da anarken (s.7), Akçura de Guignes, Silvestre de Sacy, Abed de Remusat ve Davids’i anmaktadır.( Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri-1928 Yılı Yazıları-, yayına haz.: Nejat Sefercioğlu, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001, s.32) Gökalp ayrıca Cahun’u da anmaktadır. Türk milliyetçiliğinin iki önemli düşünürü tarafından sayılan Batı Avrupalı Türkologların Fransız olmaları; İngiliz Davids’in eserinin de İngilizce basımından dört yıl sonra 1836’da Fransızcaya çevrilmiş olması(Hasan Eren, Türklük Bilimi Sözlüğü, I.Yabancı Türkologlar, Ankara, TDK Yayınları, 1998, s.135.) dikkat çekmektedir.
104
kurmuştur. 338 Vámbéry’nin ilişki kurduğu Osmanlı aydınlarının Türkçülüğe yönelmelerinde büyük etkisi olduğu düşünülebilir. Bu çalışmalara yüzyılın sonlarına doğru Alman asıllı Rus F.W.Radloff ve Danimarkalı V.L.P. Thomsen gibi bilim adamlarının eski Türk uygarlıkları üzerine gerçekleştirdikleri araştırmalar ve bu iki bilim adamının Göktürk Yazıtlarını okumayı başarmaları da eklenebilir. Dilde Türkçülük olarak anılan Türk milliyetçiliğinin ilk gelişim evresinde pantürkçü eğilimler bulmak da olanaklıdır. Lehçe-i Osmanî adlı Türkçülük tarihinin önemli çalışmalarından birine sahibi olan Ahmed Vefik Paşa’nın kavrayışında Osmanlıca, Batı Avrupa ve bütün Asya’ya yayılan asıl dilin, yani Türkçe’nin, bir lehçesinden ibarettir. Bu yaklaşımıyla Ahmed Vefik Paşa, Osmanlı Devleti’nin sınırlarının ötesine geçen geniş bir Türklük alemini düşündüğünü ortaya koyması bağlamında pantürkçü nüvelere sahip olarak gösterilebilir. Yusuf Akçura, Ahmed Vefik
Paşa’yı
“...lisan
vasıtasıyla
çok
geniş
Türk
birliğini
görmüş
ve
göstermiştir,...” 339 sözleriyle tanımlarken, onun bu yanına dikkat çekmektedir. 1869 yılında Mustafa Celaleddin Paşa’nın Fransızca olarak yayımladığı Les Turcs anciens et modernes [Eski ve Yeni Türkler] adlı çalışması Osmanlı’nın resmi tarih algılayışının dışına taşılmaya başlandığının göstergelerinden birini oluşturduğu gibi, Batı’nın kültür tekelciliğine Osmanlı aydınının yanıtı niteliği de taşımaktadır. Aslen Polonyalı bir soylu olan Mustafa Celaleddin Paşa, Türklerin tarihte oynadıkları önemli rolü, Batılı Türkologların çalışmalarından derlenen bilgilerle göstermeye çalışmıştır. Türklerin tarihinin Osmanlı Devleti ile sınırlanmadığı, Osmanlı Devleti’nin resmi görüşünde dahi küçümsenen Türklere uygarlık tarihinde önemli 338
Bunlara örnek olarak Tunalı Hilmi, Peşte’de Reşit Efendi ile (1317, 100 sayfa), adlı eseri dikkate alınabilir. 339 Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, s.21.
105
yer verilmesi eseri, Türkçülüğün gelişiminde temel taşlardan biri haline getirmektedir. Mustafa Celaleddin Paşa, Türklerin, Avrupa uluslarıyla aynı ırka mensup olduklarını savlayarak, bu ırka Türö-Arienne(Türo-Ariyen) adını vermekten de kaçınmamıştır. 340 Onun düşünüşünde Aryanlar ve Turanlılar aynı ırksal kökene sahip halklar olarak tasarlanmaktadır. 1826 tarihinde Polonyalı soylu ailelerden birine mensup olarak doğan ve asıl adı Konstantin Borzecki olan Mustafa Celaleddin Paşa, 1848 Devrimi’nden sonra Osmanlı Devleti’ne sığınmış mültecilerden biridir. Mustafa Celaleddin Paşa örneğinde en açık biçimde görülebileceği gibi, 1848 Devrimleri’nden sonra Polonya ve Macaristan’dan kaçarak Osmanlı Devleti’ne sığınmak zorunda kalmış olan Leh ve Macar mültecilerin beraberlerinde getirmiş oldukları Orta Avrupa’nın romantik milliyetçilik düşüncesi ile iletişim kurdukları Osmanlı aydınları üzerinde etkileri olduğunu da kabul etmek gerekir. 341 Dilde Türkçülük akımı giderek Osmanlı Devleti’nde değişik isimlerin katılımı ile sürer. Yusuf Akçura Türkçülüğün ikinci devresi adını verdiği dönemin açılışını Süleyman Paşa ile yapar. 342 Süleyman Paşa, Tarih-i Âlem adlı eserini Türk ırkının varlığını ve kahramanlıklarını genç kuşaklara öğretmek amacıyla kaleme almıştır. Bu niteliğiyle de Türkçülüğün gelişimde önemli isimlerden biri olmuştur. Türkçülüğün gelişme aşamalarında pay sahibi olan yazarlardan bir tanesi de Buharalı Şeyh Süleyman Efendi’dir. Şeyh Süleyman Efendi, Lûgat-ı Çağatay ve Lisan-ı Türkî-i Osmanî eserleriyle dilbilim alanında Türkçülüğün gelişime önemli katkılar 340
Mustafa Celaleddin Paşa ve eserinin değerlendirmesi için Yusuf Akçura, Yeni Türk Devleti’nin Öncüleri, s.25-30 arasına bakılabilir. 341 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.343. Bununla birlikte Halil Berktay’ın “...panturanizmin Budapeşte’de doğduktan sonra, 1848 devrimlerinin yenilgisinin ardından Çarlık ordularının misillemesinden kaçan mültecilerce başka diyarlara taşınmasına rağmen...”(Halil Berktay, Cumhuriyet İdeolojisi, s.16-17) ifadesi, Turancılık Macaristan’da 19.yüzyılın sonlarına doğru belirmeye başlayacağından isabetli görünmemektedir. 342 Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, s.44-45.
106
sağlamıştır. Süleyman Efendi, Orta Asya’ya yaptığı seyahat ile de dikkatleri çekmektedir. 1869’da seyahatine başlayan Şeyh Süleyman Efendi 1871’de geri dönmüş; Buhara elçisiyle birlikte hazırladığı bir raporunu da Bab-ı Âli’ye sunmuştur. 343 Macar Türkolog Ármin Vámbéry’nin Orta Asya’ya gittiği yılların hemen ertesinde, İngilizlerle ilişki içerisindeki bir başka kişilik Süleyman Efendi’nin de benzer bir seyahate girişmesi her halde tesadüf olmaktan uzaktır. 344 Rusların Orta Asya’nın fethine girişmeleri İngilizlerin dikkatini çektiği gibi, Osmanlı aydınlarının ilgisini de Orta Asya üzerine çevirmiş olsa gerektir. Ali Süavi, 1868 Temmuzunda Londra’da yayınladığı Muhbir gazetesinin 41. sayısında “Çin-i Garbi’de Müslüman Türkler” başlıklı yazısı ile Osmanlı sınırları dışında, Orta Asya’da yaşayan Türklere ilgi göstermeye başlamış, Hive Muharrem 1290 adlı çalışması ile bu ilgisini sürdürmüştür. Suavi, Türk halklarından ve onların uygarlığa katkılarından söz etmesi bağlamında, Yeni Osmanlılar arasında milli kavramlar üzerinde en çok duran kişi olmuştur. 345 Bu noktada Ali Süavi’nin TürkMacar ilişkisi üzerine olan görüşlerine de kısaca değinmek gereklidir. Türk Macar dostluğu üzerine makaleler kaleme alan ve konuşmalar icra eden Süavi’nin TürkMacar ırk akrabalığı konusundaki görüşleri tutarsızlık göstermektedir. Türklerin soyunu Özhan’a dayandıran Suavi’ye göre Özhan, Oğuz Han, Goz Han aynıdır.
343
Azmi Özcan, “Özbekler Tekkesi Postnişini Buharalı Şeyh Süleyman Efendi bir “Double Agent” mı idi?,” Tarih ve Toplum, Nisan 1992, Sayı:100, s.13(205) 344 Bu durumu Azmi Özcan “...sahte dervişle bir gerçek dervişin bu son derece maceralı hayatları ve İngilizler’le ilişkileri sadece ilginç bir tesadüf müydü diye sormaktan insan kendini alamıyor.” sözleriyle ifadelendirmektedir. (a.g.m., s.16(208).) 345 Hüseyin Çelik, Ali Süavi ve Dönemi, İstanbul, İletişim Yayınları, s.696. Suavi, İslamiyetten önceki Türklerin Osmanlılarla ırk bağını kabul etmekle beraber, Türkçülük düşüncesini benimsemiş görünmez. “Biz İslam birliği ile meşgul olalım. İslamlarda ne ırkçılık meselesi, ne de başka türlü tefrika vardır. Biz Müslümana Türk, Bulgar yahut Arnavut demek ona en ağır surette hakaret etmek demektir.” Ali Süavi, A propes de L’Herzegovine(I), Paris, 1875, s.29’dan aktaran Hüseyin Çelik,Ali Süavi ve Dönemi, s.631-632.
107
Oğuz, Uygur, Ur, Hungur bu familyadandır. 346 Bir başka yazısında da Macarların da Osmanlılar gibi Uygurlardan olduğunu yazar. Ancak bir konuşmasında Macarlar ile Hunların bağını reddeder. 347 Dilde Türkçülük konusunda kalem oynatan Ahmed Mithat Efendi, Ahmet Cevdet Paşa gibi isimlerin varlığı da unutulmamalıdır.. Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet’te Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı’ya gidip Macaristan ve Hırvatistan fethiyle uğraşacağına Kazan ve Ejderhan’a yönelmesinin daha faydalı olacağını, “Çünkü Kafkas ve Ejderhan ve Kazan ahalisi ele alındığı takdirde yakınlık, soybirliği ve ekserinde din ve mezheb birliği sebebiyle bittabi...Osmanlıya katılırlardı.” 348 Cevdet Paşa’nın da geçmişe dönük olarak önerdiği bu yol nedeniyle pantürkçü eğilimler gösterdiğini söylemek yanlış olmasa gerektir. Dilde Türkçülük akımı içerisinde son derece silik biçimde de olsa varlığı hissedilen dilsel anlamda pantürkçülük Şemsettin Sami’de de kendisini gösterir. Şemsettin Sami Doğu ve Batı Türkçesi arasındaki farkın son derece az olduğunu belirterek “...Doğu Türkçesiyle Batı Türkçesi bir tek lisandır, ikisi de Türkçedir.” vargısına ulaşıyordu. 349
Şemseddin Sami daha da ileri giderek Osmanlıcanın
Çağatayca ve Orta Asya dilleri ile zenginleştirilmesi biçimindeki dilde reform isteğinin iki yararını kültürel ve siyasal alanlarda bulmuştur. Böyle bir dil yenileştirmesi ile kültürel açıdan Türk dili daha zengin ve güzel hale geleceği gibi,
346
Hüseyin Çelik, Ali Süavi ve Dönemi, s.621. a.g.e., s.632. 348 Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, s.58. 349 a.g.e., s.98. 347
108
siyasal bakımdan da Batı Türkleri, Orta Asya ve Rusya Türkleri ile birlikte tek bir dil konuşan, 20 milyonluk büyük bir millet oluşturacaklardır. 350 Dilde Türkçülüğe katkı sunan yazarlardan biri de Balhasanoğlu Necip Asım Bey’dir. Léon Cahun’un Asya Tarihine Giriş adlı eserinin tercümesini gerçekleştiren (1898) Necib Asım Bey, Akçura’nun deyişiyle “Osmanlılar ve belki bütün Türkler içinde ilk “Bütün Türk Tarihi” yazarı olmak şerefi...” sahibidir. 351 Türkçülük, 20. yüzyıl başlarına kadar kültürel ve özellikle dil alanıyla sınırlı kalmıştır. Ayrıca Türkçülük, Osmanlıcılık ve İslamcılık düşünceleriyle bulanmış; diğer ikisinin hakimiyeti altında silik bir öğe olarak varlığını sürdürmüştür. Böylesi bir Türkçülük akımı içerisinde pantürkçü ya da Akçura’nın söyleyişiyle “bütün Türklük”, doğrultusundaki görüşler de büyük ölçüde siyasallaşamamış, genelde ortak dile yapılan vurgunun dar alanı içerisinde hapsolmuştur. Yine de bu dönemde ortaya konulan dil araştırmaları, Türk tarihi çalışmaları birkaç on yıl içerisinde Türkçülüğün ve pantürkçülüğün siyasal renklere bürünmesine dayanak noktası oluşturmuşlardır. 1893 yılında Ahmed Cevdet Bey’in İkdam’ı başlığında “Türk Gazetesidir” ibaresi bulunan ilk gazete olarak yayımlanmaya başlanır. 1896’da Bursalı Tahir Bey’in Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri adlı eseri ve Mehmed Emin’in “Ben bir Türküm, dinim cinsim uludur” mısralarıyla başlayan şiiri İmparatorluğun Türk unsuruna yönelişin dönüm noktaları olarak değerlendirilebilir. Bu yöneliş, yakın bir gelecekte siyasal anlamda da Türkçülüğün doğuşunun habercisi niteliği taşımaktadır. Türkçülüğün , kültürel alandan siyasal boyutlara sıçramasında 1904 tarihinde Mısır’da Türk adlı gazetede çıkan bir dizi makale başlangıç noktasını oluşturmuştur. Aslen Kazan Tatarı olan Yusuf Akçura’nın “Üç Tarz-ı Siyaset” adını taşıyan 350 351
David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, s.48. a.g.e., s.106.
109
makalesi Türkçü ve pantürkçü görüşlerin Osmanlı Devleti’nde ilk kez siyasal anlamda açıkça savunulmasını içermesi bağlamında, bir ilk-manifesto özelliği taşımaktadır.
2. RUSYA TÜRKLERİNİN ETKİSİ VE ÜÇ TARZ-I SİYASET Rusya Türkleri arasında milliyetçi düşüncelerin yayılmaya başlaması 19.yüzyılın ikinci yarısından itibaren yoğunlaşmaya başlamıştır. Bu gelişimin başlıca nedeni Rusların 1860’lardan itibaren Orta Asya’yı kendi kontrolleri altına almaya başlamasında bulunabilir. Bununla ilintili olarak bir başka etken de yine aynı dönemlerde Rus Çarlığı’nın iletişim ağını geliştirmesi, demiryollarının yapımına önem vermesi, deniz taşımacılığının artması, Karadeniz’de deniz ulaşımının gelişmesinin Rusya Türklerini hem birbirlerine, hem de Osmanlı Türklerine yaklaştırması olarak belirlenebilir. 352 19.yüzyılın son çeyreğine girilirken 1875 yılında Azeri Türkü Melekzade Hasan Bey Zerdabi, ilk Türkçe gazeteyi haftalık olarak “Ekinci” adıyla yayınlamaya başlamıştır. 353 Rusya Türkleri arasında Türkçülüğü, pantürkist eğilimler de içermek üzere, düşüncelerinin ana ekseni haline getiren Kırımlı Tatar Gaspıralı İsmail Bey olmuştur. 1881 yılında Rusça yayınladığı makalelerinde, Türk-Tatar adıyla anılan tüm halkları tek bir millet anlayışı ile değerlendirerek, pantürkçü görüşlerinin temelini atar. 354 1883 yılında Tercüman gazetesini yayınlamaya başlar. 355 “Dilde, fikirde, işte birlik”, İsmail Beyin Türkçülüğe kazandırdığı önemli sloganlardan biri haline gelmiştir. Bununla birlikte
352
François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri- Yusuf Akçura- (1876-1935), çev.: Alev Er, Ankara, Yurt Yayınları, 1986. s.15. 353 Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, s.69. 354 a.g.m., s.77.. 355 “Tercüman Türk birliğine doğru ilk adım, Türkçülüğün ilk belgesi oldu.” İlber Ortaylı, Çarlık Rusyasında Türkçülük Hareketleri ve Gaspıralı İsmail Bey, Ankara, Milliyetçi Türk Kadınları Derneği Yayınları, Anadolu Matbaası, 1968, s.18.
110
Gaspıralı İsmail Bey’in Türkçülüğü İslamcılıkla bir arada var olduğu gibi, pantürkist görüşleri de panislamist anlayışıyla iç içe geçmiştir. İsmail Bey ile birlikte Kırım Tatarları arasında başlayan Türkçü-pantürkçü düşünceler Volga Tatarları arasında yayıldı. Volga Tatarlarını ve özellikle onların Kazan kolunun pantürkçü düşüncelere yönelmesinde etkili olan etmenlerin başında Rusların yayılmacı siyasetlerine yanıt aramak olduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. Daha öncesinde Rusların orta Asya pazarlarına dinsel engeller nedeniyle girememeleri, Rusya Türkleri arasında nüfus bakımından Özbeklerden sonra en kalabalık; ekonomik ve kültürel düzey açısından en ileri ve Rus uygarlığıyla en yakın ilişkiler içerisinde olan Volga Tatarlarını Batı ile Orta Asya pazarları arasında aracı konumuna yükseltmişti. Volga Tatarları, pantürkçülüğü, kendi egemenliklerini tüm müslüman-Türk halklar üzerinde yaymak amacıyla kültürel düzeyde ele alırlarken; aynı zamanda Orta Asya pazarlarına sokulmaya çalışan Rus burjuvazisine karşı bir silah olarak da değerlendirme çabası içerisindeydiler. 356 Rusya Türkleri içerisinde bir başka grubu oluşturan Azeri Türkleri de milliyetçiliğin etkisi altına girmeye başlamışlardı. Bunlar içerisinde 1889’da Osmanlı Devleti’ne göç eden Hüseyinzade Ali Bey, milliyetçi görüşleriyle Osmanlı aydınlarını da derinden etkilemiştir. Rusya
Türkleri
arasında
gelişen
milliyetçilik
akımının
Osmanlı’ya
geçmesinde en büyük etkilerden birine sahip olan Yusuf Akçura, Volga Tatarlarının Kazan merkezinde Tatar burjuvasine mensup bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Daha yedi yaşında iken 1883 yılında ailesi birlikte Osmanlı Devleti’ne göç etmişti. Harp Okulu ve Erkan-ı Harbiye Mektebinde geçen yıllarından sonra Paris’te
356
François Geoergeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.12-17.
111
siyasal bilimler eğitimi alan Akçura, Üç Tarz-ı Siyaseti ile yeni bir devrin başlangıcını işaretlemiştir. Üç Tarz-ı Siyaset’te Osmanlı Devleti’nde o ana dek üç yolun izlendiğini; bunlardan ilk ikisinin Osmanlıcılık ve İslamcılık olduğunu belirledikten sonra, üçüncü yolu “...ırk üzerine müstenit bir Türk siyasî milliyeti husule getirmek.” 357 olarak tanımlar. Akçura, Osmanlı ülkesini varolan sınırlarıyla korumak için tek çarenin Osmanlı milleti yaratılması olduğunu gösterdikten hemen sonra, “...Osmanlı Devletinin hakikî kuvveti, günümüzdeki coğrafî şeklini korumakta mıdır?” 358 sorusunu gündeme getirerek, kendi düşüncesinin Osmanlı Devleti’nin varolan siyasi sınırları içerisinde varlığını devam ettirmesi ya da bu yolla kurtulması olmadığının işaretlerini verir. Akçura’ya göre Osmanlıcı politikanın başarıya ulaşmasının bir şansı yoktur ve bu politika halihazırda başarısız olmuştur. Akçura, İslamcı siyaset izlemenin önünde de büyük engeller olduğunu belirttikten sonra “Türk Birliği” siyasetini değerlendirir. Ona göre Türk Birliği’nin kurulmasında “...asıl büyük fayda; dilleri, ırkları, âdetleri ve hattâ ekseriyetinin dinleri bile bir olan ve Asya kıtasının büyük bir kısmıyle Avrupanın şarkına yayılmış bulunan Türklerin birleşmesine ve böylece diğer büyük milliyetler arasında varlığını muhafaza edebilecek büyük bir siyasî milliyet teşkil eylemelerine hizmet edilecek ve işbu büyük toplulukta Türk toplumlarının en güçlü ve medenileşmişi olduğu için Osmanlı Devleti en mühim rolü oynayacaktı[r].” 359 Akçura ırka dayalı bir siyasetin izlenmesinin zararlarını da açıklar. Böylesi bir siyaset, müslüman olan ama Türk olmayan ve olmaları da olanaklı olamayan
357
Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2. Baskı, 1987, s.23. a.g.e., s.27. 359 a.g.e., s.33-34. Akçura, sarılar ve beyazlar alemi arasında bir Türk dünyasının meydana geleceğini ve Japonya’nın sarılar dünyasında üstlenmeye çalıştığı rolün, bu Türklük Dünyasında Osmanlı Devleti tarafından üstlenilebileceğini de ekler.(Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, s.34) 358
112
halkların kopmasına yol açacaktır. 360 Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset’te ırka dayalı bir siyasete vurgu yaparken, dinin bu tür bir siyaset için dahi dayanak olacağını kabul etmiştir. Yararlarını, zararlarını ve olabilirliklerini incelediği Osmanlıcılık, İslamcılık ve
Türkçülük
siyasetlerinden
Akçura’nın
önerdiği
Türkçülük
olarak
biçimlenmektedir. Akçura’nın Türkçülük anlayışı, pantürkçü nitelikler de taşımakta, Osmanlı Devleti ile sınırlı bir Türkçülüğe karşı çıkmaktadır. Üç Tarz-ı Siyaset sonrasında da Osmanlı Devleti’nin çok etnili- çok dinli yapısı gereğince Türkçülük akımı, Osmanlıcılık ve İslamcılık politikalarının gölgesinde kalmaya devam etmiştir. Türkçü bir örgütlenmeye bu dönemde rastlanamaz.
3. II.MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE TÜRKÇÜ ÖRGÜTLENMELER: II.Meşrutiyetin ilanını izleyen günler Türkçüler açısından ilk örgütlenme denemelerine girişildiği ve görüşlerini yayabilmek açısından daha rahat bir ortam buldukları bir dönemeç olmuştur. Aynı zamanda II.Meşrutiyet Rusya kökenli Türkçülerin Osmanlı Devleti’ne gelmelerini de sağlaması bakımından Türkçülüğe bir başka ivme daha kazandırmıştır. Aslında bu isimlerin bir kısmı daha öncesinden Osmanlı Devleti’ne göç etmişler, ama düşünceleri yüzünden Osmanlı ülkesinden ayrılmak zorunda kalmışlardı. 1903 yılında Osmanlı ülkesinden kaçmak zorunda kalan Hüseyinzade Ali Bey, 1899’da Osmanlı ülkesini terk eden Yusuf Akçura II.Meşrutiyet’in ilanını izleyen günlerde geri dönmüşler; Ağaoğlu Ahmed Bey 1909 yılında Osmanlı ülkesine gelmiştir.
360
Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, s.34.
113
a) TÜRK DERNEĞİ II. Meşrutiyet’in ilanını izleyen günlerde Türkçülerin ilk örgütü Türk Derneği adıyla kurulmuştur. 1908 yılının Kasım ya da Aralık ayında kurulduğu anlaşılan Türk Derneği’nin kuruluşunda, Akçura’ya göre kendisiyle beraber Necip Asım ve Veled Çelebi Efendi’nin katkıları olmuştur. 361
Ahmet Mithat, Emrullah Efendi,
Veled Çelebi, Necib Asım, Korkmazoğlu Celal, Akçuraoğlu Yusuf, Akyiğitoğlu Musa, Fuad Raif, Rıza Tevfik, Ferit, Bursali Tahir, Agop Boyacıyan, Arif, Mülkiye Mektebi Müdürü Mehmed Celal, Ahmet Hikmet ve Ispartalı Hakkı kurucu üyeler olmuşlardır. 362 Türk Derneği Nizamnamesi’nin 2.maddesi Dernek’in amaçlarını bilimsel temele oturma çabası içerisinde hazırlanmıştır. “Cemiyetin maksadı Türk diye anılan bütün kavimlerin mâzi ve haldeki âsar, ef’âl, ahvâl ve muhîtini öğrenmeye ve öğretmeye çalışmak yani Türklerin âsâr-ı atîkasını, târihini, lisânlarını, avam ve havas edebiyatını, etnografya ve etnolojiyasını, ahvâl-ı içtimâiyyesini ve medeniyet-i hazıralarını, Türk memleketlerinin eski ve yeni coğrafyasını araştırıp taraştırıp ortaya çıkararak bütün dünyaya yayıp dağıtmak ve dilimizin geniş ve medeniyyete elverişli bir dereceye gelmesine çalışmak ve imlâsını ona göre tetkik etmektir.” 363 biçimindeki ifade kültürel düzeyde Türkçülüğün olduğu kadar “Türk diye anılan bütün kavimlerin” ifadesinden de anlaşılabileceği gibi pantürkçülüğü de içermektedir. Türk Derneği’nin kuruluşunda Rusya’dan Osmanlı Devleti’ne göç etmiş aydınlarla Osmanlı aydınlarının birlikteliği söz konusudur. Türk Derneği, üyeleri
361
Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, s.229. Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.16-17. 363 Türk Derneği Nizamnamesi için, Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.35-37. 362
114
arasına Vlademir Gordlevskiy, Rahip Karaçon 364, Vasil Vasilyeviç gibi yabancı bilim adamlarını da almıştır. İstanbul’da açılan Türk Derneği’nin Rusçuk, İzmir, Kastamonu gibi yurt içi şubelerinin yanı sıra, tek yabancı şubesi de Budapeşte’de kurulmuştur. 365 Dernek 1911 yılından itibaren Türk Derneği adında bir dergi de yayınlamaya başlamıştır. Düzensiz olarak toplam yedi sayı yayınlanabilen Türk Derneği Dergisi’nde Osmanlı İmparatorluğu’nun geçmişine ve o günkü durumuna ait yazıların yanı sıra Orta Asya’nın geçmişine ve o günkü durumuna ait makaleler de yayınlanmıştır. 366 Dernek ilk kongresini 1911 yılında yapabilmiş, dernek üyeleri aynı yıl kurulan Türk Yurdu Cemiyeti ve fiili kuruluşu 1911’de gerçekleşen Türk Ocağı gibi örgütlere geçmişler, böylelikle de Türk Derneği’nin sonu gelmiştir. b) TURAN NEŞR-İ MAARİF CEMİYETİ 1911 yılında Mukim Beyican, Abdülrauf Futrat, Golceli Abdülaziz, Ahmet Can Mahdum, Alim Can İdris Beyler gibi Türkistanlı gençler tarafından Turan Neşr-i Maarif Cemiyeti kurulmuştur. 367 Turan Neşr-i Maarif Cemiyeti’nin amacı nizamnamesinin üçüncü maddesinde açıklanmıştır. “ Asr-ı hâzır ulûm ve fünûnunun akvâm-ı Turâniyye arasında neşr ü intişârına ve fikr-i ictimaîlerinin tenmiye ve tekâmülüne, sanat ve ticaretlerinin zaman-ı hâzırın icap ve muktezâsına göre inkişaf ve tevsiine, adâp ve fazâil-i hakîkiyye-i İslâmiyyenin muhâfazasına ve Kur’ân-ı Kerim’in emir ve buyurduğu uhuvvet ve muavenet-i İslâmiyyenin
364
Imre Karacson(1863-1911): Macar tarihçi din adamı. Türk arşivlerindeki çalışmalarıyla tanınmıştır. Evliya Çelebi’nin Macaristan gezisini Macarcaya çevirmiş, Ferencz Rakoczi’nin Osmanlı ülkesindeki hayatına dair bilgiler ve belgeler derlemiştir. 365 Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.19-20. Üstel, rusçuk ve İzmir’i yurtiçi şubeleri olarak sayarken, Arai bunlara Kastamonu’yu da eklemektedir. ( Masami Arai, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, çev.: Tansel Demirel, redaksiyon: Yücel Demirel, İstanbul, İletişim Yayınları, Ekim 1994,s.27.) 366 Türk Derneği Dergisi’nin ve yayınlanan yazıların analizi için Masami Arai, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, s.148-150. 367 Abdullah Recep Baysun, Türkistan İstiklâl Hareketleri ve Enver Paşa, haz.: Erol Cihangir, İstanbul, Turan Kültür Vakfı, 2002, s.23.
115
beyne’l-İslâm hakkıyla teessüsüne bir sûret-i muntazamada çalışmaktır.” 368 Bu örgüt Osmanlı ülkesinde Turan adını kullanan ilk örgütlenme olmuştur. c) TÜRK YURDU CEMİYETİ 18 Ağustos 1327’de (31 Ağustos 1911) tarihinde İstanbul’da Mehmed Emin’in girişimiyle, Ahmet Hikmet, Ağaoğlu Ahmed, Hüseyinzade Ali, Akil Muhtar ve Yusuf Akçura Türk Yurdu Cemiyeti adıyla yeni bir örgütlenmeye giriştiler.369 1911 yılından itibaren yayın organı olarak Türk Yurdu adıyla bir dergi yayınlanmaya başlandı. Derginin imtiyazı Mehmed Emin adına alındıysa da, Mehmed Emin’in Erzurum Valisi olmasından dolayı, derginin imtiyazı ve müdürlüğü ilk sayıdan itibaren Yusuf Akçura tarafından üstlenilmiştir. 370 1911 yılında Türk Yurdu dergisinin yayın ilkeleri üzerine yedi maddeden oluşan program ilan edildi. Programın ağırlıklı yönü bütün Türk Dünyasına yönelik hedeflerinden dolayı pantürkçülük biçiminde şekillendirilmişti. 371 Programın 1.maddesinde “Risale Türk ırkının mümkün olduğu kadar çoğunluğu tarafından okunup anlanarak istifade olunacak bir tarzda yazılacaktır.” ifadesi yer almaktadır. Bu hükmü açıklayan paragrafta ise “b) Kavmin ekseriyetine faydalı mevzular seçilecektir...” cümlesi, Türk Yurdu’nun hedef kitlesini Osmanlı Devleti ile sınırlamadığını, bütün Türk dünyasını ulaşılması gereken kitle olarak gördüğünün açık göstergelerinden biridir.
368
“Türklük Şuûnu: Turan ve Türk Cemiyetleri,” Türk Yurdu, Yıl:1, Sayı:6, (26 Kanunisani 1327Şubat 1912). [Çevrimyazı Metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:1(1-2), s.104.] 369 Füsun Üstel,Türk Ocakları, s.42. 370 Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, s.233. 371 Türk Yurdu yayın programı için Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, s.234-235.
116
Programın 2.maddesi daha üst bir amacı da yine bu çerçevede ortaya koyar. “2- risale, bütün Türklerce makbul olabilecek bir ideal ortaya koymaya çalışır.” Bu idealin ne olduğu programda açıkça ifade edilmese de , programda çizilen amaçlar çerçevesinde bu idealin nitelikleri üzerine fikir edinilebilir. 3.Madde Türk halklarının birbirlerini tanımalarını, ekonomik ve ahlaki açılardan yükselmelerini ve doğa bilgileriyle zenginleştirilmelerini ön plana çıkarırken, siyaseti arka plana atar görünmektedir. 4. Maddede de Türk dünyasının birbirleriyle ilişkilerinin ve iletişimin arttırılması, edebi ürünlerin bütün ırka ulaştırılmasını hedefler arasında belirtir. Buradan çıkarılabilecek sonuç, pantürkçü idealler çerçevesinde, Türk dünyasının kültürel açıdan birbirine yaklaşması ve giderek de kültürel bir türdeşliğin sağlanması olarak görülmektedir. Türk Yurdu’nun “bütün Türklerce makbul olabilecek bir ideal”inin Türk ırkının, bu aşamada kültürel düzeyde birlikteliğinin sağlanması olduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. Programın siyasal tonun en yüksek olduğu maddesi 7.maddedir. Bu maddedeki ifade de yer alan “Risalenin devletlerarası siyasette esas fikri, Türk aleminin menfaatlerini müdafaa etmektir.” sözleri ile kültürel birlikteliği aşan başka amaçların da yavaş yavaş Türk milliyetçiliğinin pantürkçü yönü üzerinde etkili olmaya başladığının göstergesi sayılabilir. Ayrıca programın bütününe egemen olan ve Osmanlı sınırlarıyla yetinmeyen anlayış irredantist politik pantürkçülüğün doğum sancılarının bir başka göstergesi de sayılmak gerekir. Türk Yurdu Cemiyeti’nin yurt dışında da şubeleri oluşturulmuştur. 1909’da Lozan Osmanlı kütüphanesi adıyla kurulan örgüt, 1911 sonlarına doğru fesh edilerek Lozan Türk Yurdu Cemiyeti oluşturulmuştur. Aynı biçimde 27 Teşrinievvel 1911 tarihinde Cenevre Türk Yurdu ortaya çıkmıştır. 27 Kanunuevvel 1911’de Lozan ve
117
Cenevre Türk Yurtları biraraya gelerek Birinci Yurdcular Derneği’ni kurmuşlar; Nöşatel ve Paris’te de Türk Yurdu Cemiyetlerinin kurulmasının ardından bu dört örgüt 31 Mart 1913 tarihiinde İkinci Yurdcular Derneği’ni meydana getirmişlerdir. 372 d) TÜRK OCAĞI Aynı yıl 20 Haziran 1327(3 Temmuz 1911) Türk Ocağı fiilen kuruldu. Bu tarihte Askeri Tıbbıye’den 231 öğrenci adına gelen Hüseyin Fikret ve Remzi Osman ile Mehmed Emin, Yusuf Akçura, Mehmet Ali Tevfik, Emin Bülent, Fuad Sabit ve Ağaoğlu Ahmed’in yaptığı toplantıda nizamname üzerine görüşmeler başlamıştır. Fuad Sabit’in teklifi üzerine kurulacak örgüte Türk Ocağı adı verilmesi uygun görülmüştür. 373 Ayrıca aynı toplantıda Türk Ocağı’nın kurucuları ile geçici idare heyeti de benimsenmiştir. Şair Mehmed Emin, Ahmed Ferid, Ağaoğlu Ahmed, Fuad Sabit kurucuları oluştururken; reis Mehmed Emin, ikinci reis Yusuf Akçura, katip Mehmet Ali Tevfik, veznedar Fuad Bey olmuşlardır. 374 Türk Ocağı’nın resmi kuruluşu ise 12 Mart 1328(1912) tarihine denk düşmektedir. İdare heyeti, fiili kuruluş sırasında seçilen isimlerden oluşturulmuştur. Türk Ocağı’nın ilk başkanı Ahmed Ferid, ikinci başkanı Yusuf Akçura, umumi katibi Mehmed Ali Tevfik olmuşlardır. 1912 yılında Ahmed Ferid’in Milli Meşrutiyet Fırkası’nı kurmak üzere başkanlıktan çekilmesiyle 375 yerine Hamdullah Suphi geçer. 376 Balkan Savaşları
372
Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, 1859-1952, İstanbul, 1952( Tıpkı Basım: İstanbul Arba Yayınları, Kasım 1995),s.390. 373 Agâh Sırrı Levend, “Yakın Tarihimizin Fikir Cephesi- Türk Ocaklarından Halkevlerine,” Ulus, 17.01.1951, s.2 374 Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri ,s.242. 375 Agâh Sırrı Levend ve anlaşılan ona dayanan Füsun Üstel, Ahmed Ferid’in Ahrar Fırkası’nı kurmak üzere ayrıldığını yazmaktadırlar. (Levend, Ulus, 17.01.1951, s.2 ve Üstel, Türk Ocakları, s.56) Ancak Ahrar Fırkası 1 Eylül 1324(14 Eylül 1908) tarihinde kurulmuş, Prens Sabahatin’e yakın bir partidir. Bir Türkçünün en son üye olabileceği niteliktedir ve 1910’da faaliyetine resmen son vermiştir. ( Ahrar Fırkası için bknz.: Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, s.239-246. ) 376 Hüseyin Tuncer, Yücel Halacoğlu, Ragıp Memişoğlu, Türk Ocakları Tarihi, Açıklamalı Kronoloji 1912-1997, 1.Cilt, Ankara, Türk Ocakları Genel Merkezi, 1998. s.10.
118
sonrasında Hamdullah Suphi’nin başkan, Yusuf Akçura’nın ikinci başkan, Halis Turgut’un umumi katip ( sonradan Hüseyin Ragıp) oldukları, Akil Muhtar ve Hüseyin Ertuğrul’un da içerisinde oldukları yeni idare heyeti oluşturulmuştur. 377 Türk Ocağı Nizamname-i Esas ve Dahilisi’nin 2.maddesinde Ocağın amacı, “...akvâm-ı İslâmiyyenin bir rükn-ü mühimmî olan Türklerin millî terbiye ve ilmî, içtimaî, iktisadî seviyelerinin terâkki ve ilâsıyla Türk ırk ve dilinin kemâline çalışmaktır.” biçiminde açıklanmaktadır. 378 Türk ırkının bütünden söz edilmesi bağlamında amacın pantürkist renkler taşıdığı görülmektedir. 3.maddede de Ocağın amaçlarına ulaşmak için Türk Ocağı adlı klüpler açarak dersler, konferanslar, müsamereler düzenleyerek, kitap ve risaleler yayınlayarak, mektepler açacağından söz edilmektedir. 4. madde ise Ocağın siyasetle uğraşmayacağını ve siyasi fırkalara bağlanmayacağını hükme bağlamaktadır. 5.maddede ise Türk ocağı’na üyelik asli ve fahri olmak üzere ikiye ayrılmış; Türklerden ibaret olup ayda en az iki kuruş iştirak bedeli verenlerin asli üye, ocağa maddi ve manevi destek verenlerin ise fahri aza olacağı kararlaştırılmıştır. Türk Ocağı’nın ilk kongresi 1913 yılı sonunda toplanmıştır. Kongre’de seçilen idare heyeti Hamdullah Subhi, Hüseyin Ertuğrul, Yusuf Akçura, Gökalp, Celal Sahir, Akil Muhtar, Hasan Ferid’ten oluşmuştur. 379 1329 kongresi, türk
377
Tarık Zafer Tunaya,Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt:1, İkinci Meşrutiyet Dönemi, 2. Baskı, İstanbul, Hürriyet Vakfı Yayınları, Ocak 1998, s.432. 378 Türk Ocağı’nın Nizâmnâme-i Esas ve Dâhilîsi için bknz. Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.100-105. 379 Hüseyin Tuncer ve diğerleri, s.24. Tunaya, Hamdullah Subhi, Hüseyin Ertuğrul, Yusuf Akçura, Halis Turgut, Âkil Muhtar isimlerini vermektedir.(Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, s.378) Agâh Sırrı Levend ise Hamdullah Subhi, Ziya Gökalp, Yusuf Akçura, Hasan Ferit ve Hasan[Hüseyin] Ertuğrul isimlerini vermektedir.(Agâh Sırrı Levend, Ulus, 17.01.1951. s.2.) Üstel ise, eserinin bir yerinde Tunaya’nın verdiği biçimiyle İdare Kurulu’nu aktarmakta(Füsun Üstel, Türk Ocakları,s.58); başka bir yerinde ise Levend’in verdiği isimleri saymaktadır.(Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.71.)
119
ocakları ve İttihat ve Terakki arasında yakınlığın kurulduğu kongre olarak değerlendirilebilir. 380 Türk Ocağı ile İttihat ve Terakki arasındaki ilişkiler aralarında zaman zaman ortaya çıkan yakınlaşmaya rağmen hiçbir zaman organik bir bağa dönüşmemiştir. Kuşkusuz İttihat ve Terakki kuruluşundan itibaren Türkçü isimlerle yakın ilişkiler içinde olmuştur. Önemli Türkçü isimlerden Hüseyinzade Ali Bey, bazı kaynaklarda, 1889’da kurulan İttihad-ı Osmanî’nin kurucuları arasında gösterilmektedir. 381 Hüseyinzade Ali Bey, İttihat ve Terakki’nin 1911 Kongresi’nde de Talat Bey’in önerisi ile yeniden merkez-i umumî üyesi olmuştur. 382 Türkçülüğün en önemli düşünürlerinden Ziya Gökalp, 1908 yılında üyesi olduğu İttihat ve Terakki’nin Merkez-i Umumi üyeliğine 1910 yılında seçilmiş ve 1918 yılına kadar bu görevde kalmıştır. Hilmi Ziya Ülken, Türk Ocağı ile İttihat ve Terakki arasındaki ilişkilerin Hüseyinzade Ali Bey ve Ziya Gökalp aracılığıyla olduğunu kaydetmektedir. 383 Türk Ocağı ve Türk Yurdu’nun bir başka etkili ismi Ağaoğlu Ahmed Bey de İttihat ve Terakki’nin Meclis-i Umumi üyeliği ve Afyonkarahisar milletvekilliği yapmıştır. 384
380
Agâh Sırrı Levend, Ulus, 17.01.1951, s.2; İdare heyetine seçilenler arasında olduğu gibi İstişare Heyetine seçilen isimler arasında da İttihat ve Terakki ile organik bağları olan ya da ona yakın olan isimlerin yer alması bu yakınlaşmanın kanıtlarından biridir.(Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.71) 381 Ahmed Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve İttihat ve Terakki, s.61. Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler,, s.108. Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1987, s.22. Hüseyinzade Ali’nin İttihad-ı Osmanî’nin ilk toplantısı olarak gösterilen İnciraltı İçtimaı’na da katıldığı kaydedilmektedir.(Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902) Cilt:1, İstanbul, İletişim Yayınları, s.175, dn.:9) 382 Ali Haydar Bayat, Hüseyinzâde Ali Bey, Ankara, Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1998, s.19; Tunaya, 1952, s.199. 383 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce, s.218. 384 Fahri Sakal, Ağaoğlu Ahmed Bey, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999, s.24 ve Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki, s.272. Ancak Sakal, Ağaoğlu Ahmed Bey’in 1914 yılında milletvekili olduğunu yazarken, Ahmad, 1912’den itibaren bu görevi üstlendiğini belirtmektedir ki, 1914 yılında seçimler ertelendiğinden Ahmad’ın yaklaşımı daha doğru gözükmektedir.
120
Türk Ocağı’nın kuruluşu sırasında da ilk parasal yardımın İttihat ve Terakki’nin önemli isimlerinden Hüseyin Cahit’ten geldiği, Enver Paşa’nın da yardım da bulunduğu bilinmektedir. 385 Bununla birlikte Türk Ocağı’nın ilk başkanı Ahmed Ferit Bey’in 1912 yılında ayrı bir parti kurması, kurucuları arasında Yusuf Akçura’nın da yer aldığı Milli Meşrutiyet Fırkası’nın İttihat ve Terakki tarafından kendisine rakip bir parti olarak görüldüğü için sempati ile karşılanmaması, Ocakların bütünüyle İttihat ve Terakki ile bütünleşmedikleri sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Türk Ocağı’nın etkili ismi ve Türk Yurdu’nu uzun zaman denetimi altında tutmuş olan Yusuf Akçura’nın hiçbir zaman İttihat ve Terakki’ye üye olmamasını, Georgeon, Türk Ocağı ve Türk Yurdu’nun bağımsızlıklarını koruma kaygısı ile açıklamaktadır. 386 Bir başka kaynak ta Yusuf Akçura’nın İttihat ve Terakki’nin Osmanlıcı ve İslamcı politikalarına tepki duyduğu için İttihat ve Terakki’ye katılmadığı kaydedilmektedir. 387 İttihat ve Terakki’nin Trablusgarb ve Balkan Savaşları yenilgisi sonrasında Türkçülüğe daha fazla eğilmesi çerçevesinde Türk Ocağı’na da yakınlaştığı görülmektedir. 388 Füsun Üstel, bu yakınlaşmayı 1913 sonrasında İttihat ve Terakki’nin ülkedeki tüm kitle örgütlerini denetim alma çabası ve Türk Ocağı’nın da parasal destek sağlamak amacıyla Parti’ye yanaşmasına bağlamaktadır. 389 Bununla birlikte Balkan Savaşları sonrasında İttihat ve Terakki’nin “gizli” Türkçülüğünün artık açığa çıkmasının da bu yakınlaşmada etkili olduğunu kabul etmek gerekir. Aynı biçimde Türk Ocağı’nın da siyasal 385
Füsun Üstel, Türk Ocakları,s.74. François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.55. 387 Yahya Kemal, Ziya Gökalp’in Yusuf Akçura’yı İttihat ve Terakki üyesi olmaya ikna ettiğini yazar ve ekler “...ona da maskeli adamları, üstünde bir ruvelver, bir Kur’an bir de yemin metni olan masayı hazırlatmıştı, fakat Yusuf Akçura edecek yemin metnini görüp Osmanlı, İslâm gibi kelimelerine tesâdüf edince, böyle hâyîde ve avâm-pesendâne mefhumlar uğrunda fedâ-yı cân edemiyeceğini beyân etmiş ve Merkez-i Umûmî’den kapı dışarı edilmişti.”(Yahya Kemal, Siyasî ve Edebî Portreler, İstanbul,Yahya Kemal Enstitüsü ve İstanbul Fetih Cemiyeti, 1968, s.125.) 388 François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.57. 389 Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.71. 386
121
yaşamda dayanabileceği tek güç olarak İttihat ve Terakki’yi görmeye başlaması da söz konusu olmuş olsa gerektir. 390 Bu durum sonucunda 1913 yılının son aylarında toplanan I.Kongre’de İttihatçı isimlerin Türk Ocağı yönetimine girmeleriyle sonuçlanmıştır. Türk Ocağı, Hamdullah Suphi’nin başkanlığı altında büyük bir canlılık içerisine girmiştir. 1914 yılında 16 Türk Ocağı açılmış, üye sayısı da hızla artmıştır. Türk Yurdu Cemiyeti’nin yayın organı olarak yayımlanmaya başlanan Türk Yurdu dergisi, bu cemiyetin akamete uğramasından sonra da varlığını devam ettirmiştir. Bununla birlikte Osmanlı döneminde Türk Yurdu dergisi Türk Ocağı’nın resmi organı olmamıştır.
4. TURANCILIĞIN DÜŞÜNSEL UNSURLARI Osmanlı Devleti’nde Türkçülüğün pantürkçülüğe dönüşmesinde Rusya kökenli aydınların büyük pay sahibi oldukları genel kabul gören bir yaklaşımdır. Bununla birlikte Rusya Türklerinin pantürkçü yaklaşımı ile Osmanlı aydınlarında görülen pantürkçü düşünceler arasında bazı farklar olduğu da ileri sürülmektedir. 391 Üç Tarz-ı Siyaset’te pantürkizm eğilimlerini ortaya koyan Yusuf Akçura örneğinde olduğu gibi, Rusya Türklerinin temel gayesi Rusların baskısı karşısında Türklerin varlıklarını devam ettirmelerini ve hatta bağımsızlıklarını sağlamaya dönük politik içerikli bir hareketin doğmasını sağlamaktı. Osmanlı Türkçülerinin ise temel gayesi devleti kurtarmaktı.Osmanlı Devleti’nin varolan siyasal sınırları ile korunmasından yanaydılar. Bununla birlikte,
390
Füsun Üstel, Balkan Savaşı ve özellikle I. Dünya Savaşı içerisinde Türk Ocağı’nın savunduğu Türkçülük anlayışının siyasallaşmaya başlaması ile eşzamanlı olarak İttihat ve Terakki’nin açıkça siyasal Turancılığa yöneldiğini belirtmektedir.(Fusün Üstel, Türk Ocakları, s.72.) 391 Charles Warren Hostler, Turkism and the Soviets, Londra, George Allen& Unwin Ltd., 1957, s.115.
122
Osmanlı ülkesine göçen Türklerin, artık kendilerini “ezilen halk”ın bir mensubu olarak değil de, imparatorluğun hakim unsuruna ait olarak görmeye başladıkları gerçeği de dikkate alınmalıdır. 392 Aslında Akçura’nın Üç Tarz-ı Siyaset’inde öne sürdüğü tez, her ne kadar Osmanlı Devleti’nin kurtuluşunu varolan siyasal sınırları içerisinde gerçekleştirmeye önem vermiyorsa da, pantürkist tasarıların merkezine Osmanlı Devleti’ni oturtması bağlamında “Rusya Türkleri’nin birlik sağlama isteği ile Osmanlıların devleti koruma çabalarını bir senteze ulaştırıyordu.” 393 Sonuçta farklı güdülerle de olsa Osmanlı aydınlarını ve Rusya göçmeni Türkçüleri ortak bir platformda birleştiren amaçların varlığından söz etmek olanaklıdır. Bu ortak platformun unsurlarından bir tanesi Türklük bilincinin geliştirilmesi, diğeri de Osmanlı içi ve dışındaki Türkleri birleştirecek projelerin üretilmesidir. 394 Bütün Türkleri birleştirme amacı bu dönemde yalnızca kültürel düzeyle sınırlı kalmıştır. Bunun nedeni siyasal bir pantürkçülük uygulamanın olanaksızlığının hemen tüm çevrelerce kabul edilmesinde aranmalıdır. Bu noktada bir başka tartışma noktası Osmanlı ülkesinde gelişmeye başlayan pantürkçü akım ile Macaristan’da gelişmiş olan panturancılık arasındaki içerik farklılığına değinmek gerekir.
392
François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri,s.15-16. Doğan Avcıoğlu, Rusya’dan gelen Türkçülerin pantürkizmini, Rusya’da bulundukları sırada savundukları görüşten “180 derece” farklı olduğunu; Rusya’da her türlü federalist düşünceye karşı çıkarak, merkeziyetçi Rusya devleti çerçevesinde toprak temeline dayanmayan bir kültür özerkliğini savunan ve bu yolla kültürel bir pantürkizmi gerçekleştirmeye çalışan Kazan aydınlarının, İstanbul’da Turan Devleti umutlarının yayıcıları olduklarını ileri sürer.(Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi, Birinci Kitap, İstanbul, Tekin Yayınevi, 1985, s.66) 393 François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.44. Ömer Seyfettin’in 1914 yılında kaleme aldığı satırlar bu durumu ortaya koyması bakımından önemlidir. “Asya’da birbirine bitişik olarak yayılmış olan Türk illerini Osmanlı bayrağının gölgesine toplayarak büyük ve kuvvetli bir “İLHANLIK” teşkil etmektir.” (Ömer Seyfettin, Yarınki Turan Devleti, 1914. Yeniden basım: Ömer Seyfettin, Türklük Üzerine Yazılar, derleyen ve hazırlayan: Muzaffer Uyguner, Bilgi Yayınevi, Aralık 1993, s.70.) 394 Masami Arai, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, s. 20. Arai, ilk noktanın bütün Türkçüler tarafından paylaşıldığını; ikincisini ise dikkatle incelemek gereği üzerinde durmaktadır.
123
a) PANTÜRKÇÜĞÜN ALAMETİ FARİKASI: TURAN Macar Turancılığının gelişiminde de önemli rol oynayan etkenlerden biri konumundaki panslavizm ve Rusya’dan duyulan korku, hem Rusya göçmeni Türkçü aydınlarda hem de Osmanlı aydınlarında aynen bulunmaktadır. Rusya göçmeni aydınlar, Ruslaştırma politikalarına tepki sonucunda Rus karşıtı yana ulaşırken, Osmanlı aydınları da devletin kurtarılması bağlamında en büyük tehdit olarak Rusya’yı algılamaktaydılar. 395 Elbette bu korkuların somut nedenleri de vardır. I.Nikola’nın Osmanlı Devleti’ni hasta adam olarak tanımladığı ondokuzuncu yüzyılın ilk yarısından ve hatta daha öncesinden başlayarak Rus Çarlığının hedeflerinden bir tanesi de Osmanlı ülkesini parçalamak olmuştur. Panslavizm üzerine kaleme alınan bir eserde bu özlem bütün çıplaklığıyla gözler önüne serilir. “Türkiye Avrupa siyaset sahnesinden silinecektir... Güney Slav ırkı Doğu İmparatorluğunun mirasını elde edecektir...Güney Slavları Levant’ın tahtına oturacaklardır.” 396 Rusya’nın bu istemlerine bütün ondokuzuncu yüzyıl boyunca karşı koyan İngiltere’nin, Alman ulusal birliğinin kurulması sonrasında Osmanlı’nın toprak bütünlüğüne karşı korumacı tavrının değişmesi ve en sonunda Reval’da İngiliz Kralı ile Rus Çarı arasında yapılan görüşmeler sonrasında Rusya’yı Osmanlı Devleti üzerindeki özlemlerinde serbest bırakması(1908), Rus tehdidini Osmanlı ülkesi için son derece yakıcı bir sorun haline getirmiştir. Dolayısıyla Rusya’ya karşı geliştirilebilecek politikalar içerisinde Rusya’yı kendi içerisindeki Türk halkları ile 395
İlber Ortaylı,Budapeşte’de Türkolojinin gelişimini Avusturya’nın slavlara karşı yanıt verme isteğinde bularak, ilmi ve ideolojik Türkçülüğün başlangıcını, Budapeşte’deki çalışmalara bağlarken “1876’dan sonra, Türkiye’nin artık slavizmle ilgili problemleri olmamasına rağmen, o da bu yola sokulmuş olmalıdır.” değerlendirmesinde bulunmaktadır. (Felsefe Kurumu Seminerleri, s.457.) Bu tarihten itibaren Osmanlı’nın Slav halklarının yaşadığı topraklarının büyük ölçüde elden çıkmasının bu yorumda etkili olduğu anlaşılmaktadır. Ancak Osmanlı Devleti üzerindeki Rus baskısı dikkate alınmalıdır. 396 I.de Malkhazouny, La Panslavisme et la question d’Orient, Paris, Féchoz, 1898, s.86’dan aktaran Jacob M. Landau, Pan-Turkism, s.8
124
vurmak düşüncesi de etkili olsa gerektir. Rusya karşısında duyulan tepki/korku Osmanlı aydınlarını Rusya göçmeni aydınların istemlerine yakınlaştıran unsurlardan birini oluşturmuştur. Dolayısıyla pantürkçü özlemlerin, hem Rusya kökenli aydınlarda, hem de Osmanlı kökenli Türkçülerde, Rusya’dan duyulan korkunun bir sonucu olarak savunmacı yanı ağır basan bir ideoloji olarak biçimlendirildiğini söylemek yanlış olmasa gerektir. Ancak Macaristan’da gelişen Turancılıkla Türkiye’de gelişen hareket arasındaki belirgin fark ister kültürel ister siyasal bir birlik projesi olarak kurgulansın Osmanlı ülkesinde pantürkçülük ya da Turancılık Türk olmayan halkları da kapsayacak biçimde genişletilmemiştir. Turan kavramından söz eden ilk kişi olduğu kaydedilen Azeri Hüseyinzade Ali Bey’in ünlü mısralarında yer alan “Sizlersiniz, ey kavm-i Macar bizlere ihvan; Ecdadımızın müştereken menşei Turan... Bir dindeyiz biz, hepimiz hak-perestan; Mümkün mü ayırsın bizi İncil ile Kuran” 397
ifadeleri, pantürkçülüğün sınırlarını aşan bir niteliktedir. Ancak bu anlayış Hüseyinzade’nin bu şiiriyle sınırlı kalmıştır. Osmanlı ülkesinde gelişen pantürkçü hareket Macarlar ve diğer “Turan” kökenli halklarla Türklerin köken birliği ya da dil akrabalığını kabul etmekle beraber, kültürel ya da siyasal birlikten söz ettiklerinde bu yalnızca Türklerin birlikteliği olarak biçimlendirilmektedir. Ziya Gökalp, 1911 yılında yazdığı ünlü dizelerinde Turan’ı, yalnızca Türklerin vatanı olarak tanımlamaktan kaçınmamıştır. “ Vatan ne Türkiya’dır Türkler’e, ne Türkistan; Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan” 398 397
Yusuf Akçura’nın Hüseyinzade Ali’ye dayanarak verdiği bilgiye göre Hüseyinzade Ali Bey bu şiiri henüz Askeri Tıbbıye öğrencisi olduğu sıralarda yazmıştır, 1904 tarihinde Türk’e gönderdiği, ama yayınlanmayan şiirine A. Turani imzasını koymuştur.(Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletinin Öncüleri, s.193) Bayat, şiirin tarihini yaklaşık 1892 olarak vermektedir. ( Ali Haydar Bayat, Hüseyinzâde Ali Bey, Ankara, Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 1941,s.93.
125
dizelerinde Macarlara ve diğerlerine yer yoktur.
Bu değerlendirmeye Osmanlı
aydınlarında zaman zaman görülen (hatta bugün dahi) Macarların Türk sayıldıkları yönlü bir itiraz geliştirilebilirse de, Gökalp, bir makalesinde konuya açıklık getirir. Gökalp,
Türkleşmek,
İslamlaşmak,
Muasırlaşmak’ta
açıkça
dinsel
nedenlerden dolayı Macarları ve diğerlerini Türklüğe yakın halklar olmaktan çıkarmıştır. “Trablusgarb, Balkan muharebeleri esnasında Türklerin felâketine iştirak edenler Macarlar, Moğollar, Mançular olmadı. Bilâkis Çin’in, Hind’in, Cava’nın, Sudan’ın ismini bilmediğimiz Müslim kavimleri matemimize ortak oldular, manevî yardımlarını esirgemediler. Bundan dolayıdır ki Türkler, ırkça “Ural ve Altay” şubesine mensup olmakla beraber, kendilerini İslâm kavimlerinden addederler.” 399 sözleriyle müslüman ve Türk unsurlara dayanan bir etkinliği vurgulamıştır. 400 Türk Yurdu dergisi çıkarken 1.sayısında amaç “Türklüğe hizmet etmek, Türklere faide dokundurmak istiyoruz” 401 sözleriyle açıklanmaktadır. Türk Yurdu’nun yine 1.sayısında yayınlanan makalesinde Rusya göçmeni Türkçülerden biri olan Ahmed Agayef, Türk dünyasının sınırlarının çizilmesinin güçlüğünü belirterek Finlandiyadan çine, Macaristan ve Lehistan’dan Kuzey Afrika’ya kadar Türk kanının yayılmış olduğunu yazar. Ancak hemen ardından Türk dünyasının 398
Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı-1, Şiirler ve Halk Masalları, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1989, s.5 399 Ziya Gökalp, “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak,” Türk Yurdu, Yıl:2, Sayı:35 (7 Mart 1329)[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Tütibay Yayınları , s.186.] 400 Bu durumda Georgeon’un “ Turan ırkı” Ural-Altay ve Fin-Macar halklarının bir karışımıydı. Turancılık, bu halkların birliğini savunan ideolojik ve siyasal bir terim olarak; ve Macar siyasal kimliğini tehdit eden Pancermenizm ve Panslavizm’e tepki anlamında, Macaristan’da doğdu. Daha sonra Ömer Seyfettin, Tekin Alp ve Ziya Gökalp gibi Türk milliyetçilerinin aracılığıyla yayıldı.”[François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.45] yönlü ifadesi sayılan Osmanlı Türkçülerinin de Macarların kullandığı anlamda bir Turancılık anlayışına sahip oldukları izlenimini doğurmaktadır. Yeni tarihli bir çalışmada Georgeon’a dayandığı anlaşılan yazar, Gökalp’in adı geçen şiirini “ ... Gökalp’in söz konusu şiirinde tarif ettiği ve özlem duyduğu Turan, Fin-Macar ve UralAltay halklarının karışımı olan Turan teorilerine karşılık geliyordu.” [Mehmet Karakaş, Türk Ulusçuluğunun İnşası, Ankara, Vadi Yayınları, Şubat 2000, s.271.) şeklinde yorumlamıştır.Oysa ki bu kadara geniş bir Turancılık tanımı Türkçülüğün hiçbir döneminde benimsenmemiştir. 401 “Maksat ve Meslek,” Türk Yurdu, Yıl:1, Sayı:1 (17 Teşrinisani 1327),[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları , s.11.]
126
sınırlarını belirlemek için bu kadar uzaklara gitmeyeceklerini de ekleyerek Türkçülerin etkinlik alanlarını da belirler. “Biz bugünkü Türk âleminin hudûdunu; yalnız Türk unsurunu hâvî, Türk medeniyeti, Türk hayatı, Türk tarz-ı maîşeti ile geçinen memâlik dairesinde arayacağız;...” 402 ifadeleri Osmanlı’da gelişen hareketin sınırlarını kesin olarak ortaya koyan saptamalardan biri olarak değerlendirilebilir. Ağaoğlu’nun aşağıdaki tabloyu ortaya konmasında Şemseddin Sami’nin Kamûsü’lÂlâm’ından yararlandığı ve doğal olarak Turan halklarını dil üzerinden biçimlendirdiği görülmektedir. 403 1. Türk Zümresi
Yakut Eski Uygur Uygur Çağatay Kırgız Türkmen Nogay(Tatar) Osmanlı
2. Tunguz Zümresi
Tunguz Mançu Lamut
3. Moğol Zümresi
Moğol Kalmut, Turlat Burjat
4. Finova zümresi
5. Samoyed Zümresi
Finlandiya dilleri (Suumi, Karlı, Çud, Karavin, Estonya, Vud) Laponya Dili Berm Dilleri (Ziryar, Permiyan, Votyak) Volga Lisanları (Mordoyen, Çermis) Ugor Lisanları (Macar, Vogul, Ostyak) Yudak Yenisey Tavgi Ostyak Kumasin
402
Ahmed Agayef, “ Türk Alemi I,” Türk Yurdu, Yıl:1, sayı:1, (17 Teşrinisani 1327 -30 Kasım 1911) ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları ,s.15.] Dolayısıyla Zenkovsky’nin, Ağaoğlu Ahmed Bey’in bu makalesinde çizdiği birlik çerçevesinin Avrupa ve Asya’nın Fin-Ugor ve Mongol halklarını da kapsadığı yönlü düşüncesi (Serge A. Zenkovsky, Pan-Turkism and Islam in Russia, Massachussetts, Harvard University Press, 1960, s.108.) çok isabetli görünmemektedir. 403 Ahmed Agayef, “Türk Medeniyeti Tarihi 2,” Türk Yurdu, Yıl:2, Sayı:41, (30 Mayıs 1329),[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Tütibay Yayınları ,s.304-305.] Ağaoğlu Ahmed Bey, Sándor Márki’nin “Türkler, Cuvaşlar, Yakutlar, Mançular, Tunguzlar hatta Japonyalılar ve Koreliler hep Turan, tabir-i diğerle Ural-Altay ırkına mensupturlar” değerlendirmesini de bir yazısında kullanmaktan kaçınmamıştır. (Ahmed Agayef, “Türk Medeniyeti Tarihi-Mukaddime,” Türk Yurdu, Yıl:2, sayı:40, 16 Mayıs 1329 (29 Mayıs 1913), [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Tütibay Yayınları, s.296.]
127
Ağaoğlu’nun bu tablosu ile yukarıdaki görüşlerini birleştirdiğimizde Türkçülüğün etkinlik alanı 1. grup ile sınırlanmış olmaktadır. Macarları ve diğerlerini akraba kavim saymakta herhangi bir sıkıntı yoktur. Ancak iş, bir etnik ve/veya dilsel akrabalık ilişkisi üzerine inşa edilecek her hangi bir harekete geldiğinde Osmanlı Türkçüleri diğerlerini dışarıda bırakmaktadırlar. Dolayısıyla Turan sözcüğü ve onun üzerinden geliştirilecek her türlü kültürel ya da siyasal etkinliğin öznesi ve nesnesi yalnızca Türk halklar olmaktadır. Bu durumda Osmanlı ülkesinde varlığından söz edilebilecek bir Turancılık anlayışı, pantürkizmle eş anlamlıdır. Turan’ın sınırları Türklerle çizildikten sonra bir başka tartışma, hangi halkların Türk ve dolayısıyla Turan düşüncesi içerisinde sayılmaları gerektiği noktasında belirmiştir. En başta İslamiyet, Turan’ın içeriğinin belirlenmesinde önem taşımaktadır. Ömer Seyfettin Türklerin üç tür vatanını, milli vatan, dini vatan ve fiili vatan olarak belirledikten sonra milli vatanın sınırlarını çizer. “Türkçe konuşan bütün Müslümanların oturduğu yerlerdir. Bunlara Turan denir. Hangi devlet idaresine girerse girsin, Turan Türklerindir.” 404 Bir başka nokta Tatarlar konusudur. Yusuf Akçura 23 Mart 1327’de verdiği konferansında Tatarların Türk sayılmaması yaklaşımlarını eleştirmiş ve “...Türk ve Tatar bugünkü günde (tamamen bir) millettir.” ifadelerini kullanmıştır. 405 Oysa
404
Ömer Seyfettin, Türklük Mefkûresi, 1914, yeniden basım:Türklük Üzerine Yazılar,s.90. Masami Arai, Ömer Seyfettin’e mal edilen ve Genç Kalemler’de yayımlanan Yeni Lisan adlı makalenin “İşkodra’dan Bağdat’a kadar bu kıtayı, Osmanlı memleketini işgal eden Turan ailesi, Türkler ancak kuvvetli ve ciddi bir terakki ile hakimiyetini, vücudiyetlerini muhafaza edebilirler.” ifadelerini yorumlarken Ömer Seyfettin’in Osmanlı İmparatorluğu dışındaki Türklere hiç değinmediğini belirtir ve “Turan ailesi”, “İşkodra’dan Bağdat’a yaşayan Türkler demektir.” yargısına varmaktadır. (Masai Arai, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, s.63-64) Kanımca, Ömer Seyfettin’e ait olduğu düşünülen bu ifadelerden, Ömer Seyfettin’in yalnızca Osmanlı sınırları dahilinde yaşayan Türkleri Turanlı sayması sonucu çıkmayacağı gibi, Ömer Seyfettin bu yazısında ve başkalarında 100 milyonluk Türk halkından söz etmektedir. 405 Türk Yurdu,Altın Armağan 1, İstanbul, Tanin Matbaası, 1912, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları, s.426.]
128
Gökalp’e göre “Tatarlar Türk olmadıkları gibi Moğol da değillerdi.” Ömer Seyfettin’de de benzer düşünce hakimdir. İslamiyetin
Turan
sınırlarını
belirlemesi
durumunu
Bernard
Lewis
“...Türkçüler, savundukları daha büyük Türk ailesinin, İslâm dininde olanlarla sınırlı olduğunu
açıkladılar
ve
gerisini
bunun
dışında
bıraktılar.” 406
sözleriyle
değerlendirmektedir.. İslamiyet’in Osmanlı ve Rusya Türklerinin yakınlaşmasını sağlayan öğe olması, onun Türkçülerin düşünüşünde de önemli yer tutmasını sağlayan etkenlerden biri olmuştur. 407 Yüzyıllardır birbirinden kopuk yaşamış olan Türk halklarının birbirlerine yakınlaşmalarını sağlayacak olan, aynı dilin farklı lehçelerini konuşmak ve/veya geçmişin birlikteliğinden daha çok, aynı dine mensup olma duygusudur. 408 İslamiyet, bu yanıyla Türkler arası birliğin yapıştırıcı unsurlarından biri haline geldiği gibi, Osmanlı Devleti içerisinde de benzer bir işleve sahip olarak düşünülmüş olsa gerektir. Bu durumda, Türklüğün İslamiyetle tamamlanması hem iç birlik, hem de “dış Türkler” ile yakınlaşmanın gereği olarak ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte Türk Yurdu sayfalarının Macaristan’da gelişen Turancı harekete karşı tamamen ilgisiz kaldığı da düşünülmemelidir. Türk Yurdu’nun 6.sayısında ( 26 Kanunusani 1327- 8 Şubat 1912) Macar Turan Cemiyeti’nin kuruluş haberi verilmiştir. 409 Derginin 17 Mayıs 1328- 30 Mayıs 1912 tarihli 14. sayısında da Macar Turan Cemiyeti üzerine Osmanlı Devleti’nin Budapeşte’deki baş şehbenderi 406
Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.349. “Gerçekte dışardan gelip Osmanlı Türkçülerine katılanların Türkçülüğü, İslam olmayan akraba budunları içeren geniş kapsamlı bir panturanizm değildir. Çünkü hepsi müslümandır ve hem birbirleriyle hem Osmanlı Türkçüleriyle yakınlaşmalarını sağlayan öğe inanç birliği olmuştur.” (Nejat Kaymaz, Felsefe Kurumu Seminerleri, s.440) 408 Süleyman Seyfi Öğün, Modernleşme, Milliyetçilik ve Türkiye, İstanbul, Bağlam Yayınları, Nisan 1995, s.172. 409 “Türklük Şuûnu: Turan ve Türk Cemiyetleri,” Türk Yurdu, Cilt:I, Sayı:6, (26 Kanunisani 1327 -8 Şubat 1912), ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları , s.103-104.] 407
129
Rum Bey oğlu Fahreddin Bey’in Peşte’den gönderdiği mektup ile Macar Turan Cemiyeti üyesi olan Sándor Marki’nin “Asya Tarihinde Turanîler” adlı konferansının yazılı metni yayınlanır. 410 Bunların dışında Türk Yurdu sayfalarında Macarları, Finlileri ve diğerlerini kapsayan bir Turancılık anlayışının izlerini bulmak olanaklı değildir. Bununla birlikte Yusuf Akçura Şubat 1914 tarihinde Macar dergisi A Cél’de yayınlanan makalesinde, Macar ve Türklerin, Turan kardeşliğine vurgu yapar. Akçura, Macarları ve Türkleri Turan halklarının uyanmaya başlayan ulusal bilincinin en batıdaki örnekleri olarak tanımlayarak “Türklerin ve Macarların Turan karşısında tarihi görevleri, hatta ortak vazifeleri vardır” saptamasını yapmaktan da kaçınmaz 411 Akçura’nın bu makalesinin yayınlandığı 1914 yılında Osmanlı ülkesinde de Turan adıyla yayınlanan eserde Turan kavramı ve onun üzerinden yükselecek bir siyasal ideoloji arasındaki fark son derece iyi belirtilmiştir. 412 Yazar Büyük Turan- Küçük Turan ayrımını yaparak Büyük Turan’ı “...Avrupa ve Asya’ya yayılmış müttehid veya mütteferrik bilcümle TürklerinManço-Moğol, Fin ve Türk hepsinin- memleketlerini muhtevi bir büyük vatan...”413 olarak tanımlamıştır. Yazar Türklerin dilsel ve etnik olarak akraba olduğu halkları 410
“Tarih ve Âsâr-ı Atîka: Cemiyet-î Turaniye ve Asya Tarihinde Turanîler,” Türk Yurdu, Yıl:1, Sayı:14, 17 Mayıs 1328 (30 Mayıs 1912), [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları , s.230-234.] 411 Yusuf Akçura, “Magyarok és Törökök szerepe a Turánságban,” A Cél, Yıl: V,Sayı: 2 (Şubat 1914). Makalenin Türkçe çevirisi için bakn..EK 412 Tekin müstearıyla yayınlanan kitabın Tekin Alp’e ait olduğu gelen kabul gören bir yaklaşımdır. Landau, kitabın, Tekin Alp’e ait olup olmadığını tartıştıktan sonra, kararını Tekin Alp’in olduğu biçiminde vermiştir. Buna karşılık yakın tarihli bir çalışmada bu kitabın transkripsiyonu yapılmıştır. Transkripsiyonu yapan Necati Gültepe ve çalışmaya bir önsöz yazan Ali Birinci’ye göre kitabın yazarı Ahmed Ferit Tek’tir. Ayrıca yine bu iki isme göre kitabın tarihi 1915’dir. (Eserin orijinalinde 1330 tarihi vardır ki, bunun miladi karşılığı 1914-1915 tarihlerine denk gelmektedir.) Necati Gültepe, Turan, Turancılık Tarihinin Kaynakları, İstanbul, Turan Kültür Vakfı, Ekim 1999. (Kitabın içerinde Turan adlı eserin tam bir transkripsiyonu vardır.) Irk ve siyasal Turancılık dozu yüksek olan kitabı, 1914 yılında Nevsal-i Millî’de yayınlanan makalesinde siyasal Turancılığı mahkum etmiş olan Ahmed Ferit’in yazmış olması olasılığı düşüktür. (Ahmet Ferit’in bu makalesinin bir değerlendirmesi için bknz.: Üstel, Türk Ocakları, s.79.) 413 Necati Gültepe, Turan, Turancılık Tarihinin Kaynakları., s.162.
130
tasnif ederken dil unsuruna ağırlık verir. Yazara göre üç büyük halk grubu vardır dünyada: •
Hindli, Avrupalı, Arap, Yahudi
•
Türk ve Japon
•
Çinli 414 Türklerin ırkını Altun soy olarak tanımlayan yazar, bu ırkın en büyük bağının
Japonlarla ve Korelilerle olduğunu kabul eder. Ancak bu ilişki de son derece uzaktan bir bağ oluşturmaktadır. Türk ve Japonların iki ayrı dal olduğunu belirtikten sonra Türklerin de kendi içlerinde dört bölüme ayrıldığını savlar. Bunlar Mançular Moğollar – Finler - Türkler olarak belirlenmiştir. 415 Macarlar bu tasnifte Finlerden ayrılmış bir dal olarak gösterilir. Finlerin toplam nüfusu, yazara göre, 10 milyonu Finli ve yedi milyonu Macar olmak üzere 17 milyondur. 416 Yazar’ın Büyük Turan anlayışına pek de sempati ile bakmadığı, kendisinin küçük Turan düşüncesinden yana olduğu görülmektedir. Yazar’a göre “Küçük Turan tabirinden ise yalnızca Türklüğün bir şubesini Manço, Moğol, Fin haric kalmak üzere – Türk kısmını ihtiva eden bir Türk vatanı ...” 417 anlaşılmaktadır. İster Küçük Turan isterse de Büyük Turan siyaseti güdülsün, yazara göre Türk olan Macarlara her ikisinde de yer yoktur. “...gerek Küçük Turan olsun, gerek Büyük Turan olsun, her ikisinden de tabiatiyle hariç kalacak birtakım Türk parçalarını bir tarafa ayırmak iktiza eder. Mesela Macarlar ve Finler gibi..” 418 Yazara göre bunun nedeni olanaksızlıktır. Macarlar ve Finleri dahil etmek pratik olarak gerçekleşmeyecek bir hayalden ibarettir. 414
a.g.e., s.129. a.g.e., s.129-130. 416 a.g.e., s. 133. 417 a.g.e., s.162. 418 a.g.e., s.163. 415
131
“ Yayından çıkıp uzaklara düşmüş bir ok gibi, Ana Turan’dan tamamen ayrılarak ecnebiler içinde kalmış Macarları Tuna havza-i vustâsıyla beraber Turan’a idhal eylemeyi artık tamamen hatırdan çıkarmalıdır. Bu Hun yavrularının anavatana rabtı için bugün, yüz milyon ıslavı, on milyon Romanı ve on milyon Sırb ve Bulgarı bel‘ eylemek icab eder ki, bu mesele, hal-ı hazır-ı millimizde denizleri içmek kadar müteassirdir. İmkan yok, Macarlar nasıl olsa öksüz kalacaklar...” 419 Macarları Türk sayan yazarın, yine de Macarları gelecekteki, her hangi bir birlik düşüncesinden dışlayan anlayışı bununla da sınırlı kalmaz. Osmanlı ülkesi dışında kalan Turan kentlerini sayarken Helsinki ve diğer Fin şehirlerine yer verilirken Budapeşte bunun dışında tutulur. Ayrıca yazara göre “Türk alemi, ziyasını üç menba-ı nurdan iktisab ediyor: Helsinkifors, İstanbul ve Pekin. Son senelerde Pekin’in yerine Tokyo kâim oldu.” 420 Görüldüğü gibi Türkolojinin büyük ilerlemeler kaydettiği ve Turancılık ülküsünün devlet kademelerinde yoğun yankı bulduğu Budapeşte bu merkezlerden biri olarak değerlendirilmemektedir. Yazar’ın Macarları dışlamasındaki temel neden, Gökalp’ınkinden temelinde farklıdır. Gökalp, dinsel nedenlerle dışlamaya yolunu tutarken, yazar, olanaksızlık nedeniyle dışlamaktadır. Bu durumda Türk Yurdu’nun Macar Turancılığına gösterdiği ilgiyi, tanınmış Türkçülerden Ahmed Hikmet Bey’in Turan Cemiyeti ile kurduğu yakın ilişkileri 421, zaman zaman Yusuf Akçura gibi Türkçülerin Budapeşte ziyaretlerinde Macar Turan anlayışına yaklaşan açıklama ve yazılarını nasıl değerlendirmesi gerektiği sorusu ortaya çıkmaktadır. Bu konuda Osmanlı Türkçülerinin, kendi amaçlarına ulaşmada, her türlü desteği yararlı görmelerinin etkili olduğu sonucuna varılabilir.
419
a.g.e., s.163. a.g.e., s.167. 421 Ahmed Hikmet Bey, Türk Ocağı’nda Macar Turan hareketi üzerine 15 Temmuz 1914 tarinde bir de konferans vermiştir.(Hüseyin Tuncer ve diğerleri, Türk Ocakları Tarihi, s.29.) 420
132
b) TURAN’IN TEMELİ Osmanlı Türkçülerinin temel amaçlarından birini Türk milleti kategorisinin oluşturulması
olarak
belirlemek
olanaklıdır.
Türkçülerin,
millet
anlayışını
oluştururken, Batı Avrupa tarzı, devletin sınırlarıyla ulusu bir tutan anlayıştan uzak oldukları, daha çok Orta ve Doğu Avrupa biçimli bir millet anlayışı geliştirmekten yana oldukları açıktır. Akçura, daha 1904’te böylesi bir yaklaşımı ortaya koymuştu. Hemen bütün Türkçülerin de bu dönemde aynı yoldan gittikleri görülmektedir. Ömer Seyfettin “Bir milleti siyasi hudutlar asla ayıramaz.” 422 sözüyle, millet kavramının devletin sınırları ile uyuşmadığını ilan ederken, Ziya Gökalp de Millet şiirinde “Süngü beni ayırsa da vahdetimi unutmam, Dilde, dinde müşterekiz, hep gelmişiz bir bilden. Devletimin kaygusıyle milletimi unutmam, Anadolu bir iç-ildir, ayrılamaz dış-ilden.” 423
mısralarıyla kendi millet anlayışını ortaya koyar. 424 Dolayısıyla milleti devlet sınırları dışına taşan bir unsur olarak değerlendirebilmek için, bu geniş kitlenin hepsini birden kapsayacak bir ortaklık motifi tanımlamak gerekmiştir. Pantürkçülük açısından düşünüldüğünde Kırgızlığı, Kazaklığı, Azeriliği, Özbekliği ve Anadolu Türklüğünü ortak bir üst zeminde birleştirmek hem ideolojinin öncülü, hem de sonucudur. Bu ortaklık motifi din, ırk, dil v.b. olabilir. Pan-milliyetçi hareketler için bu birliğin temeli olacak ortak öğe genellikle ırk üzerinden şekillendirilmektedir. Bu durumda Türklük kavramının kurulabilmesi ya etnik kökene ya da ortak bir kültüre veyahut kültürün ortak olduğu düşünülen herhangi bir öğesine gönderme yaparak
422
Ömer Seyfettin, Yarınki Turan Devleti, içinde,Türklük Üzerine Yazılar, s.69. Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı-1, s.101. 424 Fevziye Abdullah Tansel, Gökalp’in 1917’de yazdığı Kavm şiirindeki “Türkiya devletim, Türklük milletim” mısralarını, Gökalp’deki değişimin kanıtları olarak sunarsa da, Gökalp, bu mısralarıyla yine devlet-millet özdeşliği anlayışına karşı tavrını göstermektedir.(F.Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı-I, s.xxııı) 423
133
gerçekleştirilebilir. Bu bağlamda ırk teriminin Osmanlı Turancıları için ifade ettiği anlamı değerlendirmek gereklidir. Yusuf Akçura 1904 yılında Üç Tarz-ı Siyaset’te pantürkçü birliğin kurulmasını sağlayacak unsurlar arasında ırkın yanı sıra dil, gelenek ve dini de belirtmektedir. Akçura’nın yaklaşımında ortak ırk kökenine yapılan gönderme ırkı antropolojik bir unsur olarak değerlendirmekten daha çok, kültürel ve etnik mirası vurgulamak için yeğlenen bir sözcüktür. 425 Akçura, 1914 yılında kaleme aldığı bir başka yazısında da milliyeti tek başına ırk öğesi üzerinden inşa etmekten kaçınır. Ona göre milliyet, ırk, dil ve gelenek olarak tanımlanmıştır. 426 Ziya Gökalp’in millet anlayışında da antropolojik anlamda ırk kavramına yer yoktur. Gökalp, milletin tanımında ırkı dışlamak yolunu seçmiştir. Ona göre, hiçbir ulus, ırk yönünden türdeş olmadığından dolayı, ulusun tanımında ırk ayırt edici bir kategori değildir. 427 Gökalp, millet için üç unsurun varlığını tanımıştır ki, bunlar, dil, tarih ve din olarak biçimlendirilmiştir. Gökalp’in amaçlarından biri de dil ve kültür öğelerini bütün Türkler için ortak hale getirebilmek, daha doğru bir söyleyişle bu unsurların Türklük aleminin bütününde türdeşliğini sağlamaktır. Dönemin Türkçülerinin hemen bütününde ırk sözcüğü ile anlatılmak istenen dilsel yakınlık olmuştur. Dönemin Türkçü isimlerinin önemlilerinden biri olan Ağaoğlu Ahmed Bey de yukarıda değerlendirdiğimiz makalesinde, ırkları dil esasına göre tasnif etmiştir. Ağaoğlu Ahmed Bey’in kavmiyeti(ırkı) tarifi de antropolojik anlamda ırkı dışlar. Ağaoğlu
425
François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.40. A.Y. [Yusuf Akçura], “Geçen Yıl, 1329 Senesinde Türk Dünyası,” Türk Yurdu, Yıl:6, Sayı:64, (17 Nisan 1330), ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:3, Ankara, Tütibay Yayınları , s.260.] 427 Uriel Heyd, Türk Ulusçuluğunun Temelleri, çev.: Kadir Günay, 2. baskı, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı, 2002, s.53. 426
134
Ahmed Bey’e göre kavmiyet dil, din ve adetler ile müşterek tarih, müşterek vatan, müşterek mukadderattır. 428 Yarınki Turan Devleti adlı eseriyle Turancılığı benimsediği görülen Ömer Seyfettin’de de “kan” ırkçılığı yoktur. “...biz de “Türk” derken ırk ve kan cihetlerini derin derin araştırmamalıyız. Bir ferdin Türk olmak için Türkçe konuşması, Müslüman olması, Türk terbiye ve örfünün içinde yaşaması kafidir ve Anadolu’da Türkçe konuşan on dört, on beş milyon Müslüman vardır ki hepsi Türktür...” 429 Ömer Seyfettin’in yaklaşımının Ziya Gökalp’inkiyle büyük uyum içerisinde olduğu görülmektedir. Tekin Alp’e göre de ırk, Türklerin ideali olamaz. Tekin Alp, Çeklerin, Rutenlerin, Polonyalıların, Slovakların ve Avusturya ordusunda savaşan diğer Slav askerlerin Rus kardeşlerine karşı duygularının dostça olmadığından hareket ederek, “Bu yüzden eğer Türklere tüm Türk uluslarının kardeşliği ilkesine dayanan ulusal bir ülkü verilmeye çalışılırsa, bunun başarısız olacağı kesindir.” 430 Irkın dil üzerinden tanımlanması ya da bütünüyle reddedilerek kültürün ve dilin ön plana çıkarılması yayılmacı bir hareketin yokluğunu göstermez. İrredantist eğilimlere temel teşkil edecek “esir” kardeşlerin varlığı dil ya da bir başka kültür öğesi ortaklığı üzerinden de pekala kurulabilir.
428
Ahmed Agayef, “Türk Âlemi,” Türk Yurdu, Yıl:1, sayı:10 (22 Mart 1328- 4 Nisan 1912), ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları , s.164.] 429 Ömer Seyfettin’e göre “Bugün milletlerde ırk esası aramak “El-kimya” ile meşgul olmaktan ziyade gülünçtür.”(Ömer Seyfettin, Yarınki Turan Devleti, içinde, Türklük Üzerine Yazılar, s.69.) 430 Tekin Alp, “Türkçülük ve Pan-Türkçülük ülküsü”, İngilizceden çev: Natali Medina, Jacop Landau, Tekinalp- Bir Türk yurtseveri(1883-1961), İstanbul, İletişim Yayınları, 1996, s.220. Landau’nun verdiği bilgiye göre Tekinalp 1914’te büyük olasılıkla Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesinden sonra Türkler Bu Muharebede Ne Kazanabilirler? Büyük Türklük: En Meşhur Türkçülerin Mütalaatı adlı eserini yazmış , bu eser bir yol sonra Turkismus und Panturkismus adıyla Almancaya çevrilmiş; bundan bir yıl sonra da İngiliz gizli servisi için The Turkish and Pan-Turkish Ideal adıyla İngilizceye çevrilmiştir. İngilizce metnin tam bir çevirisi Jacob Landau, Tekinalp, s.176-235 arasında bulunmaktadır.
135
c) TURAN’IN TARİHİ Osmanlı dönemi Türkçülerinin düşünsel etkinlikleri içerisinde tarih son derece önemli bir yer tutmuştur. Osmanlı Türkçülerinin “millet” kavramını ortaya koymalarında tarihe belirleyici bir yer tayin etmeleri rastlantısal değildir. Romantik milliyetçiliğin milletin niteliklerini ve ayırt edici özelliklerini ortaya koymak için tarihe başvurması Osmanlı Türkçüleri açısından da geçerlidir. Ziya Gökalp için milliyetin oluşumunda dilden sonra tarih gelir. Çünkü “ bir kavim tarihinin en kadim menbalarına çıkarak millî hayatının ilk inkişaf hamlelerini duyarsa, kaybetmiş olduğu ruhu yeniden bulmuş olur.” 431 Bu açıdan tarih “Türklüğün inşası”nda belirleyici bir konuma sahiptir. Tarih yalnızca gerçeğin ortaya çıkarılmasının bir yöntemi değil, ama aynı zamanda eylemi de yönlendiren bir araç olarak gündeme gelmektedir. 432 Türkçülerin tarih anlayışı Osmanlı tarih anlayışının reddedilmesi üzerine kuruludur. Bu hem yöntem bakımından bir reddiyeyi hem de içerik bakımından bir reddiyeyi içermektedir. Yusuf Akçura Osmanlı Tarih Encümenini eleştirirken kendi yaklaşımını da ortaya koyar. “Osmanlı Tarih-i Encümeni’nin tertib etmek istediği tarih, sırf askerî, idarî, siyasî ve diplomatikî bir tarihtir. Tabir-i diğerle Osmanlılardan yalnız bir kısmının, hükümdarların, askerlerin ve bürokratların tarihidir...Bir heyet-i siyasiyenin hayat-ı tarihiyesinde en mühim, düşünerek tekrar ediyoruz- en mühim âmil, o hey’âtın ahvâl-i iktisadiye ve içtimaîyesidir. Bir memleketin 431
Gökalp, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, s.55. Gökalp, 1331’de yazdığı bir başka yazısında, bir kavmi ilmi biçimde incelemek “o kavmin istikbalde nasıl olması lazım geldiğini değil, mazide ve halihazırda nasıl olduğunu aramaktır.” ifadelerini kullanarak tarihin önemine vurgu yapmıştır. (Ziya Gökalp, “Bir Kavmin Tedkîkinde Takib olunacak Usul,” Ziya Gökalp, Makaleler III, s.3.Bu makale Milli Tetebbular Mecmuası, Sayı:2, Mayıs-Haziran 1331, ss.193-205 arasında yayınlanmıştır.) 432 Georgeon’un Yusuf Akçura için yaptığı bu değerlendirmeyi, dönemin Türkçü hareketinin genel özelliklerinden biri olarak değerlendirmek yanlış olmasa gerektir. (François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.65.)
136
ahvâl-i iktisadiye ve içtimaîyesi malum olmazsa, vekayi-i tarihiyesi kat’îyen anlaşılamaz.” 433 sözleri ile devletin olgusal tarihinden başka bir şey olmayan Osmanlı vakanüvisliğine tepkisini ortaya koyarken, aynı zamanda modern tarih anlayışının da temellerini ifadelendiriyordu. 434 Ancak asıl büyük kırılma noktası tarihin içeriği ile ilgili ortaya çıkmaktadır. Aslında Osmanlı’nın, tarihi, Osmanlı Devleti’nin tarihinden ibaret gören ve daha genel olarak da bu tarihi İslamiyetin tarihi içerisinde anlamlandırmaya yönelik yaklaşımı, 19.Yüzyılın ortalarından itibaren başta Mustafa Celâleddin Paşa’nın eserleri olmak üzere değişik yazarlarca benimsenmemişti. Osmanlı ve İslam öncesi Türk tarihine ilginin yoğunlaşması 20.yüzyılın ilk çeyreğinde olacaktır. Yusuf Akçura 1910 yılında verdiği konferansında milli tarihin manifestosunu ortaya koydu. Akçura, bu konferansında İslam öncesi Türk tarihini öne çıkaran yaklaşımıyla adeta Osmanlı Devleti’nde egemen olan tarihçilik anlayışına meydan okudu. “Türk hanlarının hepsi, vahşi orduların korkunç başbuğlarından mı ibaret idiler? Türk ordularının geçtikleri yerlerde, fiil-vâki, ot bitmeyecek gibi harabeler mi kalırdı? Türk dimağlarında medeniyet hissinin, ümran arzusunun zerresi, Türklerin amellerinde insaniyet muhabbetinin, saâdet-i beşeriyye emelinin nişânesi yok muydu? Hâsılı istilaları vahşî insan sellerinin tabiî taşmasından mı ibaretti? Hayır, efendiler, bin defa hayır!” 435 sözleri birkaç yaklaşıma birden tepki niteliğindeydi. En başta Osmanlı tarih anlayışının içeriğine karşı bir reddiye içermekteydi. İkincisi Avrupalı tarihçilerin Avrupa merkezli tarihçilik yaklaşımının reddedilmesiydi. Akçura’nın önerdiği tarihi 433
T.Y., “Küçük Muhtıra,” Türk Yurdu, Yıl:2, Sayı:47, 22 Ağustos 1329 (4 Eylül 1913), ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Tütibay Yayınları , s.428.] 434 François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.65. Halil Berktay, Cumhuriyet İdeolojisi, s.25. 435 Yusuf Akçura, “ Müverrih Léon Cahun ve Muallim Barthold’a Göre Cengiz Han,” Türk Yurdu, Yıl:1, Sayı:1, 17 Teşrinisani 1327 (30 Kasım 1911), (Yusuf Akçura Tarafından Türk Derneği’nde verilmiş konferansın metni) ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları , s.18.]
137
dönemleştirmede temel aşamanın İslamiyet’in Türkler tarafından kabulü değil, Cengiz Han’ın Türklük tarihinde ortaya çıkması olarak ortaya konulması da başlı başına yeni bir olguyu, Georgeon’un söyleyişiyle tarihin laikleştirilmesini işaret etmekteydi. 436 İslamiyet öncesi Türk tarihine yönelim Türk Yurdu sayfalarında da kendisini göstermiştir. İslamiyete kendi düşüncesi içerisinde önemli yer tanıyan Ağaoğlu Ahmed Bey dahi “Türk Medeniyeti Tarihi” adlı yazılarında İslam öncesi Türk Tarihine eğilme gereğini duyar ve tıpkı Yusuf Akçura’nın yaptığı gibi Cengiz ve diğerlerine yapılan saldırıları eleştirir. 437 İslamiyet öncesi zamanlara yapılan bu vurgunun bir işlevi de tasarlanan Türk Birliğine en azından itici bir güç kazandıracak olan pantürkçülüğün “altın çağı”nı yaratma biçiminde ortaya çıkmıştır. Akçura, Cengiz üzerine olan makalesinde Türk Birliği’nin ilk kez onun zamanında kurulmuş olduğunu savlamıştır. Türk kimliğinin tarih içinde kurulması, bununla bağlantılı olarak, bir başka işlevi de, Avrupa’nın uygarlık tekelciliğine karşı koyulmasını gündeme getirir. Türk Derneği Dergisi’nin birinci sayısında “A.” İmzasıyla yayınlanan “Türklüğü Bilmeli ve Bilişmeliyiz” başlıklı yazıda, Mekteb-i Aliye’den mezun olan genç aydınlar bile, en eski, medeniyetin – Mısır medeniyetinden bile eski- Turan halklarından biri, yani, Sümerler ve Akatlar tarafından yaratıldıklarını bilmedikleri vurgulanır. 438 Bu yolla
436
François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.66. Ahmed Agayev, “Türk Medeniyeti Tarihi- mukaddime,” Türk Yurdu, Yıl:2, Sayı:40 (16 Mayıs 1329-29 Mayıs 1913), ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları ,s.292.] 438 Masami Arai, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, s.45. Masami Arai’ye göre bu yazı Yusuf Akçura’ya aittir. Georgeon’un çalışmasında Yusuf Akçura bibliyografyası içerisinde bu yazı yer almamaktadır.Akçura, sözü edilen yazıdaki düşüncelerden bir kısmının Hüseyinzade Ali Bey’in Türk’te çıkan yazılarında da yer aldığını yazar; Türk Derneği Dergisi’nde “A.” İmzasıyla yayınlanan yazının kendisine ait olduğu yönlü bir bilgi vermez. (Yusuf Akçura, “Ceditçiliğin Tarihinden: 437
138
medeniyetin gelişiminde Türklerin payları da vurgulanmış, böylelikle Avrupa’nın aşağılamalarına yanıt oluşturulduğu gibi, Türklük bilincinin ve gururunun geliştirilmesine hizmet edecek bir araç ta yaratılmış olur. Aynı yaklaşım Ahmed Ağaoğlu tarafından da gösterilir. Sümer-Akad kavimlerinin lisanlarını Türk akvamı lisanına bağlayan Ağaoğlu Ahmed Bey, bu medeniyetlerin kökenlerini Turan halklarında bulur. “Demek ki, efendiler, kürre-i arzda en evvel teessüs etmiş olan ve bütün ezmine-i kadîme [eski zamanlar] medeniyetlerinin babası ve validesi olan Sümer-Akad medeniyetinin ve hatt-ı mıhî icadının şeref-i hakkını herkesten ziyade akvam-ı Turaniye iddia edebilir!” 439 Ağaoğlu, ayrıca, Hititlerin de Turan kökenli olduklarına dair kanıtların varlığından söz eder. Ziya Gökalp de bu en eski medeniyetlerde Turan halklarının, dolayısıyla Türklerin payı olduğuna dair tezleri benimsemiş görünmektedir. Milli Tetebbular Mecmuası’nda yayınlanan bir makalesinde “...gayet kadim bir zamanda hududları Şimalî Amerika, Avrupa ve Afrika’ya kadar ittisa etmiş olan bir “Eski Asya Medeniyeti” olduğu ve Türkler’in de bunda gayet mühim bir rol oynadığı anlaşılıyor.” 440
ifadelerini
kullanmaktan
kaçınmaz.
Gökalp,
bu
görüşlerini
şiirlerinden birinin mısralarına da taşımıştır. “Biz Türk Han’ın beş oğluyuz. Gök Tanrı’nın öz kuluyuz. Beşbin yıllık bir orduyuz, Turan yurdu durağımız!
Ak-ordumuz sola gitti, Üç hakanlık tesis etti, Medi, Sümer-Akkad, Hit’di Bu şanlı oymağımız” 441
Hüseyinzâde Ali Bey,” transkripsiyon: Mehmet Özden, Türkiye Günlüğü, Sayı:21 (Kış 1992), s.65-66 ve s.68 dn.:3.) 439 Ahmed Agayef, “Türk Medeniyeti Tarihi 2,” Türk Yurdu, Yıl:2, Sayı:41, 30 Mayıs 1329 (12 Haziran 1913), ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Tütibay Yayınları , s.303.] 440 Ziya Gökalp, “ Eski Türkler’de İçtimaî Teşkilât ile Mantıkî Tasnifler Arasında Tenâzur,” Ziya Gökalp, Makaleler III, s.98. (Bu yazı Millî Tetebbular Mecmuası, Temmuz-Ağustos 1331, sayı:3, s.85-456’da yayınlanmıştır.) 441 F.Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı-1-, s.78. Şiir ilk kez 1913 tarihinde Türk Duygusu adlı dergide yayınlanmıştır.
139
biçimindeki mısralar Gökalp’in bu konuda bu dönemde diğer Türkçüler gibi düşündüğünün kanıtlarını oluştururlar. Ancak aynı Gökalp liseler için hazırladığı Türk Medeniyeti Tarihi’nde “Türk tarihi nereden başlamalı?” sorusuna “Bazı muharrirlerimiz, Türk tarihini Sümerler’den, Elâmlar’dan, Vanikler’den, İskitler’den, Medyalılar’dan, Sakalar’dan, Hiksoslar’dan ve onların Anadolu’da bıraktıkları Kumanlar’dan Amida’da sur içinde yaşayan Kumuklar’dan, Kimek (Kimmerler’den) başlatmak istiyorlar. Fakat, henüz lisan ve kavmiyetleri meşhul olan, bu eski kavimleri, Türk tarihine mebde tanımak doğru değildir.” biçiminde yanıt vermeyi yeğlemektedir. 442 Türk Yurdu’nun sayılarında yayınlanan ender sayıdaki Macar Turancılarından çevrilen makalelerden birinin de bir Turan Güneş-Tarih Teorisini ilk ortaya koyanlardan biri olan Sandor Marki’ye ait olması da bu bağlamda anlam kazanmaktadır. Türk Yurdu’nun 14 Mayıs 1328 ( 30 Mayıs 1912) tarihli sayısında yer alan konferansında İskender[Sándor] Marki, Elam ve Mezopotamya ile Taklamakan’da bulunan harabeler üzerinden hareketle “Asya’nın en kadîm ahalisi hep bizim nesildaşımız Turanîler idi.” değerlendirmesini ileri sürmüştür. 443 Marki’ye göre Turanlıların sayısı beş yüz milyonu bulmaktadır. Benzer yaklaşım Mustafa Celâleddin Paşa’nın oğlu Hasan Enver Celâleddin Paşa tarafından Edebiyat-ı Umumiyye Mecmuası’nda bir dizi makale ile bir kez daha gündeme getirilir. 444 Enver Celâleddin Paşa’nın tezi de yalnızca eski uygarlıkların 442
Ziya Gökalp, Türk Medeniyeti Tarihi, haz.: İsmail Aka- Yaşar Kopraman, Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yayınları I. Seri: 8, 1976, s.225-226. Türk Medeniyeti Tarihi’ni oluşturan yazılar 1922 yılında Küçük Mecmua’da yayınlanmış bir dizi makaleden oluşmaktadır. 443 “ Asya Tarihinde Turaniler- Peşte Darülfununu muallimlerinden Doktor İskender Marki Efendi’nin Konferansıdır”, Türk Yurdu, Yıl:1, Sayı:14 (17 Mayıs 1328- 30 Mayıs 1912), ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları , s.231.] Márki’nin bu konudaki görüşleri için ayrıca bu çalışmanı 39. sayfasına bakılabilir. 444 Hasan Enver Celâleddin Paşa tarafından ‘ Haziran 1917’den 16 Mart 1918’e sekiz sayıda yayınlanan makalelerinin transkripsiyonu için Tarih ve Toplum ,sayı:1, s.16-18; Sayı:2, s.57-59;
140
Türklerle bağını kanıtlamakla sınırlı kalmıyor, Türklerle Aryanlar arasındaki bağlantı olduğu tezini de yineliyordu. Hilmi Ziya Ülken, Celal Nuri’den aktararak bu makalelerin yayımlandığı sıralarda Gökalp, Ağaoğlu, Celal Sahir ve Köprülü imzasıyla bir protestonun yayımlandığını kaydetmektedir. 445 Bu anlamıyla Türkçüler için tarih, kendi düşüncelerinin yaşama geçirilmesinde yaşamsal bir işleve sahip olarak kurgulanmaktadır. Ya da başka bir söyleyişle pantürkçü ideolojinin ayrılmaz bir parçasıdır. 446 Türkçülerin, Sümer, Akad medeniyetleri tarihlerini Türklere bağlarken bilimsel kaygılardan daha çok bu saiklerle hareket ettikleri şüphesizdir. Bunu yaparken de batılı bilim adamlarının kendi amaçlarına uygun verilerinden hareket ettikleri de tartışılmaz olmaktadır. d) SİYASİ BİRLİĞE GİDEN YOL: KÜLTÜREL BİRLİK Osmanlı ülkesinde 20.yüzyılın ilk yıllarında ortaya çıkan pantürkçülüğün kültürel düzeyle sınırlı kaldığı görülmektedir. Pantürkçü düşünceleri Osmanlı ülkesine taşıdıkları genel kabul gören Rusya göçmeni Türkçü aydınların gerçekçiliği yanında, pantürkçülüğe romantik milliyetçiliğin öğelerini katarak, onu gerçek-dışı projelere dönüştürenlerin de Osmanlı aydınları oldukları savlanmaktadır. 447
Sayı:3, s.62-64; Sayı:4, s.57-60; Sayı:5, s.68-72; Sayı:6, s.54-58 arasına bakılabilir. Çevrimyazı metinler: Ayşe Şen. 445 Hilmi Ziya Ülken, Çağdaş Düşünce Tarihi, s.407-408. Büyük olasılıkla bu Türkçülerin yayınladıkları protesto, Enver Celâleddin Paşa’nın Türklerle Aryanlar arasında kurmuş olduğu bağa ilişkindir. 446 İoanna Kuçuradi “Türkçü tarih görüşüne ise, bir ideoloji denilebilir; çünki bu, bir grubun geçmişiyle- bu anlamdaki tarihiyle- ilgili bir görüş; bugünü ve yarını etkilemek için o gruba geçmişiyle ilgili bir bilinç vermek isteyen... bir görüştür.” değerlendirmesini yapmaktadır. ( Felsefe Kurumu Seminerleri, s.463-464. 447 François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.45. Ancak Georgeon, Osmanlı Türkçülerinin yalnızca Türk halklarının değil, tüm “Turan” kökenli halkların birliğine doğru bir yaklaşım içerisinde olduğunu savlamakta, bu anlamda onları değerlendirmektedir.
141
Bu bakımdan Osmanlı Türkçüleri içerisinde Turancılığa, mistik öğeler katarak yaygınlaşmasını sağlayan en önemli kişilik olan Ziya Gökalp’in görüşlerini değerlendirmek gerekmektedir. Yukarıda da açıklandığı üzere ırkı, “kan” ırkçılığı biçiminde algılamayan Ziya Gökalp, Turancı düşünüşün etkisine 1910 yılından itibaren girmiştir. 1876’da Diyarbakır’da doğan Ziya Gökalp, yazın etkinliklerine başladığı bu kentten, 1910 yılında Selanik’e İttihat ve Terakki Merkez Komitesi üyesi olarak gelmiştir. Selanik günlerinde dilde Türkçülük akımının en önemli temsilcilerinden olan Genç Kalemler dergisi çevresi ile iletişime geçen Gökalp, 1911 yılında bu dergide yayınladığı Turan manzumesi
ile
Turancılığın
Osmanlı
ülkesindeki
peygamberi
koltuğuna
oturtulmuştur. Oysa ki aynı Gökalp, daha iki yıl öncesine kadar Osmanlıcı bir tavırla Turancılığı reddetmekteydi. “ Osmanlılar eski Türk Hakanlığını müceddeden te’sîse teşebbüs etmiş olsalar da, muvaffak olamazlardı. Çünkü Türk Hakanı “Tûran” namı verilen ve Türk dilinin söylendiği bütün ülkeleri baştan başa çerçeveleyen gaayet geniş bir memleket-i muhayyelenin hükümdâr-ı ma’nevîsi demekti. Böyle tarihî ve azametli bir unvana iddiâ-yı mâlikiyyetle ortaya atılan sâhib-zuhûr bir hânedan o memleket-i mecâziyyeyi bir mâlikâne-i hakîkî haline getirmek ve o hâkimiyyet-i ma’neviyyeyi bir hükûmeti mâddiyye ve fi’liyye haline ifrâğ eylemek için cihângîrâne fütûhât icrasına teşebbüs eylemek mecburiyetinde kalacaktı.” 448 sözleriyle Osmanlı Devleti’nin Turan ülkesini kurmamakla ya da kurmaya girişmemekle ne kadar gerçekçi olduğunu tespit eden Gökalp, makalesinin sonunda da “Türk tarihine ait bir Türk kavmi, bir Tûran ülkesi var ise de, Osmanlılar bu
448
Ziya Gökalp, “Türklük ve Osmanlılık,” çevrimyazı metin: Ziya Gökalp, Makaleler I, haz.: Şevket Beysanoğlu, İstanbul, Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yayınları: 12, 1976, s.54-55. Bu yazı Peyman, sayı:2,22 Haziran 1325 (5 Temmuz 1909)’da Mehmed Mehdi imzasıyla yayınlanmıştır.
142
tabirleri ilm-i müstehâsât-ı ictimâî [sosyal antropoloji bilimi] ıslahatından addederler.” 449 İttihat ve Terakki Merkez Komitesi üyesi olmasından itibaren ise Gökalp, Turan kavramını, özellikle şiir, destan ve masallarında yükseltmeye başlar. Bu eserlerinde Turan, bazen ulaşılmak istenen mistik bir vatan, bazen ideal olarak değerlendirilir. Bu noktada Gökalp’in Turan kavramını kullanışını daha iyi anlayabilmek açısından onun “mefkure” kavramına bakmak gereklidir. Gökalp’e göre “...mefkûre bir millet tarafından mazide büyük bir buhran zamanında hakikaten yaşanmış rûhî bir hâlet, zihnî bir mevcudiyettir; ne yaşanmamış bir hayal, ne de istikbâlde yaşatacak bir gayedir.” 450 Gökalp açısından Turan, millete millet olduğunu hatırlatacak düşünsel bir idealdir. Bununla birlikte Gökalp’in düşünüşünde Turancılığın tamamen bir hayal ürünü olarak değerlendirildiği görüşü de tam olarak doğru değildir. 451 Yine Gökalp’ın mefkûre kavramıçerçevesinde bu noktaya açıklama getirelim. “Kıymetler birer «Kuvvet-fikir, idée-force»dir. Bu kuvvet fikirler ibtidâ zihnî bir mâhiyet hâlinde tecellî ederler. Sonra rûhî bir hüviyet, daha sonra hâricî bir hâkikat olurlar. Yalnız bu zihnî mahiyetler imkâna istinad etmek, hadd-i zâtında muhal olmamak lazımdır. Hâricî yahut dâhilî mevcûdiyetin tekâmülünün gayesini irâe eden mutasavver kemaller birer «mefkure-idée»dir. Tekâmülü bir esasa istinad etmeyen, iradenin aktî tasavvurlarından doğan gayeler birer “mevhûme-fiction” dir.” 452 Dolayısıyla “mefkûreler” Gökalp’e göre tamamen gerçekleştirilemeyecek hayallerden ibaret değillerdir. O an veya yakın bir gelecek için gerçekleşmesi 449
A.g.e., s.57. Ziya Gökalp, “Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muâsırlaşmak 7: Mefkûre,” Türk Yurdu, Yıl: 3, Sayı:56, (28 Kanunuuevvel 1329- 8 Ocak 1913), [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:3, Ankara, Tütibay Yayınları , s.138.] 451 Taha Parla, Ziya Gökalp, Korporatizm ve Türkiye’de Demokrasi, s.72-73. 452 Ziya Gökalp, “Bugünkü Felsefe,” Ziya Gökalp, Makaleler II, haz.: Süleyman Hayri Bolay, Kültür Bakanlığı Yayınları Ziya Gökalp dizisi:21, Şubat 1982, s.5-6. Bu makale Genç Kalemler, Cilt:II, sayı:2 (1337), s.29-31’da yayınlanmıştır. 450
143
olanaklı olmayan, ama gerçekleşmesi ileride görülebilecek kavramlardır. Bu durumda Gökalp’in, Türklük bilincinin geliştirici bir unsuru olarak gördüğü Turan mefkuresini
bütünüyle
düşün
düzeyinde
kavramadığını
söylemek
yanlış
olmayacaktır. Kızıl Elma’da yer alan aşağıdaki mısralar, Gökalp’in bu karmaşık görünen Turan mefkuresine yaklaşımında tipiktik. “...; çünki o mev’ûd ülke Değildi hariçte bir mevcud ülke. Kızılelma yok mu? Şüphesiz vardır; Fakat onun semti başka diyardır... Zemini mefkûre, semâsı hayal... Birgün gerçek, fakat şimdilik masal...” 453
Gökalp’in siyasal anlamda Turan’ı, o gün için gerçekleştirilemeyecek bir olgu olarak değerlendirmesi, zamanın diğer Türkçülerine de yabancı bir kavram değildir. Rusya kökenli Türkçülerden Ağaoğlu Ahmed Bey 1912 yılında siyasal anlamda bir hedefleri olmadığını ilan eder. “...biz “İslâmiyet” veyahut “Türklük” tabirlerini kullanmakla şu kelimelerin ifade edebilecekleri mânâ-yı siyasîyi katiyen nazar-ı itibara almıyoruz. Zira biz, bütün müslümanların veyahut bütün Türklerin ittihat ve ittifâk ederek siyasî bir kütle-i vâhide teşkil edecekleri hülyasına düşenlerden değiliz.” 454 Yusuf Akçura da A Cél adlı Macar dergisinde yayınlanan makalesinde günün şartları gereği Turan halkları arasındaki ilişkilerin kültürel ve iktisadi alanla sınırlı kalması gereğinin altını çizmektedir. 455 Tekin Alp, P.Risal takma adıyla kaleme aldığı bir yazısında Osmanlıcılık ve İslamcılık siyasetlerinin başarısızlığını anlattıktan sonra pantürkizmi gündeme 453
F.Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı, I,s.11. Bu şiir ilk kez Türk Yurdu’nda 10 Kanunisani 1328(23 Ocak 1913) tarihinde yayınlanmıştır. 454 Ahmed Agayef, “Türk Alemi 5,” Türk Yurdu, Yıl:1, Sayı:7,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:1, Ankara, Tütibay Yayınları , s.111.]İtalikler bana ait. 455 Ancak bu makalede Akçura’nın Turan halklarının bütününü göz önüne aldığı hatırlanmalıdır. Bununla birlikte Akçura’nın, Turan halklarının önemli bir kısmını oluşturan Türkler arası bir birliğe de aynı yaklaşımı gösterdiği düşünülebilir.
144
getirir. Ona göre “Pantürkizm (Türk İttihadı) pek meşru bir hissin ifradıdır. Azamî bir programı ihtiva eder. Gayretlerin ve sa’ylerin muayyen bir maksada tevcihine müsaiddir ve bundan dolayı pek faydalıdır.” 456 Tekin Alp, Türklerin buldukları milli ruhu böylelikle açıklar. Ancak azami bir programı içerdiğini söylediği pantürkizmin hedefinin siyasi olmadığını, müfrit milliyetçi bir nitelik taşımadığını da ekler. Siyasi anlamda bir Turan birliğinin var olan şartlarda gerçekleşmeyeceğine olan inanç, dönemin pantürkçü düşüncesini kültürel birlikle sınırlamıştır. Kültürel birliğin de en önemli aşaması dilde birliğin sağlanması olarak şekillenmektedir. Dilde birlik İstanbul
Türkçesinin
bütün
Türk
halklar
tarafından
benimsenmesi
ile
gerçekleşecektir. Kültürel düzeyde seyreden pantürkçü hareketin, siyasal eylemlilik için kılavuz olarak değerlendirilmeye başlanması I. Dünya Savaşı’na giden yolda ve özellikle
savaş
pantürkçülüğü
başladıktan ele
almadan
sonra
gerçekleşecektir.
önce,
Osmanlı
I.
ülkesindeki
Dünya
Savaşı’nda
Türkçülüğün
ve
pantürkçülüğün diğer özelliklerinden söz etmemiz, hem pantürkçülüğün içeriğini daha iyi kavramamızı sağlayacak, hem de onun diğer panmilliyetçi hareketlerle karşılaştırılmasında önemli olacaktır. e) TURANCILIĞIN İÇİNE DOĞDUĞU DÜŞÜNSEL YAPININ DİĞER UNSURLARI Turancılık,
Osmanlı dönemi Türkçü düşüncesinin unsurlarından yalnızca
biridir. Turancılığın da içerisinde yer aldığı Türkçülük düşüncesi çok daha geniş kapsamlıdır. Osmanlıcılık, İslamcılık üzerine olan tartışmalar henüz Osmanlı ülkesinde sonuçlanmamış, bu durum Türkçü düşüncenin de bu akımlarla ilişki 456
P.Risal, “ Türkler Bir Ruh-u Millî Arıyorlar,” Türk Yurdu, Yıl:2, Sayı:28, 29 Teşrinisani 1328 (12 Aralık 1912).[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Tütibay Yayınları , s.70.]
145
içerisinde olmasına neden olmuştur. Ayrıca Osmanlı dönemi Türkçülüğe damgasını vuran anlayışlardan biri de ilerlemecilik ya da modernleşmecilik biçiminde ortaya çıkmıştır. Bu durumda Osmanlı dönemi Turancı hareketini anlayabilmek ve Macar Turancı hareketi ile karşılaştırmaların ortaya konulabilmesi açısında Turancılığın da bir bölümünü oluşturduğu Türkçülük düşüncesinin diğer bileşenlerini de kısaca değerlendirmek gereklidir. e1. OSMANLICILIK VE İSLAMCILIK Rusya kökenli Türkçü aydınlardan Yusuf Akçura 1904’te, “ Zamanımızın tarihinde görülen umumî cereyan ırklardadır. Dinler, din olmak bakımından, gittikçe siyasî ehemmiyetlerini, kuvvetlerini kaybediyorlar...Dolayısıyla dinler ancak ırklarla birleşerek, ırklara yardımcı ve hattâ hizmet edici olarak, siyasî ve içtimaî ehemmiyetlerini muhafaza edebiliyorlar.” 457 tespitiyle toplumsal ve siyasal hayatın düzenlenişinde dini başat öğe olmaktan çıkaran, laik bir söylem geliştirmiştir. Akçura aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin var olan sınırları ile korunması yönlü bir amacı olmadığını da aynı makalede göstermiştir. Rusya kökenli aydınlar içerisinde Türk milliyetçiliğinin gelişiminde en önemli yere sahip olan Yusuf Akçura örneğinde görüldüğü üzere Rusya kökenli aydınlar Osmanlıcılık adı verilen ideolojinin etkisi altında değillerdir. Onlar için başat sorun Osmanlı Devleti’nin varlığını mevcut siyasal sınırları ile sürdürmesi değildir. Onlar için önemli olan Rusya egemenliğinde yaşayan
halkların
Ruslar
karşısında
korunması,
giderek
bağımsızlıklarına
kavuşmalarıdır. Oysa ki Osmanlı Devleti içerisindeki aydınlar, devletin kurtarılması için Türkçülük düşüncesine kayarlarken dahi , Osmanlıcı düşünüşün etkisi altında kalmışlardır. 457
Yine aynı bağlamda İslamcılık da Rusya kökenli aydınlarda
Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, s.34-35.
146
milliyetçiliğin ardından gelen ikincil bir unsur olarak değerlendirilirken, Osmanlı kökenli Türkçü aydınlarda İslamiyete vurgu daha fazla görünmektedir. Ziya Gökalp, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak adıyla daha sonra kitaplaştırılacak, Türk Yurdu’nda yayınlanan makalelerinde dini, milliyetin gelişimine yardımcı bir ikincil unsur olarak değil de, onunla bir bütün oluşturacak birincil önemdeki öğelerden biri olarak sunmayı yeğlemiştir. Gökalp’e göre “Türkçülerin gayesi, muasır bir İslâm Türklüğüdür.” 458 Gökalp’in adı geçen makalesinde tek tek uluslar, kendi milliyetlerinin bilincinde olarak İslam dünyasındaki yerlerini alacaklardır. Avrupa’da nasıl ki bir Fransız ulusu, bir Alman ulusu, bir İngiliz ulusu varsa ve bunlar kendi ulusal bilinçleriyle Avrupa hıristiyan uygarlığı içerisinde yer alıyorlarsa, müslüman halkların da benzer biçimde hareket etmeleri arzulanmış olmaktadır. Gökalp, toplumsal-siyasal yaşamın düzenlenişinin dinsel kurallara göre yapılmasını savunmamaktadır. Gökalp’ın İslam unsuruna vurgu yapmasının altında yatan nedeni makalenin yayınlanmaya başlamasından kısa bir süre önce gerçekleşmiş olan Balkan Savaşları’nın Osmanlı Devleti’nde yarattığı hayal kırıklığında ve devletin daha küçülmesine karşı önlemler geliştirme çabasında aramak doğru bir yaklaşım olacaktır. Gökalp’in Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak makalesi Türk Yurdu’nun 7 Mart 1329(20 Mart 1913) tarihli sayısında yayınlanmaya başlamıştır. Dolayısıyla makale, Osmanlı Devleti’nin Balkan topraklarını ve gayri-müslim nüfusunun büyük çoğunluğunu kaybetmesi sonrasına denk gelmektedir. Balkan Savaşları sırasında Avrupa devletlerinin Osmanlı devleti yanında yer almayarak Balkanlı devletlere destek vermeleri de bir başka hayal kırıklığının nedeni olarak değerlendirilebilir. Gökalp de makalesinde “Balkan muharebesi, Avrupa vicdanının 458
Ziya Gökalp, “Türkleşmek; İslâmlaşmak, Muasırlaşmak,” Türk Yurdu, Yıl:2, Sayı:46 (8 Ağustos 1329- 21 Ağustos 1913). [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Tütibay Yayınları , s.404.]
147
Hıristiyan vicdanından başka bir şey olmadığını gösterdi.” 459 yönlü değerlendirmesi ile Balkan Savaşlarının bu boyutuna dikkat çeker. Balkan Savaşları sırasında gerçekleşen bir başka olay da Arnavutların Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanıp bağımsızlıklarını ilan etmeleri olmuştur. Bu durumda Gökalp’in Osmanlıcılığı reddettiği gibi, İslamcılığı da reddetmesini engelleyen neden, henüz İmparatorluğun Arap topraklarının elden çıkmamasında aramak gerekir. Gökalp’in bu makalesindeki görüşlerinin Akçura’nın düşünceleri gibi açıkça laik bir tutum içermediği söylenebilrse de, Gökalp’in de Akçura’dan çok
da farklı düşünmediği
görülmektedir. Akçura’nın çağı, ırkların çağı olarak tanımlamasına benzer biçimde, Gökalp te, “Dünyanın şarkı da garbı da bize celî[açık] bir sûrette gösteriyor ki bu asır, milliyet asrıdır, bu asrın vicdanları üzerinde en müessir kuvvet milliyet mefkûresidir” 460 belirlemesini yapmaktadır. Dolayısıyla Akçura’da açıkça ortaya konulan laik tutumun izlerini Gökalp’te de görmek olanaklıdır. Bununla beraber Gökalp’te İslamcılık vurgusunun daha yüksek olması bakımından bir Kazan Türkü ile Osmanlı Türkçüsü arasındaki fark da bulunabilir. e2. MODERNLEŞMECİLİK Osmanlı dönemi Türkçü hareketine damgasını vuran en belirgin özellik, onun ilerlemeci yanında aranmalıdır. Hatta bu
ilerlemeci, modernleşmeci, Batıcı yan
Türkçülüğün dahi önünde görünmektedir. Yani bir anlamda Türkçülük bu modernleşmeciliğin araçlarından biri konumundadır. Osmanlı Türkçülerinin pantürkizmle modernleşmeyi aynı pota içerisinde eritmeleri, bu iki unsuru birbirlerini tamamlayacak unsurlar, devleti kurtarmanın ya da
459
Ziya Gökalp, “Türkleşmek; İslâmlaşmak, Muasırlaşmak I,” Türk Yurdu,Yıl:2, Sayı:35 ( 7 Mart 1329- 20 Mart 1913), [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Tütibay Yayınları , s.186.] 460 a.g.m., s.184.
148
“Türklük” ü yeniden diriltmenin birbirinin içine geçmiş öğeleri olarak görmelerinden ileri gelmektedir. İlerleme konusu, Genç Kalemler dergisinde büyük öneme sahip olurken 461, Türkçülerin en uzun soluklu dergisi olan Türk Yurdu’nun belirleyici özelliği de pantürkçülükle beraber ilerlemecilik olmuştur. Bununla birlikte Türkçüler arasında Batıcılığın kapsamı konusundaki yaklaşımlarda farklar olduğu da belirlenmelidir. Yusuf Akçura Batılılaşmaktan topyekûn Batılılaşmayı anlarken, Ziya Gökalp, hars-medeniyet ayrımı ile Batı’nın tekniğinin alınmasını, ama kültürün Türklere özgü olması gereğinin altını çizmektedir. Akçura’nın “Avrupalılardan demiryol köprüsü ve havada uçmak makinesini yapmayı öğrenelim amma, Avrupalılarca düşünmek usulünü zinhar talim etmeyelim, mezhebine benim aklım bir türlü ermez.” 462 sözlerinde ifadesini bulan anlayış, Avrupa’dan yalnızca tekniğin alınmasıyla yetinilmemesi gerektiği, bunu yanı sıra Avrupa düşünüş tarzının da Osmanlı’ya taşınması gerektiği biçimindedir. Oysa Ziya Gökalp, kültür topluluğu ve medeniyet toplumu ayrımı yapıyor, öznel nitelikli gördüğü dini inançları, ahlaki görevleri, estetik biçimleri, hukuk kurallarını ve her türlü ideali kültür topluluğu içerisine yerleştirirken, bilimsel gerçekleri, sağlık, ekonomi ve bayındırlık kurallarını, tarım, endüstri ve ticaret aletleri ile birlikte matematik ve mantık kavramlarını medeniyet toplumu içerisine yerleştiriyordu. 463 Gökalp’e göre bir medeniyetin bilimsel kavramları, teknik aletleri, ekonomik 461
Masami Arai, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, s.69 “İntikad ve Takriz: Fünun ve Felsefe ve Felsefe Sanihaları,” Türk Yurdu, Yıl:1, Sayı:23 (20 Eylül 1328- 3 Ekim 1912). [Çevrimyazı Metin: Türk Yurdu, Cilt:1(1-2), Ankara, Tütibay Yayınları, s.385.]Bu yazıda Yusuf Akçura, Abdullah Cevdet’in kitabı üzerine değerlendirmede bulunmaktadır. 463 Gökalp, “Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak IV, Cemaat ve Cemiyet,” Türk Yurdu, Yıl:2, Sayı:41 (30 Mayıs 1329- 12 Haziran 1913), ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:2, Ankara, Tütibay Yayınları , s.309.] 462
149
ürünleri halklar arasında geçişkendir. Oysa ki kültürün böyle bir özelliği yoktur, olmamalıdır. Gökalp’in terminolojisinde çağdaşlaşmak, medeniyet topluluğu düzeyinde gerçekleşmelidir. 464 Ancak
Gökalp’te
hars
ve
medeniyet
çatışmalı
kavramlar
olarak
değerlendirilmemektedir. Ünlü formülünde de vurguladığı gibi Türk milletinden, İslam ümmetinden ve Garp medeniyetinden olmak çatışmalı bir durum yaratmazdı. Aslında Gökalp’ten önce de bu formülasyon, Türkçülüğün önemli isimlerinden Hüseyinzade Ali Bey tarafından dile getiriliyordu. Hüseyinzade Ali Bey, Türkleşmek, İslamlaşmak ve Avrupalılaşmak adı altında bu üç unsuru birbirini tamamlayacak yapılar olarak gördüğünü ortaya koymaktaydı. 465
5. I. DÜNYA SAVAŞI: TURAN GERÇEKLEŞİYOR MU? Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’na Almanya ile ittifak ederek katılır. Almanya ile yapılan ittifakın nedenlerinden birini de Almanya’nın savaşı kazanacağına, böylelikle Rusya’nın çökeceğine; bu çöküş sonrasında Osmanlı ordularının Kafkasya üzerinden ana vatana ulaşabilecekleri düşüne olan inanç ta bir ölçüde etkili olmuştur. 466 Bu noktada daha fazla ilerlemeden önce devletin kaderini 1908’den sonra denetleyen ve 1913 Ocak ayındaki Bab-ı Ali baskını sonrasında tamamen kontrolü
464
Taha Parla, Gökalp’in bu yaklaşımıyla çağdaş kapitalizmin onun ideolojik arka zeminini oluşturan liberalizmden ayrılabileceğini ileri sürmüş olduğunu yazmaktadır. (Taha Parla, Ziya Gökalp, Korporatizm ve Türkiye’de Demokrasi, s.58. 465 Yusuf Akçura, “Ceditçilik Tarihinden: Hüseyinzâde Ali Bey,” transkripsiyon: Mehmet Özden,Türkiye Günlüğü, Sayı:21, Kış 1992, s.64. 466 Bu ümidi Ömer Seyfettin “...evvelâ Rusların zulmü altında yıllardan beri din ve dil kardeşlerimiz olan Türkleri kurtararak siyasî hududumuzun içine alacağız. Ruslardan ilk hamlede Kafkasya’yı zaptedip yavaş yavaş anavatanımız olan Türkistan’a yürümeğe başlayacağız.” diye dile getirir.(Ömer Seyfettin, Yarınki Turan Devleti, içinde, Türklük Üzerine Yazılar, s.75)
150
altına alan İttihat ve Terakki’nin Türkçülükle olan ilişkisi üzerinde durmak gereklidir. 1889’da Askeri Tıbbıye’de İttihad-ı Osmanî adıyla kurulan örgüt, 1895’te adını Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne çevirmiş, 1906 yılında kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile birleştikten sonra siyasal yaşamda ağırlığı giderek artmıştır. 1908 Temmuz ayında Abdülhamit’i Meclisi yeniden toplantıya çağırmak zorunda bırakarak II.Meşrutiyeti sağlamıştır. İttihat ve Terakki başından itibaren Türkçü ideolojiye sempati duymakla beraber,
Osmanlıcılık
ideolojisini
resmi
söylem
düzeyinde
sürdürmüştür.
İttihatçıların Türkçülükle beraber pantürkçülüğe de başından itibaren sempati duydukları bilinmektedir. Dr. Nazım ve Bahaeddin Şakir imzasını ve 6 Ağustos 1906 tarihini taşıyan bir mektupta “[Hüseyinzade Ali Bey’in] Bütün emeli, Adriyatik denizinden Çine kadar olan memalikten bir “Türk İttihadı” husule getirmektir. Bu emeli mukaddesin husulü için en evvel atılacak hatvenin[adım] tevhidi lisanda olduğunu derkeden...” 467 sözleri İttihatçı önderlerin pantürkizmi kutsal amaç olarak tanımlamalarının yanı sıra dil üzerinden geliştirilecek bir kültürel birliği siyasal birliğin temeli olarak algıladıklarının da işaretidir. Yine bu iki ismin Paris’ten yazdıkları 22 Eylül 1906 tarihli bir başka mektupta da İslam ittihadı da gündeme getirilmekte, yalnızca pantürkçü bir birliğin dahi ne kadar etkili olacağı vurgulanmaktadır. “Afrikanın şimali bir uçtan diğer uca kadar hep Müslümanla meskun. Adriyatik denizinden Çin hududuna kadar olan memleketler baştan aşağı yalnız bir din ile mütedeyyin değil, bir lisan ile de mütekellim Türk cinsiyle meşguldür. Afrika ve Hindistandan sarfı nazar yalnız Türk cinsinden olanlar ittihad etseler dünyanın en 467
Ahmed Bedevî Kuran, İnkılap Tarihimiz ve İttihat ve Terakki, s.206.
151
şevketli hükümetini teşkile muktedir olurlar. Hal böyle iken ittihadın şimdiye dek husule gelmemesine sebep nedir? Bu suale verilecek cevap, cehalet ve kayıtsızlıktan başka ne olabilir?” 468 Kafkasya’ya gönderildiği anlaşılan mektupta, iki İttihatçı liderin öneriler sunmaktan da geri kalmadıkları görülmektedir. Bu çerçevede gelecekteki siyasal birliğe şimdiden hazırlanılması önerilmektedir. “Siz şimdi ittihadın temelini hazırlayan maarife gayret ediniz. İstanbul Türkçesini kabul ediniz. Bu Türkçe sizin maarifte sür’atle ilerlemenize çok hizmet eder. Ve istikbalde de ayni millet efradının ittihadına zemin hazırlar...” 469 Bu mektupta İttihatçı liderler bir kez daha dil birliğiyle yetinmek niyetinde olmadıklarını, dil birliğini siyasal amaçların gerçekleşmesi açısından temel olarak gördüklerini ifade etmişlerdir. Türkçülüğe ve pantürkizme duyulan bu eğilime rağmen, İttihat ve Terakki’nin resmi söyleminde Osmanlıcılığın ve zaman zaman İslamcılığın etkili olduğu kaydedilmelidir. Bunun nedenini İttihatçıların Osmanlı Devleti içerisindeki Türk ve müslüman olmayan halkların ayrılıkçı eğilimlerini törpüleyerek Osmanlı Devleti’ni mevcut siyasal sınırları ile muhafaza etmek istemesinde aramak gereklidir. 470 Bir yandan Osmanlı Devleti’ni korumak, öte yandan özellikle Rusya sınırları içerisindeki Türklerle gelecekte kurulacak birlikteliğin temellerini atmak düşüncesinin
İttihatçıların resmi ve gayrı-resmi söylemleri arasındaki farkı
doğurmuş olduğu kabul edilmelidir. İttihat ve Terakki’nin Osmanlıcılık yorumunun
468
a.g.e., s.209-210. a.g.e., s.210. 470 Bu konuda yerinde bir yorum için Süleyman Seyfi Öğün, Modernleşme ve Milliyetçilik, Ankara, Gündoğan Yayınları, 1993, s.179. 469
152
da hemen hemen Türk olmayan unsurların Türkleştirilmesi amacı taşıdığı da görülmektedir. 471 İttihat ve Terakki’nin resmi olmayan belgelerinde görülen bu pantürkçü hedefler, 1912 yılında başlayıp 1913 yılında sonlanan Balkan Savaşları sonrasında giderek daha belirgin hale gelir. Balkan Savaşları Osmanlıcığın resmi düzeyde dahi sürdürülmesini tamamen anlamsız hale getirmiştir. İmparatorluğa çok dinli ve etnili niteliğini veren Balkan topraklarının büyük ölçüde yitirilmesi sonucunda “İttihat ve Terakki’nin Türkçülük akımı bu savaşın dumanları içerisinden sanki fışkırdı.” 472 Bu doğrultuda Teşkilatı Mahsusa adı verilen gizli bir örgüt oluşturulmuştur. Örgütün kuruluş amaçlarından birini ve belki de en önemlisini bir taraftan bütün müslümanları bir araya toplayarak panislamizmi uygulamaya koymak olduğu kadar, Türk ırkını siyasi bir birlik içerisine sokarak pantürkizmi siyasal düzeyde yaratmak olsa gerektir. 473 Teşkilat-ı Mahsusa üyeleri başta Doğu Anadolu ve Osmanlı sınırları dışında da Kafkasya, İran, Afganistan, Hindistan ve Orta Asya’ya gönderilmişlerdir. Aslında İttihatçıların bu yöndeki çabaları daha 1910 yılında başlamış, bu yıl üçü de subay olan bir grup Afganistan’a pantürkizm propagandası amacıyla gönderilmiştir. 1913 yılında bu sayı 15’e kadar çıkar. 474 Balkan Savaşları sonrası dönemde İttihat ve Terakki’ye bağlı olarak oluşturulan Türk Gücü’nün umumi nizamı da, İttihatçı söylemin geldiği noktayı göstermesi bakımından kayda değerdir. “Türk ırkı bugün kemiyet ve keyfiyetçe korkunç bir uçuruma sürüklenmektedir...Türklüğü mahvü inkırazdan kurtaramak...vatanını, hukukunu, namusunu, mefahirini korumak için 471
Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s.188. Sina Akşin de İttihatçıların okullar aracılığıyla Türk olmayanların Türkleştirilmesini amaçladıklarını yazar. Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, s.103. Ziya Gökalp’in Meştutiyet sonrası Osmanlıcılık eğilimini benzer biçimde değerlendirdiği görülmektedir. Gökalp’e göre Osmanlıcılık “Türkleştirmek için gizli bir araçtan ibaret[tir].”(s.48) 472 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, s.310-311. 473 Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası,haz.: Samih Nafiz Kansu, İstanbul, Nurgök Matbaası, 1957, s.11-112. 474 Jacob Landau, Pan-Turkism ,s.50
153
ancak kendi kuvvetine istinad eder bir Türk nesli vücude getirmektir.” 475 Irka ve Türklük üzerine yapılmaya başlanın vurgu, İttihatçıların, halen İslamcı söylemi de kullanmalarına rağmen, artık, tek kurtuluşu Türkçülükte görmeye başladığının göstergesidir.
Bu
bakımdan
II.Meşrutiyet
dönemi
Türkçülerinin,
büyük
çoğunluğunun İslam’a Türkçü düşünce içerisinde ayırdıkları yer de bu politika ile ya da tersi olarak İttihatçıların bu politikası düşünürlerin fikirleriyle uyum içerisindedir. Savaşın başlamasıyla birlikte yazın dünyasında da siyasal anlamda pantürkçülüğün yükselmeye başladığı görülmektedir. Tekinalp takma ismini kullanan Türk milliyetçisi Yahudi Moiz Cohen, Türkler Bu Muharebede Ne Kazanabilirler?
Büyük
Türklük:
En
Meşhur
Türkçülerin
Mütalaatı
adlı
çalışmasında 476 Balkan Savaşları’nın pantürkçülüğe kazandırdığı ivmeden söz etmektedir. “...bu savaş sayesinde Türkler, uluslarının beşiği ve ırklarının yuvası olan ideal anavatanları Turan ülkesini kazandılar.” 477 sözleri açıklıkla Balkan Savaşlarının yarattığı etkiyi gösteren ifadeler olarak değerlendirilmelidir. Tekinalp kitabında İtalya ve Romanya’daki irredantist hareketler örneğinden yola çıkarak bir Türk irredantası tanımlamaya koyulur. Yayılmacı, irredantist Turancılık bu çalışmada açıkça dile getirilir. “Ulusal ülkümüz bizi bir yandan Moskova’daki düşmanımızı yok ederek ırkımızın tüm dallarını içine alıp birleştirecek bir imparatorluğun doğal sınırlarını bulmaya yöneltir.” 478 Bu bağlamda Almanya ile kurulan savaş ortaklığı, adeta,
Turancılığın
gerçekleşmesinin
koşulu
olarak
değerlendirilmektedir.
Almancılık ve pantürkçülük arasında bir takım çıkar birliktelikleri kurgulanmaya 475
Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de SiyasiPartiler 1859-1952, s.203. Landau’nun verdiği bilgiye göre bu kitap Turkismus und Panturkismus adıyla Almancaya çevrilmiş; daha sonra The Turkish and Pan-Turkish Ideal adıyla İngiliz Gizli Servisi için İngilizceye de çevrilmiştir.Jacob Landau, Tekinalp, s.27. 477 Tekinalp, Türkçülük ve Pantürkçülük Ülküsü, İngilizceden çev.: Natali Medina, içinde, Landau, Tekinalp, s.185. 478 a.g.e., s.209. 476
154
çalışılır. “Bugün Türklerin Almanya’nın müttefiği olmaları, yalnız kaderin bir cilvesi değil iki ulus arasında bin yıldır varolan bilinç altındaki bir kardeşliğin bilinçli ifadesidir. On yüzyıldır iki ulusun bir tek ortak düşmanı olmuştur: Slavlar.” Slavlığa düşmanlık temelinde kurgulanan müttefikliğin amaçlarının gerçekleştirilmesi Rus Çarlığı’nın yıkılmasına bağlanmaktadır. Rus Çarlığının yıkılması pantürkçülüğün olduğu kadar Almancılığın da çıkarına olarak sunulmaktadır. “...Pan-Türkçü düşünceler de Moskova canavarı ezilene kadar geliştirilip gerçekleştirilemez, çünkü Türkçülük hareketinin geri almak istediği Sibirya, Kırım, Afganistan vb. gibi bölgeler hala dolaylı ya da dolaysız Rus yönetimi altındadır.” 479 Benzer düşünceler 1915 yılında Hüseyinzade Ali Bey’in de içerisinde olduğu Rusya Türklerinin durumlarını Orta Avrupa’da anlatmak amacıyla oluşturulmuş heyetin 480 üyesi olarak Avrupa seyahatine çıkan Yusuf Akçura tarafından Budapeşte’de katıldığı bir toplantıda da öne çıkarılırlar. Macar Ulusal Müzesi’nde düzenlenen bir toplantıda Macar konuşmacının Alman-Turan ortaklığını öne çıkaran konuşmasına Akçura, aynı ifadelerle karşılık verir. Akçura, Asya’nın ilk hakimlerinin Turan halkları olduğunu kaydettikten sonra, bir Türk şairinin mısralarını biraz değiştirerek, Turancılığa uygular. “...Turanlılar Asyanın Cermenleri ve Cermenler Avrupanın Turanları.” 481 Akçura konuşmasının devamında pantürkçülüğün sınırlarını aşan Turan anlayışını gündeme getirmekten kaçınmaz. “Biz Türk-Tatarlar kılıçlarımızı çektik, en eski kardeşlerimizi bekliyoruz.” Akçura daha öncesinde yine bir Macar dergisinde yayınlanan makalesinde de benzer bir yaklaşımı sergilemişti. Akçura’nın Turan
479
a.g.e., s.205. Tunaya, bu heyetin adının Turan Heyeti olduğunu yazmaktadır. (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, s.269.) 481 “Turániak Budapesten- ősi fajrokonaink mozgalma-“, Budapesti Hirlap, 12 Aralık 1915, s.10. 480
155
sözcüğünü antik, ortak eski bir yurdu tanımlamanın dışında bir etnik aidiyeti işaretlemek üzere de kullandığı biricik yerler de bunlar olmuşlardır. Türk Yurdu sayfalarında da Almanlarla kurulan ittifakı öven şiirler yer almaya başlamıştır. 5 Teşrinisani (18 Kasım) 1915 tarihli Türk Yurdu’nda Feyzullah Sacit’in “Alman kavmine” adlı methiyesinde Almanlara yapılan övgü abartılı boyutlarda işlenmiştir. Şair, uzun şiirini, Yusuf Akçura’nın Macaristan’da yaptığı konuşmasında biraz değiştirerek kullandığı sözcükler ile sonlandırır. “uyup hükm-i ezele Verdikse biz el ele Sen batının Türküsün ben doğunun Alman’ı Etmek gerek bahtiyar, bu bahtı yok cihanı...”
Turan adlı çalışmada da irredantist Turancılık eğilimleri açığa çıkmıştır. Yazar’a
göre
“Ruslar
hakikaten
Türklüğün,
dünkü,
bugünki
ve
yarınki
düşmanlarıdır.” 482 ifadesi ile birlikte “esir Türkler” gündeme getirilir. Bu eserde yalnızca Ruslar değil, Çinliler de düşman kategorisine dahil edilmişlerdir. “Turan yaşıyor, fakat Çinli pençesi ve Rus çizmesi altında yaşıyor; Turan esir ve mahkum; Turan,
hakir
ve
mazlum!...Turan’ı
kurtarmak,
bütün
Türklüğün
menafii
icabatındandır.” 483 Yazara göre bunu gerçekleştirebilmek kılıçların demiri ve fikirlerin ateşi ile, yani “Demir ile ve ateş ile!” olanaklı görülmektedir. 484 Bu kitabın dikkat çeken bir başka yönü de ırk vurgusunun artmasıdır. Yazar, “ Devrimiz milliyet ve ırk devridir. Hatta milliyet bile geçiyor; da ırk geliyor. Küçük küçük milletler yaşayamıyorlar, her ırk, aksamını tefrik eden hududları yıkarak birleşmeye doğru yürüyor...” 485 sözleri ile kendi düşüncesinin ırk çerçevesinde şekillendiğini göstermektedir. 482
Turan, içinde, Necati Gültepe, Turan, Turancılık Tarihinin Kaynakları, s.172. a.g.e., s.176. 484 a.g.e., s.181. 485 a.g.e., s.177. 483
156
Ziya Gökalp de savaşı “esir Türklerin” kurtuluşu için bir fırsat sayan şiirlerini kaleme almaya başlamıştır. 8 Ağustos 1914 tarihli şiirine “Düşmanın ülkesi viran olacak! Türkiya büyüyüp Turan olacak” 486
mısraları ile başlayan Gökalp, “Yenen ya İslav, ya Cerman olacak! Yenilenin işi yaman olacak” dizeleriyle savaştan beklenen yararı ortaya koymaya çalışır. Rus Çarlığı’nın yıkılma beklentisini de aynı şiirde yer alan “Altay-yurdu Büyük Vatan olacak! Turan’ın hakimi sultan olacak! ” mısralarıyla ifade etmiştir. Gökalp, 1915 yılında kaleme aldığı Millet adlı şiirinde de kültürel pantürkçülük ile siyasal anlamda pantürkçülüğü birlikte değerlendirir. “Her ülkede Türk bir devlet yapacak; Fakat bunlar birleşecek nihayet... Hep bir dille aynı dine tapacak, Olacak tek harsa malik bir millet!... 487
a) BOLŞEVİK DEVRİMİ: YENİ BİR UMUT KAYNAĞI 1917 yılında Rus Çarlığının çökmesi, Osmanlı ülkesinde Turancılar için yeni bir umudun doğmasına neden olmuştur. Rus Devrimi, Kafkaslar ve Orta Asya’daki halkların özgürlüklerini kazanacakları ve böylelikle gelecekte kurulması düşünülen Türk Birliği’ne giden yolda bir başlangıç olarak değerlendirilmiştir. Bu umudun en güzel ifadelerinden biri yine Ziya Gökalp’ın mısralarında yankısı bulmuştur. “Çok geçmeden birdenbire, Parçalandı Rus ülkesi, Sevinçle düştü Tekbir’e Elli milyon Türk’ün sesi...
Artık Turan hayal değil, Hakikate döndü bu gün... Türk bilecek yalnız bir dil, Bizim için bu bir düğün.” 488
486
Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı, I, s.90 (Bu mısralar ile başlayan “Kızıl Destan” adlı şiir Tanin 26 Temmuz 1330/ 8 Ağustos 1914, Nu.2021’de yayınlanmıştır.) 487 Gökalp 1916 yılında dahi bu ümidini kaybetmemiş görünmektedir. “Söylenme için-için Ey kardeşler merakta Uygun düştü kelamlar, “Geldiler acab niçin?” Kalmayınız ırakta, Halife’ye selamlar, Geldik senin zulmünden, Yükselecek ordunun Moskof’u ezeceğiz, Türk’ü kurtarmak için..... Şanı bu ak toprakta Kurtulacak İslamlar” Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı, I, s.264. Bu mısraların içerisinde yer aldığı “Galiçya Yolunda” adlı şiir Harp Mecmuası, Yıl:1, No:11 (Ramazan 1334-Temmuz 1332/1916) yılında yayınlanmıştır.
157
Gökalp, bu ümidini yalnızca şiirlerine yansıtmamıştır. Yeni Mecmua’nın 4 Nisan 1918 tarihli sayısında yayınlanan “Rusya’daki Türkler Ne Yapmalı” adlı makalesinde Rus Çarlığı’nın yıkılmasını gelecekteki Turan Devleti için başlangıç olarak göstermekten kaçınmamıştır. “İşte şimdi de Rus Çarlığı’nın inhilâle uğramasıyla Turan yeniden Türkler’in hâkimiyetine geçtiği için, Dördüncü Türk Devri’nin, yâni Turan hâkimiyetinde yedinci bir devrenin başladığını görüyoruz. Binaenaleyh Türkler’in dördüncü defa olarak Ergenekon’dan çıkmasına tesadüf eden gün, bizim için yeni bir Ergenekon Bayramı olacaktır.” 489
Gökalp, bu makalesinde Rusya Türklerine üç aşamalı bir plan önermekten de kendini alamamıştır. Bu planın birinci aşamasını olarak “ Rusya’daki Türkler’in Alman birliği şeklinde, bir birlik tesis etmeleri ve başlarına en kahramanlarından bir şef seçmeleri” oluşturacaktır. İkinci aşamada ise Türk toplulukları bir araya gelerek, bir “baş reis” seçeceklerdir. Üçüncü aşama ise bu yeni devletin Osmanlı Devleti ile birleşmesi şeklinde gerçekleşecek, böylelikle de ortaya “ Rus çarlığından büyük ,İngiliz İmparatorluğuna yakın 36 milyon kilometrekarelik, yüz milyondan fazla Türk’ü bir araya getiren böyle bir devlet ortaya çıkacaktır.” 490 Teşkilat-ı Mahsusa da 5 Mart 1917’de Rusya’da yaşayan Türk ve Müslüman halklar konusunda izleyeceği stratejiyi belirlemiştir. Buna göre Rusya’da Türk ve Müslüman halklar arasında siyasi örgütlenme oluşturmak amacıyla Bakü, Kazan gibi merkezlere ve Çerkezistan’a ajanlar gönderilecektir. 491 Teşkilat-ı Mahsusa,
488
Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gökalp Külliyatı, I, s.258. Gökalp’in bu mısralarının yer aldığı Çanakkale şiiri Yeni Mecmua’nın 5 Mart 1331/18 Mart 1915 tarihli Çanakkale Özel Sayısında basılmıştır. 489 Yeni Mecmua, No:38, 4 Nisan 1918’den aktaran F.Abdullah Tansel, “Niyazi Berkes, Turkish Nationalism and Western Civilization, Selected Essays of Ziya Gökalp,” [kitap eleştirisi], Belleten, Cilt: XXIV, Sayı:93-96, 1960, s.677. 490 Aktaran Mehmet Karakaş, Türk Ulusçuluğunun İnşası, s.244. 491 ATASE Arşivleri, Kls.1844, Ds.73.Fhr.1.11 sayılı belge. Bu belge Mustafa Balcıoğlu, Teşkilat-ı Mahsusa’dan Cumhuriyete, İstanbul, Nobel Yayın Dağıtım, Mayıs 2001, s.164’de yer almaktadır. Belgede dikkat çeken noktalardan biri de gönderilecek ajanların Rus Devrim Hükümeti’nin dikkatini
158
göndereceği bu ajanlara Türk ve Müslüman halklar arasında siyasi örgütlenmeye gidilmesini, bu örgütlenmenin açık olması, birleşik ve kuvvetli bir siyasi parti oluşturulması talimatlarını vermiştir. 492 İttihatçıların bir kısmında ortaya çıkan bu umutlara karşın Osmanlı Devleti’nin savaşı yitireceğinin anlaşılması Türk Ocağı içerisinde de bir takım tartışmaları beraberinde getirmiştir. Bu durumda ortaya iki tür Türkçü grup çıkmıştır. Bunlardan birincisi Rus Çarlığı’nın çökmesinin pantürkizmin gerçekleşmesinde büyük olanaklar sunduğunu düşünen başta Enver Paşa olmak üzere İttihatçı liderler; diğeri de pantürkist özlemlerden vazgeçilmesi gerektiğini düşünenler oluşturmuştur. b)TÜRKİYA MI? TURAN MI? Türk Ocağı’nın Haziran 1918’de toplanan Kongresi’nin 28 Haziran tarihli ikinci oturumunda Ocağın faaliyet sahası üzerine yoğun tartışmalar gündeme gelmiştir. 493 Yasa encümeninin hazırladığı nizamname layihasının ikinci maddesi üzerinde meydana gelen tartışmalar Türkçülerin bir yol ayrımına geldiklerinin de işaretleri
olarak
algılanabilir.
Encümenden
gelen
teklifte
Türk
Ocağı
Nizamnamesi’nin ikinci maddesi “Ocağın maksadı Türklerin harsi birliğine ve medeni kemaline çalışmaktır. Ocağın faaliyet sahası bilhassa Türkiya’dır.” biçiminde düzenlenmişti. Aslında bu ifade karmaşık duyguları göstermektedir. Bir yandan “Türklerin harsi birliği” gibi pantürkçü özlemlere yorulabilecek bir ifade yer alırken, ikinci cümlede etkinlik alanı Türkiye olarak belirlenmekteydi. Nizamname
çekmemeleri için İsveç sınırından Rusya’ya geçmelerinin ve “kendilerini eski Çar idaresinin siyasi mağdurları tarzında” göstermelerinin istenmesidir. 492 ATASE, Kls 1844, ds.73.Fhr.1.9. Bu belge Mustafa Balcıoğlu, Teşkilat-ı Mahsusadan Cumhuriyete, s.166’da yer almaktadır. 493 Bu tartışmalar için “Şuûn: Türk Ocağı Kongresi,” Türk Yurdu, Yıl:7, sayı:160 ( 15 Temmuz 133415 Temmuz 1918) ,[Çevrimyazı metin: Türk Yurdu,Cilt:7(14), Ankara, Tütibay Yayınları , s.251252.]
159
layihasının 2.maddesinin ikinci cümlesine itirazlar gecikmedi. Doktor Şükrü Eflatun, Hüseyin Abbas ve Hamdullah Suphi bu hükme itiraz ettiler. Adı geçen kişiler işe Anadolu’dan başlamak gereğini kabul etmekle beraber, “bilhassa Türkiya” kaydının uzaktaki
Türklerin
muğber
olmaları
sonucunu
doğuracağını
öne
sürerek
kaldırılmasını istediler. Encümen adına layihayı savunan Nüzhet Sabit Bey, Türk dünyası içerisinde en mutsuz, en yardıma muhtaç kitlenin Anadolu Türkleri olduğunu; Anadolu için çalışırken dışarıdaki Türkler için çalışmaya güçlerinin yetmeyeceğini ifade etmiştir. Nüzhet Sabit Bey sözlerini “Büyük Turan hayalini ümitlerle
karşılamakla
beraber
faaliyetimizin
evvelemirde
sırf
Türkiye’ye
hasredilmesi daha muvafık olacağından encümen bu kaydı oraya vaza lüzum görmüştür.” ifadeleriyle tamamlar. Ancak Mahmut Nedim Bey’in “bilhassa Türkiya” kaydının kaldırılması için verdiği önerge kabul edilir. Bununla birlikte tartışmalar sonlanmaz. Halide Edip Hanım söz alarak Umumi Turan’ın ideal olduğunu, faal hayatın ise ancak Anadolu’da olabileceğini, diğer fikirlerin kuram alanında kalmaktan kurtulamayacağını belirtir. Halide Edip, büyük hayaller peşinde koşmak emellerini perverde [beslemiş] edenler için Kafkas’a, Türkistan’a gitmenin arzu edilebilir olduğunu, ancak gerçekçilikten yana olanlar için bu arzunun şiirlerle mali [dolu] bir hayalden daha fazla bir değeri bulunmadığını söyleyerek yeniden oya başvurulmasını istemiştir. Yeniden oya başvurulması tartışmalarından sonra yapılan oylamada yeniden “bilhassa Türkiya” kaydının kaldırılmasına karar verilir. Halide Edip’in sözleri, Kurtuluş Savaşı’nı yürüten kadro ile aynı tarihlerde Turan devleti kurma amacıyla etkinliklerde bulunan Enver Paşa ve ekibinin değerlendirilmesi bakımından önem taşımaktadır.
160
Türk Ocağı içerinde de Turancılığa karşı tepki ilk kez bu kadar geniş kapsamlı olarak gündeme gelmiştir. 494 Türk Ocağı içerisindeki bu çekişme 1918 sonrasında Anadolu’yu temel alan bir yaklaşım ile Turancılığı sürdürme konusunda ısrar eden bazı İttihatçılar arasındaki farkın doğuşunun da işaretleri olarak görülebilir. 495 İttihatçıların önemli isimlerinden olan Kazım Nami, 1918 yılında Turancılığın siyasal boyutlarını reddeder. “Turancılık dini olmadığı gibi, siyasi de değildi; harsi idi. Turancılık, ister esir, ister hür, bütün Türkler için harsta birlikti.” 496 değerlendirmesini yaparak Turan’ın bu anlamda alınması durumunda ölmeyecek bir ideal olduğunu vurgulamıştır. 1914’te Kafkaslar üzerinden Türkistan’a geçme özlemlerini dile getiren Ömer Seyfettin de görüşlerini yumuşatmış ”Turan” bir devlet değil, harsi, milli bir vatandır.” değerlendirmesini yapmıştır. 497 Türk Ocağı’nın 1334 tarihinde yapılan Kongresinin son oturumunda İdare Heyeti üyeliklerine Hamdullah Suphi, Hasan Ferid, Nüzhet Sabit, Darülmuallimin müdürü Servet, Halide Edip ve İlyas Ragıp seçilmişlerdir. Hars heyeti ise Ziya Gökalp, Hüseyinzade Ali, Hamdullah Suphi, Ahmed Ağaoğlu, Halide Edip ve Köprülüzade Fuat’tan oluşmuştur. İdare Heyeti’nin kendi arasında yaptığı toplantıda da Hamdullah Suphi’nin başkanlığı kabul etmemekte ısrarlı davranması sonucunda Mehmet Emin başkanlığa, Hamdullah Suphi de katipliğe seçilmişlerdir. 498 Ancak
494
Türk Ocağı içerisinde Turancılığa karşı ilk tepkinin 1915 yılında, İzmir şubesinde verdiği konferansta, Necip Türkçü tarafından gösterildiği kaydedilmektedir. Füsun Üstel, “Türk Milliyetçiliğinde Anadolu Metaforu,” Tarih ve Toplum, Ocak 1993, Sayı:109, s.51. 495 “Türk milliyetçiliğinin, Türklerin merkezi toprağıdır diye Anadolu’ya ağırlık veren ve Türk köylüsünün kültürünü ülküleştiren bir ikinci türü, Pantürkizm ile yanyana- ve onunla çekişerekgelişmekteydi.” Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s.190. 496 Zeki Arıkan, “Millî Cereyanlar,” Tarih ve Toplum, Haziran 1992, Sayı: 102, 497 Ömer Seyfettin, “Büyük Türklüğü Parçalayan Kimlerdir?,” Kırım Mecmuası, Sayı: 1(30 Nisan 1919). Yeniden Basım: Türklük Üzerine Yazılar, s.109. 498 “Şuun: Türk Ocağı Kongresi,” Türk Yurdu, Yıl:7, Sayı:161 (15 Ağustos 1334- 15 Ağustos 1918) [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt: 7(14), s.275]
161
1918 kongresinde seçilen idare heyeti üyeleri Hamdullah Suphi hariç istifa ederler. 499 Yerlerine yedek üyeler getirilir.Levend, Nüzhet Sabit, Hüsnü Hamit, Hakkı Tahsin ve arkadaşlarının yeni yönetim kurulunu oluşturduklarını belirtmektedir. Dr. Cemil Şerif Bey reis, Mehmet Servet Bey de katip olurlar. Türk Yurdu dergisinin yayınlanamadığı zamanlarda Türk Ocağı başka etkinlikler düzenlemeyi başarmıştır. 1919 yılında Türk Sanayi sergisi düzenlenmesi bu çalışmalardan biridir. Ayrıca Türk Ocağı işgallere karşı protesto mitinglerinde etken olarak yer alır. 1919 yılında yapılan kongrede Hamdullah Suphi yeniden başkanlığa getirilir. Halide Edip, Nakiye Hanım, Mehmed Emin, Celal Sahir ve Hasan Dündar da idare heyetini oluştururlar. Türk Ocağı konferanslar düzenlemeye de devam etmişse de İstanbul’un itilaf devletleri’nin kontrolü altında olması Türk Ocağı’nın etkinliklerine büyük darbe vurur. c) ORTA ASYA’DA TURAN HAVARİLERİ Rus Çarlığı’nın yıkılmasının ardından Turan özlemlerini gerçekleştirmek için ümide kapılan İttihatçı liderlerden Enver Paşa, Osmanlı Devleti’nin savaşı yitirdiğinin kesinleşmesi üzerine yurt dışına kaçmıştır. Enver Paşa, Rusya’da bir süre bulunduktan sonra , Anadolu’da o sırada başlamış bulunan Kurtuluş Savaşı’na liderlik etmek üzere geri dönme planlarının başarısızlığa uğraması üzerine Orta Asya’ya geçerek, Turan devletini gerçekleştirme çabalarına girişir. Hemen şunu da eklemek gerekir ki, daha önceki dönemde var olan Türkçülük ve İslamcılık söylemlerinin birlikte var olması durumu, bu kez de pantürkçü ve panislamcı
499
Hüseyin Tuncer ve diğerleri, Türk Ocakları Tarihi Açıklamalı Kronoloji 1912-1997, 1.Cilt, 1998, s.67. Türk Ocağı Postası’ndan aktarılan bilgiye göre Halide Edip, Mehmed Emin, Hasan Ferid, Abdulvehap, Ragıp Nurettin ve Mazhar Beyler istifa etmişlerdir. Üstel’in verdiği İdare Heyeti üyeleri arasında bu son üç isim bulunmamaktadır. Agah Sırrı Levend, Cemal Paşa’nın Türk Ocağı’na verdiği 18000 liralık yardımın, İttihatçıların ikdidardan uzaklaşması ile birlikte geri alındığını ve yönetim kurulunun istifa ettiğini yazmaktadır.(A. Sırrı Levend, Ulus, 17.11.1951, s.2)
162
söylemlerin birlikte kullanılması ile bir kez daha sergileniyordu. 500 1920 yılında Doğu Halkları Kurultayı’na katılmış olan Enver Paşa, Rusya yıllarının başında bir takım ilişkiler kurmuş olduğu Bolşeviklere karşı bu kez, Turan ordusu örgütlemeye başlar. 501 Bu arada 1920’li yılların başında İstanbul’daki İttihatçıların bir kısmının da halen Turan düşüncesinde oldukları, ulusal Savaş’ın başarısını dahi bu ümide bağladıkları anlaşılmaktadır. 502 Ancak 1922 yılında Kızıl Ordu ile girilen bir çarpışmada
hayatını
kaybeder.
“Turan
İhtilal
Ordusu
Türkistan
Cephesi
Kumandanı”nın ölümü 503, arkadaşlarının bir süre daha bu emel peşinde koşmalarına rağmen 504, İttihatçıların bu dönemdeki Turan emellerinin de sonunu büyük ölçüde getirmiştir. 505
500
Masayuki Yamauchi, Hoşnut Olamamış Adam- Enver Paşa, s.72-74’e bakılabilir. Enver Paşa’nın Türkistan’daki bu etkinlikleri için Turan İhtilâl Ordusu’nda yer almış Buharalı Abdullah Recep Baysun’un anıları, birinci elden kaynak niteliğindedir. Abdullah Recep Baysun, Türkistan İstiklâl Hareketleri ve Enver Paşa; ayrıca Zeki Velidi Togan’ın anıları da bu konudaki ilk el kaynaklardan biridir. Bunun haricinde Masayuki Yamauchi, Hoşnut Olamamış Adam- Enver Paşa Türkiye’den Türkistan’a, İstanbul, Bağlam, Temmuz 1995 ve Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa, Cilt III, 1914-1922, 5. Basım, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1999 adlı kitaplara da bakılabilir. 502 Hüseyin Cahit Yalçın, İttihatçı Liderlerin Gizli Mektupları, haz.: Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul, Temel Yayınları, Ekim 2002, s.38. Enver Paşa’nın Berlin’den 28 Mart 1920 tarihinde yazdığı mektupta geçen “İstanbul’da Kara Vasıf Bey’den bir mektup aldım. Yüzde doksan beş vaziyete hâkim olduklarını, fakat bütün ümitlerinin Panislamizm, Turanizm hareketine bağlı olduğunu ...benim mümkün ise Türkistan ve Kafkasya harekâtını bizzat idare etmemi ... bildiriyor.” ifadeleri bu durumun göstergelerinden biri olarak değerlendirilebilir. 503 Şevket Süreyya Aydemir, Enver Paşa, Cilt III ekleri içinde enver Paşa’nın ölüm zaptı yer almaktadır. Ayrıca Orhan Koloğlu, “Her Yönüyle Enver Paşa 3,” Milliyet, 4 Ağustos 1996, s.14’de de aynı belge bulunmaktadır. 504 Yamauchi, Indian office L/p ve s/II/235, P.2862/1923 belgelerine dayanarak, Hacı Sami Bey’in bir süre daha Doğu buhara’daki etkinliklerini sürdürdüğünü, ancak yenilerek pantürkizm propagandasına devam edebilmek amacıyla Afganistan’a çekilmek zorunda kaldığını bildirmekktedir. ( Masayuki Yamauchi, Hoşnut Olamamış Adam- Enver Paşa, s.77, dn.:23.) 505 Enver Paşa’nın Turan devleti peşinde koştuğu dönemlerde Rusya’da Sultan Galiyev’in geliştirdiği milli komunizm ve Turan Cumhuriyeti düşünceleri için bknz.: Alexandre A.Bennigsen ve S. Enders Wimbush, Sultan Galiyev ve Soyvetler Birliği’nde Milli Komünizm, çev.: Bülent Tanatar, İstanbul, anahtar Kitaplar Yayınevi, Nisan 1995, ss.320 ve Masayuki Yamauchi, Sultan Galiyev, İslam Dünyası ve Rusya, çev.: Hironao Matsutani, İstanbul, Bağlam, Şubat 1998, ss.264. 501
163
II. I. DÜNYA SAVAŞI SONRASI DÖNEMDE TURANCI HAREKET A. TRİANON SONRASI MACARİSTAN’DA TURANCILIK (1920-1933) 4 Haziran 1920 tarihinde imzalanan ve 1920 sonunda Macar meclisi tarafından onaylanarak yürürlüğe giren Trianon Barış Antlaşması 1920’lerden itibaren Macaristan’ın iç ve dış politikasına etki ettiği gibi, bugün halen kurduğu düzenin varlığını sürdürmesi bakımından da önem taşımaktadır. Macaristan, Avusturya egemenliğinden kurtulup bağımsız bir devlet haline gelmiş olmasına karşın, Trianon Antlaşması hükümleri Macar halkının büyük çoğunluğunda derin bir hoşnutsuzluk ve tepki yaratmıştır. Tarihi Macar Krallığı olarak adlandırılan topraklarının sadece 1/3’üne sıkıştırılmış bir Macar Devleti ortaya çıkmıştır. Kaybedilen topraklar ve nüfus aşağıdaki tabloda açıkça görülmektedir. TABLO III: TRİANON BARIŞ ANTLAŞMASIYLA MACARİSTAN’IN KAYBETTİĞİ TOPRAKLAR VE MACARİSTAN’DAN TOPRAK KAZANAN ÜLKELER Km2 Nüfus ÇEKOSLOVAKYA 63.004 3.567.575 ROMANYA 102.181 5.236.305 SIRP-HIRVAT-SLOVEN KR. 21.031 1.519.013 AVUSTURYA 4.026 292.588 FIUME 21 49.806 TOPLAM 190.293 10.665.287 TARİHİ MACARİSTAN 282.870 18.264.533 (Budáy László, Magyarország küzdelmes évei. A megcsonkított Magyarország, újradolgozott második kiadása, Budapest, 1923, s.6’dan aktaran Magyarország gazdaságtörténete a honfogalalástól a 20.század közepéig, 3.baskı, Budapest, Aula kiado, 1998, s.317.)
Büyük toprak ve nüfus kaybına uğrayan, bunun da ötesinde her zaman çekindiği Slav unsurların oluşturduğu devletlerle çevrili hale gelen Macaristan’ın kaybı, yalnızca toprak ve nüfus kaybının çok ötesinde sonuçlar doğurur.
164
Macar madencilik ve sanayisi de büyük ölçüde küçülür. 1913 ve 1921 yılları arasında yapılan bir karşılaştırma Macar sanayisinin önemli bölümünün topraklarla beraber yittiğinin göstergesidir. TABLO IV: I. DÜNYA SAVAŞI VE TRİANON SONRASI MACAR SANAYİSİNİN GERİLEMESİ 1913-1921 arası % olarak gerileme Demir-çelik 53.8 Makine 36.8 Elektrik üretimi 67.4 Yapı malzemesi 36.8 Ağaç sanayi 44.4 Deri sanayi 67.6 Tekstil 58.4 Giyim sanayi 59.3 Kağıt 36.3 Gıda 57.6 Kimya 42.1 Basım 32.8 TOPLAM 51.2 (T.Iván Berend- György Ránki, A Magyarország Gazdasâga az első világháború után 1919-1926, Budapest, Akadémiai Kiado, 1966, s.55.)
Trianon’dan ekonomik açıdan da büyük kayıplarla çıkan Macaristan için bir başka sorun da Macaristan sınırları dışarısında kalan Macar azınlıkları olacaktır bundan böyle. Yaklaşık dört milyon Macar başta Romanya olmak üzere, yeni kurulan Çekoslovakya ve Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı ile Ukrayna topraklarında kalmıştır. Komşu ülkelerdeki Macar azınlıklar, Macar irredantizminin temelini oluşturacaklar; Trianonla kurulan Orta Avrupa’nın bu yapısının değişmesi istemleri Macarların iki dünya savaşı arasındaki başlıca özlemleri olacaktır. Bu durum dış politikada Macar Krallığını revizyonizme doğru iten unsurların başında gelir. 1919 Martında kurulmuş olan Sovyet yönetimi, Romen ordularının da Budapeşte’ye girmesi ile kısa zaman içerisinde yıkılmıştır. Aynı yılın Kasım ayında Amiral Miklós Horthy komutasındaki Ulusal Ordu, Budapeşte’ye girmiştir. Aynı ay Károly Huszár yeni hükümeti kurmakla görevlendirir. 1 Mart 1920 tarihinde de Miklós Horthy Macaristan’ın Saltanat Naibi seçilir. Böylelikle Macaristan’da
165
“Kralsız Krallık” dönemi “Donanmasız Amiral” Horty’nin diktatörlüğünde başlamış olur. 506 Macar iç politikası 1944 sonlarına kadar, Horty’nin denetiminde muhafazakar özelliklidir.
1. MACAR TURANCILIĞINDA YOLLARIN AYRILMASI Trianon sonrası dönemde “ “Batının Trianon satışı” yüzünden “Nankör Batı” yönlü hayal kırıklığı ve pesimist “yalnızız” hissi toplumun farklı tabakalarını Turancılığa doğru itti.” 507 Bu duyguların etkisi ile sosyalist yönetimin yıkılmasının ardından, en azından içsel koşullar bakımından daha rahat hareket edebilme olanağına kavuşan Macar Turancıları, 1920 yılı içerisinde toparlanma sürecine girerler. Ancak bu toparlanma ve canlanma dönemi aynı zamanda kopuşlarla ve bölünmelerle beraber işleyen bir dönemi işaretler. a)KŐRÖSİ CSOMA DERNEĞİ Turan Cemiyeti içerisinde terimin içeriğinin doldurulması noktasında beliren ayrılık, bir kısım bilim adamının, amaçlarının bilimsel etkinliklerle sınırlı olduğunu, politik içerikte bir çabalarının olmadığını açıklayarak Turan Cemiyeti’nden kopmasıyla sonuçlanır. Bu bilim adamları, Macar şarkiyatçılığının kurucusu sayılan Sandor Kőrösi Csoma’nın anısını yaşatmak amacıyla, onun adıyla bir dernek kurarlar. Kőrösi Csoma Derneği’nin kurucuları arasında, 1910-1916 yılları arasında Turan Cemiyeti başkanlığı görevini yürütmüş olan Kont Pál Teleki’nin yanı sıra Zsigmond Bátkany, Zoltán Gombocz, István Györffy, János Melish, Gyula Miskolczi gibi isimlerin yanı sıra, Turancı ideolojiye olan bağlılıklarını devam ettiren ve 506
Kral olmamasına rağmen, Macar Krallığı adının yeğlenmesinde, Macarların “Kutsal Tacı”nın tarihi Macar Krallığı olarak adlandırılan topraklarının bütünlüğünü simgelemesi ve bu tacın bu anlamı üzerinden, Macarların revizyonist istemlerine temel arama çabası için bknz.: Peter F. Sugar, Nationalism in Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar- Ivo Lederer, s.25. 507 Ildikó Farkas, Magyar Tudomány, 1993, sayı:7, s.864.
166
ettirecek olan Zoltán Takács, Jenő Cholnoky, István Zichy gibi yazarlar da bulunmaktadır. Ancak bu noktadan hareketle bu yeni Cemiyet’in Turan Cemiyeti’nin bir kolu olduğu söylenemez. 508 Kőrösi Csoma Cemiyeti’nin yayın organı olan Kőrösi Csoma Archivium’un 1921 yılında yayınlanan birinci sayısında, adı geçen derginin yeni bir dergi olmadığı, 1918 yılında Pál Teleki’nin editörlüğünde 10 sayı olarak yayımlanan Túrán dergisinin devamı olduğu belirtilmektedir. Daha önce belirtilmiş olan, 1918 yılı Túrán sayılarının diğer yıllarda yayımlanan sayılardan farklı olması olgusu bu noktada anlam kazanmaktadır. Kőrösi Csoma-Archívium, Turán dergisinin bütün sayılarına sahip çıkmamakta, Turan teriminin politik olmaktan daha çok, coğrafibilimsel temelde algılandığı, Teleki’nin baş editörü olduğu sayılarını kendisine referans almaktadır. 509
508
Demirkan’ın “ 1921’de Turan Cemiyeti’nin bilimsel faaliyetlerini örgütlemek amacıyla bir dernek daha kuruldu. Bunun adı da Kőrösi Csoma Cemiyeti’ydi.”[Demirkan, Macar Turancıları, s.44] ifadesi ile Ali Engin Oba’nın “ 1921’de Turan Derneği’nin amaçlarını aynen devam ettiren yeni bir dernek kurulmuştur. Kőrösi Csoma” [Ali Engin Oba, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, Ankara, İmge Yayınevi, Ocak 1995, s.132.] ifadeleri düzeltilme gereksinimi içerisindedir. Benzer biçimde bir başka çalışmada da Oba’ya dayanılarak aynı hataya düşülmüştür. Melek Çolak, “19 Yüzyıl Sonu- 20. Yüzyıl Başlarında Türk- Macar Yakınlaşması,” Toplumsal Tarih, Cilt:15, Sayı: 89 (Mayıs 2001), s.6. 509 Ali Engin Oba, Kőrösi Csomá Archívum’un 1.sayısından “«Körösi Csomá Archivum» gerçekte yeni bir dergi olmayıp Turan dergisinin bir devamıdır. Turan Dergisi, Türkler ile Macarlar arasında kültürel ve siyasi ilişkileri öncelikle teşvik etmeyi amaçlayan Doğu Kültürü Macar Derneği tarafından yayınlanmıştır. 1920’de Turan Derneğinin bilimsel kısmı “Körősi Csoma Derneği” adı altında bağımsız bilimsel bir kurul halini almış ve “Körösi Csoma Archivum”da bu derneğin resmi organı olarak yayınlanmıştır. Programımız Turan Dergisinin ilk sayısında ayrıntılı bir şekilde izah edilmiştir.” (Ali Engin Oba, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, s.132.) parçasını çevirerek görüşlerine destek yapmaktadır. Öncelikle ilk cümle eksik çevrilmiştir. “Kőrösi Csomá Archivum gerçekte yeni bir dergi olmayıp, Pál Teleki’nin editörlüğünde 1918’de bir yıl(10 sayı) yayımlanan Túrán dergisinin devamıdır.” biçimindeki çeviri eksiksiz çeviridir. İkinci olarak “bağımsız bilimsel bir kurul” olarak çevrilen bölüm “bağımsız bilimsel bir cemiyet” olarak düzeltilmelidir. Ve üçüncüsü Oba, bu alıntılanan parçada Turan sözcüğünün yazılımına da dikkat etmemiştir. Bütün sayılardaki “Turán” biçimindeki yazım, yalnızca 1918 sayılarında “Túrán” olarak yer almaktadır. KCA’dan alıntılanan parçada da bu ikinci yazım benimsenmiştir. Bu durumda “programımız Túrán dergisinin ilk sayısında yayınlanmıştır.” sözüyle gönderme yapılan 1918 yılı 1.-2. sayısında Editörler imzası ile yayınlanan yazı olmaktadır. [Bknz. EK 6] Son olarak “Doğu Kültürü Macar Derneği” ifadesi de Macar Doğu Kültür Merkezi” olarak düzeltilmelidir. Demirkan da, Oba’nın düştüğü hataya düşmüş, anlaşılan asıl metni kontrol etmeden Oba’dan alıntılayarak aynı yanlış yargılara varmıştır. Demirkan’ın Kőrösi Csomá Archivum hakkında yaptığı “...aslında Turan dergisinin yayımlanmadığı zamanlarda onun bir devamı olarak işlev gördü” (Tarık Demirkan, Macar Turancıları, s.32) değerlendirmesi de gerçeği yansıtmaktan uzaktır. Adı geçen dergi
167
Kőrösi Csoma Cemiyeti başkanı olan Kont Pál Teleki’nin 3 Mayıs 1924 tarihinde adı geçen
Cemiyet’in genel kurulunda yaptığı konuşmada da Turan
Cemiyetinde I. Dünya Savaşı sırasında belirginleşmeye başlayan anlayışla kopuşun altını çizer. “Bu birlik, Kőrösi Csomá Cemiyeti, Turan Cemiyetinden dönüşerek kurulan Doğu Kültür Merkezi’nin bilimsel şubelerinin kuruluşu zamanında [Turan Cemiyetinin 1916 Kongresi] ön planda olan unsurlara dayalı temel bir düşünce üzerinde yükselmez.” 510 Kőrösi Csoma Cemiyeti’nin amacı değişik alanlarda etkinlik gösteren bilim adamlarının çalışmalarının eşgüdümünün sağlanması olarak belirlenmektedir. Kendisi de 1918 yılı Túrán sayılarına editör olarak katkıda bulunmuş olan ve 1920’li yıllardan itibaren Turancılık karşıtı görüşleri ile tartışmaya katılmış olan Macar Türkolojisinin bir diğer önemli ismi Gyula Németh, Pál Teleki üzerine yaptığı bir konuşmasında , Teleki’nin başkan olmasına rağmen Turan Cemiyeti çalışmalarında aktif olarak yer almadığını; hatta Turan Cemiyeti’nin Teleki’nin düşüncesi doğrultusunda oluşturulmadığını, Teleki’nin Turancılık anlayışının farklı olduğunu belirtir. 511 Kőrösi Csoma Cemiyeti içerisinde, Németh gibi Turancılık
1921 yılında yayımlanmaya başlamıştır. Aynı yıl Turan Cemiyeti, Turán dergisini de yeniden çıkarmaya başlayacak ve 1944 yılına kadar, periyotları değişmekle birlikte, aralıksız olarak bunu gerçekleştirecektir. Bu durumda Demirkan’ın “Turan dergisinin yayımlanmadığı zamanlardaki” sözü anlamsız kalmaktadır. 510 Pál Teleki, “Elnöki Megnyitó- a Kőrösi Csoma-Társaság 1924.máj.13.-i közgyülésen elmondotta”[ 3 Mayıs 1924’te Kőrösi Csomá Cemiyeti Genel Kurulu’nda Yapılmış Başkanın Açış Konuşması], Kőrösi Csoma-Archivium, 1925, 1 Nisan, s.350). Turan Cemiyeti’nin 1916 Kongresinde Teleki’nin başkanlığı bıraktığı da dikkate alınmalıdır. 511 Pál Teleki’nin ismine bu tarihten sonra da, Cemiyetin bazı organlarında rastlanmakla beraber, Teleki’nin bu tarih sonrasında Cemiyet etkinlikleri içerisinde yer almadığı, Turán Dergisinde de yazmadığı belirtilmelidir. Teleki de 23 Şubat 1937 tarihinde, Cemiyetin o tarihteki başkanı Gyula Pekár’a yazdığı kısa notunda, kendisinin Cemiyet organlarının toplantılarına çağrılmamasını, kendisinin yerine bir başkasının görevlendirilmesini ister. (MOL, P 1384, 9.cs., s.392)
168
karşıtı bir bilim adamının bulunması dahi, adı geçen cemiyetin Turan Cemiyeti ile ilgili olmadığını göstermeye yeterlidir. b) MACARİSTAN TURAN BİRLİĞİ [MAGYARORSZÁGİ TURÁN SZÖVETSÉG] 512 1920 yılında Turan düşüncesinin Macar toplumunda yeniden yankılanmaya başladığı, Macar toplumunun değişik kesimlerinin Turan düşüncesinin çekimine kapıldıkları gözlenmeye başlanmıştır.. 16 Mayıs 1920’de A Magyar Tanítok és Tanárok Nemzeti Szövetség [ Macar Eğitmenleri ve Öğretmenleri Ulusal Birliği] Turan düşüncesini geliştirmek amacıyla bir toplantı düzenlemiş; bu toplantıda Lajos Sassi Nagy, Turan düşüncesi üzerine bir konferans
vermiş,
Árpád
Zempleni’nin
şiirlerinden
oluşan
bir
sunu
gerçekleştirilmiştir. Toplantıda Bekir Sıtkı, Kırım Tatar Meclisi’nin mesajını okumuş, Hamid Zübeyir de Macaristan’da okuyan Türk-Tatar gençleri adına bir konuşma yapmıştır. 513 Bu arada Macar Turan Cemiyeti içerisinde yer alan kişilerden bazıları 1920 yılından itibaren yeni bir örgüt kurma etkinliklerine başlamışlardır. Beş değişik grup bu çabaların içerisinde yer alır: 1- Békássy- Ivády grubu 2- János Angyal ve József Fekete liderliğinde Zempleni Table Society 3- Kornai- Kádár Grubu 4- Turan Cemiyeti içerisinden Jénő Cholnóky- Benedek Baráthosi Balogh grubu
512
Demirkan, “szövetség” sözcüğünü “Federasyon “ olarak çevirmektedir. Türk Yurdu’nun Ağustos 1929 sayısında Macaristan’daki Turancı cemiyetlerden söz edilirken “Turan Birliği” ifadesi yer almaktadır.(Türk Yurdu, Ağustos 1929, sayı: 20-214, s.57-58.) Kessler de “union” sözcüğü ile karşılamaktadır. Kanımca da Birlik daha uygun düşen bir ifadedir. 513 “Turáni Ünnep”[Turan kutlaması], Néptanitók Lapja, 53.Yıl, 21-24.sayı, 10 Haziran 1920, s.28.
169
5- Savaş, devrim ve Trianon zamanlarında kendiliklerinden Turan ırk kardeşliği düşüncesine ulaşanlar. 514 26 Eylül 1920’de gerçekleştirilen Kurucu Genel Kurul’da da Macaristan Turan Birliği kurulmuş olur. Birlik’in Başbuğluğuna Jenő Cholnóky, liderliğine Antal Szentgáli ve şefliğine de Benedek Baráthosi- Balogh seçilirler. 515 Turan Birliği’nin kurulması ile Macar Turancıları iki farklı örgüt çatısı altına yer almaya başlamışlardır. Turan Birliği, Turan Cemiyeti’nden daha radikal , aşırı sağcı bir örgütlenme özelliği göstermiştir. 516
1920-1923 yılları arasında etkinliklerini
sürdüren Turan Birliği’nin bu dönemdeki görüşleri aslında içerik olarak Turan Cemiyeti’ne bağlı yazarların görüşlerinden büyük farklılıklar göstermemekle beraber Turan Birliği ile Turan Cemiyeti arasındaki ayrılık noktası ırka yapılan vurgunun artan derecesinde ve Batı kültürüne yaklaşım tarzındaki nüanslarda yatmaktadır. 1920’li yılların başında yazılan bir broşürde öne sürülen görüşler , Macar Turancılarının en azından bir kısmının geldikleri noktayı göstermesi, Macaristan Turan Birliği’nin ne tür bir düşünsel ortam içerisinde doğdununun anlaşılabilmesi açısından kayda değer unsurlar içermektedir. A turáni eszme[Turan fikri] başlığıyla yayınlanan broşür, Turan Birliği üyesi de olacak olan Gyöngvér Békássy tarafından kaleme alınmıştır. 517
514
László Túrmezei, A Magyarországi Turán Szövetség vázlatos története, alapszabálya és általános ismertetése (Macaristan Turan Birliği kısa tarihçesi, tüzüğü ve genel tanıtımı], haz.: László Túrmezei, Turáni Füzetek I.Sorozat, 5.-7.szám, Reé László könyvkiado, Budapest, 1938.s.7. (Bundan sonra Vázlatos története olarak anılacaktır. 515 a.g.e., s.7. 516 Ildikó Farkas, Magyar Tudomány, 1993, 7.sayı, s.864. 517 Broşürün kapağında yazar olarak “B.Gy.” kısaltması bulunmaktadır.Tarih belirtilmemiştir. Macar Ulusal Kütüphanesi kataloglarında “B[oér] Gy[örgy, Gyalui]: A Turáni Eszme, Budapest,[193?]” künyesi bulunmaktadır. Ancak broşürün 1919-1920 sonbaharında MOVE tarafından planlandığı ve Gyöngyi Békássy tarafından yazıldığı belirtilmektedir.(László Túrmezei, Új történelmi hivatásunk: A Turániság, Turán füzetek, I.seri, 2-3.sayı, Budapest, Lócsey Ferenc Anti-Bolşevik kitabevi, 1937, s.6.)
170
Broşürde verilen Turancılık tanımı daha önceki tanımlardan değişik bir anlayışı yansıtmaktadır. “ ...Turancılık bilimsel bir yol değil; ama bilimsel araştırmalara, sanatsal üretime sürükleyici direnilemez bir güçtür...Turancılık bizim ruhumuz, ideolojimiz, dinimiz, yaşamımızı sürdürmeye ve güneş ışığına olan arzumuzdur.” 518 Turancılığın bilimsel temelli bir görüş olduğu yönlü savlar bir kenara bırakılarak, Macarlık için bir itici güç, manevi anlamı olan bir ülkü biçiminde sunulmaktadır. Broşürde Turan halklarının tarihi Atlantis’ten başlatılmaktadır. Yazara göre Atlantis sakinleri üç ana ırktan oluşmaktaydı. Birinci ırk yönetici ve savaşçılardan, ikincisi çalışanlardan ve üçüncüsü de bunların dışında kalanlardan oluşmaktaydı. Olasılıkla Moğol kültürü Orta Asya’da geliştikten sonra , Atlantis’in yönetici atlı sınıfına geçmişti. “...atalarımız Atlantis’in yönetici ırkı...” ifadesiyle Macarların kökenini de Atlantis’e bağlamaktan çekinmeyen yazar, Güney Amerika’ya göçlerin de Atlantis yoluyla Doğu’dan yapıldığını yazmaktadır. “Uzak Doğu ve Uzak Batı ırksal, manevi, hatta dilsel açılardan şaşırtıcı derecede benzerdir.” 519 Yazarın dikkat çeken bir başka savı da Sümerler ile Turan halkları arasında kurduğu bağda görülmektedir. Ona göre Sümer ülkesinden kuzeye giden Fin-Ugor halkları,
hayvan
yetiştiricileriydiler.
Türk-Tatar
halkları
ise
savaşçılardan
oluşuyordu. Macarlar Attila’nın ordusunun hayvan yetiştiricileri ve savaşçıları olmuşlardır. 520
518
[Gygőngi Békássy], A Turáni eszme, Budapest, s.13 a.g.e., s.5. Atlantis adının Güney Amerika ve Turan dillerinde benzer anlamlara geldiği kanıtlamaya çalışılmaktadır. Eski Yunan kaynaklarına giderek Atlantis’in sembolünün at olduğunu, Türklerde de atın önemini vurgulayarak, Güney Amerika yerlilerinin dilindeki “atlan” ya da “adlan” sözcükleri ile Türkçe’deki at, atlan-(ata binme), at-(fırlatmak), atla-(sıçramak), ad(isim), ada, ata sözcükleri arasında bağ kurulmaya çalışılmaktadır. Yerli dilindeki “atlan” sözcüğünde olan “-an” ekinin Türkçede de olduğu belirtilmektedir. 520 a.g.e., s.10. 519
171
Sümerleri Turanlı sayan yaklaşımın bir benzeri ve böyle bir kurgulamadan beklenen yararı daha iyi gösteren ifade, Birlik Başbuğu Cholnóy’nin bu dönemde kaleme aldığı satırlarda yer alır. Uygarlığın temeline Sümerleri yerleştiren Cholnóky, Mezopotamya’da kurulan bu uygarlığın temellerini Orta Asya’da bulur. Orta Asya’da gelişmeye başlayan uygarlık , anayurtlarını terk ederek Fırat ve Dicle havzalarına yerleşen Turanlı Sümerler tarafından geliştirilir. Öyleyse “Dünyanın ilk gelişmiş halkı ne İndo-Cermen ne de Sami halkıydı, Turan halkıydı.” 521 Bu çözümleme ile Batı kültürünün üstünlüğü düşüncesine karşı çıkılmaktadır. Bu noktada hedef Batı kültürüne karşı Doğu kültürünü ikame etmekten daha çok, Batı kültürünün temeline Turan kültürünü yerleştirerek bir senteze ulaşmak olarak görülmektedir. 522 Bu dönemde [1920-1923] Turan Birliği’nin içerisinde Batılı ülkelere ve kültürlere karşı yaklaşımda farklı görüşlere sahip grupları barındırdığı görülmektedir. Birlik’in
önde
gelen
isimlerinden
László
Túrmezei
1920-1923
yıllarını
değerlendirirken Birlik içerisindeki farklı yaklaşımlardan söz ederek Alman dostu akımlardan ve Fransa eğilimlerinden söz etmektedir.
523
Bir yandan Alman dostu
akımlar Birlik içerisinde etkinlik sürdürürken, diğer yandan Cermen karşıtı tavırlar da görülmektedir. 524 Bu arada Hıristiyanlığa yönelik bir tutum söz konusu 521
Jenő Cholnoky, A Magyarországi Turán Szövetség, Budapest, 1922, s.7. Bu düşünce, Sümerleri ve Etrüskleri Turanlı sayan Sassi Nagy’da daha önceki tarihlerde görülmektedir.[Lajos Sassi Nagy, “ A Turánizmus jövője”, Országos Középiskolai Tanáregyesületi Közlöny, Yıl:XLVIII, sayı: 9, 1 Mayıs, 1914-1915 cildi içerisinde, s.387. 522 Kessler, Turan Tarih-Güneş teorisi olarak nitelendirdiği ve burada anılan tarzda bir tarihçilik anlayışının ilk örneklerinin Sándor Márki tarafından The Magyar Middle Ages adlı eserinin “The Turanians in the History of Asia” bölümünde verildiğini belirtmektedir. (Joseph A.Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.81. Bu çalışmada Kessler’in gösterdiği kaynak yerine Sandór Márki’nin Az ó-és Kőzepkor Története adlı eseri kullanılmıştır. Bknz. Bu çalışmanın 39. sayfası.) 523 Vázlatos története, s.12. Ayrıca Birlik içerisinde yer alan Lajos Sassi Nagy’ın Alman-Turan Birlikteliği üzerine düşünceleri için savaş dönemi yazılarına bakılabilir. 524 Tihamer Turchányi, A Turáni Mozgalom, Budapest, [1922], s.9. Turchanyi, “uzun Türk yönetiminden kalan kötü atasözleri, deyimler, halk şarkıları yok; Almanlardansa yığınla!” sözleriyle bu Alman karşıtı yönü işaret etmektedir. Bununla birlikte Kessler’in “Birlik, aynı zamanda anti-
172
olmamıştır. Aksine Turan kültürüyle Hıristiyan değerlerin birleştirilmesi gündeme gelmiştir. 525 Cholnoky de “Turanlıyız! Ve Turanlılarla birleşerek Szent István’ın, Szent Laszlo’nun, Büyük Lajos’un ve Hollos Mátyás’ın barışçı, zengin imparatorluğunu yeniden kurmak istiyoruz.” 526 sözleriyle Hıristiyanlık karşıtı bir duygu içerisinde olmadıklarını göstermiş olur. Çünkü sayılan isimler arasında Macarları Hıristiyan dinine sokan ve aziz mertebesine yükseltilen Szent István ile yine aziz mertebesine yükseltilmiş olan Szent Laszlo da yer almaktadırlar. 527 Ayrıca sayılan isimlerin bütünü Hıristiyan Macar krallarıdır. Turan
Birliği
ırka
yapılan
vurgunun
artması
noktasında
da
değerlendirilmelidir. Birlik Tüzüğü ilginç bir ifade ile başlar. “Macar halkının oğulları ve kızları en yaşamsal ırksal çıkarlarının korunması, gözetilmesi ve gerçekleştirilmesi amacıyla, ulusal örgütlerle birlik kurmuşlardır.” 528 Tüzük’te ırksal çıkarların korunmasına yapılan bu vurgu Birlik üyesi yazarların çalışmalarında da ön
Cermen ve anti-Slav, anti-Batı ve anti-Finnist’di.”[Kessler, s.169.] değerlendirmesi ile Günay Göksu Özdoğan’ın “Yeni Turancı Birlik[Macaristan Turan Birliği] anti-Alman/Slav/Batıcı platformu yeniden canlandırarak ...”[Günay Göksu Özdoğan, “Türkiye’de ve Dünya’da Turancılık”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cilt4: Milliyetçilik, ed.: Tanıl Bora, İstanbul, İletişim, 2002, s.391.]ifadeleri 1920’lerin Turan Birliği için yukarıda sözü edilen farklı akımların varlığından dolayı çok da uygun düşmemektedir. 525 István Dessewffy, “ A Magyarországi Turán Szövetség Celjai és Mükődése”[Macaristan Turan Birliği’nin Amaçları ve İşleyişi], Turán, 1921, s.74. 526 Jenő Cholnoky, Magyarországi Turán Szövetség, s.4. İtalikler bana ait. Saint István: 997-1000 tarihleri arasında Macarların prensi. Vajk olan adını Hıristiyanlığı benimsediği 1000 yılında István[Stephen] olarak değiştirmiştir. Bu tarihten 1038’e kadar Macar kralı. Saint László[Ladislas I]:1077-1095 yılları arasında Macaristan kralı Büyük Lajos[ Louis the Great]: 1342-1382 tarihleri arasında Macaristan Kralı Hollos Mátyás ya da Hunyadi Mátyás[Matthias]: Macar ulusal kahramanlarından olan Janos Hunyadi’nin oğlu. Krallık hanedanından gelmemekle beraber Macaristan’ın 1458-1490 yılları arasında kralı. Saltanatı Macar Krallığının en parlak dönemi sayılır. 527 Dolayısıyla Kessler’in Birlik’in Macar tarihini yeniden biçimlendirirken Kral Saint István’ı dışarıda bıraktığı değerlendirmesi (Joseph A. Kessler, Turanism and Pan-Turanism in Hungary, s.170), en azından 1920-1923 dönemi için, Turan Birliği’nin bütünü açısından gerçeği yansıtmamaktadır. 528 Lajos Kadar, “ A Magyarországi Turán Szövetség alapszábalyai”[Macaristan Turan Birliği Tüzüğü], Vázlatos története içinde, s.21.
173
plana çıkan unsurlardan biri olmaktadır. Dessewffy 529, Macar Turan Birliği’nin kurulma nedenini “Irk düşüncesini Macar halkının bütün tabakalarına yaymak ve kardeş halklarımızın içine sokmak ...” olarak tanımlamaktadır. 530 Tek başına ırk ve ırkın korunmasına yapılan vurgu savunmacı Turancılık anlayışının bir göstergesi olarak değerlendirilebilirse de , bu ırk düşüncesine eşlik eden unsurların incelenmesi aslında savunmacı Turancılık anlayışıyla yayılmacı Turancılık anlayışlarının iç içeliğini kanıtlayacak niteliktedir. Birlik Tüzüğü’nün amacı açıklayan 5. maddesinde “ ırk bilincimizin geliştirilmesiyle Macarlığın manevi ve maddi temelinin güçlendirilmesi; akraba halklarla kültürel ve ekonomik alanlarda ilişki kurulması” ifadeleri yayılmacı olmayan bir Turancılığın işaretleri gibi algılanabilirse de, Birlik Başbuğu Cholnoky’nin, amaçları biçimlendirirken tamamen Macar yayılmacılığı yönlü bir düşünceye sahip olduğu görülmektedir. Cholnoky
“Turan Birliği ne istiyor?”
sorusuna yanıt verirken Trianon sonrası Macaristan toplumuna egemen olan düşünceyi yansıtmaktan kendisini alamaz. “Turan Birliği, Karpatlardan Adriyatik’e kadar olan ülkeyi yeniden Macarlaştırmak istiyor.” 531 Bu hedefe varmak için de Turan düşüncesini Macar halkına benimsetmek, Turan halkları arasından dost ve bağlaşıklar elde etmek ve “Turan ovasının sınırsız ekonomik kaynaklarından faydalanmak” gerekmektedir. Turan halklarının ve Turan bölgesinin geliştirilmesi aslında, Macarlığın çıkarlarına hizmet için olacaktır. “Orayı[Turan ovası]
529
István Dessewffy’nin ölümü üzerine Yeni Türkistan’da bir yazı yayınlayan Abdülkadir İnan, Dessewffy’yi “...samimî Türk ve «TURAN» dostu” olarak tanımlayarak, “«TURAN» toprağı sana oçmak olsun, ey aziz kardeş!” sözleriyle selamlamıştır. ( Abdülkadir, “Müessif bir Zıya,” Yeni Türkistan, Sayı:15(27), Şubat 1930, s.6) 530 István Dessewffy, Turán, 1921, s.75. 531 Jenő Cholnoky, MagyarországiTurán Szövetség, , s.4
174
yükseltirsek Macar yurdumuzu da kurtarırız.” 532 Turan halkları içerisinde Macarlığa biçilen rol de Macar yayılmacılığının göstergelerinden biri sayılmak gerekir. Macarlar, Turan halklarının “başöğretmeni” olacaktır. 533 Cholnoky’nin ifadeleri savunmacı ve yayılmacı Turancılık anlayışlarının içiçe geçmiş durumunu en iyi şekilde yansıtır. Bu açıdan bakılınca Ildikó Farkas’ın Turan Birliği’nin savunmacı Turancılık anlayışının , yayılmacı Turancılık anlayışından kopuşuyla oluştuğu yönlü değerlendirmesi 534 tam olarak doğru gözükmemektedir. Turancılık, Macarların yeniden yükselişinde bir araç olarak tasarlanmaktadır. “Macaristan Turan Birliği, Macar halkına kendi ırktaşlarını sevmeyi, güçlenmeyi ve bir kez daha Kral Mátyás zamanındaki büyük ihtişamına kavuşmayı öğretmeyi amaçlar... Önce kendi bölgemizde
efendi
olmayı;
sonrasında
akraba
halklarla
ittifak
kurmayı
arzuluyoruz.” 535 Cholnoky’nin
düşünüşünde
de
500
milyonluk,
Avrupa’nın
toplam
nüfusundan fazla, Bir Turan halk ailesi söz konusudur. 500 milyonluk bu Turan halk ailesi altı ana gruptan oluşmaktadır: o Fin-Ugor dil ailesine mensup dilleri konuşanlar: Macarlar, Finler, Estler, Vogullar, Ostyaklar, Çeremişler, Mordvinler, Laponlar,Zürjenler.. o Türk-Tatar dil ailesine mensup olanlar: Sibirya Türk halklarının bir çok kolu, Yakutlar, Turan ovasında yaşayan Türk halkları, Kara Kırgızlar, Kazak Kırgızları, Uygurlar, Özbekler, Karakalpaklar, Türkmenler,Volga bölgesinde yaşayan Türkler, Kazan Tatarları, Cuvaşlar, Başkırlar, Kırımlı Tatarlar, Nogay Tatarları, Azerbaycan Türkleri, Osmanlılar, Kafkasya’da yaşayan
532
a.g.e., s.21. a.g.e., s.21. 534 Ildikó Farkas, Magyar Tudomány, 1993, sayı:7, s.864-865 ve Farkas’ın notları. 535 Jenő Cholnoky, Magyaarországi Turán Szövetség, s.3. İtalikler bana ait. 533
175
birçok Türk-Tatar grupları, Lezgiler, Çeçenler, Abhazlar, Kabartaylar, Megreller, Lazlar, Avarlar, v.s. o Altay halkları içerisinde yer alanlar: Mançular, Tunguzlar ve küçük Altay halkları. o Japonlar o Moğollar o Çinliler 536 Birlik içerisindeki farklı tutumların bir örneği de ırksal ilişkilerin türetildiği Turan coğrafyasının sınırları konusunda kendisini göstermektedir. Cholnoky’ye göre “Turan ovası, Hazar Denizi ile Pamir arasına denk düşer, 1200 km kare genişliğindedir.” 537 Oysa ki bazı yazarlara göre yurt kavramının içeriği 1.Dünya Savaşı sırasında değişmiştir. Eski, devlet sınırlarıyla yurdu bir tutan anlayış yerine, ırk akrabalarının yaşadığı tüm alanları kapsayan bir yurt anlayışı gelişmiştir.538 Dolayısıyla coğrafi kavram olarak Turan, bütün Turanlı halkların yaşadığı alanı gösteren
bir
anlamlandırmaya
dönüşmüştür.
Macaristan’dan Japonya’ya kadar uzanır.”
539
“Turan’ın
merkez
noktası,
Bu anlayış Orta Asya’yı işaret eden
Turan coğrafi kavramından türetilen dilsel ve ırksal akrabalık düşüncesini de tersine çevirmiş; ırksal birliktelik coğrafi kavram olarak Turan’ın kapsamını da belirlemeye başlamıştır.
536
a.g.e., s.10-11. a.g.e., s.4. 538 Tihamer Turchányi, A turáni mozgalom, s.5. 539 [Győngyi Békássy], A turáni eszme, s.12. 537
176
c) TURAN BİRLİĞİ’NİN ÖRGÜTLENMESİ VE ETKİNLİKLERİ Birlik örgütlenmesinin tepesinde birlik başbuğu bulunmaktaydı. Ayrıca bir lider ve bir de şef vardır. 540 Birlik’in beş tür üyesi bulunmaktadır(madde 8). Daimi üyeler, kabile üyeleri(törzstág), kurucu üyeler, ebedi kurucu üyeler ve şeref üyeleri. Sürekli üyeler en az 3 yıl Birlik içerisinde kalmak zorundaydılar.Yıllık 2 pengő aidat öderlerdi(madde 9). Kabile üyeleri 541 de en az 3 yıl birlik içerisinde kalmakla yükümlüydüler. Yıllık 4 pengő aidat öderlerdi (Madde 10). Kurucu üyeler Birlik’e 50 pengő(madde 11); ebedi kurucu üyeler Birlik’e 100 pengő bağış yapanlara verilen unvandır (Madde 12). Birlik’in işleyiş mekanizmasında üç ana kurum öngörülmüştü. Genel Kurul, Büyük Şura ve Liderler Şurası. Birlik’in bir de memurları bulunmakyatdı (Madde 16) Taşra örgütlenmesi ise klan ve kabile adı verilen örgütler biçiminde düzenlenmişti. Bir klanın kurulabilmesi için en az 50 üyeye gereksinim vardı.(Madde 16) Genel
Kurul,
Birlik
Başbuğunu(başkan),
liderini(idari
başkan),
şefini(sekreter), idari şefini(idari sekreter), hazineciyi(baş muhasebeci) 3 yıllığına seçerdi(Madde 18). Genel Kurul’un yılda en az bir defa bütün üyelerin katılımıyla düzenlenmesi gerekmekteydi(madde 17). 540
Birlik hiyerarşisi düzenlenirken kullanılan terimler Macarların Turan kökenine gönderme yapan sözcüklerden seçilmişlerdir. Nagyvezer, vezer, szövetségnagy, alvezer, kincstartó gibi sözcükler Tüzüğe göre sırasıyla başkan, idari başkan, baş sekreter, ikinci başkan ve muhasebeci anlamlarında kullanılmıştır. Bu sözcüklerin Türkçeye çevrilmeleri sorunlu olmaktadır. Kessler’in İngilizce karşılıklarından da yararlanarak Nagyvezer-Başbuğ, vezer-lider, szövetegnagy- şef olarak çevrilmişlerdir. 541 Kabile üyeleri olarak çevrilen Törzstág terimi, muhabir üyeler için kullanılan bir sıfat olarak görülmelidir.
177
Büyük Şura, Başbuğ, lider, şef, idari şef ve hazinecinin yanı sıra Genel kurul’da üç yıllığına seçilen 60, taşra kabilelerinin her birinden birer ve şeref üyelerinden oluşurdu(madde 20). Ayrıca Büyük Şura, Birlik üyeleri içerisinden de 15 kişiyi, kendi bünyesine alabilirdi(madde 21) Liderler Şurası başbuğ, lider, şef, beş başkan yardımcısı, idari şef, birinci memur, hazineci, müfettiş ile seçimle belirlenen üç büyük Şura ve üç kabile temsilcisinden olmak üzere toplam 18 kişiden oluşmaktaydı(madde 23) Beş başkan yardımcısı, iki ikinci sekreter, üç memur, bir müfettiş, iki kütüphaneci, bir müdür, bir müdür yardımcısı da Büyük Şura tarafından seçimle belirlenirlerdi (madde 25). Birlik başkan yardımcılarının her biri Birlik’in bir bölümünden sorumlu hale getirilmişlerdir. István Kornai planlamadan, Lajos Sassi Nagy örgütlenme biriminin propaganda şubesinden, István Dessewffy ortak gelişim şubesinden, Béla Liska iktisat şubesinden, László Békássy dış ilişkiler şubesinden sorumlu olmuşlardır. Ayrıca güzel sanatlar biriminin başına György Zala, Zempleni Arpád Edebiyat Kabilesi’nin başına Sandór Sajo ve Turan dil kursunun sorumluğu görevine de Jenő Cholnoky getirilmişlerdir. 542 Bunların yanı sıra Birlik’in, Turan Muhabirler Cemiyeti(Aladár Péch), Kadın Kabileleri(Dóméné Köpperli), Turan Ozanlar Grubu(Dezső Farkas- Lajos Laurisin), Şiir okuma ve Hitabet bölümü(Jenő Köveskuty) oluşturduğu bilinmektedir. 543 1921 yılı baharında István Dessewffy, vitéz 544 Miklós Kozma ve Károly Városy, Birliğe bağlı Turan Haber Ajansı kurmak için çalışmaya başlarlar. László Túrmezei’nin de katılması sonrasında bir ay içerisinde Turan Haber Ajansı çalışmaya 542
Vázlatos története, s.8-9. a.g.e., s.9. 544 vitéz: Miklós Horthy zamanında tesis edilmiş bir soyluluk ünvanı. 543
178
başlar. 545 İlk haberini 9 Ağustos 1921 tarihinde Finlandiya’ya geçer. 546 Ajans Helsinki ve Talinin’de bürolar açmayı da başarmıştır. 547 1921 Kasım ayında ise Doğu Basın Merkezi kurulur. Dört bölümden oluşmaktadır: 1. Turan Haber Ajansı (László Túrmezei yönetiminde) 2. Taşra bölümü(vitéz Gyula Somogyvári yönetiminde) 3. Merkez Bölümü(Károly Windisch yönetiminde) 4. İktisat bölümü(Dénes János yönetiminde) 548 Doğu Basın Merkezi’nin başına da István Dessewffy getirilir. Bu bölümler içerisinde yalnızca Turan Haber Ajansı 1922 Mart başında etkinliklerine devam eder konumdadır. 549 Turan Haber Ajansı ve Doğu Basın Merkezi oluşturulmasındaki amaç, Macaristan’da meydana gelen önemli kültürel, siyasal, ekonomik, toplumsal olaylardan tüm Turan halklarını haberdar etmek, Batıdaki teknolojik gelişmelerden Turan halklarını bilgilendirmenin yanı sıra, diğer Turan halklarında, uluslarında gelişen olaylardan, özellikle de Turancı fikir ve hareketlerden Macar kamuoyu ve basınını bilgilendirmek olarak açıklanmaktadır. Böylelikle dünyada var olan tek taraflı haber kaynakları bertaraf edilmiş olacaklardır. 1921 yılının Kasım ayında Birlik, iki yıllık gazetecilik kursu açmayı başarır. Kursun amacı Macarların dünya ölçeğindeki ırksal ve ulusal görevlerini üstlenecek
545
László Túrmezei, A Turán sajtóiroda és története[ Turan Haber Ajansı ve Tarihi], Budapest, 1935, s.20. 546 a.g.e.,s.7. 547 a.g.e.,s.21. 548 a.g.e.,s.28-30. 549 a.g.e.,s.38.
179
genç kuşaklar yetiştirmek olarak tasarlanmıştır. 550 200’den fazla öğrencinin katılımı sağlanır. 551 Bu arada Macaristan Turan Birliği 1921 yılı Şubat ayında ilk dil kursunu da açmıştır. Bu kurslarda İngilizce’ye 72, Japonca’ya 68, Türkçe’ye 24 ve Fince’ye de 10 öğrenci kayıt yaptırmışlardır. Bu dillerin yanı sıra Turan dilleri arasından Çince ve Bulgarca; diğer diller arasından da Rusça, Lehçe, Fransızca, Almanca, Hollanda dili, İspanyolca ve Esperanto; Macaristan içerisinde, Macarca’dan başka konuşulan diller arasından da Slovak ve Hırvat dillerinin öğretilmesi planlanmıştır. 552 Birlik, Turan Cemiyeti ile birlikte konferanslar düzenleme işini de kurulduğu andan itibaren gerçekleştirilmiştir. 553 Ayrıca Magyar Országos Véderő Egylet (MOVE) ve Turul Birliği gibi aşırı sağcı, ırkçı örgütlenmelerle de birlikte hareket edildiği, konferanslar yapıldığı görülmektedir. 554 Birliğin József Fekete yönetiminde Fin-Eston bölümü kurulmuştur. 1921 yılında Helsinki’de toplanan 1.Fin-Ugor Kongresi’ne Turan Birliği’ni temsilen de Fekete katılmıştır. 555 Türkiye ve Japonya ile ilişki kurma görevi László Túrmezei’nin sorumluluğundadır. Túrmezei’nin çabalarıyla Birliğin Türk bölümü de açılır. Türk bölümünün işlerini üstlenen, başkanlığını yürüten Hamid Zübeyir olmuştur. Hamid Zübeyir’in yanı sıra Türkiye’nin Budapeşte konsolosu Enis Behiç[Koryürek] ve Budapeşte Müslüman cemaati dinsel lideri imam Abdüllatif de Birlik çalışmalarına
550
István Dessewffy, Turán, 1921, s.75. Dessewffy 210 sayısını verirken, Turchány 240 sayısını vermektedir. (Tihamer Turchány, A turáni mozgalom, s.18.) 552 István Dessewffy, Turán, 1921, s.75. 553 Néptanitók Lapja, 19 Ocak 1922 ve 16 Şubat 1922. Bunun yanı sıra Turán dergisinde de István Dessewffy’nin Turan Birliği üzerine olan tanıtımı çıkmıştır. Bununla birlikte Turan Birliği, Turan Cemiyeti’nden farklı bir örgütlenmedir. Demirkan’ın Turan Birliği üzerine yazdığı bölümdeki sözlerinde, bu farkı belirtecek bir ifade yoktur. Hatta Macaristan’daki bütün Turancıların Turan Birliği çatısı altında birleştiği yönlü bir anlam çıkmaktadır(Tarık Demirkan, Macar Turancıları, s.33-34). 554 László Túrmezei, Vázlatos Története, s.10.. 555 László Túrmezei, Turán sajtóiroda, s.21. 551
180
destek verirler. 556 Eğitimini Macaristan’da yapmış olan Semih Rüstem’in çabalarıyla Turan Birliği ile İstanbul’da yayımlanmakta olan İleri ve Sofya’da yayımlanmakta olan Tunca gazeteleri arasında bağlar oluşturulmuştur. Ayrıca Cafer Seyd Ahmet ile de bu dönemde ilişki kurulmuştur. 557 Japonya’ya giden Benedek Barathosi-Balogh’un çabalarıyla Macar ve Japon Turancıları
arasında
da
bu
dönemde
bir
takım
ilişkilerin
kurulduğu
anlaşılmaktadır. 558 Birlik yoğun bir örgütlenme ve çalışma etkinliği içerisinde bulunmasına rağmen , Birlik içerisinde yer alan farklı grupların yaklaşımlarındaki uyuşmazlık 1922 yılında açığa çıkar. Temel anlaşmazlık noktaları krallık ve Hıristiyanlık etrafında oluşmuştur. Krallık yanlısı Jenő Cholnoky- István Dessewffy ile “özgür kral seçmenleri” olarak nitelendirilen Mihály Dömötör–Kornai grupları arasındaki bölünme Birliğin sonunu hazırlar. Cholnoky Başbuğ olmasına rağmen, Birlik içerisinde çoğunluğun desteği
Dömötör grubunadır. Bununla birlikte hükümetin
desteği Cholnoky-Dessewffy grubuna yönelmiştir. Birliğin 27 Mayıs 1922’de yapılması planlanan Genel Kurulu, polis tarafından yasaklanır. 18 Şubat 1923 tarihinde toplanmayı başaran Genel Kurul da polis tarafından dağıtılır. 26 Şubattaki Büyük Şura toplantısı da polisin müdahalesiyle sonuçlanır. İki grup ta farklı yerlerde Büyük Şura toplantısını kendi yandaşları ile sürdürürler. Bütün bu tartışma ve çekişmeler Jenő Cholnoky ve István Dessewffy’nin istifa ederek Turan Cemiyeti’ne geri dönmesiyle sonuçlanır. Cholnoky’den boşalan Başbuğluğa Antal Szentgáli getirilir.
556
a.g.e., s.22. a.g.e., s.23. 558 Japonya’da Turancı etkinlikler ve örgütlenmeler için bu çalışmanın 278-281. sayfalarına bakılabilir. 557
181
Ancak 1923 yılı içerisinde Macaristan Turan Birliği tamamen dağılarak etkinliklerine son verir. d) 1920’Lİ YILLARDA MUHAFAZAKAR TURANCILIĞIN TEMSİLCİSİ: TURAN CEMİYETİ Pál Teleki ve arkadaşlarının ayrılması, Cholnoky ve Dessewff’nin Turan Birliği kuruluşunda yer alarak Cemiyet’ten kopmaları Turan Cemiyeti’nin güç kaybetmesine yol açmışsa da, 1920’lerin Macaristanındaki sosyal ve siyasal ortamın uygunluğu, Macar Hükümeti’nin de desteği ile Turan Cemiyeti yeniden kendisini toparlamayı başarır. Macar Krallığı Dışişleri Bakanlığı Trianon’un imzalanmasından kısa bir süre önce, 18 Mayıs 1920 tarihinde etkinliklerini sürdüren cemiyetlerin o ana kadar yürüttükleri etkinliklerin değerlendirilmesi ve Macarlığa ait sorunların dış ülkelerde tanıtılması yönünde öneriler geliştirilmesi amacıyla, Turan Cemiyeti’nin de aralarında olduğu bir grup örgütü toplantıya çağırır. 559 Bu dönemde de Macar hükümeti açısından Turan Cemiyeti, bir takım akraba oldukları varsayılan halklarla olan
ilişkinin
yürütücüsü
olarak
düşünülmektedir.
Hükümet,
hem
Turan
Cemiyeti’nin koruyuculuğunda öğrenimlerini Macaristan’da sürdüren öğrenciler için hem de Cemiyetin diğer giderleri için yardım yapmaya devam eder. Turan Cemiyeti’nin Macar Hükümeti’nin desteğini alırken, Turan Birliği’nin neden bu ilgiden yoksun kaldığının nedenini, her iki örgütlenmenin Turancılık anlayışlarındaki küçük de olsa farklar da ve iç politikaya dönük tutumlarında aramak gereklidir. Cholnoky-Dessewff grubunun Turan Birliği’nden kopması sonrasında, Birlik’in bırakın desteği, polisin baskısıyla karşılaşmış olmasını savunulan Turancılık 559
MOL, P 1384, 5.cs.,s.346. 20 Nisan 1920 tarihli belge.
182
anlayışının Macar Krallığı’nın iç ve dış politika yönelimleriyle uyumlu olmamasına bağlamak doğru olur. Bu durumda farklı grupların bir arada yer aldığı Turan Birliği, Cholnoky-Dessewffy grubunun ayrılmasıyla bütünüyle radikal unsurlardan oluşan bir örgüte dönüşmüş, bu durumda da kısa süre içerisinde tamamen sönümlenmiştir. Turan Cemiyeti’nin 10 Mart 1921’de toplanan Başkanlık Konseyi, 1918 yılında ölen Kont Béla Szechényi’nin yerine Gyula Pekár’ı başkanlığa getirir. Baş sekreterliğe Károlly Neproszelly yerine Lajos Verebélyi, idari müdürlükten istifa eden Arthur Benisch’in yerine de Gy.Jenő Szécsi getirilir. 560 Pekár’ın başkan olmasıyla boşalan başkan vekilliği görevi de Alajos Paikert’in olur. 561 Aynı toplantıda Cemiyetin bilim şubeleri de yeniden düzenlenir: 1. Eğitim ve Öğretim 2. İktisat 3. Bilim ve sanat 4. Toplumsal bölümler: a. Fin-Ugor b. Türk-Tatar c. Doğu Asya 562 Bu arada Cemiyet, Macar Doğu Kültür Merkezi adını bırakarak yeniden Turan Cemiyeti biçimindeki adına geri döner. 563 1921 yılından itibaren Cemiyetin yayın organı Turán dergisi yeniden yayımlanmaya başlanır. 564 Konferanslara da kaldığı yerden devam edilir.
560
Lajos Marzsó, “ A Turáni Társaság működése 1918-1921-ben”[ 1918-1921 Yıllarında Turan Cemiyeti’nin Çalışması], Turán, 1921,s.65. 561 Lajos Marzsó, Jelentés 1918-1928, s.11 562 Lajos Marzsó, Turán, 1921, s.65. 563 Lajos Marzsó, Jelentés 1918-1928, s.11.
183
Cemiyet, 1922 yılında İçişleri Bakanlığına baş vurarak “Turán” adının kullanılması hakkının yalnızca Turan Cemiyeti ve Macaristan Turan Birliği’ne verilmesini isteyerek, Turan adının kullanan ticari işletmelerin Turan adını kullanmalarının yasaklanmasını ister. 565 Cemiyetin etkinliklerini yeniden yoğunlaştırmaya başlamasında Macar hükümetinin sağladığı maddi destek önemli bir unsurdur. Macar Hükümeti’nin Cemiyete yardımları artarak devam eder. 566 Ancak bu dönemde Cemiyet’e sürekli bir gelir kaynağı sağlanması amacıyla Macar Hükümeti’nin atmış olduğu adım, Cemiyeti tamamen bir hükümet organı haline soktuğu gibi, aynı zamanda Cemiyet’i de maddi açıdan son derece güçlü bir konuma getirmiştir. 4 Şubat 1923 tarihinde Macar Krallığı Din ve Eğitim Bakanlığı %1’i Turan Müzesi ve Kütüphanesi, %0.5’i de İstanbul Macar Bilim Enstitüsü için olmak üzere Corvin Sineması’nın brüt aylık gelirinin %1.5’inin 5 yıl süreyle Turan Cemiyeti’ne verilmesini kararlaştırmıştır. 567 Bu çerçevede ilk ödeme de 329.020 Korona olarak 26 Nisan 1923 tarihinde Népnevelő Filmipari R.T. tarafından Cemiyet’e yapılmıştır. 568 Bu yardımlarda dikkat çeken nokta, İstanbul Macar Bilim Enstitüsü’ne ayrılan maddi yardımın da
564
Derginin kapağındaki Magyar Keleti Kulturközpont ibaresi kaldırılmıştır. Tek cilt olarak yayınlanan 1921 sayısından itibaren Turán 1944’e kadar sürekli olarak çıkarılacaktır. 565 Turán, 1922, I, s.59-60. 566 MOL, P1384, 5.cs./ 1 Temmuz 1921 Başbakanlıktan alınan 25.000 korona MOL, P 1384, 12.cs.-7.tétel/ 4 Ekim 1922 tarih ve 945/1922 sayılı belge.25.000 korona. MOL, P 1384, 12.cs.-7.tétel/ 4 Ağustos 1922 tarih ve 100906-1922.III/B sayılı belge. Din ve eğitim Bakanlığı’ndan 50.000 Korona. MOL, P1384, 12.CS.-7.TéTEL, S.466/ 24 Temmuz 1924 tarih ve 211/924 sayılı karar uyarınca Başbakanlıktan Cemiyet’e 10.500.000 korona. 567 MOL, P 1384, 11.cs.-6.tétel, s.453/ 4 Şubat 1923 tarih ve 171.948-1922/III-a sayılı belge. 568 MOL, P 1384, 11.cs.- 6.tétel, s.457./ 26 Nisan 1923 tarihli belge. Mayıs ayında da 230.986 Korona 5o filler ödeme yapılır. MOL, p 1384, 11.cs.-6.tétel, s.489. 19 Mayıs 1923 tarihli belge. Bu maddi yardımlar tespit edilebildiği kadarıyla 1928 yılına kadar devam etmiştir.
184
Cemiyet’e gönderilmiş olmasıdır. 569 Ancak bu durum kısa sürmüştür. Din ve Eğitim Bakanlığı, Turan Cemiyeti’ne gönderdiği 4 Haziran 1923 tarihli açıklamada Macar Bilim Enstitüsü için ayrılan payın Bakanlığa gönderileceğini bildirir. 570 Türkiye’den öğrenci getirtilmesi 1924 yılında son bulurken, Turan Cemiyeti bu kez Türkiye ile ilgili başka bir etkinliğin sorumluluğunu üstlenir. Macar Krallığı Ticaret Bakanlığı tarafından 27 Şubat 1924 tarih ve 98.566/1924.XIII. sayı ile Turan Cemiyeti’ne gönderilen “Gizli” ibareli mesajda Türkiye’nin iktisadi olarak yeniden yapılandırılmasına Macar sanayici ve ticaret adamlarının katılmasının geleneksel Türk-Macar dostluğunun yanı sıra Türkiye ile geçmişten beri varolan iktisadi ilişkileri güçlendireceği ifade edilerek, bu konuyla ilgili bir görüşme yapmak üzere Cemiyet yetkilileri 4 Mayıs’ta Bakanlıkta yapılacak toplantıya davet edilirler. 571 Bu arada 10 yıldan fazla bir süredir Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’de bulunan mühendis Béla Vondra Cemiyet sürekli üyeliğine alınır. 572 Béla Vondra aracılığıyla Türk Hükümeti ile ilişkiye geçen Turan Cemiyeti 573, Türkiye’nin istediği değişik alanlardaki 15-20 mühendisi bulmak için girişimlerine başlar. Cemiyet Başkanı Gyula Pekár, Tarım İşleri Bakanlığı ve József Teknik Üniversitesi’ne gönderdiği mektuplarda, kardeş Türk halkının re-organizasyonunda yeralmanın siyasal, sosyal, ekonomik açılardan son derece önemli olduğunu 574, Macar Doğu Kültür Merkezi’nin, Macar Dışişleri Bakanlığı’nın desteği ve Türk 569
Oysa ki bu bilim enstitüsü etkinliklerine 1918 yılında son vermek zorunda kalmıştı. Bu yardımların sürdürülmesinin anlamı, Macar hükümeti’nin bu kuruluşu yeniden kurmak istemesi biçiminde yorumlanabilir. 570 MOL, P 1384, 11.cs.-6.tétel, s.461./ 4 Haziran 1923 tarih ve 77.312-1923/III-a sayılı belge. 571 MOL, p 1384, 5.cs., s.154. 572 MOL, P1384, 5.cs., s.173. Béla Vondra, uzun yıllar Osmanlı ülkesinde kalmasından dolayı Macar belgelerinde bile çoğu kez Vondra Bey olarak anılmaktadır. 573 MOL, P 1384, 5.cs., s.167. 574 MOL, P 1384, 5.cs., s.330-331/ 6 Mayıs 1924 tarih ve 296/1924 sayılı Pekár’dan Tarım İşleri Bakanlığı’na yazılmış mektup.
185
Hükümeti’nin isteği üzerine Türkiye’ye Macar uzmanlar göndereceğini belirterek 575, gerekli uzmanların sağlanabilmesi için yardım ister. 576 Türkiye’de görev almak isteyen mühendisler içerisinden Vondra Bey’in seçtikleriyle, Béla Vondra, Gyula Pekár, Tarım İşleri Bakanlığı müsteşarı János Tóth, Macar Dışişleri Bakanlığından bir görevli, Abdüllatif ve Budapeşte Büyükelçisi Hüsrev Bey’in katıldığı toplantıda sözleşme imzalanır. 577 İlk Macar mühendis grubu 27 Mayıs 1924 tarihinde törenle Türkiye’ye uğurlanır. Törene katılan Türk Büyükelçi Hüsrev Bey yaptığı konuşmada Türk-Macar kardeşliğinden ve Macar mühendislerin iki ülke arasındaki ilişkileri güçlendireceğinden söz ederek, bu önemli görevi üstlenmiş olan Turan Cemiyeti’ne teşekkür eder. 578 Cemiyet arşivinde yer alan belgelerden anlaşıldığına göre Macar mühendis gönderme işi, Turan Cemiyeti açısından 1924 yılı ile sınırlı kalmıştır. Cemiyet 1925 yılında kendisine önemli bir koruyucu bulur. Prens Ferenc József, 6 Nisan 1925 tarihinde Cemiyet tarafından “koruyucu” olarak seçilir. 579 Yüksek soyluluğun bir temsilcisinin kendisine koruyucu olması, Cemiyetin kendine olan güvenini daha da arttırır. Bunun yanı sıra Macar diktatörü Amiral Miklós Horthy de Cemiyetin konferanslarına katılarak manevi desteğini esirgemez. MacarTürk kardeşliği düşüncesinin kamuoyunda daha da yankılanmasını sağlayacak bir
575
MOL, p 1384, 5.cs./ ( Haziran 1924 tarih ve 421/1924 sayılı, Turan Cemiyeti Başkanı imzalı József Teknik üniversitesi Rektörlüğüne yazılmış mektup. 576 Dikkat çeken nokta Macar Doğu Kültür Merkezi ifadesinin kullanılmış olmasıdır. Oysa ki, I.Dünya Savaşı sonrasındaki yeniden örgütlenme çabaları sırasında bu ifade Cemiyet’in adından kaldırılmış; Turan Dergisi’nin kapağından da çıkarılmış bulunmaktaydı. 1916’da Türk öğrencilerin getirtilmesi işi başlarken alınan ad, bu kez Macar mühendislerin gönderilmesi sırasında yeniden yeğlenmiştir. 577 MOL, P 1384, 6.cs./ 29 Ağustos 1924 tarih ve P.H.1138/kig.1924 sayılı belge. Belgede bu sözleşmenin Türk otoritelerince tanınmadığından yakınan Türkiye’deki Macar mühendislerin sorunlarından söz edilmektedir. 578 MOL, P 1384, 5.cs., s.479 ( Konuşmanın Almanca metni), s.478 (konuşmanın Macarca çevirisi). Türkiye’de görev almış Macar mühendislerle ilgili olarak T.C.Başbakanlık Devlet Arşivleri, 030.11.1.0-8.28.20’ye de bakılabilir. 579 “ A Turáni Társaság diszülése”, Turán, 1925, I-IV., s.59.
186
başka olgu da 1926 yılındaki Mohaç Anması sırasında gerçekleşir. Amiral Miklós Horthy bu anmalar sırasında yaptığı konuşmada geçmişteki düşmanlık duygularının bir kenara bırakılarak, Türklerle olan kardeşlik bağlarının yükseltilmesi çağrısında bulunur. Cemiyet 1924’ten itibaren örgütlenme etkinliklerini yoğunlaştırır. 1921 yılındaki Başkanlık Konseyi toplantısında öngörülen toplumsal bölümler 1923 yılından başlayarak hayata geçirilmeye başlanır. 1923 sonbaharında Alajos Paikert ve Fin heykeltıraş Alpo Sailo’nun çabalarıyla Cemiyetin Fin-Eston Enstitüsü kurulur. Başına da Aladár Bán getirilir. 580 Macar hükümeti de Fin-Eston Enstitüsü’nü, akraba halklarla kültürel ilişkilerin geliştirilmesi açısından yararlı görerek maddi açıdan destekler. 581 Cemiyet’in 1928 yılına gelndiğinde Alajos Paikert’in başkanlığında eğitim, Béla Zsedényi başkanlığında iktisat bölümlerinin, Jenő Cholnoky başkanlığında Doğu Asya, István Dessewwf başkanlığında Orta Asya komitelerinin ve Péter Móricz başkanlığında Türk Enstitüsünün kurulduğu, bilim bölümünün ise kurulma aşamasında
olduğu
anlaşılmaktadır. 582
Bununla
beraber,
bu
enstitülerin
etkinliklerinin, Fin-Eston Enstitüsü kadar yoğun gerçekleşemediği, sınırlı kaldığı görülmektedir.
580
“ A Társaság Szervezete,” Jelentés 1918-28, s.14-15. MOL, P 1384, 5.cs., s.61./ 15 Ocak 1924 tarih ve 33032/1924/pol.hirsz sayılı Macar Dışişleri Bakanlı yazısında Fin-Eston Enstitüsü için 10.000 Korona verilmesi öngörülmüştür. 582 Péter Móricz, “Jelentés a Turáni Társaság Török Intézetének működéséről[Péter Moricz’in Turan Cemiyeti Türk Enstitüsünün Çalışması Üzerine Raporu],” Jelentés 1918-1928, s.18-19 ve ayrıca “ A Társaság Szervezete [Cemiyet’in Örgütü]”, Jelentés 1918-1928, s.18-20. 581
187
1920-1933 döneminde Turan Cemiyeti’nin Magyar Külügyi Társaság, A Magyar Nemzeti Szövetség Magyar-Bolgar Bizottság gibi örgütlenmelerle ortak konferanslar düzenlenmesi yoluyla işbirliğine gittiği de görülmektedir. 583 Cemiyet, 1925 yılında Macar hükümetine, eğitim kurumlarında Turancılığın öğretim programlarına dahil edilmesi için öneri sunar. Turan Cemiyeti, Turancılığa dönük eğitim amacıyla resmi ders kitapları ve yardımcı ders kitaplarını biçiminde iki tür ders kitabı önerir. Resmi ders kitapları dört alanda düşünülmüştür. Dil ve edebiyat, coğrafya, tarih ve sanat eğitimi. Dil ve edebiyat çerçevesinde Cemiyet, Türk dilinin Ticaret akademilerinde okutulmasını, coğrafya çerçevesinde Finlandiya, Estonya, Türkiye, Bulgaristan ve Japonya üzerine yoğunlaşılmasını, tarih çerçevesinde Selçuklu ve Osmanlı tarihlerinin daha derinlemesine okutulmasını önermektedir. 584 Aynı dönemde Turan Cemiyeti Turancılığı Budapeşte sınırlarından çıkarıp, tüm Macaristan’a yaymak için girişimlerde bulunmaya karar verir. Bu doğrultuda taşra kentlerinde bulunan üyelerine Turan klüpleri kurulması için çalışılmaya başlanması çağrısında bulunur. 585 Ancak taşra örgütlenmesine temel oluşturmak amacıyla taşra konferansları düzenlenmeye başlanması 1925 yılının son günlerini bulacaktır. İlk konferans 17 Aralık 1925 tarihinde Kecskemét’te gerçekleştirilir. Aynı toplantıda belediye başkanı ve bölgenin en yüksek idari otoritesinin de çabalarıyla Turan klubü de oluşturulmuştur. 15 Şubat 1926’da Nagykőrös’de Turan Haftası başlar. 7 Mart’ta da Nagykőrös Turan Klubü oluşturulur. Belediye başkanı burada da
583
Bu iki örgütten başka Magyar-Sved Társaság, Vajda János-Társaság, Magyar Gyorsírók Egyesülete gibi kurumlarda da Cemiyet üyelerinin konferanslar verdiği anlaşılmaktadır.(Turán, 1924, s.43-44, Turán, 1925, I-IV, s.49, Turán, 1927, III-IV, s.117, Turán, 1928, I-IV, s.69, Turán, 1930, IIV, s.66, Turán, 1933,I-IV,s.63) 584 MOL, P 1384, 7.cs, s.41-45./ 1925 Mayıs tarihli blge. 585 Turán, 1923, I-II., s.72.
188
Turan çalışmalarına destek sağlamıştır. 28 Mart’ta bu kez Pesterszébet’te benzer bir örgütlenme kurulur. 586 Aynı yıl Turan Cemiyeti kurucu üyeliklerine Nagykőrös Belediye Başkanı Kázmér Dezső, Debrecen ve Baja kentleri de kabul edilirler. Turan
Cemiyeti’nin
1925-28
yılları
arasında
Debrecen,
Kecsémet,
Nagykőrös, Szentes, Pécs, Pesterzsébet, Pest vármegye ve Szeged’de örgütlenmeyi başardığı görülmektedir. 587 1926 yılında Cemiyet, değişik alanlardaki derslerden oluşan Turan kursu açmayı planlar. Verilmesi düşünülen dersler ve verecek Cemiyet görevlileri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: Turan Coğrafyası: Jenő Cholnoky Tarih: László Farkas Sanat tarihi: Zoltán Felvinczi Takács İktisat: Aurél Hészer Fince: Aladár Bán- Türkçe: Tivadar Glock Ancak sadece dil bölümlerine ilginin olması, diğer bölümlerin etkin hale gelememesine yol açmıştır. İlk yıl 12’si Fince’ye olmak üzere toplam 31 öğrenci Turan Kursu’na kayıt yaptırır. 15 Kasım 1926’da törenle başlayan Turan Kursunun müdürlüğü görevi de Aladár Bán tarafından yerine getirilmekteydi. Fince ve Türkçe’nin yanı sıra 1927 yılından itibaren Japonca dersi de verilmeye başlanır.
586
Taşra örgütlenmeleri ile bilgiler için “A Turáni Társaság propaganda-tevékenysége” Turán, 1926, I-II, s.67.Burada yer alan bilgilerde Nagykőrös’te Turan Haftası’nın yerel gazete Nagykőrösi hirado tarafından düzenlendiği; Turan Cemiyeti adına başkan yardımcısı Endre Bánóczy’nin katıldığı vardır 587 1933’e kadar varlıklarını devam ettirdikleri görülen Nagykör Balassgyarmati Turan klüplerinin, 1930’lu yılların başında Turan Cemiyeti’nin şubelerine dönüştüğü anlaşılmaktadır.[ Turán, 1930, IIV, s.64; Turán, 1931, I-IV, s.57; Turán, 1933, I-IV, s.62.)
189
Cemiyet, Turán dergisi ve konferansları dışında 1926 yılında önemli bir propaganda aracına daha sahip olur. 20 Nisan 1926 tarihinde ilk radyo konferansı gerçekleştirilir. e) DOĞU-BATI ARASINDAKİ KÖPRÜ MACARİSTAN 1920’li yıllarda Turan Cemiyeti’nde öne çıkan düşünsel yan, Macaristan’ın Batı ve Doğu kültürleri arasındaki konumuna yapılan vurgu da yatmaktadır. Turan Cemiyeti’nin muhafazakar Turancılık anlayışına bağlı kalan yazarlar, 1920 öncesindeki Turancılık anlayışlarını sürdürürlerken, Turan Cemiyeti de aşırı sağda değerlendirilen Turan Birliği’nin yanında merkeze yakın konumunu devam ettirir. Bu yanıyla da I. Dünya Savaşı ertesi Macaristan siyasetinin sağcı niteliğine de uygun olarak Macar hükümeti ile ilişkilerini de sürdürme olanağına sahiptir. Cemiyetin başkanı Gyula Pekár, Din ve Eğitim Bakanına hitaben 17 Eylül 1924 tarihinde yazdığı mektubunda Turan Cemiyeti’nin kuruluş amaçlarını akraba halklarla bilimsel, tarihsel, edebi, sanatsal ve iktisadi yönlerden ilgilenmek olarak ve halklarla iktisadi olduğu kadar toplumsal alanda da çok daha hızlı bağlar kurmak amacıyla Macar entellektüellerini eğitmek olarak açıklamaktadır. 588 Bu tanımın daha önceki dönemlerden hemen hiç farkı yoktur. Cemiyetin önemli ismi Paikert’e göre “Turan fikri Turan kökenli halkların, bölgelerin, devletlerin incelenmesi, gelişmesi ve yükselmesi, manevi ve maddi ilerleme yoluyla güçlenmesi, Bütün Turanlığın, tüm insanlığın mutluluğu yararında birleşen örgütlenmesi ve kardeşçe birlikte çalışması anlamındadır.” 589 Paikert’in sözlerinde tasarlanan Turancılık, adeta bir tür İngiliz Uluslar Topluluğu benzeri örgütlenmeyi işaret etmektedir. Tüm insanlığın yararı 588
MOL, P 1384, 6.cs/ 707-924 sayı ve 17 Eylül 1924 tarihli mektup. Aynı mektubun Kültür Bakanı Kont Kunó Klebersberg’e gönderildiği de anlaşılmaktadır. 589 Alajos Paikert, A turáni eszme, Budapeşte, A Turáni Társaság kiadványa, 1922, s.5.
190
biçiminde tanımlanan amaç, Turancı ideolojinin her hangi bir devlete ya da ulusa karşı tehdit içermediğinin vurgulanması amacıyla geliştirilmiş görünmektedir. Bu noktada Batı kültürüne yaklaşım sorunu gündeme gelmektedir. Batı kültüründen kopmak ya da Batı kültürüne karşı Doğu kültürüyle direnmek gibi unsurlar Turan Cemiyetine yabancı kavramlardır. “Biz Turanlılar gelişmiş Batıdan öğrendik ve öğreniyoruz; şimdiye kadar Batının Doğuya verdikleri için müteşekkiriz.” 590 Trianon sonrası Batıya karşı duyulan kızgınlığın gündeme getirilmemesi, aksine Batı kültürüne duyulan hayranlığın ifade edilmesi Turan Cemiyeti’nin yaklaşımındaki Batıcı yanı ortaya koymaktadır. Bunun yanı sıra Batı kültürü, Turan halkları içerisinde Macarlığın öneminin artmasını da sağlayacak bir unsur olarak şekillendirilmeye çalışılmaktadır. Batı olanaklarıyla Doğuyu egemenlikleri altına almak amacının varlığından söz etmek yanlış olmasa gerektir. Bu noktada Turan Cemiyeti’nin Batı kültüründen tamamen olmamakla birlikte
büyük ölçüde Batı
tekniğini algıladığı söylenebilir. Doğunun felsefi temelleriyle Batı kültürünün unsurlarını kaynaştırabilecek tek halk Macarlara gelecekte önemli görevler düşecek; bu görevleri başarabildikleri ölçüde de parlak bir gelecek onların olacaktır. “İkinci bin yılda yepyeni, haşmetli, büyük görevimiz var. Bu iki büyük, birbirine dayanan kültürleri bağlamak, ikili doğamızın inceliklerinde iki kültürü birbirleriyle buluşturmak ve insanlığı Ford ve Marconi’nin tekniği, Gandhi, Kemal ve Çin felsefi ruhuyla tek büyük ortaklığa dönüştürerek yeni, barışçıl ve mutlu çağlarını hazırlamaktır.” 591
590
a.g.e., s.13. István Dessewffy, “A Turáni Gondolat”, A Cél, 1927, s.141. Bu yaklaşımın hemen hemen aynısı 1918 yılında yine Lajos Sassi Nagy tarafından ortaya atılmıştı. “Macar ulusunun amacı, varlığını garanti etmek, geliştirmek, özel amacı ise, doğu ve Batı arasındaki sınırda dünya kültürünün kaynaştırıcısı olmak ve dünya barışı için nöbet tutmaktır.” (Lajos Sassi Nagy, A turánizmus mint nemzeti, faji és világeszme, s.3) 591
191
Batının tekniğini Doğunun kültürüyle bütünleştirmek amacı da Macar yayılmacığının hizmetinde bir unsur olarak şekillendirilmektedir. Batı ve Doğunun birleştiriciliğine soyunulması Macarların Doğuya doğru gidişlerinin temellerini kurma çabasıyla birlikte yürümektedir. Bir yandan Turan halklarına, öte yandan Batıya mesaj gönderme kaygısı, bu arada da Turancılığın önderi olarak Macaristan’ın kurgulanmaya çalışılması ortaya Batının Doğu önermelerinden farklı olmayan yaklaşımlar çıkarmaktadır. “biz Macarlar Batının eğitimli ve etik kalemleri, öncüleri ve arabulucuları olacağız Doğuda. Biz iki bin yıldan beri karşı karşıya olan dünyanın, barış kurucuları, biz geri ve şimdiye kadar kapalı kalmış olan Doğunun öğreticileri olacağız.” 592 Paikert gibi Cemiyetin en önemli ağızlarından birinden çıkan bu sözlerin, Doğuya karşı samimi “kardeş”lik duygularının ötesinde anlamlar taşıdığı açıktır. Bu ifadeden çıkarılabilecek önermeler geri kalmış Doğu yani Turan ülkeleri, modern Batı, modern Batılı değerlere sahip Macaristan, dolayısıyla Turan kardeşlerinden üstün Macaristan ve onların önderi olacak Macaristan olarak belirlenebilir. Turan halkları ve ülkelerinin geri kalmışlıklarıyla değerlendirmeleri söz konusu olmayan kaynakları Macarları beklemektedir. “Turan devletleri devasa topraklarıyla, özellikle bize, Macarlara, paha biçilmez olanaklar sunuyorlar.” 593 Batı kültürüne yaklaşım noktasında önemli bir nokta da Hıristiyanlık olmaktadır. Doğunun felsefi temellerinden söz eden Turan Cemiyeti yazarları, Hıristiyanlık söz konusu olduğunda 1920’li yıllarda sessiz kalma ya da hareketlerinin
592
Alajos Paikert, A turáni eszme, s.12. Alajos Paikert, A turáni gondolat politikai vonatkozásai, Turáni Társaság kiadványa,[1925], s.4. (Turan Cemiyeti’nin 1925-26 Konferanslar dizisinin açış konuşması)
593
192
Hıristiyan karşıtı yanının olmadığını göstermek amacıyla, dinsel nitelik taşımadığını belirtmekle yetinmişlerdir. 594 Turan Cemiyeti’nin Turan teriminin coğrafi ve etnik tanımlamaları yaklaşımında daha önceki dönemlere göre bir takım farklar belirlemek olanaklıdır. Paikert “Turan Nedir?” sorusuna verdiği yanıt ta Turan’ın coğrafi içeriği ile etnik içeriğini aynı biçimde oluşturmaktan kaçınmaz. “Turan’dan yalnızca eski Turanı, Aral ve Hazar çevresini değil, bugün Turan halklarının yaşadığı veya yaşamış olduğu bölgeleri anlıyoruz.” 595 Turan bu son derece genişletilmiş coğrafi içeriğiyle Macar Turancılarının özlemlerine daha iyi hizmet edebilecek konuma getirilmiştir. Paikert’in Turanlık tanımı 1913 yılında çizmiş olduğu “Devény’den Tokyo’ya” 596 kadar uzanan alanları kapsamaya devam etmektedir. Avrupa’da Macarlar, Finler, Estonyalılar, Bulgarlar, Türkler ve Rusya’nın Turan halkları, Asya’da Türkler, Tatarlar, Kuzey ve Orta Asya’nın Ural-Altay halkları, Tibetliler, Himalaya halkları, Mançular, Çinliler, Koreliler ve Japonlar terimin içeriğinde kapsanırlar. 597 Ancak bu kadar geniş kapsamlı Turan tanımının Cemiyetin bütünü tarafından benimsenmediği de rahatlıkla söylenebilir. Cemiyet arşivlerinde yer alan ve Macar okullarında Turancılığa dönük bir eğitim için öneriler içeren belgede, “Turán” veya “Túrán” sözcüğünün kökeni itibariyle belirli bir bölge anlamında coğrafi bir içerik taşıması dolayısıyla çok da uygun olmadığı belirtilmekte, on yıldan beri sözcüğün Macarlarla akraba Ural-Altay halklarını gösteren biçimde kullanıldığı belirtilmektedir. Turan 594
Aslında Turan Cemiyetinin Hıristiyanlık karşısındaki tutumu, 1920li yıllarda sessiz kalma biçiminde olmuştur. Paikert kendilerine yöneltilen anti-semitizm ve Hıristiyan karşıtlığı suçlamalarını reddederken “Biz ne Yahudiliği, ne de Hıristiyanlığı yasaklamak istiyoruz. Çünkü programımızda dine yer yoktur.”(Alajos Paikert, A turáni gondolat, s.7) sözleriyle üstü kapalı bir biçimde Hıristiyanlık karşısında konumlanmadıklarını göstermektedir. 1930’lu yıllarda pagan inançlara dönülmesini savunan Turanlı Moneteistler denilen grubun ortaya çıkmasıyla birlikte Turan Cemiyeti de açıkça Hıristiyanlığın savunusuna geçecektir. 595 Alajos Paikert, “A turáni eszme,” Turán, 1922, I, s.5. İtalikler bana ait. 596 Alajos Paikert, “Turán”, Turán, 1913, sayı:1, s.1. 597 Alajos Paikert, Turán, 1922,I, s.5.
193
halkları olarak Macarlarla ırksal veya dilsel akrabalık ilişkilerine sahip olanların anlaşıldığı görülmektedir. Japonlarla ve Çinlilerle olan akrabalığın bilimin o gün geldiği noktada çok açıkça ortaya konamadığı vurgulanmaktadır. 598 Aslında burada Cemiyet içerisinde farklı anlayışların olmasından daha çok, Cemiyetin bilimsel özlemleriyle siyasal amaçları arasındaki farktan/çatışmadan söz etmek daha doğru bir yaklaşım olacaktır. Turan kavramını bilimsel temelleriyle ortaya koyma çabası, Devény’den Tokyo’ya kadar olan alanda etkinlik gösterme isteğiyle bir arada varlığını sürdürmektedir. Bu arada ünlü Macar Türkologlarından Gyula Németh, Turancı ideolojiye yönelik eleştirilerini 1921 yılında kaleme alır. Németh’e göre Aral-Hazar havzası olarak tanımlanabilecek Turan’da Macarlık hiçbir zaman bulunmamıştır. 599 Németh, Turancılığın bilim dışılığını ortaya koymaya çalışırken, Türk ve Macar Turancılıklarının farkını da belirtmekten kendini alamaz.”...şurası ilginçtir ki Türklerin Turanına göre o yalnızca onların tarihi yurdu.” 600 1920’lerde Turancılığa muhalif bir başka yazar da görüşlerini ortaya koymaya başlar. Hint-Cermenist József Schmidt Rusya Türklerini kurtarmak ve birleştirmek olarak tanımladığı Türk Turancılığına kıyasla Macar Turancılığını, gerçek panturanizm olarak değerlendirir. 601 Max Müller’in Turan dil ailesi sınıflamasına eleştiri getirir. Ona göre Turan dil ailesi yoktur. Bir Turan dil ailesi olsa da, olmasa da Turan halkları ve ırkından söz etmek olanaklı değildir; çünkü halk ve ırk kategorilerinin dille bir ortaklıkları yoktur. 602 Dolayısıyla Turancılık bilim değil,
598
MOL, P 1384, 7.cs., s.41. Gyula Németh, “Turán”, Magyar Nyelv, Budapest, 1921, s.109. 600 a.g.m., s.109. 601 József Schmidt, “Turanizmus”, Nyugat, 1925, sayı:20 s.197. 602 a.g.m., s.198. 599
194
siyaset olmaktadır. 603 Schmidt’e göre Turan sıfatını hak eden tek halk Türkler olmakla beraber, bir Türk kan akrabalığı da hayaldir. Batı kültürüne yaklaşım çerçevesi içerisinde değerlendirilmesi gereken eski Turan kültürü noktasında da, Turan Cemiyeti’nin Macaristan Turan Birliği’nin yaklaşımını paylaştığı görülmektedir. Çizilen çerçevede uygarlığın kökenine Turan yerleştirilmektedir. Yalnızca Sümerlerin Turan kökenli oldukları değil, Çin ve Hind uygarlıklarının temelinde Turan özellikli olduklarına vurgu yapılmaktadır. “Hind toprağının eski sanatı da, Turanlı halkların sanatı söz konusu olduğunda hatırlanmalı[dır]...”. 604 Bunun da ötesinde Budha ve Konfüşyüs’un da Turan kökenli oldukları savlanır. 605 Kurulan zincir içerisinde Batı Kültürü Yunan’dan, Yunan kültürü Asur ve Perslerden, Asur ve Pers
kültürleri
de
Babil’den,
dolayısıyla
Turan’dan
kaynaklandırılmaya
çalışılmaktadır. 606 Bu yolla elde edilmeye çalışan sonuç Avrupa’nın Macarları Turan kökenli olmalarından dolayı yabancı sayan tutumlarının temelsizliğini göstermektir. Bu yaklaşım Trianon felaketini Batılı devletlere, özellikle İngiltere ve Fransa’ya mal eden, bu cezalandırmanın nedenlerini Macarların Turan kökenine bağlayan Macar Turancıları için Batı Avrupa ile yakınlaşmayı sağlayacak bir unsur olarak değerlendirilmiş olsa gerektir. Ancak daha da belirgin olan neden Batının kültür tekelciliğine karşı tavır geliştirmek olarak görülmektedir. Bu dışa, Batı Avrupa’ya karşı olduğu kadar, Macar toplumuna da dönük bir argüman biçiminde geliştirilmeye çalışılmaktadır. Tihamer Turchányi Turancılığın gelişmesiyle ırk bilincinin
603
a.g.m., s.200. Jenő Lechner, A Turáni Népek műveszete, Turáni Társaság Kiadványa, 1922, s.5. 605 Alajos Paikert, A turáni eszme, s.7. Benzer yaklaşım milletvekili János Baross’ta da görülebilir. “Yunan ve Latin kültürleri Turandan türemiştir. Rönesans’da Turan zekası vardır.” [János Baross, “Turáni Nyomok”, Nemzeti Ujság, 24 Aralık 1922, s.14. 606 Jenő Lechner, A Turáni Népek műveszete , s.1. 604
195
yerleşeceğini, bununla da Macarların kendilerine olan güvenlerini yeniden kazanacaklarını düşünmektedir. “Kuşaktan kuşağa Macarların kulağına zayıf, geri kalmış, cahil ve kültürsüz olduklarını fısıldadılar. En son buraya gelen yabancılara, kendi kandaşlarıymış gibi büyük onurlar verdiler, sadece yabancı oldukları için.”607 Bu bağlamda Cemiyet üyesi Vilmos Pröhle’nin Batı’nın Macarları değerlendirmesi üzerine yaklaşımı, Batı’nın kültür tekelciliğine karşı duyulan tepkiyi yansıtmaktadır. “ Hint-Avrupalılar veya Sami Avrupalılar her zaman Macarları ve onunla akraba dilli halkları küçük görmeye, maddi ve manevi olarak düşük düzeyli, insanlığın gelişmesi bakış açısından düşük önemde insan yığınlarına indirgemeye istekliydiler.” 608 István Dessewff de Turancılığın gelişmesi için yapılması gerekenleri ortaya koyar. Turan Cemiyeti içerisindeki Fin ve Türk enstitülerinin geliştirilmesi ve benzer enstitülerin Turan halklarının yapılarının bilimsel olarak incelenmesi amacıyla kurulması gereğinin yanı sıra, Dessewffy’e göre gazetecilik kursunun açılması, Turan Akademisi kurulması, Turanlı öğrencilerin Macaristan’da eğitim görmelerinin devam ettirilmesi, kardeş Turan halklarıyla basın ilişkileri, sanatsal ve edebi bağların oluşturulması, iktisadi bağların güçlendirilmesi, taşra kentlerinde bilimsel nitelikli Turan konferansları düzenlenmesi gerekmektedir. 609 Macar Turancıları açısından 1920’li yılların başında, Avrupa’dan henüz ümidin kesilmediği, Trianonun revizyonunun ancak Batı Avrupalı devletlerin yardımıyla gerçekleşebileceğini düşündükleri de söylenebilir.
607
Tihamer Turchányi, A Turáni Mozgalom, s.16. Vilmos Pröhle “ A turáni mozgalom multja és jövője,”[Turan Hareketinin Geçmişi ve Geleceği] Levente, Yıl:10, Sayı:22-24, Turan Sayısı (20 Aralık 1931), s.514. 609 István Dessewffy, “A Turáni gondolat”, A Cél, s.145-146. 608
196
1928 yılına gelindiğinde 38 kurucu, 209 sürekli, 178 ortak üye olmak üzere Cemiyetin toplam 425 üyesi vardır. 610 Turan Cemiyeti’nin bu dönemde ilgi alanı Türkiye’den daha çok Estonya ve Finlandiya gibi ülkelere kaymış görünmektedir. 1921 yılında gerçekleştirilen I.FinUgor Kültür Kongresi’ne Turan Cemiyeti adına katılan Bán Aladár Kongrenin başkanlığı görevine seçilmiştir. Turan Cemiyeti’nin 1923 yılında oluşturduğu FinEston Enstitüsü 1924 yılındaki II. 611, 1927 yılındaki III. ve 1931 yılındaki IV. FinUgor Kültür Kongrelerinin düzenlenmesinde etkin olarak yer almıştır. Bu kongrelerin haricinde Macaristan’da Fin ve Eston edebiyatlarıyla ilgili toplantılar düzenlenmiş 612; bu iki ülkeden misafirler getirtilmiştir. 613 Turan Cemiyeti’nin FinEston Enstitüsü, Finlandiya’da Finnség Szövetsége(suomalaisuuden Liitto) ve Estonya’nın Tallinin kentinde kurulmuş olan Finn-Észt-Magyar Szövetség ile ilişkiler geliştirdiği gibi, Macaristan içerisinde de Szabad Liceum, Luther Szövetség, Turul Szövetség, Magyarországi Kárpat-Egyesület gibi örgütlenmelerle de işbirliği içerinde olmuştur.Ayrıca Budapeşte’de Finn-Észt Barátok Köre’yi de kurmuştur. 614 Bu etkinliklerin bir amacı da Finlandiya ve Estonya’da Turan düşüncesine sempati uyandırmaktır.Bu çerçevede Talinin’deki Macar elçiliği Turan Cemiyeti’ne başvurarak,
Cemiyetin
düzenlediği
konferansların
610
metinlerinin
Almanca’ya
Péter Móricz, “Ügyvezető alelnök jelentése,”Jelentés 1918-1928, s.6. Bu kongrede Turan hareketi ve Turan Cemiyeti üzerine Eston dilinde bir de konferans verilmiştir. (Aladár Bán, “Jelentés a Finn-Észt intézetről és a Turánról”, Jelentés 1918-1928, s.16-17.) 612 Jelentés 1918-1928, s.15. Bu toplantılardan bazıları şunlardır: 1924 ve 1925 yıllarında Kalevala Destanı Edebiyat ve Sanat Gecesi 1926: Eston ulusal destanı Kalevipoeg’in 65.Yılı 1927: Árpád Zempleni ve Fin-Eston Gecesi 1928: Fin ve Eston Cumhuriyetleri Devlet Bayramları Kutlaması 613 1925 yazında iki Eston grup, 1925 Haziran sonu Fin atletizm temsilcileri 1926 Haziran başı Tartui Egyetemi Énekkar 1926 Ağustosunda 21 üyelik Eston grup, 1927 yazında Fin-Eston gruplar ( Aladar Bán, Jelentés 1918-1928, s.16.) Ağustos 1925’da 36 kişilik Eston grup (Turán, 1925, I-IV, s.49) 614 Aladár Bán, Jelentés 1918-1928, s.15 ve s.17. 611
197
çevrilerek, Finlandiya ve Estonya’da Turan düşüncesinin tanıtılması amacıyla kendilerine gönderilmesini istemiştir. 615 Bu iki ülkedeki Turancılık etkinlikleri üzerine yeterli bilgiye ulaşılamamakla birlikte, Eston-Fin-Macar Birliği kurulduğu ve bu birliğin Talinin’de Turan konferansları düzenledikleri söylenebilir. 616 1931 yılındaki Genel Kurul’da Petér Móricz ve Aladár Bán’ın önerisiyle Turan Cemiyeti adına bir ekleme yapılır. 617 Magyar Néprokonsági Egyesület[Macar Halk Akrabalığı Derneği] adı bu tarihten itibaren Turan Cemiyeti adının yanı sıra kullanılmaya başlanır. 1922 yılında Macaristan’ı ziyaret eden Ahmed Rıza Bey şerefine akşam yemeği veren Cemiyet 618 için, genç Türkiye Cumhuriyeti, I. Dünya Savaşı sonunda imzalanan Sevr Barış Antlaşmasının geçersizliğini göstermesi bağlamında büyük önem ve değer kazanmıştır. 23 Nisan 1923 tarihinde A Magyarországi Törökök Baráti Köre’nin düzenlediği, TBMM’nin açılış yıldönümü kutlamasında konuşan István Friedrich’in sözlerinden, o dönemde Mustafa Kemal’le yapılan bir görüşmenin gerçekleştiği anlaşılmaktadır. 619 Ancak 1924 yılında, yukarıda sözü edilen mühendis gönderme işi yerine getirildikten sonra Macar Turan Cemiyeti ile Türkiye arasındaki ilişkiler, daha önceki dönemin yoğunluğunu kaybetmeye
615
MOL, P 1384, 5.cs., s.165./ 27 Şubat 1924 tarihli belge. “Turáni előadások Tallinnban”, Turán, 1927, I-II., s.30-32. Bu konferanslardan bazıları Macar Turan Cemiyeti üyeleri Elemér Virányi ve István Csekey tarafından verilmişlerdir. Yine de makalenin yazarı Aladár Bán’a göre Finlandiya ve Estonya’da Turancılık düşüncesi henüz popülerleşmemiştir. (s.31) A. Zeki Velidi anılarında Fin profesör Janson ‘un, Hamit Zübeyir ile birlikte gelip kendisi ile görüştüğünü aktarır. Ezilen halkları Rusya’ya karşı birleştirmek düşüncesi üzerinde dururlar. Prof. Janson bu görüşmede Macarları da içine alan turancılık hareketini ise siyasetten uzak, bir kültür meselesi olarak değerlendirir. (A. Zeki Velidi Togan, Hâtıralar, s.580-581.) 617 Turán, 1931, I-IV, s.63. 618 Turán, 1922, III-IV, s.212-213.Yemekte bir konuşma yapan Alajos Paikert, Ahmed Rıza’nın daha öncesinde Turancılık karşısında yer almış olduğunu belirtince, Ahmed Rıza Osmanlı İmparatorluğunun dağılmaması için böyle davrandığını, ama geldiği noktada kendisinin de Turancılığa sempati duymakta olduğunu belirtir. Ayrıca Ahmed Rıza’ya göre Turancılığın başarılı olması durumunda Turan Cemiyeti’nin katkıları inkar edilemeyecektir. 619 Mustafa Kemal’in görüşme sırasında Macaristan’ı ziyaret sözü verdiği de Friedrich tarafından kaydedilmektedir. (Turán, 1923, I-II, s.57. 616
198
başlamıştır. Mühendis gönderilmesi etkinliği 1924 yılıyla sınırlı kalırken, aynı yıl Macaristan’a eğitim için Türk öğrencilerin getirtilmesi etkinlikleri de sona ermiştir. Bu durumda Türkiye Cumhuriyeti’nin milliyetçilik konusundaki yönelimlerinin, Turancı bir örgütlenmeyle ilişkilerin en aza indirilmesini yönünde etkili olduğunu düşünmek yanlış olmasa gerektir. Bununla birlikte Macaristan’la kurulan ilişkiler çerçevesinde bir takım etkinliklerin gerçekleştirildiği de görülmektedir. Ancak bu etkinlikler devletlerarası politikanın sınırları içerisinde cereyan eden olaylar görünümündedir. 1924 yılında bir Türk öğrenci grubu Macaristan’ı ziyaretleri sırasında Turan Cemiyeti’ne de konuk olmuşlardı. Bu arada 1920’li yılların ikinci yarısında Macaristan’da eğitim görmekte olan Türklerin sayısı da 11 civarındaydı. Bu 11 Türk öğrenci içerisinde Hüseyin Namık ve Ragıp Hulusi’nin adları dikkati çekmektedir. 620 Türkiye’de yaşayan Macarlar da 1926 yılında Konstantinápolyi Magyar Egyesület [İstanbul Macar Derneği] adlı örgütü kurmuşlardır. 621 İstanbul Macar Cemiyeti Hayriyesi olarak da anılan kurumun varlığını 1930’lu yılların sonuna kadar sürdürdüğü; Hungaria adıyla İstanbul’da bir de Macarca dergi yayınladığı görülmektedir. 622 Bu dernek ile Turan Cemiyeti arasında ilişkiler geliştirildiği de kaydedilmelidir. 1926 yılında Türk Ocağı’nda Ferenc Romeiser’in Macaristan üzerine konferansı gerçekleşir. 623
620
MOL, P 1384, 7.cs., s.607. Turán, 1926, I-II, s.60. 622 MOL, P 1384, 10.cs., s... 623 Turán, 1926, I-II, s.58. 621
199
Türk Yurdu’nun 1929 Mart-Nisan sayısında, Hamid Zübeyir’in Turan Dergisi’ni tanıtan kısa yazısı ve Petér Móricz’in Türkiye’nin İktisadi İstikbali yazısının özet tercümesi yayınlanır. 624 Cemiyet 1929 yılında Yusuf Akçura ve Ahmed Zeki Velidi’yi onur üyeleri arasına seçer. 625 Cemiyetin Türkiye üzerine olan konferanslarına Türk büyükelçilik mensuplarının katıldıkları görülmektedir. Hatta Cemiyetin 20 Ocak 1929 tarihli Yönetim Kurulu toplantısında Büyükelçi Behiç Bey elçilik 1. ve 2. sekreterleri ve Abdül Latif eşliğinde yer aldığı 626 gibi, Cemiyetin 29 Ocak 1931 tarihindeki 20.Yıl Kutlamalarında da bulunur. 627 Aynı yıl Reşit Safvet Avrupa gezisinin Macaristan durağında Turan Cemiyeti’nde bir konferans verir. Reşit Safvet’in tanıma fırsatı bulduğu Macar Turancıları üzerine görüşleri, Türkiye’nin bakış açısını yansıtması bakımından kayda değerdir. “Macar Turan Cemiyeti’nde ilmi tesirden ziyade siyasi tesir olduğunu hissettim. Başında bulunan zevat her nedense Turancılık ve Türkçülüğün ilmi ve lisani cihetile hiç alakadar değil gibidirler.” 628 1930 yılında yapılan Türk Ocağı Kongresinde Macar Turan Cemiyeti adına bir üye de bulunmuştur. 629 Bu kişinin 1930 yılında Türkiye seyahatini gerçekleştiren Petér Móricz olduğu anlaşılmaktadır. Péter Móricz, aynı yıl kaleme aldığı yazısında Türkiye gözlemlerini aktarmıştır. Ona göre, Fransız Başbakanı Briand’ın iktisadi anlamda Birleşik Avrupa Devletleri fikrini ortaya atmasından sonra, pan-hareketler yeniden politika sahnesine çıkmışlardır. Móricz, İtalyan faşizmine övgüler
624
Türk Yurdu, Cilt: 3/23, Sayı: 15-16/209-210 (Mart-Nisan 1929), s.42-44. Turán, 1929, I-IV, s.61. 626 Turán, 1929, I-IV, s.59. 627 Turán, 1931, I-IV, s.61-62. 628 Türk Yurdu, 1929, 23-217, s.49. 629 “Türk Ocaklarının Altıncı Kurultayı”, Türk Yurdu, Cilt:4/24, Sayı: 29/223(Mayıs 1930), s.79. 625
200
sıraladıktan sonra, Türkiye’de de faşizmin egemen olduğunu savlar. Türk Ocağını da CHP’nin en yakın destekçisi ve “Yenitürklerin, Türk faşistlerinin gerçek yurdu” olarak nitelemekten kaçınmaz. Türkiye’de panturanizm ve pantürkçülük noktalarında ayrım yapan Móricz, Mustafa Kemal’in Avrupa ile tam bir bütünleşme arzulaması bağlamında, Macaristan’ı kendisine örnek almış olabileceğini; bu bakış açısından, Türkiye’de Turan hareketine ilişkin yaygın olan görüşte, Macaristan’ın lider ülke olarak algılandığını düşünmektedir. Turan hareketini, yalnızca Türklerin birliği olarak algılayan Türk pan-türkçülerinin ise Türkiye’ye önder ülke rolünü biçtiklerini; pantürkistlerin hükümetin desteğinden yoksun olduklarını yazarak, Türk hükümetini kendi hareketlerine daha yakın gördüğünü ortaya koymaktadır. 630 Kuşkusuz Móricz’in bu değerlendirmeleri kişisel düzeyde kalmaktadır. Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin Turancılığa sempati ile yaklaşmaması, Turan Cemiyeti- Türkiye ilişkilerinin son derece sınırlı düzeyde kalmasına neden olmuştur. 1930’lu yıllar boyunca Turan Cemiyeti ile bireysel ilişkiler kurmaya çalışan, Turan Cemiyeti’nden değişik Türkoloji ve dilbilim sorunları üzerine görüş isteyen Türklere de rastlanmaktadır. 631 Türk Tarih Kurumu’nun da bu dönemde çok sınırlı da olsa Turan Cemiyeti ile ilişkiye geçtiği anlaşılmaktadır. Türk Tarih Kurumu başkanı Yusuf Akçura ve üyesi Hüseyin Namık Orkun Kasım 1931 tarihli 630
Péter Móricz, “ Fasizmus és turánizmus Törökországban,” Turán, 1930, s.21. Móricz’in Türkiye’de faşizmin egemen olduğu görüşü, onun faşizmi tek parti yönetimi ile bir tutan dar kavrayışının sonucu olduğu gibi, Türk hükümetinin Turancılığa ve Macar Turan Cemiyeti’ne bakışında, Reşid Saffet’in yukarıda anılan sözleri dikkate alındığında, önemli yanılgılar içerisinde olduğunu da anlaşılmaktadır. 631 Bu amaçla kaleme alınan mektuplardan bazıları şunlardır: Kuleli Askeri Lisesi Coğrafya Öğretmeni Mehmet Niyazi’den Petér Moricz’e yazılmış 4.12.1932 tarihli mektup. [MOL P, 1384, 8.cs.-,s.141] Konya Halkevi Dil, Edebiyat ve Tarih Komitesi Başkanı Mesut Koman imzasını taşıyan 12.12.1934 tarihli mektup.[Mol, P1384, 8.cs.- s.568] Mesut Koman’ın Nihal Atsız’la yakın ilişkiler içerisinde olduğu, sıkça mektuplaştıkları bilinmektedir. (Yücel Halacoğlu, Atsız’ın Mektupları, İstanbul, Orkun Yayınları,[t.y.], s.56-58. Nihal Atsız’dan Mesud Koman’a 3.6.1943 tarihli mektup.) Atsız’ın Koman’a 40’a yakın mektup yazdığı Halacoğlu tarafından belirtilmekte, ancak mektupların akibeti bilinmediği de eklenmektedir.
201
mektuplarıyla
Turan
Cemiyeti’ne
başvurarak
1934
yılında
Budapeşte’de
düzenlenecek Attila kutlamalarına katılmak istediklerini bildirirler. 632 f) 1920’Lİ YILLARDA MACAR TURANCILIĞINDA FARKLI SESLER Trianon Macaristanında, toplumun farklı kesimlerinin de Turancı ideolojinin etki altına girmeleri bağlamında, Turan Cemiyeti ve Turan Birliği dışında da bir takım Turancı etkinlikler göze çarpmaya başlamıştır. Değişik yayın organlarında görüşlerini sergilemeye başlayan yazarlar, Turan Cemiyeti’nin, hatta Turan Birliği’nin 1920-23 arasındaki Turancılık çizgisini aşan daha radikal fikirlerle kamuoyunun önüne çıkarlar. Bu yazarlardan bir tanesi teğmen Lajos Simsay’dır. 1926 yılında Magyar Katonai Közlöny [Macar Askerleri Dergisi]’nde yayınlanan makalesinde Simsay, Mussolini faşizmini “sağlıklı mutlakıyetçilik” 633 olarak tanımlayarak, Turancılığın faşizme sempati duyan kolunu temsil eder. Turan’ı Hazar, Ural Dağları, Altay dağları, Balkas Gölü, Pamir Platosu, Hindukuş ve İran arası bölge anlamında değerlendirirken Turanlıları değerlendirmesinde değişik ölçütler belirler. Antropolojik olarak Turanlıların, Moğol ırk özelliklerini taşıyan halklar olduklarını, bunların da bütün Fin-Ugor, Türk-Tatar, Moğol, Bulgar ve Çin halklarının, Rusya’daki Kara Kırgızlar gibi halk grupları ile Hindistan’daki küçük gruplar olduklarını savlar. Filolojik kavram olarak Turan halklarının, Avrasya’nın eklemeli diller konuşan halklarını, yani bir heceli(Çince) , İndo-Cermen ve Sami
632
MOL, P 1384, 7.cs., s.18./ Kasım 1931 tarihli mektup. Mektupta Hüseyin Namık ve Yusuf Akçura Turan Cemiyeti üyeleri oldukları dolayısıyla, Atilla kutlamalarında yer almak isteklerini bildirirler. Hüseyin Namık’ın Turan Cemiyeti üyeliğini gösteren başka bir belge bulunamamıştır. 633 Lajos Simsay, a Turáni eszme gyakorlati érteke”[ Turan fikrinin pratik değeri], Magyar Katonai Közlöny, XIV.yıl, 1926, 7-8.sayı, s.531.
202
dilleri konuşanlar dışındaki halkları kapsadığı görüşündedir. Bunların ışığında Turan halklarını üç gruba ayırır: ¾ Antropolojik olarak Turanlılar(60-70 milyon) /Hem antropoloji hem dilsel olarak ¾ Japonlar(80 milyon)/ Dilsel olarak Turanlılar ¾ Çinliler(425 milyon)/ Antropolojik açıdan Turanlılar. 634 Simsay, Orta Asya’nın dünya siyasetindekikonumunu da gerçekçi bir gözlemle değerlendirir. “Bu kitle[Turan halkları]nın merkez noktası, şu anda Orta Asya’ya düşüyor; Hindistan’dan endişe duyan İngiliz ve sıcak deniz arayan Rus[Sovyet] imparatorluklarının ortasına düşüyor.” 635 Dolayısıyla Turan halkları bu iki imparatorluk açısından büyük öneme sahip olmaları noktasında, değişik egemenlik mücadelelerinin alanı olmaktadırlar. Simsay bu aşamada, Turan halklarının örgütlenmesinin değişik çıkarlara hizmet
edebileceğini
göstermeye
çalışır.
Sovyetler
Birliği’nin
çöktüğünü,
panslavizmin Rusya’da yeniden iktidarını kurduğunu düşünen Simsay, Rusya’nın Turan halklarına yoğun bir propaganda ile gittiğini, Turan halklarının desteği ile Sovyetlerin Avrupa’ya doğru yayılacaklarını ve Cermenlikle karşı karşıya geleceğini yazar. Bunu önlemek için de İngiltere’nin Orta Asya’ya ilgi gösterdiğini düşünmektedir. Simsay’ın Cermenlik kavramının içerisine İngilizler de dahildir. 636 Simsay, Orta Asya Turan halklarının durumunu böylece belirledikten sonra Macarlığın konumu üzerine değerlendirmelerini yapar.
634
a.g.e., s.535. a.g.e., s.535. 636 a.g.e., s.536-537. 635
203
“Avrupa haritasına bir saniye bakarsak bütün açıklığıyla Macarlık’ın Avrupa’daki konumunun çıplak ümitsizliği önümüzde durur. Karpatların doğal surlarıyla güçlenen Macaristan’da yaşayan 10 milyon Macarlığa 160 milyonluk Slav ve 130 milyonluk Cermen(İngilizlerle beraber) zor gelir. Kültürü batı Cermen kültürü, kanındaki çok Cermen unsurlarla, içerisinde Cermen yerleşimleriyle Tuna havzasında yer almasından dolayı Cermen iktisadi planlarının ve buradan da hareketle de politikasının yolu üzerinde. Başka bir açıdan, coğrafi konumunun sonucunda 1000 yıldır Slavlığın birleşik gövdesinde yer alıyor; bu niteliğiyle Slavlığı bölüyor ve böylelikle önemini azaltıyor; Cermen kültüründen dolayı, Slav kültürünün etkisine karşı durarak, Slav bedeninde Cermen çıkarlarını temsil ediyor; Slavlığın önder devleti Rusya’nın [sıcak deniz çıkışının] üzerinde duruyor veya yalnızca varlığıyla da Slav yayılmacı politikasının güçlü engeli oluyor.” 637 Cermen ve Slav dünyalarının arasına sıkışmış Macaristan için kurtuluş yolu, bu iki güçten bağımsız dış politika izlemektir. Simsay’ın “düşman” olarak nitelendirdiği Cermen ve Slav dünyaları karşısında ayakta kalabilmenin yolu “...gerçekçi, esnek ve yürekli dış politika...”nın yanı sıra içsel değerlerde de değişikliğe gitmek gereklidir. Aslında Cermenliğin ve Slavlığın arasında sıkışmış Macaristan ve bu durumda geleceği garantilemek için Turancılığın kullanılması Macar Turancı hareketinin sık kullanılan argümanları olmalarından dolayı yeni değildir. Simsay’ın düşünüşünde yeni olan Batı kültürünün tümüyle reddedilmesidir. Yürekli dış politikanın yanı sıra “...güçlü ulusal ve ırksal bilince, mükemmel ulusal erdemlere ve bunlardan farklı olmamak üzere düşmanlardan birinin kültüründen kaynaklanmayan ve etik olarak temiz ırkçı kültüre gereksinim vardır.” 638 Bunları gerçekleştirebilmek için Macarlığın özüne dönmesi zorunludur. “Yabancı olan her şeyi fırlatıp atmalıyız. Sosyalizmi, pasifizmi, hümanizmi ve diğer izmlerin körebe oyununu fırlatıp atmalıyız. Her zaman içimizde olan büyük ulusal ve ırksal 637 638
a.g.e., s.537-538. a.g.e., s.539.
204
değerlerimizi
geliştirmeliyiz
ki,
böylelikle
yeniden
bağımsız,
Slavizmden,
Cermenizmden ve judaizmden temizlenmiş kültürümüze, iktisadi hayatımıza ve uygarlığımıza yerleştireceğimiz militarizmde bundan sonraki varlığımızın gerek duyacağı ön koşulları gerçekleştirelim.” 639 Simsay Batı kültürüne bütünüyle karşı çıkarken, Macar Turancılığına yeni bir yön vermektedir. Açıkça Hıristiyanlık karşıtlığını dile getirmese de, Simsay’ın düşünüşünde böylesi bir karşıtlığın izlerini bulmak da zor değildir. Bu dönemde Hıristiyanlık-karşıtı, paganlık taraftarı yazarlar görüşlerini açıkça ifade etmekten kaçınmışlardır. Simsay’ın makalesinden bir yıl önce Budapeşte yakınlarındaki küçük bir kasabada basılan iki kitap eski Macar dininin tanıtılması amacıyla kaleme alınmışlardı. 640 Eski Macar dininin, yani paganlığın vurgulanması, Hıristiyanlıktan kopuşun gündeme girmeye başlamasını Macar Turancılığında yeni bir yön olarak değerlendirmek gereklidir. 1929 yılında Turancı fikirler Elöőrs dergisinin sayfalarına taşınır. Borsutud takma adıyla kaleme alınan yazılarda vurgu, ırk üzerinde yoğunlaşmakta, Macar ırkının Turan halklarının gelecekteki birliğinde, Doğu ve Batı kültürlerini içerisinde barındırması nedeniyle, büyük rolü olacağı savlanmaktadır. 641 Yazıların temel özelliği Rusya’daki Turan halklarının durumlarına gösterilen yoğun ilgi de odaklanmasıdır.
639
a.g.e., s.539. Béla Szépvizi Balás, Az ősmagyar vallás és öt nagy vallás-bevezetése, Turáni Füzetek, 1. füzet, Gödöllö, 1925, 32 sayfa. Béla Szépvizi Balás, Az ősmagyar vallás és öt nagy vallás- első rész: Az ősmagyar vallás hit és erkölcstana, Turáni Füzetek, 2.füzet, Gödöllö, 1925, 91 sayfa. Turánlı Monoteistlerin yayın organı Turáni roham dergisinde kendilerini eleştiren Béla Szépvizi Balás üzerine değerlendirmelerde bulunulurken “Béla Szépvizi Balázs bir zamanlar büyük pagandı.” ifadeleri kullanılmaktadır.[Turáni Roham, Yıl: 3, sayı:6, s.3.] 641 Borsutud, “Turáni kultúr politika”, Előörs,1929, s.12. 640
205
Turan fikrine yönelik eleştiriler 1920’li yıllarda da sürmüştür. Eleştirilerin bir kısmı Turan düşüncesini bütünüyle reddederken, diğer bazı eleştiriler Macaristan’da gelişen Turancılığın yapısına dönük olarak biçimlendirilmişlerdir. Dezső Szabó, aristokratik ulus anlayışını reddederek, Turancılığı halka dayalı bir milliyetçilik olarak kurgulamaya çalışır. Turanlı atlı, soylu yerine köylülüğü idealize eder. 642 Gyula Szekfű, Macarlığın yolunun, 1000 yıldır sürdürdüğü Orta Avrupa ve Batı ekseninden başka bir şey olamayacağını vurgulayarak Doğu’ya yönelen Macar Turancılığını eleştirmekten kaçınmaz. 643 Szabó’da olduğu gibi Szekfű’de de soyluluk yerine köylülüğün ön plana çıkarılması söz konudur. Ayrıca Szekfű, makalesinin adından da anlaşılabileceği üzere, Slavlığa düşman bir Turan dünyası fikrinden uzak, hatta Slavlıkla müttefik bir Turan dünyasından yanadır. Szekfű’nün eleştirilerine yanıt, aynı derginin bir sonraki sayısında Raith Tivadar’dan gelir. Bartha Miklós Társaság eşbaşkanı olan Tivadar,
Macarlığın geleceğinin Batıda değil, Doğu
Avrupa’da aranması gerektiğini, Macarlığın Doğu Avrupa halkları arasında ulusal ve iktisadi açılardan önderlik rolü oynayabileceğini, Türkiye’nin Asya’da üstlendiği misyonun, Doğu Avrupa’da Macarlık tarafından doldurulabileceği görüşlerini ortaya koyar. Bunu gerçekleştirmek, ona göre, Batı ile olan sürekliliği koparmak anlamına gelmeyecektir. Batı Macarların öğreticisi olarak kalmaya devam edecektir. Ona göre “...iktisadi ve kültürel yayılmacılık için Doğu’ya doğru yollar açık[tır].” 644 Levente dergisinin 20 Aralık 1931 tarihli Turan özel sayısı, Turancılığa farklı yaklaşımların bir arada sergilendiği yer olmuştur.
642
Ildikó Farkas, Magyar Tudomány, 1993, sayı:7, s.866. Gyula Szekfű,” A «Turáni-Szláv Parasztállam [Turan_Slav Köylü Devleti]»,” Magyar Szemle, 1929, V, s.31. 644 Raith Tivadar, “A «Turáni-Szlav Parasztállam»”, Magyar Szemle,, 1929, VI, s.92. Szekfű’nün yazısına yanıt olarak Tivadar’ın gönderdiği mektup. 643
206
Derginin ilk yazısı “Doğu veya Batı” başlığıyla yayımlanan, Macaristan’ın önündeki Doğu-Batı ikilemini değerlendirmeye çalışan makale olmuştur. Trianondan kaynaklı Batı eleştirilerine, Trianonun değiştirilmesi istemleri eşlik eder. Bu yolda Macarların yapması gereken 600 milyonluk ırk kardeşlerine doğru gitmek olmalıdır. 645 Benedek Balogh, dergide yer alan yazısında Turancılığın, Turan kanı taşımanın gereği olduğunu, Macarlar Tanrı tarafından Turanlı olarak yaratıldıkları zaman Turancılığın da doğmuş olduğunu yazar. 646 Balogh’a göre, Turan maneviyatı Batınınkinden üstündür ve Batı yok olmak istemiyorsa Turan değerlerini benimsemek zorundadır. Balogh’un yazısının dikkat çekici yanı, Kopány ve Hıristiyanlığa karşı direnen Macarlık temasının ön plana çıkarılmasıdır. Macarları Hıristiyan dinine sokan Kral István’ın kuzeni olan Koppány, pagan değerlere bağlılığı nedeniyle Hıristiyanlığa karşı duruşun Macaristan’daki sembollerinden biridir. Dergide bir de Turan halk ağacı yayımlanır. Buna göre tarihi Turan-İskit merkezinden Batı, Doğu, Kuzey ve Güney kolları çıkmıştır. Batı kolları içerisine Türki halklar ve İskitler, Etrüskler, Kuzey Ugorları (Macarlar ve Finler); Kuzey kolları içerisine Mançular, Tunguzlar, Moğollar, Kalmuklar, Buryatlar, Samoyedler; doğu kolları içerisine Hun halkları, Kore ve Japonlar, Çinliler, Hintlilerin bir kısmı (Siyam, Laos, Anami), Güney Ugor ve Tibet halkları; Güney kolları içerisine de Sümer halkı, Sümer kültür çevresi ve akraba halkları( Elam, Mitanni, Hurriler, Hattiler, Urartular) ile Tamil ve Dravida halkları dahildirler.
645
“Kelet vagy Nyugat”, Levente, Yıl:10, Sayı:22-24 (Turan Sayısı), s.453. Balogh B., “A turáni eszme születése,”[Turan Fikrinin Doğuşu] Levente, Yıl:10, Sayı: 22-24, s.454.
646
207
Pagan Macarlığın öne çıkarıldığı yazıların yanı sıra Hıristiyan kültürüne değinen yazılar da aynı derginin sayfaları arasında kendilerine yer bulurlar. “Turan fikrine Nasıl Hizmet edebiliriz?” adlı makalede, yazar öncelikli olarak Turan fikrinin kültürel ve iktisadi temelde geliştirilmesi gereğini belirttikten sonra, Macarların yapması gerekenleri dört ana başlık altında toplanmışlardır. Buna göre: • İsa zamanındaki Hıristiyanlığa geri dönmek • Macar ulusal yaşamının öne çıkarılması • Ulusumuzun ve kardeş halklarımızın geçmişini ve bugününü incelemek • Fikirleri geliştirmek, sözlerde, işlerde, tartışmalarda Macar olanı yansıtmak vurgulanmaktadır. 647 Burada dikkat edilmesi gereken nokta, İsa zamanındaki Hıristiyanlık öğesidir. Bu nokta varolan Hıristiyan kültürüne karşı tepkiyi de içermektedir. Turan Cemiyeti’nin önemli isimlerinden Vilmos Pröhle de dilsel bağlar üzerinde durduğu yazısında ırk sorununun ancak bilimsel açıdan değerlendirilmesi durumunda anlamlı olacağı görüşünü belirtir. Ona göre ciddiye alınabilecek Turancılık açısından önemli olan dil meselesidir. Turan Cemiyeti içerisinde yer alan Pröhle’nin, Turancılığı dil üzerinden inşa etmesi; ırk meselelerine bakışın ancak bilimsel düzeyde olursa anlamlı olacağını yazması ve “ciddiye alınabilecek Turancılık” sözlerinden Turan Cemiyeti’nin temsil ettiğinden daha farklı Turancılık anlayışlarının bu dönemde yeşermeye başladığı sonucunu çıkarmak olanaklıdır.
647
Károly Schiller, “Hogyan szolgáljuk a turáni eszmét,” Levente, Yıl:10, Sayı:22-24, s.509.
208
B. ULUS-DEVLETİN KURULMA AŞAMASINDA TÜRKİYE’DE TURANCILIK: 1920-1931 I. Dünya Savaşı Sonrası’nda yenik devletlerden biri olarak İtilaf devletleri tarafından parçalanan Osmanlı Devleti’nin külleri arasından yeni bir devlet Türkiye Cumhuriyeti adıyla doğmuştu. Bu yeni devletin, pantürkçülüğe yaklaşımı, Türk Ulusal Savaşı sırasında belirmeye başlamış; savaş sırasında pantürkçülüğü reddeden ve ulus-devlet kurma amacına yönelen Mustafa Kemal ve arkadaşları, Anadolu ile yetinen bir milliyetçilik anlayışını uygulamaya koymuşlardır. Ancak 1918 Türk Ocağı Kongresi’nde açığa çıkan Türkçüler arasındaki görüş farklılığı Cumhuriyet döneminde de etkili olmuştur. Bir yanda Mustafa Kemal ve arkadaşlarının ulusdevleti kendi milliyetçiliklerinin ekseni yapan yaklaşımları; diğer yandan da pantürkçü özlemleri sürdürmeye çalışanlar. Kuşkusuz her iki grubun ve hatta 1930’lu yıllarda ortaya çıkacak grupların milliyetçi bilinçlerinin oluşumunun kaynağı Ondokuzuncu yüzyıl sonu, Yirminci yüzyıl başlarındaki Osmanlı gelişimlerinde bulunmaktadır. Ancak bu durum, ulus-devlet yaklaşımına sahip olanlar ile pantürkçülüğe bağlı kalanlar arasında temel farklar olduğunu reddetmek anlamına gelmez. Devletin sınırları ile ulusu bir tutan anlayış ile ulusu devletin sınırları ile kısıtlamayanların tutumu arasındaki fark belirgindir. Henüz 28 Ocak 1920 tarihinde son Osmanlı Meclis-i Mebusanı tarafından kabul edilen Misak-ı Milli belgesi, Ulusal Savaş’ın coğrafi sınırlarını belirlemesi anlamında açıkça pantürkizmin reddi anlamını taşıyordu. 648 Kurtuluş, Anadolu
648
François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.106
209
toprakları ile sınırlanıyor, bütün Türklerin kurtuluşu gibi bir hedef gündeme dahi gelmiyordu. 649 Mustafa Kemal, Misak-ı Milli’nin ilanından kısa bir süre sonra da açıkça Turancılığı reddetmiştir. 4 Mart 1920 tarihli “Basının Dikkate Alacağı Hususlar” adını taşıyan ve dokuz maddede basının uyması istenilen hususları içeren telgrafında, Mustafa Kemal aşağıdaki ifadeleri kullanır: “Alemi İslâm hakkındaki neşriyatta Turanizm ve Panislamizm propagandasından tevakki ederek [sakınarak] Asyadaki hareketlerin Müslüman milletler tarafından kendi hudutları ve milliyetleri dahilinde naili istiklal olmak davasından ibaret bulunduğunu ilân etmek.”(madde 4) 650 Bu ifadelerde ister İslam, isterse Türklük temelli bir birleşmenin propagandasından vazgeçilmesi ve meydana gelen olayların ulusal düzeyli istemler olarak gösterilmesinin istenmesi dikkat çekmektedir. Aynı telgrafta yer alan 7.maddede de “Anadolu ve Rumelinin sıkı ve samimi bir vahdeti milliye ile muhafazai mevcudiyetine âzim bulunduğunu isbat etmek” hükmü de yer almaktadır. 651 Mustafa Kemal, 1921 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde meydana gelen bir tartışma üzerine, Turancılığı hayalcilik olarak nitelendirmekten de kaçınmaz. Mazbata muharririnin İslam dünyası ile olan bağlardan söz etmesi üzerine Mustafa Kemal “Vatandaşlarımızdan, dindaşlarımızdan, hemşerilerimizden her biri kendi dimağında bir mefkûre-i âliye besliyebilir, hürdür, muhtardır. Buna kimse karışmaz! Fakat Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin sabit, müspet, maddi bir siyaseti vardır: 649
Bernard Lewis, Misak-ı Milli belgesinde hala Türklerden değil Osmanlı İslamlarından söz edildiğini, ancak Mustafa Kemal’in Türkiye halkı için savaştığını çok geçmeden açıkladığını belirtir. (Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.350.) 650 Atatürk’ün Tamin, Telgraf ve Beyannameleri, IV, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 1991, s.251. 651 Taha Parla bu belge üzerine “ Kısacası, bağımsızlıkçı ve barışçı bir milliyetçiliktir; saldırgan, irredantist, rövanşist, yayılmacı bir yanı yoktur; dışa yönelik bir siyasi program değildir. Daha başta böyle formüle edilen Kemalist milliyetçilik, dış politika alanında hep böyle kalacaktır.” yorumunu yapmaktadır. (Taha Parla, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, Cilt 3: Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP’nin Altı Oku, İstanbul, İletişim Yayınları, Kasım 1992, s.183.)
210
O da efendiler, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin muayyen hudud-u millisî dâhilinde hayatını ve istiklâlini temin etmeğe mâtuftur.” 652 ifadeleri ile gelecekteki devletin dış politikasının sınırlarını da belirledikten sonra “ Efendiler! Bu noktada mütalâamı ikmal için derim ki; büyük hayaller peşinden koşan, yapamayacağımız şeyleri yapar gibi görünen sahtekâr insanlardan değiliz...Biz Panislâmizm yapmadık. Belki “yapıyoruz, yapacağız” dedik. Düşmanlarımız da “ yaptırmamak için bir an evvel öldürelim!” dediler. Pantura[n]izm yapmadık! “Yaparız, yapıyoruz dedik, yapacağız dedik” ve yine “öldürelim” dediler! Bütün dava bundan ibarettir... Biz böyle yapmadığımız ve yapamadığımız mefhumlar üzerinde koşarak düşmanlarımızın adedini ve üzerimize olan tazyikatı tezyidetmekten ise haddi tabiîye, haddi meşrua rücu edelim. Haddimizi bilelim.” 653 sözleriyle panislamizmi ve panturanizmi siyasal gerçekliğin sınırları dışında değerlendirdiğini gösterir. Mustafa Kemal, 1923 yılında Eskişehir’de yaptığı bir konuşmasında da ulus-devlet anlayışını öne çıkararak, sınırlar ötesi bir irredantist hareketi bir kez daha yadsır. “Takib olunması makul olan siyaset, milletin tabi’i kabiliyet ve ihtiyaciyle mütenasib olanıdır. Bizim için ne ittihad-ı İslâm ve ne de Turanizm mantıkî bir meslek-i siyaset olamaz itikadındayım. Artık Türkiye’nin devlet siyaseti, hudud-u millîyesi dahilinde hâkimiyetine istinâden müstakil yaşamaktır. Bugünkü millî hükûmetimizin düstur-ı hareketi budur.” 654 Türk ulusal Savaşı sıralarından itibaren Mustafa Kemal’in panturanizmi (ya da pantürkizmi) reddetmesine rağmen, İngilizler, bu dönemde yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda panturancı motifler bulmuşlardır. Lozan Konferansı devam ederken hazırlanan bir İngiliz raporunda “Dolayısiyle ‘Avrupa’ya dönen
652
“Bakanlar Kurulunun Görev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi Münasebetiyle,” Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri –I, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek kurumu, 1989, s.214. 653 a.g.k., s.216. 654 Mustafa Kemal, Eskişehir-İzmit Konuşmaları(1923), İstanbul, Kaynak Yayınları, Haziran 1993, s.60.
211
Türkiye’ Osmanlı Türkiyesi değil, Pan-Türk ve Pan-Turancı bir Türkiye’dir. Lozan Konferansında temsil olunan da bu yeni Türkiye’dir.” değerlendirmesinde bulunulmuştur. 655 Raporda ayrıca panturanizm düşüncesinin Volga Tatarları arasında doğduğu; Ankara hükümetini de panturan politikasına sevkedenlerin Tatar Türkleri olduğu savlanmaktadır. Bu çerçevede yeni Türkiye’de iki tür düşüncenin çarpıştığı; Kafkasyalılar ve Tatarlar tarafından öne sürülen birincinin pantürkist nitelikte olduğu; böylesi bir siyaset takip edilmesini isteyenlerin başında Başvekil Rauf Bey’in geldiği işaret edilmektedir. İkinci düşüncenin ise yüzünü Avrupa’ya döndüğü; Avrupa’daki Türk azınlıklar ile ilgilenmeye başladığı yazılmaktadır. Görüldüğü gibi İngiliz raporunda aslında iki değişik pantürkçü düşünceden söz edilmekte; yeni devletin pantürkçülüğü reddeden ulus-devlet yanlısı tavrı dikkate alınmamaktadır. Bununla birlikte daha Cumhuriyet kurulmadan önce panturanizmi şiddetle reddeden Mustafa Kemal, Cumhuriyetin kuruluşundan dört yıl geçtikten sonra da yine bu tür irredentist hareketleri mahkum etmekten kaçınmamıştır. “Muhtelif milletleri, müşterek ve umumi bir unvan altında cemetmek ve bu muhtelif unsur kütlelerini aynı hukuk ve şerait altında bulundurarak kavi bir devlet tesis etmek, parlak ve cazip bir noktainazarı siyasidir. Fakat aldatıcıdır. Hatta, hiçbir hudut tanımayarak, dünyada mevcut bütün Türkleri dahi bir devlet halinde birleştirmek, gayrikabili istihsal bir hedeftir. Bu, asırların ve asırlarca yaşamakta olan insanların çok acı, çok kanlı hâdisat ile meydana koyduğu bir hakikattir. Panislâmizm..panturanizm siyasetinin muvaffak olduğuna ve dünyayı sahai tatbik yapabildiğine tarihte tesadüf edilememektedir. ...Bizim vuzuh ve kabiliyeti tatbikıye gördüğümüz mesleki siyasi, millî siyasettir.” 656
655
Public Record Office, Foreign Office Archives: FO: 371/9137.163125 sayılı belgenin Türkçe tercümesi için bknz.: “ İngiliz Belgelerinde Yeni Türkiye’nin Pan-Turan ve Pan-İslâm Politikası ile ilgili bir rapor,” çev.: Metin Hülagü, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Yıl:8, Sayı:92 (Ağustos 1994), s.50. 656 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Cilt:II, 1920-1927, İstanbul, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, Millî Eğitim Basımevi, s.436.
212
Turancılığın reddedilmesi, Türkiye Cumhuriyeti’nin dış politikada statükocu tavrının bir sonucudur.
Cumhuriyetin kurulduğu andan itibaren dış politikasına
egemen olan statükoculuğun boyutlarından birisini, sınırlarını değiştirme arzusuna sahip olmama ve bunun doğal bir sonucu olarak da irredantist politikalardan uzak durma biçiminde ortaya çıkan varolan siyasal sınırlarını sürdürme anlayışı oluşturmuştur. 657 Bu dış politikada statüko yanlısı tutumun geliştirilmesinde etkili olan bir çok etmenden söz etmek olanaklıdır. En başta İttihatçıların pantürkçü özlemlerin de etkisiyle girdikleri I. Dünya Savaşı sonrasında, bir anlamda “Dimyata pirince giderken evdeki bulgurdan da olma” misali, Anadolu’daki Türk varlığı dahi tehlikeye düşmüştü. Ulusal Savaş sonunda elde edilen sınırlar, bu zor durum sonrasında, yeterli görülmüş, Misak-ı Milli sınırlarına büyük ölçüde ulaşılmıştı. Ayrıca Ulusal Savaş sonrasında Türkiye’nin irredantist politikalar güdecek bir durumu da kalmamıştı. 658 Ulusal Savaşın aynı zamanda bir rejim değişikliğini de beraberinde getirmesi, Ulusal Savaş sonrası yönetimini yeni rejimin yerleştirilmesi çabalarına
yoğunlaşmaya
zorluyordu.
Türkiye’nin
pantürkçü
politikalara
eğilmemesinde Rusya ile Ulusal Savaş sırasından başlayarak kurmuş olduğu yakın ilişkiler de etkiliydi. 659 Savaş döneminde başlayan bu yakın işbirliği savaş sonrası dönemde de devam edecek; 1925 yılında Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyetler Birliği arasında Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması imzalanacaktır. Bunu 1927 yılındaki Ticaret Antlaşması ve 1925 tarihli Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması’nın 1929 yılında iki yıl, 1931 yılında beş yıl ve 1935 yılında on yıl süreyle uzatılması
657
Baskın Oran, “Türk Dış Politikasının Teori ve Pratiği”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, editör: Baskın Oran, İstanbul, İletişim Yayınları, s.46-47. 658 a.g.e., s.47. 659 Baskın Oran, daha 1921’de yapılan antlaşma ile Sovyetlerin Türkiye’de komünizmi, Türkiye’nin de Sovyetlerde Turancılığı kışkırtmayacaklarını garanti ettiklerini belirtmektedir.(a.g.e., s.47.)
213
izlemiştir. 660 Pantürkçü politikaların, yeni devlet için varolan dengeleri aleyhine döndürecek bir unsur olarak değerlendirilmiş olması da olanaklıdır. Elbette bu nedenlere ek olarak Mustafa Kemal’in “haddini bilen” tavrı, yani siyasal gerçekçiliği ve bütün bunlarla iç içe olmak üzere ulus-devlet anlayışını benimsemiş olması da pantürkçü
eğilimlerin
Cumhuriyet
yönetimi
ve
dış
politikası
içerisinde
benimsenmemesi sonucunu beraberinde getirmiştir. 661
1. PANTÜRKÇÜLÜKTEN MİSAK-I MİLLİ ULUSALCILIĞINA: OSMANLI TÜRKÇÜLERİ I. Dünya Savaşı sonrasında içerisine düşülen olumsuz durum, ardından Anadolu eksenli Ulusal Savaş’ın başlaması ve başarıya ulaşması sonucunda Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde o veya bu şekilde pantürkçülüğü benimsemiş yazarlardan bazılarının düşünüşlerinde dönüm noktasını oluşturmuştur. Osmanlı Türkçülüğünün önemli isimlerinden Yusuf Akçura, daha Ulusal Savaş saflarına katılmadan önce görüşlerini değiştirmiş; Rus devrimi sırasında pantürkizmi bir yana terk ederek, daha sınırlı amaçlara yönelmişti. 662 Yusuf Akçura 1919’da demokratik Türkçülük- emperyalist Türkçülük ayrımını yaparak, yayılmacı emellere sahip, irredantist eğilimli Türkçülüğü reddetmişti. 663 Akçura, 1921 yılında Ankara’ya gelerek Ulusal Savaş’taki yerini aldıktan sonra da yeni milliyetçilik 660
Türkiye ve Sovyetler Birliği ilişkileri için Türk Dış Politikası, (editör: Baskın Oran) kitabının 1919-1923 için s.155-177, 1923-1939 için s.314-324 ve 1945 sonrası için de s.499- 521 arasındaki Erel Tellal’ın “SSCB ile İlişkiler” yazılarına bakılabilir. 661 Misak-ı Milli sınırları içerisinde kalan Batum’un Rusya’ya, Musul’un İngiltere’ye bırakılmasında gerçekçi tutum alışın Misak-ı Milli sınırlarından dahi gerektiğinde ödün verilebilmesi sonucunu doğurduğunu görebilmekteyiz. İrredantist olmayan dış politikaya gösterilebilecek tek istisna 1939 yılında Hatay’ın Türkiye’ye katılmasıdır. 662 François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.107. 663 a.g.e., s.107. Yusuf Akçura’nın 16 Eylül 1919’da Türk Ocağı’nda verdiği ve demokratik Türkçülük- emperyalist Türkçülük ayrımını yaptığı konuşmasının bir özeti için François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.145’deki BELGE 16: Türkçülüğün İki Kolu bölümüne bakılabilir.
214
anlayışını benimsediğini ortaya koymuştur. Savaş sonrasında Maarif Vekaleti çeviri bürosunda ve Hariciye Vekaleti’nde çalışan Akçura, 1923 yılında İstanbul milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne girmiş, bu tarihten 1934 yılına kadar İstanbul milletvekili, 1934’ten itibaren de Kars milletvekili olarak parlamentodaki görevini sürdürmüştür. Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti başkanlığı ve I.Türk Tarih Kongresi başkanlığını da yapan Akçuraoğlu Yusuf Bey, 1920’li yıllarda yazdığı yazılarında “dış Türkler”den hiçbir yerde söz etmemiştir. 664 Osmanlı döneminde Türk Ocağı’nda ve Türk milliyetçiliğinde etkili isimlerden biri olan Ağaoğlu Ahmed Bey de pantürkçü özlemlerini bir kenara bırakarak, Misak-ı Milli sınırları içerisindeki Türkçülük çizgisine yönelmişti. 665 Malta sürgününden döndükten sonra katıldığı Ulusal Savaş saflarında önemli görevler üstlenmiş olan Ağaoğlu Ahmed Bey 666, daha 1923 yılında “Eski Osmanlı İmparatorluğunun haklarından vaz geçen Ankara milliyetçidir. Türk etnografik sınırlarına daraltılmış mütevazi bir Türk milli yurdu kurma arzusundadır....bu nedenle barışa gereksinimi var.” 667 sözleriyle milliyetçilik ile pantürkçülük arasında ayrım yapıyor; pantürkçülüğün Türk milliyetçiliğinin ayrılmaz parçası olduğu görüşünü reddediyordu. Türk Yurdu’nda 1926 yılında yayınlanan başka bir yazısında da Osmanlı dönemi Türkçü hareketini değerlendirirken hareketin hayal ile sakatlanmış olduğundan söz ediyordu. 664
Bunun tek istisnasını 1928 yılında Türk Ocakları himayesinde hazırlanan Türk Yılı adlı çalışması oluşturmuştur.François Georgeon,Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri, s.107. 665 Murat Yılmaz, “Ahmed Ağaoğlu ve Milliyetçilik Anlayışı,” Türkiye Günlüğü, sayı.25, Kış 1993, s.73’den aktaran Fahri Sakal, Ağaoğlu Ahmed Bey, s.96. 666 Ağaoğlu Ahmed Bey, 29 Kasım 1921’de Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğüne getirilmiş, aynı dönemde Hâkimiyet-i Milliye’nin başyazarlığını da üstlenmiştir. 1923 yılında Kars milletvekili olarak TBMM’deki yerini almıştır. 1930 yılında Serbest Fırka’ya giren Ağaoğlu Ahmed Bey, 1933 yılındaki Üniversite reformunda emekli edilmiştir. Ağaoğlu’nun emekli edilerek tasfiye edilmesinde, pantürkçü görüşleri değil, Cumhuriyet yönetimine ve özellike Başbakan İsmet Paşa’nın politikalarına yönelttiği eleştiriler etkili olmuştur. ( Hilimi Ziya Ülken, Çağdaş Düşünce Tarihi, s.409. .667 Berthe Georges-Gulis, La nouvelle Turquie, 1924, s.230-1’den aktaran Landau, Pan-Turkism and Turkism in Turkey, s.76
215
“Bunlar [Türkçüler] gerek Türkiye ve gerek Türk’ün sairine dünyada yalnız bir Türk milleti olduğunu ve bu Türk milletinin uzun ve azametli bir tarihi, bir medeniyeti bulunduğunu, gayet kuvvetli bir lisana mâlik olduğunu ve Türk’e mahsus bir musikinin, bir hukukun mevcut bulunduğunu telkin ve ispat ve Türk milliyetine mensubiyetinin bir ar ve leke değil, bir şeref ve saadet olduğunu ilân eylemek ıztırarında kaldılar. Filhakika faaliyetin bu sahası müspet ve müsmer değildir. Zira tekevvün etmiş olan bir hata, bir vehim ve hayal ile uğraşmaktan ibarettir...” 668
Ağaoğlu’nun hata, vehim ve hayal olarak nitelendirdiğinin Osmanlı dönemi Türk milliyetçiliğinin Turancı boyutları olduğuna şüphe yoktur. Şiirleri ve destanları ile Turancılığa hayat veren Ziya Gökalp 1923 yılında Türkçülüğün Esasları adlı önemli çalışmasını yayınlar. Gökalp’in bu eserinde çizdiği tablo, önceki görüşlerinin sistemli bir biçimde sunulmasından ibarettir. 669 Millet tanımında ırkı bu kez daha şiddetli olarak reddeder. “...atlarda şecere aramak lazımdır, çünkü bütün meziyetleri sevki tabiiye müstenid ve ırsi olan hayvanlarda da ırkın büyük bir ehemmiyeti vardır. İnsanlarda ise, ırkın içtimai hasletlere hiçbir tesiri olmadığı için, şecere aramak doğru değildir.” 670 Gökalp, Yeni Gün gazetesinde yayınlanan “Türk Kimdir?” başlıklı yazısında da ırkın ve kanın Türk sayılmak için yeterli olmayacağını hatta ırkın gerekli olmadığını , asıl önemli olanın kültür olduğunu belirtir. 671 Bu bakış açısından, Gökalp, kültürel olarak Türkleşmiş unsurları, kanca ve ırkça başka bir ırka ait olsalar dahi Türk saymaktan yanadır. 672 Gökalp’in, Türkçülüğün Esasları’nda
668
Ağaoğlu Ahmed, “Kurultay Münasebetiyle,” Türk Yurdu, Cilt. XVII(3), sayı:179(18), MayısHaziran 1926, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:10, s.287.] 669 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi , s.358. 670 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, s.16-17. Gökalp, Türkçülüğün Esaları’ndan bir süre önce kaleme aldığı bir başka yazısında da ırkı reddediyor, bununla birlikte milletin coğrafi bir zümra olmadığını da yazıyor, milleti millet yapan bağın “ ...terbiyede, harsta, yani duygularda iştirak” olduğu görüşünü ileri sürüyordu. ( Ziya Gökalp, “Millet Nedir?”, Ziya Gökalp, Makaleler VII, hz.: Abdülhalûk Çay, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, s.226-227. ( Bu yazı Küçük Mecmua, Sayı:28 (25 Aralık 1922)’de yayınlanmıştır.) 671 Ziya Gökalp, Makaleler IX, haz.: Şevket Beysanoğlu, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1980, s.33. (Ziya Gökalp, “Türk Kimdir?,” Yeni Gün, 16 Mayıs 1339, Sayı: 1179-802) 672 aynı yerde.
216
verdiği millet tanımı da kültür üzerine dayanmaktadır. 673 Milletin tanımlanmasında ırkı reddeden Gökalp, bununla birlikte coğrafi milliyetçiliği de benimsemez. 674 Irkı reddetmekle birlikte pantürkçü eğilimlerini bu yolla silik de olsa devam ettirir. Gökalp, Türkçülüğü üç aşamada değerlendirir. 1-Türkiyecilik 2- Oğuzculuk ya da Türkmencilik 3- Turancılık 675 Gökalp’e göre yalnızca Türkiyecilik gerçekçilik sahasındadır. Geçmişte gerçeklik olan Kızıl Elma ise hayal sahasındadır. Turan’ı yine Türklere mal ederek Macarları, Finlileri, Moğolları, Tunguzları dışlayan 676 Gökalp’e göre “Turan, bütün Türklerin mazide ve belki de istikbalde bir şeniyet olan büyük vatanıdır.” 677 Gökalp, bu kitabında da mefkure ve gerçeklik arasında bağ kurar. “ ... Turan mefkûresi de bunun gibidir. Yüz milyon Türkün bir millet halinde birleşmesi, Türkçüler için en kuvvetli bir vecd menbaıdır. Turan mefkûresi olmasaydı, Türkçülük bu kadar sür’atle intişar etmeyecekti.. Maamafih, kim bilir? Belki, istikbalde Turan mefkûresinin husulü de mümkün olacaktır. Mefkûre, istikbalin halikidir. Dün Türkler için hayal bir mefkûre halinde bulunan millî devlet, bugün Türkiyede bir şeniyet halini almıştır.” 678
Bu durumda Gökalp, uzak mefkure olarak gösterdiği Turancılığın, günün birinde gerçek olabileceği düşüncesinden vaz geçmemiştir. 679 Oğuzculuk da Gökalp’e göre yakın mefkuredir. Ancak Oğuz ittihadından anlaşılması gereken de siyasi değil, kültürel birliktir. Ancak Gökalp, bu noktada da 673
Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları., s.15. a.g.e., s.13-14. 675 a.g.e., s.20. 676 “Turan bazılarının zannettiği gibi, Türklerden başka, Moğolları, Tonguzları, Finvaları, Macarları da ihtiva eden bir kavimler halitası değildir.”(Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, s.18.) “Turan kelimesi, Turlar yâni Türkler demek olduğu için, münhasıran Türkleri ihtiva eden camiavî bir kavramdır.” (s.19) 677 a.g.e., s.20.. 678 a.g.e., s.20. 679 Gökalp’in bu düşüncesinin 1913 yılındaki bir örneği için bknz. bu çalışmanın 143. sayfasında yer alan Kızıl Elma adlı şiirinin mısraları. 674
217
açık bir kapı bırakmayı yeğler. “ İstikbal hakkında da bununla birlikte bugünden bir hüküm veremeyiz.” 680 Genelde Gökalp, artık dikkatini gerçeklik sahasındaki Türkiyecilik düşüncesine yöneltmiş, yakın ve uzak mefkureler olan Oğuzculuk ve Turancılığın peşini büyük ölçüde bırakmıştır. Osmanlı ülkesine Turancı düşünceyi soktuğu kabul edilen Hüseyinzade Ali Bey de Cumhuriyet Türkiyesine uyum sağlayan Türkçü isimlerden biri olmuştur. 1924 yılında Maarif Vekaleti Te’lif ve Tercüme Encümeni üyesi olan Hüseyinzade Ali Bey, 1926 Bakü Türkoloji Kongresi’nde de Köprülüzade Fuad ile birlikte Türkiye’yi temsil etmiştir. 1926 yılında İstanbul Darülfünununda tıp profesörlüğüne getirilmiş ve 1931 yılında emekli olmasına rağmen bu görevini 1933 yılına kadar sürdürmüştür. 1920’li yıllarda Türk Ocakları’nda görülen iki eğilim bu çerçevede belirlenebilir. Bir tarafta genç Cumhuriyetin milliyetçilik düşüncesine uyum sağlayanlar ve Türk Ocakları’nı bu doğrultuda kullanmayı yeğleyenler, öte yandan Türkiye Cumhuriyeti’ni Türk milliyetçiliğinin hakim olduğu tek devlet olarak görmekle beraber, bu yeni Cumhuriyeti gelecekteki birliğin temeli olarak algılayarak pantürkçü emelleri koruyanlar.
2. 1920’Lİ YILLARDA TÜRK OCAKLARI VE PANTÜRKÇÜLÜK Osmanlı Devleti döneminde olduğu gibi Türkçülerin ve pantürkçülerin Cumhuriyetin ilk yıllarındaki merkezi de Türk Ocakları olmuştur. Ancak Türk Ocakları ve Türk milliyetçileri içerisinde Türkçülüğün boyutları hakkında tutum alışlar birbirinden farklı olmuş, yukarıda gördüğümüz gibi Yusuf Akçura ve Ahmed Ağaoğlu gibi bazı Türkçüler Misak-ı Milli sınırları içerisinde ulus-devlet 680
a.g.e., s.18.
218
oluşturulmasını benimseyerek Türkçülüklerini bununla sınırlayanlarla birlikte, Türkiye Cumhuriyeti’ni Türk milliyetçiliğinin hakim olduğu tek devlet olarak görmek ve benimsemekle beraber, bu noktada kalınmamasını isteyerek bu yeni Cumhuriyeti gelecekteki büyük birliğin merkez noktası olarak algılayanlar Türk Ocakları çatısı altında birlikte etkinliklerini sürdürmüşlerdir. a) CUMHURİYET DÖNEMİNDE TÜRK OCAKLARININ YENİDEN ORTAYA ÇIKMASI I. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle beraber girilen mütareke döneminde Türk Ocağı’nın etkinlikleri azalmış, Türk Yurdu çıkarılamaz hale gelmiştir. Bununla birlikte Ocak, 1919 ve 1920 yıllarında kongrelerini yapabilmiştir. 17 Teşrîn-i evvel 1336 (1920) günü toplanan Kongre’de idare heyeti Halide Edib, Nakiye Hanım, Mehmet Emin, Celal Sahir, Hamdullah Suphi, Dr. Fethi ve Mahmut Nedim Beylerden oluşturulmuştur. Hamdullah Suphi başkan, Dr. Fethi de katib-i umumi olmuşlardır. 681 Kurtuluş Savaşı’nın kazanılması Türk Ocaklarına da etkinliklerinde serbestlik getirmiştir. 1922 yılından itibaren Ankara’da Türk Ocağı etkinlikleri yeniden başlamış, 23 Nisan 1923 yılında da Ankara Türk ocağı resmen açılmıştır. Aynı yıl 29 Temmuz’da İstanbul Türk Ocağı da kongresini toplamayı başarmıştır. Türk Ocakları Birinci Umumi Kongresi 23-25 Nisan 1340(1924) tarihinde gerçekleştirilmiştir. Kongre başkanlığına Ağaoğlu Ahmet Bey seçilmiştir.682 Kongre’de yapılan seçimler sonucunda da Türk Ocakları Merkez Heyeti Hamdullah Suphi, Necati Bey, Vasıf (Çınar), Ağaoğlu Ahmed Bey, Mahmut Celal, Alaeddin
681
Hüseyin Tuncer ve diğerleri, Türk Ocakları Tarihi Açıklamalı kronoloji, 1912-1997, 1.Cilt, Ankara, Türk Ocakları Genel Merkezi, 1912, s.78. 682 Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.145.
219
Bey, Rıdvan Nafiz Bey, Muhiddin Baha (Pars), İhsan Bey, Nebizade Hamdi Bey, Mimar Hikmet (Koyunoğlu) 683 biçiminde oluşturulmuştur. Hars Heyeti üyeleri ise Fevzi Paşa, Ağaoğlu Ahmed, Hamdullah Suphi, Ziya Gökalp, Halide Edip, Köprülüzade Mehmet Fuat, Mehmed Emin, Akçuraoğlu Yusuf, Hüseyinzade Ali, Veled Çelebi, Samih Rıfat, Yahya Kemal, Celal Esad, Rıza Nur oluşturmuşlardır. 684 Kongre’de en yoğun tartışmalar ırk konusu üzerinde gerçekleşmiştir. Tartışma, Ocağın kongrede savunulmak üzere gönderdiği talimatnamede “Türk harsını kabul ettiğini söyleyen” öteki unsurların da Ocağa alınmasını istemesi üzerine çıkmıştır. Tarsus delegesi Niyazi Bey buna karşı çıkarken Samih Rifat, milliyetin ırkla tanımlanmasına itiraz eder. Türklüğü kan birliği ile açıklamanın Bulgarlar ve Macarlar gibi Turan ırkından olan bazı ulusları aynı milliyetten kabul etmek olacağını; oysa aynı dil ailesinden olan Türkler ve Macarlar arasında bir mefkure birliği bulunmadığı öne sürerek, milliyetin ırk üzerinden değil kültür üzerinden tanımlanması gerektiğini bildirir. Sandıklı delegesi İzzet Ulvi Bey’in encümenden gelen talimatta yer alan “harsen Türk” kaydının Osmanlılığa benzer bir duruma yol açacağı itirazı üzerine söz alan Hamdullah Suphi “Esas cedler, ırk, kan değil, seciye, şuur, terbiye, bir kelime ile hars ve zihniyettir.” diyerek milliyetin tanımında kültürü ön plana çıkardıktan sonra “Irk, kan Türkçülüğü mü istiyorsunuz? Bir de kan alıp tahlil için kimyagerlere göndereceksiniz, yüzde beş Ermeni, on altı Rus bilmem ne nispette Çerkes, Arnavut ve Türk kanı var diyecekler. İki yoldan birini intihap etmek
683
Hüseyin Tuncer ve diğerleri, Türk Ocakları Tarihi Açıklamalı Kronoloji s.117. Ayrıca Dr. Şükrü, Baytar Cevat, Dr. Rifat ve Refet Beylerin isimleri de yedek üyeler olarak verilmektedir.(s.117)Üstel, Merkez heyeti asil üyelerini Hamdullah Suphi, Necati, Vasıf Alaeddin, Rıdvan Nafiz (Edgüder) olarak vermekte, yedek üyeleri ise Ağaoğlu Ahmed Bey, Mahmud Celal, Nebizade Hamdi, Mimar Hikmet, Dr.Şükrü, Baytar Cevdet, Dr. Refet olarak saymaktadır.(Üstel, s.159) 684 Tuncer ve diğerleri, Türk Ocakları Tarihi, s.117.Üstel bu isimlere ek olarak Müze müdürü Halil, İzmirli Necip, Niyazi isimlerini vermektedir.(Füsun Üstel,Türk Ocakları, s.159.)
220
lazımdır. Ya ırkı kabul edersiniz, ya harsı” 685 sözleriyle tartışmaya noktayı koyar. Hamdullah Suphi’nin bu anlayışı yalnızca buradaki sözleriyle sınırlı kalmamıştır. 1924 Kurultayındaki tartışmalardan önce de, 1923 yılında Ankara Erkek Öğretmen Okulu’nda verdiği konferansında benzer sözlerle milletin esasını ırka bağlamak isteyenleri eleştirdikten sonra, kendi millet tanımını vermiştir. “Türkçe konuşan, müslüman olan ve Türklük sevgisi taşıyan herkes Türk’tür. Biz onda dil birliği, din birliği ve dilek birliği arıyoruz.” 686 sözlerinde çizilen millet tanımı, din konusu hariç Cumhuriyet milliyetçiliği ile uyum halindedir. Bu dönemde Ağaoğlu Ahmed Bey de milletin tanımında dine yer ayırmaktan kaçınmıyordu. 687 Ancak milletin tanımında ırk öğesine yer vermemek, bütünüyle Cumhuriyet milliyetçiliği ile uyum anlamına gelmemektedir. Bu noktada Üstel’in, Tachau’dan aktardığı ve 1924 Kurultayında ırk üzerine meydana gelen tartışmanın Turancı yaklaşım ile yeni Kemalist rejimin temel bir çelişkisini ortaya çıkardığı savının 688, bu dönemle ilgili olarak tam olarak 1920’li yılların Turancılık anlayışı ile yeni Cumhuriyet rejimi arasındaki farkı açıklamadığı söylenebilir. Cumhuriyet yönetimi ile pantürkçülük arasındaki ayrım “ırk” üzerinden şekillenmemektedir. Elbetteki bu tartışmalarda ortaya konulan “ırk” anlayışı Cumhuriyet tarafından benimsenmeyen bir yaklaşımdır. Ancak pantürkçü hareket “saf kan” ırkçılığa indirgenemez. Osmanlı dönemi incelenirken gördüğümüz üzere pantürkçülük, “saf ırk” teorilerine dayanmayabilir; kültürü ortak zemin olarak daha çok öne çıkarır. Bu bağlamda “saf kan” milliyetçiliği savunanların karşısında yer alan bazı isimlerin pantürkçülük bağlamında yeni Cumhuriyetle aynı düzlemde 685
Füsun Üstel, Türk Ocakları, s. 151-152. Hamdullah Suphi Tanrıöver, Dağ yolu(I), haz.: Fethi Tevetoğlu, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları,2. Baskı, 2000, s.152. 687 Fahri Sakal, Ağaoğlu Ahmed Bey, s.99. 688 Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.153. 686
221
düşünmediklerini, bu açıdan aralarında bir takım sürtüşmelerin olduğunu söylemek olanaklıdır. b) ULUS-DEVLET YA DA BÜYÜK TURAN Türk Ocakları bir yandan Cumhuriyet yönetimine destek sağlamaya ve onun düşüncesine ayak uydurmaya çabalarken, diğer yandan Cumhuriyetin ulus-devlet anlayışıyla bağdaşmayan pantürkçü düşüncelerin de zaman zaman dile getirildiği platform özelliğini sürdürür. Hamdullah Suphi, yukarıdaki tartışmaların yaşandığı 1924 tarihli Türk Ocakları I.Umumi Kongresi’ni açarken “...burada Anadolu’da tekrar toplanıyoruz, burada yeni bir tahammür devri geçireceğiz. Burada lehçeler birleşecek, sima farkları ortadan kalkacak. Yeniden tarihin kayd ettiği o değişmez Türk kudretini kendi ruhlarımızın içinde biriktireceğiz.” 689 sözleri ile, Üstel’in tanımlamasıyla, yeni Türk devleti ve rejimine “Bütün Türklük” açısından yönlendirici bir işlev yüklemekten kendisini alamaz. 690 1924 Kongresinde kabul edilen yeni Türk Ocağı Yasası 691 da pantürkçü eğilimler sergilemekten vaz geçmemiştir. Bu yasanın 2. maddesi “Türk Ocağı’nın maksadı bütün Türkler arasında millî şuûrun takviyesine, Türk harsının meydana çıkarılmasına, medenî, sıhhî tekamüle ve millî iktisâden inkişâfına çalışmaktır.” 692 ifadelerini taşımaktadır ki, kültürel anlamda pantürkçülüğün Ocaklar tarafından benimsenmeye devam edildiğinin açık göstergelerinden birini oluşturur. Yasanın 5. maddesi “Neslen Türk olan veya hars dolayısıyla tamâmen Türk duygusu ve Türk dileği besleyen ve mâzileriyle Türklüğe bağlı olduklarını isbât etmiş bulunan her
689
Hamdullah Suphi, Dağ Yolu(I), haz.: Fethi Tevetoğlu, s.112. Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.147. 691 1924 Türk Ocakları Yasası için bknz.: Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.162-163. 692 1924 Türk Ocakları Kurultayı’nda kabul edilen Türk Ocakları Yasasının metni için Füsun Üstel,Türk Ocakları, s.162-163. 690
222
kadın ve erkek Türk Ocağı’na azâ olabilirler.” ifadesi ile kültürü ön plana çıkaran yaklaşımını sürdürmüştür. 1924 yılında Türk Yurdu dergisi yeniden yayınlanmaya başlanır. 693 Hamdullah Suphi bu ilk sayıya yazdığı yazıda Türk Yurdu’nun amaçlarını Ziya Gökalp’in İslam ümmetindenim, Türk milletindenim, Garb medeniyetindenim ilkeleri doğrultusunda açıklar. 694 Pantürkçü olarak nitelendirilebilecek olan yan Hamdullah Suphi’nin yazısında son derece silik görünmektedir. Bu yönde yorumlanabilecek tek ifade “Türk Yurdu vaktiyle olduğu gibi, Türk milletinin harsî birliğine çalışacaktır.” 695 biçimindedir. Türk Ocağı’nda bu dönemde bir yandan kültürel düzeyde pantürkçü özlemler ifade edilirken diğer yandan Cumhuriyetin düşüncesine ayak uydurma çabası dikkati çekmektedir. Bu dönemde Türk Yurdu’nun içeriği belirgin olarak Osmanlı dönemi Türk Yurdu dergisinden farklılaşmıştır. Turan teması hemen hiç yok denecek kadar azalmış, “dış Türkler”le ilgili yazıların sayısı da belirgin ölçüde düşmüştür. Bununla beraber son derece nadir de olsa Türk Yurdu sayfalarında ve Türk Yurdu dışında açıkça siyasal anlamlı bir pantürkizmin savunulması da yine Türk Ocağı üyeleri tarafından gündeme sokulmaktadır. Türk Ocakları Hars Heyeti üyesi olan Rıza Nur örneğinde görüldüğü gibi, pantürkizm düşüüncesine bağlı olanlar, bu pantürkçü özlemlerini savunmaktan çekinmemektedirler.
693
Türk Yurdu’nun 1918’den sonra yeniden yayın hayatına başlamasının 1924 yılında gerçekleştiği genel kabul gören bir yargıdır. Ancak Mehmet Uzun, 1924 tarihinden önce Mart 1923-Haziran 1923 yılları arasında da Türk Yurdu’nun yayınlandığını, kendi özel kitaplığında bulunan dört sayıya dayanarak göstermektedir. Türk Yurdu’nun 1918 sonrasında, 1924’ten önce dört sayıdan fazla yayınlanıp yayınlanmadığı bilinmemektedir. Bu sayılar içerisinde yer alan yazılar ve sayılar hakkındaki bilgiler için Mehmet Uzun, “Türk Yurdu ve Türk Ocakları Literatüründe Unutulan Türk Yurdu Dergileri,” Tarih ve Toplum, Cilt.24, Sayı:143, Kasım 1998, s.9-13. 694 Hamdullah Subhi, “Başlangıç,” Türk Yurdu, Cilt:15-1, Sayı:162-1, Teşrînievvel 1340, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:8(15), s.13.] 695 a.g.m., s.13.
223
1924 yılında Türk Yurdu’nun ikinci sayısında arz-ı endam eden eski Maarif ve Sıhhıye Vekili Dr. Rıza Nur, yine aynı yıl yayınladığı bir başka çalışmasında bir Türk irredantizmi çerçevesi çizmeye çalışır. “...Türklerin de «İrredentası» vardır...Asır milliyet asrıdır. Bir millet arasındaki din ve Sünnilik, Şiilik gibi mezhep farklarına bakılmaz. Her devlet ve millet, artık milliyeti ile yaşayabilmektedir. Din de bir olursa daha iyidir. Henüz din ve töre(örf)lrini muhafaza eden Türkler, federasyon halinde birleşmeli, sonra bu büyük kuvvetlerile temessül edilmiş olan milletdaşlarını uyandırmalı ve kurtarmalıdır. Türk’ün hayat ve bekası buna bağlıdır. Bu dava, en mukaddes davalardandır ki her genç Türk’ün gönlünde en büyük ihtiraslar ve heyecanlarla yaşasın” 696
Rıza Nur’un sözlerinde çizdiği tablo açıkça pantürkist, hatta panturanist özellikler göstermektedir. Rıza Nur’un Turan kavramının içeriğini, antik yurdu tanımlamak üzere değil, Turan halklarının yaşadığı bütün ülkeleri kapsayacak biçimde genişletmesi dikkati çekmektedir. Rıza Nur’un “Büyük Turan” adını verdiği bu devasa ülkenin sınırları, Çin Türkistanından, Azerbaycana, Anadoludan, Mezopotamyaya,
Tataristandan
Finlandiyaya,
Macaristana,
Bulgaristana,
Makedonyaya kadar uzanmaktadır. 697 Rıza Nur’un Bulgarları, Finlileri, Macarları ve Estleri de Türk halkları arasında görmesi 698 ve çizdiği pan-milliyetçi irredantist hareket çerçevesinden bu halkları dışladığını gösteren ifadeler kullanmaması Rıza Nur’un Türkçülerin hemen hiçbir dönemde benimsemedikleri Macarları, Finlileri, Estonyalıları da içine alan genişlikte düşündüğünün göstergeleri olmasından dolayı kayda değerdir. Ayrıca Rıza Nur’un gerek bu kitabında, gerekse de Türk Yurdu’nda yayınlanan makalesinde ortaya attığı Türkiye Cumhuriyeti’nin yeni bir devlet olmadığı, değişenin devletler değil, hanedanlar olduğu, bu bağlamda Türk Devleti’ni
696
Rıza Nur, Türk Tarihi, Birinci Cilt, haz.: E. Kılıç, İstanbul, Toker Yayınları, 2.baskı, 1982, s.35. (İlk baskı 1924) 697 a.g.e., s.33-34. 698 A.g.e., s.262-263.
224
Selçuklulardan itibaren başlatan yaklaşımı 699 da 1930’lu yıllardan itibaren ortaya çıkmaya başlayacak olan ırkçı-Turancı düşünce sahiplerinin de savunduğu görüşler olması bağlamında dikkate alınmalıdır. Türk Yurdu sayfalarında pantürkçü eğilimler sergileyen yazılardan bir tanesi Sadri Maksudi’den gelir. Cumhuriyet dönemi Türk Yurdu dergisinde çok başvurulmayan “esir Türkler” argümanına da başvuran Sadri Maksudi 700, Türk Birliği’ni tıpkı daha öncesinde Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp’in de savladıkları gibi Cengiz Han döneminde bulur. Ancak Sadri Maksudi’nin görüşünün dikkat çeken yanı Yusuf Akçura’dan farklılaşarak (Ziya Gökalp ile örtüşerek) Cengiz Han’ı Türk olarak değil de Moğol olarak göstermesindedir. 701 Sadri Maksudi’nin pantürkçülük özlemi siyasi değil, kültürel düzeydedir. Cengiz ve Timur örneklerinden hareket ederek siyasal pantürkizmi reddeden Maksudi 702 yazısının devamında Türklerin, dünya halkları içerisinde hak ettikleri yeri neden bulamadıkları sorusuna yanıt arar. Bulduğu çözüm medeniyet için çalışmak biçiminde özetlenebilir. “Yani sulh içinde mütemadiyen çalışarak, ırkın refah ve rahatını temin ve harsını tevsi olacaktır. Bu sayede evvela Türkiye Türkleri kurtulacak, Türkiye Türklerinin necatı sayesinde Türklük harsı kurtulacaktır. Harsın kurtuluşu, Türklük ruhunun kurtuluşu
699
Rıza Nur, “Devletimizin Mahiyeti ve Millî Adı,” Türk Yurdu, Cilt:15-1, Sayı: 163-2, Teşrinisani 1340- Kasım 1924 [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:8(15), s.53-56.] 700 “Bugün Türk ırkı, efradının bir kısm-ı azamı Çin, Rusya, iran, Afgan, Romanya, Bulgaristan hâkimiyeti altında yaşıyor. Mâzide her yerde hâkim olan Türk ırkı bugün Türkiye’den başka her yerde mahkumdur.” Sadri Maksudî, “Türk Tarihinin Telkinatı” [Sadri Maksudî’nin 14 Teşrinisani 1924’te Ankara Türk Ocağı’nda verdiği konferans.], Türk Yurdu, Cilt.15-1, sayı:165-4, Kanunisani 1341(1925), Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:8(15), s.143.] 701 a.g.m., s.148. Ayrıca bknz. Sadri Maksudî, “Türk Birliği I, Eski Türklerde Dil ve Hars Birliği,” Türk yurdu, cilt:16-2, Sayı: 172-11, Ağustos 1925, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:8(15), s.217.] 702 “ Timur’un tecrübeleri gösterdi ki bütün Türkleri siyaseten birleştirmek imkansız bir hayaldir, bu Türklük için kabil-i tahakkuk bir emel teşkil etmez.” ( Sadri Maksudî, “Türk Tarihinin Telkinatı [2],”Türk yurdu, Cilt:15-1, Sayı: 166-5, Şubat 1925. [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:8(15), s.187.]
225
demektir.” 703 Siyasal anlamda pantürkçülüğü gerçekleştirilemeyecek bir hayalden ibaret gören Maksudi’nin kültürel anlamda bir harekete çok da uzak olmadığı görülmektedir. 1925 yılında Türk Ocakları II.Kurultayı Ankara’da toplandı. Kurultay başkanlıklarına Mehmed Emin ve Ağaoğlu Ahmed Bey’ler seçildiler. 704 Kongrede Türk Ocaklarının Cumhuriyet yönetimiyle uzlaşma arayışına kanıt oluşturabilecek gelişmeler yaşandı. Vasıf Bey’in “Türkiye dışındaki Türklere kongrenin muhabbet ve alâkasını izhâr ve iblâğ edilmesi” önerisi üzerine yaşanan tartışmalar, sonunda Receb Zühdü Bey’in önerisiyle ara bir yol bulunarak sonuca bağlandı. Receb Zühdü Bey’in önerisi Türkiye haricindeki Türkleri tenvir ve irşad vazifesinin Türk Yurdu dergisiyle yerine getirilmesi yönündeydi ve oya sunulan bu teklif çoğunlukla kabul edildi. 705 Kongrenin böylesi bir işle görevlendirilmemesi ve bu işin Türk Yurdu’na bırakılması Ocakların, Cumhuriyet rejiminin politikaları konusundaki hassasiyetini göstermektedir. Aynı kurultayda, seçimler sonucunda, Merkez Heyetine, Mustafa Kemal’in eşi Latife Hanım ile birlikte Hamdullah Suphi, Necati, Vasıf, İhsan, Ağaoğlu Ahmed, Mahmud Celaleddin, Osmanzade Hamdi, Reşit Galip, Muhyiddin Baha, Mehmed Emin, Rıdvan Nafiz Beyler seçildiler. Merkez Heyeti de kendi içerisinden Hamdullah Suphi’yi başkan, Muhyiddin Baha’yı da umumi katip olarak belirledi. 706
703
Sadri Maksudî, “Türk Tarihinin Telkinatı [2],” Türk Yurdu, Cilt:15-1, Sayı: 166-5, Şubat 1925, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:8(15), s.191.] Sadri Maksudî, ırk sözcüğünü kullanmakla beraber ırkı dille özdeşleştiren bir anlayışa sahiptir. “Türk dilinde konuşan bütün milletler Türktür.” (Sadri Maksudî, “Türk Birliği I, Eski Türklerde Dil ve Hars Birliği,” Türk Yurdu, Cilt: 16-2, Sayı: 172-11, Ağustos 1925, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:9(16), s.217.] 704 “Şuun: Türk Ocakları İkinci Kurultayı,” Türk Yurdu, Cilt:16-2, Sayı:170-9, Haziran 1925, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:9(16), s.137.] 705 a.g.k., s.138. 706 a.g.k., s.138-139.
226
Dış Türklere “muhabbet ve alaka izhâr ve iblâğ edilmesinin” kabul edilmediği Kurultayın sona ermesinin ardından delegelere verilen yemekte Hamdullah Suphi pantürkçü temalarla yüklü bir konuşma gerçekleştirmiştir. “Uzun ayrılış asırlarından sonra kavuşma günlerine vasıl olduk. Her istikamette fütühat yollarında uzaklaşanlar birbirlerini aramaya ve toplamaya başladılar....Şimdi bu dakikada Türk dünyasının her bucağında ruhların içinde eller uzanmış uzaktaki kardeşlerini arıyor. Hudutlar milletleri ayırır mı? Ormanın içine bir duvar çekiniz. Ağaçların kökleri duvarın altından birbirleriyle buluşuyor. Bütün Türk dünyası birlik şuurunu idrak etmeye başlamış ve eller dağılan kardeşlerin elini tutmak için mesafeler içinde uzanmıştır.” 707 Hamdullah Suphi bu görüşlerinde yalnız değildir. Başka yazarlar da Türk Yurdu sayfalarında benzer görüşleri dile getirmeye devam ederler. Ayaz İshakî, 1925 yılında yayınladığı makalesinde Cumhuriyetin milliyetçilik yaklaşımını değerlendirirken Anadolu haricindeki Türklere karşı ilgisizlik
olarak
tanımladığı
Vatancılığın,
Türkiye’de
revaç
bulmadığını
savlamaktadır. “Cumhuriyet Türkiyesinin dahili siyasetinde Türkçülük büyük yer tuttu ve Cumhuriyet Türkçülük esasları üzerine kuruldu...Cumhuriyet Türk harsı, Türk medeniyeti himayesine aldı ve büyük Türkçülük cerayanına geniş bir ictihad sahası açtı.” 708 Ayaz İshaki’nin Cumhuriyetin irredantist olmayan milliyetçilik anlayışını değerlendirmekten ne kadar yoksun olduğunu ifade eden bu sözler, olasılıkla, Cumhuriyetin ilk dönemlerinde pantürkçü emellere sahip olanların tümünün görüşlerini yansıtmaktadır. Onların beklediği Cumhuriyetin kendisini toparlar toparlamaz büyük Türkçülük idealinin peşinde koşmasıdır. Onalara göre 707
Hamdullah Subhi, “Hitabe”, Türk Yurdu, Cilt:16-2, Sayı:170-9(Haziran 1925), [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:9(16), s.104.] 708 Ayaz İshakî, “Bütün Türklerde Yüksek bir Türk dilinin Vücuda Gelmesi Mümkün müdür?,” Türk Yurdu, Cilt:17/3, Sayı:174-13, Teşrînievvel 1341(Ekim 1925), [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:10(17), s.34.]
227
Türkiye Cumhuriyeti durak, nihai hedef Türk birliğidir. Ayaz İshaki’nin “bizim maksadımız Türk birliğidir. Fakat şimdi istediğimiz bütün Türk kabilelerine şamil bir medeniyet, umumi bir hars meydana getirmektir. Bunun için yegane vasıta dilimizi birleştirmektir.” 709 Burada bir kez daha siyasal birliğe giden yolda, kültürel birliğin önceliğinin vurgulanması söz konusudur. Bu türdeki ve Rusya’daki Türk halklarını tanıtıcı nitelikli yazılar haricinde Türk Ocaklarının pantürkçülüğü silik hale getirerek Cumhuriyet Halk Fırkası milliyetçiliğiyle uzlaşma anlayışı da karşılıksız kalmaz. 2 Aralık 1924 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile kamuya yararlı dernek olarak belirlenen Türk Ocakları’nın 710, 3 Mayıs 1925 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile de idarece desteklenmeleri kararlaştırılır. 711 Bakanlar Kurulu’nun bu kararı üzerine Maarif ve Dahiliye Vekaletleri yayınladıkları tamimlerle Türk Ocaklarına yardım edilmesini isterler. İsmet Paşa da İstanbul Türk Ocağı’na 3000 liralık yardımda bulunur. 712 1926 yılındaki Kurultay’ın aldığı kararlardan bir de Türk Ocakları yapısı içerisinde müfettişlik ve mümessillik kurumlarının oluşturulması yönünde olmuştur. Müfettişlik kurumunun oluşturulması ve geniş yetkilerle donatılması ile Türk Ocakları içerisinde merkeziyetçi bir denetimin sağlanması amaçlanmaktadır. 713 Bu merkeziyetçi eğilimin bir başka göstergesini de Merkez Heyeti’ne Türk Ocaklarının amaçlarına uygun davranmadığını düşündüğü şubeyi Kurultay kararına kadar geçici
709
Ayaz İshakî, “ Bütün Türklerde Yüksek bir Türk Dilinin Vücuda Gelmesi Mümkün müdür?[2],” Türk Yurdu, Cilt: 17/3, Sayı:175-14, Teşrinisani 1925(Kasım), [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:10(17), s.77.] 710 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu, 30.018.1.1./ 2.12.1924 tarih ve 1186 numaralı Bakanlar Kurulu Kataloğu. 711 T. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu, 30..18.1.1/ 3.5.1925 tarih ve 1850 sayılı Bakanlar kurulu Kararı 712 7 Mayıs 1926 tarihli Cumhuriyet’ten aktaran Tuncer ve diğerleri, Türk Ocakları Açıklamalı Kronoloji, s.178. 713 Müfettişlik kurumu Şeyh Sait İsyanı sonrasında Cumhuriyet Halk Fırkası içerisinde de uygulamaya sokulmuş; 1927’de de faaliyet alanı doğu Anadolu olan I.Umumi Müfettişlik Bölgesi oluşturulmuştur.
228
olarak kapatabilme yetkisi veren Türk Ocakları Yasası’nın 54.maddesi olmuştur. 714 1925 yılında patlayan Şeyh Sait İsyanı sonrasında Cumhuriyet Halk Fırkası’nın iç düzeni sağlamak amacıyla bir takım önlemler geliştirdiği, 1925 ve 1926 Türk Ocakları Kurultaylarında görülen Cumhuriyet Halk Fırkası ile yakınlaşmanın da Cumhuriyet’in duyduğu iç güvenlik kaygısıyla ve bütün toplumsal örgütlenmeleri kendi kontrolü altına almak arzusu ile açıklanabilir. Şeyh Sait İsyanı sonrasında Cumhuriyet Halk Fırkası içerisinde Parti müfettişliği kurumu oluşturulmuş(Haziran 1925) 715; parti yapısı denetim altına alınmaya çalışılmıştır. Parti dışında devlet ve hükümet aygıtını denetlemek üzere 1927 yılında faaliyet alanı Doğu Anadolu olan I.Umumi Müfettişlik kurulmuştur. Etnik sorunun yaşandığı Doğu Anadolu bölgesinin bazı illerinde Cumhuriyet Halk Fırkası’nın parti örgütlenmesinin bulunmaması 716 da Türk Ocaklarının Cumhuriyet Halk Fırkası tarafından kullanılmasını gündeme getirmiştir. Türk Ocakları örneğinde Cumhuriyet Halk Fırkası’nın yalnızca kendisine muhalif olabilecek bir kurumu denetim altına alması değil, aynı zamanda bu kurumu kendi istemleri doğrultusunda yönlendirme isteği de etkili olmuş olsa gerektir. Türk Ocakları içerisinde özellikle Doğu Anadolu’ya önem verilmesi, bu bölgede ocak açılması etkinliklerinin yoğunlaştırılması, Türk Ocakları’nın Cumhuriyet yönetimi tarafından bölge halkının Türk harsına kazandırılması yoluyla giderek Türkleştirilmesi bağlamında, ulusun inşa sürecinin
714
Füsun Üstel,Türk Ocakları, s.207. Mete Tunçay, “ Cumhuriyet Halk Partisi (1923-1950),” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:8, s.2019. 716 Fahir Giritlioğlu, Diyarbakır, Elazığ, Hakkari, Mardin, Urfa ve Beyazıt’ta CHF teşkilatı olmadığı için 1931 Kongresi’nde bu altı ilin delegelerinin yer almadığı yazmaktadır. (Fahir Giritlioğlu, Türk Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Cilt I, Ankara, Ayyıldız Matbaası, s.92). Mete Tunçay da benzer bir değerlendirmede bulunmaktadır ve Giritlioğlu’nun saydığı altı ilde CHF örgütü bulunmadığını yazar.(Mete Tunçay, T.C.’nde Tek-Parti Yönetiminin kurulması, İstanbul, Cem Yayınevi, s.314-315. 715
229
önemli bir organı olarak düşünüldüğünün göstergelerinden biridir. 717 Bu arada 1926 yılında Türk Yurdu İstanbul’a taşınır ve Köprülüzade Fuad Bey’in denetiminde yayımına devam edilir. 718 1927 yılındaki Türk Ocakları Kongresi, Ocakların kendilerini tamamen Cumhuriyet milliyetçiliğine bağlaması sonucunu doğurur. Kurultayın başkanlığına Adliye Vekili Mahmut Esad Bey getirilmiştir. 719 Mahmud Esad Bey’in 24 Nisan 1927’deki ikinci içtimada 720 yaptığı konuşmanın “dış Türkler” ile kısımları dikkati çekmektedir. Mahmud Esad Bey, “dünyanın en uzak bucaklarında yaşayan ırkımızından tek bir fert, bir bal arısının iğnesiyle dahi rencide olsa, onun acısını duyar, muzdarip olur ve gözyaşı akıtırız. Esasen bir millete mensup insanlar arasında uzaklık yoktur, onlar tek bir vücutturlar.” 721 ifadeleri kullanmaktan kaçınmaz.Bu durumda Türk Ocakları içerisinde pantürkçülüğe eğilim konusunda beliren farklı tavırların Cumhuriyet yönetiminde de olduğu belirlemesini yapmak çok da yanlış olmayacaktır. Ancak Mahmud Esad Bey’in sözleri bununla sınırlı kalmıştır. Yine de çizdiği millet anlayışının ne Türkiye Cumhuriyeti’nin ırka dayalı olmayan millet anlayışıyla, ne de pantürkçülüğe sempati duymayan bakış açısıyla uyuşmadığını söylemek gereklidir. 722 Kurultayda yapılan yasa değişikliği ile Türk Ocaklarının
717
Hamdullah Suphi, Türk Ocaklarının telif ve tercüme ettirerek bastığı, basacağı ve basılacağı kaydı olmadan yaptırttığı çevirilere ait bilgiler vermektedir. Bu üçüncü grupta “Şark vilayetlerine aid eserler” yer almaktadır ki, değişik ansiklopedi ve kaynaklardan yapıldığı görülen toplam 19 çeviriden büyük çoğunluğu Kürtlerle ilgilidir. (Hamdullah Subhi Tanrıöver, Dağ Yolu(2), haz.: Fethi Tevetoğlu, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı, İkinci Baskı, 2000, s.21-24, dn.:1 718 “ Türk Ocakları Şuûnu,” Türk Yurdu,XVIII/4,sayı:180(19)(Temmuz 1926). [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:11(18), s.55.] 719 “Türk Ocakları Şuûnu: Türk Ocakları Dördüncü Kurultayı,” Türk Yurdu, Cilt: XIX/5, sayı:189-28, Nisan 1927, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:12(19-20), s.199.] 720 Mahmut Esad Bey rahatsızlığı nedeniyle ilk içtimada bulunamamıştı. 721 a.g.k., s.201. 722 Mete Tunçay, Mahmut Esat Bey’in Eylül 1930’da Ödemiş’te sarf ettiği “Benim fikrim, kanaatim şudur ki, bu memleketin kendisi türktür. Öz Türk olmayanların Türk vatanında bir hakkı vardır, o da hizmetçi olmaktır, köle olmaktır.” sözlerini aktararak; İsmet Paşa’nın 27 Eylül 1930’da kurduğu yeni kabineye Mahmut Esat Bey’i almadığını belirtmektedir. (Mete Tunçay, T.C.’nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulması, s.301.)
230
Cumhuriyet Halk Fırkası ile devlet siyasetindeki birliği vurgulanır. Mahmud Esad Bey’in “dış Türkler” ile olan gönül bağını vurguladığı konuşmasının da yapıldığı Kurultay’da Türk Ocakları yasasının ikinci maddesi üzerinde değişiklik yapılarak Ocakların etkinlik alanı Türkiye Cumhuriyeti sınırları ile belirlenir. “2.madde: Türk Ocağı’nın maksadı, milli şuurun kuvvetlendirilmesine, medeni ve sıhhi tekamülün teminine ve milli iktisadın inkişafına çalışmaktır. Türk Ocakları’nın fiilen iştigal sahası, Türkiye Cumhuriyeti hudutları dahiline münhasırdır.” 723 biçiminde değiştirilmiştir. Bu maddede Ocağın faaliyet sahasının Türkiye olarak belirlenmesine uygun olarak, bir önceki Türk Ocakları Yasasında(1924) yer alan “bütün Türklerde milli şuurun geliştirilmesine” çalışmaktır ifadesinin de değiştirilmesi pantürkçü eğilimlerin resmen Ocakların ilgi alanından çıkarıldığı ifade etmektedir. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1927 Kurultayında oluşturulan nizamnamesinin 40.maddesi “Siyasî, içtimaî, iktisadî, kültüre ait ve bunlara mümasil bilcümle teşekküllerin heyeti müdirelerine gireceklerin namzetlikleri Fırka müfettişlikleri tarafından tasvip olunduktan sonra ilân olunur.” 724 hükmü Türk Ocağı’nı da bir anlamda Partinin denetimine açık hale getiriyordu.Cumhuriyet Halk Fırkası 1927 Büyük Kongresi’nde Hamdullah Suphi Bey bu konuya itiraz etmiş ve bir mıntıkaya tayin edilen müfettişin o yerde yönetim kuruluna seçilecek üyeleri ocaklılardan daha iyi tanıyamayacağını, 723
a.g.k., s.204. Füsun Üstel’in Türk Ocakları üzerine özenli çalışmasında 1927 Kurultayı değerlendirilirken, ne yazık ki bu değişiklik atlanmıştır. Aynı kongrenin 4.içtimasında yapılan tartışmalar üzerine Üstel’in “ Aynı toplantıda Merkez Heyeti’nin görevleri üzerine açılan bir tartışmada ise, Türk Ocakları Yasası’nda Ocakların yalnız Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde faaliyette bulunması yönünde bir kayıt olmasına rağmen, bazı delegelerin özellikle Türklerin yaşadığı yabancı ülkelerde şubeler açılması yönünde umutlar taşıdıklarını görüyoruz.” (Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.238-239) değerlendirmesi, Ocakların faaliyet sahasının Türkiye Cumhuriyeti sınırlarına çekilmesi aynı kongrenin 30 Nisan 1927’de yapılan dokuzuncu içtimasında yapılan değişiklik ile gerçekleştirileceğinden(“Türk Ocakları Şuûnu: Türk Ocakları Dördüncü Kurultayı,” Türk Yurdu, Cilt: XIX/5, sayı:189-28, Nisan 1927, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:12(19-20), s.204] dolayı isabetli görünmemektedir. 724 Cümhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, 15 Teşrinievvel 1927 de inikat eden C.H.F. Büyük kongrasının 22 Teşrinievvel tarihli içtimaında müzakere ve kabul edilmiştir., Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1931, s.12.
231
müfettişlere bu konu hakkında herhangi bir müdahale hakkı verilmesi durumunda, ocakların çabalarının sonuçsuz kalacağını söylemişse de, bu tür örgütlerin üzerinde fırkanın yalnızca genel bir denetim yetkisi olması doğrultusunda verdiği değişiklik teklifi reddedilmiştir. 725 1927 Türk Ocakları Kurultayında, Türk Ocakları Yasası’nın 3.maddesi de bu doğrultuda değiştirilmiş ve Ocaklar CHP ile birlikteliklerini vurgular hale getirilmişlerdi. “Cumhuriyet, milliyet, muasır medeniyet ve halkçılık mefkurelerini takip eden Türk Ocağı bu mefkureleri tahakkuk ettirmekte olan Cumhuriyet Halk Fırkası’yla devlet siyasetinde beraberdir.”
726
hükmü, Türk
Ocaklarını idari açıdan Cumhuriyet Halk Fırkası’nın denetimine veren C.H.F. 1927 Nizamnamesini tamamlıyor; Ocakları ideolojik olarak da Parti ve devlet mekanizmasıyla bütünleştiriyordu. Türk Ocakları’nın 1927 Kurultayında selam gönderilen kişi ve kuruluşlar arasında Macaristan Turan Cemiyeti’nin de sayılmış olması dikkat çekici noktalardan biridir. 727 1928 yılının başında, 8 Kanunisani 1928 günü, Adliye Vekili Mahmud Esad Bey’in Türk Ocakları Hars ve Merkez Heyetlerine verdiği yemekte de Mahmud Esad ile Hamdullah Suphi arasında ilginç konuşmalar yaşanmıştır. Mahmud Esad Bey yemekte yaptığı konuşmada yine ırktan söz etse de, milletin tarifini tarih birliği, dil ve lehçe birliği, hars birliği olarak tanımlamayı yeğlemiştir. Mahmud Esad Bey’in “Diyorlar ki milliyetçilik fütuhatçılıktır, sergüzeştculuktur.” 728 sözlerine Hamdullah Suphi, “Türk milliyetçiliği fütuhatçı değildir, dediniz. Memleketleri kastederek 725
Tuncay Dursun, Tek Parti Dönemindeki Cumhuriyet Halk Partisi Büyük Kurultayları, Ankara, T.C.Kültür Bakanlığı yayını, 2002, s.20-21. 726 “Türk Ocakları Şuûnu: Türk Ocakları Dördüncü Kurultayı,” Türk Yurdu, Cilt: XIX/5, sayı:189-28, Nisan 1927. [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:12(19-20), s.204.] 727 Füsun Üstel, s.187. 728 “Bir Aylık Ocak Haberleri,” Türk Yurdu, Cilt: XXI/7,Sayı: 195(34), (Kanunisani 1928- Ocak 1928). [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:13(21), s.65.]
232
söylersek şüphesiz Türk milliyetperveri fütuhatçı değildir, gönülleri kastederek söylersek fütuhatçıdır.” 729 ifadeleriyle yanıt veriyordu. Hamdullah Suphi’nin konuşmasında ince bir yol takip ettiği, açıkça söylemekten kaçındığı noktaları sezdirmekle
yetindiği
görülmektedir.
Hamdullah
Suphi
sözlerine
devamla
“Okuduğum şiiri kimler dinleyecek, tahdid edebilir miyim? Yazdığım kitabı kimler okuyacak, düşünebilir miyim? Çok haklı olarak dediğiniz gibi milliyetperverlik bir fikir hareketidir. Fikre hudut çizilir mi?”730 sözlerini sarfetmekten geri durmaz. Hemen peşinden de bu kez ulusal sınırların dışında Türk Ocağı’nın gözü olmadığına dair başka sözler sarf eder. “Türk Ocağı milli hudutların haricinde fiili hiçbir işgal sahası kabul etmemiş ve etmeyecektir. Türk Ocağı harsi ve içtimai bir hareketi temsil eder. Tesiri şamildir...Türk Ocağı’nın temsil ettiği harsi ve içtimai milliyetperverlik silahsızdır. Silahlarımız var, fakat kalplerimizdedir.” 731 Bir yıl sonraki Türk Ocakları Kurultayı bu bütünleşmeyi daha da belirgin hale getiriyordu. Kurultayın başkanlığına yine Adliye Vekili Mahmud Esad Bey, başkan yardımcılıklarına ise Cumhuriyet Halk Fırkası’nın önemli isimlerinden Recep (Peker) ve Erzurum milletvekili Aziz Beyler seçilmişlerdir. 732 Bununla da sınırlı kalınmamış, Türk Ocakları Merkez Heyeti üyelerinin CHF Genel Sekreteri, TBMM Başkanı, Türk Ocakları Merkez Heyeti Başkanı ve Başbakanın oluşturacağı bir heyet tarafından belirlenmesi gerçekleştirilmiştir. 733 Türk Yurdu’nda Kurultaya ilişkin verilen haberde de Cumhuriyet Halk Fırkası’nın adaylarının oybirliği ile merkez ve murakabe heyeti
729
a.g.k., s.67. a.g.k., s.67. 731 a.g.k., s.67 732 “Bir Aylık Ocak Haberleri- 1928 Kurultayı Müzakereleri,” Türk Yurdu, Cilt: XXI/7, Sayı: 198-37, Nisan 1928. [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:13(21), s.222.] 733 Burhaneddin Develioğlu, “Hamdullah Suphi ile 55 Sene,” Türk Yurdu, Cilt: 6, No:2 (Şubat 1967Hamdullah Suphi Tanrıöver Özel Sayısı), s.14. 730
233
üyeliklerine seçildikleri belirtilir. 734 1928 Kurultayında Merkez Heyeti’ne İstanbul milletvekili Hamdullah Suphi, Tekirdağ milletvekili Cemil, Afyonkarahisar milletvekili İzzet Ulvi, Adana milletvekili Hilmi, İzmir milletvekili Mahmud Celal, Ankara milletvekili Sami, Erzurum milletvekili Aziz, Malatya milletvekili Abdülmuttalib, Balıkesir milletvekili Sadık, Tur Ocağı müfettişi Burhaneddin , Hüseyin Enver, ajans müdür-i umumisi Alaeddin Beyler seçilmişlerdir. 735 1928 Kurultayı’nda kabul edilen Türk Ocakları Yasası’nın Ocağa kabul edilecek Türklerin vasıflarının sayıldığı 8. maddesinin 7. bendince “yazılacağı Ocağın bulunduğu kaza hududu içinde sakin olmak” şartı bir anlamda, dış Türkleri, Türk Ocağı üyeliğinden uzaklaştırmak anlamına geliyordu. 736 Bu arada Türk Yurdu’nda Zakir Kadiri’nin milletin tanımında “biyolojik” ırkçılığa da yer veren yaklaşımıyla öne çıktığı yazısı yayınlanır. Kadiri, “Türklerin kavmi ve Kabilevi Terkibi meselesi” adlı makalesinde Türk’ün tanımını dil ve ırkla açıklamayı tercih etmiştir. “İlim ıstılâhında Türk diye, muhtelif Türk lehçelerinden biriyle konuşan ve Türk kavmine mahsus olan alâmet-i fârikaların mecmuu veyahut bazısı ile diğerlerinden temeyyüz eden kavmî zümrelerin ve kabilelerin efradından olan herkese ıtlâk olunur.” 737 Kadiri’ye göre, yalnızca dil yeterli değildir. Bir de bir takım “alâmet-i fârikalar” gerekmektedir ki, bunları da yine kendisi açıklar. Buna göre “halis” Türk tipi “Boyun uzunluğu vusta boydan yüksek(1,67-1,68 metre), kafa ekseriyetle müdevver (derilerde 85-87), yüz uzunca ve beyzi şeklindedir.” 738 Temel alınacak ölçüt budur. Ancak değişik Türk halkları başka halklarla karıştıkları ölçüde 734
“Bir Aylık Ocak Haberleri- 1928 Kurultayı Müzakereleri,” Türk Yurdu, Cilt: XXI/7,Sayı:198-37, Nisan 1928. [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:13(21), s.223] . 735 a.g.k., s.223-224. 736 “1928 Kurultayında Tadilen Kabul Edilen Türk Ocakları Yasası,” Türk Yurdu, Cilt:XXI/7, sayı:198-37, Nisan 1928. [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:13(21), s.223] 737 Zakir Kadirî, “Türklerin Kavmî ve Kabilevî Terkibi Meselesi,” Türk Yurdu, XX/2, Ağustos 1928, [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt:14(22), s.73.] 738 a.g.m., s.75. Bu nitelikler sürüp gitmektedir.
234
bu özelliklerinden bir takım sapmalar göstermişlerdir. Kadiri milleti ırkla tanımlamayı tercih etmişse de, yazısında pantürkçü ifadeler kullanmamıştır. Yusuf Akçura, Hüseyinzade Ali Bey, Ağaoğlu Ahmed gibi Osmanlı Türkçü hareketinde yer almış olan aydınlar, Cumhuriyet’in milliyetçilik ideolojisi ile uyum sağlayarak, pantürkçülükten uzaklaşırlarken, pantürkçülüğü devam ettirmeye çalışan bazı Ocaklılara destek, Ayaz İshaki ve Kadir Zakiri örneklerinde görüldüğü gibi bu kez de Rusya kökenli Türklerden gelir. Rusya kökenli Türklerin pantürkizme sağladıkları destek bu iki isimle de sınırlı kalmaz. 1927 ylında Türkistan, Azerbaycan, Kırım ve İdil-Ural kökenli gençler
tarafından
Türkistan
Gençler
Birliği
adıyla
bir
yapılanma
oluşturulmuştur. 739 Doktor Mecdeddin, muallim Timur, Ahmet Sekûri, Osman Açıl, Mamur Niyazi Beyler’den oluşan heyeti müteşebbissenin gayretleri sonucunda kurulan örgütün ilk başkanı da Ahmet Sekûri olmuş, 1927 yılında gerçekleştirilen Kongre sonrasında Ahmed Mecdeddin başkanlığa, Ziya katipliğe, Zahit idare müdürlükleri görevlerine getirilmişlerdir. 740 Türkiye’ye göç etmiş olan Azeriler 1924 yılında Azerbaycan Gençler Birliği’ni kurdular ve 1923-1927 tarihleri arasında Mehmet Emin Resulzade yönetiminde Yeni Kafkasya dergisini yayınladılar. 741 Yeni Kafkasya’yı 1927’de yayın hayatına başlayan sahibinin Kocaoğlu Osman Bey olduğu, Çokayoğlu Mustafa ve Zeki Velidi’nin yönetimindeki Yeni Türkistan ve 1929’da Mehmed Emin Resulzade tarafından yayınlanmaya başlayan Odlu Yurt dergileri izledi. Zeki Velidi Togan ve arkadaşları tarafından 1928 yılında Türkistan
739
Abdullah Recep Baysun, Türkistan İstiklal Hareketleri ve Enver Paşa, s.200. Türkistan Gençler Birliği, Temmuz 1940’da Türk Kültür Birliği adını alarak etkinliklerini devam ettirmiştir. 740 a.g.e., s.201. 741 Bu dergi Bakanlar Kurulu tarafından 1927 yılında kapatılmıştır. Kapatılma kararında adı Yeni Kafkas olarak geçmektedir.
235
ve Azerbaycan’ı Öğrenme Derneği oluşturuldu. 742 Pantürkçülüğe destek sağlayan bir başka kaynak 1929 yılının Aralık ayında Mustafa Çokay’ın Berlin’de çıkarmaya başladığı Yaş Türkistan dergisi olmuştur. Romanya’da yayınlanan Emel ve yine Berlin’de yayınlanan İdil-Ural Türklerinin Millî Yol adlı dergileri de bu dönemde Avrupa’da Rusya kökenlilerin yoğun bir yayın etkinliği içerisinde olduklarını göstermektedir. Türk Ocağı, “esir Türkler” ile olan ilgisini azaltırken, bizzat bu “esir Türkler”in kendileri Türkiye’de yoğun bir yayın etkinliğine girişmişlerdi. 1930 yılında Türk Ocakları Kurultayı’nda Türk Ocakları bünyesi içerisinde Türk Tarihi Tetkik Encümeni kurulmuştur. Afet (İnan) Hanım da bu kongrede yaptığı konuşmada birkaç yıl içerisinde bütün hatlarıyla ortaya çıkacak olan yeni tarih görüşünün kısa bir özetini vermekteydi. 1930’lu yıllara doğru gidilirken Türkiye’de Rusya kökenli Türklerin yoğun bir yayın etkinliği görülmekte, Türk Ocakları içerisinde de pantürkist eğilimlerin bütünüyle
törpülenemediği
anlaşılmaktadır.
Türk
Ocakları’nın
işlevlerini
tamamladıkları gerekçesiyle artık kapatılmaları gerektiği yönlü yayınlar Cumhuriyet Halk Fırkası’na yakın yayın organlarında dile getirilmeye başlanmıştı. Buna karşılık Ocaklılardan bazıları Ocakların görevlerinin tamamlanmadığı ileri sürmektedirler. Mustafa Kemal de 19301 yılının başında yaptığı
bir değerlendirmede Türk
Ocakları’nın C.H.F’nin milli kültür şubeleri olduğunu söylüyordu. 743
742
A. Ahad Andican, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, İstanbul, Emre Yayınları, 2003, s.365. 743 Mahmut Goloğlu, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, Başnur Matbaası, 1972, s.307.
236
III. TURANCILIĞIN İKİNCİ BAHARI A. NAZİ ALMANYASI VE MACARİSTAN (1933-1944) 1930’lu yıllar Macar Turancı hareketinin hem büyük bir sıçrama gerçekleştirdiği, hem de Turancı hareketin kendi içerinde birbirleriyle rekabet, hatta karşıtlık içerisindeki akımlara dönüştüğü bir süreci işaretler. Aynı dönemde Macar iç politikası giderek sağa doğru kayarken, dış politikada da revizyonist istemler daha da ön plana geçmeye başlar. 1920’lerin ikinci yarısından itibaren yükselmeye başlayan Macar faşist hareketi, 1 Ekim 1932’de Gyula Gömbös’ün hükümeti kurmasıyla zirve noktasına ulaşır. I. Dünya Savaşının sonundan II. Dünya savaşında 1944 yılına kadar Macaristanın kaderini elinde tutan Miklós Horhty’nin faşist lidere başbakanlık görevi vermesi, sağ özelliğe sahip Macar devletinin giderek daha da sağa doğru yönelmesinin göstergesi sayılabilir. Gömbös’ün Mayıs 1933’te Dollfuss’u, Temmuz 1933’de Hitler’i ziyaretiyle Macaristan ve Almanya arasındaki yakınlaşma giderek belirgin hale gelmeye başlar. Macar Krallığının Almanya’ya yakınlaşmasında etkili olan faktörlerin başında, Almanya’nın I. Dünya Savaşı sonrasında kurulan düzeni değiştirmeye yönelen dış politikasının geldiği; Trianon’dan kurtulmak ve yeniden Tarihi Macar Krallığı olarak adlandırılan bölgeyi ele geçirmek isteyen Macaristan’ın Almanya’nın dış politika özlemlerini kendisi için de uygun bulmasının rol oynadığı kabul edilebilir. Almanya ile dış politikada bu yakınlaşma, iç politikada Macar Nazi partilerinin
zaman
zaman
yasaklanmalarını,
çalışmalarının
önlenmesini
engellememiştir. Bu çelişkili gibi görünen sürecin iki yönü vardır: Dış politikada
237
Trianon
Antlaşmasının
revizyonu
istemleri,
bulundukları
coğrafyada
dayanabilecekleri her hangi başka bir güç olmaması, Batı Avrupa’nın iki lider devleti İngiltere ve Fransa’ya duyulan tepki gibi nedenler Macarların Almanya’ya yakınlaşmasını ortaya çıkarırken; içte her hangi bir radikal düzen değişikliği arzulanmaması Macar yönetiminin Macar Nazilerine karşı mesafeli olmalarına neden olmuştur. Bu istemlere eşlik eden bir başka unsur da, Almanya ile kurulan yakınlığın, bir dış politika birlikteliği olarak biçimlendirilmek istenmesi, “büyük Macaristan”’ın Almanya dahil, yabancı bir devletin egemenliği altına girmesinin istenmemesidir. Kısaca içte muhafazakar, dışta revizyonist özlemler 1930’lar Macaristan’ına damgasını vurmuştur. 1936 yılında ırkçı başbakan Gömbös’ün ölümü sonrasında Kálmán Darányi hükümeti kurmakla görevlendirilir. Darányi’nin başbakanlığı sırasında Ferenc Szálasi’nin 1935 Martında kurulmuş olan Nemzeti Akarat Partisi (Ulusal Özlemler Partisi) ile 1937 ekiminde kurulmuş olan Magyar Nemzetiszocialista Párt (Macar Nasyonal Sosyalist Partisi) yasaklanır. Bu iki partinin liderleri Szálasi ve Zoltán Böszörményi yargılanıp, tutuklanırlar. 1938 Martında Szálasi’nin arkadaşları bu kez Nemzeti Szocialista Magyar PártHungarista Mozgalom adıyla yeni bir örgüt oluştururlar. Macar Nazileri 744 olarak adlandırılan değişik grupların üye sayılarının 1938’de 75 bin, 30’lu yılların sonunda 250-300 bine ulaştığı sanılmaktadır. Bu grupların içerisinde Szálasi en önemli yeri işgal etmiştir. Kálmán Darányi, 1 milyar pengőlük silahlanma programını 1938 yılının 5 Martında ilan eder. Bu arada 13 Mart 1938’de gerçekleşen Anschluss, Macar iç 744
Bu partileri belirtmek için kullanılan özel bir terim olan “nyalás” Macaristan’daki bütün ırkçı ve faşist partileri kapsamaz.
238
politikasını da etkiler. Anschluss’la beraber, Macaristan, Almanya’nın komşusu olmuştur. Bu olayın da etkisiyle Macar iç politikasında aşırı sağcı yönelimler bir kez belirgin olmaya başlar. Darányi, bu kez, aşırı sağcı Macar Nazilerini himaye etmeye başlar. 1938 yılında Macaristan’da ilk Yahudi yasa tasarısı gündeme gelir. Toplumsal ve iktisadi yaşamın dengesinin korunması gerekçesiyle tasarlanan yasa, Yahudilere bir takım sınırlamalar getirir. Ancak 10 Mayıs 1938’de Miklós Horty, Darányi’yi başbakanlıktan uzaklaştırır ve yerine Béla Imrédy’yi getirir. Imrédy zamanında Szálasi yeniden tutuklanır ve 3 yıl hapse mahkum edilir. Bu dönemde hem sol partilerin hem de Macar Nazilerinin üzerine gidilmektedir. 29 Mayıs’ta ilk Yahudi yasası Macar parlamentosunda kabul edilir. 745 Dış politikada ise Gömbös’ten beri süren İtalya ve Almanya ile dostluğa dayanan eğilim devam eder. 1938 Ağustosunda Kiel’de Hitlerle görüşen Macar hükümet delegasyonuna Hitler tarafından Çekoslovakya'ya birlikte saldırma önerisi getirilir. Horthy ve Imrédy bunu reddederler. 1938 yılının 2 Kasımında Alman Dışişleri Bakanı Ribbentrop ile İtalyan Dışişleri Bakanı Ciano’nun almış oldukları Çekoslovakya üzerine 1.Viyana Kararı ile Komárom, Érsekújvár, Rozsnyó, Kassa, Ungvár ve Munkács kentlerinin dahil olduğu 12.103 km²’lik bir toprak parçası, yüzde 86.5’i Macar olan 1.050.000’lik nüfusuyla Macaristan’a verilir. 746
745
Aslında 1918 sonrasında Avrupa’da ilk Yahudi karşıtı yasa, I. Dünya Savaşı sonuna kadar antisemitizmin son derece silik olduğu Macaristan’da 1920 yılında çıkarılmış; Macar üniversitelerindeki Yahudi öğrenci sayısı sınırlandırılmıştı. (István Deák, The European Right, ed.:Hans Rogger ve Eugen Weber, s.376. 746 1938 yılındaki Viyana kararı için Edward Chászár, Decision in Vienna, the CzechoslavakHungarian Border Dispute of 1938, Florida, Danubian Press, 1978.(tıpkı basım: Ontario, Hunyadi MMK,1991)
239
Şubat 1939’da Darányi yerine Kont Pál Teleki ikinci kez başbakanlık görevine getirilir. İkinci Pál Teleki Hükümetinin kurulmasından bir hafta sonra Macaristan, anti-komintern pakt içerisinde yer alır. Bununla birlikte Macar Nazilerinin çalışmaları engellenmeye devam edilir, Szálasi’nin partisi bir kez daha yasaklanır. Ve 30 Macar Nazi önderi enterne edilirler. 15 Mart 1939’da Macar birlikleri sınırı geçerek Kárpátalja bölgesini ele geçirirler. Böylelikle 12.061 km²’lik ve 600.000 nüfusluk bir bölge daha Macaristan’a katılmış olur. Bundan daha önemli sonuç Macaristan ve Polonya’nın yeniden sınırdaş olmalarıdır. Tarihsel olarak birbirlerini dost gören iki ülke ve halkın sınırdaş olmasının stratejik anlamı olduğu kuşkusuzdur. 11 Nisan’da Macaristan Milletler Cemiyetinden ayrılır. 2.Yahudi Yasası da bu dönemde çıkarılır. 1 Eylül 1939 günü Alman birlikleri Polonya sınırını geçince II. Dünya Savaşı da başlamış olur. 747 30 Ağustos 1940 tarihinde Alman Dışişleri Bakanı Ribbentrop ile İtalyan Dışişleri Bakanı Ciano’nun aldıkları II.Viyana Kararları ile Macaristan Kuzey Erdély’i ve Székelföld’ü alır. 43.104 km²’lik bir alan yüzde 51.4’ü Macar, yüzde 42.1’i Romen olan 2.400.000 nüfusuyla birlikte Macaristan’a geçer. Toprak kazançları Macaristan’da yeniden bir azınlık sorununu da gündeme getirmiştir. Tablo VI: 1941 Yılında Ana Diline Göre Macar Toplumunun Etnik Yapısı Macar Alman Slovak Romen Ruten Hırvat Sırp
%74.4 %7.4 %2.6 %7.9 %3.7 %1.1 %1.5
747
Almanya’nın, Polonya’ya saldırmadan önce, Macaristan’a birlikte saldırı teklifi götürdüğü; bunun Macar hükümeti tarafından tarihi Macar-Leh dostluğundan dolayı reddedildiği de hatırlanmalıdır.
240
Almanya’nın bu lütuflarına Macaristan, Szálasi’nin etkinliklerini serbest bırakarak ve 20 Kasım 1940 tarihinde Mihver’e katılarak yanıt verir. Bu arada Macar Krallığı ile Yugoslav Krallığı arasında 12 Aralık 1940’da Saldırmazlık ve Ebedi Dostluk Antlaşması imzalanır. Ancak Almanya, 1941 baharında Yugoslavya’ya karşı planladığı saldırıya Macaristan’ın da katılmasını ister. Teleki’nin muhalefetine rağmen, Amiral Horty buna taraftardır ve Teleki’nin bu olay üzerine intiharından sonra Macaristan 11 Nisan 1941’de Yugoslavya’ya karşı, 26 Haziran 1941’de de Sovyetler Birliğine karşı savaşa girer. 1941 yılı sonunda Macaristan, İngiltere ve A.B.D. ile de savaş haline gelmiştir. Almanya’nın Macaristan’ın kendi yanında savaşa girmesini istemesindeki neden Doğu’ya giderken, Orta Avrupa’yı güvenlik altına almak ve Macar tarımından yararlanmaktı. Daha sonrasında Macarlar askeri olarak da Almanya’ya destek vermişler; Macaristan içerisindeki Alman azınlıktan SS taburları oluşturulduğu gibi; yaklaşık 200 bin Macar da Rus Cephesinde Almanlarla birlikte savaşmaya gitmiştir. Savaşın sonu yaklaşırken, Hitler, Horty’yi 15 Mart 1944’te Klessheim’a çağırır. Horty, 17 Mart’ta davete uyar. Bu görüşmede Hitler, Alman birliklerinin Macaristan’a gireceğini bildirir ve 19 Mart 1944’te ilk Alman Birlikleri Macaristan’ın işgaline başlarlar. Birkaç ay sonra Almanlarla Kızıl Ordu arasındaki savaş, Trianon Macaristan’ı sınırlarına ulaşır. Ve kısa zaman içerisinde Macar toprakları savaş meydanına dönerler. Almanlar, Döme Szjótaj’ı Quisling-tarzı hükümet oluşturması için başbakanlığa getirirler. Alman işgali öncesi, Almanların Yahudi sorununu toptan çözmeleri konusundaki baskılarına direnen Horty yönetimi, işgal sırasında Alman kontrolü altına giren ülkede Yahudilerin toplama kamplarına
241
gönderilmesine seyirci kalır. 1944 Haziran sonuna kadar toplam 440.000 Macar Yahudisi toplama kamplarına gönderilir. Alman işgali ile birlikte Horty yönetimi ile Almanlar arasında bir takım uyuşmazlıklar meydana gelmişse de, Almanlar, Horty’siz Macaristan’da iç düzeni sağlayamayacaklarını düşündüklerinden onu görevden uzaklaştırmaya çalışmazlar. Ancak Horty durumun giderek kötüleştiğini görerek ateşkes arama çabalarına başlar. Bu arada Macar komünistleri de etkinliklerine başlamış, 1944 Eylülünde Magyar Front Intezőbizottság [Macar Cephesi Yürütme Kurulu]oluşturulmuştur. II. Dünya Savaşı’nın en önemli çarpışmalarından bir tanesi, bugünkü Macaristan’ın en büyük ikinci kenti olan Debrecen yakınlarında 9-23 Ekim 1944 tarihleri arasında tank savaşı biçiminde gerçekleşmiş ve Kızıl Ordu’nun zaferiyle sonuçlanmıştır. 11 Ekim’de Kızıl Ordu Szeged’i ele geçirir. Horty, 15 Ekim 1944 tarihinde Macar radyosunda okunan bildirisinde Sovyetler Birliği ve müttefikler ile ateşkes haberi vermiştir. Bu Horty’nin de sonunu getirir. Aynı gün Horthy’nin oğlu Almanlar tarafından kaçırılır. Ferenc Szálasi, Almanlar tarafından başbakanlığa getirilir. 1919-1944 yılları arasında Macaristan’ı diktatörce yönetmiş olan Amiral Miklós Horty ise önce Almanya’ya götürülür. Savaş sonrasında ömrünün son yıllarını geçirmek üzere Portekiz’e gitmek zorunda kalır. 1944 sonbaharında Kızıl Ordu, Budapeşte önlerine kadar gelmeyi başarmıştır. Bu arada Debrecen’de toplanmış olan Ideiglenes Nemzetgyülés [Geçici Ulusal Meclis] hükümeti 28 Aralık 1944’te Almanya’ya savaş ilan eder.18 Ocak 1945’te Peşte, 13 Şubat 1945’te Buda’daki Alman direnişi kırılır. 15 Nisan 1945’de savaş Macaristan için sona erer.
242
1. 1933-39 ARASINDA TURANCI HAREKET Yukarıda da özetlenmeye çalışıldığı gibi, 1930’lu yıllar, tıpkı 1920’li yıllar gibi Orta Avrupa’da, I. Dünya Savaşı sonrası barış antlaşmalarıyla çizilmiş olan sınırlarıın değiştirilmesi istemi, Macaristan’a damgasını vurmuş; Trianon’un revizyonu istemlerinin Batılı devletlerce kabul edilmemesi üzerine Macar toplumunda Batı karşıtı düşünceler giderek yükselmiştir. Bu ortamda Almanya’da Nazilerin iktidara yerleştikleri 1933 yılı, Macar Turan hareketi içerisindeki en radikal unsurlardan birinin doğuşuna da tanıklık eder. Açıkça Batı ve Hıristiyanlık karşıtı bu Turancılık anlayışı, büyük ölçüde dinsel bir hareket olarak şekillenmiştir. a) BATI’NIN TÜMDEN REDDİ: TURANLI MONOTEİSTLER [TURÁNI EGYISTENHIVŐK] 748 Daha 1926 yılında Lajos Simsay’ın yazısında beliren keskin Batı-karşıtı tutum, 1933 yılında bütün açıklığıyla Macar kamuoyuna sunulur. Elek Berei Nagy imzasını
taşıyan
A
Magyar
Társadalom
Turánizálása[Macar
Toplumunun
Turanizasyonu] 749 adlı çalışma yayınlanır. Kitap, Macar Turancılığında o ana kadar görülmemiş ölçüde, toplum yapısının değiştirilmesini önermektedir. Turancı hareketin daha öncesinde görmüş olduğumuz gibi Macar toplum yapısına yönelik temel bir itirazları yoktur. Savundukları Turancı görüşlerin Macar okullarında okutulması, Macar toplumunun Turan fikri etrafında birleştirilmesi gibi önerilerle 748
Bu grup Monoteist karşılığı olarak Egyistenhivők terimini yeğlemelerine rağmen, şamanizm biçimndeki pagan inançlara vurgu yaparlar. Doğal din anlayışını savunmaları bağlamında bir tür deizm (yaradancılık) öğretisine bağlı oldukları düşünülebilir. Turanlı Monoteistlerin dinsel inanışları için liderleri Zoltán Bencsi tarafından yazılmış olan Útmutató Turáni Egyistenhivők számára, az ujjáéledt vallas tanitásairól [Kılavuz- Turanlı Monoteistler İçin Yeniden Dirilen Atalardan Kalma Dinin Öğretileri Üzerine], İkinci baskı, Budapeşte, Turáni Egyistenhivők Yayını[1936]. 749 Kitabın yazarı Elek Berei Nagy’a göre Macar toplumunun Turanizasyonunun anlamı “...tarihi Macar yaşamsal güçlerinin kuvvetlendirilmesi, Macar ırk ve ulusal ideallerinin gerçekleştirilmesi; mantıklı ırkçılık demektir.”(Elek Berei Nagy, A Magyar társadalom turánizálása, Budapeşte, szerző kiadása, Fráter és Társa Könyvnyomda, 1933, s.87.)
243
kamuoyu önüne çıkmışlardı. Oysa ki Elek Berei Nagy’ın kitabı tümden bir değişimi gündeme getirmekten kaçınmamaktadır. Kitabın yayım tarihi olarak yer alan “Turani honfoglalás sonrası 3433” ibaresi dahi yazarın görüşlerinin radikallik boyutunu yansıtan örneklerden birini oluşturmaktadır. Turanlı Monoteistler olarak adlandırılan grubun ilk-manifestosu olarak adlandırılabilecek bu kitap, yalnızca Turancılık yanlısı olmayan Macar basınında değil, Turan Cemiyeti tarafından da büyük bir tepkiyle karşılanmıştır. Orta sınıfların alt katmanlarının ideolojisi olarak biçimlenen Turancılığın bu en radikal yorumu, Turancılığın dışsal boyutundan daha çok, içsel boyutuyla ilgili düşünceler üretmesi bağlamında bu tepkileri çekmiş görünmektedir. Ağırlıklı olarak Hıristiyanlık-karşıtı dinsel bir hareket olarak biçimlendirilmiş olan Turanlı Monoteistler hareketi, Hıristiyanlık üzerinden yola çıkarak, dinsel eleştiriyi aşan toplumsal değişiklik arzularını, ırkçı-faşist temeller üzerinde kurulacak toplum özlemlerini yansıtmışlardır. Turanlı monoteistler 1934 yılında Turáni Roham [Turan Akını] adıyla bir de dergi çıkarmaya başlarlar. Turanlı Monoteistlerin görüşünde Hıristiyanlık ve Batı karşıtlığı, doğal olarak, iç içe geçmiştir. “Bin yıldır Avrupa’nın Hıristiyan uygarlığının koruyucu kalesi olduk; bu koruduğumuz ve kendimizi onlardan kurtarmamız gereken Hıristiyan “dostlarımız” yüzünden çöktük.” 750 Macaristan’ın yaşadığı krizi Hıristiyan batıya bağlayan 751 Turanlı Monoteistler, Batı etkisinden kurtulmaya dinden başlanması gerektiğini düşünmektedirler. Pagan inançlara geri dönülmesi Macarlık için kurtuluşun tek yolu olarak görülmektedir. Bu bağlamda Kral Saint István yerine
750
József Nágy, Turánazsia ujjászületik,Budapeşte, magánkiadás, 1940, s.9. “ Macarlığın sorunu Turani lanet değil; bin yıl önce verimli doğudaki anayurduna bağlı köklerini koparması ve kendisine uymayan, Batı Avrupa’nın yanlış kültürünün kıraç ve verimsiz toprağında kök salmasıdır.”[József Nágy Turánazsia ujjászületik, s.8 ve devamı.] 751
244
Koppány öne çıkarılmaya başlanır. 752 Turanlı Monoteistlere göre, kültür savaşlarının yaşandığı 20.Yüzyılda bilimin yanlışlayamayacağı tek olgu Monoteist inançtır. 753 Hıristiyanlık karşıtlığı, doğal olarak, kilise karşıtlığı ile birlikte yürür. 1933 tarihli Elek Berei Nagy’ın kitabına da damgasını vuran unsur Kilise karşısında alınması gereken sert önlemlerle çizilen kilise karşıtı yöndür. Nagy’a göre yapılması gerekenler yedi başlık altında toplanmıştır: •
Sekülarizasyon
•
Okulların devletleştirilmesi
•
Din adamlarının memuriyetten çıkarılması
•
Din adamlarının siyasal eylemlerinin sınırlanması
•
Kilise hukukunun revizyonu
•
Ulusal din kurulması
•
Takvimin Turanizasyonu 754
Turáni Roham dergisinin alt başlığında yer alan “Yaşasın Macarların Tanrısı! Ondan Hariç Yabancı Tanrılar Defolsun!” ibaresi de Turanlı Monoteistlerin , Hıristiyan inançlarına duydukları öfkenin ifadesi olarak biçimlenmiştir. Atilla da Turanlı Monoteistlerin bir başka sembolü olmuştur. Atilla’nın kutsanması o boyutlara varmıştır ki,
takvimin Turanizasyonu çerçevesinde
yayınladıkları kitaplarda ve Turáni Roham dergisinde kullandıkları tarih Atilla’nın tahta çıkışını başlangıç alan esasa göre düzenlenmiştir. 755 Bu aynı zamanda İsa ile bağlantılı takvim anlayışının da reddedilmesi anlamına gelmekteydi.
752
Turanlı Monoteistlerin lideri Bencsi Zoltán’ın yazdığı Koppany-e vagy István? [Koppany mı István mı?] , Budapest, Gyarmati F.ny., 1939, 64 s., adlı çalışma bunun örneklerinden birini oluşturur. 753 Turáni Roham, 1934, sayı:1, s.2. 754 Elek Berei Nagy, A Magyar társadalom turánizálása, s.43-55. 755 Turáni Roham dergisinin 30.IX.1934 tarihli ilk sayısının tarihi Atilla’nın Tahta Çıkışının 15000.Yıldönümü Csürtöllő ho 30-an biçiminde verilmiştir.
245
Hıristiyanlığa yüklenmelerine, pagan inançlara vurgu yapmalarına rağmen 756, Turanlı
monoteistler
yeni
bir
din
getirmediklerini,
özlerine
döndüklerini
savunmaktadırlar. Liderleri avukat Zoltán Bencsi, Turáni Roham dergisinin ilk sayısında “ Selam Kardeş!, Selam, bizim Turanlı Monoteistlerin inananları! Yeni din getirmiyoruz, yeni tarikat kurmuyoruz; bin yıllık Turan ideolojisinin konakçılarıyız” sözleriyle bu öze dönüşü açıklamaya çalışır. 757 Turan
Moneteist kilisesinin
kurulmasının nedenini Macar ulusunun çocuklarının dinsel fanatizm ve maceracılar karşısındaki manevi kurtuluşunu sağlamak olarak açıklamalarına 758 rağmen, önerileri dinsel sınırların dışına taşar. “ İktisadi yaşamımızı ulusal, ırksal temelde yeniden örgütlememiz gerek, çünkü anlaşılmaz biçimde bütün iktisadi düzenlemeler, iktisadi hayatımızın çok büyük enerjisini ulusal çıkarlarımızın hizmetine sunmuyor.” 759 Dolayısıyla ekonomik yapının yeniden düzenlenmesi Turanlı Monoteistlerin uğraş alanlarından birini oluşturmaktadır. Bu çerçevede “ilk elde ulusal temelde örgütlenmiş toprak mülkiyeti reformuna ihtiyaç var” 760 tespitinden yola çıkılarak, başta kilise mülkleri olmak üzere, büyük toprak mülkiyetine karşı tavır alınır. Kiliseye
ve
kilisenin toprak
mülkiyetine karşı
çıkılması
ulusal
temelde
savunulmaktadır. Ancak toprak reformu istemleri yalnızca kilise mülkleri ile de sınırlı değildir. Elek Nagy kilisenin elindeki bütün toprakların alınması gerektiğini savunurken, aristokratların aile mülkü topraklarının da ulusal mülkiyete geçmesini arzuladığını ortaya koyar. Ona göre aristokratlar, böyle bir cezayı da, Habsburglara 756
Turáni Roham dergisinin Yıl:IV, Sayı:8 (14.XI.1937), sayfa:12’de Gellert Tepesi üzerinde devasa Atilla heykeli illatrasyonunun anti-Hıristiyan yanı ön plana çıkarmak üzere tasarlandığı düşünülebilir. Çünkü bugün de Gellert Tepesi olarak adlandırılan Tuna kıyısında Buda tarafındaki tepe, Macarların Hıristiyan dinine girmesinde büyük emek sahibi olan Saint Gellert’in adını taşımaktadır. İnanışa göre Saint Gellert, Saint István’ın ölümü sonrasında bu tepe üzerinden pagan Macarlarca Tuna’ya atılmıştır. 757 Zoltán Bencsi, “Beköszöntö”, Turáni Roham, Yıl:1, Sayı:1 (30.IX.1934), s.1. 758 Gyula Nyilas, “Mit Akarunk*”[Ne İstiyoruz?], Turáni Roham, Yıl:1, Sayı:1 (30.IX.1934), s.1 759 Elek Berei Nagy, A Magyar társadalom turánizálása, s.79. 760 a.g.e., s.81.
246
hizmet ettiklerinden dolayı hak etmişlerdir. 761 Kilise ve aristokratların topraklarının kamusallaştırılmasında devlet tarafından ödenecek miktar da, Elek Nagy’a göre, mülkiyetin piyasa değerinin %20’sinden fazlası olamaz. 762 Turanlı Monoteistlerin değişim istedikleri bir başka alan da finans sektörüdür. Özel bankaların kaldırılması, onların yerine devletin finans örgütlerinin geçirilmesini öneren Turanlı Monoteistler, işçi-işveren ilişkilerinde ise sözleşme özgürlüğünü savunurlar. 763 Küçük üretimde serbest rekabetin olabileceğini, ama ağır sanayi ve büyük ticarette serbest rekabetin, ulusal kaynakların israfı anlamına geleceği için olamayacağı görüşünü dile getirirler. Kentlerde, sanayi işletmeleri için otonom yönetimlerin belirleyici olması gerektiği de görüşleri arasında yer alır. 764 Turanlı Monoteistlerin özlemini duydukları toplumsal sistem otoriter, hatta totaliter nitelikler taşımaktadır. Onlara göre “ Dünyanın bugüne değin tanıdığı en mükemmel iktisadi ve sosyal düzen, Turan ruhunun ebedi onurunu göstermektedir: Kabile düzeni üzerinde yükselen toplumsal sistem” 765 Turanlı Monoteistlerin özlemini duydukları sistemin totaliter yanı, József Nagy’ın kurguladığı Turan ütopyasında belirgin olarak görülür. 766 Gelecekte Turan devletlerinin tek bir siyasal yapı haline geleceklerini düşünen ve bu birliğe Büyük Turan Birleşik Devletleri ya da Turan-Asya Birleşik Devletleri adını veren József Nagy’a göre, Turan-Asya devletler topluluğunun her bir ülkesinde , yalnızca Turan Birliği ve Bilinci Partisi” adıyla tek bir siyasal parti olacaktır. Bu partinin hiçbir karşıtı yoktur ve olamaz da. “Turan Birliği ve Bilinci Partisi’ni her Turan Devletinde
761
a.g.e., s.81. a.g.e., s.82. 763 a.g.e., s.86. 764 a.g.e., s.83-85. 765 Turani Roham, Yıl:2, Sayı: 3-4, s.1(7.VIII.1935) 766 József Nagy, Turánázsia ujjászületik, Budapeşte, 1940, ss.34. 762
247
Büyük Turan Aile Konseyi yönetir ve parti aracılığıyla iç-dış politika sorunlarıyla ilgilenir. 767 Turan-Asya Birleşik devletleri ülkelerinde azınlık sorunları yoktur. Bu ülkelerde yaşayanlar için iki olasılık söz konusudur. Ya yüzde yüz Turanlı ya da düşünsel olarak Turanlı olmak. Turan ülkelerinde yabancılar olmadığından Turanlı kardeşlerin ulusal kostümleri dışında, hiç kimse yabancı ulusal kıyafetleri giyemez ya da başka türlü ırksal veya azınlık farklılıklarını gösteren her hangi bir şeyi taşıyamaz. Turan devletlerinde siyaset ve her türlü işlerde idare yalnızca kan bakımından Turanlı olanlarındır. 768 Nagy, düşünsel anlamda Turanlıların, kan açısından da Turan halkları içerisinde eritilmelerini de zorunlu bir uygulama olarak nitelendirerek, yabancı ırk gruplarının tamamen serpiştirilerek yerleştirilmeleri ve Turan ırkıyla evlenerek ırksal birlikteliklerini yitirerek Büyük Turan’da herkesin Turanlıya dönüşmesini düşünmektedir. Bu kapsayıcılık, Zoltán Bencsi’de “dışlayıcı ırkçılık” biçimine dönüşür. “Turanlı kimdir?” sorusuna yanıt arayan Bencsi’ye göre Turan ırkına mensup olarak doğan, ırkının haini olmayanlardır; eğer yabancı bir-iki atası varsa, bunların kanı Turan kanına zararlıdır. 769 Yahudi
karşıtlığı
noktasında
Turanlı
Monoteistler,
Yahudi
karşıtı
olmadıklarını ileri sürmekle beraber 770, ideolojilerinin genel çerçevesi dikkate alındığında Hıristiyanlığa olduğu kadar Yahudiliğe de karşı olmaları 771 ve ırka verdikleri büyük değer bağlamında Yahudi karşıtı tavırlar takındıkları da ileri sürülebilir. Bununla birlikte onların düşünüşünde öne çıkan yan Hıristiyan karşıtılığı olarak biçimlendiğinden, Yahudi karşıtlıkları çok ön planda değildir. 767
a.g.e., s.20. a.g.e., s.20-21. 769 Zoltán Bencsi, Turáni Gondolat, Gyom, Nádudvary Mihály Petőfi-Nyomdájá 1941 (Atilla’nın Tahta Çıkışının 1507.yılı), s.9 770 “ a Turáni egyistenhivő szekta nyilvános istentiszteletének főprobája”, Pesti Naplo, 7 Ağustos, 1934, s.8. 771 Turáni Rohám, Yıl:V, Sayı: 6 (2.XI.1938), s.4. 768
248
Nüfusun arttırılması da Büyük turan Birleşik Devletleri’nin önemli amaçlarından biri olacaktır.. Bu nedenle her Turan devletinde, çocukların her açıdan uygun Turan eğitimine sahip olabilmeleri için, “Turan Çocuk Merkezleri” kurulacaktır. Bir çocuk ebeveynlerinin yanında, ancak bunlar sağlıklı, besleyici, ahlaki ve her açıdan uygun olurlarsa, insanlığa yakışan Turan eğitimini ve gerekli tedariki çocuğa sağlamayı üstlenebilecek durumdaysalar kalabilirlerdi. Çocuk, temel ilke olarak devletindir. Bu bakış açısından evlilik dışı çocuk tanımı da yoktur. Her çocuk meşrudur. 772 Turan devletlerinde Filozoflar Birliği yeni fikirler, öneriler geliştirerek Büyük Turan’ın ilerlemesini sağlamaya çalışır. Filozoflar Birliği kadın ve erkek üyelerden oluşur. Bunun amacı da bütün yurttaşların Turan’ın geleceği üzerinde aynı biçimde düşünmelerini sağlamaktır. 773 Turan Devleti’nin önemli unsurlarından biri olan Turan Bekçisi kurumu, Turanlılığın yüzde yüz olması, Turan Asya Birleşik Devletleri’nin her örgütünün ve her yöneticisinin yüzde yüz Turanlı olması için koruyuculuk görevini yerine getirecektir. 774 Nagy, bu dönemde etkinliklerine yeniden başlamış olan Macaristan Turan Birliği’ne de gönderme yapmadan edemez. “Büyük Turan’da snopluk yoktur. Turanlıların sadeliği ve akılcılığı Batı Avrupa kökenli ruhsal hastalıkla karıştırılamaz. Başbuğ, küçük buğ, ikinci lider, üst lider, baş lider, eş lider yoktur.” 775
772
József Nagy, Turánázsia ujjászületik, s.21-22. a.g.e., s.23. 774 a.g.e., 26-27. 775 a.g.e., s.27. 773
249
Ayrıca Nagy, Macaristan turan Birliği’nin bu dönemdeki önderleri László Túrmezei (Nagy’a göre gerçek adı Mihalovics’tir.) ve László Reé’nin aslında Turanlı olmadıklarını da iddia eder. 776 Turan-Asya’nın en önemli sorunlarından biri de kamu sağlığı olacaktır. Burada amaç hastaları iyi etmekten daha çok, hastalığın çıkmasını önlemeye dönüktür. 777 “Dolayısıyla Turan doktorları sağlık bekçileridirler. Amaçları dejenere, yaşayan ölü, faydasız yaşamları birkaç enjeksiyonla birkaç saat daha uzatabilmek değildir; faydalı, sağlam yaşamların dikkatli bekçiliğidir.” 778 Benzer yaklaşım “suç” kavramına karşı da geliştirilmiştir. “Turanlılar suçun nedenlerini
kaldıracaklar,
hastalıklı
eğilimli
suçluları
iyileştirecekler.
İyileştirilemeyecek olanları ise yok edecekler ve Turan toplumundan ayıracaklar.” 779 Suç ve hastalığa karşı gösterilecek özen ırkın saflığı konusunda da geçerli olacak, her Askeri eğitim de Büyük Turan’da ilk çocukluk çağından itibaren başlayan bir süreç olarak kurgulanmıştır. Ulusal Savunma okullarda verilecek en önemli derslerden biri olacaktır. 780 Ayrıca Nagy’a göre gerçek sosyalizm herkesin çalıştığı, bir işinin olduğu Turan sosyalizmidir. 781 Nagy’ın ütopyasında ete kemiğe bürünen Turanlı monoteistlerin toplumsal yaşamla
ilgili
düşünüşleri
tamamen
Alman
Nazi
örneğinden
etkilenmiş
görünmektedir. 782 Turanlı Monoteistlerden bazılarının özellikle hareketin başlarında, Cermen tehdidine de Slav tehdidiyle oranla eş değerde yer verdikleri görülmektedir. 776
aynı yerde. a.g.e., s.24-25. 778 a.g.e., s.25. 779 a.g.e., s.28-29. 780 a.g.e.,s.31. 781 a.g.e., s.29. 782 “ Bu Turan cümleleri öyleler ki, son derece alık bir öğrenci Almanca’dan çevirmiş gibi.”[Lajos Horváth, “A Turanitisz nevű betegségről”, Magyar Élet, 1941, s.13. 777
250
“Turan ırk çıkarlarımızın gereksinimi, eğitim kurumlarımızda Alman dili öğretimini minimuma
indirmektir;
çünkü
pancermen
tehlikesi,
komşu
güçlü
Alma
İmparatorluğunun tehlikesini... arttırır.” 783 Pancermenizmin, panslavizmle birlikte tehdit olarak görülmesinin Nazi iktidarıyla da ilişkisi olsa gerektir. Bu bağlamda Turanlı Monoteistlerin Nazizmden ideolojik bakımdan etkilendikleri, ancak Macar ırksal çıkarlarının Almanlar tarafından tehdit edildiğini düşünmelerinin çelişkili bir tutum olmadığı söylenebilir. Bununla beraber 1933’te görülen bu açık Alman-karşıtı tutum 784 ilerleyen süreçte yerini yorumsuzluğa bırakacak, Rus karşıtı söylem yükselecektir. Sándor Hajnóczy’ye göre Rusların, İstanbul’a, Boğazlara, bütün Karadeniz’e, Karadeniz üzerinden Balkanlara ve Tuna vadisinde Karpat havzasına ve Çek ülkesine doğru yayılma isteklerinin nihai hedefi Tuna vadisi ve Karpat havzasını egemenlikleri altına almaktır. 785 Turanlı Monoteistlerin I. Dünya Savaşı sırasında bazı Turan yazarlarınca gündeme getirilen Cermen-Turan Birliği türü istemleri dile getirmedikleri; bununla birlikte Alman tehdidi üzerine de kalem oynatmadıkları görülmektedir. Adriyatik’ten Pasifik'e kadar olan bölgenin Turan çatısı altında birleşmesi, Macarların büyük devlet haline gelmelerinin de koşulunu oluşturmaktadır. “Panturanizm, büyük Macar İmparatorluğuna doğru giden yolu gösterir.” 786 Turan 783
Elek Berei Nagy, s.23. yine Berei Nagy “bize, ulusumuzun hızlı gelişmesi gerek; pancermen ve panslav tehlikeleri ne kadar doğrudan bir biçime dönüşürse, o kadar güçlü ve kudretli ulusla karşı karşıya bulmalılar kendilerini. Çevremizdeki Slav ve Cermen denizleri sayısallıklarıyla zayıf ulusumuzu başkasından daha kolay süpürürler.” (Elek Berei Nagy, A Magyar társadalom turánizálása s.69.) 784 Elek Berei Nagy, kendi sistemlerinin farkını anlatırken “Ne faşizm, ne Hitlercilik: Yeni dünyanın şafağında yeniden biçimlendirilmiş toplumlar arasında iyi bir yer ve rol elde etmeyi istiyorsak Turan ırkı temelinde kurulan yeni toplumsal düzen gerekli.”[s.92] sözlerini sarf etmektedir. 785 Sándor Hajnóczy, Turáni világpolitika, 1934, s.11.Kısaca “Rusların hedefi Macarlardır” anlamına gelen bu ifade Macar Turancılarının tehdit algılamaları ve Macaristan’ı Avrupa’nın odak noktası yerleştiren düşünüşleri açısından tipiktir. Hajnóczy’e göre Ruslar ve Turan halkları arasındaki düşmanlık neredeyse ezelidir. “Ruslar ve Turan halkları arasındaki düşmanlık 1000 yıl öncesine dayanır.”[s.9.] 786 Elek Berei Nagy, A Magyar társadalom turánizálása ,s.91.
251
Birleşik Devletlerini idealleri olarak açıklayan Turanlı Monoteistlere göre Macaristan, Bulgaristan ve Türkiye’nin ortak monarkın idaresi altında, ortak dış, askeri ve finansal yönetimle Güney Turan Birleşik Devletlerini oluşturmalarının aşılmaz zorlukları yoktur. Bununla beraber Kuzey Turan Devletlerinin(Finlandiya ve Estonya) birleşmesi daha da kolaydır. 787 Turanlı Monoteistlerin düşüncesinde ırka, saf kan ırkçılığa yapılan vurgu Macaristan’ın Tuna havzası egemenliğinin araçları olarak biçimlendirilirler. Berei Nagy, “Panturanizmin nihai hedefi Turan ruhuyla büyüyen gelecek nesillerin Orta Avrupa ve Balkan haritasını tamamen değiştirerek Macaristan açısından aşağıdaki bölgeleri yeniden ele geçirmelidir.” 788 Sözüyle yayılmacı, irredantist anlayışını ortaya koyar. Bölgede statükonun Macaristan lehine bozulması arzulanmaktadır. Buna göre Fiume, Hırvatistan, Bosna, Hersek, Dalmaçya Macar topraklarına katılacak; Sırbistan Macaristan, Türkiye, Bulgaristan ve Yunanistan arasında bölüştürülecek (Böylelikle Türkiye yeniden Balkanlı güç haline geldiği gibi, Macaristan ve Bulgaristan ile de yakın komşu olacaktır); Eflak Macaristan, Ukrayna ve Bulgaristan arasında bölüştürülecek (böylelikle Macar sınırları yeniden Karadeniz’e ulaşacak); Bukovina, Galiçya ve Silezya Macaristan’a geçecek, Avusturya İtalya ve Macaristan arasında bölüştürülecektir. Turanlı Monoteistlere göre Tuna vadisi ve Balkanlar, büyük güç olmaya giden yoldaki önemli duraklar haline geleceklerdir. Buraların yeniden ele geçirilmesini Macarlık tek başına değil, ancak ırktaşlarıyla beraber gerçekleştirebilecektir. 789 Turan devletleri arasında kurulacak ve Budapeşte’den yönetilecek Turan birliği, Macaristanı yeniden özlenen günlere götürecektir. 787
Turáni Roham, Yıl:1, Sayı:3 (23.XII.1934), s.2. Elek Berei Nagy, A Magyar társadalom turánizálása, s.89-90. 789 Hajnóczy, Turáni világpolitika, 1934, s.13. 788
252
Macaristan’daki
Turan
dernekleri,
Turan
Büyük
Kampı’nda(Turan
Parlamentosu) birleşecek; dışarıda yaşayan Macarların ve diğer Turan halklarının Turan dernekleri, Budapeşte’deki Turan Dünya Birliğine bağlı olacaklardır. Turan Büyük Kampı, her ülkedeki Turan derneklerine göndereceği üyeleri aracılığıyla temsil edileceklerdir.790 Amaç, bütün Turan derneklerini Macarların kontrolü altına alıp, bütün Turan dünyasına “Tanrının seçilmiş Halkı” Macarların 791 önder rolünü benimsetmek olarak görülmektedir. Bütün bunları başarabilmenin yolu olarak gösterilen yön inanca yapılan vurgu üzerine yönelmektedir. “Büyük Turan fikrinin başarısına olan inanç” ve “ bilinçli Turanlı-Macar olmak” biçiminde özetlenebilecek etmenlere dayalı inanç, başarı için gerekli anahtar konumundadır. Bunun haricinde Turan halkları arasında ortak dil geliştirmek, Turan halklarının coğrafi, doğal, tarihsel, askeri ve demografik özelliklerinin incelenmesi de buna eşlik edecektir. 792 Turanlı Monoteistlerin örgütsel bir yapı oluşturmaktan daha çok, Turanlı Monoteist kilisesi etrafında örgütlenmiş bir çevre olarak kaldıkları anlaşılmaktadır. Pagan inanç motifleriyle süslü ayinlerin dışındaki etkinlikleri sınırlı kalmıştır. 793 Atilla kutlaması sırasında, yani 1934 yılında, diğer Turan haklarına benzer dinsel gruplar oluşturmak amacıyla en az 10 üyeden oluşan misyoner grupları gönderildiği 794, 1936 yılında ilk Macar-Fin-Eston Pagan Konferansının toplandığı kaydedilmektedir. 795
790
Elek Berei Nagy, A Magyar társadalom turánizálása, s.76. Turáni Rohám, Yıl:II, Sayı:2 (7.VI.1935), s.1. 792 József Nagy, Turánázsia ujjászületik . Toplam 18 maddede yapılması gerekenler özetlenmektedir. 793 Turanlı Monoteistler ayinlerinin nasıl yapılacağına ilişkin olarak da bir kitapçık yayınlamışlardır. Batu[pseud.], A Turáni Egyistenhivők egyszerű Istentiszteletének szertartása, Budapeşte, Szalay Sándor könyvnyomdája, ss.24. 794 Turáni Roham, Yıl:1, sayı:3 (23.XII.1934), s.2. 795 Turáni Roham, Yıl:III, sayı:4 (30.6.1936), s.1. 791
253
Turanlı Monoteistlerin önemli isimlerinin Károly Körőspataky-Kiss, Elek Berei-Nagy, Zoltán Bencsi ve Kátéja Kis oldukları görülmektedir. 796 Kiss Körőspataki
Şaman,
avukat
Zoltán
Bencsi
de
Ulusal
Lider
olarak
tanımlanmaktadırlar. 797 Bu dönemde Turanlı monoteistlere yöneltilen eleştirilerin temel noktası paganlık üzerinde yoğunlaşmaktadır. Turanlı monoteistlerin görüşlerinin Alman Votan-kültüründen etkilendiği vurgulanarak, bunun Macaristan’ın Batı kültürüne karşı tehlike içerdiği düşünülmektedir. Özellikle Turan Cemiyeti, Turanlı Monoteistler hareketine büyük tepki gösterir. Ağustos 1934 tarihinde Turan Cemiyeti, İçişleri Bakanlığına gönderdiği mektupta, Turáni Egyistenhivők adlı, Alman Votan-kültürü etkisi altındaki grupla Cemiyetleri arasında hiçbir bağın olmadığını açıklayarak, Turanlı Monoteistler hakkında topladığı bilgileri iletmiştir. 798 Macar Hükümeti’nin de 1930’lu yılların ikinci yarısından itibaren Turanlı Monoteistler hakkında bir takım kuşkularının doğduğu, bu nedenle de polis örgütünü bu hareketi izlemekle görevlendirdiği anlaşılmaktadır. Bu çerçevede İçişleri Bakanlığı’na gönderilen bir raporda, Zoltán Bencsi liderliğindeki hareketin Budapeşte kolunun uzun süredir izlendiği; bu izleme sonucunda polisi ilgilendiren bir durum belirlenemediğinden araştırmaya son verildiği belirtilmektedir. 799 Benzer bir izleme süreci de anlaşılan Debrecen’de
796
MOL, P 1384, 8.cs. Turan Cemiyeti İçişleri Bakanlığına, Turanlı Monoteistler hakkında topladıkları bilgileri iletmektedir. 797 Pesti Naplo, 7 Ağustos 1934, s.8. 798 MOL, P 1384, 8.cs, s.116-117. 799 MOL, K149-1936-7-12372/ 14 Kasım 1936 tarih ve 7649/B.k.t.1936 sayılı belge.
254
yaşanmıştır. Bu kez Turanlı Monoteistlere bağlı Mihály Virrasztó, polis tarafından kentten uzaklaştırılmış, iki yıl süreyle de kente gelmesi yasaklanmıştır. 800 1938 yılında da Turan Cemiyeti, İçişleri Bakanlığı’na Turani Egyistenhivők hareketinin yasaklanması dileğini iletirse de, İçişleri Bakanlığından gelen yanıtta Turanlı Monoteistlerin ne cemiyet, ne siyasal parti ne de tarikat olmamasından dolayı yasaklanmasının da olanaklı olmadığı görüşünü bildirmiş; Turan Cemiyeti’ne de Turani Egyistenhivők adıyla bir merkez kurmasını, böylelikle Turani sıfatının yasaklanmasını isteyebileceği önerisinde bulunmuştur. 801 1936 yılında Frigyes Pöndör imzasıyla yayınlanan A Turánizmus Ismertetése adlı çalışmanın, içerisinde savunulan görüşlerin genelde Turanlı monoteistlere yakın olması nedeniyle bu bölümde değerlendirilmesi uygun görülmektedir. Turanlı Monoteistlerin “ataların ruhu” ve “Turanlılar Dünya Birliği” gibi kavramlarını kullanan Pöndör’ün en dikkat çekici yönü, ne Turanlı monoteistlerde ne de diğer Turancı gruplarda olmayan bir yaklaşımı sergilemesinde yatmaktadır. Pöndör’e göre Yahudiler de Turan ırkına dahildirler. “Yahudiler kesinlikle Asyalı ve Turan ırkı...” 802 Bu argüman Pöndör’den başka hiçbir Turancı yazar tarafından öne sürülmemiştir. 1930’lu yıllarda Macar Turancılığına eleştiriler yönelten yazarların dikkatlerini büyük ölçüde Turanlı monoteistlere odakları görülmektedir. Turancılığın öğretilerini hem siyasal hem de manevi açılardan tehlikeli bulan Gyula Avar’a göre “Turancılık yarı-eğitimli, kısmen taşralı küçük burjuvaların Alman Wotan-kültürü 800
MOL, K149-1937-7-9039/ 10 Haziran 1937 tarih ve 416/1937.pol.rend.res. sayılı Macar Krallığı Polis Teşkilatı Siyasi Güvenlik Şubesi’nden İçişleri Bakanlığı’na gönderilen belge ve 19 Haziran 1937 tarih ve 9039/1937.VII.res. sayılı Debrecen Polis Müdürlüğünden İçişleri Bakanlığı’na gönderilen belge. 801 MOL, P 1384, 10.cs., 25 Nisan 1938 tarihli Avukat György Daras’tan Jenő Cholnoky’ye yazılan mektup. 802 Frigyes Pöndör, A Turánizmus Ismertetése, 1936, s.14. Ayrıca Pöndör’e göre Lehler de Turanlıdır.(s.4)
255
gibi sosyolojik ve manevi temelleri olan cahil milliyetçiliği[dir].” 803 Avar’ın sözünü ettiği Turancıların, iyi eğitimli ve toplumun yüksek tabakalarına mensup Turan Cemiyeti üyeleri olmadığı açıktır. Avar, Turanlı Monoteistleri işaret etmektedir. Ayrıca Avar, liberal demokrasi ve ulusalcı görüşlerle taban tabana zıt değerleri temsil ettiğini düşündüğü Turancılığı açıklarken, Turanlı Monoteistlere özgü olan Saint István nefreti üzerinde durmaktadır. 804 János György, 1936 yılında kaleme aldığı yazısında bazı tarih yorumlarında Macarların Mayalarla dahi akraba olduklarını kanıtlamak için geliştirilmiş olan sözcükler üzerinden benzerlikler kurma yöntemini eleştirdikten sonra, yanlış ve amatör tarihçiler sorununun ortaya çıkışında bilimsel açılardan defalarca geçersizliği gösterilmiş olan Turancılığın sorumlu olduğunu yazar. 805 Özellikle Turanlı Monoteistlere yüklenen bir başka yazı da Magyar Szemle’de yayınlanır. Turancılığın cahillik, karanlık, fütursuzluk ve Macar tarihinin gerçeklerine yabancılık içerisinde yeşerebileceği tehlikesine dikkat çekilerek, aslında Turancılık yukarıda sayılan özelliklerden ibaret olarak gösterilir. 806 b) TURAN BİRLİĞİ’NİN YENİDEN DOĞUŞU VE IRKÇILIĞIN ARTAN DOZU 1923 yılında dağılarak etkinliklerine son vermiş olan Macaristan Turan Birliği’ni yeniden örgütleme çabaları 1931 baharında yeniden başlar. Gyöngy Békássy, Antal Szentgáli, Benedek Barathosi Balogh ve László Túrmezei’nin katıldığı görüşmelerde, Macar-Türk Derneği yönetim kurulundan László Túrmezei
803
Gyula Avar, “Miert veszedelem a Turánizmus”, Vigilia, 1935, s.180. a.g.m., s.180. 805 János György, “Turánizmus után exotizmus”, Magyar Szemle, 1936 Mart, s.276-277. 806 “Az orthodox Turánizmus”, Magyar Szemle, 1937, s.185. Avar’dan farklı olarak yazar, Turáni Rohám ve diğerlerini orta sınıfların üst katmanları olarak değerlendirir. 804
256
ve Lajos Kádar, diğer taraftan da (Hadak Útja) örgütünden Gyöngyvér Békássy ve çevresi baş rolü oynarlar. Haziran’dan itibaren bu gruba Mihály Dömötör de katılır. 21 Aralık 1931 tarihindeki ilk toplantıda Liderler Konseyi yeniden canlandırılır. 23 Şubat 1932’de de Büyük Şura etkinliklerine başlar. 5 Mayıs 1932’de MOVE salonunda yapılan Genel Kurul’da Árpád Gálocsy başbuğluğa, Jenő Csuday liderliğe, László Túrmezei şefliğe seçilirler. Macar ırkçı hareketinin önemli isimlerinden Lajos Méhely de onursal üyeliğe getirilir. 1933 güzünde düzenlenen yeni kurul sonrasında Mihály Dömötör Başbuğluk, Antál Szentgáli liderlik ve Endre Tóth şeflik görevlerini elde ederler. Benedek Baráthosi Balogh, Lajos Sassi Nagy, László Túrmezei, vitéz Károly Nagymegyeri Nagy, Jenő Csebe başkan yardımcılıkları görevini elde ederler. Bu dönemde Macar-Türk Derneği başkanı olan Dömötör’ün, Birlik’in en yüksek makamına getirilmesi, Birlik ile Macar-Türk Derneği arasındaki ilişkileri sıkılaştırmakla beraber; Birlik’in kendi içerisinde bir takım sorunlar yaşanmasına da neden olmuştur. Bütün grupları bir arada tutabilmek açısından 1932 yılında başbuğ yapılan Gálocsy’nin yerine Dömötör’ün seçilmesi, gruplar arasındaki çekişmeleri artırır. Dömötör- Baráthosi grubunun karşısındaki Túrmezei- Békássy grubu Birlik çalışmalarından fiilen çekilerek, Magyarországi Turánok Baráti Köre[Macaristan Turanlılar Dostluk Klubünü]. kurarlar Túrmezei, ayrılık nedenini kuşaklar arası farka, eski ve yeni dünyanın karşıtlığına bağlamaktadır. Turanlılar Dostluk Klubü 1935-36 kışında konferanslar düzenleyerek Macar toplumuna Turan halkları ve bölgeleri üzerine bilgi vermeyi amaçlar. 807
807
Bunlar içerisinde Ferenc Zajti’nin “İsa Yahudi miydi?” konferansı, Túrmezei’ye göre en etkilisi olmuştur. (László Túrmezei, “A Magyarországi Turán Szövetség vázlatos története,” Vázlatos története, s.18, dn.:26.) Chamberlain’in düşüncesinde St.Paul’ün Töton ırkından gösterilmesi ile(Alâeddin Şenel, Irk ve Irkçılık Düşüncesi, Ankara, Bilim ve Sanat Yayınevi, 1993, s.28.) İsa’nın Yahudiliğinin sorgulanması, hatta Turanlı olduğunun savlanması arasında ilginç bir benzerlik belirlenebilir.
257
Lajos Kádár’ın 1936-37’de, Macaristan Turan Birliği’nin idari başkan yardımcısı olması üzerine Turanlılar Dostluk Klubüyle, Birlik arasında yakınlaşma başlar. Bu yakınlaşma idari başkan yardımcısı Kádár’ın yanı sıra, Kamusal Eğitim’den sorumlu başkan yardımcısı Ferenc Zajti’nin çabalarının sonucu olarak gerçekleşmiştir. 11 Nisan 1938’deki Olağanüstü Genel Kurul’da 1932 Mayısındaki yönetim yeniden seçilir. Dömötör’ün Başbuğ olması sonrası Birlik’ten kopanlar geri dönerler. 1938 yılında Birlik’in yeni yönetimi aşağıdaki biçimde oluşmuştur: Başbuğ: Antal Szentgáli Lider: Lászlo Túrmezei Şef: Viktor Keöpe İdari şef: László Reé Hazineci: Károly Hathy Birlik’in bu döneminde yukarıdaki isimler haricinde Gyöngyi Békássy, Ferenc Zajti, Lajos Sassi Nagy, Lajos Kádár, László Tordai Sándor, Dénes Marthosi Mórocz, László Békássy, Dezső Kossányi, József Lőthe, Lajos Blaskovich, Gyula Szilvay, vitéz Lajos Maisay, Elemér Vezényi, György Kovács, Gusztáv Kovács, Dezső Kölcsey ve Miklós Murányi’nin de çalışmaları görülmektedir. 808 Turan Birliği özellikle László Túrmezei, 1933 yılından itibaren yayın etkinliklerine girişerek görüşlerini kamuoyuna yansıtmaya çalışırlar. Birlik, aynı dönemde konferanslar düzenleme işine de girişir. 809 1937 yılında itibaren Turáni Füzetek serisi yayınlanmaya başlanır. Bu yayınlar Turan Birliği’nin bu dönemdeki
808
“Tájékoztató a Magyarországi Turán Szövetségről,”(ilk yayınlanış 1938) Turán röpíveink gyűjteménye.I., haz.: László Túrmezei, Turán Füzetek, I.seri, 9.sayı, , Magyar Turan Könyvkiadó, 1941, s.10. 809 1933 yılında Birlik toplam 21 konferans düzenlemiştir. Bu 21 konferanstan 18’i Birlik yöneticileri tarafından verilmişlerdir. (László Túrmezei, A Turániság és válfajai, Budapest, Held János Könvynyomdá, 1933, s.5.)
258
görüşleri üzerine, 1920-23 arası döneme oranla daha ayrıntılı bilgiler elde edilmesini sağlamıştır. 810 Macaristan Turan Birliği’nin ve onun sözcüsü konumundaki Túrmezei’nin yoğunlaştıkları alan ırk sorunu olarak biçimlenmiştir. Dünyanın geldiği noktada büyük karmaşıklıklara gebe olduğunun anlaşıldığı dönemde, Macarlığın bu karmaşadan güçlü olarak çıkabilmesinin yolu ırk ve ırkçılık temelli bir çözüm yoluna gitmesinde görülmektedir. Irk düşüncesi, dönemin düşünüşüne ve politikasına da uygun düşen bir araçtır. Irksal birliktelik olarak tanımlanan Macaristan Turan Birliği 811’nin ırka bakışında öne çıkarılan noktalar ırkların varlığının “bilimsel gerçeklik” olarak kanıtlanması, ırka bir takım doğuştan gelen özelliklerin yüklenmesi, ırkların dünyadaki yerleri ve rollerinin Tanrı tarafından önceden belirlenmiş olduğu, dolayısıyla her ırkın görev ve rolüne sahip çıkması gerektiği, ırkın özelliklerinin “kan”la tanımlanmaya çalışılması üzerinde yoğunlaşmaktadır. 812 Dört temel ırk olduğu savlanır: Bunlar: •
Asyalılar veya Turanlılar(sarılar)
•
Pasifikliler(kahverengiler
•
Afrikalılar(siyahlar)
•
Atlantikler(beyazlar) 813 Turan ırkının bir diğer adı da Moğol ırkıdır. Turan veya Moğol temel ırkının
tarihi dalları da Mançu-Tunguz, Malay-Moğol, Türk, İskit-Ugor olmak üzere dört tanedir 814 810
1920-23 arası döneme ait bilgilerin büyük çoğunluğu da bu 1933 sonrası yayın etkinliklerinden elde edilmiştir. 811 László Túrmezei, “ A Magyarországi Turán Szövetség vázlatos története,” Vázlatos története, s.2. 812 A Magyarországi turán Szövetség álláspontja aa fajiság kérdéseiben, s.2-3. 813 a.g.e., s.5.
259
Irksal nitelikler kısmen fiziksel, kısmen biyolojik, kısmen de manevidir. Irksal karakterler, ırksal özelliklerin toplamıdır. 815 Temel ırklar içerisinde, ırksal özelliklerini en çok yitirmiş olanlar beyaz ırktır. Turanlılığın ırk maneviyatının özellikleri yaratıcılık biçiminde kendisini göstermektedir. Turan ırkının diğer ırklardan ayırdedici bir takım fiziksel özelliklerinin de olduğu savlanır. 816 Macarlığı yakından ilgilendiren üç ırk vardır: A) Turan b) Aryan(Atlantik-Avrupalı) c) Sami(Afrikalı)-Bu ad altında Yahudilik anlaşılmaktadır. Yahudilik Afrikalı, en başta negroid bir ırktır, Doğulu değildir. Turan ırkı, Aryan ve Yahudi ırklarından tamamen farklıdır. Bu üç ırktan maneviyata önem veren Turan yaratıcı, maddiyata dayalı Aryan koruyucu, bencillik üzerine kurulmuş Yahudilik ise yıkıcıdır. Turan kollektivist, Aryan örgütsel, Yahudi dinsel ırklardır. Turan doğada, Aryanlık makinelerde, Yahudilik ise insanın doğasında yaşar. 817 Irk bilincine sahip olmanın iki boyutu vardır. Birincisi içe dönük, Macarların Aryan ya da Yahudi olmadıklarının ayırdına varıp, kendilerini Turan ırkına mensup olarak hissetmeleridir. Irk bilincinin dış boyutu da benzer biçimde şekillenir. “Dışa karşı ırk bilinci, ırkımızın bilinmesi ve kavranılması anlamına gelir. İçimizdeki hiçbir oğul ne Almana, ne Slava, Romene bakmasın. Turanlıyız.” 818
814
a.g.e., s.5. László Reé, “ A Magyarországi Turán Szövetség általános ismertetése,” Vazlatos Története, s. 29. 816 A MTSz álláspontja a fajiság kérdéseiben, s.5. Buna göre Turan ırkının fiziksel özellikleri aşağıdaki gibidir. Saç rengi, koyu sarıdan koyu kahverengiye kadar. Simsiyah, kızıl veya gerçek sarı değil. Saç ve sakal: ince ve yumuşak; gözler: çukur ve yumuşak bakışlı; çene: küçük, ne güçlü ne geniş. 817 a.g.e., s.6-7.. 818 Lászlo Reé, Vázlatos története, s.38. 815
260
Turan ırklı olduklarını kavrayan Macarlar, yaşanan zor günlerin üstesinden gelmeyi başarabilecekleri silaha da kavuşmuş olurlar. “Yaşadığımız günlerde hiçbir şey imkansız değil. Her şey olanaklı... bu olanaklar büyük sorunlarımızın çözümü noktasında, istisnasız geçicidirler. Bir tanesi ise olanak değil, kesinliktir; geçici değil yüzyıllara uzanacak yeni temeldir. Bu Turanlılıktır.” 819 Bu noktada ilerlemeden önce Macaristan Turan Birliği’nin terminolojisinde Turan, Turanlık, Turanlılık sözcüklerinin anlamlandırılma biçimlerine kısaca bakmakta fayda vardır. László Reé’ye göre Sümerceden gelen Turan sözcüğünün anlamı Tanrı’nın oğlu, Gök’ün oğludur. Her Turan halkı, mitolojiye göre, Gök’ün doğurduğudur. Turan coğrafi olarak da Hazar Denizi çevresine düşer. Turan, Macarların tarihi yurdudur. Turanlık, Turan ırklı halkların bütünü; Turanlılık ise etnik özellikleri anlatan kavramlar olarak kullanılmaktadır 820. Macarlık, Turan temel ırkının bir soy ırkıdır ve Turan ırk özelliklerini bugüne kadar korumuştur. Irk söz konusu olduğunda Macarlığın ölçütlerini de belirlemek gerekmiştir. Ancak Macar olmanın ölçütleri değişik düzeylerde belirlenmiştir. Buna göre Macaristan Turan Birliği; 1) Irkına ve bilincine göre Macar olanları 2) Irkına göre Macar olanları 3) Irkı Yahudi olmayan, tipik olarak kuzey ırklarına (Homo Nordicus, Aryan) ve Akdenizli ırklara mensup olmayan, ırksal maneviyatı ve bilincine göre Macar olanları, 819 820
Lászlo Túrmezei, A Turániság alapvaza, s.3. László Reé, Vázlatos története.30-31.
261
Macar olarak kabul eder. 821 Bu tanımlardan çıkarılabilecek sonuç, Macar sayılabilmek için, kaderini Macarlığa bağlamak yeterli görülmekte; kansal aidiyet zorunlu bir koşul olarak görülmemektedir. Elbette ki arzulanan “kan”ca
da
Macarlığa dahil olmaktır. Bununla birlikte “kan”ca Macar ya da Turan olmayan halklar üzerinde yürütülecek egemenlik mücadelesi, böyle bir bağın zorunluluğunu gerekli kılmaz. Irk vurgusunun ve ırkçılığın Avrupa’da yükseldiği dönemde Macarlığın önündeki biricik yol, ırk düşüncesiyle hareket etmek, Turancı düşünüşe ulaşmaktır. Turancılığı pan-hareket olarak değil de, ulusal bir hareket olarak değerlendiren Túrmezei, kendi hareketlerinin panslavizm ve pancermenizmden farklı olduğunu öne sürer. 822 Ona göre Turancılık yeni bir dünyanın kurulması anlamına geldiği için diğerlerinden farklıdır. Ayrıca Turancılık Túrmezei’ye göre gerçek Macar irredantizmini temsil eder. Bu nitelikleriyle Turancılık, doğal olması bağlamında kaçınılmazdır da. “Turanlılık, özellikle Macarlar için bugün, doğal ve yaşamsal bir süreçtir, tıpkı İtalyanlar için faşizmin, Almanlar için Hitlerizmin olduğu gibi...Bizim faşizmimiz, bizim Hitlerciliğimiz Turanlılık.” 823 Faşizm ve Nazizm İtalya ve Almanya’yı ayağa kaldıran hareketler olarak değerlendirilerek, benzer bir diriliş sürecinin Macarlar için yaşanabilmesi için Turancılık önerilmektedir. Bu noktada özellikle Almanya ve Nazizmin, üstün Ari ırk düşünceleri ve yayılmacı emelleriyle Turan Birliği tarafından nasıl değerlendirildiği sorusu gündeme gelmektedir. Macarların, Aryan değil Turanlı olduklarını vurgulayan Turmezei’nin şahsında Macaristan Turan Birliği’nin aryanlaşmaya karşı tavır geliştirdiğini söylemek, bu açıdan da Alman karşıtı yanın ön plana çıktığını söylemek doğru olur. 821
a.g.e., s.35. László Túrmezei, A Turániság és válfajai, 1933, s.28 823 a.g.e., s.20. 822
262
Hatta, bütünüyle benimsenmediği görülen Batı kültürünün Ortaçağ’dan itibaren Aryanlaştığı, Fransız devriminden sonra da Yahudileştiği savunularak, Macarlığın Yahudileşmesine olduğu kadar Aryanlaşmasına karşı da tavır geliştirilmiştir. Öte yandan
pancermenizm
ve
Aryan
hareketlerinin
birbirlerinden
farklılaştığı,
pancermenizmle uyumlulaştırılamayacak Turanlılığın Aryan hareketi ile, her ikisinin de çıkarına olmak üzere birleştirilebilecekleri savlanır. 824 “İnsanların, ulusların mutluluğu yararına Aryanların ve Turanlıların birleşmesine inanıyoruz.” 825 Bu birleşme önerisi iki farklı ırk dünyasının karışması, kaynaşması anlamına gelmemekte; Avrupa’nın Batısına Aryanların, doğru ifadesiyle Almanların; Doğusuna ise Turanlıların, yine doğru ifadesiyle Macarların egemen olması anlamında
görülmelidir.
Yeni
düzenin
kurucuları,
Avrupa’da
Aryanlar,
Macaristan’ın Batı sınırından itibaren başladığı kabul edilen Asya’da 826 ise Macarlar olmalıdır. Aryan ve Turan halklarının karışması değil, birbirlerine komşu olarak, ama ayrı birimler halinde varlıklarını devam ettirmeleri, bu çözümlemeyi tamamlayıcı unsurlar olarak şekillendirilmeye çalışılmaktadır. “Aryan ve Turan arasına açık sınır çekmemiz gerekli” 827 Turancılık bu noktada ayrıca bir denge unsuru olarak da ileri sürülmektedir. “Batıda Mussolini ve Hitler konsepti halihazırda oluşmuş durumda. Onlara paralel biçimde, insanlığın dengesi yararına, Tuna Vadisi ve Doğu Avrupa’nın büyük Turan konseptinin de sıraya girmesi gerek. Bu olmadan çözüm
824
László Túrmezei, A MTSz Alláspontja a fajiság kérdéseiben, s.16. László Túrmezei, “Turánok és Árják,” Röpiveink gyűjtmenye, s.8. 826 Túrmezei, Asya ve Avrupa arasında Ural dağlarının sınır olarak kabul edilmesini Macaristan Turan Birliği’nin benimsemediğini belirterek “ Macaristan Turan Birliği Turanlılığın ve dolayısıyla Asya’nın batı sınır çizgisini Finlandiya’nın Batı sınırından Macaristan’ın batı sınırı boyunca, Adriyatik’in kuzey körfezleri boyunca uzanan çizgide görür ve tanır.”[ László Túrmezei, A MTSz álláspontja a fajiság kérdéseiben, s.13] 827 László Túrmezei ve diğerleri, Új történelmi hivatásunk, , Turán Füzetek, I.seri, 2-3.sayı Budapeşte Lócsey Ferenc antibolsevista könyesboltja, , 1937, s.12 825
263
olmaz.” 828 Túrmezei’nin özlemleri ile reel politikanın gerekliliklerini, kendi düşünceleri doğrultusunda en iyi biçimde kaynaştırma çabası, ister istemez Orta Avrupa’nın en büyük gücü olan Almanya ile bir rekabet ve karşıtlık içerisinde Turanlılık formülünü değil de, aksine Almanya’nın çıkarlarına ters düşmeyecek şekilde biçimlendirilmiş Turanlılık üzerinde kafa yormasına neden olmuştur. Almanya’nın doğusunda Turan dünyasının kurulabilmesi için karmaşık formüller geliştirilmeye çalışılmaktadır. “Irk bilinçli Almanya’nın, Lajta’dan itibaren, değerli yoldaşı, yarı Aryan-yarı Turan halkı olamaz...Aryan ve Turan halkı, Aryan ve Turan dünyası arasına açık sınır çekmemiz gerekir.” 829 sözleriyle anlatılmak istenen de bu karmaşık özlemler olmaktadır. Túrmezei’nin
sözlerinde
yansımasını
bulanın
farklı
istemlerin
uyumlulaştırılması isteği olduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. Bir yandan Doğu Avrupa’nın Macarlaştırılması, diğer yandan uluslararası statükoda revizyonist istemlere sahip bir başka devletin yardımına ihtiyaç duyulması, bununla birlikte Anschluss sonrası Macaristan’a komşu olan Alman Nazi devletinin istemlerinden ürkülmesi bu çelişik durumların başlıca kaynağını oluşturmaktadır. Öte yandan tarihsel düşman Slav dünyası ve Rusya yeni bir bakış açısıyla değerlendirilmeye başlanmıştır. Bu yenilik Rusya’nın düşmanlık konumunun değişmesi noktasında değil, bolşevizminin eklenmesiyle Rusya’nın düşmanlık statüsünün katmerleşmesiyle ilintilidir. Túrmezei ve arkadaşlarına göre “Bolşeviklik eski dünyanın zayıflama ve çökme sürecidir.” 830 Bolşevikliği ortaya çıkaran Batı uygarlığının kendisidir.
828
a.g.e., s.21. “Mindennél fontosabb a turániság,” (İlk baskı 1938- Magyorok Lapja 1938.III.5.sayı’dan ayrı baskı), Röpiveink gyűjtmenye, s.7. 830 László Túrmezei ve diğerleri, Új történelmi hivatasunk,s.12. 829
264
“Bolşevizm, devlet iktidarına gelmiş büyük kapitalizmden başka bir şey değildir.” 831 Daha da ileri giderek Amerikan tröst düzeni ile Sovyet düzenini aynı kefeye koymaktan bile kaçınmazlar. 832 Bu değerlendirmelerden Macaristan Turan Birliği’nin kapitalizm karşıtı görüşlere de sahip olduğu söylenebilirse de, önerilen alternatif bir iktisadi sistem yoktur. Hatta Túrmezei’nin bütün yazdıklarının genel değerlendirmesinin yapılması, aslında kapitalizme bir üretim tarzı olarak değil de, zamanın kapitalizminin ırksal çıkarların temsiliyetine dönüştüğü düşüncesine sahip olması bağlamında, özellikle de Yahudileşmiş olmasına karşı çıktığı sonucuna varılabilir.
Yani
karşı
çıkış
kapitalist
ekonomik
düzene
değil,
Yahudi
kapitalizminedir. Dünyayı tehlikeye atan da Yahudileşmiş Batı dünyasının çürümesi ve ondan kaynaklanan bolşevizm olarak gösterilmektedir. 833 Macaristan Turan Birliği’nin Yahudi karşıtı yönü 1930’larda bütün açıklığıyla ortaya çıkmıştır. Bolşevizme karşı verilecek savaşın aynı zamanda Yahudi-kapitalist dünyaya karşı da verileceği öngörülmektedir. 834 Parazit ırk olarak tanımlanan Yahudiliğin “...dünya iktidarına
karşı
sadece
ırkımızın
cevherinin
mükemmel
öğrenilmesiyle,
güçlendirilmesiyle korunabiliriz. Sadece ırk akrabalarımızla birlikte ve onlarla beraber çalışarak savaşı başarıya ulaştırabiliriz.” 835 Turancılık Yahudi karşıtı mücadelenin bir aracı olarak tasarlanmakta, böylelikle ilk kez bu kadar açıkça Macar Turancılığındaki Yahudi karşıtı yan ortaya çıkmaktadır. Macaristan içerisinde de iktisadi yaşamın tamamen ve kültürel hayatın çok büyük kısmının yeniden inşasıyla Yahudilerin, ulusal azınlık biçiminde ayrı tutularak Macar yaşamından ayıklanması
831
aynı yerde. a.g.e., s.15. 833 a.g.e., s.29. 834 Gyöngyvér Békássy, “ A nagy fordulóban,” (ilk baskı 1941 yaz), Röpiveink gyűjtmenye, s.23. 835 László Túrmezei ve diğerleri, Új történelmi hivatasunk, s.10. 832
265
da öneriler arasındadır. 836 Túrmezei, 1942 yılında Turan Cemiyeti’ne yazdığı mektubunda, Cemiyetin Yahudilerden, yarı Yahudilerden, masonlardan ve benzerlerinden kurtarılmasını önermekten de geri kalmamıştır. 837 Túrmezei’nin yazılarında nadir olarak yer alan toplumsal örgütleniş üzerine düşünceleri de ırk ve Yahudi karşıtlığı konusundaki düşünceleriyle uyum içerisinde, faşizmin etkisi altında biçimlenmiş görünmektedir. “Bireyin hayatı çok anlamlı değil, Bununla beraber halkınki, ırkınki paha biçilmez ve yeri doldurulamaz. Bu ırk yaşamı her şey pahasına korunmalı, garanti altına alınmalı...” 838 Bireyi ön plana çıkaran liberal anlayışa karşı, bireyin hayatını ırkı için, toplum için feda etmesi gerektiği yönlü otoriter görüşlere, doğal olarak, eşitliksizci toplum modeli eşlik eder. “Yaşayan doğada bir örneklik yok. Yapay sınırlar manevi gelişimden kaynaklı sınıf farklılıklarını kabul etmezse büyük hata olur... Sağlıklı toplum, herkesin kendisini olduğu gibi kabul ettiği toplumdur.” 839 Nasıl ki ırklar belli bir görev ve role sahip olmak üzere yaratılmışlarsa, toplumdaki bireyler de toplumsal konumlanışları belli olarak doğmuşlardır. Dolayısıyla her birey var olduğu yeri kabullenmeli ve ona göre davranmalıdır. Túrmezei bu eşitsizlikçi görüşünü “Macar sosyaldir, ama sosyalist değildir. Kimsenin üstünde değildir; ama beydir, demokrat değildir.” 840 sözleriyle ifadelendirmekten de çekinmez.
836
aynı yerde. 1937’de bu kadar kesin konuşan Túrmezei, 1933 yılında “Macaristan Turan Birliği yurdumuz topraklarında ve ulusumuzun bünyesinde uyum sağlamış, onurluca burada yaşayan Yahudi aileleri ve azınlıkları tanır.” (László Túrmezei, A MTSz álláspontja a fajiság kérdéseiben, s.18.) ifadelerini kullanıyordu. Yine de Yahudilikle Macarlığın karışmasını “kanın bozulmasına” yol açacağı gerekçesiyle reddetmekteydi.(s.17) 837 MOL, P 1384, 11.cs.-5.tétel, s.79/ 15.11.1942 tarihli László Túrmezei’den Turan Cemiyeti müdürü Gábor Gergeylffy’e gönderilen mektup. 838 László Túrmezei, A turániság gyakorlati érteke a világ mai fordulójában, 1933, s.5. 839 László Túrmezei ve diğerleri, Új történelmi hivatasunk, s.24. 840 a.g.e., s.25.
266
Macarların Aryan ya da Sami değil, Turan ırkına mensup olduklarını söyleyen Macaristan Turan Birliği’nin kendilerine göre çökmekte olan Batı uygarlığına karşı yaklaşımı ikili bir nitelik gösterir. Birlik’in 1933 sonrası önemli ismi László Rée, “Macaristan Turan Birliği bilinçli ve tasarlayarak kültür ve uygarlığı birbirinden ayırır...” 841 belirlemesini yaparak kültürden içsel, manevi, ruhsal, etik değerleri anladıklarını; uygarlık sözcüğünü ise makineleşme ve bu makineleşmiş dünyanın örgütlendirilmesi olarak tanımladıklarını yazar. Ziya Gökalp’ın kültür-uygarlık ayrımını hatırlatan bu değerlendirmede
kültür,
uygarlıktan
önce
gelmektedir.
Uygarlığın
değer
kazanabilmesi ancak uygun kültürün bağrında olması durumunda gerçekleşir.
842
Reé’ye göre kültür, tipik Turan kavrayışında maddeden ayrı değerlendirilmiştir. Maddeye bağlı Aryan ve Yahudi bu nedenle kendilerini kültürsüz hissederler. Túrmezei de Macar ırkının ve genel olarak Turanlığın, teknik uygarlık olmadan da yaşamını şerefle sürdürebildiğinden söz ederek “kapitalist teknik dünyanın çöküşü”nün Turan halklarının yükselişinin habercisi olduğu görüşündedir. 843 Turan kültürüne vurgu yapan Macaristan Turan Birliği için önemli bir sorun Hıristiyanlığa yaklaşım meselesidir. Bu noktada geliştirilen yol Hıristiyanlığı Turan kültürüyle
bağdaştırmak
Hıristiyanlığın
olarak
evrenselliğine
bulunmuş
vurgu
görünmektedir.
yapılarak,
gerçek
Bunu
yaparken
Hıristiyanlığın
Batı
maneviyatıyla tanımlanamayacağı, gerçek Hıristiyanlığın Yahudiliğin karşısında konumlandığı
vurgulanır.
Sorun
dini,
ırksal
maneviyatla
uyum
içerisine
sokabilmektir. Diğer bir deyişle dini, ırka mal etmektir. Aksi takdirde bir çok ülkede görülen ulusal, ırkçı yönelim yabancı ırkların maneviyatının ürünü olan dinle 841
László Reé, Vázlatos története, s.40. a.g.e., s.41. 843 Túrmezei László, A Turániság Alapváza, 1933, s.8-9. 842
267
çatışmaya girer, tıpkı Türkiye’de olduğu gibi. 844 Macaristan açısından da Macarların ırk ruhunu baskılamak ve Doğu’ya gidişini görmemek, ne Papalığa, ne Macarlığa ne de insanlığa hizmettir. Macar dinsel yaşamını ister Batı maneviyatıyla bir örnekliğe zorlamak, isterse de Eski Ahit’in Yahudi maneviyatıyla bağlamak, Macarlığı paganlığa itmek olur ki, bu büyük bir hatadır. “Turanlılık paganlık değildir.” 845 Macaristan Turan Birliği, bu konuda ara bir yol bulma çabası içerisinde görülmektedir. Ne Turan kültüründen vazgeçmekte, ne de Hıristiyanlığa karşı açık bir tavır geliştirmek istemektedir. Aslında Macaristan Turan Birliği’nin genel düşünüşü içerisinde Hıristiyanlık karşıtı bir tutum almış olmaları beklenebilirse de, büyük çoğunluğu Hıristiyan olan bir ülkede politika yapmanın gereklilikleri onları, orta yol keşfetmeye sevk etmiş olmalıdır. “Turan manevi kavrayışı, Macaristan Turan birliği açısından, saf Hıristiyan manevi kavrayışı ile birdir.” 846 Kamuoyuna açık belgelerinde Hıristiyanlık ve Turan anlayışlarını uzlaştırmaya çalışan görünümün
ardında
Hıristiyanlığa
karşı
tavırsızlığın
yattığı
söylenebilir.
Túrmezei’nin 19 Nisan 1941’de Turan Cemiyeti’ne gönderdiği mektupta “Turanlılık dinsel hareket değil. Ne Hıristiyanlığın yanında, ne de karşısında.” 847 sözleri Macaristan Turan Birliği’nin Hıristiyanlığa karşı her hangi bir tavır geliştirmek istemediğinin kanıtı olarak değerlendirilebilir. Bu arada Macar Turan Cemiyeti üyesi dr.Endré Jeney’in kan grupları araştırmaları Macaristan Turan Birliği açısından ırkçılığın bilimsel temelleri olarak değerlendirilmiştir. Bu kan grupları araştırmaları Tuna havzası halklarının, Macarlıkla Turan temelli birliğinin kanıtları olarak görülürler. Aslında bu
844
László Túrmezei ve diğerleri, Új történelmi hivatásunk, s.27. a.g.e., s.27. 846 László Reé, Vázlatos története, s.39. 847 MOL, P 1384, 11.cs., s.81. 845
268
araştırmalardan daha öncesinde de Tuna Havzası halkları üzerinde, ırksal birliktelik savına dayalı olarak Macar egemenliği vurgulana geliyordu. Tuna havzasının İskitlerin yerleşim yerleri olduğu, Tuna Havzası halklarının kanının egemen olarak Hun-İskit olduğu savlanmaktaydı. “Tarihi Macaristan, hatta bütün Tuna havzası halklarının çoğunluğu,..., ırka göre bugün de, bizimle bir gruptan gelme kandaş halklarımızdır.” 848 Bütün bu ırk teorilerinin gerisinde yatan amaç, Macar Turancılığının en belirgin hedefinden başkası değildir. Kan araştırmalarına dayanarak kanıtlanmaya çalışılan Orta ve Doğu Avrupa egemenliği, ırk üzerinde yükselen Turan halk ailesi anlayışının tek bir amacı vardır. “ Turanlılık bütün açılardan, Orta ve Doğu Avrupa’daki... baskılanmış, ama bugün de değişmeden kalan, Turan kanlı halkların ortak düşünsel, evrensel bugünkü bağımsızlık savaşından başka bir şey değildir. Bu bağımsızlık savaşının ateşleyicisi, bilinci ve amacının sıfatı Macarlıktır. Bağımsız, özgür, kişilikli Orta ve Doğu Avrupa’da bağımsız, özgür, kişilikli Büyük Macaristan!” 849 Aslında kan grubu araştırmalarının öncesinde de benzer hedefler açıklanmaktaydı. Bu dönemde Turancı hareketin içerisine giren bir başka faktör doğal olarak Pan-Macarlık olmuştur. “İşgal altındaki Macarlığı kurtarmak. Halk ve ülke birliğini sağlamak. Macaristan’da Macarlığı efendi konumuna yükseltmek. Macarlığın Tuna vadisindeki baş egemenliği.” amaçların başlıcalarıdır. 850 Kan grubu araştırmalarıyla beraber bir takım “bilimsel” delillere sahip olunduğu savına dayanarak, Turan kanının Avrupa’nın bazı bölgelerindeki yayılımı verilir.
848
László Reé, Vázlatos története, s.35. László Túrmezei ve diğerleri, Új történelmi hivatásunk, s.20. 850 László Reé, Vázlatos története, s.37. 849
269
Buna
göre
Doğulu
(Turanlı)
kan
Avrupa
haritasında
üç
yerde
belirlenebilmektedir. 1. Fin körfezine doğru 2.
Karadeniz’den kuzeye hemen hemen Kuzey denizine kadar, Rusya ve Polonya üzerinde Oder’e, Çek denizine, Macaristan’ın Batı sınırına, Romanya arazisini de kapsayarak Aşağı Tuna’ya kadar olan bölgede
3. Türkiye 851 Bu tablo da göstermektedir ki, Orta ve Doğu Avrupa’nın kan yapısı Turanlıdır. “Bu bölgede yaşayan bütün devletler ve burada kurulmuş bütün bugünkü uluslar – özellikle Ruslar, Lehler, Romenler, Bulgarlar- bir çok açıdan Balkan da, bizim cinsimize bağlıdır.” 852 Bu yaklaşımda artık “kan” üzerinde yükselen bir ırkçılık, doğrudan doğruya Macar yayılmacılığı için temel olarak belirlenmektedir. Bu halkların Turanlı olup olmadıkları aslında çok da önemli değildir. Düşman kategorisinde görülen Ruslar bile, birden Turan kanlı halklar kategorisine dahil edilmişlerdir. Túrmezei’ye göre Slavlık ırk değildir. Slav dilleri Turan kökenlidir. Kan ve ırk bakış açısından Slav olarak adlandırılan insan topluluğu üç grupta değerlendirilebilir. a) Saf Turanlılar b) Slav ruhlu Turanlılar (bunların büyük kısmı Batı-Turanlı İskitlere dayanır) c) Karışık gerçek Slavlık 853 İlk iki grup Slavlığın %80’ini oluşturur. 854
851
“Mindennel fontosabb a turániság”, Röpiveink gyűjtmenye, s.5. a.g.e., s.6. 853 László Túrmezei, A MTSz álláspontja a fajiság kérdéseiben, s.13. 854 a.g.e., s.14. 852
270
Kan araştırmalarının kanıtladığı düşünülen bir başka olgu da, Turanlılığın dil üzerinden değil, kan üzerinde yükseldiğidir. 855 Éva Kincses’in Macaristan Turan Birliği’nin yayın organı olarak belirttiği 1933 yılında yayınlanmaya başlanan Kelet [Doğu] adlı dergiden de söz etmemiz gerekir. Kincses’in dergiyi, Birlik’in yayın organı olarak göstermesine rağmen 856, dergide bu yönde her hangi bir ibare yoktur. Ayrıca derginin 1937 Temmuz-Ekim sayısında Béla Csepreghy ile yapılmış bir görüşmenin metninde Finlandiya’da bu işle ilgili olarak sekiz derginin etkinlik gösterildiği belirtildikten sonra Macaristan’da ciddi olarak yalnızca Turan Cemiyeti’nin bu işle uğraştığının kaydedilmesi 857 de, derginin Macaristan Turan Birliği’ne değil, Turan Cemiyeti’ne daha yakın durduğunun göstergesi olarak değerlendirilebilir. Dergide Turancılık konusunda nadir olarak yayınlanmış yazılardan birinde “Turancılık gerçekte Turan kökenli halkların, bölgelerin, devletlerin incelenmesi, ilerlemesi, yükselmesi, manevi ve maddi ilerlemeden kaynaklanacak güçlenmesi; bütün Turanlığın başta en büyük amacı, insanlığın mutluluğu yararına örgütlenmesi, birleşmesi ve birlikte çalışması anlamına gelir.” 858 ifadeleri de Turan Cemiyeti’ne bağlı yazarların görüşlerine benzemektedir. Bunun haricinde aynı yazıda bütün kültürün antik Sümerden kaynaklı olduğu, Turan adı altında Turan kökenli bütün halkların yaşadıkları bölgenin anlaşılabileceği gibi bütün Macar Turan hareketinde yer alan savlar bulunmaktadır.
855
“Mindennél fontosabb a turániság,” Röpiveink gyűjtmenye, s.5-6. Éva Nagy Kincses,Ős történet és nemzettudat 1919-1931, s.47. 857 “ A Magyarság Kelet felé tekint,” Kelet, Yıl: IV, 5-8.sayı( 1937 Temmuz-Eylül), s.3. 858 Győrgy Zimányi, “ Turanizmus,” Kelet, Yıl:V, sayı:3-5, 1938 Haziran, s.1. 856
271
c) MACAR IRKÇILARI VE TURANCILIK 1930’lu yıllarda Turancılar dışarısında kalan Macar ırkçı hareketi içerisinde de Turan’ın simgesel anlamda benimsendiği, eski şanlı günlerin sembolü olarak algılanmaya başlandığı görülür. Macaristan’ın 1932-1936 yılları arasında başbakanlığını yapan, 1924 yılında ırkçı Partiyi kurmuş olan Gyula Gömbös’e bağlı paramiliter gençlik örgütünün adı Turáni Vadaszok [Turan Avcıları] biçimindeydi. Turan Avcıları Ulusal Birliği’nin amacı “tarihsel ulusal erdemlerin, ırksal aidiyetin ve bencil olmayan duygularının işlenmesi ve Macar ırkının bedensel ilerlemesinin harekete geçirilmesidir.” 859 19301942 yılları arasında Turáni Vadaszok adıyla bir de dergi yayınlanmıştır. Macar ırkçılarının Turan’ı sembolik bir figürden öte Macar Turancılarının anlamlandırma biçiminde değerlendirdikleri de görülmektedir. Macar ırkçılığının önemli isimlerinden Lájos Méhely’in 24 Aralık 1933’de çıkarmaya başladığı Turáni Nép adlı dergi, Macar Turancılığının değişik argümanlarını kullanmasıyla dikkati çekmektedir. Derginin ilk sayısının en ilginç yazılarından bir tanesi, Macar Turancılarının büyük saygı duyduğu Mustafa Kemal’e karşı bir eleştiri-çağrı niteliği taşımaktadır. “Gazi Mustafa Kemal Paşa, kalbiniz, sıcak, kandaş, duygudaş, anlayışlı kalplere doğru dönsün. Uzatılan eli tutunuz ve Batı taklitçiliğine izin vermeyiniz. Orada senin kanın! Orada senin geleceğin, büyüklüğünün yolu [seni]oraya götürür...” 860
859
A Turáni Vadászok Országos Egyesületének Alapszabályai, Budapeşte, királyi Magyar egyetemi Nyomda,1930, madde 2. 860 “A Ghazi Mustafa Kemal Pasa”, Turáni Nép, Yıl:1, sayı:1, 24 Aralık 1933, s.1.
272
En radikal Turancılık yorumlarına sahip olanların dahi Mustafa Kemal’i eleştirmek bir yana büyük bir övgüyle andıkları dikkate alınırsa 861, böylesi bir eleştirinin ne anlama geldiği üzerinde düşünmek gerekir. Mustafa Kemal’e yönelik bu eleştirinin temelinde Sovyetler Birliği ile kurulmuş olan dostluk ilişkilerinin payı olduğu da kabul edilebilir. Bir başka unsur da Türkiye’nin bu dönemde statükodan yana koyduğu tavır olsa gerektir. Yoksa Mustafa Kemal’e yöneltilen, Batı kültürüne doğru gidişin eleştirilmesi, aslında Batı kültürünün bütünüyle reddi anlamına gelmemektedir. Lajos Mehely, ilk kez 1923 yılında yayınladığı, 1938’de broşür olarak bastırdığı eserinde, Avrupa’dan çok şey alan, ama ırklarının kanı ve maneviyatıyla dillerini korumayı başaran Macarlar, Finler ve Türkleri belirttikten sonra, Batı Avrupa kültürünün nimetlerinin eritilerek alınmasını, bu nimetlerin Macar özelliklerini, Macar duyuş ve düşünüşünü, Macar manevi dünyasını tehlikeye düşürmeden özümsemeleri gerekliliğini vurgular. 862 Ayrıca Mehely, Turancılığın aşırı yorumlarına tepki göstermekten de geri kalmaz. “Turancılığı hayalperest illüzyonun sisleri büyüteci üzerinde inceler ve araştırırlarsa, bütün insani kültür Turan kaynaklıdır.” 863 belirlemesini de yaparak, bir anlamda bütün insanlık kültürünün Turan kökenli olduğu tezlerine de şiddetle itiraz etmiş olur. Yazının sonu Mustafa Kemal’in Atilla yılı kutlamalarına katılması çağrısı ile biter. Dergide Turancılığın Macarlar için ifade ettiği anlam, klasik sayıca az Macarlığın
600
milyonluk
ırktaşlarının
ilgisini
çekebileceği
argümanına
dayandırılmaktadır. 864
861
Örnek olarak Turáni Roham dergisindeki “ ne olurdu...1918’de Macar anne doğurmuş olsaydı bir Kemal...” ifadeleri gösterilebilir.[Turáni Roham, Yıl:1, sayı:1, s.2.] 862 Lajos Méhely, Budapeşte, A Turáni észme,(A Cél 1938 Haziran sayısından ayrı baskı) 1938, s.24. 863 a.g.e., s.22. 864 “Kis tájekoztató,” Turáni Nép, Yıl:1, sayı:1 (24 Aralık 1933), s.2.
273
Ahmed Zeki Velidi’nin daha önce Levente’de yayınlanan makalesi de derginin ilk sayısında yer alır. Bu arada Turáni Nép’in İstanbul’da Otel Tokatliyan ve Ankara’da Palace Otel’e gönderildiği de anlaşılmaktadır. 865 Turáni Nép’teki Turancılık , “kan” ırkçılığı üzerinde ve elbette ki Sovyetler Birliği karşıtı temeller üzerinde şekillendirilmektedir. “Turan fikrinin amacı, ırktaşları ve onların akrabalarını, toplu katliamdan, insani özgürlüğü çiğneyen Sovyet cennetinden kurtarmak ve bunlarla birlikte iktisadi ortaklığın kurulmasıyla, ırkımızın bütün üyelerini insanlığa yaraşan yerine yükseltmek” 866 Turani Nép’te yer alan bir habere göre Macaristan’da bir Turan Kampı düzenlenmiş; ancak sadece üç kardeş ulusun temsilcilerinin katılması dolayısıyla bu büyük fırsat kaçırılmıştır. 867 Turáni Nép Turan halkları arasında ortak bir dil kullanılması gerekliliğini vurgulayarak, ortak Turan dilinin hazır olduğunu yazar. Bu ortak Turan dili Turan esperantosudur. Bu dönemde Turan esperantosunun geliştirildiği, Nova Turan adıyla Esperanto dilinde bir derginin yayınlanmaya başladığı görülmektedir. Nova Turan editörü József Mátyás ve Esperantist Turanlar Macaristan yöneticisinin imzalarıyla Turan Cemiyetine gönderilen yazıda amaç Turan fikrinin uluslararası alanda propagandasının yapılması olarak açıklanmakta; ortak dil olmadan Turancı hareketin ilerleme kaydedemeyeceği belirtilmektedir. 868
865
Turáni Nép, Yıl:1, Sayı:1 (24 Aralık 1933), s.4. “Mi a turáni eszme lényege,” Turáni Nép, Yıl:1, sayı:3 (24 Nisan 1934), s.1. 867 Turáni Nép, Yıl:1, sayı:2 (24 Mart 1934), s.1. 868 MOL, P 1384, 8.cs., s.625. Nova Turan ve Esperantist Turanlar hareketi üzerine bilgilerimiz Turan Cemiyeti arşivlerinde yer alan 1.sayı ve editörün gönderdiği mektuptan ibarettir. 866
274
d) TURAN CEMİYETİ Kendi dışında radikal Turancı hareketlerin geliştikleri 1930’lu yıllar boyunca Turan Cemiyeti, muhafazakar, Turancılığın dış boyutunu öne çıkaran tutumunu ısrarla sürdürür. 1932 yılında Cemiyetin 33’ü kurucu üye, 163’ü sürekli, 160’ı ortak ve 11’i de onur üyesi olmak üzere toplam üye sayısı 367’yi bulmuştur. 869 Cemiyetin iktisat bölümünün 14, eğitim bölümünün 17, toplumsal şubelerinin 88, halk kültürü komitesinin 4, Doğu Asya komitesinin 6 ve Orta Asya komitesinin 4 üyesi bulunmaktadır. Cemiyet üyeleri bu dönemde özellikle Finlandiya ve Estonya’yla ilgili değişik Cemiyetlerin oluşturulmasında da önemli paya sahip olmuşlardır. Bunlardan bir tanesi Fin-Ugor Kültur Központ Magyar Bizottság [ Fin-Ugor Kültür Merkezi Macar Komitesi] olmuştur. Bu kuruluşun bütün yöneticileri, aynı zamanda Turan Cemiyeti üye ve yöneticileridirler. 870 Bir diğer cemiyet, 15 Nisan 1934’te kurulan Türk-Macar Cemiyeti’dir. Bu cemiyetin başkanı, Turan Cemiyetinin de başkanı olan Gyula Pekár olmuştur. 871 1937 yılında Macar Turan Cemiyeti üyeleri, Elemer Virányi ve Gaskó Dezső Macar Fin Cemiyeti’nin kuruluş çalışmaları içerisinde yer alırlar. 872 1932 yılında kurulmuş olan Magyar Keleti Társaság [Macar Doğu Cemiyeti]’nin kuruluşunda da Turan Cemiyeti üyeleri etkin olurlar. Eski Macaristan başbakanlarından Sándor Simonyi Semadam’ın başkan olduğu Cemiyet’te, 869
MOL, P 1384, 8.cs., s.144. MOL, P 1384, 9.cs., s.146-147. Başkan: István Csekey, başkan yardımcısı: Aladár Bán, sekreterler: Frigyes Lukinich ve Elemér Virányi. Dezső Gaskó ve Alajos Paikert’te üyeler arasındadır. 871 Turán, 1934, I-IV, s.57. Türk-Macar Cemiyeti’nin ikinci başkanı Tihamér Erődi-Harrach, başkan yardımcısı Abdüllatif, idari müdürü de Jenő Vegh olmuşlardır. Cemiyetin koruyucuları ise türkiye’nin Budapeşte Büyükelçisi Behiç Bey ve Macaristan’ın Ankara Büyükelçisi Mihály ArnótyJungerthy’dirler. 872 MOL, P 1384, 9.cs., s.322. 870
275
sekreterlik görevini Turan Cemiyeti üyesi Zoltán Felvinczi Takács, Gyula Germanus’la beraber üstlenmiştir. 873 Cemiyet, 1930’lu yıllar boyunca da dil kursları ve konferanslar düzenleme işini sürdürmüş; Turán dergisini de düzenli olarak yayınlamayı başarmıştır. Turan Cemiyeti 1934 yılında Tıp Şubesi kurmuştur. Endre Jeney’in başkanlığında ve Dezső Gaskó’nun çabalarıyla kurulan şube 874, yaptığı kan grubu araştırmalarıyla öne çıkmıştır. Gaskó Dezsö, amacı halk akrabalığı araştırmaları olan Macar Kan Grupları Cemiyeti’ni de kurmuştur. 1937 yılında Gyula Pekár’ın ölümü üzerine başkanlığa Jenő Cholnoky getirilir.Yine bu dönemde Alajos Paikert’e de “ebedi onursal başkan” unvanının verildiği görülmektedir. 875 1940 yılında Cemiyet yeni bir tüzük hazırlamıştır. 876 1941 yılında İçişleri Bakanlığının onayı alındıktan sonra yeni tüzük yürürlüğe girmiştir. Yeni tüzüğe göre Cemiyetin amacı üç başlık altında değerlendirilmiştir: 1) Akraba halkların manevi yaşamlarının incelenmesi ve tanınması. 2) Akraba halkların bilimsel ve sanatsal organlarıyla ilişkiler kurulması. 3) Ulusumuzun geçmişinin ve geleneklerini, atalarımızın büyük kültürünün; Macar ulusal geçmişinin onurunun doğru olarak aydınlığa çıkması, bu bilincin ulusal bilincimizi ilerletmesi ve ulusumuzu yabancılar önünde de yüksek ölçülerde temsil etmesi amacıyla incelemek ve tanımaktır. Cemiyet’e üyelik biçimleri yeni tüzükle birlikte beş kategori olarak düzenlenmiştir. Onursal üyeler, kabile üyeleri, kurucu üyeler, sürekli üyeler ve
873
Turán, 1932, s.48. Turán, 1934, I-IV, s.56. 875 MOL, P 1384,9.cs. 876 Bu yeni tüzük için bknz.: MOL, P 1384, 10.cs. 874
276
gençlik üyeleri(Bölüm 9). Cemiyetin yönetim mekanizmasında koruyucu, başkan, başkan yardımcıları, müdür, baş sekreter, sekreterler, muhasebeci, denetmenler, kütüphaneci, editör ve avukat yer almaktadır. (Bölüm 12) Cemiyetin organları da genel
kurul,
yönetim
kurulu,
başkanlık
kurulu
ve
komiteler
olarak
belirlenmiştir(Bölüm 13). 1930’lu yıllardan itibaren Turan Cemiyeti için, ortaya çıkmış radikal Turancı unsurlarla mücadele gündemin ön sıralarına yerleşmiştir. Başta Turanlı Monoteistler olmak üzere, Turancılığın kendilerine göre, “aşırı” yorumlarına tavır alan Turan Cemiyeti, kendi Turancılık anlayışlarının bilimsel temeller üzerinde yükseldiğini savlayarak, diğer gruplardan farklı olduğunu kanıtlamaya çalışır. “Turan düşüncesi kısmen cehaletten, kısmen dar bakışlı kinden sis perdesine büründüler. Eğitimsiz ve bilgisiz ancak devrimci eğilimli bireylerin başlattığı aptalca abartmalar ve maceracı hatalar Turan düşüncesine son derece büyük zarar verdi.” 877 sözleriyle kendi görüşlerini ortaya koyan Turan Cemiyeti, özellikle Turanlı Monoteistler konusunda son derece hassas davranır. Soyluluk ile üst orta sınıfların örgütü olan Turan Cemiyeti’nin, toplumsal yapıda köklü değişiklikler isteyen Turanlı Monoteistlere karşı tavırlarında öne çıkan unsur Hıristiyanlık üzerinden şekillenmektedir. Turanlı Monoteistlere karşı geliştirilen argümanlar, Turan Cemiyetinin Batı dünyası, Hıristiyanlık ve Macar toplumsal düzeni ile ilgili görüşlerini açıkça ortaya koyar. “Şamanist eski Macar veya benzer eski Alman dini Hıristiyanlıktan çok daha düşük seviyeli manevi kültür anlamına gelir.” 878 sözleriyle Hıristiyanlık yanlısı tutumlarını açıkça ortaya koyan Jenő Cholnoky, Turan düşüncesinin Turan Cemiyeti dışındaki
877
“Elnöki megnyitó- a Turáni Társaság 1937.december 22-én tartott évi renden közgyülésén,” [22 Aralık 1937 Tarihinde Düzenlenen Turan Cemiyeti Yıllık Genel Kurulunda Başkanın Açışı], Turán, Yıl:XX-XXI(1937-1938), sayı:I-II, s.2. (Gyula Pekár’ın Konuşması) 878 a.g.e., s.3.
277
bazı yazarlarca toplumsal yaşamın yeniden düzenlenmesinin nirengi noktası olmasına karşı çıkar. Turan Cemiyeti için “Turan düşüncesinin en önemli temel unsurlarından biri ananelerin, geleneklerin korunması ve geliştirilmesidir.” 879 Radikal Turancılıkla arasına sınır çeken Turan Cemiyeti, kendi çalışmaları üzerine yaptığı değerlendirmelerde vurguyu “bilimsel” yan üzerine kaydırmıştır. “Gerçek, ciddi Turan hareketi aktüel politika yapmak, dinsel meselelere karışmak istemiyor; hayallerin, düşlerin ardından gitmiyor; son derece ciddi, ulusumuzun yaşamına ait büyük önemde toplumsal etkinlikler ve bilimsel araştırmalar sergilemek istiyor.” 880 Politikanın reddedilmesi ve bilimsel etkinliklere vurgunun yapılmasının yanı sıra, 1910 yılındaki kuruluşundan itibaren Cemiyet belgelerinde ve Cemiyetin önemli isimlerinin sözlerinde öne çıkarılmış olan iktisadi yan da reddedilir bu dönemde. “Cemiyetimizin amacı ne politik, ne iktisadidir. Cemiyetimiz ilk elde bilimsel cemiyettir ve amacı Turan halklarının coğrafyalarının, tarihlerinin, demografilerinin, kültürlerinin güçlüce bilinmesi ve tanıtılmasıdır.” 881 Akraba halklarla dostluk ilişkilerinin kurulması da Cemiyetin amaçları arasındadır. Cemiyetin bu dönemdeki başkanı olan Jenő Cholnoky, 1940 yılında Cemiyetin amaçlarını “Turan Cemiyeti bilimsel cemiyet... [Amacı] İngiliz Asiatic Society’nin amacıyla hemen hemen aynı. Cemiyetin amacı Macarların kökeninin ve akrabalığının bilimsel olarak araştırması ve ilgili sonuçların tanıtılması...” olarak açıklamaktadır. 882 Cholnoky, ilgilendikleri alanları coğrafya, demografi, dilbilim, arkeoloji, arkeoloji ve tarih olarak belirlemektedir. Cemiyetin ilgilendiği konular 879
a.g.e.,s.3. Jenő Cholnoky(Başkan vekili), “Elnöki megnyitó- a Turáni Társaság 1938 március 24-én tartott közgyűlésen elmondta,” [24 Mart 1938 tarihinde düzenlenen Turan Cemiyeti Genel Kurulu’nda söylenmiş Başkanın Açılışı], Turán, Yıl: XX-XXI(1937-38), Sayı: III-IV,s.41. 881 Gyula Pekár, Turán,Yıl:XX-XXI(1937-38), Sayı:I-II, s.9. 882 Jenő Cholnoky, A Turáni Társaság feladatai, Budapeşte, Néprokonsági Dolgozatok 5., A Turáni Társaság kiadasa, 1940, s.3. 880
278
arasında dilbilim de sayılmakla beraber, aynı Cholnoky’nin, 9 Mart 1938 yılında yazdığı
bir
mektupta
Cemiyetin
dilbilim
sorunlarıyla
uğraşmadığı
kaydedilmektedir. 883 Cholnoky, Macarların Turanlı olduklarının kanıtını, Avrupa’ya göç etmiş olan Macarların göçebe çobanlar olmalarında bulmaktadır. 884 Turan Cemiyeti’nin de, 1930’larda bütün Avrupa’da yükselen ırkçı eğilimlerden etkilenmiş olduğu söylenebilir. Kan grupları araştırması yapan Tıp şubesi kurmuş; Turán dergisinde fiziksel özelliklerden ırksal tanımlamalar yapan yazılar yer bulmaya başlamıştır. Ancak ırka gösterilen ilginin “kan” ırkçılığı biçimine dönüşmediği söylenmelidir. Alajos Paikert’e göre Macarların kanında , Turanlı unsurlar kadar Aryan ve Sami unsurlar da bulunmaktadır. Saf kanlı ırklar olamayacağı gibi, saf ırk kültürleri de yoktur. “...mutlak saf ırk kültürleri hiçbir yerde yoktur ve hiçbir yerde olmadılar da; benzer biçimde saf ırklar yoktur ve hiçbir zaman olmadılar, çünkü ırklar sürekli karışırlar.” 885 Dolayısıyla Turan kültürüne vurgu yapılarak Batı kültüründen kopulmaya çalışılması da anlamsızdır. Bu iki kültürün öğeleri Macarlıkta birlikte var olmaktadırlar. “Biz Macarlar, burada Avrupa’nın ortasında 1000 yıldan daha fazla bir süreden beri, Batılı uluslardan çok sayıda kültürel ve son derece çok ırki unsurlar aldık.” 886 Bu niteliklerinden dolayı Macarların görevi bu iki kültürü birbirine bağlamak olarak belirlenmektedir. “Özellikle biz Macarların görevi, Doğu ve Batı arasındaki anlayışı ve kardeşçe
883
MOL, P1384, 10.cs., s.297. Jenő Cholnoky, A Turáni Társaság feladatai ,s.3. 885 Alajos Paikert, “Turáni mult, turáni jövő,”[Turan Geçmişi, Turan Geleceği], Turán, Yıl:XIX (1936), I-IV, s.8. 886 a.g.e., s.9. 884
279
birlikte çalışmayı sürekli geliştirmek ve derinleştirmek kendi ulusumuzun olduğu kadar, Doğu ve Batının ulusları yararına da.” 887 Turan Cemiyeti sınırlı da olsa kurumsal düzeyde Türkiye ile ilişki içerisinde olan tek Macar Turancı grubu olarak kalmaya devam etmiştir. Türkiye Başbakanı İsmet Paşa’nın 1931 yılında Budapeşte’ye gerçekleştirdiği resmi ziyaret sırasında Türkiye ile Sovyetler Birliği arasındaki dostluğa vurgu yapması 888, Macar Turancılarını, Turancılığı başından itibaren reddetmiş olan Türkiye Cumhuriyeti konusunda biraz daha ümitsizliğe sevk etmiş olsa gerektir. Cemiyetin yönetim kurulu üyelerinden Nándor Fettich ve yine Cemiyet üyelerinden Gyula Moravcsik, II.Türk Tarih Kongresi’ne katılarak bildiriler sunmuşlardır. 889 25 Mart 1936 tarihinde Türkiye’nin Budapeşte Büyükelçisi Erkin Behiç’in Turan Cemiyeti, Macar-Türk Cemiyeti, Türk-Macar Ticaret Kamarası onuruna verdiği çaya Afet İnan da katılmıştır. 890 Yine aynı yılın Aralık ayında düzenlenen Cemiyet’in 25.Yıl Kutlamasına Erkin Behiç, Büyükelçilik sekreteri Osman Cevad, askeri ataşe A. Kâmi ve elbette ki Abdüllatif Efendi de katılmışlardır. 891 Milletvekili Muhittin Birgen de 1939 yılında Turan Cemiyeti’ni ziyaret etmiştir. 892 Cemiyet arşivinde yer alan bir belgede 1930’lu yılların ikinci yarısında onur üyeleri arasında Ahmed Zeki Velidi, Erkin Behiç, Hamdullah Suphi Tanrıöver 887
a.g.e., s.9. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri , Muamelat Umum Müdürlüğü Katoloğu, 030.10.00-248..676.11 889 Nandor Fettich, “Hunlar zamanına ait olup Szeged-Nagyszéksás’ta bulunan Prens Mezarı hafriyatında bulunan eşya”, İkinci Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, IX.seri: No:2, İstanbul, Kenan Matbaası, ss.320-328. Gyula Moravcsik, “Türklüğün Tetkiki Bakımından Bizantolojinin ehemmiyeti”, a.g.k., ss.483-498. 890 Turán, 1936, s.84. 891 Turán, 1936, I-IV, s.16. Reşit Saffet Atabinen ve Tayyip Gökbilgin de kutlama mesajları yollamışlardır.[Turán, 1936, I-IV, s.149] 892 Turán, 1939, IV-V, s.151. 888
280
isimlerine, kurucu üyeler arasında da Ahmed Nadir Bey ve sürekli üyeler içerisinde de Abdüllatif isimlerine rastlanmaktadır. 893
2. 1939-1945 YILLARI ARASINDA MACAR TURANCI HAREKETİ Henüz II. Dünya Savaşı başlamadan Macaristan’ın Trianonla kaybettiği topraklardan bir kısmını Almanların yardımıyla ve savaşsız geri alması, 1940’da Erdel’in bir parçasını Romanya’dan geri almayı başarması, Macar Turancılarını büyük ümitlere sevk etmiştir. Macar Turancılarını ümitlendiren bir başka gelişme de Turanlılığın güçlü devleti Japonya’nın, bu kez I. Dünya Savaşı’nda olduğu gibi karşı tarafta değil, Macaristan’ın olduğu tarafta savaşa girmiş olmasıdır. a) TURANIN GÜNEŞİ: JAPONYA Japonya, Macar Turancılığı açısından her zaman önemli bir ülke konumunda olmuştur. Japonya’ya değer verilmesinin nedeni, ekonomik bakımdan güçlü olmasında yatmaktadır. Macar turancıları bu durumda Japonya ile Turan dünyasının önderliğini paylaşmaya bile razı olmuşlardı. I. Dünya Savaşı’nda Japonya’nın Macar Turancılarının beklentilerinin ve arzularının tersine karşı cephede yer almış olması, Macar Turancılığında hayal kırıklığı yaratan bir unsur olmuşsa da, Turancılığa sempati ile bakan yazarlardan bazıları bu durumu dahi Turancılığın yararına yorumlamaktan kaçınmamışlardır. 894 Japonya’ya asıl ilgi 1920’lerle beraber başlamıştır. Bu durumun ortaya çıkışında Turan düşüncesinin Japonya’da da yankı bulmaya başlamasının ve buna paralel olarak benzer örgütlenmelerin bu ülkede de gerçekleştirilmiş olmasının etkili olduğu 893
MOL, P 1384, 9.cs., s.148-150. Belgede tarih yoktur. Gusztáv Hertl, “ A turáni népek politikai szerepe,” Magyar Figyelő, Yıl:6, Cilt:1,1916, s.113-114. Hertl, İngiltere ve Fransa’nın dünya egemenliğinin savaş sonrasında Japonya tarafından ele geçirileceğini; dolayısıyla bu iki devletin Japonya’yı kendi yanlarında savaşa sokmak ile kendi sonlarını hazırladıklarını ileri sürmektedir. 894
281
düşünülebilir. Japonya’da 1921 yılında Tsuran Minzoku Dőmei ( Turan Halkları Birliği) kurulmuştur. 895 Macaristan Turan Birliği üyesi olan Benedek BaráthosiBalogh’un Japonya yolculuğu sırasındaki çabalar sonucunda oluşturulan Birlik’in kurucu toplantısına binden fazla kişinin katılımı sağlanmış, Çin ve Başkır delegasyonlarını da toplantıda yer almışlardır. 896 1924 yılında Magyar-Japáni Társaság kurulur. Bu cemiyetin kuruluşunda István Mezey, Antal Szentgáli ve Zoltán Felvinczi Takács’ın adları ön plana çıkmaktadır. 897 Cemiyetin başkanlığını Szentgáli, müdürlüğünü ise Mezey üstlenmişlerdir. 898 Turan Cemiyeti, 1927 yılında üç Japon’u sürekli üyeliğine kabul eder. 899 Turan Cemiyeti’nin Japonya üzerine konferansları 1925 yılından itibaren yoğunlaşır. Cemiyet 1927 yılında ilk dil kursunu açarken Japonca’ya da yer verir. 1930’lu yıllar Japonya’nın dış politikada revizyonist yönelimlerini açıkça ortaya koymaya başlamıştır. Bu yılların başında bir başka Turancı örgüt daha oluşturulmuştur. Nippon Tsuran Kyőkai (Japon Turan Cemiyeti) adıyla kurulan bu organ Turan Halkları Birliği’nin yanı sıra etkinlik sürdürmüştür. 900 Japonya, 1931 yılında Mançurya’ya saldırır ve 1932 yılında bölgeyi bütünüyle denetimi altına almayı başarır. Elbette bu olay, Macar Turancı hareketi açısından ilginç bir durum yaratmıştır. İki Turan halkı, Çinliler ve Japonlar, arasındaki bu çatışmalı durumu açıklayabilecek argümanlar geliştirmek zordur. Bu durumda Macar Turancıları
895
László Reé, Vázlatos története, s.33. Reé, bu kuruluşun adını Japon Turan Birliği [Japani turán Szövetség] olarak verirken bir başka kaynakta Turan Halkları Birliği olarak geçmektedir. ‹“Japanese Racial Movements,” The History of Japanese http://www.nsjap.com/axis/history.html› (15.02.2003) 896 Turán, 1921, s.61. 897 Macar-Japon Cemiyeti’nin kuruluş toplantısına ait davetiyenin altında bu üç ismin imzası vardır.(MOL, P 1384, 5.cs., s.540.) 898 Turán, I-II, s.62. 899 Bunlar Aibara Szuszumu, Imaoka Dsuicsiro, Kazsu Nakamura’dırlar. Turán, 1927, III-IV, s.119. Aibara szuszumu, 1929 yılında onursal üyeliğe de seçilecektir. (Turán, 1929, I-IV, s.61.) 900 “Japanese Racial Movements,” The History of Japanese http://www.nsjap.com/axis/history.html (15.02.2003). Japonya’da kurulmuş bulunan Turancı örgütlere ilişkin bilgimiz ne yazık kı sınırlıdır.
282
genelde yorumsuz kalmayı yeğlerler. Bunun bir istisnasını Frigyes Pöndör oluşturur. Ona göre “Japonya bir milyarlık Asyalı Turan halkının önderi ve yol göstericisidir.”(s.23) Hatta Frigyes, Türkiye’yi dışarıda bırakarak, olasılıkla resmi Türk politikasının revizyonizm ve Turancılıktan uzak olması nedeniyle, Japonya ve Macaristan’ın Turan fikrinin merkezleri olduğunu savlar.(s.20) Japonya’nın II. Dünya Savaşı’na giderken Almanya ve İtalya ile müttefik olması, savaş sırasında da bu kez Macaristan’ın da dahil olduğu tarafta yer alması, Macar Turan hareketinde Japonya’nın baş öneme sahip ülke konumunu kazanmasını sağlar. Turán 1941 sayılarından birisini bütünüyle Japonya’ya ayırırken; Turanlı Monoteistler grubundan Sandor Hajnóczy Turan halklarının her birinin Güneş Ülkesiyle özdeşleşmeleri gereği üzerine vurgu yapmaktan kendini alamaz.901 Macar hükümetinin de 1942 yılının Mayıs-Aralık dönemi için Turan Cemiyeti’ne iç kamuoyunda Japon ve Fin propagandası yapılması amacına yönelik olarak 6000 pengő gönderdiği görülmektedir. Turan Cemiyeti bu paranın bir kısmıyla Japonya üzerine dört kitap yayınlamıştır. 902 b) ÜMİDİN YÜKSELİŞİ Savaş sırasında Macaristan’ın, Almanya, İtalya, Japonya’nın yanı sıra Bulgaristan ve Finlandiya’nın olduğu tarafta savaşa katılmaları, I. Dünya Savaşında olduğu gibi, Turan Birliği kurma ve bu yolla Büyük Macaristan’a ulaşma hülyalarını da yeniden alevlendirmiştir. Turancı ideolojiye bağlı gruplar içerisinde Turan Cemiyeti ve Turan Birliği etkinliklerini sürdürürken, Turanlı Monoteistlerin yayın
901 902
Sandor Hajnóczy, “Ázsia ébredése”, A Cél, Yı:III(XXXII), 1942 Ocak, s.1. Bu kitaplar Jenő Cholnoky: Japán a felkelő nap országa vitéz Iván Nagy, Suomi az ezer tó országa Gábor Orsy, Jápan-magyar testveriség Alajos Mécs, Mit kell tudni a Japániakról (MOL, P 1384, 11.cs, s.498)
283
organı Turáni Roham 1939 sonrasında yayımlanamamış, Turanlı Monoteistler etkinliklerini sürdürememiş görünmektedirler. Bununla birlikte Turanlı Monoteistler grubuna bağlı yazarlar değişik dergilerde görüşlerini ifadelendirme olanağı bulmuşlardır. Liderleri Zoltán Bencsi’nin Turáni Gondolat[Turan düşüncesi] isimli broşürü de, İçişleri Bakanlığının izniyle 1941 yılında yayınlanmıştır. Bu dönemde Turan Cemiyeti, 1930’lu yıllardaki çizgisini olduğu gibi sürdürmeyi yeğlemiş; siyasal içerikli yazılardan daha çok “bilimsel” niteliği ağır basan makalelere yer verilmiştir. A Cél dergisi, 1.Dünya Savaşı sırasında ve 1920’li yıllarda olduğu gibi, bu dönemde de siyasal içerikli Turancılık yanlısı yazıların yer aldığı platformu oluşturmuştur. Lajos Méhely’in editörlüğünde çıkan
dergi bu dönemde, ırkçı
niteliğini de tamamen açığa vurmaya başlamıştır. 903 Dönemin Macar Turancılığında, bir önceki bölümde sözü edilen yaklaşımlara ek olarak yeni bir kavramın kullanım alanına girdiği görülmektedir. Nazilerden alınma “yaşam sahası” terimi, Turanlılaştırılarak Macar Turancılığında kendisine yer bulmuştur. (1)TURAN YAŞAM SAHASI- LEBENSRAUM Turan Cemiyeti’nin önemli isimlerinden Elemer Virányi, Turancılığın temel unsurlarından Türkleri dışarıda bırakarak, Fin-Ugor halklarına dikkat çektiği yazısında, bir Fin-ugor yaşam sahası düşüncesini ortaya atar. Virányi, Avrupa’nın Danzig- Viyana- Fiume çizgisinin doğusuna düşen bölgesini işaret ederek, bu bölgeyi Fin-Ugor halklarının yaşam sahası olarak ilan eder. “...Fin-Ugor halklarının yaşam sahaları: Karpat havzası, Karadeniz’in kuzeydoğu kıyıları, Kuzey Buz Denizi 903
Bu dönemde dergi kapağında “ırkçı” olduğunu belirten bir ibareyle yayınlanmıştır.
284
ve Pejpusz-Valdáj çevreleri, Volga-Ural bölgesi, Sibirya’nın kuzey-batı bölgesi, halkların iktisadi mutluluklarını aradıkları, kısmen eskiden işgalimiz altında olduğu için, kısmen de emek ve savaş bedeli olarak hakkımızın olduğu yerler” 904 belirlemesini yapan Virányi’nin Türkleri neden Turancı ideolojinin dışarısında gördüğüne verilecek yanıt, Türkiye Cumhuriyeti’nin savaş sırasındaki tarafsız kalma tutumunda aramak gereklidir. Dönemin tek bağımsız Türk devletinin ısrarla savaş dışı kalmak istemesi, 1920’lerden itibaren ilgilerini Finlandiya ve Estonya’ya yönelten, özellikle Macar Turan Cemiyeti üyelerini Türklerden Turancılık konusunda ümitlerini kesme noktasına getirmiş olsa gerektir. Bir başka unsur da Türkiye’de 1930’lu yıllarda ortaya çıkmış olan Turancı Türkçü akımın Macarların Turancılığına sempati duymamalardır. Turán dergisinde 1920’lerden itibaren giderek azaldığı görülen Türkiye ilgisinin, 1939-1944 döneminde en alt düzeyine inmesi de bu durumun kanıtı olarak görülebilir. Turán dergisinin 1941 yılındaki ilk sayısı Japonya, ikinci sayısı Bulgaristan özel sayıları olarak düzenlenmişken ve bu iki sayı haricindekilerde de Finlandiya ve Estonya üzerine yoğunlaşılmış olduğu halde, ne Türkiye özel sayısı ne de Türkiye üzerine yazıların sıkça yer aldığı sayılar çıkarılmıştır. Hatta derginin bazı sayılarında “Haberler” bölümünde dahi Türkiye’ye yer verilmediği görülmektedir. Virányi’nin yazısında Doğu Avrupa’ya yönelik revizyonist istemler de yaşam sahası kavramına destek yapılmıştır. “On dokuzuncu yüzyıl Avrupası bundan böyle yok.. Toplumsal örgütleniş, kamusal eğitimin niteliği ve düzeyi, iktisadi hayatın düzeni, devletlerin iç işleri ve dış ilişkilerinin kurulması, ayrıca görünümü farklı olacak, şimdiye dek alışılagelmiş biçimlerden farklı.” 905 Virányi, II. Dünya 904 905
Elemér Virányi, A Finn-Ugor népek élettere, Budapeşte, Stádium Sajtóvállalat, [1942] s.51. a.g.e., s.21.
285
Savaşı’nın Doğu Avrupa’ya ve hatta tüm Avrupa kıtasına getireceği yeni düzende de Fin-Ugor halklarına düşen görevleri bu çerçevede biçimlendirir. 906 Virányi, Kuzeyli ırktaşlara Macar gençlerinin gönderilmesi gereğinden de söz eder. 907Aynı dönemde Turan Cemiyeti’nin Turan halkları kavramının içeriğinin de değiştiği; Çinlilerin kavramın dışarısında bırakıldıkları kaydedilmelidir. Cemiyetin önemli isimlerinden Bán Aladár, Turan halklarını Fin-Ugor ve Altay alt-gruplarına ayırarak, 19.800.000’i Fin-Ugor, 130.000.000 milyonu da Altay gruplarına ait olmak üzere Turan halk ailesini 150.000.000 milyonluk bir kitle olarak tanımlar. 908 Benzer biçimde, Turán dergisine yazan bir başka yazar, József Barcsi yaklaşık 165 milyonluk Turan halk ailesinden söz eder. 909 1930’lu yıllarda Turanlı Monoteistler hareketi içerisinde yer almış olan Sándor Hajnóczy de Turan yaşam sahası terimini, 1940’lı yıllarda kullanan yazarlardan biridir. “Turan halklarının yaşadığı bölge Turan yaşam sahası...Turan ve Alman yaşam sahaları gelecek on yıllarda, hatta yüzyıllarda birbirleriyle sınırdaş olacaklar. Turan yaşam sahası Pasifik’ten Hint Okyanusuna ve Lajta’ya, oradan Adriyatik’e ve Karadeniz’e yayıldı ve yayılıyor.” 910 Hajnóczy’nin yaklaşımını, Turan Cemiyeti yazarlarının 500-600 milyonluk Turan ailesinden 150-160 milyonluk Turanlılığa dönen anlayışından farklıdır. Hajnoczy’de halen söz konusu olan 500600 milyonluk Turan halk ailesidir. Rusların yanı sıra Anglosaksonlar da düşman kategorisine dahil edilmişlerdir. “Anglosaksonlar ve Ruslar Turan yaşam sahasının kanını emenler. Bunlar bize en büyük zararı verenler. Bu iki ırk, Macarlığın Karpat
906
a.g.e., s.52. a.g.e., s.10-11. 908 Aladár Bán, “ A Turáni Népek” [Turan Halkları], Turán, 1940, sayı:2. 909 József Barcsi, “ A Szürke ordas” [Bozkurt], Turán, 1942, III.sayı. Barcsi’nin hesaplamasında ilginç olan nokta Gürcülerin de Turan halkları arasına dahil edilmeleridir. 910 Sándor Hajnóczy, “Ázsia ébredése”[Asya’nın Uyanışı], A Cél,Yıl:III(XXXII), 1942 Ocak, s.4. 907
286
havzasında geçmişte büzülmesine ve yalnızlığına katkıda bulundukları söylenebilir. Turan Akını üzerimizdeki zorlu Rus-Anglosakson baskısını da ikiye bölecek ve yayılmacı arzularını sonsuza dek çöpe atacaktır.” 911 Bütün bu Turan yaşam sahası görüşlerinin 1942 yılında ortaya atıldıkları dikkate alınırsa, Almanların Ruslara karşı giriştikleri saldırının Rusya’nın çözülmesiyle sonuçlanacağına Macar Turancılarının samimiyetle inandıkları, bu inancın onları Almanlardan alınma yaşam sahası kavramına götürdüğünü söylemek yanlış olmayacaktır. Ancak kanımca, Nazi yaşam sahası kavramı ile yukarıda örnekleri verilen Macar Turancılarının yaşam sahası kavrayışı arasında farklar var olduğunu söylemek de olanaklıdır. Turan yaşam sahası, Turan halklarının yaşadıkları bölgeler olarak tanımlandığı biçimiyle, Nazilerin “ein volk ein Reich” ilkesini daha çok andırmaktadır. Oysa ki, bütün Almanları birleştirme idealinin büyük ölçüde gerçekleştiren Nazi iktidarı için yaşam sahası bu birleşmiş Almanlığın ötesinde anlamlar içermektedir. Bu bağlamda Turan ve Alman yaşam sahalarının gelecekte komşu olacaklarını yazan Hajnóczy’nin Nazi yaşam sahasını, tam olarak kavramaktan uzak olduğu da ileri sürülebilir. Turan Cemiyeti’ne bağlı yazarların ve Turanlı Monoteistlerin önemli isimlerinden Hajnóczy’nin yanı sıra yaşam sahası kavramı Macaristan Turan Birliği’nin de literatütürüne aynı dönemde dahil olur. Turan Birliği’nin kullanımında yaşam sahası terimi, Nazilerin kullanımına daha yakın durmaktadır. “ Eski krallığımız altında olduğu gibi bütün Tuna vadisinde Turan yaşam sahası istiyoruz.” 912 sözlerinde ifadesini bulan özlem, Macar olsun olmasın bütün bölge
911
Sándor Hajnóczy, “A Turáni élettér” [Turan Yaşam Sahası],A Cél, Yıl:III(XXXII), 1942 Mayıs, s.77-78. 912 “ Két Ünnepi Beszéd,” (Lajos Kádár’ın Dobruca’nın güney bölümünün yeniden Macaristan’a katılması üzerine düzenlenen kutlamada 29 Eylül 1940 tarihinde yaptığı konuşma],Röpiveink, s.16.
287
halkları üzerinde egemenlik kurulması istemini yansıtmaktadır. “Macarlık, Bulgar kardeşlerimizle beraber Tuna havzasında önder olsun.” 913 Bu önderliğin temeli de gerek kansal bağların olduğu iddiasına, gerekse de tarihten gelen bir takım hakların varlığına dayandırılmaya çalışılır. (2) TURAN CEMİYETİ ETKİNLİKLERİ VE TÜRKİYE 1942 yılına gelindiğinde Turan Cemiyeti’nin üye sayısı 28’i kurucu, 35’i onur, 242’si kabile, 164’ü de sürekli olmak üzere toplam 469’a ulaşmıştır. 914 Turan Cemiyeti’nin önemli isimleri 1943 yılında Magyar-Török Társaság’ın kuruluşuna katılmışlardır. 30 Nisan 1943 tarihinde kuruluş toplantısı gerçekleştirilen Cemiyetin başkanı Mihály Andrássy olurken, Jenő Cholnoky de üç eş başkandan biri olur. Baş sekreter ise Jenő Vegh’tir. 915 Macar devletinin Turan Cemiyeti’ne yardımları da devam etmiştir. 916Bu arada Turan Cemiyeti’nin Ulusal Savunma ve Propaganda Bakanlığı ile ilişkiye geçtiği, aldığı destekle taşrada konferanslar düzenlediği görülmektedir. 1942 yılında Debrecen, Miskolc, Mohács, Kecsemét, Nagyvárad gibi kentlerin de aralarında olduğu yerlerde toplam 11 konferans düzenlenmesi başarılmıştır. 1943 yılı için planlanan 34 konferans için Cemiyet, maddi yardım olarak 10000 pengő istemektedir. 917 10 Ocak 1941 tarihinde Turan Cemiyeti’nin Genel Kurulu’na katılan Türkiye’nin Budapeşte büyükelçisi Ruşen Eşref’le Macar-Türk öğrenci değişiminin
913
aynı yerde. Turán, 1942, II, s.85. Bir önceki yılın üye sayısı da toplam 423’tür. 915 Turán, 1943, I, s.41. 916 MOL, P 1384, 10cs./ Turan Cemiyeti müdürü Gábor Gergelyffy’nin 1941 Genel Kuruluna sunduğu raporda Başbakanlığın 8000 pengőlük yardımının 999 pengőye çıkarıldığı bilgisi verilmektedir. 917 MOL, P 1384, 11.cs., 5.tétel, s.496. Ulusal Savunma ve Propaganda Bakanı István Antal’a sunulan rapor. Bu çerçevede gelen yardımların büyük kısmı aynı zamanda yukarıda sözü edilen Japonya üzerine kitapların yayımı için harcanmıştır. 914
288
yeniden başlatılması için uzlaşmaya varılmışsa da, bunu gerçekleştirmek savaş dolayısıyla olanaklı olmamıştır. 918 (3) GÜNEŞİN SÖNÜŞÜ Savaşın başlaması ile birlikte Turan’ı gerçekleştirebileceklerine olan güvenlerini tazelemiş Macar Turancıları, 1943 yılından itibaren yavaş yavaş ümitlerini yitirmişlerdir. Savaş sırasında Turan Cemiyeti’nin yanı sıra Macaristan Turan Birliği de etkinliklerini sürdürme olanağı bulmuştu. 1943 yılına kadar Turáni Füzetek serisi devam etmiş, 1944 yılında Nemzeti Figyelő dergisi Turan Birliği’nin görüşlerini ifade ettiği yayın organı olmuştur. 24 Haziran 1940 tarihindeki Genel Kurul sonrasında oluşan Macaristan Turan Birliği yönetiminde Antal Szentgáli Başbuğ, László Túrmezei lider, László Reé şef görevlerinde bulunmuşlardır. 60 kişilik Büyük Şura içerisinde Gyöngyi Békássy, Ferenc Zajti gibi isimlerin yanı sıra Abdüllatif ismine de rastlanmaktadır. 919 Daha sonraları Szentgáli’nin yerine Miklós Majthenyi başbuğluğa getirilir. Macaristan Turan Birliği bu dönemde konferanslarını sürdürür. Turan Cemiyeti ile Turan Birliği arasında 1920-22 yılları arasında olduğu gibi kurulan yakınlık sonucunda konferanslar yeniden birlikte düzenlenmeye başlanır. Macaristan Turan Birliği, ırkçı örgütlenmelerle de yakın ilişki içerisine girer. Magyar Fajvédők Országos Szövetsége [Macar Irkçıları Ulusal Birliği] gibi örgütler birlikte çalışma isteklerini Birlik’e iletirler. 920 1944 yılına gelindiğinde dahi Macaristan Turan Birliği’nin lideri Túrmezei ümidini yitirmemiştir. Bununla birlikte Túrmezei, Alman karşıtı yanını açıkça ortaya koymaya
da
başlamıştır.
“Turancılık
918
MOL, P 1384, 10.cs., s.733. MOL, P 1366, s.36. 920 MOL, P 1366, s.33 ve 34. 919
289
yüzeysel
yaklaşımlarda,
propaganda
sloganlarında kaotik görünüyor. Bir çizgide- başta dinsel- Alman “ırksal delilik”, “barbarlık” ve modern paganlık(beyaz at rüyası)ın ikiz kardeşi, kopyası veya hibrid “ithal malı” olarak rol oynadı. İkinci çizgide tam olarak bunun zıddı: Turanlılık ırksal, vurgulu bir isyan ve bunda Alman, ayrıca ulusal sosyalist, faşist karşıtı görünüm aldı. Üçüncü olarak da, Turanlılık, ilkesel çatışmalar zamanında ulusal sosyalizme ve faşizme saldırdı.” 921 Bu faşizmi, nasyonal sosyalizmi reddediş ve Alman taklidi sayılan dinsel içerikli Turancılığa karşı çıkılması olgusu, TuranCermen savaş birlikteliğinin reddine kadar vardırılmaz. “Macarlık, olabildiğince en şanslı biçimde Berlin-Tokyo mihverinde yer alıyor.” 922 yönlü değerlendirmeler, Turan dünyasının Almanlarla birlikte Rusya’nın sonunu getireceğine duyulan inancı yansıtmaktadırlar. 923 Irkın başat figür olduğu zamanlarda Macarlığa düşen görevler de, Yahudilerin, Anglosaksonların, Slavların, plütokrasinin, liberalizmin sonunun getirilmesine çalışmaktır. 924 Túrmezei, Macarlığın Doğu-Batı ikilemini de Macarlığın iki dünya arasındaki köprü niteliğini öne çıkararak çözer. “Macarlığın Avrupalı mı, Asyalı mı olduğu sorusu Lánchíd’in Budalı mı, Peşteli mi olduğu sorusu gibidir. Lánchíd 925 Budapeştelidir. Macarlık- bin yıllık jeopolitik durumuna göre- Avrasyalıdır.” 926 Oysa aynı Túrmezei, 1938 yılında “Macarlık Asyalıdır, Doğuludur. Beşiğimiz, evimiz,
921
László Túrmezei, “ Turániság és a magyar állam vezetés”, Nemzeti Figyelő, Yıl:18, sayı: 25, 18 Haziran 1944, s.3. 922 aynı yerde. 923 “Turan halklarının yeri Almanya’nın tarafı. Bu savaş geniş steplerin baskı altındaki Turan kabilelerine özgürlük ve daha iyi bir gelecek getirebilir.” (Zoltán Szőkevalvy Musznay, “Az orosz térségek rendezése és a Turáni kérdés,” A Cél, 1942, s.5-6.) 924 László Túrmezei, “ Turániság és a magyar állam vezetés”, Nemzeti Figyelő, Yıl:18, sayı: 25, 18 Haziran 1944, s.4. 925 Tuna üzerinde Buda ve Peşte’yi bağlayan ilk köprü. 1840 yılında yapılmıştır. Széchenyi Köprüsü adıyla da bilinir. 926 László Túrmezei, “ Turániság és a magyar állam vezetés”, Nemzeti Figyelő, Yıl:18, sayı: 25, 18 Haziran 1944,s.3.
290
yurdumuz Asya. Macarlık ırkı, kökeni, menşei, ruhu, gelenekleri, kültürü, akrabalık ilişkilerine göre Asyalıdır.” görüşünü ifadelendiriyordu. 927 Ancak 1944 yılı sonlarında gittikçe zayıflayan ümitler, 1945 Ocak ve Şubat aylarında Budapeşte’nin de Kızıl Ordu tarafından ele geçirilmesiyle sona erer. 1939’da ihtişamla parıldayan Güneş, Macar Turancıları için, batmak bir yana, sönmüştür.
B. TÜRKİYE’DE TURANCILIK: 1931-1944 1931 yılı Cumhuriyet Türkiyesinde temel dönüm noktalarından birini oluşturmuştur. Bu yıl gerçekleştirilen Cumhuriyet Halk Fırkası Kongresi ile Cumhuriyet düşüncesinin halka mal edilmesi ve Cumhuriyet devrimlerine karşı her hangi bir muhalif hareketin ortaya çıkmasının engellenebilmesi amacıyla daha otoriter bir yönetime geçiş süreci başlamıştır. Bunun temel nedeni, Taner Timur’un belirttiği gibi, “Kurumsal reformlar tamamlanmış devrim bu anlamda bitmiş, fakat bunların gereği ve felsefesi halka mal edilememişti[r].” 928 1929 yılında Amerika’da patlayan ve kısa süre içerisinde Avrupa’yı ve Avrupa ile ticari ilişkileri olan Türkiye’yi de etkisi altına alan ekonomik bunalımının da etkisiyle, halkın yönetime karşı hoşnutsuzluğu, Serbest Cumhuriyet Fırkası’na gösterilen ilgide somutlaşmıştı. Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulduktan üç ay sonra, kurucusu Fethi (Okyar) Bey tarafından kapatılmak zorunda kalmıştır. 1930’un son aylarında patlayan Menemen İsyanı da Cumhuriyet ilkelerinin halkın en azından bir kısmı tarafından benimsenmediğinin açık göstergelerinden birini oluşturmuştur. Bu durumda
927 928
Túrmezei László, A Magyarországi Turán Szövetség alláspontja a fajiság kérdéseiben, 1938, s.13. Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, 3.Baskı, Ankara, İmge, Eylül 1994. s.263.
291
Cumhuriyeti ve ulus-devlet anlayışını yerleştirmek amacıyla Cumhuriyet Halk Fırkası’nın yeni bir ideolojik atılıma girişmesi gerekmekteydi. 929 Bu ideolojik atılımın temel ayaklarından birini de tarih ve dil çalışmaları oluşturmuştur. Ancak bu devrimin temelini sağlamlaştırma hamlesi gerçekleşmeden önce bütün toplumsal yaşamın denetim altına alınması, ideolojik atılımın sürati ve sağlamlığı açısından önem oluşturuyordu. Bu çerçevede, 1920’li yılların ikinci yarısından itibaren cumhuriyet yönetiminin denetimi altına girmiş olan Türk Ocakları’nın kapatılması da gündeme gelmiştir. Türk Ocakları’nın kapatılmak istenmesinin ardında yatan nedenler değişik yazarlar tarafından farklı biçimlerde ifade edilmektedir. Nedenlerden biri olarak Türk Ocakları içerisinde pantürkçü eğilimlerin halen varlığını sürdürmesi gösterilmekle beraber, asıl nedenin Cumhuriyet Halk Fırkası’nın kendi iktidarına karşı rakip olabilecek derecede yaygın bir örgütlenmeye ve otuz binlere ulaşan üye sayısına sahip bir yapıyı istememesi olduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. 930 Türk Ocaklarının kapatılmasına karar verilince Mustafa Kemal’in Çankaya’daki toplantısına Hamdullah Suphi davet edilmiştir. Sadri Maksudi, Reşit Galip, Vasıf (Çınar) Bey gibi isimlerin de bulunduğu toplantıda sırasıyla söz alan Vasıf Bey ve Reşit Galip Türk Ocakları’nın görevinin artık hükümetin üzerinde olduğunu, dolayısıyla Türk Ocakları’nın görevini tamamlamış olduklarını belirtmişlerdir.931 Hamdullah Suphi’nin itirazları fayda sağlamamış, Türk Ocakları’nın Cumhuriyet 929
Feroz Ahmad, İttihatçılıktan Kemalizme, çev.. Fatmagül Berktay, 2.Baskı, İstanbul, Kaynak Yayınları, Şubat 1986, s.227. 930 Bandırma Türk Ocağı, belediye seçimleri için Cumhuriyet Halk Fırkası adaylarına karşı liste oluşturmuştu ki, bu durum Ocaklarının kapanmasına giden yolda Ocaklar aleyhinde kullanılacak olgulardan birini oluşturmuştur. (Uluğ İğdemir’in verdiği bu bilgi için bknz.: Mustafa Baydar, Hamdi Suphi Tanrıöver ve Anıları, İstanbul, Menteş Kitabevei, 1968, s.73. 931 Uluğ İğdemir’e göre, Hamdullah Suphi ile Reşit Galip arasındaki çatışmanın başlıca nedeni Türk Ocağı’nın edebi bir kulüp olmaktan çıkıp halka inememesi, halkın dertlerine eğilememesidir. ( Uluğ İğdemir, Yılların İçinden, Makaleler, Anılar, İncelemeler, 2. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1991, s.373.)
292
Halk Fırkası’na katılmaları yönlü düzenlenen tutanağa Hamdullah Suphi de imzasını koymak zorunda kalmıştır. 932 10 Nisan 1931 günü toplanan Türk Ocakları Olağanüstü Kurultayı Cumhuriyet Halk Fırkası’na iltihak kararı almıştır. 933 Türk Ocakları’nın kapatılmasının ardından, bu kararı pek de içine sindiremediği anlaşılan Hamdullah Suphi de Bükreş’e elçi olarak atanmıştır. Cumhuriyetin kurulması ile beraber , Anadolu toprakları üzerinde ve onunla sınırlı bir Türk ulusu kurma çabası 1920’li yıllarda Osmanlı dönemi İttihatçı Türkçülüğünün etkisi altında kalmış, öne çıkarılan semboller Türklerin eski tarihlerinden devşirilmeye devam edilmiş; Ergenekon gibi destanlar öne çıkarılmış, Bozkurt resmi taşıyan pullar ve banknotlar basılmıştır. 934 Türkoloji çalışmalarına yoğunluk kazandırılması yine bu dönemde gerçekleşmiştir. 1924 yılında Fuad Köprülü’nün başında olduğu Türkiyat Enstitüsü kurulmuş; 1926 Bakü Türkoloji Kongresine Fuad Köprülü ve Hüseyinzade Ali Bey gönderilmiş, Rusya kökenli Türkler vatandaşlığa alınarak, tarih ve dil çalışmalarında kendilerine görevler verilmiştir. Bunlar içerisinde Tatar Sadri Maksudi, Başkurt Zeki Velidi, Başkurt Abdülkadir (İnan), Tatar Abdullah Battal (Taymas), Tatar Akdes Nimet Kurat ve Tatar Zakir Akdiri (Ugan) dikkati çekiyordu. 935 Bu isimlere 1920 yılında Türkiye’ye gelmiş olan Azeri Caferoğlu Ahmed ve Osmanlı İmparatorluğu’na daha önce göç etmiş
olan,
ama
Macaristan’daki
yüksek
932
öğrenimini
Turan
Cemiyeti
Burhaneddin Develioğlu, Türk Yurdu, Cilt: 6, No:2 (Şubat 1967- Hamdullah Suphi Tanrıöver Özel Sayısı), s.15-16. 933 Füsun Üstel, Türk Ocakları, s.382. 934 Taner Timur, “Batı İdeolojisi, Irkçılık ve Ulusal Kimlik Sorunumuz,” Yapıt, Sayı:5(50),(HaziranTemmuz 1984), s.27. 935 Gün Soysal, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt 4: Milliyetçilik, s.485.
293
koruyuculuğunda
Tatar
kontenjanından
yapmış
olan
Hamid
Zübeyir
de
eklenebilir. 936 Bağımsız Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması, Sovyetler Birliği’nden kaçmak zorunda kalan siyasi etkinlik yürüten değişik Türk gruplara bağlı isimler için de bir ümiği kaynağı olmuştur. Mehmet Emin Resulzade, İdil-Ural Hareketi lideri Ayaz İshaki gibi isimler de Türkiye gelmişlerdi. Bununla birlite Rusya Türkleri içerisinde yalnızca
Azerbaycanlılar
ve
Türkistanlılar
siyasi
merkezlerini
İstanbul’da
bulunduruyorlardı. 937 1927 yılında Türk Ocakları’nın etkinlik alanı Türkiye Cumhuriyeti sınırlarına çekilirken, Yeni Kafkasya dergisinin yayını durduruluyor; yine aynı yıl Polonya hükümetinin davetini kabul eden Ayaz İshaki Türkiye’den ayrılarak Varşova’dan İdil Ural hareketini yönetmeye başlıyordu. 938 1920’li yıllarda olduğu gibi 1930’lu yıllarda da Türkiye Cumhuriyeti irredantist politikalardan yana olmamış; temel amacı başta komşu ülkeler olmak üzere, diğer devletlerle dostluk temeline dayalı ilişkiler yürütmeyi hedeflemiştir. Pantürkist hedefler Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1931 Programında çizilen vatan tanımı ile bir kez daha mahkum edilmişti. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1931 Programının birinci kısmında yer alan “1- Vatan, Türk milletinin eski ve yüksek tarihi ve topraklarının derinliklerinde mevcudiyetlerini muhafaza eden eserleri ile yaşadığı bugünkü siyasî sınırlarımız içindeki yurttur.” 939 tanımlaması Anadolu topraklarını Türklerin vatanı olarak tescil ediyordu. Aynı yıl Cumhuriyet Halk Fırkası’nın radikal düşünceleri ile tanınan Genel Sekreteri Recep Bey, yaptığı bir konuşmada
936
Hamid Zübeyir, 1925 yılında Zeki Velidi ile birlikte vatandaşlığa alınmıştır. A. Ahad Andican, Türkistan Mücadelesi, s.360. 938 a.g.e., s.360-361. 939 CHF Nizamnamesi ve Programı(1931), Ankara, TBMM Matbaası, 1931, s.29. 937
294
“Fırka esaslarında millet, ancak vatandaşların teşkil ettiği siyasî sınırlarımız içindeki yurt) olarak tarif edilmesine göre fırkamızın anladığı milliyetçiliğin siyasî mukadderatları bizden ayrı olan kütlelerle münasebeti yoktur. Ayrı ayrı dinlere sahip olan ve vatanımızın hudutlar harcinde yeryer ya müstakil devletler kurmuş ve yahut başka devletlerin tebaası vaziyetinde bulunmuş olan Türk’ler hakkında sıcak bir sevgi ile meşbu alâkamızı muhafaza ederiz. Ancak gittikçe inkışaf eden tarihî hakikatlerle aramızdaki kan karabetini ve tarih karabetini bugünkü siyasi iştigalimizin dışında bir ilim mevzuu telâkki ederiz.” 940 sözleriyle “dış Türkler” ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki ilişkileri silik bir kültürel anlayışla sınırlandırıyordu. Yine aynı yıl İçişleri Bakanı’nın sözlü isteği üzerine Bakanlar Kurulu aldığı bir karar ile “Komşu ve dost hükümetler aleyhine neşriyatta bulunan” Yeni Kafkas, Odlu Yurd, Bildiriş ve Azeri Türk adlı gazete ve dergilerin kapatılmasına karar veriyordu. 941 Mehmed Emin Resulzade de bu dönemde Türkiye sınırları dışına çıkarılmıştır. 942 Pantürkçülüğü kararlı bir biçimde reddeden Cumhuriyet yönetimi, ulusdevletin inşa sürecinde Türkçülüğe yaslanmak durumunda kalıyordu. Ulus-devlete temel olmak üzere Türk Ulusu’nun inşa süreci zaman zaman ırk vurgusunu da beraberinde getiriyordu. Mustafa Kemal’in ve Cumhuriyetin lider kadrolarının bazı konuşmalarında “ırkçı” olarak nitelendirilebilecek unsurlar öne çıkarılıyor, Türk ırkının güzelliği vurgulanıyor, Türk ırkının şanlı tarihi gündeme getiriliyordu. 1930’lu yıllarda bu ırk
940
“ Recep Beyin Verdiği Konferans,” Cumhuriyet, 19 Teşrinievvel 1931, s.5 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02-22.59.13/ 17.8.1931 tarih ve 11631 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi. Ayrıca bu belgenin eki olan ve 18.86.112.1931 yer numarasında bulunan yazışmalara da bakılabilir. Aslında bu dergiler içerisinde yer alan Yeni Kafkas dergisi 1927 yılında Bakanlar kurulu tarafından kapatılmıştı. (T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.01-026.54.13.) Yeni Kafkas’ın 1927 yılından sonra yayınlandığına dair her hangi bir bilgi ya da kayıt yoktur. 942 Gün Soysal, “Rusya Kökenli Aydınların Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyetçiliğinin İnşâsına Katkısı,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cilt:4, Milliyetçilik, ed.: Tanıl Bora, İstanbul, İletişim Yayınları, 2002, s.493. 941
295
vurgusu daha da belirgin hale gelmeye başladı. Askeri okullara ve başka kurumlara girişte Türk “ırkı”ndan olma şartının öne sürülmesi, iskan ile ilgili olarak çıkarılan kararname ve yasalarda “Türk ırkı” vurgusunun artması da bu dönemde gözlemleniyordu. Aynı dönemde “Turan” kavramının da devletin resmi belgelerinde boy göstermesi olgusunu da belirlemek gerekir. Türk Tarih Tezi’nde Türk tarihi Orta Asya ile bağlantılı olarak kurgulanmış 943; 1934 tarihli İskan Kanunu’nun Esbabı Mucibe Layihası’nın giriş cümlesi “ Cihan tarihinde büyük muhaceret sellerini ve akıntılarını yapan ırkların başında Türkler ve Turanî
kavimler olduğu
malûmdur.Çiftçiliğin ve demirciliğin babası olan ve kapladığı her kıtaya medeniyet götüren Türk...”ten 944 söz eder biçimde düzenlenmişti. Ulus-devlete Anadolu’da temel arama çabaları da, ırkçı antropolojinin yöntemleri ile sağlanmaya çalışılıyordu. 945 Bununla birlikte ırka yapılan bu vurgunun hiçbir zaman “saf kan”a dayalı bir ırkçılık biçimini almadığı da eklenebilir. Irk sözcüğüyle anlaşılanın genelde Türk kültürüne bağlılık olması bağlamında kapsayıcı bir milliyetçiliğin varlığından söz edilebilir. Bir anlamda Cumhuriyet yönetimi, “teritoryal” bir ulusçuluğu, etnik yöntem ve söylemlerle harmanlayarak kurmak gibi, karmaşık ve karışık bir yöntemi benimsemek durumunda kalmıştır. 946 Kısaca Cumhuriyet,
943
Füsun Üstel, Türk kültürünün kaynaklarını Orta Asya’ya gönderme yaparak arama çabalarınn bile Anadolu üzerinden geliştirildiğini belirtmektedir.(Füsun Üstel, “Türk Milliyetçiliğinde Anadolu Metaforu,” Tarih ve Toplum, Cilt: XIX, Sayı: 109 (Ocak 1993), s.55.) 944 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre.IV, Cilt:23, İçtima:3 (65.inikat), 7.VI.1934. İskan Kanunu’nun Esbabı Mucibe Layihası, Türk Tarih Tezi’nin bu dönemde ne kadar etkili olduğunun göstergelerinden biridir. Türk Tarih Tezi’nde ileri sürülen belli başlı bütün noktalar bu layihada da kendilerini göstermektedir. 945 Süavi Aydın, “Cumhuriyetin İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü: Irkçı Paradigmanın Yükselişi ve Düşüşü, Modern türkiye’de Siyasî Düşünce,” Cilt 2: Kemalizm, ed.: Ahmet İnsel, 2. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2002,s.365. 946 “...Cumhuriyet’in “ulus yaratma” projesi, kafası oldukça karışık bir projedir ve bu nedenle farklı paradihmalar yer yer birbirinin içine girmiştir...uygarlığa ortak olmaklığı “tasarlanan ulusun geçmişi”, bu ortaklığa ilişkin olara, Batı (Anglo-sakson ve Fransız) dünyasında akredite kanıtlardan yoksun olduğu için, Cumhuriyet ister istemez Alman tarzı bir kültür anlayışının etkisi altında kendisine antropolojik ve arkeolojik bir geçmiş (bir urgeschichte) inşa etmeye girişmiştir.”(a.g.e., s.354-355.)
296
pantürkçülüğü reddetmekle beraber Türkçülüğe sahip çıkıyordu. “Türk ırkı” vurgusunun artması, “Türk ırkı”na dönük övgüler ulus-devlet kurulması sürecinde ulus bilincine sahip olmayan bir kitleye bu bilinci taşımak gibi bir işlevi de yerine getiriyordu. Bununla birlikte bu dönemde ortaya konulan tarih anlayışının ve ırka yapılan vurgunun artmasının, “kan”a dayalı bir ırkçılığı tetiklemiş olduğu da düşünülmesi gereken bir olgudur. Bu bağlamda tarih ve dil çalışmaları ulusal bilincin geliştirilmesinin en etkili yollarından biri olarak değerlendirilmişlerdir. Bu çerçevede 1930’lu yılların hemen başında Cumhuriyetin gereksinimleri doğrultusunda, Rusya göçmeni Türklerin de katıldığı yeni bir tarih anlayışının geliştirilmesine hız verilmiştir. 1930 yılında Türk Ocakları bünyesinde Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti’nin oluşturulması, bu yolda atılan bir ilk adım olmuş; 1931 yılında Türk Ocakları’nın kapatılmasının ardından yine Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti adıyla ancak bu kez tüzel kişiliği olan bir yapının kurulması yeni tarih anlayışının inşası sürecinde dönüm noktasını teşkil etmiştir.
1. TÜRK TURANCILARININ VAR OLMA ÇABASI Türk Ocakları’nın kapatılması ile örgütsel olarak dağınık hale gelen Turancı düşünceye bağlı isimler pantürkçülüğü reddeden Cumhuriyet yönetimine karşı kendi düşüncelerini sürdürmeye çalışmışlardır. Cumhuriyetin milliyetçilik anlayışının kendisini Anadolu toprakları ile sınırlayan tavrı Turancı Türkçüler tarafından benimsenmemiştir. Öte yandan Cumhuriyetin Anadolu’yu Türk vatanı olarak tarih içerisinde kurma çabasının yöntemleri de Turancı Türkçülerin anlayışı ile
Bu noktada antony smith’in, her milletin kuruluşunda etnik ve sivil unsurların rol oynadığı yönlü görüşü de dikkate alınmalıdır.
297
uyuşmamaktadır. Bu nedenle tarih, bu dönemde Turancı Türkçü hareket ile Cumhuriyet anlayışı arasındaki en temel çatışma alanı olarak ortaya çıkmıştır. a)TÜRK TARİH TEZİ Mustafa Celâleddin Paşa’nın eserinde ilk belirtileri görülen Türklerin belli başlı bütün uygarlıkların kurucusu olduğu yönlü yaklaşım, Meşrutiyet dönemi Türkçülüğünde de kendisini gösterdikten sonra, Cumhuriyet yönetimi tarafından olgunlaştırılarak kapsamlı bir tarih tezine dönüştürülmüştür. Cumhuriyet daha ilan edilmeden önce Matbuat ve İstihbarat Matbaası tarafından basılan Pontus Meselesi adlı kitabın mukademesinde “Anadolu Türktür” başlıklı birinci altbölümde, Irak’ta Sümerler ile Filistin ve Anadolu’da Hititlerin Turani ve Türk kökenlerden geldikleri ileri sürülüyordu. 947 Rıza
Nur
1924
yılında
Türk
Yurdu’nda
yayınlanan
makalesinde
Mezopotamya ve Anadolu’da Turan halklarının varlığını 4000 yıl öncesine götürmektedir. “Türklerin Mezopotamya, Irak ve Anadolu’ya gelmeleri 9 veya 12 asır evvelinden de değildir. Milattan 4.000 yıl evvelinden beri yani tarihin zabtedebildiği zamandan beri bu yerlerin ve Kafkasya’nın ahalisinin Turanlılar olduğu De Morgan gibi tarih ve asar-ı atika ilmi aleminde en ehliyetdar sayılan zatlar söylemektedirler. Hakikaten buralarda Urartu, Elam, Sümer, Tobal Hitit, Kumak gibi Turanlı milletlerin vücudunu biliyoruz.” 948 Ziya Gökalp de 1923 yılında Yeni Gün gazetesinde yayınlanan bir yazısında adeta Türk Tarih Tezi’nin erken bir deklarasyonunu yapmaktadır. “İşte bugünün ilimleri ve hikmetleri «Garp Medeniyeti» dediğimiz şeyden ibarettir. Garp medeniyeti kadîm «Akdeniz
947
Mete Tunçay, T.C. Tek-Parti Yönetiminin Kurulması, s.300. Rıza Nur, “Devletimizin Mahiyeti ve Millî Adı,” Türk Yurdu, Cilt:15-1, Sayı:163-2 (Teşrinisani 1340- Kasım 1924). [Çevrimyazı metin: Türk Yurdu, Tütibay Yayınları, Cilt: 8(15) s.52.] 948
298
Medeniyeti»’nin devamıdır. İlk müessisleri Sümerler, Alanlar, Vanikler, Komuklar, Hititler, İskitler, Hiksoslar, Komanlar gibi Turanî milletlerdir.” 949 Yine de Gökalp’ın yaklaşımı, Türk Tarih Tezi’nden Aryan-Turan (veya Türk) ırk birlikteliğini kabul etmemesi bağlamında temelde farklılaşmaktadır. Bu bağlamda anılması gereken bir başka isim de Yusuf Ziya (Özer)’dir.Yusuf Ziya Özer Türk Hukuk Tarihi formalarında eski Yunanlıların, Hammurabi’nin Türk olduğunu savlayarak Türk Tarih Tezi’ne doğru giden yolu başlatmış olur. Yusuf Ziya’nın savlarına itiraz Fuad Köprülü’den gelecektir. 950 Yusuf Ziya, daha sonraki tarihlerde kaleme aldığı Âriler-Turaniler ve Samiler-Turaniler adlı çalışmalarında Hint-Avrupa dillerinin olduğu kadarSami dilleri ve ırklarının da Turan ırkının altdalları olduğunu ileri sürmekten kaçınmamıştır. 951 Reşit Saffet (Atabinen) de Türk Ocakları İlim ve Sanat Heyeti tarafından yayınlanan ve daha öncesinde bir kısmı Türk Yurdu’nda da yayınlanmış olan çalışmasında yalnızca Sümerlerin Türk-Moğol ırkına mensubiyetlerini ileri sürmekle kalmıyor; Amerikan yerlilerinin dillerinde Türkçe’yi andırır kelimeler, adetlerinde “müşahabetler” buluyor 952, Aryanların vatanının Turan olduğunu yazıyor 953, Türklerin Aryan olduklarını ileri sürüyordu. 954 Cumhuriyet yönetimi ulusun inşası sürecinde bu tezleri kapsamlı bir tarih anlayışı haline dönüştürdü. Türk Tarih Tezi’nin ilk ayrıntılı açıklamalarından biri Afet (İnan) Hanım’dan Türk Ocakları’nın 1930 kurultayında gelmiştir. Afet Hanım 949
Ziya Gökalp, “İnkılâpçılık ve Muhafazakârlık,” Makaleler IX, haz.: Şevket Beysanoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları Ziya Gökalp Serisi, İstanbul, 1980, s.40-41.(Makale Yeni Gün’ün 17 Mayıs 1339 tarihli 1180-803. sayısında başmakale olarak yayınlanmıştır.) 950 Tunçay, T.C.’nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulması, s.300. 951 Yusuf Ziya, Arier und Turanier, İstanbul, 1932, Zellith, ss.456 ve Yusuf Ziya, Dil Tetkiklerinden Samiler-Turaniler, Cilt:2, Birinci Kısım, Marifet Matbaası, 1934. Bu ikinci eserin önsözünde Arier und Turanier adlı eserin Türkçesinin de yakında çıkacağı haberi verilmekle birlikte, anlaşılan bu gerçekleşmemiştir. 952 Reşit Saffet, Türklük ve Türkçülük İzleri, 1inc Kitap, Ankara, Türk Ocakları İlim ve San’at Heyeti Neşriyatı, 1930, s.120. 953 a.g.e., s.153. 954 a.g.e., s.165.
299
konuşmasının “Türk, medeniyettir; Türk tarihtir.” sözleriyle başladığı bölümünde, Macar Turancılarının bütün medeniyeti Turan halklarına mal etmelerine benzer biçimde, Turan sözcüğünü Türk ile değiştirerek bütün uygarlıkların kaynağına Türklüğü yerleştiriyordu.
“Beşeriyetin en yüksek ve ilk medeni kavmi, vatanı Altaylar ve Orta Asya olan Türklerdir. Çin medeniyetinin esasını kuran Türklerdir. Mezopotamya’da, İran’da milâttan en aşağı 7,000 sene evvel beşeriyetin ilk medeniyetini kuran ve beşeriyete ilk tarih devrini açan (Sumer), (Akat), (Alam) isimleri verilmekte olan Türklerdir. Mısırda Deltanın (Otokton) sakinleri ve Mısır medeniyetinin kurucuları Türklerdir....(Grek) namını alan (Doryen)lerin yeni âleme, (Hitit), Hattı diye tanıttıkları Anadolunun (Otokton) ehalisi, ilk ve hakiki sahipleri, ataları, Etileri, başlarında bulunan Türklerdir.” 955 Afet Hanım tezlerine desteği de yabancı bilim adamlarında bulmaktadır. 956 Bununla birlikte Türk Tarih Tezi’nin asıl tartışmalar yaratacak olan Türklerin Aryanlarla ırksal birlikteliği bu konuşmada yer almamıştır. Hatta Afet Hanım’ın ifadelerinden böylesi bir ırk birlikteliğine karşı olduğu sonucuna bile varılabilir. Bu noktada Cumhuriyetin yalnızca Türk ulusunun inşası ile değil, aynı zamanda bu ulusu Anadolu topraklarının tarihiyle harmanlayarak oluşturmak gibi bir yükü de üzerine aldığı belirtilebilir. 957 Böylelikle hem ulus-devlete sağlam bir tarihsel temel, hem Anadolu’nun Türk olduğunun kanıtlanması gerçekleştirilecekti. Aynı zamanda Batı uygarlığının Türklerden kaynaklandırılması, hars-medeniyet 955
“Türk Ocaklarının Altıncı Kurultayı,” Türk Yurdu, Sayı:29-223, Mayıs 1930, s.89 Afet Hanım’ın verdiği iki isimden birisi François Lenormand’dır. Lenoprmand’ın, bu çalışmanın I.bölümünde de sözü edilen 1872 tarihli eseri Türk Tarih Kurumu Kütüphanesinde bulunabilir. Diğer bilim adamı ise Belçikalı Ch.Steur. 957 Afet Hanım’ın konuşmasının bir bölümündeki ifadelerden bu açıdan son derece dikkat çekicidir. “Bu Türkler, bugün dahi vatanımız olan Anadoluda kuvvetli devlet kuran Etilerimizle yani atalarımızla konfederasiyon yaptılar.”(a.g.k., s.90.) 956
300
ayrımını benimsemeyerek Batı değerlerini bir bütün olarak kabulünden yana olan Cumhuriyet yönetimi açısından Batı’nın Türklere yabancı olmadığının kanıtlanması gibi bir işlevi de yerine getirecekti. Doğan Avcıoğlu’nun söyleyişiyle Türk Tarih Tezi “...Milli Misak sınırları içindeki Türkiye halkı tarihini kurmayı amaçlar.” 958 Bunu yaparken de tıpkı Mustafa Celaleddin Paşa’nın yaptığı gibi, Türklerle Aryanların kökensel birliğini kanıtlamaya yönelik çalışmalarla da desteklenir.959 Türk Tarih Tezi, ırkçılığı ayırıcı olmak yerine birleştirici bir boyut olarak kullanma eğilimi
içerisinde
olmuş
ve
dikkatleri
Türkiye
coğrafyası
üzerinde
yoğunlaştırmıştır. 960 Aryanlarla kurulmaya çalışılan ırksal birliktelik niteliğiyle de 1930’lu yılların Turancı Türkçülerinin şiddetle reddettikleri bir tezi oluşturur. b) TURANCI TÜRKÇÜLÜĞÜN KISA BAHARI Türk Ocakları’nın 1920’li yılların ikinci yarısından itibaren giderek Cumhuriyet Halk Fırkası kontrolüne girerek pantürkçülükten uzaklaşmaya başlaması ve sonunda kapatılması Turancı Türkçülüğün dağınık hale gelmesine yol açmıştı. Her ne kadar Türk Ocakları pantürkçülükten uzaklaşarak C.H.F. çizgisinde bir milliyetçiliğe doğru yönlendirilmişse de, Turancılığı benimseyenler için ortak bir platform sağlama işlevini devam ettiriyordu. Türk Ocaklarının kapatılması ve Türk Yurdu’nun yayınının durdurulmasına karşı ilk yanıt Türk Ocaklı olan Hüseyin Nihal (Atsız) tarafından çıkarılmaya başlanılan Atsız Mecmua olmuştur. 961 1931 yılında Türk Ocakları’nın olağanüstü kongresi ile CHF’ye katılma kararı almasının 958
Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi, Birinci Kitap, İstanbul, Tekin Yayınevi, 1985, s.29. Afet İnan’ın,64.000 kişinin kafatası ölçülerini alarak ulaştığı sonuç Türklerin brakisefal kafatasına sahip oldukları; yine brakisefal Aryanlarla ortak kökene sahip olduklarıdır. ( Afet İnan, Türkiye Halkının Antropolojik Karakterleri ve Türkiye Tarihi, Türk Irkının Vatanı Anadolu, Ankara, TTK, 1947. ) 960 Mete Tunçay, T.C.’nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulması, s.300. 961 Atsız Mecmua’nın yayınlanmaya başladığı 1931 yılında Fuat Şükrü (Dilbilen)’in Turan temasını öne çıkaran şiirlerinin yer aldığı kitabı da yayınlanmıştır.( Fuat Şükrü, Turan ve Türkler, İstanbul, Resimli Ay Matbaası, 1931,ss.78) 959
301
üzerinden yaklaşık bir ay geçmişken çıkarılmaya başlanan Atsız Mecmua, Nihal Atsız’ın yanı sıra Ahmet Zeki Velidi, Abdülkadir (İnan), Nihat Sami (Banarlı), Caferoğlu Ahmet, Orhan Şaik (Gökyay), Mahmut Ragıp (Kösemihal), Abdülbaki (Gölpınarlı), M.Şakir (Ülkütaşır), Sabahattin Ali, Pertev Naili, Ali İhsan (Sabis) gibi isimlerin de katkıda bulundukları bir dergi olmuştur. Köprülüzade Mehmed Fuad’ın da Atsız Mecmua’da zaman zaman yazdığı görülmektedir. Atsız Mecmua, Türk Ocakları’nın kapatıldığı bir dönemde doğan boşluğu bir anlamda doğurmuş; pantürkçü ve ırkçı eğilimler çok belirgin olmamakla beraber, Turancı Türkçülerin Cumhuriyet milliyetçiliği ile uyuşmayan düşünceleriyle varlıklarını sürdürdüklerinin açık kanıtı olmuş, bir anlamda Turancı Türkçülüğe moral ve ivme kazandırmıştır. Bu dönemde Turancı Türkçü düşünce sahipleri ile Cumhuriyet yönetimi arasındaki ayrılık, Türk Tarih Tezi üzerinden gelişmiştir. Daha I.Türk Tarih kongresi toplanmadan önce Atsız Mecmua’nın ilk sayısında Nihal Atsız, Türk Tarih Tezi’ni eleştiren “Türkler Hangi Irktandır?” başlıklı yazısını kaleme almıştır. Nihal Atsız, gazete ve dergilerde çıkan Türklerin Aryanlarla olan ırksal bağlılıklarını öne süren tezlere karşı çıkar. “Türklerin Aryani ırkından olduğu hakkındaki yanlış düşüncelerin niçin kabul edilmek istendiğini bilmiyoruz. Sanırız ki, Moğolların vahşi ve barbar, Aryanilerin ise medeni olduğu hakkındaki eskimiş telekkiler buna sebep oldu.” 962 sözleriyle, Turancı Türkçülüğe sempati ile bakanların Türk Tarih Tezi’ni esas olarak hangi noktada reddettiklerini ortaya koymuştur. Aynı yazıda Nihal Atsız, ırkçı tutumunun örneklerini vermekten de kaçınmamıştır. Vahşi Moğollarla akraba olmamak için “...Çingenelerin de mensup olduğu Aryani ırkına girmek hislerimizi daha çok incitmez mi?” 963 ifadesi Atsız’ın ırkçı hassasiyetlerini gösteren bir ifadedir. 962 963
H.Nihâl, “Türkler Hangi Irktandır?,” Atsız Mecmua, Sayı.1 (15 Mayıs 1931), s.6 aynı yerde.
302
Atsız, Hititleri Türk olarak değerlendiren savlara da itiraz eder. Aslında Atsız, Hititlerin Türk oldukları savlarının neden geliştirildikleri açık bir biçimde görmektedir. “...Türklerin Anadoludaki eskiliklerini isbat etmek ve bir veraset hakkı bulmak...” 964 olarak bu tezin amacını iyi kavradığını gösteren Atsız bilimsel olarak bunun doğru olmadığı düşüncesindedir. Ona göre “...Türkler için yabancı kavmların medeniyetine sahip çıkmaya lüzum yoktur.” 965 Türk Tarih Tezi üzerindeki asıl büyük tartışma I.Türk Tarih Kongresi sırasında yaşanmıştır. Zeki Velidi, Sadri Maksudi ve Reşit Galip arasında meydana gelen tartışmalar, Zeki Velidi’nin Türk Tarih Tezi’nin bir anlamda belkemiği sayılabilecek olan, göçler yoluyla Orta Asya’dan uygarlığın yayılışını açıklamak üzere geliştirilmiş bulunan Orta Asya’da kuraklık tezlerine karşı itirazlar yükseltmesi neden olmuştur. 966 Tartışma, kuraklık üzerinden geliştirilmekle beraber, asıl sorunun daha derinlerde olduğu anlaşılmaktadır. 967 Kuraklık tezlerine karşı çıkarak Zeki Velidi’nin ortaya koymak istediğinin, Türk Tarih Tezi’nde belirginleşen Türklerin Batıya göç ederek Anadolu ve Avrupa’daki tüm toplum ve kültürleri etkilemiş olduğu yolundaki savı çürütmeye çalışmasında aramak gereklidir. 968 Bu etkileme
964
aynı yerde. a.g.m., s.7. 966 Bu tartışmalar için Birinci Türk Tarih Kongresi, Konferanslar Münakaşalar, T.C. Maarif Vekâleti, s.167-193 ve s.369-400 arasına bakılabilir. 967 Sadri Maksudî ve tartışmaya karışan Şemsettin (Günaltay) Bey, tartışmanın içeriğini bir kenara bırakarak, Togan’ın kişiliğine yönelik eleştirileri ve geçmişte yaşananları gündeme getirmekten kaçınmamışlardır. 968 Büşra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih, Türkiye’de “Resmi Tarih” Tezinin Oluşumu (1929-1937), 2. Baskı, İstanbul, Afa Yayınları, 1996, s.123. Oysa Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş adlı eserinde Türklerin göçler yoluyla dünyanın dört bir yanındaki kültürlerle ilişkisine vurgu yapıyordu. Önasya, Mısır, Hindistan, Mezopotamya, Çin ve hatta Orta Amerika medeniyetlerinin Türklerle bağını gösteriyordu.Togan, Sümer ve Elam gibi uygarlıkları doğrudan Türk olarak değil de, içlerinde Türklerin de karıştığı bir halita olarak tanımlamaktan yanaydı. (A. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, Cild 1, En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, İstanbul, İsmail Akgün Matbaası, 1946, s.8-18.) Etienne Copeaux’a göre, 1928’de ilk kez ders notları biçiminde basılan bu eserin yukarıdaki açıklamaları içeren “Türk Tarihinin Eski Devirleri” başlıklı birinci bölümü Kemalist tarih tezinin de doğrudan kaynağıdır.(Etienne Copeaux, Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993) Türk Tarih Tezinden Türk-İslam Sentezine, çev.: Ali Berktay, 2. Baskı, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Mart 2000, 965
303
savını çürütmekten de öte, Orta Asya’da tarih zamanlarında kuraklık ve dolayısıyla göçün iddia edildiği kadar olmaması, Türk Tarih Tezi’nde ileri sürülen eski uygarlıkların Türk kökenini de reddetmek anlamına gelmekteydi. 969 Tartışma Kongre’de kalmamış, Nihal Atsız ve arkadaşları Reşit Galib’e çektikleri telgrafla hocaları Zeki Velidi’nin yanında yer almışlardır. 970 Zeki Velidi ise Kongre’deki tartışmalar sonrasında Darülfünündaki görevinden ve Türkiye’den ayrılmak zorunda kalmıştır. 971 Zeki Velidi’yi destekleyen telgrafı sonrasında Nihal Atsız’ın da üniversiteden uzaklaştırılması gündeme gelmişse de, görevini bir süre daha sürdürmüştür. 972 Atsız, üniversite üzerine eleştirilerini Atsız Mecmua’nın 17. sayısında sert bir biçimde dile getirmesi üzerine Edebiyat Fakültesi dekanı ile yaşanan kavganın 973 ardından 13 Mart 1933’de asistanlık görevinden uzaklaştırılarak Malatya Ortaokuluna Türkçe
s.28-29.) Copeaux, I.Türk Tarih Kongresi’nde bilimsel düşüncenin değil, milliyetçiliğin rol oynadığını belirttikten sonra “...oysa 1938’de Türkiye’ye döndükten sonra Velidi milliyetçilik akımına katılacaktır...”değerlendirmesi (s.48) ile Kemalist milliyetçilik ile Zeki Velidi’nin de içerisinde yer aldığı Turancı Türkçü milliyetçilik arasındaki farkı yakalayamamış görünmektedir. 969 A. Ahat Andican, Türkistan Mücadelesi, s.374-375. 970 Osman F. Sertkaya, Hüseyin Nihâl ATSIZ, “Hayatı ve Eserleri,” Atsız Armağanı, İstanbul, Ötüken Yayınevi, 1976, .VI-VII. Telgraf çekenler arasında Pertev Naili ve atsız’ın ikinci eşi Bedriye Hanım da vardırlar. 971 Togan, Darülfünun’dan ayrılmasını, Viyana Üniversitesi’nde yapmak istediği çalışma için izin isteğinin Darülfünun yönetimi tarafından onaylanmaması üzerine I.Türk Tarih Kongresi öncesinde planladığını yazmaktadır. (Ahmet-Zeki Valîdî, On Yedi Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Bey, İstanbul, Bürhaneddin Matbaası, 1934, s.5-6.) Ancak Tunçay ve Özen’in de haklı olarak belirttikleri gibi, Togan’ın Darülfünundan ve Türkiye’den ayrılmasına Tarih Kongresi’ndeki bu çıkışının neden olduğu açıktır.(Mete Tunçay- Haldun Özen, “1933 Darûlfünun Tasfiyesi veya Bir Tek-Parti Politikacısının Önlenemez Yükselişi ve Düşüşü,” Tarih ve Toplum, Cilt:II, Sayı:10(Ekim 1984), s.11.)Togan, ancak Mustafa Kemal’in ölümü sonrasında Türkiye’ye dönebilecektir. 972 Osman F. Sertkaya, “Hüseyin Nihâl Atsız, Hayatı ve Eserleri, “ Atsız Armağanı, haz.: Erol Güngör ve diğerleri, İstanbul, Ötüken Yayınevi, 1976, s.VII: 973 Bu kavga bir soru önergesiyle T.B.M.M.’ye de taşınmış, Manisa milletvekili Refik Şevket Bey Hükümetten “ Edebiyat Fakültesi talebesi tarafından İstanbulda Tokatliyanda bütün müderrislere verilen çay ziyafetinde asistan Nihal Bey, Edebiyat Fakültesi Reisi Muzaffer Beyi döğmüş, doğru mudur?” biçiminde sözlü soru önergesi vermiştir.(T.C.Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Başbakanlık Muamelat Genel müdürlüğü Kataloğu, 030.10-8.49.2.)
304
öğretmeni olarak atanmıştır. Atsız Mecmua ise 17. sayısı sonrasında yayın hayatına devam edememiştir. 974 Rusya göçmeni Türkçülerin çıkardıkları dergiler 1931 yılında kapatılmış olmakla beraber, Rusya göçmeni Türkçülerin etkinlikleri devam etmiştir. Türkistan Türk Gençler Birliği, Azerbaycan Talebeler Birliği ve Zeki Velidi’nin başında olduğu
Türkistan’ı
Öğrenme
Derneği
gibi
örgütlenmeler
etkinliklerini
sürdürürken 975, 1933 yılında Muharrem Feyzi Togay’ın başkanlığında Turan Neşri Maarif ve Yardım Cemiyeti kurulmuştur. 976 Turan Cemiyeti olarak da anılan örgüt İstanbul’da bir Turan balosu düzenlemiş, Cumhuriyetin Onuncu yılını da yaptığı bir toplantıyla kutlamıştır. 977 Rusya göçmeni Türklerden biri olan Azeri Caferoğlu Ahmed, 1932 yılında Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisini yayınlamaya başlamıştır. Caferoğlu Ahmet’in yanı sıra, Türkiye’ye göç etmiş olan hemen hemen bütün önemli Rusya göçmenleri yazılarıyla dergiye katkı sunmuşlardır. Zeki Velidi, Abdullah Battal (Taymas), Abdülkadir (İnan), Akdes Nimet Kurat, Ayaz İshaki, Cafer Seydahmet Kırımer, Mehmed Emin Resulzade gibi isimlerin yazdığı Azerbaycan Yurt Bilgisi bu özelliğiyle bir ilktir. 978 Bu arada Türkiye dışında da yine Rusya göçmeni Türkçüler yayın etkinliklerini sürdürmekteydiler. Berlin’de Azerilerin İstiklâl’i, Paris’te Mustafa 974
Atsız Mecmua’nın 17.sayısı 25 Eylül 1932 tarihlidir. Atsız’ın asistanlık görevinden alınmasından yaklaşık altı ay önce yayınına son verilmiştir. Devlet arşivlerinde yer alan bir belgede İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, Atsız Mecmua’nın kapanmasının nedenini Zeki Velidi’nin Türkiye’den ayrılmasında bulmaktadır. Şükrü Kaya, Atsız Mecmua’nın Zeki Velidi ve Cafer Ahmet Beyler tarafından kurulduğunu da ileri sürmektedir. (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no: 18.85.99.1943. Bu değerlendirmeler Orhun dergisinin kapatılması istemi sırasında dile getirilmektedir.) Atsız Mecmua’nın bu son sayısında Nihal Atsız’ın “Yolların sonu” adlı şiiri de yayınlanmıştır. 975 Atsız Mecmua’da yer alan bilgiye göre Türkistanı Öğrenme Derneği , Zeki Velidi Bey’in reisliği altında dört yıldan beri bilimsel toplantılar düzenlemektedir.(Atsız Mecmua, Sayı:1, s.20). 976 Gün Soysal, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt:4,Milliyetçilik, s.490 977 “Turan Balosu,” Azerbaycan Yurt Bilgisi, Cilt:2, s.144 ve “«Turan Cemiyetinde»,” Azerbaycan Yurt Bilgisi, Cilt:2, s.421. 978 Gün Soysal, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt 4: Milliyetçilik, s.495
305
Çokayoğlu’nun denetiminde Türkistanlıların Yaş Türkistan’ı, Romanya’da Kırım Türklerinin Emel’i, Varşova’da Kafkasya Dağlıları, yine Berlin’de Ayaz İshaki yönetiminde İdil-Ural Türklerinin Yeni Milli Yol’u, Paris’te Promethée 979 yayınlanmaktaydı. Bu yayın etkinliklerinden biri de Finlandiya’da 1931 yılından itibaren yayınlanmaya başlayan Yeni Turan adındaki dergi olmuştur. Azeri Türkleri tarafından yayınlanan Yeni Turan’ın Finlandiya Turan Ocağı adlı kuruluşun yayın organı olduğu anlaşılmaktadır. 980 Derginin baş muharriri Finlandiya Turan Ocağı reisi de olan Mehmet Sadık [Aran]’dır. 981 Önce Finlandiya’nın Tampere kentinde yayınlanan dergi, daha sonra Helsinki’ye taşınmış; bu iki şehirde Turan konferansları da düzenlemiştir. 982 Türkçü dergilerin asıl yükselişi 1933 yılında gerçekleşmiştir. Bu yıl Nisan ayında İzmir’de sahibinin Osman Senayi, başmuharrir ve umumi neşriat müdürünün Cevat Rıfat (Atılhan) olduğu İnkılap adlı dergi yayın hayatına başlamıştır. Dergi çıkmaya başladığı andan itibaren “kan”a dayalı bir ırkçılık anlayışını benimsemiş, giderek bu ırkçılık Yahudi karşıtlığında somutlaşarak keskinleşmiştir. Beşinci sayısından itibaren Milli İnkılap adını alan dergi, bu tarihten başlayarak “taşkın 979
1926 yılında Varşova’da Ukrayna, Kuzey Kafkasya, Gürcistan, Azerbaycan göçmenleri tarafından kurulan Promete hareketine, 1927 yılından itibaren Türkistan Milli Birlik Hareketi de katılmıştır. Örgüt 1926’dan itibaren Promethée adlı dergiyi yayınlamaya başlamıştı. ( A. Ahat Andican, Türkistan Mücadelesi, s.235-255.) 980 Azerbaycan Yurt Bilgisi, Cilt:2, s.143 ve s.311. Atsız Mecmua, Sayı:9, s.236. 981 Landau, dergiyi Abdullah Ahsan’ın çıkardığını bildirmektedir.(Jacob Landau, Pan-Turkism, s.81) Ancak Yeni Turan’dan söz eden bütün yayın organlarında Mehmet Sadık’ın adı geçmektedir. (Turán, 1932, I-IV, s.47 ve Azerbaycan Yurt Bilgisi, Cilt:2, s.311.) ayrıca Macar Turan Cemiyeti’nden Mehmet Sadık’a gönderilen 9 Aralık 1931 tarih ve 872/931 tarihli mektup. MOL, P Szekcio, 1384, 7.cs-1931. Landau derginin birkaç sayısının İstanbul’da Hakkı Tarık Us Kütüphanesinde bulunduğunu da yazmaktadır. Ne yazık ki bu kütüphane kapalı olduğundan defalarca denememe rağmen bu dergiye ulaşmak olanaklı olmamıştır. 982 Turán, 1933, s.59. 1935 yılında Finlandiya’da bir de “Finlandiya Türkleri Birliği” adlı bir örgüt oluşturulmuştur. T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, C.H.P. Kataloğu, 490.0/.605.93.3 Bu dönemde Bulgaristan Türkleri’nin kurmuş oldukları spor klüpleri de Turan adı altında birleştirilmişlerdi. Bu Turan Gençlik ve Spor Cemiyetleri birliği için bknz.. Tunalı Ali hüsnü, Bulgaristanda (Türk Spor birliği) Nasıl doğdu ve Nasıl “Turan” oldu?, İstanbul, Vakit Matbaası, 1933 ve Ahmet Cebeci, “Balkanlarda Türkçülük Hareketleri,” Türk Kültürü, Yıl:XXVII, Sayı: 311 (mart 1989),s.137-138.
306
milliyetperver” ifadesini de alt başlık olarak benimsemiş; altıncı sayısından itibaren de başlığına “Aylı Kurt” sembolünü eklemiştir. Altıncı sayısından sonra İstanbul’a taşınan Milli İnkılap, Yahudi karşıtlığının Türkiye’de bu kadar açıkça savunulduğu ilk dergi olma özelliğine sahip olmuş; “dış Türkler” ile ilgilenmekle beraber dergiye rengini veren unsur bu Yahudi karşıtlığı olarak ortaya çıkmıştır. Türkçülüğün, Cumhuriyet yönetiminin milliyetçilik tanımıyla çok da uyuşmayacak biçimde benimsendiği bir başka dergi de 1933 yılının Mayıs ayında İstanbul’da yayınlanmaya başlanan Doğu adlı dergi olmuştur. Sahibi olarak M.Sabri’nin, neşriyat müdürü olarak Seyfettin Şerif’in göründüğü dergi dikkatlerini Türkiye üzerine yöneltmiş, pantürkçülük eğilimi silik kalmıştır. Bununla birlikte dergi yazarlarının ırkçı, yabancı düşmanı düşünceleri benimsedikleri görülmektedir. Dergide dikkat çeken bir başka unsur da İslamiyete ve Osmanlıya yöneltilen eleştiriler ve bu ikisinin Türklük üzerindeki olumsuz etkileri olmuştur. Bu iki dergiyi Milli Türk Talebe Birliği’nin Birlik isimli dergisi izlemiştir. Milli Türk Talebe Birliği 1929 yılının ilk aylarında kurulmuştur. 983 Milli Türk Talebe Birliği, her ikisi de 1933 yılında meydana gelen Vagon-Li ve Razgrad olaylarında sergilediği tutum ve düzenlediği gösterilerle milliyetçiliğin dönemdeki en yaygın ve etkili örgütü haline gelmiştir. 984 Milli Türk Talebe Birliği’nin 2 Temmuz 1933 tarihinde ilk sayısını yayınladığı Birlik adlı dergisi, ırkçı ve Turancı bir Türkçülük anlayışı üzerine inşa edilmiş bir yayın politikası izlemiş; milliyetçi yayın
983
İlhan Darendelioğlu, Türkiyede Milliyetçilik Hareketleri, Toker Yayınları, 1968, s.58. Mahmut Goloğlu, 1933 yılını “ Türkiye Cumhuriyeti tarihinde milliyetçi gençlik hareketlerinin yoğunluk kazandığı bir dönem” olarak niteleyerek, bu gençlik hareketlerinin önderliğini de MTBB’nin yaptığını belirtmektedir. ( Mahmut Goloğlu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), Ankara, Kalite Matbaası, 1974,s.91-92.) 984
307
organları içerisinde en etkili ve yaygın olanlarından biri olmuştur. 985 Dergi’nin ilk sayısında Almanya’daki Nazi rejiminin kitap imhası üzerine yer alan değerlendirme ilginçtir. “Hitleri’n binlerce kitabı yaktırması bir vahşet eseri midir? Katiyen..Bu hareket medeniyetin veya ilmin, belki de edebiyatın zararına olabilir. Fakat bu hareket
Alman
millî
ruhunun
faidesinedir.” 986
Dergi
pantürkçü
eğilimler
göstermekten de kaçınmamıştır. 13.sayısında yer alan “Düşüncelerimiz” adlı yazıda milletin tanımı içerisinde kültür ve ülkü birliklerinin yanı sıra “kan birliği”ne de yer verilmiş, pantürkçü millet anlayışı çizilmiştir. “ Bize göre Millet: Kanı bir, kültürü bir, ülküsü bir insanların topluluğu! Bizim için milliyet sınır tanımaz! Bu düşünce özünü tarih inkılâbımızdan alıyor! Kazan Türkü, Kırım, Kâşgar, Semerkant ve Bakü Türkü sınırlarımız içinde yaşamıyan, fakat bizden olanlardır.” 987 Bu cümlede “tarih inkılabı”ndan söz edilmesine rağmen, bir başka yazıda yer alan “ Anadolu’da vesayet arayanlara, Roma kapılarında Türk atlarının izlerini aramalarını tavsiye ederiz.”988 sözleri Türk Tarih Tezi’ne açık bir karşı çıkışı barındırmaktadır. Daha öncesinde Atsız Mecmua’nın da benimsemiş olduğu “Ben Sen yokuz...Biz varız” sloganını kullanan dergi militarizme, ırkçılığa, yabancı düşmanlığına, komünizm karşıtlığına yaptığı vurguyla Atsız Mecmua’dan sonra ve belki de ondan daha fazla olarak gelecekteki Turancı Türkçü çizgideki yayın organlarının habercisi olmuştur. Milli Türk Talebe Birliği 1933 Mayıs Kongresi’nde Birlik armasına kurt sembolünün eklenmesi kararı da almıştır. 989 Birlik’in son sayısı 4 Ağustos 1934 tarihinde 985
Birlik dergisi üzerine Goloğlu’nun yorumu şu biçimdedir: “ Bu sırada Bozkurt’lu (Birlik) dergisi, gençliğin millî duygularını çoşkunca dile getiriyor ve öylesine çoşturuyordu ki; üniversiteli öğrenciler kadar liseli öğrenciler de dergiyi kapışarak alıyor, hattâ küçücük harçlıklarını bu uğurda kullanıyor, okuyor, duygulanıyor, cesaretleniyor, övünüyorlardı.” ( Mahmut Goloğlu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938) s.95.) 986 Birlik, sayı:1 (2 Temmuz 1933), s.3. 987 “Düşüncelerimiz,” Birlik, Sayı:13 (2 Temmuz 1934), s.5. 988 Birlik, Sayı:11 (11 Mayıs 1934), s.4. 989 Birlik, sayı:1 s.6 ve sayı:4 ( 5 Birinciteşrin 1933), s.6.
308
yayınlanmıştır.
Bundan
sonra
Milli
Birlik
adıyla
bir
dergi
yayınlandığı
bilinmektedir. 990 26 Kasım 1934’te “Türkçü Irkçı Siyasi Gazete” ibaresi ve Aylı Kurt Sembolü ile Ulusal Birlik adında yeni bir derginin yayınlanmaya başlandığı görülmektedir. 991 Sahibi ve baş muharririnin Enver Safter olarak göründüğü Ulusal Birlik’in, Milli Türk Talebe Birliği ile organik bir bağı görülmemekle beraber, genellikle üniversite öğrencilerinin yazdığı bir dergi özelliğindedir. İlk sayısına ek olarak çıkardığı ve gazetenin amaçlarının açıklandığı broşürde “Türkcülük, ırkcılık ve koyu yurdculuk” Ulusal Birlik’in ilkeleri olarak gösterilmiştir. 992 Yahudi karşıtlığı ile tanınan Cevat Rıfat da dergide yazan isimlerden olmuştur. 1933 yılında Turancı Türkçülüğün asıl dergisi, Turancı Türkçülüğün önder isimlerinden biri tarafından yayınlanmaya başlamıştır. Aynı yıl Çanakkale’ye yaptığı geziyi, Çanakkale’ye Yürüyüş adıyla ırkçı ve Turancı bir manifestoya dönüştürüp yayınlamış olan 993 Nihal Atsız, Edirne’de Orhun adlı dergisini çıkarmıştır. 994 5 Kasım 1933’de ilk sayısı yayınlanan Orhun ırkçı, Turancı Türkçülükte bir dönüm noktası olmuştur. Atsız Mecmua’ya oranla siyasal yanı daha belirginleşmiş olan Orhun’da Nihal Atsız’ın Darülfünun Yüksek Muallim Mektebi’nden arkadaşları olan Orhan Şaik (Gökyay), Nihat Sami (Banarlı), Pertev Naili (Boratav) gibi isimlerin yanı sıra Ali İhsan (Sabis), Fethi (Tevetoğlu), Fevziye Abdullah (Tansel) de yer almışlardı. Atsız, Orhun’da da Türk Tarih Tezi’ne ve Türk Tarih Kurumu tarafından
990
Ancak bu derginin sayılarına ulaşmak olanaklı olmamıştır. Dergi “ırkçı”ibaresini kullanan, dönemin tek dergisidir. 992 “Ulusal Birlik,” Ulusal Birlik, Yıl:1, Sayı:1 ilavesi, 22 Ekim 1934, s.1(Ulusal Birlik’in ilk sayısı 26 Kasım 1934’te çıkmıştır. Bu broşürün tarihi ise 22 Kasım olarak görünmektedir.) 993 Nihal Atsız, Çanakkale’ye Yürüyüş, İstanbul, Arkadaş Matbaası, 1933, s.55+9resim. 994 Orhun’un basım yeri ise İstanbul’dur. 991
309
yayınlanarak liselerde ders kitabı olarak okutulan dört ciltlik tarih kitaplarını eleştirince 28 Aralık 1932’de Bakanlık emrine alınmıştır. 995 1933 yılında yayın hayatına başlayan bir başka dergi deHıfzı Oğuz Bekata’nın Çığır’ı olmuştur. Çığır, milliyetçiliğe bağlı olmakla beraber, ırkçılık ve Turancılık yanları son derece silik kalmış; bu niteliğiyle de 1948’e kadar kesintisiz olarak varlığını sürdürmeyi başarmıştır. c) “YOLLARIN -BİR SÜRELİĞİNE- SONU” 1933 yılında Turancı harekette görülen bu canlanış, Türk Hükümeti’nin de harekete geçmesine neden olur. Balkan Antantı’nın da imzalandığı bu yıl Turancı ve Cumhuriyet’in milliyetçilik anlayışının dışında düşüncelere sahip olarak görülen yayın organları birer birer kapatılırlar. Önce 7 Temmuz 1934 tarihinde Milli İnkılap, “neşriyatı ile memleket içinde ve dışında fena bir cereyan husule getirmek ve millî vahdeti bozmak gayesini takip ettiği anlaşıldığından” Bakanlar Kurulu tarafından kapatılır. 996 Milli İnkılap, Dahiliye Vekili Şükrü Kaya tarafından “...Hitler’cilik propağandası
yaparak,
Hitler
propağanda
teşkilâtile
alâkadar...”
sözleriyle
tanımlanmıştır. 997 Milli İnkılap’ın kapanmasından bir hafta sonra bu kez Orhun’un kapatılması gündeme gelmiştir. Orhun’un kapatılması isteğini Bakanlar Kurulu’na getiren yine İçişleri Bakanı Şükrü Kaya olmuştur. Şükrü Kaya imzası ve 14 Temmuz 1934 tarihiyle İcra Vekilleri Heyeti’ne gönderilen yazıda Orhun’un Milli İnkılap ile ilişki içerisinde olması, Milli İnkılap’ın Orhun’un bazı yazılarını iktibas etmesi,
995
Osman Sertkaya, Atsız Armağanı, s.IX. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02-46.48.2/7.7.1934 tarih ve 2/962 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi 997 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no: 18.85.99.1943. Kaya, bu ifadeleri Orhun ile ilgili yaptığı değerlendirme sırasında kullanmaktadır. 996
310
“...Turan’cılık iddiasile memleketin haricî politikasını teşviş edici mahiyette neşriyatta“
bulunması, “Adsız”
mecmuanın
devamı
olması
gibi
nedenler
sıralandıktan sonra, derginin 21 Mart 1934 tarihli nüshasında “beşeriyetin rehperliğini
ancak
Almanlarla
İskandinavyalıların
yapabileceği”
cümlesinin
kullanıldığı 998 ve Türk büyüklerinin de faaliyetlerini küçültmek amacı izlendiği belirtilerek kapatılması istenmiştir. 999 Bu istek üzerine Bakanlar Kurulu 14.7.1934 tarihinde Orhun’un kapatılmasına karar vermiştir. 1000 Yılın son aylarında ise kapatılma sırası Ulusal Birlik’e gelmiştir. Şükrü Kaya Ulusal Birlik’in 26 Kasım 1934’te yayınlanan ilk sayısının hemen ertesi günü, Başvekalete başvurarak gazetenin kapatılmasını ister. Şükrü Kaya 27 Sonteşrin 1934 tarihini taşıyan “Başvekâlet Yüksek Makamına” hitaben yazılmış olan yazısında Ulusal Birlik’i daha önce kapatılmış olan Orhun, Millî Birlik ve Millî İnkılap dergilerinin “fikir ve meslek olarak bir devamı” olarak nitelendirmiş; “şekil ve yazıları bakımından Millî Birlik’in bir örneği olarak göstermiştir. 1001 Şükrü Kaya, Ulusal Birlik’in de tıpkı Millî Birlik gibi ilk sayısından itibaren üniversite öğrencilerini tahrik edici niteliğini gösterdiğini; bundan başka gazetenin asıl göze batan tarafını kendisini “Müstakil ve ırkçı” olarak tanımlamasında bulmaktadır. Şükrü Kaya’nın Ulusal Birlik üzerine yaptığı değerlendirmeler Cumhuriyet’in İçişleri Bakanı’nın ırk sorununa bakışının örneklerini oluşturmaktadır. Şükrü Kaya, 998
Atzsız’ın tam ifadeleri “ Komünistlere verilecek cevap şudur: Türkiyede servet haksızlığı ve gayrımeşru surette kazanan zenginler varsa bunu düzeltmenin yolu komünizm değildir. Komünizm ileri bir hamle ise bu hamleye geri, kaba ve ahmak mujik kılavuzluk edemez. Beşeriyetin rehperliğini almanlar ve İskandinavlar gibi en ileri milletler iddia ederlerse hak kazanabilirler. Fakar Ruslar, asla!” biçimindedir. [ Atsız, “Komünist, Yahudi ve Dalkavuk,” Orhun, Sayı: 5 (21 Mart 1934), s.4-5.] 999 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no: 18.85.99.1943. Şükrü Kaya, Orhun’un kapatılması isteğine destek olmak üzere Orhun’un 25 Mayıs 1934 tarihli 7. sayısında yayınlanan Ali İhsan Paşa’nın Recep Peker’e yanıtını içeren yazının ve Milli İnkılap’ta Orhun’dan iktibas edilerek yayınlanan anti-semitik bir yazının örneklerini eklemiştir. 1000 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02- 47.51.4/ 14.7.1934 tarih ve 2/1024 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi 1001 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no: 18.66.162.1934
311
“...evvelce “Millî
İnkılâp” adındaki mecmuasile yabancı yardımlara dayanarak
Nasyonal Sosyalizm ve Yahudi aleyhtarlığı yapan ve Türkiye’de iç siyasayı teşviş edici neşriyatta bulunan...” sözleriyle tanımladığı keskin yahudi karşıtı Cevat Rıfat’ın Ulusal Birlik’te yazıyor olmasını da gazetenin ırkçı görüşlerinin kanıtı olarak sunmaktadır. Şükrü Kaya “Müstakil bir gazetenin Türkiye’de neşredilmesinde siyasa ve kanun bakımından mahzur tasavvur edilemezse de Türkiye’de ırkçılık esasını ileri sürmek teşkilâtı esasiye kanununun ve inkılap prensiplerinin zıddına bir siyasanın kurulmasını istemek demektir. Halbuki memlekette ırkçılık esasına dayanan bir siyasanın memleketin iç politika bakımından mahzurları sayılamayacak kadar çoktur.” değerlendirmesinde bulunmaktadır. Bakanlar Kurulu Şükrü Kaya’nın isteğine uyarak, Ulusal Birlik’i üç yıl süreyle “memleketin iç siyasasına aykırı yazılar yazmakta olduğu anlaşıldığından” kapatmıştır. 1002 1933 yılındaki Razgrad olaylarından dolayı kapatılması gündeme gelen Milli Türk Talebe Birliği’nin 1003 etkinliklerinin son bulması için Hükümetin harekete geçmesi çağrısı bu kez İstanbul Üniversitesi rektöründen gelmiştir. İstanbul Üniversitesi Rektörü M.Cemil Bey, İsmet Paşa’ya hitaben yazdığı bir mektubu ile Milli Türk Talebe Birliği’nin kapatılmasını ister.
1004
M. Cemil’in verdiği bilgiye
göre Vali ve Fırka İdare Reisi de kendisi gibi düşünmektedirler. 1005 1002
T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.0250.81.7/2.12.1934 tarih ve 2/1631 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi. Bu kararnamede Ulusal Birlik’in 16 Kasım’dan itibaren çıkarıldığı belirtilmekle beraber doğrusu 26 Kasım olacaktır. Bu kapatılma kararına rağmen Ulusal Birlik’in 10.12.1934 tarihli sayısı da yayınlanmıştır. 1003 Mahmut Goloğlu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), s.94. 1004 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Muamelat Umum Müdürlüğü Kataloğu, 030.10117.817.7./ 10.11.1934 tarihli mektup. MTTB’nin kapatılması 1933 yılında Razgrad Protestosu sonrasında da gündeme gelmiştir. Hükümet yayınladığı bir bildiri ile Razgrad protestosunu kanuna aykırı ve ülke düzenini bozucu bir eylem olarak ilan etmiş, MTTB’nin kanunen ortadan kaldırılmasına karar verildiğini duyurmuşsa da, bu dönem de bu kapatılma gerçekleşmemiştir. ( Mahmut Goloğlu, Tek-Partili Cumhuriyet (1931-1938),s.94-95.) 1005 Bu isteğin sonucu hakkında bilgi elde edilememiştir. Reha Oğuz Türkkan, anılarında MTTB’nin 1936 yılında Hatay’ın anavatana katılması için yaptığı izinsiz gösteri sonrasında kapatıldığını yazmaktadır. ( Reha Oğuz Türkkan, Tabutluktan Gurbete, Boğaziçi Yayınları, s.151.)
312
I. Türk Tarih Kongresi’nde Zeki Velidi’nin başına gelenlerin bir benzeri bu kez 1934 yılındaki II.Türk Dil Kurultayında Caferoğlu Ahmed’in başına gelmiş; Kongre’de bir takım eleştiriler yönelten Caferoğlu Ahmed, üniversitedeki görevinden uzaklaştırılmıştır. 1006 Yayınlamakta olduğu Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisi de 1934 yılından itibaren çıkmamaya başlamıştır. Yurt içinden yayın yapan dergilere karşı alınan bu önlemleri, Avrupa’nın değişik kentlerinde çıkarılan dergilerin yurda sokulmasının yasaklanması izler. 1.10.1934’de Berlin’de yayınlanan Yaş Türkistan’ın, 27.10.1934’de Şimali Kafkasya’nın, 11.12.1934’de Berlin’de yayınlanan Yana Milli Yol’un, 20.12.1934’de Berlin’de yayınlanan Kurtuluş’un ve yine aynı tarihte Fransa’da yayınlanan Türkistan dergisinin Türkiye’ye girişleri yasaklanır. Yaş Türkistan’ın yasaklama kararında “Hükümetimizle Sovyet Hükümetinin münasebet ve alakası aleyhinde yazıları ihtiva etmekte olduğu anlaşılan...” ifadeleri yer almaktadır. 1007 Benzer ifadeler diğer kararlarda da bulunmaktadır. Turancılık üzerine gösterilen bu hassasiyet ilerleyen süreçte de devam etmiş, yasaklama
kararları
birbirini
izlemiştir.
17.2.1935’de
Paris’te
yayınlanan
Promethe’nin, 11.5. 1935’de Romanya’da yayınlanan Emel dergisinin, 20.4.1936 tarihinde
Mukdende
Türk
Tatarları
tarafından
yayınlanan
Milli
Bayrak
gazetesinin 1008, 2.11.1937’de Berlin’de Mehmed Emin Resulzade tarafından
1006
“Yersiz Sözler, “Akşam, 20 Ağustos 1934, s.2 (Anadolu Ajansı kaynaklı haber) aynı haberi yine Anadolu Ajansına dayanarak veren Sakarya Gazetesi’nin yazdığına göre, Caferoğlu Ahmet Bey’in Türk ve Rus dilleri arasındaki ilişkiye dair olan “tebrie sey ve gayri muvafak sözler karıştırması üzerine” Mustafa Kemal salonu terk etmiş, Kurultay başkanı olan Kazım Paşa’da Caferoğlu Ahmet Bey’in sözlerine devam etmesini engellemiştir.(“Bir Doçent vazifesine nihayet verildi,” Sakarya, 21 Ağustos 1934, s.1) 1007 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.19.01.0248.66.11/1.10.1934 tarih ve 2/1333 sayılı Bakanlar kurulu Kararnamesi. 1008 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.0264.31.9/20.4.1936 tarih ve 2/4424 sayılı Bakanlar kurulu Kararnamesi. İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın Başbakanlığa yazdığı ve Milli Bayrak gazetesinin kapatılması istemiyle ilgili yazıda “ Milli Bayrak
313
çıkarılan Hakikat dergisinin yurda sokulması Bakanlar Kurulu kararları ile yasaklanmıştır. Yurda giriş yasağı yalnızca dergi ve gazetelerle sınırlı kalmamış, Mehmed Emin Resulzade’nin Lehçe Azerbejdzan adlı kitabı ile Mehmed Zade Mirza Bala’nın Berlin’de basılan Milli Azerbaycan Hareketi adlı eserleri de sırasıyla 26.10.1938 ve 12.9.1938 tarihlerinde yurda girişleri yasak olan yayınlar kategorisi içerisine alınmışlardır. Ülke içerisinde de benzer nitelikli yasaklamalar bu kez kitaplar üzerinde uygulanmaktadır. Mehmet Sadık (Aran) tarafından yazılan 1935 tarihli Ergenekon Yolları adlı eser “münderecatı dış siyasamıza aykırı görüldüğünden” İçişleri Bakanlığı tarafından toplattırılmış 1009; daha sonra Bakanlar Kurulu tarafından da toplattırılması ve yasaklanması yönünde karar alınmıştır. 1010 Bunu Cevat Rıfat’ın Yahudi karşıtı içerikli Suzi Liberman ve İğneli Fıçı adlı kitapları ile Kafkas Almanağı’nın toplattırılmaları ve satışlarının yasaklanmaları izlemiştir. Bununla birlikte Türkiyeli Turancılar broşür, şiir ve bilimsel incelemeleri basmak olanağını bulmuşlardır. Bu sınırlı yayın etkinliği de Atsız’ın Aylı Kurt yayınları aracılığıyla gerçekleştirilmiştir. 1011
gazetesi dost Sovyet hükümeti aleyhinde şiddetli neşriyatda bulunmakta ve aynı zamanda devamlı bir din propagandası yapmakta olduğundan “ toplattırılması ve yurda girişinin yasaklanması istenmektedir. (T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no: 18.86.216.1936./15 Nisan 1936 tarih ve 506 sayılı belge.) 1009 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no: 18.26.239.1936/ 8 ağustos 1936 tarihli belge. Belgenin üzerinde el yazısıyla “Kitap Riyaseticumhurdan gelmedi.12.9.936” ibaresi de yer almaktadır ki, kitabı Mustafa Kemal’in bizzat incelediği sonucunu çıkarabiliriz. 1010 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02.68.76.9/12.9.1936 tarih ve 2/5330 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi. 1011 Aylı Kurt Yayınları 1933’den 1943’e kadar on küçük boy, sekiz büyük boy olmak üzere toplam on sekiz kitap basmayı başarmıştır. Küçük boy olarak: Atsız, Sart Başına Cevap (1933); Atsız, Çanakkaleye Yürüyüş (1933); Atsıza Yoldaş, Yarın Turan Benimdir (1934); Atsıza Yoldaş, Bir Bayrak Altına (1936); Atsız, 900üncü Yıl Dönümü (1941); Atsız, Dalkavuklar Gecesi (1941); Tevetoğlu, Türklüğe Kurban, (1943); Atsız, Hesap Böyle Verilir (1943); Atsız, En Sinsi Tehlike (1943); Nejdet Sançar, Irkımızın Kahramanları (1943)
314
1934 yılında başlatılan ve ilerleyen yıllarda da süren bu kapsamlı kapatma ve yasaklama kararları Mustafa Kemal’in Turancılık konusundaki hassasiyetinin en önemli göstergelerinden birini oluşturmuştur. 1933’de görülen ve kısa sürede Hükümet tarafından engellenen canlanma haricinde 1930’lu yıllarda Mustafa Kemal’in sağlığında Turancılığa eğilimli ve Sovyetler Birliği ile iyi ilişkilerin gerilmesine yol açacak olan hiçbir girişime olanak tanınmadığını söylemek yerinde olacaktır.
2. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA GİDERKEN VE SAVAŞ SIRASINDA TURANCI TÜRKÇÜLÜK 1934 yılında hükümetin baskısıyla karşılaşan ve dergi yayınlama olanakları elinden alınan Turancı Türkçü hareket dört yıl sonra yeniden ivme kazanmaya başlamıştır. Turancı harekete canlılık kazandıran, Nihal Atsız, Zeki Velidi gibi Türkçülüğün kıdemli isimleri değil, Cumhuriyet’in eğitim kurumlarında yetişmiş genç kuşaklar olmuştur. Bu noktada, Günay Göksu Özdoğan’ın yerinde saptadığı gibi Turancı Türkçülüğün yayıldığı alanlar okullar olmuştur. 1012 Okullar aracılığıyla Turancı düşüncelerin yaygınlaşması iki yolla gerçekleşmiştir. Birincisi Turancı Türkçülüğe sempati ile yaklaşan öğretmenler eliyle, diğeri de bu dönemde okullarda okutulan tarih anlayışının Türklerin tarihini Anadolu ile bağlarken dahi, Orta Asya
Büyük boy olarak da Atsız, Edirneli Nazmi;Atsız, Türk Tarihi Üzerinde Toplamalar; Tolunay Atsız, Kırımın Osmanlı İmparatorluğuna Eklenmesi Meselesi; Fahriye Arık, Neşrînin Hayatı ve Eserleri; O.Şaik Gökyay, Dede Korkut; Atsız, Dokuz Boy Türkler ve Osmanlı Sultanları; Nejdet Sançar, Tarihte Türk-İtalyan Savaşları (1943) ;Atsız, Türk Edebiyatı Tarihi.( Bu bilgiler Orhun, Sayı:15 (1 Mart 1944), ön kapak içinden alınmıştır.) Bu kitapların hepsinde Aylı Kurt Yayınları ibaresi bulunmamakla beraber, bir Aylı Kurt sembolü yer almaktadır. 1012 Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, s.216.Reha Oğuz Türkkan kendisi ile yaptığım görüşmede Ergenekon çıkarken Turancı hareketin durumunu “5-10 profesör, 15-20 öğretmen, birkaçyüz öğrenci” sözcükleri ile tanımlamayı yeğlemiştir.
315
üzerinden bunu gerçekleştirme çabasıdır. 1013 Turancı Türkçü düşünceleri benimsemiş olanların büyük çoğunluğu öğretmendir. Nihal Atsız, eşi Bedriye Atsız, kardeşi Necdet Sancar, Necdet Sancar’ın eşi Reşide Sancar, Orhan Şaik Gökyay, Nihat Sami Banarlı, Arif Nihat Asya öğretmendirler. Bu isimlere Gazi Eğitim Enstitüsü’nde uzun yıllar görev yapmış olan Hüseyin Namık Orkun’u, Profesör Abdülkadir İnan’ı ve 1932’ye kadar Darülfunun’da görev almış olan, 1939’da bu görevine geri dönen Zeki Velidi’yi de eklemek gerekir. Ayrıca Turancılığı benimsemeyen, ancak son derece Türkçü bir öğretmen kuşağının da bu dönemlerde okullarda görev yaptığı anlaşılmaktadır. 1014 1938 yılında Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümü sonrasında İsmet İnönü’nün eski kırgınlıkları giderme çabası doğrultusunda, uzun yıllarını yurt dışında geçirmiş bir çok muhalif isim, bu arada Turancılığa bağlı olan Rıza Nur ve Zeki Velidi’nin de Türkiye’ye dönmesi Turancı düşünüşün uyanışında etkili olan diğer bir unsur olarak değerlendirilebilir. Aslında Zeki Velidi Togan’ın Türkiye’ye dönme çabaları 1937’nin son aylarında yoğunlaşmıştır. 20 Aralık ve 21 Aralık 1937 tarihlerinde İçişleri Bakanı ve C.H.P. Genel Sekreteri Şükrü Kaya’ya yazdığı iki ayrı mektubunun da konusu Türkiye’ye dönebilmesi için izin verilmesidir. Togan, ilk mektubunda Almanya’da çalışmanın kendisine ağır geldiğini, Türkiye’ye dönüp yeniden kendi vatan evlatlarını öğretme isteğini dile getirmiş; Şükrü Kaya’dan “...büyük Atatürk nezdlerinde tavassut lütufkarlığında bulunsanızla: beni vatanda, vatan evladı arasında 1013
İsmail Hâmi Dânişmend bu durumu “4 ciltlik «Tarih» kitabının 1.cildinde milliyet mefhumu, «ırk», «dil», «hars=kültür», «tarih birliği» esaslarına müstenid geniş bir Turancılık prensipiyle izah edilir.” sözleriyle nitelemeyi yeğlemiştir. ( İsmâil Hâmi Dânişmend, Türklük Meseleleri, İkinci Baskı,İstanbul, istanbul Kitabevi, 1976, s.7) 1014 “Turancılık davası sessiz sessiz yürüyor. Bunda muallimlerin büyük payı vardır.” Nihal Atsız’dan Nejdet Sançar’a yazılan 12 Şubat 1939 tarihli mektup. “Son Tahkikat Kararı,” Ayın Tarihi, 1944 Eylül, s.35.
316
çalıştırmazlarmı?” ricasında bulunmaktadır. 1015 Togan mektubunun devamında, hazırladığı eserlerin olduğundan söz ederek “ Atattürk ve siz Türk büyükleri imkan verir ve tensip buyurursanız ben bunları maydana çıkara bilirdim. Milli tarih sahasındaki hususi kanatlarım muvafık görülmediği takdirde onları tay ederim...” sözleriyle I. Tarih Kongresi sırasında ve sonrasında tartışmalara neden olarak kendisinin Darülfünun’dan ve Türkiye’den ayrılmasına yol açan görüşlerini değiştirmeye hazır olduğunu bildirmektedir. Togan’ın mektubunun geri kalan kısmı ise kendisinin Atatürk’e ne kadar bağlı olduğunu kanıtlamak için kaleme alınmış satırlardan oluşmaktadır. Togan, mektubuna bir de yayınlanmamış çalışmalarının bir listesini de eklemiştir. Togan’ın ikinci mektubu da yine Türkiye’ye gelme isteğini dile getirmektedir. Ancak bu kez Togan’ın gelme isteminin gerekçesi farklıdır. Bu ikinci mektup, Kazan Tatarları ile Başkurtlar arasındaki gerilimi de yansıtması bakımından önemlidir. 1016 Togan, kendisi gibi Almanya’da yaşamakta olan Ayaz İshaki’nin , Başkurtlara ve özellikle kendisine yönelik düşmanca tutumlarını dile getirmektedir. Togan mektubunun bir yerinde “bu zümrenin elebaşlarından Sadri Maksudinın Türkiyede bana karşı neler yaptığını her kez bilir.” sözüyle de 1932 Tarih Kongresi ve sonrasında kendisine dönük eleştirileri hatırlatmaktadır. Togan’a göre, Ayaz İshaki, kendisini, Sosyal Demokrat ajanı olarak Nazilere şikayet etmektedir. Bu durumda Togan, canının tehlike altında olduğunu belirterek Türkiye’ye dönebilmesi
1015
T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu, 490.01-611.120.2/ Zeki Velidi Togan’dan Şükrü Kaya’ya 20 Aralık 1937 tarihli mektup. Bu mektup, Zeki Velidi’nin anılarındaki, kendi isteği ile Darüğlfünundan ayrıldığı biçimindeki değerlendirmelerin de doğru olmadığını göstermektedir. 1016 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu, 490.01-611.120.1/ 21 Aralık 1937 tarihli Zeki Velidi’den Şükrü Kaya’ya yazılmış mektup.
317
için izin istemektedir. Bu istemlere rağmen Togan’ın Türkiye’ye dönebilmesi, ancak Atatürk’ün ölümü sonrasındadır. Genç kuşak içerisinde de en önemli isim kuşkusuz ki, 1920 doğumlu Reha Oğuz Türkkan olmuştur. 1939 yılında Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğüne getirilecek olan Halit Ziya Türkkan’ın oğlu olan Reha Oğuz’un milliyetçi düşünceyle tanışması Behçet Kemal Çağlar ve Mükrimin Halil Yınanç gibi isimlerin öğretmenlik yaptığı Kabataş Erkek Lisesi’nde başlamış; Galatasaray’da devam etmiş ve babasının görevi nedeniyle geldikleri Ankara’da devam ettiği, Fevziye Abdullah Tansel 1017 ve Enver Behnan Şapolyo gibi öğretmenleriyle karşılaşacağı Ankara Gazi Lisesi’nde olgunlaşmıştır. 1018 Gazi Lisesi’nde çıkarılan Lisemiz ve Filiz adlı dergilerde düşüncelerinin ilk ürünlerini vermeye başlayan Türkkan, Filiz’de yayınladığı “Ülkü ve Hayat” adlı yazısında savunduğu gerçek mutluluğun insanın kendisini bir ülküye adaması ile gerçekleşebileceği; bu ülkünün de yurt ve millet sevgisi olması yönündeki düşünceleri 1019 ile dönemin Ulus yazarlarından Hasan Âli Yücel’in de taktirlerini kazanmıştır. 1020 Ancak kısa zaman içerisinde yurt ve millet sevgisi yerini Türk ırkının üstünlüğü düşüncesine bırakmıştır. 1021 Vardığı ırkçı düşüncelerin
1017
Fevziye Abdullah Tansel (1912-1988): Edebiyat Fakültesi Edebiyat Şubesi ve Yüksek Mualim Mektebi’ni bitirdikten sonra 1936 yılında öğretmenliğe başlamıştır. 1936-1941 yılları arasında Halkevleri dergisi Ülkü’nün imtiyaz sahibi ve yazı işleri müdürlüğü görevlerinde bulunmuştur. 1960 yılında Türk Ocakları Merkez İdare Heyeti ve Hars Heyeti üyesi olmuştur. Türk dili ve edebiyatı üzerine çok sayıda eser vermiş, değişik okullarda edebiyat öğretmenliği görevlerinde bulunmuştur. “İsmet binark, “Memleketimizin Acı Kaybı Fevziye Abdullah Tansel,” Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı:305, Eylül 1988, s.610-612. 1018 Göksu Özdoğan, Türkkan’ın Hüseyin Namık Orkun’un tarih derslerini izledikleri Gazi Lisesi’nde mezun olduğunu yazmaktadır.. (Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, s.210-211. ) Oysa ki Orkun, Gazi Lisesi’nde değil, Gazi Eğitim Enstitüsü’nde tarih dersleri vermektedir. 1019 R.Oğuz Türkkan, “Ülkü ve Hayat(Türk Gençliğine),” Filiz, Yıl:2[1], Sayı:1 (15.1.1938), s.15. Başka bir yazımda Filiz yerine Lisemiz bu yazının yayınlandığı yer olarak yazılmıştır. (Nizam Önen, “Reha Oğuz Türkkan,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt:4 Milliyetçilik, ed.:Tanıl Bora, s.362.) Doğrusu burada verildiği gibi Filiz olacaktır. (Nizam Önen, “Reha Oğuz Türkkan,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt:4 Milliyetçilik, ed.:Tanıl Bora, s.362.) 1020 Hasan Âli Yücel, “Ülkü ve Hayat,” Ulus, 5 Mart 1938 1021 Filiz’de yayınlanan “Türk! Türk! Gene Türk! Savaşta, bilgide, medeniyette, ruhta, dünde, bugünde, daima Türk en üstünümüz! Daima Türk, bağlarını koparıp atan bir dev gibi, dehşetli
318
etkisiyle çıkarmaya başladığı Ergenekon, Reha Oğuz Türkkan’ı Turancı Türkçü hareket içerisinde önemli figürlerden biri haline getirmiştir. Tam Mustafa Kemal Atatürk’ün öldüğü gün çıkan Ergenekon, Türkkan’ın Turancı Türkçü sahnedeki yerini almasını sağlamıştır (10.11.1938). 1022 Derginin sahibi olarak Türkkan’ın yakın arkadaşı Cihat Savaş Fer, umumi neşriyat çevirgeni olarak da Fevziye Abdullah Tansel görünmektedir. Ergenekon’a damgasını vuran, daha ilk sayısından itibaren keskin bir ırkçılık olmuştur. Kapağında başlığın üzerinde kullanılan “Her Şeyin Üstünde Türk ırkı” ibaresi Türkkan’ın bundan sonra çıkaracağı bütün dergilerin de baş sloganı olacaktır. Aslında derginin 1. sayısı Türkkan’ın yokluğunda çıkmıştı. Babasının görevi gereği yaptığı Avrupa gezisine katılan Türkkan, Almanya ve İtalya’ya da gitmiş, Alman Nazizmini ve İtalyan faşizmini yakından tanıma olanağı bulmuştur. Ergenekon’da özellikle Nasyonal sosyalizmi eleştiren yazılarını da bu gezi sonrasında kaleme almıştır. Ergenekon’da yayınlanan bu nasyonal-sosyalizm, faşizm ve Almanya karşıtı yazılar Hükümetin tepkisini çekmiştir. Türkkan, hükümetin bu baskısı üzerine Ergenekon’un ikinci sayısında “Beni haykırtmıyorlar! Kardeşlerim..Susmak, belki de faşizmi yaymaktan daha büyük alçaklıktır!” 1023 sözleriyle protesto etmiştir. Türkiye’nin dış siyaseti o dönemde denge unsurunu ön plana çıkaran bir yaklaşıma sahipti. Bu nedenle Sovyetler Birliği’ni olduğu kadar başka ülkeleri ve Almanya’yı da rahatsız edebilecek türden yazıların yayınlanması
efendimiz!” sözleri Türkkan’ın gelecekteki çizgisinin işaretleri olmuşlardır. (R.Oğuz Türkkan, “Ruh mu Bilgi mi?”, Filiz, Yıl:1, Sayı:4 (15.4.1938), s.9) 1022 Bu tarihten tam on iki gün önce de kapağında kurt sembolü ile, daha önce çıkan Birlik, Milli Birlik, Ulusal Birlik çizgisinin yumuşatılmış bir devamı olduğu ve üniversiteliler tarafından çıkarıldığı anlaşılan Yeni Birlik yayınına başlamıştır. Yeni Birlik, sayı:1, 29.10.1938. 1023 R. Oguz Türkkan, “Faşizm Tehlikedir!, Ergenekon, Yıl:1, Sayı:2, (10.12.1938), s.2.
319
Hükümet çevrelerinin hoşuna gitmemiştir. Toplam dört sayı çıkabilen Ergenekon, dördüncü sayısının toplatılmasından sonra kapatılmıştır. 1024 Türkkan, Ergenekon’un kapatılmasının ardından bu kez Bozkurt dergisini yayınlamaya başlamıştır. İlk sayısı Mayıs 1939’da yayınlanan Bozkurt’un sahibi olarak Mustafa Kızılsu, umumi neşriyat çevirgeni olarak da V.V Akan isimleri görülmekteyse de dergi Türkkan’ın kontrolündedir. “Her Irkın Üstünde Türk ırkı” ibaresi de, tıpkı Ergenekon’da olduğu gibi Bozkurt’un kapağındaki yerini almıştı. Bozkurt da daha ikinci sayısından sonra kapatılmış 1025, uzunca bir aradan sonra kaldığı yerden, yani 3. sayısından itibaren tekrar yayınlanmıştır. Türkkan’ı Turancı Türkçü hareket içerisinde öne çıkaran bir başka yanı da örgütlenmeye verdiği önemde yatmaktadır. Daha Gazi Lisesi’nin son sınıfında okurken bir takım örgütlenme denemelerine giriştiği anlaşılan Türkkan’ın asıl ses getiren çabası 1939’da kurduğu Kitap Sevenler Kurumu olmuştur. Dahiliye Vekaleti’nin 11.10.1939 tarih ve 55848 sayılı izni ile kurulan Kitaplar Sevenler Kurumu’nun umumi katipliğini Reha Oğuz Türkkan üstlenmiştir. 1026 Zamanın Adliye Vekili Fethi Okyar Fahri Başkan olmuştur. 1027 Kitap Sevenler Kurumu’nda idare heyeti başkanı Mehmet Sadık Aran, 2. başkan ve muhasebeci Milli Kütüphane
1024
Kütüphanelerde bulunan Ergenekon kolleksiyonları toplam üç sayıdır. Bu nedenle olsa gerek Ergenekon’un toplam üç sayı olarak yayınlandığı kabul edilmekteyse de, dördüncü sayı Türkkan’ın kendi özel arşivinde bulunmaktadır. Türkkan, anılarında ergenekon’un kapatılmasına bu Alman karşıtı yazıların neden olduğunu ileri sürmektedir. (Türkkan, Tabutluktan Gurbete, s.452.) 1025 Devlet arşivlerinde Bozkurt’un bu kapatılması ile ilgili belgelere ulaşılamamıştır. Türkkan’ın verdiği bilgiye göre kapatılma, dergideki bir dizgi hatasından kaynaklanmıştır. 1026 Reha Oğuz Türkkan, “Kitap Sevenler Kurumu,” içinde, Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Ankara, Kitap Sevenler Kurumu, s.1. Kurum tarafından basılan bu ilk kitabın başlangıcında verilen bu bilgilere rağmen Türkkan’ın anılarında (Reha Oğuz Türkkan, Tabutluktan Gurbete, Boğaziçi Yayınları, s.254-255.) ve Darendelioğu’nda (İlhan Darendelioğlu, Türkiyede Milliyetçilik Hareketleri, Toker Yayınları, 1968, s.94.) kurumun kuruluş tarihi olarak 1940, başkanı olarak da Reha Oğuz Türkkan’ın adı verilmektedir. Bozkurt’un Mayıs-Temmuz 1940 tarihini taşıyan 4. sayısında da Kurumun 11.10.1939 tarihinde kurulduğu yazılmaktadır.(s.105) 1027 Türkkan, gelebilecek tepkileri azaltmak amacıyla kendi adının öne çıkarılmasını istemediğini ve yine aynı nedenden dolayı da babasının yakın arkadaşı olan Fethi Okyar’ı fahri başkanlığa getirdiğini belirtmiştir.
320
Müdürü Nebil Buharalı olmuşlardır. Prof. Şevket Raşit Hatiboğlu, Prof. Abdülkadir İnan, Zeki Velidi Togan, Mahmut Esat Bozkurt, Necibali Küçüka gibi isimler de kurum ile ilişki içerisinde olmuşlardır. 1028 Kitap Sevenler Kurumu, Ziya Gökalp’in Türkçülüğün Esasları’nı ve Ahmet Hikmet Müftüoğlu’nun Çağlayanlar’ını yeni harflerle basmıştır. 1029 Ancak Türkkan’ın temkinli tutumuna rağmen Kitap Sevenler Kurumu 27 Nisan 1940 tarihinde Halkevlerine katılmaya zorlanmıştır. 1030 Türkkan’ın örgütlenme ve yayın etkinlikleri devam ederken Turancı Türkçülüğe bir başka katkı, yine eğitimini Cumhuriyet döneminde almış olan Fethi Tevetoğlu’ndan gelmiştir. Aslında 1916 İstanbul doğumlu olan Tevetoğlu’nun Turancı Türkçü sahneye çıkışı daha öncesine, 1933-1934 yıllarındaki göreceli canlanma dönemine denk düşmektedir. İlk yazın denemelerini bir dönem kapağındaki Aylı Kurt ile yayın yapan Kastamonu Lise Mecmuası’nda 1031 yayınladığı yazılarıyla ortaya koyan Tevetoğlu’nun düşünsel gelişiminde Nihal Atsız’a duyduğu büyük hayranlık etkili olmuştur. 1032 Atsız’ın Çanakkale’ye yaptığı gezide de yer aldığı anlaşılan Tevetoğlu 1033, A.Fethi, M.Mengüç, Mengüç Atsızayoldaş ya da sadece Atsızayoldaş gibi takma isimlerle yazdığı şiirlerinin Atsız Mecmua’da ve Orhun’da yayınlanması ile Turancı Türkçü sahnenin önemli aktörlerinden biri olma yolunda adımlar atmış, Bir Bayrak Altına ve Yarın Turan 1028
Kitap Sevenler Kurumu üzerine burada verilen bilgiler, Kurumun yayınladığı ilk kitabın [Türkçülüğün Esasları] girişinde Reha Oğuz Türkkan’ın verdiği bilgilerden derlenmiştir. 1029 Geniş kapsamlı bir yayın etkinliği düşünülmüşse de bu gerçekleştirilememiştir. Kurumun yayın programı ve bu programın ilkeleri için Türkçülüğün Esasları kitabının arkasına bakılmalıdır. 1030 Hatta Türkkan, kendisi ile yaptığım görüşmede Kitap Sevenler Kurumu’nun Halkevlerine iltihak ettiği kararını radyodan öğrendiğini söylemiştir. Anılarında ise bu konuda çelişkili ifadeleri vardır. 1031 Fethi Tevetoğlu, Kastamonu Lise Mecmuası’nın 1931-1934 yılları arasındaki yayınını kendisinin yönettiğini yazmaktadır. ( Fethi Tevetoğlu, “Türkçü Dergiler X,” Türk Kültürü, Yıl:XXVII, Sayı: 311(Mart 1989), s.181.) Orhun dergisi de okunması gereken dergiler içerisinde Kastamonu Lise Mecmuası’nı da saymaktadır. Kastamonu Lise Mecmuası’nın bazı sayıları Milli Kütüphane’de görülebilir. 1032 Fethi Tevetoğlu’nun kızı Filiz Tevetoğlu’nun verdiği bilgiye göre bu hayranlık o boyutlara varmıştır ki, Fethi Tevetoğlu takma ad olarak kullandığı Atsızyoldaş’ı soyadı kanunu ilk çıktığında, kendisine soyadı olarak da almıştır. 1033 Nihal Atsız, Çanakkale’ye Yürüyüş, s.5 ve s.10.
321
Benimdir adlarıyla yayınladığı şiir kitaplarıyla Turancılığın yayıcılarından biri olmuştur. 1034 Tevetoğlu Turancı Türkçü hareket içerisindeki asıl yerini 1939 yılında İstanbul’da yayınlamaya başladığı Kopuz adlı dergisi ile almıştır. Tevetoğlu’nun subay olmasından dolayı derginin sahibi ve neşriyat müdürü olarak Kastamonu Lisesi’nden sınıf arkadaşı olan Cemal Tigin’in ismi görülmektedir. İlk sayısı 15 Nisan 1939’da yayınlanan Kopuz’da Fethi Tevetoğlu’nun yanı sıra Rıza Nur, Nihal Atsız, Nejdet Sancar, İhsan Unaner, Fikret Ürgüp, Hüseyin Namık Orkun, Abdülkadir İnan, Cemal Tigin, Osman Turan, Fethi Yücel, Besim Atalay, Adnan Cahit Ötüken gibi isimler yazılarıyla katkı yapmışlardır. 1035 “...Türk gençlerinin Millî sanat etrafındaki ve Türkçülük yolundaki topluluğu” 1036 olarak tanımlanan Kopuz siyasal bir nitelikten daha çok, edebiyat ve sanata ağırlık veren bir özellik göstermiştir. 1037 3000’e ulaşan tirajı ve 800 abonesi ile Kopuz’un etkili bir dergi olduğunu, özellikle Nihal Atsız’a yakın olan isimler için bir toplanma merkezi olduğunu söylemek gerekir. 1939 yılında yayınlanmaya başlayan bir başka dergi de İsmail Hami Danişmend’in Türklük adlı dergisidir. Hüseyin Namık Orkun, Şakir Ülkütaşır, Osman Turan ve Ahmet Caferoğlu isimlerin de yazdığı derginin ilk sayısında derginin niteliği “ırkçı, dilci, kültürcü ve vatancıdır.” 1038 biçiminde tanımlanmıştır. Dolayısıyla Türklük, ırkçı olmakla beraber pantürkçü değildir. Irkçı niteliği ise
1034
Atsıza Yoldaş [Fethi Tevetoğlu], Yarın Turan Benimdir!, İstanbul, Arkadaş Matbaası, 1934, ss.32. Atsıza Yoldaş, Bir Bayrak Altına, İstanbul, Arkadaş Matbaası, 1936. Özdoğan, bu şiir kitaplarının ilk baskılarının sırasıyla 1933 ve 1934 olduğunu yazmaktadır. (Özdoğan, s.242) 1035 Kopuz’un 5.sayısında Rıfat Ilgaz’ın “Kelebek” adlı şiiri de yayınlanmıştır. 1036 “Kopuzu çıkarırken,” 9 Nisan 1939’da basılan broşür. Kopuz, Yıl:1, Sayı:: 1’nin başında yer almaktadır. 1037 Tevetoğlu, “Derginin yayımını sekteye uğratmamak için çok dikkatli olmam; yazılarda aslâ y[p]olitikaya kaçmamam gerekiyordu. İşte KOPUZ’un bu başlangıç döneminde edebî inceleme ve araştırmalara ağırlık vermesi, bu mecburiyetten kaynaklanıyordu.” yorumunu yapmaktadır. (Fethi Tevetoğlu, Türk Kültürü, Yıl:XXVII, Sayı: 311(Mart 1989), s.181. 1038 “Mesleğimiz,” Türklük, Sayı:1, s.4.
322
dönemin Turancı Türkçü düşünüşünden temelde ayrılmaktadır. Bu dönemde İsmail Hami Danişmend ile Reha Oğuz Türkkan arasında ırk konusundaki farklı yaklaşımlardan dolayı bir de polemik yaşanmıştır. İsmail Hami Danişmend’in Türklük’de kaleme aldığı yazılarda ırkı coğrafi müessire bağlaması, Türklerin de Aryan ırkına dahil olduğunu ileri sürmesi Türkkan’ın Danişmend’e sert saldırılarına yol açmıştır. 1039 1939 yılı farklı Turancı Türkçü grupların yeniden dergiler etrafında yayın etkinliklerine giriştikleri bir dönemi işaretler. Türkkan, 1940 yılında kaleme aldığı Türkçülüğe Giriş adlı eserinde Türkçülük hareketinin, bu dönemde dörde bölünmüş olduğunu yazmıştır. Türkkan’a göre birinci grubu, Türk Birliği ülküsünü benimsemiş ve H.Hüsnü Erkilet, Cafer Seydahmet Kırımer, Zeki Velidi Togan, Abdülkadir İnan, Mehmet Sadık Aran ve Hüseyin Namık Orkun’un oluşturduğu Turancılar grubudur. İkinci grup, Türkkan’ın kendi içerisinde dış Türkleri sevmeyen ve dış Türkleri seven olarak ayırdığı Anadoluculardan oluşmaktadır. Atsız, Peyami Safa, Besim Atalay, Hamdullah Subhi, Mahmut Esat Bozkurt, Hayrettin Karan ve Çığır dergisi ekibinin de içerisinde yer aldığı üçüncü grup. Ve Türkkan’ın
“Tam Türkçüler” olarak
nitelendirdiği Ergenekon-Bozkurtçular da dördüncü grubu oluşturmaktadır. Türkkan, Atsız’ı nitelendirirken urukçu, milliyetçi, cemiyetçi ve savaşçı vasıflarını yeğlemektedir. 1040 Bu dönemde İzmir’de Kızıl Elma adıyla bir derginin de yayın hazırlıklarının yapıldığı görülmektedir. 1041 Ancak bu dergi yayınlanamamıştır.
1039
R.Oğuz Türkkan, Irkları ve Türkleri Balmumu Sanan İsmail Hami Danişmend’e Cevap, Irk Muhite Tâbi midir?, İstanbul, Ekonomi- Reklâm Matbaası, 1939, ss.24 1040 Reha Oğuz Türkkan,Türkçülüğe Giriş, Türk Milliyetçiliğinin üzerinde duracağı meseleler, İstanbul, 1940, s.78. 1041 Atsız, İzmir’de bazı gençlerin Kızıl Elma adıyla bir dergi yayınlama çabalarından söz ederken (Nihal Atsız- Hamdi Sadi Özbek, Hesap Böyle Verilir, İstanbul, Aylı kurt Yayınları Küçük boy:3,
323
a) HÜKÜMETİN KONTROLLÜ İZNİ İkinci sayısından sonra kapatılan Bozkurt, Mayıs 1940 tarihinden itibaren üçüncü sayısıyla yayınına devam etme olanağı bulmuştur. Bozkurt’un yazı kadrosunda bu dönemde Reha Oğuz Türkkan’ın yanı sıra Nihal Atsız, Nejdet Sancar, Hüseyin Namık Orkun, Fethi Tevetoğlu, Hamdi Sadi Özbek Cemal Oğuz Öcal, Abdülkadir İnan, Nurullah Barıman, Peyami Safa, Zeki Velidi Togan, Sami Karayel, İsmet Rasin, Orhan Seyfi Orhon isimleri bulunmaktadır. Sekizinci sayıdan itibaren sahibi olarak İsmet Rasin, umumi neşriyat çevirgeni olarak da Sami Karayel’in adları bulunmaktadır. Bozkurt, Aralık 1940 tarihli 9. sayısından sonra Bakanlar Kurulu’nun 13 Ocak 1941 tarihli kararı ile “ ...memleketin umumî siyasetine dokunur zararlı yazıları taşıdığı anlaşıldığından” geçici olarak kapatılmıştır. 1042
Nihal Atsız’ın
kaleme aldığı “900üncü Yıldönümü” adlı broşür de, Selim Sarper’in “devletin harici siyasetine aykırı” olduğu gerekçesiyle toplattırılması isteği 1043 üzerine Bakanlar Kurulu tarafından “memleketin siyasetine dokunur yazıları taşıdığı anlaşıldığından” toplattırılmıştır. 1044 Ayrıca Reha Oğuz Türkkan’ın yazmış olduğu Türkçülüğe Giriş adlı kitap ta , Sovyetler Birliği Büyükelçiliğinin Dışişleri Bakanlığı’na başvurması üzerine Matbuat Umum Müdürlüğü’nün “ harici münasebetlerin nezaket kesbettiği şu anda komşu bir devleti rencide edecek olan bu kitabın toplattırılması” isteğini
Arkadaş Basımevi, 1943, s.9.) Bozkurt’un Mayıs 1939 tarihli 1. sayısında ve Haziran 1939 tarihli ikinci sayısında Kızıl Elma dergisinin yakında çıkacağı haberi verilmektedir. 1042 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.10.01.02/93.122.9/ 13 II.Kanun 1941 tarih ve 2/14994 sayılı Kararname 1043 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 18.86.380.1941. 1044 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, 030.18.01.02/93.123.3/ 13 Ocak 1941 tarih ve 2/15008 sayılı Bakanlar kurulu kararnamesi. Atsız’ a göre bu broşürün toplattırılmasının nedeni “ Bulgarlar aleyhinde bir iki kelime” olmasıdır. ( Nihal Atsız, Türkçülüğe Karşı Haçlı Seferi, s.252.)
324
Bakanlar Kuruluna iletmesi sonucunda 1045; Bakanlar Kurulu tarafından 14 Şubat 1941 tarihli karar ile toplattırılmıştır. 1046 Matbuat Umum Müdürlüğü’ne 7.4.1941 tarihinde Bozkurt’un yayınına izin verilmesi için başvurulmuş, başvuru dilekçesinde “Vekiller Heyeti kararile muvakkaten 3 ay evvel tâtil edilen Bozkurt mecmuası, bugünkü ahvalde vatanperver Gençlik kütlesi üzerinde çok müessir ve faydalı neşriyat yapabileceğinden, millî şeflerimizin yüksek direktiflerinden dışarı çıkmadan neşriyat yapacağımızı vâdeder; yeniden intişarına müsaade edilmesi hususuna delâlet buyurmanızı millî ve müşterek mefkûremiz icabı saygılarımızla rica ederiz.” 1047 ifadeleriyle adeta, hükümete onun direktiflerinden çıkmış olduğu için kapatılmaktan dolayı bir tür özür dilenmiştir. Bunun üzerine Matbuat Umum Müdürü Selim Sarper’in de olumlu görüş bildirmesiyle
Bakanlar
Kurulu
1941
Nisan
ayında
Bozkurt’un
yeniden
yayınlanmasına izin vermiştir. 1048 Bu izin üzerine Bozkurt’un yeniden çıkışı Haziran 1941 tarihini bulmuştur. 1049 Yine Nihal Atsız ve Nejdet Sancar gibi isimler de yer almışlardır. Ancak Bozkurt’un yayın yaşamı bu kez de sadece iki sayı sürebilmiştir. Temmuz 1941 tarihinde kapakta yayınlanan Türk illeri haritası dolayısıyla Bozkurt bir kez daha “muvakkaten” kapatılmıştır. Kapatılma nedeni “ devletin haricî siyasetine dokunur mahiyette” görülmesidir. 1050 Bozkurt dergisi ile Matbuat Umum Müdürlüğü ve Hükümet arasında kurulan ve kapatma-açma kararlarının birbirini 1045
T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no:18.86.382.1941/ 7.2.1941 tarih ve 668-661 sayılı Matbuat umum Müdürü Yardımcısı Şekib Engineri imzalı belge. 1046 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02.94.12.3. 1047 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no:18.86.387.1941/7.IV.1941 tarihli dilekçe. Dilekçedeki imza okunamamakla birlikte Reha Oğuz Türkkan’a ait olduğu düşünülebilir. ( İtalikler bana aittir.) 1048 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.10.01.02/94.35.10/ 28 nisan 1941 tarih ve 2/15675 sayılı Kararname. 1049 Temmuz 1941 tarihli 11. sayıda sahibi ve umumi neşriyat çevirgeni olarak Sami Karayel’in adı vardır. 1050 T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.10.01.02/95.65.14/ 26 Temmuz 1941 tarih ve 2/16289 sayılı Kararname
325
izlediği bu dönemde Cumhuriyet yönetiminin Sovyetler Birliği unsurunu göz ardı etmediği, bununla birlikte doğrudan Sovyetler Birliği’ne yönelmediği sürece ırkçı bir çizgideki yayın organına izin verebileceğini göstermektedir. Hükümet ve Bozkurt arasındaki ilişki hakkında söylenmesi gereken bir başka nokta da Bozkurt’a verilen reklamlar olmalıdır. Ergenekon’a da 3. sayısında reklam vermiş olan İş Bankası, Bozkurt’un ilk sayısına verdiği tam sayfa reklamla da bir anlamda Bozkurt’un yayınlanmasını finanse etmiştir. Bir kapatılıp bir açılan Bozkurt’ta İş Bankası reklamları zaman zaman devam etmiş, Ziraat Bankası ve Türk Hava Kurumu’nun reklamlarına da rastlanmıştır. 1051 Bu durumda Hükümetin bir yandan kapattığı bir dergiyi, kendisine bağlı kuruluşlar aracılığıyla zaman zaman desteklemesi ortaya ilginç bir durum çıkarmıştır. 1941 yılı Ağustos ayı içerisinde Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya Ortaç Çınaraltı dergisini yayınlamaya başlamışlardır. Hüseyin Hüsnü Erkilet, İsmail Hakkı Akansel gibi isimlerin yanı sıra zaman zaman Nihal Atsız, Nejdet Sançar gibi isimler de Çınaraltı’nda yazmışlardır. Gaspıralı İsmail’in “Dilde, fikirde, işde Birlik” sloganını benimseyen Çınaraltı’nın, derginin adının da esinlenildiği Ziya Gökalp tarzı bir milliyetçilik anlayışını öne çıkarması ile diğer dergiler arasında ılımlı bir çizgiyi temsil ettiği kabul edilebilir. Temmuz’da kapatılan Bozkurt, Matbuat Umum Müdürü Selim Sarper’in “cezası kâfi görülerek” yeniden açılması için Bakanlar Kurulu’na görüş bildirmesi
1051
Reha Oğuz Türkkan, bu reklamları yüksek bürokrat babasının arkadaşları sayesinde alabildiklerini söylemişse de, tek-parti döneminde böylesi bir ilişkinin varlığından daha çok, devlet yönetimi içerisinde Türkkan’ın çizgisine yakın düşüncede insanların olduğuna yormak daha akla yakındır. Ayrıca benzer reklamlar Kopuz dergisinde de yer almışlardır.
326
üzerine Aralık 1941’de 12.sayısını çıkarmayı başarmıştır. 1052 Ancak bu kez de İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı Bozkurt’un kapatılmasına karar vermiştir. 1053 b) 1942: ÜMİDİN YILI Daha önceki I. Dünya Savaşı’nda olduğu gibi Almanya, II. Dünya Savaşı’nda da savaştaki rakibi Rusya karşısında pantürkizmden ümit beslemeye devam etmiştir. Türkiye’de
bazı
Turancı
Türkçülerle
ilişki
içerisine
giren
Almanya’nın
etkinliklerinden biri de Türk Hükümeti’ni kendisi yanında savaşa sokmak biçiminde gelişmiştir. Almanya’nın Sovyetler Birliği’ne saldırısı ve kısa zamanda Rusya’nın içlerine girmesi Türkiye’deki Turancı hareketlerin de ivme kazanmasının başlıca nedenlerinden birini oluşturmuştur. 1054 1939’da Alman Nazizmine karşı çıkan Reha Oğuz Türkkan, 1941 Temmuzunda kapağında Türk Budunu haritası yayınlamakla kalmıyor, Türkiye’nin savaşa girmesi için İsmet İnönü’ye aşağıdaki sözlerle çağrıda bulunmaktan kendini alamıyordu. “Ey tarihin bu büyük gün için seçtiği İNÖNÜ! Türklüğün mukkaddes istiklâli için kanımızı dökmeye hazırız! Bütün Türklük senin işaretini bekliyor!” 1055 1941 yazında Sovyetler Birliği’ne saldıran Almanya 1942 ilkbaharında yeni bir hamlede bulunarak Kırımı ve Kafkasyayı eline geçirmişti. Sonunda iki ordu 22
1052
T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no: 18.85.94.1941/20.11.1941 tarih ve 6893-7993 sayılı Selim Sarper imzalı belge. Bakanlar Kurulu’nun Bozkurt’un yeniden çıkarılmasına izin vermesi için Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02.96.97.14/27.Kasım 1941 tarih ve 2/16930 sayılı Bakanlar kurulu Kararnamesi 1053 Birinci Kanun 1941 tarihli Bozkurt’un 12. sayısının arka kapak içinde yer alan bilgi. Anlaşılan bu sayı daha yayınlanmadan önce kapatılması kararı kendilerine iletilmiştir. 1054 Nihal Atsız’ın Almanların Sovyetler Birliği’ne saldırısı hakkındaki düşünceleri şu biçimdedir: “Almanlar Rusyaya saldırıncaya kadar onlara özel bir sempatim yoktu. Sınırlarımıza dayanmışlardı. Çarpışabilirdik. Fakat 22 haziran 1941’de Almanlar sanki Türk oldu. Onlar Rusya içinde çalakılıç ilerler ve Moskof sürülerini tümen tümen, ordu ordu yok ederken bütün Türkçüler gibi benim ruhum da şad oluyordu.” ( Nihal Atsız, Türkçülüğe Karşı Haçlı Seferi, s.108) 1055 Bozkurt [Reha Oğuz Türkkan], “Türklük Bekliyor,” Bozkurt, Sayı:11 (Temmuz 1941), s.249.
327
Ağustos 1942 tarihinde Stalingrad’da karşı karşıya gelmişlerdi.Almanya’nın Sovyetler Birliği’ne karşı giriştiği geniş çaplı hareketin meydana geldiği 1942 bahar aylarında Turancı Türkçü dergiler de birbiri ardı sıra yayın hayatına girmişlerdir. Bunlardan ilki yayınına Mart 1942’den itibaren devam eden Bozkurt olmuştur. Anlaşılan, İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı Bozkurt hakkındaki kapatma kararını bu dönem kaldırmıştır. Kurucusu olarak Reha Oğuz Türkkan, sahibi olarak A. Nurullah Barıman ve neşriyat müdürü olarak da M.Sami Karayel isimleri görülmektedir. Yazı kadrosunda Ali İhsan Sabis, Besim Atalay, Mehmet Sadık Aran, Zeki Velidi Togan, İzzet Yolalan, Altemur Kılıç, Abdülkadir İnan, Osman Turan, Cihat Savaş Fer, Yusuf Kadıgil, Hamdi Sadi Özbek, Cemal Oğuz Öcal bulunmaktadır. Dikkat çeken nokta Bozkurt kapatılmadan önce dergiye yazı veren Nihal Atsız ve kardeşi Nejdet Sançar’ın artık yazmamasıdır. 26 Nisan tarihinde “Hep Türklük için” Çağlayan adlı dergi İstanbul’da yayınlanmaya başlamıştır. Sahibinin Zekariya Çamlı, neşriyat müdürünün Nimet Üyken olduğu Çağlayan, Mehmet Sadık Aran, Nurullah Barıman, Halit Bayrı gibi belli başlı bütün Turancı Türkçü dergilerde yazan isimlerin düz yazılarıyla, Yusuf Kadıgil’in şiirleriyle yer aldığı ilk sayısında derginin niteliğini “ Türklük ve Türkçülük” olarak tanımlamayı yeğlemiştir. Bu yolda Çağlayan edebiyat ve sanat alanında Türklük için çalışacağını açıklamaktadır. 1056 Almanya’nın Kırım’ı ele geçirerek Kafkasya’ya girmeye başladığı 1942 yılının Mayıs ayında iki Türkçü dergi birden yayın hayatına başlar. Bunlardan ilki Hüseyin Avni Göktürk’ün sahibi, Remzi Oğuz Arık’ın umumi neşriyat müdürü olduğu, ırka vurgu yapmakla birlikte Anadolucu çizgideki Millet dergisi olmuştur. 1056
Zekariya Çamlı, “Çaglayanın Amentusu,” Çağlayan, Yıl:1, Sayı:1 (26.4.1942), s.1. Çağlayan’ın bu ilk sayısından sonra yayınlanıp yayınlanmadığı belirlenememiştir. Bu ilk sayı Milli Kütüphane’de görülebilir.
328
Yine Mayıs 1942’de Tanrıdağ adıyla bir başka dergi daha yayınlanmaya başlamıştır. Rıza Nur’un çıkardığı Tanrıdağ, 5000’e ulaşan tirajı ve Rıza Nur’un yanı sıra Nihal Atsız, Necdet Sançar, İsmail Hakkı Akansel, Hasan Ferid Cansever, Fethi Tevetoğlu, Hüseyin Namık Orkun gibi isimlerin katılımıyla etkili bir dergi olarak yayınını sürdürmüştür. Eylül 1942’ye kadar toplam 18 sayısı yayınlanan Tanrıdağ, Rıza Nur’un ölümü üzerine kapanmıştır. 1942 yılında yayın hayatına başlayan bir başka dergi de Ahmet Caferoğlu’nun Türk Amacı adlı dergisi olmuştur. “Türk Kültür Birliği Müveccihi” ibaresi ile çıkan Türk Amacı, Caferoğlu’nun 1932-1934 yılları arasında yayınladığı Azerbaycan Yurt Bilgisi’ne oranla daha politik nitelik taşımıştır. Türk Amacı’nın yazı kadrosunda Caferoğlu’nun yanı sıra Kadircan Kaflı, Muharrem Feyzi Togay, Ali Genceli, Fuad Köprülü, Sâdeddin Buluç, Fahrettin Çelik, A.Z. Soysal gibi isimler yer almıştır. İlk sayısında yer alan “...Türk Amacı’nın ödemesi lâzım gelen en büyük borçlardan biri de, muhtelif coğrafi sahalara ayrılan bütün ırktaşlarını birbirine tanıtmak ve tanıştırmaktır.” sözleri kültürel düzeyde bir pantürkçülüğün izlerini taşımaktadır. 1057 Bu dönemde bir yasaklama kararı da San’an Azer (M.Sadık Aran) tarafından yazılmış olan İran Türkleri adlı kitaba getirilmiştir. 1058 Bu yasaklama kararı daha öncsinde Atsız’ın Bulgarlar aleyhine olumsuz ifadeler taşıyan ve toplatılan 900üncü Yıldönümü adlı broşürü de anımsandığında, Türkiye Cumhuriyeti’nin tek kaygısının Sovyet dostluğu olmadığının; bütün komşularını dikkate aldığının göstergelerinden
1057
“Birkaç Söz,” Türk Amacı, Yıl:1, sayı:1, (Temmuz 1942), s.1 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02-99.56.2/ 27 Haziran 1942 tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesi. 1058
329
birini oluşturmaktadır. Bu arada Almanya’Da toplanacak bir kongreye Almanların katılmasını istedikleri Zeki Velidi Togan’a da gerekli izin verilmemiştir. 1059 Bu arada Refik Saydam’ın ölümü üzerine hükümeti kurmakla görevlendirilen Şükrü Saracoğlu’nun 5 Ağustos tarihinde hükümet programını açıklarken sarf ettiği sözler de “kan”a dayalı bir ırkçılığı kabul edenler için umut verici gelişmelerden biri olmuştur. 1060 Saracoğlu, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki konuşmasında “Biz Türküz, Türkçüyüz ve daima Türkçü kalacağız. Bizim için Türkçülük bir kan meselesi olduğu kadar ve lâakal o kadar bir vicdan meselesidir. Biz azalan ve azaltan Türkçü değil, çoğalan ve çoğaltan Türkçüyüz ve her vakit bu istikamette çalışacağız.” 1061 Aynı Saracoğlu bu konuşmanın üzerinden yaklaşık on bir gün geçtikten sonra New York Times gazetesine verdiği demeçte pantürkist hedefleri reddederek, “kendimizi sadece vatanımıza adıyoruz” ifadelerini kullanmış 1062, 27 Ağustos’da
von
Papen’e
Türkiye’nin
Rusya’nın
çöküşünü
arzuladığını
bildiriyordu. 1063 10 Ekim’de Alman dışişlerinde görevli olan Clodius’a ise, Türkiye’nin SSCB’de yaşayan 40 milyon Türk kökenlinin geleceğine ilgisiz kalamayacağını bildiriyordu. 1064 1 Eylül 1942’de bu kez Hasan Ferid Cansever, Türk Yurdu’nu çıkarmaya başlamıştır. Zeki Velidi Togan, Halim Sabit Şıbay, Fındıkoğlu Z. Fahri, Emin
1059
T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, 030.10/ 229.542.9/ 30.6.1942 tarih ve 4-5845 sayılı Şükrü Saraçoğlu imzalı Başbakanlığa sunulan yazı. 1060 “ Başbakan Saracoğlu’nun parlak cümleleri söylemesinden sonra hiç şüphesiz Türkçülerin mânevî gücü artmıştı.” ( Nihal Atsız,Türkçülüğe Karşı Haçlı Seferi, s.300.) 1061 TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt:27, İçtima:3,(5.8.1942), s.24-25. 1062 Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt 2:1941-1960, 3. Baskı, İstanbul, Yapı-Kredi Yayınları, Mayıs 2002, s.22. 1063 Charles W. Hostler, The Middle East Journal, Cilt:12, Yaz 1958, Nu. 3, s.267. 1064 Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt 2:1941-1960, s.22. 1944 ‘de yargılanan isimler içerisinde bulunan Alparslan Türkeş’in Saraçoğlu dönemi için değerlendirmesi, Turancı düşünüşün bu döneme bakışını özetlemektedir. “İktidardaki Başbakan Şükrü Saraçoğlu’nun milliyet anlayışındaki ırkçılık dozuna ancak Hitler’in nasyonalizmindeki cermen ırkçılığı dozu denk gelebilirdi.” ( Alparslan Türkeş, 1944 Milliyetçilik Olayı, s.23.)
330
Ülgener, Abdullah Taymas, Mustafa Hakkı Akansel, Hüseyin Namık Orkun, Mehmed Halid Bayrı, Osman Turan, Mirza Bala, Ayaz İshaki, Ali Nüzhet Gökseloğlu gibi isimlerin yazı kadrosunda yer aldığı Türk Yurdu’nun bu serisi “Ülkümüz, Türklüğe, onun yükselişine hizmet etmektir.” 1065 ifadeleriyle yayın hayatına başlamıştır. Hasan Ferid Cansever’in yönetimindeki dergi koyu ırkçı bir çizgide olmamış, pantürkçülük de derginin belirleyici özelliği konumuna gelmemiştir. Dergi, daha çok folklora ağırlık veren bir görüntü çizmiştir. Derginin dikkat çeken bir yanı da derginin adı olan Türk Yurdu ifadesinin Latin alfabesiyle yazılan şeklinin hemen altında Orhun alfabesi ile yazılmış biçiminin de yer almasıdır. Türkçü dergilerin çoğalması yalnızca İstanbul ve Ankara ile sınırlı kalmamış; Anadolu’nun değişik kentlerinde dergi etkinlikleri görülmüştür. 1942 yılının Ekiminde Zonguldak’ta yayınlanmaya başlanan “Büyük Ülkü Gazetesi” Doğu’da Türkçü dergiler kervanına
katılmıştır. 1932 Türk Dil
Kongresi’ne de delege olarak katılan, 1930’lu yılların sonu 1940’lı yılların başında C.H.P. Zonguldak İdare Heyeti Reisliği görevinde de bulunmuş olan 1066 Akın Tahir Karauğuz’un çıkardığı Doğu yazı kadrosunda Abdülkadir Karahan, Ahmet Naim Çıladır, Aka Gündüz, Cafer Seyit Ahmed Kırımer, Fuad Edib Baksı, Mehmet Emin Erişirgil, O.Şaik Gökyay, Ziya Özkaynak, Orhon Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Ortaç Hüseyin Namık Orkun isimleri yer almaktadır. Zonguldak’ta yayınlanan bir başka dergi Kara İnci de giderek Türkçü bir çizgiye doğru evrilmiştir. Nisan 1941 tarihinde ilk sayısı çıkan Kara İnci, 7.sayısından itibaren Türkçü bir nitelik kazanmaya 1065
“Önsöz,” Türk Yurdu, Cilt:XXVI, Sayı:1, (1 Eylül 1942), s.1. Başbakanlık arşivlerinde bulunan 29.12.1939 tarihli C.H.P Genel sekreterliğine sunulmuş Zonguldak ili raporlarının altında C.H.P. İdare Heyeti Reisi olarak Akın Karauğuz’un imzası bulunmaktadır. ( T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu, 490.01721.465.1) Karauğuz’un hangi tarihler arasında bu görevi sürdürdüğü belirlenememiştir. 1066
331
başlamış, bu sayısında Hüseyin Namık Orkun “Türkçülüğe Dair” makalesini yayınlamış,
derginin 1 Aralık 1942 tarihli sayısı “Türkçü, Edebiyat ve Kültür
Mecmuası” ibaresi ile yayınlanmıştır. Kara İnci’nin bu onuncu sayısından sonra bir süre yayına ara verdiği görülmektedir. 1 Temmuz 1942’de Kara İnci yeniden yayın hayatına başlamıştır. Bu sayıda “Tekrar Çıkarken” adlı yazıda derginin Türkçü görüşleri açıkça ortaya konulmuştur. “ Evet, adlarımızdan başlıyarak her şeyde Türkçülük. Renkte, giyimde, süste, yiyişte, içişte zevkte çalışışta, bir kelime ile yaşayışta, hattâ kültürde Türkçülük. Hattâ aşırı Türkçülük” 1067 Ve nihayet 5 Kasım 1942’de Türkkan’ın Gök-Börü’sü de yayınına başlar. Türkkan’ın Gök-Börü adında bir dergi yayınlaması Nihal Atsız ile olan mücadelesi sonucunda kurmuş ve uzun zaman yönetmiş olduğu Bozkurt’u Nihal Atsız grubuna kaptırmış olmasıdır. 1068 c) TURANCILAR ARASI GERİLİM 1938 yılında Türkkan’ın Ergenekon’u yayınlamaya başlaması ile birlikte Turancı Türkçü sahnede daha genç kuşaklar da ortaya çıkmışlardı. Türkkan, Ergenekon’u çıkarmaya başlamadan önce Atsız’ı da dergi kadrosu içerisine katmaya, hatta kurmuş olduğu gizli örgüte katılmaya çağırmışsa da Atsız’dan beklediği yanıtı alamamıştı.
Ergenekon’un kapatılmasının ardından yine Türkkan tarafından
çıkarılmaya başlanan Bozkurt’un ilk iki sayısından sonra kapatılmasının ardından yeniden yayınlanmaya başladığı dönemde, Türkkan ile Atsız arasındaki buzlar Togan
1067
“Tekrar Çıkarken: Her şeyde Türkçülük,” Kara İnci, sayı:11, 1 Temmuz 1942. Kara İnci’nin bu sayısı Türk Yurdu dergisinde de memnuniyetle karşılanmıştır.(“Yeni Neşriyat: Karainci”, Türk Yurdu, Cilt:XXVI, Sayı:2, (15 Eylül 1942), s.64. Tanrıdağ da bütün okuyucularına Kara İnci’yi okumalarını öğütlemektedir. (Tanrıdağ, Yıl:1, Sayı:16, (21 Ağustos 1942), Kapak.. 1068 Bozkurt’un bu dönemdeki 5. sayısının ilk sayfasında “Dikkat1” başlığı altında R.Oğuz Türkkan ve Cihat Savaş Fer’in dergiden uzaklaştırıldıkları, dolayısıyla da dergi hakkında her hangi bir yetkilerinin kalmadığı duyurulmuştur.
332
gibi isimlerin araya girmesi ile bir ölçüde giderilmiş, Nihal Atsız ve Nejdet Sançar da Bozkurt’ta yazmaya başlamışlardı. Ancak Türkkan ile Atsız arasındaki ipler 1942 yılında koptu. Türkkan’a göre bu kopuşun nedeni, Atsız’ın yazdığı yazılar dolayısıyla Bozkurt’un sık sık kapatılmasının önüne geçebilmek için, kendisinin Atsız’ın yazılarını denetleme isteğinin Atsız’ın sert tepkisine yol açmış olmasıdır. 1069 Başlangıçta Türkkan’ın yanında yer alan Sami Karayel ve Nurullah Barıman gibi Bozkurt’un sahibi ve umumi neşriyat müdürü olan isimlerin saf değiştirmesi sonucunda, Türkkan ve yakın arkadaşı Cihat Savaş Fer, Bozkurt kadrosundan tasfiye edilmişler; Bozkurt Atsız’ın kontrolüne girmiştir. Türkkan, Bozkurt’u elinden kaptırınca bu kez Gök-Börü adlı dergisini yayınlamaya başlamıştır.Gök-Börü’nün ilk sayısında Türkkan grubu, Cihat Savaş Fer imzasıyla “Hesap Veriyoruz” adlı bir yazı yayınlamış, Atsız buna, Hamdi Sadi Özbek ile beraber yazdığı Hesap Böyle Verilir adlı broşürle yanıt vermiştir İki tarafın birbirini suçlaması Türkkan’ın Kuyruk Acısı adlı broşürü ile devam eder. 1070. Türkkan ve Atsız arasında ırk, Türk ırkının kapsamı, Hititlerin Türklüğü gibi noktalarda görüş ayrılıkları olmakla beraber asıl sorun, Özdoğan’ın da belirttiği gibi Türkçü hareketin liderliği sorunuydu. 1071 Atsız, Turancı Türkçülüğün duayeniydi. Türkkan ise, 1938-39’daki canlanmanın ve Turancı Türkçülüğün ateşleyicisi 1069
Türkkan ayrıca Atsız’ın Dalkavuklar Gecesi adıyla Mustafa Kemal’i hicveden eserini Bozkurt yayını olarak yayınlamak istemesinin, kendisinin de buna izin vermemesinin ipleri tamamen kopardığını söylemiştir. Gerçekten de Bozkurt’un 11. sayısında Bozkurt yayını olarak çıkacak kitaplar içerisinde Atsız’ın “??? Romancık” adlı eseri de gösterilmektedir. Dalkavuklar Gecesi –romancık biçiminde 1941’da başka bir yayın evinden çıkacaktır. 1070 Türkkan ve Atsız gruplarının arası o denli açılmıştır ki uzun yıllar bu kırgınlık devam etmiştir. 1940’lı yıllarda Türkkan’ı “...psikopat bir delikanlı” olarak tanımlayan Atsız’a yakın isimlerden Fethi Tevetoğlu ( Kopuz, Sayı:7,1943,s.165. [Tevetoğlu’ndan Nihal Atsız’a 29 Haziran 1943 tarihli mektup.] ) , Türkçü dergiler üzerine kaleme aldığı bir seri makalede Türkkan’ın Ergenekon ve GökBörü’süne yer vermemiş; Bozkurt’a da olasılıkla Atsız ve kendisi de bir süre yazdığı için yer ayırmıştır. 1071 Özdoğan, liderlik mücadelesini belirlemekte; buna ek olarak türkkan ve Atsız arasında ırk anlayışlarında çok fark olduğunu yazmaktadır.( Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, s.235-236.
333
konumundaydı. Atsız uzun yıllar dergi çıkarmadan sessiz kalırken, Türkkan birbiri ardı sıra dergiler ve broşürler yayınlıyordu. Atsız, kendisinin önder rolüne her hangi bir kısıtlama getirilmesine, hele hele bunun genç bir Türkçü tarafından yapılmasını kabul etmiyordu. Atsız’ın, Bozkurt kendi kontrolüne geçtikten sonra, bu dergide yayınlanan yazısında “Türkçülük, Türk ırkının ruhunda, kanında, beyninde yaşıyan hayat prensiplerinin fikir haline gelmiş bir şeklidir. Bundan dolayı da «sıra» ve «saygı» esaslarını ihmal edemez. Türkçülerin daha eski türkçülere saygı göstermesi bunun için şarttır. Sırayı, saygıyı gözetmeden çığırtkanlık edenler, hele daha eskileri batırarak kendisini yükseltmek hayali ardında koşanlar Türkçü değil, Türk değil, alelâde insan bile olamazlar.” 1072 sözleri Türkkan ile arasında temel çelişkinin liderlik kaygısı olduğunu gözler önüne sermektedir. Tartışma bu noktada da kalmayarak, yayınladıkları broşürlerde her ikisi de birbiri için Türk olmadıkları savlarını ileri sürmekten çekinmemişlerdir. Atsız’ın “Kimisi de kendi şahsından başka bir şey düşünmiyen bir dalaveracı veya çirkin çehresinden Türk olmadığı anlaşılan bir gayritürk olduğu halde Türkçülük rolü yapar.” 1073 sözlerine ve Türkkan’ın tip olarak Ermenilere benzediği iddiasına 1074, Türkkan da “Nihâlin kafatası dolikosefal” 1075 sözleriyle yanıt vererek, Atsız’ın brakisefal olan Türk ırkına mensup olmadığını işaret etmiş olur. Bu tür saldırıların temel hedefini, “kan”a dayalı bir ırkçı hareketin liderinin Türk olmaması düşünülemeyeceğine göre, birbirlerini bu yolla gözden düşürme çabası olmuştur.
1072
Atsız, “Türkçülükte Ahlâk,” Bozkurt, Sayı:5 (11 Haziran 1943), s.83. Atsız, “Türkçülükte Ahlâk,” Bozkurt, sayı:5, s.99 (Yazının devamı). 1074 Kopuz’da yayınlanan Fethi Tevetoğlu’na yazdığı bir mektubunda, Atsız, “Kendisine «Türkkan» diyen «Ermenikan»ın...” ifadesini kullanmaktan kaçınmamıştır.( Kopuz, Sayı:7,1943,s.165.[Atsız’dan Tevetoğlu’na 9 Temmuz 1943 tarihkli mektup] 1075 Reha Oğuz Türkkan, Kuyruk Acısı, İstanbul, Bozkurtçu Yayını, Stad Matbaası, 1943, s.44. 1073
334
Gök-Börü’de yayınlanan “Hesap böyle Verilir” adlı yazıda Çınaraltı grubu da Türkkan ve arkadaşlarının saldırısından paylarını almışlardır. d) TURANCI TÜRKÇÜ DÜŞÜNCENİN UNSURLARI 1930’larda ortaya çıkan ve II. Dünya Savaşı koşullarında genişleyen Turancı Türkçü hareketin ana hatları ile genel düşünce yapısının dayandığı unsurlar ırkçılık ve Turancılık olarak ortaya çıkmaktadır. Bu iki unsurun doğal uzantısı olan militarizm, Yahudi Karşıtlığı, komünizm karşıtlığı, otoriter hatta totaliter yönetim taraftarlığı gibi düşünceler de ideolojinin tamamlayıcı parçaları olmuşlardır. 1076 Turancı Türkçü hareketin ideolojik
unsurlarının kendi içlerinde değişik
bileşenleri olduğu gibi, Turancı Türkçü hareket içerisinde de farklı yaklaşımların varlığı söz konusudur. Turancı Türkçü düşüncenin, Türkiye sınırları içerisinde önerdiği görüşlerin bir kısmı, Cumhuriyet yönetiminin amaçları ile uyuşmaktadır. Dilde Türkçeleşmeye yapılan vurgu, yabancı okullara karşı alınan tavır 1077, milli iktisat konusunda gösterilen hassasiyet ve bu bağlamda Varlık Vergisi’nin yanında yer alış, yerli malı kullanmaya yapılan çağrı Türkçülüğü benimseyen Cumhuriyet yönetiminin anlayışı ile uyum içerisinde olmasına rağmen, harekete asıl rengini veren unsurların, en başta da pantürkçüözlemlerin Kemalist anlayışla temel bir karşıtlık içinde oluşturulduğu
1076
Mehmet Ali Ağaoğulları bu dönem hareketin dört ana unsurunu Turancılık, ırkçılık, militarizm ve anti-komünizmde bulurken (Mehmet Ali Ağaoğulları, Geçiş Sürecinde Türkiye, s.210-211.); Orhan Gazi Ertekin, bu düşüncenin unsurlarını eşitsizlikçilik, militarizm, irredantizm, anti-komünizm, zenofobia, ırkçılık-turancılık olarak belirlemektedir. ( Orhan Gazi Ertekin, “Cumhuriyet Döneminde Türkçülüğün Çatallanan Yolları,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cilt 4: Milliyetçilik, ed.: Tanıl Bora, İstanbul, İletişim, 2002, s.371-379.) 1077 Nihal Atsız, 1931’de yabancı okullara karşı çıkarken bu okulların zararlarını “...Türk çocukları hıristiyan olmasa bile dehşetli bir insaniyetperver(?) olur. Ve artık onun için milliyet denilen şey lüzumsuz, çirkin, iptidaî bir telekkidir.”(Irkıl Ata [Nihal Atsız], Atsız Mecmua, Yıl:1, Sayı:4 (15 Ağustos 1931), s.80) sözleriyle açıklamaktadır. Oysa aynı Atsız, 17 Haziran 1969’da yazdığı bir mektubunda oğlu için “Şu Alman veya Avusturya liselerinden birini kazansa ne güzel olacak.” diyebilmektedir. ( Yücel Hacaloğlu, Atsız’ın Mektupları, İstanbul, Orkun Yayınları, [2001] s.113.)
335
söylenmelidir. Bu unsurlar içerisinde de yönetimin en büyük tepkisini çeken, hiç kuşkusuz Turancılık olmuştur.. (1) TURANCILIK Dönemin Türkçü hareketine belirleyici niteliğini kazandıran ve ona adını veren unsurların başında pantürkist istemler gelmektedir. Dergilerinde ve yayınladıkları çalışmalarında dış Türkler konusuna yoğun ilgi gösteren dönemin Türkçüleri, kendi düşünsel yapılarının temeline “Türklerin Birliği” ilkesini yerleştirmişlerdir. Aralarında pantürkçülüğün içeriği ve önceliği gibi noktalarda farklar taşımakla birlikte, Türk olarak adlandırılan halkların birlikteliğin sağlanması ortak paydalardan birini oluşturmuştur. Milletin tanımında ırkı baş köşeye yerleştiren Turancı Türkçü düşünüş sahipleri için, Turancılık, “kan” ırkçılığına dayalı bu düşünüşün doğal bir uzantısı olarak biçimlendirilmiştir. Nihal Atsız Türklerin birleşmesini, varlıklarının devamı için gerekli unsur olarak değerlendirmektedir.Ona göre
Birlik gerçekleşmeden 14 milyonluk
Türkiye’nin, 13 milyonluk Türkistan’ın, üç milyonluk Azerbaycan’ın, 300 binlik Kırım’ın, yüz milyonluk milletlerin oluştuğu bir dünyada tek başına yaşayabilmeleri olanaklı değildir. 1078 Atsız’ın düşünüşünde Türklerin Dünya üzerinde var olmaya devam edebilmeleri bu birliğin gerçekleşmesine bağlıdır. Bunun yanı sıra Türklerin birliği tarihi bir zaruret olarak da değerlendirilmektedir. Atsız “Kanatimce Türk milleti 30-40 yıla kadar ya Garbi Trakyadan Yakutistana kadar birleşecek, yahut da yer yüzünden kalkacaktır.” 1079 Bu durumda Türklüğü kurtaracak ve yükseltecek olan
1078 1079
H.Nİhâl, “Çokayoğlu Mustafa Beye son cevap,” Atsız Mecmua, Yıl:2, Sayı:17, s.164 aynı yerde.
336
tek yol Turancılık biçiminde görülmektedir. 1080 Atsız’ın savunmacı bir anlayışla çizdiği bu Turancılık tanımı, savunmacı çizginin ötesine geçen özlemleriyle içiçe geçmiştir. Yaşamak için birleşmek zorunda olan Türkler, birleştikten sonra, bu kez cihan hakimiyeti ülküsüne giden yola girmiş olacaklardır. Atsız, milli ülkülerde üç aşamalı bir programın varlığını kabul eder. Bu aşamalardan ilkini bağımsızlığı kazanmak, ikincisini, esir yaşayan kardeşleri kurtarmak ve üçüncüsünü de “Fütühat ve emperyalizm” oluşturur. 1081 Atsız’a göre Kurtuluş Savaşı ile ilk aşama geçilmiş, Türkler ikinci aşama düzeyine gelmişlerdir. Bu durumda milli ülkünün ilk sırasını “Türklerin Birliği” ülküsüne vermek gereklidir. 1082 Bundan sonra gelecek aşama ise tüm dünyayı Türk egemenliği altına sokmak, bir anlamda Türkleştirmek olacaktır. 1083 Atsız’ın anlayışında bu dönemde kültürel Türkçülük unsurlarının, siyasal birleşmeye doğru giden yolda bir temel olarak değerlendirilmesinin olmadığı söylenebilir. Atsız’ın anlayışı, daha çok siyasal birlikteliğe yapılan vurgu üzerinden şekillenmektedir. 1084 Atsız’ın 1930’lu yılların ilk yarısında Türkiye’yi Büyük Türklüğe giden yolda bir durak olarak algıladığı, daha öncesinde başka yazarlar tarafından da işlenen, Türkiye’nin kurulmasının Turancılık yolunda bir ön aşama olduğu yönlü düşünceleri
1080
Nihal Atsız, Çanakkaleye Yürüyüş, s.9 Atsız, “Yirminci Asırda Türk Meselesi I, Türk Birliği,” Orhun, Sayı:8 (23 Haziran 1934), s.143. Atsız, “Ülküler Taaruzîdir,” Orhun, Sayı: 14 (1 Şubat 1943), s.23. 1082 “Millî ülkümüzün bu ilk maddesini Bütün Türkler Birleşecektir diye ifade edebiliriz.” (Atsız, Orhun, Sayı:8 (23 Haziran 1934), s.144.) 1083 Atsız, 1933’de Orhun’u çıkarırken Türke düşen görevi de bu çerçevede açıklamayı yeğlemiştir.. “Türk bir vazife için yaratılmıştır. Bu vazife, kâinat Türkleştiği zaman biter.”(“Orhun,” Orhun, Sayı:1 (5 İkinci teşrin 1933), s.1) 1084 Nihal Atsız, 1973 yılında yazdığı bir yazısında bu durumu olanca açıklığı ile dile getirmiş; siyasal birlikteliğin kültürel birlikteliğe öncel olduğunu vurgulamıştır. ( Nihal Atsız, Turancılık Ülküsü, Alaş Matbaası, 1978, s.9) Turancı hareketin önemli isimlerinden Hüseyin Namık Orkun ise bir yazısında kendilerinin siyasetle ilgilerinin olmadığını açıklıyordu. ( [Hüseyin Namık Orkun], “Gençlik Dergisine,” Bozkurt,Sayı:7 (Birinci teşrin 1940), s.172) 1081
337
benimsediği anlaşılmaktadır. Orhun’un ilk sayısına yazdığı aşağıdaki sözler bunun kanıtlarından birini oluşturmaktadır. “ORHUN dan gelen yol Turfan dan geçerek Ankara ya uğrıyan yoldur. Ankara, adalar Denizinden Altayın ötesine kadar uzanan ulu bir varlığın kısaltılmış ifadesidir... Bu yolun arkasında büyük bir ezeliyet, önünde yüce bir ebediyet vardır. Bu ebediyet bir ışıktır: Ankaradan başlar, bütün Orta Asyayı, oradan da cihanı aydınlatır.” 1085
Atsız Mecmua’nın ilk sayılarında Anadolu’yu, üzerinde çalışılacak saha olarak göstermesine rağmen 1086, yine bu dönemde Anadoluculuğu ve Türkiyeciliği kesin bir dille reddetmekten de kaçınmamıştır. 1087 Atsız’ın, Turancılık konusunda Türkiye’yi, en azından bir süreliğine bir başlangıç noktası olarak alan düşüncesi, daha açık ve net
biçimiyle Türkkan tarafından
biçimlendirilmiştir. Turancı Türkçü sahneye 1938 yılında çıkan Reha Oğuz Türkkan’a göre Turancılığa giden yol aşamalıdır. Önceliğin Türkiye üzerinde yoğunlaşması Turancılığın gerçekleşebilmesinin de ön şarttıdır. “Önce Türkiye! Türkiye kurtulmadan, kalkınmadan ve her bakımdan kuvvetli olmadan, hiçbir dış hareket olamaz’ Ancak Türkiye yükseldikten sonradır ki diğer ırkdaşlarımızın imdadına koşabiliriz...” 1088 Bu durumda tek bağımsız Türk Devleti olan Türkiye Cumhuriyeti, Turancılığın taşıyıcısı ve yürütücüsü olarak kurgulanmış görünmektedir.1089 1085
Atsız, Orhun, Sayı:1, s.1 Bozkurt [Nihal Atsız], “ Bir kuş bakışı,” Atsız Mecmua, Yıl:1, Sayı:1( 15 Mayıs 1931), s.3. 1087 Nihal Atsız, Sart Başına Cevap- Yerli doktorlar olmadığı için ölen «merhum» Atsız Mecmua müdüründen, ecnebi doktorlar sayesinde yaşıyan Yaş Türkistan Müdürüne, İstanbul, Arkadaş Basımevi, 1933, s.5. 1088 R. Oğuz Türkkan, “Ülkü ve Hayat,” Bozkurt, Sayı:4, s.108. 1089 Nihad Sami Banarlı Orhun’da yayınlanan makalesinde ilginç bir yaklaşım ortaya koymuştur. “...doğrudan doğruya ona atılacak olan Turan mefkûresi uğrunda yorulmak ve ölmek beyhudedir. Çünkü Turan’ın bir hakikat olması her şeyden önce Türkiyenin büyümesi ile olur. O kadar ki Türkiye hatta kendi hudutları dahilinde de Turan olabilir. Çünkü büyümek, her zaman genişlemek mânâsında değildir. Mukaddes vatan toprakları üzerinde yükselmek de büyümektir.” ( Nihad Sami Banarlı, “Büyük Ülküler ve Küçük İdealistler,” Orhun, sayı:11 ( 1 İkinciteşrin 1943), s.3.) 1086
338
Dolayısıyla böylesi zorlu bir görevi yüklenecek olan Türkiye’nin bu görevin ağırlığını kaldırabilecek duruma getirilmesi gereklidir. Türkkan’a göre, Türkiye olmadan Türk Birliği gerçekleşemeyeceği gibi, Türkiyesiz birlik hareketi de “emperyalist yabancı Devletler elinde bir oyuncak” olmaktan kurtulamayacaktır.1090 Bu görüşleriyle Türkkan, Ziya Gökalp’in 1923 yılındaki düşüncelerini hatırlatan biçimde Turancılığı uzak ülkü olarak tanımlar. “...herşeyden önce ve bir an evvel Turan, sonra Türkiye! Diye bağıran Turancılar... hayalperest oluyorlar.” 1091 sözleriyle görüşlerini netleştirir. Gökbörü’nün 1. sayısında yayınlanan “Türkçülüğe Bakışlar” adlı makalesinde, “ünlü” çizimleri ile anlattığı görüşleri içerisinde en öne Temiz Kan (Irk) ve Milliyet davalarını koyan Türkkan’a göre Büyük Türk Birliği Ülküsü, ahlak, gençlik ve eğitim, aile ve kadın, köy, sanayi, dil, bilim, idare gibi Türkiye’yi güçlendirecek unsurların ardından gelmektedir. 1092 Bununla birlikte Türkkan da, Türkçülüğü Anadoluculuğa indirgemez. Ona göre gerçek Türkçülük tektir ve “O da ancak Türkü Türk sayan ve bütün Türkleri kucaklayan muazzam Ülküdür.” 1093 Bu durumda Türkiye’nin güçlenmesi, Turancılığın gerçekleşmesinin bir ilk adımı; Türkiye, Turan’a giden yolda bir ara durak olarak biçimlendirilmiş olmaktadır. Atsız’ın üç kademeli “milli ülküsü”nün 3. ayağı olan “emperyalizm ve fütuhat”, Türkkan’da da “hâkimiyet ve üstünlük telakkisi” biçiminde yer almıştır. 1094 1931’de Atsız Mecmua ile başlayan, Orhun, Ergenekon, Kopuz, Bozkurt, Çınaraltı, Tanrıdağ, Türk Yurdu, Gök-Börü, Türk Amacı gibi dergilerle devam eden yayın etkinlikleri ve yayınlanan kitap, broşür gibi eserlerde “dış Türkler” sorunu ele 1090
R.Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.113. a.g.e., s.113-114. 1092 R. Oğuz Türkkan, “Türkçülüğe Bakışlar,”Gök-Börü, Yıl:1, Cilt:1, Sayı:1 (5 Sonteşrin 1942), s.3. 1093 R. Oğuz Türkkan, Milliyetçilik Yolunda, s.11. 1094 R.Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.95. Türkkan’ın İçtimaî prensiplerinin altıncısı olan Savaşçılık başlığı altında değerlendirilen bu hakimiyet ve üstünlük telakkisi Türkkan a göre “şimdilik tehlikeli, kuvvetlenip birliğimizi yapıncaya kadar gönlümüzde- saklıyacağı[mız].” Bir duygu olmak durumundadır. 1091
339
alınan başlıca konulardan birini oluşturmuş; “dış Türkler” üzerine çok sayıda inceleme ve yazı yayınlanmış, kültürel ve/veya siyasal anlamda pantürkçülük yapılmaya çalışılmıştır. Hükümetin bu dergiler ve yazarlar üzerindeki baskısı da genellikle bu Turancı yan üzerinde yoğunlaşmış; bir çok defalar bu nedenle dergiler kapatılmış, yayınlar toplanmıştır. Dönemin Turancı Türkçü hareketi içerisinde de Turan birliği, pantürkizm biçiminde algılanmış 1095; Turan halklarından olduğu kabul edilen diğer halklar birlik projelerinin kapsamı dışında bırakılmışlardır. Osmanlı Türkçü hareketinde olduğu gibi, Macarlar ve diğer halkların Türklerle kökensel ortaklığı konusunda genel olarak her hangi bir sorun yine yoktur. Hatta, 1938 yılında Turani Kavimler ve Tarihlerinin Esas Hatları adlı çalışmasını kaleme almış olan Muharrem Feyzi Togay, Macarları Türk olarak göstermekten kaçınmaz bile. Bu konuda farklı yaklaşım Nihal Atsız’dan gelmektedir.Atsız, Türk Edebiyatı Tarihi’nde, Turan kavramını, Ural-Altay grubunun bütününü kapsayan biçimde kullanmak yerine, yalnızca Türk, Moğol, Mançu halklarından oluşan Altay grubu için kullanmayı yeğlemiştir. 1096 Bu “ırk” akrabaları olan Macarlar, Finliler gibi unsurlar Türkiye’de Turancılık ideolojinin dışında bırakılmaya devam edilmişlerdir. Yayınladığı dergilerinde Macarlar ve Finliler gibi unsurları da Tur uruğuna dahil etmekten kaçınmayan Türkkan dahi, bu halkların ayrı milletler olduğunu kabul etmek durumunda kalmıştır. Şurası hemen eklenmelidir ki, ırkı milletin tanımında baş köşeye oturtan Türkkan, Macarlar ve Finlileri dışlamak 1095
Buna yönelik itirazlardan biri Zeki Velidi Togan’dan gelmiştir. Togan, panturanizmi, Türk, Moğol ve Fin-Ugor kavimlerinin ittifakı; pantürkizmi ise yalnız Türk unsurların siyasi ittihadı olarak tanımlayarak; Turan kelimesinin anlam kaymasına, Türk kelimesini yalnızca Oğuz zümresine uygulayan ve Türkiye ile hariçteki Türklerin hepsini kapsamak üzere Turan kavramını kullanan Ziya Gökalp’in yol açtığını ileri sürerek; Macarların, Turan kelimesini Ural-Altay kavimleri manasında kullanıyor olmalarını doğru bulmaktadır. (A. Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili, s.560 ve s.561, dn.:305) 1096 Nihal Atsız, Türk Edebiyatı Tarihi, en eski çağlardan başlıyarak Büyük Selçüklülerin sonuna kadar, İkinci basım, İstanbul, Aylı Kurt Yayınları Büyük boy:3, ışık Basımevi, s.3.
340
için bu kez, milletin tanımında yalnızca ırkın yeterli olmadığını, kültürün de belirleyici olduğunu kabul etmek durumunda kalmıştır. 1097 Ona göre, Macarlar ve Finliler gibi halklarla evlenmek dahi kanın özelliklerini bozacağından dolayı gerçekleşmemelidir. 1098 Bu durumda Macarlara ve diğer “ırktaş”lara, Turan içerisinde yer yoktur. “...bütün Türkler, «Büyük Türk Budunu» halinde birleşmelidirler. Macarlar ve diğerleri bu ülkünün dışındadır.” 1099 Tek-parti dönemi Turancı Türkçü hareketinin Macar Turancılarıyla değişik düzeylerde bağlantıları olduğu anlaşılmaktadır. Zeki Velidi Togan, 1925 yılında Türkiye’ye gelmeden önce uğradığı Macaristan’da Macar Turancılığının radikal unsurlarından Benedek Baráthosi Balogh ve Istvan Győrffy ile tanışma olanağı bulmuş; Turan Cemiyeti’nde bir de konferans vermiştir. 1100 Togan, Turan Cemiyeti onursal üyesi de olmuştur. 1929 yılında da Togan, Macaristan Turan Cemiyeti’nde bir konferans da vermiştir. 1101 Togan’ın, Macar Turancıları ile ilişkileri, Macaristan’a yerleşmiş
olan
arkadaşı
Başkurt
Alimcan
Tagan 1102
aracılığıyla
kurduğu
anlaşılmaktadır. Levente adlı Macar dergisinin 20 Aralık 1931 tarihli Turan özel 1097
“ Gene Türklerle aynı soydan olan, hatta bugün bile Tur kanı nisbetleri Türklerinkine yakın Turanî kavimler ( Macarlar, Finler, Gürcüler, Japonlar) tarihleri, dilleri, âdet ve ananeleri (nisbeten) ve dinleri Türklerinkinden ayrı olduğu için, Türk milletinden değildirler. Herbiri ayrı millettir.”Reha Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.109. 1098 R.Oğuz Türkkan, “Türkçülük deyince ne anlarız? Tarif ve Prensipler,” Bozkurt, Yıl:2, Sayı.4 ( Mayıs-Temmuz 1940), s.89-90. Bununla birlikte Türkkan, bu halklarla yakın ilişkiler geliştirilmesinden yanadır. 1099 R.Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.11. 1100 Togan’ın bu seyahat sırasında yanında Abdülkadir İnan da bulunmaktadır. Ayrıca Hüseyin Namık Orkun ve Alimcan Tagan da Togan’ı ve Abdülkadir İnan’ı Macar Turancıları ile birlikte karşılamışlardır. (Zeki Velidi Togan , Hâtıralar, Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Millî Varlık ve Kültür Mücadeleleri, İstanbul, Hikmet Gazetecilik Ltd.,1969, s.596-597.) 1101 Turán, Yıl:XII, I-IV, s.60. Togan’ın konferansı Rusya Müslümanlarının durumları üzerindedir. 1102 Alimcan Tagan: Rus dili öğretmenliği eğitimi aldıktan sonra Çar’ın ordusuna girerek kurmay yüzbaşılığa kadar yükselmiş; valilik gibi görevlerde bulunmuş, Rus Devrimi sırasında Kolçak’ın ordusunda görev yapmış; İç Savaş’ın ardından önce Mançurya’ya, oradan Japonya’ya geçmiştir. Macaristan’ın Japonya büyükelçisi aracılığıyla Macaristan’a gelmiş; Budapeşte’de iktisat doktorasını tamamlamıştır. Budapeşte’de Etnografya Müzesi Doğu Bölümü müdürlüğü görevinde bulunmuştur. Zeki Velidi Togan ile birlikte Avrupa’da geziler yapmıştır. 1944 yılında Almanya’ya kaçmış, Hamburg Üniversitesi’nde Türkçe okutmanlığı görevini üstlenmiştir. 1948 yılında ölmüştür. (Bu bilgiler Zeki Velidi Togan, Hâtıralar, s.203 ve Levente, Yıl:X, Sayı: 22-24 (Turan Özel Sayısı), s.493’ten alınmıştır.)
341
sayısında hem Togan’ın, hem de Alimcan Tagan’ın makaleleri yer almıştır. Togan, Levente’de yayınlanan makalesinde, Türk ülkelerinde Macarların iskan edilmesine samimiyetle taraftar olduğunu; Macarların Türk ülkelerine yerleşmesinin gelecekteki ortak
kültürün
temellerinin
atılması
için
önemli
faydaları
olacağını
düşünmektedir. 1103 Tek-parti dönemi Turancı hareketi içerisinde Macar Turancılığı ile en yakın bağlara sahip olan kişi, eğitimini Macaristan’da almış olan, Macar Turan Cemiyeti üyesi de bulunan Hüseyin Namık Orkun olmuştur. 1905 yılında İstanbul’da doğan Hüseyin Namık Orkun, üniversite eğitimi sonrasında lisans üstü çalışmalarda bulunmak için gittiği Macaristan’da Macar Turancıları ile yakın ilişkiler içerisinde olmuş, Turán ve başka yayın organlarında yazılar yayınlamıştır. Türkiye’ye dönüşünde Macaristan’da aldığı Türkoloji eğitiminin kendisine sağladığı birikimi ile Türk tarihi üzerine çok sayıda eser vermiştir. Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti üyesi de olan Orkun, I.,II. ve III. Tarih Kongrelerinde bulunmuş, I.Türk Tarih Kongresi’nde de Mustafa Kemal’in Macarca tercümanlığını da üstlenmiştir. Cumhuriyet döneminde Macar Turancılığını kamuoyuna tanıtan da yine Hüseyin Namık olacaktır. Macaristan’da bulunduğu yıllarda Macar Turancıları ile yakın ilişkiler geliştirmiş olan Hüseyin Namık’ın Macar Turancılığı üzerine aşağıda yer alan sözleri Türkiye Turancılığının Macaristan’daki harekete bakış açısını özetlemesi bakımından tipiktir. “ Macarların Turanizmi ciddî olmaktan ziyade şu iddianın mahsulüdür: Bu gün Ural-Altay kavimleri arasında en 1103
A. Zeki Velidi, “Mit várnak tőlünk a turáni népek,” Levente, Yıl:10, Sayı:22-24 (20 Aralık 1931), s.508. Togan’ın verdiği bilgiye göre, Macaristan Başbakanı Kont Béthlen’in Ankara ziyaretinde de, Macarların Anadolu’da iskanları da gündeme gelmiştir. T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri’nde de 120 Macar çiftçi ailesinin Anadolu’ya yerleşme isteğinin Bakanlar Kurulu tarafından kabul edilmediğine dair bir belge yer almaktadır. (T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu, 030.18.01-014.43.14/ 12 Temmuz 1341(1925) tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesi..)
342
medenî mevkii Macarlar işgal etmektedir. Binaenaleyh bütün bu kavimlere rehber olarak bir siyasî organ vücude getirmek te Macarlara düşer...Turan arazisine ne Macarlar ne de Ural kavimleri aslâ ayak basmış değillerdir...Turan Ural-Altay kavimlerinden hiç birisinin malı değildir. O yalnız ve yalnız Türkündür.” 1104
Macaristan yılları arasında Macaristan Turan Birliği ile ilişkiler içerisinde bulunmuş bir başka isim olan Hamid Zübeyir Koşay Türkiye’ye geldikten sonra, Turancılıkla ilgisini kesmiş görünmektedir. Bununla birlikte Türk Yurdu’nun 1930 tarihli sayılarında Macar Turan hareketi üzerine yazılar genelde Hamid Zübeyir tarafından kaleme alınmış ya da çevrilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti ile Macar Turan Hareketi arasındaki ilişkilerde, bu dönemde öne çıkan unsur, kurulmaya çalışılan Türk Tarih Tezi için Macar bilim adamlarından yararlanma çabası içerisinde şekillenmiştir. Macaristan Turan Birliği’nin önemli isimlerinden Ferenc Zajti 1105, Mustafa Kemal’in davetlisi olarak, Türk Tarih Kurumu’nda çalışmak üzere Türkiye’ye gelmiş 1106, I. ve II. Türk Tarih kongrelerinde yer almıştır. Hükümetin bu dönemde, Turan Cemiyeti’nin etkinlikleri arasında Türkiye’yi doğrudan ilgilendirdiğini ya da tarih açılımına katkı sağlayacağını düşündüğü bilimsel çabalarını takip ettiği de gözlenmektedir. 1107 1939 yılında Macarların yanı sıra “Turan” kavimlerinden bir başkası daha Türkiye’de gündeme gelmiştir. Sovyetler Birliği’nin ülkelerine yönelik saldırısına
1104
Hüseyin Namık Orkun, “Turan Sözünün Aslı,” Bozkurt, Yıl:2, Sayı.4 (Mayıs-Temmuz 1940), s.93. 1105 Zajti’nin Turan Birliği yeniden canlandırılmadan önce Turan Cemiyeti’nin Orta Asya Komitesi üyesi olduğu da bilinmektedir.(Jelentés 1918-28, s.20.) 1106 “Tarihçi profesör dil sadeliği için ne tavsiye ediyor,” Milliyet, 8 Teşrinievvel 1932, s.3. “ Pr. Zajti Ferenez,” Milliyet, 9 Teşrinievvel 1932, s.1. 1107 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Muamelat Umum Müdürlüğü Kataloğu, 030.10229.541.14./ 19.12. 1934 tarih ve 26100-672 sayılı Dışişleri Bakanlığı’ndan Başbakanlığa gönderilen Macar Turan Cemiyeti’nde Gyula Germanus’un verdiği “İslamiyette Türklerin Rolü” konulu konferans hakkında bilgi. T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Muamelat Umum Müdürlüğü Kataloğu, 030.10- 232.265.4/ 24.11.1932 tarih ve 22766-903 sayılı Dışişleri Bakanlığı’ndan Başbakanlığa Cumhuriyet Bayramı dolayısıyla Turan Cemiyeti tarafından düzenlenen kutlama hakkında bilgi.
343
karşı, uzun ve çetin bir direniş sergileyen Finliler, gösterdikleri bu dirençle Türkiye’de de ilgi odağı olmuşlardır. 1108 Cumhuriyet ve Son Posta gibi günlük gazetelerde Finlandiya ve Finliler üzerine yazılar yine Turancı Türkçü düşünceye yakın Muharrem Feyzi Togay, Hüseyin Namık Orkun gibi isimler tarafından kaleme alınmışlardır. 1109 Yine Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan bir başka makale konumuz açısından başlığı itibariyle dikkati çekmektedir. “Finler ve Turan fikri” adını taşıyan ve H.Bilecen imzasını taşıyan yazıda Finlilerin ve Estonyalıların Turan kökenli oldukları belirtilmektedir. Yazar, Finlilerin direnişi üzerine “Macar parlamentosunda meb’uslar Yaşasın Finlandiya diye bağırırken büyük bir düşünce birliğine tercüman oluyorlardı.” sözleri ile Turan düşüncesinin etkisine işaret etmektedir. Yazara göre Turan düşüncesinin ve Turan halkları arasındaki kardeşlik bağlarını ilk ortaya koyanlar Macarlar olmuşlardır. Hatta Macarlarla Türkler arasındaki kan kardeşliğine ve Turancılık düşüncesine ait ilk yazılar Türkiye’de Macarların etkisi ile ortaya çıkmıştır.” 1110 Reha Oğuz Türkkan da 1939 yılında yaptığı Avrupa gezisinin Macaristan ayağında Macar Turancıları ile tanışma fırsatı bulmuştur. 1111 Bu ilgi ve ilişkilere rağmen yine de bu halklar siyasal Turancılık projelerinin dışında değerlendirilmeye devam etmişlerdir.
1108
Nurullah Barıman, Bozkurt’un 5. sayısında yayınlanan ve kendisinin çevirdiği Henri Danjou’nun “Fin Kahramanlığından Sahneler” yazısına yazdığı önsözde Finlilerin direnişini Tur kanının özelliklerine bağlayarak ululamaktan kaçınmamıştır. “Fin Savaşı, Xxnci asırda dasıtânı bir hâdisedir, Eşi ancak Turalarda bulunan bir epopedir.” (Bozkurt, Sayı.5 ( Ağustos 1940), s.121) 1109 M.F.T., “Finlandiya ve Uygur Finleri,” Cumhuriyet, 4 Birincikanun 1939, s.3. Hüseyin Namık Orkun, “İlmi Tetkikler: Finlerin türkolojiye hizmetleri,” Cumhuriyet, 10 İkincikanun 1940, s.3. Son Posta başyazarı Muhittin Birgen de Finlilerin gösterdikleri direnci “Turan çocuklarının” mukavemet kabiliyetinin delili olarak sunmaktadır. ( Muhittin Birgen, “FinlândiyeSovyet Muharebesi,” Son Posta, 1 Birinci kanun 1939, s.2.) 1110 H.Bilecen, “Finler ve Turan Fikri,” Cumhuriyet, 3 Birincikanun 1939, s.5. 1111 Reha Oğuz Türkkan ile yapılan görüşme. Türkkan, adını hatırlayamadığı Macar Turancısının evinde misafir olduğunu da kaydetmiştir.
344
(2) IRK ÜZERİNE İNŞA EDİLMİŞ TÜRK TANIMI Kemalizmin “millet” kategorisini kültüre ağırlık vererek kurma isteği, Turancı Türkçü hareket tarafından şiddetle reddedilmiş; hareketin önderleri milletin tanımında ırk vurgusunu öne çıkarmaya çalışmışlardır. Irka milletin tanımında baş rolün verilmesi, Turancılığın da temelini oluşturmakla beraber, irredantizm, bu ırkçılığın yalnızca bir boyutunu oluşturmuş; ülke sınırları içerisinde de Türk olarak nitelendirilmeyen halklara dönük “dışlayıcı” politikaların da en temel unsuru olmuştur. Türkkan’ın, “Irkçılık,...(Türk Birliği) prensibi değildir. Irkçılık, Türk milleti içinde ırkça ve kanca Türk olmayanlara yer vermemek prensibidir,...”1112 sözlerinde ifadesini bulan anlayış Cumhuriyet’in ulus-devlet anlayışına açık bir karşı çıkış niteliği taşımaktadır. Mustafa Kemal’in “Ne Mutlu Türküm Diyene” sözünde anlatılan kültürel bir Türkçülük anlayışını benimsemediklerini bu sözü “Türküm, ne mutlu bana” 1113 ya da “Ne Mutlu Türk Yaratılanlara” 1114 biçiminde değiştirerek Türklüğü “ırk”a dayandıranlar, Kemalizmin ulus-devlet kurma çabalarını da reddetmiş olmaktadırlar. 1115 Nihal Atsız 1933’de “Türk milletinin esası dil değil, ırk ve kan olmalıdır.” görüşüyle, Türkçe konuşmanın Türk sayılmak için yeterli olamayacağını ileri sürmüş 1116, daha sonraki bir yazısında da Türk olabilmenin ilk şartını “kan” a bağlamaktan kaçınmamıştır. 1117 Onun için milletin kurucu unsuru “kan” a dayalı ırk
1112
Reha Kurtuluş [R.O.Türkkan], “Hâlâ Akıllanmamış,” Bozkurt, Sayı:11 (Temmuz 1941), s.273. R. Oğuz Türkkan, “Türk Anaları Sizden Bekliyoruz,” Bozkurt, Yıl:1, Sayı:1 ( Mayıs 1939), s.6. 1114 Fethi Tevet, “İhsan Boran’ın Şiirleri,” Kopuz, Sayı:7-8 ( 15 Birincikanun 1939), s.252. 1115 Bununla birlikte bu dönemde C.H.P.’ye yakın isimler içerisinde dahi bir ırk anlayışının milletin temeline yerkleştirildiği görülmektedir. Bu konuda Agop Dilaçar, Alpin Irk, Türk Etnisi ve Hatay Halkı, C.H.P. Konferanslar Serisi Kitap:19, 1940’a bakılabilir. Dilaçar, lisan ve mezhebin yeterli olmadığını(s.4); Kemalist Türkçülüğün hem somatik hem de tabii topluluğa, yani hem ırka hem de etni esaslarına dayandığını belirtmekte(s.7), etni, ırk+ kültür olarak tanımlamaktadır.(s.11) 1116 Hüseyin Nihal, Çanakkaleye Yürüyüş, s.7. 1117 Atsız, “ Yirminci asırda Türk Meselesi II- Türk Irkı = Türk Milleti,” Orhun, sayı:9, (16 Temmuz 1934), s.160. 1113
345
olmaktadır. Dil , dilek birliği gibi unsurlar, ancak bunun tamamlayıcısı olabilirler. Atsız’ın bu tutumu, Rıza Nur ve Reha Oğuz Türkkan gibi isimler tarafından da benimsenmiştir. Rıza Nur’un “Milliyet asla kültür meselesi değildir. Milliyet ırk, kan meselesidir. Dil, zihniyet, edebiyat ve emsali gibi kültür unsurları milliyet binasının ikinci derece malzemeleridir.” 1118 ifadesi bu görüşün en açık anlatımlarından birini oluşturmuştur. Türkkan yönetiminde yayınlanan Bozkurt’ta İsmet Rasin de dili, milletin oluşumunda ikinci derece role sahip olarak gösterir. Milleti asıl tanımlayan unsur “kan”dır. 1119 Türkkan’ın “Türk tanımı da bu çerçeveye uygundur. Türkkan dilin önemini kabul etmekte, ancak ırkın ve kanın birincil derecede önemli olduğunu ileri sürmektedir. 1120 Ona göre “Türk, Tur uruğuna mensup, Türk dilini konuşan, Türk harsını taşıyan ve tarihte (Türk) olarak bilinen topluluğun adıdır.” 1121 Bu tanımda da görülen Tur uruğu kavramı Türkkan’ın düşünüşünün önemli kavramlarından birini oluşturmaktadır. Türkkan, millet ve ırk kategorilerinin özdeş olmadıklarını ileri sürmüştür. Ona göre ırk, daha kapsayıcı olan millet unsurunun içerisinde değerlendirilmelidir. 1122
Ona göre milletin adı Türk, ırkın adı Tur’dur. 1123 Tur
ırkının oranı kanında en yüksek bulunan millet de Türk milletidir. Dolayısıyla Türk milleti, Tur ırkının gerçek temsilcisi olmaktadır. Türkkan’ın, bu karmaşık görünen formülasyonu ile çözmeye çalıştığı sorun, Anadolu gibi bir coğrafyada ırksal aidiyetin belirlenmesinin güçlüğüdür. Bu durumda Türkkan’ın kabul ettiği bir başka 1118
Rıza Nur, “Türk Nasyonalizmi,” Tanrıdağ, Cilt:1, No:1, (8 Mayıs 1942), s.4. İsmet Rasin, “Dil işimize toplu bir bakış,” Bozkurt, Yıl:2, Sayı:7 ( Birinciteşrin 1940), s.160. 1120 R.O.T., “ Irkçılık aleyhdarlariyle Münakaşalar, III. Irkın Millet Terkibinde Rolü,” Bozkurt, Cilt:1, Yıl:3, Sayı:12 ( Birincikanun 1941), s.291. 1121 R.Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.146. Fethi Tevetoğlu’na göre de kan ve kültür birlikte gereklidir. “Bir insanı sevmekte, Türkçü kabul etmekte şundan ileri şart yoktur: Türk yaratılmış ve Türk kültürü almış olmak...”(Kopuz, 1943, s.1, s.9.) 1122 R.Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.130. 1123 Tur ırkının Gökalp’tede olduğu hatırlanmalıdır. Ancak Gökalp’e göre Turlar, Türklerdir. 1119
346
gerçek de ırkların karışmış olmasıdır. 1124 Türkkan, bu karışma gerçeğini kabul ederek, soyca Türk olmamakla beraber 4-5 göbekten beri kanca ve duyguca Türkleşenleri Türk milletinden saymak yanlısıdır. 1125 Nihal Atsız da ise Türk milletiTur uruğu ayrımı yoktur. Ona göre Türk milleti, Türk ırkının özdeşidir. 1126 Türkçülük prensiplerinin başına uruğu yerleştiren Türkkan’a göre maddi ve manevi olmak üzere bir çok ırsi özellikleri taşıyan üç temel ırk vardır. Bunlar Tur Uruğu, Kumral uruğu ve Zenci uruğudur. Bu ırkların ayırt edici özellikleri yalnızca fizyolojik ve biyolojik düzeyde değildir. 1127 Türkkan, ırkın beş özelliği olduğunu belirler 1128: •
Tarihi esas: O milletin tarihte ilk görünüşündeki ırki özellikleri, dili, kültürü ve en önemlisi olarak da ayrıldığı kök.
•
Karışma esası
•
Fizyolojik esas: Kan, kafa, burun,tip, saçın şekli, saçın rengi, boy, derinin rengi, gözün rengi, karakteristik vasıflar.
•
Psikolojik esas: Karakter, zeka, his, mizaç, zihniyet.
1124
“Her milletin kanı karışmıştır. Saf kaldıklarını iddia eden birçok urukçular, uruğun varlığını inkâr edenler kadar hayalperest insanlardır.” (a.g.e., s.131) 1125 a.g.e., s.109. Bir başka çalışmada da 3 baba, iki ana batını yeterli sayılmaktadır.( Büyük Türkiye’de Gençlik Teşkilatı, s.18) 1126 Atsız’ın “.Çanakkale zaferini...“Türk Milleti„ değil “TÜRK IRKI„ kazanmıştı” (Nihal Atsız; Çanakkaleye Yürüyüş, s.4) sözlerini Atsız’ın millet ve ırk kavramı arasında ayrıma gittiği yolunda yorumlamak yerine, Cumhuriyet’in millet kavramına karşı çıkışının bir ifadesi olarak değerlendirmek doğru olacaktır. 1127 R.Oğuz Türkkan, “Bir İtirazın Cevabı: Gürcülerin Irkı Hakkında,” Bozkurt, Yıl:2, Sayı:5 ( Ağustos 1940), s.116. Türkkan, eskiden Turani, Ural-Altay, Türk-Tatar, fin-Ugor olarak adlandırılan kendisinin Tur uruğu olarak adlandırdığı ırkın özelliklerini fizyolojik niteliklerin yanı sıra “büyük bir maddi kuvvet ve dayanıklılık, ince zekâ, analitik ve sentetik akıl, medeni kabiliyet, fevkalâde münkesif bir savaşçı Ruh, şuurlu ve müthiş bir cesaret, üstünlük duygusu, cihangirlik ve fethetme temayülü” gibi manevi niteliklerle de tanımlamıştır. Eskiden Nordik ırk adı verilen, Türkkan’ın Kumral uruğu dediği ırkın özellikleri de “zekâ vasat, medenî kabiliyet batî, fakat devamlı, sentetik akıl, sanata kabiliyetli, savaşçı Ruh, Yayılma ve fethetme temayülü” olarak belirlerken; en aşağı ırk olarak gördüğü eskiden Negroid denilen kendisin Zenci uruğu olarak adlandırdığı ırkın fizyolojik özelliklerinin yanı sıra “zekâ vasattan aşağı, medenî kabiliyet vasattan çok aşağı, tarihte silik rollü” biçimde bir takım manevi ırk özelliklerinin de olduğunu ileri sürer. 1128 Reha Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.132-133.
347
•
Kültürel esas Bu esasları içerisinde barındıran ırkın temel karakteristiği “kan”dır. 1129 Yani
bu esasların hepsi “kan”a içkindir.1130 İklime, yaşayış tarzına veya çevreye bağımlı olmayan “kan” ancak, ırk karışması sonucu bozulabilir. 1131 Irkın özellikleri içerisinde fizyolojik esas dışında da bir takım unsurların var olduğunu belirleyen Türkkan, yine de ırkların ayırt edici özelliklerini biyolojik ve fizyolojik yapıda aramaya devam eder. “İlkin milletin fertlerini ölçeceğiz; fakat ferdin uruğunu (ırkını) anlamak için değil, mensup olduğu milletin uruğunu ve uruk evsafını tayin içindir.” 1132 Bu ölçüm için uygulanacak yöntem fizyolojik ve biyolojik esaslar üzerinden yürütüleceği açıktır. Benzer biçimde Nihal Atsız açısından da antropolojik ve fiziksel nitelikler ırkların belirlenmesinde başvurulacak en önemli unsurlar arasında gelmektedir. Atsız, Hititlerin Türkiye Türklerinin ataları olarak gösterilmesine karşı çıkarken “Kısa boylu, kısa boyunlu, gür ve kıvırcık saç ve sakallı, biçimsiz Hattilerin bizimle nasıl bir ilişiği olabilir?” 1133 sorusunu sormaktan kendini alamaz. 1134 Bununla birlikte
1129
R. Oğuz Türkkan,Irk Muhite Tabi midir?, s.20. Mustafa Hakkı Akansel de bu durumu “irsiyetin tesiri o kadar amansızdır ki, her fert, ana rahminde, bütün ırkının evvelce geçirdiği bütün safhalardan geçmeğe mecburdur.” Sözleri ile anlatmaktadır. (Mustafa Hakkı Akansel, Türkün Kitabı, İstanbul, akbaba Yayınları, s.18) 1131 Reha Oğuz Türkkan, Irkları ve Türkleri Balmumum Sanan İsmail Hami Danişmend’e Cevap, Irk Muhite Tabi midir?, s.21-22. Rıza Nur ise, iklim ve coğrafyanın ırk üzerinde etkili olduğu görüşündedir. “Türkün fizik, pisikolojik, sosiyal ve târihi bünye, meziyyet, hıslet ve vukuâtını mütalâa etmek için evvelâ bu noktayı, bu mıntıkanın coğrafî ve iklimî evsâfını nazarı dikkate almak lâzımdır. Çünki Türkü Türk eden bu mıntıka ve iklimdir.” ( Rıza Nur, “Türk Mıntıkası (1) Târihde Türkün genişlemesi, genişleme yolları, bu genişlemeye karşı konan engeller,” Tanrıdağ, Cilt:1, No:2 (15 Mayıs 1942), s.3.) 1132 Reha Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.130. 1133 Atsız, “Türk Tarihine Bakışımız nasıl olmalıdır?,” Çınaraltı, Sayı:1, s.6. 1134 Bu noktada Turancı Türkçülerin kafatası ölçülerini ırkın tek belirleyici umsuru olarak değerlendirmedikleri kaydedilmelidir. Türk Tarih Tezi’ni tamamlayanvce Türklerin “brakisefal” olmaları bağlamında Aryanlarla kökensel birlikteliği olduğunu savlayan tezlere karşı eleştirileri; Türklerin brakisefallikleri üzerinden yapılmamaktadır. Turancı Türkçülere göre de Türkler brakisefaldirler. 1130
348
Atsız’da Türkkan’da olduğu gibi bu fizyolojik ve antropolojik özellikler çok ön planda değildir. Atsız ile Türkkan arasındaki ırk konusundaki fark, Türkkan’ın daha çok antropolojik çalışmalarda emeğini yoğunlaştırmasındadır. Bununla beraber onun da Atsız gibi, “kan”ı maddi olduğu kadar manevi değerlerin de taşıyıcısı olarak gördüğü anlaşılmaktadır. 1135 Bununla birlikte her ikisi de ırkın saflığının korunmasından yanadırlar. Orhun’da yayınlanan bir yazıda “Yaşayanlar ve yaşamağa hak kazananlar temiz ve saf bir kana sahip olanlardır.” 1136 ifadesi bu anlayışın en açık kanıtlarından birini oluşturmaktadır. “Irk” karışmasının, ırkın niteliklerini bozacağını düşünmektedirler. Irkın özelliklerinin korunması Turancı Türkçü düşüncenin en değer verdiği olgulardan birini oluşturmuştur.
1137
Türklerin başına gelenlerin de ırkın karışması
sonucu olduğu düşüncesiyle, ırk karışmalarının önüne geçilmesi gerektiğini düşünmektedirler. Bu nedenle yabancılarla evlenmek Turancı Türkçülerin şiddetle reddettikleri bir olgudur. Bu konuda en sert tavırlardan birini gösteren Fethi Tevetoğlu’na göre bu tür evliliklerden ortaya “ırk piçi” çıkacaktır. 1138 “Kan”ın saflığının ırk karışmaları ile bozulacağını düşündüğünden dolayı Atsız 1139, Türkiye
1135
1946 gibi biraz daha geç bir tarihte, düşüncelerini yumuşattığı kitabında dahi Türkkan, “ Bu maddî ve manevî hususiyetler kan verasetiyle nesilden nesile intikal ettiğinden ve yabancı ırklarla karışmalar bunları bozacağından, hafifleteceğinden, Türk milliyetçisi, sevdiği bu hususiyetleri korumak ödevini de benimser.” sözlerini kullanmaktadır. (Reha Oğuz Türkkan, İleri Türkçülük ve Partiler, İstanbul, Rafet Zaimler, 1946, s.90.) 1136 Ö.Bedii, “Irkçılar(=Rasistler) Karşısında Biyolojik Haile,” Orhun, Sayı:1(5 İkinci teşrin 1933), s.12. 1137 Türkkan, bu nedenle “...muzir zürriyetin kesilmesi”ne taraftardır. ( Vefik Vassaf Akkan [Reha Oğuz Türkkan], “Irk Hıfzıssıhhası, Kemiyet ve Keyfiyet,” Bozkurt, Yıl:1, Sayı:2 (Haziran 1939), s.40) 1138 Tevetoğlu, “Türkçü Görüşüyle Evlenmek İşi I,” Kopuz, Cilt:1, Sayı:11 ( 11 Mart 1944),s.243. 1139 Atsız’ın “Karışmamış kan davası yalnız hayvanlar değil, insanlar için de vardır. Hayvanların en asil ve değerlileri halis kanlı olanlar olduğu gibi insanların en asilleri en saf kanlı olanlarıdır.” ( Atsız, En Sinsi Tehlike, s.7.)sözleri, adeta, secere aramanın atlar için uygun olabileceğini, ancak insanlar için bunun söz konusu olmadığını düşünen Gökalp’e yanıt niteliği taşımaktadır.
349
Cumhuriyeti
sınırları
içerisinde
Türk
olmadığını
düşündüğü
unsurların
asimilasyonuna şiddetle karşı çıkar. 1140 İster fizyolojik düzeyde, isterse kuşaktan kuşağa aktarılan değerlerin temsilcisi olarak olsun “kan”a yapılan vurgu, Türk ırkının üstünlüğü düşüncesi ile birlikte beraberinde düzeyi son derece yüksek bir “öteki” düşmanlığını da beraberinde getirmektedir. Bu düşmanlık iki düzeyde belirlenebilir. Birincisi Türkiye sınırları içerisinde yaşayan gayri müslim ve müslüman olan, ancak “kan” a göre Türk kabul edilmeyen halklara karşı gösterilmektedir. Atsız “Türk topraklarında yaşamak hakkı yalnız Türkün olmalıdır.” sözlerini yalnızca azınlık kabul edilen gayrimüslimlere dönük olarak değil, müslüman olan ama “Türk” olmayan topluluklara karşı da yöneltmiş olmaktadır. Rum, Ermeni ve özellikle Yahudilere karşı yöneltilen bu tavır Araplara, Acemlere, Zencilere, Hintlilere, Ruslara ve giderek de bütün “öteki” halkları kapsayacak biçimde geniş bir karşı tutum alışı işaret etmektedir. 1141 “ Bizim ırkçılığımız ... bütün milletlere karşıdır.” 1142 sözlerini sarf eden Atsız ve diğer Turancı Türkçüler için insanlar arasında aşağı ve yukarı ırkların varlığı gerçek kabul edilmektedir. 1143
1140
“...biz onların[ yahudilerin] Türkleşeceklerini asla ummadığımız gibi bunu istemeyiz de. Çamur ne kadar fırına verilse demir olmıyacağı gibi yahudi de ne kadar yırtınsa Türk olamaz. Türklük bir imtiyazdır, her kula, bilhassa yahudi gibi kullara nasip olmaz.” (Atsız, “ Musa’nın Necip(!) Evlâtları Bilsinler ki:,” Orhun, Sayı:7 ( 23 Mayıs 1934), s.140) “Çingeneleri Türkleştirmek , aramıza katmak ve Türk kanının saflığını bozmak cinayettir.” (Nihal Atsız, Çanakkaleye Yürüyüş, s.7.) 1141 Bu tür ırkçılığın en açık ifadelerinden biri 19 Mayıs kutlamalarından söz eden Türkkan tarafından çizilmiştir. “...ikinci fecî nokta, saflar arasında birer kara leke teşkil eden zenci, Habeş ve Afgan talebeleriydi!... Haydi diğer yabancı soyluları-beyaz oldukları için- pek ayırt edemedik; fakat güneş altında parlayan bu karalar, kutlu güne hiç yakışmayan bir zihniyeti ifade ediyordu.” (R.O.T., “Beğendiklerimiz ve Beğenmediklerimiz, Bozkurt, Yıl:3,Sayı:11 ( Temmuz 1941), s.275. 1142 Nihal Atsız, En Sinsi Tehlike, Aylı Kurt Yayınları Küçük Boy:4, İstanbul, Numüne Matbaası, 1943, s.50. Atsız, bu sözlerle yalnızca Yahudiliğe karşı olan Alman ırkçılığından farklarını belirtmiş olduğunu düşünmektedir. 1143 “Zaten bu sarı ve şibih zenci halk, nihayet, ne de olsa birtakım zavallılardır. Biyolojikman az tekâmül etmişlerdir.” (Mustafa Hakkı Akansel, Türkün kitabı, s.31.)
350
Bu yabancılara karşı geliştirilecek tavır da, ırkçılığın düzeyine göre etnik temizlikten asimilasyon önerilerine kadar çeşitlenmektedir. Nihal Atsız, bu kanca yabancı olanların asimilasyonuna şiddetle karşı çıkmaktadır. Ona göre böylesi bir yöntem Türk kanının özelliklerini bozmaktan başka bir işe yaramayacaktır. Bu durumda etnik temizlik önermekten de geri kalmaz. “...bu soysuzları artık aramızda istemiyoruz. Türk bünyesini mikroptan temizleyecek en güzel tedavi usulü: Katliam!...” 1144 Türkkan da Türk milleti içinde Tur uruğundan olmayanların milletin tefekküründe, hayatında ve idaresinde yeri olmaması görüşüyle, asimilasyona taraftar olmadığını gösterir. Hatta Türk kanı taşımayan unsurları milli sınırlar dışına atmaktan yanadır. 1145 Yönetmek hakkı Tur uruğuna mensup olanların olmalıdır. Türk olmayan unsurlar üzerinde daha değişik bir tutuma sahip olan Fethi Tevetoğu ise, gayrimüslim-müslim ayrımı yaparak; “soy, dil, tarih, gelenek, görenek ve din bakımından bizden olmıyan hakiki ekaliyetlerin...” toplumsal yaşamdan ve kurumlardan dışlanmaları gereğini vurgularken, müslüman olan, ama Türk olmayan unsurların asimilasyonunu önerir. 1146 Çınaraltı dergisi ise, ırkçılık ve azınlıklar konusunda, genelde bu sert yaklaşımı reddederek, Kemalist anlayışa daha yakın bir çizgide durmayı yeğlemiştir. Akbaba’da yayınlanan yazısında Osmanlı İmparatorluğu’nun başına yarım Türklerin bela olduklarını söyleyen ve “İntitat devrinin asıl alâmeti farikası bir kan bozukluğudur” 1147 ifadelerini kullanmaktan kaçınmamış olan Orhan Seyfi Orhon, Orhun’un Türkçülük anketine verdiği yanıtta da Türklüğün üç unsuru olarak kültür 1144
Nihal Atsız, Çanakkaleye Yürüyüş, s.16. R.Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.85. 1146 Tevet, “ Hemşehricilik Zihniyeti,” Kopuz, Cilt:1, Sayı:10 81 Şubat 1944), s.218. 1147 Orhon Seyfi Orhon, “Irk Meselesi, Dikkat Etmeli,”Bozkurt, Yıl:2, Sayı:7 ( Birinciteşrin 1940), s.167.(Bu yazı Akbaba’dan alınmıştır.) 1145
351
ve vicdan ile din olgusundan başka soyu da saymış olmasına rağmen 1148, Çınaraltı’nda yazdığı yazılarında, “kan” ırkçılığını reddeder. “Türkçüler, ne ırkçıdırlar, ne Yahudi düşmanı, ne de emperyalist. Millî hükümetin teşekkülünden sonra Türkiyede bir ırk meselesi kalmamıştır. Türkçüler siyasî ırkçılığı son derece tehlikeli görürler. Ve onda millî birliğibozan bir nifak kokusu duyarlar...Bizim anladığımız Türkçülük bir «Hars Türkçülüğü»dür.” 1149 Hüseyin Emir Erkilet de “kan”a dayalı ırkçılığı reddetmekle beraber, pantürkçü görüşlerini kültür üzerinden şekillendirir. Ona göre “ ...Türkiye devletinin şimdiki siyasî hudutları içinde ve dışında Irk, kan ve hars cihetlerile kendini Türk hisseden ve ırk dışında Türklüğü benimseyen her ferdin Türk milletinden addedilmesi pek âlâ mümkündür ve başka da çare yoktur.” 1150 Bununla birlikte Orhon, vatandaşlık bağını Türk olmak için yeterli saymaz 1151, Çınaraltı’nda yayınlanan bazı yazılarda da azınlık düşmanlığını öne çıkarır. 1152 “Kan”a dayalı bir ırkçılık anlayışını benimsemeyen Çınaraltı dergisi pantürkçülüğe eğilimlidir. Yusuf Ziya Ortaç “Türk kültürünü, artık Domaniç yaylâğından alıp Misakı Millî sınırları içine hapsedemeyiz.” sözleri ile kültürel düzeyde bir pantürkçülğü işaret ederken, O.Seyfi Orhon da pantürkçülüğü bir ideal olarak sunmaktan çekinmemiştir. Orhon, küçük vatanseverlik- büyük vatanseverlik ayrımı yaptıkran sonra kendisinin gerçek vatan olarak Büyük Vatan’ı yeğlediğini, 1148
Orhun, Sayı:13 ( 1 İkincikanun 1944), s.19 Orhan Seyfi Orhon, “Türkçülüğe Aykırı Şeyler,” Çınaraltı, Sayı:71( 30 İkinci kanun 1943), s.3. “Irkçı imişler! Siyasî ırkçılıktan daha saçma bir şey tasavvur etmiyorum. Bütün tarih boyunca bizim kadar ihtilât etmiş bir millette nasıl kan tasfiyesine kalkışılabilir?” ( Orhan Seyfi Orhon, “ Anlıyamıyorum,” Çınaraltı, Sayı:95, s.3) 1150 H.E. Erkilet, “Devlet, Ümmet ve Millet,” Çınaraltı, Sayı:8( 27 Eylül 1941), s.4. 1151 Orhan Seyfi Orhon, “Ahmet Emin Yalmanın hakkı var, fakat...,”Çınaraltı, Cilt:3, Sayı.73 (13 Şubat 1943), s.3. 1152 Bozuk mal ve kalitesiz hizmet üretimi ile ilgili söylediği sözler kayda değerdir. “ Karşınıza, bir Türk değil, ancak bir Türk vatandaşı çıkabilir! Türk sanayisinin, Türk ticaretinin kapıları, Türk’ten gayriye açıldığındanberi, millî pazara, millî ahlâkı kemiren bir kurt girmiştir.” (Yusuf Ziya Ortaç, “Kurt,”Çınaraltı, Sayı:19 (Birincikanun 1941), 3.) 1149
352
alman ve İtalyan örnekleri üzerinden açıklar: “ Bugün Doyçland bütün Alman ırkının yaşadığı yerdir; İtalya da İtalyanların! Hakikî vatan ve milliyetseverlik budur işte!” 1153 Bununla birlikte, Orhon, Gökalp’in mefkure kavramını anımsatan biçimde, pantürkçü birlik kurma amacı ile, realist olması gerekli devlet siyasetinin birbirinden ayrılması gereğini de kabul etmiştir. Çünkü, “O, belki de asla hakikat olamıyacak uzak bir cennetin hasretidir.” 1154 Türk Yurdu’nu yayınlayan Hasan Ferid Cansever de “kan” ırkçılığı güdülmesine karşıdır. Özdoğan’ın işaret ettiği gibi,Türk Yurdu dergisi, ırka vurgu yapmaksızın, ortak tarihsel kökeni bütün Türk halkları için etnik bir özellik olarak kurgulamasıyla “ırkçı” olmayan biçimde pantürkçüydü. 1155 Aslında Cansever’in tercihi “su katılmadık” bir Türklükten yana olmasına rağmen, “Biz, milletimize garazsız ve nihaî olarak iltihak eden herkesi bizden sayarız.” 1156 sözüyle de anlatmak istediği gibi, kültürel Türkçülüğü benimsemekteydi. Kendilerini “ırkçı” olarak tanımlamaktan kaçınmayan Turancı Türkçü düşünce sahiplerinin, üstün ırk anlayışlarına eşlik eden başka bir unsur da militarizme yapılan vurguda yatmaktadır. En açık ifadesini Türkkan’ın “Türkten gayri bütün milletleri ez” 1157 sloganında ifadesini bulan ırkçılıkları gereği savaşçılık ön plana çıkarılmıştır. Savaşı kaçınılmaz bir doğa yasası biçiminde algılayan Turancı Türkçülerin düşüncesinde savaşseverlik ya da savaşataparlık ana eksenlerden biri konumuna yükselmiştir. 1158 Atsız’ın “ Ey savaş!..Sen acı ve korkunç..kanlı ve 1153
Orhan Seyfi Orhon, “Büyük vatanseverlik, Küçük vatanseverlik,” Çınaraltı, Sayı:2 ( 16 Ağustos 1941), s.3. 1154 a.g.m., s.3. Orhon, başka bir yazısında da Türkçülük düşüncesine hayal unsurlarının karışmış olduğunu da kabul eder. (Orhan Seyfi orhon, “Hayal,” Çınaraltı, Sayı:9 ( 2 Birinciteşrin 1941), s.3. 1155 Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, s.245. 1156 “Önsöz,” Türk Yurdu, Cilt:XXVI, sayı:1, (1 Eylül 1942), s.1. 1157 R. Oğuz Türkkan, “Türk Anaları’ Sizden Bekliyoruz!,” Bozkurt, Yıl:1, Sayı:1 (Mayıs 1939), s.6. 1158 “Savaş, gayrikabili içtinap bir zarurettir.” (R.Oğuz Türkkan “Savaşçılık, Savaş Bir Felâket midir?,” Bozkurt, Yıl:2, Sayı:6(Eylül 1940), s.132.)
353
berbat..çirkin ve yıpratıcısın..Fakat sen büyük ve azametlisin..Bunun içindir ki insanlar sana ebediyen tapınacaklardır.” 1159 sözlerinde en belirgin örneklerinden biri görülen bu “savaşataparlık”ın meşrulaştırılma yollarından biri de Türklerin “ordu millet” olarak gösterilmesinde ortaya çıkmıştır. Türklüğün, Türk olmanın ayırt edici özelliklerinden biri olarak kurgulanan savaşçılık 1160, Türklerin birlikteliğine ve dünya hakimiyetine giden yolda gerekli unsur olarak değerlendirilmiştir. Türkkan, savaşın Türklerin hayatındaki yerini, hem bir tabiat kanunu olan savaşın kaçınılmazlığı ile, hem de Türklerin birliği ülküsü için gerekliliği ile açıklamak yolunu tercih etmiştir. “Biz , esarette inliyen bu 45 milyon Türkü, yalvarmalar ve ricalarla kurtarmıyacağız. Biz 60 milyonluk Büyük Türk Birliğini mukavelelerle, göz yaşlariyle, sul vaadleriyle değil, kanla ve kılıçla, topla ve tüfekle, tankla ve uçakla...yani ulu ve kutlu savaşla elde edeceğiz: Hak verilmez, alınır!” 1161 Bu durumda yarının Türk gencinin, Türklerin tarihten gelen savaşçılık özelliklerini muhafaza etmesi, hatta bu tarihsel mirası daha da ileri götürmesi gerekmektedir. Yine Türkkan’ın ifadesi ile “...Türk Genci, yarının kutlu savaşlarında, ataları Hunlardan daha korkunç, Gök-Türklerden daha müthiş, Cengizin askerlerinden daha yenilmez ve Osmanlılardan daha heybetli bir savaşçıdır.Yarının savaş Tanrısı, işte bu Türk gencidir!” 1162
1159
Atsız, s.6, s.142) “Askerî ruh, hayatın ve cemiyetin her yerinde hâkimdi. Savaşta ölmekten gurur duyarlar, yatakta ölmekten korkarlardı.”(Atsız, “ Türk Ahlâkı,” Çınaraltı, Sayı:7 ( 20 eylül 1941),s.7) “ Türk ırkının en büyük vasfı en savaşçı oluşudur.( Tevetoğlu, “Millî Kin,” Kopuz, Cilt:1, Sayı:2 (Haziran 1943),s. 1) “Türk ırkı, dünyanın en cesur, en cenkçi ırkıdır. Harbden yılmaz; harb, hak tarafından, Türkün kahramanlığını göstermek için icadedilmiş dense yeridir.” (Mustafa Hakkı Akansel, Türkün Kitabı,İstanbul, Akbaba Yayınları,1943, s.34) 1161 R.Oğuz Türkkan, “Savaşçılık, Savaş Bir Felâket midir?,” Bozkurt, Yıl:2, Sayı:6 ( Eylül 1940), s.133. 1162 R.Oğuz Türkkan, “Yarının Genci,” Gök-Börü, Sayı:6 (1.1.1943), s.70. 1160
354
(3) İSLAMİYET VE ŞAMANİZM Her türlü yabancı etkinin ırkın özelliklerini bozacağı düşüncesinde olan Turancı Türkçülerin dine bakışı da bu çerçevede şekillenmektedir. Atsız 1933 yılında “ Ey Türk Gençliği!” sen Arap Muhammed’in mezarını İngiliz altınları için Türk esirlerini buğazlıyan kahpe araplara bıraktıktan sonra senin kaben Çanakkale, Sakarya ve Dumlupınar değil midir?” 1163 sorusunu yönelterek İslamiyetin Türklük için bağlayıcı bir değeri olmadığını göstermeye çalışmaktadır. Aslında Araplara karşı gösterilen husumetin iki nedeni vardır. Birincisi yukarıdaki metinde de görüldüğü gibi I. Dünya Savaşı sırasında Arapların Osmanlı Devleti’ne karşı isyan etmeleridir. Ancak Turancı Türkçü düşünüşün işleyiş mekanizması içerisinde bundan çok daha önemli başka bir neden daha vardır ki, bu da İslamiyetin Arap etkisiyle Türklüğün “ırki” özelliklerinin zedelenmesidir. 1164 Ayrıca
ırk haricinde hiçbir birlik öğesi
tanımayan Turancılar için İslam enternasyonalizmi Türklerin ırksal kökenlerini unutmalarına yol açması bağlamında olumsuzlanan bir olgu oluşturuyordu. 1165 Turancıların, öz Türk dini sayılan şaman inançlara, İslamiyetten daha yakın olduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir. Şaman inançlara yakın olduğu düşünülebilecek isimlerden biri olan Hüseyin Namık Orkun 1166, “din”in Türklüğün ayrılmaz bir özelliği olmadığını vurgularken, İslamiyetin Türklük için olmazsa olmaz koşul olmadığını üstü kapalı olarak da belirtmiş olmaktadır. Orkun’a göre “Türk din
1163
Nihal Atsız, Çanakkale’ye Yürüyüş, s.2. “...islamiyeti büsbütün başka sebeplerle (ekseriya iktisadi) kabul eden Türkler milli benliklerini kaybetmek derecesine geldiler.”( H. Nihâl, “Aynı tarihî yanlışlığa düşüyor muyuz?,” Atsız Mecmua, Yıl:1, Sayı:11 (15 Mart 1932), s.281) 1165 Özdoğan, s.46. Türkkan’ın “İslam enternasyonalizmi, ırkımızı unutmamıza sebep oldu.” Sözleri bu düşünüşün tipik ifadeleridir. ( Ergenekoncu [Reha Oğuz Türkkan], Dil: Türk Tarihinde Dil Davası I, Bozkurt, Yıl:1, Sayı:1, (Mayıs 1939), s.11. 1166 Hüseyin Namık Orkun’un kızı Konçuy Mergen babasının şaman inançlara daha yakın olduğunu belirtmiştir. 1164
355
değiştirir; fakat an’ane ve ahlakını asla...” 1167 Turancı Türkçü düşünce sahipleri çok açıkça şamanizmi savunmamakla birlikte, İslamiyeti Türkleştirmek gibi bir amacı dile getirmekten de geri kalmamışlardır. İslamiyetin kutsalllık içeren kavramlarını Türkleştirmeye çalışmışlar, zaman zaman bu kavramları, eski Türk inancına ait olanlarla değiştirmişlerdir. İslamiyete en çok değer veren isimler içerisinde yer alan Rıza Nur, Tanrıdağ’da yayınlanan Oğuz kaganın duası’na başlarken “Ulu Tanrı! Güzel Tanrı! Gök Tanrı! Türk Tanrı!” 1168 yakarışıyla başlamayı yeğlemiştir. Orkun ise Türklerin, bir çok dine girdiklerini, ancak temel Gök Tanrı inancını değiştirmediklerini ileri sürer. Hatta “...Türkün de müşterek bir Tanrısı olduğunu ve buna Türk Tanrısı adı verildiğini” 1169 yazarak, İslamiyetin Allah kavramından farklı bir anlayışı ortaya koymuştur. Bu çerçevede Türkkan için de dinin Türkleştirilmesi yapılması gereken işlerin başında gelmektedir. 1170 Türkkan, İslamiyetin Türkleştirilmesi işine dergilerinde yayınladığı Türkçe Kuran sureleri ile başlamıştır. Türkkan’ın, milliyetçilikle İslamiyeti uyumlulaştırma çabasının bir başka boyutu da, İslamiyetin Türklüğe mal olduğunu ileri sürerek, onu Türklüğün ayrılmaz bir parçası olarak gösterme eğilimidir. Aslında Türkkan’ın görüşlerinin, giderek, toplumdaki İslamiyet gerçeğini tanıma biçimi aldığını söylemek yanlış olmasa gerektir. 1944 yılında “Türk milliyetçisi, Türk- İslâm dinini sever...” 1171 sözlerini bu çerçevede değerlendirmek gereklidir. Oysa ki bu Milliyetçilik Yolunda kitabına alınan bu yazı ilk kez Bozkurt’un 12 Mart 1942 tarihli 2(14). sayısında 1167
Hüseyin Namık Orkun, Türkçülüğün Tarihi, s.24. Rıza Nur, “Oguz kaganın duası,”, Tanrıdağ, Cilt:1, No:3, (Mayıs 1942), s.3. 1169 Hüseyin Namık Orkun, “Milliyet İdeali ve Topyekün Milli Terbiye,” Çınaraltı, Sayı:71, (30 ikinci kanun), s.6. Orkun bu ifadeyi, Fikret Kanat’ın “İlahların içinde en ziyade milli olanı Yahovadır.” değerlendirmesine karşı yapmaktadır. 1170 R.Oğuz Türkkan, “ Milliyetçiliğe doğru,” Gök-Börü, Sayı:4 ( 1.1.1943), s.6. 1171 R. Oğuz Türkkan, Milliyetçilik Yolunda, s.31. 1168
356
yayınlandığında bu ifade “Türk milliyetçisi Türk dinini sever...” biçiminde yer almıştır. 1172 Yine aynı yazıda bu ifadelerden önce Türkkan, Türk milliyetçisinin Türk yurdunu, toprağını, Türkelinin taşını, toptrağını, dağını denizini, göğünü ırmağını, ıovasını ormanını “eski şamanist Türkler gibi” sevdiği yazmaktadır. 1173 Turancıların bu dönemde İslamiyet karşıtı yanlarını açıkça ortaya koymak yerine dolambaçlı yollar seçmelerinin nedeni Türk toplumunun dinsel geleneklerine bağlı toplum yapısı ile ilintili olsa gerektir. İslamiyete karşı zaman zaman tavır alış, Çınaraltı dergisinde ve Turancı Türkçü düşüncenin önemli isimlerinden Fethi Tevetoğlu’nda yoktur. Onların düşünüşünde İslamiyet, toplumu bir arada tutan bağlardan birdir. Bununla birlikte onlar da dinin Türkleştirilmesi gereğini kabul etmektedirler. (4) KÖYLÜCÜLÜK Dönemin Turancı hareketinde dikkat çeken başka bir yan Atsız Mecmua’dan itibaren hemen bütün dergilerinde köylülüğe yapılan vurgu olmuştur. Ancak köylülüğün öne çıkarılması, Osmanlı döneminde halkçılık düşüncesinin etkisiyle Türk köylüsünün değerlerini yükselten Osmanlı Türkçülerinden temelde farklı bir yaklaşımın sonucudur. 1174 Cumhuriyet dönemi Turancı Türkçülüğü, köylüğe yönelmekle, ırka dayalı düşüncelerinin dayanaklarından birini ortaya koyma çabasındadır. Batıcı ve modernleşmeci aydının kültürünü kendi ırkçı düşünceleri çerçevesinde mahkum eden Turancı Türkçüler 1175, bu “dejenere” olmuş, Türklüğü kaybetmiş aydın kitlesinin karşısına, saf Türklüğünü koruduğunu düşündükleri
1172
R.Oğuz Türkkan, “1.Milliyetçilik(Milliyetçiliğin Şartları),” Bozkurt, Cilt:2, Sayı:2/14, s.31. R. Oğuz Türkkan, Milliyetçilik Yolunda, s.31. Bozkurt, s.31. 1174 Özdoğan, 1175 “ ...Türkiye’de imhası vacip olan yegâne unsur münevverlerdir.” ( Atsız Mecmua, Sayı:17, s.101.) 1173
357
Anadolu Türk köylüsünü çıkartmaya çalışmışlardır.
1176
Köylüye yapılan bu vurgu,
kozmopolit, yani bir anlamda ırk bozulmasına uğramış olan kentlerin ve kent aydınlarının Turancı düşünüş için değersizliği üzerinden şekillenmektedir. Bozkurt’ta yayınlanan Ziraat Bakanlığı neşriyat müdürü Nusret Köymen’in aşağıda yer alan sözleri Turancı Türkçü düşünüş içerisinde kent-köy ayrımının ırkçı bakış açısından nasıl değerlendirildiğinin en güzel örneklerinden birini oluşturmaktadır. “Türlü kan ve kültürlerin eritilerek büyük Türk kütlesi içine katılması için izabe kazanları mevkiinde olan kozmopolit şehirler Türk milletini kültürünün ve kanının saflığile barındıran köylerin hâkimi değil, hadimidir.” 1177 Bir
anlamda,
köylülük,
ırkın
bozulmamış
halinin
sembolü
olarak
görülmektedir. Bu noktada Turancı Türkçü düşünüşün muhafazakar, değişim yerine geleneği öne çıkaran tutumunu da görmek olanaklıdır. Bu çerçevede ananaye sadakat, Türkün en büyük özelliklerinden biri olarak gösterilmiştir. 1178 (5) DEVLET - TOPLUM - BİREY Ancak köylüğe yapılan bu vurgu, siyasal sistemde eşitlikçi bir yapı öngören halkçılık düşüncesinin çok uzağındadır. Amaçladıkları toplum düzeninin temelini, tıpkı ırklar arasında olduğu gibi, bireyler arasında da var olduğuna inandıkları eşitliksizlikçi temele dayandırmışlardır.Irklar arasında eşitlik olmadığını düşünen Turancı Türkçülerin, bu eşitliksizlikçi görüşleri toplum içerisinde de benimsedikleri 1176
“Gürbüz görünen medenî sözde Türk aydını koftur, çürüktür: Türk kültürünü bozmuş, (Türk ruhu)nu zayıflatmıştır. Çelimsiz görünen câhil Türk köylüsü pektir, sağlamdır: Türk kültürünü korumuş, değişmeyen gelenek ve göreneğiyle (Türk ruhu)nu sağlamıştır.” (Tevetoğlu, “Amacımız: Türke Fayda!,” Kopuz, Cilt:1, Sayı:1 (Mayıs 1943), s.1) “ Bütün gördüğümüz Türk köye ve yayla ahalisinde burdaki eski gayri Türk anasırla karışma alâmeti olacak hiçbir hususiyete tedadüf edilmiyor.” ( Ahmed Zeki Velidi, “Seyahat notları- hatıra defterinden,” Atsız Mecmua, Yıl:1, Sayı:6 (15 Birinciteşrin 1931),s.140.) Togan’a bu seyahati sırasında eşlik eden Pertev Naili olmuştur. 1177 Nusret Köymen, “Köycülük ülküsü, Türkçülük ülküsüdür,” Bozkurt, Yıl:2, Sayı:3 (Mayıs-Haziran 1940), s.66. 1178 Hüseyin Namık Orkun, Türkçülüğün Tarihi, s.15-29.
358
anlaşılmaktadır. Nasıl ki ırklar arası eşitsizlik bir doğa yasasıdır, insanlar arasında da eşitlik olmaması aynı yasanın sonucudur. 1179 Bu eşitliksizci yapı içerisinde bireyin yeri hemen hiç yoktur. Ziya Gökalp’ten değiştirerek aldıkları “Ben, sen, o Yok; Biz Varız” sloganında ifadesini bulan anlayışta, temel olan toplum ve ırktır. Birey ancak, bunların içerisinde ve varlığını bu kategorilerin içerisinde erimiş olarak vardır.1180 Türkkan’ın “Sen öl ki o yaşasın! Çok lâzımsa, sen yaşa ki o da yaşasın! Fakat yaşayışın senin değil Türklüğündür.” 1181 ifadesi bireyin tek anlamının toplum, millet ya da ırk içinde olabileceğinin düşünüldüğünü göstermektedir. Eşitliksizci ve bireyi yok sayan anlayış, otoriter yönetim istemleri içerisinde daha da belirginleşmektedir. Türkkan’ın “ eğer devleti idare işine herkişi karışsaydı, eğer ok da yay vazifesini görmiye kalkışsaydı, hiçbir değişiklik, hiçbir tekâmül olmamış olurdu.” sözleriyle çizdiği bir tür organizmacı toplum anlayışının doğal sonucu
yönetimin
oligarşik
bir
yapıya
bürünmesini
savunmak
biçiminde
belirmektedir. Turancı Türkçüler, ideolojilerinin bütün öteki unsurlarında olduğu gibi, eşitliksizci devlet-toplum-birey modellerinin köklerini de Türk tarihinin sayfaları arasında bulmuşlardır. Özellikle Hüseyin Namık Orkun’un çalışmalarında eski Türk toplumunun eşitliğe dayanmayan, aristokratik yapısı ortaya konulmaya çalışılıyor; bu yolla demokrasi, parlamentarizm gibi düşüncelerin Türk ırkının özellikleri arasında
1179
“...tabiat... her insanı birbirinden gayri müsavi yaratmıştır.” ( R.Oğuz Türkkan, Dört İçtimai Mesele, s.16) 1180 “Irkını sev, ırkın için yaşa, ırkın için öl!”(R.O.Türkkan, “Türk Anaları Sizden Bekliyoruz,” Bozkurt, Yıl:1, Sayı:1 (Mayıs 1939), s.6) 1181 aynı yerde.
359
yer almadığı, bu gibi Batılı düşüncelerin Türklerin yapısına uymadıkları gösterilmeye çalışılıyordu. 1182 Turancı
Türkçülerin
önerdikleri
toplumsal-siyasal
sitemin
faşizmden
etkilendiği görülmektedir. Bununla birlikte bütün Turancı Türkçüler bunu ısrarla reddetmişlerdir. Reha Oğuz Türkkan daha 1938 yılında faşizmi ve nasyonalsosyalizmi, komünizm ile birlikte tehlike olarak göstermiştir. “Türkiyede, faşizmi- ve bilhassa NASYONAL SOSYALİZM’i- taklide kalkışmak, fevkalâde tehlikeli ve hainane bir teşşebüstür. Hatta Nasyonal-Sosyalizm, bizim için, komünizmden daha yakın ve daha korkunç bir tehlikedir.” 1183 Türkkan’ın, nasyonal sosyalizmi ve faşizmi bu kadar şiddetli reddetmesinin ardında yatan, faşizmi bir sosyal-siyasal sistem olarak görmekten daha çok onu Almanya ve Almanya’nın yayılmacı emelleri biçiminde değerlendirmesi etkilidir. Nasıl ki komünizm, Rusya anlamına geliyorsa, faşizm ve Nasyonal Sosyalizm de İtalya ve Almanya anlamına gelmektedir. Ona göre nasyonal sosyalizmi ya da Alman ırkçılığını taklit etmek demek, alman taraftarı olmak ile eş anlamlıdır. İdeolojinin unsurlarının benzemesi onun için bir anlam ifade etmemektedir. İsmail Hami Danişmend ile polemik yaparken sarf ettiği aşağıdaki sözler bunun güzel bir kanıtını oluşturur. “Irkçılara «Alman taklitçisi» diyorlar. Biz de ırkçıyız, fakat Alman taklitçisi değiliz: bilakis Alman rasismini en saçma bulanlar biziz. Fakat İsmail Hâmi’nin ırkçılığı, doğrudan doğruya Alman taklididir. Türkleri, Cermen soyundan göstermek için münasebetsiz ve temelsiz bir gayrettir. Nordik1182
“Bazı yabancı âlimler türk sosyetesinin tamamile demokrat bir mahiyette olduğunu ileri sürmekte iseler de tarihî vesikalar bunun aksini göstermektedir. Yedi cedde verilen büyük ehemmiyet, asîl sülâlelerin imtiyaz sahibi olmaları,..., türklerin tamamen aristokratik bir sosyeteye malik olduklarını göstermektedir.” (Hüseyin Namık Orkun, “Millî benlik,” Çınaraltı, Sayı:2 (16 ağustos 1941),s.6) Türkkan da içtimai prensiplerinin yedincisi olarak benimsediği Disiplinli demokrasi adı altında benzer görüşleri dile getiriyor; “Kuvvetli ve otoriter devlet, en geniş salâhiyetli şef-Önder, Türk tarihinin en bâriz vasfıdır.” (Türkçülüğe Giriş, s.96), sözleri ile Orkun’un yapmaya çalıştığını destekliyordu. Atsız için de “ Türk devletleri aristokratik idiler.” (Nihal Atsız, Türk Edebiyatı Tarihi, s.8.) 1183 R.Oguz Türkkan, “Faşizm Tehlikedir!,” Ergenekon, Sayı:2 (10.XII.1938), s.2.
360
Aryen nazariyelerinin boşluğunu ve saçmalığını anlamıyan Danişmend, Türkleri, Alman ırkından olarak göstermek istiyor. Beyhude gayret.” 1184 Bu sözlerden anlaşılan Türkkan’a göre, Alman faşizminden veya ırkçılığından etkilenmenin göstergesi Cermenlerin ırk üstünlüğünü savunmaktır. Oysa ki Turancı Türkçüler Türk ırkının üstünlüğünü savunmaktadırlar. Bu noktada da taklitçi olmadıklarını ileri sürmektedirler. Irkçılık konusundaki bu özgünlük iddiasının çürüklüğünü Türkkan’ın kendisi de fark etmiş olacak ki, bir başka yazısında Türkçülük ile faşizmin farklarını göstermeye çalışarak bu görüşünü kuvvetlendirmeye çalışmıştır. 1185 Türkkan’a göre faşizmde diktatör-şef, Türkçülükte ise hürriyetçi-disiplinli devlet vardır. Bununla birlikte Türkkan, hürriyetçi-disiplinli devlet anlayışında, son kararın önderin olduğunu kabul eder. Bir ikinci farkı, faşizmin, müfrit cemiyetçi olması ile Türkçülüğün şahsiyetçi ve nüanslı cemiyetçi olması arasında bulur. Türkçülüğü “Fert yok, Cemiyet Var” sloganını yalnız ferdin cemiyet ile ters olan menfaat ve hakları için söz konusu olduğunu yazar. Elbette bu cemiyetin çıkarlarının kimin tarafından belirlendiği sorusu havada kaldığı oranda, böylesi bir ayrımın da pek bir anlamı olmamaktdır. Devlet-toplum-birey anlayışlarında, bireyin yerinin yalnızca diğer ikisi içerisinde anlam kazanabileceği, bireyin diğer ikisi yanında hiçbir değerinin olmadığının vurgulanması açıkça faşizmin devlet-toplum modelinin izlerini taşımaktadır. Türkkan’a göre faşizmin davası dıştadır. Oysa ki Turancı Türkçülüğün bir iç kalkınma davası da vardır. Bu itirazın anlamsızlığı da ortadadır. Türkkan’ın kendisi
1184
Oğuz Türkkan, “Türklerle Hint - Avrupalıların menşe birliği kitabı hakkında,” Yeni Türk, Sayı:38(1939), s.486. 1185 Reha Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.32-34.
361
Türkiye’ye öncelik verilmesini savunurken dahi bunu irredantist bir dış politika izlemenin ön koşulu olarak benimsemekteydi. 1186 Türkkan,
“onlar
[faşistler]
emperyalisttir....Türkçüler
Türk
Birliğini
düşünürler.” sözleri ile bir başka farkı daha yakaladığını düşünmekle birlikte, yukarıda gösterilmeye çalışıldığı gibi, Türk birliği projesi, Türk emperyalizmi yaratmanın da araçlarından biri olarak düşünülmektedir. Türkkan, son bir farkı da nüfus fazlalığı ve nüfus azlığında bulmaktadır. Faşizmi Komünizme karşı “içtimaî bir panzehir” olarak tanımlayan 1187 Atsız ise, kendisinin faşizm ile ilgili olmadığını benzer bir yöntemle ortaya koymaya çalışır. Atsız, Atsız Mecmua’nın 17. ve son sayısında 9 ilkeden oluşan bir program yayınlamıştı. Bu programın ilkeleri: “1. Bütün Türkler bir devlet halinde, bir bayrak altında toplanacaklardır. 2. Türk türesine, ilme, tekâmüle mugayir hiçbir müessese Türkeli sınırları içinde yaşıyamıyacaktır. 3. Terbiye ilminin müsaade ettiği en küçük yaştan itibaren bütün Türk çocukları Türkelinin yatı mekteplerine girerek millî- askerî terbiye alacaklardır. 4. Sinema ve tiyatrolar halk mektepleri olduğundan mektepler gibi konturola tâbi olacaktır. 5. Türklüğün milliyet, hars ve ahlâkına zararlı neşriyat menedilecektir. 6. Büyük işler ve büyük sermayeler devletin elinde olacaktır. 7. İlmin millî gayeleri olacak ve ancak Türklük için çalışan ilimler Türk ilmi olacaktır. 8. Serbest doktorluk ve avukatlık kalkacak, bunlar ancak devlet memuriyeti halini alacaktır. 9. Mirasa cemiyet te iştirak edecektir.” 1188
1186
Ayrıca Türkkan’ın “ Yarının Türk genci, iri yapılı, geniş omuzlu, kanlı canlı, dinç ve gürbüz bir delikanlı” ( R.Oğuz türkkan,” Yarının Genci,”Gökbörü, Sayı:6 81.II.1943, s.3.) tanımının da faşizmden etkilenmesine örnek olarak rahatlıkla verilebilir görüşündeyim. 1187 Nihal Atsız, En Sinsi Tehlike, s.40. 1188 “Kurtulmamış türkeli,”Atsız Mecmua, Yıl:2,Sayı:17(25 eylül 1932), s.173.
362
Bu dokuz maddelik tasarının totaliter bir rejim için taslak niteliği taşıdığı ortadadır. Adeta Atsız, faşizmin kısa programını bu dokuz maddede özetlemiş görünmektedir. Buna rağmen Atsız, bu programı 1925 yılında arkadaşları ile hazırladıklarını, bunu hazırladıkları zaman Hitlerin adını bilenin dahi olmadığını belirterek kendisinin faşistlikle ilgisi olmadığını iddia eder.
1189
Atsız’ın yaklaşımı
da Türkkan’ınkinden farklı değildir. Onun da aklına faşizm denilince yalnızca Almanya gelmektedir ve Almanya’da faşizm egemen olmadan önce kendisi programını geliştirdiği için faşist olmadığını savlamaktadır. Bu noktada eklenmesi gereken bir başka nokta da özellikle ılımlı sayılabilecek Türkçü grupların II. Dünya Savaşı yıllarında Almanya ile yakın ilişkiler içine girmeleri olgusudur. Zeki Velidi Togan, Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Kıllıgil ve Hüseyin Emir Erkilet gibi isimler üzerinden geliştirilen bu ilişkilerin amacı da Türkiye’nin
Almanya’nın
yanında
savaşa
girmesini
sağlamak
biçiminde
şekillenmektedir. 1190 Turancı Türkçülğün “müfrit” yazarlarının faşizm ve nasyonal sosyalizm bağlantılarını reddetmelerine rağmen, yukarıda görüşleri özetlenmeye çalışılan Turancı Türkçü hareketin düşünsel yapısının bütün unsurları faşizm ve nasyonal sosyalizm ile yakından ilişkilidir. İdeolojinin öğeleri açısından tam bir örtüşmenin olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Aralarında belirlenebilecek tek fark nasyonal sosyalizmdeki Alman vurgusunun yerine Türklüğün geçirilmiş olmasıdır. Elbette, bütün ideolojik benzerliklerine rağmen, faşizmi reddeden anlayış, bir dar kavrayışın ürünü olmaktan öte, Turancı Türkçüler için kendi düşünsel yapılarının
1189
Nihal Atsız, En Sinsi Tehlike, s.52. Almanya ve Türkçü hareketin bazı unsurları arasındaki ilişkiler için Cemil Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945) Cilt 1, İstanbul, İletişim Yayınları, 1996, s.660-695. Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, EK 5, EK 6, Ek 7, s.311-323. arasına bakılabilir. 1190
363
tutarlılığı sorunu haline de gelmiştir. Özgünlük iddiası taşıyan bir ideolojinin, Avrupa devletlerinden her hangi birinin ideolojisi ile kendi düşüncelerinin benzerliğini kabul etmelerini beklemek anlamsızdır. Bu özgünlük savlarında Turancı Türkçülerin başvuracakları en önemli alan tarih olmaktadır. (6) IRKÇILIĞIN VE TURANCILIĞIN KURULDUĞU ALAN: TARİH Bu bağlamda tarih, Turancı Türkçü düşüncenin kurulduğu başlıca alanı oluşturmaktadır. Kendi düşüncelerinin unsurlarını Türk tarihinin derinliklerinde bularak, tarihi, bir yandan kendi düşünce yapıları içerisinde tutarlılık sağlamaya dönük bir araç haline getirmeye çalışıyorlar, diğer yandan da tarih aracılığıyla kendi düşüncelerine tarihsel temel kazandırmış oluyorlardı. “Tarih ilim değildir...tarih lâzımdır. Tarihin en büyük faydası millî terbiye ve siyaset sahasındadır.” 1191 sözleri ile tarihi bilimsel bir etkinlik alanından daha çok, bir ideolojik eylemlilik alanı olarak tanımlayan Atsız, tarihin yöntemini de yine bilimsel kaygılar üzerine değil, Turancı Türkçü düşünceye uygunluk temelinde açıklamıştır 1192. “Bugün milliyetçi olduğumuz ve büyük Türk birliğine gittiğimiz için de tarihimize vereceğimiz sistem dileklerimize uygun olmalı, bize yalnız maziyi en parlak şekilde göstermekle kalmıyarak ilerisi için de bir yol çizmelidir.” 1193 Ülküsel bir tarih anlayışına sahip olan Atsız maddeci tarih yorumlarını da yahudileşmeye bağlamaktan kaçınmamıştır. 1194
1191
Nihal Atsız, Türk Tarihi Üzerinde Toplamalar, s.I. Suut Kemal’in Orhun’da yer alan sözleri Türkçülerin bilimsel bir tarih anlayışına bakış açısını özetlemek açısından son derece yerindedir. “...eğer güneşin arz etrafında dönüşü Türk ruhuna kuvvet verecekse onu hakikat olarak tanıyacağız.” (Suut Kemal, “Millî Pragmatizm,” Orhun, Sayı:1 ( 5 İkinciteşrin 1933), s.1) 1193 Nihal Atsız, Türk Tarihi Üzerinde Toplamalar, s.II. 1194 “...tarihi iktisadi ve maddeci bir gözle görmek cereyanı da son yılların yahudileşme cereyanının bu sahadaki tecellîsidir.” (aynı yerde) 1192
364
Atsız’ın sözleriyle “tımarhane metodlarına göre kurulmak” istenen Türk Tarihi 1195, Türkleri bütün kültürlerin temeline yerleştirmesi, bu anlamda da özellikle Avrupalı halklarla kökensel bağlar kurmaya çalışması bağlamında, Turancı Türkçü düşünüşün otonom bir Türk ırkı tanımlanması amacına hizmet etmiyordu. Atsız’ın “...herkes Türk olduktan sonra «Türklük» bir imtiyaz olmaktan çıktığı için milliyet duygusu zayıflıyor.” 1196 biçiminde somutlaşan Türk Tarih Tezi’nden şikayeti, Turancı Türkçülüğün, bu teze bu kadar şiddetli olarak karşı çıkmasının nedenlerini ortaya koymaktadır.Özellikle cümlenin ilk kısmında yer alan Türklük’ün ayırt edici özelliğinin kalmayacağı yönlü belirleme, “kan” ırkçılığına dayalı olmasından dolayı “dışlayıcı” niteliğe sahip bir düşüncenin temellerinin, Türk Tarih Tezi tarafından ortadan kaldırılıyor olmasına dönüktür. Zeki Velidi Togan da, göçler yoluyla Türkleri dünyanın dört bir yanına götürdüğü çalışmasında , “Türk millî tipinin, Uzakdoğu tipi yahut Aryanî tipi olmayaıp kendine mahsus hususiyetlere mâlik bir mutavassıt tip olduğu;… hiç şûphe götürmez şekilde sabit bir hakikat...” değerlendirmesi yapması dikkat çekmektedir.1197 Dolayısıyla da Türk Tarih Tezi, daha çok Türklerle Avrupalılar arasında kurmaya çalıştığı ırksal yakınlık nedeniyle Turancı Türkçülerin Kemalist milliyetçilik anlayışı ile yaşadıkları kopuşun temel taşlarından birini oluşturmuştur. Bununla birlikte, Turancı Türkçü düşünüş içerisinde Türk Tarih Tezi’ne yaklaşım noktasında bir takım farkların da olduğu görülmektedir. Türkkan, Sümerlerin Türklüklerini ileri sürerken 1198 Atsız ile ters düşmüş oluyordu. 1195
Atsız, “Türk Tarihine Bakışımız nasıl olmalıdır?,” Çınaraltı, Sayı:1 ( Ağustos 1941), s.7. Atsız, Çınaraltı, Sayı:1, s.6. Türkkan da benzer düşünceleri 1947 yılında ortaya koymuştur. “ Ders kitaplarında, tarihte adı geçen her kavme “Türk„ adı yapıştırılmak suretiyle Türklüğü kalıptan mahrum, insan mânasına gelir bir şey yaptılar, üstelik hakikî Türk topluluklarına ve Türk eseri olan medeniyetlere karşı gençlikte şüphe uyandırdılar.” ( R.Oğuz Türkkan, İleri Türkçülük ve Partiler, s.63. 1197 Zeki Velidi Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s.10. 1198 “Böylece her sahada ırkî üstünlüklerini terennüm eden Sumer Türkleri, Türkçülüğe 6000 yıllık bir mâzinin temellerini kurmuşlardır.” (Reha Oğuz Türkkan, Türkçülüğe Giriş, s.45) 1196
365
Ancak o da Türklerin Aryanlarla bir ırk birlikteliği oluşturduğu yönlü düşünceye karşı çıkıyordu. Türkkan’ın Sümerler ve Hititler gibi halkları da Türk ırkına dahil olarak görmesine rağmen, yin de Türk Tarih Tezi’ne karşı çıktığı görülmektedir. Türkkan’ın, bu kabullerine rağmen, Güneş-dil Teorisi’ni “ilmî bir tez değil, gülünç bir mübalâ” 1199 olarak değerlendirmesinde; Türk Tarih Tezi’ni “Bizde bir takım yalancı âlimler, (Türk tezi) diyerekten millî ve ırkî tarihimizi bozmakla meşgul oluyorlar. Yalanla, mugalâtayla, mübalâğa ile, bir takım gülünç nazariyelere girişiyor ve bizim olmıyan tarihleri bizim gibi gösteriyorlar. Bizim kanı taşımayan ulusları Türk diye gösteriyorlar.” 1200 sözleriyle reddetmesinde etkili olan unsurun Türk Tarih Tezi’ni tamamlayan Türklerle Avrupalıların ırksal yakınlıkları görüşünü ileri sürmesi olduğu şüphesizdir. Türkkan, İ. H. Danişmend’in Türklerle Hint-Avrupalıların Menşe Birliği eserine yanıt verirken, Danişmend’in çalışmasını, “Türkleri, Cermen soyundan
göstermek
için
münasebetsiz
ve
temelsiz
bir
gayret
olarak
değerlendirmektedir.” 1201 Bu bağlamda Türkkan’ın, Osmanlı dönemi Türkçülerinin görüşüne benzer bir anlayışa sahip olduğunu, Atsız’ın ise Türk Tarih Tezi ile amaçlananı daha iyi kavradığını, tarih formasyonunun da Türkkan’dan çok daha ileri olması nedeniyle Sümerler, Hititler gibi halkların Türk sayılmalarının sonuçlarını daha iyi görebildiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Tarihin
Turancı
Türkçü
düşünüşün
gereklilikleri
doğrultusunda
yönlendirilmesinin ana temalarından birini pantürkçülüğün ve ırkçılığın kökenlerinin 1199
Ergenekoncu [R.O. Türkkan], “Türk Tarihinde Dil Davası,” Bozkurt, Yıl:1, Sayı:1( Mayıs 1939), s.14. 1200 R.Kurtuluş[R.O.Türkkan], “Ayın Yazıları, Hâdiseleri,” Bozkurt, Yıl:1, Sayı:2(Haziran 1939), s.54. 1201 Oğuz Türkkan, “İsmail Hâmi ve İlim, Türklerle Hint-Avrupalıların menşe birliği kitabı hakkında,” Yeni Türk, Sayı:49, İkinci Teşrin 1939, s.486.) İlginç olan nokta bu eleştirinin Yeni Türk gibi bir Halkevleri dergisinde yayınlanmış olmasıdır. Türkkan, bu yazısının devamının Yeni Türk’ün sonraki sayılarında yayınlanacağını da bildirmiş olmasına rağmen, devamı Yeni Türk’te gelmemiştir.
366
Türk tarihi içerisinde kurgulanması oluşturmaktadır. Bu yöntemle ulaşılmak istenilen amacın ikili bir boyutu olduğu görülmektedir. Bu boyutlardan birincisi, Turancı Türkçülerin kendi ideolojik önermelerini bütün Türklüğe ya da Türk ırkına mal etmek; ırkçılık, otoriter yönetim gibi öğeleri Türk ırkının kültürel “kan” özellikleri içerisinde dahil edebilmektir. Pantürkçülüğün gerçekleştiği “altın çağ”ın da Türk tarihi içerisinde ve Orta Asya’da kurulması da bu yolla gerçekleştirilmiş olmaktadır. Hemen bütün Turancı Türkçü düşünce sahipleri Türkçülüğü Hunlara ve Göktürklere kadar geri götürmektedir. Rıza Nur, Atsız, Tevetoğlu, Caferoğlu, Orkun gibi isimler modern anlamda milliyetçilik anlayışını milattan önceki Türk toplumlarında bulurlarken 1202, Türkkan ırkçılığın köklerini de eski Türklere mal etmekten kaçınmamıştır. Bu noktada, Turancı Türkçülüğün “orjinallik” savları biçimindeki ikinci boyutun da devreye girdiği görülmektedir. 1203 Bu yolla, sosyalizm, barışseverlik, liberalizm, parlamentarizm gibi düşünceleri Avrupa kökenli olmalarından dolayı da reddeden Turancı Türkçüler açısından kendi düşüncelerinin Avrupa kaynaklı olmadığını göstererek düşüncelerinin iç tutarlılığını sağlamak ve özellikle Alman ırkçılığından etkilendikleri yollu suçlamalara karşı bir savunma mekanizması
1202
Orkun, “İlk milliyetçiler Gök Türkler” ( Hüseyin Namık Orkun, Türkçülüğün Tarihi, s.41) atsız “ Türkçülüğün tarihini yazmaya kalkarsak, ihtimalki, milâttan önceki asırlara kadar gitmeğe mecbur kalırız.” (Atsız, “Türkçülükte Ahlâk,” Bozkurt, Sayı:5 ( 11 Haziran 1942), s.83) Rıza Nur, “ İlk Türkçüleri Hun ( Hiynug-Nu)larda, Göktürklerde aramalıyız.” ( Rıza Nur, “Türk Nasyonalizmi,” Tanrıdağ,Cilt:1, No:1 (( Mayıs 1942), s.5) Tevetoğlu, “Türklerin 12-13 asır önce bu günkü mânâda nasıl bir Nationalism e sahib olduklarını gösteren şahane vesikalardır.” ( Tevetoğlu, “Millî Türk destanı:1 Kür Şadın Sofrasında,” Kopuz, Cilt:1, Sayı:4 (15 Temmuz 1939), s.138-139) Buna benzer görüşlerin Ahmet Caferoğlu tarafından C.H.P bünyesinde dile getirilmesi de ilginçtir.. Caferoğlu, Mete’de siyasi Türkçülük eğilimleri bulmakta, ilk Türk devletlerinden Tukiyu Türklerinde Türklük ve Türkçülük düşüncesinin sağlam esaslara bağlandığını öne sürmektedir. ( Ahmet Caferoğlu, “Tarihte Türklük ve Onun için Çalışanlar,” C.H.P. Konferanslar Serisi Kitap:16, 1940, s.3-4.) 1203 Türkkan’ın, 1946’da sarf ettiği sözler konunun anlaşılması açısından önemlidir. “ Âdettir, bir millete herhangi bir fikir kabul ettirilmek istendi mi, onun “yerli„ olduğu, tarihte kökleri bulunduğu isbata çalışılır.” (Reha Oğuz Türkkan, İleri Türkçülük ve Partiler, s.78.)
367
geliştirebilmek
olanaklı olmaktadır. 1204 Türkkan’ın “O Türk [Mete], XX asır
sosyologlarından daha esaslı düşündü. Gobinodan evvel, Lapujdan ve Ammon’dan önce, tarihi ırkların yarattığını anladı, Hitler ve Rozenbergden çok evvel, bir ırk siyaseti takip etti ve başardı!” 1205 değerlendirmesi ve “Irkçılık üzerine devlet kuran ilk ırk, dünyada, Türklerdir!” 1206 keşfi ile ulaşmak istediği amacı bu çerçevede değerlendirmek gerekmektedir. Bu ilk ırkçı Türk devleti, aynı zamanda Turan Birliği’ni de gerçekleştirmiştir. 1207 Tarihe bakış noktasında Turancı Türkçülüğün, Kemalist düşünüşle başka bir temel ayrılık noktası da devletin sürekliliği tezinin ileri sürülmesiyle ortaya çıkmıştır. Cumhuriyet’in kendisini Osmanlı Devleti’nden ayrı bir siyasal oluşum olarak gören tutumunun yerine, Rıza Nur’un 1924 yılında ortaya attığı ve Nihal Atsız’ın derinleştirdiği devletin 900 yıllık geçmişe sahip olduğu; değişenin devletler değil, hanedanlar olduğu, bu anlamda da Türkiye devletinin tarihinin Selçuklular ile başlatılması gerektiği yönlü tezin, devletin sürekliliğini öne çıkarmak için kullanılan argümanlardan biri olduğu gibi, Türk tarihinin kesintisiz bir süreç olarak gündeme
1204
Çınaraltı gibi Türkçülüğün yayın organlarından biri konumundaki dergide yayınlanan bir yazıda dahi “Bizde son zamanlarda matbuatta da kendini gösteren ırk telâkkisine ve ırkçılığa gelince bunun yabancı rejim umdelerini taklitten ve Türk tarihini ve milliyetçiliğini anlamamaktan ileri geldiğini söylemek yersiz değildir. O kadar ki bunlar Almanların meşhur «Deutschland Über Alles» cümlesini bile bize tatbik ederek bir aforizma yapmışlar ve yüksek perdeden bağırmışlardır.” ifadelerini içeren yazılar yayınlanıyordu. (Nurettin Ardıçoğlu, “Tarihî Türk Irkı ve Muahhar Tahavülleri, Çınaraltı,Cilt:3, Sayı:62 (28 İkinciteşrin 1942), s.6) 1205 Reha Kurtuluş [R.O.Türkkan], “Türkler ve Panturanizm,” Ergenekon,Yıl:1, Sayı:3 (10.1.1939), s.23. 1206 a.g.m., s.24. 1207 Nejdet Sançar, Türklerin milli ülküsünü tarihte ilk kez gerçekleştirme onurunu Mete’ye verirken ( Nejdet Sançar, Irkımızın Kahramanları, Aylı Kurt Yayınları Küçük Boy:5, İstanbul, Nümune Basımevi, 1943, s.9); Orkun, “dil birliğini bugüne kadar açık bir şekilde muhafaza eden Türklerin tabiî en eski devirlerde siyasî bir vahdeti de mevcut idi. Bu vahdet Türklerin öz yurdu olan Turan’da kurulmuştu.” değerlendirmesini yapmaktadır. ( Hüseyin Namık Orkun, Türkçülüğün Tarihi, s.13.)
368
getirilmesi bağlamında Türklüğün sürekliliği mekanizmasını da kurmaya hizmet ettiği düşünülebilir. 1208 Tarihin ülkücü biçimde, ideolojinin gereklilikleri doğrultusunda işlenmesinin önemli ayaklarından birini de destanlar gibi mitolojik unsurların ön plana geçirilmesi oluşturmuştur. Buna eşlik eden bir başka nokta da Mete, Kür Şad gibi efsanevi kişiliklerin tarihsel gerçeklik gibi sunulması; tarihin Türk halkının tarihinden daha çok, Türk ırkının kahramanlarının hikayeleri biçiminde işlenmesi sonucunu beraberinde getirmiştir. 1209 (7) KOMÜNİZM KARŞITLIĞI Dönemin Turancı Türkçü düşünüşüne damgasını vuran yanlardan biri de keskin bir komünizm karşıtlığı olmuştur. İster ırklar arası, isterse de bireyler arası eşitlik fikrini reddeden Turancı Türkçü hareketin yazarları komünizmle karşı çıkarlarken bunu ırkçı düşünceleriyle ve özellikle Yahudi karşıtlıkları ile birleştirmeye de özel bir önem vermişlerdir. Komünizme karşı çıkışları, genellikle suçlandırma ve hakaret düzeyinde seyretmiş, her renkten solcuları da “komünist” kategorisine sokmakta bir sakınca görmemişlerdir. 1210
1208
Atsız, “Türk Tarihi Üzerinde Toplamalar,” Orhun, Sayı:1(5 İkinciteşrin 1933), s.4. Nihal Atsız, 900üncü Yıl Dönümü(1040-1940), İstanbul, arkadaş Basımevi, 1940, s.2; Nihal Atsız, XVIncı asır şairlerinden Edirneli Nazmî nin eseri ve bu eserin Türk dili ve kültürü bakımından ehemmiyeti, İstanbul, Arkadaş Matbaası, 1934, s. 1 Türkkan’ın görüşü de aynıdır. “Tarihin gösterdiği hakikate göre devletimiz 1040 yılında Horasanda kurulmuş...milletimizin ve ırkımızın tarihi 25 asırlıktır.” Bozkurt, Sayı:9, s.201. 1209 Atsız’a göre “Tarihi kahramanları silmekle o milleti silmek arasında fark yoktur.” (Tanrıdağ, s.10, s.8) 1210 Atsız’ın eşi Bedriye Atsız’a göre, Nihal Atsız’ın komünizme ve solculuğa karşı tepkisi düşünsel düzeyde olmaktan daha çok, Rus Çarlığı ile bir tuttuğu Sovyetler Birliği karşıtlığına dayanmaktaydı. (Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, s.183, dn.:5. Özdoğan’ın, Bedriye Atsız ile yaptığı görüşmeden.)
369
Atsız, “Göçebe olduğu zamanlarda bile toprak mülkiyetini tanıyan Türk Milleti
komünist
olamaz.” 1211
değerlendirmesiyle
Türklerin
komünizmi
benimsemeyeceklerine “tarihsel” bir kanıt sunarken, Türkkan “istihsalde, istihlakte, mallarda, parada, evde ve kadında müsavat” 1212 olarak nitelendirdiği komünizmi şiddetle reddeder. Özellikle Faris Erkman imzasını taşıyan En Büyük Tehlike adlı broşürün yayınlandığı 1943 yılında Türkkan, hemen bütün yazın etkinliklerini komünizm karşıtlığına ayırmıştır. Solcular ve Kızıllar, Türkiye’deki Kızıl Faaliyetler gibi broşürlerinde o aralar kavgalı olduğu Nihal Atsız ile, Türk komünistlerinin yapısı üzerinde tam bir görüş birliği içerisindedir. Atsız, komünistlerin halis kanlı Türklerden çıktığını o ana dek görmediğini ve “Bunlar(ın) daima kanı bozuk, sütü bozuk, yeri yurdu belli belirsiz, soyu sopu şüpheli ve Türk olmıyan kimseler” 1213 olduğunu ileri sürerken, Türkkan da aynı görüşe katıldığını göstermekten geri kalmamaktadır. “Bizdeki komünistler iyi araştırıldığında, onda dokuzunun Selanik Yahudi dönmesi, Arnavut, Çerkez, Arap..v.s. oldukları meydana çıkmaktadır.” 1214 Komünizm karşıtlıklarına siyasal-sosyal bir renk vermekten daha çok ırkçılıkları ile temel kazandırma çabası içerisinde olan Turancı Türkçüler için komünizm karşıtlıklarını, Yahudi karşıtlıkları ile birleştirmek de özel öneme sahip olmuştur. Alman komünizminin önderleri Liebnecht ve Luxemburg ile 1919’da Macaristan’da üç ay süren Sovyet yönetiminin lideri Bela Kun’un Yahudi asıllı olmaları öne çıkarılarak, yahudilikle komünizm arasında bağlar kurarlar. Hatta
1211
Nihal Atsız, En Sinsi Tehlike, s.7. Reha Oğuz Türkkan, Dört İçtimai Mesele, Ahlâk_ Müsavat- Hak- Milli Menfaat, İstanbul, Bozkurt Yayını, 1941, s.18. 1213 Nihal Atsız, En Sinsi Tehlike, s.6. 1214 R.Oğuz Türkkan, Türkiye’de Kızıl Faaliyetler Hakkında Vesikalı Rapor, Bozkurtçu Yayını, 1943, s.2. Türkkan, 183 Kızıllık listede yer alan isimlerden yalnızca %14.64’ünü Türklerin ve cinsi belirsizlerin oluşturduğunu ileri sürmektedir.(s.6) 1212
370
kendilerine karşı en sert tavır alan yayın organlarından biri olan Tan Gazetesini siyonist olarak nitelendirmekten kaçınmayacaklardır. 1215 e) 1943: ZOR YILLARA DOĞRU 1942 yılındaki büyük canlanış 1943 yılına geldiğinde yerini hayal kırıklığına bırakmak üzeredir. Çökmesi beklenen Sovyetler Birliği çökmemiş, aksine Alman ordularını durdurmayı başarmış ve karşı saldırıya geçmiştir. Savaşı kazanacak tarafın giderek belirginleştiği bu dönemde Türkiye için her zaman var olmuş olan Sovyetler Birliği hassasiyeti de giderek daha yukarılara çıkacaktır. Bu durumda 1942 yılında yayınlarını pek bir zorlukla karşılaşmadan sürdüren Turancı Türkçü çevreler 1943 yılıyla birlikte yeniden yasaklamalarla karşılaşacaklardır. Tabii bu dönemde de bir yandan yasaklamalar, bir yandan da izinler sürecektir. Anlaşılan henüz daha Türk hükümeti Turancı Türkçü hareketi tamamen ortadan kaldırmak konusunda kararsız kalmaktadır. 1943 yılı yine bir “dış siyasa gereği”nden dolayı bir Turancının eserinin yasaklanması ile başlar. Ancak bu kez “dış siyasaya aykırılık” Sovyetler Birliği ile ilgili değildir. Necdet Sançar tarafından yazılmış olan Tarihte Türk-İtalyan Savaşları adlı kitabın dağıtılmasının yasaklanması ve kitabın toplattırılması Dışişleri Bakanlığı’nın isteği üzerine Bakanlar Kurulu tarafından 23 Ocak 1943 tarihinde kararlaştırılır 1216. Bu yasaklama kararında istem Matbuat Umum Müdürlüğü’nden değil, Dışişleri Bakanlığı’ndan gelmiştir. 1217 Ocak ayı içerisinde Hasan Ferit Cansever’in Türk
1215
Bozkurtçular, “TAN Cevap İstiyormuş!,” Bozkurt, Yıl:3, Cilt:2, Sayı:3/15, s.50. T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02-100.119.15/23 Ocak 1943 tarih ve 2/19349 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi. 1217 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri Bakanlar kurulu Kataloğu, yer no. 18.86.407.1943/22 Ocak 1943 tarih v e 928-28 sayılı Numan Menemencioğlu imzalı belge. 1216
371
Yurdu dergisinin yayını durdurulur. 1218 Ahmet Caferoğlu’nun Türk Amacı da Şubat 1943’de 8. sayısından itibaren yasaklanır. 1219 Bu arada Turancı Türkçülüğe sert eleştiriler yönelten bir broşür yayınlanır. Aslında Turancı Türkçülüğe dönük tepkiler II. Dünya Savaşı’nın başlaması ile birlikte Adımlar, Yurt ve Dünya, Tan gibi yayın organları tarafından sık sık gündeme getirilmekteydi. 1943 yılında Faris Erkman imzasını taşıyan En Büyük Tehlike adlı broşür 1220, Turancı Türkçülüğü Alman tipi ırkçılığı taklit etmekle suçlamakla kalmıyor, Turancı Türkçüleri bizzat Alman hayranlığı ve Alman Altıncı Kolu ile ilişkili olarak da sunuyordu. Broşür Turancı Türkçülerin büyük tepkisini çekmiştir. Atsız, En Sinsi Tehlike 1221; Türkkan, Asıl Tehlike; Orhan Seyfi Orhon Maskeler Aşağı 1222 isimli broşürleri ile yanıt verirler. Haziran ayında Bakanlar Kurulu, komşu bir devlet ile ilgili olarak bir yasaklama kararı daha alır. M. Necmettin Deliorman, Arif Necip Kaskatı ve Gültekin Arda tarafından yazılan Bulgaryadaki 1.300.000 Türk adlı broşür, 18 Haziran 1943 tarihli Bakanlar Kurulu kararı ile satıştan yasaklanır. 1223 Bazı günlük basın organlarının da tepkiyle karşıladıkları En Büyük Tehlike adlı broşür, Sinop milletvekili Cevdet Kerim İncedayı tarafından Türkiye Büyük
1218
Tevetoğlu, zamanın iktidarınca kağıt tahsis edilmemesi üzerine etkinliği baltalanan Türk Yurdu’nun Ocak 1943’de Cansever tarafıldan yayının durdurulduğubu yazmaktadır. ( Fethi Tevetoğlu, “Türkçü Dergiler IV,” Türk Kültürü, Yıl:XXVI, Sayı: 3000, s.234 (40). 1219 Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, s.172. 1220 F.Erkman, En Büyük Tehlike! Milli Türk dâvasına aykırı bir cereyanın içyüzü..., Galata, Akgün Matbaası, 1943, ss.36. Broşürün Türkiye Komünist Partisi’nin legal basın komitesi tarafından hazırlandığı; redaksiyon ve yeniden yazım işlerinin ise Reşat Fuat Baraner tarafından gerçekleştirildiği bilinmektedir.( Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, Cilt:6, İstanbul, İletişim Yayınları, 1988, EK bölümü s.454. 1221 Nihal Atsız, En Sinsi Tehlike; A. Ferhan Oğuzkan [R. Oğuz Türkkan] – Zeynel İlhan [C. Savaş Fer], Asıl Tehlike, İstanbul, Nümune Matbaası, 1943; O.S.O, Maskeler Aşağı! “ En Büyük Tehlike„nin İçyüzü, Çınar Yayını, 1943. Bir yanıt de Eskişehir’den gelmiştir.Abdülkadir Gürol, Benim de İfadem Var!... Kızıl Belâlara Cevap Ve Millî Dertlerimizden Bir Kaçı, Eskişehir, Güzeliş Matbaası, 1943. 1222 Orhan Seyfi Orhon, Maskeler Aşağı! “En Büyük Tehlike”nin İçyüzü, İstanbul, Çınar Yayını, 1943, ss.32. 1223 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02- 102.44.17.
372
Millet Meclisi’ne de taşınmıştır. İncedayı’nın sorusuna yanıt veren Dışişleri Bakanı Numan Menemencioğlu broşürün şiddetle takip edileceğini bildirdikten sonra, “Bizim Türkiye hudutları haricinde kalan Türklere yalnız refah ve saadet temennimiz vardır. Bunun yanında bütün siyasetimiz, bütün Türkçülüğümüz, bu vatanın sınırları içine girmiş olan Türklere ait ve onlara münhasırdır.” sözleri ile Türkiye Cumhuriyeti’nin pantürkçülüğü reddettiğini bir kez daha açıklamıştır. 1224 Bahar aylarının sonuna doğru Reha Oğuz Türkkan’ın bu dönem içerisinde çıkardığı son dergi olan Gök-Börü’de kapanan dergiler kervanına katılmıştır. Matbuat Umum Müdürü Selim Sarper, Gök-Börü’nün 20 Mayıs 1943 tarihli 13. sayısında Reha Oğuz Türkkan imzası ile yayınlanan “Büyük Türklük” makalesinden dolayı kapatılması için Başbakanlığa başvurur. Sarper, makalede yer alan Sovyet karşıtı değerlendirmelerin “Sovyet mehafili tarafından komante edilmeksizin mufassalan Moskovaya” iletildiğini de ekler. Ayrıca yine bu sayıda er Sabahattin Turay imzalı “bir okuyucumuzun dileği” adlı yazının da umumi siyasete aykırı olduğunu bildirerek Gök-Börü’nün kapatılmasını ister. 1225 Gök-Börü, Sıkıyönetim Komutanlığı tarafından zaten kapatılmış olduğundan, Sarper’in bu isteğine karşı Başbakanlığın yapacağı bir şey de yoktur. 1226 Gök-Börü’nün kapandığı Mayıs ayında bir başka Turancı Türkçü dergi yayın hayatına başlar. Üsteğmen Fethi Tevetoğlu’nun Samsun’da çıkarmaya başladığı Kopuz’un sahibi olarak Fethi Tevetoğlu’nun karısı Gülcan Tevetoğlu, neşriyat müdürü olarak da Feridun Ankara isimleri yer almaktadır. Tevetoğlu’nun yanı sıra
1224
TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt:4, Ankara, 1943, İçtima:44, 5.7.1943, C:1, s.14. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Başbakanlık Özel Muamelat Umum Müdürlüğü Kataloğu, 030.10-85.561.2/3.6.1943 tarihili Selim Sarper imzalı belge. 1226 Adı geçen belge üzerinde 21.7.1943 tarihi düşülerek el yazısıyla Gök-Börü’nün sıkıyönetim Komutanlığı tarafından kapatıldığı, bundan dolayı şimdilik yapılacak bir şey olmadığı yönlü bir not yer almaktadır.. 1225
373
Atsız, Sançar, Akansel, Bayrı, Yılanlıoğlu İsmail Hakkı, İhsan Unaner, Abdülkadir İnan, H. Namık Orkun, A. Münir Hayman, İsmet Rasin Tümtürk, Peyami Safa gibi isimler yazmışlardır. İlk sayısının kapağında Saracoğlu’nun “Biz Türküz, Türkcüyüz ve daima Türkcü kalacağız.” sözlerini veren Kopuz’un Samsun’da çıkan sayılarında, 1939’da İstanbul’da yayınlanan Kopuz sayılarına oranla siyasal yanın çok daha belirginleştiği
söylenebilir. Irkçı ve Turancı yan açıkça ortaya konulmaya
başlanmıştır. Kopuz’da da daha öncesinde Ergenekon ve Bozkurt’ta olduğu gibi İş Bankası, Ziraat Bankası, Milli piyango reklamları yer almıştır. Bu dönemde Nihal Atsız da kapanan Bozkurt’un yerine yeni bir dergi çıkarma hazırlıklarına girişmiştir. Atsız önce Rıza Nur’un ölümüyle kapanan Tanrıdağ’ı yeniden çıkarmak istemiş, bu yolda girişimlerde bulunmuştur. 1227 Ancak Tanrıdağ için izin verilmesinin uzaması üzerine Atsız, kardeşi Necdet Sançar’ın eşi Reşide Sançar’ın sahibi ve müdürü göründüğü Türk Sazı isimli dergiyi Balıkesir’de yayınlamaya başlar. 1228 İlk sayısı 15 Mayıs 1943’de çıkan Türk Sazı’nda Atsız’ın yanı sıra, Mustafa Hakkı Akansel, Besim Atalay, Zeki Velidi Togan, Mehmed Halid Bayrı, Şakiroğlu Canip Sıtkı yer alırlar. 1229 Orhan Şaik Gökyay ve Abdülkadir İnan’ın da yaptıkları çevirilerle katıldıkları Türk Sazı’nın ömrü çok kısa olur. Daha ilk sayısı piyasaya çıkmadan Matbuat Umum Müdürlüğü gönderdiği bir telgrafla derginin piyasaya çıkarılmasını engeller. Bu engellemenin nedeni Reşide Sançar’ın kimya öğretmeni olması nedeniyle ancak mesleki dergi çıkarabilecek olması ve gazetelere verilen ilanlarda Türk Sazı’nın Atsız Mecmua’nın devamı olarak
1227
15 Kanunuisani 1943 tarihli Nihal Atsız’dan Arif Türkdoğan’a yazılan mektupta Atsız, Tanrıdağ’ı yeniden çıkarmak için bir buçuk ay önce gerekli müracaatları yaptığını bildirmektedir. (Yücel Halacoğlu, Atsız’ın Mektupları, İstanbul, Orkun Yayınları, [t.y.], s.53.) 1228 Reşide Sançar, Balıkesir Lisesi’nde görevlidir. 1229 Samsun’da çıkan Kopuz dergisinin ilk sayısında Türk Sazı’nın kardeş dergi olduğu yazılmakta ve okuyucular Kopuz ile birlikte Türk Sazı almaya çağrılmaktadır.
374
gösterilmesi,
kapatılmış
bir
derginin
devamı
olarak
başka
bir
derginin
yayınlanamayacağı öne sürülmüştür. 1230 Bu arada Atsız, Haziran’ın başında Orhun’u yeniden yayınlamak için Matbuat Umum Müdürlüğü’ne başvurmuştur. 1231 Selim Sarper’in de bu isteği uygun görmesiyle Bakanlar Kurulu 22 Haziran 1943’de Orhun’un on yıllık bir aradan sonra yeniden yayınlanmasına izin verir. 1232 Atsız’ın Orhun’u yeniden yayınlamasına izin verilirken, Reha Oğuz Türkkan’ın Kızıl Faaliyet ve Solcular ve Kızıllar adlı broşürleri de Eylül ayı içerisinde toplatılırlar. Bu tür broşürlerin toplattırılması yine dış siyasa gerekleri ile açıklanmakla beraber artık Turancılık tek neden değildir. Türkiye Cumhuriyeti, komünizme karşı yayınların da anlaşılan Sovyetler Birliği ile ilişkileri bozacağını düşünmeye başlamıştır. Bir başka yasaklama kararı da 1942 yılında ölen Rıza Nur’un Kahire’de 1932-1938 yılları arasında çıkarmış olduğu Türkbilik Revüsü’nün 1 Şubat 1938 tarihli
8.
sayısının
Türkiye’de
dağıtımının
yasaklanması
biçiminde
gerçekleşmiştir. 1233 Bu yasaklamalar dışında Doğu, Çınaraltı, Orhun, Kopuz gibi dergiler yayınlarını 1944’e kadar sürdürmeyi başaracaklardır. Turancı Türkçülerin de bir takım örgütlenme çabası içerisinde oldukları anlaşılmaktadır. Bu örgütlenme etkinlikleri yine Reha Oğuz Türkkan ve arkadaşlarından gelmektedir. Kitap Sevenler 1230
3.6.1943 tarihli Nihal Atsız’dan Mesud Koman’a yazılmış mektup.(a.g.e., s.56-57). Atsız Arif Türkdoğan’a yazdığı bir başka mektubunda da İstanbul ve Ankara’da Türk Sazı’nın satışının yasak olduğunu, ancak Balıkesir Valiliğinin derginin yayınını yasalara uygun bulduğunu, Balıkesir ve diğer yerlerde satılabildiğini, bununla birlikte İstanbul ve Ankara’da satılamayan Türk Sazı’nın çıkarılamayacağını yazar.(a.g.e., s.58-59) Türk Sazı’nın bu tek sayısı Milli Kütüphane’de görülebilir. 1231 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri Bakanlar Kurulu Kataloğu, yer no:18.85.99.1943/ 4.6.1943 tarihli Atsız imzalı dilekçe 1232 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02-102.45.16/ 22.6.1943 tarih ve 2/20150 sayılı Bakanlar kurulu Kararnamesi. Bu arada Atsız’a Tanrıdağ’ı çıkarma izni de verilmiştir.(Yücel Halacoğlu, Atsız’ın Mektupları, s.59.) 1233 T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri, Bakanlar Kurulu Kataloğu, 030.18.01.02- 104.5.11/ 16.12.1943 tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesi.
375
Kurumu’nun Halkevlerine katılmasından sonra Bozkurtçu Güremi adı verilen örgütü yeniden diriltme çabaları içerisine bu kez Turancı Türkçülüğün kıdemli isimlerinden Zeki Velidi Togan’ın da dahil olduğu anlaşılmaktadır.Ancak bu örgütlenmenin cılız kaldığını söylemek de olanaklıdır. f) “BOZKURTLARIN ÖLÜMÜ” 1944 yılına gelindiğinde artık II. Dünya Savaşı’nın gidişatı belli olmuştu. Almanya’nın kaybedeceği, Sovyetler Birliği’nin kazanan tarafta olacağı hemen hemen kesinleşmişti. Sovyet orduları Stalingrad kuşatmasını başarıyla atlatmış, Stalingrad’ı kuşatan Alman ordularını esir almış, Almanları gerisin geriye itmeye başlamıştı. Türkiye için bu dönemde Sovyetlerle iyi ilişkilerin korunması hayati önem kazanmıştı. Türkiye büyük komşusuna güven verecek bir takım işler başarmalıydı. Sovyetler Birliği’ne düşman grupların tamamen susturulmasının zamanı gelmişti artık. Hükümetin beklediği fırsat da yine Turancılar tarafından ve Turancı hareketin en sivri dilli kalemi olan Nihal Atsız tarafından verilmiştir. Nihal Atsız Orhun’un 1 Mart ve 1 Nisan tarihli sayılarında Başbakan Şükrü Saracoğlu’na hitaben iki açık mektup yayınlayarak özellikle Milli Eğitim Bakanlığı ve üniversitelerde var olan komünist devlet görevlilerini ihbar ediyor ve gereğinin yapılmasını istiyordu. Bu açık mektuplar üzerine Bakanlar Kurulu 6 Nisan 1944 tarihinde Orhun’un 1 Nisan tarihli 16. sayısının toplattırılmasına ve Orhun’un kapatılmasına karar vermiştir. Nihal Atsız da Boğaziçi Lisesi’ndeki öğretmenlik görevinden alınmıştır Atsız’ın mektuplarında ihbar ettiği isimlerden biri olan Sabahattin Ali, Nihal Atsız’a karşı hakaret davası açmıştır. Davanın görüşülmesi sırasında, özellikle ikinci duruşmanın yapıldığı 3 Mayıs 1944 günü çoğu üniversite öğrencisi binlerce kişinin katıldığı,
376
Atsız’ı destekleyen, Sabahattin Ali’ye karşı çıkan, komünizm karşıtı bir gösteri düzenlenmiştir.. Nihal Atsız- Sabahattin Ali arasındaki dava 9 Mayıs günü karara bağlanmıştır. Ancak Hükümet Turancı hareketin sonunun getirilmesi gerektiğine inanmaktaydı. 3 Mayıs günü yapılan gösteri de bu kanının güçlenmesine yol açmıştı. Hasan Ali Yücel başkanlığındaki bir kurul tarafından düzenlenmiş ve 47 kişinin ırkçı-Turancı olarak nitelendirildiği rapor İçişleri Bakanlığı aracılığıyla İstanbul Sıkıyönetim komutanlığına gönderilmiştir. 1234 Bu listede Nihal Atsız, karısı Bedriye Atsız, Reha Oğuz Türkkan, Necdet Sançar, Nurullah Barıman, Mustafa Hakkı Akansel, M.Şakir Ülkütaşır, Yusuf Kadıgil, Cemal Oğuz Öcal, İsmet Rasin Orhan Şaik Gökyay, Zeki Sofuoğlu,, Hüseyin Namık Orkun, Hamdi Sadi Özbek, Nihad Sami Banarlı, Fethi Tevetoğlu, Hüsnü Emir Erkilet gibi isimlerin yanı sıra Rusya göçmeni Türkçülerden Zeki Velidi Togan, Abdülkadir İnan, Akdes Nimet Kurat, Kadircan Kaflı, Azerbaycan Yurt Bilgisi ve Türk Amacı dergilerini çıkarmış olan Ahmet Caferoğlu, Cafer Seydahmet Kırımer, Muharrem Feyzi Togay, Azeri Mahmet Altunbay, San’an Azer (Mehmet Sadık Aran) de yer almışlardır. Ayrıca Milli Kütüphane müdürü Nebil Buharalı, Millet dergisi sahibi Hüseyin Avni Göktürk, Zonguldak’ta Doğu gazetesini çıkaran Tahir Akın Karauğuz gibi isimler de bulunmaktadırlar. Bu liste doğrultusunda tutuklamalar gerçekleştirilmeye başlandı. 47 kişilik listede yer almayan on kişinin de eklenmesiyle 1235 toplam 57 kişi gözaltına
1234
Mahmut Goloğlu, Millî Şef Dönemi (1939-1945), Ankara, Kalite Matbaası, 1974, s.249. Mustafa Müftüoğlu, Çankaya’da Kâbus (3 Mayıs 1944), İstanbul, Yağmur Yayınevi, 1974, s.11-12. 1235 Bu on kişi Hasan Ferit Cansever, Fazıl Hisarcaklı, Alparslan Türkeş, Cihat Savaş Fer, Muzaffer Eriş, Cebbar Şenel, Fehiman Atlan, Hikmet Tanyu, Said Bilgiç, Saim Bayrak.
377
alındı 1236; bunlardan 23’ü hakkında dava açıldı. Rusya göçmeni Türkçüler içerisinde yalnızca Zeki Velidi Togan yargılananlar arasındaydı. Ayrıca Ali İhsan Sabis, Hüsnü Emir Erkilet gibi generaller yargılama aşamasının dışında tutulmuşlardı. Yargılanan sanıklardan on tanesi çeşitli cezalar aldılar. 1944 Irkçılık-Turancılık Davası adıyla bilinen yargılamalar aynı zamanda büyük bir basın kampanyası ile birlikte yürütüldü. Çok sayıda gazeteci yazılarında ırkçılığı ve Turancılığı yerdiler. Turancı hareketin Türkiye’de sonu gelmiş görünüyordu. Ancak II. Dünya Savaşı sonrasında Soğuk Savaş’ın başlaması ve Türkiye’nin “sıcak savaş”a girmemesine rağmen bu “soğuk savaş”ta yer alması, aldığı bu yerin de Sovyetler Birliği’nin karşısında olması Irkçılık-Turancılık Davası ile ölen Bozkurtları yeniden diriltecektir. Aldıkları cezalar Askeri Yargıtay tarafından bozulup serbest kaldıkları gibi, kısa zaman içerisinde bu kez eskisinden çok daha güçlü bir biçimde yayın organlarına kavuşacaklar, devletin desteği ile görüşlerini yayma olanağı bulacaklardır.
1236
“Son Tahkikat Kararı,” Ayın Tarihi, 30 Eylül 1944, s.28-29; Mustafa Müftüoğlu, Çankaya’da Kabus, s.100-101; Mahmut Goloğlu, Milli Şef Dönemi (1939-1945), s.253; Günay Göksu Özdoğan, “Turan”dan “Bozkurt”a, s.303, EK 1.
378
SONUÇ Ondokuzuncu yüzyılın sonlarında gelişmeye başlayan, Yirminci yüzyılın başlarından itibaren de açığa çıkan Macar ve Türk Turancı hareketlerinin, genel düşünsel yapılarının üzerinde yükseldiği unsurlar arasında bir takım benzerlikler kurulabileceği gibi, bu unsurların içlerinin doldurulma tarzları bakımından önemli farklar da bulunabilir. Bunun yanı sıra Macar Turancılığının 1930’lu yıllarda eş zamanlı olarak var olan değişik hareketleri, Türk Turancılığının Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerindeki düşünsel yapıları ve Cumhuriyet dönemi Turancı Türkçülüğünün değişik grupları arasında, amaçların gereksinimlerinin farklılaşması doğrultusunda, bir takım karşıt motiflerin varlığı da dikkati çekmektedir. Benzer olan unsurların başında her iki ülkedeki hareketin ortaya çıkışında etkili olan Slav korkusu/tehdidi ilk sırayı almaktadır. Osmanlı ülkesinde tehdidin doğrudan kaynağını Rusya ve onun yayılmacı özlemleri oluşturmuştur. Hatta Rusya Türklerinde bu tedirginlik Rus Çarlığı’nın Ruslaştırma politikalarına bağlı olarak gerçek bir var olma mücadelesine dönüşmüştür. Macaristan’ın Slav korkusu/ tehdidi algılamasında ise Rusya dolaylı bir etkide bulunmuş; bu algının oluşmasında I. Dünya Savaşı öncesinde Macar Krallığı’nın egemenliğinde olan Slav halkların istemleri, I. Dünya Savaşı sonrasında ise Macaristan’a komşu olarak ortaya çıkan bağımsız Slav devletlerinin varlığı doğrudan etkili olmuştur. Bununla birlikte panturancı düşüncenin, bu varlığını sürdürme biçimindeki birinci boyutu ile iç içe geçmiş ikinci bir boyutu daha vardır. Bu ikinci boyut yayılmacı bir düşünce biçiminde ortaya çıkmaktadır. Kuşkusuz bu ikinci boyut,
379
varlığı sürdürmenin bir koşulu olarak sunulmakla birlikte, aslında emperyal amaçların da bir ifadesidir. Ekonomik olarak daha ileri olan Macaristan’da ortaya çıkan Turancı hareketlerin hemen tamamında, yayılmacılık biçimindeki boyut, zaman zaman ilk boyutun dahi üzerinde bir öneme sahip olmuştur. Osmanlı Devleti’nin çöküş sürecinde ortaya çıkan Türk Turancılığında ise yayılmacılık biçimindeki boyut daha geri planda kalmıştır. Uygulanan ekonomik politikalar sonucunda bir orta sınıfın belirdiği bağımsız Türkiye Cumhuriyeti içerisinde 1930’lu ve 40’lı yıllardaki Turancı Türkçü harekette ise savunma boyutlu Turancılık anlayışı tamamen silikleşmiş, bütünüyle yayılmacı bir Turancılık anlayışı bu dönemdeki harekete damgasını vurmuştur. Bu noktada her iki ülkedeki Turancı hareketlerin tasarladıkları birlik projeleri arasındaki farklardan da söz etmek gereklidir. Macar Turan hareketinin bütün gruplarında Ural-Altay dil ailesine mensup ve hatta bu dil ailesine mensubiyetleri tartışmalı olan ya da reddedilen halkların birlikteliği hedef alınmıştır. “Devény’den Tokyo’ya” sloganının da gösterdiği gibi, bu birlik tasarımı, çok geniş bir coğrafyayı, kültürleri, tarihleri, dinsel inanışları birbirinden tamamen farklı halkları içermektedir. Bu durum Macar Turancılarının birlik tasarımlarının düzeyini de etkilemiştir. Turanlı Monoteistler hariç, Macar Turan hareketinin düşünüşünde, Turan halklarının birlikteliği, daha çok İngiliz Uluslar Topluluğu benzeri bir örgütlenme veya son derece gevşek bir konfederasyon modeli çerçevesinde tasarlanmıştır. Dilleri, dinleri, kültürleri birbirinden tamamen farklı halkların birlikteliğinin öne sürülmesi Macar Turan hareketinin Macar emperyalizminin bir uzantısı olduğunu da gösterir. Temel amaç, bu geniş coğrafyada, Macar ekonomik çıkarlarının geliştirilmesi olduğundan, kültürel ve dinsel farklar önemli değildir. Macar Turan hareketinin bütün kardeşlik
380
ya da ırktaşlık söyleminin ardında yatan, bu amaç tarafından şekillendirilmiştir. Macar Turancılarının gözünde bu “kardeşler” ya da “ırktaşlar”, Macar sömürüsünün nesnelerinden öte bir anlam taşımamaktadırlar. Bunun en iyi göstergelerinden biri de Macar Turancılarının altın çağ mitinin içeriğini dolduruş tarzında bulunabilir. Türk Turancılığı, tasarlanan kültürel veya siyasal birliğin tarihsel dayanağı olarak, Turan’ın altın çağını Orta Asya’da, Mete’nin, Cengiz’in imparatorluklarında bulmasına rağmen; Macar Turancılığı, Macar milliyetçiliğinin diğer türleri gibi, Turan altın çağını, Turan’da değil; Orta Avrupa’da, Büyük Turan Birliği biçiminde değil, Büyük Macar Krallığı olarak bulmaktadır. Aslında Macar Turancılığının, mitlere dayanarak kurmaya çalıştığı tarih çerçevesi, Turan halkının ya da ırkının değil, Macar ulusunun doğuş, çöküş ve yeniden doğuş mitlerini içermektedir. Onlar için temel amaç Atilla’nın “Macar” ve “Türkler”i içeren ve ikincilerin hakimiyetindeki imparatorluğunun büyüklüğüne ulaşmak değil; Kral István’ın ya da Hollos Mátyás’ın zamanındaki “şâşâlı” Macar Krallığı’nı yeniden inşa etmektir. Atilla’yı bir sembol olarak öne çıkaran ve Turan hakları arasında siyasal birlik ütopyaları geliştiren Turanlı Monoteistler için de durum aynıdır. Bu durumda Türk Turancılarının, kendi birlik projelerinden Macarları ve diğerlerini dışlamalarının nedeni de bulunabilir. Macar Turan hareketi, nasıl ki Turan dünyasının önderlik rolünü Macarlara veriyorsa ve Turancılığı Macar çıkarlarını gerçekleştirmenin aracı olarak görüyorsa, Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde ortaya çıkan panturancı yaklaşımlar da kendi halklarının (yani Anadolu Türklüğünün) ve kendi devletlerinin önderliğini arzulamaktadır. Benzer biçimde Kazan Tatarları panturan projeleri geliştirmeye başladıklarında, bu projenin geliştirilmesinin nedenlerinden bir tanesini de kendi iktisadi çıkarlarını koruyabilmek düşüncesi
381
oluşturuyordu. Bu durumda sosyal ve ekonomik açıdan kendilerinden güçlü bir unsuru, birlik projelerine dahil etmek, önderlik rolünün kaptırılması anlamına da gelebilirdi. Bir başka neden de “Türk” olarak değerlendirilen halkların niceliksel yapılarının büyük ve güçlü bir devlet kurmak için yeterli sayılması olabilir. Onlara göre “yüz milyon” Türk’ün tek bir çatı altında birleşmesi kuvvetli bir devletin oluşturulabilmesi için yeterli sayılmıştır. Oysa ki, Macar Turancıları için dünya üzerinde sayısı on milyonu geçmeyen Macarlık dünyası üzerinden güçlü, emperyal bir devletin kurulması söz konusu değildir. Bütün bunlardan daha önemli olan bir başka nedenin varlığı da belirlenebilir. Bu baş neden Türkler ile Macarlar ve diğerleri arasında dil, kültür ve din farkında bulunabilir. Kültürün öğeleri ve özellikle kültürün en önemli parçalarından biri olan din konusunda aralarında büyük farklar bulunan halkların birleşmesi hedefinin, tasarlanan kültürel ya da siyasal birlik projelerine temel yapılması hemen hemen olanaksızdır. Bu noktada değişik dil, kültür ve din özelliklerine sahip halkları Turan çatısı altında birleştirmeyi savunan Macar Turancılarının gevşek birlik özlemlerine karşılık, Türk Turancılarının ister kültürel, ister siyasal birlik tasarımlarında bütünleşme düzeyinin daha yüksek olarak düşünülmüş olması durumu dikkate alınmalıdır. Bu noktada her iki ülkedeki hareket arasında ırk ve ulus kategorilerinin birbirleri ile ilişkilerinin değişik kurulmasının biçimindeki farklılıktan da söz etmek gereklidir. Macar Turancılığı ortaya çıktığında “Macar ulusu” kategorisi halihazırda oluşmuştu. Bu durumda Macar Turancılığı için “Turan ırkı” kategorisinin oluşturulması
gerekliydi. Onlar için bir Macar ulusu, bir de Turan ırkı söz
konusuydu. Macar ulusu, Turan ırkına mensup olarak değerlendirilmekle beraber, ulus ve ırk kavramları özdeş değillerdi. Osmanlı dönemi Türkçülerinin temel
382
çabalarından bir tanesi ise Türk ulusu kategorisini inşa edebilmek biçiminde şekillenmişti. Türk ulusu kategorisini inşa etmeye çabalarlarken, Osmanlı sınırları ile yetinmek gibi bir niyetleri de bulunmamaktaydı. Osmanlı Türkçüleri için Anadolu Türkleri ve Osmanlı sınırları dışında yaşayan Kazaklar, Özbekler, Türkmenler, Kırgızlar gibi halklar aynı “ulus”un parçalarını oluşturmaktaydılar. Cumhuriyet dönemi Turancı Türkçü hareketi de aynı yaklaşımı benimsemiştir. Turancı Türkçüler için büyük ölçüde ırk ve ulus özdeş kavramlar olarak değerlendirilmeye ve gösterilmeye çalışılmıştır. Dolayısıyla Macar Turancılarının birlik tasarımlarında yer alması düşünülen halklar tek bir ulusun parçaları olarak düşünülmüş değillerken, Türk Turancılarının birlik düşlerinde yer alması arzulananlar aynı ulusun parçaları olarak ortaya konmuşlardır. Bu nokta her iki ülkedeki hareket arasındaki hem kurulması istenen birliğin kapsamı ve düzeyi ile ilgili hem de yayılmacı/emperyalist özlemlerin birlik içine veya dışına yoğunlaşması şeklindeki farklılıkların anlaşılması için anahtar konumundadır. Macar Turancılarının yayılmacı/emperyalist özlemleri birlik içerisine dahil olması arzulanan halklara karşı çok daha açık bir niteliğe sahipken, Türk Turancılarının söyleminde yayılmacı/ emperyalist özlemler daha çok birlik dışına yoğunlaşmış gözükmektedir. Bu farkın nedeni de yukarıda açıklanmaya çalışıldığı gibi Türk Turancılarının birlik tasarımlarında yer alan halkları tek bir “ulus” olarak görmelerinde bulunabilir. Bununla birlikte Kazakları, Türkmenleri, Özbekleri, Azerileri, Anadolu Türklerini ve benzeri halkları tek bir ulus olarak gören yaklaşım Batı/Türkiye Türklerinin milliyetçiliğinin bir sonucudur. Bu çerçevede de bu tek ulus olarak
değerlendirilen
halkların
önderliği
de,
Türk
Turancılarına
göre
Batı/TürkiyeTürklerinde olacaktır. Çizilen bu birlik tasarımının Batı/Türkiye
383
Türklerinin
milliyetçiliğinin
yayılmacı/emperyalist
özlemlerine
dayandığını
söylemek yanlış olmasa gerektir. Birlik projelerinden Macarları ve diğerlerini dışlayan Türk Turancıları için, kurulması istenen birliğin kültürel ya da siyasal boyutlar içermesi, dönemin iç ve dış koşullarına göre farklılıklar göstermiştir Osmanlı dönemi Türkçülerinin birlik tasarımı I. Dünya Savaşı’na kadar kültürel düzeyle kendini sınırlamıştır. Bu kültürel düzey ile kendini sınırlama, Osmanlı Türkçülerinin içerisinde bulundukları zor koşulların ayırdında olarak siyasal birliğin gerçekleşme şansını, bu dönem için düşük bulmalarının olduğu kadar, birleşmesi istenilen halkların bilinç düzeylerini de yeterli görmemelerinin bir sonucudur. Hem bu bilinç düzeyinin yükseltilmesi, hem de var olan kültürel, bunların içerisinde de en önemlisi olan dilsel farklılıkların giderilmesi bağlamında kültürel pantürkçülük gelecekteki siyasal birlikteliğin temeli olarak değerlendirilmiştir. Bununla birlikte, I. Dünya Savaşı sırasında ve özellikle Rus Çarlığı’nın çöküşünün ardından siyasal anlamda birlik özlemlerinin de yükseldiği, irredantist eğilimlerin kuvvetlendiği görülmektedir. Cumhuriyet döneminde ortaya çıkan Turancı Türkçülük ise, kendisini başından itibaren kültürel düzey ile sınırlamaması, siyasal birleşmeyi kendi düşüncesinin temeli yapması bağlamında yayılmacılığın ön planda olduğu bir hareket olmuştur. Her iki ülkedeki hareket için de dil ve tarih alanları ideolojik yapının biçimlenmesinde belirleyicidir. Bu anlamda da bütün dönemler için her iki ülkedeki Turancı hareketlerin temel argümanlarını romantik milliyetçilik anlayışından devşirdiklerini söylemek yanlış olmasa gerektir. Dil, kurulmak istenilen “Turan” veya “Türk” ırkı kategorilerinin de üzerinde yükseltilmeye çalışıldığı alan olarak biçimlendirilmiştir. Kuşkusuz temel alınan diller arası akrabalık ilişkilerinin düzeyi
384
de, Macar Turancılarının Ural-Altay dil ailesini, Türk Turancılarının ise bu dil ailesinin Altay kolunun yalnızca Türk dilleri bölümünü kendi hareketlerine destek almaları doğrultusunda birbirinden farklılaşmaktadır. Bu farklılaşma temelinde Macar Turancılığının “Turan ırkı” kategorisi ve bu kategoriyi kurarken kullandığı motiflerin “ultra” romantik milliyetçiliğin en parlak örneğini oluşturduğunu ileri sürmek yanlış olmasa gerektir. Dil üzerinden geliştirilmeye çalışılan “Turan” veya “Türk” ırkı kategorileri beraberlerinde ırkçılığı da getirmişlerdir. Ancak ırka yapılan vurgu ve ırkçılığın düzeyi Macar ve Türk Turancılarının değişik gruplarında farklı biçimler almıştır. Macar Turan hareketinin ana çizgisini oluşturan Turan Cemiyeti, “saf kan”a dayalı dışlayıcı bir ırkçılık anlayışına kaymamıştır. Bunun nedenini bütün Tuna Havzası ve Balkanların egemeni olmak biçimindeki yayılmacı düşünüşte bulmak olanaklıdır. Bu durumda “kanca” Turanlı ama “kültürce” Slavlaşmış Bulgarlar haricinde, Balkanlar ve Orta Avrupa’da Turanlılık ile ilgisi olmayan halkların yaşadıkları bölgeler üzerinde I. Dünya Savaşı öncesi hakimiyeti korumak, savaş sonrasında yeniden Macar devleti içerisine almak biçiminde gelişen düşünce ile “saf” Macar kanının ya da “Turan” kanının korunmasının hedeflenmesi düşüncesi bağdaşmayan unsurlar olarak değerlendirilmiş olsa gerektir. Bu durumun sonucu, temel hedefi Turanlı olmayan halkların asimilasyonu ve -Macarlaştırma anlamına gelmek üzereTuranlılaştırılmaları biçiminde ortaya çıkan kapsayıcı bir anlayış olmuştur. Dolayısıyla Turan Cemiyeti için başka kanların karışması ile bozulacak üstün bir “Turan kanı” yoktur. Macaristan Krallığı içerisinde ya da dışarısında yaşayan diğer halklar ve özellikle de Slav olanlar üzerinde Macar hakimiyetinin kurulması üstün ırk anlayışı ile değil, var olduğu savlanan tarihsel haklar üzerinden geliştirilmeye
385
çalışılmıştır. Turan Cemiyeti’nin Türk ve Tatarların yanı sıra Turanlılık ile bir ilgileri olmayan Sırp, Arnavut, Boşnak gençlerinin de Macaristan’da eğitim almalarını sağlamasını buna kanıt olarak göstermek olanaklıdır. Bu durumda Turan ırkı kategorisi üzerinden yürüyen Turancılık anlayışının, Macar yayılmacılığının hedefleri doğrultusunda, Türk ve diğer Turanlı halklara yaklaşımda kullanılabilecek bir dış politika aracı olarak biçimlendirildiğini söylemek yanlış olmasa gerektir. Benzer biçimde her türlü birlik projesini yalnızca Türk halklar üzerine inşa eden Türk Turancıları, Yusuf Akçura ve Zeki Velidi Togan örneklerinde açıkça görüldüğü gibi, Macarlara dönük olarak yaptıkları konuşma ve yazdıkları makalelerde Macarları da kapsayan bir kültürel Turancılık anlayışını Macar Turan hareketinin argümanlarına yaklaşarak öne sürmüşlerdir. Turan Cemiyeti’ne oranla 1930’lu yıllarda yeniden ortaya çıktığı dönemde ırka daha fazla vurgu yapan Macaristan Turan Birliği de yayılmacı istemlerle, ırkçılığı daha değişik bir yoldan bağdaştırmak üzere savlar geliştirmek zorunda kalmıştır. Turan Birliği’nin bulduğu çözüm, “Slav” olarak adlandırılan halkların, aslında Turan kanlı olduklarını keşfetmek olmuştur. Irkçılık ile ilgili hatırlanması gereken bir başka olgu da Macar Turan Cemiyeti’nin Yahudi karşıtı tavırlar içine girmemesi, hatta üyeleri arasında Yahudilerin de bulunmasıdır. Buna karşılık Turan Birliği Yahudi karşıtıdır. Turanlı Monoteistlerin yaklaşımı ise, çelişik tutumların varlığına rağmen, genelde, dışlayıcı ırkçılık özellikleri göstermektedir. Osmanlı Türkçüleri devlet sınırları ile ulusu bir tutmadan ulus kategorisini oluşturmaya çalışırlarken “devleti kurtarmak” biçimindeki en temel amaçlarından da vaz geçmemişlerdir. Bu durumda kana dayalı dışlayıcı bir ırkçılık anlayışı onların devleti kurtarma çabasına uygun düşmemekteydi. Bu durumda onlar, Osmanlı
386
sınırları içinde ve dışında tek bir ulus olarak gördükleri halkların yapıştırıcı öğesi olarak kültürü benimsemişlerdir. Cumhuriyet dönemi Turancı-Türkçüleri, Osmanlı dönemi Türkçülerinin devlet sınırları ile ulusu bir tutmayan anlayışlarını paylaşmalarına rağmen, bu ulus kategorisini üzerinde inşa etmeye çalıştıkları unsur açısından onlardan büyük farklılık içerisindedirler. Turancı Türkçüler, özellikle Atsız ve Türkkan’a bağlı olan gruplar, Turancı düşünceyi sürdürebilmek için Cumhuriyetin devlet sınırları ile ulusu bir tutan, bu devlet sınırları içerisinde de ulusu kültüre ağırlık vererek kurmaya çalışan tutumunu reddetmek durumundaydılar. Bu noktada onlar Türkiye sınırları içinde ve dışında parçaları olduğu düşündükleri ulusu “kan”a dayalı olarak inşa etme çabası içerisine girmişlerdir. “Saf kan” anlayışı düşüncelerinin temeline yerleştiren Turancı Türkçüler, bu anlayış doğrultusunda dışlayıcı bir ırkçılığı gündeme getirmişlerdir. Bu dışlayıcı ırkçılık, ülke içerisinde Türk olarak görülmeyen halklara karşı olduğu kadar, diğer ulus ve halklara karşı da saldırgan bir politikanın savunulmasının da temeli olmuştur. Her iki ülkedeki Turancı hareketlerin içe dönük tutum alışlarında da büyük farklar bulunmaktadır. Macar Turan hareketinin iki önemli örgütü Macar Turan Cemiyeti ve Macaristan Turan Birliği’nin Macaristan’da var olan iç siyasal-sosyal düzene ilişkin temel bir itirazları yoktur. Özellikle Turan Cemiyeti için, Turancılık, iç politika ile ilgili bir konu değildir. Bu noktada her iki hareket arasındaki bir başka fark Turan kültürünün değerlerini aradıkları toplumsal sınıf ve katmanlarla ilişkili olarak ortaya çıkmaktadır. Macar Turancıları için bu değerler aristokratik niteliklidir. Osmanlı Türkçüleri ve Cumhuriyet dönemi Turancı Türkçüleri ise Türk köylüsüne vurgu
387
yapmaktadırlar. Ancak bu iki dönemdeki anlayış arasında da büyük bir fark vardır. Osmanlı Türkçüleri köylülüğü öne çıkarırken, daha özgürlükçü ve siyasal eşitlikçi bir sosyal-siyasal yapı özlemine de temel buluyorlardı. Cumhuriyet dönemi Turancı Türkçülüğü ise “Türk ırkı”nın ayırt edici özelliklerini Türk köylüsünde ararken, tarihte buldukları aristokratik değerler üzerine toplum-siyaset modellerini geliştirmek yolunu seçmişlerdir. Dolayısıyla özlemini duydukları devlet-toplum-birey modelini eşitlikçi olmayan bir temel üzerinde yükseltmeyi yeğlemişlerdir. Bu açıdan bakıldığında 1930’lu ve 40’lı yılların Turancı Türkçülüğü ile eşitliğe dayanmayan toplum modellerini benimsemiş olan Macar Turancılığı arasında bir takım benzerlikler kurmak olanaklıdır. İçe dönük olmayan Macar Turancılığının ana çizgisinin düşünüş tarzından farklılaşan Turanlı Monoteistler, Hıristiyanlık karşıtlığından yola çıkarak, Macaristan’da var olan sağcı nitelikli iç düzene daha sağdan eleştiriler getirmişlerdir. Bu bakımdan Macar Turan hareketi içerisinde de Turanlı Monoteistlerin gerek faşizmden daha çok etkilenmeleri ve gerekse de özellikle ülke içindeki dinsel inanışa karşı tavır geliştirmeleri bağlamında, Turancı Türkçülük ile ideolojik yapı bakımından daha çok benzeştiği ileri sürülebilir. İçe dönük tutum alışta kültüre yaklaşım sorunu da karşılaştırma yapılabilecek alanlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Avrupa kültürüne yaklaşım çerçevesinde, her iki ülkedeki hareket arasında bir takım farklar ve benzerlik bulmak olanaklıdır. Macar Turancılarının bir kısmı için Batı ve Doğu kültürlerinin sentezi bizzat Macarlığın kendisidir. Dolayısıyla Batı’nın karşısına Doğu kültürünün çıkartılması söz konusu değildir. Bununla birlikte Macar Turancılarının diğer bir kısmı için Batı tekniği gereklidir; ancak Macarlar Doğulu kültürlerine geri dönmelidirler. Bu bakış açısının Osmanlı dönemi Türkçü hareketinde de yankıları
388
bulunabilir. Özellikle Ziya Gökalp, uygarlık-kültür ayrımı ile bu anlayışa yaklaşmıştır. Cumhuriyet dönemi Turancı Türkçü hareketinde de Batı tekniğinin alınması Türklerin güçlenmesinin yolu olarak görülmekte; buna karşılık kültürde Türklerin kendi öz benliklerine dönmesi vurgulanmaktadır. Bu durumda kültürün önemli bir parçası olan din karşısında, Turancı hareketlerin konumları da önemlidir. Macar Turan hareketi, başta Türkler olmak üzere, farklı dinlere mensup halkları kendisine hedef kitle olarak belirlediğinden, Hıristiyanlık vurgusu hemen hiç olmamıştır. Bununla birlikte Turanlı Monoteist hareketine karşı çıkılırken Hıristiyan kültürünün de Macar kültürünün ayrılmaz parçası olduğu görüşü dillendirilmeye başlanmıştır. Turanlı Monoteistler pagan inançlara geri dönülmesini savundukları oranda, dinsel anlamda, “Turan” halkları arası birlik anlayışına da yakınlaşmış olurlar. Bununla birlikte Osmanlı Türkçüleri için İslam, pantürkist projeye destek olarak algılanmış ve bu yönde kullanılmaya çalışılmıştır. Cumhuriyet dönemi Turancı Türkçülük hareketinde ise, yine farklı düşünceler olmakla beraber, yabancı bir kültürün ürünü olarak görülen İslamiyetin benimsenmediği, bununla birlikte Turanlı Monoteistlerin Hıristiyanlığa karşı aldıkları tavır kadar açık biçimde bu karşıtlığın ortaya konulmadığı görülmektedir. İslamiyete dönük eleştiriler, Atsız’ın birkaç sözü haricinde, genellikle üstü kapalı ve dolaylı olarak dile getirilmiş; İslamiyetin toplum içerisindeki etkisini gördükleri oranda da onu kendi ırkçı düşünceleri ile bağdaştırma yolları bulmaya çalışmışlardır. Macar ve Türk Turancı hareketlerinin incelenen dönem boyunca ve bütün gruplar açısından ortak olan noktası komünizm karşıtlığında somutlaşmıştır. Her iki ülkedeki hareketler için bu komünizm karşıtlığı ideolojik yapının bir gereğidir.
389
Ayrıca bu komünizm karşıtlığı, Turancı harekette içkin olan Rus karşıtlığı ile de kolayca uyum sağlamış; komünizm bir anlamda Rusya anlamına gelmiştir. Turancı hareketlerin kaderi üzerinde, bu hareketlerin içlerinde doğduğu devletin iç ve dış politikası ile uyumlu olup olmamaları da belirleyici öneme sahip olmuştur. Macar Devleti I. Dünya Savaşı’na kadar muhafazakar özellikler gösterirken; savaş sonrası dönemde bu muhafazakarlığı iç politikada sürdürmüş, ancak dışta revizyonist politikalardan yana tutum almıştır. Bu çerçevede Macar Turan Cemiyeti savunduğu görüşleri ile başından itibaren Macar Devleti’nin istemleri ile uyum içerisinde olmuş; 1919 yılındaki kısa Sovyet iktidarı dönemi hariç, temel bir sorun yaşamamıştır. Macaristan Turan Birliği’nin 1920’li yıllarda bölünmesi ve dağılması Birlik içerisindeki iç politikaya dair görüşlerin farklılığının da bir sonucudur. Benzer biçimde varolan iç sosyal-siyasal düzene, daha sağdan eleştiriler getiren Turanlı Monoteistlerin karşılaştıkları zorluklar da bununla ilintilidir. Osmanlı Türkçüleri de ancak II. Meşrutiyet ortamında, Türkçülüğü benimsemiş İttihat ve Terakki’nin hakimiyet kurduğu dönemde rahat hareket edebilme olanağı bulmuşlar, örgütlenebilmişler ve yayınlar çıkarabilmişlerdir. Türkiye Cumhuriyeti ise ulus-devlet kurma çabalarına yoğunlaştığı dönemde içte değişim yanlısı, dışta statükodan yana bir tavır almıştır. Bu nedenle özellikle Mustafa Kemal döneminde Turancı Türkçü hareketin etkinlikleri sınırlı kalmış; yurt içerisinde yayınlanan dergiler kapatıldığı gibi, yurt dışında yayınlananların da yurda girişi yasaklanmıştır. Turancı Türkçü yayın organlarının sık sık Rusya dostluğu/çekincesi ile kapatılmaları, basitçe Rusya’dan duyulan tedirginlik ile açıklanamaz. Burada Cumhuriyetin milliyetçilik anlayışı ile Turancı Türkçülüğün milliyetçilik anlayışları
390
arasındaki temel fark bulunmaktadır. Sovyet Rusya’dan ya da diğer devletlerden duyulan tedirginlik, aslında ulus-devletin güvenliğinin her şeyin önünde geldiğinin göstergelerinden birini oluşturur. Cumhuriyet için temel hedef ulus-devletin varlığını sürdürmesidir. Mustafa Kemal’in ölümü sonrasında Türk hükümeti ile Turancı hareket arasındaki ilişkiler daha karmaşık bir niteliğe bürünmüştür. Bu dönemde Cumhuriyet yöneticilerinin en azından bir kısmında “dış Türkler” ilgisinin artmış olması nedeniyle Turancı Türkçülerin dergileri, yine sıkça kapatılmakla beraber Mustafa Kemal dönemine göre, daha uzun soluklu olmayı başarmışlardır. Turancılık, bugüne kadar, diğer kardeşleri, panslavizm ve pancermenizm gibi, gerçekleşme olanağı bulamamıştır. Bugün Macaristan’da sosyalist yönetimin çöküşünün ardında Turan birliği hedefleri, Macaristan içi küçük bir grup ile diasporadaki Macarların yine küçük bir kısmı tarafından savunulan tamamen marjinal bir hareket görüntüsündedir. Bununla birlikte Macaristan yüzünü bir başka pan harekete çevirmiş durumdadır. Macarlar için gelecek Turan birliğinde değil, Avrupa Birliği’nde görülmektedir. Sovyetler Birliği’nin çözülmesi sonrasında Orta Asya devletlerinin bağımsızlıklarına kavuşması sonrası Türkiye’de yeniden parlayan Turan umutları da aradan geçen on yıldan fazla sürede giderek sönmeye başlamıştır. Bu durum tıpkı I. Dünya Savaşı sonrasında bağımsız Slav devletlerinin sayısının artmasına rağmen bir panslav birliği kurulamamasına benzemektedir. Hatta Çek ve Slovakların, küçük anlamda panslav birliği örneği sayılabilecek olan Çekoslovakya içerisinde birleştirilmeleri de 1990’lı yıllarla birlikte ortadan kalmıştır. Tarihsel, kültürel, siyasal ve ekonomik bir geçerliliği olmayan, bir takım “ırk” veya “dil” kategorileri üzerinden geliştirilmeye çalışılacak pan-milliyetçi hiçbir hareketin gerçekleşme şansı bulunmamaktadır. Henüz ulus-devletler dönemi
391
kapanmamıştır. Irk ve dil kardeşliği üzerinden değil de başka unsurlar üzerinden yükselen
milletlerin
çıkarları,
gerektiğinde
kendi
“kardeşleri”
ile
dahi
çatışabilmektedir. Ulus-devlet ve ulusçuluk anlayışının gelecekte ortadan kalkması da pan-milliyetçi düşüncelerin bütünüyle silinmesi sonucunu beraberinde getirebilir.
392
EKLER EK 1: MACAR BİYOGRAFİLERİ Balogh, Benedek Baráthosi ( Lécfalva 4 Nisan 1870- Budapeşte, 3 Şubat 1945): Mançu- Tunguz araştırmacısı, öğretmen. 1908-9 ve 1914 yıllarında yaptığı Uzak Doğu gezilerinde Amur’un aşağı bölgelerindeki halklar arasında dilsel ve demografik materyaller topladı.1920’li ve 1930’lu yıllarda Macaristan’daki Turan hareketinin önemli isimlerinden biri oldu.
Bán, Aladár (Várpalota, 3 Kasım 1871- Budapeşte, 26 Eylül 1960): Edebiyat tarihçisi, şair, sanat çevirmeni, lise öğretmeni ve demografi araştırmacısı. Cizvit eğitimini yarıda bırakarak, Budapeşte Üniversitesi’nde doktor unvanını aldı. Fin ve Eston dillerinden yaptığı çeviriler içerisinde Kanteletar(1902) ve Kalevipoeg(1929) en önemlilerini oluşturmuştur.1897-1900 arasında Temesvár, 1901’de 1934 yılında emekli olana kadar lise öğretmenliği ve müdürlüğü yaptı. 1915’den itibaren Sz.István Akademia ve
Petöfi Társaság üyesi. Turan
Cemiyeti 2. başkanı Bánffy, Kont Miklos (Kolozsvár, 30 Aralık 1874- Budapeşte, 6 Haziran 1950): Koloszvár ve Budapeşte’de üniversite eğitimini tamamladı. 1901’den itibaren milletvekili. Siyasal hayatının ilerleyen süreçlerinde Ulusal İş Partisi’ne üye oldu. 1913-1918 yılları arasında Devlet Tiyatroları baş müfettişi. Nisan- Aralık 1922 tarihleri arasında Bethlen Hükümetinde Dışişleri Bakanı. 1923-27 yılları arasında Güzel Sanatlar Konseyi başkanı. 1926’da Erdel’e döndü ve Erdel Macar edebiyatında önemli rol oynadı. 1939’da faşist eğilimli Ulusal Yeniden Doğuş Cephesi içerisinde yer alan Macar Halk Komünü lideri oldu. Csekey, István ( Szolnok 2 Şubat 1889- Pécs, 17 Ağustos 1963): Hukuk yazarı, üniversite öğretim görevlisi.
393
1907-12
arasında
Kolozsvár,
Strassburg,
Heidelberg
ve
Berlin
üniversitelerinde hukuk eğitimi aldı. 1913 yılında Hukuk doktorasını tamamladı. 1919’da Budapeşte Üniversitesinde “Privatdozent” oldu. 1912’de Kecskemet Hukuk Akdemisinde görev aldı. 1923’den itibaren Estonya’nın Tatu kentinde üniversite görevlisi olarak çalışmaya başladı. 1931-40 ve 1945-46 yıllarında Szeged, 1940-45 yılları arasında Kolozsvár, 1946-1951 yılları arasında da Pecs üniversiteleri hukuk bölümlerinde öğretim görevliliğine devam etti.
Cholnoky, Jenő ( Veszprém, 23 Temmuz 1870- Budapeşte, 5 Temmuz 1950): Coğrafyacı.Budapeşte Teknik Üniversitesi’nde aldığı eğitim sonrasında, 1894’de Budapeşte Üniversitesi Coğrafya bölümünde dünyaca ünlü Macar coğrafyacı ve jeoloğu Lajos Lóczy’nin asistanı oldu. 1896’da Çin’e gitti ve iki yılını orada geçirdi. 1903’de Budapeşte Üniversitesi’nde “Privatdozent” oldu. 1905 yılında Kolozsvár Üniversitesi’nde, 1921 yılından emekli olacağı 1940 yılında kadar Budapeşte
Üniversitesi’nde
Fiziki
Coğrafya
öğretim
üyesi
olarak
görev
yaptı.1914’ten itibaren Coğrafya Cemiyeti’nde başkanlığa seçildi.. Doğayı Koruma Şurası’nın da başkanlığını yaptı.1920’de Macar Bilimler Akademisi üyeliğine seçildi. 1949’da Akademinin Değerlendirme jürisi üyeliğine getirildi., 1989’da, ölümünden 49 yıl sonra yeniden üyeliğe seçilmiştir. Magyarországi Turáni Szövetség’in kurucusu olmuş, kısa süre sonra Turan Cemiyetine geri dönmüş ve Pekár Gyula’nın ölümünden sonra da bu cemiyete başkan olmuştur.
Dömötör, Mihály ( Binóc, 1 Ekim 1875- Fajsz, 2 Şubat 1962)- Halk Partisi’ne mensup politikacı, bakan, avukat. 1905 yılında milletvekili oldu. İkinci Szeged karşı devrimci hükümetinde Sağlık Bakanı oldu. Aynı zamanda Din ve Eğitim Bakanlığı’nı da yönetti. 19 Nisan- 19 Temmuz 1920 tarihleri arasında SimonyiSemadam hükümetinde Dışişleri Bakanlığı yaptı. 1922 sonrasında aktif politikadan çekildi.
394
Erődi, Béla Harrach ( Szászrégen, 16 nisan 1846- Budapeşte, 5
Mayıs
1936):
Dilbilimci,
coğrafyacı.
Budapeşte
Üniversitesinde doğu dilleri eğitimi aldı. Vámbéry sayesinde İstanbul’da eğitimini sürdürdü. Anadolu, Mısır ve Balkan ülkelerine seyahatler gerçekleştirdi. 1870’de ülkesine geri döndü ve önce öğretmenlik sertifikası; 1875 yılında ise Türk ve Fars dillerinde doktora ünvanını aldı. Değişik okullarda öğrtmenlik görevini sürdürdü. Toplam 15 dili öğrenmiştir. Ömer Hayyam, Firdevsi çevirileri yaptı. 1875’den itibaren Coğrafya Cemiyeti Sekreteri, 1893-1904 yılları arasında da aynı Cemiyet’in başkanlığı görevlerini yürüttü. Eserleri: Mikes Kelemen Biyografisi ( Pozsony- Bp., 1885); Sicilya ve Malta Adalarına Yolculuğum ( Bp., 1895). Kismarthy-Lechner, Jenő (Budapeşte, 23 Ağustos 1878- Budapeşte, 26 Şubat 1962): Mimar, mimarlık tarihi yazarı. Öğrenimini Budapeşte’de bitirdi. 1915 yılında mimarlık doktorasını aldı. 1928’den itibaren Güzel Sanatlar Yüksek okulu öğretim görevli olarak çalıştı.
Marki, Sándor ( Kétegyháza, 27 Mart 1853- Gödöllő, 1 Temmuz 1925): Tarih yazarı, üniversite öğretim görevlisi, Macar Bilimler Akademisi üyesi. Lise öğretmenliği ile başladığı eğitmenlik
kariyerine
1892’den
itibaren
Kolozsvár
Üniversitesi’nde devam etti. Çok sayıda eser verdi. Eserleri: Sarkad Tarihi( Bp., 1877); Dózsa György ve Devrim ( Bp., 1883); 1848-49 Bağımsızlık savaşı tarihi ( Bp., 1898); Macar orta Çağları ( Bp., 1914). Mészáros, Gyula ( Szakcs, 28 Mart 1883- New York, 1957): Etnograf, Türkolog, üniversite öğretim görevlisi. 1904-6 yılları arasında İstanbul’da Türkçe eğitimi aldı. 1906’dan itibaren bir buçuk yılını Volga kırsalındaki Cuvaşlar ve Tatarlar arasında folklor malzemeleri toplamakla geçirdi. 1909’da Budapeşte Üniversitesi’nde Türk-Tatar dilleri doktoru ünvanını aldı. 1909-1915 yılları arasında Macar Ulusal Müzesi demografi
395
bölümünde çalıştı. 1909’da Başkurdistan’a ve 1910’da Anadolu’ya etnografik çalışmalar amacıyla geziler düzenledi. 1916’dan I. Dünya Savaşı sonuna kadar İstanbul Darülfünunu’nun Macar bölümünü yönetti. 1920’li yılların ikinci yarısında Ankara Etnografya Müzesi’nde yönetici olarak görev aldı. 1932’de Macaristan’a geri dönerek Anıtlar Ulusal Komitesi’nde çalışmaya başladı. 1943-44 arası Ujvidek Doğu Ticaret Akademisi’nde öğretmenlik yaptı. 1951’den itibaren yaşamının geri kalanının New York’da geçirdi. Eserleri: Cuvaş Halk Ozanları Derlemesi ( I.-II, Bp., 1909-1912) Türk Şairleri ( çeviriler, Bp., 1910); Magna-Ungaria, Başkır- Macar Meselesi ( Bp., 1910); Boğaziçi Kıyısında ( Bp., 1911); Die Pakhy- sprache ( Chicago, 1934). Nagy, Lajos Sassi ( 1862-1942): Öğretmen. 1894-1908 yılları arasında Szeged Ticaret Mektebi’nde, daha sonra Budapeşte’de öğretmenlik yaptı. Paikert, Alajos (Nagyszobat, 31 Mayıs 1866- Budapeşte, 30 Temmuz 1948): Ekonomi yazarı.Budapeşte Üniversitesi’nde hukuk eğitimi aldı. 1891-1895 arasında Ulusal Tarım Birliği sekreterliği, 1894-1897 arasında Macar Tarım Ekonomisi Dergisi’nin editörlüğünü yaptı. 1895-96’da Tarım Müzesinin kurucusu ve 1923’den itibaren müdürü. 1910’da Turan Cemiyeti’nin kurulma aşamasında fikir babalığını yapmıştır. 1930’da müsteşarken emekli olmuştur. Pekár, Gyula (Debrecen, 8 Kasım1867- Budapeşte, 19 Ağustos 1937): Yazar, gazeteci, milletvekili ve bakan. Eğitimini Budapeşte, Paris ve Viyana’da tamamladı. Çalışmalarını edebiyat alanında yoğunlaştırdı. 1901’den itibaren Petöfi Társaság üyesi, 1920’den itibaren de bu cemiyetin başkanı oldu. 1911’den itibaren Macar Bilimler Akademisi’nin fahri üyeliğine seçildi. 1901-1918 ve 1918-1935 yılları arasında kısa aralıklar hariç, Keresztény Nemzeti Egyesülés (Hıristiyan Ulusal Birliği) Partisi ve Nemzeti Egység Pártja ( Ulusal Birlik Partisi) milletvekili olarak parlamentoda bulundu. Béla Kun’un Sovyet iktidarı sırasında Beyaz Ev adlı örgütü oluşturdu. Ağustos 1919- Haziran 1921 tarihleri arasında Kültür Bakanlığı Müsteşarı görevinde kaldı. 27 Ağustos 1919- 24 Kasım 1919 tarihlerinde ayrıca, sandalyesiz bakan oldu.
396
Pekár savaş sonrası dönemde Turan Cemiyeti başkanı olmuştur ve ölünceye kadar bu görevi sürdürmüştür. Pröhle,
Vilmos
(Fűtelek,
29
Ekim
1871-Berchtesgaden
(Almanya), 2 Ekim1946): Dilci ve şarkiyatçı. Lise öğretmeni. Eğitimini Budapeşte Üniversitesi’nde tamamladıktan sonra, aynı üniversiteden Türk dili ve edebiyatı alanında doktora derecesi aldı. İngilizce, Fransızca, Almanca’nın yanı sıra Yunanca, Latince, Fince, İsveççe, Farsça ve Japonca dilleri üzerinde de çalıştı.Bir süre lise öğretmeni olarak çalıştıktan sonra 1908’den itibaren Koloszvar Üniversitesi Türk-Tatar dilleri “Privatdozent”i oldu. 1919’dan itibaren Debrecen, 1923-1943 arasında Budapeşte Üniversitesi Doğu Asya dilleri öğretim elemanı.
Anadolu’ya
ve
Rusya’nın
Türklerin
yaşadığı
yerlerine
yaptığı
seyahatlerinde Başkır, Tatar ve Karaçay-Balkır dilleri ve edebiyatlarına ait önemli bilgiler derlemiştir. Ayrıca Japonya’ya da gitmiştir.1920-22 arasında Debrencen’de toplanan Ulusal Meclis’in üyesi. Etelkőz Birliği ve Dirilen Macarlar Birliği’nin yönetici üyesi. Széchenyi, Kont Béla (3 Şubat 1837 Peşte- 2 Aralık 1918 Budapeşte): Macar Reform çağının başlatıcısı olan István Széchenyi’nin oğlu. Coğrafya ve jeoloji araştırmacısı. Berlin ve Bonn’da eğitim aldı. 1855-57 yılları arasında İngiltere, Fransa ve İtalya yolculuklarını gerçekleştirdi. 1858’de bu kez Balkanlar ve Yunanistan’a gitti. 1865-1870 yılları arasında değişik defalar Afrika’da bulundu. 1877’de Büyük Asya Seyahatine başladı. Széchenyi’ye bu seyahati sırasında ünlü jeolog Lajos Lóczy, dilbilimci Gábor Balint, topograf Gusztáv Kreimer eşlik etti. 1878 yılında Sıkkım, Bhutan ve Tibet sınırına ulaştı.Orta Java bölgesinde volkanik bölgesinde araştırmalar yaptı. Bu seyahatin sonuçlarının derlenmesi 1900 yılına kadar sürdü. 1901’den itibaren Koronaör, 1904’ten itibaren Coğrafya Cemiyeti Onursal Başkanı. Eserleri: Amerika yolculuğum (Peşte, 1863); Kont Béla Széchenyi’nin Doğu Asya Yolculuğunun Bilimsel Sonucu 1877-1880 ( Lóczy Lajos ile beraber, 1890-97/ I-III cilt)
397
Szentgáli, Antal Kellner (Baja, 1868- Budapeşte, 26 Ağustos 1945): Mühendis. Budapeşte Teknik Üniversitesi’ni bitirdikten sonra, Uzak Doğu ve Mançurya’da çalıştı. 1905’de Vladivostok’a dönerek ticaret ile uğraştı. 1913’de Budapeşte’ye döndü ve Başkent Toplumsal Çalışma Konseyi başkan yardımcısı oldu. 1921’ de istifa edene kadar bu görevde kaldı. Macar Mühendis ve Mimarlar Birliği başkan yardımcılığı görevi de yaptı. Bir çok sağ görüşlü kuruluşta çalıştı.
Takács,
Zoltán
Felvinczi ( Nagysomkut 1880- Budapest 1964): Sanat tarihçisi, üniversite öğretim elemanı. Hukuk eğitimine devam ederken, diğer yandan da Budapeşte, Münih ve Nagybánya’da resim eğitimi aldı. Münih, Budapeşte ve Berlin’de sanat tarihi eğitimini tamamladı. Budapeşte’de sanat tarihi doktorasını bitirdi. 1905 yılından itibaren Ulusal Sanat Galerisinde ve ardından da Güzel Sanatlar Müzesinde çalıştı. Péter Vay’ın yanında Şark sanatıyla tanıştı. Ferenc Hopp’un kolleksiyonlarına dayanarak Doğu Asya Sanat Müzesi’ni kurdu ve 1948’e kadar bu müzenin müdürlüğünü üstlendi. 1925’de Pecs Üniversitesi’nden “Privatdozent” ünvanını kazandı. 1939’da Szeged, 1940-46 yılları arasında Kolozsvár, 1947-50 arasında Szeged üniversitelerinde çalıştı. Uzun yıllar Pester Lloyd ve Der Cicerone dergilerinin sanat eleştirmenliğini yürüttü. Eserleri: Dürer ( Bp., 1909), Doğu Sanatı Sergisi ( Kolozsvár, 1942), Doğu Sanatı (Bp., 1943), Some Premises of Islamic Ornamental System( Bp., 1944)
398
Teleki, Kont Pál ( 1 Kasım 1879 Budapeşte- 3 Nisan 1941, Budapeşte): siyasetçi, başbakan, coğrafya profesörü, Macar Bilimler Akademisi üyesi. Budapeşte Üniversitesi’nde siyaset bilimi doktorasını bitirdikten sonra, aynı üniversitenin coğrafya bölümü asistanı oldu. 1905-1910 ve 1915-1918 yılları arasında Alkotmány Parti’den milletvekili olarak parlamentoya girdi. 1909-1913 yılları arasında Coğrafya Enstitüsü müdürlüğü, 1910-1923 yılları arasında Macar Coğrafya Cemiyeti başsekreteri ve sonrasında da başkanı oldu. Macaristan’daki Béla Kun’un Sovyet rejimi sırasında Viyana’da AntiBolşevik Komiteyi örgütledi. Sovyet yönetimi karşıtlarının Szeged’de oluşturduğu hükümette Kültür ve Dışişleri Bakanlığı yaptı. Sovyet rejiminin yıkılmasının ardından 19 Nisan 1920’de Dışişleri Bakanı, 19 Temmuz 1920’de de başbakan oldu. Paris Barış Konferansı’nda Macar delegasyonunda yer aldı. 13 Nisan 1921’de siyasetten bir süreliğine çekildi. İngiltere ile Türkiye arasındaki Musul meselesinde Milletler Cemiyeti görevlisi olarak görev yaptı. Sosyoloji Enstitüsü ve Siyaset Bilimi Enstitüsü’nü kurdu(1926). 1927’de Macar revizyonist Ligasının oluşumuna katıldı. 1938’de Macar Çevre ve Halk Araştırmaları Enstitüsü’nü oluşturdu. 16 şubat 1939’da yeniden başbakanlığa getirildi. Almanya’nın Yugoslavya’ya saldırısına Macaristan’ın katılmasına karşı çıkmasına rağmen Macar diktatörü Horty’nin bu saldırıdan yana olması, Teleki’nin 3 Nisan 1941’de başbakanlık görevini sürdürürken intihar etmesine neden oldu. Turchányi, Tihamér ( Jászberény 19 Mayıs 1874- Budapeşte, 24 Nisan 1930): 1901 yılında Latin Tarihi öğretmenliği belgesi kazandı. Nyitrá, Lugos ve Budapeşte’de lise öğretmenliği yaptı. Eserleri: Mohaç Yenilgisi Öncesi Dönemde Krassó-Szörény Bölgesinin Demografik verileri ( Lugos, 1902); Krasso- Szörény Bölgesi Tarihi (I., Lugos, 1905); Tatar Akını Öncesi Macar Manastırlarının İktisadi Veriler( Lugos, 1909). Vámbéry, Ármin (Dunaszerdahély, 19 Mart 1832- Budapeşte, 15 Eylül 1913): Yahudi asıllı Macar doğu bilimcisi. Pozsony ve Budapeşte’de eğitim almış; ancak daha çok kendi kendisini
399
yetiştirmiştir. 1857 yılında Baron József Eötvös’ün yardımı ile İstanbul’a gitmeyi başarmış; burada Osmanlı aydınlarıyla ve Sultan II. Abdülhamit ile ilişki içerisinde olmuştur. 1861 yılında Orta Asya’ya sahte bir derviş kılığında yapmış olduğu seyahat Türkçeye de çevrilmiştir. Çok sayıda eser vermiş olan ve on iki dil bilen Vámbéry, Avrupa’da Türkolojinin en önemli isimlerinden biri sayılmıştır.
Vikár, Béla ( Hetes, 1 Nisan 1859- Dunavecse, 22 Eylül 1945): Folklor uzmanı ve sanat çevirmeni. 1877-1884 yılları arasında Budapeşte Üniversitesi’nde dilbilim ve edebiyat eğitimi aldı.
1896’dan
itibaren
Macar
Demografi
Cemiyeti’nin
başsekreteri seçildi. Almanca, İngilizce, Estonca, Norveççe, Fince ve Gürcüceden yaptığı çevirileri ile haklı bir üne kavuştu. Özellikle 1892’de başladığı, 1909’da yayınlanan Fin Ulusal Destanı Kalevala’nın Macarcaya gerçekleştirdiği ilk çevirisi çalışmaları içerisinde en önemlisi olarak kabul edilir. 1917’de bu kez Gürcü Ulusal Destanı Rusztaveli’nin çevirisini yapmıştır. . 1911’den itibaren Macar Bilimler Akademisi’nin fahri üyesi. 1920’de La Fontaine Edebiyat Derneği’nin kurucusu ve başkanı oldu. Lafontaine’in tüm masallarının Macarcaya çevirisini yaptı( Bp., 1926)
Zajti, Ferenc ( Új fehértó 5 Mart 1886- Budapeşte, 29 Haziran 1961): Yazar, ressam. 1905-6 yıllarında Münih’te resim eğitimi aldı. Sonrasında teoloji eğitimini tamamladı. 1907-1926 yılları arasında Budapeşte Şehir Konseyi’nde çalıştı. 1946’ya kadar Başkent Kütüphanesi Şark Kolleksiyonu Müdürlüğünü yaptı. 1929 yılında Hindistan’a gitti. 1930-32 yılları arasında İstanbul ve Ankara’da Macar-Türk ilişkileri üzerine çalıştı. Eserleri: Zarathustra Zend-Avestá çevirisi( Bp., 1919), Avesta-Kütüphanesi (Bp., 1925);Eski Macarların Dinsel İnanışları ( Bp., 1928); Hun-Macar eski Tarihi ( Bp., 1928); Macar binyılları - İskit-Hun- Macar Irk Birlikteliği, (Bp., 1943).
400
Zempleni, Árpád Imrey ( Túllya, 11 Haziran 1865Budapeşte, 13 Ekim 1919): Şair, sanat çevirmeni. Budapeşte Üniversitesi’nde felsefe eğitimi aldı. 1902’den itibaren Petőfi Társaság üyesi oldu. Aynı derneğin 1906-7 yıllarında ikinci başkanlığını yaptı. Sanat çevirmeni olarak önemli katkılar sağladı. Vigny, Leconte de Lisle, Maupassant, Verlaine, Carducci, Stecchetti, Fogazzaro’yu Macar diline kazandırdı. 1910 yılında çıkardığı Turáni Dalok, Zempleni’yi Macar Turancı hareketinin peygamberi konumuna yükseltti.
401
EK 2: TURÁN DERGİSİNİN İÇİNDEKİLER
TURÁN Turan Cemiyeti (Macar Asya Cemiyeti) Dergisi 1913/1 Editör: Alajos Paikert 1913/1 Turan Kont Pál Teleki- Giriş Paikert Alajos- Asyanın Geleceği Mihály Kmoskó - Sümerler Rezsö Milleker - Anadolu’nun Ekonomik İlişkileri Asya Gramerine dair Araştırmalar
1913/2 Alajos Paikert- Armin Vambery,1832-1913 Árpád Zémpleni- Vambery’nin Ölümü Ármin Vámbéry -Asya’da Muhammedilerin Uyanışı György Wegener(Berlin)- Çin’in Uyanışı (çev. Gyula Seres.) Antal Penigey- Doğu’nun Ekonomik Fethi Jenő Tóth- Hint-Turani Halkların Eski Sanatları Üzerine Károly Lendvay- Asya ve Modern Macar Mimarisi Dezső Szegh -Makedon Bulgarları
1913/3 Mihály Kmoskó- Sümerler 2 Imre Timkó- Aral-Kaspi Ovası Turan Halkları Jenő F.Tóth- Himalayalardaki Turani Kabileler Zoltán F. Takács- Uzak Doğu Sanatındaki Etkileşimler Rezsö Milleker- Tibet ve Asyalı Büyük Güçler
402
TURÁN- 1917 MACAR DOĞU KÜLTÜR MERKEZİ (TURAN CEMİYETİ) BİLDİRGESİ Editör: Béla Vikár 1917/1- Ocak 1917/2- Şubat Gyula Pekár-Turan Çalışması Ferencz Herczeg -Turan Hikayesi Kont Béla- Szechenyi Eskileri Hatırlayalım Jenő Cholnoky- Macar Havzasının Balkanla İlişkisi Kont Pál Teleki- Çevre ve Irk Gyula Rohanyi- Bulgarlar Üzerine Zoltán F.Takács- Bir Szeged Beştepe Hun Gyula Donner- Türkiye’de İktisadi Kültür Çalışması Sándor BalaBánoff- Boteff, Genç Bulgar Kahramanı Kalıntısı Üzerine Gyula Rohanyi- Bulgarlar Üzerine(Birinci Kısa Bildiri: Imre Sebők- Burját At-Kurbanı Tebliğ) Pál Fayer- Bulgar Dış Ticaret İstatistiklerTanıtım: Çeviri: Avar Halk Şiiri- Béla Vikár Kısa Bildiriler: Une tribu turgue inconnue(resimlerle) Vikár George- Csongor et tünde, musique de Tanıtımlar: Leon Weiner Lemminkains Tod.- Zémpleni Árpád- Max Bakış: Müslüman Savaş Esirleri Bujdossy Finlandiya’nın Kaderi 1917/3-MART 1917/4-5/ Nisan-Mayıs Henrik Marczali Gelecekteki Tarih Lajos Szádecky-Kardoss- Macarların Akrabası Yazımının Başlıca Görevleri olan Kafkasya’dakiHalklar Gyula Rohanyi -Bulgarlar Üzerine (Son Paikert v. Alois -Der Turanische Gedanke Béla Pósta- Müslüman Sanatının Erdel’deki Tebliğ) Mihály Lenhossék- Antropologische Etkilerinin Örnekleri untersuchen an russischen kriegsgefangenen Rezsö Milleker- Anadolu’nun Bakır ZenginliğiA.H.-Une épopée géorgienne finnisch- ugrisher Nationalitat Kont István Zichy -Honfoglalas Dönemi Ok Kısa Bildiriler: Péter Hajós -Szeged Balkan Akademisi Sadakları ve Doğu İlişkileri Tanıtım Kısa Bildiriler: Kraliyet Sergisi Tanıtımlar Bakış: Nuradin Pridon’un Ülkesi-çev: Béla Bakış Vikár; Mihály Zichy’nin resimleriyle Gyula Mészáros -Konstantinapolis’ten Mektup Dr.Gragger -Turan Şarkıları Üzerine 1917/ 6-7/ Haziran-Eylül 1917/ 8-9/ Ekim-Kasım Henrik Marczali- Macar Tarih-Öncesi Ferenc Fodor -Turani Devletlerin Gelecek Kayıtlarının Histografyası Barışının Coğrafyası,I Jenő Cholnoky -Çin Kültürünün Kaynakları Baron Ferenc Nopcsa -Kuzey Arnavutluk Nüfus Lajos Szádeczky-Kardoss -Macarların İstatistiklerine Katkı,II. Dr.Mihály Lenhossék -Balkan Antropolojisi Akrabası olan Kafkasya’daki Halklar,II Baron Ferenc Nopcsa- Kuzey Arnavutluk Lajos Szádeczky-Kardoss Macarların Akrabası Nüfus İstatistiklerine Katkılar,I Olan Kafkasyadaki Halklar,III Kısa Bildiriler: Géza Supka -Archaologische Imre Sebők -Kutsal Beyaz At,I Kısa Bildiriler: Béla Vikár Cuvaş-LófőRandbemerkungen zu J.v.Rohony is studie Béla Vikár -Szampo über die Bulgarien Tanıtımlar Tanıtımlar Değerlendirme Çeviri: Enis Behiç- Turan Kızları ( çev.:Béla Vikár) Çeviri: Hüseyinzade Ali -Macar G.Y -Philharmoni Kardeşlerimize (çev.Gyula Mészáros). 1917/10/Aralık Árpád Zémpleni -Turan Birliği Imre Sebők -Kutsal Beyaz At,II Fodor Ferenc-Turan Devletlerin Gelecek Barışlarının Coğrafyası,II Laszlo Markus -Toroczkai Wigand Edward’ın Kitapları Kısa Bildiriler: Janos Josa- Cuvaş lofö K.B.Wiklund- Fin,FinlandiyaTanıtımlar Bakış: Besser Ist’s Zuhaus(Übetsetzt von Hans stamme) Árpád Zémpleni- Das Reich Tschinimatschia (çev.: Max Bujdossy
403
TÚRÁN- 1918 Doğu Avrupa, Ön- ve Orta Asya Araştırmaları İçin DergiMacar Doğu Kültür Merkezi(Turan Cemiyeti) Gazetesi Editörler: Kont Pál Teleki(Başeditör) Kont Miklós Bánffy, Gyula Prinz, Béla Vikár, Gyula Németh, Zoltán F. Takács, Kont István Zichy 1918/1-2/Ocak-Şubat 1918/3/Mart Jules Szekfü- Tableau de la domination Editörlerin Önsözü Dr.A.v. Le Cog- Die vierte deutsche TurfanTurque en hongrie József Németh -Macaristan ve Sırbistan’ın Expedition Jenő Cholnoky -Turan Coğrafi İlişkileri Kont Pál Teleki -Turani Coğrafi Kavramdır Budapeşte’deki Şark kütüphaneleri Teleki/Cholnoky -Turan-ein Tanıtımlar LandschaftsbegriffW.Báng -Zu den türkischen Zeitbestimmungen Tanıtımlar 1918/4/Nisan 1918/5/Mayıs Eugen Oberhummer -Der Name Turan Zoltán F. Takács- Huns et Chinois[Hunlar ve Zoltán Gombocz -Über den Volksnamen Çinliler] Ferencz Luttor -Elçi Han’a Ait Bilgiler Besenyö Bekir Sıtkı -Rusya Tatarlarının Kültürel Wilhem Báng -Beitrage zurtürkischen Çabaları Wortforsung İstanbul Macar Bilim Akademisi’nin Bildirileri Tanıtımlar 1918/8/Ekim 1918/6-7/Haziran-Eylül A.v. Le Coq -Ein spatantiker aus Chotan A.v.Le Coq -Handschriftliche uigurische A.Hermann -Die Herkunft der ungarn Urkenden aus Turfan Mihály Kmoskó -Bir Arap Kroniğine göre I. Márki Sándor -Türklüğün Hikayesi ve Macar Sultan Selim’in Saltanatı Bilimi Horvath Jenő- Hindistan Yolu Hegemonyası Ervin de Pálasi- Question de la terre dans la İstanbul Macar Bilim Akademisi Bildirileri zone des Steppes Tanıtımlar Tanıtımlar 1918/9-10/Kasım-Aralık Turan Okuyucularına W.Báng -Beitrage zur türkischen Wortforschung Kálman Lambrecht -Ukrayna’da Öğrenim A.Rejtő -Untersuchungresultate von Urkundenpapieren alter und neuer Zeit Śaćir Sikirić -Bosna’daki Dergahlar ve Ermiş Mezarları Zoltán F.Takács- Dr.András Jósa Tanıtımlar
TURÁN- 1921 Hazırlayanlar: Dr.Aladár Bán- Dr. Vilmos Pröhle Gyula Pekár -Okuyucularımıza Aladár Bán- Fin Tarihi Şarkıları Zoltán F.Takács- Bizdeki Sinoloji Sorunu Aladár Bán- János Aho Géza Feher- Bulgar Halkının Proto-tarihi. Finnofil: Birinci Fin-Ugor Eğitim Kongresinin Turani İlişkileri
Helsinki’de Macar Sergisi ve Kutlama Gösterisi Kısa Bildiriler- Edebiyat Ek: Turan Cemiyeti Çalışması 1918-1921
404
TURÁN-1922 I.Tezler-Tartışmalar Aladár Bán- Karjala’nın Ölüm-Kalım Savaşı Jenő Horvath -İngiliz-Türk Sorunu Jenő Lechner -Turani Halkların Sanatı Sándor Marki -Turani Halkların Tarihi Sándor Marki -Turani Halkların Tarihiyle İlişkiler Sándor Marki -Petöfi- İlk Turancı Lirik Lipót Mosonyi -Yeniçeri Tarihi Sebestyén Irén Németné- Uzak Doğu Alajos Paikert - Turan Fikri Alajos Paikert - Mustafa Kemal Paşa Gyula Pekár- Petöfi III.Kısa Bildiriler Hamid Zübeyir- Halk Geleneklerinin Modern Tatar Edebiyatına Etkisi Irén Sebestyén- Norveç Laponları Uyanıyor Fin- Eston ve Macar Kültürel İlişkiler Toplantısı Budapeşte’de Fin Konseri Budapeşte’de Estonyalı Sanatçı Bayan Enis Behiç Bey’in Ayrılışı Kuzeyli Akrabalarımızdaki Petöfi Kutlamaları Türk Delegasyonu Kutlaması Abdüllatif -Gül Baba’nın Hayatı Elemér Virányi- Estonya Gözlemleri Jenő Szécsi- Petserideki Szetu Halk Şarkıları Bayramı
II.Şiirler Aladár Bán -Kalevfi Halkına Kreutzwald -Bağımsızlığa Doğru (çev.Aladár Bán) Géza Lampérth- Balatondan Regös Şarkı Petri Mór - Turan Soneleri Schrowe- Macar Halkını Selamlıyorum (çev.:Somkuti) Gyula Vértesy -Üç Dans
IV.Edebiyat Pinter Jenő -Macar Edebiyat Tarihine Dair El Kitabı Ön Bilgiler(Munkácsi) Benedek Jancsó -Szekler Juulius Mark Kaarle Krohn- Kalevalakysymyksiä Albert Hämäläinen- Ihmisruumiin substanssi Andor Kozma- Turán Vogul Kahramanlık Şiirleri ve Kahraman Yaşamları(Munkácsi kitabı) K.Tagányi - Lebende Reichtsgewohnheiten und ihre Sammlung in Ungarn Der Prozess Talaat Pascha Vilmos Pröhle- Doğu Üzerine Lajos Marzsó- Memoir sur la thrace Turan Halk Şarkıları
405
TURÁN- 1923 Turan Cemiyeti Dergisi Hazırlayanlar: Dr.Aladár Bán- Dr.Vilmos Pröhle 1923/I-II Sándor Marki- Turan Halklarının Bugünü ve Yarını Aladár Bán- Petöfi ve Kardeş Halkların Şiiri Erdőbényei József Németh- Turan Halklarının Ziraati Kısa Bildiriler: Aino Kalla Budapeşte’de Kırım Tatarlarının Durumu ve Çabaları Edebiyat: Fin Edebiyatında Petöfi- Ungarische Jahrbucher- Aperςa sur l’histoire la littérature et la politique de l’Azerbeidjan, par beidjan- Par Edmond Hippeau- Asya’daki Volkanlar
1923/III-IV Gyula Moravcsik- Bizans ve Turani Halklar Aarni Penttilä- Fin Üniversite Öğrencilerinin Ulusal Hareketleri
TURÁN- 1924 Sándor Marki- Dizabul Halkı(Türklerin ilk İmparatorluğu) Aladár Bán -Kalevala’nın Değeri ve Önemi Miklós Kann -Estorgon’da Halk Eğitimi ve Okul Jenő Végh -Konstantinapolis İzlenimleri Kısa Bildiriler: Finlandiya’da Jokar ve Madach BayramıMacar Nippon CemiyetiMacaristan’a Türk Gençlerinin Okul GezisiKalevala Gecesi
TURÁN- 1925/I-IV Turan Cemiyeti Dergisi Hazırlayanlar: Dr.Aladár Bán- Dr.Vilmos Pröhle Alajos Paikert -Turan Fikrinin Politikayla İlişkisi Linde Bernhard- Estonya Edebi Hikayeciliğinin Ana Hatları Erdöbényei József Németh- Balkanlarda Turani Halkların Rolü Aladár Bán -Rusya Fin-ugor Halklarının Bugünkü Durumu 1919’daki İnkerilerin Bağımsızlık Savaşı Koskenniemi Şiirlerinden (çev.: Somkuti)
406
TURÁN- 1926 Turan Cemiyeti Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár (Başeditör)- Jenő Cholnoky (Editör)-
Aladár Bán (Sorumlu editör) I.Bilimsel Bildiriler Aladár Bán-Fin Edebiyatının Dünya Edebiyatındaki Önemi Jenő Cholnoky Beşer Kültür Tarihinde Pirinç Üretiminin Önemi- Göçebe Çobanlar Üzerine Bernhard Linde- Estonya Tiyatrosu Sándor Marki -Macaristan’da Moğollar Gyula Moravcsik -Rus Ovasında Türk Göçü Péter Móricz -Türkiye’nin Bugünkü Dünya Politikasındaki Durumu Péter Móricz –Türkiye’nin Dönüşümü II. Şiirler Aladár Bán Kalevipoeg’den Bölüm Árpád Zémpleni’nin Bıraktığı şiirlerden I-II III.Kısa Bildiriler: Aladár Bán -Eino Jenő István Csekey’in Konferans Kalevipoeg Kutlamaları Gabor Partli -Bizim Turancılığımız L.D.-Tallin Seramik Okulu Mohaç’ı anma Günü Turancılıkta Estonyalı subaylar Kuzeyli Akrabalarımızdaki Macar temsilciler Çin’in endüstriyel Gelişimi-K.K.
IV.Edebiyat: Kozma Andor -Honfoglalás Aladár Bán -Unkari eheänä ja tynkänä Gyula Sebestyén - Gesta Hungarorum Aladár Bán- Eesti rahvalaulud Barathosi Benedek Balogh- Yaratılış Üzerine Turan Efsaneleri ve Mitleri L.Erdélyi- Macar Dil Çalışmaları Gyula Madai- Macar Resurrection’ı, Bucsy Ákas Austerlitz V.- Finlandiya Boyunca Kuzey Kutup Dairesine Seyahatim Üliöpilasleht Fin dilinde Macar Halk Şarkıları Sven Hedin- Pekin’den Moskova’ya Askeri Tarih Bildirileri Talinin II.Fin-Ugor Kültür Kongresi Protokolü Pál Móricz- Gizemli Alföld Ungarische Jahrbücher Aladár Bán-Yanan Rusya. - Huszar Károly Mohaç Anı-Kitabı Andor Kozma- Turan Turan Ruhlu Ders Kitabı Revue des études hongr. Et finno-ougr Eesti rahva mau seumi aastaraamat Simsag-Turan düşüncesinin pratik değeri B.Linde- Aug.Kitzberg Yeni Fince Petőfi Çevirisi En son St.István kitapları Etnografya F.E- “L’Azerbaidjan” Aylık Dergi. Péter Móricz -Körösi Csoma Arşivi M.Haltenberg- Landeskunde von eesti.B Kahraman János Petőfi - Fince
407
TURÁN-1927 Turan Cemiyeti Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár(Başeditör)- Jenő Cholnoky(Editör)-
Aladár Bán(Sorumlu editör) I.Bilimsel Makaleler Aladár Bán- Estonya’dan Anıtsal Sanat Dezső -Bozoky Busidö Jenő Cholnoky -Asya Çölünde Neden Bu Kadar Çok Harabe Var? István Csekey -Rusya’nın Eski Başkentlerinden Birinde Gyula Germanus -Çağdaş Türk Edebiyatından Sándor Marki -Jaszau, charta, aranybulla Emil Setala -Fin Halk Şiirinde Hamlet Figürü Spectator -Fin Ekonomi Öğrencileri Grubunun Ziyareti K.G.Vahamaki- Çin’de Yeni Dönem Elemér Virányi -Mohaç Felaketine Dair Estonya Ulusal Belleği
IV.Edebiyat Kaarle Krohn -De Fokloristische arbeitsmethode J.J.Modi- Hunlar Üzerine- Hunların Dini Neydi? Pállas, Almanach estn. Dichtung u. Kunst Felix Avedik -Kuzeyli Akrabalarımızın ve Dostlarımızın Yanında Kalevalan vuosikirja O.Koritsanszky- Güneydoğulu Dert ortaklarımıza Gezi József Kelen- Solnok ve Jazssag’daki Kızıllar Kalman Murgacs’nin 2.müzik Kitabı Apollo, Müzik Sanatı dergisi Elemér Virányi’nin sanatı Hüseyin Namık’ın makalesi Estonya Üzerine Bir İngiliz Broşürü II.Şiirler Csoma Körösi Arkivi II.3. sayı Aladár Bán -Fin Şarkıları(çeviri) Suomalainen Suomi Bağımsız Fin Ulusuna Doğru Revue des etudes hongroises et finnoEino Leino -Ninive’nin Çocukları (çev.: ougriennes Somkuti) Güneş Işığı III.Kısa Bildiriler Fin-Estonya Gecesi ve Árpád Zémpleni’nin Dr. Béla Kourig- Yeni Rusya Maddison- Die Nationale minderheiten Hatırası Estlands Aladár Bán- Kom Halkının Gelişmesine Dair A.Pullerits -The Estonian Year-Book 1927 En Son Bilgiler Aladár Bán- Tallinin’deki Turan Konferansları Petöfi Derneği’nin 50.yılı M.J.Eisen -Eesti vana usk Aladár Bán -“Gerçek Fin” Hareketi Festschrift zum 70.geburstage Prof.Eisens László Farkas -İstanbul’a Öğrenci İnceleme Cholnoky -Coğrafi ve İstatistiki Atlas Gezisi Benedek Barathosi Balogh- Szuomi-Észti Péter Móricz -Bulgarların Kökeni Sándor Takács- Türk İşgali Zamanından Prag’da Fin-Estonya konferansları Türk İşgali Dönemine ait belgeler B .- Mannerheim Günü. Suomen Kansan aikakirirjat Péter Móricz -Japonya’nın Ekonomik Durumu H.M.:Dr. Kogutowicz K.-Macaristan’ın Petöfi Derneği’nde Setala E.’nin Tanıtımı Demografik Haritası Aladár Bán -Bizdeki Fin Bilim Adamları Keleti Szemle- Magyar Szemle- Nemzeti Figyelö
408
TURÁN 1928/I-IV Turan Cemiyeti Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár (Başeditör) - Jenő Cholnoky(Editör)-
Aladár Bán (Sorumlu editör) I.Bilimsel Makaleler Aladár Bán- Finlandiya Devleti’nin Oluşumu Dezső P. Bozoky- Çin Halkının Kaderi Péter Móricz- Türkiye Ekonomisnin Geleceği Alajos Paikert -Turfan Jenő Vegh -Yeni Türklük Çoşkusu
II.Fin-UgorKültür Kongresi
II.Şiirler K.E.Sööt -Macar Ülkesine Girerken (Çev.: Aladár Bán) Aladár Bán- Estonya’ya Doğru
III.Kısa Bildiriler Fin ve Estonya Temsilcilerinin Budapeşte ziyareti Prag’daki Estonya Kutlaması
IV.Edebiyat Macar dilinde Kalevipoeg Finler, Estonyalılar; Macarların kardeş halkları István Csekey -Estonyalı YazarlarIstván Csekey’in son eseri Suomen suku V.Rida’a: Eesti kirjanduse ajalugu koolidele Eesti rahva muuseumi aastaraamat Macar coğrafya almanağı Macar dilinde Larin Kyösti Petöfi’nin Eston diline çevirileri A.O. Vaisanen- Kantele-ja jouhikkosavelmia Benedek Barathosi-Balogh -Japonya Gezileri Kalevalaseuran vuosirkirja Eesti rahvariiete album A.O.Vaisanen- Das Zupfinstrument gusli bei den Wolgavölkern Eesti rahvatantsud Revue des Etudes Hongroises et FinnoOugriemes József Szinnyei sayısı Macar müziği Eesti Höim
TURÁN-1929 Turan Cemiyeti Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár(Başeditör)- Jenő Cholnoky(Editör)-
Aladár Bán(Sorumlu editör) Jenő Cholnoky -Gelişim Tarihinde Vaha Yaşamının Önemi Béla Vikár -Son Şaman Péter Móricz- Bugünkü Türkiye Aladár Bán -Geçmişte ve Günümüzde Eston- Macar İlişkileri V.A.Koskenniemi -Taçlar (Finceden çev.: Aladár Bán) Uno v.Schrome -Gelin (Finceden çev.: Somkuti) József Németh Erdöbenyei -Batı Türkistan ve Halkları Kısa Bildiriler: Fin-Ugor Kardeşlik Günü(çev.: Y.Boros olga) Macar Revizyonunun Hizmetinde Japonlar
409
TURÁN-1930 Turan Cemiyeti Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár(Baºeditör)- Jenõ Cholnoky(Editör)Aladár Bán(Sorumlu editör) Gyula Pekár -Bugünkü Batı’da Attila’nın Halkı-Pont l’abbe ve Eifischthal Alajos Paikert -Doğu’da Macar Potansiyeli Aladár Bán -Kont Kuno Klebelsber’in Kuzey Yolu Péter Móricz -Türkiye’de Faşizm ve Turanizm Béla Vikár - Finlandiyaya Kış Yolculuğu- Seyahat Günlüğümden Birkaç Sayfa Hüseyin Namık Bey- Türk- Macar Kardeşliği Meselesi István Sonkoly -Fin Şarkılarında Folklorik Öğeler Kaarli Stalte -Macaristan’a Milli Marş (Finceden çev.: Aladár Bán) Kaarli Stalte -Vatanım (Livceden çev.: Aladár Bán) Kısa Bildiriler: Péter Móricz -Ankara’da Seyahat Mektubu Péter Pöld’ün vefatı Japonya’da okul eğitimi Frigyes Lukinisch -Fransa’nın Ari diller öncesi dili Turani’dir( Leon Cahun’un Konferansı)István Mezey -Uzak Doğu’da Macar Çalışması
TURÁN-1931 Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabalığı Derneği) Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár(Başeditör)- Jenő Cholnoky(Editör)Aladár Bán(Sorumlu editör) Jenő Cholnoky -Kıta Avrupası Neden Farklı? Péter Móricz Türkiye’nin Doğu Bölgesinde Tarım ve Ulaşım Aladár Bán -IV.Fin-Ugor Kültür Kongresi Arvi Jarventaus- Macar Halkına Selam (Finceden çev.: Aladár Bán) K.E.Sööt -Kahramanların Acısı (Estonyacadan çev.: Aladár Bán) T.T. Karanko- Kardeş Halklara Selam (IV.Fin-Ugor Kongresine) (Finceden çev.: Aladár Bán) Thorockai Wigand Ede- Akseli Gallen-Kalela Kısa Bildiriler: Liv meselesine dair birkaç söz Hamit Zübeyir’in Türk-Macar Kardeşliği Üzerine Makalesi(Türk Yurdu 1930 Kasım sayısı) (çev.: Péter Móricz) István Sonkoly- Yurdumuzda Turan Müzeciliğinin Gelişimi
TURÁN-1933/ I-IV Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabalığı Derneği) Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár(Başeditör)- Jenő Cholnoky(Editör)Aladár Bán(Sorumlu editör) Jenő Cholnoky - İnsanın Kültür Tarihinde Orta Asya Göçebelerinin Rolü Péter Móricz - Gazi Mustafa Kemal ve Türk Cumhuriyetinin Kuruluşu (30 Ekim 1933 tarihindeki kutlamada verilen konferans) Aladár Bán- Fin Halk Şarkılarında A.Jarventaus- Petőfi ( Fince orijinalinden: Károly Szász) Liv Şarkıları ( çev.: Frigyes Lukinisc) István Ruggonfalvi Kiss- István Báthory’nin anısıD.B- Gyula Gömbös’ün Doğu Seyahati ve Tekirdağ Kutlaması Dezső Gaskó -Macar ve Fin Tüberkülozla Mücadelesi Béla Leffler(Stockholm)- Attila, İsveç Kralı Küçük Sunuşlar Aladár Bán- Kaarle Kohn Péter Móricz -Gaspıralı İsmail Bey, Pantürkizmin Havarisi Elek Reisman- Fin-Ugor Halk Kardeşliğini Hareketinin Gerçekliği
410
TURÁN-1934/ I-IV Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabalığı Derneği) Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár(Baºeditör)- Jenõ Cholnoky(Editör)Aladár Bán(Sorumlu editör) Aladár Bán -Asya’nın Uyanışı Jenő Cholnoky -Japonya ve AvrupaAladár Bán -Fin ve Macar Ulus Kardeşlik Bilinci Seher ve Şafak(şiir) Péter Móricz, Yurtdışında Yaşayan Tatarlar Endre Jeney -Turan Halklarında Kan Grubu Araştırması Sonuçları Küçük Sunuşlar Dezső Gaskó -Estonya Denizi ve Kaplıcaları
TURÁN-1935/I-IV Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabalığı Derneği) Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár(Başeditör)- Jenő Cholnoky(Editör)Aladár Bán(Sorumlu editör) Aladár Bán -100 yıllık Kalevala Jenő Cholnoky -Julianus Arkadaş Elemér Virányi -Edebiyatta Fin-Ugor Halkkardeşliği Fikri Gyula Germanus- İslamda Türklerin Rolü. Aladár Bán -Rákóczi(şiir) Géza Vályi Nagy -Turan Ninnisi(şiir)Otto Manninen-Ebedi Güç(şiir) (Finceden çev.: József Faragó) Vitéz Iván Nagy- Finlandiya ve Estonyayla Kültürel İlişkilerimiz Aladár Bán -Üç Büyük Kaybımız Küçük Sunuşlar Aladár Bán -Kontelatar’ın Macarca Çevirisi István Mezey -1935’de Macar-Japon İlişkileri Dezsőne Magyar -Fin Kadın Hareketi Frigyes Lukinich- 400 Yıllık Estonya Kitabı
TURÁN- 1936/I-IV(KUTLAMA SAYISI) Turan Cemiyeti ( Macar Halk Akrabalığı Derneği) Dergisi Yayın Kurulu: Gyula Pekár(Başeditör)- Jenő Cholnoky(Editör)Aladár Bán(Sorumlu editör) Turan Cemiyeti’nin 25.Yıl Jübilesi Alajos Paikert -Turan Halklarının Dünya Vazifesi Jenő Cholnoky- Orta Asya Göçebeleri Aladár Bán- V.Fin-Ugor Kültür Kongresi Tarihi
V.Fin-Ugor Kültür Kongresi Açılışından Şiirler József Megyeri -Çin’de Yeni-hayat Hareketi Vitez Iván Nagy -Kuzey Akrabalarımız Üzerine Ders Kitabı István Mezey- Macar-Japon Kültür etkileşimleri Frigyes Lukinich -Halk Akrabalığı Düşüncesinin Yayılması Ede. Th. Wigand -Turan Ebedi Yıldızları Küçük Sunuşlar Aladár Bán -Fin Bağımsızlık Günü ve P.E. Svinhufuud Aladár Bán -Estonyada Ulusal İsimlerin Yükselişi Tivadar Galánthay Glock -Türkiye’nin İç Politikası Frigyes Lukinich -Fejer bölgesi’nde halkkardeşliği fikri görevinde yetişkinlerin eğitimi István Sonkoly- Mari halk şarkıları üzerine
411
TURÁN 1937-1938 Turan Cemiyeti Dergisi Editör: Jenő Cholnoky 1937-38/ III-IV
1937-1938/I-II
Başkan’ın açışı- Jenő Cholnoky/22 Aralık 1937’de yapılan Olağan Genel Kurulda yapılan konuşma István Csekey- 20 yıllık Estonya’nın Yeni Anayasası József Geleta -Gobi Çölünden Gri Gerçekler
Başkan’ın açışı- Jenő Cholnoky/24 Mart 1938’de yapılan Genel Kurulda yapılan konuşma Finlandiya ve Estonya’daki Kadın Hareketi- Vilma Mányoky’nin 18 Mart 1938’deki konferansı László Bendefy -Bronza Dökülmüş Juliánus József Geleta- Gobi çölünden Gri Gerçekler
1937-38/V-VI
1937-38/VII-X
Hóman Bálint- Kral Sen István Jenő Habán -Japon Tarihinin Ana Hatları Ubul Kállay -Turan Halklarının Kültüründe Eski Doğu Unsurları
Andor Medriczky- Kemal Atatürk; Komutan, Devlet Adamı ve İnsan Lászlo Bendefy- Aeneas sylvius piccolomoni’nin Macarları.
Edebiyat. Tayyar Cafer-L’Ultra-popularisme(philosophie de Kemal Atatürk)G.J.Schanzlin -The Turk in history and Geography
1939 /I-III
TURÁN 1939 Macar Halk Akrabalığı Mecmuası Turan Cemiyeti Dergisi Editör: Jenő Cholnoky ve Elemér Virányi 1939/ IV-V
Hazırlayanlar: Jenő Cholnoky- Elemér Virányi Bakışaçımız ve Yapılacak İşler L.Onerva- İnsanınkaderi (Finceden çev.: G. Tarczay) vitéz Iván Nagy -Macar-Fin Kültür Antlaşması István Csekey -Estonya Ne öğretiyor?(Eston devletinin Kuruluşunun 21. Yılında Turan Cemiyeti’nde düzenlenen Konferans)Vilma Mányoky- Fin Milisleri ve Lotta Svard Derneği József Faragó -Eino Leino, Fin Petőfisi József Bödey- Bulgar Kültürünün Oluşumu István Mezey- Prens Teh-Wang- Asya’nın Mussolinisi
Elemér Virányi- Arvi Jarventaus V.A.Koskenniemi -Ormanda Güz Akşamı(Finceden çeviren: Somkuti) István Csekey- Sofya Üniversitesinin 50.Yıldönümü Vilma Mányoky- Eston Kadınların Yurtsever Örgütü Kaarlo Sarkia -Nocturne (Finceden çev.: Géza Képes) Vogul Örümcekadamı ve Macar “csodaszarvas” [efsanevi geyik] Marie Under- Orgonavirágzás (Estçeden çev.: Géza Képes) Marie Under -Kuzey Gecesi (Estçeden çev.: Géza Képes) József Faragó- Eino Leino, Fin Petőfisi II József Megyeri- Li-ki’ye göre Eski Çin Adetleri
412
1939/VI Elemér Virányi- Öncü- Antal Reguly’nin 100 Yılı Henrik Visnapuu- Kuzeyli Beklenen (Estçeden çev.: Géza Képes ve Elemér Virányi) Aladár Bán -Árpád Zémpleni’yi Hatırlamak Marcell Jankovics- Kuzey Isığı Ubul Kállay - Boynuzlu Ostyak ve Amerikan Tasvir Yöntemi ve Bunun Dinsel TemeliJenő Cholnoky- Başkan’ın Açışı( Turan Cemiyeti 27 Ekim 1939’da Düzenlenen Türk Ulusal Bayramında) Andor Medriczky- Kemal Atatürk’ün Kaderi vitéz Béla Horváth- Turan Fikri ve Türk-Macar İlişkileri Son Yüzyılda Victor Keöpe- Hunlar ve Macarlar Üzerine Çin kroniklerinin kayıtları József Bödey- Otec Paisziy, Bulgar Bağımsızlığının Hebercisi László Bendefy- Magyer, Jeretány Prensinin Başkenti Uuno Kailas- Rüzgardaki Körfezler (çev.: Gizella Tarczay
1940-I
TURÁN/1940 Macar Halk Akrabalığı Mecmuası Turan Cemiyeti Dergisi Editör: Jenő Cholnoky ve Elemér Virányi 1940/II
Jenő Cholnoky- Turan Cemiyetinin Görevleri Ervin Baktay -Csodaszarvas Hikayesi- Antik Güneşmitosu Novák József Lajos Torbágyi -Tarihteki Szekérvár László Bendefy -Magyer- Jeretány Prensinin Başkenti István Sonkoly- Vogul ve Ostyak Müziği Eino Leino -Kivi Elek (Finceden Çev.: somkuti) Elemér Virányi, Pro Finlandiya 1899 Tibor Marconnag- Fin Mücevheri
Aladár Bán- Turan Halkları József Faragó- Runeberg, Fin Vörösmarty’si József Faragó -Kan Bağıtı Lemminkeynen Anyja(Tiyatro oyunu) Béla Vikár- Eston Harry Jannsen Macaristan’daSándor Pusztaszeri -Kalbim Kuzeye Çekiyor vitéz Béla Horváth- Bulgar Lirik Şiiri Ernő Kovács Karap- Türkistan’daki Turanlı Akrabalarımızla İlişkilerim Isoyuki Hotta- Japonya’nın Yabancı Ülkelerle Elemér Virányi- “Işıldayan Amatörlük” Kültürel İlişkileri Katri Kala -Kadeh(Finceden çev.: Józsej Faragó) veya “100 Yıllık Kanteletar” Félix Oinas -Anton Hansen-Tammsaare Raun Alo -50 yaşındaki Julius Mark
1940/III Elemér Virányi- 100 Yılın Perspektifinden Kalevala Jakab Vönöczky -Schenk Turul Şahini László Bendefy -Csegem Vadisi İskit Geyiği György Pálos -Modern Japonya Ilmari Kianto- Huşağacım ve Ben ( Finceden çev.: József Faragó) József Megyeri -Çin’in Yeniden Kuruluşunda Sun-Yat-Sen’in Rolü vitéz Tibor Klaniczay -Fin-Ugor Halk Kardeşliği Düşüncesi V.A.Koskenniemi -Karjula (Finceden çev.: Aladár Bán)
413
TURÁN 1941 Macar Halk Akrabalığı Mecmuası Turan Cemiyeti Dergisi Başeditör: Jenő Cholnoky Editör:Elemér Virányi 1941/I(Japonya Sayısı) 1941/ II(Bulgaristan Sayısı) Alajos Paikert -Kont Pál Teleki Başeditör: Jenő Cholnoky Jenő Cholnoky -Bulgar Milli Bayramı Üzerine Editör: Elemér Virányi Jenő Cholnoky- Japon Coğrafyası Lázár Cvetkov -Makedonya ve Trakya Üzerinde Sándor Zzuffa -Tarihi Perspektiften Japon Bulgarların Hakkı Zoltán Szilády -Bulgar- Macar Halk Akrabalığı Askerinin Kökeni István Mezey -Japon Askeri József Kálmán Bödey -Bulgar Halk Şarkılarının István Benkő -2600 Yıllık Japon Devleti Macar Kahramanları József Somogyi- Başkaldıran Doğu Ülkesinin Yolu Tibor Ambrus- Bulgar Müziği István Sonkoly -Japon müziğinin Ana Hatları István Sáfrán- Ulusal Macar-Bulgar Cemiyeti’ni Kurduk Macar- Japon İlişkileri 1941/III Vilma Mányoky -Karjala- Fin Erdely’i Eino Leino, Dalgalar Üzerinde Yaşıyoruz (Finceden çev.: József Faragó) Elemér Virányi- Ondokuzuncu Yüzyılda Estonya Halk Kültürü Çabaları Sándor Pusztaszeri -Bir Macar Çiftlik Okulunda Halk Kardeşliği Fikri Andor Medriczky- Türkiye’nin ve Avrupa’nın Yeni İlişkilerinin kurulmasında Kemalizmin Anlamı? Otto Manninen- Bir (Finceden çev.: József Faragó) József Somogyi- Buda Türk Kalıntıları Ivan Vozov -Tuna Ayaklanması Üzerine Şarkı (Bulgarcadan çev.: Gizella Tarczay) József Somogyi -800 Yıllık Tariel, Gürcü Ulusal Destanı Larin Kyösti- Bahar Dalgaları (Finceden çev.: Somkuti) László Török -Turan Cemiyeti ve Macar-Japon İlişkileri Sándor Zsuffa- “Balrahajts”ın Anısına Betti Alver -Tiyatro (Estçeden çev.: Géza Képes)
TURÁN /1942 Macar Halk Akrabalığı Mecmuası Turan Cemiyeti Dergisi Başeditör: Jenő Cholnoky Editör:Elemér Virányi 1942/I 1942/2 Mihály Baja- Csoma Sándor Kőrösi, Ölümünün Başeditör: Jenő Cholnoky Editör: Elemér Virányi 100.Yıldönümü Alajos Paikert -Dergimizin XXV. Yılı Betti Alver-Muse’ye (Estoncadan çev. Géza Képes) Jenő Cholnoky- Turan Cemiyeti ve Dünya Jenő Chonoky- Csoma Sándor Kőrösi’nin Anısı István Mezey- Japonya’da Csoma Kőrösi Kültü Savaşı Larin Kyősti- Ijahaj (Finceden çev.: Somkuti) Jenő Cholnoky- Csoma Sandor Körősi’nin Tibet Jenő Cholnoky -Sándor Körösi Csoma Dilbilgisi Székelyudu Arhelyt Artur Kannisto- Mannerheim Tábornagy ve Fin-Ugor Göttingen’de Katri Vala -Duacı Cemiyeti Artur Kannisto Finlandiya’dan Yeni Yıl Selamı Pál A. Balogh- Fin Müziği László Bendefy- Ortaçağ Kútfő’lerinde Elemér Virányi- Zászlós Meeme Paap’ın Ölümü Dolayısıyla László Bendefy- Turan ve Iran Savaşına dair iki Bulgar-Türk Asalet Unvanları Béla Vikár -Kalevala’dan Panter Kılıklı Atlara Macaristan Hatırası Jenő Cholnoky -Japon, Japoni Erkko Juhana Henrik, Tatlım, Türkü Söyle (Finceden çev.: Somkuti) Béla Vikár- Turani Sesler- Elemér Virányi’ye Jenő Cholnoky- Japonya, Japoni Kázmér Nagy, Macaristan Turan Birliği’nin Çalışması
414
1942/ III/EKİM László kechkeméthi Pethes- vitéz Nagybányai István Horthy Yurtta ve Yurtdışında Csoma Körősi’nin Anısı Macar Araştırmacı Csoma Sándor Körősi’nin İzinde- Dr. Jenő Toth’un Anıları József Barcsi, Bozkurt Ernő Karap Kovács- Irki İnkışaf ve Irki Özellikler Gyula Máté- Törék- Japonya Betti Alver- Gyöngőr Adası (Estoncadan çev.: Geza Képes) Sándor Zsuffa- Çin ve Japonya Karşılaştırması V.A. Koskenniemi- Yazın Ortasında (Finceden çev.: somkuti) István Sáfrán- Turan Cephesi
1943/I/ Haziran
1942/IV/ARALIK Elemér Virányi- 25 Yaşındaki Fin Cumhuriyeti, 6.12.19176.12.1942 Vainö Hakkila- Halk akrabalığı Gününde Macaristan’a FiN Selamı Alajos Paikert, Fin-Ugor Halk Kardeşliği Günü István Pogány- Hindistan’da Csoma Kültü József Kőhalmy- Gyula Pekár’ın Anısına Tamás Karsa- Ural Dil Akrabalarımızın Korunması G.N.- sovyet işgali Sırasında Estonya Vörősmarty’nin Şiirinde Kumamenti Macaristan Sándor Zsuffa- Japon Subay Kılıçları (asker) Leino Kasimir- Kışın ( Finceden çev.. Somkuti) Rózsa Bódis, Japon edebiyatı Üzerine Jenő Cholnoky, Japon, Japonya Meselesinde Son Söz Elemér Virányi- Dilin Yerinde Kullanımı, Dilin Doğru Kullanımı ve Saf Macarlık
TURÁN /1943 Macar Halk Akrabalığı Mecmuası Turan Cemiyeti Dergisi Editör: Jenő Cholnoky 1943/II/ Aralık
Jenő Cholnoky- Macarların Kökeni Jenő Cholnoky- Csoma Sándor Körősinin Heykelinin Yerleştirilmesi
Papa XXII. János’un Jeretamir Kafkas Macar Prensi’ne Mektubu Hüseyin Namık Orkun- Bugünkü Türkolojinin Unsurları ( Çınaraltı, Sayı 4 ( 30 Ağustos 1941’den iktibas) Jenő Cholnoky- Kuzeyli Akrabalarımıza (Turan Cemiyeti Kutlama Toplantısını Başkanın Açışı) Buhran Dönemlerinde Fin Gençliği István Sonkoly- Zoltán Kodály’nin Eserlerinde Halk Kardeşliği Düşüncesi Enis Behiç Bey- Tuna Kenarında (çev.: Béla Vikár)
Jenő Cholnoky- Macarların Kökeni János Bán- Türk Müziğinin Ses Düzeni Lajos Kövér- Çin’de Bir Eski Savaş Esirinin Deneyimleri Sándor Zsuffa- Turancılığın Taraftarları ve Karşıtları Alajos Paikert- Dul Kurtz Gusztávné’nin anılarına Dair Alajos Paikert, Turan Cemiyeti Onursal Başkanı’nın Konuşması ( Fin-Ugor Kutlamasında- 20 Kasım 1942) Elemér Virányi- Gyula Zolnai’nin Birkaç Yanlışı
TURÁN –1944/1-2. Macar Halk Akrabalığı Mecmuası Turan Cemiyeti Dergisi Editör: Jenő Cholnoky Jenő Cholnoky- Şanlı Türk Ulusuna Selam Károly Steinwalter- Attila’nın Sarayı Ne Taraftaydı? Valamo, Finlandiya’nın Son Adası
415
Ek 3: Turan Cemiyeti Konferansları 1913 Abdul Baha Abbas(İran)- Uluslar Ve Dinler Arası Barış Üzerine Chiba Shuko- Japonya’nın Modern Devlet Dönüşümü Lajos Sassi Nagy- Turanlı Halkların Ekonomik Birlikteliği József Strzygowski- İlk Binyılda İç Asya Sanatı Imre Timkó: Aral- Hazar Ovasındaki Turanlı Halklar Jenő Tóth: Pencap Halklarının Sanatı Dr. Imre Sebők- Turan Toprağında(Baykal Gölü, Buryan, Moğolistan) Dr. Jenő Kovács- Kafkasya Jenő Tóth- Himayaların Turanlı Halkları Dr. Zoltan Takátcs- Uzak Doğu Sanatında Etkileşim Dr. Jenő Kovács- Tatarlar Arasında( Kafkasya, Ermenistan, Azerbaycan) 1916 Jenő Cholnoky- Çin’in Eski Ekonomik Kültürü 1917 Henrik Marczali, Macar Tarihyazımı Hamdullah Suphi Bey- Son On Yılda Türk Toplumunun Gelişimi Üzerine Dr.Cholnoky Jenő- Turán Dr. Cholnoky Jenő- Turanlık’ın İskanı Dr. Mihály Kmoskó- Sümer Halkının Tarihi Dr. Gyula Németh- Sümerler Ve Türkler Dr. Mihály Kmosko- Sümer Sanatının Etkileri 1918 Dr. Zoltán Felvinci Takács- Hunlar Ve Çinliler I Dr. Zoltán Felvinci Takács- Hunlar Ve Çinliler II Dr. Sándor Marki- Türklüğün Tarihi Henrik Paasonen- Finlandiya’nın Yeniden Doğuşu Béla Vikár- Finlandiya Ve Halkı Hüseyin Himmet Bey(Kahireli Doktor)- Über Die Orientalische Frage J. Ernyey- Sırp Ethnos Örgütü Hugó Grothe- Türk-Asya Halkları( Alman Dilinde Anadolu Araştırması) 1922 Alajos Paikert- Turan Fikri Dr.Jenő Cholnoky- Turan Coğrafyası Dr. Sándor Márki- Turanlı Halkların Tarihi Jenő Lechner- Turan Halklarının Sanatı I Jenő Lechner- Turan Halklarının Sanatı Iı József Huszka- Turanlı Halkların Süsleme Sanatı Tihamér Turchányi- Turani Savaş Sándor Marki -Turanlı Halkların Tarihindeki İlişkiler Dr. Jozsef Németh, Turanlı Halkların Tarımı
416
Mihály Bauer-Udvary- Turanlı Halkların Ticareti Imre Timkó- Turanlı Halkların Sanayisi Ve Madenciliği Vilmos Pröhle- Turanlı Halkların Edebiyatı Ve Şiiri I Vilmos Pröhle- Turanlı Halkların Edebiyatı Ve Şiiri Iı Gyula Pekár- Turanlı Halkların Kıyafetleri Antal Szentgáli- Turanlı Halkların Müziği 1923 Vilmos Pröhle- Türk Halkının Bağımsızlık Savaşı Dr. Géza Fehér- Bulgar- Macar İlişkileri Jenő Cholnoky- Anadoludaki Türkiye Jenő Cholnoky- Eski Rus İmparatorluğunda Türklerin Ülkesi Hamid Zübeyir- Tatarların Mücadelesi Ve Kültürel Çabaları Sandor Márki- Dizabul Halkı Gyula Moravcsik- Bizans Ve Turanlı Halklar Lajos Fekete- Osmanlı Türk Kadınları Üzerine Jenő Lechner- Turanlı Halkların Sanatı Dr. Tihamér Turchányi- Türk- Macar İlişkileri Ervin Pálosi- Turancılığın Ekonomik Temeli Dr. Ernő Kovács- Karap- Doğuda Turanlı Birliktelik Bilinci József Cserép- Turanlıların Büyük Göçü Jenő Cholnoky- Japonya Üzerine Jenő Lechner- Sanat Tarihinde Turanlı Halkların Rolü Istvan Nagy- Macar Gençliği Ve Turan Sorunu Dr. Tihamér Turchányi- Eski Bulgarlar Üzerine Dr. Gyula Mészáros- Türk Edebiyatı Üzerine 1925 Aladár Bán- Estonya ve Halkı Zoltán F. Takács- Hunların eski Sanatı Károly Csányi- Doğu Halılarının Stili Aladár Péch- Turan İlişkilerinin Gelişimi Üzerine Tihamer Turchányi- Turan Halklarının Toplumsal ve Siyasi Örgütlenişi Robert Kertész- Japon Mimarisi Jenő Végh- Türkiye Yolculuğu Jenő Lechner- Macar Folklorunda Turan Ruhu Sándor Márki- Macaristan’da Moğollar (Okuyan Aladár Bán) 1926 Alajos Paikert- Turan Düşüncesinin Siyasal Bağlantıları Üzerine Jenő Cholnoky- Turanlı Halkların Coğrafi Konumlanışı Üzerine István Dessewffy- Turanlı Halkların Karakteristik Özellikleri Üzerine Ottmár Ságody- Turan Müziği Üzerine 1927 Dr. Jenő Lechner- Macar Mimarisinde Doğu Etkisi Ve Türk Anıtları József Erdőberényi Németh- Bizans Ve İstanbul Imaoka Dsuicsiro- Japon Halkının Yaşamı Belá Horváth- Dünya Savaşı Öncesi Türkiye
417
Pál Krisztinkovich Kovács- Panasya Hareketi Üzerine 1928 Jenő Cholnoky- Gabi Çölü Üzerine Tihamér Turchányi- Macarların Kökeni ve Tarihi Yurtları Üzerine Zoltán F. Takács- Hunlar ve Alanlar ve İrani Helenizm Gyula Pekár- En Yeni Çin Kaynaklarına Göre Hunların Kadim Tarihi Aladár Bán- Estonya Halkı Alajos Paikert- Turfán 1929 Gyula Pékar- Mustafa Kemal’in En Yeni Reform Planları Üzerine Jenő Végh- Yeni Türklük Ruhu Dr. Dezső Bozóky- Doğu Asya Halklarının Ölüm Ve Cenaze Adetleri Dr. Tihamér Turchányi- Eski Hunların Kültürel Temelleri Dr. Tihamér Turchányi- Çin İmparatorluğunun Kuruluşunda Turanlı Halkların Rolü Benedek Baráthosi Balogh- Szachalin Halkının Yaşamı Alajos Paikert- Finlandiya Devletinin Kuruluşu Erzsebet Komyáthy- Türk Kadın Sorunu Zoltán Pázmány- Uzak Doğu Üzerine Çalışmalar Dr. Jenő Cholnoky- Çöl Olguları Aladár Bán- Eston Edebiyatının Dünya Edebiyatındaki Değeri Péter Móricz- Türkiye’de Faşizm ve Turancılık Vilmos Pröhle- Konfüşyüs József Németh- Batı Türkistan Ve Halkı Hüseyin Namık- Türk-Macar Akrabalığı Jenő Cholnoky- Kőrösi Csoma Üzerine Ahmet Zeki Velidi- Rusya Müslümanlarının Bugünkü Durumu (Társadalmi Egyesületek Szövetsége ile beraber) 1930 István Csekey- Estonya’nın Kamusal Eğitiminin Verileri Tivadar Galanthay Glock- Sümer Meselesinin Bugünkü Durumu Antal Réthly- Türkiye’de İki Yıl Alimcan Tagán- Kırgız Halkının Kökeni Tihamér Turchányi- Csau Döneminde Çin Tarımı Gyula Pekár- Attila Péter Móricz- Türkiye’nin Doğu Bölümünde Tarım ve Ulaşım Tivadar Galanthay Glock- Macar Kunik Yazısının Tarihi Değeri Alajos Paikert- Macar Gençlerinin Yurtdışında Yerleştirilmeleri Üzerine Aladár Bán- Eston Sanatı Üzerine Undi Mariska- Macar Dokumacılığının Asya Bağlantısı István Mezey- Macar-Japon İlişkileri 1931 Jenő Cholnoky- Japonya József Faragó- Finlandiya’nın Toplumsal Yapısı József Németh- Balkanlardaki Küçük Turan Yerleşimleri Gyula Pekár- Attila’nın Oğulları
418
1932 Aladár Bán- Fin-Ugor Halk Ailesi Gyula Weöres- Jarventaus Arvid Üzerine Péter Móricz- Yeni Türk Tarih Yazımı Hareketi Tivadar Galánthay Glock- Sakarya Savaşı Vilmos Pröhle- Attila Kültü Ve Macar Ulusal Bilinci Ernő Kovács-Karap- Sanat Işığında Tarihsel Kahramanlığımız Aladár Bán- Fin Ulusunun Gelişimi József Faragó- Fin Ve Lapon Halklarının Dilsel Ve Demografik İlişkileri 1933 Jenő Cholnoky- Julianus Arkadaş Jenő Cholnoky- Uygarlık Tarihinde Orta Asya’nın Çoban Halklarının Önemi Üzerine István Mezey- Mançurya Üzerine 1935 Gyula Germanus- İslam’da Türklerin Rolü István Mezey- Japonya Ve Turan Hareketi 1936 Tivadar Ács- Kont Móric Benyovszky’nin Doğu Asya Seyahati Alimcan Tagán- Rusya Turan Halklarının Demografik ve Kültürel Tanıtımı 1937-38 Aladár Bán: Gyula Pekár’ın Edebi Değeri Elemér Virányi: Turan Rüyalarının Ölmüş Şövalyeleri Vitéz István Nagy- Fin-Ugor Halklarının Sayısı Ve Dış Temsilcilerimizin Görevleri Miklos Szhneider- Türkiye’de Halk Kültürünün Yükselişi István Mezey- Kemal Atatürk Ve Yeni Türkiye Tivadar Galánthay- Bugünkü Bulgaristan Frigiyes Lukinich- Bulgar- Macar İlişkileri Aladár Bán- 20 Yıllık Estonya Alajos Paikert- Cengiz Kağan’ın Hayatından Dersler József Megyeri- Kozmolojilerin Dünyasında Çinin Kökeni István Csekey- Yirmi Yıllık Estonya Elemér Virányi- Modern Eston Edebiyatı Frigyes Lukinich- Finladiya ve Estonya’da Macarlar Antal Sérenyi- Akraba Halkların Müziği István Sonkoly- Akraba Halkların Müziğinden Melodiler József Somogyi- Budapeşte’deki Japon Sanat Zenginlikleri( Hopp Ferenc Müzesi) Zoltán F. Takácz- Japonya’da Ne Gördüm? László Bendeffy- Julánus Arkadaş Üzerine István Mezey-Uzak Doğu Sorunu ( Macar-Nippon Cemiyeti, Turan Cemiyeti, Macar Şark Cemiyeti’nin Ortak Konferansı) Dezső Gasko- Finlandiya Ve Estonya Kaplıcaları
419
EK 4:BARÁTHOSİ TURAN KİTAPLARI 1) Dünya’nın Yaratılışı Üzerine Turan Hikayeleri ve Efsaneleri 2) Mançu Halkları Arasında Gezinti 3) Çin’in Ruhu 4) Szuomi- Eszti/ Fin- Eston Kardeş Ülkelerinde 5) Türk Kardeşlerimizin Tarihinden Taslaklar 6) Japonya’da Gezinti 7) Sümerler, İskitler, Antik Turanlılar 8) Kore, Şafağın ülkesi 9) Çin Sularında 10) Japonya, Doğan Güneşin ülkesi 11) Moğollar- Buryatlar 12) Hunların Üç Dünya İmparatorluğu 13) Güney Turanlılar/ Hintliler, tibet, Ön-Asya 14) Hunların Takipçileri, 15) Küçük Fin-Ugor Kandaşlarımız 16) Başkurtlar- Tatarlar 17) Macar Ulusunun Gerçek Tarihi III 18) Küçük Türki Kandaşlarımız.
EK 5: LÁSZLÓ TÚRMEZEİ’NİN TURÁNİ FÜZETEK SERİSİ I. Seri/ 1. Gyöngyi Békássy, Kan Grupları Araştırmasının Irksal Önemi, 1937. 2.-3. Yeni Tarihsel Görevimiz: Turanlılık 4. Nyilas * ve Nyilas Olmayan Macarlara 5.-7. Macaristan Turan Birliği, Kısa Tarihçesi, Tüzüğü Ve Genel Tanıtımı 8. Turan Propanda Broşürleri Kolleksiyonu.1/ Turan Propanganda 1.10. Sayı 10.-11. Tuna Vadisi Mitleri, 1941 12. Japon Turan Birliği Turan Demografik Haritasının Tanıtımı, 1943 II. Seri/ 1. László Túrmezei, Sisteki Kuzular. 1910-1937, 1938. 2. Gyöngyi Békássy: Tur-An-Ki. Boldogasszony Tornya, 1938.
*
Macar Nazileri anlamında.
420
EK 6: TÚRÁN 1918 SAYI:1-2, EDİTÖRLER İMZALI YAZI Dergimiz önüne iki amaç koyuyor. Bir tanesi Macarlığın eski tarihiyle, doğudaki çıkarlarıyla ilgili bilimsel sorunların tartışılması. Macarlığın çıkarları, uzun yıllardan bu yana, kendisini, Macar bilim dünyasının giderek daha hassas duygularla dahil olduğu araştırmalarına tutkuyla bağlamıştır. Buradan hareketle, Macar dil bilimi, evrensel olarak, önem kazanmıştır. Bunları sınırlarımız dışına taşan Macar tarih bilimi ve demografi araştırmaları izledi. Dergimiz bu temelde ilerlemek, gelişmek istiyor. İlgiyle izlenip, özenle kamuoyunun dikkatine sunulmak için roman, eğitim, sanat, edebiyat tarihi, coğrafya, toplum ve ırk bilimleri çevrelerinde yürütülen çalışmalarla organik ilişkiler kurulacaktır. Paralel yollarda ilerleyen çeşitli çalışma çevrelerini amaçlarımız etrafında ve dergimizin prizmasında birleştirecek olan eski tarih araştırmalarımızın yöneldiği ve Szechényi’nin vurguladığı iktisadi, kültürel ve siyasal yönelimlerimizin gerekliliklerinin tanınması açısından ilgilerimizi çekmiş ve çekecek olan bölge: Doğu Balkan, Ön ve İç Asya ile Güney Rusya düzlükleridir. Değişik bilim alanlarında faaliyet gösteren araştırmacıların ve öğrencilerin paralel çalışma çevrelerinde yaptıkları çalışmalarının ve ulaşılan sonuçların kavranılmasını kolaylaştırmak da özel görevimiz olarak ele alınacaktır. İkinci vazifemiz olabildiğince geniş çevrelerde bu araştırma ve çabalara karşı ilgi uyandırmak, bilgiyi yaymak ve derinleştirmek olacaktır. Macar Doğu kültür Merkezi bu amaçlara hizmet eder; aynı biçimde yayın organı Turán da aynı hedefler doğrultusunda çalışır. Bu ad, ilgimizin ve çalışmalarımızın yöneldiği bölgenin kalbinin adıdır. Yüzyıllardan beri Batı Asya’nın kâh küçük, kâh büyük bir bölgesi olarak, alışılagelen tanımıyla Pamir, İran ve Hazar denizi arası ovayı işaretler. Bir zamanlar Perslerin ve Arapların verimli, gelişkin topraklarına karşıt düzlükler anlamını taşırdı. Turan, ovanın, İç Asya’nın çöllerle belirlenmiş iklim çalkantılarının etkisi altında uzanan steplerin adıdır. Bizim açımızdan, bizimle ilgili kültürlerin ve unsurların oluşumunun yönünün bağlı olduğu bu çevre, tek bir sözcükle ifade edilebilir. Komşu ve bitişik kültürlerle etkileşim içerisinde
421
değerlendirilebilir. Ama bundan dolayı halkların ve dillerin Turanlı olarak adlandırılamayacak olması anlamında kültürlerin taşıyıcısı olarak adlandırılamaz. Turan bizim için coğrafi kavramdır. Bilimsel anlamda çok sorunlu olan Max Müller’in Turanı değildir. Ve politik amaçları da yoktur. Macar bilimselliğinin geleneksel izlerini takip etmek istiyoruz; Doğu halkları araştırmacısı bilim adamlarını yaratıcı bir sentezde birleştirecek bir platform kurmaya çalışıyoruz. Ancak bugünün gerekliliklerini de unutmak istemiyoruz. Bugünün şartlarının , güçlerinin ve çabalarının bilgisini yayacağız ve derinleştireceğiz. Görevimiz geleceğin kültürel ve ekonomik çalışmalarının ciddi ölçülerdeki temele dayanmasına yardım etmektir. Baş meselemiz, bizimle alakalı bilimsel araştırmaların halihazırdaki durumlarından ve kültürel hareketlerden sürekli olarak, olanakla ölçüsünde eksiksiz görüntüler vermektir. Özel detaylarıyla Macar, Türk, Rus ve Bulgar dilinin edebiyatını tanıtmak olacaktır. Görevimizin zor olduğunun tamamen bilincindeyiz. Bütün meslektaşlarımızın, bizimle ilgili bilimlerde faaliyet gösterenlerin ve özellikle de gelecekteki ülkelerin manevi önderlerinin desteği olmadan altından kalkamayız. Onlardan, güç birliği konusunda yardım istiyoruz. Editörler
422
EK 7: YUSUF AKÇURA “ MACARLARIN VE TÜRKLERİN TURANLIKTAKİ GÖREVİ”* Üstad Vambery Türk halkları üzerine yaptığı bir çalışmasında şunları söyler: “ Bir zamanlar dünyaya baş eğdiren bu büyük ve kahraman halk, bugün gözlerimizin önünde geniş Asya’da sessizce uyuyor.” Bu kahraman halkın yaşadığı devasa bölge ise Turan’dır. Vambery’nin, tarihsel yurttan çok uzaklara savrulmuş kardeş ulusun bir mensubu olarak, bu bereketli stepleri, altınla cilalanmış ırmakları, başları göklere eren tepeleri dolaştığı zamanlarda bu kahraman halk Asya’da herhalde sessizce uyuyordu ve gerçekten de düşlere dalmıştı. Ama hali hazırda birkaç on yıl önce bu uyuklayan büyük halk denizi uyanmaya başladı ve giderek de daha fazla olarak hareketlenmenin işaretlerini veriyor. Volga kıyılarında, Kafkasya’nın güney bayırlarında eski Sogdiana bölgesinde yaşayan Turanlı halklar halihazırda ulusal bilice uyandılar. Bu ulusal bilinç bütün Turanlı halklar arasında, ilk önce en Batıda yaşayan iki Turanlı halktan alınarak gelişti: Macarlar ve Türkler. Avrupa halkları atalarının bir zamanlar yaşadıkları yerleri, ırksal ve dilsel olarak nereye ait oldukları sorularını araştırmaya başladıklarında da, bu bilimsel çabalardan hareketle Macarlar da kendi eski tarihlerinin keşfini, bunun yanı sıra da değerli çalışmalar yürüttüler. Macar örneğinden ve yol göstericiliğinden coşkuya kapılan Türkler de sürekli gelişerek kendi ırklarına ait tarihi, filolojik ve etnografik bilimlerle ilgilenmeye başladılar. Daha ileri giderek bu bilimsel akım kuzeyde ve doğuda yaşayan Türk ırk dairesi halklarını da etkisi altına aldı. Volga kıyılarında dil ve folklor araştırmalarını da bir Macar araştırmacı hareketlendirdi ve önemli ölçülerde yönlendirerek etkiledi.
423
Dr. Gyula Mészáros Kazan, Simbirsk, Ufa ve Orenburg gençliğinde ulusal tarih araştırmalarının araştırılması yönlü bir arzunun ortaya çıkması bakımından son derece faydalı bir iş gördü; tıpkı Osmanlı Türklerini Turan tarihinin incelenmesine teşvik eden dr. Imre Karacson gibi. Bu arada kuzeyliler de güneyli Osmanlı Türkü kardeşlerinin tarih ve dil sorunlarıyla ilgilenmeye başladılar. Bugünlerde Turan bölgesinin ulusal zenginliklerinden söz etmek istersek ilk elde Osmanlı Türklerine ve Macarlara teşekkür etmeliyiz. Turan’da muayyen Turani çabalar yararına şimdiye kadar ne Macarlar ne de Türkler düzenli ve bilimsel çalışmalar ortaya koymadılar. Ancak bu büyük Turan halk ailesi haklı olarak, gelişkin kültüre sahip, daha güçlü, daha bağımsız olan evlatlarından daha fazla hizmet görmeyi bekliyor. Türklerin ve Macarların Turan karşısındaki tarihi görevleri, hatta ortak vazifeleri vardır. Turanlıktan bir adım önde olan Slavlığın en gelişmiş ulusu, diğer ırktaşlarına karşı olan tarihi görevini düzenli ve sistematik olarak yerine getirmekten dolayı gururlanıyor. Kuzey Slavları kültürel ve politik anlamda Güney Slavlarını hemen hemen hayata döndürdüler. Ve buna karşılık mezarlarından dirilen veya uykularından sıçrayan kardeş uluslar, bu aşamaya ulaştıkları anda, teşekkür ifadelerinin hediyelerini vermekte bir an bile tereddüt etmediler. Bir yandan en küçük Slav devletleri en büyük Slav imparatorluğu’nun ekonomik, ticari ilerlemesine, küçük boyutlarda olamamak üzere, katılırlarken; diğer yandan da rusya’nın yakın doğu politikasında en aktif yardımcıları Sırbistan ve Karadağ olmadılar mı...? Turan’ın en ileri iki ulusu geçen yüzyılın başlarına kadar veya belki de ortalarına kadar kardeş birlikteliğinden fazla haberdar değillerdi. Bundan önceki yüzyıllarda ise ulusal bilinç eksikliğinin etkisiyle, ırksal nefrete boyun eğerek
424
savaşlarda birbirlerinin karşısına dikildiler. Ama Turanlıların en büyük tarihi ve ırki hatası, başkalarının faydası için kendilerini harap etmelerinde ve kendi kanlarını dökmelerinde yatmaz mı? Tarihsel kaderin binlerce yıl evvel birbirinden ayırdığı ve birbirlerinin karşısına dinsel kültür öncüleri olarak diktiği Türkler ve Macarlar, daha sonraları Tuna kıyılarında karşılaştıklarında, birbirlerini tanımıyorlardı. Kollarını açarak birbirlerine doğru gidecekleri yerde, kılıçlarını çekerek birbirlerine karşı savaşa giriştiler... Bu karanlık ve kanlı geçmiş bugün geçmişte kaldı. Türkler ve Macarlar, kardeşlik geçmişlerini biliyor ve hissediyor. Ama aynı zamanda bu iki büyük kardeşin küçük akrabaları karşısında ödemeleri gereken borç ve ödevleri üzerinde düşünmelerinin de vakti geldi. Ve bu ortak ödevlerden konuştuğumuz vakit, her şeyden önce de Türklüğün ve Macarlığın özel yetilerini saymamız gerek: Osmanlı Türkleri dil ve din işlerinde Turanlı halkların büyük kısmına en yakın durmaktadırlar ve bunun sonucu olarak da akraba halklarla kolay ilişkiler kurabilirler; Macarlara gelince onlar çok daha ilerideler, zenginler ve bağımsızlar tıpkı Osmanlı Türkleri gibi ve bundan dolayı her ortak çıkar girişiminin öncüleri ve başlatıcıları olabilirler. Ortaklaşa
birbirlerine
bağlanmalı
ve
karşılıklı
olarak
birbirlerini
tamamlamalıdırlar. Ortak görevler Turanlı halklar arasında bugünlerde sadece kültürel ve ekonomik alanlarla sınırlıdır. Turan her şeyden öte ve önce zamanımızın bilim adamlarının mülkiyetine ve yüzyılımızın ekonomik sistemlerinin öğretilmesine referans vermelidir. Turan kültürde ve iktisatta yaşamayı ve yaşam isteğini ifade eder.
425
Macaristan’ın ve Macarlığın sadece Osmanlı Türklerine değil, bütün Turan halklarına karşı da, düşünceme göre, en başta gelen ve en doğal görevi, Türkiye’de kültürel ve iktisadi işlevlerin her bakımdan yükseltilmesini sağlamak olmalıdır. Ne var ki bu neticeye ulaşmak Macar ve Türk bilim ve ekonomi çevreleri arasında sürekli ilişkilerin kurulmasını ve bu ilişkilerin başarısı için organizasyonların örgütlenmesini gerektirir. Böylesi yakın ilişkiler içerisinde kalarak, iyi düşünülmüş bir programla oluşturulmuş, yetkin, ciddi ve kırılmaz Cemiyet Turan’ın gelecekteki bütün girişimlerini geniş ölçüde kolaylaştırabilir. Bu cemiyetin düşünceme göre başta gelen görevi, Turan’ın bütün meselelerini bilimsel temelde incelemek ve araştırmaktır. Çünkü sadece böylesi ciddi ve analitik araştırmalar temelinde bütün turan halkları arasında Macarları ve Türkleri bekleyen bu ortak görevler belirlenebilir ve ortaya konulabilir.
426
EK 8: A.ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN MACAR DERGİSİ LEVENTE’DE ÇIKAN MAKALESİ-TURAN HALKLARI BİZDEN NE BEKLİYOR? Sevgili arkadaşım Levente dergisi editörü, beni, Turan halklarının Macar kardeşlerimizden beklentileri sorusuna yanıt vermeye çağırdı. Turan sıfatı, benim düşünceme göre Ural-Altay anlamına geldiğinden Çin ve Japon halklarını Turan halkları arasında saymıyorum. Dolayısıyla bana yöneltilen soruya yalnızca Türk halkları ve Macar halkı arasındaki ilişkiler açısından bakıyorum. Türk sözü ile Avrupa ve Asya’nın bütün Türk halklarını, török sözü ile yalnızca Osmanlı Türklerini işaret ediyorum. Bu sorunla yalnızca Türk ve Macar ilişkileri bakış açısından ilgilenmemin nedeni, yalnızca iki halkın tarihinin uzmanı olduğum ve bütün yaşamlarını tanımam değil, aynı zamanda Macar-Turan teorisine ait amelî meselelerin neredeyse her zaman Macar-Türk ilişkilerine ait olması, dahası, Macarlar, bir Fin-Ugor dilinde konuşmalarına ve bir çok Doğu Avrupa halkıyla ilişkide bulunmuş olmalarına rağmen, yaşayan Turan kültüründen dolayı, bence, Turanlığın Türk-Moğol dalına, Fin-Ugor dalından daha yakın olmalarıdır. Genel olarak Macar ulusunun oluşumunda Türk kabilelerin büyük rol oynadıklarını söylemek olanaklıdır. Macarlar Güney Rusya’da bulundukları dönemde, Türk ve Onogur (ungar) olarak adlandırılmışlardı. Bu isimleri egemen Türk ve Onogur kabilelerden almışlardı. Bu zamanda, yurt kuran Macar kabilelerinden yalnızca ikisi Fin-Ugor’du; diğerleri, üniversite hocası Gyula Németh’in ortaya koyduğu gibi, Türktüler. Eğer Türk kabileler çoğunlukta idiyseler, Fin-Ugor kabilelerinin içerisinde nasıl oldu da eridiler? sorusu sorulabilir. Bu büyük olasılık ve bir çok örnek
427
görebiliriz. Bir Türk kabilesi, Türk olmayan bir halka katılır ve çokça bu katılan Türk kabile bu halkın egemeni olur. Türk kabile sayıca, Türk olmayandan az olduğunda erir ve dilini kaybeder. Belli bir süre sonra, bir başka Türk kabilesi onlara katılır, yeniden içlerinde erir ve bu yolla, kademeli olarak katılan Türk kabileler yavaş yavaş erir ve hakim halk olurlar. Böyleleri Afganistan’da Hazar halkı, Halaç halkı, Kuzey Çin’de Düngenler ve benzer diğer kabileler. Bunlar köken olarak Türk halklar, ancak aynı zamanda değiller de; sürekli birbiri ardı sıra geldiklerinden, yerli halklar içerisinde erimişlerdir. Bugün Hazar halkı Pers; Halaclar Afgan, Düngenler Çin dilinde konuşuyorlar. Böyle erimiş Türk halklar arasında kökensel olarak alıcı olan Çin, İran ve Afgan kabileleri tamamen erimişlerdir; bununla birlikte, öte yandan bugün hali hazırda
alametleri [bu Türk kabilelerin] dillerinin
yaşadığını
göstermiyor. Macarlarla da benzer olmuştur. Türkler sürekli olarak Macar halkına katılmışlar, dillerini bırakmışlar; ancak Fin-Ugor kanını baskılamışlardır. Bu yolla dilsel olarak Fin-Ugor; diğer taraftan kanca Türktürler. Günümüze dek korunmuş tarihi Macar kültürünün Türk unsurları sadece aristokratik Türk tabakalarının bize kalan Macarlıkla karışmış mirası değil, aynı zamanda sürekli ve azar azar gelerek Macarlara karışan ve bugünkü Macarlığın yapısında sayısal olarak az görünen Fin-Ugor tabakaların üzerinde olan Türk yığınların mirasıdır. Tuna Bulgarları Slav diline geçtikleri gibi, aynı biçimde Macarlığın içerisinde erimiş olan Türkler de Fin-Ugor dilini benimsediler. Ve şimdi köken meselesine geri dönelim. Sorunun pratik yanını inceleyerek, Baltık Finleri istisna, Kuzey Asya Fin halkları, ve Doğu Asya Moğol ve Mançu halkları ile Macarlar arasında benzer
428
ilişkiler kurmanın olanaksızlığına ulaşırız. Gelecekte böylesi ciddi ilişkiler kurulması sadece Türk ve Macar halkları arasında gerçekleşebilir. Bu Türk halklara Anadolu, Kafkas ve Türkistan Türkleri dahildir. Macarlar bu halklara nasıl yardım edebilirler? Bu soruyla ciddi anlamda en önce ilgilenenler arasında, 1915-17 yılları arasında Rusya Türk halklarından komite oluşturan ve bir-iki kez Budapeşte’ye gelen Azerbaycanlı alim Hüseyinzade Ali Bey, hatırlanabilir. Kont István Tisza, Miklós Szemere ve başka kişilerle bu konu üzerinde görüş alış-verişi yapmış;. A Külügy-Hadügyü adlı dergide, Rusya Türk halklarının siyasal etkinlikleri üzerine makale yazmıştır. Mısır’da, 1904’de, Turan adıyla Macarlar tanıtılmıştır. Hatta daha öncesinde Buharalı Şeyk-ül-İslam ve Vámbéry ortaklaşa bir sözlük derlemişlerdir. Seyh-ülisslam, Macarları, gelişmiş kardeşler olarak niteler. Macar-Türk kardeşlik ilişkilerinde geleceğe bakarak kültürel çerçeve içerisinde ciddi ilişkiler düşünmüş olan rahmetli Ahmet Hikmet Bey, Osmanlı Türkleri arasında Macar-Türk ilişkileriyle çok meşgul olmuştur. Macarların Türk devletlerinden gelişi ve meşguliyetleriyle ilgili düşünceler ilk önce 1917 yılında Rus devrimi sırasında, mayısta, Moskova’da bütün Rusya Müslümanlarının toplantısında ve aynı yılın son baharında Orenburg’da düzenlenen hükümet toplantısında, otonomistler ve unitaristler arasında meydana gelen tartışmalar temelinde duyuldu. Rusya Türklerinin gelişmiş unsurları arasında yer alan Azerbaycanlılar, Türkistanlılar, Kırgızlar ve Başkurtlar otonomisttiler; Kazan Tatarlığının gelişmiş unsurlarının büyük kısmı ise unitarist ya da Rusya ile bir cumhuriyet içerisinde birleşmek isteyenlerden oluşuyordu. Bağımsızlık isteyenlerin öncü savaşçısı bu satırların yazarıydı. Diğer taraf, Rusya Türklerinin bağımsız
429
topraklarda, kendilerini yönetmeyi başaramayacağı, çünkü Fransızca ve diğer dilleri bilen diplomatlarının, yeterli sayıda subaylarının, demiryollarının, telgrafın ve diğer teknik kurumların yönetimi için gerekli teknik elemanların yokluğunu görüşlerine temel yapıyorlardı. Bunun karşısında bağımsızlıkçılar, eğer bizde yeterli teknik eleman yoksa, seve seve bu işi üstlenecek ve yerli halklardan da teknik eleman yetiştirecek Macarlarda, Polonya Müslümanlarında ve diğer bağımsız halklarda yeterince var olduğunu dile getiriyorlardı. Türk devletlerinde Macarları istihdam etmek isteyenler, gözler önüne serdiler ki, Macarlar Türklerle genel olarak bir kültüre ait olarak, Türklerle çabucak uyuşup Türk dilini de çabucak öğrenerek, siyasal, bilimsel, kültürel ve teknik işlerde Türklüğe büyük yarar sağlayacaklardır. Avrupa dillerini bilen Macarlar siyasi alanda yararlarını yalnızca Rusya Türklerinde öne çıkarabilirler; çünkü Osmanlı Türklerinde de bu tip adamlar bulunmaktadır. 1920’de benim de katılımımla, ulusal sosyalist parti programı yazılırken, diğer kardeş halklar üzerine olduğu gibi Macarlar üzerine de, , onların da Türkistan’a iskanlarının uygun olacağı görüşü seslendirildi.. Daha sonra Erok (Sosyalist) adını alan bu parti ve programında Rus iskanlarıyla ilgili mücadelelere sıra geldiğinde Türkistan’da kurulacak yeni kanallar boyunca fethedilmiş yeni bölgelerin gelecekte iskanlarında Macarlar da dikkate alındı. Programın sözcüklerinde (5-6. sayfa) partinin programında iktisat alanında yapılacak işler arasında aşağıdakiler yer aldı: “Rusların devamlı iskanlarının bitmesi, ahalinin yoğunluğunun artması, kentlere ve yeniden düzenlenen bölgelere Türkistanlılarla akraba veya Avrupa ve Asya’nın emperyalist olmayan ülkelerinden uygun, -örnek olarak Tatarlar ve Hindular gibi- halkların yerleştirilmesi yoluyla ahalinin yoğunluğunun artması.” Çok iyi hatırlıyorum ki,
430
Macar sözcüğü de ilk metinde vardı, sadece sonradan “emperyalist olmayan doğu halkları” tamlaması içerisinde yer aldı. Azerbaycan ve Türkistan’da Macar yerleşimcileri iskanla ilgili sorunda propaganda başlamadan önce Rusya’da durum değişti ve Sovyet düzeni egemen oldu. Duydum ki, Başbakan Kont Bethlen Ankara’da iken, yanındaki birkaç kişi Macarların Türkiye’de iskanından söz etmişler, hatta gelecekte Macar yerleşimcilerin Türklerle kuracağı ilişkiyi de konuşmuşlar. Mesela öyle şahsiyetler varmış ki, Türkiye’ye iskan edilecek Macar yerleşimcilerin Türkleştirilmesinin koşulları üzerine konuşmuşlar. Düşünceme göre, Turan ve Türk halklar arasında karşılıklı birleşme, sadece gelecekteki kültürel etkilenme aracılığıyla öne çıkabilir; bu sorunun böylesi kaba biçimde yükseltilmesi sadece söz konusu meseleyi zorlaştırır.. Örnek olarak Türkistan’da, Macarlar, Moğollar, Kalmuklar hatta Kırgızlar, Özbekler, Türkomanlar ve Tatarlar gibi, öylesi Turan halkları var ki ortak ulusal dil birliği sorununda, bunun her ne kadar ideal bir yönü varsa da, hiçbiri diğerlerinin önüne geçme hakkına sahip değildir. Bu halklar arasında kentlileşecek ve çoğunluğu sağlayarak kültürde de yönlendirici olacaklar doğal olarak kendiliklerinden diğerleri karşısında üstün duruma geçeceklerdir. Bu kademeli olarak, uzun zaman zarfında gerçekleşebilir. Ben kişisel olarak, Türkiye; Azerbaycan ve Türkistan’da Macar yerleşimlerinin kurulmasını çok isterim. Bu yerleşimlerin, bugünkü modern Macar kültürünün yayıcılarının, Türklerle birlikte gelecek ortak manevi kültürlerinin yaratıcısı olmaları gerekir. Macar yerleşimcileri Türk devletlerinde, yalnızca siyasi ve teknik bakımdan değil, aynı zamanda dil farkının korunmasıyla birlikte, kültürel alanda da ortak çalışma yolunu göstereceklerdir. Günümüzde daha iyi açığa çıkıyor
431
ki, Macarların ve Türklerin başlı başına tarihi ortak kültürleri var. Eğer şimdi Türk okullarında, akademilerinde, müzelerinde, kütüphanelerinde, tiyatro ve müzik alanlarında Macar manevi gücü, Türklerle birlikte işletilebilirse, eski (tarihsel) kültür o zaman tamamen başka, bağımsız yeni yola girebilir Türk halkları arasında gerçek Avrupai tarzda düşünebilen ve Avrupa etkinliklerini öğretebilecek, tehlikesiz unsur, Macarlardır. Bu sorun bugün sadece Türkiye’de güncel biçim alabilir. Rusya Türkleri sorunu geleceğin meselesi. Bununla birlikte bu gelecek, geniş olanakları önümüze açıyor. Hiçbir zaman bir halk kendi gelecek planlarını, sadece mevcut koşullar temelinde kuramaz. Şu anda Azerbaycan ve Türkistan Rus baskısı altında olmalarına rağmen, bununla birlikte bugünden başlayarak, bu devletlerin kurtulması durumunda Macarların oradaki Türklerle nasıl ilişki kurması gerektiğini düşünmeleri gerekir. Bunu bütün Macar ve bütün Türk aydınlarının bilmesi gerekir. Önceden buna hazırlanmak gerekir. Eğer geçmiş zamanda Macarca düşünen Macarlar, bunu düşünmüş olsalardı, dünya savaşı öncesi bu düşünceler esirliğe düşen Macarların kafasına oturtulmuş olurı, o zaman da Macar esirler Rusya Türkleri arasında çok güzel işler görmüş olurlardı. Ancak o zamanlar ne Macarlar Türkleri, ne de onlar Macarları tanıyorlardı, geleceklerinde büyük acılı olaylar yaşanacak olan. 1918’de Çekler Macarların düşmanı olduklarında Kızıllara katıldılar ve Kızıllarla birlikte bağımsızlıkları için savaşan Türk savaşçılara karşı Fergana ve Başkurdistan kırsalında savaştılar. Bu savaşlar süresince olmamaları gereken bir dolu acı olay oldu ki.. Fergana’da Kokand otonom hükümeti karşısında bir Macar subayı savaştı. Bu Macar 1929’da bana kalbinde Turanlığın uyandığını, onun kendi kardeşlerine karşı savaştığını söyledi.
432
Azerbaycan ve Türkistan devletlerinin coğrafi ve tarihi, iktisadi ve siyasi durumları,
oradaki
Türklerin
kültürel
yapıları
üzerine
ayrıntılı
kitapların
yayınlanması gerekiyor. Macar entellektüellerinin bugün görevi, Türkiye, Azerbaycan ve Türkistan’a gelecek Macar yerleşimcileri gelecekteki görevleri için yetiştirmek, Türk entellektüellerinki ise halkları Macar yerleşimcilerin kabulüne hazırlamaktır.
433
EK 9: YUSUF AKÇURA VE H. NAMIK ORKUN’UN MACAR TURAN CEMİYETİ’NE YAZDIKLARI MEKTUP*
434
EK10 : A. ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN İÇİŞLERİ BAKANI ŞÜKRÜ KAYA’YA YAZDIĞI 20.12.1937 TARİHLİ MEKTUP*
435
436
437
438
439
EK 11: A.ZEKİ VELİDİ TOGAN’IN İÇİŞLERİ BAKANI ŞÜKRÜ KAYA’YA YAZDIĞI 21.12.1937 TARİHLİ MEKTUP*
440
441
442
443
EK 12: TURAN ATLISI
Aquileia Katedralinde bulunan 11. yüzyıl freski (Kings and Queens of Hungary, Princes of Transylvania, Macaristan, 2000, s.2’den alınmıştır.)
Topkapı Sarayı Kitaplığında bulunan resim. (Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 6, 1970, s.1601’den alınmıştır.)
Macaristan Turan Birliği’nin Sembolü
Kopuz ve Orhun dergilerinde de yer alan sembol.
444
KAYNAKÇA: MACARİSTAN ARŞİV: Turan Cemiyeti Arşivi Macar Ulusal Arşivleri, P Szekcio,: 1384/ 14 paket + 1 cilt= 1,90m. raf uzunluğu (9300 sayfadan fazla döküman). Macaristan Turan Birliği Macar Ulusal Arşivleri, P Szekcio, 1366/toplam iki bölüm= 0,01m. raf uzunluğu.(61 belge.) Turanlı Monoteistler OL-K 149-1936-7-12372/ 176.cs OL-K 149-1937-7-9039/ 185. cs. (3 belge) DERGİLER Levente, Turáni Sayı [ Turan sayısı], Bp., 20 aralık 1931. Turán, 1910-1944. Turáni Nép[Turanlı Halk], Miskolc, 1933.XII.24-1934.IX.24. Turáni Roham[Turan Fırtınası], Budapest, 1934.IX.30- 1939.VII.25. KİTAP, BROŞÜR VE MAKALELER “A “ Turáni- Szláv Parasztállam„,”Magyar Szemle, VI, 1929, s.91-92. “A “Turanitisz„ nevű betegségröl,” Magyar-Élet, Yıl: VI., Sayı: 9.(1941 Eylül), s.11-14.
445
“A Magyarság Kelet felé tekint,” Kelet, Yıl: IV, 5-8.sayı( 1937 Temmuz-Eylül)s.34. “A társaság szervezete,” Jelentés a Turáni Társaság 1918-28.évi működéséről- Az 1928. április 24=iki közgyülésen elhangzott beszédek és jelentések s a tisztikar és a tagok névsora, y.y, t.y, s.19-23. “A turáni népek száma”, Földrajzi Közlemények, XLIV. Cilt, IV-V. Sayı, 1916, s.281-283. “A Turáni Társaság alakulo közgülése,” Ethnographia, Yıl: XXI,1910, Sayı:VI., s.377-378. “Budapeşte Türkoloji Kürsüsü Kuruluşunun Yüzüncü Yıldönümü,” Türk Kültürü, Yıl: IX, Sayı: 98 ( Aralık 1970), s. 179-183. “Olvasóinkhoz” Kőrösi-Csoma Arkhivium, Cilt:1, Sayı:1 (1 Nisan 1921), ss.98-99. “Szász Zoltán és a Turánizmus,” Magyar Jövő, 9 Nisan 1922, s.3. “Turániak Budapesten- ősi fajrokonaik mozgalma-,” Budapesti Hirlap, 12 Aralık 1915, s.10. “Turánizmus és Eurázia,” Előörs, Yıl:II, Sayı:35 (31 Ağustos 1929), s.14-15. “Előadas a Turán Szövetségben,” Néptanók Lapja, Yıl: 55, Sayı: 1-3 ( 19 Ocak 1922), s.53. “Hungarian Nationalism”, Encyclopedia of Nationalism, Cilt 2, Academic Press, 2001, s.221. “Szeged és a turánizmus,” Szegedi Hirado, 14 Aralık 1915,, s.4-5. “Törekvéseink”, Keleti Szemle, Yıl :I.,1900, Sayı: 1., s.1. “Turáni Térkép,” Nemzeti Figyelő, 18. Yıl, 26.Sayı, 25 Haziran 1944, s.2. “Turáni Ünnep,” Néptanitók Lapja, Yıl:53, Sayı: 21-24 (10 Temmuz 1920), s.28.
446
“Turánizmus és eurázia,” ,Előörs, II. Yıl, 35.Sayı, 31 Ağustos 1929, s.14-15. A Japáni Turán Szövetség Turán néprajzi térképenek ismertetése, Turán Füzetek I.dizi- 12. Sayı, haz.: László Túrmezei, Budapeşte, Macaristan Turan birliği Yayını, 16 sayfa. A Turán Című Folyóirat 1913, 1917-1918, 1921-1944 Finn-Ugor mutatója, derleyen ve önsözü yazan Emese Egey, hazırlayan ve sonsözü yazan: Enikő Szíj, Budapest, Tinta Könvy, 2002 A Turáni Egyistenhivők Egyszerű Istentiszteletének SZERTARTÁSA, derleyen ve kısmen yazan: BATU, Budapest, 1936, 24 sayfa. A Turáni Társaság Alapszabályai, 1910, 11. sayfa. A Turáni Társaság Eddigi és Jövendő Működése. I. Megnyitó Beszéd (Az 1914. évi Január HO 31-iki közgyülésre- Tartotta: Gróf Teleki Pál Dr. A Társaság elnöke/II. Jelentés és Előterjesztés (Az 1914. évi Január HO 31-iki közgyülés Részere)-Irta: Paikert Alajos. Társaság Ügyvezető Alelnöke, y.y., t.y., 9 sayfa. A Turáni Vadászok Országos Egyesületének Alapszabályai, Budapeşte, Királyi Magyar Egyetemi Nyomda,1930. A.N., “A Turáni Gondolat és a Magyar Jövő,” Nemzeti Figyelő, Sayı: 19, 7 Mayıs 1944, s.5. Agoston, Gábor, “Siyaset ve Histografi: Macaristan’da Türk ve Balkan Çalışmalarının Gelişimi ve İstanbul’daki Macar Araştırma Enstitüsü,” Türkler Ansiklopedisi, Cilt:15, Ankara Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s.92-98. Akçuraoğlu, Yusuf, “Magyarok és törökök szerepe a turánságban,” A Cél, 1914, Sayı:2, 20 Şubat, s.81-84
447
Andrew L.Simon, Made in Hungary, U.S.A., Simon Publications, 1998, s.29. Avar, Gyula,”Miért veszedelem a turánizmus?,”, Vigilia, 1935, I.Cilt, s.178-186. Ázrál (pseu.), Túrán nevében, politika rímes szóban, Budapeşte, Fichner U. És Fiai könyvnyomda, [1913]. B[ékássy],Gy[őnygi]., A turáni eszme, Budapeşte, 1920. Balogh, Albin, “ A turáni eszme és a középiskola,”, Országos Középiskolai Tanáregyesületi Közlöny, XLIX. Yıl, 10.Sayı (1916 Nisan), s.414-417. Bán, Aladár, “Jelentés a Finn-Észt intézetről és a Turánról,” Jelentés a Turáni Társaság 1918-28.évi működéséről- Az 1928. április 24=iki közgyülésen elhangzott beszédek és jelentések s a tisztikar és a tagok névsora, y.y, t.y, s.14-18. Baráthosi Balogh, Benedek, Turáni Regek és Turáni Mondák a vilag teremtéseről, Baráthosi Turáni Könyvei I, Budapeşte, Held irodalmi és nyomdavállalat, 1926 Baross, János, “Turáni Nyomok,”, Nemzeti Ujság, 24 Aralık 1922, s.14. Baştav, Şerif, “Tarihte Türk-Macar Münasebetleri ve Macar-Türk Akrabalığı”, Tarih ve Toplum, Cilt: 36, Sayı: 215 (Kasım 2001- Macaristan Özel Sayısı), s.5965(315-321) Bencsi, Zoltán, Koppany-e vagy István? , Budapest, Gyarmati F.ny., 1939, 64sayfa. Bencsi, Zoltán, Turáni Gondolat, Nádudvary Mihály Petőfi nyomda, Gyoma, [1942], 15[1] sayfa. Bencsi, Zoltán, Útmutató- Turáni Egyistenhivők Számára, Az Újjáéledt ösi Vallás Tanitásairöl, Budapest, [1936], 32 sayfa.
448
Benisch, Arthur, “Ügyvezető-igazgatói jelentés a Magyar Keleti Kulturközpont nevelési actiójáról,” Jelentés A Magyar Keleti Kulturközpont ( Turáni Társaság) Két évi működéséről- Az 1918 május 24-i közgyűlésen tartott elnöki megnyitó és előadott ügyvezetÖ igazgatOi és titkári jelentések, Budapest, 1918, s.12-23. Berei Nagy, Elek, A Magyar Társadalom Turánizálása, Budapest, Fráter és Társa könyvnyomda , 1933, 93+[1] sayfa. Berend
,T.Ivan
ve
Szuhay,
Miklós
,
A
Tőkés
Gazdaság
Története
Magyarországon 1848-1944, Kossuth Könyvkiadó, Közgazdasági és Jogi Könyvkiadó, 1973, 382 sayfa. Berend T. István- Ránki, Győrgy, A magyar gazdaság száz éve, Budapeşte, Kossuth Könyvkiado, 1971. Berend, T. Iván- Ránki, Győrgy, A Magyarország gazdasági az első világháború után 1919-1926, Budapeşte, Akadémiai Kiádo, 1966. Borsutud, “Turáni Eszme és Eurázia”, Előörs, II.Yıl 44.Sayı, 2 Kasım 1929, s.12-13. Borsutud, “ Turáni kultúrpolitika,” Előörs, II. Yıl, 31. Sayı, 3 Ağustos 1929, s.12. Cǎpek, Thomas, The Slovaks of Hungary- Slavs and Panslavism, New York, The Knickerbocker Press, 1906, 214+xvi sayfa. Cholnoky, Jenő, “Vámbéry Ármin,” Földrajzi Közlemények, Cilt: XLI, Füzet: X, 1913, s.553-557. Cholnoky, Jenő, A Magyarországi Turán Szövetség, Budapeşte, 1922. Cholnoky, Jenő, a Turáni Társaság Feladatai, Budapeşte, Turan Cemiyeti Yayını, 1940. Csirkés, Ferenc, “ Defender of Three Empires, Ármin Vámbéry and the Eastern Question,” Míves semmiséegek Elaborate trifles, Tanulmányok Ruttkay
449
Kálmán 80. szűletésnapjára, haz.: Gábor Ittzés ve András Kiséry, Piliscsaba, Pazmány Péter Katolükus Egyetem, 2002, s.454-475. Deák, István, “Hungary,” The European Right, a Historical Profile, ed. Hans Rogger ve Eugen Weber, Berkeley ve Los Angeles: University of California Press, London: Cambridge University Press, 1966, s.364-407. Demirkan, Tarık, Macar Turancıları, yayıma hazırlayan: Ayşen Anadol, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000. Dessewffy, István, “ A Turáni Gondolat,” A Cél, Yıl :XVII,1927 Mayıs, s.139-146. Elemér S. Novoszeleczky, Kis Turán ismertető, Újpest, Grafika Nyomdavállalat, 1941. Eren, Hasan, “Geçmişine Bakan Yalnız Bir Ulus: Macarlar”, Tarih ve Toplum, , Cilt:36, sayı:215 (Kasım 2001-Macaristan Özel Sayısı), s.76-85(332-341). F.S., “ Turáni Népek közössége,”, Nemzeti Figyelő, Yıl:18, Sayı: 27 (2 Temmuz 1944), s.4. Fodor, Ferenc, “A Turáni államok és a Tenger,” A Tenger, VII.Yıl, 1917, II. Füzet, s.69-77. Germanus, Gyula, “ A turánizmus a világháborúban,” Pesti Naplo, 27 Haziran 1915, s.11-12. Germanus, Gyula, “ Magyar álmodozok- A turánizmus tévhite,” Pesti Naplo, 4 Temmuz 1915, s.19-20. Germanus, Gyula, “Turánizmus és a Történelem,”, Történeti Szemle, 1917, VI. Yıl,s.380-384. Germanus, Gyula, Turán, Budapeşte, 1916. Germanus, Julius [Gyula], “Turk Darnay,” Keleti Szemle, X:1909, s.341-344.
450
Goldziher, Ignác, Tények és Tanúk, Napló, Almancadan Macarcaya çev:: Sándorné Scheiber- Lívia Bernáth, Magvető könyvkiadó, 1984. Gömbös, Miklós, Turáni Kérdés, , Raubitschek Izórnál, Bonyhád, 10 sayfa. Győry, János, “Turánizmus után Exotizmus,”, Magyar Szemle, XXVI Cilt, 3.(103.) Sayı (1936 Mart) , s.276-278. György, Balázs, “Nacionalizmus és Turánizmus”, Vilagosság, 1966/3, s.162-166. Hajnóczy, Sándor, “A Turáni élettér,”, A Cél, III.(XXXII.) Yıl, 1942 Mayıs, s.77-81. Hajnóczy, Sándor, “ Ázsia ébredése( A Nagyázsiai Háború és a Turáni élettér),” A Cél, III.(XXXII.) Yıl, 1942 Ocak, s.1-4. Hanák, Péter, “Vázlatok a századelő magyar társadalmáról,”, Történelmi Szemle, V.Yıl , 2.Sayı (5.Yıl, 2.sayı), 1962. Hermann, Prof. Antony, “The Ethnography of the Population”, The Millenium of Hungary and Its People, der: Joseph de Jekefalussy, Budapeşte, Pesti könyvnyomda, 1897, s.390-411. Hertl, Gusztáv, “ A Turáni Népek Politikai Szerepe, Magyar Figyelő, 1916, 6/1, s.112-120. Horváth, Béla, Anadolu 1913, çev.: Tarık Demirkan, İstanbul, Tarih Vakfı yurt yayınları, 2. Baskı[1.Bask 1996], 1997. Jekelfalussy, Joseph de, “The Relations of the Nationalities”, içinde , The Millenium of Hungary and Its People, ed.: Joseph de Jekefalussy, Budapeşte, Pesti Könyvnyomda, 1897, s.412-464. Kádár, Lajos, “A Magyarországi Turán Szövetség alapszabályai,” A Magyarországi Turán Szövetség vázlatos története, alapszabálya és általános ismertetése,
451
Turán Füzetek, I.seri.,5.-7.Sayı, Szerkeszti[Hazırlayan]: Túrmezei, László, Budapest, Reé László könyvkiadó és terjesztő vállalat, 1938, s.21-27. Katus, Lajos, “Economic Growth in Hungary during the age of Dualism (18671913), A Quantative Analysis,” içinde, Social Economic Researches on the History of East-Central Europe, Akadémiai Kiadó, E. Pamlényi(ed.), Bp., 1970, s.35-127. Katus, Lajos, Social-Economic Researches on the History of East-Central Europe, s.108-109, Tablo 40-41.] Keresztury, Dezső, “Kelet és Nyugat Között- a Magyar Lét Kettös Szemlélete, Magyar Szemle, XXI, 1934 Haziran, XXI. Cilt, 2.(82.) Sayı, s.142-154. Kessler, Joseph A., Turanism and Pan-Turanism in Hungary : 1890-1945 (yayınlanmamış doktora tezi), University of California, Berkeley, University Microfilms Inc., Ann Arbor, Michigan, 1867. Kis Turan Ismertető, Újpest, Grafika Nyomdavállalat, 1941, 7 sayfa. Kreskai, Miklós, « Yurd Kurma » Hakkında, çev.: M. Tayyib Gökbilgin, Türkiyat Mecmuası XVII’den ayrı basım, İstanbul, 1972. Kunos, Ignac, “ Irán és Turán,” Magyar Figyelö, 1914, 4/4, s.199. László, Gyula, The Magyars, Their Life and Civilisation, Macaristan, 1996, s.193196. Lechner, Jenő, A turáni népek művészete, [Budapeşte], Turan Cemiyeti Yayını, [1922].. Magyarország gazdaságtörténete a honfoglalástol a 20. szazád közepéig, 3. gözden geçirilmiş baskı, Budapeşte, Aulo kiado, 1998.
452
Márki, Sándor, A turáni népek története, Budapeşte, Turan Cemiyeti Yayınları, Bethlen-nyomda. Márki, Sándor, Az Ó-és Középkor története, Budapeşte, Athenaeum, 1910. Marzsó, Lajos, “Jelentés,” Jelentés A Magyar Keleti Kulturközpont ( Turáni Társaság) Két évi működéséről- Az 1918 május 24-i közgyűlésen tartott elnöki megnyitó és előadott ügyvezetÖ igazgatOi és titkári jelentések, Budapest, 1918, s.24-35. Marzsó, Lajos, “Jelentés,” Jelentés a Turáni Társaság 1918-28.évi működésérőlAz 1928. április 24=iki közgyülésen elhangzott beszédek és jelentések s a tisztikar és a tagok névsora, y.y, t.y, s.10-14. Medveczky, Károly, Török Ifjak Magyarországon,” A Cél, VIII, 1917 [ 1917 II.Sayı 20 Kasım], s.686-689. Méhely, Lajos, A Turáni Eszmény, Budapeşte, 1938, 25 sayfa. ( A Cél 1938 Haziran sayısından ayrı basım) Mészáros, Gyula, “Ébredő Turán” A Cél, VI: Yıl, 12. Sayı, 20 Aralık 1915, s.719-723. Mezey, István, “ A Világháború és Turánság,” A Cél, VI. Yıl, 6.Sayı, 1915, 20 Junius, s.393. Móricz, Péter, “Jelentés a Turáni Társaság Török Intézetének működéséről,” Jelentés a Turáni Társaság 1918-28.évi működéséről- Az 1928. április 24=iki közgyülésen elhangzott beszédek és jelentések s a tisztikar és a tagok névsora, y.y, t.y, s.18-19. Móricz, Péter, “Ügyvezető alelnök jelentése,” Jelentés a Turáni Társaság 191828.évi működéséről- Az 1928. április 24=iki közgyülésen elhangzott beszédek és jelentések s a tisztikar és a tagok névsora, y.y, t.y, s.5-10.
453
Muzsnay, Zoltán Szőkefalvy, “ Az orosz térségek rendezése és a turáni kérdés,” A Cél, Yıl:III(XXXII), 1942 Ocak, s.5-7. Nagy, Éva Kincses, “ A turáni gondolat,” Őstörténet és Nemzettudat 1919-1931, haz.: Éva Kincses Nagy, Magyar őstörténeti Könyvtár, Szeged, 1991, s.44-49. Nagy, Géza, “Turánok és árják” Ethnographia, XIII. Yıl, 1902 Ocak, 1. sayı, s.1-11. Nagy, József, Turánázsia ujjászületik!, Budapeşte, 1940. Nagy, Lajos Sassi, “ A Balkán- államok és a Turánizmus – Új Világeszme-,” A Cél, VI. Yıl, 8.Sayı, 20 Ağustos 1915, s.482-486. Nagy, Lajos Sassi, “ A Turáni népek Gazdasági Összeköttetése, A Cél, V.Yıl, 3.Sayı, 20 Mart 1914, s.161-172. Nagy, Sassi Lajos, “ A turánizmus, mint nemzeti és nevelési ideál,” Magyar Paedagogia, 24, 1915 ( Ocak-Şubat, 1.-2. Sayı) s.74-75.Nagy, Lajos Sassi, “ A turánizmus jövője,” Országos középiskolai Tanáregyesületi közlöny, XLVII. Yıl, , 9.Sayı (1915 Mayıs), s. 397-389. Nagy, Sassi Lajos, “ Támadás a Turánizmus Ellen,”,A Cél, VI. Yıl, 7. Sayı, 20 Temmuz 1915,s.444-448. Nagy, Sassi Lajos, A Magyar-Török-Balkán Gazdasági ősszeköttetés, Lőblovitz Zsigmond ,[1909]. Nagy, Sassi Lajos, A turánizmus mint Nemzeti, Faji, és aVilageszme, Budapeşte, 1918. Nagy, vitéz Iván, Suomi, Az ezer tó országa, Turáni könyvtár, Turan Cemiyeti Yayını, [t.y.], 32 sayfa. Németh, Gyula, “Gróf Teleki Pál,” Törökök és Magyarok, II. Oszmán Törökök MTAK, Bp., 1990,s.267-274.
454
Németh, Gyula, “Turán,” Magyar Nyelv, 1921, s.109. Nyáry, Albert, “Turáni Mozgalom Oroszorszag Ellen,” Budapesti Hirlap, 11 Aralık 1915, s.8-9. Nyáry, Albert, “Magyarország Szerepe a Turánságban,”, A Cél, V.Yıl, 1914, 2.Sayı, Şubat,s.1-8. Öke, Mim Kemal, Vambery, Belgelerle Bir Devletlerarası Casusun Yaşam Öyküsü, İstanbul, Bilge Yayıncılık, 1985. Öztürk, Cemil, “Macarlarla Akraba mıyız?”, Tarih ve Toplum, Eylül 1992, Sayı:105, s.182 . Paikert, Alajos, “Jelentés és Előterjesztes”, A Turáni Tarsaság Eddigi és Jövendő Működése,I.Megnyitó Beszéd, II. Jelentés és előterjesztés, [1914],s.5-9. Paikert, Alajos, A turáni eszme, Budapeşte, Turan Cemiyeti Yayını, Bethlen nyomda, [1922], 13 sayfa. Paikert, Alajos, A turáni gondolat politikai vonatkozasai, Pécs, Turan Cemiyeti Yayınları, DunántÚl R.-T. Egyetemi Nyomdája, 8 sayfa. Pekár, Gyula, “Elnöki megnyitó,” Jelentés A Magyar Keleti Kulturközpont ( Turáni Társaság) Két évi működéséről- Az 1918 május 24-i közgyűlésen tartott elnöki megnyitó és előadott ügyvezető igazgatoi és titkári jelentések, Budapest, 1918, s.3-11. Philofennus[pseu.], “A„ turáni nyelvcsaládról”,”, Magyar Nyelvör, XLIII.Yıl,1914, 43, s.231-232. Pőndör, Frigyes, A turánizmus ismertetése, Budapeşte, Neuwald ny.,1936, 24 sayfa.
455
Pulszky, Ferencz, “Iran és Turan,” Athenæum, Yıl:3,Sayı:18 (1 Eylül 1839), s.273279. R.K., “Az Orthodox Turanizmus,” Magyar Szemle, XXX, Mayıs-Ağustos 1937,., s.182-185. Raith Tivadar, “A «Turáni-Szlav Parasztállam»”, Magyar Szemle,, 1929, VI, s.92. Szekfű’nün yazısına yanıt olarak Tivadar’ın gönderdiği mektup Reé, László, “A Magyarorszagi Turán Szövetség általános ismertetése,” A Magyarországi Turán Szövetség vázlatos története, alapszabálya és általános ismertetése, Turán Füzetek, I.seri.,5.-7.Sayı, Szerkeszti[Hazırlayan]: Túrmezei, László, Budapest, Reé László könyvkiadó és terjesztõ vállalat, 1938, s.28-50. Sebestyén, Gyula, “Turáni Társaság” Ethnographia, XXI. Yıl, 6.sayı, 1910, s.321-326. Simsay, Lajos, “Turáni Eszme Gyakorlati értéke,”, Magyar Katonai Közlöny, XIV. Yıl, 1926, 7.-8.Sayı, s.530-542. Sugar, Peter F. “External and Domestic Roots of Eastern European Nationalism,” Nationalism in Eastern Europe, ed.: Peter F. Sugar- Ivo J. Lederer, 2. Baskı, Seattle- londra, University of Washington Press, 1971, s.7-54. Szasz, Zoltan, “ Turánizmus,” Nyugat, 1916, Temmuz- eylül, s.267-275. Szász, Zoltán, “Turánizmus,” Pesti Hirlap, november 12 [XXXVII. Yıl, 315.(12887.) Sayı], s.3-5. Székely, György, “ Magyar-Török-Japán vérközösség,” Nemzeti Figyelő, 18. Yıl, 24. Sayı, Haziran 111944, s.5. Szekfű, Gyula, “A„Turáni-Szláv Parasztállam“, ” Magyar Szemle, V, 1929, s.30-37. Szépvizi Balás, Béla, Az ősmagyar vallás és öt nagy vallás- első rész: Az ősmagyar vallás hit és erkölcstana, Turáni Füzetek, 2.füzet, Gödöllö, 1925, 91 sayfa.
456
Szépvizi Balás, Béla, Az
ősmagyar vallás és öt nagy vallás-bevezetése, Turáni
Füzetek, 1. füzet, Gödöllö, 1925, 32 sayfa. Szilágyi, Ádám, “ Turán,” Magyar Nyelvör, XLV. Év, 15 Január 1916, V.-VI. Füzet, s.237-239. Szőkefalvy Muzsnay, Zoltán, “ Az Orosz Térségek Rendezése és a Turáni Kérdés,”, A Cél, III.(XXXII.) Yıl, 1942 Ocak, s.5-7. Takács, Zoltán Felvinczi, “ A turáni kérdéshez.- válasz dr. Germanus Gyulának,” Magyar Figyelö, 1916, 6/3, s.161-173. Takács, Zoltán Felvinczi, “ Pánslávizmus és Turánizmus,” Nyugat, Temmuz-Ekim 1914, s.264-266. Takács, Zoltán Felvinczi, “Turáni Társaság,Nyugat, 1914, Yıl:7, Cilt:I, s.285-287. Takács, Zoltán Felvinczi, “Turánizmus,” Nyugat, 1914, IV, s.629-635. Takács, Zoltán Felvinczi, “Turánizmus,”Nyugat, 1916, Yıl: 9., Cilt:1, 62-64. “Tarih Boyunca Türkçülük Macaristan’da Turancılık,” ‹http://www.orkun.com.tr/ asp/yazi.asp?Makale_no=479› [10.07.2003] Teleki, Pál, “31 Ocak 1914 Tarihli Genel Kurulda Yaptığı Açış Konuşması”, A Turáni Tarsaság Eddigi és Jövendő Működése, I.Megnyitó Beszéd, II. Jelentés és előterjesztés, [1914], s.3-4. Teleki, Pál, “Elnöki megnyitó,” Kőrösi Csoma- Archivum, 1 Nisan1925, s.349-355. Turáni énekek, editör: Zoltán Bencsi, Budapeşte, Gyarmati Ferenc Könyvnyomtató, Turchány, Tihamer, A Turáni Mozgalom, Budapest, Sajtótanfolyam Kisérleti Nyomdája, [1922]. Turchányi, Tihamer, “ A turáni mozgalom,” Néptanitók Lapja, 55. Yıl, 18-20.Sayı, 18 Mayıs 1922, s.1-4.
457
Túrmezei, L., Békássy, G., Kádar, L., László, S., Uj Történelmi Hivatasunk: A Turániság,Turán Füzetek, I.s.,2.-3.Sayı, Szerkeszti[Hazırlayan]: Túrmezei, László, Budapest, Lőcsey Ferenc antibolsevista könyesboltja, 1937. Túrmezei, László ,“ Turániság és magyar nevelésügy,” Nemzeti Figyelő, 18. Yıl, 28.Sayı, 1944 Temmuz 9, s.5 ve 1944 Temmuz 16, s.5. Túrmezei, László, “ Turániság és magyar államvezetés,” Nemzeti Figyelő, 18.Yıl, 25.Sayı, 1944 Haziran 18, s.3 ve 27.Sayı, 1944 Temmuz 2 , s.3-4. Túrmezei, László, “A Magyarországi Turán Szövetség vázlatos története,” A Magyarországi Turán Szövetség vázlatos története, alapszabálya és általános ismertetése, Turán Füzetek, I.seri.,5.-7.Sayı, Szerkeszti[Hazırlayan]: Túrmezei, László, Budapest, Reé László könyvkiadó és terjesztő vállalat, 1938, s.1-20. Túrmezei, László, “A turániság szerepe iskolai és társadalmi nevelésünkben,” A Cél, Yıl: III (XXXII), 1942 Mayıs, s.79-81. Túrmezei, László, A Magyarországi Turán Szövetség Allaspontja a Fajiság kérdéseiben, Budapest, 1938. Túrmezei, László, A Turán Sajtóiroda és Története, Budapeşte, 1935. Túrmezei, László, A Turáni Gondolat és a Magyar Propaganda, ( Nemzeti Figyelő 28 Mayıs 1944 sayısından ayrı baskı) Budapest, Bethánia nyomda. Túrmezei, László, A Turániság Alapvaza, 2 cilt, Budapeşte, 1931-1936,. Túrmezei, László, A turániság és válfajai, Budapeşte, Held Janos Könyvnyomda, 1933, 47 sayfa. Túrmezei, László, A turániság szerepe iskolai és társadalmi nevelésünkben, Budapeşte, Mernőkök ny., 1942.. Túrmezei, László, A Turánizmus Gyakorlati Érteke, Budapest, 1933.
458
Virányi, Elemer, A Finn-Ugor Népek élettere, Stádium Sajtóvállalat RT. Kiadása, Budapest,[1942], 203[1] sayfa. Winternitz, Judith, “ The ‘Turanian’ Hypothesis and Magyar Nationalism in the Nineteenth Century,” Culture and Nationalism in Nineteenth Century, ed.: Roland Sussex and J.C. Eade, Australian National University, Ohio, Slavica Publishers, Inc., ss.143-158. Zempleni, Árpád, Turáni Dalok, mondai és történelmi hős-énekek, Budapeşte, Franklin- Társulat, 1910, 256 sayfa. Zempleni, Árpád, Turáni Dalok[ Turan Şarkıları], Budapeşte, Franklin-Társulat Magyar irodalmi intézet és könyvnyomda, 1910, 256 sayfa. Zimányi, György, “ Turánizmus,” Kelet, V.Yıl, 3-5.Sayı, 1938 Haziran, s.1-2. Zolnai, Gyula, “ Magyar Keleti Műveltségi Központ,” Magyar Nyelvőr, Yıl: XIV, Füzet: VII-VIII, (Eylül-Ekim 1916), s.273-280. GENEL BAŞVURU KAYNAKLARI 19. Századi magyar történelem 1790-1918, editör: András Gergely, Budapeşte, Korona Kiadó, 1998, ss.484. 1910 NépSzámlalás, Magyar Statisztikai közlemények, Cilt:42. 20. Századi magyar történelem, hazırlayanlar: Ferenc Pölöskei, Jenő Gergely, Lajos Izsák, 2. Baskı,Budapeşte, Korona Kiadó, 2001 Britannica Hungarica, 15. baskı, 1998. Encyclopaedia Hungarica, Hungarian Ethnic Lexicon Foundation, 1996 Magyar
Életrajzı
Lexıkon
1000–1990
Főszerkesztő: Kenyeres Ágnes Magyar Nagy Lexicon, 2000.
459
Javított,
átdolgozott
kiadás
Magyarország Tízsti Név-és czímtára Révai Nagy Lexikona, Budapeşt, 1925. TÜRKİYE ARŞİV T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri DERGİLER Türk Yurdu Atsız Mecmua Orhun Doğu Birlik İnkılap Milli İnkılap Ergenekon Kopuz Bozkurt Çınaraltı Türk Amacı Tanrıdağ Türk Yurdu(1942) Doğu Kara İnci Çağlayan(Tek sayı)
460
Kopuz Türk Sazı (Tek Sayı) Orhun KİTAP, BROŞÜR VE MAKALELER [Toynbee,A.J.], “The Militant Turk”, The Times,Londra, 3,5 ve 7 ocak 1918 (anonim olarak basılmıştır.) “Bir Doçent vazifesine nihayet verildi,” Sakarya, 21 Ağustos 1934, s.1. “Irkçılık ve Turancılık tahrikatı yapanlar hakkında Hükümetin tebliği,” Ayın Tarihi, 1944 Mayıs, s.21-29.. “Mesleğimiz,” Türklük, Sayı:1, s.4. “Recep Beyin Verdiği Konferans,” Cumhuriyet, 19 Teşrinievvel 1931, s.5 “Son Tahkikat Kararı,” Ayın Tarihi, 1944 Eylül, s.28-56. “Yersiz Sözler,” Akşam, 20 Ağustos 1934, s.2. 3 Mayıs Türkçülük Günü Antolojisi, Birinci Cilt, Ankara, Türk Milliyetçiler Birliği Ankara Ocağı Yayınları, Öğretmenler Matbaası, 1967, 128 sayfa. 80 sayfa. Adıvar, Halide Edip, Yeni Turan, 3. Baskı, İstanbul, Atlas Kitabevi, Bahar Matbaası, 1967. Ağaoğulları, Mehmet Ali, “Aşırı Milliyetçi Sağ”, Geçiş Sürecinde Türkiye, der.İrvin Cemil Schick- Ertuğrul Ahmet Tonak, İst., Belge yayınlar, Aralık 1990, s.189-236. Ahmad, Feroz, İttihatçılıktan Kemalizme, çev.. Fatmagül Berktay, 2.Baskı, İstanbul, Kaynak Yayınları, Şubat 1986.
461
Akansel, Mustafa Hakkı, Japon Mucizesi, İstanbul, Çınaraltı Yayını, Halk Basımevi, 1943. Akansel, Mustafa Hakkı, Türkün Kitabı, İstanbul, Akbaba Yayınları, 1943. Akansel, Mustafa Hakkı, Yurt İçin, Ankara, Köyhocası Matbaası, 1933. Akçura, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2. Baskı, 1987. Akçura, Yusuf, Yeni Türk Devletinin Öncüleri-1928 Yılı Yazıları- yayına haz.: Nejat Sefercioğlu, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000. Akın, Rıdvan, Osmanlı İmparatorluğu’nun Dağılma Devri ve Türkçülük Hareketleri, 1908-1918, İstanbul, Der Yayınları, 2002. Akman, Ayhan, “Milliyetçilik Kuramında Etnik/Sivil Milliyetçilik Karşıtlığı,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt:4 Milliyetçilik, ed.:Tanıl Bora, s.81-90. Akşin, Sina, “ Türk Ulusçuluğu,” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:7, ss.1941-1944. Akşin, Sina, “Siyasal Tarih,” Türkiye Tarihi 3, Osmanlı Devleti 1600-1908, yayın yön.: Sina Akşin, Cem Yayınevi, Ağustos 1993. Akşin, Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1987, 319 sayfa. Andican, A Ahat, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, İstanbul, Emre Yayınları, 2003, 942 sayfa. Arai, Masami, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, çev.: Tansel Demirel, redaksiyon: Yücel Demirel, İstanbul, İletişim Yayınları, Ekim 1994. Arıkan, Zeki, “Millî Cereyanlar,” Tarih ve Toplum, Haziran 1992, Sayı: 102, ss. 16(336)- 18(338)
462
Arnakis, G.G., “Turanism: An aspect of Turkish nationalism?” Balkan Studies, Selanik, I:1960,s.19-32. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri –I, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek kurumu, 1989. Atsız, 900üncü Yıl Dönümü (1040-1940), İstanbul, Arkadaş Basımevi, 1940. Atsız, Nihal – Özbek, Hamdi Sadi, Hesap Böyle Verilir, İstanbul, Aylı kurt Yayınları Küçük boy:3, Arkadaş Basımevi, 1943. Atsız, Nihal, Çanakkale’ye Yürüyüş, İstanbul, Arkadaş Matbaası, 1933. Atsız, Nihal, Dalkavuklar Gecesi, İstanbul,aylı Kurt Yayınları Küçük Boy:1, arkadaş Matbaası, 1941. Atsız, Nihal, En Sinsi Tehlike, Aylı Kurt Yayınları Küçük Boy:4, İstanbul, Numüne Matbaası, 1943.[ Komünist Don Kişotu Proleter Burjuva Nâzım Hikmetof Yoldaşa(1935), İçimizdeki Şeytanlar (1940), En Sinsi Tehlike (1943), Üç Rejim (1941) ] Atsız, Nihal, Sart Başına Cevap- Yerli doktorlar olmadığı için ölen «merhum» Atsız Mecmua Müdüründen, ecnebi doktorlar sayesinde yaşıyan Yaş Türkistan müdürüne, İstanbul, Arkadaş Matbaası, 1933. Atsız, Nihal, Turancılık Ülküsü, Alaş Matbaası, 1978. Atsız, Nihal, Türk Edebiyatı Tarihi, en eski çağlardan başlıyarak Büyük Selçüklülerin sonuna kadar, İkinci basım, İstanbul, Aylı Kurt Yayınları Büyük boy:3, Işık Basımevi, 1943. Atsız, Nihal, Türk Tarihi Üzerinde Toplamalar, Birinci Bölüm, İstanbul, Arkadaş Basımevi, 1935.
463
Atsız, Nihal, Türkçülüğe Karşı Haçlı Seferi ve Çektiklerimiz, İstanbul, İrfan Yayınevi, 1992. (Çanakkale’ye Yürüyüş adlı eseriyle birlikte basılmıştır.) Atsız, Nihal, Bozkurtların Ölümü, 2. Baskı, İstanbul, İrfan Yayınevi, 1998. Atsız, Nihal, Bozkurtlar Diriliyor, 2. Baskı, İstanbul, İrfan Yayınevi, 1998. Atsıza Yoldaş [Fethi Tevetoğlu], Yarın Turan Benimdir!, İstanbul, Arkadaş Matbaası, 1934. Atsıza Yoldaş[Fethi Tevetoğlu], Bir Bayrak Altına, İstanbul, Arkadaş Matbaası, 1936. Avcıoğlu, Doğan, Türklerin Tarihi, Birinci Kitap, İstanbul, Tekin Yayınevi, 1985. Aydın, Süavi, “Cumhuriyetin İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü: Irkçı Paradigmanın Yükselişi ve Çöküşü,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cilt 2: Kemalizm, 2. Baskı, İstanbul, İletişim, 2002, s.344-369. Aydın, Süavi, Modernleşme ve Milliyetçilik, Ankara, Gündoğan Yayınları, 1993. Ayın, Faruk, Cumhuriyet döneminde Türkçülük Hareketleri (1931-1945), H.Ü. AİİT Enstitüsü, Ankara, 1998. (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Balcıoğlu, Mustafa, Teşkilat-ı Mahsusa’dan Cumhuriyete, Ankara, Nobel Yayın dağıtım, 2001 Nisan , 321 sayfa. Barıman, A. Nurullah, Büyük Türkiyede Gençlik Teşkilatı, İstanbul, arkadaş Basımevi, 1941, 47 sayfa. Bayat, Ali Haydar, Hüseyinzâde Ali Bey, Ankara, Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1998. Baydar, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, İstanbul, Menteş Kitabevi, 1968, 392 sayfa.
464
Baysun, Abdullah Recep, Türkistan İstiklâl Hareketleri ve Enver Paşa, haz.: Erol Cihangir, İstanbul, Turan Kültür Vakfı, 2002. Behar, Büşra Ersanlı, İktidar ve Tarih, Türkiye’de “Resmi Tarih” Tezinin Oluşumu (1929-1937), 2. Baskı, İstanbul, Afa Yayınları, 1996. Berkes, Niyazi, Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler, 2. Basım, İstanbul, Kaynak Yayınları, Ağustos 2002. Berktay, Halil, Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuad Köprülü, İstanbul, Kaynak Yayınları, Mayıs 1983. Bilecen, H., “Finler ve Turan Fikri,” Cumhuriyet, 3 Birincikanun 1939, s.5. Binark, İsmet, “Memeleketimizin Acı Kaybı Fevziye Abdullah Tansel,” Türk Kültürü, Yıl:XXVI, sayı:303 (Eylül 1988), ss.610(94)-612(96). Birinci Türk Tarih Kongresi, Konferanslar Münakaşalar, T.C. Maarif Vekâleti. Bora, Tanıl, Türk Sağının Üç Hâli, Milliyetçilik, Muhafazakârlık, İslâmcılık, İstanbul, Birikim, 1998. Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi, 1908-1985, 4.Baskı, Gerçek Yayınevi, 1993. Caferoğlu, Ahmet, “Tarihte Türklük ve Onun için Çalışanlar,” C.H.P. Konferanslar Serisi Kitap:16, 1940, s.3-4. Candar, A. Avni Ali, Türklüğün Kökleri ve Yayılışı, İstanbul, Necmi İstikbal Matbaası, 1934, 64 sayfa. CHF Nizamnamesi ve Programı(1931), Ankara, TBMM Matbaası, 1931. Copeaux, Etienne, Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993), Türk Tarih Tezinden Türk-İslam Sentezine, çeviri: Ali Berktay, 2. Baskı, İstanbul, Tarih Vakfı yurt Yayınları, Mart 2000.
465
Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 1: 1923-1940 ve Cilt 2: 1940-1960, yayın kurulu: Hasan Ersel, Ahmet Kuyaş, Ahmet Oktay, Mete Tunçay, Üçüncü Basım, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, Mayıs 2002. Cümhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, 15 Teşrinievvel 1927 de inikat eden C.H.F. Büyük kongrasının 22 teşrinievvel tarihli içtimaında müzakere ve kabul edilmiştir., Hakimiyeti Milliye Matbaası, 1931. Çelik, Hüseyin, Ali Süavi ve Dönemi, İstanbul, İletişim Yayınları, Kasım 1994. Çolak, Melek, “19.Yüzyıl Sonu- 20. Yüzyıl Başlarında Türk-Macar Yakınlaşması,” Toplumsal Tarih, Cilt:15, Sayı:89, Mayıs 2001, s.5-10. Danişmend, İsmail Hami, Türklük Meseleleri, İkinci Baskı, İstanbul Kitabevi, 1976. Darendelioğlu, İlhan, Türk Milliyetçiliği Tarihinde Büyük Kavga, İstanbul, Oymak Yayınları, 1976. Darendelioğlu, İlhan, Türkiyede Milliyetçilik Hareketleri, Toker Yayınları, 1968. Develioğlu, Burhaneddin, “Hamdullah Suphi Tanrıöver ile 55 Sene,” Türk Yurdu, s.10-17. Dilbilen, Fuat Şükrü, Türk Birliği- Türk Hazneleri, Coğrafya, Tarih şiirleri, İstanbul, Maarif Kitaphanesi, 1940. Dursun, Tuncay, Tek Parti Dönemindeki Cumhuriyet Halk Partisi Büyük Kurultayları, Ankara, T.C.Kültür Bakanlığı Yayını, 2002. Eren, Hasan, Türklük Bilimi Sözlüğü, I.Yabancı Türkologlar, Ankara, TDK Yayınları, 1998.
466
Ertekin, Orhan Gazi, “Cumhuriyet Döneminde Türkçülüğün Çatallanan Yolları,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cilt 4: Milliyetçilik, ed.: Tanıl Bora, İstanbul, İletişim, 2002, s.345-387. Ertürk, Hüsamettin, İki Devrin Perde Arkası, haz.: Nafiz Kansu, İstanbul, Nurgök Matbaası, 1957. Fuat Şükrü [Dilbilen], Turan ve Türkler, İstanbul, Resimli Ay Matbaası, 1931,s.78) Georgeon, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri- Yusuf Akçura- (18761935), çev.: Alev Er, Ankara, Yurt Yayınları, 1986. Germany and the Turanian Movement,(y.y),(y.y),1918,3s. Goloğlu, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri (1924-1930), Ankara, Başnur Matbaası, 1972. Goloğlu, Mahmut, Milli Şef Dönemi, (1939-1945), Ankara, Kalite Matbaası, 1974. Gültepe, Necati, Turan, Turancılık Tarihinin Kaynakları, İstanbul, Turan Kültür Vakfı, Ekim 1999. Gürol, Abdülkadir, Benim de İfadem Var!... Kızıl Belâlara Cevap ve Millî Dertlerimizden Bir Kaçı, Eskişehir, Güzeliş Matbaası, 1943. Hacaloğlu, Yücel, Atsız’ın Mektupları, İstanbul, Orkun Yayınları, [2001] Hacıeminoğlu, Necmettin, Ziya Gökalp’te Turan Fikri, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1981, s.215-227.( Türk Dili ve Edebiyatı, XXIII’den ayrı basım) Hanioğlu, Şükrü, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902) Cilt:1, İstanbul, İletişim Yayınları.
467
Heyd, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism, The Life and Teachings of Ziya Gökalp, Great britain, Luzac&Company LTD and The Harvill Press LTD., 1950. Hezarfen, Ahmet, “Bulgaristan’da Türk Spor Birliği “Turan””, Tarih ve Toplum, Sayı:104 8Ağustos 1992), s. 39(103)- 48(112). Hostler, Charles Warren, “The Turks and Soviet Central Asia,” Middle East Journal, Vol:12, Yaz 1958, Nu.3, s.261-269. Hostler, Charles Warren, Turkism and the Soviets, The Turks of the World and Their Political Objectives, London.George Allen&Unwin Ltd., New York: Frederick A.Praeger INC, 1957. Hülagü, Metin, “İngiliz Belgelerinde Yeni Türkiye’nin Pan-Turan ve Pan-İslâm Politikası ile İlgili Bir Rapor,” Türk Dünyası Tarih Dergisi, Yıl:8, Sayı:92 (Ağustos 1994), s.49-55. Irkçılık-Turancılık,Adana, Maarif Basımevi,1944. İğdemir, Uluğ, Yılların İçinden, 2. Baskı, Ankara, TTK, 1991. İkinci Türk Tarih Kongresi, İstanbul, TTK Yayını, Kenan Matbaası, 1943. İnan, Afet, Türkiye Halkının Antropolojik Karakteri ve Türkiye Tarihi, Türk ırkının Vatanı Anadolu, Ankara, TTK, 1947, 203 sayfa+4 tablo. Jansky, H., Dickson, M., Uluçay, Ç., Zeki Velidi Togan and His Works, İstanbul, Maarif Basımevi, 1955. Kafesoğlu, İbrahim, Ziya Gökalp’de Tarihçilik, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1985(Belleten, Cilt: XLVIII, sayı:189-190(Ocak-Nisan 1984’ dan ayrı basım), s.241-248.
468
Kahön, Leon (Léon Cahun), Fransa’da Arî dillere takkadüm etmiş olan lehçenin Turanî menşei, ter.: Ruşen eşref, İstanbul, Cumhuriyet Matbaası, 1930, s.36. Karakaş, Mehmet, Türk Ulusçuluğunun İnşası, Ankara, Vadi Yayınları, Şubat 2000. Kaymaz, Nejat “Türkçü Tarih Görüşü”, Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1977. Koçak, Cemil, Türkiye’de Millî Şef Dönemi ( 1938-1945), 2 cilt, İstanbul, İletişim, 1996.(Birinci Baskı: Ankara, Yurt Yayınları, 1986) Kohn, Hans, Türk Milliyetçiliği, çev.: Çetinkaya Ali, Naşiri: İbrahim Hilmi,İst., Hilmi Kitabevi, 1944. Kosmin, V., Rusyanın Mukadderatı, (y.y.), (y.y.), (t.y.) Kuran, Ahmed Bedevî, İnkılap Tarihimiz ve İttihat ve Terakki, İstanbul, Tan Matbaası, 1948. Kushner, David, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, Great britain and USA, Farnk cass and Company ltd., 1977. Landau, Jacob M., Pan-Trkism , from Irredentism to Cooperation, Bloomington ve Indianapolis, Indiana Un. Press, 1995 ( İkinci gözden geçirilmiş ve güncelleştirilmiş baskı), 275 sayfa. Landau, Jacob M., Tekinalp, Bir Türk Yurtseveri (1883-1962), İstanbul, İletişim Yayınları, 1996. Levend, Agâh Sırrı, “Yakın Tarihimizin Fikir Cephesi- Türk Ocaklarından Halkevlerine,” Ulus, 17.01.1951, s.2. Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1996
469
M.F.T. [Muharrem Feyzi Togay], “Finlandiya ve Uygur Finleri,” Cumhuriyet, 4 Birincikanun 1939, s.3. Meram, Ali Kemal, Türkçülük ve Türkçülük Mücadeleleri Tarihi, İst., İskender Matbaası, 1969. Muhammeddin, Rafael, Türkçülüğün Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul, Türk dünyası Araştırmaları Vakfı, 1998, 183 sayfa. Mustafa Kemal, Eskişehir-İzmit Konuşmaları(1923), İstanbul, Kaynak Yayınları, Haziran 1993. Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt:II, 1920-1927, İstanbul, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, Millî Eğitim Basımevi. Müftüoğlu, Mustafa, Çankaya’da Kabus, 3 Mayıs 1944, İstanbul, Yağmur Yayınevi, 1974. Oba, Ali Engin, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu, Ankara, İmge Yayınevi, Ocak 1995. Oğuzkan, A. Ferhan- Zeyneli, İlhan [Reha Oğuz Türkkan- Cihat Savaş Fer], Asıl Tehlike, İstanbul, Nümune Matbaası, 1943, 32 sayfa. Oran, Baskın, “Türk Dış Politikasının Teori ve Pratiği”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 19191980, editör: Baskın Oran, İstanbul, İletişim Yayınları. Orhon, Orhan Seyfi, Dün, Bugün, Yarın, İstanbul, Çınar Yayını, Cumhuriyet Matbaası, 1943. Orhon, Orhan Seyfi, Maarif Vekili Hasan Âli Yücel’e Açık Mektup, İstanbul, Ülkü Basımevi, 1944. Orhon, Orhan Seyfi, Maskeler Aşağı! “En Büyük Tehlike”nin İçyüzü, İstanbul, Çınar Yayını, 1943.
470
Orkun, Hüseyin Namık, “Dünya Dillerinin Tasnifi,” Yeni Türk, Sayı:81(Eylül 1939), s.345-347; Sayı:82(Birinciteşrin 1939), s.400-405; Sayı:83(İkinciteşrin 1939), s.458-461. Orkun, Hüseyin Namık, “İlmi Tetkikler: Finlerin türkolojiye hizmetleri,” Cumhuriyet, 10 İkincikanun 1940, s.3. Orkun, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, I, İstanbul, Devlet Basımevi,T.D.K., 1936. Orkun, Hüseyin Namık, Türk dünyası, İstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphenesi,1932. Orkun, Hüseyin Namık, Türk efsaneleri, İstanbul, Çınar Yayınları, Cumhuriyet Matbaası, 1943. Orkun, Hüseyin Namık, Türk Hukuku Tarihi, araştırmalar ve Düşünceler, Ankara, T.C. Adliye Vekilliği, Köyhocası Matbaası, 1935. Orkun, Hüseyin Namık, Türk Tarihi(I-IV), Ankara, Akba Kitabevi, 1946. Orkun, Hüseyin Namık, Türkçülüğün Tarihi, İkinci Baskı ( Birinci Baskı 1944),Ankara, Kömen Yayınları, 1977, 114 sayfa. Orkun, Hüseyin Namık, Yeryüzünde Türkler, İstanbul, Çınaraltı Yayını, Kenan Matbaası, 1943. Ortaylı, İlber, Çarlık Rusyasında Türkçülük Hareketleri ve Gaspıralı İsmail Bey, Ankara, milliyetçi Türk Kadınları Derneği Yayınları, Anadolu Matbaası, 1968, 23 sayfa. Osmanlı Devleti ile Kafkasya, Türkistan ve Kırım Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın nu:3, Ankara, Haziran 1992.
471
Öğün, Süleyman Seyfi, Modernleşme, Milliyetçilik ve Türkiye, İstanbul, Bağlam Yayınları, Nisan 1995, 260 sayfa. Ömer Seyfettin, Türklük Üzerine Yazılar, Bilgi Yayınevi, Aralık 1993. Önen, Nizam, “Reha Oğuz Türkkan,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt:4 Milliyetçilik, ed.:Tanıl Bora, İstanbul, İletişim, 2002, s.362-369. Özcan, Azmi, “Özbekler Tekkesi Postnişini Buharalı Şeyh Süleyman Efendi bir “Double Agent” mı idi?,” Tarih ve Toplum, Nisan 1992, Sayı:100, s.1216(204-208). Özcan, Ömer, “Macar Turancıları Hakkında,” (kitap eleştirisi), Toplumsal Tarih, Cilt:16, Sayı:94 (Eylül 2001), s.60-64. Özdoğan, Günay Göksu, “Dünyada ve Türkiye’de Turancılık,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt:4 Milliyetçilik, ed.:Tanıl Bora, İstanbul, İletişim, 2002 , s.388-405. Özdoğan, Günay Göksu, “Turan”dan “Bozkurt”a, Tek Parti Döneminde Türkçülük ( 1931-1946), İngilizceden çev.: İsmail Kaplan, İstanbul, İletişim, 2001, 352 sayfa. Paksoy, H. Bülent, “Pan Adlı İki Kurgusal Yaratık: uydurma “Belgelerin” Türkler Zararına Kullanılmaları,” Avrasya Etüdleri, Cilt:1, Sayı:2 (Yaz 1994), s.62-71. Parla, Taha, Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, Cilt 3: Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP’nin Altı Oku, İstanbul, İletişim Yayınları, Kasım 1992. Parla, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, yayına haz.: Füsun Üstel- Sabir Yücesoy, İstanbul, 2. Baskı,İletişim, Ocak 1993.
472
Reşit Saffet [Atabinen], Türklük ve Türkçülük İzleri, 1inc Kitap, Ankara, Türk Ocakları İlim ve San’at Heyeti Neşriyatı, 1930. Rıza Nur, Hucumlara Cevaplar, İstanbul, Matbaai Ebüzziya, 1941. Rıza Nur, Türk Tarihi, Birinci Cilt, haz.: E. Kılıç, İstanbul, Toker Yayınları, 2.baskı, 1982. Sadıq, Muhammed, Türkçülük Cereyanı- Türk Milliyetçiliğinin Eşiğinde (19081918), Ankara, s.5-20.( Türk Kültürü Araştırmaları, Yıl:III-IV-V, 1966-68’den ayrı basım) Sakal, Fahri, Ağaoğlu Ahmed Bey, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999. Sançar, Nejdet, Hasan Âli ile Hesaplaşma, İstanbul, Aylı Kurt Yayınları Küçük boy:6, Işıl Matbaası, 1947. Sançar, Nejdet, Irkımızın Kahramanları, İstanbul, Aylı Kurt Yayınları Küçük Boy.5, Nümune Basımevi, 1943. Sançar, Nejdet, Türkçülük Üzerine Makaleler, 3.Baskı,İst., Kamer Yayınları, 1995, 235s. Sertkaya, Osman F., “Hüseyin Nihâl ATSIZ, Hayatı ve Eserleri,” Atsız Armağanı, İstanbul, Ötüken Yayınevi, 1976. Soysal, A. Gün, “Rusya Kökenli Aydınların Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyetçiliğinin İnşâsına Katkıları,” Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Cilt:4 Milliyetçilik, ed.:Tanıl Bora, s.483-504. Stoddard, T. Lothrop, “Pan-Turanism,” The American Political Science Review, Cilt: XI, Şubat 1917, No:1, s.12-23. Şaylan, Gencay, “Milliyetçilik İdeolojisi ve Türk Milliyetçiliği,” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:7, ss.1945-1949. Şerif, Muzaffer, Irk Psikolojisi, İstanbul, Üniversite Kitabevi, 1943.
473
Tanrıöver, Hamdullah Suphi, Dağ yolu(I) ve (II), haz.: Fethi Tevetoğlu, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları,2. Baskı, 2000. Tansel, Fevziye Abdullah, Ziya Gökalp Külliyatı-1, Şiirler ve Halk Masalları, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1989. Tansel, Fevziye, “ Niyazi Berkes: Turkish Nationalism and Western Civilisation” (kitap eleştirisi), Belleten, Cilt:XXIV, Sayı:93-96, (1960) ss.669-679. Tanyu, Arif Hikmet, Türkçülük ve Gerçek Demokrasi, 8y.y.:yayl.y.), İst.,Işıl Basımevi. Tanyu, Hikmet, Türk Gençliğinin Kükreyişi, Ankara, Altınışık Yayını nu:3, Kanaat Basımevi, 1947. Tanyu, Hikmet, Türkçülük Davası ve Türkiyede İşkenceler, Kayseri, Erciyes Matbaası, 1950. Tekin Alp, “Türkçülük ve Pan-Türkçülük Ülküsü”, İngilizceden çev: Natali Medina, Jacop Landau, Tekinalp- Bir Türk yurtseveri(1883-1961), İstanbul, İletişim Yayınları, 1996. Tevetoğlu, Fethi, Büyük Türkçü Müftüoğlu Ahmed Hikmed, Ankara, Milli Eğitim Basımevi, 1951. Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler I,” Türk Kültürü, Yıl: XXV, Sayı:296, s.723(15)-731(23). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler II,” Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı:298, s.84(20)-91(27). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler III,” Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı:299, s.146(16)-155(23).
474
Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler IV,” Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı:300, s.233(39)-239(45). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler V,” Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı:301, s.291(33)-297(39). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler VI,” Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı:303, s.436(50)-439(53). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler VII,” Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı:304, s.499(47)-505(53). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler VIII,” Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı:306, s.648(34)-653(39). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler IX,” Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı:308, s.792(42)-799(49). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler X,” Türk Kültürü, Yıl: XXVII, Sayı:311, s.181(53)-188(60). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler XI,” Türk Kültürü, Yıl: XXVII, Sayı:318, s.626(50)-629(53). Tevetoğlu, Fethi, “Türkçü Dergiler XII,” Türk Kültürü, Yıl: XXVIII, Sayı:321, s.24-31. Timur, Taner, “Batı, Irkçılık, Ulusal Kimliğimiz,” Yapıt, Sayı:5, Haziran-Temmuz 1984. Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası, 3.Baskı, Ankara, İmge, Eylül 1994. Togan, A. Zeki Velidî, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Cilt 1: Batı ve Kuzey Türkistan, İstanbul, Arkadaş, ibrahim Horoz ve Güven Basımevleri, 1942-1947.
475
Togan, Ahmet-Zeki Valîdî, On Yedi Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Bey, İstanbul, Bürhaneddin Matbaası, 1934. Togan, Zeki Velidi , Hâtıralar, Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Millî Varlık ve Kültür Mücadeleleri, İstanbul, Hikmet Gazetecilik Ltd.,1969. Togan, Zeki Velidi, Türkili Haritası ve Ona ait İzahlar, İstanbul, Alâeddin Kıral Basımevi, 1943. Togay, Muharrem Feyzi, Turanî Kavimler ve Siyasî Tarihlerinin Esas Hatları, Türkistan Türk Gençler Birliği Yayını No:6, Osmnabey Matbaası, 1938. Toprak, Zafer, “ Fikir Dergiciliğinin Yüz Yılı,” Türkiye’de Dergiler ve Ansiklopediler(1849-1984), İstanbul, Geliş,m Yayınları, 1984, ss.13-54. Tunalı Ali Hüsnü, Bulgaristanda (Türk Spor Birliği) nasıl doğdu ve Nasıl “Turan„ oldu?, Vakit Matbaası, 1933, 68 sayfa. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt:1 İkinci Meşrutiyet Dönemi, 2. Baskı, İstanbul, Hürriyet Yayınları, Ocak 1988. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler 1859-1952, İstanbul, 1952, tıpkı basım: İstanbul Arba Yayınları, Kasım 1995. Tuncer, Hüseyin ve diğerleri, Türk Ocakları Tarihi Açıklamalı kronoloji, 19121997, 1.Cilt, Ankara, Türk Ocakları Genel Merkezi, 1998. Tuncer, Hüseyin, Türk Yurdu Üzerine bir İnceleme, Ankara, kültür Bakanlığı Yayını, 1990, 547 sayfa. Tunçay, Mete – Özen, Haldun, “1933 Darûlfünun Tasfiyesi veya Bir Tek-Parti Politikacısının Önlenemez Yükselişi ve Düşüşü,” Tarih ve Toplum, Cilt:II, Sayı:10(Ekim 1984), s.11.)
476
Tunçay, Mete, T.C.’nde Tek-Parti Yönetiminin kurulması, 3.baskı, İstanbul, Cem Yayınevi, 1981. Türkeş, Alparslan, 1944 Milliyetçilik Olayı, İstanbul, Yaylacık Matbaası, 1968. Türkkan, Oğuz, “Türklerle Hint - Avrupalıların menşe birliği kitabı hakkında,” Yeni Türk, Sayı:38(1939), s.483-487. Türkkan, R.Oğuz, “Ruh mu Bilgi mi?”, Filiz, Yıl:1, Sayı:4 (15.4.1938), s.9 Türkkan, R.Oğuz, “Ülkü ve Hayat(Türk Gençliğine),” Filiz, Yıl:2[1], Sayı:1 (15.1.1938), s.15. Türkkan, R.Oğuz, Irkları ve Türkleri Balmumu Sanan İsmail Hami Danişmend’e Cevap, Irk Muhite Tâbi midir?, İstanbul, Ekonomi- Reklâm Matbaası, 1939. Türkkan, R.Oğuz, Türkiye’de Kızıl Faaliyetler Hakkında Vesikalı Rapor, Bozkurtçu Yayını, 1943. Türkkan, Reha Oğuz, “Kitap Sevenler Kurumu,” içinde, Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, İstanbul, Kitap Sevenler Kurumu Yayını, arkadaş Matbaası, 1940, s.3-4 Türkkan, Reha Oğuz, Dört İçtimai Mesele, Ahlâk- Müsavat- Hak- Milli Menfaat, İstanbul, Bozkurt Yayını, 1941. Türkkan, Reha Oğuz, İleri Türkçülük ve Partiler, İstanbul, Rafet Zaimler, 1946. Türkkan, Reha Oğuz, Kuyruk Acısı, İstanbul, Bozkurtçu Yayını, Stad Matbaası, 1943. Türkkan, Reha Oğuz, Milliyetçilik Yolunda, Ergenekon- Bozkurt -Gökbörü (Yeni ve Eski Yazılar), Müftüoğlu Yayınevi, 1944. Türkkan, Reha Oğuz, Solcular ve Kızıllar, İstanbul, Bozkutçu Yayını, 1943. Türkkan, Reha Oğuz, Tabutluktan Gurbete, İstanbul, Boğaziçi Yayınları.
477
Türkkan, Reha Oğuz,Türkçülüğe Giriş, Türk Milliyetçiliğinin üzerinde duracağı meseleler, İstanbul, 1940. Ulusoy;Aziz, Tan ve Turan Oğluyum Ben: Şiirler, İst., Bozkurt Matbaası, 1936. Uzun, Mehmet, “Türk Yurdu ve Türk Ocakları Literatüründe Unutulan Türk Yurdu Dergileri,” Tarih ve Toplum, Cilt.24, Sayı:143, Kasım 1998. Uzun, Turgay, “Türkiye dışındaki Aydınların Türk Milliyetçiliğine Katkıları,” Türk Yurdu, Cilt:12, Sayı:161 (Ocak 2002), s.13-24. Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi –II-, 4. Baskı, İstanbul, Ülken Yayınları, 1994. Üstel, Füsun, “Türk Milliyetçiliğinde Anadolu Metaforu,” Tarih ve Toplum, Ocak 1993, Sayı:109, s.51-55. Üstel, Füsun, İmparatorluktan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği; Türk Ocakları (1912-1931), İstanbul, İletişim Yayınları, 1997. Yahya Kemal, Siyasî ve Edebî Portreler, İstanbul,Yahya Kemal Enstitüsü ve İstanbul Fetih Cemiyeti, 1968. Yaylalıgil, A. Münir Haymana, Hali hazırın Türk toplulukları ve Pan-Türklüğe Dair, İst., Arkadaş Basımevi, 1937. Yaylalıgil, A. Münir Haymana, Türkçüleri, Unutmiyalım!, Çünkü: Onlar, buna lâyıkdır, Necib Âsım, İstanbul, Arsebük Basımevi, 1942. Yıldız, Ahmet, “Ne Mutlu Türküm Diyebilene”, Türk Ulusal Kimliğinin EtnoSeküler Sınırları (1919-1938), İstanbul, İletişim Yayınları, 2001. Yusuf Ziya [Özer], Samiler-Turaniler Cilt:2, birinci kısım, İstanbul, Marifet Matbaası, 1934.
478
Yusufoğlu, Hicran, “Osmanlı-Macar İlişkileri,” Tarih ve Toplum, Cilt:36, Sayı: 215 (Kasım 2001-Macaristan Özel Sayısı), Yücel, Hasan Ali, “Ülkü ve Hayat,” Ulus, 5 Mart 1938, s.2. Zenkovsky, Serge, Pan-Turkism and Islam in Russia, Massachussetts, Harvard University Press, 1960. Ziya Gökalp, Makaleler I, hazırlayan: Şevket Beysanoğlu, İstanbul, Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yayınları:12, 1976. Ziya Gökalp, Makaleler II, haz.: Süleyman Hayri Bolay, Kültür Bakanlığı Yayınları Ziya Gökalp dizisi:21, Şubat 1982 Ziya Gökalp, Makaleler III, haz.: M. Orhan Durusoy, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları:283, 1977. Ziya Gökalp, Makaleler IV, haz.: Ferit Ragıp Tuncer, Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Serisi, seri:II, No:14, Ankara, 1977. Ziya Gökalp, Makaleler VII, haz.: M. Abdülhalûk Çay, Kültür Bakanlığı Yayınları Ziya Gökalp Serisi:17. Ziya Gökalp, Makaleler VIII, haz.: Ferit Ragıp Tuncer, Kültür Bakanlığı Yayınları Ziya Gökalp Serisi:18. Ziya Gökalp, Makaleler IX, haz.: Şevket Beysanoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları Ziya Gökalp Serisi, İstanbul, 1980. Ziya Gökalp, Türk Devletinin Tekâmülü, haz.: Kâzım Yaşar Kopraman, Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Dizisi:10, Ankara, Kasım 1981. Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, İstanbul, Varlık Yayınları, Şubat 1952. Ziya Gökalp, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, Ankara, Serdengeçti Neşriyatı, 1960.
479
Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul, İletişim, 1995. GENEL KAYNAKLAR A Manual on the Turanians and Pan-Turanianism, Geographical Section of the Naval Intelligence Division, London, H.M. Stationery Off., 1920. Anderson, Benedict, Hayali Cemaatler, Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, çev.: İskender Savaşır, 2. Basım, İstanbul, Metis Yayınları, Ekim 1995. Balibar, Etienne, Wallerstein, Immanuel, Irk, Ulus, Sınıf, Belirsiz Kimlikler, 2. Baskı, İstanbul, Metis Yayınları, Ekim 1995. Barber, Laurie, “Checkmate at the Russian frontier: The Russia-Japanese Conflict Before
Pearl
Harbor,”
‹http://www.waikato.ac.nz/wfass/subjects/history/
waimilhist/1997/wmh3.html› [18.07.2003] Czaplicka, Marie Antoinette, The Turks of Central Asia in History and at the present day: an ethnological inquiry into the Pan-Turanian problem, and bibliographical material releting to the early Turks and the present Turks of Central Asia, Oxford, Clarendon Press,1918. Ergin,
Muharrem,
Türk
Dil
Bilgisi,
20.
Baskı,
İstanbul,
Bayrak
Basım/Yayın/Tanıtım, 1993. Ethnographical Map of Turanians, Buenos Aires, universidad del Salvador, 1967.(harita) Firdevsi, Şehname, Cilt I-II, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1945-1947. Frechtling, Louis E., “Anglo-Russian Rivalry in Eastern Turkistan, 1863-1881” Royal Central Asian Journal, Cilt: XXVI, Bölüm: III (Temmuz 1939), s.471-489. Grossby, Steven, “Herder’s Theory of Nation,” Encyclopedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danışman ed.: Antony D. Smith, 2000, s.121-124.
480
Hayit, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Ankara, TTK, 1995. Hobsbawn, E. J., Milletler ve Milliyetçilik, çev.: Osman Akınhay, 2. Basım, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, Nisan 1995. “Hungarian Ethnic Cleansing(Magyarization)” ‹http://www.slovakia.org/historymagyarization.htm›[26.07.2003] Hutchinson, John, “Cultural Nationalism,” The Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danışman editör: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.40-43. İngiliz Gizli Servisi MI5’e Göre Turanlılar ve Pan-Turanizm, çev.: Şenol Durgun- Gonca Bayraktar, İstanbul, Yesevi Yayınları, 1999. “Japanese Racial Movement” The History of Japanese http://www.nsjap.com/ axis/history.html› (15.02.2003)
Jázsi, Oscar, The Dissolution of the Habsburg Monarchy, Chicago, The University of Chicago press, 1930, xxiv+488 s. Johnson, Lonnie R., “Eastern Europe,” Encyclopaedia of Nationalism Cilt 1, San Diego, Academic Press, s.165-180. Kazemzadeh, F., “Pan-Movements”, International Encyclopedia of the Social Siences, Cilt: 11,s.365-370. Kohn, Hans, “Pan Movements”, Encyclopaedia of the Social Sciences, Cilt:2, s.544-553. Kohn, Hans, Nationalism, Its Meaning and History, Princeton, D. Van Nostrand Company INC., 1955.
481
Kohn, Hans, Pan-Slavism, Its History and Ideology, Indiana, Notre Dame Press, 1953. Kostya, Sándor, Pan-Slavism, ed.: Anne Fay Atzel, (A.B.D.)Danubian Press, 1981, Kurat, Akdes Nimet, Panslavizm, Ankara, TTK, 1953 ( A.Ü. DTCF Dergisi, Cilt XI, 2-4 (Haziran-Eylül-Aralık), s.241-278’den ayrı basım) László, Gyula, The Magyars, Their Life and Civilisation, Macaristan, 1996. Laven, David, “Habsburg Empire and Nationalism,” Encyclopaedia of Nationalism, Athena S. Leoussi, danışman editör: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.119-121 Lenormand, François, La Langue Primitive de la Chaldée et Les Idiomes Touraniens, Paris, Maisonneuve& Cıe éditeurs, 1875. “Life in Russian Türkestan, and Germany’s menace to India,” [Miss Annette Meakin tarafından Central Asian Society’de verilen konferans ve tartışmaları], Journal of Central Asian Society, Cilt: VI, 1919, Part I ve II, s.3-11. Macartney, C.A, Hungary: A Short History, ‹http://www.historicaltextarchive.com/ books.php?op=viewbook&bookid=5&cid=8›[26.07.2003] Minorsky, V.,”Turan”, The Encyclopedia of Islam, Cilt:IV, Londra: Luzac CO., Leyden: Late E.J.Brill Ltd., 1934,s.878-884. Müller, F. Max, The Science of Language Cilt:1, 6. baskı, Londra, Longmans, Green and Co., 1871, 481+xviii. Pears, Edward, “Turkey, Islam and Turanianism”, The Contemporary Review, Londra, CXIV: Ekim 1918,s.1-379 Poulton, Hugh, Top Hat, Grey Wolf and Crescent, New York, New York University Press, 1997.
482
Ratner, N.D., “Pan_Slavism in Austria-Hungary,” Great Soviet Encyclopedia, Cilt 1, 3. baskının çevirisi, New York, Mac Millan INC., 1970, s.655. Rátz, Kálmán, A pánslávizmus története, Budapeşte, Athenaeum, [1941.] Ritter, H., “Firdevsî,” İslam Ansiklopedisi, Cilt:4, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1945, s.643-649. Roux, Jean-Paul, Orta Asya, Tarih ve Uygarlık, çev.: Lale Arslan, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, Şubat 2001. Sabol, Steven, “Orta Asya’da Rus-İngiliz Rekabeti,” Türkler Ansiklopedisi, Cilt:18, s. 587-595. Schöpflin, George, “Ethnic and Civic Nationalism(Hans Kohn’a Typology),” s.6061. Seton-Watson, Hugh, Nations & States, an inquiry into the origins of nations and the politics of nationalism, London, Methuen&Co.Ltd., 1977. Smith, Antony D. “Ethnic and Territorial Nationalism” Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi, danışman editör: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000, s.62-64. Smith, Antony D., Millî Kimlik, 2. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 1999, 290 s. Smith, Antony D., Ulusların Etnik Kökeni, çev.: Sonay Bayramoğlu- Hülya Kendir, Ankara, Dost, 2002, 366 s. Snow, Philip, “Nomonhan, the Unknown Victory,” History Today, Temmuz 1990, s.22-28. Snyder, Louis Leo, Encyclopedia of Nationalism, New York, Paragon House, 1990. Stoddard, T.L.,“Pan-Turanism”,American Political Science Review, XI(I):Feb 1917,s.12-23.
483
Şenel, Alaeddin, Irk ve Irkçılık Düşüncesi, Ankara, Bilim ve Sanat Yayınları, 1993,174s. Şeşen, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2. Baskı, Ankara, TTK, 2001. Tekin, Talat, “Enver Celalettin Paşa’nın Etimolojileri,” Tarih ve Toplum, Cilt:2, s.66-70. Tekin, Talat, Türkoloji Eleştirileri, Ankara, Doruk Yayınları, Mart 1994. The Rise of the Turks: the Pan-Turanian Movement, Historical Section of the Foreign Office, Londra, 1919. Usher, Roland, G., Pan-Germanism, from Its Inception to the Outbreak of the War, Boston, Houghton Mifflin Company, 1915, 391 s. Vámbéry, Ármin, Vázlatai Közep-ázsiaból, ujabb adalékok az Oxusmelléki országok népismereti társadalmi és politikai viszonyaíhoz, Peşte, Ráth Mór, 1868. Wertheimer, Mildered S., The Pan-German League 1890-1914, New york, Octagon Books, 1971, 256 s. Wheeler, W.E., “The Control of Land Routes: Russian Railways in Central Asia,” Journal of the Royal Central Asian Society, Cilt: XXI, Bölüm: IV( ekim 1934), s.585-608.
484
ÖZET Aynı kavram üzerinde yükselen Macar ve Türk Turancı hareketleri arasında bir takım farklar belirlenebileceği gibi, her hareketin kendi içerisinde de farklı dönemlerde farklı eğilimler ve aynı önemlerde bir dizi ayrılık üzerine inşa edilmiş farklı örgütler ortaya çıkmıştır. Macar ve incelenen bütün dönemlerdeki Türk Turancı hareketi arasındaki temel ayrılık, kültürel ya da siyasal düzeyde birliği hedeflenen halkların birbirinden temelde farklı olarak düşünülmesidir. Macar Turancıları, Macaristan’dan Japonya’ya kadar uzanan bir coğrafyada dilbilimcilerin Fin-Ugor ve Türk- Tatar olarak sınıflandırdıkları dilleri konuşan halkların birlikteliğini kendilerine temel hedef olarak koyarken; Türk Turancıları yalnızca Türk halklar olarak değerlendirilen gruplarla ilgilenmişlerdir. Her iki ülkedeki panturancı hareket için”ırk” olgusu temel önemde olmuşsa da, ırka yapılan vurgu, Turancılığı sahiplenen grupların ihtiyaçları doğrultusunda “kapsayıcı” bir ırkçılık anlayışı ile “kan”a dayalı dışlayıcı bir ırkçılık arasında farklılıklar göstermiştir. Bu açıdan dışlama yerine kapsamayı tercih eden Macar turancılığının 1910-1944 yılları arasındaki temel çizgisini oluşturan turan Cemiyeti ile Osmanlı dönemi Turancılığının benzer özellikler gösterdiği görülmektedir. 1930’lu yıllarda Turan Cemiyeti’nin yanı sıra ortaya çıkan Macaristan2daki Turancı gruplarda ırka yapılan vurgunun artması ve yine aynı yıllarda Türkiye’de “kan” ırkçılığına dair grupların belirmesinde Almanya’da Nazizmin iktidara gelmesinin büyük payı olmuştur.
485
Her
iki
ülkede
ortaya
çıkan
Turancılık
hareketlerinin
kendilerini
meşrulaştırma yolu da büyük ölçüde Rus korkusu/düşmanlığı olmuştur. Rus Çarlığı’nın yıkılmasının ardından da bu korku devam etmiş; her iki hareket de komünizm karşıtlığını Rus karşıtlığı ile birleştirmekte zorlanmamışlardır. Osmanlı dönemi hariç, her iki ülkedeki hareket de otoriter yönetimlerden yana tavır almışlardır. Varolan siyasal rejime daha sağdan eleştiriler getirilen Turanlı Monoteistler haricinde, Macar Turan hareketi tarafından iki Dünya Savaşı arası dönemde Macaristan’da varolan muhafazakar yönetime karşı herhangi bir itiraz yapılmazken bu nedenle ortaya çıkmış olan Türk Turancı hareketide otoriter, hatta totoliter bir siyasal modeli benimsemiştir. Pan-milliyetçi hareketlerin emperyalist niteliği Macar Turan hareketinde son derece açıktır. Türk Turancı hareketinin söyleminde ise yayılmacı/emperyalist yan birlik içerisinde halklardan ziyade, birlik dışına yöneltilmiş görünmektedir. Ancak bu olgu birlik içerisine dönük emperyalist niyetlerin olmadığı anlamına da gelmemektedir. Sonuçta her iki pan hareket de, diğer pan-hareketler gibi, bugüne kadar gerçekleşme olanağı bulamamışlardır.
486
Summary Both the Hungarian and the Turkish Turanian movements emerged as heterogeneous formations themselves, having different forms and representative groups at the same time, but they also changed with the elapse of time. The essential difference between Hungarian Turanianists and their Turkish counterparts is that the people they wished to unite culturally or perhaps, politically, were essentially different. While the ultimate goal of Hungarian Turanianists was to unite the peoples living in the vast terrains that extended from Hungary to Japan and being classified as Finno-Ugric, Turk or Tatar, Turkish Turanianists were exclusively concerned with peoples considered Turkish. Although both movements put a strong emphasise on race, there were essential differences in the assimilatory understanding of Turanianism of some representatives vis-à-vis the strongly blood orientated discriminatory attitudes of others. From this aspect there is a remarkable similarity between the assimilatory programme of the most important Hungarian panTuranianist movement, the Hungarian Turanian Society of 1910-1944 and Ottoman Turanianism; while German Nazism played a key role in the increasing racism of both later Hungarian Turanian groups emerging in the 1930s and the contemporaneous movements in Turkey. Russophobia was seminal in the efforts of both Hungarian and Turkish Turanianism to attain legitimacy. This anti-Russian sentiment, however, continued well into the times following the collapse of tsarism, as the leading Turanianists did not hesitate to merge their anti-Communism with anti-Russian views. Except for Ottoman Turkists, both movements favoured authoritarian political systems. The
487
Conservative, irredentist Hungarian political framework between the two world wars provided a highly favourable atmosphere to Hungarian Turanianism, which naturally proved to be a strong supporter of the regime, with the odd exception provided by the so-called Turanian Monotheists, who were adamant extreme conservative critics of the system. Their Turkish contemporaries went even further in endorsing totalitarian political ideals. The general imperialistic character of pan-movements is evident in the case of Hungarian Turanianism, while this feature was generally directed towards the peoples that would not be included in the unity projects by the Turkish Turanianists. Nevertheless it can not be told that in the Turkish Turanianism there was no imperialistic aims towards the peoples included in the unity projects. There were also differences as to the understanding of the nature of unity to be reached among the different ’Turanian’ peoples. Ottoman Turkists having entertained cultural and for a short time political unity as well, the Turanian Turkists of the Republican period were clearly dreaming about political unity. Hungarian Turanianists however, were thinking in neither linguistic nor cultural terms, their ideal being a Commonwealth-like solidarity of the ’Turanian’ people. Similarly to other pan-movements, neither movement has been able to realise its vision.
488